Wìkìpedia
annwiki
https://ann.wikipedia.org/wiki/Uwu
MediaWiki 1.44.0-wmf.2
first-letter
Midia
Esese
Ukpatu
Òsikwaan̄
Ukpatu òsikwaan̄
Wìkìpedia
Ukpatu Wìkìpedia
Failu
Ukpatu failu
MediaWiki
Ukpatu MediaWiki
Tempulet
Ukpatu tempulet
Ntap-ubọk
Ukpatu ntap-ubọk
Ọgbọn̄
Ukpatu ọgbọn̄
TimedText
TimedText talk
Module
Module talk
A Grammar of Obolo
0
48
3844
149
2024-11-07T06:40:22Z
Katelem
17
Ntap inu isọkọ
3844
wikitext
text/x-wiki
'''A Grammar of Obolo''' ìre ikpa [[usọ usem]] eyi ogwu usọ ikpa [[Nikolas Faraclas]] ogebe me acha 198x isa ikpa iwele ike [[usem Obolo]] okupbe, igọọk me ubọk iwọlọ-usem ebi usọ usem. Ikpa yi ore adasi ikpa eyi ogwu usọ usem ogebe ibak usem Obolo.
Îre [[Kay Williamson]], ogwu nteme kan̄ me emen ikween̄-inu eyi ofia ikpa, oria ọmọ inu Obolo ibe inikween̄ usem Obolo mè iwọlọ ikpọ mè ige inu òfokek.
<!--Kachọk agan̄ yi ìsan̄a-->
{{Reflist}}
<!--Categories-->
[[Ọgbọn̄:Ikpa]]
dbmaaycfgv23t1xoda1vcdtd2utizr7
Abichi Otutuuk Naijiria
0
52
3845
3418
2024-11-07T06:49:05Z
Katelem
17
Ntap inu isọkọ
3845
wikitext
text/x-wiki
'''Abichi Otutuuk Naijiria''' ìre [[abichi]] òkaan̄ nkwukwuuk 33 me emen, eyi uwu ikwaan̄ òkikpọ chieen̄ me lek usem me [[Naijiria]] òrere Ebon Otutuuk Usem Naijiria [National Language Centre] enen̄ebe isun̄ me emen 1980 cha. Ǹkeek ebi ìsasan̄a abichi yi isibi ìre ke mêkọt isa ikige otutuuk usem Naijiria me ekatapge [[nkwukwuuk mgban-iba]] me lek okwukwut ige-inu.
Efit efit usem òwa ekitumu me Naijiria. Mije abichi eyi [[Latin]], îyọt ikọkọt irom okwukwut ige-inu [typewriter] eyi òbokige usem Naijiria. Me emen 1980 cha, ebi Ebon Otutuuk Usem Naijiria ebebene ikiweek ubọk mêsabe isan̄a abichi ge mêkọtbe isa ige usem geelek me Naijiria. Ebi uwu-ikwaan̄ usem yi, enenisa ata ekiket eyi [[Kay Williamson]] ogwu [[usọ usem]] osan̄abe isibi me acha 1981, isa ibene ikwaan̄ kiban̄. Me acha 1985 re 1986, Edward Oguejofor mè Victor Manfredi, egbagbaan̄ mèlek uwu-ikwaan̄ Ebon Otutuuk Usem Naijiria, irom ... sa me ntap-ubọk usọ-ikwaan̄ ònan̄a me ubọk kè Herman Zapf, ogwu usọ òrom okwukwut ige-inu, ogwu [[Jameni]].
===Nkwukwuuk ikọ===
[[Failu:Pannigerian.png|thumb|Abichi Otutuuk Naijiria]]
Me nkwukwuuk chi, ekisa iman̄ ubene ida (´), iman̄ ngele ida (`), iman̄ ida òkirọrọn̄ (ˆ), itoon̄ me inyọn̄ ikọ isa ijeen̄ ike ida cha okupbe. Kpekitap iman̄ geege me lek ekem ekem ida.
05tmnhhetyp9ddgi3h25m2yvpyzru2m
Abuja
0
53
3846
3419
2024-11-07T07:33:35Z
Katelem
17
Nnen̄e inu isun̄ mè isan̄a usem ikarege Obolo isan̄a
3846
wikitext
text/x-wiki
'''Abuja''' ìre ama-ibot mè ama-ile òmimin ichit me ido [[Naijiria]].<ref>{{Cite web |title=Abuja {{!}} Geography, Development, & Population {{!}} Britannica |url=https://www.britannica.com/place/Abuja-national-capital-Nigeria |access-date=2022-03-12 |website=www.britannica.com |language=en}}</ref> Ìkup me [[Agan̄ Ama-ibot Ido (Naijiria)|agan̄ FCT]] me agan̄ etete me ido ya. Îre ama-ile etọtọt inama. Ebene inama me emen 1980 cha, igọọk me lek <master plan> eyi International Planning Associates (IPA), òrere igba-mbubek [consortium] ebi Amerika ita ìkirọ mbubek òfolek itọtọt inama-inu mè igwook-uwu. Mbubek ita ògbagbaan̄ irọ igba-mbubek yi ìre Wallace, Roberts, McHarg&Todd (WRMT – ọgbọn̄ ebi ìgwook-uwu) kire ogwu-isi [as lead], Archisystems International (òkup me emen Howard Hughes Corporation) mè Planning Research Corporation. Agan̄ ''Central Business District'' eyi Abuja, îre Kenzo Tange, ogwu Japan ògwook-uwu, ogwook isibi.<ref name="Tange">{{Cite web|title=Central area of New Federal Capital City of Nigeria|url=https://en.tangeweb.com/works/works_no-66/|access-date=2022-02-19|website=Tange Associates|language=en-GB}}</ref><ref name="bbc">{{Cite news |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/6355269.stm|title=Life of poverty in Abuja's wealth|access-date=2007-08-10 |work=news.bbc.co.uk |publisher=BBC News, Tuesday, 13 February 2007 | date=2007-02-13}}</ref><ref>{{Cite web |last=titel |title=Build a house in Japan {{!}} Connect with Japanese Architects {{!}} titel |url=https://titel.jp/en |access-date=2022-03-12 |website=titel (タイテル) |language=en}}</ref> Abuja ìbọkọ irek [[Legọs]] inikana ama-ibot Naijiria me 12 Disemba, 1991.<ref>Roman Adrian Cybriwsky, ''Capital Cities around the World: An Encyclopedia of Geography, History, and Culture'', ABC-CLIO, USA, 2013, p. 2</ref><ref name=":2">{{Cite book|last=Alkasum|first=Abba|title=ABUJA: The making of a capital city, 1976 - 2006|year=2012}}</ref> Legọs me lek kan̄ ìbọkọ [[Kalaba]] irek ya me acha 1906 mgbọ ebi ibot ikwaan̄ mkpulu-usun̄ Biriten ebenbe ama-ibot mkpulu kiban̄ isa ifo Legọs. Mgbọ ebenbe ama-ibot isan̄a, Kalaba îkeke inye kire ama mgba-uji (ere ekikọp oduuk, timbà mè mgbe akwọọk [beeswax]) mege inire acha 1916, mgbọ [[Pọt Akọt]], òrere usọk-oniin̄ teren òlilibi 145 km ifo agan̄ ichep-ura, onikana isi-isi ama mgba-uji.<ref>https://www.britannica.com/place/Calabar accessed 21 July 2022, 10:20am</ref>
[[Failu:Abuja city gate.jpg|thumb|Otunchit Ama-ile Abuja]]
Ere cha òsisibi isi me ama-ile Abuja ìre: [[Ewuuk Aso]], [[Oyet-egep Ogwu Ibot Mkpulu]], [[Uwu Ikan Ido]] mè [[Uwu Oyerebet Ile]]. [[Ewuuk Zuma]] ìkup me agan̄ inyọn̄ me ama-ile ya, me lek uga oniin̄ òkisi [[Kaduna (Agan̄-mkpulu)|Kaduna]].<ref11,12>
Me orirọ ifuk-ene eyi acha 2006, otu-ifuk ene ìkup me ama-ile Abuja ìre 776,298.<ref13> Ọmọ ore òso jeeta me etete akọp ama-ile echi òmimiin̄ ichit me Naijiria.
Igọọk me etip ebi Yu-en, bene me 2000 re 2010, Abuja ìsa 137% imin igak adasi, eya onenirọ ọmọ ire ge me lek ama-ile echi ògwagwat lek ichit me ititibi imin me linyọn̄.<ref14> Me acha 2015, <growth rate> ama-ile Abuja ìre 35%, mè itet irek kan̄ ikaan̄ kire ama-ile ògwagwat lek ikimin ichit me [[kọntinenti]] [[Afirika]], mè ge etete echi òkigwat lek itibi imin me linyọn̄.<ref15,16> Me acha 2016, otu-ifuk ebi ìluluk me agan̄ ebi ene ewabe me ama-ile Abuja ìre efie gweregwen; [[Legọs]] gaalek oraka ọmọ me otu-ifuk ene me etete ebi kè ama-ile me Naijiria.<ref3,17>
<!--Kachọk agan̄ yi ìsan̄a-->
{{Reflist}}
<!--Categories-->
[[Ọgbọn̄:Ama-ile]]
qk2u1we1n3ij1s9h1s49c3r0aq0cpam
Achimedis
0
56
3847
3422
2024-11-07T08:40:51Z
Katelem
17
Nnen̄e inu isun̄ mè isan̄a usem ikarege Obolo isan̄a
3847
wikitext
text/x-wiki
'''Achimedis''' (òrere '''Ἀρχιμήδης''' me [[usem Giris]], mè ire '''Archimedes''' me usem Uket-chieen̄; ogwu eriọọn̄be kire '''Achimedis ogwu Sirakọs'''; iman: [[Inu òbelek|iò.]] 278 – iò. 212 [[SK]]) <was> ogwu usọ ifuk-ibot ònan̄a me [[Giris]], mè ire si ogwu òrom-inu [inventor], ogwu òwọlọ emen isinyọn̄ [astronomer] mè ogwu usọ ifuk. Eman ọmọ me Sirakọs [Syracuse] me Sisili [Sicily].
[Infobox]
Ogwu ute ìre Fidias [Phidias], ogwu òwọlọ emen isinyọn̄, môkọt ire ìkup me ototun̄ ukan̄ ogwu ge me lek ebi ubọọn̄ Sirakọs. Sirakọs yi ìre ama-ile eyi mgbọ òbọbọọn̄ ubọọn̄ me [[Giris]], òkup me atasuk Sisili. Mgbọ Achimedis ojotbe akọp acha, itetele Sirakọs isi ikween̄ inu me [[Alikisendira]] me [[Ijipiti]]. Ìkakikup [was] me uwu-ikpa kè [[Yukilidi]], ogwu usọ ifuk ge òkitaan̄ etip. Kpechubọk iriọọn̄ inu iwa òfolek ugwem lek kan̄, kubọk mè ìre îkaan̄ nwa mè bọn.
Me emen mgbọ ebi Rom etimbe akọn̄ me lek ebi Sirakọs, ema mîtet Achimedis me usun̄ akọn̄ ufuna ekween̄ otutuuk inu îriọọn̄be. Usen ge, mgbọ inu òbelek acha iba orakabe me lek etetbe ọmọ me akọn̄ ya, òkigwook ogugo ifuk [mathematical diagram] me emen ntitaak, mè irọ ejit inaan̄ ogwu akọn̄ ge mije îjitbe isisi ichichini ogwu ibot akọn̄ ogwu Rom [Roman general] mege îrọbe ufialek òkup me lek ogugo ya isan̄a. Ogwu Rom ya okpakpan̄ ọmọ. Etumu ibe ke òta ikọ kan̄ ìre ''Ikasisaak <circles> n̄a cha!''.
{{Reflist}}
<!--Categories-->
[[Ọgbọn̄:Mfufuk Ugwem]]
bpfye4fc3fnfngbrycbt4m6k7tms2rl
Afirika agan̄ Etete
0
60
3848
310
2024-11-07T09:23:26Z
Katelem
17
Nnen̄e inu isun̄
3848
wikitext
text/x-wiki
'''Afirika agan̄ Etete''' ìre agan̄ me agan̄ etete me lek ijọn̄ [[Afirika]]. Ido òkup me emen agan̄ yi ìre: [[Angola]], [[Kamerun]], [[Ido Afirika Etete]], [[Chad]], [[Kongo Burazavilu]], [[Kongo Kinshasa]], [[Gini Ikwetọ]], [[Gabọn̄]], mè [[Sawo Tome Pirinsipe]]. Uwu ikwaan̄ UN òkup inyi Afirika agan̄ Etete [The United Nations Office for Central Africa] mîtap si [[Burundi]] mè [[Ruwanda]] me agan̄ yi, me ere ekifuk ema ke ekup me [[Afirika agan̄ Mbum-ura]].
[[Failu:UN_Macroregion_Central_Africa.svg|thumb|Afirika agan̄ Etete, igọọk me Uwu ikwaan̄ ndọmọ-ifuk ebi UN]]
<!--Kachọk agan̄ yi ìsan̄a-->
{{Reflist}}
<!--Ọgbọn̄-->
[[Ọgbọn̄:Agan̄ me Afirika]]
frnoia18n2e044zj5j2mz7m7xve4ebx
Kamerun
0
239
3843
3548
2024-11-07T06:32:13Z
Katelem
17
Ntap ogugo
3843
wikitext
text/x-wiki
'''Kamerun''' (òrere '''Republic of Cameroon''' me uketchieen̄ mè ire '''Repulique du cameroon''' me Furenchi) ìre ido me [[Afirika agan̄ Ichep-ura]]. Ebi kè ido ìkukup ikana ọmọ ìre [[Naijiria]] me agan̄ ichep ura mè agan̄ inyon̄; [[Châdi]] okup me agan̄ inyon̄ mbum-ura; ido [[Afirika Etete]] me agan̄ mbum-ura; [[Gini Ikwetọ]], [[Gabọn̄]] mè [[Kongo Burazavilu]] ekup me agan̄ osiki kan̄, sà agan̄ atasuuk kan̄ cha okup me agan̄ [[Ọfọ Okwaan̄ Gini]] mè [[Emen-awaji Atilantik]].
[[Failu:Flag_of_Cameroon.svg|thumb|Egop Kamerun]]
[[Failu:Coat_of_arms_of_Cameroon.svg|thumb|Iman̄ ido Kamerun]]
[[Failu:Cameroon_(orthographic_projection).svg|thumb|Ougo-ijọn̄ Kamerun]]
{{Reflist}}
<!--Categories-->
[[Ọgbọn̄:Ido]]
[[Ọgbọn̄:Ido me Afirika]]
g69k5c8ywgn5lqka85g7h6r4368p4jq
Martin Luther King Jr
0
286
3841
1925
2024-11-07T06:22:42Z
Katelem
17
Nnen̄e inu isun̄
3841
wikitext
text/x-wiki
'''Martin Luther King Jr''' (Iman: 5 Jenuwari 1929 – 4 Epuren 1968) ìre ogwu [[Ofifit Amerika]] òkorere ogwu ikọ Awaji [pastor], ogwu òkirọ inye ibe enwene ubọk irọ-inu me ido [activist], ogwu òkiweek unwọn inyi otutuuk ebilene [humanitarian] mè ogwu ibot me <Civil Rights Movement>. Echubọk iriọọn̄ ọmọ me îrọbe ebi ene ebọkọ unen kiban̄ ekaan̄ sa me esuuk esuuk unye-ibot me ekatimge etim, kpetap ufialek. Ìrọ ikeya igọọk me lek ichechieek eyi [[Kiristien]] kan̄. Ọmọ okore ogwu ikọ Awaji me Ebenezer Baptist Church, me Atilanta, Georgia.
Îtap efuuk enenen isi ikwaan̄ isa irọ inyi ebi ene eriọọn̄ ebe ke îgbe ibe ekefuk ebi otoko geelek ìkike mè ekerọ inu ìkike mèlek otutuuk ebi otoko geelek ike ekirọbe mèlek ebi okuket. Îtumu ikọ [speeches] inyi ebi Ofifit Amerika ibe etumu ekeme mè ekeke eda [protest] ijo orọmijọn̄ iche-lek cha ekirọ me Amerika, ire, ekatim etim mè ìre ìfiat inu.
Sa me isak-oninin̄ [leadership] kan̄, owuwa ebi Ofifit Amerika esasa me esuuk esuuk oniin̄ itim ibọkọ unen kiban̄. Usini otu oniin̄ ema esabe irọ ìre ikwekweek me uwu-ikwaan̄, ire, kpetet ubọk irọ ikwaan̄ geege [sit-in], ijijit inu eyi ebi kpekitap ubọk inyi ema [boycotts], mè ije isasa ijeen̄ unaan̄-ejit [protest matches].
bkfad6v9fenpjii8m1393cxc3u866k9
3842
3841
2024-11-07T06:26:17Z
Katelem
17
Ntap ogugo
3842
wikitext
text/x-wiki
'''Martin Luther King Jr''' (Iman: 5 Jenuwari 1929 – 4 Epuren 1968) ìre ogwu [[Ofifit Amerika]] òkorere ogwu ikọ Awaji [pastor], ogwu òkirọ inye ibe enwene ubọk irọ-inu me ido [activist], ogwu òkiweek unwọn inyi otutuuk ebilene [humanitarian] mè ogwu ibot me <Civil Rights Movement>. Echubọk iriọọn̄ ọmọ me îrọbe ebi ene ebọkọ unen kiban̄ ekaan̄ sa me esuuk esuuk unye-ibot me ekatimge etim, kpetap ufialek. Ìrọ ikeya igọọk me lek ichechieek eyi [[Kiristien]] kan̄. Ọmọ okore ogwu ikọ Awaji me Ntitiin̄ Ebenezer Baptist, me Atilanta, Georgia.
[[Failu:Martin_Luther_King,_Jr..jpg|thumb|Martin Luther King Jr.]]
Îtap efuuk enenen isi ikwaan̄ isa irọ inyi ebi ene eriọọn̄ ebe ke îgbe ibe ekefuk ebi otoko geelek ìkike mè ekerọ inu ìkike mèlek otutuuk ebi otoko geelek ike ekirọbe mèlek ebi okuket. Îtumu ikọ [speeches] inyi ebi Ofifit Amerika ibe etumu ekeme mè ekeke eda [protest] ijo orọmijọn̄ iche-lek cha ekirọ me Amerika, ire, ekatim etim mè ìre ìfiat inu.
Sa me isak-oninin̄ [leadership] kan̄, owuwa ebi Ofifit Amerika esasa me esuuk esuuk oniin̄ itim ibọkọ unen kiban̄. Usini otu oniin̄ ema esabe irọ ìre ikwekweek me uwu-ikwaan̄, ire, kpetet ubọk irọ ikwaan̄ geege [sit-in], ijijit inu eyi ebi kpekitap ubọk inyi ema [boycotts], mè ije isasa ijeen̄ unaan̄-ejit [protest matches].
t98uhw0tgqnavzcdyidh9eypojpfs9e
Mbuban Îchaka
0
289
3838
3818
2024-11-06T12:09:52Z
Katelem
17
Undo revision [[Special:Diff/3818|3818]] by [[Special:Contributions/O. Ogbalakon|O. Ogbalakon]] ([[User talk:O. Ogbalakon|talk]])
3838
wikitext
text/x-wiki
'''Mbuban Îchaka''' ìre ikpa eyi Imanuwen Isidore Eneawaji ogebe. Ìge ikpa yi inyi nsabọn uwu-ikpa eyi etete. Ikpa yi ìkaan̄ ibot akọp mè iba, mè ikaan̄ efit akpọk ge mè akọp go (150). Me agan̄ okputut ikpa, mîkpa iwele ebi kè ikọ òyọyọt. Egon ikpa yi me emen acha 2010. Ọmọ ore adasi ikpa egebe me usem ebi ijọn̄ ama me otutuuk Naija Delita agan̄ mbum-ura.<ref>[History of OLBTO 1984-2014 http://www.obololanguage.org/en/about-olbto/a-history-of-olbto-1984-2014]</ref>
==Ibot Ikọ==
Ikpa yi ìtumu ikọ ifolek orọmijọn̄ ama ebi Obolo me mgbọ òraraka mè ike ebinene ekisa irek kiban̄ me ama isa ikirọ mkpikpak mè isa me ikeya ichaka mbuban. Îtumu si ofolek usini orọmijọn̄ ebi ama ekirọ echi ikanwọnge mije ìkachieek mè utoon̄ mè mbene-ngwuun̄ inin̄ ama.
Ikpa yi ìsa ama iba — Okwuka mè Amugwem — itọt. Mîmun̄ ike ama Okwuka okupbe me udun; ebi ene si eyaka ikiluk ugwem me ukpook mè ufieek-owot. Ire, me Amugwem, mîmun̄ utoon̄ mè mbene-ngwuun̄ me emen; ebi ene eyaka ikiluk ugwem me utelelek mè ubelejit inan̄a me ike orọmijọn̄ kiban̄ orebe eyi òkikpọ mgbọ-isi.
Ikpa yi ìkijeen̄ ibe ke ata orọmijọn̄ ìkirọrọ inyi ama òbene igwuun̄, sà ijo orọmijọn̄ okirọ mè ama ikup chieen̄ ge, ire ìkayiyiyala ìta.
{{Reflist}}
<!--Categories-->
[[Ọgbọn̄:Ikpa]]
kwfq92nvk936zknxah6n5vxln8it92w
Ngelenge
0
320
3840
3606
2024-11-06T14:23:55Z
Katelem
17
/* Mfufuk */
3840
wikitext
text/x-wiki
'''Ngelenge''' ìre nkwukwak uti òkup me ọgbọn̄ nkwukwak ekisusulu. Îre gaalek uti ekpukbe me esese esese ujọn̄ọ mè isun̄ me onineen̄. Isibefit ngelenge, ekisa abaracha nkwukwak ikibọn̄ uti cha. Mije uti cha erebe esese me ujọn̄ọ, isikisulu ema, ekitaan̄ esese esese ida. Egwook uti cha me onineen̄ ike ekineen̄ <keys> me lek <piano>. Me irak uti cha, mîtap okpot [tubes] echi òkirọ ibe ida cha ikitaan̄ ifiin̄ mgbọ.
[[Failu:Xylophone_(PSF).svg|thumb|Ngelenge mè abaracha ekisa ikwak]]
[[Failu:Tres xilófonos.JPG|thumb|Ngelenge]]
Ngelenge echi ekisa ikwak okwa me <ochestra> chereyi, ekpọ me lek ngelenge òkup me [[Afirika]] mè [[Esia]] irom. Ngelenge ìnan̄a me agan̄ chi isi ire [[Yurop]] sa me okwa orọmijọn̄ [folk music].
==Mfufuk==
[[Failu:Xylophone-pjt1.jpg|thumb|left|Ngelenge me [[Kamerun]], ~1914]]
Ekibe ke nkwukwak yi ìkup karake ukot ikaan̄, ke kpechubọk iriọọn̄ ike îsabe inan̄a ikup. Nettl ìbe ke môre ìnan̄a me Esia agan̄ osiki-mbum-ura mè inire Afirika me [[inu òbelek|i.ò.]] 500 [[AO]] mgbọ ebi ene enan̄abe me agan̄ ya ikọp uran̄ inu Afirika. Ọmọ si îsa ngelenge eyi ebi Afirika agan̄ Mbum-ura itọt me lek eyi ebi Java mè ebi Bali me Indonesia.<ref name="Nettl MPC">{{Cite book| last= Nettl| first= Bruno| title= Music in Primitive Culture| publisher= [[Harvard University Press]]| location= Cambridge, Massachusetts| year= 1956| isbn= 9780674590007| url= https://theoryofmusic.wordpress.com/page/176/}}</ref>{{Rp|18–19, 100}}
Ire, Roger Blench, ogwu usọ okwa orọmijọn̄ [ethnomusicologist] mè ogwu [[usọ usem]] îjit inu ya Nettl otumube, mè itumu ibe ke ngelenge eyi Afirika ìje esese me lek eyi Esia, mè isa esese esese inu ijejeen̄ ijeen̄ ibe ke îre ebi Afirika erom ngelenge eyi Afirika. Îjeen̄ si esese òkup me lek eyi Afirika mè echi ufi agan̄ mè ijeen̄ si owuwa nkwukwak me Afirka òbelek mè ikup me ọgbọn̄ yaage mèlek ngelenge.<ref>{{Cite journal| last= Blench| first= Roger| date= 1 November 2012| title= Using diverse sources of evidence for reconstructing the prehistory of musical exchanges in the Indian Ocean and their broader significance for cultural prehistory| publisher= special issue | journal= African Archaeological Review | pages= 7–11| doi=10.1007/s10437-014-9178-z| s2cid= 162200224}}</ref>
<!--Do not remove this section-->
{{Reflist}}
<!--Categories-->
[[Ọgbọn̄:Nkwukwak]]
8q5bf0iujg5y8pzngpz1memlbje2fuo
Zimbabuwe
0
461
3839
3768
2024-11-06T12:29:22Z
Katelem
17
Ntap ogugo mè ọgbọn̄
3839
wikitext
text/x-wiki
'''Zimbabuwe''' (òrere '''Republic of Zimbabwe''' me ebeke) ìre ido kpunu [[emen-awaji]]. Ìkup me [[Afirika]] [[Afirika Agan̄ Òsiki|Agan̄ Òsiki]] me etete [[Okwaan̄ Zambezi]] mè [[Okwaan̄ Limpopo]]. Ido ìkukup ikana ọmọ okokop ìre [[Afirika Osiki]], [[Botsuwana]], [[Zambia]] mè [[Mozambik]].
Ama-ibot mè ama òmimin ichit me ido ya ire [[Arare]], ama òmin igọọk ìre Bulawayo.
Otu-ifuk ene ìkup me ido yi mêso akọp mè efie ini. Zimbabuwe ìkaan̄ usem mkpulu akọp mè gweregwen̄, isa igbaalek usem uket-chieen̄, Shona mè Ndebele ìrere echi ekitumu ichit.
[[Failu:Flag of Zimbabwe.svg|thumb|Egop Zimbabuwe]]
[[Failu:Coat_of_arms_of_Zimbabwe.svg|thumb|Iman̄ ido Zimbabuwe]]
[[Failu:Zimbabwe_(orthographic_projection).svg|thumb|Ogugo-ijọn̄ Zimbabuwe]]
Akarake senturi akọp mè ge, lek ijọn̄ Zimbabuwe òkupbe mgbọ keyi ìre ere mgbọ esese ido ekupbe, mè ire si oniin̄ eyi ebi ene ekisa ije isibi me emen esese ido ikiniraka mè ire si oniin̄ mbubek òsisibi isi enenen.
Uwu mbubek ebi [[Biriten]] òkup me [[Afirika Osiki]] eyi ekigwen Cecil Rhodes edasi ito okike ijọn̄ ido yi me acha 1893; ebi Matabele mîtet lek inye itim, ire, kpekọt igak. Eyi ore adasi akọn̄ ebi Matabele etimbe eyi ene eriọọn̄be.
Mkpulu ebi uwu-mbubek îyaka me acha 1923 mgbọ echilibe Rodesia agan osiki kire ido ebi Biriten eyi òkikpulu lek kan̄. Me acha 1965 ebi okuket inen mè inen ebi kpeweek itetele mkpulu inyi ebi ofifit mîgbalek isọk mè itumu isibi ibe ke ema mîkan̄ lek kire Rodesia. Ebi ido ile me linyọn̄ misan̄a ido yi me etete kiban̄ mije ebi ofifit ebi kpechieek isisiki ibot inyi mkpulu kiban̄ mè idimi akọn̄ me otu-ifuk acha akọp mè go sabum enikaan̄ mgban̄-ncheek esuuk, eyi onenirọ ebi geelek èsoso akọp mè acha jeeta enekegọọk erọ orirọ igogobo ebi ibot mkpulu mè ebi uwu ikan òbebene ichit me Zimbabuwe me emen Oyan̄-ini me acha 1980.
Zimbabuwe ìnigọọk inin̄ Ntitiin̄ ido ìkaan̄ lek me ubọk ebi Biriten (Commonwealth of Nations). Mîsan̄a ema isan̄a me emen ntitiin̄ ya adasi mgbọ me acha 2002, mije ebi ibot mkpulu me ukot mkpulu kè Robert Mugabe mîkpaka ibot melek ikan linyọn̄, me akọp me oyan̄ iba me acha 2003.
Ido yi egọọk ikup me Mgba Ntitiin̄ Ido (United Nations), (South Africa Development Community), [[Ntitiin̄ Afirika]] (AU), (Common Market for Eastern and Southern Africa-COMESA). Ekiriọọn̄ ido kire ''Ewuuk unye otu ewe eyi Afirika'' (Jewel of Afrika), mije ubọọn̄ kan̄ îmin enenen. Robert Mugabe ikana ogwu ibot mkpulu ido Zimbabuwe me acha 1980 mgbọ ebi ifit mkpulu kan̄ egakbe me orirọ igogobo ebi ibot mkpulu, mije mgbọ ya mkpulu ebi okuket ene inen̄ me inen ìkayaka ìkup. Robert Mugabe ore ogwu ibot ido Zimbabuwe bene me acha 1987 si re acha 2017. Me irak mkpulu ubọk-unye kan̄, mè otu-ifuk acha îkpulube, ebi akọn̄ ido Zimbabuwe mîkana ebi ìkakaan̄ unye ichit me ido ya mè ikisa unye kiban̄ ije ikeme unen mè unye ebilene ekaan̄be.
Mbubek ido ya îbene ije igele enenen akarake 1990 cha, mè ikaan̄ si ogbogbo nnan̄a nrọn̄, ikpoko kiban̄ si îgwat lek ikiron̄ me unye, otutuuk inu îbene inye ewe si me ukot kè Mugabe. Me akọp mè oyan̄ ge, òso akọp mè egwe go me acha 2017, ogbogbo ene me ido ya mînan̄a isibi inikitumu ke ema kpeyaka iweek Mugabe me irek mkpulu; ebi ido ya mîtet inye ikinan̄a isibi usen geelek abaayage acha ge orakabe.
Ebi akọn̄ ido Zimbabuwe mînitet Mugabe ikaan̄ me uwu eya orọ ọmọ itap ubọk me ikpa itele mkpulu kan̄ me mgbọ usen gweregwen orakabe.
<!--Do not remove this section-->
{{Reflist}}
<!--Categories-->
[[Ọgbọn̄:Ido]]
[[Ọgbọn̄:Ido me Afirika]]
o4gbqabzz60yc8h7g04qufh06lcjtuc