Wìkìpedia
annwiki
https://ann.wikipedia.org/wiki/Uwu
MediaWiki 1.44.0-wmf.2
first-letter
Midia
Esese
Ukpatu
Òsikwaan̄
Ukpatu òsikwaan̄
Wìkìpedia
Ukpatu Wìkìpedia
Failu
Ukpatu failu
MediaWiki
Ukpatu MediaWiki
Tempulet
Ukpatu tempulet
Ntap-ubọk
Ukpatu ntap-ubọk
Ọgbọn̄
Ukpatu ọgbọn̄
TimedText
TimedText talk
Module
Module talk
Abia
0
50
3908
3416
2024-11-10T05:35:24Z
O. Ogbalakon
81
Failu
3908
wikitext
text/x-wiki
[[Failu:Abia_state_tower.jpg|thumb|Uwu-oket Abia me Umuwayia]]
[[Failu:Abia_State_Flag.gif|thumb|Egop Agan̄-mkpulu Abia]]
[[Failu:Abia_State_Coat_of_Arms.gif|thumb|Iman̄ òriọọn̄ Abia]]
[[Failu:Nigeria_-_Abia.svg|thumb|Ogugo-ijọn̄ Abia]]
'''Abia''' ìre agan̄-mkpulu me agan̄ osiki mbum-ura me ido [[Naijiria]]. Agan̄-mkpulu echi òtatap ikana ọmọ ìre [[Enugu (Agan̄-mkpulu)|Enugu]] me agan̄ inyọn̄ mè agan̄ inyọn̄ mbum-ura kan̄, [[Kurọs Riva]] me agan̄ mbum-ura kan̄, mè [[Rivas (Agan̄-mkpulu)|Rivas]] me agan̄ osiki kan̄. Erieen̄ kan̄ ìnan̄a me lek adasi nkwukwuuk cha òkup me lek erieen̄ ama ini ìmimiin̄ ichit me emen kan̄: '''A'''bia, '''B'''ende, '''I'''suikwato, mè '''A'''rochukwu.<ref5> Ama-ibot kan̄ ìre Umuayia, sà ama-ile òmimin ichit mè ire ebon mbubek kan̄ ore [[Aba]].<ref6>
Me etete [[Agan̄-mkpulu me Naijiria|agan̄-mkpulu 36]] òkup me Naijiria, Abia ore òso 32 òmimin ichit me okike ijọn̄, mè ire òso 27 ene ewabe me emen ichit. Me acha 2016, otu-ifuk ebi ìluluk me emen ìre 3,720,000.<ref7> Inu ìsisibi isi me agan̄-mkpulu yi ìre [[Okwaan̄ Imo]], òkilibi iraka me okike ijọn̄ agan̄ ichep-ura kan̄, mè [[Okwaan̄ Aba]], òkilibi iraka me okike ijọn̄ agan̄ osiki kan̄.
Mgbọ Naijiria okaan̄be lek me acha 1960, lek ijọn̄ ònire Abia chereyi ìkup me [[Agan̄-mkpulu eyi Mbum-ura]] [Eastern Region] mege inire 1967 mgbọ efelebe agan̄ ya, lek ijọn̄ Imo onenikup me Agan̄-mkpulu agan̄ Etete Mbum-ura [East Central State]. Onyan̄ iba iraraka me lek keya ke oka Agan̄ Agan̄ Mbum-ura esalek ifefieek itele Naijiria isi ichili ido [[Biafura]]. Eya onensa [[Akọn̄ emen ido eyi Naijiria|akọn̄ emen ido]] inu, eyi etimbe acha ita. Mije ekiweek igbagbaan̄ Naijiria iriaak, mgbọ akọn̄ ya otabe, mîkpọk ichili Agan̄-mkpulu agan̄ Etete Mbum-ura ya, ikukup ikeya ire acha 1976, mgbọ ukot mkpulu kè [[Mutala Muyamedi]] echilibe [[Imo|Agan̄-mkpulu Imo]]. Akọp mè acha go iraraka, enenifele Agan̄-mkpulu Imo irek iba; agan̄ ichep-ura kan̄ onenire [[Ebọnyi]].<ref8>
Me agan̄ ugwem-mbubek, Abia ìchubọk ibieen̄ me lek irọrọkọ aran̄ ijọn̄ mè afo ukan̄, mèlek iwop-uko. Achubọk mfut uko ema ekikpukpo ìre ukwa, àkpa,<taro>, kôok mè ofuwa. Ofifi uwu-nrom [industry] òsisibi isi, ire, ìkamin, ìre irom-inu; eya ìchubọk isuuk ibot me [[Aba]].<ref9>
Abia ìre ge me lek ebi kè agan̄-mkpulu 36 ìkup me Naijiria. Ìkup me agan̄ osiki mbum-ura me Naijiria. Abia ìkaan̄ mkpulu-ija 17. Echili ọmọ me òso 27 Ọgọs, 1991 me ukot mkpulu kè [[Ibirayim Babangida]]. Efieek ọmọ isan̄a me lek Agan̄-mkpulu Imo.
{{Reflist}}
<!--Categories-->
[[Ọgbọn̄:Ama-mkpulu me Naijiria]]
gxhvrndwkaot85griel525ab7elxzxs
Afirika
0
58
3925
3835
2024-11-10T05:49:59Z
O. Ogbalakon
81
Failu
3925
wikitext
text/x-wiki
[[Failu:Africa (orthographic projection).svg|alt=|thumb|Afirika me lek linyọn̄]]
'''Afirika''' ìre ge me lek ebi kè [[kọntinenti]] (ikpele lek ijọn̄) cha òkup me [[linyọn̄]].
'''Okike Ijọn̄'''
Afirika ore òso iba òmimin ichit me lek kọntinenti cha òkup me linyọn̄. [[Emen-awaji]] eyi òlilibi iraka me agba lek Afìrikà ìre eyi ekigwen [[Emen-awaji Atilantik|Atilantik]]. Akọp ido go mè iba okup me emen Afirika.
'''Ebi Ene'''
Eriọọn̄ Afirika kire ama ebi ofifit mije me owuwa ido òkup me Afirika, ebi ìluluk me emen kiban̄ ere ofifit. Usini mgbọ, igọọk me ike ọmọ okekebe me isi linyọn̄ agan̄ ura okimalek ira itoon̄, ura ya îra ikirọ inyi akaplek ebi ìkiluk me emen kan̄ inikikana ofifit.
'''Ubọk Ere Okupbe'''
Afirika si ìre ere òkiyoyok baalek unye ura. Me agan̄ inyọn̄, [[Èwê Sayara]] me [[Ijipiti]] (ọmọ ochat ichit etete ebi kè [[èwê]] òkup me linyọn̄). Me agan̄ òsiki, mîkaan̄ [[Kilimanjairo|Ogoon̄ Kilimanjairo]] me [[Kamerun]] (ọmọ obene ichit me lek ijọn̄ Afirika).
'''Usem'''
Afirika îkaan̄ owuwa usem. Ido geelek mîkaan̄ usem kiban̄. Ama geelek me emen ido cha eyayaka inikaan̄ usem kiban̄ si. Usem òsisibi isi ichit me lek ijọn̄ Afirika ìre [[Usem Suwayili|Suwayili]].
'''Ikwaan̄'''
Ebi Afirika mîkaan̄ esese ukot mbọm. Usini ene ekiwop uko, usini ekisi ọkọ mun̄. Usini ekinyam ewe.
'''Isi-ikpa'''
Ebi ene kpemalek isi ikpa me Afirika ike ebi ìluk me ikpele lek ijọn̄ kechilọ esibe ikpa. Owuwa nsabọn kpesi uwu-ikpa si.
'''Erumfaka'''
Ebi ene me Afirika ekisa me esese oniin̄ ikitọbọ ebum inyi esese inu. Esese esese [[erumfaka]] òwa, kubọk [[Kiristien]], [[Isilam]] mè [[Erumfaka Orọmijọn̄ Afirika]].
'''Orọmijọn̄'''
Otutuuk ido mè otoko me Afirika mîkaan̄ [[orọmijọn]] kiban̄.
{{Reflist}}
<!--Categories-->
[[Ọgbọn̄:Afirika]]
[[Ọgbọn̄:Kọntinenti]]
fzesn74m4yetee1dmk3pwhlj5f321je
Alikisendira
0
84
3924
3877
2024-11-10T05:49:30Z
O. Ogbalakon
81
Failu
3924
wikitext
text/x-wiki
[[Failu:Flag_of_Alexandria.svg|thumb|150px|Egop Alikisendira]]
[[Failu:Coat_of_Arms_-_Alexandria,_Egypt.svg|thumb|150px|Iman̄ oriọọn̄ Alikisendira]]
[[Failu:Corniche_of_Alexandria.jpg|thumb|Atasuk Alikisendira]]
'''Alikisendira''' ìre ama-ile me [[Ijipiti]]. Ọmọ ore òso ama-ile iba òmimin ichit me Ijipiti, mè ire si ama-ile òmimin ichit me etete ama-ile echi òkup me atasuk [[Okwaan̄ Ile Mediterenia]]. Îre [[Alikisenda Ogwu Ilile]] ochili ama-ile yi me [[Inu òbelek|i.o.]] 331 [[SK]].
Ama-ile yi îtibi imin igwat lek enenen ire lek îkanabe ebon ichili-chieen̄ eyi ebi [[Giris]]. Me cherekeyi, ọmọ obọkọ irek [[Memfis]] mè [[Kairo Ilile]] kire Ama-ibot Ijipiti. Me ukot mgbọ ebi Giris, [[Uwu-utoon̄ eyi Alikisendira]] eyi òkup me etete [[Inu ukechieen̄ jaaba eyi linyọn̄ ukot ikaan̄]] mè [[Agwut Ikpa Alikisendira eyi Oka]] ekup me ama-ile yi. [[Uwu Mgban-akọn̄ Kaitibee]] [Qaitbay Citadel] enamabe me agba okwaan̄ me ama-ile yi me emen òso senturi 15 ìre <museum> mgbọ keyi.
Alikisendira ìre ere ije-ikpọ-inu [tourist destination] mè ebon ere-nrom [industrial centre] òsisibi isi enenen sa me afo òrom [natural gas] mè okpot aran̄ [oil pipelines] echi ònan̄a me Okolo Suwezi [Suez].
Ama-ile yi ìwele 40 km me atasuk agan̄ inyọn̄ me Ijipiti. Ọmọ ore ama-ile òmimin ichit me etete ama-ile cha òkup me [[Agan̄ Mediterenia]], mè ire òso ama-ile iba òmimin ichit me Ijipiti (isifuk [[Kairo]] isan̄a), mè ire òso ama-ile ini òmimin ichit me Agan̄ ebi Arabu, mè ire òso onaan̄ge òmimin ichit me [[Afirika]], mè ire òso <urban area> onaan̄ge òmimin ichit me Afirika.
<!--Kachọk agan̄ yi ìsan̄a-->
{{Reflist}}
<!--Ọgbọn̄-->
[[Ọgbọn̄:Ama-ile]]
f0hga0vj5cwtunpp8s8fiexd7ss76fy
Amerika Inyọn̄
0
88
3909
3445
2024-11-10T05:36:36Z
Katelem
17
Nnen̄e inu isun̄
3909
wikitext
text/x-wiki
'''Amerika Inyọn̄''' ìre ge me lek [[kọntinenti]] (ikpele lek ijọn̄) jaaba echi òkup me linyọn̄. Ìkup me [[Ìkike-iba agan̄ Inyọn̄]] mè [[Ìkike-iba agan̄ Osiki]]. [[Emen-awaji Atik]] otap ikana ọmọ me agan̄ inyọn̄; [[Emen-awaji Atilantik]] otatap ikana ọmọ me agan̄ mbum-ura; [[Emen-awaji Pasifik]] okakana ọmọ me agan̄ osiki; sà [[Amerika Osiki]] mè [[Okwaan̄-ile Karibii]] ekup me agan̄ osiki mbum-ura kan̄.
[[Failu:Location North America.svg|thumb|Ere Amerika Inyọn̄ okupbe me linyọn̄]]
Okike ijọn̄ îbenbe ìre 24,709,000 km² ikat ikana. Ọmọ ore òso ita òmimin ichit me etete kọntinenti jaaba cha. Ìmọnọ akọp mè irek gweregwen mè nchọi go me efit (16.5%) me lek otutuuk ijọn̄ linyọn̄. Me emen acha 2016, otu-ifuk ebi ene ìluluk me emen ìre: 579,024,000, eyi òrọrọ inyi ọmọ ire òso kọntinenti ini ene ewabe me emen ichit. Ìkaan̄ akọp ido iba mè ita me emen. Usem ekitumu me emen îwa, ire [[Usem Ebeke|usem Uket-chieen̄]], mè [[Usem Sipen]], mè [[Usem Furans]] esibi isi igak usem kechilọ. Ikpele ama îwa si me emen; echi emalek iriọọn̄ erieen̄ ìre: New York, Meksiko, Lọs Angelis, Chikago, Bọstọn, Toronto, Dalas, San Furansisko, Ọstọn, Mayami, mè Filadelfia.
Ire isiruk chieen̄ ikpọ orọmijọn̄ ebi iluluk me emen Amerika Inyọn̄ mè ikpọ si otoko kiban̄, ìkup kubọk ebi [[Yurop]] mè ebikaan̄ ere mè ebi [[Afirika]] egbaan̄ igwugwa. Môre bọn̄ owot iman ebi Yurop ebi ìkipulu ere ya mgbọ òraraka, mè ebi Afirika ema ekekpulube me usun̄, egwugwa mèlek ebikaan̄ ere cha. Mije îrebe ebi Yurop ekikpulu ere ya, owuwa ebi Amerika Inyọn̄ ekitumu usem kire usem Uket-chieen̄, usem Sipen, mè ìre Furenchi; orọmijọn̄ ido ìkukup me ere ya inikibet lek echi [[Agan̄ Ichep-ura|ebi Agan̄ Ichep-ura]] (òrere Yurop mè ido cha òkukup iriaak).
Erieen̄ ere yi, Amerika, egwen ibak Amerigo Vespusi [Amerigo Vespucci] òkorere ogwu usọ òweek-ere [explorer] òkikọp me [[uji ọfọ]]. Îkọp uji me okwaan̄ isi esese esese ere me linyọn̄. Ọmọ orọ inyi ebi agan̄ Ichep-ura eriọọn̄ ibe ke îkaan̄ ere òkup ikeyi. Ìweek ere yi imun̄ me emen acha 1497. Eya orọ ebi usọ ogugo-ijọn̄ [cartographers] enisa ere ya igwen ibak ọmọ mgbọ ekigwook ogugo-ijọn̄ ya me emen ikpa. Usini ene mîwut ifan̄a ibe ke erieen̄ ya ìnan̄a me usem ebikaan̄ ere ya; ke "America" sà ìre "Amerique" me usem Màyâ ìsibi "ijọn̄ (ido) efet okiwut unye unye mgbọ geelek."
<!---Kachọk agan̄ yi ìsan̄a--->
{{Reflist}}
<!--Ọgbọn̄-->
[[Ọgbọn̄:Kọntinenti]]
kxwuvm6ydtf8o6lsh4s5ulnhdtoibcx
3927
3909
2024-11-10T05:52:35Z
O. Ogbalakon
81
Failu
3927
wikitext
text/x-wiki
[[Failu:Location North America.svg|thumb|Ere Amerika Inyọn̄ okupbe me linyọn̄]]
'''Amerika Inyọn̄''' ìre ge me lek [[kọntinenti]] (ikpele lek ijọn̄) jaaba echi òkup me linyọn̄. Ìkup me [[Ìkike-iba agan̄ Inyọn̄]] mè [[Ìkike-iba agan̄ Osiki]]. [[Emen-awaji Atik]] otap ikana ọmọ me agan̄ inyọn̄; [[Emen-awaji Atilantik]] otatap ikana ọmọ me agan̄ mbum-ura; [[Emen-awaji Pasifik]] okakana ọmọ me agan̄ osiki; sà [[Amerika Osiki]] mè [[Okwaan̄-ile Karibii]] ekup me agan̄ osiki mbum-ura kan̄.
Okike ijọn̄ îbenbe ìre 24,709,000 km² ikat ikana. Ọmọ ore òso ita òmimin ichit me etete kọntinenti jaaba cha. Ìmọnọ akọp mè irek gweregwen mè nchọi go me efit (16.5%) me lek otutuuk ijọn̄ linyọn̄. Me emen acha 2016, otu-ifuk ebi ene ìluluk me emen ìre: 579,024,000, eyi òrọrọ inyi ọmọ ire òso kọntinenti ini ene ewabe me emen ichit. Ìkaan̄ akọp ido iba mè ita me emen. Usem ekitumu me emen îwa, ire [[Usem Ebeke|usem Uket-chieen̄]], mè [[Usem Sipen]], mè [[Usem Furans]] esibi isi igak usem kechilọ. Ikpele ama îwa si me emen; echi emalek iriọọn̄ erieen̄ ìre: New York, Meksiko, Lọs Angelis, Chikago, Bọstọn, Toronto, Dalas, San Furansisko, Ọstọn, Mayami, mè Filadelfia.
Ire isiruk chieen̄ ikpọ orọmijọn̄ ebi iluluk me emen Amerika Inyọn̄ mè ikpọ si otoko kiban̄, ìkup kubọk ebi [[Yurop]] mè ebikaan̄ ere mè ebi [[Afirika]] egbaan̄ igwugwa. Môre bọn̄ owot iman ebi Yurop ebi ìkipulu ere ya mgbọ òraraka, mè ebi Afirika ema ekekpulube me usun̄, egwugwa mèlek ebikaan̄ ere cha. Mije îrebe ebi Yurop ekikpulu ere ya, owuwa ebi Amerika Inyọn̄ ekitumu usem kire usem Uket-chieen̄, usem Sipen, mè ìre Furenchi; orọmijọn̄ ido ìkukup me ere ya inikibet lek echi [[Agan̄ Ichep-ura|ebi Agan̄ Ichep-ura]] (òrere Yurop mè ido cha òkukup iriaak).
Erieen̄ ere yi, Amerika, egwen ibak Amerigo Vespusi [Amerigo Vespucci] òkorere ogwu usọ òweek-ere [explorer] òkikọp me [[uji ọfọ]]. Îkọp uji me okwaan̄ isi esese esese ere me linyọn̄. Ọmọ orọ inyi ebi agan̄ Ichep-ura eriọọn̄ ibe ke îkaan̄ ere òkup ikeyi. Ìweek ere yi imun̄ me emen acha 1497. Eya orọ ebi usọ ogugo-ijọn̄ [cartographers] enisa ere ya igwen ibak ọmọ mgbọ ekigwook ogugo-ijọn̄ ya me emen ikpa. Usini ene mîwut ifan̄a ibe ke erieen̄ ya ìnan̄a me usem ebikaan̄ ere ya; ke "America" sà ìre "Amerique" me usem Màyâ ìsibi "ijọn̄ (ido) efet okiwut unye unye mgbọ geelek."
<!---Kachọk agan̄ yi ìsan̄a--->
{{Reflist}}
<!--Ọgbọn̄-->
[[Ọgbọn̄:Kọntinenti]]
6jy52wmfdacrle0yijldmr0t9dva1io
Amerika Osiki
0
89
3928
3446
2024-11-10T05:53:14Z
O. Ogbalakon
81
Failu
3928
wikitext
text/x-wiki
[[Failu:South America (orthographic projection).svg|alt=|frame|Amerika Òsiki me linyọn̄]]
''Amerika Òsiki: Egwen ikeyi inyi ikatap wọlọwọlọ me mgbọ ekitumu ikọ ifolek [[Amerika agan̄ Osiki]].''
'''Amerika Òsiki''' ìre ge me lek [[kọntinenti]] jaaba ìkukup me linyọn̄. Ìkup me [[Ìkike-iba agan̄ Ichep-ira]] mè [[Ìkike-iba agan̄ Òsiki]].
[[Emen-awaji Pasifik]] okup me agan̄ ichep-ura kan̄; [[Emen-awaji Atilantik]] onenikana ọmọ me agan̄ inyọn̄ mè agan̄ mbum-ura; sà [[Amerika Inyọn̄]] mè [[Okwaan̄-ile Karibian]] ekup me agan̄ inyọn̄ ichep-ura kan̄. Akọp mè ido iba ekup me emen.
Okike ijọn̄ îbenbe ìre 17,850,000 km² ikat ikana. Ọmọ ore òso ini òmimin ichit me lek kọntinenti jaaba cha. Me emen acha 2016, otu-ifuk ebi ene ìluluk me emen ìre: 426,458,044 ene, eyi orọrọ inyi ọmọ ire òso go ebi ene ewabe me emen ichit. Usem ekimalek itumu me emen ìre: usem Sipen, Pọtugalu, Uket-chieen̄, Furenchi, Dọchi, Kechuwa [Quechua], Industan, Sanan [Sranan], Tọngo, Saramakan, mè ebi kè ofifi usem.
Owuwa ikpele ama òwa me emen. Echi òsisibi isi ire: Sawo Pọlo, Lima, Bogotá, Rio di Janero, Santiago, Karakas, Buenos Eris, Salivedọ, Burasilia, mè Fọtaleza.
Owuwa ene me lek ijọn̄ yi eluk igbet lek okwaan̄ me agan̄ mbum-ura mè agan̄ ichep-ura; kpeluk iwa me agan̄ emen emen mè agan̄ osiki kan̄. Agan̄ ichep-ura kan̄ ìkup ogoon̄ ogoon̄ inan̄a me lek ebi kè Ogoon̄ Andes; sà agan̄ mbum-ura kan̄ okaan̄ ebi kè okpurukpu me ikpele òla-ijọn̄ okup. Owuwa ere me lek ijọn̄ kan̄ ikup me agan̄ tọrọpik (agan̄ ura okibumu itoon̄).
Esese ikpele inu îkup me lek ijọn̄ yi. Ogbugbuk mun̄ [waterfall] òbebene ichit me linyọn̄, òrere Ogbugbuk Enjêlu [Angel Falls] me ido Venizuwela; ogbugbuk mun̄ òbebene ichit mè ikigwook mun̄ me otu ge gaaaek, òrere Ogbugbuk Kayetiọ [Kaieteur Falls] me Guyana; okwaan̄ òmimin ichit (ire etọ okike mun̄ okukup me emen), òrere [[Okwaan̄ Amazọn]]; Ogoon̄ òjọjọn̄ọ me ijọn̄ ichit, òrere [[Ogoon̄ Andes]] (6,962 m); ere òchachat ichit ire ìkakup igbet [[Ofọkọ Linyọn̄]], òrere [[Èwê Atakama]]; oron-ibot [rain forest] òmimin ichit, òrere [[Oron-ibot Amazọn]] [Amazọn Rainforest]; ama ibot okup ogoon̄-ogoon̄ ichit, òrere La Paz me Bolivia; okwaan̄ òbebene me inyọn̄ ichit mè iyaka inwọn isasa ikọp uji-mbit ikirọ mbubek (inyam-ewe), òrere [[Okolo Titikaka]]; san̄a me lek uwu-nweek cha, okputuru ama ebi ene elukbe me linyọn̄ me agan̄ òsiki, òrere Puweto Toro me [[Chile]]. Otutuuk chi ekup me emen Amerika Òsiki. Ijọn̄ yi îkaan̄ si owuwa inyinyi-òrom [mineral resource]. Îkaan̄ alata araran̄, alata okuket, igwe (okwukut), copper, tin, mè aran̄-ijọn̄. Echichi îkisa ikpoko enenen ijet ebi ido ekup me emen kan̄.
* [[Ajentina]]
* [[Burazilu]]
* [[Bolivia]]
* [[Chile]]
* [[Cholombia]]
* [[Guyana]]
* [[Guyana ido Furans]]
* [[Ikwatu]]
* [[Paraguay]]
* [[Pêru]]
* [[Uruguay]]
* [[Venezuela]]
* [[Zuriname]]
<!--Categories-->
[[Ọgbọn̄:Kọntinenti]]
gn3uk2fog78yjfw34ukbfwak82kref3
3929
3928
2024-11-10T05:53:48Z
O. Ogbalakon
81
Reflist
3929
wikitext
text/x-wiki
[[Failu:South America (orthographic projection).svg|alt=|frame|Amerika Òsiki me linyọn̄]]
''Amerika Òsiki: Egwen ikeyi inyi ikatap wọlọwọlọ me mgbọ ekitumu ikọ ifolek [[Amerika agan̄ Osiki]].''
'''Amerika Òsiki''' ìre ge me lek [[kọntinenti]] jaaba ìkukup me linyọn̄. Ìkup me [[Ìkike-iba agan̄ Ichep-ira]] mè [[Ìkike-iba agan̄ Òsiki]].
[[Emen-awaji Pasifik]] okup me agan̄ ichep-ura kan̄; [[Emen-awaji Atilantik]] onenikana ọmọ me agan̄ inyọn̄ mè agan̄ mbum-ura; sà [[Amerika Inyọn̄]] mè [[Okwaan̄-ile Karibian]] ekup me agan̄ inyọn̄ ichep-ura kan̄. Akọp mè ido iba ekup me emen.
Okike ijọn̄ îbenbe ìre 17,850,000 km² ikat ikana. Ọmọ ore òso ini òmimin ichit me lek kọntinenti jaaba cha. Me emen acha 2016, otu-ifuk ebi ene ìluluk me emen ìre: 426,458,044 ene, eyi orọrọ inyi ọmọ ire òso go ebi ene ewabe me emen ichit. Usem ekimalek itumu me emen ìre: usem Sipen, Pọtugalu, Uket-chieen̄, Furenchi, Dọchi, Kechuwa [Quechua], Industan, Sanan [Sranan], Tọngo, Saramakan, mè ebi kè ofifi usem.
Owuwa ikpele ama òwa me emen. Echi òsisibi isi ire: Sawo Pọlo, Lima, Bogotá, Rio di Janero, Santiago, Karakas, Buenos Eris, Salivedọ, Burasilia, mè Fọtaleza.
Owuwa ene me lek ijọn̄ yi eluk igbet lek okwaan̄ me agan̄ mbum-ura mè agan̄ ichep-ura; kpeluk iwa me agan̄ emen emen mè agan̄ osiki kan̄. Agan̄ ichep-ura kan̄ ìkup ogoon̄ ogoon̄ inan̄a me lek ebi kè Ogoon̄ Andes; sà agan̄ mbum-ura kan̄ okaan̄ ebi kè okpurukpu me ikpele òla-ijọn̄ okup. Owuwa ere me lek ijọn̄ kan̄ ikup me agan̄ tọrọpik (agan̄ ura okibumu itoon̄).
Esese ikpele inu îkup me lek ijọn̄ yi. Ogbugbuk mun̄ [waterfall] òbebene ichit me linyọn̄, òrere Ogbugbuk Enjêlu [Angel Falls] me ido Venizuwela; ogbugbuk mun̄ òbebene ichit mè ikigwook mun̄ me otu ge gaaaek, òrere Ogbugbuk Kayetiọ [Kaieteur Falls] me Guyana; okwaan̄ òmimin ichit (ire etọ okike mun̄ okukup me emen), òrere [[Okwaan̄ Amazọn]]; Ogoon̄ òjọjọn̄ọ me ijọn̄ ichit, òrere [[Ogoon̄ Andes]] (6,962 m); ere òchachat ichit ire ìkakup igbet [[Ofọkọ Linyọn̄]], òrere [[Èwê Atakama]]; oron-ibot [rain forest] òmimin ichit, òrere [[Oron-ibot Amazọn]] [Amazọn Rainforest]; ama ibot okup ogoon̄-ogoon̄ ichit, òrere La Paz me Bolivia; okwaan̄ òbebene me inyọn̄ ichit mè iyaka inwọn isasa ikọp uji-mbit ikirọ mbubek (inyam-ewe), òrere [[Okolo Titikaka]]; san̄a me lek uwu-nweek cha, okputuru ama ebi ene elukbe me linyọn̄ me agan̄ òsiki, òrere Puweto Toro me [[Chile]]. Otutuuk chi ekup me emen Amerika Òsiki. Ijọn̄ yi îkaan̄ si owuwa inyinyi-òrom [mineral resource]. Îkaan̄ alata araran̄, alata okuket, igwe (okwukut), copper, tin, mè aran̄-ijọn̄. Echichi îkisa ikpoko enenen ijet ebi ido ekup me emen kan̄.
* [[Ajentina]]
* [[Burazilu]]
* [[Bolivia]]
* [[Chile]]
* [[Cholombia]]
* [[Guyana]]
* [[Guyana ido Furans]]
* [[Ikwatu]]
* [[Paraguay]]
* [[Pêru]]
* [[Uruguay]]
* [[Venezuela]]
* [[Zuriname]]
{{Reflist}}
<!--Categories-->
[[Ọgbọn̄:Kọntinenti]]
1fflsgx9hxmxyygojb8llmutxrm1e72
Andurọid
0
94
3887
3448
2024-11-09T17:25:43Z
O. Ogbalakon
81
3887
wikitext
text/x-wiki
'''Andurọidi''' ìre òkpulu-ikwaan̄ eyi okpọk-etip ubọk [mobile operating system] eyi [[Gugulu]] ebọpbe. Ebọp ọmọ inyi ebi kè okwukwut ekitoto ubọk me isi [touchscreen devices] kire okpọk-etip òriọọn̄-inu mè okpọk uwelelek [tablets]. Okwukwut andurọid ìre okwukwut geelek òkisa òkpulu-ikwaan̄ ekigwen Andurọid irọ esese chieen̄ ikwaan̄ ibôrọ. Òkpulu-ikwaan̄ okijeen̄ okwukwut ike iborọ inu mè iyaka ikikpulu si ubọk ibosa irọ ema.
Gugulu mîbọp si òkpulu-ikwaan̄ eyi okop-ogugo andurọid (òrere Android TV), eyi [[ujijọn̄]] (òrere Android Auto) mè eyi ebi kè okwukwut ebekọt itap me lek ene (egwenbe Wear OS). Otutuuk kiban̄ mîkaan̄ okwut-isi [interface] òkekem mèlek ikwaan̄ kiban̄ ge ge. Andurọid echi enwenebe m̀bọp [programming] kiban̄ sonja ọmacha me emen okwukwut ifit-nsa [gaming consoles], omọnọ-ogugo eyi ikikemege [digital camera], ọkpọkpọ okop-ifuk [PC] mè ebi kè ofifi okwukwut elekitirọn [electronics].
[[Failu:Android_new_logo_2019.svg|alt=|thumb|Iman̄-mbubek andurọid bene me acha 2019]]
Usem m̀bọp [programming language] esabe ibọp andurọid ìre [[Java]], C (sìi), C++ (sìi pulọs pulọs) mè ebi kè ofifi usem. Esa Java ibọp okwut-isi kan̄, mè isa C iteme ike ibokirọ inu. Iman̄ m̀bọp [source code] andurọid ìkup me eferife / ichichili ibook; ene geelek môkọt ibọkọ itap me okop-ifuk kan̄ isa ibọp ekwu.
Adasi mgbọ esan̄abe Andurọid isibi ìre me akọp usen iba mè ita me emen onyan̄ Sepitemba me acha 2008. Ebi ìkakaan̄ ekwu mè ìre òkpulu-ikwaan̄ andurọid me okwukwut kiban̄ isibebọkọ ayaya ekwu eyi mgburudun̄ [i.e. update software], ekinan̄a isi me olik-etip [go online].
Gugulu ebọkọ andurọid ilep me ubọk "Android Inc." me acha 2005, mè inichili ijeen̄ [unveil] me acha 2007, mè isan̄a adasi okwukwut andurọid isibi me emen Onyaan̄ Sepitemba me acha 2008.
Me emen okwukwut geelek Òkpulu-ikwaan̄ Andurọid okupbe me emen, ìboje mèlek ebi kè ekwu andurọid. Ekitatap echa ibia me emen okwukwut andurọid geelek. Ekwu cha ere: "Gmail" (òkidia etip me iimeen), "Google Play" (akpatan̄ òkibeme ebi kè ekwu andurọid), "Google Chrome" (òwọlọ-òlik ekisa iweek inu me olik-etip), mè "Google Search" (ekwu ekisa iweek inu me olik-etip).
Andurọid ore òkpulu-ikwaan̄ òjeje ewe ichit me otutuuk linyọn̄ me okpọk-etip oriọọn̄-inu akarake acha 2011; mè me okpọk uwelelek akarake 2013. Me emen Onyan̄ Mêe me acha 2017, otu-ifuk ebi ene ikisa andurọid irọ inu me onyan̄ me onyan̄ mîraka ego ene iba [2 billion], òsisibi ibe ke ọmọ ore òkpulu-ikwaan̄ eyi ebi ene ìbọbọkọ itap me okwukwut kiban̄ ewabe ichit. Me Disemba 2018, "Google Play" (akpatan̄ òkibeme ebi kè ekwu andurọid) ìbeme ekwu òwawa iraka efie iba mè okpọkọ gweregwen [over 2.6 efie].
[[Failu:Android_logo_(2007-2014).svg|alt=|thumb|Iman̄-mbubek eyi andurọid me acha 2007-2014]]
[[Failu:Android logo (2015-2019).svg|alt=|thumb|Iman̄-mbubek andurọid me acha 2014–2019]]
"Android Inc.", uwu-mbubek idadasi ibene Andurọid, ìchili me [[Palo Alto]] me [[Kalifọnia]] me emen Onyan̄ Ọkitoba me acha 2003. Ebi ìchichili mbubek ya ìre "Andy Rubin, Rick Miner, Nick Sears mè Chris White." Rubin ìtumu ibe ke Andurọid ìre "ifkpele inu òbokọt itap ubọk inyi ibọbọp ebi kè okwukwut ubọk èrọriọọn̄ inu igak, mè ikifuk ibot isi me lek ere ogwukaan̄ okupbe mè inu îweekbe." [tremendous potential in developing smarter mobile devices that are more aware of its owner's location and preferences"]. Adasi otitọt ebi uwu-mbubek ya ìre ibọbọp usọ okpulu-ikwaan̄ eyi òmọnọ-ògugo ikikemege [advanced OS for digital cameras]. Eya ore ibot ikọ ema etumube inyi ebi ibetap ikpoko me lek mbubek kiban̄ me acha 2004. Ire, mije ebi ìkisa òmọnọ-ògugo irọ ikwaan̄ kpewa iso otitọt ile kiban̄ yi, uwu-mbubek ya enenitumu ifieek ibe ke ema meninwene ikana inin̄ me isasa òkpulu-ikwaan̄ andurọid ikibọp okpọk-etip òbotitim me lek echi "Symbian" mè "Windows."
Îkayọt Rubin imumun̄ ebi ibetap ikpoko me lek mbubek ya me adasi mgbọ, inenisik sọntiik ebikaan̄ ere isasan̄a ebi "Android Inc" me ere ema ekisa irọ mbubek. "Steve Perlman," ata unene kè Rubin onenisa akọp obop dọlà ($10 000) me emen ikpa ibọp-etip [envelope] ijet ọmọ mè iniria ofifi ikpoko kpebak otu-ifuk me olik ijet kire ikpoko ibene-ewe [seed funding]. Perlman îjit igọgọọk ire ge me lek ebikaan̄ mbubek ya, mè itumu ibe "emi ǹrọ inu ya mije nkaan̄be ichechieek me lek mbubek ya, ǹyaka iweek si itatap ubọk inyi Andy."
Me acha 2005, ebi Gugulu mînibọkọ uwu-mbubek "Android Inc." ilep me otui-fuk ikpoko ikasipge igak akọp efie dọlà go ($50 efie). "Rubin, Miner mè White" ebi ikwaan̄ uwu-mbubek ya enenikana ebi ikwaan̄ Gugulu igọọk me lek mgbaan̄-nchieek ema erọbe mgbọ enyambe mbubek ya. Me emen mgbọ ya, ebi ene kperiọọn̄ owuwa inu ifolek Andurọid mije kpetumu owuwa ikọ ifolek igak ibebe ke ema emekibọp ekwu eyi okpọk-etip ubọk. Rubin onenisak ebi ikwaan̄ oniin̄ inyi ebọp òkpulu-ikwaan̄ eyi okpọk-etip ubọk eyi òrere Adurọid. Gugulu onenikinyam ekwu ya ikinyi ebi ìkibọp okpọk-etip ubọk mè ebi <Mobile Network Operators> mè ichieek ema use ibe ke môkup mfufet ebibi inwenwene ekwu òkukup me emen okpọk-etip ebibi ebọpbe mè ikana itap ayaya ekwu mgbọ geelek Gugulu osan̄abe ayaya ekwu isibi.
Adasi okpọk-etip òsasa Andurọid irọ ikwaan̄ ìre eyi ekigwen "HTC Dream". Îkaan̄ uwot-nge ekikekeme me lek; kpòkokaan̄ isi ekichak ubọk. Ire, me mgbọ Apulu esan̄abe okpọk-etip òriọọn̄-inu kiban̄ egwenbe "iPhone", ebi Andurọid egwugwu ikom ifo agwut-ntọt kiban̄. Gugulu oneninwene ikpa <specification> kiban̄ ke Andurọid môbeme si okpọk-etip echi ekichak ubọk me isi, ire, ke eya ikaborọ inyi ema esan̄a ichip ekikeme enan̄a me lek. Me acha 2008, "Nokia" mè "Blackberry" enyinyi ulook ibe ke ema mîsan̄a okpọk-etip òriọọn̄-inu òkaan̄ isi ekichak ubọk; ke ìbonitim me lek "iPhone 3G" eyi ebi Apulu esan̄abe isibi ya. Mgbọ ya ke Gugulu enirọ inyi òkpulu-ikwaan̄ Andurọid inigwuun̄ chieen̄ me lek isi ekichak ubọk gaalek. Adasi okpọk-etip òkisa ekwu andurọid ikpulu ikwaan̄ kan̄ ìre "HTC Dream" eriọọn̄be si kire "T-Mobile G1." Enyi ulook kan̄ me akọp usen iba me emen Onyan̄ Sepitemba me acha 2008.
[[Failu:T-Mobile_G1_launch_event_2.jpg|alt=|thumb|Adasi okpọk-etip andurọid]]
Akarake acha 2008, òkpulu-ikwaan̄ Andurọid îkpọk ikinwene; mîkpọk ikitap ayaya inu isọkọ me lek mè ikinen̄e inu isun̄ inyi ikpọk inwọn igak eyi adasi mgbọ. Ayaya ekwu andurọid geelek òsisibi, ekigwen ema erieen̄ ibak ebi kè utop inorie ekisabe ikwala inorie igwook me owot [deserts]. Ekinyi ema erieen̄ cha si igọọk me [[abichi]] [alphabet] usem Uket-chieen̄. Erieen̄ cha ìre: ''"Alpha, Beta, Cupcake, Donut, Eclair, Froyo, Gingerbread, Honeycomb, Icecream Sandwich, Jelly Bean, Kitkat, Lollipop, Mashmallow, Noughat, Oreo, Pi."'' Ebi Andurọid etumu ibe ke ema ekinyi erieen̄ cha ikeya mije ke ekwu mè okpọk-etip cha ema ekisan̄abe isibi ikirọ inyi ugwem ebi ene ikaan̄ utop. Ire, me òso akọp usen iba mè iba me emen Onyan̄ Ọgọs me acha 2019, mînyi ulook ibe ke ayaya andurọid esan̄abe isibi òrere "Android Q" ke ebegwen "Android 10"; eyi òsibi ibe ke kpebeyaka ikigwen ema ibak inorie cha.
'''Okwut-isi Andurọid [Android Interface]'''
Ebọp okwut-isi andurọid inyi ikọt irọ inu ogwukaan̄ oweekbe me mgbọ ọmọ ochakbe ubọk me isi okwukwut ya. Mêkọt idut ubọk me isi ya ifo ulom, ujit, inyọn̄ mè ìre ijọn̄ [swipe]; mêkọt ichak otubọk [tap]; mêkọt iyibi [pinch] mè iyaka inwe [reverse-pinch/zoom] isi ya inyi irọ esese inu. Okwut-isi andurọid îkaan̄ si akpọk-nge, eyi kpekimọnọ isibi, me emen. Ire ene ibosa akpọk-nge eyi ekimọnọbe mè ìre ìbosa okwukut ifit-nsa irọ inu me lek okwukwut andurọid, môdasi isa YUUESBI [USB] mè ìre Bulutut [Bluetooth] itobo ema mè osa òrọ inu iborọ. Okwukwut andurọid ìkinyi ifọọk kan̄ mgbọ yaage echakbe ubọk me isi. Ebi kè ofifi nriro mîkup me emen okwukwut andurọid: òtọ-ije [accelerometer], òtọ-ikeke [gyroscope], òweek-ere [GPS / location finder] mè ògban̄-ere eyi m̀gbet [proximity sensor]. Andurọid ìkisa nriro chi inyi ifọọk eyi okwukwut gaalek ikpokọt inyi, kire iyayaka isi okwukwut isin̄ ujọn̄ọ ujọn̄ọ sà ìre nkwurieen̄ igọọk me ike ogwukaan̄ okanabe isin̄. Me nsa ikọp-ujijọn̄ [racing game], òtọ-ikeke òkup me emen môrọ inyi ogwukaan̄ ikikọp uji me gaalek ikekiyaka òkwukwut ikana kubọk ikiyaka ekpirikpo ikọp-uji [steering wheel]. Inan̄a me lek òweek-ere òkup me emen andurọid, ene môkọt isa okwukwut andurọid kan̄ iweek ere mè oniin̄ imun̄ me mgbọ îkisi ije.
Adasi mgbọ, ekwu-mbọp [IDE] ekisa ibọp ebi kè ekwu andurọid ìre "Eclipse." Ire, akarake Disemba 2014, ìnire eyi ebi Gugulu esan̄abe isibi ekigwen [[Android Studio]]. Ebi ìrere ayaya ife me ibọp-ekwu mêkọt isa "Google App Inventor" isa ibọp ekwu andurọid.
{{Reflist}}
<!--Categories-->
9qptdeonry7j57nn3cmauis4zbknuaj
Antatika
0
97
3914
3450
2024-11-10T05:40:58Z
O. Ogbalakon
81
Failu
3914
wikitext
text/x-wiki
[[Failu:Antarctica (orthographic projection).svg|link=link=Special:FilePath/Antatika|alt=|thumb|Ogugo ijọn̄ Antatika]]
'''Antatika''' (òrere '''Antartica''' mè '''Antarctica''' me usem Ebeke) ìre ge me lek ebi kè [[kọntinenti]] (ikpele lek ijọn̄) ìkukup me linyọn̄. Ọmọ ore eyi òfofo agan̄ Osiki ichit me etete kọntinenti jaaba cha. Ọfọkọ-linyọn̄ eyi agan̄ Osiki ìkup me emen kan̄. Kọntinenti yi ìkup me agan̄ Antatik me Ìkike-iba linyọn̄ agan̄ Osiki [Southern Hemisphere]; mè ikup si me emen [[Okokop Antatik]] [Antarctic circle]
Emen-awaji agan̄ Òsiki otap ikana ọmọ okokop. Okike ijọn̄ îbenbe ìre 142 000 000 kilo ikat ikana. Ọmọ ore òso go me lek ikpele lek ijọn̄ jaaba cha. Îmin inu isolek mgbọ iba ire isa itọt me lek [[Ọstirelia]]. Akọp irek onaan̄ge mè jeeta me efit irek (98%) me lek ijọn̄ Antaktika ìre ewuuk-mun̄ [ice] ochit. Ewuuk-mun̄ cha mîlobo ọkpọk ijot kilo ge mè okpọkọ onaan̄ge (1.9km) - me usini ere, îlobo ọkpọk igak eya; me usini ere, îsip igak eya. Ere ya îfiik enenen. Eys orọ ebiene kpeluk. Me otutuuk ikpele lek ijọn̄ ya, obop ene ge mè efit ge mè gweregwen gaalek eluk. Otutuuk kiban̄ eluk me esese uwu-nweek [Research Stations] ikikween̄ mè ikiweek si inu ifolek ijọn̄ ya.
Me otutuuk ikpele lek ijọn̄ jaaba cha, Antaktika ofiik ichit; ọmọ ochat ichit; ọmọ ke efet onye me emen ichit; ijọn̄ kan̄ si obene ichit. Agan̄ ilile me lek otutuuk ijọn̄ kan̄ ìre èwê ewuuk-mun̄.
[[Failu:AntarcticaDomeCSnow.jpg|link=link=Special:FilePath/Èwê|alt=|thumb|Èwê ewuuk-mun̄]]
Ibot òkirerep îkijot akọp senti iba (20cm) me otuuk kè acha me agan̄ otu mun̄, mè òsip ogak eya me inyọn̄ ama. Ere îkifiik ire òsiki akọp jeeta mè onaan̄ge mè okpọkọ iba me otitọ Selsiọs (-89.2 ℃). Me ere ewuuk-mun̄ ìkachit, inu òtitibi ere asabọn uti mè mbubet. Ita me lek ebi kè anam kpekimun̄ me chieen̄ mè ebi kè asabọn irin̄ mè akọkọọk, anam eluluk me ere ya ìre penijuwin, mè siilù mè tadiguredi.
[[Failu:Adelie Penguins on iceberg.jpg|link=link=Special:FilePath/Penijuwin|alt=|thumb|Penijuwin me Antaktika]]
[[Failu:Pinniped collage.jpg|link=link=Special:FilePath/Siil|alt=|thumb|siilù]]
[[Failu:SEM image of Milnesium tardigradum in active state - journal.pone.0045682.g001-2.png|link=link=Special:FilePath/Tadiguredi|alt=|thumb|tadiguredi]]
Kpekeriọọn̄ ibe ke ere òkup ikeya îkup me linyọn̄ meege ire acha 1820 mgbọ ebi Rọsia eweekbe ere ya imun̄.
Erieen̄ ya, Antatika, inan̄a me usem Giris inin̄ me use Rom. Ìsibi "eyi òkibene chieen̄ ikpọ Atik" mè iyaka isibi "eyi òkibene chieen̄ ikpọ agan̄ Inyọn̄." [[Aristọtulu]] îge inu ifolek Agan̄ Antatik me ikps kan̄ ekigwen "Metiọrọlọji" îgebe me inu òkup kire emen 350 SK (Sabum Karais) sabum ufiene onige ibak. Ebi ufiene kire Marinius ogwu ido Taya; Aijinus [Hyginius] mè Apuliọs [Apuleius] (ènan̄a me Rom); mè Jiọfiri Chọsa [Geofrey Chaucer], otutuuk mîgọọk itumu ikọ ifolek erieen̄ ya me emen ikpa kiban̄. Me oka mgbọ cha, erieen̄ ya ìkakisibi esese inu, kpokore ijọn̄ ekitumu ikọ ifolek mgbọ keyi. Adasi ogwu òsasa erieen̄ yi igeen ibak ikpele lek ijọn̄ yi Jọ Jọọji Batolomi [John George Batholomew] me emen ebi kè acha 1890. Ọmọ ìkare ogwu usọ òkîgwook ogugo okike ijọn̄ [cartographer].
{{Reflist}}
<!--Categories-->
[[Ọgbọn̄:Kọntinenti]]
qnjnt0fqc0p5ehnfu92g8ujyzkpc40c
Bawobap
0
111
3888
674
2024-11-09T17:27:51Z
O. Ogbalakon
81
3888
wikitext
text/x-wiki
'''Bawobap''' (òrere '''''Adansonia digitata''''' me erieen̄ ifuk-ibot nrom, mè ire '''African baobab''' me Ebeke) ìre uti ge òkitibi me lek ijọn̄ [[Afirika]] mè <Peninsula> Arebia (me [[Yemen]] mè [[Omaan]]). Uti yi îkiluk ugwem ifiin̄ enenen. Ndọmọ ifuk-acha eyi rediokabọn [radiocarbon dating] ìkijeen̄ ibe ke usini kiban̄ mîkiluk ugwem iraka obop acha iba (2000). Ema ekimalek itibi iwa me agan̄ cha òkichachat mè iyok me [[Afrika agan̄ Osiki Sayara]]. Me ere geelek ema ekitibi, ema ekijeen̄ isibi ibe ke [[mun̄]] òwa okilibi inan̄a me ujọn̄ọ ere iniraka me irak irak ijọn̄ ere ya ema ekekebe. Uti yi ìkinyi ebilene inorie, mun̄ inwọnwọ, ugwun̄ isasa ikput orukan̄ mè ere okwukwek. Ebi kè anam si mîkikaan̄ inorie inan̄a me lek uti yi.
[[Failu:Baobab_and_elephant,_Tanzania.jpg|thumb|Uti bawobap mè [[eniin̄]]]]
Owuwa nchieek [legend & superstition] òwa ofolek uti chi. Me acha inen òraraka, usini me lek echi òmimiin̄ mè kan ichit mîkwaan̄ me ekariọọn̄ge inu òrọrọ. Usini ufi erieen̄ ekigwen uti yi ìre ''uti fituru mkpinyọn̄'' mè ''uti òkakana ibot ifo ijọn̄'' [upside down] mè ''uti eyi ugwem.''
Ike mgbọ okije, uti yi î<adapt> igọọk ere îkupbe. Mije akparalek uti yi okupbe ufuk ufuk [succulent], me emen mgbọ [[ìbot]] îra ikibọkọ mun̄ isun̄ me emen impele akparalek kan̄ ya; eya okekitap ubọk inyi ọmọ ikọt ikito mfut nririeen̄ ojotbe emen me emen mgbọ ura, mgbọ otutuuk ere ochiaakbe mè ikup kire èwê [arid]. Eya orọ ekigwrn uti yi uti eyi ugwem.<ref>Team, A. (2018, April 19). The Baobab Tree: Africa’s iconic “Tree of Life.” Aduna. https://aduna.com/blogs/learn/the-baobab-tree#:~:text=Over%20time%2C%20the%20Baobab%20has,%22The%20Tree%20of%20Life%22.</ref>
==Okop Ogugo==
[[Failu:A HADZABE boy inside a Baobab tree.jpg|thumb|Gwun̄ enerieen̄ me emen uti bawobap]]
[[Failu:Baobá do Poeta (Adansonia digitata)-03.jpg|thumb|Uti bawobap2]]
[[Failu:Hadzabe children on a baobab tree shelter doorway.png|thumb|Nsabọn me emen uti bawobap]]
[[Failu:African baobab in Lake Manyara NP.jpg|thumb|Uti bawobap2a]]
[[Failu:Baobab (Adansonia digitata) (6041354180).jpg|thumb|Uti bawobap3]]
[[Failu:Baobab vibes 01.jpg|thumb|Uti bawobap4]]
[[Failu:The 'Rasta Baobab' on Niodior island.jpg|thumb|Uti bawobap eyi ugwun̄-ijọn̄ kan̄ okupbe kire ijeek elọlọk]]
[[Failu:Hanzabe Baobab house.jpg|thumb|Uti bawobap4]]
[[Failu:Baobab, Malawi.jpg|thumb|Uti bawobap me [[Malawi]]]]
[[Failu:African Baobab Tree (2896937432).jpg|thumb|Uti bawobap5]]
[[Failu:Baobab (Adansonia digitata), parque nacional Makgadikgadi Pans, Botsuana, 2018-07-30, DD 02.jpg|thumb|Uti bawobap me [[Botisuwana]]]]
[[Failu:Baobab (Adansonia digitata), parque nacional Makgadikgadi Pans, Botsuana, 2018-07-30, DD 11.jpg|thumb|Uti bawobap me [[Botisuwana]]]]
[[Failu:Adansonia digitata arbre MHNT.jpg|thumb|Uti bawobap6]]
[[Failu:Baobab (Adansonia digitata), parque nacional Makgadikgadi Pans, Botsuana, 2018-07-30, DD 10.jpg|thumb|Uti bawobap me [[Botisuwana]]]]
[[Failu:Baobob tree.jpg|thumb|Uti bawobap7]]
<!--Do not remove this section-->
{{Reflist}}
<!--Categories-->
[[Ọgbọn̄:Uti]]
d8s27wqsolgki5uxu6rlyy3su5rsnln
Chieen̄
0
127
3886
788
2024-11-09T17:22:35Z
O. Ogbalakon
81
3886
wikitext
text/x-wiki
'''Chieen̄''' ìre <organ> òkup ofot ofot me lek ene, eyi ekisa inọ utoon̄ mè anam ikọt imun̄ inu. Me etete otutuuk anam òkup me linyọn̄, akọp irek onaan̄ge mè jaaba me efit (97%) mîkaan̄ chieen̄.
[[Failu:Human_eye_iris_3.jpg|thumb|Chieen̄ ene]]
[[Failu:Focus_in_an_eye.svg|thumb|Ike chieen̄ okisa imọọn̄ inu]]
[[Failu:Hawk_eye.jpg|thumb|Chieen̄ mkpukpo]]
Me <mammals>, nniniin̄ òkup esese ekigwen rọdis mè koons [rods & cones], ekiria ulook itibi <optic nerves> ijet nden̄, mè isa me ikeya irọ ibe ekọt emọọn̄ inu.
Usini <mammals> mîkikọt imọọn̄ utoon̄ eyi ebilene kpekimọọn̄. Ema mîkimọọn̄ utoon̄ eyi <ultraviolet> mè ìre <infrared>.
<Lens> ya òkup me isi chieen̄ ìkirọ ikwaan̄ kire <lens> eyi òmọnọ-ogugo. Ufuk-unye cha òkup ikana ọmọ me emen chieen̄ mêkọt itaba ọmọ ilen̄ inyi ikup akpakpa; mêkọt iyaka igele ntaba kiban̄ mè isa me ikeya irọ mè <lens> ya ikup ofot ofot. Ike usini ene ekikan, <lens> chieen̄ kiban̄ ìkpokọt ikirọ echi ijaan̄. Usini ene eman mèlek asabọn ufialek chieen̄, sà usini ene ekikaan̄ ufialek chieen̄ mgbọ ema ekimin. Mêkọt isa [[umọọn̄ chieen̄]] inen̄e ufialek chieen̄ isun̄, mè ene ikọt imọọn̄ inu ijaan̄.
Chieen̄ usini ene môkọt imọọn̄ asabọn inu òkup kpirikpiri. Ebi kè [[anam eririeen̄]] mîkimọọn̄ inu ijaan̄ me eririeen̄ igak ikarek.
==Nriro Emen Chieen̄==
[[Failu:Schematic_diagram_of_the_human_eye_en.svg|thumb|Nriro emen chieen̄]]
[[Ọgbọn̄:Nriro lek ebilene]]
t2a2db7g86v5k6ku4cvx65xc2qzcgzw
Dimitiri Mendelievì
0
133
3904
3473
2024-11-10T05:33:44Z
O. Ogbalakon
81
Failu
3904
wikitext
text/x-wiki
[[Failu:DIMendeleevCab.jpg|thumb|Dimitiri Mendelievi me acha 1897]]
[[Failu:Mendeleev law.jpg|thumb|Ikwaan̄ òkifo isi: Ge me lek òkpa-otu [early] <periodic table> kè Mendelievì eyi egebe ubọk ubọk igọọk me okputuk atọm [atomic mass] mè <chemical resemblance>. D. Mendelievì 17.02.1869]]
'''Dimitiri Mendelievì''' (òrere '''Dmitri Mendeleev''' me igwegwen iso me usem Rọṣia mè Ebeke; iman: 8 Febuwari 1834 igbet Tobolsk – 2 Febuwari 1907 me Saint Petersburg) ìre ogwu usọ kemistiri ònan̄a me [[Rọṣia]], ogwu òrorom <periodic table of the elements>. Mîweek imun̄, sa me <experiments>, ibe ke owuwa inu îtumube me <periodic table> kan̄ (kire inu òfolek àgwa eyi ebi kè <elements> kpeweweek-nu imun̄ me mgbọ ya) ìre ikecha. Sa me ikwaan̄ îsibi isa itap inu isọkọ me lek ifuk-ibot ebilene, ke enigwen mendelevium, <element> òso 101, ibak ọmọ.
{{Reflist}}
<!--Categories-->
[[Ọgbọn̄:Mfufuk Ugwem]]
g89qkl8fa8fffipbann1jpn9xhaurb7
Ejit
0
152
3895
3483
2024-11-10T05:27:59Z
O. Ogbalakon
81
Failu
3895
wikitext
text/x-wiki
[[Failu:Heart_anterior_exterior_view.jpg|thumb|Ejit]]
[[Failu:Diagram_of_the_human_heart_(cropped).svg|thumb|Emen ejit ebilene]]
'''Ejit''' ìre nriro ge òkup me lek ene mè otutuuk anam òkaan̄ ukwuuk udun̄. Îre ufuk unye ufuk unye ogbaan̄ irọ ejit. Ejit ìre nriro òkisook [[eje]] ikana otutuuk nriro me lek ebilene mè anam. Ìmin gaalek kubọk akpọ enwunwun. Ìkup me agan̄ ujit me emen lek ebilene.
Ejit ebilene ìkaan̄ agwut ini, ire, ejit usini anam ìkaan̄ agwut ita, sà eyi usini okaan̄ agwut iba gaalek.
<!--Do not remove this section-->
{{Reflist}}
<!--Categories-->
emoin2o7ddisr5vhn9sdvzv9u0rx0i6
Epele ubọọn̄
0
160
3911
3490
2024-11-10T05:37:20Z
O. Ogbalakon
81
Failu
3911
wikitext
text/x-wiki
[[Failu:Rollup chessboard.jpg|alt=|right|thumb|Mkputo ekisabe ifit epele-ubọọn̄]]
[[Failu:Chessboard.png|alt=|right|thumb|Uwot ekisabe ifit epele-ubọọn̄]]
'''Epele ubọọn̄''' ìre ifit idọmọ-inu eyi ekifit me inyọn̄ uwot. Ifit yi ìkup karake akat. Me emen mgbọ ifit yi obenebe, ebi ubọọn̄ mè ubọọn̄ ebibaan̄ ekikpulu ebi kè ido. Ema ekiluk me uwu-ubọọn̄ enamabe inye kire mgban akọn̄; mè ikaan̄ ebi usọ akọn̄ ìkililibi me inyọn̄ inyinya èkibebem ema; mè ebi etip ìkinyinyi ema nteme; otutuuk ebi ìluluk me ido cha ekekigbaan̄ ikpọ chieen̄ me lek ido mè ikup si me mbem-lek isisi akọn̄ mè ire akọn̄ itaan̄.<ref>How to play Chess By Michael Crowe, p. 2. Distributed free to schools by Scholastic Chess Ireland.</ref> Epele-ubọọn̄ ìre ifit òkijeen̄ ama ebi ubọọn̄ iba ìkitim akọn̄. Ekifit ifit yi me inyọn̄ uwot, ire mîyaka ìkifit si me inyọn̄ mkputo mêkọtbe iwut.
Efele iyọn̄ uwot (mè ìre mkputo) ekisa ifit ifit yi itap me akọp asabọn okop gweregwen mè ini (64) echi agan̄ kiban̄ orebe ìkike me isi agan̄ ini. Esun̄ asabọn okop cha me onineen̄ jeeta jeeta me agan̄ (8×8).
Egwen ifit yi "epele ubọọn̄" mije ìkijeen̄ ebi ubọọn̄ iba mè ama kiban̄ ekitimbe akọn̄. Eyaka igwen ìkeya si mije ebi ene me esese ido ekitumu ibe ke ifit yi ìre ifit ebi ubọọn̄ [''game of kings'' me usem uket-chieen̄].
Otu-ifuk ene ìsoso owuwa efie mîkifit ifit yi me esese ere me linyọn̄. Owuwa ene echieek ibe ke epele ubọọn̄ ìnan̄a me ifit ekigwen chaturanga eyi ebi [[India]] ekifitbe sabum emen òso senturi jaaba. Esese ifit kire zian̄kwi (xiangqi: òrere epele ubọọn̄ ebi [[Chaina]]), jan̄gi (janggi: òrere epele ubọọn̄ ebi [[Kòria]]) mè shogi (epele ubọọn̄ ebi [[Japan]]) enan̄a me lek chaturanga isibi. Epele ubọọn̄ ìnire [[Yurop]] me emen òso senturi onaan̄ge.
Ichip-ifit ekisa ìfit ifit yi enibọkọ unye ema ekaan̄be mgbọ keyi me ido [[Sipen]] me utut òta òso akọp mè senturi go; sà me emen akọp mè senturi onaan̄ge ke etumu ifieek ikan echi òkikpulu epele ubọọn̄.
[[Failu:ChessStartingPosition.jpg|alt=|right|thumb|Epele ubọọn̄]]
Me ifit epele ubọọn̄, kpunu nlelet inu geege. Ene iba ìbefit ifit yi ekaan̄ ichip ifit akọp mè gweregwen: ogwu ubọọn̄ ge, ubọọn̄-enenwaan̄ ge, uwu-mkpulu iba, ebi akọn̄ inyọn̄ inyinya iba, ebi etip iba mè ebi mbem jeeta.
Ichip-ifit chi ekije ije kiban̄ esese esese me inyọn̄ uwot ifit ya. Eyi òkakaan̄ unye ichit ìre ubọọn̄ enenwaan̄ sà eyi unye kan̄ osipbe ichit ìre ebi mbem. Otutuuk inu ogwu òkifit ifit yi okiweekbe ìre itatap ogwu ubọọn̄ keyilọ me ere ìkpokọt ilibi inwọnọ. Sabum ene obokọt irọ ikeya, môdasi ikisa ebi ama ubọọn̄ kan̄ ikitim ikpan̄ ebi ama ubọọn̄ kè ogwugwulọ. Me mgbọ ema ekitim me lek ebibilọ, ema mêkitap ubọk inyi lek kiban̄ inyi ebibilọ ekajijaka ema.
Me mgbọ ekifit ifit yi, ene môkọt isa ichip ifit kan̄ inwene mèlek eyi kè ogwugwulọ mè òyaka òkotet ebi ama keyilọ me agam òsa ofo kubọk ekitetbe ebi ene me usun̄-akọn̄.
[[Failu:ChessSet.jpg|alt=|right|thumb|Ichip-ifit epele ubọọn̄ ìke 'Staunton' obotbe. Nan̄a me ulom fo ujit: Ogwu ubọọn̄ eyi okuket, uwu-mkpulu eyi ofifit, ubọọn̄ enenwan̄ eyi ofifit, ogwu mbem eyi okuket, ogwu akọn̄ inyọn̄ inyinya eyi ofifit, ogwu etip eyi okuket. Mbet lek uwot mè ichip-ifit epele-ubọọn̄ eyi eriọọn̄be me otutuuk linyọn̄ ìre Sitọntin (Staunton, me Uket-chieen̄). Egwen ibak ogwu usọ epele-ubọọn̄, Howard Staunton, ònan̄a me [[Ingilan]]. Etap erieen̄ mbet yi me ikpa mbubek me emen acha 1849. Mbet yi onenikana isibi isi mè itaan̄ etip ire lek emọnọbe ọmọ gaalek kire mbet ebekisa ifit epele-ubọọn̄ me ifit ifan̄a geelek ebefit. Ire owu obofit mèlek ebi ichen, mè inisa mbet eyi ìkare Sitọntin isa inu ibonifit, ebiba menenikikeek ibe ke owu ònu ibonifiaan̄ ema itap ebot ke eya orọ osabe mbet uwot mè ichip-ifit ema kperiọọn̄, kpeyaka irarak isa ìfit ifit inu ibonifit epelubọọn̄ mèlek kiban̄.<ref>Chess For Dummies®, 2nd Edition by James Eade, p. 33. Published by Wiley Publishing, Inc.</ref>]]
Ogwu òfit ifit yi isikọt ifit mè itap ogwu ubọọn̄ keyilọ me irek ìkpokọt ilibi inwọnọ, îra igak me ifit ya. Môgak si ire ogwugwulọ ibe ke ọmọ ìkpoyaka ifit. Ire me ifit eyi ekifit igọọk mgbọ, môgak ire mgbọ igak ogwugwulọ ita inyi ìkayaka ìkaan̄ mgbọ ibosa ifit inyan̄a ama kan̄ isibi. Ifit môkọt ita si me ene geege ìkagak.
Ebi ìkikpulu ifit yi mè ikitọ ikọ ifolek, mè iyaka ikinyi ikan òkikpulu ifit yi me otutuuk linyọn̄ ìre [[FIDE]] me ido [[Furans]]. Me usem ido ya, FIDE ìkeke inyi "Fédération Internationale des Echecs" òsisibi "Uwu-ikwaan̄ òkipkọ chieen̄ me lek epele ubọọn̄ me owuwa ido." Ema ire ebi ìkititiin̄ ifit-ifan̄a eyi epele ubọọn̄ inyi otutuuk ido me linyọn̄. Ema mîkititiin̄ si ifit-ifan̄a eyi ebibaan̄, eyi nsabọn mè eyi ebi usọ epele ubọọn̄. Ema si ekinyi ebi ene erieen̄-itọn̄ isasa ijeen̄ ibe ke ene ìre ogwu usọ me ifit epele ubọọn̄.
'''Ikan Òkikpulu Ifit'''
FIDE ire ebi ìkitọ ikọ ifolek inu geelek ògbagbaan̄ me lek ifit epele-ubọọn̄. Ema si ekinyi ikan òkikpulu ifit yi. Ege ikan cha me emen gwun̄-ikpa kiban̄. Okputut mgbọ enwenebe usini me lek ikan cha ìkare me emen acha 2018.
'''Ichili-ifit'''
[[Failu:Chess board blank.svg|link=link=Special:FilePath/Setup|alt=|center|thumb|Sabum enebene èfit ifit yi, ekigwook ichip-ifit cha me inyọn̄ uwot ike ejeen̄be me ogugo yi. Adasi onineen̄: uwu-ubọọn̄, ogwu akọn̄ inyọn̄ inyinya, ogwu-etip, ubọọn̄-enenwaan̄, ogwu ubọọn̄, ogwu etip, ogwu akọn̄ inyọn̄ inyinya, uwu-ubọọn̄; òso onineen̄ iba: ebi mbem.]]
Ike îrebe me otutuuk linyọn̄, ekiche ichip-ifit epele-ubọọn̄ itap me irek iba: okuket mè ofifit. Me agan̄ iba ìbefit ifit yi, ogwu ikup môkaan̄ ichip-ifit akọp mè gweregwen: ogwu ubọọn̄ ge, ubọọn̄-enenwaan̄ ge, ebi etip iba, ebi-akọn̄ inyọn̄ inyinya iba, uwu-ubọọn̄ iba mè ebi mbem jeeta.
Ekifit ifit yi me inyọn̄ akpọk uwot agan̄ ini kan̄ orebe ikike me ujọn̄ọ. Efele uwot ya itap me irek jeeta nan̄a me ijọn̄ fo inyọn̄ mè inige 1–8, mè iyaka ifele si itap me irek jeeta nan̄a me ulom fo ujit mè inige a–h (me abiche ebi uket-chieen̄). Ekeke me agan̄ ogwu okuket ige iman̄ cha. Ike efelebe inyọn̄ uwot ya ìnirọ inyi asabọn okop ònijot inyọn̄ uwot ya. Otutuuk okop me inyọn̄ uwot ya ònire akọp gweregwen mè ini (64). Enenigwook agba me lek okop cha inyi eyi ofifit igọọk eyi okuket mè eyi okuket igọọk si eyi ofifit, ikeya ijot inyọn̄ akpọk uwot ya.
Ire ene ikup me lek uwot ya ibofit ifit yi, okop okuket obokup ọmọ me agan̄ ulom kan̄ me lek uwot ya. Me ikeyi, ogwu ubọọn̄-enenwaan̄ ìbokup me emen okop eyi òkaan̄ ìkike unwen kan̄ (ubọọn̄-enenwaan̄ ofifit ìbokup me emen okop ofifit; ubọọn̄-enenwaan̄ okuket òyaka ikup me emen okop okuket).
'''Ukot-ije ichip-ifit epele-ubọọn̄ ekije'''
Me ifit ifan̄a, ebi ìtititiin̄ ifan̄a ekinyi ebi ene unwen ema ebefit; me ifit unene-mè-unene, mêtọp ikpoko igwe, ikarege ikeya, mêmọnọ ogwu mbem okuket ge mè ofifit ge ichit me ubọk mè ibe ogwugwulọ imọnọ ge. Eyi geelek îmọnọbe, ìbofit unwen keya. Ogwu okuket okidasi ibene ifit. Ichip ifit ge gaalek okije ije me mgbọ ge, (îtata mè ire '''ije uwu-ubọọn̄''' eriọọn̄be kire "castling" me usem uket-chieen, ke ichip iba ekije ije mgbọ ge). Ichip-ifit isije, ìkisinin̄ okop eyi ofifi ichip-ifit ìkakup me emen. Môkọt inin̄ okop eyi ogwu ama keyilọ okupbe me emen. Isirọ ikeya, îra itet ichip-ifit òkup me emen okop ya me usun̄ akọn̄ mè òsan̄a ọmọ ònan̄a me emen ifit (me inyọn̄ uwot) ya. Isan̄a me lek '''ǹje-ǹraka''' (eriọọn̄be kire "en passant" me usem uket-chieen̄), otutuuk ichip-ifit ekije isinin̄ emen okop ebi ochicha kiban̄ ekupbe me emen mè isa me ikeya itet ema me usun̄ akọn̄.
'''Ije Uwu-ubọọn̄'''
Mgbọ ge me ifit epele-ubọọn̄ geelek, ogwu ubọọn̄ môkọt ije esese ije eriọọn̄be kire ''ije uwu-ubọọn̄.'' (Kubọk ogwu ibot akọn̄ okije isikup me ere kpebemun̄ ọmọ itet.) Me emen ije yi, ogwu ubọọn̄ môje okop iba ifo lek uwu-ubọọn̄ kan̄, inyi eneniben uwu-ubọọn̄ isun̄ me emen okop ogwu ubọọn̄ osababe iraka ya. Ije uwu-ubọọn̄ môkọt imọnọ irek ire inu kechi ire ikecha:
* Ogwu ubọọn̄ ìkaje ije geege akarake ifit obenebe, uwu-ubọọn̄ ìkayaka ìje ije geege si.
* Baba ichip ifit geege me etete ogwu ubọọn̄ mè uwu-ubọọn̄ kan̄.
* Ogwu ubọọn̄ ìkakup me uyọrọlek; ìkasaba okop ichip-ifit eyi ebi ama keyilọ esabe akọn̄ isi lek (okop òkup me irak mkpulu ebi ama keyilọ); ìkaje si isi inin̄ me emen okop òbotap ọmọ me uyọrọlek. (Riọọn̄ ibe ke ije uwu-ubọọn̄ môkọt imọnọ irek ire ke uwu-ubọọn̄ ikup me uyọrọlek. Uwu-ubọọn̄ môkọt ije si isaba okop ebi ama keyilọ esabe akọn̄ isi lek.)
[[Failu:ChessCastlingMovie.gif|link=link=Special:FilePath/Ifit|alt=|center|thumb|Ije uwu-ubọọn̄]]
'''Ǹje-ǹraka'''
Ire ogwu mbem ije okop iba me adasi ije kan̄ inyi ogwu mbem ama keyilọ òkup igbet okop ọmọ onin̄be ya, ogwu mbem ama keyilọ ya môkọt itet eyi keyi me usun̄ akọn̄ (sa me ''ijeje iraka''). Môsaba inin̄ emen okop eyi keyi osababe iraka ya. Itetet ogwu mbem me otu oniin̄ òkup ikeyi ke egwen ''ǹje-ǹraka''. Ene môkọt itet ogwu mbem me ǹje-ǹraka mè ire itet mgbọ yaage. Isifit ofifi ifit ikpoyaka itet me ǹje-ǹraka. Kpọ ubọk ǹje-ǹraka okupbe me ogugo yi:
[[Failu:ChessPawnSpecialMoves.gif|link=link=Special:FilePath/Ifit|alt=|center|thumb|Esese ije ebi mbem me ifit Epele-ubọọn̄: Ǹje-ǹraka (ulom) mè ǹjibi-m̀bene (ujit)]]
<br />
{{Reflist}}
<!--Categories-->
[[Ọgbọn̄:Ifit]]
<br />
1rj66t80ignd6nmq1t9tzw76uco4x9o
Esia
0
165
3901
3492
2024-11-10T05:31:46Z
O. Ogbalakon
81
Failu
3901
wikitext
text/x-wiki
[[Failu:Asia (orthographic projection).svg|link=link=Special:FilePath/Esia|alt=|thumb|Ikpele lek ijọn̄ Esia]]
'''Esia''' ìre ge me lek ebi kè ikpele lek ijọn̄ jaaba ìkukup me linyọn̄. Ọmọ omin ichit me etete ijọn̄ cha, ọmọ si ke ebi ene ewa me emen ichit. Ìkup me ìkike-iba linyọn̄ eyi agan̄ inyọn̄. Ìkup igbet lek [[Yurop]] mè [[Afirika]]. Okike ijọn̄ Esia obenbe ìre 44,479,000 km² ikat ikana; èyi òrere akọp irek ita me efit irek (30%) me ijọn̄ linyọn̄. Ego ene ini nchọi mè go (4.5 ego) eluk me emen; èyi òsisibi ke ire efele otutuuk ebi ene me linyọn̄ itap me efit irek, akọp irek gweregwen me lek efit irek ya (60%) eluk me Esia.
Esese inu eche Esia isan̄a me lek ikpele lek ijọn̄ kechilọ. Me agan̄ mbum-ura, îre [[Emen-awaji Pasifik]]; me agan̄ osiki, îre [[Emen-awaji India]]; me agan̄ inyọn̄, îre [[Emen-awaji Atik]]; okolo-ile eyi ido [[Tọkì]] ofele Esia isan̄a me lek Yurop; sà [[Okolo Sùwes]] mè [[Okwaan̄ Anyiaan̄]] efele ọmọ isan̄a me lek Afirika.
[[Failu:Istanbul and Bosporus big.jpg|link=link=Special:FilePath/Esia|alt=|thumb|Okolo-ile me ido Tọkì òcheche Esia isan̄a me lek Yurop. Okwaan̄ Ofifit ire eyi okup me inyọn̄ sà Okwaan̄ Marimara okup me irak. Okolo-ile ya olibi itibi mè ifele Yurop ito me agan̄ ujit sà Esia onikup me agan̄ ulom me lek ogugo ijọn̄ yi.]]
Akọp ido ini mè jeeta ekup me emen Esia
* [[Bàreen]]
* [[Ido Emiret Arabu]]
*[[Ijeren]]
* [[Jodan]]
* [[Kàtaa]]
* [[Kùwêt]]
* [[Omaan]]
* [[Sawudi Arebia]]
* [[Siri Lanka]]
* [[Yemen]]
* [[Anọi]]
*[[Ọn̄ Kọn̄]]
{{Reflist}}
<!--Categories-->
[[Ọgbọn̄:Kọntinenti]]
sizyduywkqkn9ivowfuqjwetknl6z1x
Fero
0
173
3918
3499
2024-11-10T05:42:46Z
O. Ogbalakon
81
Failu
3918
wikitext
text/x-wiki
[[Failu:Pharaoh.svg|thumb|Fero]]
'''Fero''' ìre ogwu ubọọn̄ òkikpulu [[Ijipiti Ukot Ikaan̄]]. Fero ìre erieen̄ ebi Ijipiti eyi oka mgbọ ekisa igwen ogwu ubọọn̄ kiban̄.
i1a340qzzjo0scwj5ovzdgiciosphpo
Furans
0
176
3902
3502
2024-11-10T05:32:19Z
O. Ogbalakon
81
Failu
3902
wikitext
text/x-wiki
[[Failu:Flag of France (1794–1815, 1830–1974, 2020–present).svg|thumb|Egop Ido Furans]]
[[Failu:France-Coat of arms.svg|thumb|Iman̄-ido Furans]]
[[Failu:La Marseillaise Georges THILL Musique de la Garde Républicaine.ogg|thumb|Okwa-ido Furans]]
[[Failu:France in the European Union on the globe (Europe centered).svg|thumb|Ogugo-ijọn̄ Furans (Ere îkupbe me [[Ntitiin̄ Yurop]]]]
'''Furans''' ìre ido me [[Yurop]]. Akparalek ijọn̄ kan̄ ìkup me Yurop agan̄ Ichep-ura mè ikaan̄ ebi kè [[agan̄-mkpulu usaba okwaan̄]] me [[Amerika]] mè me emen-awaji [[Emen-awaji Atilantik|Atilantik]], [[Emen-awaji Pàsifik|Pàsifik]] mè [[Emen-awaji India|eyi India]].
{{Reflist}}
<!--Categories-->
[[Ọgbọn̄:Ido]]
[[Ọgbọn̄:Yurop]]
9xaq7hmgtw84ye3k4qfa3okd9nwva08
Gambia
0
178
3910
3736
2024-11-10T05:36:40Z
O. Ogbalakon
81
Failu
3910
wikitext
text/x-wiki
[[Failu:Flag_of_The_Gambia.svg|thumb|Egop Ido Gambia]]
[[Failu:Coat_of_arms_of_The_Gambia.svg|thumb|Iman̄-ido Gambia]]
[[Failu:For_The_Gambia_Our_Homeland_(instrumental).ogg|thumb|Okwa-ido Gambia]]
[[Failu:Gambia_(orthographic_projection_with_inset).svg|thumb|Ogugo-ijọn̄ Gambia]]
'''Gambia''' (òrere '''Republic of the Gambia''' me Uket-chieen̄) ìre ido me [[Afirika agan̄ Ichep-ura.|Afirika agan̄ Ichep-ura]]. Ọmọ osip ichit me etete ebi kè ido ìkup me akparalek ijọn̄ [[Afirika]]. Ido [[Senegalu]] otap ikana ọmọ, îtata me agan̄ ichep-ura kan̄ òkup me agba [[Emen-awaji Atilantik]]. [[Gambia]] ìkup me agan̄ iba me lek agan̄ usiki me lek [[Okwaan̄ Gambia]], eyi egwenbe ido ya ibak. Okwaan̄ yi ìkilibi iraka me etete ido ya isi inin̄ Emen-awaji Atilantik. Okike ijọn̄ ido ya obenbe ìre 10,689 km². Otu-ifuk ene ìluluk me ido ya ìre 1,857,181 sa me orirọ ifuk-ene eyi onyan̄ Epuren 2013. Ama-ibot kan̄ mè ama ene ewabe ichit me emen ìre Banjul, sà ama-ile ìmimiin̄ ichit ìre Serekunda mè Brikama.
Usem mkpulu me ido ya ìre usem Ngulan. Ofifi usem ekitumu me ido ya ìre Madinka, Pulaar, Wolof, Serer, Jola, Arabik, Balanta, Arabik Hassaniya, Jola-Fonyi, Mandjak, Mankaya, Noon, Canyin, Dyula, Karon, Kassonke, Soninke mè Furenchi.
Ido ya ìkaan̄ lek me 18 Febuwari 1965, mè isibi me irak mkpulu UK. Ikpoko ema ekinyam ìre Dalasi (GMD). Ema ekikọp ujijọn̄ kiban̄ me agan̄ ulom. Iman̄-ibot ǹgwen me ido ya ìre +220, sà iman̄ akpatan̄ etip ore ''.gm''.
Gambia ìkaan̄ ìkike mfufuk mèlek owuwa ofifi ido me Afirika agan̄ Ichep-ura, òrere mfufuk ògbaan̄ me lek inyam-ene. Mbubek ya ore achubọk inu òrọrọ ibe ebi uket-chieen̄ echili ijọn̄-mkpulu [colony] me agan̄ Okwaan̄ Gambia ya. Adasi ebi ìkakaan̄ ijọn̄-mkpulu me agan̄ ya ìre ebi [[Pọtugalu]]. Me emen mgbọ ya, ekigwen agan̄ ya ibe ìre ''A Gâmbia''. Ike mgbọ okije, me 25 Mêe 1765, Gambia onenikana ikup me irak mkpulu [[Ijọn̄-ubọọn̄ Biriten]]. Mgbọ ya si ke ebi mkpulu [[Biriten]] echubọk ibọkọ ere ya ikikpulu mè ichili <Gambia Colony and Protectorate>. Me 1965, Gambia îkaan̄ lek me mgbọ Dawda Jawara orebe ogwu ibot mkpulu; îkpulu ido ya mege inire 1994 mgbọ Yahya Jammeh obọkọbe ido ya ikikpulu sa me mbin akọn̄ kpegwook eje geege. Me Jenuwari 2017, Adama Barrow înikana ogwu ibot mkpulu ido òso ita, me mgbọ îtimbe ikpan̄ Jammeh me orirọ igobo ebi ibot mkpulu eyi Disemba 2016. Me adasi mgbọ, Jammeh îbọkọ ifọọk orirọ ya itap, mè iyaka inigwu ejit ikana ibe ọmọ ìkachieek; eya onenisa ufialek ògnaan̄ me lek ikpa ikan mkpulu ido itap me ido ya, mege ebi akọn̄ ECOWAS ejibibe inin̄ lek ikọ ya, mè isa me ikeya ilap ọmọ isan̄a me ido ya.
Ugwem mbubek ido ya ìchubọk ibieen̄ me lek iwop-uko, ọkọ mun̄ mè <tourism>. Me acha 2015, irek akọp ini mè jeeta mè okpọkọ gweregwen me efit (48.6%) me lek ebi ìluk me ido ya eluk me ugbọọri.<ref15> Me agan̄ <rural area>, ugbọọri îmin ire lek akọp irek jaaba me efit (70%).
'''Mfufuk Erieen̄'''
Erieen̄ yi, ''Gambia'' ìnan̄a me lek ikọ yi ''Kambra/Kambaa'' me usem Mandinka, òsisibi ''Okwaan̄ Gambia'' (môkọt inan̄a si me lek ''Gamba''<ref16> esese ugọn̄ ebi otoko Serer, ugọn̄ eyi ekikwak mgbọ ogwu ugane me otoko isikwu).<ref17> Mgbọ ido ya okaan̄be lek me 1965, erieen̄ ema emọnọbe inyi lek kiban̄ ìre ''The Gambia''. Mgbọ ema enyibe ulook eyi <republic> me 1970, òjot òjot erieen̄ ido ya onenire ''Republic of the Gambia''.<18> Mkpulu kè Yahya Jammeh, mînwene erieen̄ ido ya igwen ''Islamic Republic of the Gambia'' me Disemba 2015, ire, me 29 Jenuwari 2017, ogwu ibot mkpulu Adama Barrow ogwugwu erieen̄ ya isi isun̄ me ''Republic of the Gambia'' ike îrebe me adasi mgbọ.<20,21>
<!--Do not remove this section-->
{{Reflist}}
<!--Categories-->
[[Ọgbọn̄:Ido]]
4v3httg66h4mcee2aw5nylylfaoncgq
Gini Ikwetọ
0
183
3913
3509
2024-11-10T05:38:40Z
O. Ogbalakon
81
Failu
3913
wikitext
text/x-wiki
[[Failu:Flag of Equatorial Guinea.svg|thumb|Egop Gini Ikwetọ]]
[[Failu:Coat of arms of Equatorial Guinea.svg|thumb|Iman̄-ido Gini Ikwetọ]]
[[Failu:Equatorial_Guinea%27s_national_anthem,_performed_by_the_United_States_Navy_Band.oga|thumb|Okwa-ido Gini Ikwetọ]]
[[Failu:GNQ orthographic.svg|thumb|Ogugo-ijọn̄]]
'''Gini Ikwetọ''' (òrere '''Guinea Ecuatorial''' me usem Sipen; '''Guinée équatoriale''' me usem Furans; '''Guiné Equatorial''' me usem Pọtugalu; '''Equatorial Guinea''' me usem uket-chieen̄) ìre ido me agan̄ ichep-ura me [[Afirika agan̄ Etete]]. Erieen̄ kan̄ ìkijeen̄ isibi ike ido yi okupbe igbet [[Ikwetọ]] mè [[Ọfọ Okwaan̄ Gini]]. Me acha 2021, otu-ifuk ebi ìluk me ido ya ìre 1,468,777.<ref>[https://www.worldometers.info/world-population/equatorial-guinea-population/ Equatorial Guinea population]</ref> Okike ijọn̄ kan̄ ìre 28,050 km².
Ama-ibot kan̄ ìre Malabọ; ama ile òmimin ichit me emen kan̄ ìre Bata. Usem mkpulu ìre usemSipen, eyi Furans mè eyi Pọtugalu.<ref>[https://www.worldtravelguide.net/guides/africa/equatorial-guinea/history-language-culture/ History, Language and Culture in Equatorial Guinea]</ref><ref>[http://www.guineaecuatorialpress.com/noticia.php?id=5434/ "Equatorial Guinea, member of the Community of Portuguese Language Countries".]</ref><ref>[http://www.guineaecuatorialpress.com/noticia.php?id=7775/ "Acts continue to mark Portuguese Language and Portuguese Culture Day".]</ref>
Otoko ìkup me ido ya ìre Fan̄ [Fang] (85.7%), Bubi (6.5%), Ndowe (3.6%), Annobon (1.6%), Bujeba (1.1%), ofifi kechilọ (1.1%). Erumfaka me ido ya ìre: ebi Kiristien (88.7%), ebi kpegọọk erumfaka geege (5.0%), ebi Isilam (4.0%), ebi erumfaka orọmijọn̄ (1.7%), echilọ (0.6%). Uwu inama-ikan me ido yi ìre eyi agwut iba (Senèt mè Chamba ọf Deputis). Ido yi ìkaan̄ lek me òso 12 Ọkitoba, 1968.
Gini Ikwetọ ìkaan̄ agan̄ iba: agan̄ òkup me lek achọ mè agan̄ òkup me akparalek ijọn̄ Afirika. Ama ìkup me agan̄ lek achọ ya ìre Bioko (eyi mgbọ ekigwen Fernando Pó) òkup me [[Ọfọ Okwaan̄ Gini]] mè Annobón, sọntiik achọ vọlukano ge, eyi ọmọ gaalek orebe ama òkup me agan̄ osiki me lek [[Ikwetọ]] me ido ya. Achọ Bioko ore ama òfofo agan̄ inyọn̄ ichit me ido ya; emen kan̄ si ke ama-ibot ido ya, Malabọ, okup. [[Sawo Tome Pirinsipe]], ido òkup me lek achọ mè ikitumu usem Pọtugalu, ìkup me etete Bioko mè Annobón. Rio Muni ore agan̄ ido ya òkup me akparalek ijọn̄ Afirika. Ido ìtatap ikana Rio Muni ìre [[Kamerun]] me agan̄ inyọn̄, mè [[Gabọn̄]] me osiki mbum-ura. Îre me agan̄ yi ke Bata, ama ile òmimin ichit me ido yi okup. Ciudad de la Paz, aya ama-ibot ekinamabe me ubọk mgbọ keyi, ìkup me agan̄ yi si. Rio Muni îkaan̄ si asabọn achọ kire Corisco, Elobey Grande, mè Elobey Chico. Ido yi ìre ge me [[Ntitiin̄ Afirika]], Francophonie, OPEC mè CPLP.
{{Reflist}}
<!--Categories-->
[[Ọgbọn̄:Ido]]
ipk5yvau4pemqvav78nagg9hifop48b
Ibunọ
0
192
3892
3516
2024-11-09T17:45:34Z
O. Ogbalakon
81
3892
wikitext
text/x-wiki
'''Ibunọ''' (òrere si '''Ibenọ''' mè '''Ibọnọ''') ìre ge me lek ebi kè mkpulu-ija ìkukup me emen ama-mkpulu ile [[Akwa Ibom]]. Mîkige erieen̄ kiban̄ me esese oniin̄: mkpulu ido [[Naijiria]] eriọọn̄ ema kire '''Ibenọ'''; ebi ìkirọ ǹwèek òfolek esese usem eriọọn̄ ema kire '''Ibinọ''' (ubọk geelek îrebe ke ema kpebọkọ eya itap); [[Obolo|ebi Obolo]] ekigwen ema '''Ifộn''' mè '''Ibunọ'''; sà ema ekigwen lek kiban̄ '''Ibọnọ'''. Ema ere ge me lek [[Ebi Obolo me Ujọn̄ọ Ere|ebi Obolo ìkup me ujọn̄ọ ere]].<ref>Ejituwu M.C. ''An Outline of Obolo (Andoni) History in Modern Times.'' p. 7-20. University of Port Harcourt, Nigeria</ref>
'''Ere Îkupbe'''
Ibunọ ìkup me agan̄ osiki me ido [[Naijiria]] mè iyaka ikup me agan̄ mbum-ura me lek [[Okwaan̄ Kwa Ibo]] mè ikup si me utut agan̄ [[oron ngala]] me [[Ebon Okwaan̄ Naija]]. Mkpulu-ija go okup ikana ọmọ: Me agan̄ ichep-ura, [[Obolo agan̄ Mbum-ura]]; me agan̄ inyọn̄, Eket mè Onna; me agan̄ inyọn̄ mbum-ura, Esit Eket; me agan̄ mbum-ura, [[Ọrọn]] mè [[Mbo]]; sà [[Emen-awaji Atilantik]] okana ọmọ me agan̄ osiki.
'''Ukot Mbọm'''
Achubọk ukot mbọm kiban̄ ìre ọkọ mun̄. Lek-okpoon̄ kiban̄ ojọn̄ọ ijọn̄ ichit me otutuuk ebi kè lek-okpoon̄ me [[Afirika agan̄ Ichep-ura|Afirika agan̄ ichep-ura]]. Ema ekisi irin̄, ire, mîyaka ikiwop uko mè ikinyam ewe si. Ibunọ ìre ge me lek ama mbọm-mun̄ òmimin ichit me ido Naijiria. Achubọk inyinyi-òrom òkukup me Ibunọ ìre aran̄-ijọn̄ mè afo [gas]. Eya orọ uwu-ikwaan̄ Mobil eyi Kwa Ibo okupbe me ama ya.
'''Asabọn Ama'''
Asabọn ama ìkukup me Ibunọ ìre:
* [[Upenekan̄]] (òrere ama ibot kiban̄)
* Iwuoachan̄ (ama ewe ile kiban̄ okupbe)
* Mkpanak (eriọọn̄be si kire ''Ama ilile''; uwu-ikwaan̄ irọkọ-aran̄ Mobil ìkup me ere keya)
* Ọkọrọ-utip (eriọọn̄be si kire ''Oka Ama'' – îkup karake akat)
* Inua Eyiet Ikọt (òkorere ama ibot mgbọ ema ekupbe me irak mkpulu Ibenọ-Edọ)
* Iwuokpom
* Iwuokpom Opolom
* Opolom (òrere [[Ibot Obolo]])
* Ntafit (mè iyaka ire Ntafre)
* Ikọt Inwan̄
* Atabrikan̄
* Akata
* Atia
* Itio Esek
* Idun̄ Abasi Okure
* Itak Abasi
* Itak Idim Nne Ekpe
* Itak Idim Ukpa
* Itak Ifa
* Ndito Eka Ipa
* Ọkọmita
* Okposo I
* Okposo II
* Esuk Idim Ekeme
* Esuk Idim Akwaga (Nta Ikan̄)
* mè ofifi.
'''Mkpulu'''
Mkpulu ido Naijria erọ inyi Ibunọ inikana ire mkpulu-ija me lek kan̄ me òso usen ini me Disemba 1996. Ikeya ke ebi Ibunọ enikikpulu lek kiban̄. Sabum mgbọ ya, ema egbaan̄ ikup me mkpulu-ija Eket, mè inikana inin̄ me irak Ibenọ-Edọ (eyi Inua Eyiet Ikọt orebe ama ibot), mè inikana inin̄ me Ukwọ-Ibọnọ (eyi ama ibot okorebe Ukwọ). Mgbọ keyi ema ekekebe me lek kiban̄, [[Upenekan̄]] ore ama ibot kiban̄.
'''Usem'''
Ebi Ibunọ ekitumu usem Ibunọ eyi òsasa sọntiik inu ibet lek usem [[Efik]]-[[Ibibio]]. Ebi ichen ìnan̄a me esese esese ama-mkpulu ile me Naijiria mè ebi ìnan̄a me esese esese ama mkpulu-ija me Akwa Ibom eba me Ibunọ. Mije keya, isan̄a me lek usem Ibunọ, mêkọt inọ ebi ene ektumu [[usem Obolo]], Ọrọn mè Ibibio; mè inọ ene inen mè inen ekitumu usem Yoruba mè usem Igbo.
Ibunọ ore adasi ere ebi ikọ Awaji ìnanan̄a me ido Sikọtilan edabisi itoon̄ uji me ido Naijiria (me emen akọp mè senturi onaan̄ge). [[Samien Alikisenda Bill]] osa [[Ntitiin̄ Qua Iboe]] inu inichili me Ibunọ me emen acha 1881, mè isa me ikeya ibene me Ibunọ isa ikọ Awaji inene inyọn̄ ijọn̄ me Naijiria.
{{Reflist}}
<!--Categories-->
9712w1ik8h9y1kcfsxxp93hr89144j9
Ijipiti
0
199
3923
3520
2024-11-10T05:45:41Z
O. Ogbalakon
81
Failu
3923
wikitext
text/x-wiki
[[Failu:EGY orthographic.svg|alt=|thumb|Ogugo-ijọn̄ Ijipiti]]
[[Failu:Flag of Egypt.svg|alt=|thumb|Egop Ijipiti]]
[[Failu:Coat of arms of Egypt (Official).svg|alt=|thumb|Iman̄-ido Ijipiti]]
[[Failu:Bilady,_Bilady,_Bilady.ogg|thumb|Okwa-ido: Bilady, Bilady, Bilady (Ido n̄a, Ido n̄a, Ido n̄a)]]
'''Ijipiti''' ìre ido me [[Afirika agan̄ Inyọn̄]]. Îre ido òkup me kọntinenti iba. Ìwele inan̄a me [[Afirika]] agan̄ inyọn̄ mbum-ura isi ire agan̄ osiki ichep-ura me [[Esia]]. Ogogo-ijọn̄ [a land bridge] eyi <Peninsula> Saina ogbaan̄ Afirika itobo mèlek Esia. Ido yi ìre ge me [[Ido agan̄ Mediterenia]]. [[Okpọkọ-ijọn̄ Gaza]] mè [[Ijeren]] ekup me agan̄ inyọn̄ mbum-ura kan̄. Inu òkukup ikana ọmọ ìre: [[Ọfọ Okwaan̄ Akaba]] [Gulf of Aquaba] mè [[Okwaan̄ Anyiaan̄]] me agan̄ mbum-ura; [[Sudan]] me agan̄ osiki; sà [[Libia]] okup me agan̄ ichep-ura kan̄. Me usaba Ọfọ Okwaan̄ Akaba ke ido [[Jodan]] okup; me usaba Okwaan̄ Anyiaan̄, ido [[Saudi Arebia]]; sà me usaba [[Okwaan̄ Ile Mediterenia]] ke [[Giris]], [[Tọki]] mè [[Saipọrọs]] ekup, ubọk geelek îrebe ke ido cha geege kpeche okike ijọn̄ mèlek Ijipiti.
Ijipiti ìre ge me lek ido echi mfufuk iman kiban̄ ojọn̄ọbe ichit. Mfufuk iman Ijipiti îjọn̄ọ isire emen mileniọm gweregwen re ini [[SK]] [6th-4th millenia BC]. Emọnọ ọmọ kire ere ichili-chieen̄ obenebe me linyọn̄. Ebi [[Ijipiti Ukot Ikaan̄]] ere adasi ebi ìrorom [[abichi]] mè ikisa ige inu, ikiwop uko, ikichili ayaya ama me ere ebi ene kpeluk, ikifaka mfaka, mè ikikaan̄ mkpulu-ido òkitọ ikọ inyi otutuuk ene me ido [i.e. central government].
Esese ikpele inu enamabe igwook kire [[Ijọn̄-ufuun̄ eyi Giza]] mè [[Ikpele Sifinsi]] [Great Sphinx] kan̄, mè nriọọn̄ ama [[Memfis]], [[Kanak]], mè [[Iteke ebi Ubọọn̄]], otutuuk ekijeen̄ òjelek ife ebi Ijipiti Ukot Ikaan̄ erebe mè inu ema ekọtbe irọ isan̄a isibi. Inu chi ìnikana ire inu echi owuwa ene me [[ifuk-ibot nrom]] ekidido ikọ ifolek. Inu ebi Ijipiti Ukot Ikaan̄ erọbe cha ìnikana inu gogolek inyi ebi Ijipiti ukot mgbọ keyi mè iyaka ikisa mgbaan̄-nriak itap me ido ya. Ijipiti mgbọ ya ìre ere-ibot inyi ebi [[Kiristien]], ire, [[Isilam]] înitim ibọkọ ido ya me emen senturi jaaba. Mgbọ keyi ebi Musilim ewa ichit; ebi Kiristien kpeyaka iwa.
Bene me akọp mè senturi gweregwen si re akọp senturi iba, Ijipiti ìkup me irak mkpulu eyi [[Ijọn̄ Ubọọn̄ Otoman]] mè [[Ijọn̄ Ubọọn̄ Biriten|eyi Biriten]]. Ido Ijipiti eyi òkup mgbọ keyi ìbene me acha 1922, mgbọ ema ekaan̄be lek me erieen̄ gaalek inan̄a me ubọk ido [[Biriten]] mè inikana [[mkpulu ubọọn̄]] [monarchy]. Ubọk geelek îrebe ke ema mîkaan̄ lek, ebi akọn̄ Biriten efofo isi ikikup me ido ya; owuwa ebi Ijipiti enenikichieek ibe ke mkpulu-ubọọn̄ ya ìre gwun̄ ikwaan̄ inyi [[mkpulu-usun̄]] eyi Bìritèn. Inan̄a me lek [[Akọn̄ utelek|akọn̄ utelelek]] [revolution] eyi 1952, ebi Ijipiti mînilap ebi akọn̄ mè ebi ibot ikwaan̄ eyi Biriten isan̄a me ido ya, mè ibọkọ [[Okolo Suwezi]] [Suez Canal]] isan̄a me ubọk ebi Biriten ikana inyi lek kiban, ilap Ogwu Ubọọn̄ Farouk mè ototun̄ ukan̄ kan̄ isan̄a me ido ya, mè itumu isibi ibe ke ido kiban̄ ìre mkpulu ebi ene [republic]. Me emen acha 1958, ido ya ogbagban̄ iriaak mèlek [[Siria]] ichili "United Arab Republic" eyi ògbugbugbọ igwook me acha 1961. Me otutuuk emen akọp acha go òsisik me emen òso senturi akọp iba, Ijipiti îmun̄ esese chieen̄ akọn̄ ògbaan̄ me lek ugwem ido, [[erumfaka]], mè ifit-mkpulu [social and religious strife and political instability]. Ema mîtim owuwa akọn̄ me lek ido Ijeren me acha 1948, 1956, 1967 mè 1973, mè ibọkọ [[Okpọkọ-ijọn̄ Gaza]] ikaan̄ inire 1963. Me acha 1978, Ijipiti îtap ubọk me ikpa [[Mgbaan̄-nchieek eyi Camp David]] mè isan̄a ebi akọn̄ kiban̄ me Okpọkọ-ijọn̄ Gaza mè ichieek si ibe ke Ijeren ìre ido me lek kan̄.
Erumfaka eyi ido Ijipiti mgbọ keyi ìre eyi Isilam, sà [[Usem Arabu]] ore usem ido [official language]. Efit efie ene ge [100 million] eluk me ido ya, eya ore ido ebi ene ewabe me emen ichit me [[Afirika agan̄ Inyọn̄]], me [[Etete Mbum-ura]] mè me [[Linyọn̄ Agan̄ Ebi Arabu]]. Ọmọ ore òso ita me lek ido ìmimiin̄ ichit me Afirika (isifuk [[Naijiria]] mè [[Etiopia]] isan̄a), mè ire òso akọp me ita ene ewabe ichit me emen me otuuk linyọn̄. Owuwa ene me ido ya eluk igba [[Okwaan̄ Nali]] ere òkakaan̄ ijọn̄ mêkọtbe iwop uko. Ebi ene kpeluk iwa me ntut agan̄ [[Èwê Sayara]] òrere agan̄ ilile me lek ijọn̄ ido Ijipiti. Inu òbelek ìkike-iba me lek ebi ìluk me Ijipiti eluk me ama-ile. Owuwa me lek ebi ife cha eluk me [[Kairo]], [[Alikisendira]] mè esese ama-ile me agan̄ [[Otu-okwaan̄ Nali]].
Ijipiti ìre ido ge me lek ebi kè ido ìkitọ ikọ me [[Afirika agan̄ Inyọn̄]], agan̄ [[Etete Mbum-ura]] mè [[Linyọn̄ agan̄ ebi Musilim]]. Ugwem mbubek [economy] eyi Ijipiti ore òso ita òmimin ichit me Afirika mè ire òso akọp ini òmimin ichit me linyọn̄.
Ijipiti ìre ge me lek ebi kè ido ìchichili [[Ogbo Mgbambọp Ido]], Non-aligned Movement, [[Ntitiin̄ Arabu]], [[Ntitiin̄ Afirika]], mè [[Ogbo Mgbaan̄-nrọ Isilam]].
Erieen̄ ido yi okichieek me ukot ikaan̄ ìre "'''Km.t'''" (Kemet) òsisibi "ofifit ijọn̄."
{{Reflist}}
<!--Categories-->
[[Ọgbọn̄:Ido]]
[[Ọgbọn̄:Ijipiti]]
1j2pcrno1q5eickc6m8xmt1uzg1apfl
Ijipiti Ukot Ikaan̄
0
200
3919
3521
2024-11-10T05:43:09Z
O. Ogbalakon
81
Failu
3919
wikitext
text/x-wiki
[[Failu:Egypt.Giza.Sphinx.02_(cropped).jpg|thumb|Piramidi mè Sifinsi enamabe isun̄ me [[Giza]] mgbọ Ijipiti Ukot Ikaan̄ orebe ijọn̄ òjot]]
Ijipiti Ukot Ikaan̄ ìre [[ichili-chieen̄]] eyi Afirika ntut Inyọn̄ mbum-ura me oka mgbọ. [It was] me agan̄ osiki [[Okwaan̄ Nali]], me ere òrere ido [[Ijipiti]] mgbọ keyi. Ijipiti Ukot ikaan̄ yi ìnikup me mgbọ Ijipiti eyi òkup sabum enibene ikige mfufuk orakabe. Iba cha egbaan̄ ichichini me inu òbelek 3100 [[SK]] (igọọk me onineen̄ ifuk-mgbọ eyi ebi Ijipiti).
soeyad4wfb7mgvpebb279jydm5cbv9p
3920
3919
2024-11-10T05:43:41Z
O. Ogbalakon
81
Reflist
3920
wikitext
text/x-wiki
[[Failu:Egypt.Giza.Sphinx.02_(cropped).jpg|thumb|Piramidi mè Sifinsi enamabe isun̄ me [[Giza]] mgbọ Ijipiti Ukot Ikaan̄ orebe ijọn̄ òjot]]
Ijipiti Ukot Ikaan̄ ìre [[ichili-chieen̄]] eyi Afirika ntut Inyọn̄ mbum-ura me oka mgbọ. [It was] me agan̄ osiki [[Okwaan̄ Nali]], me ere òrere ido [[Ijipiti]] mgbọ keyi. Ijipiti Ukot ikaan̄ yi ìnikup me mgbọ Ijipiti eyi òkup sabum enibene ikige mfufuk orakabe. Iba cha egbaan̄ ichichini me inu òbelek 3100 [[SK]] (igọọk me onineen̄ ifuk-mgbọ eyi ebi Ijipiti).
{{Reflist}}
<!--Categories-->
84fld192q910c7e4519b0lzw2q4qqfg
Ingilan
0
213
3948
3529
2024-11-10T06:03:03Z
O. Ogbalakon
81
Reflist
3948
wikitext
text/x-wiki
'''Ngilan''' (òrere '''England''' me Ebeke) ìre ido me [[Yurop]]. Ido yi ìre ge me lek ido ìkup me [[Ama-ubọọn̄ Mgbanriaak]]. Ìche okike ijọn̄ mèlek Wales me agan̄ ichep-ura, Skọtilan me agan̄ inyọn̄, [[Okwaan̄ Ailan]] me inyọn̄ ichep-ura, [[Okwaan̄ Seliti]] mè [[Emen-awaji Atilantik]] me agan̄ osiki ichep-ura. [[Okwaan̄ Inyọn̄]] me agan̄ mbum-ura kan̄ mè [[Okolo Ngilan]] me agan̄ osiki kan̄ egbaan̄ iche ọmọ isan̄a me lek akparalek ijọn̄ Yurop. Ido yi ìben irek go-me-jeeta me lek achọ Biriten Ile, eyi òkup me agan̄ inyọn̄ me Emen-awaji Atilantik, mè ikaan̄ asabọn achọ 100 me emen, kire Achọ Sisili mè Achọ Wait.
Lek ijọn̄ ekigwen Ngilan mgbọ keyi, ebi ene edasi iluk me ukot mgbọ <Upper Paleothic period>, ire, ìbọkọ erieen̄ kan̄ inan̄a me lek ebi Angilis [Angles], òrere otoko ebi Jameni ebi egwenbe ibak ogbọn̄ achọ Angila, ebi ìdasi iluk me ere ya me emen òso senturi go mè gweregwen.
{{Reflist}}
<!--Categories-->
[[Ọgbọn̄:Ido]]
gsgd8t051jf3a4nc77ylgskcgofpqvq
Inwọm
0
215
3891
3530
2024-11-09T17:43:14Z
O. Ogbalakon
81
3891
wikitext
text/x-wiki
'''Inwọm''' ìre nriro akpalek eyi ebilene mè ìre anam okisa inọ olu inu, mè ikisa ifuuk efuuk. Inwọm îkaan̄ nriro kubọk ògban̄-olu [smell receptors] mè <nerves> eyi òkiria etip ejit [[nden̄]]. Me lek ebilene, inwọm ìkup me agan̄ isi. Oke inwọm okinọ olu ire ìgọọk me lek anam. Ebi kè [[ibo]] mîkinọ olu inu echi ebilene kpekikọt ino. Inwọm îkaan̄ unye inọ-olu enenen. Môkọt inọ olu esese esese inu ire lek 50,000, ìkawuuk geege.
[[Failu:Nez_d%27homme.jpg|thumb|Inwọm ebilene]]
[[Failu:Illu_nose_nasal_cavities.jpg|thumb|Emen inwọm]]
[[Failu:Dog_nose.jpg|thumb|Inwọm ibo]]
<!--Do not remove this section-->
{{Reflist}}
<!--Categories-->
[[Ọgbọn̄:Nriro akpalek ebilene]]
1ne1oa2wndyq52wzop0tua8ns2846tb
Itali
0
219
3946
3830
2024-11-10T06:01:44Z
O. Ogbalakon
81
Failu
3946
wikitext
text/x-wiki
[[Failu:Flag of Italy.svg|thumb|Egop Ido Itali]]
[[Failu:Emblem of Italy.svg|thumb|Iman̄-ido Itali]]
[[Failu:National anthem of Italy - U.S. Navy Band (long version).ogg|thumb|Okwa-ido Itali]]
[[Failu:Italy in Europe (-rivers -mini map).svg|thumb|Ogugo-ijọn̄ Itali]]
'''Itali''' (òrere '''Italy''' me usem Uket-chieen̄, mè ire '''Italia''' me usem ebi Itali) ìre ido ge òkup me etete [[Okwaan̄ Ile Mediterenia]] me [[Yurop]] agan̄ osiki. Ama-ibot kan̄ mè ama-ile òmimin ichit me emen ìre [[Rom]]. Ido òtatap ikana ọmọ ìre [[Furans]], [[Siwizalan]], [[Ọstiria]], [[Silovenia]] mè agan̄-mkpulu òkup me emen ufi ido [enclaved microstates] [[Vatikan|Ama-ile Vatikan]] mè [[San Marino]]. Itali îkaan̄ si ama òkup me emen ofifi ido, òrere Kampione [Campione] òkup me emen [[Siwizalan]].
{{Reflist}}
<!--Categories-->
[[Ọgbọn̄:Ido]]
[[Ọgbọn̄:Yurop]]
sitdbaeaket9yvv7ndrf21kilkp5nfn
Jameni
0
221
3945
3535
2024-11-10T06:01:18Z
O. Ogbalakon
81
Failu
3945
wikitext
text/x-wiki
[[Failu:Flag of Germany.svg|thumb|Egop Ido Jameni]]
[[Failu:Coat of arms of Germany.svg|thumb|Iman̄-ido Jameni]]
[[Failu:National Anthem of Germany.ogg|thumb|Okwa-ido Jameni]]
[[Failu:Germany in Europe (-rivers -mini map).svg|thumb|Ogugo-ijọn̄ Jameni]]
'''Jameni''' (òrere '''Deutschland''' me usem Jameni, mè ire '''Germany''' me usem Ebeke) ìre ido me [[Yurop]] agan̄ Etete.
[[Ọgbọn̄:Ido]]
[[Ọgbọn̄:Yurop]]
9pms3xqyt31e49c3k46hxeut93x141p
Jodan
0
227
3942
3539
2024-11-10T06:00:01Z
O. Ogbalakon
81
Failu
3942
wikitext
text/x-wiki
[[Failu:Flag of Jordan.svg|thumb|Egop Ido Jodan]]
[[Failu:Coat of arms of Jordan.svg|thumb|Iman̄ ido Jodan]]
[[Failu:National anthem of Jordan instrumental.ogg|thumb|Okwà-ido Jodan]]
[[Failu:Jordan in Asia (special marker) (-mini map -rivers).svg|thumb|Ogugo-ijọn̄ Jodan]]
'''Jodan''' ìre ido me [[Esia]]. Egwen ido yi ibak [[Okwaan̄ Jodan]].
{{Reflist}}
<!--Categories-->
[[Ọgbọn̄:Ido]]
q42ydy60us357r8n40u9zo2sh8e7kvl
Joyanis Gutenberg
0
229
3899
3540
2024-11-10T05:30:34Z
O. Ogbalakon
81
Failu
3899
wikitext
text/x-wiki
[[Failu:Gutenberg.jpg|thumb|Joyanis Gutenberg]]
'''Joyanis Gutenberg''' (òrere '''Johannes Gutenberg''' me usem Jameni; iman: emen 1390 cha – 3 Febuwari 1468) ìre ogwu [[Jameni]] ge òrere ogwu usọ alata mè òrom-aya-inu [inventor]. Eman ọmọ me Meensi [Mainz] òkup me Jameni. Ogwu ute ìre ogwu mbit uji ọfọ. Inu ge esabe ichubọk iriọọn̄ ọmọ ìre ikwaan̄ îrọbe me lek igogon ikpa isibi [printing] me emen acha 1450 cha. Eriọọn̄ ọmọ si kire ogwu òsasan̄a ifuk-ibot isibi òfolek ike ebekineen̄ ikọ isun̄ inyi isibi ijaan̄ me inyọn̄ akpọk ikpa mgbọ esigon ikpa ya isibi.
Gutenberg orom okwukwut ekisa igon ikpa isibi, irom [[mun̄ ige-inu]], irom oniin̄ ekisa itet ichip nkwukwuuk ikọ [type = metal letters] inyi ichubọk ikeke itat, mè irom si okwukwut igon-ikpa ile [printing press]. Ọmọ ìmọnọ ifuk-ibot me lek òkeme-inu eyi ebi ìkirọ mun̄ gerep ekisa ichimi miin̄ isibi me lek mfut gerep.
Sabum ubọk igon-ikpa kan̄ eyi ekibebieen̄ ichip nkwukwuuk ikọ ikana onisibi, ebi ene ekisa akpọk ile igon ikpa. Eya ìre isasa akpọk ile eyi alata mè ìre eyi uwot igon ikpa me akpọk me akpọk [page by page]. Me ubọk igon-ikpa kè Gutenberg yi eyi ekibieen̄ ichip nkwukwuuk ikọ ikana, ogwu ògon-ikpa môdasi isa alata mè ìre uti irom [[nkwukwuuk ikọ]] (A, B, CH, ...), mè inikigwugwa nkwukwuuk cha isa ige esese esese ikọ me inyọn̄ akpọk mè inisa igon ikpa isibi. Otutuuk inu Gutenberg orombe ìrọ inyi igogon ikpa isibi ikup mfufet mè ikigwat lek si.
Me emen mgbọ <Renaissance> me [[Yurop]], aya ubọk ibeme-etip [info. tech.] ya ònunu îrọ inyi etip imumana – me mgbidim mgbọ, ebi ene mîkọt igon owuwa aya ikpa òkikpa esese esese owuwa ibot-ikọ. Inu ge òrọrọ inyi egon owuwa ikpa cha esibi ìre mije [[Ikpa Mbuban]] eyi Gutenberg ogonbe isibi – [[Ikpa Mbuban eyi Gutenberg]]. Eya ore adasi Ikpa Mbuban egonbe isibi ogbogbo. Gutenberg ìbene me 23 Febuwari 1455.
[[Failu:Gutenberg_Bible.jpg|thumb|Ikpa Mbuban eyi Gutenberg]]
Gutenberg kpokore ogwu òrọriọọn̄ irọ mbubek. Mije keya, ìkachubọk ìkaan̄ oruru ìnan̄a me lek inu cha îrombe. Mîje îlọbe ikan òkikpulu ubọk ekirọ mbubek, ekakana okwukwut kan̄ cha îrombe inyi Joyan Fust, ogwu mèlek kan̄ ekirọ mbubek. Ogwu <Archbishop> òkup me emen mgbọ ya onenito ọmọ njijin mije ntap-nsọkọ [contributions] kan̄ cha îtapbe inyi ugwem ebilene [society]. Mije keya, itutumu inyi ọmọ ibe ke ogwugwu môkibọkọ ikpoko isiki-efuuk [pension] mèlek ofọnti, miin̄ mè àkpà [grains] acha geelek.<ref>Kratoville, Betty Lou. ''Johannes Gutenberg''. Novato, California: High Noon Books, 2000. Print.</ref> Gutenberg ìkwu me Meensi òkup me Jameni me acha 1468.
Me ògat ugwem kan̄, ọmọ ìkarọ ijaan̄, ire, inu cha îrombe ìre inu òkup me isi uyọt enenen. Ọmọ irorom inu cha isan̄a, me ikafiin̄ge mgbọ etip-egwe [news] mè ikpa obebene ikinin̄ ikana Yurop me ugwat. Sa me ikeya, ebi sayensi mîkọt ikikpa usem mèlek ebi ogbo kiban̄ inwọn igak adasi mgbọ. Eya onenitap ubọk isa ngwu-nkana inu me sayensi [scientific revolution] mè aya usọ-ikwaan̄. Isan̄a me lek ebi ibot ntitiin̄ Awaji, ebi ìge ikan mè ebi usọ ikpa [scholars], owuwa ene me Yurop mîbene ikikween̄ ike ekifuk ikpa.<ref>Chappell W. & Bringhurst R. ''A short history of the printed word''. Hartley & Marks, Vancouver.</ref>
Ọgbọn̄ ntoronyan̄ Gutenberg mè [[Prọject Gutenberg]], esa erieen̄ kan̄ igwen. Ama ile Guttenberg òkup me Iowa me United States, egwen si ibak ọmọ.
<!--Do not remove this section-->
{{Reflist}}
<!--Categories-->
[[Ọgbọn̄:Mfufuk Ugwem]]
pb99b08xwxr58jvjc5cyxzkcfxnxmpw
Kabo Vede
0
236
3941
3546
2024-11-10T05:59:34Z
O. Ogbalakon
81
Failu
3941
wikitext
text/x-wiki
[[Failu:Flag_of_Cape_Verde.svg|thumb|Egop]]
[[Failu:Coat_of_arms_of_Cape_Verde.svg|thumb|Iman̄ ido]]
[[Failu:C%C3%A2ntico_da_Liberdade_(instrumental).ogg|thumb|Okwa ido]]
[[Failu:Cape_Verde_(orthographic_projection).svg|thumb|Ogugo-ijọn̄]]
'''Kabo Vede''' (òrere '''Carbo Verde''' me usem [[Pọtugalu]] mè ire '''Cape Verde''' me usem Uket-chieen̄) ìre ido òkup me ọgbọn̄ achọ me agan̄ etete [[Emen-awaji Atilantik]]. Achọ akọp ìnan̄a ìman sa me vọlukano egbaan̄ irọ ido yi. Okike ijọn̄ ido yi ìre 4033 km² mè ire egbaan̄ okike ijọn̄ akọp achọ cha iriaak.<ref9> Achọ chi esa inu môsobe 600 km re 850 km ida ibọkọ me lek agan̄ ichep-ura <Peninsula> Kabo Vede, òrere ere ofofo agan̄ ichep-ura ichit me lek kọntinenti [[Afirika]]. Achọ Kabo Vede mèlek Azores, ebi kè Achọ Kanari, Madeyira mè Achọ Saveji egbaan̄ irọ <Macronesia ecoregion>.
{{Reflist}}
<!--Categories-->
[[Ọgbọn̄:Ido]]
iymopsus84inuogkp8vfratku22n8ea
Kamerun
0
239
3940
3843
2024-11-10T05:59:14Z
O. Ogbalakon
81
Failu
3940
wikitext
text/x-wiki
[[Failu:Flag_of_Cameroon.svg|thumb|Egop Kamerun]]
[[Failu:Coat_of_arms_of_Cameroon.svg|thumb|Iman̄ ido Kamerun]]
[[Failu:Cameroon_(orthographic_projection).svg|thumb|Ougo-ijọn̄ Kamerun]]
'''Kamerun''' (òrere '''Republic of Cameroon''' me uketchieen̄ mè ire '''Repulique du cameroon''' me Furenchi) ìre ido me [[Afirika agan̄ Ichep-ura]]. Ebi kè ido ìkukup ikana ọmọ ìre [[Naijiria]] me agan̄ ichep ura mè agan̄ inyon̄; [[Châdi]] okup me agan̄ inyon̄ mbum-ura; ido [[Afirika Etete]] me agan̄ mbum-ura; [[Gini Ikwetọ]], [[Gabọn̄]] mè [[Kongo Burazavilu]] ekup me agan̄ osiki kan̄, sà agan̄ atasuuk kan̄ cha okup me agan̄ [[Ọfọ Okwaan̄ Gini]] mè [[Emen-awaji Atilantik]].
{{Reflist}}
<!--Categories-->
[[Ọgbọn̄:Ido]]
[[Ọgbọn̄:Ido me Afirika]]
eaae35pzulz5mskng1dts22h47pwcsa
Kenya
0
244
3938
3774
2024-11-10T05:58:34Z
O. Ogbalakon
81
Failu
3938
wikitext
text/x-wiki
[[Failu:Flag_of_Kenya.svg|thumb|Egop Kenya]]
[[Failu:Coat_of_arms_of_Kenya_(Official).svg|thumb|Iman̄ ido]]
[[Failu:National_anthem_of_Kenya,_performed_by_the_United_States_Navy_Band.wav|thumb|Okwa-ido:"Ee Mungu Nguvu Yetu" (Jei, Awaji Ogwukaan̄ Inyọn̄ mè Ijọn̄)]]
[[Failu:Kenya_(orthographic_projection).svg|thumb|Ogugo-ijọn̄]]
'''Kenya''' ìre ido ge me [[Afirika agan̄ Mbum-ura]]. Okike ijọn̄ kan̄ ìre 580,367 km². Otu-ifuk ene ìluluk me ido ya ìre efie akọp ini mè jaaba mè nchọi gweregwen (47.6 efie). Ọmọ ore òso ido akọp ini mè jeeta òmimin ichit me linyọn̄ ire ifuk ikpọ me okike ijọn̄; mè ire si òso akọp iba mè onaan̄ge eyi ebi ene ewabe ichit me emen me [[Afirika]]. Ama ibot kenya ire [[Nairobi]].
Ebi kè ido ìtatap ikana Kenya ìre [[Sudan Osiki]] me agan̄ inyọn̄ ichep-ura, [[Etiopia]] me agan̄ inyọn̄, [[Somalia]] me agan̄ mbum-ura, [[Tanzania]] me agan̄ osiki, sà [[Emen-awaji eyi India]] otap ìkana me agan̄ osiki mbum ura. Usem mkpulu ire [[Suwayili]].
Egwen ido ya ibak [[Ogoon̄ Kenya]]. Sa me ifuk-mgbọ eyi ebi ìkirọ nwèek [research] ofolek inu ukot ikaan̄ [archeologikal dating] erọbe me lek ebi kè inu kire ukwuuk mè esese inu erọkọbe me ijọn̄ ido ya, mîweek iriọọn̄ ibe ke ebi [[Kush]] edasi iluk me agan̄ ola ijọn̄ Kenya bene me 3200 [[SK]] ire 1300 SK.
Ebi ikitumu usem Nilotik, ebi ukot-ọkọ kiban̄ orebe ikpukpo anam (ìrere nte nte ukot ikaan̄ inyi ebi ìkitumu Nilotik me Kenya chereyi) ebene ikọp uran̄ me emen acha 500 SK inu me ere ònikana Kenya cherekeyi.
Ebi [[Yurop]] enichichini [[Ijọn̄ Ubọọn̄ eyi Pọtugalu]] me ido ya me 1500 SK. [[Mkpulu-usun̄]] onenibene me emen akọp mè senturi onaan̄ge, mgbọ ebi Yurop ekiweek inu ubọọn̄ me emen ido ya.
Mkpulu ido kenya ire eyi <Demokrasi>; ogwu ibot mkpulu ido ire <president>. Mîkigobo ebi ene me asabọn ama inyi enekup me otuchieen̄ me mkpulu ido. Ido Kenya îkup me [[Ogbo Mgbambọp Ido]] [United Nation], [[Uwu-ikpoko Linyọn̄]], International Monetary Fund, COMESA, International Criminal Court mè me ebi ke ofifi ogbo ìkup me owuwa ido. Kenya ire ge me lek ido echi ikpoko òkinin̄ ìkamalek ìmin. Ugwem-mbubek [economy] Kenya òmin̄ ichit me [[Afirika agan̄ Ichep-ura]] mè me [[Afirika agan̄ Etete|agan̄ Etete]]. Nairobi ire atubọk ere mbubeek kiban̄ ònyenye ichit òkupbe.
{{Reflist}}
<!--Categories-->
[[Ọgbọn̄:Ido]]
pm877iv0aevswiueemiz5slb3quun9g
Komoros
0
249
3936
3555
2024-11-10T05:57:49Z
O. Ogbalakon
81
Failu
3936
wikitext
text/x-wiki
[[Failu:Flag_of_the_Comoros.svg|thumb|Egop]]
[[Failu:Seal_of_the_Comoros.svg|thumb|Iman̄ ido]]
[[Failu:National_Anthem_of_Comoros_by_US_Navy_Band.ogg|thumb|Okwa ido]]
[[Failu:Comoros_(orthographic_projection).svg|thumb|Ogugo-ijọn̄]]
'''Komoros''' (òrere '''Comoros''' me usem Uket-chieen̄ mè ire '''Komori''' me usem ebi ido ya) ìre ido ọgbọn̄ achọ [archipelago] òkup me [[Emen-awaji eyi India]] me agan̄ inyọn̄ me lek [[Okwaan̄ Mozambik]], ida ibọkọ me atasuk agan̄ mbum-ura me [[Afirika]]. Ìche okike eyi okwaan̄ [maritime border] mèlek [[Madagasika]] mè [[Mayọte]] me agan̄ osiki mbum-ura. [[Tanzania]] okup me agan̄ inyọn̄ ichep-ura kan̄, [[Mozambik]] me agan̄ ichep-ura, sà [[Seyichilis]] me agan̄ inyọn̄ ichep-ura. Ama ibot kan̄ mè ama ile òmimin ichit ìre [[Moroni]]. Erumfaka owuwa ene me ido ya ekigọọk ìre Isilam eyi Suni. Ido yi ìre ge me lek [[Ntitiin̄ Arabu]]. Ọmọ gaalek ore ido me Linyọn̄ agan̄ ebi Arabu eyi otuuk lek ijọn̄ kan̄ okupbe me [[Ìkike-iba agan̄ Osiki]] [Southern Hemisphere]. Ọmọ si me [[Ntitiin̄ Afirika]], [[Ogbo Ido Ìkitumu Furenchi]] [Organisation internationale de la Francophonie], [[Ogbo Mgban̄-nrọ Isilam]] [OIC] mè [[Ntitiin̄ Ido Emen-awaji India]] [Indian Ocean Commission]. Usem mkpulu ita ke ekitumu me ido yi: usem Komoros, Furenchi mè usem Arabu.
Otoko ìkup me ido yi Afiro-Arabu [Afro-Arab] (86%) mè ebi Malagasi [Malagasy] (14%). Erumfaka ìkup me ido ya ìre [[Isilam]] (98%) mè [[Kiristien]] (2%).<ref1> Ebi [[Pọtugalu]] ìkikọp uji ile eweek lek ijọn̄ ya imun̄ me acha 1503. Ido yi ìkaan̄ lek mè isibi me irak mkpulu [[Furans]] me 6 Julai 1975. Bene me 23 Disemba 2001, ido yi ìkichieek ''Mgbaan̄-nriaak eyi Komoros'' [Union of the Komoros]. Ikpa ikan ido eyi ema ekisabe ikpulu mgbọ keyi ìre eyi esan̄abe isibi me 17 Mêe 2009. Okike ijọn̄ ido ya obenbe ìre 1,861 km². Otu-ifuk ebi ìluluk me ido ya ìre 850,866.<ref10,11> Ọmọ ore òso 160 ebi ene ewabe ichit me emen me linyọn̄. Ikpoko ema ekinyambe ìre furanki eyi Komoros [Comorian frank] eyi iman̄ ikpoko kan̄ orebe KMF. Agan̄ mgbọ kiban̄ ìre UTC +3 me [[Mgbọ Afirika agan̄ Etete]] [EAT]. Ema ekikọp ujijọn̄ me agan̄ ulom. Iman̄ ibot ǹgwen kiban̄ ìre +269 sà iman̄ ibot olik etip ore ''.km''.
Îre achubọk achọ ita mè owuwa asabọn achọ, otutuuk cha ìkukup me Achọ Vọlukano eyi Komoros [Volcanic Comoros Islands], egbaan̄ irọ ido yi. Achọ cha ìsisibi isi cha, ekimalek iriọọn̄ ema me erieen̄ Furenchi kiban̄: Grande Comore (òrere ''Ngazidja'' me usem kiban̄), Mohéli (òrere ''Mwali'') mè Anjouan (òrere ''Ndzwani''). Ido yi si òkigbini ibe ke òso achọ ini òmimin, òkup me agan̄ osiki mbum-ura, òrere [[Mayọte]] (Maore), ìkup inyi ido kiban̄, ubọk geelek îrebe ke me acha 1974, ebi Mayọte <voted against> isisibi me irak mkpulu [[Furans]] mè ikaan̄ lek. Akarake <referendum> ya, mkpulu Komoros kpe<administer> Mayọte; Furans ekpọ ikikpulu Mayọte kire ''agan̄ kiban̄ òkup me usaba-okwaan̄'' [overseas department]. Ido Furans mî<vote against> <United Nations Security Council resolution> eyi òborọ ibe Komoros ikikpulu Mayọte.<ref6,7,8,9> Mayọte ìkana ''agan̄ òkup me usaba-okwaan̄'' inyi Furans me acha 2011 sa me <referendum> eyi atalek owuwa ene me lek ebi ido ya erọbe inye [passed overwhelmingly].
{{Reflist}}
<!--Categories-->
[[Ọgbọn̄:Ido]]
svr9laqcufbvkra40emowtmtyak4ibs
Kongo Burazavilu
0
250
3907
3556
2024-11-10T05:34:51Z
O. Ogbalakon
81
Failu
3907
wikitext
text/x-wiki
[[Failu:Flag_of_the_Republic_of_the_Congo.svg|thumb|Egop]]
[[Failu:Coat_of_arms_of_the_Republic_of_the_Congo.svg|thumb|Iman̄ ido]]
'''Kongo Burazavilu''' (òrere '''République du Congo''' me usem Furenchi, '''Repubilika ya Kôngo''' me usem Kituba, '''Republic of the Congo''' mè '''Congo-Brazaville''' me usem Ebeke) ìre ido òkup me agba okwaan̄ agan̄ ichep-ura me [[Afirika agan̄ Etete]]. Ido ìtatap ikana ọmọ ìre [[Gabọn̄]] me agan̄ ichep-ura, [[Kamerun]] me agan̄ inyọn̄ ichep-ura, [[Ido Afirika Etete]] me agan̄ inyọn̄ mbum-ura, [[Kongo Kinshasa]] me agan̄ osiki mbum-ura, Kabinda eyi [[Angola]] me agan̄ osiki, sà [[Emen-awaji Atilantik]] okup me agan̄ osiki ichep-ura kan̄. Usem mkpulu me ido ya ìre [[Furenchi]]. Usem ido [national language] ìre usem Kituba mè Lingala.
Otoko echi òkup me ido ya ìre Kongo (40.5%), Teke (16.9%), Mbochi (13.1%), Sangha (5.6%), ofifi ebi [[Afirika]] mè ebi [[Yurop]] (23.9%). Me acha 2015, eru-mfaka me ido ya ìre [[Kiristien|Eru-mfaka Kiristien]] (88.5%), Eru-mfaka Orọmijọn̄ (4.7%), ebi kpegọọk eru-mfaka geege (3.0%), ofifi kechilọ (2.3%), ebi kpetumu isibi eyi ema ekigọọk (1.5%). Uwu ikan kiban̄ ìre eyi agwut iba. Okike ijọn̄ ido ya obenbe ìre 342,000 km²; ọmọ ore òso 64 òmimin ichit. Otu-ifuk ebi ìluk me ido ya ìre 4,244,359. Ikpoko ema ekisa inyam ewe ìre franc eyi Afirika Etete (me mgbidim: XAF). Me ido ya, ekikọp ujijọn̄ me agan̄ ulom. Iman̄ ibot ǹgwen kiban̄ ìre +242, sà iman̄ ibot akpatan̄ etip ore ''.cg''.
<!--Do not remove this section-->
{{Reflist}}
<!--Categories-->
[[Ọgbọn̄:Ido]]
jry2uk31f9nb333ussep5odm4utxcz4
Kot Divuwa
0
252
3933
3558
2024-11-10T05:55:55Z
O. Ogbalakon
81
Failu
3933
wikitext
text/x-wiki
[[Failu:Flag_of_C%C3%B4te_d%27Ivoire.svg|thumb|Egop Kot Divuwa]] [[Failu:Coat_of_Arms_of_the_Ivory_Coast.svg|thumb|Iman̄-ido Kot Divuwa]] [[Failu:Hymne_National_de_C%C3%B4te_d%27Ivoire.ogg|thumb|Okwa-ido: ''"Okwa eyi Abidjan"'']] [[Failu:C%C3%B4te_d%27Ivoire_(orthographic_projection).svg|thumb|Ogugo-ijọn̄]]
'''Kot Divwua''' (òrere '''Côte d'Ivoire''' me [[Furenchi]], mè ire '''Ivory Coast''' me Uket-chieen̄) ìre ido òkup me otu-okwaan̄ agan̄ osiki me [[Afirika agan̄ Ichep-ura]]. Ama-ibot kan̄ me agan̄ ifit-mkpulu ìre [[Yamousoukro]] òkup me agan̄ etete ido ya; sà ama-ibot me agan̄ mbubek ore ama ngba-uji [[Abijọn̄]] [Abidjan] òkup me agan̄ otu-okwaan̄ agan̄ osiki. Ido ìtatap ikana ọmọ ìre [[Gini Kọnakiri]] me agan̄ inyọn̄ ichep-ura, [[Laiberia]] me agan̄ ichep-ura, [[Mali]] me agan̄ inyọn̄ ichep-ura, [[Bukina Faso]] me agan̄ inyọn̄ mbum-ura, [[Ganà]] me agan̄ mbum-ura, mè [[Ọfọ-okwaan̄ Gini]] ([[Emen-awaji Atilantik]]) me agan̄ osiki. Usem-mkpulu me ido ya ìre Furench, ire, ebi kè ofifi usem iman ekimalek itumu me ido ya ìre Baoulé, Dioula, Dan, Ayin mè Cebaara Senufo. Usem akọp jaaba mè jeeta (78) ìkup esese esese ke ekitumu me ido ya. Ebi ene me ido ya ekigọọk erumfaka eyi [[Kiristien]], eyi [[Isilam]] mè esese chieen̄ erumfaka eyi ebi nte nte ukot ikaan̄.
Ọmọ ore òso ido akọp mè gweregwen ene ewabe ichit me emen me [[Afirika]].
Sabm ebi [[Yurop]] enitap ido ya me [[Mkpulu-usun̄|mkpulu usun̄]], owuwa ijọn̄ ubọọn̄ kire Gyaaman, Kong mè Baoulé, mîwuulek ikup me lek ijọn̄ ya. Lek ijọn̄ ya ìnikana <protectorate> eyi [[Furans]] me acha 1843, enenigbaan̄ itap me irak <colony> Furans me 1893 me emen mgbọ ebi Yurop [[Nyan̄a-nyan̄a Afirika|ekinyinyan̄a Afirika]]. Ido yi ìbọkọ utelelek me 1960 sa me ''Félix Houphouet-Boigny'' osakbe oniin̄. Ọmọ si îkpulu ido ya abayaage inire 1993. Me ikeke itọ-inu ebi agan̄ ya [regional standard], Kot Divuwa ìre ido òkekeke inye mè ikup si me esuuk [stable]. Îkaan̄ atalek mgbaan̄-nrọ me agan̄ ifit-mkpulu mè agan̄ ugwem-mbubek [economy] mèlek ebi mbuuruk kan̄, mè ikaan̄ si mèlek ebi [[Agan̄ Ichep-ura]] <especially> Furans. Kûu [coup de'état] îmọnọ irek me ido yi me 1999; [[akọn̄ emen ido]] iba, ìbebene mije erumfaka, mîtim si me emen kan̄. Eyi adasi ìbene me 2002 ire 2007 <ref>Journal Officiel de la République de Côte d'Ivoire (in French). 42 (30): 529–538.</ref> sà eyi òso iba obene me 2010 ire 2011. Me acha 2000, ido ya mîbene ikisa ayaya ikpa ikan-ido ikikpulu.<ref>Journal Officiel de la République de Côte d'Ivoire (in French). 42 (30): 529–538.</ref> Ido yi ìre <republic>; ogwu ibot mkpulu îkaan̄ unye enenen me irọrọ inu [executive powers].
'''Mfufuk Erieen̄'''
Me adasi mgbọ, ebi mbit [[Pọtugalu]] me [[Furans]] me emen senturi 15 mè 16 eche agba okwaan̄ [[Afirika]] itap me irek ini igọọk me lek ugwem-mbubek eyi agan̄ cha ge ge. Atasuk eyi ebi Furansi egwenbe ''Côte d'Ivoire'', ebi Pọtugalu egwen ''Coasta Do Marfim''. Erieen̄ iba cha esibi inu ge, òrere ''atasuk oduuk eniin̄'' [coast of ivory]. Ere keyi ìkup me etete Gini agan̄ inyọn̄ mè Gini agan̄ ijọn̄. Mîkakaan̄ si Atasuk eyi ada [Pepper Coast] eyi eriọọn̄be si kire Atasuk eyi akpa [Grain Coast] (me [[Libia]] eyi chereyi), Atasuk alata araran̄ [Gold Coast] (me [[Ganà]]) mè Atasuk eyi usun̄ [slave coast] (me [[Togo]], [[Bènè]] mè [[Naijiria]]). Erieen̄ ya ''Atasuk oduuk eniin̄'' ìkijeen̄ achubọk mbubek òkimọnọ irek me agba okwaan̄ keya: inyanyam oduuk eniin̄.<ref>Duckett, William (1853). "Côte Des Dents". Dictionnaire de la conversation et de la lecture inventaire raisonné des notions générales les plus indispensables à tous (in French). 6 (2nd ed.). Pg. 594. Paris: Michel Lévy frères.</ref><ref>Thornton, John K. (1996). "The African background to American colonization". In Engerman, Stanley L.; Gallman, Robert E. (eds.). The Cambridge Economic History of the United States. 1. Pg. 35-36. Cambridge University Press. ISBN 9780521394420.</ref><ref>Lipski, John M. (2005). A History of Afro-Hispanic Language: Five Centuries, Five Continents. Pg. 39. Cambridge University Press. ISBN 9780521822657.</ref><ref>Plée, Victorine François (1868). "Côte des Dents où d'Ivoire". Peinture géographique du monde moderne: suivant l'ordre dans lequel il a été reconnu et decouvert (in French). Pg. 146. Paris: Pigoreau.</ref>
Ofifi erieen̄ ekigwenbe ere ya ìre
* ''Côte de Dents'' [Kót Dìdọ́n̄t] òsisibi ''Atasuk eyi ejeek'' isa ijeen̄ mbubek inyanyam oduuk eniin̄ (òrere ejeek eniin̄);<ref>Blanchard, Pierre (1818). Le Voyageur de la jeunesse dans les quatre parties du monde (in French) (5th ed.). Pg. 100. Paris: Le Prieur.</ref><ref>Chisholm, Hugh, ed. (1911). "Ivory Coast". Encyclopædia Britannica. 15 (11th ed.).</ref><ref>Walckenaer, Charles-Athanase (1827). Histoire générale des voyages ou Nouvelle collection des relations de voyages par mer et par terre (in French). 8. Paris: Lefèvre.</ref><ref>Duckett, William (1853). "Côte Des Dents". Dictionnaire de la conversation et de la lecture inventaire raisonné des notions générales les plus indispensables à tous (in French). 6 (2nd ed.). Paris: Michel Lévy frères.</ref><ref>Lipski, John M. (2005). A History of Afro-Hispanic Language: Five Centuries, Five Continents. Pg. 39. Cambridge University Press. ISBN 9780521822657.</ref><ref>Plée, Victorine François (1868). "Côte des Dents où d'Ivoire". Peinture géographique du monde moderne: suivant l'ordre dans lequel il a été reconnu et decouvert (in French). Pg. 146. Paris: Pigoreau.</ref>
* ''Côte de Quaqua'' [Kót Dì Kwákwá] òsisibi ''Atasuk ebi Kwakwa''; egwen ibak ife ìluk me ere ya, eyi ebi Dọchi [Dutch] ekigwenbe ibe ìre ebi ''Quaqua'' (mè iyaka ire Kwakwa).<ref>Thornton, John K. (1996). "The African background to American colonization". In Engerman, Stanley L.; Gallman, Robert E. (eds.). The Cambridge Economic History of the United States. 1. Cambridge University Press. ISBN 9780521394420.</ref><ref>Chisholm, Hugh, ed. (1911). "Ivory Coast". Encyclopædia Britannica. 15 (11th ed.).</ref><ref>Vaissète, Jean Joseph (1755). Géographie historique, ecclesiastique et civile (in French). 11. Paris: chez Desaint & Saillant, J.-T. Herissant, J. Barois.</ref>
* ''Atasuk eyi Ngwugwat go mè gweregwen'' òrere ''Coast of five and six stripes'' me Ebeke, igọọk me òjelek kọtin [cotton] ekinyambe me ere ya.<ref>Chisholm, Hugh, ed. (1911). "Ivory Coast". Encyclopædia Britannica. 15 (11th ed.).</ref>
* ''Atasuk agan̄ efet okinye'' òrere ''The Windy Coast'' me Ebeke; igọọk me ike egwe [weather] okimalek ikup me agan̄ ya.<ref>Duckett, William (1853). "Côte Des Dents". Dictionnaire de la conversation et de la lecture inventaire raisonné des notions générales les plus indispensables à tous (in French). 6 (2nd ed.). Paris: Michel Lévy frères.</ref><ref>Thornton, John K. (1996). "The African background to American colonization". In Engerman, Stanley L.; Gallman, Robert E. (eds.). The Cambridge Economic History of the United States. 1. Cambridge University Press. ISBN 9780521394420.</ref>
* Me emn senturi akọp mè onaan̄ge, enikigwen ido ya ''Côte d'Ivoire [Kót Divuwa]''.
'''Agan̄ Mkpulu'''
[[Failu:Districts_of_C%C3%B4te_d%27Ivoire_(Numbered).png|thumb|Agan̄ me Kot Divuwa]]
Akarake acha 2011, efele Kot Divuwa itap me akọp mè agan̄ iba me ama ile iba.
{{Reflist}}
<!--Categories-->
[[Ọgbọn̄:Ido]]
b37ft93y1s63idqrev3advzny0dke2b
3934
3933
2024-11-10T05:56:47Z
O. Ogbalakon
81
-ogg
3934
wikitext
text/x-wiki
[[Failu:Flag_of_C%C3%B4te_d%27Ivoire.svg|thumb|Egop Kot Divuwa]] [[Failu:Coat_of_Arms_of_the_Ivory_Coast.svg|thumb|Iman̄-ido Kot Divuwa]][[Failu:C%C3%B4te_d%27Ivoire_(orthographic_projection).svg|thumb|Ogugo-ijọn̄]]
'''Kot Divwua''' (òrere '''Côte d'Ivoire''' me [[Furenchi]], mè ire '''Ivory Coast''' me Uket-chieen̄) ìre ido òkup me otu-okwaan̄ agan̄ osiki me [[Afirika agan̄ Ichep-ura]]. Ama-ibot kan̄ me agan̄ ifit-mkpulu ìre [[Yamousoukro]] òkup me agan̄ etete ido ya; sà ama-ibot me agan̄ mbubek ore ama ngba-uji [[Abijọn̄]] [Abidjan] òkup me agan̄ otu-okwaan̄ agan̄ osiki. Ido ìtatap ikana ọmọ ìre [[Gini Kọnakiri]] me agan̄ inyọn̄ ichep-ura, [[Laiberia]] me agan̄ ichep-ura, [[Mali]] me agan̄ inyọn̄ ichep-ura, [[Bukina Faso]] me agan̄ inyọn̄ mbum-ura, [[Ganà]] me agan̄ mbum-ura, mè [[Ọfọ-okwaan̄ Gini]] ([[Emen-awaji Atilantik]]) me agan̄ osiki. Usem-mkpulu me ido ya ìre Furench, ire, ebi kè ofifi usem iman ekimalek itumu me ido ya ìre Baoulé, Dioula, Dan, Ayin mè Cebaara Senufo. Usem akọp jaaba mè jeeta (78) ìkup esese esese ke ekitumu me ido ya. Ebi ene me ido ya ekigọọk erumfaka eyi [[Kiristien]], eyi [[Isilam]] mè esese chieen̄ erumfaka eyi ebi nte nte ukot ikaan̄.
Ọmọ ore òso ido akọp mè gweregwen ene ewabe ichit me emen me [[Afirika]].
Sabm ebi [[Yurop]] enitap ido ya me [[Mkpulu-usun̄|mkpulu usun̄]], owuwa ijọn̄ ubọọn̄ kire Gyaaman, Kong mè Baoulé, mîwuulek ikup me lek ijọn̄ ya. Lek ijọn̄ ya ìnikana <protectorate> eyi [[Furans]] me acha 1843, enenigbaan̄ itap me irak <colony> Furans me 1893 me emen mgbọ ebi Yurop [[Nyan̄a-nyan̄a Afirika|ekinyinyan̄a Afirika]]. Ido yi ìbọkọ utelelek me 1960 sa me ''Félix Houphouet-Boigny'' osakbe oniin̄. Ọmọ si îkpulu ido ya abayaage inire 1993. Me ikeke itọ-inu ebi agan̄ ya [regional standard], Kot Divuwa ìre ido òkekeke inye mè ikup si me esuuk [stable]. Îkaan̄ atalek mgbaan̄-nrọ me agan̄ ifit-mkpulu mè agan̄ ugwem-mbubek [economy] mèlek ebi mbuuruk kan̄, mè ikaan̄ si mèlek ebi [[Agan̄ Ichep-ura]] <especially> Furans. Kûu [coup de'état] îmọnọ irek me ido yi me 1999; [[akọn̄ emen ido]] iba, ìbebene mije erumfaka, mîtim si me emen kan̄. Eyi adasi ìbene me 2002 ire 2007 <ref>Journal Officiel de la République de Côte d'Ivoire (in French). 42 (30): 529–538.</ref> sà eyi òso iba obene me 2010 ire 2011. Me acha 2000, ido ya mîbene ikisa ayaya ikpa ikan-ido ikikpulu.<ref>Journal Officiel de la République de Côte d'Ivoire (in French). 42 (30): 529–538.</ref> Ido yi ìre <republic>; ogwu ibot mkpulu îkaan̄ unye enenen me irọrọ inu [executive powers].
'''Mfufuk Erieen̄'''
Me adasi mgbọ, ebi mbit [[Pọtugalu]] me [[Furans]] me emen senturi 15 mè 16 eche agba okwaan̄ [[Afirika]] itap me irek ini igọọk me lek ugwem-mbubek eyi agan̄ cha ge ge. Atasuk eyi ebi Furansi egwenbe ''Côte d'Ivoire'', ebi Pọtugalu egwen ''Coasta Do Marfim''. Erieen̄ iba cha esibi inu ge, òrere ''atasuk oduuk eniin̄'' [coast of ivory]. Ere keyi ìkup me etete Gini agan̄ inyọn̄ mè Gini agan̄ ijọn̄. Mîkakaan̄ si Atasuk eyi ada [Pepper Coast] eyi eriọọn̄be si kire Atasuk eyi akpa [Grain Coast] (me [[Libia]] eyi chereyi), Atasuk alata araran̄ [Gold Coast] (me [[Ganà]]) mè Atasuk eyi usun̄ [slave coast] (me [[Togo]], [[Bènè]] mè [[Naijiria]]). Erieen̄ ya ''Atasuk oduuk eniin̄'' ìkijeen̄ achubọk mbubek òkimọnọ irek me agba okwaan̄ keya: inyanyam oduuk eniin̄.<ref>Duckett, William (1853). "Côte Des Dents". Dictionnaire de la conversation et de la lecture inventaire raisonné des notions générales les plus indispensables à tous (in French). 6 (2nd ed.). Pg. 594. Paris: Michel Lévy frères.</ref><ref>Thornton, John K. (1996). "The African background to American colonization". In Engerman, Stanley L.; Gallman, Robert E. (eds.). The Cambridge Economic History of the United States. 1. Pg. 35-36. Cambridge University Press. ISBN 9780521394420.</ref><ref>Lipski, John M. (2005). A History of Afro-Hispanic Language: Five Centuries, Five Continents. Pg. 39. Cambridge University Press. ISBN 9780521822657.</ref><ref>Plée, Victorine François (1868). "Côte des Dents où d'Ivoire". Peinture géographique du monde moderne: suivant l'ordre dans lequel il a été reconnu et decouvert (in French). Pg. 146. Paris: Pigoreau.</ref>
Ofifi erieen̄ ekigwenbe ere ya ìre
* ''Côte de Dents'' [Kót Dìdọ́n̄t] òsisibi ''Atasuk eyi ejeek'' isa ijeen̄ mbubek inyanyam oduuk eniin̄ (òrere ejeek eniin̄);<ref>Blanchard, Pierre (1818). Le Voyageur de la jeunesse dans les quatre parties du monde (in French) (5th ed.). Pg. 100. Paris: Le Prieur.</ref><ref>Chisholm, Hugh, ed. (1911). "Ivory Coast". Encyclopædia Britannica. 15 (11th ed.).</ref><ref>Walckenaer, Charles-Athanase (1827). Histoire générale des voyages ou Nouvelle collection des relations de voyages par mer et par terre (in French). 8. Paris: Lefèvre.</ref><ref>Duckett, William (1853). "Côte Des Dents". Dictionnaire de la conversation et de la lecture inventaire raisonné des notions générales les plus indispensables à tous (in French). 6 (2nd ed.). Paris: Michel Lévy frères.</ref><ref>Lipski, John M. (2005). A History of Afro-Hispanic Language: Five Centuries, Five Continents. Pg. 39. Cambridge University Press. ISBN 9780521822657.</ref><ref>Plée, Victorine François (1868). "Côte des Dents où d'Ivoire". Peinture géographique du monde moderne: suivant l'ordre dans lequel il a été reconnu et decouvert (in French). Pg. 146. Paris: Pigoreau.</ref>
* ''Côte de Quaqua'' [Kót Dì Kwákwá] òsisibi ''Atasuk ebi Kwakwa''; egwen ibak ife ìluk me ere ya, eyi ebi Dọchi [Dutch] ekigwenbe ibe ìre ebi ''Quaqua'' (mè iyaka ire Kwakwa).<ref>Thornton, John K. (1996). "The African background to American colonization". In Engerman, Stanley L.; Gallman, Robert E. (eds.). The Cambridge Economic History of the United States. 1. Cambridge University Press. ISBN 9780521394420.</ref><ref>Chisholm, Hugh, ed. (1911). "Ivory Coast". Encyclopædia Britannica. 15 (11th ed.).</ref><ref>Vaissète, Jean Joseph (1755). Géographie historique, ecclesiastique et civile (in French). 11. Paris: chez Desaint & Saillant, J.-T. Herissant, J. Barois.</ref>
* ''Atasuk eyi Ngwugwat go mè gweregwen'' òrere ''Coast of five and six stripes'' me Ebeke, igọọk me òjelek kọtin [cotton] ekinyambe me ere ya.<ref>Chisholm, Hugh, ed. (1911). "Ivory Coast". Encyclopædia Britannica. 15 (11th ed.).</ref>
* ''Atasuk agan̄ efet okinye'' òrere ''The Windy Coast'' me Ebeke; igọọk me ike egwe [weather] okimalek ikup me agan̄ ya.<ref>Duckett, William (1853). "Côte Des Dents". Dictionnaire de la conversation et de la lecture inventaire raisonné des notions générales les plus indispensables à tous (in French). 6 (2nd ed.). Paris: Michel Lévy frères.</ref><ref>Thornton, John K. (1996). "The African background to American colonization". In Engerman, Stanley L.; Gallman, Robert E. (eds.). The Cambridge Economic History of the United States. 1. Cambridge University Press. ISBN 9780521394420.</ref>
* Me emn senturi akọp mè onaan̄ge, enikigwen ido ya ''Côte d'Ivoire [Kót Divuwa]''.
'''Agan̄ Mkpulu'''
[[Failu:Districts_of_C%C3%B4te_d%27Ivoire_(Numbered).png|thumb|Agan̄ me Kot Divuwa]]
Akarake acha 2011, efele Kot Divuwa itap me akọp mè agan̄ iba me ama ile iba.
{{Reflist}}
<!--Categories-->
[[Ọgbọn̄:Ido]]
q1k37hnqsbzrgx6w6q9h6hqfxoi9jxa
Kọtin
0
260
3889
1766
2024-11-09T17:38:01Z
O. Ogbalakon
81
3889
wikitext
text/x-wiki
'''Kọtin''' ìre nseen̄ [natural fibre] òrom ukwuuk uti kọtin itibi (nseen̄ ìsip mè ikup olik olik kire ukut ijeek ). Isititiin̄ nseen̄ ya isan̄a me lek uti ya, mêkọt <spun> eri kọtin. Mênenisa eri kọtin yi irọ ekwut. Mêkọt isa ekwut ya irọ ofọnti ebi ene ekitap mè isa irọ esese esese ufi inu. Ebi ene ekimalek utap ofọnti esabe kọtin irọ me mgbọ ere oyokbe. Ekusa kọtin irọ òban̄a [bandages] ekisabe iban̄a unan.
Esese esese lek uti kọtin òwa. Usini uti kọtin ekitibi ema gaalek me ikarege ene owop, me agan̄ tọrọpik me agan̄ cha òkup iriaak agan̄ tọrọpik me inyọn̄ mè ijon̄ [subtropics]. Îre sa me lek kọtin òkitibi ema gaalek chibke esa iriọọn̄ uti yi me owuwa acha òraraka. Owuwa kọtin ekisa irọ ofọnti mgbọ keyi ikinan̄a me lek ebi kè uti kọtin ewopbe me uko-ile [plantation]m Ekiwọp kọtin me [[Afirika]] [[Esia]] [[Curope]] [[Ostirelia]] mè [[Amerika]].
rcn4h9kbax4xntz1yazd0safx3p5dqj
Laiberia
0
262
3931
3565
2024-11-10T05:55:05Z
O. Ogbalakon
81
Failu
3931
wikitext
text/x-wiki
[[Failu:Flag_of_Liberia.svg|thumb|Egop Ido Laiberia]]
[[Failu:Coat_of_arms_of_Liberia.svg|thumb|iman̄-ido Laiberia]]
[[Failu:Liberia National Anthem.ogg|thumb|Okwa-ido Laiberia]]
[[Failu:Liberia_(orthographic_projection).svg|thumb|Ogugo-ijọn̄]]
'''Laibera''' (òrere '''Republic of Liberia''' me Ebeke) ìre ido me atasuk [[Afirika agan̄ Ichep-ura]]. Ido ìtatap ikana ọmọ ìre [[Siera Leyon]] me agan̄ inyọn̄ ichep-ura, [[Gini Kọnakiri]] me agan̄ inyọn̄, [[Kot Divuwa]] me agan̄ mbum-ura, mè [[Emen-awaji Atilantik]] me agan̄ osiki mè agan̄ osiki ichep-ura. Otu-ifuk ebi ìluk me emen ido ya ìre efie go;<ref1> okike ijọn̄ îbenbe ìre 111,369 km². Usem-mkpulu me ido ya ìre Ebeke, ire, ebi kè ofifi usem iman ekitumube me emen mîwa iraka akọp iba. Ama ibot mè ama òmimin ichit me ido ya ìre [[Monrovia]].
Me acha 2020, akọp irek jeeta mè gweregwen nchọi mè iba me efit (86.2%) me lek ebi ìluk me ido ya ekigọọk erumfaka [[Kiristien]], akọp mè irek ge nchọi mè jaaba me efit (11.7%) ekigọọk erumfaka [[Isilam]], irek ge nchọi mè ini me efit (1.4%) kpegọọk erumfaka geege, sà ofok nchọi mè jaaba me efit (0.7%) ekigọọk esese esese erumfaka kechilọ.
Ido Laiberia ìbene me emen òso senturi 19 kire ubọk ikwaan̄ ebi American Colonization Society (ACS). Ema echieek ibe ke ebi ofifit mêkaan̄ ata lek me utelelek mè njennyisi me Afirika igak me US.<ref7> Me etete 1822 mè mgbọ akọn̄ emen ido US obenebe me 1861, mîkpulu inu òwawa iraka 15,000 ebi ekirọbe ikeme me emen US mèlek ebi ofifit 3,198 ìkup me Karibiin isi igwook me Laiberia.<ref8> Ebi ìnunu cha mîsa <culture> mè orọmijọn̄ [traditions] kiban̄ igbaalek inu. Ikpa ikan mè egop ido Laiberia, emọnọ ubọk me lek eyi Yu-es, mè igwen ama ibot ido ya ibak ogwu ibot mkpulu Yu-es, Jemis Monroe, ogwu si òkibieen̄ ACS inye. Ebi Laiberia mîtumu isibi ibe ema mîkaan̄ lek me 26 Julai, 1847, ire, ebi Yu-es kpechieek mege inire 5 Febuwari, 1862. Me 3 Jenuwari, 1848, mîgobo Josefu Jenkins Roberts, ogwu ge òbọbọọn̄ ubọọn̄, mè ire si ogwu Afirika-Amerika, ogwu kpeman itap me usun̄, ònan̄a me ama mkpulu Virginia, òluk me Laiberia, inenikana adasi ogwu ibot mkpulu mgbọ ema ekaan̄be lek isan̄a.<ref8>
Laiberia ore adasi <republic> me Afirika òtutumu isibi ibe ema mîkaan̄ lek; ọmọ si ore adasi <republic> me ukot mgbọ keyi òkakan ichit. Ọmọ ìre ge me lek ebi kè ido inen mè inen ìkekeke ikikpulu lek kiban̄ me emen mgbọ ebi Yurop ekinyinyan̄a Afirika. Me emen mgbọ [[Akọn̄ Linyọn̄ II|Akọn̄ Linyọn̄ eyi òso iba]], Laiberia îrọ Yu-es inye ibe etim mèlek Jemeni. Mije keya, ebi Yu-es enenitap ikpoko me lek ido ya me agan̄ <infrastructure> ònenirọ ido ya ibọọn̄ ubọọn̄ mè ibene igwuun̄ si. Ogwu ibot mkpulu William Tubman îkàrọ inye ibe enwene ubọk irọ-inu me agan̄ ugwem mbubek mè agan̄ ifit-mkpulu; eya onenirọ inyi ido ya ikaan̄ njennyisi mè ikaan̄ si umin me isi ebi kè ofifi ido. Laiberia ìre ge me lek ebi kè ido ìgọgọọk ichili League of Nations, [[Ogbo Mgba-mbọp Ido]] mè [[Ntitiin̄ Afirika]].
{{Reflist}}
<!--Do not remove this section-->
<!--Categories-->
[[Ọgbọn̄:Ido]]
jx3gxdpj5tlqcpgsz51n8g25b4synzn
Legọs
0
265
3926
1801
2024-11-10T05:51:19Z
O. Ogbalakon
81
Failu
3926
wikitext
text/x-wiki
[[Failu:Lagos State Flag (1967-1970).svg|thumb|Egop Ama-ile Legọs]]
[[Failu:Location_of_Lagos.png|thumb|Ere Legọs okupbe]]
[[Failu:National_Theater_in_Lagos_State-Nigeria.jpg|thumb|Ere Ikpọ-inu Ido me Legọs]]
[[Failu:Third_Main-Land_Bridge.jpg|thumb|Ogogo Mainland eyi òso ita me Legọs]]
'''Legọs''' (òrere '''Lagos''' me ubọk ige-inu eyi Uket-chieen̄, mè ire '''Èkó''' me [[usem Yoruba]]) ìre ama ile me [[Naijiria]]. Ọmọ ore ama ile òmimin ichit me Naijiria, mè ire òso ama ile iba ene ewabe me emen ichit me [[Afirika]].<ref>{{Cite web |title=Nigeria: cities with the largest population 2021 |url=https://www.statista.com/statistics/1121444/largest-cities-in-nigeria/ |access-date=2022-03-12 |website=Statista |language=en}}</ref><ref>{{Cite web|title=Lagos {{!}} City, Population, & History {{!}} Britannica|url=https://www.britannica.com/place/Lagos-Nigeria|access-date=2022-01-25|website=www.britannica.com|language=en}}</ref> Me acha 2015, otu-ifuk ene ìluluk me emen kan̄ ìre efie 15.4 me agan̄ achubọk ama ile ya me lek kan̄. Egwe geelek Legọs ìkekimin me otu-ifuk ene môsobe 3,000 mè ìre efie 1.1 acha geelek. Eya orọ, achubọk otu-ifuk ene ìluluk me Legọs me acha 2022 môso efie 28 (ifo inyọn̄ me lek efie 23.5 îrebe me acha 2018). Môkọt ire ibe Legọs îbọkọ [[Kinshasa]] irek ama ile ene ewabe ichit me emen me Afirika. Legọs okore ama-ibot Naijiria mege inire Disemba 1991 mgbọ mkpulu ido etumube ifieek mè iben ama-ibot ido yi ifo [[Abuja]] òkup me etete ido ya.
Legọs ìre ebon mbubek òsisibi isi ennen me Afirika, mè ire si ugwem-mbubek [[Legọs (Ama-mkpulu)|Ama-mkpulu Legọs]] mè eyi Naijiria okigbaan̄ iyaka [financal hub]. Eki<describe> ama-ile yi kire ama-ibot Afirika me agan̄ orọmijọn̄ [cultural], ikpoko [financial] mè ibele-lek [entertainment]. Ama-ile yi si îkaan̄ ikpele unye [influence] me lek inyam-ewe [commerce], ibele-lek [entertainment], usọ-ikwaan̄ [technology], isi-ikpa, ifit-mkpulu, ije-nsise [tourism], âat [art] mè mbala-lek [fashion]. Legọs ìre ge si me lek ama-ile akọp ìkigwat lek ichit me ititibi imiin̄ me linyọn̄.{{Refn|Sources:<ref>{{Cite book |url= https://books.google.com/books?id=tk5TP7bsXnkC&pg=PA202 |title=African Cities Driving the NEPAD Initiative |agency= UN-HABITAT |year=2006 |isbn= 978-9-211318159 |page=202}}</ref><ref>{{Cite book |url= https://books.google.com/books?id=sMnj88kYVmcC&pg=PT60 |title=Key Concepts in Creative Industries |page=47 |first1= John |last1= Hartley |first2=Jason |last2=Potts |first3=Terry|last3=Flew|first4= Stuart |last4= Cunningham |first5= Michael|last5= Keane|first6= John |last6= Banks |publisher= SAGE |year=2012 |isbn=978-1-446-2028-90}}</ref><ref>{{Cite book |url= https://books.google.com/books?id=wQJb1QpZz_4C&pg=PA118 |title=Cultures and Globalization: Cities, Cultural Policy and Governance |page=118 |author1=Helmut K Anheier |author2=Yudhishthir Raj Isar |publisher= SAGE |year=2012 |isbn=978-1-446-2585-07}}</ref><ref>{{Cite book |url= https://books.google.com/books?id=oy-de29AtvYC&pg=PA163 |title=Hidden Innovation: Policy, Industry and the Creative Sector (Creative Economy and Innovation Culture Se Series) |first=Stuart |last=Cunningham |publisher= Univ. of Queensland Press |page=163 |year=2013 |isbn= 978-0-702-2509-89}}</ref><ref>{{Cite book |url= https://books.google.com/books?id=rQ_ZLuqZT54C&pg=PA71 |title=Cities and Nature |page=7 |publisher=Routledge Critical Introductions to Urbanism and the City |first1= Lisa|last1= Benton-Short|author-link2=John Rennie Short |author2=John Rennie Short |year=2013 |isbn=978-1-134252749}}</ref><ref name=afropolis>{{Cite book |url= https://books.google.com/books?id=9lcn62brtGQC&pg=PA18|title=Afropolis: City Media Art |first1=Kerstin |last1=Pinther |first2=Larissa |last2=Förster |first3=Christian |last3=Hanussek |publisher=Jacana Media |year=2012 |page=18 |isbn=978-1-431-4032-57}}</ref><ref>{{Cite book |url=https://books.google.com/books?id=8JPIAwAAQBAJ&pg=PA66 |title=The Land/Ocean Interactions in the Coastal Zone of West and Central Africa Estuaries of the World |first1=Salif |last1=Diop |first2=Jean-Paul |last2=Barusseau |page=66 |first3=Cyr |last3=Descamps |publisher=Springer |year=2014 |isbn=978-3-319-0638-81}}</ref>}}<ref>{{Cite web|title=The Most Populated Cities of the World. World Megacities - Nations Online Project|url=https://www.nationsonline.org/oneworld/bigcities.htm|access-date=2021-09-23|website=nationsonline.org}}</ref> Ikpele ama ile [megacity] yi ore òso ini eyi GDP kan̄ ominbe ichit me Afirika;<ref>{{Cite web|url=https://bigthink.com/strange-maps/richest-cities-in-africa|title=These cities are the hubs of Africa's economic boom|date=2018-10-04|website=Big Think |access-date=2019-04-23}}</ref><ref name="metropolitan Lagos"/> ge me lek ere mgba-uji [seaport] òmimin ichit mè ifùfun̄ ichit [busiest] mè kọntinenti Afirika.<ref>{{Cite web | url= http://businesstech.co.za/news/general/81995/africas-biggest-shipping-ports/ |title= Africa's biggest shipping ports |publisher= Businesstech |date=8 March 2015 |access-date= 26 October 2015}}</ref><ref>{{Cite book |url= https://books.google.com/books?id=E-VwMKQlGjIC |title=Africa, Volume 1 of Cities of the World: a compilation of current information on cultural, geographical, and political conditions in the countries and cities of six continents, based on the Department of State's "post reports" |first1=Brian |last1=Rajewski |publisher=Gale Research International, Limited |year=1998 |isbn= 978-0-810-3769-22}}</ref><ref name=global>{{Cite book |url= https://books.google.com/books?id=Lzt7BgAAQBAJ&pg=PA315 |page=315 |title= Global Gentrifications: Uneven Development and Displacement |first1=Loretta |last1=Lees |author2= Hyun Bang Shin |author3= Ernesto López Morales |publisher=Policy Press |year=2015 |isbn=978-1-447-3134-89}}</ref> Agan̄ <metropolitan centre> Legọs ìre ere òsibi isi me agan̄ isi-ikpa mè me agan̄ orọmijọn̄ me [[Afirika Agan̄ Osiki Sayara]] [Sub-Saharan Africa].<ref>{{Cite web|title=Lagos {{!}} City, Population, & History {{!}} Britannica|url=https://www.britannica.com/place/Lagos-Nigeria|access-date=2021-11-19|website=britannica.com|language=en}}</ref>
<!-- Infobox starts !-->
{{Infobox settlement
| name = Lagos
| official_name Metropolitan Area ({{Native name|yo|Ìlú Èkó}})
| native_name = Èkó
| image_skyline = {{Multiple image
| border = infobox
| total_width = 280
| image_style = border:1;
| perrow = 1/2/1/2
| image2 = 2014 Tinubu Square Lagos Nigeria 14640600637.jpg
| image3 = An array of iconic buildings in Lagos Nigeria starting with United Bank of Africa.jpg
| image4 = Lekki-Epe Expressway Sandfill Bustop.jpg
| image5 = National Theater in Lagos State-Nigeria.jpg
| image6 = Third Main-Land Bridge.jpg
}}
| image_caption = '''From top, left to right:''' [[Tinubu Square]], array of skyscrapers, [[Lekki–Epe Expressway|Lekki-Epe Expressway]], [[National Arts Theatre]]. [[Third Mainland Bridge]]
| image_flag = Lagos State Flag (1967-1970).svg
| image_seal =
| nickname = ''Eko akete'', ''Lasgidi''<ref>{{Cite news |url=http://premiumtimesng.com/sports/5817-18th-national-sports-festival-lagos-unveils-logo-mascot-and-website.html |title=18th National Sports Festival: Lagos unveils Logo, mascot and website |date=18 June 2012 |work=[[Premium Times]] |access-date=2 October 2012 |location=Abuja, Nigeria}}</ref><ref>{{Cite news |url=http://www.thisdaylive.com/articles/eko-2012-building-branding-through-sports/122890/ |title=Eko 2012: Building Branding through Sports, Articles |date=22 August 2012 |work=[[ThisDay]] |access-date=2 October 2012 |location=Lagos, Nigeria |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20131224112111/http://www.thisdaylive.com/articles/eko-2012-building-branding-through-sports/122890/ |archive-date=24 December 2013}}</ref>
| motto = ''Èkó ò ní bàjé o!''
| image_map = Location of Lagos.png
| map_caption = Lagos shown within the [[Lagos State|State of Lagos]]
| pushpin_map = Nigeria Lagos#Nigeria#Africa#North Atlantic#World
| pushpin_relief = 1
| pushpin_mapsize =
| pushpin_map_caption = Location of Lagos in Nigeria
| coordinates = {{Coord|6.455027|3.384082|region:NG-LA|display=it}}
| subdivision_type = Country
| subdivision_name = {{Flag|Nigeria}}
| subdivision_type1 = [[States of Nigeria|State]]
| subdivision_type2 = [[Local Government Areas of Nigeria|LGA(s)]]{{Refn|name=LGA|group=note|Metropolitan Lagos consists of 16 of Lagos State's 20 LGAs, which excludes [[Badagry]], [[Epe, Lagos State|Epe]], [[Ibeju-Lekki]] and [[Ikorodu]].<ref name="metrolagospop">{{Cite web |url=http://www.citypopulation.de/php/nigeria-metrolagos.php |title=Metro Lagos (Nigeria): Local Government Areas |publisher=City Population |date=21 March 2015 |access-date=26 October 2015}}</ref><ref name="metropolitan Lagos">{{Cite web |url=https://ng.boell.org/2015/07/02/lagos-and-its-potentials-economic-growth |title=Lagos and Its Potentials for Economic Growth |date=2 July 2015 |access-date=26 October 2015}}</ref>}}
| subdivision_name1 = [[Lagos State|Lagos]]
| subdivision_name2 = {{Collapsible list |title=List of LGAs
|'''Island''' |[[Apapa]] |[[Eti-Osa]]{{Refn|group=lower-alpha|Only Ikoyi-Obalande and Iru-Victoria Island LCDAs}} |[[Lagos Island]]
|'''Mainland'''|[[Ajeromi-Ifelodun]]|[[Lagos Mainland]]|[[Surulere]]
|'''Suburban''' |[[Agege]] | [[Alimosho]] |[[Ifako-Ijaiye]] | [[Ikeja]] |[[Kosofe]] |[[Mushin, Lagos|Mushin]] |[[Ojo, Lagos State|Ojo]] |[[Oshodi-Isolo]] |[[Shomolu]] |[[Amuwo-Odofin]] }}
| established_title = Settled
| established_date = 15th century
| founder = [[Awori tribe|Awori]] subgroup of the [[Yoruba People|Yoruba]]<ref name=urban/>
| seat_type =
| seat =
| government_footnotes =
| leader_title1 = Governor of Lagos|Babajide Sanwo-Olu|Governor]]
| leader_name1 = [[Babajide Sanwo-Olu]]
| leader_title2 = Deputy Governor|[[Femi Hamzat|Deputy]]
| leader_name2 = [[Femi Hamzat]]
| leader_title3 = Supreme Judge|[[Kazeem Alogba|Judge]]
| leader_name3 = [[Kazeem Alogba]]
| area_footnotes = <ref name="metrolagospop"/>
| area_total_km2 = 1171.28
| area_land_km2 = 999.6
| area_water_km2 = 171.68
| area_urban_km2 = 907
| area_metro_km2 = 2706.7
| elevation_m =
| elevation_ft = 135
| population_total = 8,048,430
| population_as_of = 2006 census
| population_footnotes = {{Refn|name=LGA|group=note}}
| population_density_km2 = 6,871
| population_est = 23,437,435
| pop_est_as_of = 2018 by [[Lagos State Government|LASG]]<ref name="Lagos State Government">{{Cite web|url=http://mepb.lagosstate.gov.ng/storage/sites/29/2020/08/Abstract-of-Local-Government-Statistics-Y2019.pdf |title=2019 Abstract of Local Government Statistics |author=Lagos Bureau of Statistics |access-date=1 January 2021}}</ref>
| population_urban = 15,388,000<ref name=Demographia>{{Cite book |author1=Demographia |title=Demographia World Urban Areas |date=January 2015 |edition=11th |url=http://www.demographia.com/db-worldua.pdf |access-date=2 March 2015}}</ref>
| population_density_urban_km2 = 14,469
| population_metro = 21,320,000 (estimated)<ref name="Lagos State Government"/>
| population_density_metro_km2 = 7,759
| population_rank = [[List of Nigerian cities by population|1st]]
| population_demonym = Lagosian
| area_code = [[Telephone numbers in Nigeria|010]]<ref>{{Cite book |url=https://books.google.com/books?id=fwuQ71ZbaOcC&pg=PA87 |title=Bradt Travel Guides |edition=3rd |publisher=Paperback |isbn=978-1-8416-2397-9 |first=Lizzie |last=Williams |year=2008 |page=87 |access-date=26 July 2014}}</ref>
| website =
| footnotes = {{Reflist|group=lower-alpha}}
| type = [[Metropolis]]
| demographics1_info1 =
| gini_year =
| timezone = [[West Africa Time|WAT]] (UTC+1)
| utc_offset = +1
| blank_name = [[Köppen climate classification|Climate]]
| blank_info = [[Tropical savanna climate|Aw]]
| native_name_lang = Yoruba
| leader_party =
| leader_title =
| timezone1 =
| pushpin_image =
}}
<!-- Infobox ends !-->
<!--Do not remove this section-->
{{Reflist}}
<!--Categories-->
[[Ọgbọn̄:Ama-ile]]
[[Ọgbọn̄:Ama-mkpulu me Naijiria]]
ctmhkzzit1zrww0oyw4gwyb92usyl07
Lita
0
271
3890
1842
2024-11-09T17:38:51Z
O. Ogbalakon
81
3890
wikitext
text/x-wiki
'''Lita''' (òrere '''Litre''' me ebeke) ìre iman̄-ntọ eyi ekisa itọ <Volume>. Ìkare <basic> iman̄, îre <supplementary> îman̄.
Lita ge ìre <volume> eyi 1000cm³ òrere <cube> eyi 10×10×10 sentimita (1000cm³) Lita [[mun̄]] ge me okike uyok 4 ℃ (277 K, 39 ℉) ìkaan̄ okpukpuk òrere [[kilogaram]] ge kwok. Eyi ìnan̄a me lek <definition> enyibe me acha 1795, mgbọ etumube isibi ibe ke [[garam]] ìre ulobo eyi mun̄-ewuuk òrere 1cm òkitọtọk.
Ekimalek isa [density] eghi inu mun̄ mun̄ îkiwene iwa enenen. Iman̄ lita ìre '''l''' mè ìre '''L'''. Mîkisa eyiyi '''ℓ''' ige kire iman̄ kan̄.
6k89qa3l8uw84ddn7lm3p85mr533tka
Mbuban Îchaka
0
289
3885
3838
2024-11-09T17:22:18Z
O. Ogbalakon
81
3885
wikitext
text/x-wiki
'''Mbuban Îchaka''' ìre ikpa eyi Imanuwen Isidore Eneawaji ogebe. Ìge ikpa yi inyi nsabọn uwu-ikpa eyi etete. Ikpa yi ìkaan̄ ibot akọp mè iba, mè ikaan̄ efit akpọk ge mè akọp go (150). Me agan̄ okputut ikpa, mîkpa iwele ebi kè ikọ òyọyọt. Egon ikpa yi me emen acha 2010. Ọmọ ore adasi ikpa egebe me usem ebi ijọn̄ ama me otutuuk Naija Delita agan̄ mbum-ura.<ref>[History of OLBTO 1984-2014 http://www.obololanguage.org/en/about-olbto/a-history-of-olbto-1984-2014]</ref>
==Ibot Ikọ==
Ikpa yi ìtumu ikọ ifolek orọmijọn̄ ama ebi Obolo me mgbọ òraraka mè ike ebinene ekisa irek kiban̄ me ama isa ikirọ mkpikpak mè isa me ikeya ichaka mbuban. Îtumu si ofolek usini orọmijọn̄ ebi ama ekirọ echi ikanwọnge mije ìkachieek mè utoon̄ mè mbene-ngwuun̄ inin̄ ama.
Ikpa yi ìsa ama iba — Okwuka mè Amugwem — itọt. Mîmun̄ ike ama Okwuka okupbe me udun; ebi ene si eyaka ikiluk ugwem me ukpook mè ufieek-owot. Ire, me Amugwem, mîmun̄ utoon̄ mè mbene-ngwuun̄ me emen; ebi ene eyaka ikiluk ugwem me utelelek mè ubelejit inan̄a me ike orọmijọn̄ kiban̄ orebe eyi òkikpọ mgbọ-isi.
Ikpa yi ìkijeen̄ ibe ke ata orọmijọn̄ ìkirọrọ inyi ama òbene igwuun̄, sà ijo orọmijọn̄ okirọ mè ama ikup chieen̄ ge, ire ìkayiyiyala ìta.
{{Reflist}}
<!--Categories-->
[[Ọgbọn̄:Ikpa]]
7aegvrwny29ca5was8evtqx8fi1hstl
3893
3885
2024-11-10T05:23:10Z
O. Ogbalakon
81
/* Nrọnnye */+s
3893
wikitext
text/x-wiki
'''Mbuban Îchaka''' ìre ikpa eyi Imanuwen Isidore Eneawaji ogebe. Ìge ikpa yi inyi nsabọn uwu-ikpa eyi etete. Ikpa yi ìkaan̄ ibot akọp mè iba, mè ikaan̄ efit akpọk ge mè akọp go (150). Me agan̄ okputut ikpa, mîkpa iwele ebi kè ikọ òyọyọt. Egon ikpa yi me emen acha 2010. Ọmọ ore adasi ikpa egebe me usem ebi ijọn̄ ama me otutuuk Naija Delita agan̄ mbum-ura.<ref>[History of OLBTO 1984-2014 https://www.obololanguage.org/en/about-olbto/a-history-of-olbto-1984-2014]</ref>
==Ibot Ikọ==
Ikpa yi ìtumu ikọ ifolek orọmijọn̄ ama ebi Obolo me mgbọ òraraka mè ike ebinene ekisa irek kiban̄ me ama isa ikirọ mkpikpak mè isa me ikeya ichaka mbuban. Îtumu si ofolek usini orọmijọn̄ ebi ama ekirọ echi ikanwọnge mije ìkachieek mè utoon̄ mè mbene-ngwuun̄ inin̄ ama.
Ikpa yi ìsa ama iba — Okwuka mè Amugwem — itọt. Mîmun̄ ike ama Okwuka okupbe me udun; ebi ene si eyaka ikiluk ugwem me ukpook mè ufieek-owot. Ire, me Amugwem, mîmun̄ utoon̄ mè mbene-ngwuun̄ me emen; ebi ene eyaka ikiluk ugwem me utelelek mè ubelejit inan̄a me ike orọmijọn̄ kiban̄ orebe eyi òkikpọ mgbọ-isi.
Ikpa yi ìkijeen̄ ibe ke ata orọmijọn̄ ìkirọrọ inyi ama òbene igwuun̄, sà ijo orọmijọn̄ okirọ mè ama ikup chieen̄ ge, ire ìkayiyiyala ìta.
{{Reflist}}
<!--Categories-->
[[Ọgbọn̄:Ikpa]]
5ppsp64x4ufhlbuyf6mg5979u1l9vw9
Michelangelo
0
293
3896
3586
2024-11-10T05:28:26Z
O. Ogbalakon
81
Failu
3896
wikitext
text/x-wiki
[[Failu:Michelangelo_Daniele_da_Volterra_(dettaglio).jpg|thumb|<Chalk portrait> kè Michelangelo eyi Daniele da Volterra ogwookbe]]
'''Michelangelo''' (òrere '''Michelangelo di Lovodico Buonarroti Simoni'''<ref1> me igwegwen iso; ogwu echubọk iriọọn̄be kire '''Michelangelo'''; iman: 6 Mâchi 1475 – 18 Febuwari 1564) ogwu usọ ògwook ogugo, òkọ-inu me ewuuk [sculptor], ònama-inu [architect], òge-okwà [poet] mè njinia [engineer] ònan̄a me [[Itali]]. Ọmọ mèlek kè [[Lionado da Vinchi]] ke ekigbaan̄ igwen Ogwu Renaisans [Renaissance Man], eyi òsibi ibe ke îkaan̄ ifuk-ibot [talent] me owuwa inu [areas]. Eman ọmọ me Arezo [Arezzo] me Tusikani [Tuscany] me Itali. Ìkwu me [[Rom]] me îsobe acha akọo jeeta mè jeeta (88).
Michelangelo ìluk atalek ugwem ikwaan̄ [extremely busy life]. Îrom ogbogbo ikwaan̄ âat [art works]. Usini me lek ubọk ikwaan̄ kan̄ ore echi ìtataan̄ etip ichit me etete ikwaan̄ âat erakbe irom.
Mîriọọn̄ inu iwa òfolek kè Michelangelo mije îtele owuwa ikpa [letters], okwà [poems] mè <journals> sabum înikwu. Mije îsibibe etip enenen, ọmọ ore adasi ogwu ikwaan̄ âat egonbe mfufuk ugwem kan̄ mgbọ îkupbe me ugwem.<ref3> Giọjio Vasari, ogwu ògege mfufuk ugwem kan̄ ìtumu ibe îre ọmọ omin ichit me etete ebi âat emen mgbọ Renaisans. Usini mgbọ, ekigwen ọmọ ''Il Divino'' ("ogwu ònan̄a me Awaji" [the divine one]).<ref4> Ofifi ebi âat ekitumu ibe ke ìkaan̄ ''terribilita'' (òsisibi ibe ke ubọk ikwaan̄ kan̄ îkisibi isi enenen mè ikiribi ene erumun̄ [emotion] me emen ire lek ema ekigwook ene mbiribọ me lek). Owuwa ofifi ebi âat imumun̄ lek ikwaan̄ kan̄ mîkisalek irọrọ ikwaan̄ òbokiribi ene erumun̄ [emotion] me emen kubọk eyi kan̄ cha.
Isisi Ikwaan̄ Inyi Ebi Medichi
Me emen mgbọ ya, ototun̄ ukan̄ òbọbọọn̄ ichit, mè ikaan̄ si unye ichit me Fulọrensi [Florence] ìre ototun̄ ukan̄ ekigwen Medichi [Medici]. Ema mîkakaan̄ uwu-ikpa ile ere owuwa ebi usọ ifuk-ibot [philosophers], ebi okwà [poets] mè ebi âat ekinichichini mè ikiche ifuk-ibot mè nkeek [ideas]. Ebi ototun̄ ukan̄ Medichi ìre ebi ìkima mè ikibieen̄ âat inye. Me acha 1489, Lorenzo de' Medichi, ogwu ibot ototun̄ ukan̄ ya îtumu inyi Gelandayo [Ghirlandaio] ibe ogwugwu igobo ene iba ìnwọnwọn ichit me etete bọn uwu-ikpa kè ogwugwu iria itap me uwu-ikpa ile ya.<ref10> Michelangelo ore ge me lek ene iba egobobe, isisi uwu-ikpa ya bene me 1490 ire 1492.
{{Reflist}}
<!--Categories-->
[[Ọgbọn̄:Mfufuk Ugwem]]
nhpwiuyezokxv35tskrrskdfoa4e919
Misiọn Afirika
0
294
3882
3587
2024-11-09T15:21:59Z
Katelem
17
Ntap ogugo
3882
wikitext
text/x-wiki
'''Misiọn Afirika''' (òrere '''Mission Africa''' me Ebeke, eyi mgbọ ekigwen '''Qua Iboe Mission''') ìre ogbo ikwaan̄ ikọ Awaji ge eyi ogwu etip [[Samien Alikisenda Bill]] ochilibe me acha 1887 me [[Ibunọ]]. Uwu-ibot kan̄ okupbe me Belifas, me [[Ailan]].
[[Failu:First Qua Iboe Church building, Rear view, Ibeno, Akwa Ibom.jpg|thumb|Adasi Ntitiin̄ Qua Iboe me [[Ibunọ]] me [[Akwa Ibom|Agan̄-mkpulu Akwa Ibom]]]]
ma8nu5bgbftvy04frnb8pech98u5inv
3883
3882
2024-11-09T15:55:01Z
Katelem
17
Ntap ogugo
3883
wikitext
text/x-wiki
'''Misiọn Afirika''' (òrere '''Mission Africa''' me Ebeke, eyi mgbọ ekigwen '''Qua Iboe Mission''') ìre ogbo ikwaan̄ ikọ Awaji ge eyi ogwu etip [[Samien Alikisenda Bill]] ochilibe me acha 1887 me [[Ibunọ]]. Uwu-ibot kan̄ okupbe me Belifas, me [[Ailan]].
[[Failu:Graveyard of Pioneers Qua Iboe Church, Ibeno, Akwa Ibom.jpg|thumb|Ere ufuun̄ eyi ebi ìbebene Ntitiin̄ Qua Iboe, [[Ibunọ]], [[Akwa Ibom]]]]
[[File:Pioneer Qua Iboe Church, full view. Upenekang, Ibeno.jpg|thumb|Adasi Ntitiin̄ Qua Iboe, Upenekang, Ibunọ]]
[[Failu:First Qua Iboe Church building, Rear view, Ibeno, Akwa Ibom.jpg|thumb|Adasi Ntitiin̄ Qua Iboe me Ibunọ me Akwa Ibom – agan̄ udun̄ uwu]]
k0xgui5kada1mlbx6ry5vqf8lg9wsfd
Mkpuk
0
297
3917
3589
2024-11-10T05:41:52Z
O. Ogbalakon
81
Failu
3917
wikitext
text/x-wiki
[[Failu:Mosquito female.svg|thumb|Mkpuk]]
'''Mkpuk''' ìre mwuwu [fly]. Echi uman kan̄ ìre òrie-ìkanyi eyi inyon̄ lek [ectoparasite]. Ema ekisọọk me inyon̄ lek anam echi eje kiban̄ okiyoyok. Isisọọk, mêsa ujon̄o otu kiban̄ itibi nliik, mè isook ataak kiban̄ itap isa irọ ibe eje ya ikabot, mè itaba [[eje]] ya itap me emen lek kiban̄ kubọk inorie. Îkaan̄ asabon nniniin̄ òbeme atalek ijo orukan̄ ge òkiluk me emen [[ataak]] mkpuk. Nniniin̄ yi ìkije me emen ataak ya inin̄ emen anam geelek mkpuk ya ofiikbe, mè itap anam ya orukan̄ me lek.
Esese lek mkpuk ekibeme esese lek orukan̄.
<!--Do not remove this section-->
{{Reflist}}
<!--Categories-->
oijctto6puxkcx2xn4spyyp74b3cmez
Ngugi wa Tiọngọ
0
322
3894
3607
2024-11-10T05:26:40Z
O. Ogbalakon
81
Failu
3894
wikitext
text/x-wiki
[[Failu:Ngugi_wa_Thiong%27o_-_Festivaletteratura_2012.JPG|thumb|Ngugi me acha 2012]]
'''Ngugi wa Tiọngọ''' (òrere '''Ngũgĩ wa Thiong'o''' me usem [[Gikuyu]], ogwu adasi erieen̄ îkichieek orebe '''Jemis Ngugi''', ogwu emanbe me 5 Onyan̄-ge, 1938)<ref name=profile1>{{Cite web |url=http://www.ngugiwathiongo.com/bio/bio-home.htm |title=Ngũgĩ wa Thiong'o: A Profile of a Literary and Social Activist |access-date=20 March 2009 |publisher=ngugiwathiongo.com |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20090329040824/http://www.ngugiwathiongo.com/bio/bio-home.htm |archive-date=29 March 2009}}</ref>ìre ogwu usọ òge ikpa mè usọ ifuk-ibot ikpa [academic], ònan̄a me [[Kenya]]. Eriọọn̄ ọmọ kire ogwu isi me etete ebi ìge nọvelu me otutuuk [[Afirika agan̄ Mbum-ura]]. <ref>{{Cite encyclopedia |title=African literature; search for Ngugi wa Thiong'o<!--on 2nd page, click Load Next Page--> |encyclopedia=Encyclopedia Britannica |url=https://www.britannica.com/art/African-literature |date=2 December 2022 |last2=Wynne Gunner |first2=Elizabeth Ann |first1=Harold |last1=Scheub}}</ref> Ìbene ikige ikpa me usem Ebeke mè ininwene ikige me usem Gikuyu gaalek. Ikpa îgebe ìre nọvelu, ifit, mgbidim urọk [stories] mè <essays>. Îge inu bene me lek <literary and social criticism> re lek ikpa nsabọn. Ọmọ ore ogwu òbebene mè ikikpọ chieen̄ me lek ikpa etip [journal] usem Gikuyu eyi ekigwen ''Mũtĩiri''. Mîkana mgbidim urọk kan̄ eyi ekigwen ''Akọn̄ eyi ekekeke itat: Mè ìre Inu Òrọrọ Ebilene Ekikekeke Itat Ije Ije'' itap me usem 100.<ref>{{Cite book|url=https://www.taylorfrancis.com/chapters/edit/10.4324/9781315149660-21/single-translated-short-story-history-african-writing-moses-kilolo|title=The Routledge Handbook of Translation and Activism |chapter=The single most translated short story in the history of African writing: Ngũgĩ wa Thiong’o and the Jalada writers' collective|first=Moses|last=Kilolo|date=2 June 2020|publisher=Routledge|isbn=978-1-315-14966-0|language=en|doi=10.4324/9781315149660-21|s2cid=219925787 |access-date=28 September 2021}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://jaladaafrica.org/2016/03/22/jalada-translation-issue-01-ngugi-wa-thiongo/|title=Jalada Translation Issue 01: Ngũgĩ wa Thiong'o|website=Jalada|date=22 March 2016}}</ref>
<!--Do not remove this section-->
{{Reflist}}
<!--Categories-->
[[Ọgbọn̄:Mfufuk Ugwem]]
1u633wut9r3fo2nlc37cs2inr1yv0we
Ntitiin̄ Afirika
0
334
3900
3616
2024-11-10T05:31:11Z
O. Ogbalakon
81
Failu
3900
wikitext
text/x-wiki
[[Failu:Flag of the African Union.svg|alt=|right|thumb|Egop Ntitiin̄ Afirika]]
[[Failu:African Union map new.png|alt=|right|thumb|Ogugo-ijọn̄ Ntitiin̄ Afirika]]
'''Ntitiin̄ Afirika''' (òrere '''African Union''' me uketchieen̄) ìre ntitiin̄ ebi kè ido ìkup me kọntinenti [[Afirika]]. Otutuuk ido ìkup me Afirika, òrere akọp ido go me go ekup me ntitiin̄ yi. Enyi ulook ofolek ichichili ntitiin̄ yi me Sirtle me [[Libia]], igọọk me lek Ntumu-nsibi eyi Sirtle [Sirtle Declaration] me òso 9 Onyan̄-Onaan̄ge 1999. Enichili ntitiin̄ ya me 26 Onyan̄-go 2001 me Addis Ababa, [[Etiopia]], mè inirọ ijọk nchili-njeen̄ me 9 Onyan̄-Jaaba 2002 me Durban me Afirika Osiki
Echili Ntitiin̄ Afirika inyi inibọkọ irek "Organisation of African Unity (OAU)" eyi ebi ibot mkpulu akọp iba mè iba egbaan̄be itap ubọk me ikpa isa ichili me 25 Onyan̄-go 1963. OAU ìkup iyaka me 9 Onyan̄-jaaba 2009. Isi-isi <decisions> eyi Ntitiin̄ Afirika ìre "Assembly of the African Union" ekirọ. Ebi ìkukup me otu-ogbo keya ìre ebi ibot mkpulu esese ido ìkup me emen Ntitiin̄ ya. Ema ekichichini mgbọ iba me acha. Uwu-ibot <secretariat> Ntitiin̄ Afirika ìkup me Addis Ababa. Ama ile òmimin ichit me emen Ntitiin̄ yi ìre [[Legọs]] me [[Naijiria]], sà ama ile eyi ebi ene ewabe ichit me emen ore [[Kairo]] me [[Ijipiti]].
Otu-ifuk ene ìkup me emen Ntitiin̄ Afirika ìsa sọntiik inu iwa iraka efie ge. Okike ijọn̄ kan̄ ìre 29 ego km². Îkaan̄ si ere ìsisibi isi me linyọn̄, kire [[Èwê Sayara]] mè [[Okwaan̄ Nali]]. Usem ekitumu me emen ìre usem Arabu, Uketchieen̄, [[Furenchi]], Supen, [[Pọtugalu]] mè [[Suwayili]].
<!--Do not remove this section-->
{{Reflist}}
<!--Categories-->
[[Ọgbọn̄:Ntitiin̄ Owuwa Ido]]
b1bearks8ux8v71ag4dez7jta5jzg1c
Okwaan̄ Nali
0
354
3921
3632
2024-11-10T05:44:32Z
O. Ogbalakon
81
Failu
3921
wikitext
text/x-wiki
[[Failu:River Nile map.svg|alt=|Ogugo ijọn̄ eyi Okwaan̄ Nali. Ogugo yi ìkijeen̄ esese ido echi Nali ojebe itibi. Îjeen̄ si okwaan̄ iba ìkilibi inin̄ emen Nali.|thumb]]
Nali ìre okwaan̄ me ido Ijipiti. Îre okwaan̄ ge òkitap ubọk inyi ikwaan̄ iwop-uko me Ijipiti ukot ikaan̄.
'''Nali''' (òrere '''Iteru''' me usem Ijipiti Ukot Ikaan̄) ìre ge me lek ebi kè okwaan̄ òsisibi isi me [[Afirika agan̄ Inyọn̄ Mbum-ura]]. Ọmọ ojọn̄ọ ichit me otutuuk okwaan̄ me [[Afirika]]; ifan̄a ọmọ òwa me ijọn̄ ibe ke ọmọ ojọn̄ọ si ichit me otutuuk okwaan̄ me linyọn̄, ubọk geelek ebi mkpulu ido [[Burazil]] ekitumu ibe ke [[Okwaan̄ Amazọn]] îjọn̄ọ igak Nali. Ujọn̄ọ okwaan̄ Nali ìre obop kilomita gweregwen mè efit gweregwen mè akọp go (6 650 km). Ìje iraka akọp mè ido ge: [[Tanzania]], [[Yuganda]], [[Ruwanda]], [[Burundi]], [[Kongo Kinshasa]], [[Kenya]], [[Etiopia]], [[Eritireya]], [[Sudan Osiki]], [[Sudan]] mè [[Ijipiti]]. Okwaan̄ Nali ore achubọk ere òkinyi mun̄ me Ijipiti mè Sudan.
Okwaan̄ iba ekilibi inin̄ Okwaan̄ Nali – Nali eyi Okuket mè Nali eyi Oluku.
Nali eyi Okuket ore achubọk ere mun̄ okinan̄abe inin̄ Okwaan̄ Nali, sà Nali eyi Oluku ke mun̄ owa me emen igak. Ìkaan̄ akọp irek jeeta me efit (80%) me lek otutuuk mun̄ òkup me Nali mè ikaan̄ si owuwa mgbugbulu mè ibat me emen. Nali eyi Okuket îjọn̄ọ igak Nali eyi Oluku; ìnan̄a me agan̄ [[Oyô Ile]] me [[Afirika agan̄ Etete]]. Kpechubọk iriọọn̄ ere ibot mun̄ kan̄ okupbe. Usini ene ekibe ìbore me Ruwanda mè ìre Burundi. Ìlibi iraka me Tanzania, [[Oyô Viktoria]], Yuganda mè Sudan Osiki. Nali eyi Okuket ìbene me [[Oyô Tana]] me Etiopia mè inilibi me agan̄ osiki mbum-ura inin̄ ido Sudan. Okwaan̄ iba cha enigba iriaak me agan̄ inyọn̄ me [[Katowum]] [Khartoum] òrere ama-ibot ido Sudan.
Agan̄ inyọn̄ me lek okwaan̄ ya ìkilibi itibi [[Èwê Sudan]] ikifo Ijipiti mè iniraka ikeya inin̄ emen [[Okwaan̄-ile Mediterenia]]. Ichili-chieen̄ eyi Ijipiti mè eyi ijọn̄ ubọọn̄ echi Sudan, akarake ukot ikaan̄, ìnan̄a me lek Okwaan̄ Nali. Owuwa ene mè ama ìkup me Ijipiti ekup me [[Iteke Okwaan̄ Nali]] me agan̄ inyọn̄ me lek ama Asuwan. Ire isan̄a sọntiik me lek , otutuuk ere etumu ikọ ifolek me mfufuk mè orọmijọn̄ ebi [[Ijipiti Ukot Ikaan̄]] ekup me agbalek okwaan̄ yi.
Okwaan̄ Nali ke ebi Ijipiti ukot ikaan̄ ekisa ikpukpo lek kiban̄. Okwaan̄ ya si osa ichili-chieen̄ mè njennyisi itap me ido ya. Inan̄a me lek ike okwaan̄ ya okibaak iben atasuk kan̄ me ibot mgbọ me acha geelek, îra ikisan̄a ibat mè mgbugbulu inigwook me inyọn̄ mè iraka itele. Echa onenikirọ inyi Iteke Nali ikinin̄ lek inu ewopbe enenen. Ebi Ijipiti enenikiwop àkpa wit mè fàlâs [flax], [[osùkut]] mè esese chieen̄ mfut uko mè inwan̄ ikana iteke Nali ya. Me emen mgbọ ya, àkpa wit ìre inu ekiweweek me agan̄ [[Etete Mbum-ura]], inan̄a me lek una inorie òkup me agan̄ ya. Eya orọ ebi mbit ekekinan̄a me ujọn̄ọ ere mè me esese esese ido inirọ mbubek mèlek ebi Ijipiti. Ubọk mbit yi onenirọ inyi Ijipiti ikeke inye me mgbaan̄-nrọ kan̄ mèlek ebi ofifi ido ìkinu ìnilep mkpọ-ewe kiban̄.
<!--Categories-->
[[Ọgbọn̄:Okwaan̄]]
18zax9ibzfg0vmzmtcwljf3sabuv4dx
3922
3921
2024-11-10T05:44:58Z
O. Ogbalakon
81
Reflist
3922
wikitext
text/x-wiki
[[Failu:River Nile map.svg|alt=|Ogugo ijọn̄ eyi Okwaan̄ Nali. Ogugo yi ìkijeen̄ esese ido echi Nali ojebe itibi. Îjeen̄ si okwaan̄ iba ìkilibi inin̄ emen Nali.|thumb]]
Nali ìre okwaan̄ me ido Ijipiti. Îre okwaan̄ ge òkitap ubọk inyi ikwaan̄ iwop-uko me Ijipiti ukot ikaan̄.
'''Nali''' (òrere '''Iteru''' me usem Ijipiti Ukot Ikaan̄) ìre ge me lek ebi kè okwaan̄ òsisibi isi me [[Afirika agan̄ Inyọn̄ Mbum-ura]]. Ọmọ ojọn̄ọ ichit me otutuuk okwaan̄ me [[Afirika]]; ifan̄a ọmọ òwa me ijọn̄ ibe ke ọmọ ojọn̄ọ si ichit me otutuuk okwaan̄ me linyọn̄, ubọk geelek ebi mkpulu ido [[Burazil]] ekitumu ibe ke [[Okwaan̄ Amazọn]] îjọn̄ọ igak Nali. Ujọn̄ọ okwaan̄ Nali ìre obop kilomita gweregwen mè efit gweregwen mè akọp go (6 650 km). Ìje iraka akọp mè ido ge: [[Tanzania]], [[Yuganda]], [[Ruwanda]], [[Burundi]], [[Kongo Kinshasa]], [[Kenya]], [[Etiopia]], [[Eritireya]], [[Sudan Osiki]], [[Sudan]] mè [[Ijipiti]]. Okwaan̄ Nali ore achubọk ere òkinyi mun̄ me Ijipiti mè Sudan.
Okwaan̄ iba ekilibi inin̄ Okwaan̄ Nali – Nali eyi Okuket mè Nali eyi Oluku.
Nali eyi Okuket ore achubọk ere mun̄ okinan̄abe inin̄ Okwaan̄ Nali, sà Nali eyi Oluku ke mun̄ owa me emen igak. Ìkaan̄ akọp irek jeeta me efit (80%) me lek otutuuk mun̄ òkup me Nali mè ikaan̄ si owuwa mgbugbulu mè ibat me emen. Nali eyi Okuket îjọn̄ọ igak Nali eyi Oluku; ìnan̄a me agan̄ [[Oyô Ile]] me [[Afirika agan̄ Etete]]. Kpechubọk iriọọn̄ ere ibot mun̄ kan̄ okupbe. Usini ene ekibe ìbore me Ruwanda mè ìre Burundi. Ìlibi iraka me Tanzania, [[Oyô Viktoria]], Yuganda mè Sudan Osiki. Nali eyi Okuket ìbene me [[Oyô Tana]] me Etiopia mè inilibi me agan̄ osiki mbum-ura inin̄ ido Sudan. Okwaan̄ iba cha enigba iriaak me agan̄ inyọn̄ me [[Katowum]] [Khartoum] òrere ama-ibot ido Sudan.
Agan̄ inyọn̄ me lek okwaan̄ ya ìkilibi itibi [[Èwê Sudan]] ikifo Ijipiti mè iniraka ikeya inin̄ emen [[Okwaan̄-ile Mediterenia]]. Ichili-chieen̄ eyi Ijipiti mè eyi ijọn̄ ubọọn̄ echi Sudan, akarake ukot ikaan̄, ìnan̄a me lek Okwaan̄ Nali. Owuwa ene mè ama ìkup me Ijipiti ekup me [[Iteke Okwaan̄ Nali]] me agan̄ inyọn̄ me lek ama Asuwan. Ire isan̄a sọntiik me lek , otutuuk ere etumu ikọ ifolek me mfufuk mè orọmijọn̄ ebi [[Ijipiti Ukot Ikaan̄]] ekup me agbalek okwaan̄ yi.
Okwaan̄ Nali ke ebi Ijipiti ukot ikaan̄ ekisa ikpukpo lek kiban̄. Okwaan̄ ya si osa ichili-chieen̄ mè njennyisi itap me ido ya. Inan̄a me lek ike okwaan̄ ya okibaak iben atasuk kan̄ me ibot mgbọ me acha geelek, îra ikisan̄a ibat mè mgbugbulu inigwook me inyọn̄ mè iraka itele. Echa onenikirọ inyi Iteke Nali ikinin̄ lek inu ewopbe enenen. Ebi Ijipiti enenikiwop àkpa wit mè fàlâs [flax], [[osùkut]] mè esese chieen̄ mfut uko mè inwan̄ ikana iteke Nali ya. Me emen mgbọ ya, àkpa wit ìre inu ekiweweek me agan̄ [[Etete Mbum-ura]], inan̄a me lek una inorie òkup me agan̄ ya. Eya orọ ebi mbit ekekinan̄a me ujọn̄ọ ere mè me esese esese ido inirọ mbubek mèlek ebi Ijipiti. Ubọk mbit yi onenirọ inyi Ijipiti ikeke inye me mgbaan̄-nrọ kan̄ mèlek ebi ofifi ido ìkinu ìnilep mkpọ-ewe kiban̄.
{{Reflist}}
<!--Categories-->
[[Ọgbọn̄:Okwaan̄]]
omj9jgskvpetm1js1xuljkjlabmwnbl
Okwaan̄ Zambezi
0
357
3905
3634
2024-11-10T05:34:05Z
O. Ogbalakon
81
Failu
3905
wikitext
text/x-wiki
[[Failu:Zambezi River at junction of Namibia, Zambia, Zimbabwe & Botswana.jpg|thumb|Okwaan̄ Zambezi me usọk eyi Namibia, Zambia, Zimbabuwe mè Botsuwana]]
[[Failu:Zambezi.svg|thumb|Ogugo-ijọn̄ Okwaan̄ Zambezi]]
'''Okwaan̄ Zambezi''' (òrere si '''Zambeze''' mè '''Zambesi''') ìre okwaan̄ me [[Afirika agan̄ Osiki]]. Ọmọ ore òso okwaan̄ ini òjọjọn̄ọ ichit me [[Afirika]], mè ire si okwaan̄ òjọjọn̄ọ ichit me etete ebi kè okwaan̄ ìkilibi ifo agan̄ mbum-ura me Afirika, mè ire si eyi òmimin ichit me etete ebi kè okwaan̄ ìkinan̄a me Afirika ilibi inin̄ [[Emen-awaji India]]. Okike <basin> okwaan̄ ya obenbe ìre 1,390,000 km², <ref>"Richard Beilfuss & David dos Santos: Patterns of Hydrological Change in the Zambezi Delta, Monogram for the Sustainable Management of Cahora Bassa Dam and The Lower Zambezi Valley (2001). Estimated mean flow rate 3424 m³/s" (PDF).</ref><ref>International Network of Basin Organisations/Office International de L'eau: Archived 27 March 2009 at the Wayback Machine "Développer les Compétences pour mieux Gérer l'Eau: Fleuves Transfrontaliers Africains: Bilan Global." (2002). Estimated annual discharge 106 km3, equal to mean flow rate 3360 m3/s</ref> eya ìsa sọntiik inu isip igak ìkike iba me lek eyi [[Okwaan̄ Nali]]. Okwaan̄ yi òrere 2,574 km² me ujọn̄ọ, ìnan̄a me [[Zambia]] mè ilibi iraka me agan̄ mbum-ura me ido [[Angola]], mè okike ijọn̄ agan̄ inyọn̄ mbum-ura me [[Namibia]], mè agan̄ inyọn̄ me [[Botsuwana]], mè inilibi iraka me okike ijọn̄ Zambia mè [[Zimbabuwe]] isi [[Mozambik]], ere îlibibe itibi emen ido ya isi igwook me emen [[Emen-awaji]] [[India]].<ref>"Zambezi River | river, Africa". Encyclopedia Britannica.</ref><ref>"Zambezi River Facts and Information". www.victoriafalls-guide.net</ref>
Infobox Zambezi
Inu òchuchubọk isibi isi me lek okwaan̄ Zambezi ìre <Victoria Falls>. Ebi kè ofifi <falls> me okwaan̄ ya ìre Chavuma <Falls> me okike ijọn̄ Zambia mè Angola, mèlek si Ngonye <Falls>, òkup igbet Sioma me agan̄ ichep-ura me Zambia.<ref>"Zambezi River". Zambia Tourism. Retrieved 20 May 2021. Pasanisi, Francesco; Tebano, Carlo; Zarlenga, Francesco (March 2016).</ref>
Achubọk ebon ukan̄ iba, ere ekisabe mun̄ inyi ukan, okup me lek okwaan̄ ya. Ema ìre Ukwek Kariba, eyi òkinyi ukan̄ me Zambia mè Zimbabuwe, mèlek si Ukwek Cohora Bassa me Mòzambik, eyi òkinyi ukan̄ me Mòzambik mè [[Afirika Osiki]]. Asabọn ebon ukan̄ iba ema cha si me lek okwaan̄ ya. Ge ìkup me lek <Victoria Falls> sà eyilọ okup igbet Ogoon̄ Kalene me agan̄-mkpulu Ikelenge.<ref>"A Survey near Tambara along the Lower Zambezi River". Environments. 3 (1): 6. doi:10.3390/environments3010006.</ref>
{{Reflist}}
<!--Categories-->
[[Ọgbọn̄:Okwaan̄]]
mn91r265ppqym7pkqnmi9awtqjjnw8p
3906
3905
2024-11-10T05:34:24Z
O. Ogbalakon
81
3906
wikitext
text/x-wiki
[[Failu:Zambezi River at junction of Namibia, Zambia, Zimbabwe & Botswana.jpg|thumb|Okwaan̄ Zambezi me usọk eyi Namibia, Zambia, Zimbabuwe mè Botsuwana]]
[[Failu:Zambezi.svg|thumb|Ogugo-ijọn̄ Okwaan̄ Zambezi]]
'''Okwaan̄ Zambezi''' (òrere si '''Zambeze''' mè '''Zambesi''') ìre okwaan̄ me [[Afirika agan̄ Osiki]]. Ọmọ ore òso okwaan̄ ini òjọjọn̄ọ ichit me [[Afirika]], mè ire si okwaan̄ òjọjọn̄ọ ichit me etete ebi kè okwaan̄ ìkilibi ifo agan̄ mbum-ura me Afirika, mè ire si eyi òmimin ichit me etete ebi kè okwaan̄ ìkinan̄a me Afirika ilibi inin̄ [[Emen-awaji India]]. Okike <basin> okwaan̄ ya obenbe ìre 1,390,000 km², <ref>"Richard Beilfuss & David dos Santos: Patterns of Hydrological Change in the Zambezi Delta, Monogram for the Sustainable Management of Cahora Bassa Dam and The Lower Zambezi Valley (2001). Estimated mean flow rate 3424 m³/s" (PDF).</ref><ref>International Network of Basin Organisations/Office International de L'eau: Archived 27 March 2009 at the Wayback Machine "Développer les Compétences pour mieux Gérer l'Eau: Fleuves Transfrontaliers Africains: Bilan Global." (2002). Estimated annual discharge 106 km3, equal to mean flow rate 3360 m3/s</ref> eya ìsa sọntiik inu isip igak ìkike iba me lek eyi [[Okwaan̄ Nali]]. Okwaan̄ yi òrere 2,574 km² me ujọn̄ọ, ìnan̄a me [[Zambia]] mè ilibi iraka me agan̄ mbum-ura me ido [[Angola]], mè okike ijọn̄ agan̄ inyọn̄ mbum-ura me [[Namibia]], mè agan̄ inyọn̄ me [[Botsuwana]], mè inilibi iraka me okike ijọn̄ Zambia mè [[Zimbabuwe]] isi [[Mozambik]], ere îlibibe itibi emen ido ya isi igwook me emen [[Emen-awaji]] [[India]].<ref>"Zambezi River | river, Africa". Encyclopedia Britannica.</ref><ref>"Zambezi River Facts and Information". www.victoriafalls-guide.net</ref>
Infobox Zambezi
Inu òchuchubọk isibi isi me lek okwaan̄ Zambezi ìre <Victoria Falls>. Ebi kè ofifi <falls> me okwaan̄ ya ìre Chavuma <Falls> me okike ijọn̄ Zambia mè Angola, mèlek si Ngonye <Falls>, òkup igbet Sioma me agan̄ ichep-ura me Zambia.<ref>"Zambezi River". Zambia Tourism. Retrieved 20 May 2021. Pasanisi, Francesco; Tebano, Carlo; Zarlenga, Francesco (March 2016).</ref>
Achubọk ebon ukan̄ iba, ere ekisabe mun̄ inyi ukan, okup me lek okwaan̄ ya. Ema ìre Ukwek Kariba, eyi òkinyi ukan̄ me Zambia mè Zimbabuwe, mèlek si Ukwek Cohora Bassa me Mòzambik, eyi òkinyi ukan̄ me Mòzambik mè [[Afirika Osiki]]. Asabọn ebon ukan̄ iba ema cha si me lek okwaan̄ ya. Ge ìkup me lek <Victoria Falls> sà eyilọ okup igbet Ogoon̄ Kalene me agan̄-mkpulu Ikelenge.<ref>"A Survey near Tambara along the Lower Zambezi River". Environments. 3 (1): 6. doi:10.3390/environments3010006.</ref>
{{Reflist}}
<!--Categories-->
[[Ọgbọn̄:Okwaan̄]]
8rra8bjik4z797r54mr9gc1be6gvwxu
Otita
0
368
3915
3643
2024-11-10T05:41:14Z
O. Ogbalakon
81
Failu
3915
wikitext
text/x-wiki
[[Failu:Trumpet_1.png|thumb|Otita]]
'''Otita''' ìre [[nkwukwak]] esabe [[ekwe]] irom. Ekiwuwut otita. Ekiwut efet mè ikisisik ukpọk otu mgbọ ekiwut efet ya itap me agan̄ otu otita ya.
Otita îwuulek ikup karake inu òbelek obop acha ita òraraka.
Adasi otita eriọọn̄be ìre shofa, eyi ekisa irọ inu me orirọ erumfaka. Ike mgbọ okije, ebi ene mîbene ikisa uti irom otita, mè isa si ekwe irom ike mgbọ okije.
<!--Do not remove this section-->
{{Reflist}}
<!--Categories-->
[[Ọgbọn̄:Nkwukwak]]
18n754v2resbnnxc6spimm8yyugrljw
Ruwanda
0
385
3903
3652
2024-11-10T05:33:00Z
O. Ogbalakon
81
Failu
3903
wikitext
text/x-wiki
[[Failu:Flag of Rwanda.svg|thumb|Egop Ido Ruwanda]]
[[Failu:Coat of arms of Rwanda.svg|thumb|Iman̄-ido Ruwanda]]
[[Failu:Hymne National du Rwanda.ogg|thumb|Okwa Ido Ruwanda]]
[[Failu:Location Rwanda AU Africa.svg|thumb|Ogugo-ijọn̄ Ruwanda]]
'''Ruwanda''' (òrere '''Republic of Rwanda''' me Uket-chieen̄, '''Repubulika y'u Rwanda''' me usem Kinyarwanda, mè ire '''République du Rwanda''' me Furenchi, mè ire '''Jamhuri ya Rwanda''' me [[Suwayili]]) ìre ido kpunube [[emen-awaji]], òkup me Ikpele Iteke Rif [Great Rift Valley], ere agan̄ [[Ikpele Oyô Afirika]] mè [[Afirika Agan̄ Mbum-ura]] echichinibe. Ọmọ ire ge me lek ebi kè ide ìsisip ichit me akparalek ijọn̄ Afirika [Mainland Afirika]. Ìkup otitop ìnen gaalek ìfo agan̄ osikì me lek [[Ikwetọ]] Ama-ibot kan̄ ìre [[kigali]]. Ido ìtatap ikana ọmọ ìre [[Yuganda]], [[Tanzania]], [[Burundi]] mè [[Kongo Kinshasa]]. Ìkeke me ijọn̄ òkup ubene ubene, eya oro ekigwen omo ibe ìre ''ido òkaan obop okpurukpu'' [Land of a thousand hills]. Lek ijọn̄ kan̄ ìre ogoon ogoon me agan̄ ichep-ura mè ire mbubet mbubet [Savanna] me agan̄ mbum-ura; owuwa oyô îkup si me emen ido ya. <climate> ìkije me <temperate> isi ire <subtropical>; mgbo ibot iba mè mgbo ura iba okikup acha geelek. Otu-ifuk ebi iluk me ido ya ìre akop mè efìe iba mè efit obop gweregwen (efie 12.6).<ref2>. Okike ijon̄ kan̄ ìre 26338 km². Ọmọ ore ido ebi ene enwaan̄be me emen ichit [most densly populated] me akparalek ijọn̄ [[Afirika]].
Usem mkpulu me ido ya ìre Uket-chieen̄, Furenchi, Kinyarwanda, mè Suwayili. Otoko ìkup me ido ya ìre Hutu (85%), Tutsi (14%) mè Twa (1%). Eru-mfaka me ido ya ìre eyi [[Kiristien|Kirisiten]] (93.8%), ebi kpekigọọk eru-mfaka geege (3%), [[Isilam]] (2.2%), echilọ (1%). Ido ya ìsibi me irak mkpulu ebi ido [[Belijiọm]] mè ikaan̄ lek me adasi usen me onyan̄ jaaba, 1962. Nsabọn ibaan̄ mè irieen̄ ewa igak me lek ebi ìluk me ido ya; ido ya si ìkabene ìgwuun̄ [is rural]. Ido yi îkup me [[Ntitiin̄ Afirika]], [[Ntitiin̄ Ngbandiaak Ido]], Commonwealth of Nations , COMESA, OIF mè [[Ngbandiaak Afirika Agan̄ Mbumura]] [East African Community].
<!--Do not remove this section-->
{{Reflist}}
<!--Categories-->
[[Ọgbọn̄:Ido]]
btnnoivxr3fr6s480pksh3l44hvc84o
Rọṣia
0
387
3898
3654
2024-11-10T05:30:02Z
O. Ogbalakon
81
Failu
3898
wikitext
text/x-wiki
[[Failu:Flag_of_Russia.svg|border|thumb|Egop Rọṣia]]
[[Failu:Coat_of_Arms_of_the_Russian_Federation.svg|thumb|Iman̄-ido Rọṣia|178x178px]]
[[Failu:National_Anthem_of_Russia_(2000),_three_verses.ogg|thumb|Okwa-ido Rọṣia]]
[[Failu:Russian_Federation_(orthographic_projection)_-_only_Crimea_disputed.svg|thumb|Ogugo-ijọn̄ Rọṣia]]
'''Rọṣia''', mè ìre, '''Rọsia''', mè ìre '''Rọshia''' (òrere '''Russia''' ubọk-ige-inu ebi uket-chieen̄, mè ire '''Российская Федерация''' me ubọk-ige-inu ebi Rọṣia, òkakana '''Rossiyskaya Federatsiya''' me inwenwene eririeen̄ ya itap me [[abichi Latin]]) ìre ido ge òkup me kọntinenti iba. Ìkup me [[Yurop]] agan̄ Mbum-ura mè me [[Esia]] agan̄ Inyọn̄.
Ìwele inan̄a me Okwaan̄ Baalitik me agan̄ ichep-ura isi ire lek [[Emen-awaji Pàsifik]] me agan̄ mbum-ura; mè iwele si inan̄a me [[Emen-awaji Atik]] me agan̄ inyọn̄ isi ire [[Okwaan̄ Ofifit]] mè [[Okwaan̄ Kasipian]] me agan̄ osiki. Okike ijọn̄ Rọṣia ìre 17,125,200 km² ikat ikana; ìkpulu irek ge me irek jeeta me lek otutuuk lek ijọn̄ ebi ene elukbe me linyọn̄. Îwele ichit [[agan̄-mgbọ]] akọp mè ge; ido akọp mè gweregwen etap ikana ọmọ. [[Mosikowu]] ore ama-ibot kan̄, mè ire si ama-ile òmimin ichit me ido yi. Ebi kè ofifi ama-ile ìsisibi isi me emen kan̄ ìre Saint Petersburg, Novosibirsk, Ekaterinborg, Kazan, Nizshny Novogorod, Chelyabinsk mè Samara.
Rọsia ore ido òmimin ichit me linyọn̄, mè ire òso onaan̄ge ene ewane ichit me emen me linyọn̄; mè ire si ido ene ewabe ichit me emen me Yurop. Ido yi ore ge me lek ebi kè ido ebi ene elukbe ida ibọkọ ichit me lek ebi ofifi ene [most sparsely populated] me linyọn̄; mè ire si ge me lek echi ìbebene igwuun̄ ichit [urbanized]. Ìkike-iba me lek ijọn̄ ido ya ìre akà oron; eya onenirọ inyi irek ini me irek go me lek ebi ìluk me ido ya eneluk me agan̄ ichep-ura, òrere agan̄ sọntiik me lek ido ya, sà agan̄ mbum-ura ke ebi ene ere ibot inen mè inen. Otu-ifuk ebi ìluluk me ido ya ìre efie 146.7 ene. Ama-ile agan̄ Mosikowu ore agan̄ ama-ile [metropolis] òmimin ichit me Yurop, mè ire si ge me lek echi ìmimiin̄ ichit me linyọn̄. Ebi ìluluk me emen agan̄ ama-ile Mosikowu mîwa iraka efie 20.
{{Reflist}}
<!--Categories-->
[[Ọgbọn̄:Ido]]
5casu9ri9i2i059wo4zyoyoyw0x4sje
Samien Alikisenda Bill
0
391
3884
3657
2024-11-09T16:05:20Z
Katelem
17
Ntap ogugo
3884
wikitext
text/x-wiki
'''Samien Alikisenda Bill''' (òrere '''Samuel Alexander Bill''' me usem Ebeke) òman me òso 10 Disemba, 1864 mè ikwu me òso 24 Jenuwari, 1942 (acha 78) ìre ogwu etip ikọ Awaji ([[Kiristien]]) ònan̄a me [[Ailan]] [Ireland], ogwu usọ òweek-ere [explorer] mè ogwu òchichili [founder] ''Qua Iboe Mission'' (eyi enwenebe erieen̄ inikigwen [[Mission Africa]]). Ekpukpo ọmọ isibi me Ntitiin̄ Piresbiterian eyi Ballymacarrett me Belfast agan̄ mbum-ura, ire, ọmọ ìkimalek igọọk ebi ntitiin̄ ''Island Street Belfast City Mission Hall'' igbaan̄ inu irọ. Ulọk îkaan̄be me lek isisi ilook etip ikọ Awaji me ofifi ido ìbene mgbọ Dwight L. Moody mè Ira D. Sankey enube Belfast me acha 1874.
[[Failu:Samuel Bill.jpg|thumb|''Ogwu etip'' Samien Alikisenda Bill]]
Bill ìsi uwu-ikpa ''Harley Missionary Training College'' me [[Lọndọn]] me emen mgbọ Henry Grattan Guinness okupbe me otuchieen̄ uwu-ikpa ya; mè inikọp uran̄ isi [[Naijiria]] isi ibene ikwaan̄ ikọ Awaji me etete [[Ibunọ|ebi Ibunọ]] me acha 1887. Ìchili ebon ere ikwaan̄ ikọ Awaji ya [mission base] me agba [[Okwaan̄ Kwa Ibo]], enenigwen erieen̄ ere ikwaan̄ ikọ Awaji îchilibe ya, ibak okwaan̄ ya. Ere ikwaan̄ yi ìkeke me lek kan̄ (ìkakaan̄ achubọk ntitiin̄ geege ìsasan̄a ọmọ iria, ire, îkigbaan̄ inu irọ mèlek esese esese ntitiin̄ Awaji).
Mfufuk òwa si òkitumu ibe ke îre ebi Ibunọ ege ikpa me acha 1885 ijet ebi uwu-ibot Ntitiin̄ Piresibiterian me [[Yurop]] iweek ogwu etip. Ebiba eneniria S.A. Bill inu. Bill yi onichili Ntitiin̄ Qua Iboe.<ref>Chigachi Eke, Felix Tuodolo ''Modernising Ijaw Language.'' https://web.archive.org/web/20220823141101/https://guardian.ng/art/modernising-ijaw-language/</ref>
[[File:Gravestone-Revd. S. Bill and wife-Founders, Qua Iboe Church2, Ibeno, Akwaibom state.jpg|thumb|Ewuuk ere ufuun̄ kè Samien Bill mè ogwu nwa, [[Grace Bill|Grace]]]]
<!--Kachọk agan̄ yi ìsan̄a-->
{{Reflist}}
<!--Ọgbọn̄-->
[[Ọgbọn̄:Mfufuk Ugwem]]
c3bez0rrg887jkw7lalbp990p7g6s0f
Sudan Osiki
0
410
3947
2779
2024-11-10T06:02:11Z
O. Ogbalakon
81
Failu
3947
wikitext
text/x-wiki
[[Failu:Flag_of_South_Sudan.svg|thumb|Egop]]
[[Failu:Coat_of_arms_of_South_Sudan.svg|thumb|Iman̄-ido]]
[[Failu:South_Sudan_Oyee!_(instrumental).ogg|thumb|Okwa Ido: Sudan Osiki Oyee!]]
[[Failu:South_Sudan_(orthographic_projection)_highlighted.svg|thumb|Ogugo-ijọn̄]]
'''Sudan Osiki''' (òrere '''Republic of South Sudan''' me Ebeke) ìre ido kpunube emen-awaji, òkup me [[Afirika agan̄ Mbum-ura]]/[[Afirika agan̄ Etete|Etete]]. Ido ìtatap ikana ọmọ ìre [[Etiopia]] me agan̄ mbum-ura, [[Sudan]] me agan̄ inyọn̄, [[Ido Afirika Etete]] me agan̄ Ichep-ura, [[Kongo Kinshasa]] me agan̄ osiki ichep-ura, [[Yuganda]] me agan̄ osiki mè [[Kenya]] me agan̄ osiki mbum-ura. Otu-ifuk ene ìluluk me emen ìre efie 11.06; me lek keya, 526,000 eluk me [[Juba]], òrere ama-ibot mè ama-ile òmimin ichit me ido ya.
Ido yi ìkaan̄ lek me acha 2011 isibi me irak mkpulu ido [[Sudan]]; ọmọ ore ayaya ichit me etete ebi kè ido ìkaan̄ lek me mgburudun̄ yi, mè ido owuwa ido ebọkọbe itap me etete ido ìkaan̄ lek, me acha 2021. Ido yi îwele ichit ikpele lek ijọn̄ Sud òkup nria nria sa me lek [[Nali Okuket]]. Ebi ido ya ekigwen agan̄ nria nria ya ibe ìre ''Bahr al Jabal'' òsisibi ''Okwaan̄ Ogoon̄.''
'''Mfufuk Erieen̄'''
Erieen̄ yi ''Sudan'', ekisa igwen ibak otutuuk ere cha ìkup me agan̄ osiki me lek [[Èwê Sayara]]; nan̄a me [[Afirika agan̄ Osiki]] si re [[Afirika agan̄ Etete]]. Erieen̄ ya ìnan̄a me usem Arabu ''bilād as-Sūdān'' òsisibi ''Ijọn̄ ebi Ofifit''.<ref>International Association for the History of Religions (1959), Numen, Leiden: EJ Brill, p. 131, ... Sudan, the Bilad as-Sūdan, 'Land of the Blacks'</ref>
<!--Do not remove this section-->
{{Reflist}}
<!--Categories-->
[[Ọgbọn̄:Ido]]
6h8n9fo6wj7pi8izoqmp7vz4w1m378j
Tanzania
0
411
3944
3670
2024-11-10T06:00:54Z
O. Ogbalakon
81
Failu
3944
wikitext
text/x-wiki
[[Failu:Flag_of_Tanzania.svg|alt=|thumb|Egop Ido Tanzania]]
[[Failu:Coat_of_arms_of_Tanzania.svg|alt=|thumb|Iman̄-ido Tanzania]]
[[Failu:Tanzania_(orthographic_projection).svg|alt=|thumb|Ogugo-ijọn̄ Ido Tanzania]]
[[Failu:Tanzanian_national_anthem,_performed_by_the_United_States_Navy_Band.oga|thumb|Okwa-ido: "Mungu ibariki Afrika" (Awaji igbana Afirika)]]
'''Tanzania''' (òrere '''Jamhuri ya Muungano wa Tanzania''' me usem [[Suwayili]]) ire ido me [[Afirika agan̄ Mbum-ura]]. Ìkup me emen agan̄ [[Oyô Ile Afirika]]. Me agan̄ inyọn̄, [[Yuganda]] otap ikana ọmọ. Me agan̄ inyọn̄ mbum-ura [[Kenya]] otap ikana. [[Achọ Kọmọrọ]] mè [[Okwaan̄ India]] etap ikana ọmọ me agan̄ mbum-ura. [[Zambia]] otap ikana ọmọ me agan̄ osiki ichep-ura, [[Mozambik]] mè [[Malawi]] me agan̄ osiki, sà [[Ruwanda]], [[Burundi]] mè [[Kongo Kinshasa]] ekup me agan̄ ichep-ura kan̄.
Ogoon̄ obebene ichit me [[Afirika]] (òrere [[Ogoon̄ Kilimanjaro]]) ìkup me Tanzania. Ukwuuk inu erọkọbe me ijọn̄ ido ya ìkijeen̄ ibe ke ebi ene mè anam mîwuulek iluk me ido ya akarake ukot ikaan̄.
Ebi [[Jemeni]] ebene ikikpulu ido ya me [[mkpulu usun̄]] bene me akarake emen senturi akọp me onaan̄ge; emen mgbo ya ke ebi Jemeni echili inu ema egwenbe Afirika agan̄ Mbum-ura eyi Jemeni. Ebi [[Biriten]] minibọkọ ido ya ikpulu mgbọ etimbe [[Akọn̄ Linyọn̄ I|Adasi Akọn Linyọn]] isan̄a. Ebi Biriten enenikikpulu ido ya kire Tanganyika, sa agan̄ Ọgbọn̄-achọ Zanziba okup me irak ofifi mkpulu-usun̄. Ido yi ìsibi me irak mkpulu-usun̄ me acha 1961 mè 1963. Me acha 1964, ido iba cha enenigbaan̄ iriak ikana ido Tanzania. Ema enigọọk inin̄ "Common Wealth" eyi Biriten me acha 1961, mè ifo isi ikire ge.
{{Reflist}}
<!--Categories-->
[[Ọgbọn̄:Ido]]
ixrzrxhzcmp63kgx3ddvd1l3sly8atd
Teren
0
413
3916
3672
2024-11-10T05:41:35Z
O. Ogbalakon
81
Failu
3916
wikitext
text/x-wiki
[[Failu:%C4%8CD_Class_641_in_Adamov.JPG|thumb|Teren òkiben ebi ije]]
'''Teren''' (mè ire si '''uji ngọm''') ìre uji ekitobo igọm ge me lek ge mè ikisa iben ebi ene mè inu inan̄a me ere ge isi ufi ere. Uji yi ìkije me ijọn̄ me inyọn̄ oniin̄ òsibi esese, enamabe inyi ojelek uji keyi gaalek. Teren îkaan̄ ere îkikeke itap ene mè inu; eya orọ, ìkakikeke me inyọn̄ oniin̄ ìtap mè ìre isan̄a ene mè inu. Isibene ikọp ìnan̄a me ere ya, ìboje isi ge mege òsi òre ere ibokeke sabum ebi ene ènesibi mè ìre ènin̄.
<!--Do not remove this section-->
{{Reflist}}
<!--Categories-->
[[Ọgbọn̄:Isi-ije]]
o92p73s3qirpos90hv4wjtsiejqirbu
Togo
0
414
3943
3773
2024-11-10T06:00:22Z
O. Ogbalakon
81
Failu
3943
wikitext
text/x-wiki
[[Failu:Flag of Togo (3-2).svg|thumb|Egop Ido Togo]]
[[Failu:Armoiries_du_Togo.svg|thumb|Iman̄-ido Togo]]
[[Failu:Togolese_national_anthem.ogg]]
[[Failu:Location_Togo_AU_Africa.svg|thumb|Ogugo-ijọn̄ Togo]]
'''Togo''' ìre ido me [[Afirika agan̄ Ichep-ura]]. Ido ìkukup ikana ọmọ okokop ìre [[Ganà]] me agan̄ ichepura, [[Bènè]] me agan̄ mbumura mè [[Bukina Faso]] me agan̄ inyọn̄. Ido yi îwele me agan̄ osiki isi ichak me lek [[Irem-ile Ginì]], ere ama-ibot kan̄, Lome, okupbe. Togo îwele ichit 57,000 km², eya orọ ido ya ore ido òsisip ichit me [[Afirika]]. Otu-ifuk ene ìluluk me emen ìre efie jeeta; ọmọ ore ido ògbagba ichit me linyọn̄, uwele kan̄ îsip igak 115 km.
Bene me senturi akọp mege si re senturi akọp mè gweregwen, esese otu-usem mînan̄a me ogbogbo ere inin̄ ido ya.
Bene me senturi akọp mè gweregwen re senturi akọp mè jeeta, ido yi òkup igbaalek mun̄ ore ere òsisibi isi inyi ebi [[Yurop]] ekesa elep usun̄. Eya onyi Togo me ido òkup igbaalek kan̄ erieen̄ òrere ''atasuk usun̄''.
Me acha 1884 [[Jemeni]] mîchili ido eyi Togo eyi chereyi okupbe me emen; ema egwen agan̄ ya ''Togoland'' mgbọ [[Akọn̄ Linyon̄ eyi Adasi]] otabe mîyaka mkpulu Togo isa inyi [[Furans]].
Togo ìnikaan̄ lek me 1960.
Me acha 1967 Gnassingbè Eyadèma îsa ebi akọn̄ isi kpan̄ ogwu ibot mkpulu mè ikana ogwu ibot ido me mgbọ otu-ogbo ifit-mkpulu ge gaalek okupbe. Me acha 1993 Eyadèma igọọk itap erieen̄ me orirọ igogobo ebi ibot mkpulu. Me orirọ keya owuwa otu-ogbo ifit-mkpulu mîgọọk inin̄, ire, kperọ orirọ ya igọọk ike ikan otọbe; ọmọ osasa me ikeya ibọkọ irek mkpulu òso mgbọ ita. Me mgbọ mkpa kan̄, Eyadèma ore ogwu ibot ido òkpukpulu ifiin̄ ichit me mfufuk Afirika inyọn̄ mgbọ keyi. Eyadèma ikpulu ido me akọp acha ita mè jeeta. Me acha 2005, gwun̄ kan̄ Faure Gnassingbe iben irek mkpulu mè ikana ogwu ibot ido ya inire mgbọ keyi 2021.
Togo ire ido òkup me agan̄ ura okimalek inye, ìkup si me agan̄ osiki me lek [[Èwê Sayara]]. Ugwem mbubek ido ya ichubọk
ibieen̄ me lek iwọp-uko mije isi-inyọn̄ [climate] kiban̄ înwọn me lek ititibi uko enenen. Usem mkpulu ido keyi ire Furench; ire, mîyaka ikaan̄ esese otu-usem ebi ene ekitumu; eyi òsibi isi ichit ìre usem Gbe.
Eru-mfaka òmimin ichit ire ebi ìchechieek me lek isi-ibọk mè Yọk kiban̄. Mîkaan̄ ebi [[Kiristien]] mè ebi [[Isilam|Musilim]] si me ido ya. Togo ìre ge me lek ebi kè ido ìkup me emen (United Nations), [[Ntitiin̄ Afirika]], (Organisation of Islamic Cooperation), (South Atlantic Peace and cooperation Zone), (Francophonie), Ntitiin̄ ugwem Mbubek eyi Ido ikup me Afirika agan̄ Ichep-ura(ECOWAS).
{{Reflist}}
<!--Categories-->
[[Ọgbọn̄:Ido]]
a9tp29ddbkjmeupeekijqe0hpn1lfw7
Utikpa
0
442
3912
3689
2024-11-10T05:38:10Z
O. Ogbalakon
81
Failu
3912
wikitext
text/x-wiki
[[Failu:Reed_Pens.jpg|thumb|Utikpa anyiaan̄]]
'''Utikpa''' ìre inu ge ekitet me ubọk isa ige inu me lek ikpa.<ref>Òbum-ikọ Obolo: uti-ikpa</ref> Mgbọ ekisa utikpa ige inu, [[mun̄-ikpa]] òkigwat lek ichat òkup me emen okpot me emen utikpa ya okisibi igwook me inyọn̄ akpọk ikpa, mè isa me ikeya irọ ibe ikup mfufet igege inu.
Utikpa echi esabe [[anyiaan̄]] irom ore utikpa òkakan ichit ebi ene eriọọn̄be. Me ukot ikaan̄, ekisa utikpa anyiaan̄ ige inu me lek [[osùkut]] mè [[ikpa anam]] kubọk ikpa. Îre anyiaan̄ cha òkitibi me otu [[Okwaan̄ Nali]] ke ekekisa irom utikpa chi. Ebi [[Ijipiti Ukot Ikaan̄]] edasi irom utikpa chi sabum ebi ufi ife enikpọ me ubọk kiban̄ irom. Îre ema si edasi irom ofifit mun̄-ikpa, sa me igwegwugwa mfifit ebek mkpukan̄ mè mgbe àkasia [gum arabic]. Utikpa yi ema erombe ìkaan̄ otu òbubum iba inyi ikikọt idọmọ ike mun̄-ikpa obokije ininin̄ otu ya òbokige inu. Mege inire chereyi, ekpọkpọ ikirom ojelek otu òge-inu [stylus] keyi inyi ige-inu eyi <calligraphy>.<ref>Gaur, Albertine 1992. ''A history of writing''. Revised edition. The British Library. ISBN 0-7123-0270-0</ref><ref>Nickell, Joe 1990. ''Pen, ink, and evidence: a study of writing and writing materials.''. The University Press of Kentucky. ISBN 0-8131-1719-4.</ref>
Utikpa akukọ unọn ìre ge me lek utikpa cha òkakan enenen. Ekisa akukọ unọn [quill], ògak ge eyi gùsi, irom. Ekikọkọ otu akukọ ya inyi isọọk otu enenen, mè ikijiin̄ me emen mun̄-ikpa mgbọ geelek isige ikọ inen mè inen.
[[Failu:%D7%A7%D7%9C%D7%A3,_%D7%A0%D7%95%D7%A6%D7%94_%D7%95%D7%93%D7%99%D7%95.jpg|thumb|Iko mun̄-ikpa mè utikpa akukọ unọn]]
[[Failu:03-BICcristal2008-03-26.jpg|thumb|Utikpa]]
<!--Do not remove this section-->
{{Reflist}}
<!--Categories-->
[[Ọgbọn̄:Ige-inu]]
b3r0zu0z773s78yane9muyvnheo588m
Yuganda
0
453
3939
3771
2024-11-10T05:58:55Z
O. Ogbalakon
81
Failu
3939
wikitext
text/x-wiki
[[Failu:Flag of Uganda.svg|alt=|thumb|Egop Yuganda]]
[[Failu:Coat of arms of Uganda.svg|alt=|thumb|Iman̄-ido Yuganda]]
[[Failu:Ugandan national anthem, performed by the U.S. Navy Band.wav|thumb|Okwa-ido Yuganda: Jei Yuganda, ijọn̄ uja]]
[[Failu:Uganda (orthographic projection).svg|alt=|thumb|Ogugo ijọn̄ Yuganda]]
'''Yuganda''' (òrere '''Uganda''' me uketchieen̄, mè ire '''Jamhuri ya Uganda''' me usem [[Suwayili]]) ìre ido me agan̄ mbum-ura me [[Afirika agan̄ Etete]]. Ìkakaan̄ [[emen-awaji]] geege. Ido ìtatap ikana ọmọ ìre [[Kenya]] me agan̄ mbum-ura, [[Sudan Osiki]] me agan̄ inyọn̄, [[Kongo Kinshasa]] me agan̄ ichep-ura, [[Ruwanda]] me agan̄ osiki ichep-ura, sà [[Tanzania]] okup me agan̄ osiki kan̄. Agan̄ ilile me lek [[Oyô Vikitoria]] ìkup me emen ido ya, sà agan̄ sọntiik okup me Tanzania. Ido Yuganda ìkup me agan̄ [[Oyô Ile Afirika]], mè iyaka ire ge me lek ido echi [[Okwaan̄ Nali]] okilibi itibi.
Usem-mkpulu ido ya ìre Suwayili, Uketchieen̄, mè Luganda (òrere usem owuwa ene me ido ya ekinọ mè iyaka igobo itet). Mîkitumu si Lingo, Acholi, Runyoro, Runyakole, Rukiga, Luo mè Lusoga.
Ebi ìkiluk me Yuganda me oka mgbọ ìre ebi ìkisook anam mè ikititen̄e mfut uti, mege inire inu ògbet acha 1700 re 2300 òraraka, mgbọ ebi [[Bantu]], ìnan̄a me agan̄ etete me Afirika enikinu agan̄ osiki me ido ya iniluk. Me emen 1830 cha, ebi Arabu ìkiniyam ewe enenikinan̄a me agba [[Emen-awaji eyi India]] mè Afirika agan̄ etete ikinin̄ agan̄ emen emen ido ya. Me emen 1860 cha, ebi uji ile [[Biriten]] ìkiweek ere ibot mun̄ Okwaan̄ Nali okupbe enenigọọk inin̄ emen ido ya. Ebi ikọ Awaji eyi [[Angilikan]] ìnan̄a me Biriten enire ama ubọọn̄ ''Buganda'' me 1877, sà ebi ikọ Awaji eyi [[Katọlik]] ìnan̄a me [[Furans]] eninire me 1879. Mkpulu ido Biriten enyi ''Imperial British East African Company (IBEAC)'' ikpa unye ibe isa ibene me acha 1888 ikirọ mbubek mè mgbaan̄-nchieek eyi mbubek me agan̄ ya. Bene me 1886, esese akọn̄ ògbaan̄ me lek erumfaka îtim me Buganda. Me adasi mgbọ, akọn̄ ya ìre eyi ebi [[Isilam|Musilim]] mè ebi [[Kiristien]]; ire, me 1890, ìyaka inire ebi <protestant> ìkigọgọọk ijeen̄-inu eyi ebi uketchieen̄ [English] mè ebi Katọlik ìkigọgọọk ijeen̄-inu eyi ebi Furans.
Sa me akọn̄ cha òkitim me emen ido ya, mè ulobo otu ikpoko mêweekbe isasa irọ mbubek me ido ya, IBEAC mîtmu isibi ibe ke ema kpeyaka ikọt ikup me ido ya. Ire, mkpulu Biriten mîtet lek inye irọrọ mbubek me lek Okwaan̄ Nali; eya onenirọ inyi Biriten inigbaan̄ Buganda mè ebi kè ama ìkup ikana ọmọ itap ge isa irọ ''Uganda'' me acha 1894 mè ikikpulu mege inire òso 9 me onyan̄ Ọkitoba, 1962, mgbọ ido Yuganda onikaan̄be utelelek. Adasi orirọ igogobo ebi ibot mkpulu me ido ya îmọnọ irek me acha ya si. Me 1962, ido ya onenikana <republic>.
=Mfufuk Erieen̄=
Erieen̄ ya, ''Uganda'', ìnan̄a me lek erieen̄ Ijọn̄ Ubọọn̄ ''Buganda'' òkup me ere ya me oka mgbọ. Yuganda îkaan̄ owuwa aran̄ ijọn̄ mè afo [gas] echi kpebebene irọkọ nu.
{{Reflist}}
<!--Categories-->
[[Ọgbọn̄:Ido]]
0foewml3lkqnrk757kkzm6qox74bzee
Yurop
0
457
3930
3703
2024-11-10T05:54:23Z
O. Ogbalakon
81
Failu
3930
wikitext
text/x-wiki
[[Failu:Europe_orthographic_Caucasus_Urals_boundary_(with_borders).svg|alt=|thumb|Ikpele lek ijọn̄ Yurop]]
'''Yurop''' ìre ge me lek [[kọntinenti]] (ikpele lek ijọn̄) jaaba ìkukup me linyọn̄. Ìkup me ìkike-iba linyọn̄ agan̄ inyọn̄ mè agan̄ mbum-ura. Me Yurop agan̄ inyọn̄, [[Emen-awaji]] Atik okup; Emen-awaji Atilantik onenikup me agan̄ ichep-ura kan̄; [[Esia]] okukup me agan̄ ichep-ura kan̄; sà [[Okwaan̄ Ile Mediterenia]] okup me agan̄ osiki kan̄.
Okike ijọn̄ îbenbe ìre 10,180,000 km² ikat ikana; eyi òrere irek gweregwen mè okpọkọ jeeta me efit (6.8%) me lek otutuuk ijọn̄ linyọn̄. Ọmọ ore òso gweregwen me ìkeke (okike ijọn̄). Otu-ifuk ebi ìluluk me emen ìre 741,477,158 ene; òrere akọp mè irek ge me efit (11%) me lek otutuuk ene me linyọn̄. Ọmọ ore òso ita ebi ene ewabe ichit me emen. Ìkaan̄ akọp ido go eriọọn̄be; ido gweregwen kechilọ, owuwa ene kpechieek ibe ke ere ido.
Usem ekimalek itumu me emen ire echi Rọsia, Jemeni, Furench, Itali, Sipen, Polan, Yukeren, Romania mè Dọchi. Ama ìmîmiin̄ ichit me emen kan̄ ìre Isitanbuulu, Mosikowu, Paris, Lọndọn, Madiridi, Baselona, Senti Pitasibọgu, Rom, Beliin mè Milaan.
Erieen̄ kan̄ yi, ''Yurop'', ìnan̄a me lek erieen̄ gwun̄ enenwaan̄ ge ekigwen ''Yuropa'' òkôrere gwun̄ ogwu ubọọn̄ Fonisia me urọk ebi Giris. Yuropa ìsibi ''"ikpọkpọ inu me ujọn̄ọ ere"'', mè iyaka ire ''"inu ikakaan̄ owuwa inu me emen."'' Yurop inan̄a me lek erieen̄ ya.
Ido ìkup me emen ìre:
* [[Alibania]]
* [[Andora]]
*[[Arimenia]]
*[[Azeribaijan]]
* [[Belidika]]
* [[Bosinia Ezegovina]]
* [[Denimàk]]
* [[Esitọnia]]
* [[Finlan]]
* [[Foro]]
* [[Furans]]
* [[Giris]]
* [[Aisilan]]
* [[Itali]]
* [[Jameni]]
* [[Jọjia]]
* [[Kuresha]]
* [[Lativia]]
* [[Liezenstain]]
* [[Lituania]]
* [[Luzembọk]]
* [[Mesidonia Inyọn̄]]
* [[Mọlidova|Molidọva]]
* [[Mọnako]]
* [[Mọntinegiro]]
* [[Nọwè]]
* [[Olaan]]
* [[Ọstiria]]
* [[Pọtugalu]]
* [[Polan]]
* [[Saipọrọs]]
* [[Romania]]
* [[San Marino]]
* [[Sebia]]
* [[Silovenia]]
* [[Silovakia]]
* [[Sipen]]
* [[Siwiden]]
* [[Siwizalan]]
* [[Ọn̄gari]]
* [[Ulan]]
* [[Mọlita]]
* [[Vatikan]]
*[[Belarọs]]
* [[Buligaria]]
* [[Yukeren]]
* [[Chesika]]
* [[Kọrisika|Chorisika]]
* [[Kọsọvo]]
{{Reflist}}
<!--Categories-->
[[Ọgbọn̄:Kọntinenti]]
[[Ọgbọn̄:Yurop]]
hrmbaik07fvthk3krpc0l2cb6xbvy1p
Yurugwai
0
458
3937
3770
2024-11-10T05:58:08Z
O. Ogbalakon
81
Failu
3937
wikitext
text/x-wiki
[[Failu:Flag of Uruguay (Sun of May variant).svg|thumb|
Egop Ido Uruguay]]
[[Failu:Coat of arms of Uruguay.svg|thumb|Iman̄-ido Uruguay]]
[[Failu:United States Navy Band - National Anthem of Uruguay (short).ogg|thumb|Okwa-ido Uruguay]]
[[Failu:Uruguay in South America (-mini map -rivers).svg|thumb|Ogugo-ijọn̄ Uruguay]]
'''Yurugwai''' (òrere '''Uruguay''' me usem ebi ido ya) ire ido me [[Amerika Osiki]]. Ama-ibot kan̄ onenire [[Montevideo]], erumfaka kiban̄ ìre [[Kiristien|Katọlik]]. Ido yi si osibi isi ichit me Latin Amerika.
== Mfufuk ==
Bọn owot Amerika, ebi Charrua eluk Uruguay me ibebene.
Me ofolek senturi akọp mè gweregwen adasi ebi ichen ìnan̄a me [[Pọtugalu]] ekikpulu abayaage inire; me òta senturi ya, ebi [[Sipen]] enunu.
{{Reflist}}
<!--Categories-->
[[Ọgbọn̄:Ido]]
b16wa8olzffwlcf0ggbg6hsupo679vg
Zambia
0
459
3897
3705
2024-11-10T05:29:00Z
O. Ogbalakon
81
Failu
3897
wikitext
text/x-wiki
[[Failu:Flag_of_Zambia.svg|thumb|Egop Zambia]] [[Failu:Coat_of_arms_of_Zambia.svg|thumb|Iman̄-ido Zambia]] [[Failu:Zambian_national_anthem.oga|thumb|Okwa-ido: Nan̄a keke kọt okwa ofolek Zambia, me nganga mè utelelek]] [[Failu:Zambia_(orthographic_projection).svg|thumb|Ogugo-ijọn̄]]
'''Zambia''' (òrere ''Republic of Zambia'' me uketchieen̄) ìre ido kpunu [[Emen-awaji]]. Ìkup me agan̄ osiki me lek [[Afirika agan̄ Etete]] [south central Africa]<ref> "Zambia". Encyclopædia Britannica, Inc.</ref> ubọk geelek îrebe ke inu-nge emọnọ ibe ke ido ya ìkup me [[Afirika agan̄ Mbum-ura]]. Ìkup me usọk oniin̄ ere Afirika agan̄ Etete, agan̄ osiki mè agan̄ mbum-ura echichinibe.<ref>Henderson, Ian (1970). "The Origins of Nationalism in East and Central Africa: The Zambian Case". The Journal of African History. 11 (4): 591–603. doi:10.1017/S0021853700010471. ISSN 0021-8537. JSTOR 180923.</ref> Ido ìtatap ikana ọmọ ìre [[Kongo Kinshasa]] me agan̄ inyọn̄, [[Tanzania]] me agan̄ inyọn̄ mbum-ura, [[Malawi]] me agan̄ mbum-ura, [[Mozambik]] me agan̄ osiki mbum-ura, [[Zimbabuwe]] mè [[Botsuwana]] me agan̄ osiki, [[Namibia]] me agan̄ osiki ichep-ura, mè [[Angola]] me agan̄ ichep-ura. Ama ibot kan̄ ìre [[Lusaka]] eyi òkup me agan̄ etete osiki me [south central] me ido ya. Owuwa ene ìluk me ido ya eluk me agan̄ Lusaka mè me ama agan̄ ekirọkọbe kọpa [Copperbelt Province] òkup me agan̄ inyọn̄ mbum-ura; ama iba chi ere achubọk ebon mbubek me ido yi.
Me oka mgbọ, ebi Kọisa [Khoisa] ekiluk me lek ijọn̄ ya sabum ebi [[Bantu]] enikọp uran̄ inu me emen senturi akọp mè ita. Igọọk me oniin̄ ebi ìkọp uji ile [[Yurop]] ejeen̄be me emen senturi akọp mè jeeta, ebi [[Biriten]] mînitim ikpan̄ lek ijọn̄ ya mè initap ema me [[mkpulu usun̄]] kire <protectorate> ''Barotziland-North-Western Rhodesia'' mè eyi ''North-Eastern Rhodesia'' me emen mgburudun̄ senturi akọp mè onaan̄ge. Mînigbaan̄ agan̄ iba chi iriak isa ichili ''Rhodesia agan̄ Inyọn̄.'' Me owuwa acha me lek mgbọ ebi ido ya ekupbe me mkpulu usun̄, ebi ibot mkpulu ekire ebi ekupbe me [[Lọndọn]] igobo sa me nteme Uwu mbubek Biriten eyi Afirika agan̄ Osiki [British South African Company] onyibe.
Me òso 24 Ọkitoba 1964, Zambia îbọkọ utelelek mè isibi me irak mkpulu usun̄ ebi Biriten; [[Keneth Kaunda]] onenikana adasi ogwu ibot mkpulu ido ya. Otu-ogbo ifit-mkpulu kè Kaunda, òrere ''United National Independence Party (UNIP)'' mîkup me ibot mkpulu akarake 1964 inire 1991. Bene me 1972 re 1991, Zambia ìre ido òkaan̄ otu-ogbo ifit-mkpulu ge gaalek. Kaunda îsi atalek ikwaan̄ me irọrọ inyi ebi kè ido me Afirika ekaan̄ esuuk mè mgbaan̄-nrọ. Îgọọk ebi US igbaan̄ iriaak iweek ike ebesabe irọ inyi ufialek òkup me Rhodesia (Zimbabuwe), [[Angola]] mè [[Namibia]] ita.<ref>Andy DeRoche, Kenneth Kaunda, the United States, and Southern Africa (London: Bloomsbury, 2016).</ref>
Zambia îkaan̄ inyinyi-orom [natural resources] kire <minerals>, anam oron, aka oron, mudim [fresh water], mè ijọn̄ mêkọtbe isa iwop uko.<ref>Karlyn Eckman (FAO, 2007). GENDER MAINSTREAMING IN FORESTRY IN AFRICA ZAMBIA.</ref> Me acha 2010, [[Uwu-ikpoko Linyọn̄]] [World Banki] mîtumu ibe ke Zambia ìre ge me lek ebi kè ido ìgwagwat lek ichit me inenen̄e inu isun̄ me ugwem-mbubek kiban̄ [one of the world's fastest economically reformed countries]. Uwu-ibot eyi ''Common Market for Eastern and South Africa'' ìkup me Lusaka.
'''Mfufuk Erieen̄'''
Lek ijọn̄ eriọọn̄be kire Zambia mgbọ keyi ìkakire [was] Rhodesia agan̄ Inyọn̄ [Northern Rhoodesia] bene me 1911. Eninwene erieen̄ ya ikigwen Zambia mgbọ ido ya obọkọbe utelelek me 1964. Aya erieen̄ yi ''Zambia'' ìnan̄a me lek [[Okwaan̄ Zambezi]]. Zambezi môkọt isibi ''Okwaan̄ ile.''<ref>Everett-Heath, John (7 December 2017). The Concise Dictionary of World Place Names. Oxford University Press. ISBN 9780192556462.</ref>
{{Reflist}}
<!--Categories-->
[[Ọgbọn̄:Ido]]
8snqbhkr1jk59bcm3tn45z4v39peb6m
Zimbabuwe
0
461
3935
3839
2024-11-10T05:57:09Z
O. Ogbalakon
81
Failu
3935
wikitext
text/x-wiki
[[Failu:Flag of Zimbabwe.svg|thumb|Egop Zimbabuwe]]
[[Failu:Coat_of_arms_of_Zimbabwe.svg|thumb|Iman̄ ido Zimbabuwe]]
[[Failu:Zimbabwe_(orthographic_projection).svg|thumb|Ogugo-ijọn̄ Zimbabuwe]]
'''Zimbabuwe''' (òrere '''Republic of Zimbabwe''' me ebeke) ìre ido kpunu [[emen-awaji]]. Ìkup me [[Afirika]] [[Afirika Agan̄ Òsiki|Agan̄ Òsiki]] me etete [[Okwaan̄ Zambezi]] mè [[Okwaan̄ Limpopo]]. Ido ìkukup ikana ọmọ okokop ìre [[Afirika Osiki]], [[Botsuwana]], [[Zambia]] mè [[Mozambik]].
Ama-ibot mè ama òmimin ichit me ido ya ire [[Arare]], ama òmin igọọk ìre Bulawayo.
Otu-ifuk ene ìkup me ido yi mêso akọp mè efie ini. Zimbabuwe ìkaan̄ usem mkpulu akọp mè gweregwen̄, isa igbaalek usem uket-chieen̄, Shona mè Ndebele ìrere echi ekitumu ichit.
Akarake senturi akọp mè ge, lek ijọn̄ Zimbabuwe òkupbe mgbọ keyi ìre ere mgbọ esese ido ekupbe, mè ire si oniin̄ eyi ebi ene ekisa ije isibi me emen esese ido ikiniraka mè ire si oniin̄ mbubek òsisibi isi enenen.
Uwu mbubek ebi [[Biriten]] òkup me [[Afirika Osiki]] eyi ekigwen Cecil Rhodes edasi ito okike ijọn̄ ido yi me acha 1893; ebi Matabele mîtet lek inye itim, ire, kpekọt igak. Eyi ore adasi akọn̄ ebi Matabele etimbe eyi ene eriọọn̄be.
Mkpulu ebi uwu-mbubek îyaka me acha 1923 mgbọ echilibe Rodesia agan osiki kire ido ebi Biriten eyi òkikpulu lek kan̄. Me acha 1965 ebi okuket inen mè inen ebi kpeweek itetele mkpulu inyi ebi ofifit mîgbalek isọk mè itumu isibi ibe ke ema mîkan̄ lek kire Rodesia. Ebi ido ile me linyọn̄ misan̄a ido yi me etete kiban̄ mije ebi ofifit ebi kpechieek isisiki ibot inyi mkpulu kiban̄ mè idimi akọn̄ me otu-ifuk acha akọp mè go sabum enikaan̄ mgban̄-ncheek esuuk, eyi onenirọ ebi geelek èsoso akọp mè acha jeeta enekegọọk erọ orirọ igogobo ebi ibot mkpulu mè ebi uwu ikan òbebene ichit me Zimbabuwe me emen Oyan̄-ini me acha 1980.
Zimbabuwe ìnigọọk inin̄ Ntitiin̄ ido ìkaan̄ lek me ubọk ebi Biriten (Commonwealth of Nations). Mîsan̄a ema isan̄a me emen ntitiin̄ ya adasi mgbọ me acha 2002, mije ebi ibot mkpulu me ukot mkpulu kè Robert Mugabe mîkpaka ibot melek ikan linyọn̄, me akọp me oyan̄ iba me acha 2003.
Ido yi egọọk ikup me Mgba Ntitiin̄ Ido (United Nations), (South Africa Development Community), [[Ntitiin̄ Afirika]] (AU), (Common Market for Eastern and Southern Africa-COMESA). Ekiriọọn̄ ido kire ''Ewuuk unye otu ewe eyi Afirika'' (Jewel of Afrika), mije ubọọn̄ kan̄ îmin enenen. Robert Mugabe ikana ogwu ibot mkpulu ido Zimbabuwe me acha 1980 mgbọ ebi ifit mkpulu kan̄ egakbe me orirọ igogobo ebi ibot mkpulu, mije mgbọ ya mkpulu ebi okuket ene inen̄ me inen ìkayaka ìkup. Robert Mugabe ore ogwu ibot ido Zimbabuwe bene me acha 1987 si re acha 2017. Me irak mkpulu ubọk-unye kan̄, mè otu-ifuk acha îkpulube, ebi akọn̄ ido Zimbabuwe mîkana ebi ìkakaan̄ unye ichit me ido ya mè ikisa unye kiban̄ ije ikeme unen mè unye ebilene ekaan̄be.
Mbubek ido ya îbene ije igele enenen akarake 1990 cha, mè ikaan̄ si ogbogbo nnan̄a nrọn̄, ikpoko kiban̄ si îgwat lek ikiron̄ me unye, otutuuk inu îbene inye ewe si me ukot kè Mugabe. Me akọp mè oyan̄ ge, òso akọp mè egwe go me acha 2017, ogbogbo ene me ido ya mînan̄a isibi inikitumu ke ema kpeyaka iweek Mugabe me irek mkpulu; ebi ido ya mîtet inye ikinan̄a isibi usen geelek abaayage acha ge orakabe.
Ebi akọn̄ ido Zimbabuwe mînitet Mugabe ikaan̄ me uwu eya orọ ọmọ itap ubọk me ikpa itele mkpulu kan̄ me mgbọ usen gweregwen orakabe.
<!--Do not remove this section-->
{{Reflist}}
<!--Categories-->
[[Ọgbọn̄:Ido]]
[[Ọgbọn̄:Ido me Afirika]]
7t444d8tw16hnx1p6az4ffsydm92dgm
Ọn̄gari
0
481
3932
3776
2024-11-10T05:55:28Z
O. Ogbalakon
81
Failu
3932
wikitext
text/x-wiki
[[Failu:Flag of Hungary.svg|thumb|Egop Ido Ọn̄gari]]
[[Failu:Coat of arms of Hungary.svg|100px|thumb|Iman̄-ido Ọn̄gari]]
[[Failu:Hungarian national anthem, performed by the United States Navy Band (1997 arrangement).mp3|thumb|Okwa-ido Ọn̄gari]]
[[Failu:Hungary in Europe (-rivers -mini map).svg|thumb|Ogugo-ijọn̄ Ọn̄gari]]
'''Ọn̄gari''' (òrere '''Hungary''' me usem Ebeke, mè ire '''Magyarország''' me usem Ọn̄gari) ìre ido kpunube [[Emen-awaji]], òkup me [[Yurop]] agan̄ Etete.
{{Reflist}}
<!--Categories-->
[[Ọgbọn̄:Ido]]
[[Ọgbọn̄:Yurop]]
0jndmk9g667dyp4j616ei4jqseinh4a