Wìkìpedia annwiki https://ann.wikipedia.org/wiki/Uwu MediaWiki 1.44.0-wmf.2 first-letter Midia Esese Ukpatu Òsikwaan̄ Ukpatu òsikwaan̄ Wìkìpedia Ukpatu Wìkìpedia Failu Ukpatu failu MediaWiki Ukpatu MediaWiki Tempulet Ukpatu tempulet Ntap-ubọk Ukpatu ntap-ubọk Ọgbọn̄ Ukpatu ọgbọn̄ TimedText TimedText talk Module Module talk Arare 0 101 3989 3453 2024-11-12T12:09:25Z Katelem 17 Ntap inu isọkọ 3989 wikitext text/x-wiki '''Arare''' (òrere '''Harare''' me ubọk ige-inu ebi ido ya) ìre ama-ibot mè ama-ile òmimin ichit me ido [[Zimbabuwe]]. [[Failu:Flag of Harare.svg|thumb|Egop ama-ile Arare]] <!--Kachọk agan̄ yi ìsan̄a--> {{Reflist}} <!--Ọgbọn̄--> [[Ọgbọn̄:Ama-ibot]] m5kyqeqo311cre0mq74lis9qklwgvo7 Aristọtulu 0 102 3990 3454 2024-11-12T13:16:22Z Katelem 17 Nnen̄e inu isun̄ 3990 wikitext text/x-wiki '''Aristọtulu''' ìre ogwu uga ifuk-ibot ge ònan̄a me ido [[Giris Ukot Ikaan̄]]. Ọmọ ochili Laisiọm [Lyceum] mè ire si ogwu ibot me otu-ogbo ebi uga ifuk-ibot "Peripatetik"; ọmọ si oyaka isa "orọmijọn̄ ke Aristọtulu" inu. Ọmọ mèlek kè [[Pileto]], ogwu òkijeen̄ ọmọ inu, ke egbaan̄ igwen "Nte uga ifuk-ibot eyi agan̄ Ichep-ura." Ikpa cha mè inu îgebe îre lek owuwa agọọk-nkween̄. Îgbaan̄ esese uga ifuk-ibot òkukup sabum eyi kan̄ iriaak me otu oniin̄ òkeke ebi ene chieen̄. Îre nan̄a me ubọk ijeen̄-inu kan̄ ke ebi agan̄ Ichep-ura ebọkọ usem ema ekisa ikpa ifuk-ibot kiban̄, mè ubọk ekisa iwọlọ inu iriọọn̄. Eya orọ ekibe ke uga ifuk-ibot kan̄ îjeen̄ ebi agan̄ Ichep-ura oniin̄; mè ikpọkpọk ikire ibot-ikọ me ukpatu ebi uga ifuk-ibot chereyi. [[Failu:Aristotle Altemps Inv8575.jpg|thumb|Aristọtulu - Esa ewuuk irọ ogugo yi]] Kperiọọn̄ owuwa inu ofolek ugwem kè Aristọtulu. Eman ọmọ me acha 384 [[SK]] me Sitagira [Stagira] me Giris agan̄ Inyọn̄. Ama ya ìsa akọp kilo go mè go (55 km) ida ibọkọ me lek ama Tesaloniki òrere ama-ile me Giris cherekeyi. Ogwu ute, Nikomakọs [Nichomacus], ìre ogwumgnọ òre ofia inyi Amintas ogwu ubọọn̄ ido Mesidọn. Ogwu ute mè ogwu uga mîkwu mgbọ ọmọ orebe akọp mè acha ita. Prozenọs [Proxenus] ogwu Ataniọs [Atarneus], òrere nlom ngwan̄ kè Aristọtulu ogwu ugane, onenikpukpo ọmọ isibi. Prozenọs îjeen̄ ọmọ inu acha inen mè inen sabum îniria ọmọ isi Uwu-ikpa ke Puleto me Atens mgbọ ọmọ osobe akọp acha ge mè jaaba (mè ìre akọp mè jeeta). Aristọtulu îkup me uwu-ikpa ya inire mgbọ îkanabe akọp acha ita mè jaaba. Mgbọ Puleto onikwu, ìkafiin̄, Filip ogwu òso iba, ogwu ubọọn̄ ido Mesidonia ogwegwen ọmọ ibe inijeen̄ gwun̄ kan̄ inu. Arisitọtulu oneninan̄a me Atens inisikijeen̄ [[Alikisenda Ogwu Ilile]] inu me ibebene acha 343 SK. Îgbaan̄ ofifi nsabọn ìkukup me uwu-ubọọn̄ ya mèlek kè Alikisenda ijeen̄ inu cha. Ene iba me etete kiban̄ cha - Tolemi mè Kasanda - enenikana ubọọn̄ si kire Alikisenda. Aristọtulu îsa me ikeya ichili [[agwut ikpa]] me Laisiọm. Eya onenitap ubọk inyi ọmọ inyi ige efit efit ikpa kan̄ me lek akpa [[osùkut]]. Ubọk geelek îrebe ke îge owuwa inu ofolek esese agọọk-nkween̄ echi mêkọtbe igon kubọk ikpa, inu òsolek irek ge me ita (1/3) gaalek me lek otutuuk inu îgebe okup mgbọ keyi. Echichi ọmọ kpòkoben me ejit ibe egon. Inu cha îgebe me emen ikpa kan̄ ofolek ifuk-ibot nrom (sayensi) echi chieen̄ okimun̄ îjeen̄ ebi ene oniin̄ me sayensi me akarake ukot ikaan̄ inire emen Oyò Ichili-chieen̄ [Age of Enlightenment] eyi òbebene me akọp mè senturi jeeta. Ikpa kan̄ si ire eyi òdadasi ijeen̄ inu ifolek lọjik (ikekeek inu inyi itat mè iwuwut ifan̄a me lek inu ikatatge). Îluk inu òsolek akọp acha gweregwen mè iba (62) sabum înikwu me Yuboya [Euboea] me Mesidonia. Sabum înikwu, înyi ida ibe efuun̄ ọmọ eriaak lek nwa kan̄. Erieen̄ yi, Aristọtulu, inan̄a me usem Giris ukot ikaan̄. Ìsibi "ǹkeek ònwọnwọn ichit." <!--Kachọk agan̄ yi ìsan̄a--> {{Reflist}} <!--Ọgbọn̄--> [[Ọgbọn̄:Mfufuk Ugwem]] ocs688n5n06o94i0mm0sncwlm0a5o4s Ata Etip 0 103 3991 598 2024-11-12T14:05:39Z Katelem 17 Nnen̄e inu isun̄ 3991 wikitext text/x-wiki '''Ata Etip''' ìre ikọ [[Awaji]]. Adasi ikpa ini echi òkukup me emen [[Ikpa Mbuban]] ke ekigwen si Ata Etip. Egwen ema erieen̄ yi mije ema ekikpa ikọ echi [[Jisọs Karais]] otumube ifolek mkpulu eyi Awaji mè ubọk ebilene ebesa isibi me usun̄ eyi ogwu ijo-ene otapbe ema. Ikọ kan̄ cha ìre echi òbokọt isan̄a ene me mkpa mè ama-yọk. <!--Kachọk agan̄ yi ìsan̄a--> {{Reflist}} <!--Ọgbọn̄--> 65nx4v1hu1dvncgbegxb4ohk1h4uuxu Ataba 0 104 3992 602 2024-11-12T19:29:14Z Katelem 17 Ntap inu isọkọ 3992 wikitext text/x-wiki '''Ataba''' ìre ge me lek ama Obolo. Ìkup me [[Andọni|Obolo agan̄ Ichep-ura]]. Ìkup me agan̄ ichep-ura me Mkpulu-ija Andọni. Ama òtatap ikana ọmọ ìre: Bọ̀ni me agan̄ osiki ichep-ura, Mkpulu-ija Ogu-Bolo me agan̄ inyọn̄ ichep-ura, Gokana mè Kanà me agan̄ inyọn̄, ebi kè ofufi ama ebi Obolo me agan̄ mbum-ura kan̄, sà [[Emen-awaji Atilantik]] okup me agan̄ osiki kan̄. <!--Kachọk agan̄ yi ìsan̄a--> {{Reflist}} <!--Ọgbọn̄--> [[Ọgbọn̄:Ama me Obolo]] n0wnh2puevjduf0ltvp1x709w4s3bcv Atat 0 105 3993 3455 2024-11-12T19:45:07Z Katelem 17 Ntap ugọbọ 3993 wikitext text/x-wiki '''Atat''' ìre [[mwuwu]] òkigbaan̄ iluk me ogbọn̄ [colonies]. Me owuwa oniin̄, ebi kè atat ebelek ebi kè [[akwọọk]] mè àtaak [wasps]. Atat îwa lek enenen. Otu-ifuk esese esese lek atat ekọtbe iweek imun̄ ìre 12,500 me ibebieen̄ iriaak. Otutuuk atat ekaan̄ etete lek òkup olik olik (òrere agan̄ ejit) [thorax] mè ujọn̄ọ eseen̄ iba me inyọn̄ ibot kiban̄. [[Failu:Fire_ants_01.jpg|thumb|Ebi kè atat]] or263cdrc0ewlvdfqinpq4r4bb4js58 Atọ 0 106 3994 3456 2024-11-12T19:54:01Z Katelem 17 Ntap inu isọkọ 3994 wikitext text/x-wiki '''Atọ''' (eyi erieen̄ ifuk-ibot nrom kan̄ orebe '''Giraffa Camelopardalis''') ìre anam ge òkiluk me [[Afirika]]. Ọmọ ojọn̄ọ ichit me etete otutuuk anam ijọn̄. [[Failu:Giraffe_standing.jpg|thumb|Atọ me ìkeke]] [[Failu:Giraffa_camelopardalis_subspecies_map.jpg|thumb|Ogugo-ijọn̄ òkijeen̄ ere esese esese lek atọ ekiluk me Afirika]] [[Failu:Zooworld.jpg|thumb|Atọ me ere ikpọ-anam]] Akpa kiban̄ ìkaan̄ [[unwen]] òkup sọn̄ unwan unwan mè ìre isa sọntitiik inu inan̄a me lek okuket [off white] mè inikaan̄ ntọọk ntọọk òkup ilika ilika. Atọ iba geege kpebekọt ikaan̄ ìkike ngwugwat yaage. Orie mè uman atọ mîkaan̄ sọntitiik inu òbelek ìkò me ibot kiban̄, ire me akpa ochit inu ya. Inu yi ìnan̄a me lek ukwuuk gen̄egen̄e [cartilage]. Înwene me lek ìkò okikup me ibot ebi kè ofufi anam. == Ike îkupbe == Ebi kè atọ ekaan̄ atalek ujọn̄ọ ebek mè ujọn̄ọ ukot. Ema ejọn̄ọ ichit me etete anam me [[linyọn̄]]. Ebek kiban̄ môkọt ijọn̄ọ ire 2.4[[Mita|m]]. Atọ òmimin iso isinan̄a ikeke, môkọt ijọn̄ọ iso 4.3 re 5.7m. Echi orie mîkijọn̄ọ igak echi uman. Orie eyi òjọjọn̄ọ ichit me emen mfufuk ìre 5.88m me ujọn̄ọ sà eyi uman òjọjọn̄ọ ichit ore 5.17m. Ekem ekem [average] ulobo eyi orie ìre 1192kg sa eyi uman ore 828kg. Eyi orie òlolobo ichit me emen mfufuk ìre 1930 kg sà eyi uman ore 1180kg.<ref2> Mgbọ îmanbe, gwun̄ atọ ìkire 2m me ujọn̄ọ, bene me ijọn̄ re oguga. Sà ulobo kiban̄ okire 50kg re 55kg. Ebi kè atọ ekaan̄ ofifit alọm òjọjọn̄ọ iso 45cm. Ema ekisa alom yi ikat me lek inwan̄ mè itaba igebeme me lek uti itaka. <!--Kachọk agan̄ yi ìsan̄a--> {{Reflist}} <!--Ọgbọn̄--> [[Ọgbọn̄:Anam]] 229xbjxdcrjbeb0omlm4vqaqrj6y0md Gabọn̄ 0 177 3995 3822 2024-11-12T20:59:31Z A09 62 Reverted edit by [[Special:Contributions/88.238.40.235|88.238.40.235]] ([[User talk:88.238.40.235|talk]]) to last revision by [[User:JhsBot|JhsBot]] 3503 wikitext text/x-wiki '''Gabọn̄''' (òrere '''Gabon''' me Ebeke mè Furenchi) ìre ido me agba okwaan̄ agan̄ ichep-ura me [[Afirika agan̄ Etete]]. Ìkup me lek [[ikwetọ]]. Ido ìtatap ikana ọmọ ìre [[Ginì Ikwetọ]] me agan̄ inyọn̄ ichep-ura, [[Kamerun]] me agan̄ inyọn̄, [[Kongo Burazavilu]] me agan̄ mbum-ura mè osiki, mè [[Ọfọ-okwaan̄ Ginì]] me agan̄ ichep-ura. Okike ijọn̄ kan̄ ìre 270,000 km², otu-ifuk ene ìluluk me emen kan̄ ìre efie iba nchọi mè efie ge (2.1 efie). Ama ibot kan̄, mè ama ile òmimin ichit ìre [[Libirevilu]] [Libreville]. Usem mkpulu me ido ya ìre Furenchi. [[Failu:Flag of Gabon.svg|thumb|Egop Gabọn̄]] [[Failu:Coat_of_arms_of_Gabon.svg|thumb|Iman̄-ido]] [[Failu:La_Concorde.ogg|thumb|Okwa-ido]] [[Failu:Gabon_(orthographic_projection).svg|thumb|Ogugo-ijọn̄]] Ebi kè ofifi usem ekitumube me emen ido ya ìre Teke, Fang, Punu mè Nzebi. Akọp irek jeeta mè iba me efit (82%) me lek ebi ido ya ekigọọk erumfaka [[Kiristien]], irek onaan̄ge nchọi mè jeeta me efit (9.8%) ekigọọk [[Isilam]], irek nchọi mè gweregwen me efit (0.6%) ekigọọk erumfaka nte kiban̄ ukot ikaan̄, irek nchọi mè go me efit (0.5%) ekigọọk esese esese erumfaka, sà irek jaaba mè nchọi ge me efit (7.1%) kpegọọk erumfaka geege. Uwu inama-ikan ido kiban̄ ìre [[Uwu inama-ikan agwut iba|eyi agwut iba]]. Ido ya ìkaan̄ lek me acha 1960. Ikpoko ema ekinyam ìre franc eyi Afirika agan̄ Etete, eyi iman̄ ikpoko kan̄ orebe XAF. Ido gweregwen me Afirika agan̄ Etete ekigbaan̄ inyam ikpoko yi: [[Kamerun]], [[Ido Afirika Etete]], [[Chad]], [[Kongo Burazavilu]], [[Ginì Ikwetọ]] mè Gabọn̄. Adasi ebi ìluluk me lek ijọn̄ ya ìre [[Pigimi|ebi Pigimi]] [Pygmy] sabum [[Bantu|ebi Bantu]] enibọkọ lek ijọn̄ ya, ebi Pigimi cha enenikana ikirọ ubọk inu ge mèlek ebi Bantu. Me emen òso senturi akọp mè jeeta, Ama-ubọọn̄ Orungu ìkitumu usem Myeni, îchili me Gabọn̄. Ama-ubọọn̄ ya îkana ire ebon ewe [trading centre] òkakaan̄ unye enenen sa me îkinyam mè iyaka ikilep ebi usun̄. Ama-ubọọn̄ ya înirọn̄ mije efiatbe mbubek inyam-ene isan̄a me emen 1870 cha. Akarake ido ya okaan̄be lek mè isibi me irak mkpulu Furans me acha 1960, ido ya ìkaan̄ ebi ibot mkpulu ita. Me emen 1990 cha, Gabọn̄ îbene ikaan̄ owuwa otu-ogbo ifit mkpulu, ibene ikirọ orirọ igobo-ene kiban̄ me oniin̄ mêkọtbe imọọn̄ itibi [transparent electoral processes] mè inen̄e owuwa uwu ikwaan̄ eyi mkpulu ido isun̄ [reformed many governmental institutions]. Owuwa mbubek aran̄-ijọn̄ mè mbubek echi ebi ene ekaan̄be inyi lek kiban̄ îtap ubọk irọ inyi ido ya ire ge me lek echi ìkakaan̄ njennyisi ichit me [[Afirika agan̄ Osiki Èwê Sayara]].<ref7> '''Mfufuk Erieen̄''' Erieen̄ yi ''Gabọn̄'' ìnan̄a me lek ''gabão'' òrere ikọ me usem Pọtugalu òsisibi ''àwurukù inyọn̄'' [cloak]. Egwen ikeya igọọk me ike <estuary> eyi Okwaan̄ Komo òkup igbet Libirevilu okupbe. <!--Do not remove this section--> {{Reflist}} <!--Categories--> [[Ọgbọn̄:Ido]] lmsdzke4wa4ur49uhe4mgk7ly9149sn Iburu 0 193 3996 3517 2024-11-12T22:02:03Z Chenspec 162 3996 wikitext text/x-wiki [[Failu:Synagogues in Petah Tikva, May 2024 31.jpg|thumb|Iburu]] '''Iburu''' (òrere '''עִבְרִית‎, ʿĪvrīt''' me usem Iburu, mè ire '''[ivˈʁit]''' me IPA) ìre usem ge òkup me ọgbọn̄ usem Semit eyi agan̄ inyọn̄ ichep-ura, ukpa usem Afiro-Esia [Afroasiatic]. Me mfufuk, ọmọ ore ge me lek usem ebi Ijeren ukot ikaan̄ mè ebi owot iman kiban̄ ìkukup inire chereyi ìrere [[ebi Ju]] mè [[ebi Sameria]]. Îre mije îrebe usem mfaka [lithurgical language] (ekisabe usem yi irọ inu geelek òfolek mfaka) eyi <Judaism> (akarake emen mgbọ [[Uwu Mbuban eyi Òso Iba]]) mè eyi <Samaritanism> orọ usem yi ikachep. Iburu gaalek ore usem Kenan ekitumube ire egwe chereyi, ọmọ gaalek si ore nsanjeen̄ usem òkwukwu ichep ekpọkpọk ijomo me atikọ. Ọmọ si ore ge me etete usem iba ìkup me ọgbọn̄ usem Semit agan̄ inyọn̄ ichep-ura eyi ekpọkbe ikisa irọ inu chereyi, eyilọ ìre usem Aram [Aramaic].<ref10,11> Ọmọ ore usem mkpulu me [[Ijeren]]. i9hozopvrfjw1un67kyakcckc3369yk Obolo agan̄ Mbum-ura 0 339 3999 3620 2024-11-13T03:06:58Z Katelem 17 Nnen̄e inu isun̄ 3999 wikitext text/x-wiki '''Obolo agan̄ Mbum-ura''' (òrere '''Eastern Obolo''' me usem Ebeke) ìre mkpulu-ija me [[Akwa Ibom]]. Ọmọ ore ge me lek ama [[Ebi Obolo]] me ido [[Naijiria]]. Ama-ibit kan̄ ìre [[Ọkọrọete]]. Ama yi ìkup me agan̄ osiki me ido Naijiria, me agan̄ [[Ebon Okwaan̄ Naija]]. Mkpulu-ija echi òtatap ikana ọmọ ìre [[Ibunọ]] me agan̄ mbum-ura, Ùna [Onna], Mkpat Eniin̄, Ikọt Abasi sà [[Emen-awaji Atilantik]] okup me agan̄ osiki kan̄. Ekigwen erieen̄ yi ikeya inyi esese ikup mèlek [[Andọni]] òrere Obolo agan̄ Ichep-ura. Mkpulu ido Naijiria echili mkpulu-ija yi me 4 Disemba acha 1996. <!--Kachọk agan̄ yi ìsan̄a--> {{Reflist}} <!--Ọgbọn̄--> [[Ọgbọn̄:Mkpulu-ija me Naijiria]] [[Ọgbọn̄:Ama me Obolo]] izx9e111puf189x2xdmbs4dnq4dur1z Ọkọrọete 0 478 3997 3343 2024-11-13T02:06:43Z Katelem 17 Ntap inu isọkọ 3997 wikitext text/x-wiki '''Ọkọrọete''' (òrere '''Okoroete''' me ubọk ige-inu eyi Uket-chieen̄) ìre ama-ibot mè ama òmimin ichit me Mkpulu-ija [[Obolo agan̄ Mbum-ura]], me [[Akwa Ibom|Agan̄-mkpulu Akwa Ibom]], me [[Naijiria]]. Ama yi îkup karake ujọn̄ọ mgnọ, ire, ìnikana ama-ibot me mgbọ ebi mkpulu ido Naijiria enyibe ebi Obolo agan̄ Mbum-ura mkpulu-ija eyi kiban̄ me emen acha 1999. <!--Kachọk agan̄ yi ìsan̄a--> {{Reflist}} <!--Ọgbọn̄--> [[Ọgbọn̄:Ama me Obolo]] hvkdt54gbx9ce8ih42z5apkqhy97u19 4000 3997 2024-11-13T03:08:54Z Katelem 17 Nnen̄e inu isun̄ 4000 wikitext text/x-wiki '''Ọkọrọete''' (òrere '''Okoroete''' me ubọk ige-inu eyi Uket-chieen̄) ìre ama-ibot mè ama òmimin ichit me Mkpulu-ija [[Obolo agan̄ Mbum-ura]], me [[Akwa Ibom|Agan̄-mkpulu Akwa Ibom]], me [[Naijiria]]. Ama yi îkup karake ujọn̄ọ mgbọ, ire, ìnikana ama-ibot me mgbọ ebi mkpulu ido Naijiria enyibe ebi Obolo agan̄ Mbum-ura mkpulu-ija eyi kiban̄ me emen 4 Disemba acha 1996. <!--Kachọk agan̄ yi ìsan̄a--> {{Reflist}} <!--Ọgbọn̄--> [[Ọgbọn̄:Ama me Obolo]] ntq25u4baju7bys63b7vq3mmilzwzxi Ichip ebeke 0 510 3988 3987 2024-11-12T12:02:25Z Katelem 17 Ntap ogugo 3988 wikitext text/x-wiki '''Ichip ebeke''' ìre uti ge òkup me ọgbọn̄ ge mèlek [[kook]]. [[Failu:1859-Martinique.web.jpg|thumb|Ichip ebeke me agba awaji]] [[Failu:Cocos_nucifera8.jpg|thumb|Mfut ichip ebeke me lek njọ]] [[Failu:Revendeuses_de_Noix_de_Coco_03.jpg|thumb|Ichip ebeke]] [[Failu:Coco_ou_vanio.jpg|thumb|Ichip ebeke ekọkọ]] <!--Kachọk agan̄ yi ìsan̄a--> {{Reflist}} <!--Ọgbọn̄--> [[Ọgbọn̄:Mfut]] 966mx1x3gzqdg34ssp0kpmthcqcsbb4 Ọgbọn̄:Ama me Obolo 14 511 3998 2024-11-13T02:08:09Z Katelem 17 Mbene inama akpọk yi 3998 wikitext text/x-wiki Ama echi òkup me ido Obolo oq3grdnhgwaa8u5lx11obuqpr5t1g66