Wìkìpedia
annwiki
https://ann.wikipedia.org/wiki/Uwu
MediaWiki 1.44.0-wmf.3
first-letter
Midia
Esese
Ukpatu
Òsikwaan̄
Ukpatu òsikwaan̄
Wìkìpedia
Ukpatu Wìkìpedia
Failu
Ukpatu failu
MediaWiki
Ukpatu MediaWiki
Tempulet
Ukpatu tempulet
Ntap-ubọk
Ukpatu ntap-ubọk
Ọgbọn̄
Ukpatu ọgbọn̄
TimedText
TimedText talk
Module
Module talk
Tempulet:Ebi kè Iman̄ Ido Naijiria
10
38
4023
96
2024-11-16T19:40:30Z
Katelem
17
Nnen̄e inu isun̄
4023
wikitext
text/x-wiki
{| class="infobox" style="border:1px #000000;" cellspacing="0" align="right" style="margin-left: 3em; font-size: 85%;"
|-
! style="background:#EEEEEE" colspan="2" | {{flagicon|Nigeria}} Ebi kè Iman̄ Ido Naijiria
|-
| style="padding-left: 1em; padding-right: 2em;" | '''Egop'''
| [[Egop Ido Naijiria|Bicolour]]
|-
| style="padding-left: 1em; padding-right: 2em;" | '''Iman̄-ido'''
| [[Iman̄ Ido Naijiria]]
|-
| style="padding-left: 1em; padding-right: 2em;" | '''Okwa Ido'''
| "[[Ìnan̄a Ìkeke Bọn Owot (Okwa-ido Naijiria)|Ìnan̄a Ìkeke Bọn Owot]]"
|-
| style="padding-left: 1em; padding-right: 2em;" | '''Anam'''
| [[Igo]]
|-
| style="padding-left: 1em; padding-right: 2em;" | '''Unọn'''
| [[Black crowned crane]]
|-
| style="padding-left: 1em; padding-right: 2em;" | '''Ajakajak'''
| ''[[Costus spectabilis]]''
|}
<!--Kachọk agan̄ yi ìsan̄a-->
<!--Ọgbọn̄-->
[[Ọgbọn̄:Tempulet]]
fjhagcj57mka9jkg0p3e6700j3b64d9
Aljeria
0
85
4024
3778
2024-11-16T20:52:48Z
Katelem
17
Nnen̄e inu isun̄ mè itap ọgbọn̄
4024
wikitext
text/x-wiki
'''Aljeria''' (òrere '''Algeria''' me Uket-chieen̄) ìre ido me [[Afirika agan̄ Inyọn̄]]. Ama-ibot kan̄ ìre [[Algiers]]. Okike ijọn̄ ido ya obenbe ìre 2,381,741 km². Ọmọ ore òso akọp ido òmimin ichit me linyọn̄. Me okike ijọn̄, ọmọ omin ichit me otutuuk [[Afirika]] mè me linyọn̄ agan̄ ebi Arabu. Ọmọ si ore òso ido gweregwen ene ewabe ichit me emen me Afirika.
[[Failu:Flag_of_Algeria.svg|thumb|Egop Aljeria]]
[[Failu:Kassaman instrumental.ogg|thumb|Okwa-ido: "Kassaman" (Eji mîchieek use)]]
[[Failu:Algeria_(centered_orthographic_projection).svg|thumb|Ogugo-ijọn̄]]
Usem mkpulu me ido ya ìre [[usem Arabu]] mè [[usem Bebà]]. Mîkitumu si [[Usem Furans]] mè Daja (òrere usem Arabu eyi Aljeria). Erumfaka ido ya ìre Isilam (99%), sà 1% òsisik ya ere [[Kiristien]] mè [[Ebi Ju]].
Ido echi òkukup ikana Aljeria me ijọn̄ ìre: [[Tunisia]] me agan̄ inyọn̄ mbum-ura, [[Libia]] me agan̄ mbum-ura, [[Nijê]] me agan̄ osiki mbum-ura, [[Mali]], [[Mọritania]] mè [[Sayara Ichep-ura]] me agan̄ osiki ichep-ura, [[Moroko]] me agan̄ ichep-ura, sà [[Okwaan̄ Ile Mediterenia]] okup me agan̄ inyọn̄ kan̄.
Aljeria ore òso 16 òkakaan̄ aran̄-ijọn̄ iwa ichit me linyọn̄; mè ire òso iba me Afirika. Ọmọ ore òso onaan̄ge òkakaan̄ afo [gas] iwa ichit. Sonatrach, òrere uwu-mbubek aran̄ eyi ido ya [national oil company], omin ichit me Afirika; îkiria si owuwa efet ukan̄ isi [[Yurop]]. Ido yi ìre ge me lek echi ebi akọn̄ kiban̄ ewabe ichit; ọmọ si ore ge me lek ido ìkifiat ulobo otu ikpoko me lek ebi akọn̄ kiban̄. Aljeria îkup me [[Ntitiin̄ Afirika]], Arab League, OPEC, mè [[Ogbo Mgbambọp Ido]]. Ọmọ ore ge me lek ido ìchichili "Arab Maghreb Union."
Erieen̄ yi, Aljeria, ìnan̄a me lek "Algiers" [Aljìàs] òrere erieen̄ ama òmimin ichit me emen ido ya. Algiers ìnan̄a me usem Arabu "al-jazā'ir," òsisibi "ebi kè achọ ya." Me òjot òjot, erieen̄ ya ìre ''Jazā'ir Banī Mazghanna'' eyi òsisibi ''ebi kè achọ eyi ebi otoko Mazghana.'' Eya ore erieen̄ ebi ikikọp uji ile ekigwen ere ya me oka mgbọ. Adasi ebi ìluluk me ido ya me oka mgbọ ìre [[ebi Bebà]] [Berber].
Akarake [[Sudan]] ofelebe iba me acha 2011, Aljeria îkana ire ido òmimin ichit me Afirika me otutuuk ido òkup igba [[Okwaan̄ Ile Mediterenia]] ire ibe ekpọ me okike ijọn̄. Agan̄ ilile me lek [[Èwê Sayara]] ìkup me agan̄ osiki kan̄. Ere òbebene ichit me ido ya ìre [[Ogoon̄ Tayat]] òrere 3,003 m me ubene. Ikarek me ido yi îkiyok enenen; môkọt ikiyok si ikeya otuuk kè acha. Ire, me ikakwun̄, [[ura]] isinim, ere îra ifiik; eririeen̄ ikififiik mè okotọọk usini mgbọ. [[Ìbot]] îkirep me agan̄ cha ògbegbet lek okwaan̄ iso 400-600 mm me acha; oke ìbot òkirep îkiwa me agan̄ mbum-ura igak me agan̄ ichep-ura me ido ya. Ìbot ìnye otu ichit me agan̄ inyọn̄ me lek Aljeria agan̄ mbum-ura; me agan̄ kecha, ìbot îkirep ijot 1000 mm me acha, ire, ìkakimalek ìrep ìnye otu me agan̄ emen emen ido ya. Aljeria îkaan̄ si owuwa ogoon̄ ntitaak [sand dunes] me etete ebi kè ogoon̄. Me emen mgbọ ura, mgbọ efet okiwut unye unye, oke uyok îkinene ire 43.3 °C (110 °F). Ido ya si, îkaan̄ esese chieen̄ uti mè anam me emen.
==Ifit-mkpulu==
Ogwu ibot ido ìre ogwu ibot mkpulu Aljeria [The head of state is the president of Algeria]. Ekigobo ọmọ isun̄ ibe ikpulu ido ya acha go gaalek. Me adasi mgbọ, ogwu ibot mkpulu yi ìbokọt ikup me ibot mkpulu mgbọ iba gaalek, ire, ikan-ido eyi ebi uwu inama-ikan enen̄ebe ige mè isan̄a isibi me òso 11 Novemba, 2008 îninyi ogwu ibot mkpulu irek ikpukpulu owuwa mgbọ. Me Aljeria, akọp mè acha jeeta ire acha ene obosobe sabum onogọọk òkotap ubọk me ikpa orirọ igogobo ebi mkpulu me ido (orirọ ibene-ubọk). Ogwu ibot mkpulu eyi ido Aljeria, ọmọ ore ogwu ibot ebi akọn̄, mè ire ogwu ibot "Council of Ministers" mè ibot "High Security Council." Ọmọ okigobo ogwu "Prime Minister" òrere ogwu òkup me ibot mkpulu [who is the head of govt].
[[Failu:H%C3%A9micycle_de_l%27assembl%C3%A9e_populaire_nationale_(Alg%C3%A9rie).jpg|thumb|The People's National Assembly, uwu inama-ikan me Aljeria]]
Uwu inama-ikan eyi Aljeria ìre [[Uwu inama-ikan eyi agwut iba|eyi agwut iba]]: agwut eyi irak, ''People's National Assembly,'' ìkaan̄ ene 462 egobobe ibe ekup acha go; sà agwut eyi inyọn̄, ''Council of the Nation'' okaan̄ ene 144 ìbekup acha gweregwen. Me etete ebi agwut inyọn̄ yi, ebi ido egobo 96 sà ogwu ibot mkpulu ogobo 48. Igọọk me ikpa ikan-ido, kpebechieek ibe echili otu-ogbo geege ogbaan̄ me lek ifit-mkpulu ire ke otu-ogbo ya ìbogobo ebi ene igọọk me erumfaka, usem, otoko, <gender>, <profession> mè ìre agan̄ [region]. Ofifi si, ntitiin̄ ifit-mkpulu [political campaign] geelek ìkaan̄ isasan̄a lek kan̄ me lek inu cha ebakbe.
==Unen Ebilene==
''Freedom House'' etap Aljeria me lek ido echi ''kpenyi ebi ene utelelek''. Ikeya ke ekpọkpọ ikige ibak ido ya akarake 1972, îtata me 1989, 1990 mè 1991 etumube ibe ke înin̄ me otu ifuk ido ''inyinyi sọntiik utelelek'' [partly free]. Me Disemba, 2016, ''Euro-Mediterenian Human Right Monitor'' mînyi etip ofolek ike ido Aljeria ogbanbe ebi ene inyinyi etip ofolek inu òkimọnọ irek me emen ido.
==Mbubek==
Me acha 2011, ugwem-mbubek Aljeria îmin 2.6% isọkọ, inan̄a me ike mkpulu ido ya ofiatbe ikpoko me lek inanama ido. Me acha ya si, Aljeria mînyi ulook ibe ke ema mîfiat ikpoko isik $26.9 ego me lek ikpoko ema eketọtbe ifiafiat, eyi òsasa 62% iwa igak eyi òkosisik me acha 2010. Ido ya îria inu mbubek òjojot $73 ego isibi isi ebi kè ofifi ido, mè ibọkọ inu òjojot $46 ego inan̄a me ubọk ebi kè ofifi ido.
<!--Kachọk agan̄ yi ìsan̄a-->
{{Reflist}}
<!--Ọgbọn̄-->
[[Ọgbọn̄:Ido]]
[[Ọgbọn̄:Ido me Afirika]]
fp9bp8bht7z6xm2bococpookw07d0rk
Bawuchi (Agan̄-mkpulu)
0
112
4020
685
2024-11-16T19:08:16Z
Katelem
17
Nnen̄e inu isun̄ mè itap ugọbọ wiki
4020
wikitext
text/x-wiki
'''Bawuchi''' (òrere '''Bauchi State''' me usem Uket-chieen̄) ìre agan̄-mkpulu me agan̄ inyọn̄ mbum-ura me [[Naijiria]]. Agan̄-mkpulu echi òcheche okike ijọn̄ mèlek kan̄ ìre [[Kano (Agan̄-mkpulu)|Kano]] mè [[Jigawa]] me agan̄ inyọn̄, [[Taraba]] mè [[Pilatu (Agan̄-mkpulu)|Pilatu]] me agan̄ osiki, [[Gombe (Agan̄-mkpulu)|Gombe]] mè [[Yobe]] me agan̄ mbum-ura, mè [[Kaduna (Agan̄-mkpulu)|Kaduna]] me agan̄ ichep-ura. Egwen ibak [[Bauchi (Ama-ile)|Bauchi]] òkukup karake akat, mè ire si ama-ibot kan̄. Echili agan̄-mkpulu yi me acha 1976 mgbọ efelebe oka Agan̄-mkpulu agan̄ Inyọn̄ Mbum-ura [North Eastern State]. Me adasi mgbọ, lek ijọn̄ ònire [[Gombe (Agan̄-mkpulu)|Gombe]] chereyi ìkup me emen kan̄, ire, me acha 1996, Gombe înikana agan̄-mkpulu òkeke me lek kan̄.
[[Failu:Bauchi_State_Coat_of_arms.png|thumb|Iman̄ òriọọn̄ Bawuchi]]
[[Failu:Nigeria_Bauchi_State_map.png|thumb|Ogugo-ijọn̄ Bawuchi]]
Me etete [[Agan̄-mkpulu me Naijiria|agan̄-mkpulu 36]] òkup me Naijiria, Bawuchi ore òso go òmimin ichit me okike ijọn̄, mè ire òso jaaba ene ewabe ichit me emen. Otu-ifuk ebi ìluk me emen mîwa iraka 6,530,000 me acha 2016. [[Awak Ido eyi Yankari]] ìkup me agan̄-mkpulu yi. Owuwa ene me ama yi, inu òwawa iraka akọp irek jeeta mè go me efit (85%), ekigọọk erumfaka [[Isilam]], irek gweregwen me efit (6%) ekgiọọk erumfaka [[Kiristien]], sà irek onaan̄ge me efit (9%) ekigọọk [[Erumfaka Orọmijọn̄ Afirika|erumfaka orọmijọn̄]].<ref6>
Egwen agan̄-mkpulu yi ibak ogwu otâ ge, Baushe, òdadasi iluk me ere ya sabum Yakubu, adasi ogwu ibot mkpulu orọmijọn̄ oninu ere ya.
<!--Kachọk agan̄ yi ìsan̄a-->
{{Reflist}}
<!--Ọgbọn̄-->
[[Ọgbọn̄:Agan̄-mkpulu me Naijiria]]
k4iaazfp3e5xsw0xmlu9m3p0rilqqe4
Bayelisa
0
113
4021
691
2024-11-16T19:17:30Z
Katelem
17
Nnen̄e inu isun̄
4021
wikitext
text/x-wiki
'''Bayelisa''' (òrere '''Bayelsa''' me Ebeke) ìre agan̄-mkpulu ge me lek echi òkup me agan̄ osiki me ido [[Naijiria]]. Ìkup me agan̄ [[Ebon Okwaan̄ Naija]]. Echili agan̄-mkpulu Bayelisa me acha 1996; esan̄a ọmọ isibi me lek [[Rivas (Agan̄-mkpulu)|Rivas]] isa irọ ayaya agan̄-mkpulu me ido Naijiria. Agan̄-mkpulu echi òkukup ikana ọmọ me ijọn̄ ìre Rivas me agan mbum-ura mè [[Delita]] me agan̄ ichep-ura, sà mun̄ [[Emen-awaji Atilantik]] okana ọmọ me agan osiki. Okike ijọn̄ îbenbe môso 10,773 km². Bayelisa ìkaan̄ amgan̄-mkpulu ija jeeta. Ema ìre Ekeremọ, Kolokuma/Opokuma, Yenagowa, Nembe, Ogbia, Sagbama, Brass mè Ijaw agan̄ Osiki. Bayelisa ìche okike ijọn̄ mèlek agan̄-mkpulu Rivas mè Delita.
[[Failu:Smoke_from_oil_flare,_Nembe_Creek.jpg|thumb|Oduku ònan̄a me lek ukan̄ <gas> me Nembe]]
[[Failu:Flag_of_Bayelsa_State.svg|thumb|Egop Agan̄-mkpulu Bayelisa]]
[[Failu:Seal_of_Bayelsa_State.png|thumb|Iman̄ òriọọn̄ Bayelisa]]
Ijọ [Ijaw] ore usem eikimalek itumu me Bayelisa. Mîkitumu si usem Isoko mè Urobo [Urhobo] me ama kiban ukot ikaan̄. Bayelisa si ìre ama iman ebi Urobo ìkiluk me agan̄-mkpulu ija Sagbama. Me otu-ifuk ene ìluluk me emen, Bayelisa ore agan̄-mkpulu òsisip ichit me ido Naijiria, ike etip orirọ ifuk-ene eyi acha 2006 otumube. Ọmọ si ìre ge me etete echi òsisip ichit me okike ijọn̄. Ijọn̄ Bayelisa ìkup mum mun̄ mije okwaan̄ òtatap ikana ọmọ me ijọn̄; eya onenikput inanama uga oniin̄.
<!--Kachọk agan̄ yi ìsan̄a-->
{{Reflist}}
<!--Ọgbọn̄-->
[[Ọgbọn̄:Agan̄-mkpulu me Naijiria]]
9ys5p9quetqlgb9cnymbesk34a19sdf
Benuwe
0
115
4022
707
2024-11-16T19:29:15Z
Katelem
17
Nnen̄e inu isun̄
4022
wikitext
text/x-wiki
'''Benuwe''' (òrere '''Benue''' usem uket-chieen̄) ìre agan̄-mkpulu ge òkup me agan̄ Inyọn̄-Etete me ido [[Naijiria]]. Me orirọ ifuk-ene eyi acha 2006, otu-ifuk ene ìluluk me agan̄-mkpulu ya ìre 4,253,641. Echili agan̄-mkpulu ya me acha 1976;<ref>{{Cite web |date=2022-02-04 |title=Benue at 46: Like Winston Churchill, like Samuel Ortom |url=https://www.thecable.ng/benue-at-46-like-winston-churchill-like-samuel-ortom |access-date=2022-03-18 |website=TheCable |language=en-US}}</ref> ọmọ mèlek ofifi agan̄-mkpulu jaaba ke echili mgbọ ya. Egwen erieen̄ agan̄-mkpulu yi ibak [[Okwaan̄ Benuwe]] òrere òso okwaan̄ iba òmimin ichit me ido Naijiria.<ref>{{Cite web|title=Historical Background – I am Benue|url=http://www.iambenue.com/benue-state/benue-state/benue/|access-date=2022-02-07|language=en-GB}}</ref> Erieen̄ yi ''Benuwe'' ìnan̄a me lek ikọ chi ''Beer Nor'' me ogbọn̄ usem Bantu, òsisibi ''mun̄ eyi ndidie''. Ama-mkpulu echi òtatap ikana ọmọ ìre [[Nasarawa]] me agan̄ inyọn̄, [[Taraba]] me agan̄ mbum-ura, [[Kogi]] me agan̄ ichep-ura, [[Enugu (Agan̄-mkpulu)|Enugu]] me agan̄ osiki ichep-ura, [[Ebọnyi]] mè [[Kurọs Riva]] me agan̄ osiki, mè iche okike ijọn̄ ido mè ido [international border] mèlek [[Kamerun]] me agan̄ osiki ichep-ura.<ref>{{Cite web|date=2019-01-07|title=Benue State|url=https://www.nipc.gov.ng/nigeria-states/benue-state/|access-date=2021-06-14|website=Nigerian Investment Promotion Commission|language=en-US}}</ref> Ebi ìluluk me agan̄-mkpulu yi ìre ebi otoko [[Tivi]], [[Idoma]], [[Igede]], mè [[Etulo]]. Ama ibot kan̄ ìre [[Makọdi]].<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/place/Makurdi|title=Makurdi {{!}} Nigeria|website=Encyclopedia Britannica|language=en|access-date=2019-04-19}}</ref>
Lek ijọn̄ ya îkinin̄ lek inu ewopbe me uko enenen. Ekigwen agan̄-mkpulu yi ibe îre ''Okwun inorie ido.'' Mfut uko [crops] ema ekiwop òsisibi isi ìre: ulaja, mango, mpitimpi, ofuwa, ngọdi soya, àkpa gini, fàlâs, ukwa, <sesame>, [[ọrọsi]], ichip ijọn̄ mè kôok.
[[Failu:Sunset at River Benue.jpg|thumb|Ichep-ura me Okwaan̄ Benuwe]]
[[Failu:Seal of Benue State.png|thumb|Iman̄ òriọọn̄ Benuwe]]
[[Failu:Nigeria - Benue.svg|thumb|Ogugo-ijọn̄: ere Benuwe okupbe]]
Agan̄-mkpulu Benuwe òkup chereyi ìnan̄a me lek ijọn̄ efieekbe isan̄a me lek <protectorate> [[Naijiria agan̄ Inyọn̄]] me ibebene òso senturi akọp iba. Me adasi mgbọ, ekigwen lek ijọn̄ ya ''Agan̄ [Province] Munshi'' mege inire acha 1918 mgbọ enwenebe erieen̄ kan̄ inikigwen ibak [[Okwaan̄ Benuwe]], òrere <geographical feature> òsisibi isi me lek ijọn̄ ya.<ref>{{Cite web|title=Benue {{!}} Nigeria|url=https://www.britannica.com/place/Benue|access-date=2021-06-15|website=Encyclopedia Britannica|language=en}}</ref> Efieek ijọn̄ isan̄a me lek oka Agan̄-mkpulu Benuwe-Pilatu mèlek [[Kwara]] igbaalek ijọn̄ agan̄ [[Igala|Ebi Igala]] isa ichili Agan̄-mkpulu Benuwe me acha 1976.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://benuestate.gov.ng/historical-background/|title=Historical Background|date=2017-11-01|website=Government of Benue State|language=en-US|access-date=2020-03-09}}</ref> Me acha 1991, mîfele usini agan̄ me lek Benuwe (<mainly> agan̄ ebi ìkitumu usem Igala isa igbaalek usini agan̄ efieekbe isan̄a me lek Kwara isa ichili [[Kogi|Agan̄-mkpulu Kogi]]. Eriọọn̄ Benuwe kire ''<Heartbeat> eyi Agan̄ Etete'' [Middle Belt] mè ''Ama ibot <entertainment> me [[Agan̄ Etete]].'' Otukpo, òkup me agan̄-mkpulu yi, òrere ama ibot inyi [[Idoma|Ebi Idoma]] me agan̄ orọmijọn̄ mè mkpulu [administrative], ke eriọọn̄ kire ''Ejit Egbe àtat'' mè ''Ijọn̄ ebi kpekitet ukpook.''<ref>{{Cite web|date=2018-01-28|title=Idoma International Carnival gradually revving into cultural hub|url=https://t.guardian.ng/art/idoma-international-carnival-gradually-revving-into-cultural-hub/|access-date=2021-08-02|website=The Guardian Nigeria News - Nigeria and World News|language=en-US}}</ref>
<!--Kachọk agan̄ yi ìsan̄a-->
{{Reflist}}
<!--Ọgbọn̄-->
[[Ọgbọn̄:Agan̄-mkpulu me Naijiria]]
m6dqas3kn5klgff3706hjiztmackzoo