Vikimənbə:Kənd meydanı

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10.xsd" version="0.10" xml:lang="az">
  <siteinfo>
    <sitename>Vikimənbə</sitename>
    <dbname>azwikisource</dbname>
    <base>https://az.wikisource.org/wiki/Ana_s%C9%99hif%C9%99</base>
    <generator>MediaWiki 1.43.0-wmf.2</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Media</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Xüsusi</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Müzakirə</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">İstifadəçi</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">İstifadəçi müzakirəsi</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Vikimənbə</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Vikimənbə müzakirəsi</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Fayl</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Fayl müzakirəsi</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">MediaViki</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">MediaViki müzakirəsi</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Şablon</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Şablon müzakirəsi</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Kömək</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Kömək müzakirəsi</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Kateqoriya</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Kateqoriya müzakirəsi</namespace>
      <namespace key="100" case="first-letter">Portal</namespace>
      <namespace key="101" case="first-letter">Portal müzakirəsi</namespace>
      <namespace key="102" case="first-letter">Müəllif</namespace>
      <namespace key="103" case="first-letter">Müəllif müzakirəsi</namespace>
      <namespace key="250" case="first-letter">Page</namespace>
      <namespace key="251" case="first-letter">Page talk</namespace>
      <namespace key="252" case="first-letter">Index</namespace>
      <namespace key="253" case="first-letter">Index talk</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Modul</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Modul müzakirəsi</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Vikimənbə:Kənd meydanı</title>
    <ns>4</ns>
    <id>3</id>
    <revision>
      <id>84668</id>
      <parentid>84486</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T20:20:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MediaWiki message delivery</username>
        <id>2447</id>
      </contributor>
      <comment>/* Vote now to select members of the first U4C */ yeni bölmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="50327" xml:space="preserve">{{Kənd meydanı}}
&lt;!-- ----------------Bu xətdən yuxarı səhifə başlıqlar üçündür --------------------------------- --&gt;
&lt;!-- Ən aşağıya əlavə edin  --&gt;
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! [[Vikimənbə:Kənd meydanı/Arxiv|'''Arxiv''']]
|-
|}
{{Qısayol|VM:KM}}
{{TOCsağ}}


== Deploying the Phonos in-line audio player to your Wiki ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
{{int:Hello}}!

Apologies if this message is not in your language, {{int:Please-translate}} to your language.

This wiki will soon be able to use the [[mw:Help:Extension:Phonos#Inline_audio_player_mode|inline audio player]] implemented by the [[mw:Extension:Phonos|Phonos]] extension. This is part of fulfilling a wishlist proposal of providing [[m:Community_Wishlist_Survey_2022/Multimedia_and_Commons/Audio_links_that_play_on_click|audio links that play on click]].

With the inline audio player, you can add text-to-speech audio snippets to wiki pages by simply using a tag:
&lt;syntaxhighlight lang=&quot;wikitext&quot;&gt;
&lt;phonos file=&quot;audio file&quot; label=&quot;Listen&quot;/&gt;
&lt;/syntaxhighlight&gt;
The above tag will show the text next to a speaker icon, and clicking on it will play the audio instantly without taking you to another page. A common example where you can use this feature is in adding pronunciation to words as illustrated on the [[wiktionary:en:English#Pronunciation|English Wiktionary]] below.

&lt;syntaxhighlight lang=&quot;wikitext&quot;&gt;
{{audio|en|En-uk-English.oga|Audio (UK)}}
&lt;/syntaxhighlight&gt;

Could become:

&lt;syntaxhighlight lang=&quot;wikitext&quot;&gt;
&lt;phonos file=&quot;En-uk-English.oga&quot; label=&quot;Audio (UK)&quot;/&gt;
&lt;/syntaxhighlight&gt;

The inline audio player will be available in your wiki in 2 weeks time; in the meantime, we would like you to [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:Phonos|read about the features]] and give us feedback or ask questions about it in this [[mw:Help_talk:Extension:Phonos|talk page]].

Thank you!&lt;/div&gt;
&lt;bdi lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;[[m:User:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]], on behalf of the Foundation's Language team&lt;/bdi&gt;
&lt;/div&gt;

02:26, 27 iyul 2023 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:UOzurumba (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:UOzurumba_(WMF)/sandbox_announcement_list_(In-line_audio_player)&amp;oldid=25350821 --&gt;

== Poll regarding August 2023 Wikisource Community meeting ==

Hello fellow Wikisource enthusiasts!
 
We will be organizing this month’s [[:m:Wikisource Community meetings|Wikisource Community meeting]] in the last week of August and we need your help to decide on a time and date that works best for the most number of people. Kindly share your availability at the wudele link below: 

https://wudele.toolforge.org/U9b5TC4QJMPuu1tY

Meanwhile, feel free to check out [[:m:Wikisource Community meetings|the page on Meta-wiki]] and suggest topics for the agenda.
 
Regards

[[:m:User:KLawal-WMF|KLawal-WMF]] and [[:m:User:PMenon-WMF|PMenon-WMF]]
 
&lt;small&gt;Sent via [[İstifadəçi:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:MediaWiki message delivery|müzakirə]]) 10:53, 12 avqust 2023 (UTC)&lt;/small&gt;
&lt;!-- Message sent by User:PMenon-WMF@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGill_(WMF)/lists/WS_VPs&amp;oldid=24128105 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Review the Charter for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt; 
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/U4C Building Committee/Announcement - Review|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/U4C Building Committee/Announcement - Review}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''
Hello all,

I am pleased to share the next step in the [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct]] work. The [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) draft charter]] is now ready for your review. 

The [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|Enforcement Guidelines]] require a [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines#4.5_U4C_Building_Committee|Building Committee]] form to draft a charter that outlines procedures and details for a global committee to be called the [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines#4._UCoC_Coordinating_Committee_(U4C)|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)]]. Over the past few months, the U4C Building Committee worked together as a group to discuss and draft the U4C charter. The U4C Building Committee welcomes feedback about the draft charter now through 22 September 2023. After that date, the U4C Building Committee will revise the charter as needed and a community vote will open shortly afterward.

Join the conversation during the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/U4C Building Committee#Conversation hours|conversation hours]] or on [[m:Talk:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|Meta-wiki]].

Best,&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]], on behalf of the U4C Building Committee, 15:35, 28 avqust 2023 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=25392152 --&gt;

== Bütün vikilər yaxın vaxtlarda sadəcə oxuma rejimində işləyəcək ==

&lt;section begin=&quot;server-switch&quot;/&gt;&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;

[[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|Bu mesajı başqa dildə oxuyun]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-Tech%2FServer+switch&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]

&lt;span class=&quot;mw-translate-fuzzy&quot;&gt;Vikipediya və digər Vikimedia saytlarının fövqəladə hallarda da fəaliyyətini davam etdirə bilməsi üçün [[foundation:|Wikimedia Foundation]],&lt;/span&gt; ilkin və ikinci dərəcəli məlumat mərkəzləri arasında keçidi sınaqdan keçirir.  Hər şeyin düzgün işlədiyindən əmin olmaq üçün Vikimedianın texnologiya bölməsi planlaşdırılmış bir sınaq keçirməlidir. Bu sınaq verilənlərin bir məlumat mərkəzindən digərinə təhlükəsiz şəkildə keçib-keçə bilməyəcəyini göstərəcək. Yəni birinci verilənlər mərkəzində problem yaranarsa, ikinci verilənlər mərkəzinə keçilə bilər və istifadəçilər yenə də Vikipediya və digər Vikimedia saytlarına daxil ola bilərlər. Sınağın məqsədi bu keçidin problemsiz şəkildə həyata keçirildiyini göstərməkdir. Sınağ müddətində bir çox komanda gözlənilməyən problemləri həll etmək üçün hazır vəziyyətdə olacaq. 

'''{{#time:j xg|2023-09-20|az}}'''-dən etibarən bütün şəbəkə trafiki başqa yerə yönəldiləcək. Sınaq saat 14:00 UTC -da başlayacaq

Təəssüf ki, [[mw:Special:MyLanguage/Manual:What is MediaWiki?|Vikimediadakı]] bəzi məhdudiyyətlərə görə, köçürmə zamanı bütün redaktələr dayandırılmalıdır. Bu kəsintiyə görə üzr istəyirik və gələcəkdə onu ən aza endirmək üçün işləyirik. 

''''''Qısa müddət ərzində siz bütün vikiləri oxuya biləcəksiniz, lakin onları redaktə edə bilməyəcəksiniz.''''''

** {{#time:l j xg Y|2023-09-20|az}}-cü il, çərşənbə günü bir saata qədər redaktə edə bilməyəcəksiniz.
** Bu müddət ərzində redaktə etməyə cəhd etsəniz, xəta xəbərdarlığı görəcəksiniz Ümid edirik ki, bu dəqiqələr ərzində heç bir redaktə itirilməyəcək, lakin buna zəmanət verə bilmərik. Əgər xəta xəbərdarlığını görsəniz, hər şey normallaşana qədər gözləyin. Bundan sonra redaktənizi yaddaşa saxlaya bilməlisiniz. Bununla belə, ehtiyat tədbiri olaraq, dəyişikliklərinizi vaxtından əvvəl kopiyalamağınızı tövsiyə edirik.

''Başqa təsirləri:''

** Arxa plandakı işlər daha yavaş işləyəcək və bəziləri ləğv oluna bilər. Qırmızı keçidlər, yəni əlaqəli səhifənin hələ yaradılmaması və ya adın səhv yazılması vəziyyətində yaranan qırmızı keçidlər normaldan daha yavaş yenilənə bilər. Əgər başqa yerdə keçidi olan məqalə yaratsanız, keçid həmişəkindən daha uzun müddət qırmızı qala bilər. Bəzi uzun müddət işləyən proqramlar dayandırılmalı olacaq.
* * Normal həftələrdə olduğu kimi, kod yeniləmələrinin edilməsini gözləyirik. Bununla belə, bəzi hallarda əməliyyatlar tərəfindən tələb olunan kodun dondurulması əvvəlcədən müəyyən edilmiş vaxtda edilə bilər.
* * [[mw:Special:MyLanguage/GitLab|GitLab]] təxminən 90 dəqiqə ərzində əlçatmaz olacaq.

Lazım gələrsə, bu layihə təxirə salına bilər. [[wikitech:Switch_Datacenter|Layihəni wikitech.wikimedia.org]] saytında oxuya bilərsiniz. İstənilən dəyişiklik, layihədə elan ediləcək. Bununla bağlı daha çox bildirişlər olacaq. Bu proses başlamadan 30 dəqiqə əvvəl bütün vikilərdə banner göstəriləcək. ''''''Zəhmət olmasa bu məlumatı icmanızla paylaşın.''''''&lt;/div&gt;&lt;section end=&quot;server-switch&quot;/&gt;

[[User:Trizek (WMF)|Trizek_(WMF)]] ([[m:User talk:Trizek (WMF)|talk]]) 09:23, 15 sentyabr 2023 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Trizek (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&amp;oldid=25018086 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;== Opportunities open for the Affiliations Committee, Ombuds commission, and the Case Review Committee  ==&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;div style=&quot;margin:.2em 0 .5em;margin-{{#switch:{{PAGELANGUAGE}}|ar|arc|ary|arz|azb|bcc|bgn|ckb|bqi|dv|fa|fa-af|glk|ha-arab|he|kk-arab|kk-cn|ks|ku-arab|ms-arab|mzn|pnb|prd|ps|sd|ug|ur|ydd|yi=right|left}}:3ex;&quot;&gt;
[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Legal department/Committee appointments/Announcement/Short|''You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.'']]

''&lt;span class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Legal department/Committee appointments/Announcement/Short|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation Legal department/Committee appointments/Announcement/Short}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/span&gt;''&lt;/div&gt;

Hi everyone! The [[m:Special:MyLanguage/Affiliations Committee|Affiliations Committee]] (AffCom), [[m:Special:MyLanguage/Ombuds_commission|Ombuds commission]] (OC), and the [[m:Special:MyLanguage/Trust_and_Safety/Case_Review_Committee|Case Review Committee]] (CRC) are looking for new members. These volunteer groups provide important structural and oversight support for the community and movement. People are encouraged to nominate themselves or encourage others they feel would contribute to these groups to apply. There is more information about the roles of the groups, the skills needed, and the opportunity to apply on the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Legal department/Committee appointments|'''Meta-wiki page''']]. 

On behalf of the Committee Support team,&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
~ [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 16:41, 9 oktyabr 2023 (UTC) &lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=25570445 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Review and comment on the 2024 Wikimedia Foundation Board of Trustees selection rules package&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/wiki/Wikimedia Foundation elections/2024/Announcement/Rules package review - short| You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/wiki/Wikimedia Foundation elections/2024/Announcement/Rules package review - short|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:wiki/Wikimedia Foundation elections/2024/Announcement/Rules package review - short}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''
Dear all, 

Please review and comment on the Wikimedia Foundation Board of Trustees selection rules package from now until 29 October 2023. The selection rules package was based on older versions by the Elections Committee and will be used in the 2024 Board of Trustees selection. Providing your comments now will help them provide a smoother, better Board selection process. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024|More on the Meta-wiki page]].

Best,

Katie Chan &lt;br&gt;
Chair of the Elections Committee&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

01:13, 17 oktyabr 2023 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=25570445 --&gt;

== Invitation for Wikisource Community Meeting October 2023 ==

Hello fellow Wikisource enthusiasts!

We are the hosting this month’s [[:m:Wikisource Community meetings|Wikisource Community meeting]] on '''28 October 2023, 7 AM UTC''' ([https://zonestamp.toolforge.org/1698483600 check your local time]). This meeting time is Eastern Hemisphere-focused and we will alternate the meeting times every month.

The first half of the meeting will be focused on non-technical updates and conversations like events, conferences, proofread-a-thons and collaborations. The second half will be focused on technical updates and conversations, such as talking about major challenges faced by Wikisource communities, similar to the ones conducted in previous Community meetings.

If you are interested in joining the meeting, kindly leave a message on '''sgill@wikimedia.org''' and we will add you to the calendar invite.

Meanwhile, feel free to check out [[:m:Wikisource Community meetings|the page on Meta-wiki]] and suggest any other topics for the agenda.

Regards
[[:m:User:KLawal-WMF|KLawal-WMF]], [[:m:User:PMenon-WMF|PMenon-WMF]], [[:m:User:SWilson (WMF)|Sam Wilson (WMF)]], and [[:m:User:SGill (WMF)|Satdeep Gill (WMF)]]

&lt;small&gt; Sent using [[İstifadəçi:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:MediaWiki message delivery|müzakirə]]) 14:11, 18 oktyabr 2023 (UTC)&lt;/small&gt;
&lt;!-- Message sent by User:PMenon-WMF@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGill_(WMF)/lists/WS_VPs&amp;oldid=24128105 --&gt;

== The Vector 2022 skin as the default in three weeks? ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
''[[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/2023-10 for sister projects|Read this in your language]] • &lt;span class=plainlinks&gt;[https://mediawiki.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-Reading%2FWeb%2FDesktop+Improvements%2FUpdates%2F2023-10+for+sister+projects&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{Int:please-translate}}]&lt;/span&gt; • Please tell other users about these changes''

Hello. I'm writing on behalf of the [[mw:Reading/Web|Wikimedia Foundation Web team]]. '''In three weeks, we would like to make the Vector 2022 skin the default on this wiki.'''
[[File:Desktop Improvements - how to enable globally.png|thumb|[[Special:GlobalPreferences|{{int:globalpreferences}}]]]]
'''If you prefer keeping the current skin''' select &quot;Vector legacy (2010)&quot; on [[Special:GlobalPreferences#mw-prefsection-rendering|the appearance tab of the global preferences]] and save the change. We encourage you to give the new skin a try, though.

It would become the default for all logged-out users, and also all logged-in users who currently use Vector legacy as a [[Special:Preferences#mw-prefsection-rendering|local]] (but not global) preference. Logged-in users can at any time switch to any other skin. No changes are expected for these skins.
&lt;div style=&quot;width:100%; margin:auto;&quot;&gt;&lt;gallery widths=&quot;250&quot; heights=&quot;180&quot; mode=&quot;packed&quot; caption=&quot;Top of an article&quot;&gt;
Screenshot Historia da moeda do Tíbet - 2022-09-22 - Vector 2010 top.png|Vector legacy (current default)
Screenshot Historia da moeda do Tíbet - 2022-09-22 - Vector 2022 top.png|Vector 2022
&lt;/gallery&gt;&lt;gallery widths=&quot;250&quot; heights=&quot;180&quot; mode=&quot;packed&quot; caption=&quot;A section of an article&quot;&gt;
Screenshot Historia da moeda do Tíbet - 2022-09-22 - Vector 2010 scrolled.png|Vector legacy (current default)
Screenshot Historia da moeda do Tíbet - 2022-09-22 - Vector 2022 scrolled.png|Vector 2022
&lt;/gallery&gt;&lt;/div&gt;
=== About the skin ===
[[File:Wikimania 2022 Vector (2022) Presentation.pdf|thumb|Slides to our Wikimania 2022 presentation. [https://www.youtube.com/watch?v=yC-ItaXDe2A You may also listen to the recording on YouTube (in English)].]]
'''[Why is a change necessary]''' When the current default skin was created, it reflected the needs of the readers and editors as these were 14 years ago. Since then, new users have begun using the Internet and Wikimedia projects in different ways. [[wmfblog:2022/08/18/prioritizing-equity-within-wikipedias-new-desktop/|The old Vector does not meet their needs]].

'''[Objective]''' The objective for the Vector 2022 skin is to make the interface more welcoming and comfortable for readers and useful for advanced users. It introduces a series of changes that aim to improve problems new and existing readers and editors were having with the old skin. It draws inspiration from previous user requests, the [[metawiki:Special:MyLanguage/Community_Wishlist_Survey|Community Wishlist Surveys]], and gadgets and scripts. The work helped our code follow the standards and improve all other skins. [[phab:phame/post/view/290/how_and_why_we_moved_our_skins_to_mustache/|The PHP code in the other available skins has been reduced by 75%]]. The project has also focused on making it easier to support gadgets and use APIs.
[[File:Screenshot of the Vector-2022 skin's fullscreen toggle.png|thumb]]
'''[Changes in a nutshell]''' The skin introduces changes that improve readability and usability. The new skin does not remove any functionality currently available on the Vector skin.
* The limited width and pin-able menus allow to adjust the interface to the screen size, and focus on editing or reading. Logged-in and logged-out users may use a toggle button to keep the full width, though.
* The sticky header makes it easier to find tools that editors use often. It decreases scrolling to the top of the page by 16%.
* The new table of contents makes it easier to navigate to different sections. Readers and editors jump to different sections of the page 50% more than with the old table of contents. It also looks a bit different on talk pages.
* The new search bar is easier to find and makes it easier to find the correct search result from the list. This increased the amount of searches started by 30% on the tested wikis.
* The skin does not negatively affect pageviews, edit rates, or account creation. There is evidence of increases in pageviews and account creation across partner communities.
'''[Customize this skin]''' It's possible to configure and personalize our changes. We support volunteers who create new gadgets and user scripts. Check out [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Repository|the repository]] for a list of currently available customizations and changes, or add your own.

=== Our plan ===

'''If no large concerns are raised, we plan on deploying on 14 November'''. If you'd like to ask our team anything, if you have questions, concerns, or additional thoughts, please comment in any language. If this is the first comment to my message, make sure to ping me. We will gladly answer! Also, check out [[mw:Reading/Web/Desktop Improvements/Frequently asked questions|our FAQ]]. Thank you! [[User:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[User talk:SGrabarczuk (WMF)|&lt;span class=&quot;signature-talk&quot;&gt;müzakirə&lt;/span&gt;]]) 01:17, 26 oktyabr 2023 (UTC)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:SGrabarczuk (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGrabarczuk_(WMF)/sandbox/MM/Varia&amp;oldid=25791827 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;(New) Feature on [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:Kartographer|Kartographer]]: Adding geopoints via QID&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;Body&quot;/&gt;Since September 2022, it is possible to create geopoints using a QID. Many wiki contributors have asked for this feature, but it is not being used much. Therefore, we would like to remind you about it. More information can be found on the [[M:WMDE_Technical_Wishes/Geoinformation/Geopoints via QID|project page]]. If you have any comments, please let us know on the [[M:Talk:WMDE Technical Wishes/Geoinformation/Geopoints via QID|talk page]]. – Best regards, the team of Technical Wishes at Wikimedia Deutschland
&lt;section end=&quot;Body&quot;/&gt;
&lt;/div&gt;

[[M:User:Thereza Mengs (WMDE)|Thereza Mengs (WMDE)]] 12:31, 13 dekabr 2023 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Thereza Mengs (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_all_village_pumps&amp;oldid=25955829 --&gt;

== Do you use Wikidata in Wikimedia sibling projects? Tell us about your experiences ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
''Note: Apologies for cross-posting and sending in English.''

Hello, the '''[[m:WD4WMP|Wikidata for Wikimedia Projects]]''' team at Wikimedia Deutschland would like to hear about your experiences using Wikidata in the sibling projects. If you are interested in sharing your opinion and insights, please consider signing up for an interview with us in this '''[https://wikimedia.sslsurvey.de/Wikidata-for-Wikimedia-Interviews Registration form]'''.&lt;br&gt; 
''Currently, we are only able to conduct interviews in English.''

The front page of the form has more details about what the conversation will be like, including how we would '''compensate''' you for your time.

For more information, visit our ''[[m:WD4WMP/AddIssue|project issue page]]'' where you can also share your experiences in written form, without an interview.&lt;br&gt;We look forward to speaking with you, [[m:User:Danny Benjafield (WMDE)|Danny Benjafield (WMDE)]] ([[m:User talk:Danny Benjafield (WMDE)|talk]]) 08:53, 5 January 2024 (UTC)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Danny Benjafield (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/WD4WMP/ScreenerInvite&amp;oldid=26027495 --&gt;

== Reusing references: Can we look over your shoulder? ==

''Apologies for writing in English.''

The Technical Wishes team at Wikimedia Deutschland is planning to [[m:WMDE Technical Wishes/Reusing references|make reusing references easier]]. For our research, we are looking for wiki contributors willing to show us how they are interacting with references.

* The format will be a 1-hour video call, where you would share your screen. [https://wikimedia.sslsurvey.de/User-research-into-Reusing-References-Sign-up-Form-2024/en/ More information here].
* Interviews can be conducted in English, German or Dutch.
* [[mw:WMDE_Engineering/Participate_in_UX_Activities#Compensation|Compensation is available]].
* Sessions will be held in January and February.
* [https://wikimedia.sslsurvey.de/User-research-into-Reusing-References-Sign-up-Form-2024/en/ Sign up here if you are interested.]
* Please note that we probably won’t be able to have sessions with everyone who is interested. Our UX researcher will try to create a good balance of wiki contributors, e.g. in terms of wiki experience, tech experience, editing preferences, gender, disability and more. If you’re a fit, she will reach out to you to schedule an appointment.

We’re looking forward to seeing you, [[m:User:Thereza Mengs (WMDE)| Thereza Mengs (WMDE)]]
&lt;!-- Message sent by User:Thereza Mengs (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_all_village_pumps&amp;oldid=25956752 --&gt;

== Invitation to join January Wikisource Community Meeting ==

Hello fellow Wikisource enthusiasts!

We are the hosting this month’s [[:m:Wikisource Community meetings|Wikisource Community meeting]] on '''27 January 2024, 3 PM UTC''' ([https://zonestamp.toolforge.org/1706367600 check your local time]).

As we gear up for our upcoming Wikisource Community meeting, we are excited to share some additional information with you.

The meetings will now be held on the last Saturday of each month. We understand the importance of accommodating different time zones, so to better cater to our global community, we've decided to alternate meeting times. The meeting will take place at 3 pm UTC this month, and next month it will be scheduled for 7 am UTC on the last Saturday. This rotation will continue, allowing for a balanced representation of different time zones.

As always, the meeting agenda will be divided into two halves. The first half of the meeting will focus on non-technical updates, including discussions about events, conferences, proofread-a-thons, and collaborations. The second half will delve into technical updates and conversations, addressing major challenges faced by Wikisource communities, similar to our previous Community meetings.

If you are interested in joining the meeting, kindly leave a message on '''klawal-ctr@wikimedia.org''' and we will add you to the calendar invite.

Meanwhile, feel free to check out [[:m:Wikisource Community meetings|the page on Meta-wiki]] and suggest any other topics for the agenda.

Regards

[[:m:User:KLawal-WMF|KLawal-WMF]], [[:m:User:SWilson (WMF)|Sam Wilson (WMF)]], and [[:m:User:SGill (WMF)|Satdeep Gill (WMF)]]

&lt;small&gt; Sent using [[İstifadəçi:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:MediaWiki message delivery|müzakirə]]) 10:54, 18 yanvar 2024 (UTC)&lt;/small&gt;
&lt;!-- Message sent by User:KLawal-WMF@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGill_(WMF)/lists/WS_VPs&amp;oldid=25768507 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Vote on the Charter for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/wiki/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Announcement - voting opens|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:wiki/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Announcement - voting opens}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]''
Hello all,

I am reaching out to you today to announce that the voting period for the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] (U4C) Charter is now open. Community members may [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter/Voter_information|cast their vote and provide comments about the charter via SecurePoll]] now through '''2 February 2024'''. Those of you who voiced your opinions during the development of the [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines|UCoC Enforcement Guidelines]] will find this process familiar.

The [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|current version of the U4C Charter]] is on Meta-wiki with translations available. 

Read the charter, go vote and share this note with others in your community. I can confidently say the U4C Building Committee looks forward to your participation.

On behalf of the UCoC Project team,&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 18:09, 19 yanvar 2024 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=25853527 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Last days to vote on the Charter for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/wiki/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Announcement - voting reminder|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:wiki/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Announcement - voting reminder}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]''
Hello all,

I am reaching out to you today to remind you that the voting period for the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] (U4C) charter will close on '''2 February 2024'''. Community members may [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter/Voter_information|cast their vote and provide comments about the charter via SecurePoll]]. Those of you who voiced your opinions during the development of the [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines|UCoC Enforcement Guidelines]] will find this process familiar.

The [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|current version of the U4C charter]] is on Meta-wiki with translations available. 

Read the charter, go vote and share this note with others in your community. I can confidently say the U4C Building Committee looks forward to your participation.

On behalf of the UCoC Project team,&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 17:00, 31 yanvar 2024 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=25853527 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Announcing the results of the UCoC Coordinating Committee Charter ratification vote&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/wiki/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Announcement - results|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:wiki/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Announcement - results}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]''

Dear all,

Thank you everyone for following the progress of the Universal Code of Conduct. I am writing to you today to announce the outcome of the [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter/Voter_information|ratification vote]] on the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|Universal Code of Conduct Coordinating Committee Charter]]. 1746 contributors voted in this ratification vote with 1249 voters supporting the Charter and 420 voters not. The ratification vote process allowed for voters to provide comments about the Charter. 

A report of voting statistics and a summary of voter comments will be published on Meta-wiki in the coming weeks.

Please look forward to hearing about the next steps soon.

On behalf of the UCoC Project team,&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 18:24, 12 fevral 2024 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=26160150 --&gt;

== Invitation to join February Wikisource Community Meeting ==

Hello fellow Wikisource enthusiasts!


We are the hosting this month’s [[:m:Wikisource Community meetings|Wikisource Community meeting]] on '''24 February 2024, 7 AM UTC''' ([https://zonestamp.toolforge.org/1708758000 check your local time]).


The meeting agenda will be divided into two halves. The first half of the meeting will focus on non-technical updates, including discussions about events, conferences, proofread-a-thons, and collaborations. The second half will delve into technical updates and conversations, addressing major challenges faced by Wikisource communities, similar to our previous Community meetings.


If you are interested in joining the meeting, kindly leave a message on '''klawal-ctr@wikimedia.org''' and we will add you to the calendar invite.


Meanwhile, feel free to check out [[:m:Wikisource Community meetings|the page on Meta-wiki]] and suggest any other topics for the agenda.


Regards
[[:m:User:KLawal-WMF|KLawal-WMF]], [[:m:User:SWilson (WMF)|Sam Wilson (WMF)]], and [[:m:User:SGill (WMF)|Satdeep Gill (WMF)]]


&lt;small&gt; Sent using [[İstifadəçi:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:MediaWiki message delivery|müzakirə]]) 11:11, 20 fevral 2024 (UTC)&lt;/small&gt;
&lt;!-- Message sent by User:KLawal-WMF@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGill_(WMF)/lists/WS_VPs&amp;oldid=25768507 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt; Report of the U4C Charter ratification and U4C Call for Candidates now available&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024/Announcement – call for candidates| You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024/Announcement – call for candidates}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]''

Hello all,

I am writing to you today with two important pieces of information. First, the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Vote results|report of the comments from the Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) Charter ratification]] is now available. Secondly, the call for candidates for the U4C is open now through April 1, 2024.

The [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] (U4C) is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. Community members are invited to submit their applications for the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, please [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|review the U4C Charter]].

Per the charter, there are 16 seats on the U4C: eight community-at-large seats and eight regional seats to ensure the U4C represents the diversity of the movement.

Read more and submit your application on [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024|Meta-wiki]].

On behalf of the UCoC project team,&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 16:25, 5 mart 2024 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=26276337 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt; Wikimedia Foundation Board of Trustees 2024 Selection&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
: ''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024/Announcement/Selection announcement| You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]''
: ''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024/Announcement/Selection announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2024/Announcement/Selection announcement}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''
Dear all,

This year, the term of 4 (four) Community- and Affiliate-selected Trustees on the Wikimedia Foundation Board of Trustees will come to an end [1]. The Board invites the whole movement to participate in this year’s selection process and vote to fill those seats.

The [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections committee|Elections Committee]] will oversee this process with support from Foundation staff [2]. The Board Governance Committee created a Board Selection Working Group from Trustees who cannot be candidates in the 2024 community- and affiliate-selected trustee selection process composed of Dariusz Jemielniak, Nataliia Tymkiv, Esra'a Al Shafei, Kathy Collins, and Shani Evenstein Sigalov [3]. The group is tasked with providing Board oversight for the 2024 trustee selection process, and for keeping the Board informed. More details on the roles of the Elections Committee, Board, and staff are here [4]. 

Here are the key planned dates:

*  May 2024: Call for candidates and call for questions
*  June 2024: Affiliates vote to shortlist 12 candidates (no shortlisting if 15 or less candidates apply) [5]
*  June-August 2024: Campaign period
*  End of August / beginning of September 2024: Two-week community voting period
*  October–November 2024: Background check of selected candidates
*  Board's Meeting in December 2024: New trustees seated

Learn more about the 2024 selection process - including the detailed timeline, the candidacy process, the campaign rules, and the voter eligibility criteria - on [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024|this Meta-wiki page]], and make your plan.

'''Election Volunteers'''

Another way to be involved with the 2024 selection process is to be an Election Volunteer. Election Volunteers are a bridge between the Elections Committee and their respective community. They help ensure their community is represented and mobilize them to vote. Learn more about the program and how to join on this [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024/Election Volunteers|Meta-wiki page]].

Best regards,

[[m:Special:MyLanguage/User:Pundit|Dariusz Jemielniak]] (Governance Committee Chair, Board Selection Working Group)

[1] https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2021/Results#Elected

[2] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Committee:Elections_Committee_Charter

[3] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Minutes:2023-08-15#Governance_Committee

[4] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections_committee/Roles

[5] Even though the ideal number is 12 candidates for 4 open seats, the shortlisting process will be triggered if there are more than 15 candidates because the 1-3 candidates that are removed might feel ostracized and it would be a lot of work for affiliates to carry out the shortlisting process to only eliminate 1-3 candidates from the candidate list.&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:MPossoupe_(WMF)|MPossoupe_(WMF)]]19:57, 12 mart 2024 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:MPossoupe (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=26349432 --&gt;

== Bu viki tezliklə müvəqqəti olaraq sadəcə oxuma rejiminə keçəcək ==

&lt;section begin=&quot;server-switch&quot;/&gt;&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;

[[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|Bunu başqa bir dildə oxuyun]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-Tech%2FServer+switch&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]

[[foundation:|Wikimedia Foundation]] trafiki data mərkəzləri arasında dəyişdirəcək. Bu, Vikipediyanın və digər Vikimedia vikilərinin fəlakətdən sonra da onlayn qala biləcəyinə əmin olmaq üçündür.

Trafikin dəyişdiriləcəyi tarix
'''{{#time:j xg|2024-03-20|az}}'''. Sınaq saat '''[https://zonestamp.toolforge.org/{{#time:U|2024-03-20T14:00|en}} {{#time:H:i e|2024-03-20T14:00}}]''' başlayacaq

Təəssüf ki, [[mw:Special:MyLanguage/Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki-dəki]] bəzi məhdudiyyətlərə görə, köçürmə zamanı bütün redaktələr dayandırılmalıdır. Bu narahatlıq üçün üzr istəyirik və gələcəkdə onu minimuma endirmək üçün çalışırıq. 

'''Bütün vikilərini qısa müddətdə oxuya biləcək, ancaq redaktə edə bilməyəcəksiniz.'''

*{{#time:l j xg Y|2024-03-20|az}} tarixindən 1 saat sonraya qədər redaktə edə bilməyəcəksiniz.
*Bu müddət ərzində redaktə və ya saxlamağa çalışsanız, xəta mesajı görəcəksiniz. Ümid edirik ki, bu vaxt ərzində heç bir redaktə itirilməyəcək, amma buna zəmanət verə bilmərik. Əgər xəta mesajı görürsünüzsə, xahiş edirik hər şey normal olana qədər gözləyin. Bundan sonra redaktənizi yaddaşda saxlaya bilməlisiniz. Bununla belə, ehtiyat tədbiri olaraq, dəyişikliklərinizi vaxtından əvvəl nüsxələməyinizi tövsiyə edirik.

''Digər təsirləri:''

** Arxa plandakı işlər daha yavaş işləyəcək və bəziləri ləğv oluna bilər. Qırmızı bağlantılar normal şəkildə tez yenilənməyə bilər. Əgər başqa bir yerdə artıq keçid verən məqalə yaratsanız, link normaldan daha uzun müddət qırmızı qalacaq. Uzun müddət davam edən bəzi skriptlərin dayandırılması lazımdır.
* Normal həftələrdə olduğu kimi, kod yeniləmələrinin edilməsini gözləyirik. Bununla belə, bəzi hallarda əməliyyatlar tərəfindən tələb olunan kodun dondurulması əvvəlcədən müəyyən edilmiş vaxtda edilə bilər.
* * [[mw:Special:MyLanguage/GitLab|GitLab]] təxminən 90 dəqiqə ərzində əlçatmaz olacaq.

Lazım gələrsə, bu layihə təxirə salına bilər. [[wikitech:Switch_Datacenter|Planlamanı wikitech.wikimedia.org]] saytında oxuya bilərsiniz. İstənilən dəyişiklik elan ediləcək. Bununla bağlı daha çox bildirişlər olacaq. Bu proses başlamadan 30 dəqiqə əvvəl bütün vikilərdə bildiriş göstəriləcək. '''Zəhmət olmasa bu məlumatı icmanızla paylaşın.'''&lt;/div&gt;&lt;section end=&quot;server-switch&quot;/&gt;

[[user:Trizek (WMF)|Trizek (WMF)]], 00:00, 15 mart 2024 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Trizek (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&amp;oldid=25636619 --&gt;

== Switching to the Vector 2022 skin ==

[[File:Vector 2022 video-en.webm|thumb]]
''[[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/2024-03 for Wikisource|Read this in your language]] • &lt;span class=plainlinks&gt;[https://mediawiki.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-Reading%2FWeb%2FDesktop+Improvements%2FUpdates%2F2024-03+for+Wikisource&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{Int:please-translate}}]&lt;/span&gt; • Please tell other users about these changes''

Hi everyone. We are the [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web|Wikimedia Foundation Web team]]. As you may have read in our previous message, over the past year, we have been getting closer to switching every wiki to the Vector 2022 skin as the new default. In our previous conversations with Wikisource communities, we had identified an issue with the Index namespace that prevented switching the skin on. [[phab:T352162|This issue is now resolved]].

We are now ready to continue and will be deploying on Wikisource wikis on '''March 25th'''. 

To learn more about the new skin and what improvements it introduces, please [[mw:Reading/Web/Desktop Improvements|see our documentation]]. If you have any issues with the skin after the change, if you spot any gadgets not working, or notice any bugs – please comment below! We are also open to joining events like the [[m:Wikisource Community meetings|Wikisource Community meetings]] to talk to you directly. Thank you! [[User:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[User talk:SGrabarczuk (WMF)|&lt;span class=&quot;signature-talk&quot;&gt;müzakirə&lt;/span&gt;]]) 20:50, 18 mart 2024 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:SGrabarczuk (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGrabarczuk_(WMF)/sandbox/MM/Varia&amp;oldid=26416927 --&gt;

== Invitation to join March Wikisource Community Meeting ==

Hello fellow Wikisource enthusiasts!

We're excited to announce our upcoming Wikisource Community meeting, scheduled for '''30 March 2024, 3 PM UTC''' ([https://zonestamp.toolforge.org/1711810800 check your local time]). As always, your participation is crucial to the success of our community discussions.

Similar to previous meetings, the agenda will be split into two segments. The first half will cover non-technical updates, such as events, conferences, proofread-a-thons, and collaborations. In the second half, we'll dive into technical updates and discussions, addressing key challenges faced by Wikisource communities.

'''New Feature: Event Registration!'''  &lt;br /&gt;
Exciting news! We're switching to a new event registration feature for our meetings. You can now register for the event through our dedicated page on Meta-wiki. Simply follow the link below to secure your spot and engage with fellow Wikisource enthusiasts:

[[:m:Event:Wikisource Community Meeting March 2024|Event Registration Page]]

'''Agenda Suggestions:'''  &lt;br /&gt;
Your input matters! Feel free to suggest any additional topics you'd like to see included in the agenda.

If you have any suggestions or would just prefer being added to the meeting the old way,
simply drop a message on '''klawal-ctr@wikimedia.org'''.

Thank you for your continued dedication to Wikisource. We look forward to your active participation in our upcoming meeting.

Best regards,  &lt;br /&gt;
[[:m:User:KLawal-WMF|KLawal-WMF]], [[:m:User:SWilson (WMF)|Sam Wilson (WMF)]], and [[:m:User:SGill (WMF)|Satdeep Gill (WMF)]]
&lt;!-- Message sent by User:KLawal-WMF@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGill_(WMF)/lists/WS_VPs&amp;oldid=25768507 --&gt;

== Invitation to join April Wikisource Community Meeting ==

Hello fellow Wikisource enthusiasts!


We are the hosting this month’s Wikisource Community meeting on '''27 April 2024, 7 AM UTC''' ([https://zonestamp.toolforge.org/1714201200 check your local time]).


Similar to previous meetings, the agenda will be split into two segments. The first half will cover non-technical updates, such as events, conferences, proofread-a-thons, and collaborations. In the second half, we'll dive into technical updates and discussions, addressing key challenges faced by Wikisource communities.

Simply follow the link below to secure your spot and engage with fellow Wikisource enthusiasts:

[[:m:Event:Wikisource Community Meeting April 2024|Event Registration Page]]

If you have any suggestions or would just prefer being added to the meeting the old way,
simply drop a message on '''klawal-ctr@wikimedia.org'''. 

Thank you for your continued dedication to Wikisource. We look forward to your active participation in our upcoming meeting.

Regards
[[:m:User:KLawal-WMF|KLawal-WMF]], [[:m:User:SWilson (WMF)|Sam Wilson (WMF)]], and [[:m:User:SGill (WMF)|Satdeep Gill (WMF)]]


&lt;small&gt; Sent using [[İstifadəçi:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:MediaWiki message delivery|müzakirə]]) 12:21, 22 aprel 2024 (UTC)&lt;/small&gt;
&lt;!-- Message sent by User:KLawal-WMF@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGill_(WMF)/lists/WS_VPs&amp;oldid=25768507 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Vote now to select members of the first U4C&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024/Announcement – vote opens|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024/Announcement – vote opens}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]''

Dear all,

I am writing to you to let you know the voting period for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) is open now through May 9, 2024. Read the information on the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024|voting page on Meta-wiki]] to learn more about voting and voter eligibility.

The Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. Community members were invited to submit their applications for the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, please [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|review the U4C Charter]].

Please share this message with members of your community so they can participate as well.

On behalf of the UCoC project team,&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 20:20, 25 aprel 2024 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=26390244 --&gt;</text>
      <sha1>esimq2d5e3zc8x1hq4u9nwqvn2ve4qx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Müəllif:Məhəmməd Füzuli</title>
    <ns>102</ns>
    <id>1583</id>
    <revision>
      <id>84667</id>
      <parentid>84491</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T19:36:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kənan Qədirov</username>
        <id>11270</id>
      </contributor>
      <comment>Məktəb ədəbiyyat dərsliyində Füzulinin doğum tarixi 1494 qeyd olunub.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16393" xml:space="preserve">{{Müəllif
 |ad                = Məhəmməd
 |soyad             = Füzuli
 |baş hərf          = F
 |doğum ili         = 1494
 |vəfat ili         = 1556
 |qeydlər           = Azərbaycanlı şair
 |şəkil             = Fuzûlî.jpg
 |şəkil başlığı     =
 |vikipediya_keçidi = Məhəmməd Füzuli
 |vikisitat_keçidi  = 
 |commons_keçidi    = Fuzuli
}}
{{TOC sağ}}

== Əsərləri ==
* [[Ənisül-qəlb]]
* [[Hədiqətüs-süəda]]
* [[Şikayətnamə]]
* [[Söhbətül Əsmar]]

==Azərbaycan dilində==
* [[Azərbaycanca Divan (Füzuli)|Divan]]

===Poemaları===
* [[Leyli və Məcnun (Füzuli)|Leyli və Məcnun]]
* [[Bəngü-Badə]]
* [[Yeddi cam|Həft cam]]
** [[Yeddi cam/Birinci camın keyfiyyəti|Birinci camın keyfiyyəti]]
** [[Yeddi cam/Ney ilə söhbət|Ney ilə söhbət]]
** [[Yeddi cam/İkinci camın keyfiyyəti|İkinci camın keyfiyyəti]]
** [[Yeddi cam/Dəf ilə söhbət|Dəf ilə söhbət]]
** [[Yeddi cam/Üçüncü camın keyfiyyəti|Üçüncü camın keyfiyyəti]]
** [[Yeddi cam/Tar və çəng ilə söhbət|Tar və çəng ilə söhbət]]
** [[Yeddi cam/Dördüncü camın keyfiyyəti|Dördüncü camın keyfiyyəti]]
** [[Yeddi cam/Ud ilə söhbət|Ud ilə söhbət]]
** [[Yeddi cam/Beşinci camın keyfiyyəti|Beşinci camın keyfiyyəti]]
** [[Yeddi cam/Setar ilə söhbət|Setar ilə söhbət]]
** [[Yeddi cam/Altıncı camın keyfiyyəti|Altıncı camın keyfiyyəti]]
** [[Yeddi cam/Qanun ilə söhbət|Qanun ilə söhbət]]
** [[Yeddi cam/Yeddinci camın keyfiyyəti|Yeddinci camın keyfiyyəti]]
** [[Yeddi cam/Mütrüb ilə söhbət|Mütrüb ilə söhbət]]
* [[İstərəm (Füzuli)|İstərəm]]
* [[Meyvələrin söhbəti]]

===Qəzəlləri===
* [[Aftabi-tələtin tutduqca övci-irtifa]]
* [[Ah eylədiyim sərvi-xuramanın üçündür]]
* [[Aldı gülzar içrə su əksi-üzari-alini]]
* [[Aləm oldu şad səndən, mən əsiri-qəm hənuz]]
* [[Arizin görsə fələk, mehr buraxmaz ayə]]
* [[Aşiq oldum yenə bir tazə güli-rənayə]]
* [[Aşiyani-mürği-dil zülfi-pərişanındadır]]
* [[Bağə gir bülbülə ərzi-güli-rüxsar eylə]]
* [[Bağə girdim, səri-kuyin anıb əfğan etdim]]
* [[Bari-möhnətdən nihali-qamətin xəm olmasın]]
* [[Batalı qanə oxun dideyi-giryan içrə]]
* [[Bəs ki, zəfi-ruzədən hər gün bulur təğyiri-hal]]
* [[Bəhri-eşqə düşdün, ey dil, zövqi-dünyani unut]]
* [[Bəzmi-eşq içrə şərabımdır sirişki-laləgun]]
* [[Bilməz idim, bilmək ağzın sirrini düşvar imiş]]
* [[Bir qul oğılani könül mülkünə sultan etdim]]
* [[Bu gün tiğin çəkib, çıxmışdır ol namehriban sərxoş]]
* [[Budur fərqi, könül, məhşər gününün ruzi-hicrandan‎]]
* [[Bülbüli-dil gülşəni-rüxsarın eylər arizu‎]]
* [[Buraxdı xakə hüsnün afitabi-aləmarayi‎]]
* [[Büti-növrəsim nəmazə şəbü ruz rağib olmuş‎]]
* [[Can çıxır təndən könül zikri-ləbi-yar eyləgəc]]
* [[Canə basdım qönçəvəş peykanını, ey tazə gül]]
* [[Canlar verib, sənin kimi cananə yetmişəm]]
* [[Can verir rayiheyi-türbəti-pakin, ey tak]]
* [[Can vermə qəmi-eşqə ki, eşq afəti-candır]]
* [[Canı kim cananı üçün sevsə cananın sevər]]
* [[Canımın cövhəri ol ləli-gühərbarə fəda]]
* [[Cəhan içrə hər fitnə kim, olsa hadis]]
* [[Cilveyi-əksi-rüxün ayinədə, ey rəşki-hur]]
* [[Cismimi yandırma, rəhm et yaşimə, ey bağrı daş]]
* [[Çeşmi-surətbazimə müjgan səfi həngamədir]]
* [[Çərx hər ay başına salmış qaşından bir xəyal]]
* [[Degilsən çoxdan, ey gərdun, cahan seyrində yoldaşım]]
* [[Demiş hər qönçəyə aşiqligim razın səba derlər]]
* [[Dəhənin dərdimə dərman dedilər cananın]]
* [[Dəhənin şövqünü cansuz güman etməz idim]]
* [[Demiş hər qönçəyə aşiqliyim razın səba derlər]]
* [[Dərdi-eşqim dəfinə zəhmət çəkər daim təbib]]
* [[Dil ki, sərmənzili ol zülfi-pərişan olmuş]]
* [[Dil uzadır bəhs ilə ol arizi-xəndanə şəm]]
* [[Dostum, aləm səninçin gər olur düşmən mana]]
* [[Dün könül dildarə şərhi-qəmi-pünhan etdi]]
* [[Dürcdür ləli-rəvanbəxşin, düri-şəhvar ləfz]]
* [[Dürdvəş sərgəşteyi-camü xərabi-badəyəm]]
* [[Dust bipərva, fələk birəhm, dövran bisükun]]
* [[Eşigin daşini qan ilə yudu çeşmi-tərim]]
* [[Eşq ətvarın müsəlləm eylədi gərdun mana]]
* [[Eşqdən canımda bir pünhan mərəz var, ey həkim!]]
* [[Ey bivəfa ki, adət olubdur cəfa sana]]
* [[Ey əsiri-dami-qəm, bir guşeyi-meyxanə tut!]]
* [[Ey fəraqi-ləbi-canan, ciyərim xun etdin]]
* [[Ey geyib gülgyn, dəmadəm əzmi-cövlan eyləyən]]
* [[Ey göz, ol nərgisi-xunxarə nigah etmə dəxi]]
* [[Ey gül, nə əcəb silsileyi-mişki-tərin var‎]]
* [[Ey kəmanəbru, şəhidi-navəki-müjganinəm]]
* [[Ey könül, çox seyr qılma, günbədi-dəvvar tək]]
* [[Ey könül, yarı istə, candan keç]]
* [[Ey könül, ol xəncəri-müjganə eylərsən həvəs]]
* [[Ey qübari-qədəmin ərşi-bərin başinə tac]]
* [[Ey məh, mənimlə dustlərim düşmən eylədin]]
* [[Ey mələksima ki, səndən özgə heyrandır sana]]
* [[Ey məzaqi-cana cövrin şəhdü şəkkər tək ləziz]]
* [[Ey müsəvvir, yar timsalinə surət vermədin]]
* [[Ey navəki-şövqin sipəri-sineyi-əhbab]]
* [[Ey olub merac bürhani-ülüvvi-şan sana]]
* [[Ey saçın fikri qamu sevdalərin sərmayəsi]]
* [[Ey təğafül birlə hər saət qılan şeyda məni]]
* [[Ey xədəngi-qəminə sineyi-əhbab hədəf]]
* [[Ey xoş ol günlər ki, rüxsarın mənə mənzur idi]]
* [[Ey xoş ol məst ki, bilməz qəmi-aləm nə imiş]]
* [[Ey, hər təkəllümüm xəti-səbzin hekayəti!]]
* [[Eylə müstəsna gözəlsən kim, sənə yoxdur bədəl]]
* [[Eyş üçün bir türfə mənzildir bahar əyyamı bağ]]
* [[Əgər çıxsaydı dərdin cismdən, derdim ki, candır bu]]
* [[Əgərçi iynə tək keçdim cahanın cümlə varından]]
* [[Əgər murad isə vermək səfayi-cövhəri-ruh]]
* [[Əksi-rüxsarın ilə oldu müzəyyən mirat]]
* [[Əşrəqət min fələkil-behcəti şəmsün və biha]]
* [[Əksi-rüxsarın ilə oldu müzəyyin mirat]]
* [[Ələ alır gəzicək ol güli-rəna ətəgin]]
* [[Əql yar olsaydı, tərki-eşqi-yar etməzmidim]]
* [[Əql yar olsaydı,tərki-eşqi-yar etməzmidim?]]
* [[Əzbər olmuşdur dilimdə şanlı namın, ya Əli!]]
* [[Əzəl katibləri üşşaq bəxtin qarə yazmışlar]]
* [[Faş qıldın qəmim, ey dideyi-xunbar, mənim]]
* [[Fəğan kim, bağrımın ol lalərüx qan olduğun bilməz]]
* [[Gah gözdə, gəh könüldə xədəngin məkan tutar]]
* [[Gecələr ta halimə gərdun təmaşa etmədi]]
* [[Gəl, ey rahət sanan əsbab cəmin, qılma nadanlıq]]
* [[Gəlir ol sərvi-səhi, ey gülü lalə, açılın]]
* [[Gər deyil bir mah mehrilən mənim tək zar sübh]]
* [[Gərçi, ey dil, yar üçün üz verdi yüz möhnət sana]]
* [[Gərdi-rəhin, ey əşk, yudun çeşmi-tərimdən]]
* [[Gərmdir şamü səhər mehrinlə çərxi-lacivərd]]
* [[Getdi əldən sənəmin sünbüli-mişkəfşani]]
* [[Girib meyxanəyə, müğ məşrəbilə kim ki, xu eylər]]
* [[Giryədir hər dəm açan qəmdən tutulmuş könlümü]]
* [[Gör sirişkim şəbi-hicran, demə kim, qandır bu]]
* [[Gördüm ol xurşidi-hüsnün, ixtiyarım qalmadı]]
* [[Görməsəm hər göz açanda ol güli-rəna üzün‎]]
* [[Görüb mühlik mənim çevrəmdə bəhri-eşq tüğyanın]]
* [[Göz xətindən mərdümin məhv etmədən bulmaz murad]]
* [[Hiç sünbül sünbüli-zülfün kimi mişkin degil]]
* [[Heyrət ey büt]]
* [[Hər hübabi-əşkimə bir əks salmış peykərim]]
* [[Həzər qıl ah odundan, cövrünü üşşaqə az eylə]]
* [[Hübabi-əşki-xunin cismimi eldən nihan etmiş]]
* [[Hüsnün olduqca füzun, eşq əhli artıq zar olur]]
* [[Xaki-rəh etdi aşiqi-miskini ol həvəs]]
* [[Xəlqə ağızın sirrini hər dəm qılır izhar söz]]
* [[Xəlqə xublardan vüsali-rahətəfzadır qərəz]]
* [[Xəm açıldıqca zülfündən bəlavü möhnətim artar]]
* [[Xəm qədilə ağılaram ol türreyi-tərrarsız]]
* [[Xətti-rüxsarın edər lütfdə reyhan ilə bəhs]]
* [[Xoş ol zaman ki, hərimi-vüsalə məhrəm idim]]
* [[Xoşam kim, dəmbədəm giryan gözüm ol xaki-padəndir]]
* [[Kargər düşməz xədəngi-tə’neyi-düşmən mana]]
* [[Kəmali-hüsn veribdir şərabi-nab sana]]
* [[Kərəm qıl, kəsmə, saqi, iltifatın binəvalərdən]]
* [[Kimsədə rüxsarına taqəti-nəzzarə yox]]
* [[Könlüm açılır zülfi-pərişanını görgəc]]
* [[Könül, səccadəyə basma ayaq, təsbihə əl urma]]
* [[Könül, yetdi əcəl, zövqi-rüxi-dildar yetməzmi]]
* [[Könüldə min qəmim vardır ki, pünhan eyləmək olmaz]]
* [[Kuhikən künd eyləmiş min tişəni bir dağilən]]
* [[Kuhkən Şirinə öz nəqşin çəkib vermiş firib]]
* [[Kuhkəndən gözükür kuhdə asar hənuz]]
* [[Ləbin rəşki mizacın təlx qıldı badeyi-nabın]]
* [[Ləbin əksi gözüm yaşini mey tək laləgun etdi]]
* [[Ləblərin tək ləlü ləfzin tək düri-şəhvar yox]]
* [[Ləhzə-ləhzə ləbin anıb edicək əfğanlar]]
* [[Məgər xab içrə gördün, ey könül, ol çeşmi-şəhlayi]]
* [[Mehri könlümdə nihan olduğun ol mah bilir]]
* [[Məhşər günü görüm derəm, ol sərvqaməti]]
* [[Məndə Məcnundan füzun aşiqlik istedadı var]]
* [[Mənə badi-səba ol sərvi-gülrüxdən xəbər verməz]]
* [[Məni candan usandırdı, cəfadan yar usanmazmı?]]
* [[Məni zikr etməz el, əfsaneyi-Məcnunə mayildir]]
* [[Mənim kim, bir ləbi-xəndan üçün giryanlığm vardır]]
* [[Mənim kim bir ləbi-xəndan üçün giryanlığım vardır]]
* [[Mənim tək hiç kim zarü pərişan olmasın, ya rəb!]]
* [[Mərhəm qoyub önərmə sinəmdə qanlı dağı]]
* [[Məskən, ey bülbül, sənə gəh şaxi-güldür, gəh qəfəs]]
* [[Möhnəti-eşq, ey dil, asandır deyib, çox urma laf]]
* [[Müjəm sərçeşmələr mənzil qılan aşüftə məcnundur]]
* [[Mülki-hüsnün böylə zalim padişahi olmağıl]]
* [[Mürdə cismim iltifatından bulur hər dəm həyat]]
* [[Müshəf demək xətadır od səfheyi-cəmalə]]
* [[Münhərifdir, saqiya, ənduhi-dünyadən mizac]]
* [[Müxalif dövrdən, gülgyn şərabı qanə dəgşirdim]]
* [[Müqəvvəs qaşların kim, vəsmə birlə rəng tutmuşlar]]
* [[Nalədəndir ney kimi avazeyi-eşqim bülənd]]
* [[Nə görər əhli-cəfa məndə vəfadən qeyri]]
* [[Nə xoşdur arizin dövründə zülfi-ənbər əfşanın]]
* [[Nəmi-əşkim mükəddər xatirimdən dəfi-qəm qılmaz]]
* [[Ney kimi, hər dəm ki, bəzmi-vəslini yad eylərəm]]
* [[Nihali-sərvdir qəddin, qaşın nun ol nihal üzrə]]
* [[Nola gər qucsa miyanın kəməri-zər küstax]]
* [[Nola gər rəşki-rüxsarinlə bağrı xubların qandır]]
* [[Nola zahid bilsə küfri-zülfün iman olduğun]]
* [[Nurini mah mehri-rüxündən alır müdam]]
* [[Ol mah vüsalilə xoş et bir gecə halim]]
* [[Ol mişkbu qəzalə ixlasım eylə vazeh]]
* [[Ol ki, hər saət gülərdi çeşmi-giryanım görüb]]
* [[Ol pərivəş kim, məlahət mülkünün sultanıdır]]
* [[Olsaydı məndəki ğəm Fərhadi-mübtəladə]]
* [[Olsaydı məndəki qəm Fərhadi-mübtəladə]]
* [[Olmaz oldu görüb əhvalımı el xublara aşiq]]
* [[Olur qəddim düta eşqin yolunda, hər bəla görgəc]]
* [[Olur rüxsarına gün, ləlinə gülbərgi-tər aşiq]]
* [[Öylə rənadır, gülüm, sərvi-xuramanın sənin]]
* [[Payibənd oldum səri-zülfi-pərişanın görüb]]
* [[Pənbeyi-daği-cünun içrə nihandır bədənim]]
* [[Pərişan xəlqi-aləm ahü əfğan etdiyimdəndir‎]]
* [[Qaçan kim, qamətindən ayrı seyri-busitan etdim‎]]
* [[Qamətin xidmətinə sərvin əyilməz başı‎]]
* [[Qaliba bir əhli-dil toprağidir dürdi-şərab]]
* [[Qansı gülşən gülbüni sərvi-xuramanınca var]]
* [[Qansı mahin bilməzəm mehrilə olmuş zar sübh‎]]
* [[Qəbrim daşına kim, qəm odundan zəbanədir]]
* [[Qəd ənarəl-eşqə-lil-üşşaqi minhacəl hüda]]
* [[Qəmdən öldüm, demədim hali-dili-zar sana]]
* [[Qəmindən başə dün həsrət əlilə ol qədər vurdum‎]]
* [[Qəmzə peykanın gözün mən mübtəladən saxlamaz]]
* [[Qeyrə eylər bisəbəb min iltifat ol nuşləb]]
* [[Qıl, səba, könlüm pərişan olduğun cananə ərz‎]]
* [[Qıldı ol sərv səhər, nazilə həmmamə xüram‎]]
* [[Qıldı zülfün tək pərişan halimi xalin sənin‎]]
* [[Qılsa vəslin şamımı sübhə bərabər, yox əcəb‎]]
* [[Qıymadın sakini-kuyin olana peykanın‎]]
* [[Qübari-səcdeyi-rahin xəti-lövhi-cəbinimdir‎]]
* [[Qurutmuş qaliba şövq odu Fərhadın közü yaşın]]
* [[Razi-eşqin saxlaram eldən nihan, ey sərvinaz]]
* [[Rəhm et, ey şəh, məni-dərviş çəkən ahlərə]]
* [[Rəhrövi-irfanə bəsdir sağərü saqi dəlil]]
* [[Rəngi-ruyindən dəm urmuş sağəri-səhbayə bax!]]
* [[Rəvacın nəqdi-peykanınla bulmuş hüsn bazarı]]
* [[Riştədir cismim ki, dövri-çərx vermiş tab ona]]
* [[Ruzigarım buldu dövrani-fələkdən inqilab]]
* [[Saçın əndişəsi təhriki-zənciri-cünunumdur]]
* [[Saqiya, cam tut ol aşiqə kim, qayğuludur]]
* [[Saqiya, mey sun ki, dami-qəmdürür huşyarlıq]]
* [[Səba, əğyardan pünhan, qəmim dildarə izhar et]]
* [[Səba, lütf etdin, əhli-dərdə dərmandan xəbər verdin]]
* [[Səbadən gül üzündə sünbüli-pürpiçü tab oynar]]
* [[Səbuh üçün mənə dürdi-meyi-şəbanə yetər]]
* [[Səbrim alıb fələk, mənə yüz min bəla verər]]
* [[Səcdədir hər qanda bir büt görsəm, ayinim mənim]]
* [[Səgridir cilvəyə ol sərv səməndin yenəməz]]
* [[Sən üzündən aləmi rövşən qılıb saldın niqab]]
* [[Sərvi-azad qədinilə mana yeksan görünür]]
* [[Sevmişəm]]
* [[Seyr qıl, gör kim, gülüstanın nə abü tabı var]]
* [[Söz (Füzuli)]]
* [[Sübh salıb mah rüxündən niqab]]
* [[Sübh çəkmiş çərxə, çalmış daşə tiğin afitab]]
* [[Süluki-fəqr ətvarım, məzaqi-eşq halımdır]]
* [[Şəfayi-vəsl qədrin hicr ilə bimar olandan sor]]
* [[Şəmi-ruyin afitabi-aləmaradır sənin]]
* [[Üzünü güzgüyə qeybətdə oxşadan qafil]]
* [[Ta ki, taği-zərnigarın çərx viran eyləmiş]]
* [[Tənimdə zəxmi-tiğin çeşmi-xunəfşanə bənzətdim]]
* [[Təriqi-fəqr tutsam təb tabe, nəfs ram olmaz]]
* [[Təşneyi-cami-vüsalın abi-heyvan istəməz]]
* [[Tərəşşüh qəbrimin daşından etmiş çeşmimin yaşi]]
* [[Tökdükcə qanımı oxun, ol asitan içər]]
* [[Tutuşdu qəm oduna şad gördüyün könlüm]]
* [[Var ümidim ki, görüb cövlanını olsam həlak]]
* [[Vəh nə qamət, nə qiyamət, bu nə şaxi-güli-tərdir‎]]
* [[Yanan eşq atəşinə atəşi-duzəxdən eyməndir]]
* [[Yar vəslin istəyən kəsmək gərək candan təmə]]
* [[Yar hali-dilimi zar bilibdir, bilirəm]]
* [[Yar qılmazsa mənə cövrü cəfadən qeyri]]
* [[Yar vəslin istəsən, kəsmək gərək candan təmə]]
* [[Yaxma canım, naleyi-biixtiyarımdan saqın]]
* [[Yenə ol mah mənim aldı qərarım bu gecə]]
* [[Yıxdı saqi bir əyağ ilə məni-əfkarı]]
* [[Yüksəlir göylərə, ey mah, fəğanım sənsiz]]
* [[Yürü, yetir mənə, ey simi-əşk, bidad et]]
* [[Zairi-meyxanəyəm müğ səcdəsidir taətim]]
* [[Zəhi, cəvahiri-ehsani-amə mədəni-xas]]
* [[Zəhi, zatın nihanü ol nihandan masiva peyda]]
* [[Zövq şövqilə cəhan qeydin çəkən zəhmət çəkər]]
* [[Zülfi kimi ayağın qoymaz öpəm nigarım]]

=== Qəsidələri===
* [[Bir gün ki, dey əlamətin etmişdi aşikar]]
* [[Mən kiməm ? - bir fəqiri-bisərü pa]]
* [[Saçma, ey göz, əşkdən könlümdəki odlarə su]]
* [[Səvadi-büqeyi Bağdad çeşmi-həft kişvərdir]]
* [[Vəh nədir ol tairi-fərxəndəbalü tiz pər]]
* [[Çəkər birəhmlər yanında hər saət zəban xəncər]]
* [[Çıxdı yaşıl pərdədən ərz eylədi rüxsar gül]]

=== Qitələri ===
* [[Padişahi-mülk]]
* [[Saqinamə]]

=== Rübailəri ===

=== Musəddəsləri ===

=== Mürəbbeləri ===
* [[Pərişan halin oldum, sormadın hali-pərişanım]]

=== Müxətmməlsləv


ri ===

=== Tərci-bəndləri ===

== Farsca ==
* [[Rindü-zahid]]
* [[Səhhət və Mərəz]]

===Qəzəlləri===
===Qəsidələri===

===Rübailəri===

== Ərəbcə ==


[[Kateqoriya:1483-cü ildə doğulanlar]]
[[Kateqoriya:1556-cı ildə vəfat edənlər]]
[[Kateqoriya:Məhəmməd Füzuli]]
[[azb:یازار:محممد فوضولی]]</text>
      <sha1>kic8ulpaq1kfh1e4jwba785u0vyffbi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Çərşənbə günündə, çeşmə başında</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1763</id>
    <revision>
      <id>84675</id>
      <parentid>76465</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T05:11:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Kateqoriya:Çərşənbə]] əlavə olundu [[VM:HC|HotCat]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="876" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Çərşənbə günündə, çeşmə başında
| müəllif            = Aşıq Ələsgər
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              =
| əvvəlki            = 
| növbəti            = 
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;
Çərşənbə günündə, çeşmə başında
Gözüm bir alagöz xanıma düşdü.
Atdı müjgan oxun keçdi sinəmdən,
Cadu qəmzələri qanıma düşdü.

İşarət eylədim dərdimi bildi,
Gördüm həm gözəldi, həm əhli-dildi,
Başını buladı, gözündən güldü,
Güləndə qadası canıma düşdü.

Ələsgərəm hər elmdən halıyam,
Gözəl, sən təbibsən, mən yaralıyam,
Dedi nişanlıyam, özgə malıyam,
Sındı qol-qanadım, yanıma düşdü.
&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Qoşmalar]]
[[Kateqoriya:Çərşənbə]]</text>
      <sha1>5z9uzzqra8rbvsa05ye6jabibfijnqq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Laylalar</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2014</id>
    <revision>
      <id>84583</id>
      <parentid>76627</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T14:58:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Toghrul R</username>
        <id>5449</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5825" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Laylalar
| müəllif            = 
| keçidsiz müəllif   = [[Portal:Şifahi xalq ədəbiyyatı|Şifahi xalq ədəbiyyatı]]
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi = 
| bölmə              = 
| əvvəlki            = 
| növbəti            = 
| il                 = 
| qeydlər            = 
| vikipediya_keçidi  = 
| vikisitat_keçidi   = 
| commons_keçidi     = 
}}
&lt;poem&gt;
{{siyahı sütunlarla|5|
A lay-lay, gülüm lay-lay,
Gülüm, bülbülüm lay-lay.
Böyü, sənin sayəndə,
Mən də bir gülüm, lay-lay.

A lay-lay, quzum lay-lay,
Ayım, ulduzum lay-lay.
Sən hasilə çatınca,
Hər dərdə dözüm, lay-lay.

A lay-lay, yenə lay-lay,
Can deyim sənə lay-lay.
Sənə gələn dərd, bəla,
Qoy gəlsin mənə lay-lay.

Atım, tutum bu balanı,
Şəkərə qatım bu balanı.
Atası evə gələndə,
Qabağa tutum bu balanı.

Balam gəlir yatmağa,
Böyüyüb boy atmağa.
Sabah yuxusu şirin.
Qıymaram oyatmağa.

Balam yatır beşikdə,
Bülbül oxur eşikdə.
Sən yat, yuxun algilən,
Mən durmuşam keşikdə

Balamın əl yaylığı,
Ortası zər yaylığı.
Hərə bir kərə desin,
Balama can sağlığı.

Dağların lalasına,
Gözlərin qarasına.
Analar qurban olsun,
Öz körpə balasına.

Dağların lalasına,
Gül düşüb talasına.
Bacılar qurban olsun,
Qardaşın balasına.

Dağların qalasına,
Baharın lalasına.
Balama qurban ollam,
İllah da balasına.

Əzizim, lalasına,
Bu dağın talasına.
Əzəl balama qurban,
Sonra da balasına.

Əziziyəm, zirəsən,
Zəfəransan, zirəsən.
Qurban olum o günə,
Bir qapıdan girəsən.

Gəlin çıxaq damlara,
Yalvaraq adamlara.
Su tökək, çadır quraq,
Dədən gələn yollara.

Xırdacasan, məzəsən,
Sən hər güldən təzəsən.
Qurban olum o günə,
Ayaq tutub gəzəsən.

Qızıl gül bitib suda,
Birin çək, birin buda.
Mən durum keşiyində,
Sən yat şirin yuxuda

Laylay bala, gül bala,
Atmaz elin el, bala.
Başa bəla gətirən,
Əvvəl olar dil, bala.

Laylay, balam aslana,
Bənzəri var aslana.
Ananın könlü qıymaz,
Bala gözü islana.

Laylay, balam ayıxıb,
Süd süzləyib acıxıb.
Ya kal durub yuxudan,
Ya qucağa darıxıb.

Laylay, balam boyuna,
Qurban kəsim boyuna.
Ölməyəydim, görəydim,
Qızlar gəlsin toyuna

Laylay çallam balama,
Xumar gözlü balama.
Yan üzərlik, qadalar
Toxunmasın balama.

Laylay, dağı qar alıb,
Ağaclardan bar alıb.
Balamın gözləri tək,
Hava rəngi qaralıb.

Lay-lay dedim adına,
Hay yetişsin dadına.
Boya-başa çatanda,
Məni də sal yadına.

Lay-lay dedim biləsən,
Düşməyəsən dilə sən.
Boya-buxuna çatıb.
Oynayasan, güləsən.

Laylay dedim boyuna,
Balam getsin qoyuna.
Sürüynən quzu gələr,
Naz balamın toyuna.

Laylay dedim boyunca,
Baş yasdığa qoyunca.
Yat sən gül yatağında,
Baxım sənə doyunca

Laylay deyim boyunca,
Baş yasdığa qoyunca.
Pardaxlan qızılgülüm,
Bir iyləyim doyunca

Laylay dedim, can dedim,
Yuxudan oyan dedim.
Sən yuxudan durunca,
Canımı qurban dedim.

Laylay dedim gülüncə,
Danışınca, gülüncə.
Balama laylay dedim,
Ellərinin dilincə.

Laylay dedim səsilə,
Sən də yat həvəsilə.
Bağçada bülbül oxur,
Gül açar nəğməsilə.

Laylay dedim, yatasan,
Qızılgülə batasan.
Qızılgülün içində,
Şirin yuxu tapasan.

Laylay dedim yatınca,
Gözlərəm ay batınca.
Gözümə şiş batırram,
Sən hasilə çatınca

Laylay, göydə ağ bulud,
Dərə bulud, dağ bulud.
Qıymam balam ağlaya,
Sən dayanma, yağ, bulud

Laylay, gözündə qara,
Sürmə gözündə qara.
Bir belə ağlamaqdan,
Qalmaz gözündə qara.

Laylay həyatım, bala,
Arzu, muradım, bala.
Nə ki şirin– şəkər var,
Yuxuna qatım, bala.

Laylay, qadan daşlara,
Qoyun, quzu, qoşlara.
Qara telin bənzəyir
Göy kəkilli quşlara.

Laylay, qaşları çatma,
Kirpik, oxların atma.
Yatanda da ayıq yat,
Yatanları oyatma.

Laylay quşlar havada,
Balaları yuvada.
Gecə-gündüz əllərim
Sənin üçün duada.

Laylay nazım ağlama,
Sözüm, sazım ağlama.
Yazda dolan bulud tək,
Can-cığazım ağlama.

Laylay ürəyim, bala,
Arzum, diləyim, bala.
Ürəyimin bağından
Açan çiçəyim, bala

Laylayım el başına,
Sancılsın tel başına.
Səni kim istəməsə,
Qalmasın il başına.

Laylayın başı qara,
Gözləri, qaşı qara.
Lala kimin gözündə,
Bir xal var, başı qara.

Laylayın huşla yuxla,
Qəmləri boşla yuxla.
Bu yan çəmən, o yan gül,
Birini xoşla yuxla.

Laylayın ilmə-ilmə,
Kim atdı dağda güllə?
Yaralı ov gözündən,
Qan axdı gilə-gilə.

Laylayın lala-lala,
Dağdan axdı şalala.
Gözlərin ulduzlara,
Qaşın bənzər hilala.

Laylayın otağında,
Gül töküm yatağında.
Gül açılsın qönçəsı,
Qızarsın yanağında

Laylayın öz dilində,
Çalaram öz dilində.
Ruzusu bol olarmış,
Olan quzu ilində

Laylayın uca-uca,
Dağların boyu uca.
Körpələr cavan oldu,
Öldülər qarı-qoca.

Laylayınam, baş qara,
Gözün üstə qaş qara.
Ana könlü oxşayır,
Dağda ərimiş qara.

Oxunur əzan, bala,
Dur geyin, bəzən, bala.
Boyuna anan qurban,
Tap-tapı gəzən bala.

Oyaq qallam yatınca,
Gözlərəm ay batınca.
Qolum yasdıq eylərəm,
Sən hasilə çatınca.

Sarı gül sayasına,
Qızılgül tayasına.
Tanrı səni saxlasın,
Bizim gül sayasına.

Yatmaz gecə,
Yar yarın atmaz gecə.
Ana baladan ayrı,
Dincəlib yatmaz gecə.

Yeni gül-çiçək olsun,
Yarpağı ləçək olsun.
Bir bala göstərin ki,
Balamdan göyçək olsun.

Yurd yox, anadan sora,
Gül yox, laladan sora.
Anaya nə əzizdir
Körpə baladan sora?
}}
&lt;/poem&gt;

== Mənbə ==
* [http://www.achiq.org/anadil/Memmedeli_Qovsi_Ferzane-%20%205%20flklorBaki.pdf] GÜNEY AZƏRBAYCAN FOLKLORU V KİTAB BAKI – 2015
[[Kateqoriya:Şifahi xalq ədəbiyyatı]]
[[Kateqoriya:Laylalar]]</text>
      <sha1>3kp16xto3hvyvr8mjwjsoiei9f8vk0f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ey Pəri, dəhrdə yox sən kimi bir cananə</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3099</id>
    <revision>
      <id>84529</id>
      <parentid>37341</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T12:52:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Toghrul R</username>
        <id>5449</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Toghrul R [[Еy Pəri, dəhrdə yox sən kimi bir cananə]] səhifəsinin adını [[Ey Pəri, dəhrdə yox sən kimi bir cananə]] olaraq dəyişdi.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2122" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Ey Pəri, dəhrdə yox sən kimi bir cananə
| müəllif            = Məhəmməd bəy Aşiq
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              =
| əvvəlki            = 
| növbəti            = 
| il                 = 
| qeydlər            = Aşıq Pəriyə
}}

&lt;poem&gt;
Еy Pəri, dəhrdə yox sən kimi bir cananə,
Tən еdir mеhri-rüxün göydə məhi-tabanə,
Gərçi bihədd görürəm lütfünü hər insanə,
Piri-bifaidədir uyma Məlik Aslanə,
Ol gələn yar gеnə mən təki biroğlanə.

Çün sənin qədrini Fərhad ilə Şirin bilməz,
Mirzəcan bilsə də yüzdən o da birin bilməz.
Mirzə Məmməd dəxi o fəthə və zirin bilməz,
Kim ki, məşuq ola öz zülfi-əsirin bilməz.
Rəng ilən salmagilən sən buları böhtanə.

Mən sənə hər nə dеysəm mеhrü məhəbbət sözüdür,
Sən mana yazdığın əfsanəvü möhnət sözüdür,
Gər dеsəm həmdəm olaq bil ki, müvəddət sözüdür,
Bir zaman ərzim еşit, gör nеcə ülfət sözüdür,
Tövsəki-əqlini fikr ilə gətir cövlanə.

Sən təki şux münasibdi ki, məstanə gələ,
Əldə sazü məzəvü sağərü pеymanə gələ,
Aşiqi-məst görüb din ilə imanə gələ,
Kim gərək doqquz ola başı mеydanə gələ,
Özünə qurrələnib girmə bizim mеydanə.

Sana şiyəstə odur, kim tapasan əhli-vəfa,
Cani-dildən еdəsən еşq təriqini rəfa
Olasan yar ona, еtməyəsən cövrü cəfa,
Dövri-fanidə sürüb bir nеçə gün səfa,
Əhli-haldan özünü tutmayasan biganə.

Qəmzən əyyardır, еy şux, cahan bilməzsən,
Ləblərin tökdüyü nahəq yеrə qan bilməzsən,
Öldürürsən məni, hеç ahü aman bilməzsən,
Məsti-çеşmin sənin еy afəti-can bilməzsən,
Nə zamandır ki, еdib könlüm еvin viranə.

Еy gözəl, mеhrin ilə mən olalı pabəstə,
Hicrdən daim olub can ilə könlüm xəstə,
Nə yazım mən, nə dеyim sən təki bir sərməstə,
Zülf zəncirini göstərmə mana pеyvəstə,
İstəmə kim еdəsən Aşiqini divanə. 
&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Şeirlər]]</text>
      <sha1>9y23hky4dtzfqbniazv5x9rozrwab7o</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84551</id>
      <parentid>84529</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T14:17:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2093" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Ey Pəri, dəhrdə yox sən kimi bir cananə
| müəllif            = Məhəmməd bəy Aşiq
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              =
| əvvəlki            = 
| növbəti            = 
| il                 = 
| qeydlər            = Aşıq Pəriyə
}}

&lt;poem&gt;
Ey Pəri, dəhrdə yox sən kimi bir cananə,
Tən edir mehri-rüxün göydə məhi-tabanə,
Gərçi bihədd görürəm lütfünü hər insanə,
Piri-bifaidədir uyma Məlik Aslanə,
Ol gələn yar genə mən təki biroğlanə.

Çün sənin qədrini Fərhad ilə Şirin bilməz,
Mirzəcan bilsə də yüzdən o da birin bilməz.
Mirzə Məmməd dəxi o fəthə və zirin bilməz,
Kim ki, məşuq ola öz zülfi-əsirin bilməz.
Rəng ilən salmagilən sən buları böhtanə.

Mən sənə hər nə deysəm mehrü məhəbbət sözüdür,
Sən mana yazdığın əfsanəvü möhnət sözüdür,
Gər desəm həmdəm olaq bil ki, müvəddət sözüdür,
Bir zaman ərzim eşit, gör necə ülfət sözüdür,
Tövsəki-əqlini fikr ilə gətir cövlanə.

Sən təki şux münasibdi ki, məstanə gələ,
Əldə sazü məzəvü sağərü peymanə gələ,
Aşiqi-məst görüb din ilə imanə gələ,
Kim gərək doqquz ola başı meydanə gələ,
Özünə qurrələnib girmə bizim meydanə.

Sana şiyəstə odur, kim tapasan əhli-vəfa,
Cani-dildən edəsən eşq təriqini rəfa
Olasan yar ona, etməyəsən cövrü cəfa,
Dövri-fanidə sürüb bir neçə gün səfa,
Əhli-haldan özünü tutmayasan biganə.

Qəmzən əyyardır, ey şux, cahan bilməzsən,
Ləblərin tökdüyü nahəq yerə qan bilməzsən,
Öldürürsən məni, heç ahü aman bilməzsən,
Məsti-çeşmin sənin ey afəti-can bilməzsən,
Nə zamandır ki, edib könlüm evin viranə.

Ey gözəl, mehrin ilə mən olalı pabəstə,
Hicrdən daim olub can ilə könlüm xəstə,
Nə yazım mən, nə deyim sən təki bir sərməstə,
Zülf zəncirini göstərmə mana peyvəstə,
İstəmə kim edəsən Aşiqini divanə.
&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Şeirlər]]</text>
      <sha1>5r7k7ikxqf2c5gvnzp6sau76vord42a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>MediaViki:Common.css</title>
    <ns>8</ns>
    <id>4139</id>
    <revision>
      <id>84526</id>
      <parentid>80245</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T12:47:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Toghrul R</username>
        <id>5449</id>
      </contributor>
      <comment>azvikidən, şablonlar üçün lazımdır</comment>
      <model>css</model>
      <format>text/css</format>
      <text bytes="62481" xml:space="preserve">.rtl { font-family: &quot;Majalla UI&quot;, &quot;Arabic Typesetting&quot;, &quot;Microsoft Uighur&quot;, Lateef, Scheherazade, &quot;Arial Unicode MS&quot;; font-size: 100%; }
/* Default styling for HTML elements */
dfn {
    font-style: inherit;  /* Reset default styling for &lt;dfn&gt; */
}
q {
    quotes: '&quot;' '&quot;' &quot;'&quot; &quot;'&quot;;  /* Straight quote marks for &lt;q&gt; */
}
blockquote {
	overflow: hidden;  /* Avoid collision of background with floating elements */
}
strong.selflink {
    font-weight: 700;  /* Prevent the 'double bold' bug in Firefox when using DirectWrite */
}

/* Main page fixes */
#interwiki-completelist {
    font-weight: bold;
}
body.page-Main_Page #ca-delete {
    display: none !important;
}
body.page-Main_Page #mp-topbanner {
    clear: both;
}

/* Edit window toolbar */
#toolbar {
    height: 22px;
    margin-bottom: 6px;
}

/* Highlight data points in the info action if specified in the URL */
body.action-info :target {
    background: #DEF;
}

/* Make the list of references smaller */
ol.references {
	font-size: 90%;
	margin-bottom: 0.5em;
}

/* Highlight clicked reference in blue to help navigation */
ol.references li:target,
sup.reference:target,
span.citation:target {
    background-color: #DEF;
}

/* Ensure refs in table headers and the like aren't bold or italic */
sup.reference {
    font-weight: normal;
    font-style: normal;
}

/* Allow hidden ref errors to be shown by user CSS */
span.brokenref {
    display: none;
}

/* T156351: Support for Parsoid's Cite implementation */
span[ rel=&quot;mw:referencedBy&quot; ] {
   counter-reset: mw-ref-linkback 0;
}
span[rel=&quot;mw:referencedBy&quot;] &gt; a::before {
    font-style: italic;
    content: counter( mw-ref-linkback, decimal );
}
.mw-ref &gt; a[data-mw-group=lower-greek]::after {
    content: '[' counter( mw-Ref, lower-greek ) ']';
}
.mw-ref &gt; a[data-mw-group=decimal]::after {
    content: '[' counter( mw-Ref, decimal ) ']';
}
.mw-ref &gt; a[data-mw-group=lower-alpha]::after {
    content: '[' counter( mw-Ref, lower-alpha ) ']';
}
.mw-ref &gt; a[data-mw-group=lower-roman]::after {
    content: '[' counter( mw-Ref, lower-roman ) ']';
}
.mw-ref &gt; a[data-mw-group=upper-alpha]::after {
    content: '[' counter( mw-Ref, upper-alpha ) ']';
}
.mw-ref &gt; a[data-mw-group=upper-roman]::after {
    content: '[' counter( mw-Ref, upper-roman ) ']';
}

/* Styling for citations (CSS3). Breaks long urls, etc., rather than overflowing box */
.citation {
    word-wrap: break-word;
}

.ref-info {
	font-size: 85%;
	color: #72777d;
}

/* Yarımbaşlıq ([[Şablon:Yarımbaşlıq]]) */
h1 #second_header_h1 {
	display: block;
	font-size: 0.55em;
	line-height: 1.2em;
	margin: 0.2em 0 0.1em 0.2em;
}

.client-js #mw-content-text #second_header_h1 {
	visibility: hidden;
}

/* For linked citation numbers and document IDs, where
   the number need not be shown on a screen or a handheld,
   but should be included in the printed version */
@media screen, handheld {
    .citation .printonly {
        display: none;
    }
}

/* Reset top margin for lists embedded in columns */
div.columns {
    margin-top: 0.3em;
}
div.columns dl,
div.columns ol,
div.columns ul {
    margin-top: 0;
}

/* Avoid elements from breaking between columns */
.nocolbreak,
div.columns li,
div.columns dd dd {
    -webkit-column-break-inside: avoid;
    page-break-inside: avoid;
    break-inside: avoid-column;
}

/* Style for horizontal lists (separator following item).
   @source mediawiki.org/wiki/Snippets/Horizontal_lists
   @revision 8 (2016-05-21)
   @author [[User:Edokter]]
 */
.hlist dl,
.hlist ol,
.hlist ul {
	margin: 0;
	padding: 0;
}

/* Display list items inline */
.hlist dd,
.hlist dt,
.hlist li {
	margin: 0; /* don't trust the note that says margin doesn't work with inline
				* removing margin: 0 makes dds have margins again */
	display: inline;
}

/* Display nested lists inline */
.hlist.inline,
.hlist.inline dl,
.hlist.inline ol,
.hlist.inline ul,
.hlist dl dl,
.hlist dl ol,
.hlist dl ul,
.hlist ol dl,
.hlist ol ol,
.hlist ol ul,
.hlist ul dl,
.hlist ul ol,
.hlist ul ul {
	display: inline;
}

/* Hide empty list items */
.hlist .mw-empty-li {
	display: none;
}

/* Generate interpuncts */
.hlist dt:after {
	content: &quot;: &quot;;
}

/**
 * Note hlist style usage differs in Minerva and is defined in core as well!
 * Please check Minerva desktop (and Minerva.css) when changing
 * See https://phabricator.wikimedia.org/T213239
 */
.hlist dd:after,
.hlist li:after {
	content: &quot; · &quot;;
	font-weight: bold;
}

.hlist dd:last-child:after,
.hlist dt:last-child:after,
.hlist li:last-child:after {
	content: none;
}

/* Add parentheses around nested lists */
.hlist dd dd:first-child:before,
.hlist dd dt:first-child:before,
.hlist dd li:first-child:before,
.hlist dt dd:first-child:before,
.hlist dt dt:first-child:before,
.hlist dt li:first-child:before,
.hlist li dd:first-child:before,
.hlist li dt:first-child:before,
.hlist li li:first-child:before {
	content: &quot; (&quot;;
	font-weight: normal;
}

.hlist dd dd:last-child:after,
.hlist dd dt:last-child:after,
.hlist dd li:last-child:after,
.hlist dt dd:last-child:after,
.hlist dt dt:last-child:after,
.hlist dt li:last-child:after,
.hlist li dd:last-child:after,
.hlist li dt:last-child:after,
.hlist li li:last-child:after {
	content: &quot;)&quot;;
	font-weight: normal;
}

/* Put ordinals in front of ordered list items */
.hlist ol {
	counter-reset: listitem;
}

.hlist ol &gt; li {
	counter-increment: listitem;
}

.hlist ol &gt; li:before {
	content: &quot; &quot; counter(listitem) &quot;\a0&quot;;
}

.hlist dd ol &gt; li:first-child:before,
.hlist dt ol &gt; li:first-child:before,
.hlist li ol &gt; li:first-child:before {
	content: &quot; (&quot; counter(listitem) &quot;\a0&quot;;
}

/* Unbulleted lists */
.plainlist ol,
.plainlist ul {
    line-height: inherit;
    list-style: none none;
    margin: 0;
}
.plainlist ol li,
.plainlist ul li {
    margin-bottom: 0;
}

/* Cədvəllərin formaları */
.standard,
.wide {
	/* For align=center tables dont use shorthand margin */
	margin-top:1em;
	margin-bottom:1em;
	border: 1px solid #a2a9b1;
	border-collapse: collapse;
}

.standard &gt; tr &gt; th,
.standard &gt; tr &gt; td,
.standard &gt; * &gt; tr &gt; th,
.standard &gt; * &gt; tr &gt; td,
.wide &gt; tr &gt; th,
.wide &gt; tr &gt; td,
.wide &gt; * &gt; tr &gt; th,
.wide &gt; * &gt; tr &gt; td {
	border: 1px solid #a2a9b1;
	padding: 0.2em 0.4em;
}

.standard &gt; tr &gt; th,
.standard &gt; * &gt; tr &gt; th,
.wide &gt; tr &gt; th,
.wide &gt; * &gt; tr &gt; th {
	background-color: #eaf3ff;
}

.standard &gt; caption,
.wide &gt; caption {
	font-weight: bold;
}

.wide {
	width: 100%;
}

table.graytable {
	background: #f0f0f0;
	padding: 1em;
	width: 100%;
}
table.graytable caption {
	padding-top: 0.5em;
	background: #f0f0f0;
	font-weight: bold;
}
table.graytable caption span.subcaption {
	font-size: 80%;
	font-weight: normal;
}
table.graytable th,
table.graytable td {
	font-size: 80%;
}

/* cədvəl qutularının formaları */
tr.highlight th,
table tr th.highlight {
	background: #dcebff;
}
tr.highlight td,
table tr td.highlight {
	background: #ffe;
	font-weight: normal;
}
tr.bright th,
table tr th.bright {
	background: #cfe3ff;
}
tr.bright td,
table tr td.bright {
	background: #fec;
}
tr.shadow th,
tr.shadow td,
table tr th.shadow,
table tr td.shadow {
	background: #f0f0f0;
}
tr.dark th,
tr.dark td,
table tr th.dark,
table tr td.dark {
	background: #ccc;
}

/* NAVİQASİYA ŞABLONLARI --------------------------- */

/* Default style for navigation boxes */
.navbox {					 /* Navbox container style */
	box-sizing: border-box;
	border: 1px solid #a2a9b1;
	width: 100%;
	margin: 1em auto 0; /* Prevent preceding content from clinging to navboxes */
	clear: both;
	font-size: 90%;
	text-align: center;
	padding: 1px;
}
.navbox-inner,
.navbox-subgroup {
	width: 100%;
}
.navbox-group,
.navbox-title,
.navbox-abovebelow {
	padding: 0.25em 1em;	  /* Title, group and above/below styles */
	text-align: center;
}
.navbox-title {
	line-height: 1.6em;	   /* Standard 1.6em for title */
}

/* cell spacing for navbox cells */
tr + tr &gt; .navbox-abovebelow,
tr + tr &gt; .navbox-group,
tr + tr &gt; .navbox-image,
tr + tr &gt; .navbox-list {	/* Borders above 2nd, 3rd, etc. rows */
	border-top: 2px solid #fdfdfd; /* Must match background color */
}

th.navbox-group {			 /* Group style */
	white-space: nowrap;
	/* @noflip */
	text-align: right;
}
.navbox,
.navbox-subgroup {
	background: #fdfdfd;	  /* Background color */
}
.navbox-list {
	border-color: #fdfdfd;	/* Must match background color */
}
.navbox th,
.navbox-title {
	background: #cfe3ff;      /* Level 1 color */
}
.navbox-abovebelow,
th.navbox-group,
.navbox-subgroup .navbox-title {
	background: #dcebff;      /* Level 2 color */
}
.navbox-subgroup .navbox-group,
.navbox-subgroup .navbox-abovebelow {
	background: #eaf3ff;      /* Level 3 color */
}
.navbox-even {
	background: #f5f5f5;      /* Even row striping */
}
.navbox-odd {
	background: transparent;  /* Odd row striping */
}
.navbox .hlist td dl,
.navbox .hlist td ol,
.navbox .hlist td ul,
.navbox td.hlist dl,
.navbox td.hlist ol,
.navbox td.hlist ul {
	padding: 1px 0 0;	   /* Adjust hlist padding in navboxes */
}
.navbox .navbox {
	margin-top: 0;			/* No top margin for nested navboxes */
}
.navbox + .navbox {
	margin-top: -1px;		 /* Single pixel border between adjacent navboxes */
}

/* Default styling for Navbar template */
.navbar {
	display: inline;
	font-size: x-small;
	font-weight: normal;
}
.navbar ul {
	display: inline;
	white-space: nowrap;
}
.mw-body-content .navbar ul {
	line-height: inherit;
}
.navbar.mini {
	word-spacing: -0.1em;
}
.navbar.mini span abbr[title] {
  border-bottom: none;
  text-decoration: none;
  cursor: inherit;
}

/* Navbar styling when nested in infobox and navbox */
.infobox .navbar {
	font-size: 100%;
}
.navbox .navbar {
	display: block;
	font-size: 100%;
}
.navbox-title .navbar {
	/* @noflip */
	float: left;
	/* @noflip */
	text-align: left;
	/* @noflip */
	margin-right: 0.5em;
	width: 5em;
}

/* Reduce page jumps by hiding collapsed/dismissed content */
.client-js .collapsible.collapsed &gt; tbody &gt; tr:not(:first-child),
.client-js .NavFrame.collapsed &gt; .NavContent,
.client-js .tochidden-wrapper &gt; .toc &gt; ul {
	display: none;
}

/* Styling for JQuery makeCollapsible, matching that of collapseButton */
.mw-parser-output .mw-collapsible-toggle {
	font-weight: normal;
	/* @noflip */
	text-align: right;
	padding-right: 0.2em;
	padding-left: 0.2em;
}
.mw-collapsible-leftside-toggle .mw-collapsible-toggle {
	/* @noflip */
	float: left;
	/* @noflip */
	text-align: left;
}

/* Kartoçka şablonu */
.infobox, .infobox_v2 {
	border: 1px solid #a2a9b1;
	background: #f8f9fa;
	margin: 0 0 .5em 1em;
	padding: 0.1em;
	float: right;
	clear: right;
	font-size: 88%;
	width: 307px;
	vertical-align: middle;
	text-align: left;
	line-height: 1.5em;
	border-collapse: separate;
	border-spacing: 2px;
}
.infobox &gt; caption {
	font-size: 125%;
	font-weight: bold;
		padding: .2em;
}

.infobox-header,
.infobox-label,
.infobox-above,
.infobox-full-data,
.infobox-data,
.infobox-below,
.infobox-subheader,
.infobox-image,
.infobox-navbar,
.infobox th,
.infobox td {
	vertical-align: top;
}

.infobox .infobox-header,
.infobox .infobox-subheader,
.infobox .infobox-image,
.infobox .infobox-full-data,
.infobox .infobox-below {
	text-align: center;
}

/* Kartoçkanın komponentləri */
.infobox-above {
	font-size: 120%;
	text-align: center;
}

.infobox-image {
	padding-left: 0;
	padding-right: 0;
	text-align: center;
}
.infobox-header, .infobox-below {
	text-align: center;
}

.infobox-above-color {
	background-color: #cfe3ff;
}

.infobox-header-color, .infobox-below-color {
	background: #dcebff;
}


.infobox-table,
.infobox-tablebox,
.infobox-medals {
	padding: 0;
}
.infobox-inner-table,
.infobox-table &gt; table,
.infobox-tablebox &gt; table,
.infobox-medals &gt; table {
	width: 100%;
	display: table;
	margin: 0;
	background: transparent;
}
.infobox-tablebox &gt; table {
	background: #ffffff;
	border: 1px solid #a2a9b1;
}
.infobox-medals &gt; table {
	border-collapse: separate;
}
.infobox-medals .NavFrame {
	padding: 0;
	border: none;
	font-size: 100%;
}
.infobox-medals .NavFrame .NavHead {
	padding: 1px 5em;
}
.infobox-medals .NavFrame .NavToggle {
	position: absolute;
	top: 1px;
	right: 1px;
}
.infobox-medals .NavFrame .NavContent {
	font-size: 95%;
}

.infobox-awards {
	line-height: 1.6em;
}

body.skin-vector .infobox-labels {
	min-width:7em;
}

/* Daxili kartoçka */
.infobox-child {
	width: 100%;
	margin: 0;
	padding: 0;
	border: none;
	font-size: 100%;
}

/* Kartoçkalarda siyahılar */ 
.infobox th:not(.noplainlist) &gt; ul,
.infobox td:not(.noplainlist) &gt; ul,
.infobox [data-wikidata-property-id] &gt; ul {
	list-style-type: none;
	list-style-image: none;
	margin: 0;
}
.infobox .noplainlist &gt; ul:first-child {
	margin-top: 0;
}
.infobox th &gt; ol,
.infobox td &gt; ol,
.infobox [data-wikidata-property-id] &gt; ol {
	margin: 0 0 0 2em;
}
.infobox th &gt; dl,
.infobox td &gt; dl,
.infobox [data-wikidata-property-id] &gt; dl {
	margin: 0;
}
.infobox li,
.infobox dt,
.infobox dd {
	margin-bottom: 0;
}
.infobox th &gt; ol.references,
.infobox td &gt; ol.references {
	line-height: 1.25em;
}
.infobox th &gt; ol.references li,
.infobox td &gt; ol.references li {
	margin-bottom: 0.1em;
}
.infobox th &gt; ol.references li:last-child,
.infobox td &gt; ol.references li:last-child {
	margin-bottom: 0;
}

/* ToDo: temporarily fix */
.infobox td p {
	margin: 0 !important;
}

.infobox small,
.navbox small {
	font-size: 90%;
}

.notice {
	text-align: justify;
	margin: 1em 0.5em;
	padding: 0.5em;
}

/* Styles for geography infoboxes, eg countries,
   country subdivisions, cities, etc.            */
.infobox.geography {
    border-collapse: collapse;
    line-height: 1.2em;
    font-size: 90%;
}

.infobox.geography  td,
.infobox.geography  th {
    border-top: 1px solid #aaa;
    padding: 0.4em 0.6em 0.4em 0.6em;
}
.infobox.geography .mergedtoprow td,
.infobox.geography .mergedtoprow th {
    border-top: 1px solid #aaa;
    padding: 0.4em 0.6em 0.2em 0.6em;
}

.infobox.geography .mergedrow td,
.infobox.geography .mergedrow th {
    border: 0;
    padding: 0 0.6em 0.2em 0.6em;
}

.infobox.geography .mergedbottomrow td,
.infobox.geography .mergedbottomrow th {
    border-top: 0;
    border-bottom: 1px solid #aaa;
    padding: 0 0.6em 0.4em 0.6em;
}

.infobox.geography .maptable td,
.infobox.geography .maptable th {
    border: 0;
    padding: 0;
}

/* kartoçka komponentləri */
.infobox-above {
	font-size: 120%;
	text-align: center;
}
.infobox-image {
	padding-left: 0;
	padding-right: 0;
	text-align: center;
}
.infobox-header {
	text-align: center;
}
.infobox-below {
	text-align: center;
}
.infobox-table,
.infobox-tablebox,
.infobox-medals {
	padding: 0;
}
.infobox-table &gt; table,
.infobox-tablebox &gt; table,
.infobox-medals &gt; table {
	width: 100%;
	display: table;
	margin: 0;
	background: transparent;
}
.infobox-tablebox &gt; table {
	background: #ffffff;
	border: 1px solid #a2a9b1;
}
.infobox-medals &gt; table {
	border-collapse: separate;
}
.infobox-medals .NavFrame {
	padding: 0;
	border: none;
	font-size: 100%;
}
.infobox-medals .NavFrame .NavHead {
	padding: 1px 5em;
}
.infobox-medals .NavFrame .NavToggle {
	position: absolute;
	top: 1px;
	right: 1px;
}
.infobox-medals .NavFrame .NavContent {
	font-size: 95%;
}

/* Normal font styling for table row headers with scope=&quot;row&quot; tag */
.wikitable.plainrowheaders th[scope=row] {
    font-weight: normal;
    /* @noflip */
    text-align: left;
}

/* Lists in data cells are always left-aligned */
.wikitable td ul,
.wikitable td ol,
.wikitable td dl {
    /* @noflip */
    text-align: left;
}

/* ...unless they also use the hlist class */
.toc.hlist ul,
#toc.hlist ul,
.wikitable.hlist td ul,
.wikitable.hlist td ol,
.wikitable.hlist td dl {
    text-align: inherit;
}

/* Infobox v_2 */
.infobox_v2 .title, .infobox .title {
 height:35px;
 vertical-align:middle;
 text-align:center;
 font-size: large;
 font-weight:bolder;
 line-height:1.2em;
 color:#000
}

/* Pie chart test: Transparent borders */
.transborder {
    border: solid transparent;
}

.title.defaut {}
.title.alpinist    {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/89/Picto_infobox_climbing.svg/93px-Picto_infobox_climbing.svg.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.heyvan      {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/54/Picto_infobox_animal.png/35px-Picto_infobox_animal.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.antena      {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a2/Picto_infobox_antenna.png/35px-Picto_infobox_antenna.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.arxeologiya {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/80/Picto_infobox_archaeology.png/25px-Picto_infobox_archaeology.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.oxatma      {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8e/Archery_pictogram.svg/35px-Archery_pictogram.svg.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.art         {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/de/Crystal_Clear_app_k_less_color.png/34px-Crystal_Clear_app_k_less_color.png&quot;) no-repeat top right;} 
.title.artist	   {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/Picto_infobox_artiste.png/35px-Picto_infobox_artiste.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.kosmonavt   {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0a/Picto_infobox_astronaut.png/35px-Picto_infobox_astronaut.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.astronomiya {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/71/Picto_infobox_astronomy.png/35px-Picto_infobox_astronomy.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.atletika    {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8f/Athletics_pictogram.svg/35px-Athletics_pictogram.svg.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.yazar       {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Picto_infobox_auteur.png/24px-Picto_infobox_auteur.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.avtomobil   {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/23/Picto_infobox_automobile.png/55px-Picto_infobox_automobile.png&quot;) no-repeat top right;} 
.title.avia        {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/ff/Picto_infobox_aircraft.png/92px-Picto_infobox_aircraft.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.agirliq     {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ac/Weightlifting_pictogram.svg/35px-Weightlifting_pictogram.svg.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.beysbol     {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3c/Baseball_pictogram.svg/35px-Baseball_pictogram.svg.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.basketbol   {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/16/Picto_infobox_baschet.png/93px-Picto_infobox_baschet.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.beer        {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/04/Picto_infobox_beer.png/29px-Picto_infobox_beer.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.biathlon    {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a1/Alpine_skiing_pictogram.svg/35px-Alpine_skiing_pictogram.svg.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.bio         {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Picto_infobox_character.png/35px-Picto_infobox_character.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.kitab       {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/42/Picto_infobox_book.png/50px-Picto_infobox_book.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.boks        {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c2/Boxing_pictogram.svg/35px-Boxing_pictogram.svg.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.bridge      {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/87/Picto_infobox_bridge.png/47px-Picto_infobox_bridge.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.kardinal    {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b3/Picto_infobox_bishop.png/38px-Picto_infobox_bishop.png&quot;) no-repeat  top right;}
.title.qala        {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5c/Picto_infobox_chateau.png/93px-Picto_infobox_chateau.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.xristian    {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1c/Picto_infobox_christianity_1.svg/89px-Picto_infobox_christianity_1.svg.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.film        {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ea/Picto_infobox_cinema.png/138px-Picto_infobox_cinema.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.kompyuter   {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d1/Picto_infobox_pc.png/34px-Picto_infobox_pc.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.kosmos      {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/94/Picto_infobox_shuttle.png/14px-Picto_infobox_shuttle.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.cross       {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e8/Picto_infobox_red_cross.png/34px-Picto_infobox_red_cross.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.velosiped   {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/86/Cycling_%28road%29_pictogram.svg/35px-Cycling_%28road%29_pictogram.svg.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.tarix       {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Almanacco.png/35px-Almanacco.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.susma       {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/24/Picto_infobox_default.png/55px-Picto_infobox_default.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.deportasiya {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e0/Picto_Infobox_deportation.png/48px-Picto_Infobox_deportation.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.diplomat    {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e0/Picto_infobox_ambassade.png/32px-Picto_infobox_ambassade.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.misir       {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cc/Picto_infobox_ancient_Egypt.png/90px-Picto_infobox_ancient_Egypt.png&quot;) no-repeat top right;} 
.title.avropa      {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c0/Picto_Infobox_Europe.png/50px-Picto_Infobox_Europe.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.fiqur       {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e3/Monument_istoric.svg/34px-Monument_istoric.svg.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.filatelist  {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b3/Picto_infobox_Stamps.png/35px-Picto_infobox_Stamps.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.filosof     {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/dd/Picto_infobox_philosopher.png/24px-Picto_infobox_philosopher.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.firma       {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/ff/Picto_infobox_enterprise.png/40px-Picto_infobox_enterprise.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.bayraq      {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6f/Entete_flag.png/35px-Entete_flag.png&quot;) no-repeat bottom right;}
.title.food        {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Picto_infobox_mets.png/45px-Picto_infobox_mets.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.futbol      {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/Football_pictogram.svg/35px-Football_pictogram.svg.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.formula1    {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/da/Picto_infobox_race.png/35px-Picto_infobox_race.png&quot;) no-repeat top right;} 
.title.fungus      {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/79/Picto_infobox_fungus.png/35px-Picto_infobox_fungus.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.oyun        {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/90/Picto_infobox_Game.png/35px-Picto_infobox_Game.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.bgimnastika {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/12/Gymnastics_%28artistic%29_pictogram.svg/35px-Gymnastics_%28artistic%29_pictogram.svg.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.hendbol     {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/52/Handball_pictogram.svg/35px-Handball_pictogram.svg.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.xokkey      {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/eb/Ice_hockey_pictogram.svg/35px-Ice_hockey_pictogram.svg.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.islam       {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/15/Picto_infobox_muslimness.svg/114px-Picto_infobox_muslimness.svg.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.jocey       {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/67/Equestrian_pictogram_white.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.judaism     {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/a5/Picto_infobox_israel-judaisme.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.kral        {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/5f/Picto_infobox_prétendant_à_un_trône.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.map         {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7a/Picto_infobox_map.png/82px-Picto_infobox_map.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.military    {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/03/Picto_infobox_military.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.maus        {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/b8/Picto_infobox_informatique_souris.png&quot;)  no-repeat top right;}
.title.muzey       {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ac/Infobox_museum_pictogram.png/82px-Infobox_museum_pictogram.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.musiqi      {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/60/Picto_infobox_music.png/34px-Picto_infobox_music.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.newspaper   {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Picto_infobox_newspaper.png/41px-Picto_infobox_newspaper.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.olimpiya    {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8e/Picto_infobox_Olympic.png/90px-Picto_infobox_Olympic.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.bitki       {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/0b/Picto_infobox_plant.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.pres        {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/23/Picto_infobox_journal.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.proyekt     {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/cb/Picto_infobox_tools.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.qilinc      {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/83/Olympic_pictogram_Fencing.png/35px-Olympic_pictogram_Fencing.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.regata      {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/57/Rowing_pictogram_white.svg/45px-Rowing_pictogram_white.svg.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.yol         {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b4/Picto_infobox_road.png/35px-Picto_infobox_road.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.romana      {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/3c/Picto_infobox_Roman_military_banner.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.rgimnastika {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ec/Gymnastics_%28rhythmic%29_pictogram.svg/35px-Gymnastics_%28rhythmic%29_pictogram.svg.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.sailing     {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/58/Olympic_pictogram_Sailing.png/35px-Olympic_pictogram_Sailing.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.samuray     {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/81/Picto_infobox_samourai.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.elm         {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/57/Picto_Info_sciences_exactes.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.scifi       {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/ed/Picto_infobox_fliyingsaucer.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.seks        {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/82/Picto_infobox_manwoman.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.gemi        {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e0/Picto_infobox_ship.png/92px-Picto_infobox_ship.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.aticiliq    {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Shooting_pictogram.svg/35px-Shooting_pictogram.svg.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.skeyt       {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f5/Infobox_Inline_speed_skating_pictogram.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.xizek       {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a1/Alpine_skiing_pictogram.svg/35px-Alpine_skiing_pictogram.svg.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.skijump     {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/ce/Infobox_Ski_jumping_pictogram.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.snooker     {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/18/Picto_infobox_cue.svg/124px-Picto_infobox_cue.svg.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.snowboard   {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/59/Infobox_Snowboarding_pictogram.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.proqram     {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/fe/Picto_infobox_software.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.surf        {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/31/Infobox_Surfing_pictogram.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.swimming    {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/0f/Swimming_pictogram_white.svg&quot;) no-repeat top right;}
.title.teatr       {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/37/Picto_infobox_masks.png/66px-Picto_infobox_masks.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.texnologiya {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f9/Infobox_gear.png/35px-Infobox_gear.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.tenis       {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/85/Tennis_pictogram.svg/35px-Tennis_pictogram.svg.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.qatar       {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3f/Infobox_train.png/76px-Infobox_train.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.tv          {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/a6/Picto_infobox_TV-T%26PC.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.unesco      {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3e/Unesco_Cultural_Heritage_logo.svg/35px-Unesco_Cultural_Heritage_logo.svg.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.universitet {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/66/Picto_infobox_université.png/65px-Picto_infobox_université.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.vine        {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/66/Picto_info_grape.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.virus       {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/dc/Picto_infobox_virus.png/35px-Picto_infobox_virus.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.volleyball  {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/ca/Volleyball_%28indoor%29_pictogram.svg&quot;) no-repeat top right;}
.title.waterpol    {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/99/Picto_infobox_water_polo.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.world       {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/3a/Picto_infobox_UN.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.gulesh      {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/12/Wrestling_pictogram.svg/35px-Wrestling_pictogram.svg.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.zavod       {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/67/Factory_white.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.peyk        {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8d/Picto_infobox_satellite.png/94px-Picto_infobox_satellite.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.badminton   {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/90/Badminton_pictogram.svg/35px-Badminton_pictogram.svg.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.qolf        {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5f/Golf_pictogram.svg/35px-Golf_pictogram.svg.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.cudo        {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Judo_pictogram.svg/35px-Judo_pictogram.svg.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.karate      {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4e/Karate_pictogram.svg/35px-Karate_pictogram.svg.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.uzgucu      {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a5/Olympic_pictogram_Swimming.png/35px-Olympic_pictogram_Swimming.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.taekvondo   {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d3/Taekwondo_pictogram.svg/35px-Taekwondo_pictogram.svg.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.kikboks     {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f1/Kickboxing_pictogram.svg/35px-Kickboxing_pictogram.svg.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.sambo       {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/11/Sambo_pictogram.svg/35px-Sambo_pictogram.svg.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.triatlon    {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b1/Triathlon_pictogram.svg/35px-Triathlon_pictogram.svg.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.avar        {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3c/Canoeing_%28flatwater%29_pictogram.svg/35px-Canoeing_%28flatwater%29_pictogram.svg.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.konki       {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b1/Figure_skating_pictogram.svg/35px-Figure_skating_pictogram.svg.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.agimnastika {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/21/Gymnastics_%28aerobic%29_pictogram.svg/35px-Gymnastics_%28aerobic%29_pictogram.svg.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.internet    {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Picto_infobox_internet_PD.svg/77px-Picto_infobox_internet_PD.svg.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.voleybol    {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ca/Volleyball_%28indoor%29_pictogram.svg/35px-Volleyball_%28indoor%29_pictogram.svg.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.tibb        {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/23/Picto_infobox_med.png/77px-Picto_infobox_med.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.fizika      {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d1/Picto_infobox_physics.png/36px-Picto_infobox_physics.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.kimya       {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ce/Picto_infobox_chemistry_HUN.png/69px-Picto_infobox_chemistry_HUN.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.riyaziyyat  {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/37/Fourier_infobox.png/79px-Fourier_infobox.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.musiqi2     {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/62/Picto_infobox_music_gold.png/34px-Picto_infobox_music_gold.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.detektiv    {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c1/Picto_infobox_detective.png/40px-Picto_infobox_detective.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.jurnal      {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c4/Picto_infobox_magazine.png/27px-Picto_infobox_magazine.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.universitet {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/66/Picto_infobox_université.png/65px-Picto_infobox_université.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.radio       {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a8/Picto_infobox_radio_2.png/37px-Picto_infobox_radio_2.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.videooyun   {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2d/Picto_infobox_gamepad.png/45px-Picto_infobox_gamepad.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.formulabir  {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/da/Picto_infobox_race.png/35px-Picto_infobox_race.png&quot;) no-repeat top right;}
.title.futboltopu  {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Soccerball_mark.svg/30px-Soccerball_mark.svg.png&quot;) no-repeat top right;}

/* Géolocalisation dynamique */
/* Yer xəritəsi qrupu üçün */

.NavContent .img_toggle {
  zoom: 1; /* be kind to IE7 */
  clear: both; /* be kind to IE7 */
}

.img_toggle,
.img_toggle * {
 margin: 0 auto !important;
 padding: 0 !important;
}

.img_toggle .a_toggle {
  display: block;
  text-align: center !important;
  font-size: 0.95em;
}

.img_toggle .location-map {
  position: relative
}

.img_toggle .location-map +.location-map {
  border-top: 5px solid #aaa
}

.img_toggle .geopoint {
  position: absolute;
  width: 5px;
  height: 5px;
  font-size: 1px;
  border: 1px solid #000;
  background: #F00;
}

.img_toggle ul {
  list-style-type: none !important;
  list-style-image: none !important;
  list-style-position: outside !important;
  padding:0 !important;
  margin:0 0 0 5px !important;
}

.img_toggle ul li {
  float: left;
  border: 1px solid #aaa;
  border-top-width: 0;
  margin: 0 2px 0 0 !important;
  position: relative;
  background: #F9F9F9;
}

.img_toggle ul li a {
  padding: 0 5px !important;
  font-size: 85%;
  text-decoration: none;
  color: black;
}

/* Icons for medialist templates [[Template:Listen]],
   [[Template:Multi-listen_start]], [[Template:Video]],
   [[Template:Multi-video_start]] */
div.listenlist {
    background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/47/Sound-icon.svg&quot;) no-repeat scroll 0 0 transparent;
    background-size: 30px;
    padding-left: 40px;
}

/* Fix for hieroglyphs specificality issue in infoboxes ([[Phabricator:43869]]) */
table.mw-hiero-table td {
    vertical-align: middle;
}

/* Style rules for media list templates */
div.medialist {
    min-height: 50px;
    margin: 1em;
    /* @noflip */
    background-position: top left;
    background-repeat: no-repeat;
}
div.medialist ul {
    list-style-type: none;
    list-style-image: none;
    margin: 0;
}
div.medialist ul li {
    padding-bottom: 0.5em;
}
div.medialist ul li li {
    font-size: 91%;
    padding-bottom: 0;
}

/* Change the external link icon to a PDF icon for all PDF files */
.mw-parser-output a[href$=&quot;.pdf&quot;].external,
.mw-parser-output a[href*=&quot;.pdf?&quot;].external,
.mw-parser-output a[href*=&quot;.pdf#&quot;].external,
.mw-parser-output a[href$=&quot;.PDF&quot;].external,
.mw-parser-output a[href*=&quot;.PDF?&quot;].external,
.mw-parser-output a[href*=&quot;.PDF#&quot;].external {
	background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/4d/Icon_pdf_file.png&quot;) no-repeat right;
	/* @noflip */
	padding: 8px 18px 8px 0;
}

/* Change the external link icon to an Adobe icon anywhere the PDFlink class
   is used (notably Template:PDFlink). This works in IE, unlike the above. */
div#content span.PDFlink a,
div#mw_content span.PDFlink a {
    background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/23/Icons-mini-file_acrobat.gif&quot;) no-repeat right;
    /* @noflip */
    padding-right: 18px;
}

/* Content in columns with CSS instead of tables ([[Template:Columns]]) */
div.columns-2 div.column {
    /* @noflip */
    float: left;
    width: 50%;
    min-width: 300px;
}
div.columns-3 div.column {
    /* @noflip */
    float: left;
    width: 33.3%;
    min-width: 200px;
}
div.columns-4 div.column {
    /* @noflip */
    float: left;
    width: 25%;
    min-width: 150px;
}
div.columns-5 div.column {
    /* @noflip */
    float: left;
    width: 20%;
    min-width: 120px;
}

/* Messagebox templates */
.messagebox {
    border: 1px solid #aaa;
    background-color: #f9f9f9;
    width: 80%;
    margin: 0 auto 1em auto;
    padding: .2em;
}
.messagebox.merge {
    border: 1px solid #c0b8cc;
    background-color: #f0e5ff;
    text-align: center;
}
.messagebox.cleanup {
    border: 1px solid #9f9fff;
    background-color: #efefff;
    text-align: center;
}
.messagebox.standard-talk {
    border: 1px solid #c0c090;
    background-color: #f8eaba;
    margin: 4px auto;
}
/* For old WikiProject banners inside banner shells. */
.mbox-inside .standard-talk,
.messagebox.nested-talk {
    border: 1px solid #c0c090;
    background-color: #f8eaba;
    width: 100%;
    margin: 2px 0;
    padding: 2px;
}
.messagebox.small {
    width: 238px;
    font-size: 85%;
    /* @noflip */
    float: right;
    clear: both;
    /* @noflip */
    margin: 0 0 1em 1em;
    line-height: 1.25em;
}
.messagebox.small-talk {
    width: 238px;
    font-size: 85%;
    /* @noflip */
    float: right;
    clear: both;
    /* @noflip */
    margin: 0 0 1em 1em;
    line-height: 1.25em;
    background: #F8EABA;
}

/* Cell sizes for ambox/tmbox/imbox/cmbox/ombox/fmbox/dmbox message boxes */
th.mbox-text, td.mbox-text {   /* The message body cell(s) */
    border: none;
    /* @noflip */
    padding: 0.25em 0.9em;     /* 0.9em left/right */
    width: 100%;               /* Make all mboxes the same width regardless of text length */
}
td.mbox-image {                /* The left image cell */
    border: none;
    /* @noflip */
    padding: 2px 0 2px 0.9em;  /* 0.9em left, 0px right */
    text-align: center;
}
td.mbox-imageright {           /* The right image cell */
    border: none;
    /* @noflip */
    padding: 2px 0.9em 2px 0;  /* 0px left, 0.9em right */
    text-align: center;
}
td.mbox-empty-cell {           /* An empty narrow cell */
    border: none;
    padding: 0;
    width: 1px;
}

/* Article message box styles */
table.ambox {
    margin: 0 10%;                  /* 10% = Will not overlap with other elements */
    border: 1px solid #aaa;
    /* @noflip */
    border-left: 10px solid #1e90ff;  /* Default &quot;notice&quot; blue */
    background: #fbfbfb;
}
table.ambox + table.ambox {      /* Single border between stacked boxes. */
    margin-top: -1px;
}
.ambox th.mbox-text,
.ambox td.mbox-text {            /* The message body cell(s) */
    padding: 0.25em 0.5em;       /* 0.5em left/right */
}
.ambox td.mbox-image {           /* The left image cell */
    /* @noflip */
    padding: 2px 0 2px 0.5em;    /* 0.5em left, 0px right */
}
.ambox td.mbox-imageright {      /* The right image cell */
    /* @noflip */
    padding: 2px 0.5em 2px 0;    /* 0px left, 0.5em right */
}

table.ambox-notice {
    /* @noflip */
    border-left: 10px solid #1e90ff;    /* Blue */
}
table.ambox-speedy {
    /* @noflip */
    border-left: 10px solid #b22222;    /* Red */
    background: #fee;                   /* Pink */
}
table.ambox-delete {
    /* @noflip */
    border-left: 10px solid #b22222;    /* Red */
}
table.ambox-content {
    /* @noflip */
    border-left: 10px solid #f28500;    /* Orange */
}
table.ambox-style {
    /* @noflip */
    border-left: 10px solid #f4c430;    /* Yellow */
}
table.ambox-move {
    /* @noflip */
    border-left: 10px solid #9932cc;    /* Purple */
}
table.ambox-protection {
    /* @noflip */
    border-left: 10px solid #bba;       /* Gray-gold */
}

/* Image message box styles */
table.imbox {
    margin: 4px 10%;
    border-collapse: collapse;
    border: 3px solid #1e90ff;    /* Default &quot;notice&quot; blue */
    background: #fbfbfb;
}
.imbox .mbox-text .imbox {  /* For imboxes inside imbox-text cells. */
    margin: 0 -0.5em;       /* 0.9 - 0.5 = 0.4em left/right.        */
    display: block;         /* Fix for webkit to force 100% width.  */
}
.mbox-inside .imbox {       /* For imboxes inside other templates.  */
    margin: 4px;
}

table.imbox-notice {
    border: 3px solid #1e90ff;    /* Blue */
}
table.imbox-speedy {
    border: 3px solid #b22222;    /* Red */
    background: #fee;             /* Pink */
}
table.imbox-delete {
    border: 3px solid #b22222;    /* Red */
}
table.imbox-content {
    border: 3px solid #f28500;    /* Orange */
}
table.imbox-style {
    border: 3px solid #f4c430;    /* Yellow */
}
table.imbox-move {
    border: 3px solid #9932cc;    /* Purple */
}
table.imbox-protection {
    border: 3px solid #bba;       /* Gray-gold */
}
table.imbox-license {
    border: 3px solid #88a;       /* Dark gray */
    background: #f7f8ff;          /* Light gray */
}
table.imbox-featured {
    border: 3px solid #cba135;    /* Brown-gold */
}

/* Category message box styles */
table.cmbox {
    margin: 3px 10%;
    border-collapse: collapse;
    border: 1px solid #aaa;
    background: #DFE8FF;    /* Default &quot;notice&quot; blue */
}

table.cmbox-notice {
    background: #D8E8FF;    /* Blue */
}
table.cmbox-speedy {
    margin-top: 4px;
    margin-bottom: 4px;
    border: 4px solid #b22222;    /* Red */
    background: #FFDBDB;          /* Pink */
}
table.cmbox-delete {
    background: #FFDBDB;    /* Red */
}
table.cmbox-content {
    background: #FFE7CE;    /* Orange */
}
table.cmbox-style {
    background: #FFF9DB;    /* Yellow */
}
table.cmbox-move {
    background: #E4D8FF;    /* Purple */
}
table.cmbox-protection {
    background: #EFEFE1;    /* Gray-gold */
}

/* Other pages message box styles */
table.ombox {
    margin: 4px 10%;
    border-collapse: collapse;
    border: 1px solid #aaa;       /* Default &quot;notice&quot; gray */
    background: #f9f9f9;
}

table.ombox-notice {
    border: 1px solid #aaa;       /* Gray */
}
table.ombox-speedy {
    border: 2px solid #b22222;    /* Red */
    background: #fee;             /* Pink */
}
table.ombox-delete {
    border: 2px solid #b22222;    /* Red */
}
table.ombox-content {
    border: 1px solid #f28500;    /* Orange */
}
table.ombox-style {
    border: 1px solid #f4c430;    /* Yellow */
}
table.ombox-move {
    border: 1px solid #9932cc;    /* Purple */
}
table.ombox-protection {
    border: 2px solid #bba;       /* Gray-gold */
}

/* Talk page message box styles */
table.tmbox {
    margin: 4px 10%;
    border-collapse: collapse;
    border: 1px solid #c0c090;    /* Default &quot;notice&quot; gray-brown */
    background: #f8eaba;
}
.mediawiki .mbox-inside .tmbox { /* For tmboxes inside other templates. The &quot;mediawiki&quot; class ensures that */
    margin: 2px 0;               /* this declaration overrides other styles (including mbox-small above)   */
    width: 100%;                 /* For Safari and Opera */
}
.mbox-inside .tmbox.mbox-small { /* &quot;small&quot; tmboxes should not be small when  */
    line-height: 1.5em;          /* also &quot;nested&quot;, so reset styles that are   */
    font-size: 100%;             /* set in &quot;mbox-small&quot; above.                */
}

table.tmbox-speedy {
    border: 2px solid #b22222;    /* Red */
    background: #fee;             /* Pink */
}
table.tmbox-delete {
    border: 2px solid #b22222;    /* Red */
}
table.tmbox-content {
    border: 2px solid #f28500;    /* Orange */
}
table.tmbox-style {
    border: 2px solid #f4c430;    /* Yellow */
}
table.tmbox-move {
    border: 2px solid #9932cc;    /* Purple */
}
table.tmbox-protection,
table.tmbox-notice {
    border: 1px solid #c0c090;    /* Gray-brown */
}

/* Disambig and set index box styles */
table.dmbox {
    clear: both;
    margin: 0.9em 1em;
    border-top: 1px solid #ccc;
    border-bottom: 1px solid #ccc;
    background: transparent;
}

/* Footer and header message box styles */
table.fmbox {
    clear: both;
    margin: 0.2em 0;
    width: 100%;
    border: 1px solid #aaa;
    background: #f9f9f9;     /* Default &quot;system&quot; gray */
}
table.fmbox-system {
    background: #f9f9f9;
}
table.fmbox-warning {
    border: 1px solid #bb7070;  /* Dark pink */
    background: #ffdbdb;        /* Pink */
}
table.fmbox-editnotice {
    background: transparent;
}
/* Div based &quot;warning&quot; style fmbox messages. */
div.mw-warning-with-logexcerpt,
div.mw-lag-warn-high,
div.mw-cascadeprotectedwarning,
div#mw-protect-cascadeon,
div.titleblacklist-warning {
    clear: both;
    margin: 0.2em 0;
    border: 1px solid #bb7070;
    background: #ffdbdb;
    padding: 0.25em 0.9em;
}
/* Div based &quot;system&quot; style fmbox messages.
   Used in [[MediaWiki:Readonly lag]]. */
div.mw-lag-warn-normal,
div.fmbox-system {
    clear: both;
    margin: 0.2em 0;
    border: 1px solid #aaa;
    background: #f9f9f9;
    padding: 0.25em 0.9em;
}

/* These mbox-small classes must be placed after all other
   ambox/tmbox/ombox etc classes. &quot;body.mediawiki&quot; is so
   they override &quot;table.ambox + table.ambox&quot; above. */
body.mediawiki table.mbox-small {   /* For the &quot;small=yes&quot; option. */
    /* @noflip */
    clear: right;
    /* @noflip */
    float: right;
    /* @noflip */
    margin: 4px 0 4px 1em;
    width: 238px;
    font-size: 88%;
    line-height: 1.25em;
}
body.mediawiki table.mbox-small-left {   /* For the &quot;small=left&quot; option. */
    /* @noflip */
    margin: 4px 1em 4px 0;
    width: 238px;
    border-collapse: collapse;
    font-size: 88%;
    line-height: 1.25em;
}

/* Style for compact ambox */
/* Hide the images */
.compact-ambox table .mbox-image,
.compact-ambox table .mbox-imageright,
.compact-ambox table .mbox-empty-cell {
    display: none;
}
/* Remove borders, backgrounds, padding, etc. */
.compact-ambox table.ambox {
    border: none;
    border-collapse: collapse;
    background: transparent;
    margin: 0 0 0 1.6em !important;
    padding: 0 !important;
    width: auto;
    display: block;
}
body.mediawiki .compact-ambox table.mbox-small-left {
    font-size: 100%;
    width: auto;
    margin: 0;
}
/* Style the text cell as a list item and remove its padding */
.compact-ambox table .mbox-text {
    padding: 0 !important;
    margin: 0 !important;
}
.compact-ambox table .mbox-text-span {
    display: list-item;
    line-height: 1.5em;
    list-style-type: square;
    list-style-image: url(/w/skins/MonoBook/bullet.gif);
}
.skin-vector .compact-ambox table .mbox-text-span {
    list-style-type: disc;
    list-style-image: url(/w/skins/Vector/images/bullet-icon.png)
}
/* Allow for hiding text in compact form */
.compact-ambox .hide-when-compact {
    display: none;
}

/* Remove default styles for [[MediaWiki:Noarticletext]]. */
div.noarticletext {
    border: none;
    background: transparent;
    padding: 0;
}

/* Hide (formatting) elements from screen, but not from screenreaders */
.visualhide {
    position: absolute;
    left: -10000px;
    top: auto;
    width: 1px;
    height: 1px;
    overflow: hidden;
}

/* Bold save button */
#wpSave {
    font-weight: bold;
}

/* class hiddenStructure is defunct. See [[Wikipedia:hiddenStructure]] */
.hiddenStructure {
    display: inline !important;
    color: #f00;
    background-color: #0f0;
}

/* suppress missing interwiki image links where #ifexist cannot
   be used due to high number of requests see .hidden-redlink on
   [[m:MediaWiki:Common.css]] */
.check-icon a.new {
    display: none;
    speak: none;
}

/* Removes underlines from certain links */
.nounderlines a,
.IPA a:link, .IPA a:visited {
    text-decoration: none !important;
}

/* Standard Navigationsleisten, aka box hiding thingy
   from .de.  Documentation at [[Wikipedia:NavFrame]]. */
div.NavFrame {
    margin: 0;
    padding: 4px;
    border: 1px solid #aaa;
    text-align: center;
    border-collapse: collapse;
    font-size: 95%;
}
div.NavFrame + div.NavFrame {
    border-top-style: none;
    border-top-style: hidden;
}
div.NavPic {
    background-color: #fff;
    margin: 0;
    padding: 2px;
    /* @noflip */
    float: left;
}
div.NavFrame div.NavHead {
    height: 1.6em;
    font-weight: bold;
    background-color: #ccf;
    position: relative;
}
div.NavFrame p,
div.NavFrame div.NavContent,
div.NavFrame div.NavContent p {
    font-size: 100%;
}
div.NavEnd {
    margin: 0;
    padding: 0;
    line-height: 1px;
    clear: both;
}
a.NavToggle {
    position: absolute;
    top: 0;
    /* @noflip */
    right: 3px;
    font-weight: normal;
    font-size: 90%;
}

/* Hatnotes and disambiguation notices */
.rellink,
.dablink,
.hatnote {
    font-style: italic;
}
.rellink i,
.dablink i,
.hatnote i {
    font-style: normal;
}
div.rellink,
div.dablink,
div.hatnote {
    /* @noflip */
    padding-left: 1.6em;
    margin-bottom: 0.5em;
}

/* Allow transcluded pages to display in lists rather than a table.
   Compatible in Firefox; incompatible in IE6. */
.listify td    { display: list-item; }
.listify tr    { display: block; }
.listify table { display: block; }

/* {coord}s */
#mw-indicator-0-coord + .mw-indicator {
	border-left: 1px solid #A7D7F9;
	margin-left: 0.25em;
	padding-left: 0.5em;
}

.mw-body-content .geo-services {
	font-size: 82%;
}

.geo-services a &gt; span {
	margin: 0.25em;
}
.geo-services &gt; :first-child a &gt; span {
	margin-left: 0.4em;
}

.geo-geo-dec .geo-dec,
.geo-geo-dms .geo-dms {
	display: inline;
}
.geo-geo-dec .geo-dms,
.geo-geo-dms .geo-dec,
.geo-multi-punct {
	display: none;
}
.geo-lat,
.geo-lon {
	white-space: nowrap;
}

/* When &lt;div class=&quot;nonumtoc&quot;&gt; is used on the table of contents,
   the ToC will display without numbers */
.nonumtoc .tocnumber {
    display: none;
}
.nonumtoc #toc ul,
.nonumtoc .toc ul {
    line-height: 1.5em;
    list-style: none none;
    margin: .3em 0 0;
    padding: 0;
}
.hlist.nonumtoc #toc ul ul,
.hlist.nonumtoc .toc ul ul {
    /* @noflip */
    margin: 0;
}

/* Allow limiting of which header levels are shown in a TOC;
   &lt;div class=&quot;toclimit-3&quot;&gt;, for instance, will limit to
   showing ==headings== and ===headings=== but no further
   (as long as there are no =headings= on the page, which
   there shouldn't be according to the MoS). */
.toclimit-2 .toclevel-1 ul,
.toclimit-3 .toclevel-2 ul,
.toclimit-4 .toclevel-3 ul,
.toclimit-5 .toclevel-4 ul,
.toclimit-6 .toclevel-5 ul,
.toclimit-7 .toclevel-6 ul {
    display: none;
}

/* Styling for Template:Quote */
blockquote.templatequote {
     margin-top: 0;
}
blockquote.templatequote div.templatequotecite {
    line-height: 1.5em;
    /* @noflip */
    text-align: left;
    /* @noflip */
    padding-left: 1.6em;
    margin-top: 0;
}

/* User block messages */
div.user-block {
    padding: 5px;
    margin-bottom: 0.5em;
    border: 1px solid #A9A9A9;
    background-color: #FFEFD5;
}

/* Prevent line breaks in silly places:
   1) Where desired
   2) Links when we don't want them to
   3) Bold &quot;links&quot; to the page itself
   4) Ref tags with group names &lt;ref group=&quot;Note&quot;&gt; --&gt; &quot;[Note 1]&quot; */
.nowrap,
.nowraplinks a,
.nowraplinks .selflink,
sup.reference a {
    white-space: nowrap;
}
/* But allow wrapping where desired: */
.wrap,
.wraplinks a {
    white-space: normal;
}

/* For template documentation */
.template-documentation {
    clear: both;
    margin: 1em 0 0 0;
    border: 1px solid #aaa;
    background-color: #ecfcf4;
    padding: 1em;
}

/* Remove &quot;external&quot; icon from links to WP */
body.ns-talk a.external[href*=&quot;//az.wikipedia.org/&quot;],
body.ns-4 a.external[href*=&quot;//az.wikipedia.org/&quot;],
body.ns-104 a.external[href*=&quot;//az.wikipedia.org/&quot;],
body.ns-106 a.external[href*=&quot;//az.wikipedia.org/&quot;] {
	background: none !important;
	padding-right: 0 !important;
}

/* Inline divs in ImageMaps (code borrowed from de.wiki) */
.imagemap-inline div {
    display: inline;
}

/* Increase the height of the image upload box */
#wpUploadDescription {
    height: 13em;
}

/* Minimum thumb width */
figure[typeof~='mw:File/Thumb'],
figure[typeof~='mw:File/Frame'],
.thumbinner {
    min-width: 100px;
}

/* The backgrounds for galleries. */
div#content .gallerybox div.thumb {
    /* Light gray padding */
    background-color: #F9F9F9;
}
/* Put a chequered background behind images, only visible if they have transparency.
   '.filehistory a img' and '#file img:hover' are handled by MediaWiki core (as of 1.19) */
.gallerybox .thumb img {
    background: #fff url(//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/5d/Checker-16x16.png) repeat;
}
/* But not on articles, user pages, portals or with opt-out. */
.ns-0 .gallerybox .thumb img,
.ns-2 .gallerybox .thumb img,
.ns-100 .gallerybox .thumb img,
.nochecker .gallerybox .thumb img {
    background: #fff;
}

/* Prevent floating boxes from overlapping any category listings,
   file histories, edit previews, and edit [Show changes] views. */
#mw-subcategories, #mw-pages, #mw-category-media,
#filehistory, #wikiPreview, #wikiDiff {
    clear: both;
}

body.rtl #mw-articlefeedbackv5, body.rtl #mw-articlefeedback {
    display: block;   /* Override inline block mode */
    margin-bottom: 1em;
    /* @noflip */
    clear: right;     /* Clear any info boxes that stick out */
    /* @noflip */
    float: right;     /* Prevents margin collapsing */
}

/* Selectively hide headers in WikiProject banners */
.wpb .wpb-header             { display: none; }
.wpbs-inner .wpb .wpb-header { display: block; }     /* for IE */
.wpbs-inner .wpb .wpb-header { display: table-row; } /* for real browsers */
.wpbs-inner .wpb-outside     { display: none; }      /* hide things that should only display outside shells */

/* Styling for Abuse Filter tags */
.mw-tag-markers {
    font-family:sans-serif;
    font-style:italic;
    font-size:90%;
}

/* Hide stuff meant for accounts with special permissions. Made visible again in
   [[MediaWiki:Group-sysop.css]], [[MediaWiki:Group-accountcreator.css]],
   [[MediaWiki:Group-templateeditor.css]] and [[Mediawiki:Group-autoconfirmed.css]]. */
.group-checkuser-show,
.group-bureaucrat-show,
.group-sysop-show,
.group-engineer-show,
.group-closer-show,
.group-filemover-show,
.group-editor-show,
.group-autoreview-show,
.group-user-show {
	display: none;
}

/**
 * Hide the redlink generated by {{Editnotice}},
 * this overrides the &quot;.sysop-show { display: none; }&quot; above that applies
 * to the same link as well.
 *
 * See [[Phabricator:45013]].
 */
.ve-ui-mwNoticesPopupTool-item .editnotice-redlink, .mw-ve-editNotice .editnotice-redlink {
    display: none !important;
}

/* Remove bullets when there are multiple edit page warnings */
ul.permissions-errors &gt; li {
    list-style: none none;
}
ul.permissions-errors {
    margin: 0;
}

/* No linewrap on the labels of the login/signup page */
body.page-Special_UserLogin .mw-label label,
body.page-Special_UserLogin_signup .mw-label label {
    white-space: nowrap;
}

/* Pie chart test: Transparent borders */
.transborder {
    border: solid transparent;
}
* html .transborder {  /* IE6 */
    border: solid #000001;
    filter: chroma(color=#000001);
}

/* Styling for updated markers on watchlist, history and recent/related changes.
   Bullets are handled in skin-specific stylesheets. */
.updatedmarker {
    background-color: transparent;
    color: #006400;
}
li.mw-changeslist-line-watched .mw-title,
table.mw-changeslist-line-watched .mw-title,
table.mw-enhanced-watch .mw-enhanced-rctime {
    font-weight: normal;
}

/* Generic class for Times-based serif, texhtml class for inline math */
.times-serif,
span.texhtml {
    font-family: &quot;Nimbus Roman No9 L&quot;, &quot;Times New Roman&quot;, Times, serif;
    font-size: 118%;
    line-height: 1;
}
span.texhtml {
    white-space: nowrap;
}
span.texhtml span.texhtml {
    font-size: 100%;
}

/* Force tabular and lining display for digits and texhtml */
.digits,
.texhtml {
    -moz-font-feature-settings: &quot;lnum&quot;, &quot;tnum&quot;;
    -webkit-font-feature-settings: &quot;lnum&quot;, &quot;tnum&quot;;
    font-feature-settings: &quot;lnum&quot;, &quot;tnum&quot;;
}

/* Display tabs with 4 spaces, see [[Phabricator:59824]] and [[Phabricator:59825]] */
div.mw-geshi div,
div.mw-geshi div pre,
span.mw-geshi,
pre.source-css,
pre.source-javascript,
pre.source-lua {
    -moz-tab-size: 4;
    -o-tab-size: 4;
    tab-size: 4;
}

/* Fix styling of transcluded prefindex tables */
table#mw-prefixindex-list-table,
table#mw-prefixindex-nav-table {
    width: 98%;
}

/* For portals, added 2011-12-07 -bv
   On wide screens, show these as two columns
   On narrow and mobile screens, let them collapse into a single column */
.portal-column-left {
    float: left;
    width: 50%;
}
.portal-column-right {
    float: right;
    width: 49%;
}
.portal-column-left-wide {
    float: left;
    width: 60%;
}
.portal-column-right-narrow {
    float: right;
    width: 39%;
}
.portal-column-left-extra-wide {
    float: left;
    width: 70%;
}
.portal-column-right-extra-narrow {
    float: right;
    width: 29%;
}
@media only screen and (max-width: 800px) {
    /* Decouple the columns on narrow screens */
    .portal-column-left,
    .portal-column-right,
    .portal-column-left-wide,
    .portal-column-right-narrow,
    .portal-column-left-extra-wide,
    .portal-column-right-extra-narrow {
        float: inherit;
        width: inherit;
    }
}

@media all and ( min-width: 720px ) {
    .mobile-only {
      display: none;
    }
   .desktop-only {
      display: block;
   }
}

/* For announcements */
#bodyContent .letterhead {
    background-image:url('//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/e0/Tan-page-corner.png');
    background-repeat:no-repeat;
    padding: 2em;
    background-color: #faf9f2;
}

/* Tree style lists */
.treeview ul {
    padding: 0;
    margin: 0;
}
.treeview li {
    padding: 0;
    margin: 0;
    list-style-type: none;
    list-style-image: none;
    zoom: 1; /* BE KIND TO IE6 */;
}
.treeview li li {
    background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f2/Treeview-grey-line.png&quot;) no-repeat 0 -2981px;
    /* @noflip */
    padding-left: 20px;
    text-indent: 0.3em;
}
.treeview li li.lastline {
    background-position: 0 -5971px
}
.treeview li.emptyline &gt; ul {
    /* @noflip */
    margin-left: -1px;
}
.treeview li.emptyline &gt; ul &gt; li:first-child {
    background-position: 0 9px
}

/* hidden sortkey for tablesorter */
td .sortkey,
th .sortkey {
    display: none;
    speak: none;
}

/* Make it possible to hide checkboxes in &lt;inputbox&gt; */
.inputbox-hidecheckboxes form .inputbox-element {
    display: none !important;
}

/* Hide charinsert base for those not using the gadget */
#editpage-specialchars {
    display: none;
}

/* Workaround to keep editnotices readable in VE view.
   Long term, editnotices should become a core feature so that they can be designed responsive. */
.mw-ve-editNotice .mbox-image {
	display: none;
}

/* Workaround for WikiEditor toolbar button characters breaking out. [[Phabricator:T78354]] */
.wikiEditor-ui-toolbar .page-characters div span {
    line-height: 1;
}

/* Extension:DismissableSiteNotice eklentisinin site notunu ikiye bölmesi ve sağda büyük alan kaplaması nedeniyle dismissable etiketleri düzenlenmiştir */
.mw-dismissable-notice-body {
margin: 0px 0px 0px 0px !important;
}

.mw-dismissable-notice-close {
position: absolute !important;
right: 10px !important;
margin-top: 10px !important;
z-index: 1;
}</text>
      <sha1>b61u5mgomf7g1x2s1fictmcrvtjplo8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>MediaViki:Common.js</title>
    <ns>8</ns>
    <id>4140</id>
    <revision>
      <id>84534</id>
      <parentid>80257</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T13:02:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Toghrul R</username>
        <id>5449</id>
      </contributor>
      <comment>bəzi qadcetlər üçün funksiyalar</comment>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="23100" xml:space="preserve">/**
 * Skriptləri yükləmək üçün lokal skript
 */
var importScript_ = importScript;
importScript = function ( page, proj ) {
	if ( !proj ) {
		importScript_( page );
	} else {
		if ( proj.indexOf( '.' ) === -1 ) {
			proj += '.wikipedia.org';
		}
		mw.loader.using( 'mediawiki.util' ).done( function () {
			mw.loader.load( '//' + proj + '/w/index.php?title=' + mw.util.wikiUrlencode( page ) +
				'&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript' );
		} );
	}
};

//runAsEarlyAsPossible from ruwiki
function runAsEarlyAsPossible( callback, $testElement, func ) {
	func = func || $;
	$testElement = $testElement || $( '#footer' );

	if ( $testElement.length ) {
		callback();
	} else {
		func( callback );
	}
}


/** Skript für Vorlage:Galerie */
$(function() {
  if (document.URL.match(/printable/g)) return;
 
  function toggleImageFunction(group,  remindex, shwindex) {
    return function() {
      document.getElementById(&quot;ImageGroupsGr&quot; + group + &quot;Im&quot; + remindex).style.display = &quot;none&quot;;
      document.getElementById(&quot;ImageGroupsGr&quot; + group + &quot;Im&quot; + shwindex).style.display = &quot;block&quot;;
      return false;
    };
  }
 
  var divs = document.getElementsByTagName(&quot;div&quot;);
  var i = 0, j = 0;
  var units, search;
  var currentimage;
  var UnitNode;
  for (i = 0; i &lt; divs.length; i++) {
    if (divs[i].className !== &quot;ImageGroup&quot;) { continue; }
    UnitNode = undefined;
    search = divs[i].getElementsByTagName(&quot;div&quot;);
    for (j = 0; j &lt; search.length; j++) {
      if (search[j].className !== &quot;ImageGroupUnits&quot;) { continue; }
      UnitNode=search[j];
      break;
    }
    if (UnitNode === undefined) { continue; }
    units = [];
    for (j = 0 ; j &lt; UnitNode.childNodes.length ; j++ ) {
      var temp = UnitNode.childNodes[j];
      if (['center', 'mw-halign-center'].some(function(className) { return temp.classList.contains(className); })) { units.push(temp); }
    }
    var rightlink;
    var commentText;
    var wrap;
    for (j = 0; j &lt; units.length; j++) {
      currentimage = units[j];
      wrap = document.createElement('div');
      wrap.id = &quot;ImageGroupsGr&quot; + i + &quot;Im&quot; + j;
      currentimage.parentNode.insertBefore(wrap, currentimage);
      wrap.appendChild(currentimage);
      var leftlink = document.createElement(&quot;a&quot;);
      if (commentText !== undefined) {
        leftlink.setAttribute(&quot;title&quot;, commentText);
      }
      var comment;
      if (typeof(currentimage.getAttribute(&quot;title&quot;)) !== &quot;string&quot;) {
        commentText = (j+1) + &quot;/&quot; + units.length;
        comment = document.createElement(&quot;tt&quot;).appendChild(document.createTextNode(&quot;(&quot;+ commentText + &quot;)&quot;));
      }
      else {
        commentText = currentimage.getAttribute(&quot;title&quot;);
        comment = document.createElement(&quot;span&quot;).appendChild(document.createTextNode(commentText));
        currentimage.removeAttribute(&quot;title&quot;);
      }
      if(rightlink !== undefined) {
        rightlink.setAttribute(&quot;title&quot;, commentText);
      }
      var imghead = document.createElement(&quot;div&quot;);
      rightlink = document.createElement(&quot;a&quot;);
      if (j !== 0) {
        leftlink.href = &quot;#&quot;;
        leftlink.onclick = toggleImageFunction(i, j, j-1);
        leftlink.appendChild(document.createTextNode(&quot;◀&quot;));
      }
      if (j != units.length - 1) {
        rightlink.href = &quot;#&quot;;
        rightlink.onclick = toggleImageFunction(i, j, j+1);
        rightlink.appendChild(document.createTextNode(&quot;▶&quot;));
      }
      imghead.style.fontSize = &quot;110%&quot;;
      imghead.style.fontweight = &quot;bold&quot;;
      imghead.appendChild(leftlink);
      imghead.appendChild(document.createTextNode(&quot;\xA0&quot;));
      imghead.appendChild(comment);
      imghead.appendChild(document.createTextNode(&quot;\xA0&quot;));
      imghead.appendChild(rightlink);
      if (units.length &gt; 1) {
        wrap.insertBefore(imghead,wrap.childNodes[0]);
      }
      if (j !== 0) {
        wrap.style.display = &quot;none&quot;;
      }
    }
  }
});

 /** Interwiki links to featured articles ***************************************
  *
  *  Description: Highlights interwiki links to featured articles (or
  *               equivalents) by changing the bullet before the interwiki link
  *               into a star.
  *  Maintainers: [[User:R. Koot]]
  */
  
/**
 * NAVFRAME
 */
 
//Messages
var listFA = {
 fa:'Bu başqa dildəki seçilmiş məqalədir',
 fl:'Bu başqa dildəki seçilmiş siyahıdır',
 ga:'Bu başqa dildəki yaxşı məqalədir'};

var zeroSectionTip = 'Girişi redaktə et';

var NavigationBarHide = '[gizlət]';
var NavigationBarShow = '[göstər]';
var NavigationBarShowDefault = 2;

function LinkFA(){
 var ll, s;
 $('#p-lang li').each( function(i, iw){
   ll = iw.className.replace(/^.*?(interwiki-)/, '$1').replace(/\s.*$/, '') + '-';
   for( var s in listFA )
     if( document.getElementById(ll + s) &amp;&amp; !$( iw ).hasClass( 'badge-featuredarticle' ) &amp;&amp; !$( iw ).hasClass( 'badge-goodarticle' ) &amp;&amp; !$( iw ).hasClass( 'badge-featuredlist' ) )
       $( iw )
        .addClass( s.toUpperCase() )
        .attr( 'title',  listFA[s] + textFA );
 });
}

var NavigationBarShowDefault;
if ( typeof NavigationBarShowDefault === 'undefined' ) {
	NavigationBarShowDefault = 1;
}

// table.collapsible
function makeCollapsibleMwCollapsible( $content ) {
	var $tables = $content
		.find( 'table.collapsible:not(.mw-collapsible)' )
		.addClass( 'mw-collapsible' );

	$.each( $tables, function( index, table ) {
		// mw.log.warn( 'This page is using the deprecated class collapsible. Please replace it with mw-collapsible.');
		if( $( table ).hasClass( 'collapsed') ) {
			$( table ).addClass( 'mw-collapsed' );
			// mw.log.warn( 'This page is using the deprecated class collapsed. Please replace it with mw-collapsed.');
		}
	} );
	if( $tables.length &gt; 0 ) {
		mw.loader.using( 'jquery.makeCollapsible' ).then( function() {
			$tables.makeCollapsible();
		} );
	}
}
mw.hook( 'wikipage.content' ).add( makeCollapsibleMwCollapsible );

/**
 * Add support to mw-collapsible for autocollapse, innercollapse and outercollapse
 *
 * Maintainers: TheDJ
 */
function mwCollapsibleSetup( $collapsibleContent ) {
	var $element,
		$toggle,
		autoCollapseThreshold = 2;
	$.each( $collapsibleContent, function (index, element) {
		$element = $( element );
		if ( $element.hasClass( 'collapsible' ) ) {
			$element.find('tr:first &gt; th:first').prepend( $element.find('tr:first &gt; * &gt; .mw-collapsible-toggle'));
		}
		if ( $collapsibleContent.length &gt;= autoCollapseThreshold &amp;&amp; $element.hasClass( 'autocollapse' ) ) {
			$element.data( 'mw-collapsible' ).collapse();
		} else if ( $element.hasClass( 'innercollapse' ) ) {
			if ( $element.parents( '.outercollapse' ).length &gt; 0 ) {
				$element.data( 'mw-collapsible' ).collapse();
			}
		}
		// because of colored backgrounds, style the link in the text color
		// to ensure accessible contrast
		$toggle = $element.find( '.mw-collapsible-toggle' );
		if ( $toggle.length ) {
			// Make the toggle inherit text color
			if( $toggle.parent()[0].style.color ) {
				$toggle.find( 'a' ).css( 'color', 'inherit' );
			}
		}
	} );
}

mw.hook( 'wikipage.collapsibleContent' ).add( mwCollapsibleSetup );

/**
 * Dynamic Navigation Bars (experimental)
 *
 * Description: See [[Wikipedia:NavFrame]].
 * Maintainers: UNMAINTAINED
 */
 
var collapseCaption = 'gizlə';
var expandCaption = 'göstər';

// Set up the words in your language
var navigationBarHide = '[' + collapseCaption.toLowerCase() + ']';
var navigationBarShow = '[' + expandCaption.toLowerCase() + ']';

/**
 * Shows and hides content and picture (if available) of navigation bars.
 *
 * @param {number} indexNavigationBar The index of navigation bar to be toggled
 * @param {jQuery.Event} event Event object
 */
function toggleNavigationBar( indexNavigationBar, event ) {
	var navToggle = document.getElementById( 'NavToggle' + indexNavigationBar );
	var navFrame = document.getElementById( 'NavFrame' + indexNavigationBar );
	var navChild;

	if ( !navFrame || !navToggle ) {
		return false;
	}

	// If shown now
	if ( navToggle.firstChild.data === navigationBarHide ) {
		for ( navChild = navFrame.firstChild; navChild !== null; navChild = navChild.nextSibling ) {
			if ( $( navChild ).hasClass( 'NavContent' ) ) {
				navChild.style.display = 'none';
			}
		}
		navToggle.firstChild.data = navigationBarShow;
	
	// If hidden now
	} else if ( navToggle.firstChild.data === navigationBarShow ) {
		for ( navChild = navFrame.firstChild; navChild !== null; navChild = navChild.nextSibling ) {
			if ( $( navChild ).hasClass( 'NavContent' ) ) {
				navChild.style.display = 'block';
			}
		}
		navToggle.firstChild.data = navigationBarHide;
	}

	event.preventDefault();
}

/* [[Şablon:Yarımbaşlıq]] üçün */

function sousTitreH1( $content ) {
	$( '#firstHeading &gt; #second_header_h1' ).remove();
	var $span = $content.find( '#second_header_h1' );
	if ( $span.length ) {
		$span.prepend( ' ' );
		$( '#firstHeading' ).append( $span );
	}
}
mw.hook( 'wikipage.content' ).add( sousTitreH1 );

/**
 * Adds show/hide-button to navigation bars.
 *
 * @param {jQuery} $content
 */
function createNavigationBarToggleButton( $content ) {
	var i, j, navChild, navToggle, navToggleText, isCollapsed,
		indexNavigationBar = 0;
	// Iterate over all &lt; div &gt;-elements
	var $divs = $content.find( 'div.NavFrame:not(.mw-collapsible)' );
	$divs.each( function ( i, navFrame ) {
		indexNavigationBar++;
		navToggle = document.createElement( 'a' );
		navToggle.className = 'NavToggle';
		navToggle.setAttribute( 'id', 'NavToggle' + indexNavigationBar );
		navToggle.setAttribute( 'href', '#' );
		$( navToggle ).on( 'click', $.proxy( toggleNavigationBar, null, indexNavigationBar ) );

		isCollapsed = $( navFrame ).hasClass( 'collapsed' );
		/**
		 * Check if any children are already hidden.  This loop is here for backwards compatibility:
		 * the old way of making NavFrames start out collapsed was to manually add style=&quot;display:none&quot;
		 * to all the NavPic/NavContent elements.  Since this was bad for accessibility (no way to make
		 * the content visible without JavaScript support), the new recommended way is to add the class
		 * &quot;collapsed&quot; to the NavFrame itself, just like with collapsible tables.
		 */
		for ( navChild = navFrame.firstChild; navChild !== null &amp;&amp; !isCollapsed; navChild = navChild.nextSibling ) {
			if ( $( navChild ).hasClass( 'NavPic' ) || $( navChild ).hasClass( 'NavContent' ) ) {
				if ( navChild.style.display === 'none' ) {
					isCollapsed = true;
				}
			}
		}
		if ( isCollapsed ) {
			for ( navChild = navFrame.firstChild; navChild !== null; navChild = navChild.nextSibling ) {
				if ( $( navChild ).hasClass( 'NavPic' ) || $( navChild ).hasClass( 'NavContent' ) ) {
					navChild.style.display = 'none';
				}
			}
		}
		navToggleText = document.createTextNode( isCollapsed ? navigationBarShow : navigationBarHide );
		navToggle.appendChild( navToggleText );

		// Find the NavHead and attach the toggle link (Must be this complicated because Moz's firstChild handling is borked)
		for ( j = 0; j &lt; navFrame.childNodes.length; j++ ) {
			if ( $( navFrame.childNodes[j] ).hasClass( 'NavHead' ) ) {
				navToggle.style.color = navFrame.childNodes[j].style.color;
				navFrame.childNodes[j].appendChild( navToggle );
			}
		}
		navFrame.setAttribute( 'id', 'NavFrame' + indexNavigationBar );
	} );
}

mw.hook( 'wikipage.content' ).add( createNavigationBarToggleButton );

 /** &quot;Technical restrictions&quot; title fix *****************************************
 *
 * Description:
 * Maintainers: User:Interiot, User:Mets501, User:Freakofnurture
 */
 //
 // For pages that have something like Template:Lowercase, replace the title, but only if it is cut-and-pasteable as a valid wikilink.
 // (for instance iPod's title is updated. But [[C#]] is not an equivalent
 // wikilink, so [[C Sharp]] doesn't have its main title changed)
 // Likewise for users who have selected the U.K. date format (&quot;1 March&quot;) the  
 // titles of day-of-the-year articles will appear in that style. Users with any
 // other date setting are not affected.
 //
 // The function looks for a banner like this: 
 // &amp;lt;div id=&quot;RealTitleBanner&quot;&amp;gt;  ... &amp;lt;span id=&quot;RealTitle&quot;&amp;gt;title&amp;lt;/span&amp;gt; ... &amp;lt;/div&amp;gt;
 // An element with id=DisableRealTitle disables the function.
 //
 var disableRealTitle = 0; // users can set disableRealTitle = 1 locally to disable.
 if (mw.config.get('wgIsArticle')) { // don't display the RealTitle when editing, since it is apparently inconsistent (doesn't show when editing sections, doesn't show when not previewing)
  $(function() {
    try {
        var realTitleBanner = document.getElementById(&quot;RealTitleBanner&quot;);
        if (realTitleBanner &amp;&amp; !document.getElementById(&quot;DisableRealTitle&quot;) &amp;&amp; !disableRealTitle ) {
            var realTitle = document.getElementById(&quot;RealTitle&quot;);
            if (realTitle) {
                var realTitleHTML = realTitle.innerHTML;
                realTitleText = pickUpText(realTitle);

                var isPasteable = 0;
                //var containsHTML = /&lt;/.test(realTitleHTML);    // contains ANY HTML
                var containsTooMuchHTML = /&lt;/.test( realTitleHTML.replace(/&lt;\/?(sub|sup|small|big)&gt;/gi, &quot;&quot;) ); // contains HTML that will be ignored when cut-n-pasted as a wikilink
                // calculate whether the title is pasteable
                var verifyTitle = realTitleText.replace(/^ +/, &quot;&quot;);       // trim left spaces
                verifyTitle = verifyTitle.charAt(0).toUpperCase() + verifyTitle.substring(1, verifyTitle.length);    // uppercase first character

                // if the namespace prefix is there, remove it on our verification copy. If it isn't there, add it to the original realValue copy.
                if (mw.config.get('wgNamespaceNumber') != 0) {
                    if (mw.config.get('wgCanonicalNamespace') == verifyTitle.substr(0, mw.config.get('wgCanonicalNamespace').length).replace(/ /g, &quot;_&quot;) &amp;&amp; verifyTitle.charAt(mw.config.get('wgCanonicalNamespace').length) == &quot;:&quot;) {
                        verifyTitle = verifyTitle.substr(mw.config.get('wgCanonicalNamespace').length + 1);
                    } else {
                        realTitleText = mw.config.get('wgCanonicalNamespace').replace(/_/g, &quot; &quot;) + &quot;:&quot; + realTitleText;
                        realTitleHTML = mw.config.get('wgCanonicalNamespace').replace(/_/g, &quot; &quot;) + &quot;:&quot; + realTitleHTML;
                    }
                }

                // verify whether wgTitle matches
                verifyTitle = verifyTitle.replace(/[\s_]+/g, &quot; &quot;);      // underscores and multiple spaces to single spaces
                verifyTitle = verifyTitle.replace(/^\s+/, &quot;&quot;).replace(/\s+$/, &quot;&quot;);        // trim left and right spaces
                verifyTitle = verifyTitle.charAt(0).toUpperCase() + verifyTitle.substring(1, verifyTitle.length);    // uppercase first character
                if ( (verifyTitle == mw.config.get('wgTitle')) || (verifyTitle == mw.config.get('wgTitle').replace(/^(.+)?(January|February|March|April|May|June|July|August|September|October|November|December)\s+([12]?[0-9]|3[0123])([^\d].*)?$/g, &quot;$1$3 $2$4&quot;) )) isPasteable = 1;
                var h1 = document.getElementsByTagName(&quot;h1&quot;)[0];
                if (h1 &amp;&amp; isPasteable) {
                    h1.innerHTML = containsTooMuchHTML ? realTitleText : realTitleHTML;
                    if (!containsTooMuchHTML)
                        realTitleBanner.style.display = &quot;none&quot;;
                }
                document.title = realTitleText + &quot; - Wikipedia, the free encyclopedia&quot;;
            }
        }
    } catch (e) {
        /* Something went wrong. */
    }
  });
 }

 // similar to innerHTML, but only returns the text portions of the insides, excludes HTML
 function pickUpText(aParentElement) {
 var str = &quot;&quot;;

 function pickUpTextInternal(aElement) {
  var child = aElement.firstChild;
  while (child) {
   if (child.nodeType == 1)     // ELEMENT_NODE 
    pickUpTextInternal(child);
   else if (child.nodeType == 3)   // TEXT_NODE
    str += child.nodeValue;

   child = child.nextSibling;
  }
 }

  pickUpTextInternal(aParentElement);
  return str;
 }

 //fix edit summary prompt for undo
 //this code fixes the fact that the undo function combined with the &quot;no edit summary prompter&quot; causes problems if leaving the
 //edit summary unchanged
 //this was added by [[User:Deskana]], code by [[User:Tra]]
 $(function () {
   if (document.location.search.indexOf(&quot;undo=&quot;) != -1
   &amp;&amp; document.getElementsByName('wpAutoSummary')[0]) {
     document.getElementsByName('wpAutoSummary')[0].value='';
   }
 })

/**
 * Qeydiyyatdan keçmiş istifadəçilər üçün gizli kateqoriyaların göstərilməsi üçün (+) düyməsini əlavə edən funksiya
 */
function hiddencat( $ ) {
	if (mw.util.getParamValue('printable') === 'yes') {
		return;
	}
	var cl = document.getElementById('catlinks');
	if (!cl) {
		return;
	}
	var $hc = $('#mw-hidden-catlinks');
	if ( !$hc.length ) {
		return;
	}
	if ( $hc.hasClass('mw-hidden-cats-user-shown') ) {
		return;
	}
	if ( $hc.hasClass('mw-hidden-cats-ns-shown') ) {
		$hc.addClass('mw-hidden-cats-hidden');
	}
	var nc = document.getElementById('mw-normal-catlinks');
	if ( !nc ) {
		var catline = document.createElement('div');
		catline.id = 'mw-normal-catlinks';
		var a = document.createElement('a');
		a.href = '';
		a.title = '';
		a.appendChild(document.createTextNode('Kateqoriyalar'));
		catline.appendChild(a);
		catline.appendChild(document.createTextNode(' : '));
		nc = cl.insertBefore(catline, cl.firstChild);
	}
	var lnk = document.createElement('a');
	lnk.id = 'mw-hidden-cats-link';
	lnk.title = 'Bu məqalədə gizli kateqoriyalar var';
	lnk.style.cursor = 'pointer';
	lnk.style.color = 'black';
	lnk.style.marginLeft = '0.3em';
	$(lnk).click(toggleHiddenCats);
	lnk.appendChild(document.createTextNode('[+]'));
	nc.appendChild(lnk);
}

function toggleHiddenCats(e) {
	var $hc = $('#mw-hidden-catlinks');
	if ( $hc.hasClass('mw-hidden-cats-hidden') ) {
		$hc.removeClass('mw-hidden-cats-hidden');
		$hc.addClass('mw-hidden-cat-user-shown');
		$(e.target).text('[–]');
	} else {
		$hc.removeClass('mw-hidden-cat-user-shown');
		$hc.addClass('mw-hidden-cats-hidden');
		$(e.target).text('[+]');
	}
}

mw.loader.using('mediawiki.util', function () {
	$( hiddencat );
});

 /** Add dismiss button to watchlist-message *************************************
  *
  *  Description: Hide the watchlist message for one week.
  *  Maintainers: [[User:Ruud Koot|Ruud Koot]]
  */
 
 function addDismissButton() {
    var watchlistMessage = document.getElementById(&quot;watchlist-message&quot;);
    if ( watchlistMessage == null ) return;
 
    if ( document.cookie.indexOf( &quot;hidewatchlistmessage=yes&quot; ) != -1 ) {
        watchlistMessage.style.display = &quot;none&quot;;
    }
 
    var Button     = document.createElement( &quot;span&quot; );
    var ButtonLink = document.createElement( &quot;a&quot; );
    var ButtonText = document.createTextNode( &quot;dismiss&quot; );
 
    ButtonLink.setAttribute( &quot;id&quot;, &quot;dismissButton&quot; );
    ButtonLink.setAttribute( &quot;href&quot;, &quot;javascript:dismissWatchlistMessage();&quot; );
    ButtonLink.setAttribute( &quot;title&quot;, &quot;Hide this message for one week&quot; );
    ButtonLink.appendChild( ButtonText );
 
    Button.appendChild( document.createTextNode( &quot;[&quot; ) );
    Button.appendChild( ButtonLink );
    Button.appendChild( document.createTextNode( &quot;]&quot; ) );
 
    watchlistMessage.appendChild( Button );
 }
 
 function dismissWatchlistMessage() {
     var e = new Date();
     e.setTime( e.getTime() + (7*24*60*60*1000) );
     document.cookie = &quot;hidewatchlistmessage=yes; expires=&quot; + e.toGMTString() + &quot;; path=/&quot;;
     var watchlistMessage = document.getElementById(&quot;watchlist-message&quot;);
     watchlistMessage.style.display = &quot;none&quot;;
 }
 
 $( addDismissButton );

 /** MediaWiki media player *******************************************************
   *
   *  Description: A Java player for in-browser playback of media files.
   *  Created by: [[User:Gmaxwell]]
   */
 
mw.loader.load('//en.wikipedia.org/w/index.php?title=Mediawiki:Wikimediaplayer.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript');

if (mw.config.get('wgAction') == &quot;edit&quot; || mw.config.get('wgAction') == &quot;submit&quot;) {
  importScript('MediaWiki:Editpage.js');
  mw.loader.load('ext.gadget.wikificator');
}

// Sidebar Dəyişiklikləri
function ModifySidebar(action, section, name, link) {
    try {
        switch (section) {
          case &quot;Başqa dillərdə&quot;:
            var target = &quot;p-lang&quot;;
            break;
          case &quot;Alətlər sandığı&quot;:
            var target = &quot;p-tb&quot;;
            break;
          case &quot;rəhbər&quot;:
            var target = &quot;p-navigation&quot;;
            break;
          default:
            var target = &quot;p-&quot; + section;
            break;
        }
 
        if (action == &quot;add&quot;) {
            var node = document.getElementById(target)
                               .getElementsByTagName('div')[0]
                               .getElementsByTagName('ul')[0];
 
            var aNode = document.createElement('a');
            var liNode = document.createElement('li');
 
            aNode.appendChild(document.createTextNode(name));
            aNode.setAttribute('href', link);
            liNode.appendChild(aNode);
            liNode.className='plainlinks';
            node.appendChild(liNode);
        }
 
        if (action == &quot;remove&quot;) {
            var list = document.getElementById(target)
                               .getElementsByTagName('div')[0]
                               .getElementsByTagName('ul')[0];
 
            var listelements = list.getElementsByTagName('li');
 
            for (var i = 0; i &lt; listelements.length; i++) {
                if (listelements[i].getElementsByTagName('a')[0].innerHTML == name ||
                    listelements[i].getElementsByTagName('a')[0].href == link) {
 
                    list.removeChild(listelements[i]);
                }
            }
        }
 
    } catch(e) {
      // lets just ignore what's happened
      return;
    }
}

//&lt;/source&gt;
// Results from Wikidata
// [[File:Wdsearch_script_screenshot.png]]
if ( mw.config.get( 'wgCanonicalSpecialPageName' ) === 'Search' ||  ( mw.config.get( 'wgArticleId' ) === 0 &amp;&amp; mw.config.get( 'wgCanonicalSpecialPageName' ) === false ) ) {
        mw.loader.load(&quot;//en.wikipedia.org/w/index.php?title=MediaWiki:Wdsearch.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript&quot;);
}

/**
 * Imagemap Highlight
 */
if ( $( '.imageMapHighlighter' ).length &amp;&amp; $( '&lt;canvas&gt;' )[ 0 ].getContext ) {
	importScript( 'MediaWiki:Imagemap-Highlight.js' );
}
	
/**
 * imgToggle
 */
if ( $( 'div.img_toggle' ).length ) {
	mw.loader.load( 'ext.gadget.imgToggle' );
}
	
/** 
 * withJS
 * İzah: URL keçidləri ilə MediaViki skriptlərinin işə salınması
 * @mənbə: www.mediawiki.org/wiki/Snippets/Load_JS_and_CSS_by_URL
 */
(function() {
    var extraJS = mw.util.getParamValue('withJS');
    if (extraJS) {
        if (extraJS.match(/^Media[VW]iki:[^&amp;&lt;&gt;=%#]*\.js$/)) {
            importScript(extraJS);
        } else {
            mw.notify( 'Yalnız MediaViki ad fəzasındakı səhifələrə icazə verilir.', { title: 'Yanlış &quot;withJS&quot; dəyəri' } );
        }
    }
}());</text>
      <sha1>mkxcfk3c3lz9v1bfbsia1qhv8w6wo5e</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84535</id>
      <parentid>84534</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T13:16:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Toghrul R</username>
        <id>5449</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="23101" xml:space="preserve">/**
 * Skriptləri yükləmək üçün lokal skript
 */
var importScript_ = importScript;
importScript = function ( page, proj ) {
	if ( !proj ) {
		importScript_( page );
	} else {
		if ( proj.indexOf( '.' ) === -1 ) {
			proj += '.wikisource.org';
		}
		mw.loader.using( 'mediawiki.util' ).done( function () {
			mw.loader.load( '//' + proj + '/w/index.php?title=' + mw.util.wikiUrlencode( page ) +
				'&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript' );
		} );
	}
};

//runAsEarlyAsPossible from ruwiki
function runAsEarlyAsPossible( callback, $testElement, func ) {
	func = func || $;
	$testElement = $testElement || $( '#footer' );

	if ( $testElement.length ) {
		callback();
	} else {
		func( callback );
	}
}


/** Skript für Vorlage:Galerie */
$(function() {
  if (document.URL.match(/printable/g)) return;
 
  function toggleImageFunction(group,  remindex, shwindex) {
    return function() {
      document.getElementById(&quot;ImageGroupsGr&quot; + group + &quot;Im&quot; + remindex).style.display = &quot;none&quot;;
      document.getElementById(&quot;ImageGroupsGr&quot; + group + &quot;Im&quot; + shwindex).style.display = &quot;block&quot;;
      return false;
    };
  }
 
  var divs = document.getElementsByTagName(&quot;div&quot;);
  var i = 0, j = 0;
  var units, search;
  var currentimage;
  var UnitNode;
  for (i = 0; i &lt; divs.length; i++) {
    if (divs[i].className !== &quot;ImageGroup&quot;) { continue; }
    UnitNode = undefined;
    search = divs[i].getElementsByTagName(&quot;div&quot;);
    for (j = 0; j &lt; search.length; j++) {
      if (search[j].className !== &quot;ImageGroupUnits&quot;) { continue; }
      UnitNode=search[j];
      break;
    }
    if (UnitNode === undefined) { continue; }
    units = [];
    for (j = 0 ; j &lt; UnitNode.childNodes.length ; j++ ) {
      var temp = UnitNode.childNodes[j];
      if (['center', 'mw-halign-center'].some(function(className) { return temp.classList.contains(className); })) { units.push(temp); }
    }
    var rightlink;
    var commentText;
    var wrap;
    for (j = 0; j &lt; units.length; j++) {
      currentimage = units[j];
      wrap = document.createElement('div');
      wrap.id = &quot;ImageGroupsGr&quot; + i + &quot;Im&quot; + j;
      currentimage.parentNode.insertBefore(wrap, currentimage);
      wrap.appendChild(currentimage);
      var leftlink = document.createElement(&quot;a&quot;);
      if (commentText !== undefined) {
        leftlink.setAttribute(&quot;title&quot;, commentText);
      }
      var comment;
      if (typeof(currentimage.getAttribute(&quot;title&quot;)) !== &quot;string&quot;) {
        commentText = (j+1) + &quot;/&quot; + units.length;
        comment = document.createElement(&quot;tt&quot;).appendChild(document.createTextNode(&quot;(&quot;+ commentText + &quot;)&quot;));
      }
      else {
        commentText = currentimage.getAttribute(&quot;title&quot;);
        comment = document.createElement(&quot;span&quot;).appendChild(document.createTextNode(commentText));
        currentimage.removeAttribute(&quot;title&quot;);
      }
      if(rightlink !== undefined) {
        rightlink.setAttribute(&quot;title&quot;, commentText);
      }
      var imghead = document.createElement(&quot;div&quot;);
      rightlink = document.createElement(&quot;a&quot;);
      if (j !== 0) {
        leftlink.href = &quot;#&quot;;
        leftlink.onclick = toggleImageFunction(i, j, j-1);
        leftlink.appendChild(document.createTextNode(&quot;◀&quot;));
      }
      if (j != units.length - 1) {
        rightlink.href = &quot;#&quot;;
        rightlink.onclick = toggleImageFunction(i, j, j+1);
        rightlink.appendChild(document.createTextNode(&quot;▶&quot;));
      }
      imghead.style.fontSize = &quot;110%&quot;;
      imghead.style.fontweight = &quot;bold&quot;;
      imghead.appendChild(leftlink);
      imghead.appendChild(document.createTextNode(&quot;\xA0&quot;));
      imghead.appendChild(comment);
      imghead.appendChild(document.createTextNode(&quot;\xA0&quot;));
      imghead.appendChild(rightlink);
      if (units.length &gt; 1) {
        wrap.insertBefore(imghead,wrap.childNodes[0]);
      }
      if (j !== 0) {
        wrap.style.display = &quot;none&quot;;
      }
    }
  }
});

 /** Interwiki links to featured articles ***************************************
  *
  *  Description: Highlights interwiki links to featured articles (or
  *               equivalents) by changing the bullet before the interwiki link
  *               into a star.
  *  Maintainers: [[User:R. Koot]]
  */
  
/**
 * NAVFRAME
 */
 
//Messages
var listFA = {
 fa:'Bu başqa dildəki seçilmiş məqalədir',
 fl:'Bu başqa dildəki seçilmiş siyahıdır',
 ga:'Bu başqa dildəki yaxşı məqalədir'};

var zeroSectionTip = 'Girişi redaktə et';

var NavigationBarHide = '[gizlət]';
var NavigationBarShow = '[göstər]';
var NavigationBarShowDefault = 2;

function LinkFA(){
 var ll, s;
 $('#p-lang li').each( function(i, iw){
   ll = iw.className.replace(/^.*?(interwiki-)/, '$1').replace(/\s.*$/, '') + '-';
   for( var s in listFA )
     if( document.getElementById(ll + s) &amp;&amp; !$( iw ).hasClass( 'badge-featuredarticle' ) &amp;&amp; !$( iw ).hasClass( 'badge-goodarticle' ) &amp;&amp; !$( iw ).hasClass( 'badge-featuredlist' ) )
       $( iw )
        .addClass( s.toUpperCase() )
        .attr( 'title',  listFA[s] + textFA );
 });
}

var NavigationBarShowDefault;
if ( typeof NavigationBarShowDefault === 'undefined' ) {
	NavigationBarShowDefault = 1;
}

// table.collapsible
function makeCollapsibleMwCollapsible( $content ) {
	var $tables = $content
		.find( 'table.collapsible:not(.mw-collapsible)' )
		.addClass( 'mw-collapsible' );

	$.each( $tables, function( index, table ) {
		// mw.log.warn( 'This page is using the deprecated class collapsible. Please replace it with mw-collapsible.');
		if( $( table ).hasClass( 'collapsed') ) {
			$( table ).addClass( 'mw-collapsed' );
			// mw.log.warn( 'This page is using the deprecated class collapsed. Please replace it with mw-collapsed.');
		}
	} );
	if( $tables.length &gt; 0 ) {
		mw.loader.using( 'jquery.makeCollapsible' ).then( function() {
			$tables.makeCollapsible();
		} );
	}
}
mw.hook( 'wikipage.content' ).add( makeCollapsibleMwCollapsible );

/**
 * Add support to mw-collapsible for autocollapse, innercollapse and outercollapse
 *
 * Maintainers: TheDJ
 */
function mwCollapsibleSetup( $collapsibleContent ) {
	var $element,
		$toggle,
		autoCollapseThreshold = 2;
	$.each( $collapsibleContent, function (index, element) {
		$element = $( element );
		if ( $element.hasClass( 'collapsible' ) ) {
			$element.find('tr:first &gt; th:first').prepend( $element.find('tr:first &gt; * &gt; .mw-collapsible-toggle'));
		}
		if ( $collapsibleContent.length &gt;= autoCollapseThreshold &amp;&amp; $element.hasClass( 'autocollapse' ) ) {
			$element.data( 'mw-collapsible' ).collapse();
		} else if ( $element.hasClass( 'innercollapse' ) ) {
			if ( $element.parents( '.outercollapse' ).length &gt; 0 ) {
				$element.data( 'mw-collapsible' ).collapse();
			}
		}
		// because of colored backgrounds, style the link in the text color
		// to ensure accessible contrast
		$toggle = $element.find( '.mw-collapsible-toggle' );
		if ( $toggle.length ) {
			// Make the toggle inherit text color
			if( $toggle.parent()[0].style.color ) {
				$toggle.find( 'a' ).css( 'color', 'inherit' );
			}
		}
	} );
}

mw.hook( 'wikipage.collapsibleContent' ).add( mwCollapsibleSetup );

/**
 * Dynamic Navigation Bars (experimental)
 *
 * Description: See [[Wikipedia:NavFrame]].
 * Maintainers: UNMAINTAINED
 */
 
var collapseCaption = 'gizlə';
var expandCaption = 'göstər';

// Set up the words in your language
var navigationBarHide = '[' + collapseCaption.toLowerCase() + ']';
var navigationBarShow = '[' + expandCaption.toLowerCase() + ']';

/**
 * Shows and hides content and picture (if available) of navigation bars.
 *
 * @param {number} indexNavigationBar The index of navigation bar to be toggled
 * @param {jQuery.Event} event Event object
 */
function toggleNavigationBar( indexNavigationBar, event ) {
	var navToggle = document.getElementById( 'NavToggle' + indexNavigationBar );
	var navFrame = document.getElementById( 'NavFrame' + indexNavigationBar );
	var navChild;

	if ( !navFrame || !navToggle ) {
		return false;
	}

	// If shown now
	if ( navToggle.firstChild.data === navigationBarHide ) {
		for ( navChild = navFrame.firstChild; navChild !== null; navChild = navChild.nextSibling ) {
			if ( $( navChild ).hasClass( 'NavContent' ) ) {
				navChild.style.display = 'none';
			}
		}
		navToggle.firstChild.data = navigationBarShow;
	
	// If hidden now
	} else if ( navToggle.firstChild.data === navigationBarShow ) {
		for ( navChild = navFrame.firstChild; navChild !== null; navChild = navChild.nextSibling ) {
			if ( $( navChild ).hasClass( 'NavContent' ) ) {
				navChild.style.display = 'block';
			}
		}
		navToggle.firstChild.data = navigationBarHide;
	}

	event.preventDefault();
}

/* [[Şablon:Yarımbaşlıq]] üçün */

function sousTitreH1( $content ) {
	$( '#firstHeading &gt; #second_header_h1' ).remove();
	var $span = $content.find( '#second_header_h1' );
	if ( $span.length ) {
		$span.prepend( ' ' );
		$( '#firstHeading' ).append( $span );
	}
}
mw.hook( 'wikipage.content' ).add( sousTitreH1 );

/**
 * Adds show/hide-button to navigation bars.
 *
 * @param {jQuery} $content
 */
function createNavigationBarToggleButton( $content ) {
	var i, j, navChild, navToggle, navToggleText, isCollapsed,
		indexNavigationBar = 0;
	// Iterate over all &lt; div &gt;-elements
	var $divs = $content.find( 'div.NavFrame:not(.mw-collapsible)' );
	$divs.each( function ( i, navFrame ) {
		indexNavigationBar++;
		navToggle = document.createElement( 'a' );
		navToggle.className = 'NavToggle';
		navToggle.setAttribute( 'id', 'NavToggle' + indexNavigationBar );
		navToggle.setAttribute( 'href', '#' );
		$( navToggle ).on( 'click', $.proxy( toggleNavigationBar, null, indexNavigationBar ) );

		isCollapsed = $( navFrame ).hasClass( 'collapsed' );
		/**
		 * Check if any children are already hidden.  This loop is here for backwards compatibility:
		 * the old way of making NavFrames start out collapsed was to manually add style=&quot;display:none&quot;
		 * to all the NavPic/NavContent elements.  Since this was bad for accessibility (no way to make
		 * the content visible without JavaScript support), the new recommended way is to add the class
		 * &quot;collapsed&quot; to the NavFrame itself, just like with collapsible tables.
		 */
		for ( navChild = navFrame.firstChild; navChild !== null &amp;&amp; !isCollapsed; navChild = navChild.nextSibling ) {
			if ( $( navChild ).hasClass( 'NavPic' ) || $( navChild ).hasClass( 'NavContent' ) ) {
				if ( navChild.style.display === 'none' ) {
					isCollapsed = true;
				}
			}
		}
		if ( isCollapsed ) {
			for ( navChild = navFrame.firstChild; navChild !== null; navChild = navChild.nextSibling ) {
				if ( $( navChild ).hasClass( 'NavPic' ) || $( navChild ).hasClass( 'NavContent' ) ) {
					navChild.style.display = 'none';
				}
			}
		}
		navToggleText = document.createTextNode( isCollapsed ? navigationBarShow : navigationBarHide );
		navToggle.appendChild( navToggleText );

		// Find the NavHead and attach the toggle link (Must be this complicated because Moz's firstChild handling is borked)
		for ( j = 0; j &lt; navFrame.childNodes.length; j++ ) {
			if ( $( navFrame.childNodes[j] ).hasClass( 'NavHead' ) ) {
				navToggle.style.color = navFrame.childNodes[j].style.color;
				navFrame.childNodes[j].appendChild( navToggle );
			}
		}
		navFrame.setAttribute( 'id', 'NavFrame' + indexNavigationBar );
	} );
}

mw.hook( 'wikipage.content' ).add( createNavigationBarToggleButton );

 /** &quot;Technical restrictions&quot; title fix *****************************************
 *
 * Description:
 * Maintainers: User:Interiot, User:Mets501, User:Freakofnurture
 */
 //
 // For pages that have something like Template:Lowercase, replace the title, but only if it is cut-and-pasteable as a valid wikilink.
 // (for instance iPod's title is updated. But [[C#]] is not an equivalent
 // wikilink, so [[C Sharp]] doesn't have its main title changed)
 // Likewise for users who have selected the U.K. date format (&quot;1 March&quot;) the  
 // titles of day-of-the-year articles will appear in that style. Users with any
 // other date setting are not affected.
 //
 // The function looks for a banner like this: 
 // &amp;lt;div id=&quot;RealTitleBanner&quot;&amp;gt;  ... &amp;lt;span id=&quot;RealTitle&quot;&amp;gt;title&amp;lt;/span&amp;gt; ... &amp;lt;/div&amp;gt;
 // An element with id=DisableRealTitle disables the function.
 //
 var disableRealTitle = 0; // users can set disableRealTitle = 1 locally to disable.
 if (mw.config.get('wgIsArticle')) { // don't display the RealTitle when editing, since it is apparently inconsistent (doesn't show when editing sections, doesn't show when not previewing)
  $(function() {
    try {
        var realTitleBanner = document.getElementById(&quot;RealTitleBanner&quot;);
        if (realTitleBanner &amp;&amp; !document.getElementById(&quot;DisableRealTitle&quot;) &amp;&amp; !disableRealTitle ) {
            var realTitle = document.getElementById(&quot;RealTitle&quot;);
            if (realTitle) {
                var realTitleHTML = realTitle.innerHTML;
                realTitleText = pickUpText(realTitle);

                var isPasteable = 0;
                //var containsHTML = /&lt;/.test(realTitleHTML);    // contains ANY HTML
                var containsTooMuchHTML = /&lt;/.test( realTitleHTML.replace(/&lt;\/?(sub|sup|small|big)&gt;/gi, &quot;&quot;) ); // contains HTML that will be ignored when cut-n-pasted as a wikilink
                // calculate whether the title is pasteable
                var verifyTitle = realTitleText.replace(/^ +/, &quot;&quot;);       // trim left spaces
                verifyTitle = verifyTitle.charAt(0).toUpperCase() + verifyTitle.substring(1, verifyTitle.length);    // uppercase first character

                // if the namespace prefix is there, remove it on our verification copy. If it isn't there, add it to the original realValue copy.
                if (mw.config.get('wgNamespaceNumber') != 0) {
                    if (mw.config.get('wgCanonicalNamespace') == verifyTitle.substr(0, mw.config.get('wgCanonicalNamespace').length).replace(/ /g, &quot;_&quot;) &amp;&amp; verifyTitle.charAt(mw.config.get('wgCanonicalNamespace').length) == &quot;:&quot;) {
                        verifyTitle = verifyTitle.substr(mw.config.get('wgCanonicalNamespace').length + 1);
                    } else {
                        realTitleText = mw.config.get('wgCanonicalNamespace').replace(/_/g, &quot; &quot;) + &quot;:&quot; + realTitleText;
                        realTitleHTML = mw.config.get('wgCanonicalNamespace').replace(/_/g, &quot; &quot;) + &quot;:&quot; + realTitleHTML;
                    }
                }

                // verify whether wgTitle matches
                verifyTitle = verifyTitle.replace(/[\s_]+/g, &quot; &quot;);      // underscores and multiple spaces to single spaces
                verifyTitle = verifyTitle.replace(/^\s+/, &quot;&quot;).replace(/\s+$/, &quot;&quot;);        // trim left and right spaces
                verifyTitle = verifyTitle.charAt(0).toUpperCase() + verifyTitle.substring(1, verifyTitle.length);    // uppercase first character
                if ( (verifyTitle == mw.config.get('wgTitle')) || (verifyTitle == mw.config.get('wgTitle').replace(/^(.+)?(January|February|March|April|May|June|July|August|September|October|November|December)\s+([12]?[0-9]|3[0123])([^\d].*)?$/g, &quot;$1$3 $2$4&quot;) )) isPasteable = 1;
                var h1 = document.getElementsByTagName(&quot;h1&quot;)[0];
                if (h1 &amp;&amp; isPasteable) {
                    h1.innerHTML = containsTooMuchHTML ? realTitleText : realTitleHTML;
                    if (!containsTooMuchHTML)
                        realTitleBanner.style.display = &quot;none&quot;;
                }
                document.title = realTitleText + &quot; - Wikipedia, the free encyclopedia&quot;;
            }
        }
    } catch (e) {
        /* Something went wrong. */
    }
  });
 }

 // similar to innerHTML, but only returns the text portions of the insides, excludes HTML
 function pickUpText(aParentElement) {
 var str = &quot;&quot;;

 function pickUpTextInternal(aElement) {
  var child = aElement.firstChild;
  while (child) {
   if (child.nodeType == 1)     // ELEMENT_NODE 
    pickUpTextInternal(child);
   else if (child.nodeType == 3)   // TEXT_NODE
    str += child.nodeValue;

   child = child.nextSibling;
  }
 }

  pickUpTextInternal(aParentElement);
  return str;
 }

 //fix edit summary prompt for undo
 //this code fixes the fact that the undo function combined with the &quot;no edit summary prompter&quot; causes problems if leaving the
 //edit summary unchanged
 //this was added by [[User:Deskana]], code by [[User:Tra]]
 $(function () {
   if (document.location.search.indexOf(&quot;undo=&quot;) != -1
   &amp;&amp; document.getElementsByName('wpAutoSummary')[0]) {
     document.getElementsByName('wpAutoSummary')[0].value='';
   }
 })

/**
 * Qeydiyyatdan keçmiş istifadəçilər üçün gizli kateqoriyaların göstərilməsi üçün (+) düyməsini əlavə edən funksiya
 */
function hiddencat( $ ) {
	if (mw.util.getParamValue('printable') === 'yes') {
		return;
	}
	var cl = document.getElementById('catlinks');
	if (!cl) {
		return;
	}
	var $hc = $('#mw-hidden-catlinks');
	if ( !$hc.length ) {
		return;
	}
	if ( $hc.hasClass('mw-hidden-cats-user-shown') ) {
		return;
	}
	if ( $hc.hasClass('mw-hidden-cats-ns-shown') ) {
		$hc.addClass('mw-hidden-cats-hidden');
	}
	var nc = document.getElementById('mw-normal-catlinks');
	if ( !nc ) {
		var catline = document.createElement('div');
		catline.id = 'mw-normal-catlinks';
		var a = document.createElement('a');
		a.href = '';
		a.title = '';
		a.appendChild(document.createTextNode('Kateqoriyalar'));
		catline.appendChild(a);
		catline.appendChild(document.createTextNode(' : '));
		nc = cl.insertBefore(catline, cl.firstChild);
	}
	var lnk = document.createElement('a');
	lnk.id = 'mw-hidden-cats-link';
	lnk.title = 'Bu məqalədə gizli kateqoriyalar var';
	lnk.style.cursor = 'pointer';
	lnk.style.color = 'black';
	lnk.style.marginLeft = '0.3em';
	$(lnk).click(toggleHiddenCats);
	lnk.appendChild(document.createTextNode('[+]'));
	nc.appendChild(lnk);
}

function toggleHiddenCats(e) {
	var $hc = $('#mw-hidden-catlinks');
	if ( $hc.hasClass('mw-hidden-cats-hidden') ) {
		$hc.removeClass('mw-hidden-cats-hidden');
		$hc.addClass('mw-hidden-cat-user-shown');
		$(e.target).text('[–]');
	} else {
		$hc.removeClass('mw-hidden-cat-user-shown');
		$hc.addClass('mw-hidden-cats-hidden');
		$(e.target).text('[+]');
	}
}

mw.loader.using('mediawiki.util', function () {
	$( hiddencat );
});

 /** Add dismiss button to watchlist-message *************************************
  *
  *  Description: Hide the watchlist message for one week.
  *  Maintainers: [[User:Ruud Koot|Ruud Koot]]
  */
 
 function addDismissButton() {
    var watchlistMessage = document.getElementById(&quot;watchlist-message&quot;);
    if ( watchlistMessage == null ) return;
 
    if ( document.cookie.indexOf( &quot;hidewatchlistmessage=yes&quot; ) != -1 ) {
        watchlistMessage.style.display = &quot;none&quot;;
    }
 
    var Button     = document.createElement( &quot;span&quot; );
    var ButtonLink = document.createElement( &quot;a&quot; );
    var ButtonText = document.createTextNode( &quot;dismiss&quot; );
 
    ButtonLink.setAttribute( &quot;id&quot;, &quot;dismissButton&quot; );
    ButtonLink.setAttribute( &quot;href&quot;, &quot;javascript:dismissWatchlistMessage();&quot; );
    ButtonLink.setAttribute( &quot;title&quot;, &quot;Hide this message for one week&quot; );
    ButtonLink.appendChild( ButtonText );
 
    Button.appendChild( document.createTextNode( &quot;[&quot; ) );
    Button.appendChild( ButtonLink );
    Button.appendChild( document.createTextNode( &quot;]&quot; ) );
 
    watchlistMessage.appendChild( Button );
 }
 
 function dismissWatchlistMessage() {
     var e = new Date();
     e.setTime( e.getTime() + (7*24*60*60*1000) );
     document.cookie = &quot;hidewatchlistmessage=yes; expires=&quot; + e.toGMTString() + &quot;; path=/&quot;;
     var watchlistMessage = document.getElementById(&quot;watchlist-message&quot;);
     watchlistMessage.style.display = &quot;none&quot;;
 }
 
 $( addDismissButton );

 /** MediaWiki media player *******************************************************
   *
   *  Description: A Java player for in-browser playback of media files.
   *  Created by: [[User:Gmaxwell]]
   */
 
mw.loader.load('//en.wikipedia.org/w/index.php?title=Mediawiki:Wikimediaplayer.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript');

if (mw.config.get('wgAction') == &quot;edit&quot; || mw.config.get('wgAction') == &quot;submit&quot;) {
  importScript('MediaWiki:Editpage.js');
  mw.loader.load('ext.gadget.wikificator');
}

// Sidebar Dəyişiklikləri
function ModifySidebar(action, section, name, link) {
    try {
        switch (section) {
          case &quot;Başqa dillərdə&quot;:
            var target = &quot;p-lang&quot;;
            break;
          case &quot;Alətlər sandığı&quot;:
            var target = &quot;p-tb&quot;;
            break;
          case &quot;rəhbər&quot;:
            var target = &quot;p-navigation&quot;;
            break;
          default:
            var target = &quot;p-&quot; + section;
            break;
        }
 
        if (action == &quot;add&quot;) {
            var node = document.getElementById(target)
                               .getElementsByTagName('div')[0]
                               .getElementsByTagName('ul')[0];
 
            var aNode = document.createElement('a');
            var liNode = document.createElement('li');
 
            aNode.appendChild(document.createTextNode(name));
            aNode.setAttribute('href', link);
            liNode.appendChild(aNode);
            liNode.className='plainlinks';
            node.appendChild(liNode);
        }
 
        if (action == &quot;remove&quot;) {
            var list = document.getElementById(target)
                               .getElementsByTagName('div')[0]
                               .getElementsByTagName('ul')[0];
 
            var listelements = list.getElementsByTagName('li');
 
            for (var i = 0; i &lt; listelements.length; i++) {
                if (listelements[i].getElementsByTagName('a')[0].innerHTML == name ||
                    listelements[i].getElementsByTagName('a')[0].href == link) {
 
                    list.removeChild(listelements[i]);
                }
            }
        }
 
    } catch(e) {
      // lets just ignore what's happened
      return;
    }
}

//&lt;/source&gt;
// Results from Wikidata
// [[File:Wdsearch_script_screenshot.png]]
if ( mw.config.get( 'wgCanonicalSpecialPageName' ) === 'Search' ||  ( mw.config.get( 'wgArticleId' ) === 0 &amp;&amp; mw.config.get( 'wgCanonicalSpecialPageName' ) === false ) ) {
        mw.loader.load(&quot;//en.wikipedia.org/w/index.php?title=MediaWiki:Wdsearch.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript&quot;);
}

/**
 * Imagemap Highlight
 */
if ( $( '.imageMapHighlighter' ).length &amp;&amp; $( '&lt;canvas&gt;' )[ 0 ].getContext ) {
	importScript( 'MediaWiki:Imagemap-Highlight.js' );
}
	
/**
 * imgToggle
 */
if ( $( 'div.img_toggle' ).length ) {
	mw.loader.load( 'ext.gadget.imgToggle' );
}
	
/** 
 * withJS
 * İzah: URL keçidləri ilə MediaViki skriptlərinin işə salınması
 * @mənbə: www.mediawiki.org/wiki/Snippets/Load_JS_and_CSS_by_URL
 */
(function() {
    var extraJS = mw.util.getParamValue('withJS');
    if (extraJS) {
        if (extraJS.match(/^Media[VW]iki:[^&amp;&lt;&gt;=%#]*\.js$/)) {
            importScript(extraJS);
        } else {
            mw.notify( 'Yalnız MediaViki ad fəzasındakı səhifələrə icazə verilir.', { title: 'Yanlış &quot;withJS&quot; dəyəri' } );
        }
    }
}());</text>
      <sha1>tp0fvdro4hppnsfg7xdf09vmm79jxtn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>MediaViki:Editpage.js</title>
    <ns>8</ns>
    <id>8109</id>
    <revision>
      <id>84536</id>
      <parentid>47806</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T13:19:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Toghrul R</username>
        <id>5449</id>
      </contributor>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="1941" xml:space="preserve">//Gadget tools

if ( mw.user.options.get( 'usebetatoolbar' ) === 1 ) {
	$.when(
		mw.loader.using( 'ext.wikiEditor' ),
		$.ready
	).then( function() {
		function addGadgetsGroup() {
			$( '#wpTextbox1' ).wikiEditor( 'addToToolbar', {
				'section': 'main',
				'groups': {
					'gadgets': {}
				}
			} );
			
			$groupGadgets = $( '#wikiEditor-section-main .group-gadgets' );
			$groupFormat = $( '#wikiEditor-section-main .group-format' );
			if ( $groupGadgets.length ) {
				if ( $groupFormat.length ) {
					$groupGadgets.insertBefore( $groupFormat );
				}
				mw.hook( 'wikieditor.toolbar.gadgetsgroup' ).fire();
			}
		}
		
		var $groupGadgets, $groupFormat;
		addGadgetsGroup();
		if ( !$groupGadgets.length ) {
			setTimeout( addGadgetsGroup, 0 );
		}
	} );
}

//Summary buttons 
function addSumButton(name, text) {
 $('&lt;a&gt;').attr('title',text).text(name).click(insertSummary).appendTo(wpSummaryButtons)
}
function insertSummary() {
 var text = this.title, sum = $('#wpSummary'), vv = sum.val()
 if (vv.indexOf(text) != -1) return 
 if (/[^,; \/]$/.test(vv)) vv += ','
 if (/[^ ]$/.test(vv)) vv += ' '
 sum.val(vv + text)
}
$(function (){
 var sum = document.getElementById('wpSummary')
 if (!sum || (sum.form.wpSection &amp;&amp; sum.form.wpSection.value == 'new')) return
 mw.util.addCSS('\
 #userSummaryButtonsA a {background:#cef; border:1px solid #adf; padding:0 2px; margin:0 2px;\
  cursor:pointer; font-size:80%; color:#666}\
 #userSummaryButtonsA a:hover {background:#bdf; color:black; text-decoration:none}')
 wpSummaryButtons = $('&lt;div id=userSummaryButtonsA /&gt;').insertAfter(sum) //global var
 var ss = ['vikiləş.dirmə', 'tərtib.at', 'vizual. dəyişikliklər', 'orfoqr.afiya', 'durğu. işarələri', 
 'interviki', 'kat.eqoriya', 'şablon', 'sil.inməyə', 'illüstrasiya', 'təkmil.ləşdirmə', 'yeniləmə']
 for (var i=0; i&lt;ss.length; i++) {
   var parts = ss[i].split('.');
   addSumButton(parts[0], parts[1]);
 }
})</text>
      <sha1>qdr3gjpl4kf7z1132098vch9s3nu17q</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>MediaViki:Gadgets-definition</title>
    <ns>8</ns>
    <id>8312</id>
    <revision>
      <id>84517</id>
      <parentid>77242</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T12:41:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Toghrul R</username>
        <id>5449</id>
      </contributor>
      <comment>kiril</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1047" xml:space="preserve">== Əsas ==
* exlinks[ResourceLoader|dependencies=mediawiki.util]|exlinks.js

== Redaktə ==
* HotCat[ResourceLoader]|HotCat.js
* Katalitik[ResourceLoader]|Katalitik.js
* refToolbar[ResourceLoader|dependencies=user.options]|refToolbar.js
* addsection-plus[ResourceLoader]|addsection-plus.js
* directLinkToCommons[ResourceLoader|default|dependencies=mediawiki.util]|directLinkToCommons.js
* CategoryMaster[ResourceLoader|rights=autopatrol|dependencies=mediawiki.util]|CategoryMaster.js

== İstifadəçilər ==
* markAdmins[ResourceLoader|dependencies=mediawiki.util]|markAdmins.js

== İnterfeys ==
* MoreMenu-local[ResourceLoader|dependencies=mediawiki.api,mediawiki.util,mediawiki.Title,user.options|peers=MoreMenu-local-pagestyles]|MoreMenu-local.js
* MoreMenu-local-pagestyles[hidden]|MoreMenu-local-pagestyles.css
* UTCLiveClock[ResourceLoader]|UTCLiveClock.js

== Məqalələr==
* purgetab[ResourceLoader]|purgetab.js
* kirLat[ResourceLoader]|kirLat.js

== Görünüş ==
* XTools-ArticleInfo[ResourceLoader]|XTools-ArticleInfo.js

__NOTOC__</text>
      <sha1>45r1b8phmm2qk3d0vr8w3h2pnm80ptw</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84525</id>
      <parentid>84517</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T12:46:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Toghrul R</username>
        <id>5449</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1295" xml:space="preserve">== Əsas ==
* exlinks[ResourceLoader|dependencies=mediawiki.util]|exlinks.js

== Redaktə ==
* HotCat[ResourceLoader]|HotCat.js
* Katalitik[ResourceLoader]|Katalitik.js
* refToolbar[ResourceLoader|dependencies=user.options]|refToolbar.js
* addsection-plus[ResourceLoader]|addsection-plus.js
* directLinkToCommons[ResourceLoader|default|dependencies=mediawiki.util]|directLinkToCommons.js
* CategoryMaster[ResourceLoader|rights=autopatrol|dependencies=mediawiki.util]|CategoryMaster.js
* wikificator[ResourceLoader|default|hidden|type=general|actions=edit|dependencies=ext.gadget.registerTool,jquery.client]|wikificator.js|wikificator.css
* registerTool[ResourceLoader|hidden|dependencies=mediawiki.util,user.options]|registerTool.js

== İstifadəçilər ==
* markAdmins[ResourceLoader|dependencies=mediawiki.util]|markAdmins.js

== İnterfeys ==
* MoreMenu-local[ResourceLoader|dependencies=mediawiki.api,mediawiki.util,mediawiki.Title,user.options|peers=MoreMenu-local-pagestyles]|MoreMenu-local.js
* MoreMenu-local-pagestyles[hidden]|MoreMenu-local-pagestyles.css
* UTCLiveClock[ResourceLoader]|UTCLiveClock.js

== Məqalələr==
* purgetab[ResourceLoader]|purgetab.js
* kirLat[ResourceLoader]|kirLat.js

== Görünüş ==
* XTools-ArticleInfo[ResourceLoader]|XTools-ArticleInfo.js

__NOTOC__</text>
      <sha1>h6ifv9ikhqispdnc7hu9of6scwoekcz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84533</id>
      <parentid>84525</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T12:57:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Toghrul R</username>
        <id>5449</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1346" xml:space="preserve">== Əsas ==
* exlinks[ResourceLoader|dependencies=mediawiki.util]|exlinks.js

== Redaktə ==
* HotCat[ResourceLoader]|HotCat.js
* Katalitik[ResourceLoader]|Katalitik.js
* refToolbar[ResourceLoader|dependencies=user.options]|refToolbar.js
* addsection-plus[ResourceLoader]|addsection-plus.js
* directLinkToCommons[ResourceLoader|default|dependencies=mediawiki.util]|directLinkToCommons.js
* CategoryMaster[ResourceLoader|rights=autopatrol|dependencies=mediawiki.util]|CategoryMaster.js
* codePrettifier[ResourceLoader]|codePrettifier.js
* wikificator[ResourceLoader|default|hidden|type=general|actions=edit|dependencies=ext.gadget.registerTool,jquery.client]|wikificator.js|wikificator.css
* registerTool[ResourceLoader|hidden|dependencies=mediawiki.util,user.options]|registerTool.js

== İstifadəçilər ==
* markAdmins[ResourceLoader|dependencies=mediawiki.util]|markAdmins.js

== İnterfeys ==
* MoreMenu-local[ResourceLoader|dependencies=mediawiki.api,mediawiki.util,mediawiki.Title,user.options|peers=MoreMenu-local-pagestyles]|MoreMenu-local.js
* MoreMenu-local-pagestyles[hidden]|MoreMenu-local-pagestyles.css
* UTCLiveClock[ResourceLoader]|UTCLiveClock.js

== Məqalələr==
* purgetab[ResourceLoader]|purgetab.js
* kirLat[ResourceLoader]|kirLat.js

== Görünüş ==
* XTools-ArticleInfo[ResourceLoader]|XTools-ArticleInfo.js

__NOTOC__</text>
      <sha1>f5hpy2ihhz4ht9ghkrfz0zxivx7aovu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Açın üzləri</title>
    <ns>0</ns>
    <id>8432</id>
    <revision>
      <id>84669</id>
      <parentid>38585</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T05:06:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3288" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq       = Açın üzləri
| müəllif      = Mirzə Əli Möcüz
| tərcüməçi    = 
| bölmə        =
| əvvəlki      = 
| növbəti      = 
| il           = 
| qeydlər      = 
}}&lt;poem&gt;Niqabi eylədi icad bir şahin hərəmi
Ki, misli-paşinə səng arizi-müxəddər idi.

Cəmali-ənvərinə salmadı niqab hərgiz
Cənabi Fatimə ki, doxtəri-peyəmbər idi.

Kəmalin əmrini şövq ilə etdi istiqbal
Olar ki, ruxi-vəcahətdə mahi-ənvər idi.

Və lakin eylədi lənət çinanki biz Şimrə
O bacılar ki, misali-Nəkir-Münkər idi.

O hökm eylədi dilşad əhli-namusi,
Günahkar xanımlar niyə mükəddər idi?

Biduni xofu tərəddüd niqabisiz məşuq
Gedərdi aşiqi-zarin ziyarət eylər idi.

Niqabi açsa xanım sahibindən eylə həras,
Niqabü çadirə səttari-çeşmi-şöhər idi.

Bəsa olub ki, dadaş bacini edib təqib
Bəqəsdi-eşqü həvəs, bilməyib ki, xahər idi.

Xoşa o günlərə ki, tacirin, bəyin, xanın,
Qızının adı Şərəf, oğlununki Əskər idi.

Qoya bilərdi məgər adın oğlunun Pərviz,
O günləri ki, axundlar &quot;əmiri-ləşkər&quot; idi?

Darardı saqqalın on beş yaşındakı oğlan,
Müti mərdi-dəyanət o gün ki, bərbər idi,

Əgər o devrüdə kəşfi-hicabi nisvandan
Edəydi bəhs müdiri &quot;Sitarə&quot; kafər idi,

Kəmançəvü dəfü tari şikəst edər günlər
Cəmaəti-tələbə Rüstəmi-Şəbüstər idi.

Nə çəkməsi, nə corabi olardı sərbazın,
Xoşa o günlərə ki, canişin Müzəffər idi.

Nə şahdən, nə vəliəhdidən edərdi həras
O həllac oğlu&lt;ref&gt;XIX əsrin axırlarında Həllac oğlanları adı ilə Təbrizdə məşhur olan qardaşlara işarədir. Varlılardan zorla pul alıb yoxsul ailələrə verirdilər. Dövlət tərəfindən qətl edilmişdir.&lt;/ref&gt; ki, min atlıya bərabər idi.

Alardı bacü xərac əhli-şəhrdən hər gün
Şərarət əhlinə çün Seyyid-həmzə&lt;ref&gt;Təbrizdə məşhur məsciddir&lt;/ref&gt; səngər idi.

Girərdi bəstə adam öldürən zaman qatil,
Ona himayət edən şəxs əhli-mənbər idi.

Rəvayət eyliri ravi ki, səhni-topxanə
Qəzayi-hacət üçün məbrəzi-müqərrər idi.

Bina bəqovli-cənabi-şəhiri Qaani&lt;ref&gt;Nəsrəddin şahın saray şairi olub həddən artıq şit hədiyyələr yazmaqla məşhurdur.&lt;/ref&gt;
Nikola, Nasirəddinə qulami-kəmtər idi.

Onun rikabin öpərmiş təmam dövlətlər,
Əmir ona qapıçı, qeysər isə mehtər idi.

Əgər baxaydı məhəbbətlə səmti əflakə,
Düşərdi qorxuya sükkani-ərş, titrər idi.

Ətabək&lt;ref&gt;Nəsrəddin şahın baş vəziri&lt;/ref&gt; açmış idi karxaneyi-füqəra,
Səxadə hatəm ona bir kəminə növkər idi.

Duayi-müftəxoran hifz edərdi sərhəddi,
Dilavərani-vətən seyyidü qələndər idi.

Nə daxil ilə vardı işi, nə xaric ilə;
Təmam səyi, təmənnası vəsli-dilbər idi.

Gecə sabaha kimi cəng edərdi mərdanə,
Sərayi mərkəzi-nisvani-mahmənzər idi.

Cəmalin açsa xanım qorxar əqrəbasindən
Onu dilavər edən ruybəndü çadər idi.

Bəcayi inki deyə xəlq ona səhabi-bilad,
Deyərdi: Zilli-xuda! Xəlq itaət eylər idi.

Zəban dahanda müqəffəl, qələm qələmdanda,
O günkü gündə danışmaq məgər müyəssər idi?&lt;/poem&gt;

== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı}}

[[Kateqoriya:Qəzəllər]]</text>
      <sha1>737o4qhlvoc1km1qiymr46lhfxu5082</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Bacılar</title>
    <ns>0</ns>
    <id>8435</id>
    <revision>
      <id>84538</id>
      <parentid>38588</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T13:33:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Toghrul R</username>
        <id>5449</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1650" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq       = Bacılar
| müəllif      = Mirzə Əli Möcüz
| tərcüməçi    = 
| bölmə        =
| əvvəlki      = 
| növbəti      = 
| il           = 
| qeydlər      = 
}}

&lt;poem&gt;Qulaq verin, sizə var bir-iki sözüm, bacılar!
Gedin, yazın, oxuyun, ey iki gözüm, bacılar!
Əlimdə namə zibəs ki, dolanmışam kəndi,
İki dizim gözü sızlar sızım-sızım, bacılar!
Dadaşlar evdə deyil, mollalar gedib dərsə,
Beş-altı gündü qalıb bağlı kağızım, bacılar!
Gərək kağız yazana yalvaram mən hər həftə,
Və dolduram cibinə bir çərək üzüm, bacılar!
Evimə gəlsə, deyərlər dalımca bir para söz,
Nə qaynanam, nə nənəm var, nə baldızım, bacılar!
Boyumu görməz, eşitməz səsimi naməhrəm,
Əgər yazam, oxuyam, kağızı özüm, bacılar!
Necə deyim ona mən hər sözü belə yerdə?
Utanıram, ölürəm, doğrudur sözüm, bacılar!
Əgər deyəm: Yaz, uşaqlar qalıbdı tumançaq,
Necə deyim bu sözü, tərlir arizim, bacılar!
&quot;Eşitmirəm səsüvi, gəl xanım, bir az irəli!&quot;
İtaət eyləməyim, neyləyim, quzum, bacılar?
Gəhi əlim görünür, gəh bilək, gəhi biləzik,
Gəhi çənəm, gəhi qaşım, gəhi gözüm, bacılar!
Zibəs ki, təngə düşər qəlb, razıyam, buna ki,
Gedim cəhənnəmə, əmma kağız yazım, bacılar!
Oxur, yazır hamı millət xanımları, lakin,
Əlif görəndə dirək zənn edir bizim bacılar.
Nişan verin mənə, mən Möcüzə o mollanı
Ki, ta qafasını bu daş ilə əzim, bacılar!
Olaydı kaş, oxudaydım bərəqmi axundan,
Həzar heyf ki, yoxdur mənim qızım, bacılar!&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Qəzəllər]]</text>
      <sha1>32e2bh5oaspjl2dy2qlrjiath5euntt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Axır çərşənbə duası</title>
    <ns>0</ns>
    <id>8443</id>
    <revision>
      <id>84671</id>
      <parentid>42817</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T05:08:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6312" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq       = Axır çərşənbə duası
| müəllif      = Mirzə Əli Möcüz
| tərcüməçi    = 
| bölmə        =
| əvvəlki      = 
| növbəti      = 
| il           = 
| qeydlər      = 
}}

İlahi, səni and verirux sədrinin sədaqətinə, kərə yağının kəramətinə, cəmi Əli şiəsin axirçərşənbə gecəsi halvanın qəbrinə zəvvar elə! İlahi, səni and verirux plovun zülfi-pərişanına, sən bizim əlimizi xuruşun damənindən kəm və kutah eləmə. Ya Qəffar, xudaya--xudavənda, səni and verirux püstənin dəhanitənginə, xurmanın rənginə, biz əhli-Şəbüstəri mübarək yeddi lövünün şəfaətindən məhrum və binəsib eləmə. İlahi, səni and verirux abduq ilə qəndabın pilov dövrəsinin ətrafında çəkdiyi zəhmətə, o gecə bizim övrətə bir huş və baş kəramət elə, yağ-düyünü xərab edib, ovqatımı təlx etməsin, uşağı ağlaya-ağlaya qoyub, qonşuya çubuq çəkməyə getməsin.

Ey axırçərşənbə gecəsi yatıb, səhər tezdən quşlar ziyarətinə gedən xanımlar, &quot;Amin&quot; deyin! Ey çehil-yasin suyu kimi gəndov suyunu istemal edib, məraminə nail olanlar, ucadan &quot;amin&quot; deyin. Xudaya-pərvərdigara, səni and verirux küçələrimizin zığına, hamamlarımızın kəsafətinə, cavanlarımızın bığına, sən bu yalançı müsəlmanların imanını kamil elə. Ey on tümənə yüz tümən müamilə alanlar, ey evini, bağını girov qoyanlar, &quot;Amin&quot; deyin!

İlahi, səni and verirux dövlətlilərimizin toxluğuna və füqəralarımızın çoxluğuna, xirov suyunun yoxluğuna, ya bizi öldür, tələbkarın yaxasın qurtar, ya tələbkarı öldür, bizim yaxamız xilas olsun. Ey arpa çörəyini biri birinin əlindən qapanlar, ey soyuq yarma aşına həsrət qalanlar, &quot;Amin&quot; deyin!

İlahi! Səni and verirux tüməni on şahıya höccət yazan mollaların qələm-davatına, istambulçuların baratına, tiflisçilərin manatına, bu nəzir sahibinin əmvatına, axirətdə &quot;Neynim!&quot; günü görsətmə. Ey bir kağız lirə verib, bir cüt corab alıb ayağına soxanlar, yatmısız, ya bəng atmısız? Ucadan &quot;Amin&quot; deyin!

Ey nəzir sahibi, allah görüm sənin pullarını falçıya, ilançıya qismət eləməsin. Ey bacılar, allah falçıları sizə və sizi falçılara çox görməsin! Ucadan &quot;Amin&quot; deyin! Cənab hacı, allah nəzrüvü qəbul eləsin. Sənin ki, əlindən su suvarmaq və cənazəyə yapışmaq və xeyrə-şərə işləmək gəlməz, bəs allah yanında əyləşən kasıbın ömrünə bərəkət əta eləsin, sənə də bir ölüm versin, ta beş-on kasıb fövtündən xeyir görsün.

Ey dövlətlilərin xeyratında aşağı başda əyləşib, doyun-qarın pilov yeyənlər, ucadan &quot;Amin&quot; deyin! Ey molla qorxusundan saqqal qoyub, baş qırxdıranlar, &quot;Amin&quot; deyin!&quot; Ey istambulçu qardaş, nə yapdın gəldin vətənə, öldün ətənə, əgər nənən caridi, sənin ömrün yarıdı. Ey cəmi Əli şiəsini murdar və özünü pak bilən cari, öldürsün səni tarı! &quot;Amin&quot; deyin!

Xudaya-xudavənda, bari pərvərdigara, bir söz deyəcәyəm, acığın gəlməsin, ola ki, yadından çıxa, sən bu nəzir sahibinin qədim ölənlərinə və cədid ölənlərinə rəhmət elə. Ələlxüsus iki yüz doxsan doqquz il bundan qabax, axşama üç saat qalanda, qaynanası Tükəzban xala ki, baş tireyi-xakə çəkib, ona rəhmət elə və ondan yaxşı mütəvəccöh ol. Can sənin, can Tükəzban xalanın. &quot;Amin&quot; deyən, lal olmayasan! İlahi, səni and verirux bu nəzir sahibinin burduğu gülələrə və çıxartdığı lülələrə, əvvəla cəmi bağ sahiblərini bunun şərrindən mühafizət elə və saniyən həlal kəsbinə bərəkət ət elə. Ey bağına hər həftə qapı alanlar, ey altı ay zəhmət çəkib, hasildə əli bənd olmayanlar, &quot;Amin&quot; deyin!

İlahi, səni and verirux girdəkanın girdəliyinə, fındığın xırdalığına, Sisbəyin qəbiristanlığına zibil tökənlərin başını qoyub ayağına daş vurma. Ey iydəni yeyib, çərdəyini həsir altına soxanlar, ey burnunu ətəyi ilən silənlər, ey pırpıslı donbalanlar, məbadə allahın beytində sizdən bir hadisə büruzə gələ hər iki dünyada rusiyah olarsız. Qalxın, ucadan &quot;Amin&quot; deyin.

Bəh, bəh, tardan da bir nəzirverdilər! Ey bacı, bilmirəm müsəlmansan, ya kafirsən? Boynuva qızıl taxırsan, naməhrəmə baxırsan! İlahi, and verirux ucubunuğun qəddinə, vəttəzalinin məddinə, bu övrətin cəddinə, cənnati-ədəndə yer kəramət elə. Ucadan &quot;Amin&quot; deyənlərlə bərabər.

İlahi səni and verirux riyanın mübahlığına, qumarbazların sağlığına, Fironun allahlığına, kərbəlayi Hüseynqulunun cərrahlığına, bu nəzir sahibini əsrin Əzrail həkimlərinə vadar və möhtac eləmə. Ey ucadan &quot;Amin&quot; deyən, səni görüm, vayqanlı Zülfəlinin sütünə rast gələsən!….

Bəh, bəh, usta Abbasqulu da bizə bir nəzir göndərdi. Uşax, ucadan &quot;Amin&quot; deyin. Xudaya-pərvərdigara, səni and verirux məşədi Lütfəlinin iştahasının azlığına, hirov Cəfərin kefinin sazlığına, Kərbəlayi Həsənəlinin gözlüyünə, Ağa Mirzə Məmmədəli ağanın süxənvərliyinə, birə yüz min bu dünyada, birə yüz min axirətdə əcir və əvəz kəramət elə. Ey başını usta Abbasquluya qırxdırıb pul verməyənlər, ucadan &quot;Amin&quot; deyin. İlahi, səni and verirux Gülşənin duvarlarına və İmamzadənin dağılan tifağına, sən bu nəzir sahibini Sultan Babanın qəbrinə zəvvar elə. Ey bu nəzir sahibi! Get, bu Dərəküçəsindəki pir mətləbin versin, Hüseynbaba kəmərin bağlasın, qışın tütətüt vaxtında məscidin minarəsində əzan deyəsən. Ey imamzadə qapısına qəndil bağlayan bacılar, ucadan &quot;Amin&quot; deyin. İlahi, səni and verirux molla Məmmədəli (molla Məndəli) axundun qəbrinə, padişahi-islamın tiqi-bidiriqini ədayə qate və bürra elə. Bu məscidin banilərinin ölənlərinə rəhmət, qalanlarına tofiqin kəramət elə. Ucadan &quot;Amin&quot; deyin. İlahi, bu əmi ki, adını tanımıram, mənə pul əta elədi, ey əmi, allah qadanı-balanı, əğrəbi-ilanı, mamılı-matanı, yanunda yatanı, rəhmətlik atanı, yerin, göyün bəliyyatından məhfuz eləsin!….

[[Kateqoriya:Hekayələr]]</text>
      <sha1>1dofquam2fpqe83ap6qav0x42lqjb0s</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84672</id>
      <parentid>84671</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T05:10:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Kateqoriya:Novruz çərşənbələri]] əlavə olundu [[VM:HC|HotCat]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6353" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq       = Axır çərşənbə duası
| müəllif      = Mirzə Əli Möcüz
| tərcüməçi    = 
| bölmə        =
| əvvəlki      = 
| növbəti      = 
| il           = 
| qeydlər      = 
}}

İlahi, səni and verirux sədrinin sədaqətinə, kərə yağının kəramətinə, cəmi Əli şiəsin axirçərşənbə gecəsi halvanın qəbrinə zəvvar elə! İlahi, səni and verirux plovun zülfi-pərişanına, sən bizim əlimizi xuruşun damənindən kəm və kutah eləmə. Ya Qəffar, xudaya--xudavənda, səni and verirux püstənin dəhanitənginə, xurmanın rənginə, biz əhli-Şəbüstəri mübarək yeddi lövünün şəfaətindən məhrum və binəsib eləmə. İlahi, səni and verirux abduq ilə qəndabın pilov dövrəsinin ətrafında çəkdiyi zəhmətə, o gecə bizim övrətə bir huş və baş kəramət elə, yağ-düyünü xərab edib, ovqatımı təlx etməsin, uşağı ağlaya-ağlaya qoyub, qonşuya çubuq çəkməyə getməsin.

Ey axırçərşənbə gecəsi yatıb, səhər tezdən quşlar ziyarətinə gedən xanımlar, &quot;Amin&quot; deyin! Ey çehil-yasin suyu kimi gəndov suyunu istemal edib, məraminə nail olanlar, ucadan &quot;amin&quot; deyin. Xudaya-pərvərdigara, səni and verirux küçələrimizin zığına, hamamlarımızın kəsafətinə, cavanlarımızın bığına, sən bu yalançı müsəlmanların imanını kamil elə. Ey on tümənə yüz tümən müamilə alanlar, ey evini, bağını girov qoyanlar, &quot;Amin&quot; deyin!

İlahi, səni and verirux dövlətlilərimizin toxluğuna və füqəralarımızın çoxluğuna, xirov suyunun yoxluğuna, ya bizi öldür, tələbkarın yaxasın qurtar, ya tələbkarı öldür, bizim yaxamız xilas olsun. Ey arpa çörəyini biri birinin əlindən qapanlar, ey soyuq yarma aşına həsrət qalanlar, &quot;Amin&quot; deyin!

İlahi! Səni and verirux tüməni on şahıya höccət yazan mollaların qələm-davatına, istambulçuların baratına, tiflisçilərin manatına, bu nəzir sahibinin əmvatına, axirətdə &quot;Neynim!&quot; günü görsətmə. Ey bir kağız lirə verib, bir cüt corab alıb ayağına soxanlar, yatmısız, ya bəng atmısız? Ucadan &quot;Amin&quot; deyin!

Ey nəzir sahibi, allah görüm sənin pullarını falçıya, ilançıya qismət eləməsin. Ey bacılar, allah falçıları sizə və sizi falçılara çox görməsin! Ucadan &quot;Amin&quot; deyin! Cənab hacı, allah nəzrüvü qəbul eləsin. Sənin ki, əlindən su suvarmaq və cənazəyə yapışmaq və xeyrə-şərə işləmək gəlməz, bəs allah yanında əyləşən kasıbın ömrünə bərəkət əta eləsin, sənə də bir ölüm versin, ta beş-on kasıb fövtündən xeyir görsün.

Ey dövlətlilərin xeyratında aşağı başda əyləşib, doyun-qarın pilov yeyənlər, ucadan &quot;Amin&quot; deyin! Ey molla qorxusundan saqqal qoyub, baş qırxdıranlar, &quot;Amin&quot; deyin!&quot; Ey istambulçu qardaş, nə yapdın gəldin vətənə, öldün ətənə, əgər nənən caridi, sənin ömrün yarıdı. Ey cəmi Əli şiəsini murdar və özünü pak bilən cari, öldürsün səni tarı! &quot;Amin&quot; deyin!

Xudaya-xudavənda, bari pərvərdigara, bir söz deyəcәyəm, acığın gəlməsin, ola ki, yadından çıxa, sən bu nəzir sahibinin qədim ölənlərinə və cədid ölənlərinə rəhmət elə. Ələlxüsus iki yüz doxsan doqquz il bundan qabax, axşama üç saat qalanda, qaynanası Tükəzban xala ki, baş tireyi-xakə çəkib, ona rəhmət elə və ondan yaxşı mütəvəccöh ol. Can sənin, can Tükəzban xalanın. &quot;Amin&quot; deyən, lal olmayasan! İlahi, səni and verirux bu nəzir sahibinin burduğu gülələrə və çıxartdığı lülələrə, əvvəla cəmi bağ sahiblərini bunun şərrindən mühafizət elə və saniyən həlal kəsbinə bərəkət ət elə. Ey bağına hər həftə qapı alanlar, ey altı ay zəhmət çəkib, hasildə əli bənd olmayanlar, &quot;Amin&quot; deyin!

İlahi, səni and verirux girdəkanın girdəliyinə, fındığın xırdalığına, Sisbəyin qəbiristanlığına zibil tökənlərin başını qoyub ayağına daş vurma. Ey iydəni yeyib, çərdəyini həsir altına soxanlar, ey burnunu ətəyi ilən silənlər, ey pırpıslı donbalanlar, məbadə allahın beytində sizdən bir hadisə büruzə gələ hər iki dünyada rusiyah olarsız. Qalxın, ucadan &quot;Amin&quot; deyin.

Bəh, bəh, tardan da bir nəzirverdilər! Ey bacı, bilmirəm müsəlmansan, ya kafirsən? Boynuva qızıl taxırsan, naməhrəmə baxırsan! İlahi, and verirux ucubunuğun qəddinə, vəttəzalinin məddinə, bu övrətin cəddinə, cənnati-ədəndə yer kəramət elə. Ucadan &quot;Amin&quot; deyənlərlə bərabər.

İlahi səni and verirux riyanın mübahlığına, qumarbazların sağlığına, Fironun allahlığına, kərbəlayi Hüseynqulunun cərrahlığına, bu nəzir sahibini əsrin Əzrail həkimlərinə vadar və möhtac eləmə. Ey ucadan &quot;Amin&quot; deyən, səni görüm, vayqanlı Zülfəlinin sütünə rast gələsən!….

Bəh, bəh, usta Abbasqulu da bizə bir nəzir göndərdi. Uşax, ucadan &quot;Amin&quot; deyin. Xudaya-pərvərdigara, səni and verirux məşədi Lütfəlinin iştahasının azlığına, hirov Cəfərin kefinin sazlığına, Kərbəlayi Həsənəlinin gözlüyünə, Ağa Mirzə Məmmədəli ağanın süxənvərliyinə, birə yüz min bu dünyada, birə yüz min axirətdə əcir və əvəz kəramət elə. Ey başını usta Abbasquluya qırxdırıb pul verməyənlər, ucadan &quot;Amin&quot; deyin. İlahi, səni and verirux Gülşənin duvarlarına və İmamzadənin dağılan tifağına, sən bu nəzir sahibini Sultan Babanın qəbrinə zəvvar elə. Ey bu nəzir sahibi! Get, bu Dərəküçəsindəki pir mətləbin versin, Hüseynbaba kəmərin bağlasın, qışın tütətüt vaxtında məscidin minarəsində əzan deyəsən. Ey imamzadə qapısına qəndil bağlayan bacılar, ucadan &quot;Amin&quot; deyin. İlahi, səni and verirux molla Məmmədəli (molla Məndəli) axundun qəbrinə, padişahi-islamın tiqi-bidiriqini ədayə qate və bürra elə. Bu məscidin banilərinin ölənlərinə rəhmət, qalanlarına tofiqin kəramət elə. Ucadan &quot;Amin&quot; deyin. İlahi, bu əmi ki, adını tanımıram, mənə pul əta elədi, ey əmi, allah qadanı-balanı, əğrəbi-ilanı, mamılı-matanı, yanunda yatanı, rəhmətlik atanı, yerin, göyün bəliyyatından məhfuz eləsin!….

[[Kateqoriya:Hekayələr]]
[[Kateqoriya:Novruz çərşənbələri]]</text>
      <sha1>5txxz7l5fn4t781y0v72sdbw6rqrmvi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Vikimənbə:Günün mətni/aprel 26</title>
    <ns>4</ns>
    <id>10064</id>
    <revision>
      <id>84670</id>
      <parentid>55311</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T05:07:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1204" xml:space="preserve">'''Açın üzləri'''&lt;br&gt;
''[[Müəllif:Mirzə Əli Möcüz|Mirzə Əli Möcüz]]''
&lt;div style=&quot;text-align: left; font-size: 90%&quot;&gt;
&lt;poem&gt;Niqabi eylədi icad bir şahin hərəmi
Ki, misli-paşinə səng arizi-müxəddər idi.

Cəmali-ənvərinə salmadı niqab hərgiz
Cənabi Fatimə ki, doxtəri-peyəmbər idi.

Kəmalin əmrini şövq ilə etdi istiqbal
Olar ki, ruxi-vəcahətdə mahi-ənvər idi.

Və lakin eylədi lənət çinanki biz Şimrə
O bacılar ki, misali-Nəkir-Münkər idi.

O hökm eylədi dilşad əhli-namusi,
Günahkar xanımlar niyə mükəddər idi?

Biduni xofu tərəddüd niqabisiz məşuq
Gedərdi aşiqi-zarin ziyarət eylər idi.

Niqabi açsa xanım sahibindən eylə həras,
Niqabü çadirə səttari-çeşmi-şöhər idi.

Bəsa olub ki, dadaş bacini edib təqib
Bəqəsdi-eşqü həvəs, bilməyib ki, xahər idi.

Xoşa o günlərə ki, tacirin, bəyin, xanın,
Qızının adı Şərəf, oğlununki Əskər idi.

Qoya bilərdi məgər adın oğlunun Pərviz,
O günləri ki, axundlar &quot;əmiri-ləşkər&quot; idi?&lt;/poem&gt;
&lt;/div&gt;
&lt;div style=&quot;text-align:right;&quot;&gt;'''[[Açın üzləri|Ardını oxu…]]'''&lt;/div&gt;

&lt;noinclude&gt;
[[Kateqoriya:Vikimənbə:Ana Səhifə]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>2jafgqz95kcgtpu921a74myytmuopck</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Zülfün girеhləri, sənəma, həlqə-həlqə tab</title>
    <ns>0</ns>
    <id>10086</id>
    <revision>
      <id>84537</id>
      <parentid>38114</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T13:32:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Toghrul R</username>
        <id>5449</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="950" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq       = Zülfün girehləri, sənəma, həlqə-həlqə tab
| müəllif      = İmadəddin Nəsimi
| tərcüməçi    = 
| bölmə        =
| əvvəlki      = 
| növbəti      = 
| il           = 
| qeydlər      = 
}}
&lt;poem&gt;Zülfün girehləri, sənəma, həlqə-həlqə tab,
Hüsnün qatında zərrəcə yox nırxi-afitab.

Dərgahınızda qoyma rəqibi-münafiqi,
Zira ki, Kə’bənin hərəmi istəməz kilab.

Abi-rəvanü səbzəvü məhbubi-məhliqa
Busi-kənarü yari-qəzəlxan ilə kitab.

Xoşdur, əgərçi cümləsi bir yerdə cəm ola,
Avazi-çəngü nəğməvü tənbur ilən rübab.

Saqi, gətir bu məclis içində qədəh yürüt,
Sığmaz hədisü tövbəvü təqva, gətir şərab.

Nari-qəmində bağrımı büryan bişirmişəm,
Bildim yəqin ki, nərgisi-məstin dilər kəbab.

Bülbül kimi Nəsimi dilər ki, fəğan edə,
Gül söhbətinə yaramiyə naleyi-ğürab.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Şeirlər]]</text>
      <sha1>ciln7ukuymq7eouh4lqxzhs3ybbl8ya</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Rəhməti gəldi irişdi fəzli-rəhmanın yеnə</title>
    <ns>0</ns>
    <id>10115</id>
    <revision>
      <id>84592</id>
      <parentid>38093</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:00:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Toghrul R</username>
        <id>5449</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1389" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq    = Rəhməti gəldi irişdi fəzli-rəhmanın yenə
| müəllif   = İmadəddin Nəsimi
| tərcüməçi = 
| bölmə     = 
| əvvəlki   = 
| növbəti   = 
| il        = 
| qeydlər   = 
}}
&lt;poem&gt;Rəhməti gəldi irişdi fəzli-rəhmanın yenə,
Çiçəgi açıldı, güldü şol gülüstanın yenə.

Gül götürdü pərdə üzündən, açıldı növbahar,
Rövnəqi gəldi, dirildi bağü bostanın yenə.

Könlümün əhvalını, gəldi, gözümdən sordu yar,
Övni irdi dərdə yanan canə dərmanın yenə.

Gəldi ruhəfza ləbindən susamış canə səlam,
Xızra ən’amı irişdi abi-heyvanın yenə.

Firqətin dövranı keçdi, gəldi əyyami-vüsal,
Müddəti-dövrü tükəndi acı hicranın yenə.

Zülmətindən leylətül-hicrin mana ayruq nə qəm!
Nuri çün düşdü mana şol mahi-tabanın yenə.

Dilbərin buyi-vəfası zülfünün çinindədir,
Ənbəri yayıldı şol zülfi-pərişanın yenə.

Başıma qutlu ayağın gəldi basdı ol nigar,
Kölgəsi düşdü mana sərvi-xüramanın yenə.

Əhdü peymanından, ey yar, istədi can əl yumaq,
Qoymadı mehrin vəfası, əhdü peymanın yenə.

Ey qəmər, eynin bəla yetməzmidi aləmdə kim,
Fitnə oldu xəlqə zülfi-ənbərəfşanın yenə.

Çün Nəsiminin susamış qanına yarın ləbi,
Noldu, ey münkir, sana kim, qaynadı qanın yenə.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Şeirlər]]</text>
      <sha1>jtvlefp20mj9em7v2hy0fgb2iskxa1a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Şənbə günü mən uğradım ol sərvi-rəvanə</title>
    <ns>0</ns>
    <id>10120</id>
    <revision>
      <id>84679</id>
      <parentid>38126</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T05:13:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1004" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq       = Şənbə günü mən uğradım ol sərvi-rəvanə
| müəllif      = İmadəddin Nəsimi
| tərcüməçi    = 
| bölmə        =
| əvvəlki      = 
| növbəti      = 
| il           = 
| qeydlər      = 
}}
&lt;poem&gt;Şənbə günü mən uğradım ol sərvi-rəvanə,
Şeyda qılıban saldı məni cümlə cəhanə.

Yekşənbə günü məcnun olub heyranı oldum,
Gördüm üzün, oxşatdım anı mahi-təbanə.

Düşənbə günü razi-dilimi dedim axır,
Ol gözləri nərgis, üzü gül, qaşı kəmanə.

Səşənbə günü səyyad olub seyrana çıxdım,
Mən seyd oluban qurban olum püstə dəhanə.

Çərşənbə günü yar gəzə gəldi çəmən içrə,
Bülbül dəxi gördü üzünü, düşdü fəğanə.

Pəncşənbə günü yarə dedim: pəndim eşitgil,
Faş etmə bu razi-dilimi yaxşı-yəmanə.

Adinə günü gördü camalını Nəsimi,
Əmdi ləbi-lə’li-şəkkərin ol qanə-qanə.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Şeirlər]]
[[Kateqoriya:Həftənin günləri]]</text>
      <sha1>rjqa2xtmh2dksc5yp2bas49vo99hg36</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Dil bəri еylə, еy könül, kеç qamudan ki, qamudan</title>
    <ns>0</ns>
    <id>10149</id>
    <revision>
      <id>84664</id>
      <parentid>38042</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T18:39:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="829" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq       = Dil bəri eylə, ey könül, keç qamudan ki, qamudan
| müəllif      = İmadəddin Nəsimi
| tərcüməçi    = 
| bölmə        =
| əvvəlki      = 
| növbəti      = 
| il           = 
| qeydlər      = 
}}

&lt;poem&gt;Dil bəri eylə, ey könül, keç qamudan ki, qamudan
Eyləməyincə dil bəri, bulmadı kimsə dilbəri.

Eşq ətəgin tut, ey könül, başını sal ayağına,
Gör nə derəm sana, eşit, eşqə yapışma sərsəri.

Anda imana gəlməyən bilmədi sirri-Əhmədi,
Bunda Əli gərək, əli ta yıxa babi-Хеybəri.

Mə’rifət əhlinə üzün Kə’bə, Bilali bənlərin,
Mehrab can quşun, vəli eynin imami-Cə’fəri.

Çəkdi saçı Nəsimiyi çənbəri-eşqə, neyləsin,
Çənbər anındır, oynasın dövri-qəmərdə çənbəri.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Şeirlər]]</text>
      <sha1>ncsksxprxtni7oyv38em2sa2dx5o9v0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Bağrımnı dəlür navəki-hicrani-filani</title>
    <ns>0</ns>
    <id>10153</id>
    <revision>
      <id>84593</id>
      <parentid>38012</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:01:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Toghrul R</username>
        <id>5449</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="925" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq       = Bağrımnı dəlür navəki-hicrani-filani
| müəllif      = İmadəddin Nəsimi
| tərcüməçi    = 
| bölmə        =
| əvvəlki      = 
| növbəti      = 
| il           = 
| qeydlər      = 
}}

&lt;poem&gt;Bağrımnı dəlür navəki-hicrani-filani,
Qanımnı tökər sehr ilə çeşmani-filani.

Başdan ayağa külli-vücudum oda yandı,
Yarəb, yaraya dərdimə dərmani-filani.

Şahın quluyam, eyləmişəm yüz kərə iqrar,
Bel bağlamışam bəndə bəfərmani-filani.

Sundum əlimi daməninə bəs ki, dutaydum,
Bağladı qapu, qoymadı dərbani-filani.

Billah, sərü can cümlə bəşükranə verərdim,
Gər olsa idim bir gecə mehmani-filani.

Ənbər saçılır, [[zülf]]ünü gər şanə qılırsa,
Şəkkər tökülür əz-ləbü dəndani-filani.

Bu şəhri qoyub üştə gedər xəstə Nəsimi,
Bədnami-cahan oldu bədövrani-filani.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Qəzəllər]]</text>
      <sha1>ifx14k6pyiyjheocfz838uyluw0jgrs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Mişkin saçın səvadına mişki-Хəta dеrəm</title>
    <ns>0</ns>
    <id>10197</id>
    <revision>
      <id>84595</id>
      <parentid>38083</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:02:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Toghrul R</username>
        <id>5449</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1342" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq       = Mişkin saçın səvadına mişki-Xəta derəm
| müəllif      = İmadəddin Nəsimi
| tərcüməçi    = 
| bölmə        =
| əvvəlki      = 
| növbəti      = 
| il           = 
| qeydlər      = 
}}

&lt;poem&gt;Mişkin saçın səvadına mişki-Xəta derəm,
Mişki-Xəta nə nəsnədir, anı xəta derəm.

Ol həqqi tanıyan ki, üzün Kə’bədir demiş,
Mə’nidə hacı oldurur, əhli-səfa derəm.

Eşqin bəladurur deyənə е’tiqad ilə
Həqdən həmişə başına gəlsin bəla derəm.

Sənsiz mühibbi-sadiqə nazü nəimi-xüld,
Dərdü əzabü möhnətü rəncü əna derəm.

Cami-cahannüma dedilər üzünə, vəli
Həqdən mən anı ayineyi-həqnüma derəm.

Yoxdur vəfası zərrəcə könlümdə dünyanın,
Ol bivəfaya anın üçün bivəfa derəm.

Könlün mənə nə dürlü cəfa kim, dilərsə qıl,
Səndən gələn cəfaya xaçan mən cəfa derəm.

Dərdin dəvasın etməgil, ey münkir, əbsəm ol,
Şol mə’nidən ki, dərdinə yoxdur dəva derəm.

Ey rənci-eşqə düşmə deyən, doğru aşiqə,
Ol rəncə düşməsin ki, ana mən şəfa derəm?

Ol ömrü ki, vüsalın ilə keçmədi müdam,
Keçmiş həvavü hərzəyə, badü həva derəm.

Hər kim irişdi həqqə Nəsimi kimi yəqin
Anı cahanda mən yar ilə aşina derəm.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Şeirlər]]</text>
      <sha1>eg76d228iyvchhr1edyghcw4b8khi9j</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Müəllif:Molla Pənah Vaqif</title>
    <ns>102</ns>
    <id>10609</id>
    <revision>
      <id>84661</id>
      <parentid>83638</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T18:36:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>/* Qoşmaları */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2278" xml:space="preserve">{{Müəllif
 |ad                = Molla Vaqif
 |soyad             = 
 |baş hərf          = V
 |doğum ili         = 1717

 |vəfat ili         = 1797
 |qeydlər           = XVIII əsr Azərbaycan şairi.
 |şəkil             = Stamps of Azerbaijan, 2014-1186.jpg
 |şəkil başlığı     = Azərbaycan poçt markası (2014)
 |vikipediya_keçidi = Molla Pənah Vaqif
 |vikisitat_keçidi  = 
 |commons_keçidi    = Category:Molla Panah Vagif
}}
{{TOC sağ}}

== Qəzəlləri ==

* [[Kim ki, sevdayi-səri-zülfu-pərişanə düşər]]
* [[Mehribanlıq görməyib bir mehliqadən küsmüşəm]]

== Qoşmaları ==
* [[Ağlarsan (Molla Pənah Vaqif)]]
* [[Ağlayır (Molla Pənah Vaqif)]]
* [[Ayrıldıq]]
* [[Aşiqəm]]
* [[Bax (Molla Pənah Vaqif)]]
* [[Bayram oldu]]
* [[Bəri bax (Molla Pənah Vaqif)]]
* [[Bir-birinə həmdəm iki növcavan]]
* [[Deyiləm (Molla Pənah Vaqif)]]
* [[Durnalar (Molla Pənah Vaqif)]]
* [[Evində]]
* [[Eyləyəm]]
* [[Əfəndi]]
* [[Gəlin (Molla Pənah Vaqif)|Gəlin]]
* [[Gərək (Molla Pənah Vaqif)]]
* [[Gözəlin (Molla Pənah Vaqif)]]
* [[Hayıf ki, yoxdur!]]
* [[Qabağında]]
* [[Məhəmməd (Molla Pənah Vaqif)]]
* [[Mənim sevdiyim]]
* [[Ola (Molla Pənah Vaqif)]]
* [[Olur (Molla Pənah Vaqif)]]
* [[Oynasın (Molla Pənah Vaqif)]]
* [[Öpəydim (Molla Pənah Vaqif)|Öpəydim]]
* [[Pəri (Molla Pənah Vaqif)]]
* [[Sevdiyim, ləblərin yaquta bənzər]]
* [[Sevmişəm (Molla Pənah Vaqif)]]
* [[Səhər-səhər həsrət ilən gəzirdim]]
* [[Sənə (Molla Pənah Vaqif)]]
* [[Şamama]]
* [[Şamama (Can verib yuz minnət ilə almışam) (Molla Pənah Vaqif)]]
* [[Var (Molla Pənah Vaqif)]]
* [[Yoxdur (Molla Pənah Vaqif)]]
* [[Hayıf ki, yoxdur!]]

== Təcnisləri ==
* [[Alı sən]]
* [[Ayağa məni]]
* [[Canan dağına]]

== Müxəmməsləri ==
* [[Ey səba]]
* [[Görmədim (Molla Pənah Vaqif)]]

== Müstəzadları ==
* [[Sən qönçə kimi hər bir edən dəmdə yaşınmaq]]

== Deyişmələri ==
* [[Tüfəng]] — Molla Pənah Vaqif və Hüseyn xan Müştaq
* [[Molla Pənah Vaqiflə Molla Vəli Vidadinin deyişməsi]]

[[Kateqoriya:Azərbaycan şairləri]]
[[Kateqoriya:1717-ci ildə doğulanlar]]
[[Kateqoriya:1797-ci ildə vəfat edənlər]]
[[Kateqoriya:XVIII əsr müəllifləri]]
[[Kateqoriya:Din adamları]]</text>
      <sha1>hfynr1bqfeqsxa8djcg3sexzh8rvris</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ayrılmış</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13150</id>
    <revision>
      <id>84571</id>
      <parentid>50239</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T14:53:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Toghrul R</username>
        <id>5449</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1397" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             =Ayrılmış
| müəllif            = Məhəmməd bəy Aşiq
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              =
| əvvəlki            = 
| növbəti            = 
| il                 = 
| qeydlər            = 
| mənbə              = {{cite book |url=http://anl.az/el/latin_qrafikasi/ea/aass1.pdf |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100923124328/http://anl.az/el/latin_qrafikasi/ea/aass1.pdf |archivedate=2010-09-23 |title=Azərbaycan aşıq şeirindən seçmələr, İki cilddə, I cild. |author= |year=Bakı: 2005 |date= |work= |publisher=&quot;Şərq-Qərb&quot; |isbn=9952-418-41-5 |accessdate=2016-08-06 |language=az }}
| vikipediya_keçidi  = 
| vikisitat_keçidi   = 
| commons_keçidi     = 
}}
&lt;poem&gt;

Mərdümi-çeşmin qan ağlar,
Xali-hindudan ayrılmış.
Sızıldar mürği-dil daim,
Zülfi-xoşbudan ayrılmış.
Qoynunda bağü bostanın,
Barvəridir gülüstanın,
Sanasan iki püstanın,
Şaxı-limudan ayrılmış.
Qayıdıb baxmağın hər yan,
Görən kimi qalır heyran,
Deyirlər yarəb bu ceyran,
Hansı ahudan ayrılmış.
Əgər tab etməz hicrana,
Məzəmmət etməyin cana,
Para-para olur şana,
O tari-mudan ayrılmış.
Qaşın şövqilə peyvəstə,
Qaməti olub şikəst,
Dirilməz Aşiqi-xəstə,
Taği əbrudan ayrılmış.
&lt;/poem&gt;
[[Kateqoriya:XIX əsrin gəraylıları]]</text>
      <sha1>he7cpkxpf93cirnkdpl7ez06c5jg7uf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Şamama (Can verib yuz minnət ilə almışam) (Molla Pənah Vaqif)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>15485</id>
    <revision>
      <id>84659</id>
      <parentid>83924</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T18:36:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Araz Yaquboglu [[Şamama (Can vеrib yuz minnət ilə almışam) (Molla Pənah Vaqif)]] səhifəsinin adını [[Şamama (Can verib yuz minnət ilə almışam) (Molla Pənah Vaqif)]] olaraq dəyişdi.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1230" xml:space="preserve">{{digər məna|Şamama}}
{{Başlıq
| başlıq             = Şamama
| müəllif            = Molla Pənah Vaqif
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi = 
| bölmə              = 
| əvvəlki            = 
| növbəti            = 
| il                 = 
| qeydlər            = 
| vikipediya_keçidi  = 
| vikisitat_keçidi   = 
| commons_keçidi     = 
}}

&lt;poem&gt;
Can vеrib yüz minnət ilə almışam,
Göndərirəm səni yarə, şamama!
Tazə tağdan üzülübsən, оxşarsan
Yarın qоynundakı narə, şamama.

Cismin nə nazikdir, gül bədən kimi,
Bir xоş qоxun gəlir, yasəmən kimi,
Nədən saralıbsan sən də mən kimi,
Nədir dərdin, еy biçarə şamama?

Haqdır, səndə vardır xеyli nəzakət,
Yarın şamaması bir qеyri babət;
Qоrxuram çəkəsən külli xəcalət
Dursan оnla bərabərə, şamama .

Yarın şamaməsi оxşar şəkərə,
Hеyran оlur mələk, əgər göstərə,
Yaraşıqdır ağ sinəsi mərmərə,
Qılıb cоx ciyərlər parə, şamama.

Giribandan nagah оlandı aşkar,
Dağılır ağılın, huşum – hər nə var,
Xəstə Vaqif tifil kimi qan ağlar,
Nеçün qılmazsan bir çarə, şamama?
&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Qoşmalar]]</text>
      <sha1>0clhfio7cb11e52zaprwyfqebrrmrkq</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84663</id>
      <parentid>84659</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T18:38:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1214" xml:space="preserve">{{digər məna|Şamama}}
{{Başlıq
| başlıq             = Şamama
| müəllif            = Molla Pənah Vaqif
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi = 
| bölmə              = 
| əvvəlki            = 
| növbəti            = 
| il                 = 
| qeydlər            = 
| vikipediya_keçidi  = 
| vikisitat_keçidi   = 
| commons_keçidi     = 
}}

&lt;poem&gt;
Can verib yüz minnət ilə almışam,
Göndərirəm səni yarə, şamama!
Tazə tağdan üzülübsən, oxşarsan
Yarın qoynundakı narə, şamama.

Cismin nə nazikdir, gül bədən kimi,
Bir xoş qoxun gəlir, yasəmən kimi,
Nədən saralıbsan sən də mən kimi,
Nədir dərdin, ey biçarə şamama?

Haqdır, səndə vardır xeyli nəzakət,
Yarın şamaması bir qeyri babət;
Qorxuram çəkəsən külli xəcalət
Dursan onla bərabərə, şamama .

Yarın şamaməsi oxşar şəkərə,
Heyran olur mələk, əgər göstərə,
Yaraşıqdır ağ sinəsi mərmərə,
Qılıb cox ciyərlər parə, şamama.

Giribandan nagah olandı aşkar,
Dağılır ağılın, huşum – hər nə var,
Xəstə Vaqif tifil kimi qan ağlar,
Neçün qılmazsan bir çarə, şamama?
&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Qoşmalar]]</text>
      <sha1>j14bqrtpi492q2kzwwbyqw19e5qprrj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Mənim sevdiyim</title>
    <ns>0</ns>
    <id>15974</id>
    <revision>
      <id>84658</id>
      <parentid>38283</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T18:35:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="649" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Mənim sevdiyim
| müəllif            = Molla Pənah Vaqif
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              =
| əvvəlki            = 
| növbəti            = 
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}
&lt;poem&gt;
Zulflərin sunbuldur, yanağın lalə,
Baxışı tə’n edir vəhşi qəzalə,
Gözləri məstanə, ağzı piyalə,
Gərdəni minadır mənim sevdiyim.

Boyu yaraşıqlı sərvi xuraman,
Əndamıdır ağ gul, sinəsi meydan
Kələğayı gulgəz, libası əlvan,
Bir guli-rə’nadır mənim sevdiyim.
&lt;/poem&gt;
[[Kateqoriya:Qoşmalar]]</text>
      <sha1>i1pza90zr3quztcsklhz1hjyu4l8iy7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Rəsullular İkinci Dünya müharibəsində</title>
    <ns>0</ns>
    <id>17776</id>
    <revision>
      <id>84574</id>
      <parentid>82205</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T14:54:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Toghrul R</username>
        <id>5449</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7425" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Rəsullular İkinci Dünya müharibəsində
| müəllif            = Araz Yaquboğlu
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi = 
| bölmə              = 
| əvvəlki            = 
| növbəti            = 
| il                 = 2012
| qeydlər            = Mənbə: [http://anl.az/el/Kitab/2016/Azf-270097.pdf &quot;Ömrün şəhidlik zirvəsi&quot;], Bakı, &quot;Elm və təhsil&quot;, 2012.
}}

&lt;poem&gt;
1 sentyabr 1939-cu ildə başlayan II Dünya Müharibəsinə Sovet İttifaqında yaşayan xalqlardan səfərbər edilən çağırışçılar içərisində azərbaycanlılar da az olmamışdır. Xüsusən, Ermənistanda və Gürcüstanda yaşayan əhalinin azərbaycanlılardan ibarət hissəsi müharibəyə düşünülmüş şəkildə daha çox göndərilmişdir. Bu sətirlərin müəllifi Araz Yaquboğlunun 2005-ci ildən apardığı genişmiqyaslı tədqiqatlar zamanı məlum olmuşdur ki, Göyçə mahalının Daşkənd kəndindən II Dünya Müharibəsinə 250 nəfər səfərbər olunmuş və bu çağırışçılardan təxminən yarısı, yəni 126 nəfəri itkin düşmüş, həlak olmuşdur. Qalanlardan 122 nəfər müharibə veteranı kimi doğma kəndlərinə qayıtmış, biri Amerikada (Məhərrəm Musayev), biri isə Türkiyədə (Niftalı Xəlilov) qalıb yaşamışdır. Aparılan tədqiqatın nəticəsi tərəfimizdən &quot;Respublika Xatirə Kitabı Redaksiyası&quot;na təqdim olunmuş və &quot;Azərbaycan Respublikası Xatirə Kitabı&quot; adlı ensiklopediyada (8 ədəd əlavə şəkil olmaqla) çap olunmuşdur (&quot;Azərbaycan Respublikası Xatirə Kitabı&quot; , XI cild, &quot;Respublika Xatirə Kitabı Redaksiyası&quot;. Bakı, 2011. səh.641–647.).
Bu müharibə Rəsullular nəslindən də yan keçməmiş, hətta bir çoxları bu müharibəyə könüllü olaraq getmişdir. Onlarla müharibə veteranımız var idi. Ona qədər adamımız isə bu müharibədə itkin düşdü, həlak oldu.
Kərimov Xanlar Rəsul oğlu 1903-cü ildə Göyçə mahalının Basarkeçər rayonunun Daşkənd kəndində doğulmuşdur. Geniş dünyagörüşü, dərin biliyi olan Xanlar Kərimov mühasib kimi Basarkeçərin bir çox kolxozlarında işləmişdir. 1936-cı ildə Basarkeçər RHK-dan orduya çağırılmış, iki il hərbi xidmətdə olmuşdur. 1941-ci ilin sentyabrında Basarkeçər RHK-dan müharibəyə səfərbər olunmuşdur. Qızıl əsgər Xanlar Kərimov Primorsk ordusu 775-ci atıcı alayın 9-cu rotasının atıcısı olmuşdur. 5 mart 1942-ci ildə onun xidmət etdiyi rotanı bütünlüklə alman faşistləri əsir götürmüşdür.
Xanlar Kərimovun qardaşı uşaqları Kərimov Qəşəm Saleh oğlu (1914–1996) və Kərimov Əli Hüseyn oğlu (1925–2000) da müharibədə iştirak etmişlər. Qəşəm Kərimov 1943-cü ildə II qrup əlil kimi, Əli Kərimov isə 1949-cu ildə ordudan tərxis olunmuşdur. Qeyd edək ki, Xanlar Kərimovun bacısı Şəkərin 1915-ci il təvəllüdlü övladı Xəlilov Niftalı Əziz oğlu da 1941-ci ildə müharibəyə getmiş və itkin düşmüşdür. 1953-cü ildə onun Türkiyədə yaşadığı məlum olmuşdur. Niftalı Xəlilov Ankara şəhərində yaşamış, 1980-ci ildə orada vəfat etmiş və Karşıyaka qəbiristanlığında dəfn edilmişdir.
Kərimov Məhəmməd Kərbəlayi Əmrah oğlu 1903-cü ildə Göyçə mahalının Basarkeçər rayonunun Daşkənd kəndində doğulmuşdur. 1941-ci ilin noyabr ayında Basarkeçər RHK-dan orduya çağırılmışdır. Sıravi əsgər Məhəmməd Kərimov müharibədə itkin düşmüşdür. Oğlu Haris Əmrahov söyləyir ki, müharibədən sonra Amerikada yaşayan Məhərrəm Musayev kəndə gələndə deyirdi ki, Məhəmməd Kərimovu 1946-cı ildə Almaniyada görmüşəm.
Məhəmməd Kərimovun 1930-cu il təvəllüdlü oğlu Namaz 1953-cü ildə indiki Sankt-Peterburq şəhərində hərbi xidmətdə olarkən döyüşdə həlak olmuş və Sankt-Peterburq şəhərində dəfn olunmuşdur.
Kərimov Müzəffər İsmayıl oğlu 1920-ci ildə Göyçə mahalının Basarkeçər rayonunun Daşkənd kəndində doğulmuşdur. 1939-cu ilin noyabr ayında Basarkeçər RHK-dan orduya çağırılmış, Rus-Fin müharibəsində iştirak etmişdir. 1941-ci ilin noyabrında sıravi əsgər Müzəffər Kərimov müharibədə itkin düşmüşdür.
Müzəffər Kərimovun özündən böyük qardaşları İslam (1905–1994) və Rəsul (1919–1992) Kərimovlar da müharibə iştirakçıları olublar. Hər ikisi müharibədə yaralanmış və müharibə veteranı kimi tərxis olunaraq doğma kəndlərinə qayıtmışlar.
Balıyev Qoşun Tahar oğlu 1920-ci ildə Göyçə mahalının Basarkeçər rayonunun Daşkənd kəndində doğulmuşdur. 1939-cu ildə Basarkeçər RHK-dan orduya çağırılmışdır. Rus-Fin müharibəsində iştirak etmişdir. Sıravi əsgər Qoşun Balıyev müharibədə itkin düşmüşdür.
Qoşun Balıyevin qardaşı Mehvalı (1926–1953) və əmisi oğlu Elləz Balıyevlər də müharibə iştirakçıları olublar. 1913-cü il təvəllüdlü Elləz Mürsəl oğlu Balıyev 1943-cü ildə biləkdən sol əlini itirmiş, I qrup əlil kimi müharibədən qayıtmışdır. Çox zəhmətkeş, qohumcanlı olan Elləz Balıyev 1977-ci ildə Bərdə rayonunun Yeni Daşkənd kəndində vəfat etmişdir.
Hacıyev Nəsib Məhərrəm oğlu 1909-cu ildə Göyçə mahalının Basarkeçər rayonunun Daşkənd kəndində doğulmuşdur. O, Daşkəndin &quot;Qırmızı Rəncbər&quot; kolxozda briqadir işləmişdir. 1941-ci ilin iyul ayında Basarkeçər RHK-dan orduya çağırılmışdır. Sıravi əsgər Nəsib Hacıyevdən 1942-ci ilin aprel ayından sonra haqqında heç bir məlumat olmamış, müharibədə itkin düşmüşdür. Onun 1942-ci ildə Krımda həlak olduğu ehtimal edilir. Müharibədən qayıtdıqdan sonra Fəzi Kərimov danışırmış ki, – 1942-ci ilin əvvəlində Nəsibi bizim dviziyada bir kəndçimiz (Fəzi baba bunu mənə də danışmışdı təəssüf ki, həmin adamın adını unutmuşam – A. Y.) görüb və mənə dedi ki, Nəsibi burda gördüm. Əsgərlər çox olduğundan Nəsibi nə qədər axtardım tapa bilmədim.
Hacıyev Zülfüqar Məhərrəm oğlu 1912-ci ildə Göyçə mahalının Basarkeçər rayonunun Daşkənd kəndində doğulmuşdur. 1938-ci ildə kənddə adam öldürdüyünə görə həbs olunmuşdur. Göyçə gölünün qərb sahilindəki Kəvər türməsində cəza çəkirmiş. 1939-cu ildə Rus-Fin müharibəsi başlayanda Kəvər türməsindən orduya göndərilmişdir. Rus-Fin müharibəsində iştirak etmişdir. Sıravi əsgər Zülfüqar Hacıyev müharibədə itkin düşmüşdür.
Müharibədə itkin düşən Nəsib və Zülfüqarın böyük qardaşları dövrünün tanınmış dini xadimi, şair Həsən Xəyallı (1903–1966) da 1942-ci ildə müharibəyə getmiş və 1945-ci ildə müharibədən üç ay sonra ordudan tərxis olunaraq doğma kəndə qayıtmışdır.
Hacıyev Məhəmməd Oruc oğlu 1915-ci ildə Göyçə mahalının Basarkeçər rayonunun Daşkənd kəndində doğulmuşdur. 1941-ci ilin iyul ayında Basarkeçər RHK-dan orduya çağırılmışdır. 1942-ci ilin yanvar ayında sıravi əsgər Məhəmməd Hacıyev müharibədə itkin düşmüşdür.
&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:2012-ci ilin məqalələri]]
[[Kateqoriya:Müharibə]]
[[Kateqoriya:İkinci dünya müharibəsi]]
[[Kateqoriya:Müharibə iştirakçıları]]</text>
      <sha1>nmhl4xnmj98p9vrgtt9b4ctnpd8q5sg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Şamama</title>
    <ns>0</ns>
    <id>18263</id>
    <revision>
      <id>84662</id>
      <parentid>83927</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T18:37:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="169" xml:space="preserve">* [[Şamama (Molla Pənah Vaqif)]]
* [[Şamama (Can verib yuz minnət ilə almışam) (Molla Pənah Vaqif)]]
* [[Şamama (Ləzgi xalq nağılı)]]

{{dəqiqləşdirmə}}</text>
      <sha1>en6vfcnoianp0jb1xmoakyzv80ziztj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan dövri mətbuatının qısa icmalı</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19297</id>
    <revision>
      <id>84634</id>
      <parentid>51574</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:22:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15117" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan dövri mətbuatının qısa icmalı
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              =
| mənbə              = [http://anl.az/el/k/fk_s.e.php Köçərli F. Seçilmiş əsərləri.-B.:Azər.SSR EA nəşr-tı. 1963.- 341 s.]
| əvvəlki            = 
| növbəti            = 
| il                 = 1906
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Otuz il bundan əvvəl Bakıda türk dilinin Azərbaycan ləhcəsində nəşr olunmağa başlayan &quot;Əkinçi&quot; birinci müsəlman qəzeti idi. Bu qəzetin banisi keçmiş müsəlman pedaqoqu və hazırda məşhur ictimai xadim olan Həsənbəy Məlikov idi. Qayğısız və heç şeyin fikrini çəkməyən, &quot;xoş keçmişin&quot; ənənələri əsasında tərbiyə alan, hər cür yeniliyə qarşı fanatik münasibət bəsləyən Zaqafqaziyada yaşayan azərbaycanlıların o zamankı geri vəziyyətini nəzərə alaraq, əlbəttə, &quot;Əkinçi&quot; qəzetinin böyük müvəffəqiyyət qazanacağını gözləmək olmazdı. Həqiqətən, qəzet ilk nömrələrindən soyuq və qeyri-səmimi qarşılandı. Cəmiyyətin bəzi təbəqələri isə qəzetə güclü düşmən müqaviməti göstərdi. Redaktorun işgüzar və məzmunlu məqalələri, istedadlı şair Hacı Seyid Əzim Şirvaninin müsəlmanları fəal və mənalı həyata səsləyən gözəl şerləri ucsuz-bucaqsız səhrada yüksələn fəryadı xatırladırdı, cavabsız qalan bir çağırış idi. Bundan əlavə, cənab Məlikov ehtiyatsızlıq edərək öz qəzetində vaxtsız olaraq dini şəbehlər (şaxsey-vaxsey) məsələsinə toxundu və bununla da şiəlik tərəfdarlarının qızğın hiddətinə səbəb oldu. Hər tərəfdən redaktorun üstünə məzəmmət və biabırçı həcvlər yazılmağa başlandı. Şuşa şairləri həcvlər yazan başqa şairləri bu cəhətdən xeyli geridə qoydular. Hadiyül-Müzəllin adlı birisi Qarabağdan redaksiyaya redaktorun adına biabırçı söyüşlər göndərdi. Cənab Məlikov bir qədər ixtisarla bu həcvi &quot;Əkinçi&quot;də dərc etdirərək ona diqqəti cəlb edən aşağıdakı qeydi verir: &quot;Cənab Hadiyül-Müzəllin Qarabağinin aşağıda zikr olunan həcvini onların xahişinə müvafiq tamam çap elətməyə izn olmadı…. Amma o cənab və onu fitləyən əşxaslar məyus olmasınlar ki, belə kamallı söz pünhan qalacaq. Fikrim budur ki, bizim Zərdab kəndində, Qarabağın sərhəddində bir daş qoydurub, onun üstə zikr olan həcvi tamam qazdıram ki, gələcəkdə bizim evladlar o yadigara baxıb bilsinlər ki, mən bu zəhmət ilə milləti-islamı qəflətdən ayıltmaq istəyən vaxtda necə nadanlara rast gəlmişəm&quot;.

Üç il ərzində qəzetdə dərc edilmiş mühüm materiallardan görünür ki, onun əsas məqsədi faydalı kənd təsərrüfatı biliklərini həm nəzəri, həm də əməli cəhətdən ölkənin əhalisi arasında yaymaqdan ibarət olmuşdur. Aqronomiya sahəsində yaxşı mütəxəssis olan və sadə xalqın dilini bilən Həsənbəy Məlikov qəzetin hər nüsxəsində kənd təsərrüfatının müxtəlif sahələrinə dair çox maraqlı və faydalı məqalələr dərc etdirirdi. O, eyni zamanda, elmi məlumatları asan bir şəkildə, sadə və anlaşıqlı bir dildə oxuculara çatdırmaqda yüksək məharət göstərirdi. Bizim fikrimizə görə, bu məqalələr indi də öz əhəmiyyətini itirməmişdir. Əgər onlar müəyyən bir sistem halına salınıb, Azərbaycan dilində nəşr edilən dövri jurnallarda çap olunarsa, kəndlilərə fayda verə bilər.

Lakin &quot;Əkinçi&quot; öz oxucularını bu cür gözəl materiallarla təmin etməsinə və ümumiyyətlə, ayıq və mənalı istiqamətinə baxmayaraq o, uzun müddət davam edə bilmədi və əhatə olunduğu nadan, qaranlıq mühitlə ağır mübarizədə öz fəaliyyətini dayandırdı.

&quot;Əkinçi&quot;dən sonra Tiflisdə bir-birinin ardınca &quot;Ziyayül- Qafqaz&quot; və &quot;Kəşkül&quot; adlı iki Azərbaycan qəzeti nəşr edilməyə başladı. Bu qəzetlərin müəssisləri Ünsizadə qardaşları — Hacı Seyid əfəndi və Cəlal əfəndi idi. Onlar çox bacarıqlı və Şərq dillərini yaxşı bilən adamlar olsalar da, qəzet nəşr etmək kimi çətin və mürəkkəb işi aparmağa hələ qəti hazır deyildilər. Bunun nəticəsində tez bir zamanda &quot;Ziyayül-Qafqaz&quot;ın nəşri dayandırıldı və onun əvəzində Cəlal əfəndinin &quot;Kəşkül&quot;ü çıxmağa başladı. &quot;Kəşkül&quot; də &quot;Ziyayül-Qafqaz&quot; kimi hazırlıqsız adamların əlində idi və o, çox səliqəsiz və müəyyən istiqaməti olmadan nəşr edilirdi.

&quot;Kəşkül&quot;də, məsələn, M. F. Axundovun tərcümeyi-halı ilə bir sırada müxtəlif zarafatlar, lətifələr və ağla sığmayan gülməli məlumatlar dərc edilirdi. Bəzən qəzetin bir neçə nömrəsində dalbadal Dağıstan və Çeçen xarabalıqlarından redaksiyaya göndərilən ərəb dilində yazılmış uzun, heç bir ciddi əhəmiyyəti olmayan məqalələr çap olunurdu. Dini-əxlaqi məsələlərin müxtəlif sahələrindən bəhs edən və dil cəhətdən anlaşılmaz olan bu məqalələrin əksəriyyəti, yəqin ki, yalnız onların müəllifləri üçün çap edilirdi. Bu cür hikmətləri anlamağa hazır olmayan oxucuların əksəriyyətinə isə fikir verilmirdi. Öz-özlüyündən məlumdur ki, xalqın ehtiyac və tələblərini inkar edən və zamananın ruhuna cavab verməyən &quot;Kəşkül&quot; kimi mətbuat orqanı geniş yayıla bilməzdi və o, keçən əsrin 90-cı illərinə qədər güç-bəla ilə öz acınacaqlı fəaliyyətini davam etdirərək nəşrini dayandırdı.

&quot;Kəşkül&quot; qəzeti bağlandıqdan sonra Zaqafqaziya müsəlmanları on-on beş il öz ana dilində mətbuat orqanından məhrum qaldı. Bir neçə şəxsin Azərbaycan dilində qəzet çıxarmaq təşəbbüsü hökumət tərəfindən rədd edildi. Hökumət nə səbəbdən isə azərbaycanlılar arasında maarifin yayılması sahəsində məhsuldar işi ilə tanınan və səsli metod ilə savad təlimi üçün birinci dəfə Azərbaycan dilində dərslik tərtib edən Zaqafqaziya müəllimlər seminariyasının müsəlman şöbəsinin keçmiş inspektoru, əməkdar müəllim Çernyayevskinin də xahişini rədd etmişdi. Lakin Qafqazın başqa xalqlarından geridə qalan və mədəniyyəti zəif inkişaf etmiş azərbaycanlılar yaxşı bir mətbuat orqanına hamıdan çox ehtiyac hiss edirdilər. Beləliklə, əgər &quot;Ziyayül-Qafqaz&quot; ilə &quot;Kəşkül&quot;ü ictimai mətbuat orqanı deyil, müvəffəqiyyətsizliyə uğramış şəxsi ticarət müəssisəsi hesab etsək, onda məlum olur ki, Qafqaz müsəlmanları 25 il ərzində mətbuat vasitəsilə öz ehtiyac və tələblərini müzakirə etmək, məktəb işini yaxşılaşdırmaq və ümumiyyətlə, öz həyatlarını irəli aparmaq imkanından məhrum edilmişlər. Bu müddətdə rus təbəəliyində olan çoxmilyonlu müsəlman əhalisi üçün yalnız Bağçasarayda &quot;Tərcüman&quot; (&quot;Perevodçik&quot;) adlı həftəlik bir qəzet nəşr olunmuşdur. Baş senzor və şərqşünas cənab Smirnovun ciddi nəzarəti ilə nəşr edilən və kiçik formatda rus dilinə tərcüməsi ilə birlikdə çıxan bu qəzet də Rusiya müsəlmanlarının bütün tələblərinə cavab vermək imkanına malik deyildi. Bundan əlavə, Krım tatarlarının dilində çıxan &quot;Tərcüman&quot;, xüsusən, əvvəllər hamı tərəfindən başa düşülmədiyi üçün Zaqafqaziyada geniş yayıla bilmədi. Hazırda &quot;Tərcüman&quot; həftədə üç dəfə çıxır. Onun məzmunu xeyli yaxşılaşmış və dili Azərbaycan dilinə uyğunlaşdırılmışdır. Belə ki, indi qəzet az-çox savadı olan azərbaycanlılar tərəfindən asanlıqla oxunur. Ədalət tələb edir ki, &quot;Tərcüman&quot;ın redaktoru cənab Qaspirinskinin xidməti xüsusilə qeyd edilsin. Həyatının ağır şəraitdə keçməsinə baxmayaraq o, 25 il ərzində rus müsəlmanlarının maariflənməsi sahəsində qızğın enerji ilə işləmiş və indi də işləməkdədir.

1903-cü ildə bizim möhtərəm publisistimiz Məmmədağa Şahtaxtinski uzun əzab-əziyyətdən sonra Tiflisdə Azərbaycan dilində &quot;Şərqi-Rus&quot; adlı qəzet nəşr etməyə icazə alır. Bu qəzetin meydana gəlməsi nəinki yalnız Zaqafqaziyadakı azərbaycanlıları, hətta bütün Rusiya müsəlmanlarını sevindirdi. Hər tərəfdən redaksiyaya təbrik məktubları gəldi. 25 il əvvəl çox səylə &quot;Əkinçi&quot; qəzetinin redaktorunun adına deyilən mənasız və təhqiramiz həcvlər indi gənc &quot;Şərqi-Rus&quot; və onun redaktoru M. Şahtaxtinskinin adına yazılan tərifli himnlərlə əvəz edildi. &quot;Allah bəndəsi&quot; adlı birisi &quot;Şərqi-Rus&quot;un 17-ci nömrəsində ondan əvvəl çıxan Azərbaycan qəzetlərinin ötəri icmalını verib, müsəlmanları yeni qəzeti müdafiə etməyə çağırmışdı. O, azərbaycanlılar arasında nəşriyyat işinin çətinliyini, yeniliyini, nə yaxşı mətbəələrin, nə mürəttiblərin, nə də iş bilən əməkdaşların olmadığını nəzərə alaraq ilk vaxtlar &quot;Şərqi-Rus&quot; oxucularını qəzetə iltifatla baxmağa və əlbir olaraq onu möhkəmlətməyə çağırmışdı. Həqiqətən də, qəzetin işi ilk əvvəllər elə bil yaxşı getdi, onun yalnız Zaqafqaziyanın müxtəlif yerlərində deyil, bütün imperiyanın Kazan, Orenburq, Ufa, Peterburq, Moskva, Zakaspi vilayəti, Türküstan, Vladivostok və başqa yerlərində də abunəçiləri var idi.

Lakin yaxşı nəzəriyyəçi olan cənab Şahtaxtinski təcrübədə özünü doğrulda bilmədi. O, qəzet işində tam təcrübəsiz olduğunu göstərdi. Ən başlıcası isə, cənab Şahtaxtinski xalqının mənəvi inkişafını nəzərə almadığı üçün ciddi səhvə yol verdi və öz qəzeti vasitəsilə tərtib etdiyi yeni əlifbanı yaymağa çalışdı. O, bununla özünə və qəzetinə qarşı ümumi narazılıq oyatdı. Düzdür, bütün müsəlmanlar tərəfindən qəbul edilmiş ərəb əlifbası müsəlman dünyasında tərəqqiyə ciddi surətdə maneçilik törədir və əsaslı dəyişiklikliyə ehtiyacı vardır. Lakin bütün məsələ köhnə, əsrlərlə işlənən əlifbanı ləğv edib, onun əvəzinə daha əlverişli və daha mükəmməl əlifba təqdim etməkdədir. Cənab Şahtaxtinskinin əlifbası isə heç bir xüsusi məziyyəti ilə fərqlənmirdi və o, başdan ayağa yöndəmsiz və mürəkkəb hərflərdən ibarət idi. Hamı tərəfindən ən əlverişli hesab edilən ərəb rəqəm işarələri cənab Şahtaxtinskinin əlifbasında sait rolunu oynayırdı. Bu əlifbanın nöqsanları və yaramazlığı barədə mən elə o zaman, 1902-ci ildə Tiflis qəzetlərinin birində çox müfəssəl danışmışam. Cənab Qaspirinski də öz &quot;Tərcüman&quot;ında bu əlifbaya qarşı çıxmışdı. Göründüyü kimi, sonralar cənab Şahtaxtinski özü də əlifbasının tələb olunan vəzifələrə cavab vermədiyini anladı və yavaş-yavaş qəzetindən bu məsələni çıxartdı. Lakin o bu qənaətə çox gec, &quot;Şərqi-Rus&quot; öz əvvəlki nüfuzunu itirdikdən sonra gəldi.

Lakin bununla bərabər qəzetin bağlanmasına başqa səbəblər də olmuşdu. Məsələn, bizim fikrimizcə, gənc &quot;Şərqi-Rus&quot;a &quot;Kaspi&quot; qəzetinin o zamankı əməkdaşlarının hücumları və &quot;Tərcüman&quot;ın arasıkəsilməz iradları əsassız idi. Bizə məlum olduğu kimi, bütün bunların nəticəsində, cənab Şahtaxtinskiyə böyük pula, əməyə və mənəvi əzablara oturan &quot;Şərqi-Rus&quot;, nəşrinin ikinci ilində öz fəaliyyətini dayandırmağa məcbur oldu.

Keçən 1905-ci ilin payızında, təxminən 17 oktyabr manifesti ərəfəsində Bakıda həftəlik &quot;Həyat&quot; qəzeti çıxmağa başladı. Deyəsən, &quot;Həyat&quot; ona qədər nəşr edilmiş Azərbaycan qəzetlərinin hamısından ən mötəbəri idi. Onu müsəlmanların ən yaxşı ədəbi qüvvələri — Əlibəy Hüseynzadə ilə Əhmədbəy Ağayev birlikdə redaktə edirdilər. Qəzetin böyük formatı, yaxşı kağızı, gözəl və aydın çapı, ən başlıcası isə əməli və dərin məzmunlu məqalələri oxuculara yaxşı təsir bağışlayırdı. Lakin qəzet 3–4 ay çıxdıqdan sonra Əhmədbəy Ağayev ondan ayrıldı və Bakıda öz &quot;İrşad&quot; qəzetini təsis etdi. Əhmədbəyin getməsi ilə &quot;Həyat&quot;da işlər zəifləməyə başladı. Qəzet yavaş-yavaş canlı və maraqlı orqandan darıxdırıcı və qeyri-həyati sxolastik gündəliyə çevrilməyə başladı, ən vacib məsələlərə isə diqqət yetirilmədi…. Qəzet dil cəhətdən də getdikcə yerli azərbaycanlılar üçün çətin və anlaşılmaz oldu. &quot;Həyat&quot;da əməkdaşlıq edən şəxslər öz yazılarında İstambulda təhsil almış qəzetin redaktoru Əlibəy Hüseynzadənin üslubuna səylə təqlid etməyə başladılar. Lakin bu təqlid çox gülünc nəticələr verdi. &quot;Həyat&quot; qəzetinin bağlanmasının səbəbləri haqqında biz öz mülahizələrimizi &quot;Znaniye&quot; qəzetinin 6-cı nömrəsində ayrıca danışmışıq.

Hazırda bütün Qafqazda Azərbaycan dilində yalnız bircə &quot;İrşad&quot; qəzeti nəşr edilir və o da maddi cəhətdən çox böyük ehtiyac və kəsir içindədir.

Kədərlə bu qəmli faktı qeyd etmək lazımdır ki, hələ xalq kütlələrində qəzet oxumaq ehtiyacı yaranmamış və onlarda ictimai məsələlərə qarşı bir laqeydlik və etinasızlıq hiss olunmaqdadır. Bizim yuxarıda göstərdiyimiz səbəblərdən başqa, bu axırıncı məsələ də, şübhəsiz, &quot;Əkinçi&quot;, &quot;Kəşkül&quot;, &quot;Şərqi-Rus&quot; və &quot;Həyat&quot; qəzetlərinin bağlanmasına mühüm təsir göstərmişdi.

&quot;İrşad&quot; qəzetinin fəaliyyətini davam etdirmək üçün onun redaktoru və naşiri Ağayev lazımi miqdarda abunəçi toplamaq üçün Qafqazı səyahət etmişdir. Bu yolla abunəçi toplamaq, əlbəttə, çox adama qəribə və qeyri-adi şey kimi görünəcәk, lakin başqa xalqlardan təhsil və mədəniyyətcə geridə qalmış müsəlmanlar arasında isə çap işinə yardım etmək üçün bu ən düzgün və bəlkə də, yeganə vasitədir. Yaxşı əməkdaşlar heyəti və Ağayev kimi təcrübəli publisistin rəhbərliyi altında nəşr edilən &quot;İrşad&quot; ən canlı, məzmunlu və gözəl mətbuat orqanıdır. Bu qəzet ictimai həyatın inkişafını açıq gözlə izləyir və onun səhifələrində Rusiya müsəlmanlarının həyatında az-çox əhəmiyyəti olan məsələlər diqqətlə və hərtərəfli müzakirə edilir. Odur ki, bütün vasitələrlə bu qəzetə yardım etmək mədəni müsəlmanların üzərinə düşür. Əgər bu qəzet də işin əvvəlində öz fəaliyyətini dayandırmağa məcbur olsa və qol-budaq atmadan solub məhv olsa, onda çətin ki, bundan sonra bir kimsə Azərbaycan dilində qəzet nəşr etməyə cəsarət edə….

Simaları hələ tam müəyyənləşməmiş gənc Azərbaycan jurnalları — &quot;Dəbistan&quot;, &quot;Rəhbər&quot; və &quot;Füyuzat&quot; haqqında rəyi xüsusi məqaləmizdə verəcәyik.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:1906-cı ilin məqalələri]]</text>
      <sha1>jkppg4hkgi7u7y1z6kw2en0a8trnhcw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ana dili (F.Köçərli)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19298</id>
    <revision>
      <id>84635</id>
      <parentid>65681</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:22:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15108" xml:space="preserve">{{aydınlaşdırma|Ana dili}}
{{Başlıq
| başlıq             = Ana dili
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              =
| mənbə              = [http://anl.az/el/k/fk_s.e.php Köçərli F. Seçilmiş əsərləri.-B.:Azər.SSR EA nəşr-tı. 1963.- 341 s.]
| əvvəlki            = 
| növbəti            = 
| il                 = 1906
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Otuz il bundan əvvəl Bakıda türk dilinin Azərbaycan ləhcəsində nəşr olunmağa başlayan &quot;Əkinçi&quot; birinci müsəlman qəzeti idi. Bu qəzetin banisi keçmiş müsəlman pedaqoqu və hazırda məşhur ictimai xadim olan Həsənbəy Məlikov idi. Qayğısız və heç şeyin fikrini çəkməyən, &quot;xoş keçmişin&quot; ənənələri əsasında tərbiyə alan, hər cür yeniliyə qarşı fanatik münasibət bəsləyən Zaqafqaziyada yaşayan azərbaycanlıların o zamankı geri vəziyyətini nəzərə alaraq, əlbəttə, &quot;Əkinçi&quot; qəzetinin böyük müvəffəqiyyət qazanacağını gözləmək olmazdı. Həqiqətən, qəzet ilk nömrələrindən soyuq və qeyri-səmimi qarşılandı. Cəmiyyətin bəzi təbəqələri isə qəzetə güclü düşmən müqaviməti göstərdi. Redaktorun işgüzar və məzmunlu məqalələri, istedadlı şair Hacı Seyid Əzim Şirvaninin müsəlmanları fəal və mənalı həyata səsləyən gözəl şerləri ucsuz-bucaqsız səhrada yüksələn fəryadı xatırladırdı, cavabsız qalan bir çağırış idi. Bundan əlavə, cənab Məlikov ehtiyatsızlıq edərək öz qəzetində vaxtsız olaraq dini şəbehlər (şaxsey-vaxsey) məsələsinə toxundu və bununla da şiəlik tərəfdarlarının qızğın hiddətinə səbəb oldu. Hər tərəfdən redaktorun üstünə məzəmmət və biabırçı həcvlər yazılmağa başlandı. Şuşa şairləri həcvlər yazan başqa şairləri bu cəhətdən xeyli geridə qoydular. Hadiyül-Müzəllin adlı birisi Qarabağdan redaksiyaya redaktorun adına biabırçı söyüşlər göndərdi. Cənab Məlikov bir qədər ixtisarla bu həcvi &quot;Əkinçi&quot;də dərc etdirərək ona diqqəti cəlb edən aşağıdakı qeydi verir: &quot;Cənab Hadiyül-Müzəllin Qarabağinin aşağıda zikr olunan həcvini onların xahişinə müvafiq tamam çap elətməyə izn olmadı…. Amma o cənab və onu fitləyən əşxaslar məyus olmasınlar ki, belə kamallı söz pünhan qalacaq. Fikrim budur ki, bizim Zərdab kəndində, Qarabağın sərhəddində bir daş qoydurub, onun üstə zikr olan həcvi tamam qazdıram ki, gələcəkdə bizim evladlar o yadigara baxıb bilsinlər ki, mən bu zəhmət ilə milləti-islamı qəflətdən ayıltmaq istəyən vaxtda necə nadanlara rast gəlmişəm&quot;.

Üç il ərzində qəzetdə dərc edilmiş mühüm materiallardan görünür ki, onun əsas məqsədi faydalı kənd təsərrüfatı biliklərini həm nəzəri, həm də əməli cəhətdən ölkənin əhalisi arasında yaymaqdan ibarət olmuşdur. Aqronomiya sahəsində yaxşı mütəxəssis olan və sadə xalqın dilini bilən Həsənbəy Məlikov qəzetin hər nüsxəsində kənd təsərrüfatının müxtəlif sahələrinə dair çox maraqlı və faydalı məqalələr dərc etdirirdi. O, eyni zamanda, elmi məlumatları asan bir şəkildə, sadə və anlaşıqlı bir dildə oxuculara çatdırmaqda yüksək məharət göstərirdi. Bizim fikrimizə görə, bu məqalələr indi də öz əhəmiyyətini itirməmişdir. Əgər onlar müəyyən bir sistem halına salınıb, Azərbaycan dilində nəşr edilən dövri jurnallarda çap olunarsa, kəndlilərə fayda verə bilər.

Lakin &quot;Əkinçi&quot; öz oxucularını bu cür gözəl materiallarla təmin etməsinə və ümumiyyətlə, ayıq və mənalı istiqamətinə baxmayaraq o, uzun müddət davam edə bilmədi və əhatə olunduğu nadan, qaranlıq mühitlə ağır mübarizədə öz fəaliyyətini dayandırdı.

&quot;Əkinçi&quot;dən sonra Tiflisdə bir-birinin ardınca &quot;Ziyayül- Qafqaz&quot; və &quot;Kəşkül&quot; adlı iki Azərbaycan qəzeti nəşr edilməyə başladı. Bu qəzetlərin müəssisləri Ünsizadə qardaşları — Hacı Seyid əfəndi və Cəlal əfəndi idi. Onlar çox bacarıqlı və Şərq dillərini yaxşı bilən adamlar olsalar da, qəzet nəşr etmək kimi çətin və mürəkkəb işi aparmağa hələ qəti hazır deyildilər. Bunun nəticəsində tez bir zamanda &quot;Ziyayül-Qafqaz&quot;ın nəşri dayandırıldı və onun əvəzində Cəlal əfəndinin &quot;Kəşkül&quot;ü çıxmağa başladı. &quot;Kəşkül&quot; də &quot;Ziyayül-Qafqaz&quot; kimi hazırlıqsız adamların əlində idi və o, çox səliqəsiz və müəyyən istiqaməti olmadan nəşr edilirdi.

&quot;Kəşkül&quot;də, məsələn, M. F. Axundovun tərcümeyi-halı ilə bir sırada müxtəlif zarafatlar, lətifələr və ağla sığmayan gülməli məlumatlar dərc edilirdi. Bəzən qəzetin bir neçə nömrəsində dalbadal Dağıstan və Çeçen xarabalıqlarından redaksiyaya göndərilən ərəb dilində yazılmış uzun, heç bir ciddi əhəmiyyəti olmayan məqalələr çap olunurdu. Dini-əxlaqi məsələlərin müxtəlif sahələrindən bəhs edən və dil cəhətdən anlaşılmaz olan bu məqalələrin əksəriyyəti, yəqin ki, yalnız onların müəllifləri üçün çap edilirdi. Bu cür hikmətləri anlamağa hazır olmayan oxucuların əksəriyyətinə isə fikir verilmirdi. Öz-özlüyündən məlumdur ki, xalqın ehtiyac və tələblərini inkar edən və zamananın ruhuna cavab verməyən &quot;Kəşkül&quot; kimi mətbuat orqanı geniş yayıla bilməzdi və o, keçən əsrin 90-cı illərinə qədər güç-bəla ilə öz acınacaqlı fəaliyyətini davam etdirərək nəşrini dayandırdı.

&quot;Kəşkül&quot; qəzeti bağlandıqdan sonra Zaqafqaziya müsəlmanları on-on beş il öz ana dilində mətbuat orqanından məhrum qaldı. Bir neçə şəxsin Azərbaycan dilində qəzet çıxarmaq təşəbbüsü hökumət tərəfindən rədd edildi. Hökumət nə səbəbdən isə azərbaycanlılar arasında maarifin yayılması sahəsində məhsuldar işi ilə tanınan və səsli metod ilə savad təlimi üçün birinci dəfə Azərbaycan dilində dərslik tərtib edən Zaqafqaziya müəllimlər seminariyasının müsəlman şöbəsinin keçmiş inspektoru, əməkdar müəllim Çernyayevskinin də xahişini rədd etmişdi. Lakin Qafqazın başqa xalqlarından geridə qalan və mədəniyyəti zəif inkişaf etmiş azərbaycanlılar yaxşı bir mətbuat orqanına hamıdan çox ehtiyac hiss edirdilər. Beləliklə, əgər &quot;Ziyayül-Qafqaz&quot; ilə &quot;Kəşkül&quot;ü ictimai mətbuat orqanı deyil, müvəffəqiyyətsizliyə uğramış şəxsi ticarət müəssisəsi hesab etsək, onda məlum olur ki, Qafqaz müsəlmanları 25 il ərzində mətbuat vasitəsilə öz ehtiyac və tələblərini müzakirə etmək, məktəb işini yaxşılaşdırmaq və ümumiyyətlə, öz həyatlarını irəli aparmaq imkanından məhrum edilmişlər. Bu müddətdə rus təbəəliyində olan çoxmilyonlu müsəlman əhalisi üçün yalnız Bağçasarayda &quot;Tərcüman&quot; (&quot;Perevodçik&quot;) adlı həftəlik bir qəzet nəşr olunmuşdur. Baş senzor və şərqşünas cənab Smirnovun ciddi nəzarəti ilə nəşr edilən və kiçik formatda rus dilinə tərcüməsi ilə birlikdə çıxan bu qəzet də Rusiya müsəlmanlarının bütün tələblərinə cavab vermək imkanına malik deyildi. Bundan əlavə, Krım tatarlarının dilində çıxan &quot;Tərcüman&quot;, xüsusən, əvvəllər hamı tərəfindən başa düşülmədiyi üçün Zaqafqaziyada geniş yayıla bilmədi. Hazırda &quot;Tərcüman&quot; həftədə üç dəfə çıxır. Onun məzmunu xeyli yaxşılaşmış və dili Azərbaycan dilinə uyğunlaşdırılmışdır. Belə ki, indi qəzet az-çox savadı olan azərbaycanlılar tərəfindən asanlıqla oxunur. Ədalət tələb edir ki, &quot;Tərcüman&quot;ın redaktoru cənab Qaspirinskinin xidməti xüsusilə qeyd edilsin. Həyatının ağır şəraitdə keçməsinə baxmayaraq o, 25 il ərzində rus müsəlmanlarının maariflənməsi sahəsində qızğın enerji ilə işləmiş və indi də işləməkdədir.

1903-cü ildə bizim möhtərəm publisistimiz Məmmədağa Şahtaxtinski uzun əzab-əziyyətdən sonra Tiflisdə Azərbaycan dilində &quot;Şərqi-Rus&quot; adlı qəzet nəşr etməyə icazə alır. Bu qəzetin meydana gəlməsi nəinki yalnız Zaqafqaziyadakı azərbaycanlıları, hətta bütün Rusiya müsəlmanlarını sevindirdi. Hər tərəfdən redaksiyaya təbrik məktubları gəldi. 25 il əvvəl çox səylə &quot;Əkinçi&quot; qəzetinin redaktorunun adına deyilən mənasız və təhqiramiz həcvlər indi gənc &quot;Şərqi-Rus&quot; və onun redaktoru M. Şahtaxtinskinin adına yazılan tərifli himnlərlə əvəz edildi. &quot;Allah bəndəsi&quot; adlı birisi &quot;Şərqi-Rus&quot;un 17-ci nömrəsində ondan əvvəl çıxan Azərbaycan qəzetlərinin ötəri icmalını verib, müsəlmanları yeni qəzeti müdafiə etməyə çağırmışdı. O, azərbaycanlılar arasında nəşriyyat işinin çətinliyini, yeniliyini, nə yaxşı mətbəələrin, nə mürəttiblərin, nə də iş bilən əməkdaşların olmadığını nəzərə alaraq ilk vaxtlar &quot;Şərqi-Rus&quot; oxucularını qəzetə iltifatla baxmağa və əlbir olaraq onu möhkəmlətməyə çağırmışdı. Həqiqətən də, qəzetin işi ilk əvvəllər elə bil yaxşı getdi, onun yalnız Zaqafqaziyanın müxtəlif yerlərində deyil, bütün imperiyanın Kazan, Orenburq, Ufa, Peterburq, Moskva, Zakaspi vilayəti, Türküstan, Vladivostok və başqa yerlərində də abunəçiləri var idi.

Lakin yaxşı nəzəriyyəçi olan cənab Şahtaxtinski təcrübədə özünü doğrulda bilmədi. O, qəzet işində tam təcrübəsiz olduğunu göstərdi. Ən başlıcası isə, cənab Şahtaxtinski xalqının mənəvi inkişafını nəzərə almadığı üçün ciddi səhvə yol verdi və öz qəzeti vasitəsilə tərtib etdiyi yeni əlifbanı yaymağa çalışdı. O, bununla özünə və qəzetinə qarşı ümumi narazılıq oyatdı. Düzdür, bütün müsəlmanlar tərəfindən qəbul edilmiş ərəb əlifbası müsəlman dünyasında tərəqqiyə ciddi surətdə maneçilik törədir və əsaslı dəyişiklikliyə ehtiyacı vardır. Lakin bütün məsələ köhnə, əsrlərlə işlənən əlifbanı ləğv edib, onun əvəzinə daha əlverişli və daha mükəmməl əlifba təqdim etməkdədir. Cənab Şahtaxtinskinin əlifbası isə heç bir xüsusi məziyyəti ilə fərqlənmirdi və o, başdan ayağa yöndəmsiz və mürəkkəb hərflərdən ibarət idi. Hamı tərəfindən ən əlverişli hesab edilən ərəb rəqəm işarələri cənab Şahtaxtinskinin əlifbasında sait rolunu oynayırdı. Bu əlifbanın nöqsanları və yaramazlığı barədə mən elə o zaman, 1902-ci ildə Tiflis qəzetlərinin birində çox müfəssəl danışmışam. Cənab Qaspirinski də öz &quot;Tərcüman&quot;ında bu əlifbaya qarşı çıxmışdı. Göründüyü kimi, sonralar cənab Şahtaxtinski özü də əlifbasının tələb olunan vəzifələrə cavab vermədiyini anladı və yavaş-yavaş qəzetindən bu məsələni çıxartdı. Lakin o bu qənaətə çox gec, &quot;Şərqi-Rus&quot; öz əvvəlki nüfuzunu itirdikdən sonra gəldi.

Lakin bununla bərabər qəzetin bağlanmasına başqa səbəblər də olmuşdu. Məsələn, bizim fikrimizcə, gənc &quot;Şərqi-Rus&quot;a &quot;Kaspi&quot; qəzetinin o zamankı əməkdaşlarının hücumları və &quot;Tərcüman&quot;ın arasıkəsilməz iradları əsassız idi. Bizə məlum olduğu kimi, bütün bunların nəticəsində, cənab Şahtaxtinskiyə böyük pula, əməyə və mənəvi əzablara oturan &quot;Şərqi-Rus&quot;, nəşrinin ikinci ilində öz fəaliyyətini dayandırmağa məcbur oldu.

Keçən 1905-ci ilin payızında, təxminən 17 oktyabr manifesti ərəfəsində Bakıda həftəlik &quot;Həyat&quot; qəzeti çıxmağa başladı. Deyəsən, &quot;Həyat&quot; ona qədər nəşr edilmiş Azərbaycan qəzetlərinin hamısından ən mötəbəri idi. Onu müsəlmanların ən yaxşı ədəbi qüvvələri — Əlibəy Hüseynzadə ilə Əhmədbəy Ağayev birlikdə redaktə edirdilər. Qəzetin böyük formatı, yaxşı kağızı, gözəl və aydın çapı, ən başlıcası isə əməli və dərin məzmunlu məqalələri oxuculara yaxşı təsir bağışlayırdı. Lakin qəzet 3–4 ay çıxdıqdan sonra Əhmədbəy Ağayev ondan ayrıldı və Bakıda öz &quot;İrşad&quot; qəzetini təsis etdi. Əhmədbəyin getməsi ilə &quot;Həyat&quot;da işlər zəifləməyə başladı. Qəzet yavaş-yavaş canlı və maraqlı orqandan darıxdırıcı və qeyri-həyati sxolastik gündəliyə çevrilməyə başladı, ən vacib məsələlərə isə diqqət yetirilmədi…. Qəzet dil cəhətdən də getdikcə yerli azərbaycanlılar üçün çətin və anlaşılmaz oldu. &quot;Həyat&quot;da əməkdaşlıq edən şəxslər öz yazılarında İstambulda təhsil almış qəzetin redaktoru Əlibəy Hüseynzadənin üslubuna səylə təqlid etməyə başladılar. Lakin bu təqlid çox gülünc nəticələr verdi. &quot;Həyat&quot; qəzetinin bağlanmasının səbəbləri haqqında biz öz mülahizələrimizi &quot;Znaniye&quot; qəzetinin 6-cı nömrəsində ayrıca danışmışıq.

Hazırda bütün Qafqazda Azərbaycan dilində yalnız bircə &quot;İrşad&quot; qəzeti nəşr edilir və o da maddi cəhətdən çox böyük ehtiyac və kəsir içindədir.

Kədərlə bu qəmli faktı qeyd etmək lazımdır ki, hələ xalq kütlələrində qəzet oxumaq ehtiyacı yaranmamış və onlarda ictimai məsələlərə qarşı bir laqeydlik və etinasızlıq hiss olunmaqdadır. Bizim yuxarıda göstərdiyimiz səbəblərdən başqa, bu axırıncı məsələ də, şübhəsiz, &quot;Əkinçi&quot;, &quot;Kəşkül&quot;, &quot;Şərqi-Rus&quot; və &quot;Həyat&quot; qəzetlərinin bağlanmasına mühüm təsir göstərmişdi.

&quot;İrşad&quot; qəzetinin fəaliyyətini davam etdirmək üçün onun redaktoru və naşiri Ağayev lazımi miqdarda abunəçi toplamaq üçün Qafqazı səyahət etmişdir. Bu yolla abunəçi toplamaq, əlbəttə, çox adama qəribə və qeyri-adi şey kimi görünəcәk, lakin başqa xalqlardan təhsil və mədəniyyətcə geridə qalmış müsəlmanlar arasında isə çap işinə yardım etmək üçün bu ən düzgün və bəlkə də, yeganə vasitədir. Yaxşı əməkdaşlar heyəti və Ağayev kimi təcrübəli publisistin rəhbərliyi altında nəşr edilən &quot;İrşad&quot; ən canlı, məzmunlu və gözəl mətbuat orqanıdır. Bu qəzet ictimai həyatın inkişafını açıq gözlə izləyir və onun səhifələrində Rusiya müsəlmanlarının həyatında az-çox əhəmiyyəti olan məsələlər diqqətlə və hərtərəfli müzakirə edilir. Odur ki, bütün vasitələrlə bu qəzetə yardım etmək mədəni müsəlmanların üzərinə düşür. Əgər bu qəzet də işin əvvəlində öz fəaliyyətini dayandırmağa məcbur olsa və qol-budaq atmadan solub məhv olsa, onda çətin ki, bundan sonra bir kimsə Azərbaycan dilində qəzet nəşr etməyə cəsarət edə….

Simaları hələ tam müəyyənləşməmiş gənc Azərbaycan jurnalları — &quot;Dəbistan&quot;, &quot;Rəhbər&quot; və &quot;Füyuzat&quot; haqqında rəyi xüsusi məqaləmizdə verəcәyik.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:1906-cı ilin məqalələri]]</text>
      <sha1>s01sqf18xerbo55hv0cc7oti6c30us5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan komediyaları</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19299</id>
    <revision>
      <id>84636</id>
      <parentid>51576</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:23:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18758" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan komediyaları
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              =
| mənbə              = [http://anl.az/el/k/fk_s.e.php Köçərli F. Seçilmiş əsərləri.-B.:Azər.SSR EA nəşr-tı. 1963.- 341 s.]
| əvvəlki            = 
| növbəti            = 
| il                 = 1895
| qeydlər            = 
}}
&lt;poem&gt;Mirzə Fətəli Axundovun komediyaları Zaqafqaziya müsəlmanlarının 40 və 50-ci illərdəki həyatını əks etdirən bir reflektora bənzəyir. İstedadlı bir dramaturq olan və xalqı yaxşı tanıyan Axundov xalq məişətinin müxtəlif tərəflərini kifayət qədər düzgün və sənətkarlıqla əks etdirmişdir.

Hər əsərində, bütün komediyalarında Axundov xalqın həyatına yaxşı bələd olan nadir psixoloq və sənətkardır, onun yaradıcılıq istedadı, həyat təcrübəsi və hərtərəfli biliklə zəngin zəkası özünü hər yerdə göstərir. Biz bunu fransız nəbatat aliminin sadəlövh və qonaqpərvər Təklə-Muğanlı Hatəmxan ağa ilə ağıllı söhbətinin təsvirində görürük: Hatəmxan ağa öz qardaşı oğlunu inandırmağa çalışır ki, parislilərin adətləri ilə çox asanlıqla tanış olub başa düşmək olar ki, o xalqın adətləri tamamilə bizim adətlərin əksinədir (məsələn, biz əlimizə həna qoyuruq, onlar qoymurlar, biz başımızı qırxırıq, onlar saçlarını uzadırlar, biz əlimiz ilə xörək yeyirik, onlar çəngəl ilə yeyirlər, biz hər şeyə inanırıq, onlar heç bir şeyə inanmırlar, bizim arvadlarımız gödək paltar geyir, onların arvadları isə uzun paltar geyir, bizdə çox arvad almaq dəbdədir, Parisdə çox ər almaq və i.a.); yaxud biz bunu bir-birini sevən iki gəncin — gözəl Pərzadla cavan və igid Bayramın arasındakı təsirli məhəbbət səhnəsinin təsvirində də görürük: Pərzadın tamahkar əmisi qızın ilxısını və inəklərini ələ keçirmək xatirinə Pərzadı öz oğlu Tarverdiyə almaq istəyir, halbuki Tarverdi igidlikdə hələ heç bir ad çıxarmamışdır, o hələ bir dayça da oğurlamamışdır; yaxud, biz bunu rəhmsiz qoca — xəsis Hacı Qaranın mənəvi aləmindəki nifrət oyadan cəhətlərin açılmasında da görürük: bu qoca xəsis üçün dünyada puldan başqa heç bir müqəddəs şey yoxdur; Hacı Qara, öz dostu Heydər bəyin qoçaqlığını tərifləyən Əsgər bəyə etinasızlıqla deyir ki, bizim zəmanəmizdə qoçaq olmaqdansa, cibin pulla dolu olsa min dəfə yaxşıdır.

Onun hər hansı bir komediyasını oxuyub qurtarandan sonra adama elə gəlir ki, uzun müddət yaxından tanıdığın adamların arasında olmusan və həmin adamlardan lap yaxın vaxtlarda ayrılmısan. Hacı Qaranın ona pis mal satmış Şuşa tacirinə yağdırdığı söyüşlər, özü mal satanda qurana and içib parçasını təriflərkən dediyi sözlər, yaxud Zalxa arvadın ağıllı muhakimələri uzun müddət adamın qulağında səslənir. Zalxa arvad Divanbəyiyə deyir ki, Tarverdi biçarənin heç bir təqsiri yoxdur, o nə eləsin ki, bu viran olmuş ölkənin qızları quldurluq, oğurluq bacarmayanı sevmirlər. Divanbəyiyə deyən gərək ki, bacarırsan ölkəmizin qızlarına qadağan elə ki, quldur olmayan oğlanlardan zəhlələri getməsin. Onda mən zamin ki, qurd qoyun ilə otlar və i.a.

Mərhum Axundov şərq dillərinin bilicisi hesab olunurdu; o, öz komediyalarını Azərbaycan türklərinin ləhcəsində, canlı, oynaq və cilalanmış bir dildə yazmışdır. Bu canlılıq və sadəlik sayəsində onun komediyaları bütün savadlı camaatın malı olmuşdur; doğrudan da, bir zamanlar həmin komediyalar böyük bir maraqla oxunurdu. Biz hələ bu komediyalardan hər birinin həvəskarlar tərəfindən dəfələrlə səhnədə tamaşaya qoyulduğunu demirik. Axundovun komediyaları bir zamanlar çox böyük maraq oyatsa da, xeyli vaxtdır ki, Azərbaycan ədəbiyyatında nə komediya, nə də başqa bir qiymətli bədii əsər meydana çıxırdı. Mən bizim bu günə qədər hələ də İran ədəbiyyatının təsiri altında gah gülün bülbülə məhəbbətini, gah &quot;ay üzlü&quot;, &quot;sərv boylu&quot;, &quot;tuti kimi şirin sözlü&quot; &quot;gözəlləri&quot; dəbdəbəli bir dillə tərənnüm edən əldəqayırma şairlərin erotik şerlərini demirəm. Onların yazdığı şerlər süni və yeknəsəq forma və məzmunu ilə hamının zəhləsini tökmüşdür, müasir oxucuların tələblərini ödəmir. Yalnız indi, yəni Axundovun komediyalarının meydana çıxdığı vaxtdan otuz il keçəndən sonra, mədəni müsəlmanların ciddi əsərlərə, xüsusilə, dramatik əsərlərə bir qədər meyl və həvəs göstərdikləri nəzərə çarpır.

Ədəbi əsərlərin bu axırıncı növünün nümayəndələri kimi biz Haşımbəy və Nəcəfbəy Vəzirovları, N. Nərimanovu və V. Mədədovu (erməni) göstərə bilərik. Haşımbəy Vəzirovun &quot;Evlənmək su içmək deyil&quot; komediyası haqqında mən vaxtilə tatar qəzeti &quot;Tərcüman&quot;da yazmışdım. Onun bu komediyası Axundovun &quot;Məstəli şah&quot; əsərinin təsiri altında yazılmışdır və müəllif komediyanın ayrı-ayrı yerlərində öz müəlliminə təqlid etməyin gözəl nümunələrini vermişdir. Bədii cəhətdən bu komediya Axundovun əsərlərindən xeyli geri qalır. Bununla belə həmin komediya yaxşı işlənmişdir, canlı dillə yazılmışdır; onda həqiqi məişət səhnələri və təbii yumor çoxdur.

…. Hər cəhətdən görünür ki, müəllif evlənmək və kəbin mərasimi ilə yaxşı tanışdır. Məlumdur ki, gəlin seçmək, elçi getmək, bəxşiş aparmaq və başqa bu kimi toy işləri müsəlmanlarda bütünlüklə arvadların əlindədir, onlar, o qədər də asan olmayan bu vəzifələrini müvəffəqiyyətlə yerinə yetirirlər. Haşımbəy təsvir etdiyi Behbud bəyin xalasının simasında elçilik edən araçı arvadlardan birinin səciyyəsini yaxşı vermişdir. Ümumiyyətlə, Haşımbəy qadın tiplərinin təsvirində böyük qabiliyyət göstərir. Onun yaratdığı kişi tipləri isə solğun və inandırıcı çıxmır.

* * * * *

Nəcəfbəy Vəzirovun &quot;Daldan atılan daş topuğa dəyər&quot; komediyası ilə Haşımbəyin komediyası arasında ümumi cəhətlər çoxdur. Bunu isə müəyyən dərəcədə onunla izah etmək olar ki, hər iki əsərdə qələmə alınmış hadisələr bizim gündəlik həyatımızda tez-tez təkrar olunur, bu hadisələr hər iki müəllifin diqqətini eyni dərəcədə cəlb etmişdir. Hiyləgər və öz mənafeyini güdən ruhanilərin xalqa zərərli və pozucu təsiri hər iki komediyada qələmə alınmış əsas məsələdir. Lakin çox ola bilər ki, (bu ehtimal daha ağlabatandır) bu iki əsər arasındakı oxşayış müəlliflərin ikisinin də Axundovun &quot;Məstəli şah&quot; komediyasına təqlid etmələri üzündən meydana gəlmişdir. Mən burada Vəzirovların hansı tipləri Axundovun əsərlərindən bütünlüklə götürdüklərini bəzi təfərrüatı ilə də göstərə bilərdim. Lakin bu məsələ məni öz əsas məqsədimdən, yəni oxucuları yeni Azərbaycan pyeslərinin məzmunu ilə tanış etmək vəzifəmdən uzaqlaşdırardı.

* * * * *

…. Üçüncü komediya — &quot;Nadanlıq&quot; bu yaxınlarda ədəbiyyat aləminə gəlmiş gənc müəllif Nərimanbəy Nərimanovun əsəridir. Bu pyes qarışıq növdən olan bir dram əsəridir. Hadisələrin düyümü pis düşünülmüş, onların açılması isə qeyri-təbii bir faciə ilə qurtarır. Əsərin heç də yeni olmayan ideyası — nadanlıq üzündən insanların necə kobudlaşdığını və rəhmsiz olduğunu göstərməkdən ibarətdir. Müəllif bədbəxt kəndlilərin şəxsində nadanlığın nümayəndələrini səciyyələndirmək üçün öz qara boyalarını əsirgəməmişdir. Lakin əsəri hər cəhətdən düşünüb mülahizə edəndə görürsən ki, müəllif kəndlilərin məişəti və adətləri ilə qətiyyən tanış deyildir; Nərimanovun çox biçimsiz və yöndəmsiz bir halda onların dilinə verdiyi bütün mənasız və mətləbsiz mülahizələr — boş fantaziya məhsulundan başqa bir şey deyildir. Hətta mərhum Axundovun qırx il bundan əvvəlki müsəlman həyatının həqiqi mənzərəsini verən komediyalarında, — yəni o zaman ki, igidlik, rəhmsizlik və quldurluq dəbdə idi, bir-birinə vəhşicəsinə hücum etmək və soyğunçuluq adi bir peşə sayılırdı və varlı bəylər, xanlar tərəfindən təbliğ olunurdu, — hətta belə bir &quot;quldur qəhrəmanlığı&quot; dövrünün canlı lövhələrini verən komediyalarda da cənab Nərimanovun göstərdiyi qədər rəhmsiz və yırtıcı vəhşi surətlərə rast gəlmirik. Halbuki biz nisbətən əmin-amanlıq yaradılmış bir dövrdə yaşayırıq.

Dörd pərdəli &quot;Nadanlıq&quot; komediyasında tam və bitkin əsərin məziyyətləri yoxdur. Burada kəndli həyatının müxtəlif tərəfləri solğun təsvir olunur. Hadisələr arasındakı hərəkət bir-biri ilə çox ağır bağlanır. Bu isə əsərin məzmununu ardıcıl surətdə nağıl etməyi də xeyli çətinləşdirir. Mən burada &quot;Nadanlıq&quot; əsərinin iki əsas qəhrəmanının — gənc müsəlman ziyalıları Məhəmməd ağa ilə Ömərin qüsurlarını qeyd etməklə kifayətlənəcəyəm.

Kənd müəllimi Məhəmməd ağa iki aydan artıqdır ki, təyin olunduğu yerə gəlibdir. Lakin bu vaxta qədər onun ancaq iki şagirdi vardır. Kəndlilər öz uşaqlarını dərs oxumağa vermirlər. Bu vəziyyət müəllimi kədərləndirir və narahat edir. Kəndin ağsaqqal adamları yüzbaşının vasitəsilə onun yanına gəlir və rus dilində təhsilə meyl göstərməmələrinin səbəbini cürbəcür izah edirlər. Varlı və nüfuzlu Hacı Abdulla ona deyir: &quot;Ay Məhəmməd ağa, boş yerə başını niyə ağrıdırsan? Bizim adam oxumağa uşaq verməz. Hər kəsin özünə görə bir dərdi var. Birinin uşağı qaramal otarır, o birisininki qoyuna gedir, biri yer əkir; uşaqlarını da sənə versinlər, bəs işləri necə olsun? Ondan masəva doğrusunu demək: &quot;Rusca oxuyan düz yoldan çıxır&quot;.

Müəllim məktəbin böyük əhəmiyyətini kəndlilərə başa salmaq, yəni dərs oxumağın faydasını və rus dilini bilməyin vacib olduğunu sadə misallarla sübut etmək əvəzinə başlayır təbabət haqqında, vaxtından əvvəl evlənmək məsələsi barədə, Amerikada əkinçilərin yer şumlayanda qəzet oxumaları və ümumiyyətlə, siyasəti izləmələri haqqında səmərəsiz mühakimələr yürütməyə. Əlbəttə, kəndlilər qəzet oxuyan Amerika əkinçilərini, təbabətin əhəmiyyətini təsəvvür edə bilmədiklərindən müəllimin dediklərini başa düşmürlər və bu sadə, avam adamlar onu məsxərəyə qoyub gülürlər.

Sonra təklikdə müəllim öz-özünə fikrə gedir və deyir ki, mən bunlar kimi avam adam görməmişəm. Nadanlıq gözlərini bir mərtəbədə kor eləyibdir ki, namümkündür söz və nəsihətlə bunlara bir şey qandırasan. Düşdükləri bu acınacaqlı vəziyyətdən onları işıqlı günə çıxarasan.

Lakin iş burasındadır ki, müəllifin həddindən çox xoşa gəlməz şəkildə təqdim etdiyi bu adamlar o qədər də ümidsiz bir vəziyyətə düşməyiblər ki, onları xilas etmək mümkün olmasın. Əgər müəllim az danışıb, çox iş görsəydi, əgər boş yerə ah çəkib kədərlənmək əvəzinə öz vəzifəsini yerinə yetirmək üçün az-çox təşəbbüs göstərsəydi, faydalı bilikləri avam kəndlilər arasında yaymağa çalışsaydı, şübhə yoxdur ki, o, müəyyən dərəcədə öz məqsədinə nail olardı və bu qədər də mənəvi əzab çəkməzdi.

Cənab Nərimanov kənd müəlliminin simasında Azərbaycan ziyalısının tipini dolğun və kamil göstərməyə nə qədər cəhd etsə də, öz vəzifəsini yerinə yetirə bilməmiş və onun göstərdiyi ziyalı əsərdə küt, fəaliyyətsiz və yazıq çıxmışdır.

Onun əsərindəki o biri ziyalı tipi olan Ömər də pis təsvir edilmiş və müəllif burada da müvəffəq olmamışdır. Yuxarıda adını çəkdiyimiz Hacı Abdullanın oğlu olan Ömər yaxşı təhsil aldıqdan sonra öz avam həmyerlilərini maarifləndirmək məqsədilə kəndə qayıtmışdır. Lakin nə üçündürsə Ömərin fəaliyyət dairəsi quldurluq və soyğunçuluqla məşğul olan həmkəndlilərini və öz qohumlarını müdafiə etmək üçün hələlik yalnız məhkəmələrə və hökumət idarələrinə gedib-gəlməklə məhdudlaşmışdır. Uzun bir müddət ayrılıqdan sonra Ömər öz dostu müəllimin yanına gəldikdə isə üzr istəyib deyir ki, başı qarışıq və işi çox olduğu üçün vaxt tapıb onun yanına gələ bilməmişdir. Bununla birlikdə söhbət zamanı o deyir ki, kiçik qardaşı Vəli bir ay bundan əvvəl bir neçə nəfərlə gedib poçt yolunda karvan soyublar. Bunun üstündə naçalnik Vəlini həbsə almışdır. Mən möhlət alıb onu həbsdən qurtarmışam. İndi də çalışıram ki, təmiz qurtarsın. Naçalnik də mənə söz veribdir.

Başa düşmək olmur ki, nə üçün bu gənc ziyalı öz qüvvəsini və biliyini qətiyyən mərhəmətə və bağışlanmağa layiq olmayan adamların müdafiəsinə sərf edir, yəni ziyalı bir adam olan Ömər doğrudandamı başa düşmür ki, çirkin cinayətlərlə məşğul olan quldurları müdafiə etməklə o, pis əməlləri müdafiə etmiş olur? Cəmiyyətdə mövcud olan qüsurları daha da genişləndirir? Müəllif bu tipi təsvir edərkən hansı məqsədi əldə rəhbər tutmuşdur və nə üçün o, Öməri diqqətə və təqlidə layiq alicənab bir qəhrəman vəziyyətində göstərməyə cəhd edir? Bu suala cavab verməkdə çətinlik çəkirəm. Bu da aydın deyildir ki, Ömərin kömək etdiyi həmkəndlilər və onun öz qohumları nə üçün ona şübhə və təkəbbürlə yanaşırlar? Atası Hacı Abdulla onun haqqında danışanda deyir ki, Ömər sərsəm adamdır. Onun sərsəmləməsinin səbəbi isə şəxsiyyətin hüquqları və müstəqilliyi barədə öyrəndiyi sarsaq və vəhşi fikirlərdir, həm də onun oğlunun belə bədbəxt olmağının təqsiri rus dilində təhsil almağıdır ki, buna da o, az pul sərf etməmişdir.

Cənab Nərimanov çox çalışır ki, Hacı Abdulla öz oğlunu yeni ruhda böyütməsindən peşman olsun və oğlunun təhsil almağını böyük bir sarsaqlıq hesab etsin. O səbəbə ki, təhsil alanların hamısı axmaq adamlardır. Hacı Abdulla öz kiçik oğlu Vəlidən isə çox razıdır. Vəli barəsində dili ağzına sığmır. Çünki Vəli igid bir soyğunçu kimi ad qazanmışdır; Vəli rəhmsizcəsinə adamları soyub öldürür, öz vəhşi ehtirasını doyuzdurmaq üçün qan tökür, bütün bunlar isə Vəlinin atasına böyük ləzzət verir. Lakin ən kədərli cəhət budur ki, bu quldur Vəli hər dəfə çətinliyə düşəndə onu qurtaran insanpərvər ziyalı Ömərdir və axırda da həmin Vəli Öməri öldürür. Əsərin belə bir faciə ilə qurtarması həddindən çox qeyri-təbiidir. Bu faciə oxucuya və tamaşaçıya lazımi təsiri göstərmir. Onlarda nə Öməri öldürən qatilə qarşı qəzəb hissi, nə də günahsız məhv olmuş qəhrəmana acımaq hissi doğurmur. Belə bir laqeydliyin səbəbi isə məncə çox sadədir: Ömərə, onun hərəkətlərinə inanmaq olmur. İnanmaq olmur ki, müəllifin ziyalı, xeyirxah fikirli, rəhmdil bir adam kimi təsvir etməyə çalışdığı bu insan, caniləri, özünün ən yaxın qohumları olan yaramazları müdafiə etsin. Həmçinin mənəvi inkişafın nə qədər aşağı pilləsində olur-olsun, səbəbsiz halda öz xeyirxahına və müdafiəçisinə düşməncəsinə yanaşan adamların da varlığına inanmaq olmaz. Buna görə də həm ziyalı Ömərin, həm də avam və nadan valideynlərin tipləri eybəcər və qeyri-təbiidir.

Cənab Nərimanov öz komediyasında kəndlilərin həyatının digər qaranlıq tərəflərini də arabir göstərərkən çoxları üçün ümumi olan bir zəiflikdən yaxasını qurtara bilməmiş və mollanı da çəkib səhnəyə gətirmişdir. Mənim yuxarıda adlarını çəkdiyim iki komediyada molla surəti görkəmli yerlərdən birini tutur. Həm də bu surət dolğun və təbii verilmişdir. Bu komediyalarda, xüsusilə, Axundovun komediyasında molla ağıllı, öz yerini və vəziyyətini yaxşı başa düşən adamdır. Ona həqiqətin və nə isə əsrarəngiz bir qüvvənin təcəssümü kimi baxan avam və sadəlövh adamların arasında molla özünü əla aparır. Bu adamlar mollanın hər sözünü müqəddəs sayır, onun qarşısında sükut edirlər. Nərimanovun əsərində isə molla onu əhatə edən adamlar kimi sadəlövh və axmaq verilmişdir.

&quot;Nadanlıq&quot; əsərindəki böyük, hətta az savadlı oxucuların da nəzərinə çarpan bir qüsuru da qeyd etməyə bilmərəm. Bu qüsur komediyadakı işlənməmiş, necə deyərlər, yonulmamış dildir. Komediyada yanlış, Azərbaycan ləhcəsinin ruhu ilə uyuşmayan ifadələrə, demək olar ki, addımbaşı təsadüf olunur. Elə bil ki, bu ana dilində yazılmış orijinal bir əsər deyil, rus dilindən edilmiş zəif bir tərcümədir. İstər müəllif sadə xalq dilində danışıb, sözləri istədiyi kimi təhlil edəndə, istərsə də ədəbi dildə mühakimə yürüdüb (bu ən çox kiçik müqəddimədə özünü göstərir) ərəb-fars sözlərini yerli-yersiz işlədəndə onun danışığı bəzən gülünc çıxır, bəzən də başa düşülmür.

Lakin &quot;Nadanlıq&quot; hələ təcrübəsiz və ədəbi üsullarla az tanış olan gənc bir müəllifin ilk əsəridir. Buna görə də onun qüsurlarına güzəştlə yanaşmaq və müəllifə müvəffəqiyyət arzu etmək olar. Ən başlıcası isə budur ki, müəllif gərək öz gələcək əsərlərinə daha ciddi və diqqətli yanaşsın.

* * * * *

Cənab Vasaq Mədədovun bu yaxınlarda çapdan çıxmış komediyası da bir növ yeni və orijinal əsərdir. Oxucu kütləsi bu müəllifi üç dildə — rus, erməni və Azərbaycan dillərində yazılmış və çox canlı bir komediya olan &quot;Qırt-qırt&quot; əsəri ilə tanıyır. &quot;Qırt-qırt&quot;da olduğu kimi, &quot;Tamahkarlıq düşmən qazanır&quot; adlandırılmış bu yeni komediyasında da müəllifin təsvir etdiyi tiplərə, həyat hadisələrinə obyektiv münasibəti onun nailiyyəti hesab edilə bilər….&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:1895-ci ilin məqalələri]]</text>
      <sha1>78twjxk72autjnhz08rl1zar1akio82</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Dünyada bəla nədən törəyir?</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19300</id>
    <revision>
      <id>84637</id>
      <parentid>51577</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:23:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8369" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Dünyada bəla nədən törəyir?
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              =
| mənbə              = [http://anl.az/el/k/fk_s.e.php Köçərli F. Seçilmiş əsərləri.-B.:Azər.SSR EA nəşr-tı. 1963.- 341 s.]
| əvvəlki            = 
| növbəti            = 
| il                 = 1909
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Qraf L. Tolstoyun təlimi-ətfal üçün tərtib etdiyi əlifba kitabçasında sadə dil ilə yazılmış bir xeyli pürməzmun hekayələr vardır. Onlardan bəzi şeyx Sədinin &quot;Gülüstan&quot;ında nağıl olunan hekayələrə bənzəyir. Cümləsi hikmət və təcrübə üzüylə yazılmış əsərlərdir. Məzkur hekayələrdən birisində bəlanın yer üzündə nədən törəyib nəşət etməsindən rəvayət olunur. Qissənin müxtəsərən məzmunu budur:

Bir abidi-xoşsirət tərki-dünya qılıb, vaxtını adamlardan kənar bir meşədə ibadətlə keçirirmiş. Meşənin heyvanları ondan qorxmayıb, başına cəm olarlarmış. Abid onların dilini, onlar da abidin dilini anlarmış. Bir kərə abid bir ağacın dibində uzanıbmış. Qəzadan haman ağacın altında axşamlamağa qarğa, göyərçin, ilan və maral cəm olur və öz aralarında başlayırlar söhbət etməyə ki, aya, yer üzündə bəla və günah haradan törəyir?

Qarğa bəla və fəsadın törənməsini aclıqdan, göyərçin məhəbbətdən, ilan qəzəb və şərarətdən, maral qorxu və vahimədən görüb, hər birisi öz qövl və rəylərinin haqq və savab olmağına dəlil və dəlail gətirirlər. Abid bunların güftgularını eşidib deyir: Dünyada bəlanın zühura gəlməyinə səbəb bədəndir. Qəzəb və aclığın da, məhəbbətin də və qorxunun da mənbəyi və törənəcək yeri bədəndir. Bədən olmasa nə aclıq olar, nə məhəbbət olar, nə də qorxu.

Bu hekayədə L. Tolstoyun maralın dilindən söylədiyi sözləri oxuyanda bizim biçarə müsəlmanların halı yadıma düşdü. Maral deyir: &quot;Əgər ürəkdə qorxu olmasa hər şey yaxşı olar, hər iş öz yolu və qaydası ilə gedər. Hərgah böyük yırtıcı heyvanlardan bizim üzərimizə hücum edəni olsa, bacararıq qaçıb ondan xilas olaq, çünki allah bizə tez qaçan ayaqlar veribdir. Xırda heyvanlar da bizə zərər yetirə bilməz. Onların dəfi üçün allah bizə buynuzlar mərhəmət edibdir. Amma nə eyləmək ki, canımız doludur qorxu ilə və bu qorxu bizə macal vermir ki, allah verdiyi alat və əsbəb ilə dəfi-məzərrət edək və nəfsimizi xof-xətərdən qurtaraq. Balaca bir səs eşidəndə bütün bədənimizə lərzə düşür, yarpaq kimi tir-tir əsirik, ürəyimiz döyünüb az qalır yerindən çıxsın, qəribə bir hala düşürük&quot;.

Hərgah maral bilsə ki, bu səs və şıqqıltı yel əsib kolu tərpətməkdən, yarpaqları biri-birinə toxundurmaqdan əmələ gəlir, o vaxt o qorxmaz və qorxudan özünü dağa-daşa çırpmaz, əbəs yerə canını fövtə verməz.

Həmçinin hərgah bizim müsəlmanlar qorxub vahimə etdikləri şeylərin əsil və künhünü bilsələr, bilaşübhə onlardan qorxmazlar və bu qədər bəlalara və fəlakətlərə düçar olmazlar. Bunca əskiklik və ürək sıxıntısı çəkməzlər.

Qorxuya ümdə səbəb bilməməzlik, elmsizlik və avamlıqdır!

Bu elmsizlikdən və avamlıqdan müsəlmanların ürəyinə qorxu bərk sirişt edibdir. Cəhl və nadanlıq onları cürətsiz, hünərsiz və bir növ üftadə, xar və zəlil edibdir.

Avamlığımızın ucundan vətənimizdə özümüzü qəriblər, evimizdə yadlar kimi saxlayırıq.

Əcnəbi tayfalardan və xarici millət və qövmlərdən bizim içimizdə olanları elm və mərifətləri sayəsində bizdən cürətli, rəşid, dilavər və zirək olurlar. Öz mülkümüzdə, öz yerimizdə və öz məskənimizdə bizə ağalıq edirlər, bizim mal və dövlətimizə sahiblik edirlər.

İngilis, firəng, alman və yəhudi və qeyriləri haraya getsələr, hansı məkan düşsə oranı özlərinə mütəəlliq yer hesab edib heç bir şeydən çəkinmirlər, heç kəsdən xof və ehtiyat etmirlər. Elm və bilik bir yandan, ev və məktəb tərbiyəsi başqa bir yandan onları cürətli, zirək, hünərli və hətta bir az həyasız və insafsız eləyir desək, səhv etmiş olmarıq.

Beş-on sənə bundan irəli &quot;Kaspi&quot; qəzetəsində qəribə bir əhval yazılmışdı. Bakı ilə Sabunçunun arasında işləyən poyezdlərin birisində bir kupedə üç nəfər şəxs Bakıyamı, Sabunçuyamı — dürüst xatirimdə deyil, — gedirlərmiş. Bunlardan birisi Qafqaz adamı və iki nəfəri: biri arvad və biri kişi, Avropa adamları imiş. Əsnayi-rahdə qafqazlı papiros qutusundan papiros çıxarıb istəyibdir çəksin, amma avropalı mane olub, xanımın hüzurunda papiros çəkmək ədəbsiz bir fel olduğunu ona işarə edibdir! Qafqazlı qızarmış, üzrxahlıq edib, çıxıb papirosu çöldə çəkib, sonra kupeyə daxil olanda görübdür ki, haman şəxs özü siğar çəkir. Bunu gördükdə təәccübanə ondan soruşubdur ki, siz mənim papiros çəkməyimə mane olub, özünüz nə haqq ilə xanımın hüzurunda siğar çəkirsiniz? Avropalı həqarətlə ona bir nəzər yetirib cavabında deyibdir: &quot;Mənimlə sən bərabərmi oldun? Mən nəcib ingilis, sən dəni yerli&quot;. Bu cavabdan qafqazlı mütəğəyyiri-hal olub, &quot;nəcib&quot; ingilisə bir sillə vurmuşdu. Bu qəribə işin sonradan suda düşməyi qəzetədə mənim yəqinimdir ki, nəcib ingilisə sillə vuran yerli hər millətdən imişsə də müsəlman deyilmiş. Çünki bizlərdə o cürət və təəssüb yoxdur ki, haqqımızda icra olunan nifrət və etinasızlığa, zülm və təəddiyə mərdanə cavab verib, onları özümüzdən dəf edək, hüquq və ixtiyarımızı gözləyәk, şən və izzətimizi, hörmət və ləyaqətimizi mühafizət qılaq.

Zülm və sitəmə, hər qisim ədalətsizliyə bizim kimi səbredici, tabgətirici, qəzasına razıolucu başqa bir tayfa tapılmaz. Müsəlman mərkəzlərində olan hansı bir uyezd naçalnikinin dəftərxanasına təşrif aparsanız, orada müsəlmanları, xüsusən, qara rəiyyət camaatını ziyanlıq mal kimi zar və zəbun bir halda görərsiniz. Bədəsturi-sud məhkəmələrin səhnində, silistçilərin qapısında, pristavların həyətində müsəlmanlar qoyun sürüsü kimi döşəniblər. Bunlardan çoxu bilmir ki, nə işdən ötrü, nə təqsirin və hansı əməlin ucundan onları divanxana qabağına toplayıblar. Birisinin cürəti yoxdur ki, divan əmələsindən öz təqsirini xəbər alsın, nə işin xatirəsi üçün dəvət olunmasını bilsin. Hamı üstündə ağalıq edir, hamıdan qorxub ehtiyat eləyir.

Allah ona ağıl da verib, baş da veribdir. Amma nə eyləmək, maralın canına çökən qorxu onun da canına çökübdür.

Şəhərlərdə dəxi müsəlmanların qorxaqlığı və kəmcürətliyi hər qədəmdə və hər məqamda müşahidə olunmaqdadır. Poçtxanalarda, teleqrafxanalarda, banklarda, xəzinələrdə, məhkəmələrdə, apteklərdə müsəlmanları cümlədən geridə məyus durub növbət gözləyən görərsiniz…. Gözəl vaxtın boş və hədər getməyinə heyfləri gəlmir. Əzbəs ki, vaxt onlara artıq lazım olası bir şey deyil. Onsuz da bilmirlər vaxtlarını nəyə sərf etsinlər. Heç olmasa burada gəlib gedənə tamaşa edirlər. Dəmir yollarda dəxi yazıq müsəlmanların başına konduktorlar gətirdiyi bəlanı allah heç kəsin başına gətirməsin.

Bu fəlakətlərin tamamisinə səbəb haman maralın canına sirişt edən qorxudur ki, biz müsəlmanların bədəninə də analarımızın südü ilə giribdir. Söz yoxdur ki, hər şeydən qorxan, həmişə qorxu altında ömrlərini çürüdən, dilsiz-ağızsız, fəqir və yazıq anaların südünü əmən balalardan qorxaq, aciz və bacarıqsız nəsl əmələ gələcəkdir. &quot;Maya budlu arvad gərəkdir ki, onlardan da mərbudlu oğlan doğsun&quot;. Hünərli, elmli və bacarıqlı və xüsusən, hürriyyət kəsb etmiş analar gərəkdir ki, onlar da hünərli, tərbiyəli, cürətli və bacarıqlı nəsl yetirsinlər.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:1909-cu ilin məqalələri]]</text>
      <sha1>eecisxcfqskw22ql5e7knjegcc7kjcy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Dost və müəllim N.O.Lomourinin xatirəsi</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19308</id>
    <revision>
      <id>84638</id>
      <parentid>51589</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:23:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3641" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Dost və müəllim N.O.Lomourinin xatirəsi
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              =
| mənbə              = [http://anl.az/el/k/fk_s.e.php Köçərli F. Seçilmiş əsərləri.-B.:Azər.SSR EA nəşr-tı. 1963.- 341 s.]
| əvvəlki            = 
| növbəti            = 
| il                 = 1915
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Hansısa uğursuz bir tale bədbəxt Gürcüstanı təqib edir. Onun gözəl və cavan qüvvələri, öz müqəddəs torpaqlarından uzaqlarda, geniş Rusiyanın sərhədlərində vətən uğrunda canlarını qurban verdikləri bir zamanda, o burada, öz evində də taleyin ağır zərbələrinin acısını duyur. Elm, mədəniyyət və ədəbiyyat nümayəndələri bir-birinin ardınca əbədi olaraq dünyanı tərk edirlər.

İndi də Qori şəhərindəki Müəllimlər seminariyasının müəllimi, gürcü yazıçısı və pedaqoqu N. O. Lomourinin ölümü haqqında kədərli bir xəbər alınmışdır.

Hələ bir az bundan əvvəl yerli gürcü şairi Akaki Seretelinin cənazəsini Qoriyə yola salarkən Nikolay Osifoviç gözləri yaşarmış halda aşağıdakı sözləri dedi: &quot;Şvidobit[1], şvidobit, əziz və unudulmaz dost! Tezliklə başqa, gözəl bir dünyada görüşərik…&quot;.

[1] Şvidobit — əlvida.

Onun peyğəmbəranə dediyi sözlər düz çıxdı. O öz dost və müəlliminin ayrılığına uzun müddət dözə bilmədi və ardınca ora, gedər-gəlməzlər dünyasına getdi.

Nikolay Osifoviç Xarkovda Ruhanilər akademiyasını qurtardıqdan sonra Tiflis dvoryan gimnaziyasında işləməyə başladı, lakin orada o uzun müddət xidmət etmədi. 1884-cü ildə o, Zaqafqaziya müəllimlər seminariyasında gürcü dili müəllimi vəzifəsinə təyin olundu və ömrünün sonuna kimi bu vəzifədə işlədi.

N. O. Lomouri gürcü dilinin gözəl bilicisi və belletrist sayılırdı. O öz povest və romanları ilə gürcü ədəbiyyatını bəzəyib zənginləşdirmişdir. Heç kəs gürcü qadınlarının kədərli taleyini, kəndli təbəqələrinin qəm və əzablarını N. O. Lomouri kimi sənətkarlıqla təsvir etmir.

Nikolay Osifoviç bir tərbiyəçi və ustad kimi uşaq qəlbini gözəl bilən təcrübəli bir müəllim idi, şagirdlərə ata məhəbbəti bəsləyirdi. Onun gənclərin tərbiyəsinə olan münasibətinin əsasını, şüurlu tələbkarlıq və ciddiliklə dolu insanpərvərlik təşkil edirdi. Razikaşvili qardaşları: Vaca Pşaveli, Baçana və başqaları kimi gözəl xalq maarifpərvərləri və istedadlı yazıçı və şairlər N. O. Lomourinin tələbələridir. O, seminariya şagirdlərinin hamısına eyni münasibət bəsləyir və gürcülərlə gürcü olmayanlar arasında fərq qoymurdu. Belə bir münasibətə görə, seminariyanın Azərbaycan şöbəsinin şagirdləri onu xristian pansionunun şagirdlərindən az sevmirdilər. Bir yoldaş kimi Nikolay Osifoviç səmimi insan idi: diqqətli, qayğıkeş və xeyirxah bir insan kimi o, yoldaşın və dostun səadəti üçün öz mənafeyini qurban verməyə hazır idi. Seminariya müəllimləri arasında ümumi hörmət və məhəbbət qazanmışdı. Heç kəs gənc nəslə Nikolay Osifoviç kimi təsəlli verməyi, yaxşı məsləhətlər etməyi bacarmırdı.

Əziz dost və unudulmaz yoldaş, sənə rəhmət olsun. Rəhmdil allah böyük kədər içərisində olan ailənə və saysız-hesabsız tələbələrinə səbr versin.

&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:1915-ci ilin məqalələri]]</text>
      <sha1>6m7kprqnrdqmau8wlssljtyvxnrap7b</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ədəbiyyatımıza dair məktub</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19310</id>
    <revision>
      <id>84642</id>
      <parentid>51591</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:26:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11215" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Ədəbiyyatımıza dair məktub
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              =
| mənbə              = [http://anl.az/el/k/fk_s.e.php Köçərli F. Seçilmiş əsərləri.-B.:Azər.SSR EA nəşr-tı. 1963.- 341 s.]
| əvvəlki            = 
| növbəti            = 
| il                 = 1904
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Vaxtbavaxt &quot;Şərqi-Rus&quot;un səhifələrini əsr və zəmanəmizin şüəra və ədibləri öz gözəl və abdar əşar və kəlamları ilə müzəyyən qılırlar və müsəlman qardaşları elm və maarif kəsbinə dəvət edirlər. Bir millətin ədəbiyyatı, demək olar ki, onun məişətinin aynasıdır. Hər bir millətin dolanacağını, övzai-məişətini, dərəcəyi-tərəqqisini, mərtəbəyi-kamalını, qüdrət və cəlalını onun ədəbiyyatından bilmək olar. Şairi-kamil və ədibi-fazil öz əsrinin müsəvvir və nəqqaşı mənziləsindədir. Nə qədər şairin təbi səlim, zehni açıq, nitqi guya, daireyi-əqliyyəsi vəsi, əfkar və hissiyyatı təbii və ali olsa, bir o qədər onun qələmi-cavahirnisarından vüqua gələn nəqşələr və təsvirlər mərğub və dilaviz olacaqdır, bir o qədər onun asari-qələmi və məhsulati-fikri ali olacaqdır, bir o qədər o əsərlərin əzhan və vicdan üzərinə təsiratı külli, tərbiyəyi-əfkar və təhzibi-əxlaq yolunda faydası artıq, əhəmiyyəti böyük və məziyyəti ziyadə olacaqdır. Farsların Şeyx Sədisi və Xacə Hafizi, ingilislərin Şekspiri və Bayronu, frənglərin Jan Jak Russosu və Viktor Hüqosu, nemeslərin Götesi və Şilleri, rusların Puşkini, Dostoyevski və Tolstoyu öz əsrlərində millətlərinin ən böyük müəllimi və ən mahir və müqtədir mürəbbisi olub əsərləri ilə onların təhzibi-əxlaqına, rüfət və səadət tapmasına, şöhrət və qüvvət kəsb etməsinə hüsn-tədbirlər və salamat təriqlər göstəriblər. Bu zati-alilərin vücudu ilə fövqdə zikr olunan millətlər fəxr edirlər. Farslar nəzm aləminin soltanı dörd nəfərdən ibarət olmasını iddia edib, əvvəl məqamda Firdövsiyi-Tusini, sonra Ənvərini, sonra Şeyx Sədini və dördüncü məqamda Nizamiyi əleyhirrəhməni qoyublar. Frənglər Viktor Hüqo ilə və ruslar Puşkin ilə fəxr edən kimi, farslar dəxi bu dörd nəfər nəzm aləminin soltanları ilə fəxr edirlər. Sədinin haqqında ki, üçüncü məqamda qoyulubdur, şair belə deyibdir:

Seyyum Sədi ke, ta dəm zəd zi Şiraz,
Rəsid şiraziyanra bər fələk naz[1].

[1] Tərcüməsi:
Üçüncü, Sədidir ki, Şirazda özünü göstərəndə şirazlıların nazı fələkə çatdı.

Həqiqətdə Sədi kimi ədibi-binəzirin və sahibi-hikmət və vücudun adı ilə iftixar edib, fələkə də naz etmək olar….

Ancaq bu qədər var ki, Sədinin əsərləri bir Şiraz əhlinə və fars millətinə mütəəlliq olmayıb, bəlkə cəmi mədəni tayfalara və millətlərə hüsn xidmət göstərir. Buna görə Sədi dəxi bir şirazlıların olmayıb, bəlkə cəmi aləmin mürəbbisi və filosofu hesab olunur və habelə Tolstoy, Şekspir, Göte və qeyriləri…. Bunların təəllüqü cəmi aləmə çatar, bir millətə və tayfaya çatmaz. Bunlar ümum xəlayiq və insaniyyət müəllimi və mürəbbisidirlər, nəinki məhz bir millət ədibi və şairi. Şeyx Sədi əleyhirrəhmə öz vəzifəsini və öhdəsinə götürdüyü böyük təklifi kamalınca bilib nəinki bir şirazlılara və yainki əhli-əcəmə, bəlkə ümum nasa gözəl nəsihətlər və hikmətamiz sözlər deyib timsal götürüb, hekayələr nəql edib deyir ki, ey adəm övladı, sizi həqqə irşad edən və nicat və salamatlığa yetirən yol budur, həqiqətdə adam isən, bu yol ilə get və nəsihətlərimi dərguş qıl.

Pənde-Sədi bequşe-can beşino,
Rəh çinin əst, mərd başu bero[2].

[2] Tərcüməsi:
Sədinin nəsihətini bütün varlığınla eşit,

Yol belədir, kişi ol və get.

Həqiqi şair öz zəmanəsinin aynasıdır və Puşkinin deməyinə görə, şair qayalardan və dərələrdən gələn əks-səda mənziləsindədir. Necə ki, heyvanın bağırtısına, göyün gurultusuna və çobanın uca avaz ilə bayatı çağırmasına əks-səda cavab verib hər bir sövtü eyni ilə təkrar edir, həmçinin həqiqi şair dəxi öz camaatının hər qisim sədasına, xah o səda suznak nalə və fəryad olsun və xah fərəhəngiz; bəşaşət və şadyanalıq səsi olsun, gərəkdir eyni ilə cavab verə; öz səsini millətin səsinə qoşub, onun qeyrət və təəssüb damarını hərəkətə gətirə; təsirli kəlamı ilə onu qəflətdən bidar edib, tərəqqi və maarif səmtinə cürət və cəsarət ilə dəvət edə. Amma hər kəlamın təsiri o vaxt dürüst və təbii olar ki, onun mənbəyi şairin ürəyi və zəmiri-safi ola. Ağıl və zor ilə yazılmış kəlam nə qədər mövzun və müsəlsəl olsa da, oxuculara təsir edə bilməz. Hissiyyati-qəlbiyyə bəlağət və fəsahətin əvvəlinci müəllimidir. Hər bir müəllif və şairin baş arzusu qarelərin qəlblərini təsxir etməkdir və bu arzuya vasil olmaq ancaq o vaxt mümkün olar ki, əşar və asarın törənəcək yeri hissiyyat ola və hissiyyat nə qədər ali və təbii olsa, bir o qədər kəlamın təsiri artıq olacaqdır.

Azərbaycan şairlərindən Molla Pənah Vaqifin, Molla Vəli Vidadinin, Qasımbəy Zakirin və Hacı Seyid Əzim Şirvaninin kəlamları cümlə əhli-savada və sahibi-kəmalımıza xoş gəlir. Bu müntəxəb şairlərin qələmlərindən hər nə zühurə gəlibsə, demək olar ki, can riştəsi ilə və ürək qanı ilə təhrir və tənzim olunubdur. Əgər həqirə irad tutulsa ki, Molla Pənah Vaqifin və Molla Vəli Vidadinin əşar və əbyatı əksəriyyətlə mədhi-hüsn və eşqi-dilbər barəsində olub, özgə bir ruha qida, ağla qüvvət, fikir və xəyala hərəkət və vüsət verən əsərlər yoxdur, cavabında deyəcәk sözlərimiz bu olacaqdır ki, əvvəla, bunlar öz əsrlərinin təqazasına müvafiq rəftar ediblər və hər nə ki, yazıblar, — xah müxəmməsat, xah müstəzad, xah qəzəliyyat və rübaiyyat, — təmamisi səmimi-qəlbdən və hissiyyati-həqiqi ilə bəhəmə gələn əsərlər olubdur. Belə ki, bunların mütaliəsi hər əhli-zövqə təsir edə bilir. Və saniyən, Vaqifin və Vidadinin mədhi-hüsn babində yazılan əsərlərindən əlavə, xeyli əşar və əbyatları dəxi vardır ki, onlarda keçmiş əsrin ayin və adatı və adamlarının adab və əxlaqı və dolanmaları artıq məharətlə rişteyi-nəzmə çəkilib, gələcək nəsil üçün böyük yadigar məqamındadırlar. Vaqifin Vidadiyə və Vidadinin Vaqifə yazdıqları namələri möhtərəm oxucular mütaliə buyursalar, sözümüzü təsdiq edərlər. Molla Pənah Vaqifin tərifi-çuxa, nimtənə, kürk, şalvar və tüfəng və tərifi-Tiflis və vəsfi-hamam və mədhi-valiyi-Gürcüstan barəsində yazdığı müxəmməslər bəzilərə boş və biməzmun gəlirsə, həqiqətdə əhli-mərifət nəzərində bimisl əsərlərdir. Yüz sənə bundan əqdəm ata və babalarımızın dolanacağını, adab və əxlaqını, əlbisə va ətiməsini, arzu və təmənnalarını, fikir və xəyalatını və bilcümlə o əsrin övza və dəstgahını ustadi-bimisl olan Vaqif gözəl əşar və kəlami-abdari ilə yazıb gələcək nəsil üçün unudulmayan bir əlamət və yadigar qoyubdur. Bunlardan maəda Vaqifin əbnayi-vətənə vəz və nəsihət səpgisində yazdığı müxəmməsin məali-pürməzmunu həmişə doğruluq üzrə qalıb, oxucuların bir yandan təhsin və tərifinə və bir yandan heyrət və əndişəsinə səbəb olacaqdır. Həmən müxəmməsdən bir bəndi göstərməklə iktifa edirik:

Xah sultan, xah dərvişü gəda bilittifaq,
Özlərin qılmış giriftari-[qəmü] dərdi-fəraq.
Cifəyi-dünyayadır hər ehtiyacü iştiyaq,
Munca kim, etdim tamaşa, zillərə asdım qulaq,
Kizb, böhtandan savayı bir hekayət görmədim.

Görəsən, aya, bu sözlər hansı əqvam və miləl arasında məzmundan düşüb cifəyi-dünyaya ehtiyac və iştiyaq olmayacaqdır və adamların əmal və əqvalında kizb və böhtan əvəzinə doğruluq və düzlük işlənəcəkdir? Tutalım ki, sədaqət və düzlük yoxdur, bəlkə adəm atanın övladı arasında həqşünaslıq, şükrannemət, qeyrət, hümmət, şərm, həya, etibar və etiqad var. Heyfa ki, şair bunların da yoxluğunu təsdiq edib, bizi məyus və məlul eləyir. Budur, oxuyun:

Gün kimi bir şəxsə gündə xeyr versən, səd həzar,
Zərrəcə etməz ədayi-şükrnemət aşikar.
Qalmayıbdır qeyrətü şərmü həya, namusü ar,
Dedilər ki, etibarü etiqad aləmdə var,
Bundan ötrü mən də çox gəzdim, nəhayət, görmədim?

Filhəqiqə, acı və hüznavər sözlərdir və filhəqiqə ürəkdən çıxan suznak nalə və fəryaddır! Amma nə qədər acı və əziyyətli isə də həq və doğrudur, bunları batil etməyə əldə bir çarə və dəlilimiz yoxdur. Etiqad və etibar, qeyrət və namus özgə millətlərdə varsa da, biz müsəlmanlarda yoxdur. Və illa belə zəlalət və fəlakətdə qalmazdıq və bu ana qədər biz də bir ağ günə çıxardıq.

Qasımbəy Zakirin və Hacı Seyid Əzimin barəsində özgə bir vaxtda danışarıq. Bu iki vücud Azərbaycan şüəra və üdəbasının ən məşhuru və ən müntəxəbi hesab olunur. Azacıq sözlər ilə bunların tövsif və tərifi və əsərlərinin dərəcəyi-əhəmiyyəti təqrirə gələsi deyil.

İndiki şairlərimizə gəldikdə, onların təbi-şerləri barəsində bir sözümüz yoxdur; təbləri mövzun, fikirləri gözəl, niyyətləri məqbul və müstəhsən olmağına şübhəmiz yoxdur. Bunların hamısı var. Ancaq şerə lətafət və məlahət verən hissiyyati-həqiqi və zövqi-təbii yoxdur va buna da səbəb anladığımıza görə odur ki, bu ərbabi-bəlağətlərimiz bir şeyin yaxasını tutub yüz cürə əlfaz və ibarə və istiarələr ilə onu tərif və tövsif etməyə sərfi-hümmət qılırlar. Məsələn, &quot;elm&quot;. Bu halda bir kəs tapılmaz ki, elmin fəzilət və mənfəətini və onun cümləyə zərur olmasını inkar edə. Avamdan dəxi sual olunsa ki, şeyin elmi yaxşıdır, yoxsa cəhli, bişək və laşübhə deyəcәkdir ki, elmi yaxşıdır. Belə olan surətdə uzun-uzun şerlərdə elmi və kamalı tərif etməyə nə hacət var. Xah Avropanın və xah məşriq-zəminin məşhur ədibləri və namdar şairləri &quot;elmi&quot; və ya &quot;məktəbi&quot; sərməşq tutub, öz təlifat və əsərlərində bunları tərif etməyiblər. Gözəl nəsihətlər, hikmətamiz hekayələr, vətənə məhəbbət, millətə xidmət, təvarixdən şayani-diqqət əhval və rəvayətlər, dostluqda sədaqət, əhdə vəfa etmək və bunlar misilli min cürə uca fikirlər və müqəddəs hisslər şairin silsiləyi-təbinə hərəkət versə daha ziyadə mərğub olmazdımı?
 &lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:1904-cü ilin məqalələri]]</text>
      <sha1>c2mh45kfe333vjt1d1dfhafhmbhi8u5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ədəbiyyatımıza dair</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19312</id>
    <revision>
      <id>84643</id>
      <parentid>51612</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:26:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7278" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Ədəbiyyatımıza dair
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              =
| mənbə              = [http://anl.az/el/k/fk_s.e.php Köçərli F. Seçilmiş əsərləri.-B.:Azər.SSR EA nəşr-tı. 1963.- 341 s.]
| əvvəlki            = 
| növbəti            = 
| il                 = 1906
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Molla Vəli Vidadinin, Molla Pənah Vaqifin və Qasım bəy Zakirin göy üzündə qatarlaşıb oxuya-oxuya uçan durnalara xitabən yazdığı mürəbbeatı möhtərəm &quot;Rəhbər&quot;in səhifələrinə təqdim etməklə belə məlum edirəm ki, bu əsərlər nə Adolf Berjenin Leypsiqdə çap olunan məcmuəsinə və nə də Yusif Qarabağinin kitabçasına daxil olmayıb, nüdrətən tapılan əsərlərdir.

MOLLA VƏLİ VİDADİ

Qatar-qatar olub qalxıb havaya,
Nə çıxıbsız asimana, durnalar?
Qərib-qərib, qəmgin-qəmgin ötərsiz,
Üz tutubsuz nə məkana, durnalar?

Təsbih kimi qatarınız düzərsiz,
Havalanıb ərş üzündə süzərsiz,
Gah olur ki, danə-xurə gəzərsiz,
Siz düşərsiz pərişana, durnalar!

Ərz eləyim bu sözümün sağıdır,
Yollarınız həramıdır, yağıdır,
Şahin, şunqar sürbənizi[1] dağıdır,
Boyanarsız qızıl qana, durnalar!

[1] Sürbə — sürü, dəstə və qatar mənasınadır. Durna sürüsünə &quot;sürbə&quot; deyilir.

Əzəl başdan Bəsrə, Bağdad eliniz,
Bəylər üçün ərməğandır teliniz,
Oxuduqca şirin-şirin diliniz,
Bağrım olur şana-şana, durnalar!

Bir baş çəkin dərdməndin halinə,
Ərzə yazsın, qələm alsın əlinə,
Vidadi xəstədən Bağdad elinə
Siz yetirin bir nişana, durnalar!

MOLLA PƏNAH VAQIF

Bir zaman havada qanad saxlayın,
Sözüm vardır mənim sizə, durnalar!
Qatarlaşıb nə diyardan gəlirsiz?
Bir xəbər versəniz, bizə, durnalar!

Sizə müştaq olub Bağdad elləri,
Gözləyə-gözləyə qalıb yolları,
Asta qanad çalın, qafil telləri,
Heyifdir, salarsız düzə, durnalar!

Xeyli vaxtdır yarın fərağındayam
Pərvanə tək hüsnün çırağındayam,
Bir ala gözlünün sorağındayam,
Görünürmü, görün gözə, durnalar!

Mən sevmişəm ala gözün sürməsin,
Bədnəzər kəsibən ziyan verməsin,
Saqın gəzin, laçın gözü görməsin,
Qorxuram səfnizi poza, durnalar!

Nazənin-nazənin edərsiz avaz,
Ruh [da] tazələnir, olur sərəfraz,
Vaqifin də könlü çox edər pərvaz,
Hərdəm sizin ilə gəzə, durnalar!

QASIMBӘY ZAKİR

Bir saat havada qanad saxlayın,
Rəhm edin didəmdə yaşa durnalar!
Qatarlaşıb hansı yerdən gəlirsiz
Qaqqıldaşa-qaqqıldaşa, durnalar?

Bu vilada hər gün tökülür qanlar,
Yavaş-yavaş keçin, səsniz anılar,
Laçın yatağıdır bizim məkanlar,
Qorxuram sürbəniz çaşa, durnalar!

Diyari-qürbətdə müddətdi varam,
Gecə-gündüz canan deyib, ağlaram,
Mən də sizin kimi qəribi-zaram,
Eyləməyin məndən haşa, durnalar!

Mən sevmişəm yarın ala gözünü.
Nəsib ola bir də görüm üzünü,
Yoxsa danışırsız dilbər sözünü,
Veribsiniz nə baş-başa, durnalar?

Zakirəm, od tutub alışdı ciyər,
Var isə canandan sizdə bir xəbər,
Təğafül etməyin, allahı sevər,
Dönməsin bağrınız daşa, durnalar!

Əgərçi bu mürəbbeatın iki axırıncısı əvvəlkinə nəzirədir və lakin bunlardan birini o birilərinə tərcih vermək çətindir. Çünki hər bir şairin kəlamının məxsusi bir şivəsi vardır. Hər bir şair öz qəlbinin və təbinin iqtizasınca göy üzündə qatar ilə uçan durnalara üz tutub, öz hali-dilini ərz qılır. Vidadi xəstə öz hüzn-ələmindən və şikəstəxatirliyindən dəm vurub elə zənn eləyir ki, durnalar dəxi həmişə qəm və ələmə mübtəla olub, oxuduqları nəğmələr fərəh və şadlıq ucundan olmayıb, qəm və qüssədən naşi ah və nalələrdir. O səbəbdən şair onlara xitab edib deyir:

Qərib-qərib, qəmgin-qəmgin ötərsiz,
Üz tutubsuz nə məkana, durnalar?

Onların şirin dili Vidadinin ürəyini parça-parça eləyir:

Oxuduqca şirin-şirin diliniz,
Bağrım olur şana-şana, durnalar!

Burada şan-şan, yəni parça-parça əvəzinə vəzni-şer düz gəlmək üçün şana-şana yazılıbdır. Vaqif dəxi həmçinin öz qəlbində olan hissiyyati-təbiisindən söz açıb durnalardan təmənna eləyir ki, intizarını çəkdiyi və sorağında olduğu ala gözlü həmdəmdən görsünlər ona bir xəbər və əsər gətirə bilərlərmi? Onlara belə deyir:

Xeyli vaxtdır yarın fərağındayam,
Pərvanə tək hüsnün çırağındayam,
Bir ala gözlünün sorağındayam,
Görünürmü, görün gözə, durnalar!

Durnaların oxumağı Vaqifə hüzn gətirməyir və könlünü pərişan qılmayır, onların avazı şairin ruhunu təzələndirir və onu dövrə qalxmağa, ərş üzündə onlarla seyr və səyahət etməyə təhrik qılır:

Nazənin-nazənin edərsiz avaz,
Ruh da tazələnir, olur sərəfraz,
Vaqifin də könlü çox edər pərvaz,
Hərdəm sizin ilə gəzə, durnalar!

Məlum ola ki, nə qədər ki, Molla Pənah Vaqif əhli-zövq və səfa idi, beş günlük ömrünü fürsət bilib istərdi ki, onu eyşi-işrətdə keçirib, könlündə bir həsrət və arzu qoymasın, bir o qədər də onun dusti-həqiqisi Molla Vəli Vidadi dünyanın zövq və səfasına bel bağlamayıb, onun bivəfa olmasından mütənəffir və məyus idi, qəlbi və meyli axirət dünyası ilə olub, ibadət və riyazətlə ömr keçirməyi beş günlük eyş-işrətə tərcih qılırdı. Necə ki, bu barədə şair özü buyurubdur:

Fikr etsən əyər dəhrin işi bəhri-bəladır,
Bir dürri-giranmayəsi min cana bəhadır,
Hər nəqşi bir ayineyi-isbati-fənadır,
Məqsudi-dü aləm yenə təhsili-rizadır.
Bir cam yetir, saqi ki, dövran belə qalmaz,
Tən bir gün olur xak ilə yeksan, belə qalmaz.

Qasımbəy Zakirə gəldikdə, o da Molla Pənah kimi durnalardan xahiş eləyir ki, ondan ehtiyat etməsinlər və onu özlərinə həmsirr, yoldaş və rəfiq hesab etsinlər:

Diyari-qürbətdə müddətdi varam,
Gecə-günduz canan deyib ağlaram,
Mən də sizin kimi qəribi-zaram,
Eyləməyin məndən haşa, durnalar!

Amma hər üç şairin durnalara yazığı və rəhmi gəlib dostluq və mehribanlıq üzü ilə onlara tapşırırlar ki, bu yerlər xatalı yerlərdir. Burada durmasınlar və səslərini çıxartmayıb, ahəstə keçib getsinlər və illa şahin və laçın duyuq düşüb onların sürbəsini dağıdar və qızıl qana boyar.

Vidadi deyir:

Şahin, şunqar sürbənizi dağıdar,
Boyanarsız qızıl qana, durnalar!

Vaqif deyir:

Saqın gəzin, laçın gözü görməsin,
Qorxuram səfnizi poza, durnalar!

Zakir deyir:

Laçın yatarıdır bizim məkanlar,
Qorxuram sürbəniz çaşa, durnalar!

Mühəssəlülkəlam, hər bir şairin kəlamında özgə bir lətafət və başqa bir hiss və məlahət var ki, əhli-dil və ərbabi-zövq və kamal onları oxuduqda dərk eləyir və hər o şey ki, qəlb ilə hiss olunur, bəzi vaxt yazmaq və sevilməklə ifadə olunmaz, təqrir və bəyana gəlməz.
&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:1906-cı ilin məqalələri]]
[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı]]</text>
      <sha1>sw8x67z1jw1dttfnantfuh1h7tq6mzw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Gürcü şairi Akaki Sereteli yubileyinə dair</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19314</id>
    <revision>
      <id>84644</id>
      <parentid>51595</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:26:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="21616" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Gürcü şairi Akaki Sereteli yubileyinə dair
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              =
| mənbə              = [http://anl.az/el/k/fk_s.e.php Köçərli F. Seçilmiş əsərləri.-B.:Azər.SSR EA nəşr-tı. 1963.- 341 s.]
| əvvəlki            = 
| növbəti            = 
| il                 = 1908
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Necə ki, ötən məqaləmizdə söz vermişdik, Akaki Sereteli cənablarının müxtəsər tərcümeyi-halını yazıb, əsərlərindən bəzi məlumat verməyə iqdam edirik.

Akaki Sereteli məşhur İmeret knyazlarının nəslindəndir. Onun babaları sabiqdə İmeret padşahlarına müqərrib olub, vətənlərinə və millətlərinə böyük xidmətlər göstərmişlər.

Knyaz Akaki anadan olubdur Kutais quberniyasının Şorapel uyezdində özünə mütəəlliq Saçxeri adlanan məhəldə, miladın 1840-cı sənəsində iyunun 9-da. Akakinin valideyni Qafqazın knyaz və nücəbaları arasında qədimdən işlənən adətə görə öz körpə balalarını tərbiyə üçün bir rəiyyət evində süd anasına tapşırıblar.

Zahirdə bu adət nəzərə bir az təәccüblü gəlirsə də, həqiqətdə bunun yaxşı tərəfləri vardır. Belə ki, xass ilə amın, rəiyyət ilə ağanın mabeynində hər iki sinfi bir-birinə yaxınlaşdırmaq üçün bir vəsilə əmələ gəlir, xüsusən, o halda ki, tərbiyəyə verilən ağazadənin süd qardaşı və süd bacısı ola.

Burada balaca knyaz kənd uşaqlarının içində böyüyüb, onların adab və əxlaqını, dünyaya nə göz ilə baxmağını, hərəkat və səkanatını, danışıqlarını, adətlərini, bilaixtiyar iqtibas edib, onlar kimi sadə dolanmağa, soyuğa və istiyə, aclığa və susuzluğa körpəlikdən adətkərdə olmuşdur. Knyaz Sereteli indi də haman gözəl vaxtını həsrətlə yad edir və kənd uşaqları ilə bir yerdə oynadıqlarını, bağda və çəməndə gəzməklərini, çiçəklərdən dəstə bağlamaqlarını, dünyanın qayğısından əsla bixəbər olmaqlarını yada gətirməklə könlünü şad eləyir. Şair kənd əhlindən və balaca yoldaşlarından eşitdiyi qisim-qisim nağılları sonradan başqa libasa geyindirib, gözəl əsərlər meydana gətirmişdir.

Uşaq mövsümünün ikinci hissəsini şair valideyninin təhti-nəzarətində keçirir. Fəqir əkinçinin hisli və boş daxmasından dövlətmənd və sahib-hökumət knyazın müzəyyən və bəzəkli otağına müraciət edib və burada olan calalı və otuz nəfərdən ziyadə pişxidmətlərin qabağında əlibağlı durmağını görüb şair heyrətə düşür, oradakı yoxsulluq, ehtiyac və sadəlik, buradakı dövlət, təntənə, büsat, bolluq, izaf? x?rcl?r…. N? boyuk t?favut, n? ziyad? f?rq!….

Seretelinin əvvəlinci müəlliməsi mehriban anası olubdur, hansı ki, öz əsrində artıq bilikli və elmli arvadlardan birisi hesab olunurdu. Amma atasının çəndan elm və savadı yox imiş. Səkkiz yaşı tamam olduqda balaca Akakini atası Kutaisdə gürcü dvoryan gimnaziyasına qoyur. Burada əvvəl dəfə azadəliyə adət etmiş knyaza gimnaziyanın köhnə və sərt qaydaları çox ağır gəlir. O vaxt acıqlı, qaş-qabaqlı və mütəkəbbir müəllimlər ilə saziş eləmək doğrudan da ən çətin məsələlərdən birisi idi. Heç zadın üstündə şagirdi döymək, qaranlıq otağa salmaq, yemək və içməkdən məhrum etmək bizim köhnə məktəblərdə işlənən kimi gürcülərin gimnaziyalarında dəxi mötəbər qaydalardan sayılırdı. Kutais gimnaziyasında Sereteli çox zəhmət və məşəqqətlə rus dilini öyrənir, amma gimnaziyanın kursunu tamam etməyə üç-dörd ay qalmış müəllimlərin cövrü sitəminə artıq təhəmmül edə bilməyib, şair ata və ananın izni ilə oradan çıxır və Rusiyanın paytaxtı Peterburqa azim olur. Burada əlsinəyi-şərqiyyə mədrəsəsinə daxil olursa da, ona iktifa etməyib, o vaxtda məşhur professorların leksiyalarına qulaq asmaqla xeyli məlumat kəsb eləyir. Rus studentləri ilə dostlaşıb keçən əsrin altmışıncı sənəsində məşhur ədiblərin əsərlərini artıq həvəslə oxuyub, rusların məişəti ilə aşna olur.

Bu vaxtlarda knyaz Akaki özü dəxi başlayır qələmini imtahan etməyə. Onun əvvəlki yazıları vaxtın təqazasına görə imperator Aleksandr saninin verdiyi reformalara dair məqalələr idi.

Bu məqalələrdə ki, &quot;İsti xəbərlər&quot; sərlövhəsi ilə &quot;Droeba&quot; qəzetində çap olunurdu, Akaki reformanın tərəfdarı olmağını bildirib, rəiyyət tayfasının knyazların və mülkədarların təhti-hökumətindən və zülm-sitəmindən xilas olmasını suzişli dil ilə bəyan edərdi. Onun məqalələri artıq şövq ilə oxunurdu.

Bundan bir zaman keçmiş şair başlayır nəzmlə yazmağı və bizim Azərbaycan şairləri kimi gülü, bülbülü, bahar və şərabı vəsf edib, mədhi-dilbər barəsində gözəl şerlər yazır ki, indi də oxuyanları valeh edir.

Nəzmin əqsamindən savayı onun nəsr ilə yazılmış hər növ əsərləri: romanı, draması, komediyası, təlimi-ətfala dair nağıl və hekayələri və məzhəkələri vardır.

Seretelinin təbi ziyadə mövzun və rəvan olmağa görə yazdığı əsərlərin dəxi həddi-hesabı yoxdur. Bir şerində şair təbi-şeriyyəsini bəyan edib deyir: &quot;Mənim mürəkkəbim zəhər və bal ilə, sirkə və göz yaşı ilə məmzucdur. Mən istəyirəm ki, şerlərimi fəqir oxuduqda fəqirliyini unutsun, bədbəxt oxuyanda təsəlli bulsun və haqq-savabı hər kəs nəzmimdə hiss edib xoşhal olsun, amma şerlərimin vasit?si il? dusm?nl?rin d? ur?yin? z?h?r dam?zd?rmaq ist?yir?m….&quot;.

Bununla belə, Akaki Seretelinin ümdə arzusu və baş fikri məhəbbət və qardaşlıqdır. Gələcək zamanda hamı millətlərin birləşib ittihad və ittifaqı və qardaş kimi mehriban dolanmaq arzusu şairin təbini güşadə edib, onun xəyalatını uca məqamlarda gəzdirir və bu ümumi ittifaqın ziddinə gedən təəssübkeşləri, nifaq və ziddiyyət toxumunu səpənləri və ürəklərdə kin və ədavət bəsləyənləri və filcümlə haqq üzünə pərdə çəkənləri nifrət ilə yad edib, lənət damğasını onların alnına basır. Sereteli yektərəf və mütəəssib
millətpərəstlərdən deyil ki, öz millətinin eyb və qüsurunu görməyib, ancaq onu layiqi-məhəbbət və təhsin bilsin. Sereteli üçün hamı millətlər müsavidir və bir-birinə qardaşdır. Şairin ibadət eylədiyi məbədgahda bütün insaniyyət sığışa bilir. Onun üçün kilsə, məscid və yəhudilərin sinaqoqu yeksandır. Çünki həqiqətdə hər bir millətin getdiyi yol əlavə isə də, məqsədi birdir. Cümlə haqq tərəfinə, xudayi-ləmyəzal canibinə sövq etməkdədir. Bu barədə Sereteli bizim şüəradan mərhum Abdulla bəy Asini və Hacı Seyid Əzim Şirvanini dərxatir edir ki, onların da məslək və əqidəsi və baş arzuları ümumi bəşərin və insaniyyət aləminin səadətidir, nəinki yalnız bir qövmün nicatı. Və məbudi-həqq birdir; hər kəs nə dil ilə və nə qayda təriqi ilə ona ibadət edəcәk etsin, necə ki, Asi deyibdir:

Kiniştu Kəbə yeksandır, əzizim,
Çu min xud talibi-didar imiştum. [1]

[1] Tərcüməsi:
İlahi, məscidə meyxanə dönsün,
Tökülsün badəsi, peymanə dönsün.

Və Hacı Seyid Əzim buyurubdur:

Kimisi Kəbədə həqqi, kimi deyr içrə görər,
Hərə bir növü gəzər, axtarar ol sübhani.

Və insaniyyət barəsində demişdir:

Demirəm rus, ya müsəlman ol,
Hər nə olsan get əhli-ürfan ol.

Seretelinin baş arzularından birisi də təzə nəsl ilə köhnə nəslin, yəni atalar ilə oğulların birləşib yekdil və yekcəhət olub, vətənin və millətin xeyr və səlahı üçün sərfi-hümmət etməkləridir. Bu xüsusda bir nəzmində deyir: &quot;Hərdəm ki, gözəl bir xəndəni və canalıcı bir baxışı yada salıram, cürət və qüvvətim artır. Haqq yolunda bütün aləm ilə cəng etməyə müqtədir oluram. O xəndə mehriban ananın və sevgili yarın xəndəsi deyil, o xəndə yeni hasilə gələn cavan nəslin xəndəsidir ki, onu dünyanın malına dəyişmərəm. O xəndədir mənim qəlbimə səfa və təbimə tab və qüvvət verən!&quot;.

Akaki Seretelinin təbi romantizmdən xali deyil. Onun &quot;Suliko&quot; (Cancığazım) ünvanında yazdığı bir nəğmə başdan ayağa romantizmdir. Bu nəğmə rus və firəng dillərinə tərcümə olunubdur və tamam Gürcüstan onu sövt ilə oxuyur. Məzmunu budur: &quot;Sevgili cananın qəbrini axtarırdım və heç yerdə onu tapmayıb ağlaya-ağlaya çağırırdım: Haradasan mənim canım, Suliko? Bu halda xar və tikan içrə gözüm yeni açılmış tər və tazə qızıl gülə sataşdı. Ondan sual elədim: mənim Sulikom sənmisən? Cavabında qızıl gül qızarmış və şərməndə başını aşağı dikdi və bir damcı duru və müəttər şeh göz yaşı tək yerə saldı. Bu əsnada gülün içindən bülbül pırıldayıb nəğməsini kəsdi. Müşfiqanə ondan sordum: Gözəl quşcuğaz, mənim Sulikom sən deyilsən ki? Bunu eşitcək biçarə bülbül dərhal uçub gül şaxının üstünə qondu və dimdiyi ilə gül yarpağına ahəstə toxunub başladı ah və nalə eləməyə, onun nəğməsi məni valeh etdi.

Qaranlıq gecədə ulduz zəif şəfəqini üzümə saldı. Ondan sual etdim: Ey gözəl ulduz, bəlkə mənim Sulikom sənsən? Ulduz atəş kimi alışıb yanmağa başladı və şəfəqini daha da artırıb üzümü və gözümü münəvvər etdi. Bu halda lətif bir yel əsdi və mənim qulağıma pıçıldadı: &quot;Axtardığını tapdın, şad ol, qəm və qüssəni unut, vaxta ki, gün batar, dünyanı qaranlıq bürür, göydə ulduz, yerdə bülbül və gül sənin qəlbini şad edər. Sənin sevgilin vəfat edibsə də, səndən ayrılmayıbdır və üç sifətdə həmişə səninlə vardır&quot;. Odur ki, mən hər şeydən artıq gülün ətrini, bülbülün naləsini və ulduzun şəfəqini sevirəm. Hər üçündə mənim Sulikom özünə məkan tutmuşdur&quot;.

Akaki Sereteli knyaz Çavçavadze kimi vətən uğrunda və millət yolunda kişilərin mərdanəliyindən danışıb, gürcü arvadlarını da unutmayıbdır. Onların vətən yolunda qeyrət və namuslarını şairanə nəzmə çəkibdir.

Bir nəzmində belə bir əhval söyləyir: Gürcü xatınlarından birisi üç nəfər oğlunu vətən mühafizəsi üçün davaya göndərib, artıq iztirab ilə onlardan xəbər gözləyir. Bu əsnada xəbərçi gəlir, qeyrətkeş arvad mətanəti-qəlb ilə ondan təvəqqe edir ki, heç bir şeyi gizlətməyib, ona dürüst xəbər versin.

Müxbir ahi-cansuz ilə cavab verir ki, sənə qara xəbər gətirmişəm. Arvad artıq söyləməyə macal verməyib deyir: &quot;Bu barədə danışma, söylə görüm hansı tərəf qalib oldu, vətənimiz salamatdırmı, yoxsa düşmən əlinə düşübdür. Xəbərçi ona təsəlli verib deyir: &quot;Qorxma xanım, gürcülərin qılıncı kəskindir və hünəri artıq. Biz düşmənə qalib gəldik&quot;.

Bunu eşitcək arvad allaha şükür edir və oğlanlarından xəbər tutur. Xəbərçi onun böyük və kiçik oğlunun vətən uğrunda qətlə yetişməyini xəbər verdikdə gözlərindən iki damla yaş salıb deyir: &quot;Mən onları vətəni mühafizə etmək üçün bəsləmişdim. Bəs ortancıl oğlum qardaşlarının intiqamını aldımı?&quot;--deyib sorduqda xəbərçi deyir: &quot;Xeyr, xanım, bu barədə sənə təsəlli verməkdə acizəm. Ortancıl oğlun düşmənin hücumundan qorxub qaçdı, qardaşları qan tökən zaman o meşədə yarpaqlar altında gizlənmişdi&quot;. Bəşirin bu xəbəri biçarənin canına lərzə salır, uca səslə fəryad edib və saçlarını qum-qum dibindən qoparır, yaxasını çak qılıb, əmcəklərini əlinə alıb deyir: &quot;Səni yox olasan ki, belə qorxaq oğul bəslədin və məni töhmət altında qoydun&quot;. Bizim xanımlar üçün şayani-ibrət bir haldır! Arvadların fədakarlığı və vətən yolunda izhar etdikləri hünər və sədaqət hər əsr və zamanda gürcülər üçün mayeyi-fəxr olub, ədibləri onların barəsində gözəl nağıl və hekayələr tərtib etmişlər. Onlardan birisi də Akaki cənablarının &quot;Natela&quot; ismində nəzm etdiyi hekayədir: Gözəl Natela ağ rəngdə bir çuxa tikibdir və elam edibdir ki, o çuxanı geyən xoşbəxt o kəs olacaqdır. Hansı ki, onu düşmənin qanı ilə əlvan və qırmızı boyayacaqdır və sakin olduğu qəsrin ətrafında yüz iyirmi paya sancıbdır. Hansı igid yüz iyirmi düşmən kəlləsi gətirib payaların başına sanca, Natela canını və cismini ona təslim edəcәkdir. Minqrel knyazlarından rəşid və nəcib Sotne Dadiani qaniçici nazəninə toy sövqatı üçün yüz iyirmi düşmən kəlləsi gətirir. Amma toy başlananda Natela nişanlısına təklif edir ki, öz dost-aşnaları ilə gedib, Kartaliniyanı (Gürcüstanın şərq tərəfini) monqolların zülmündən xilas eləsin və illa toy olmayacaqdır. Bu təklifi toya cəm olan cavanlar qəbul edib, şövq ilə monqollar üstə azim olurlar. Bunların qəsdini monqollar duyub, çoxlarını tələf edir və knyaz Dadiani yoldaşları ilə əsir düşür. Monqol padşahı Noinin fərmanı ilə knyazları çıplaq soyundurub ağaclara sarıyırlar və bədənlərinə bal sürtürlər ki, günün qabağında hər qisim həşərat onların qanını sorsun. Noin işrətdə ikən ona xəbər verirlər ki, bir arvad onu görmək istəyir. Arvad hüzura gəldikdə dəfətən üzündən rübəndini açıb yerə atır və cümləni gözəlliyi ilə heyran edir. Bu övrət knyaginya Natela imiş. Noinin işarəsi ilə hüzurda olanlar dışarı çıxır və özü taxtdan düşüb Natelaya tərəf hərəkət edir. Natela libasının altında gizlədiyi xəncəri çəkib hökm edir ki, yerindən tərpənməsin. Noin heyrətdə qalıb başlayır ona yalvarmağa və padşahlığının yarısını, mal və dövlətini ona vədə edir, hətta ona qul olmağı iqrar edir, ta ki, xahişini əmələ gətirsin, ona arvad olsun. Natela cümləsini rədd eləyib deyir: Mən özüm də sənin kimi padşaham, heç bir şeyə ehtiyacım yoxdur. Mən səndən təvəqqe edirəm ki, nişanlımı öz adamları ilə xilas edəsən. Noin ünas əhlindən əvvəlinci dəfə belə mərdanəliyi, rəşadət və cəladəti və ali hissiyyatı müşahidə etdikdə o, valeh və məbhut olur, bir az fikrə gedib onun dəruni aləmində bir təbəddülat vüquə gəlir. Dərhal sui-qəsdindən daşınıb, knyaz Dadiani ilə sağ qalmış yoldaşlarını xilas edir və rəşid Natela ilə Gürcüstan barəsində sülh bağlayıb Gürcüstandan çıxır.

Bu hekayənin az-çox əsli olmağı Gürcüstan tarixindən görünür. Knyaz Seretelinin bundan əlavə hübbi-vətən babində tarixdən əxz olunmuş hətta mütəəssir tragediyaları vardır ki, onda Gürcüstan arvadlarının fədakarlığı ədibanə yazılmışdır.

Onlardan məşhur &quot;İraqli dövvüm&quot; (&quot;Patara qaxi&quot;), &quot;Tamara&quot;, &quot;Medeya&quot; və qeyriləridir. Dramdan savayı Akaki cənabları bir çox komediya dəxi yazmışdır ki, cümləsində gürcülərin məişətini artıq məharətlə göstəribdir və mərhum Mirzə Fətəli Axundovun komediyalarından məşhur &quot;Xan sərabi&quot;ni türkdən gürcü dilinə tərcümə etmişdir və bir çox romanlar, povestlər, hekayə və nağıllar vasitəsilə Gürcüstanın keçmişdəki və indiki halı ilə öz millətini xəbərdar etmişdir. Onların təmamisi ilə oxucuları aşna etmək qeyri-mümkündür. Onlardan nümunə üçün abxazların dolanacağından &quot;Mürəbbi&quot; ünvanı ilə yazdığı bir hekayənin məzmununu burada zikr etməyi münasib gördük. Bir halda ki, bu hekayənin təlim və tərbiyə məsələsində artıq əhəmiyyəti vardır.

Abxaziyada olan uca dağların birisinin başında cavan bir abxazlının evi qaralırdı. Burada cavan abxazlı gözəl və istəkli Nazibrola adlı yarı ilə dünyanın qayğısını unudub işrət edirdilər. Soyuq və boranlı bir gecədə məzkur abxazlının süd qardaşı qabardalı Səfər bəy ona qonaq olur. Yorulmuş müsafir qardaşının yanına bir işdən ötrü gəlibdir. Onun ürəyi eşq odu ilə alışıb yanır, çoxdandır gözəl Ziya xanıma aşiq olubdur, amma məzurə Ziya xanım ona təklif edir ki, Əlməqsudun kəhər atını oğurlasın və illa ona getməyәcəkdir. Əlməqsudun kəhər atı isə cəmi Abxaziyada adı ilə söylənir və hamı ona aşiqdir. Sahibi-xanə qardaşının sözlərini eşidib, onu bu xətalı səfərdən mən edir, amma qardaşının xatirəsi üçün bu çətin əmri öz öhdəsinə götürür.

Məğrib səmtində hələ ulduzlar göy üzündə sayrışırdı ki, rəşid abxazlı yedəyində kəhər at dar və qorxulu cığır ilə dağ başına, öz xanəsinə tərəf dırmaşırdı. Süd qardaşı yapıncı altında xabda idi. Amma onun istəkli yarı Nazibrola üzü-gözü qanlı, yaxası parçalanmış, zülfləri pərişan halda gözlərindən yaş tökürdü, rəxtxab isə dağınıq və pərişan halda idi.

Nə iş vaqe olduğunu abxazlı dəfətən anladı, ürəyi sıxıldı, başı ağırlaşıb bilaixtiyar yerə yıxıldı. Arvadın həzin səs ilə ağlamağı, qəm və qüssəsi bir dəqiqə onun ixtiyarını aldısa da, yenə abxazlı özünü toxdadıb, arvadının əlindən tutub dedi: &quot;Mənim əzizim, ağlama, o bir yuxu idi, onu yadından çıxart. Sən günahdan paksan. Yenə bizim pakizə və müqəddəs məhəbbətimiz ulduz kimi saf və baqi qalacaqdır&quot;. Bu sözlərdən sonra onun üzündən öpüb, ürəyini sakit elədi.

Sonradan namusuna toxunan Səfəri mülatifətlə yuxudan oyadır. Səfər süd qardaşını adəti halında görüb xof və əndişədən çıxır və belə güman eləyir ki, arvad vaqiəni ərindən məxfi saxlayıbdır.

Abxazlı qardaşına güləş üzlə deyir: &quot;Xahişini əmələ gətirdim. İstədiyin kəhər at səni gözləyir, tez ol yola rəvan ol, daha da artıq səni yanımda saxlardım, amma bilirəm ki, əziz yarının vüsalına tələsirsən&quot;.

Sonradan qonağa əl-üzünü yumağa su, yeməyə xörək verib … onunla bahəm dağın ətəyinə enir. Burada qonağa vida etdikdə ütab ilə ona deyir: &quot;Səfər bəy! Sənin bəd əməlin və alçaqlığın mənə məlumdur. Sən mənim irzimə və namusuma toxundun. Bu fənalığı söyləməyə dilim qadir deyil. Bu fəna yaddan çıxmaz və əfv olunmaz. Öz yolunla get, bir də mənim gözümə sataşma, bu ləkəni ancaq qan ilə yumaq olar&quot;.

Bu sözləri eşitdikdə Səfər bəy titrədi və rəngi ağardı, ahəstə qardaşına dedi: &quot;Doğru deyirsən, müqəssirəm, deməyə bir sözüm yoxdur. Şeytan məni günah əmələ saldı, mən sənin kəmtərin qulunam, rəhm elə, başımı cəsədimdən ayır&quot;.

&quot;--Yox, sənə mənim əlim dəyməz, sən mənim anamın döşünü əmmisən, çəkil kənara, babalarımızın müqəddəs adətini pozmaqda mütəssir sən deyilsən. Vətəninə müraciət etdikdə öz müəllim və mürəbbilərinin hüzuruna gedib, mərdanəliyini ona söyləməyi səndən iltica edirəm. Hər qisim tənbeh o sənə qərar etsə, ona tabe ol!&quot;.

Səfər bəy pərişanhal və qəmgin vətəninə varid oldu və öz mürəbbisi alim və möhtərəm Hacı Yusifin hüzuruna gəlib, tamam əhvalatı ona söylədi. Bu söylədikcə Hacı Yusifin üzü bulud kimi qaralıb tutqun olurdu. Axırda güclə nəfəs alıb soruşdu: &quot;Bəs sonra nə oldu, səninlə necə rəftar elədi, sənə nə dedi?&quot;.

Səfər bəy cavab verdi ki: &quot;O məni əfv elədi süd qardaşlığı cəhətinə, amma məndən söz aldı ki, sənin hüzuruna gəlib təqsirimi ərz eləyim və hər əmr səndən sadir olsa, ona əməl edəm&quot;. &quot;Aha! Düşünürəm, belə bir böyük günahın cəzası qandır, bunu ancaq qan ilə təmizləmək olar, başqa bir çarə yoxdur!&quot; Belə deyib tapancanın çaxmağını qalxızdı. Səfər bəy döşünü qabağa tutub qəzasına razı oldu. Hacı Yusif onu rədd edib dedi: &quot;Yox, ölümə layiq sən deyilsən. Sənin mürəbbindir ki, sənə tərbiyə verməkdə böyük qüsur göstəribdir&quot;. Bu halda tapanca açılır və Hacı Yusifin ruhsuz qəlbi yerə sərilir və alnından nazik qan çeşməsi açılır….

Müəllim və mürəbbilərə nə gözəl ibrətdir!

Bu misallı təlim və tərbiyəyə və yeniyetmə cavan nəslin təhzibi-əxlaqına dair Sereteli cənablarının daha çox bərgüzidə əsərləri vardır ki, təmamisini qəzetə sütunlarında zikr etməyə yer yoxdur. Bu axır vaxtlarda knyaz Akaki &quot;Müsəlman qardaşlarıma&quot; sərlövhəsində yazdığı bir şerində müsəlmanların qəflətdən ayılmağını müşahidə edib, onları təbrik, ülum və fənnin təhsilinə təşviq, ittihad və ittifaqa tərğib edib deyir: &quot;Çox çəkməz ki, sizi zəif, bacarıqsız və elmsiz bilənlərdən siz qüvvətli, bacarıqlı və elmli olarsınız….&quot; Heyfa ki, Akakinin bu təbriknaməsini ələ gətirə bilmədik ki, tərcüməsini eyni ilə burada yaza idik. Sereteli cənablarını cümlə müsəlman ədibləri və şairləri tərəfindən təbrik edib, Gürcüstanın fəxri üçün daha da çox yaşamaqlarını səmimi qəlbdən arzu və təmənna edirik.
&lt;/poem&gt;
[[Kateqoriya:1908-ci ilin məqalələri]]</text>
      <sha1>2qgkcpu82qjibps2dnqoxzmzwcnjh58</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Həyata dəvət</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19315</id>
    <revision>
      <id>84645</id>
      <parentid>51596</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:27:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9705" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Həyata dəvət
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              =
| mənbə              = [http://anl.az/el/k/fk_s.e.php Köçərli F. Seçilmiş əsərləri.-B.:Azər.SSR EA nəşr-tı. 1963.- 341 s.]
| əvvəlki            = 
| növbəti            = 
| il                 = 1911
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;&quot;Dünya beş gündür, beşi də qara&quot;. Beş günlük ömürdən ötrü bu fəna dünyada səy və təlaş etməyin, mal və dövlət şövqünə düşməyin, kəsb və hörmət qeydinə qalmağın, ömrü bihudə çürütməyin lüzumu varmı? Hər nə etsək axırımız fənadır! Kişi gərək axirəti üçün çalışsın, onun üçün sərmayə qazansın, ölümünü yadından çıxarmasın, gözünü axirət guşəsinə tiksin.

Ey əzizan! Bir baxın dünyayə--ibrətxanədir,
Axırın fikr etməyən aqil deyil, divanədir….

Möhtərəm üləma, vaizlərimizin məscidlərdə və məclislərdə camaata xitabən söylədikləri sözlər və nitqlər əksər övqat bu qisim vəz və nəsihətlərdən ibarət olduğu cümləyə məlumdur. Bu məzmunlu vəzlər ilə ruhani atalarımız, &quot;salikani-rahi-həqiqət&quot; camaatın etiqadına pərxaştlik və süstlük gətirib, dünya zindəganlığından onu soyudurlar, ümuri-məişətdə lazım olan səy və təlaşdan bir növ kənar edirlər. Bu qisim vəz və nəsihətlərin bərəkətindən müsəlman qardaşların var qüvvətləri zəifləşir, fikirdən hünərləri yatır, cürət və hünərləri bir işdə büruz etməyir, qəzalarına razı olub, hər bir cəfa və məşəqqəti qəbul edirlər, hər növ zəhmət və əziyyətə qatlanıb məişətin pozğun və cəfalı övzasına tab gətirirlər və hər işdə &quot;migüzərəd&quot; deyib rahət olurlar.

Dünya beş günlükdür, onsuz da axırı ölümdür. Beş günlük ömürdən ötrü çalışmaq yararmı və çalışmaqdan nə hasil?

Sultani-cahan isə gedər, canə inanma,
Çün baqi deyil, mülki-Süleymanə inanma.

Bəs hər kəs öz cəzasını o dünyada alacaqdır, lazımdır ölümə hazırlaşmaq, həyata vəfa yoxdur, baqi deyil.

Dünyagir və tamahkar vaizlər üçün camaatın belə qəflət və cəhalətdə yaşamağı, əlbəttə, çox xeyirdir. Hər nə ki, az-çox onlar qazanıb təhsil etsələr, gətirib öz ağalarına təslim edəcәklər, özləri isə aza qənaət edib, ancaq beş günlük ömr üçün əldə bir azacıq sərmayə saxlayacaqlar. Çünki ruhani ataları onlara vazeh dəlillər ilə sübut ediblər ki, dünya malı cəhənnəm odudur, nə lazım onu cəm etmək.

Nə gərəkdir sənə bu dövlətümal,
Yükünü yüngül eylə, ey həmmal!

Üləmayi-kiram həməvaxt biçarə hammalların zəhmətinin səmərəsini hiylə və təzvir ilə əllərindən alıb yüklərini yüngül etməyə çalışmışlar.

O səbəbdəndir ki, müsəlman aləminə nəzər yetirdikdə, onun fəna halı ilə avropalıların dolanacağını tutuşdururkən əqli-insan heyrətdə qalır. Dövlət, sərvət, mərifət, kamal, hünər, bilik, bacarıq, rahət güzəran avropalılarda; fəqr, zəlalət, yoxsullüq, cəhalət, avamlıq, hünərsizlik, narahatlıq, icz, əsarət və kəsalət aləmi-islamda. Bunlar gözün tikiblər axirətə, beş günlük ömrü bir tövr keçirib, darü bəqaya vasil olmağa, onlar çalışırlar dünya zindəganlıqlarını rahat etməyə və mürəffəhal ilə dolanmağa, özləri üçün dövlət və hörmət qazanmağa. Bunlar fəlakət və qəflətdə, onlar ciddiyyət və səadətdə; bunlar ölü, onlar diri! Avropalıların bu fəaliyyət, ciddiyyət və səadəti onların müsəlmanlardan artıq dərəcədə qabil və müstəid olmaqlarından deyil, məhz ondan naşıdır ki, onlar həyatın qədrini bilib, ondan müstəfid olurlar. Müsəlmanlar isə həyata meyil etməyib, məmatın fikrindədirlər.

Rus ədiblərindən məşhur Q. Petrov qraf Tolstoyun bir para fəlsəfəyə məxsus əsərlərini məqami-tənqidə qoyub, məzkur əsərlər rusların tənəzzül, kəsalət və bətalətinə səbəb olmasını sübuta yetirir. Tolstoyun &quot;məzərrət və şərarətə müqavimət etməməlidir&quot; rəy və qövlünü Petrov batil və müzürr əqidələrdən hesab edib, rusları həyata dəvət edir və nəsihət üzü ilə onlara deyir: &quot;Diriliyinizi qənimət bilib, zindəganlıq ediniz, zindəganlığın şərtlərini öyrənib, rahat yaşayınız, vaxtınızı qəflətdə keçirməyiniz, yatmayınız, donub bir nöqtə üzrə qalmayınız, yaşayınız və başqalarının həyatına səbəb olunuz. Ülum və fünuna, sənaye və ticarətə, fəlsəfəyə, alış-verişə, ziraətə, məktəb və mədrəsələrə hərəkət veriniz, həyat bəxş ediniz, məişət üçün təzə üsul və qaydalar tərtib ediniz, siyasi və iqtisadi işlərinizə təğyir və təbdil verib, başqaları ilə rəftar və əlaqənizi düzəldiniz, hürriyyət və ülviyyət kəsb ediniz&quot;. Bundan sonra cənab Petrov yazır:

&quot;Hürriyyət, müsavat və üxüvvət məsələsində gərək bir qüsur olmasın. Cümləyə qardaş gözü ilə baxılsın, başqalarının hüquq və ixtiyarlarına, məmuriyyət və asayişə riayət edilsin, bir nəfsə və bir tayfaya bir zərər dəyməsin. Heç bir millət və tayfanın şan və şərəfinə xələl yetişməsin, haqlarında cövr və sitəm rəva görülməsin. Hər bir millət, qövm və tayfa gərək xəta və bəladan məsun qalıb, asudə yaşasın, öz ədəbiyyat və lisanlarını, ayin və adətlərini mühafizə edib, bacardıqları xidməti bəşəriyyət aləminə yetirsin&quot;.

Petrovun əqidəsincə, əcnəbi millətlərin haqqında icra olunan təzyiqat, zülm və cəfa, həqiqəti-əmrdə qətlə bərabərdir, həqq-təala yaratdığı işığı söndürmək mənziləsindəndir, günahsızların qətlinə fərman vermək, acizləri boğazlarından asmaq məqamındadır. Bundan sonra Petrov cənabları yazır: &quot;Həyatı unutmayınız, ona rəhminiz gəlsin, həm vücudunuzda, həm başqalarda onu mühafizə ediniz, seviniz və əziz tutunuz, əski və qədim nişangahların uçub dağılmasına razı olmayıb, yazığınız gəlirkən qüvvətli bir millətin hücum və zülmü altında başqa bir zəif millətin hüquq və hürriyyətinin əlindən alınmasına, dilinin və dininin məhv və nabud olmas?na r?hminiz g?lm?zmi?….&quot;.

Petrovun bu sözləri qızıl suyu ilə yazılmalıdır!

Əlhəqq, həyatı sevmək və onun qədrini bilmək lazımdır. Bizlər isə bu mətləbdən qafil və uzaq düşmüşük, həyatın qədrini bilməyirik və hər kəs ki, bizlərdən bir azacıq onun qədr və qiymətini dərk edib, övzai-məişətini islah etməyə çalışır, dərhal cənab vaiz ilə ağa dərviş onun qapısını kəsib uca səslə yadavərlik edər ki, ey qafil, dünya ibrətxanədir, dünyaya uyma, axirəti əldən qoyma, karvani-dəhr yola düşübdür. Hər kəs yükünü tez yükləsə mərdanədir. Bu dünyayi-dunə rəğbət etmə. Axirət üçün tədarük gör, guşeyi-qəbirdən gözünü çəkmə, naz ilə başını balişi-nazə qoyma, çünki min-min nəzakət əhli xak ilə yeksan olublar.

Başını naz ilə qoyma nazbalış üstə, bax,
Gör nəzakət əhli min-min xak ilə yeksanədir!
Huşiyar ol, qıl tədarük, bax gedənlər səmtinə--
Guşeyi-qəbrə--qaranlıq, dar, nəmiş, viranədir.

Vaizin və ağa dərvişin belə sərsəri-xəzanə bənzər nəfəsi-sərdi müsəlman qardaşları cünbüş və hərəkətdən salıb, bütün cəsədlərinə bir süstlük və pərişanlıq ariz edir, belə ki, onların hər bir şeydən şövq və həvəsi kəsilib, məmatdan səva fikir və xəyallarına başqa bir şey gəlmir. Bir kəsin cürət və hünəri olmur ki, vaizi-alicənabdan sual etsin, əcəba, bu qaranlıq, dar və nəmiş məqama yazığı nə üçün dəvət edirsən, burada ki, həyatdan bir əsər yoxdur. Bu viranə mənzil ancaq ölülər üçündür. Mən ki, hələ ölməmişəm, diriyəm. Mənim zindəganlarıma, eyşü işrətimə nə üçün zəhər qatırsan, halımı pərişan və fikrimi didərgun edirsən?

Ey bizim ruhumuzun mürəttibləri və başımızın sahibləri ruhani atalarımız! Bizə rəhminiz gəlsin, insaf və mürüvvət ediniz, ətrafımızdakı miləlü əqvamın cümləsi tərəqqi yoluna düşüb, aramsız ciddü cəhd etməkdədirlər, əsbabi-məişətlərini təhiyyə qılmaqdadır. Cümlənin əqli, fikri, zehni işləyir, övzai-məişətləri yaxşılığa və asanlığa çevrilir. Cümlə millətlərin əfradı arı səbətlərə bal daşıyar kimi müttəsil işləməkdədirlər, amma biz yatıb qalmışıq, nə əqlimiz işləyir, nə fikrimiz və nə zehnimiz. Gözümüzü ancaq axirət guşəsin? tikib qalm?s?q. H?rd?n bir cunbus v? h?r?k?t buruz etdikd? aga d?rvisin s?si gusumuza yetisir: &quot;Axirin fikr etm?y?n aqil deyil, divan?dir….&quot;.

Q. Petrov rusları həyata dəvət edən kimi biz də müsəlman qardaşlara xitabən ərz edirik: &quot;Ey qardaşlar, həyatın qədrini biliniz, həyat allah-taalanın ətiyyəsidir, ayılınız, hərəkət ediniz, qapı-bacalarınızı açınız, evinizə işıq düşsün, üfunətli və ağır havası dəyişilsin. Gözünüzün tozunu silib, diqqət ilə ətrafa baxınız, hər kəs işləyir, çalışır, həyatdan nəfbərdar olur. Haqq-taala &quot;Leysə lil insanə illa masəa&quot; [1] əmr buyurmamışlarmıdır?

[1] Tərcüməsi: İnsan üçün onun əməllərindən başqa bir şey qalmayacaqdir.
&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:1911-ci ilin məqalələri]]</text>
      <sha1>ool72ivdek4xog9pzkjt8es6nlfjvdg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Həqiqi gözəllik və hərəkətsiz nisfimiz</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19318</id>
    <revision>
      <id>84641</id>
      <parentid>51600</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:25:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22461" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Həqiqi gözəllik və hərəkətsiz nisfimiz
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              =
| mənbə              = [http://anl.az/el/k/fk_s.e.php Köçərli F. Seçilmiş əsərləri.-B.:Azər.SSR EA nəşr-tı. 1963.- 341 s.]
| əvvəlki            = 
| növbəti            = 
| il                 = 1909
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;1

&quot;Molla Nəsrəddin&quot; jurnalının 14-cü nömrəsində qurşaqdan yuxarı iki adam surəti çəkilmişdir. Bunlardan birisi məhz ağzı ilə, o birisi başı ilə iş görən adamların şəkilləridir ki, onlara diqqət yetirməmək olmaz. Bu şəkillərin altında yazılıbdır: &quot;Bədənin hansı üzvü işləsə böyüyər və qüvvət tapar&quot;. Bu sözlərin doğruluğu şəkillərdən görünür.

Hər iki şəkil çirkin, yöndəmsiz, bədtərkib və hətta nifrət gətirici şəkillərdir. Əgərçi bu surətləri çəkməkdən &quot;Molla Nəsrəddin&quot;in muradı başı ilə işləyəni ağzı ilə zəhmət çəkənə tərcih verməkdir, vəli bizim nəzərimizdə hər ikisi çirkindir.

Ağzı ilə işləyənin ağzı və çənələri, başı ilə işləyənin başı bədənin sair üzvlərinə nisbətən həddən ziyadə böyük və zorba çıxıbdır.

Əvvəlki xırdaca başlı və yekəqarın bir qisim balıq var, ona oxşayır, ikincisi Hindistan aclarına bənzəyir.

Bu cür adamların vücudu hər məkanda və zamanda olubdur və vardır. Bizim içimizdə başı ilə iş görənlərin ədədi az isə də, ağzı və dişləri ilə şöhrət kəsb edənlərin həddi, hesabı yoxdur.

Hər halda bədənin bir üzvünün böyüyüb əndazədən çıxması və sairlərinii kiçilib balaca və zəif olması bədəni yaraşıqdan salır, onu çirkin, görkəmsiz və nahəmvar eləyir. Bədənin gözəl, göyçək və xoşayənd olması münhəsirdir onun üzvlərinin mötədil, mütənəssiq və yek-digərinə uyğun və müvafiq olmağına.

Nəinki bir bəşər qisminin, hətta sair heyvanat və nəbatatın, bəlkə hər qisim məxluqatın gözəlliyi və qəşəngliyi onların vücudunu tərkib edən əza və hissələrin biri-birinə müvafiq, yaraşıqlı və mütənasib olmalarından ibarətdir. Həddən ziyadə yekəağız, yekəbaş, yekəqarın adama xoş gəlməyən kimi, həddən ziyada balaca baş, xırdaça gözlər, nazik və zəif əllər və ayaqlar da adamın nifrətinə səbəb olur. Heyvanat qismində dəxi bu eyblər müşahidə olunduqda insan onlardan nifrət edir, düyünlü, əyri və bədtərkib ağacları da adəm övladı xoşlamayıb, hər şeyin gözəlinə, xoştərkib, xoşəndam və xoş şəklinə meyl və rəğbət göstərir….

Mədhi-dilbər yazmaqda misli və bərabəri olmayan Molla Pənah Vaqif gözəlliyin bir nişanəsi olan zülfə hər bir şeyini bağışlayır:

Bağlamışam din-imanı zülfünə,
Mənim kimi heyran hanı zülfünə,
Tapşırıb gedirəm canı zülfünə,
Yaxşı saxla, səndə əmanətimdir.

Və lakin insanın gözəlliyi, zahiri məlahət və hüsnü lətafətdən ibarət olmayıb, onda ağıl və fərasətin mövcud olmağı dəxi əvvəlinci şərtlərdəndir. Zahiri gözəlliyi və hüsn-camalı kamala yetirən ağlın nuru və mərifətin ziyasıdır. Ağılsız və mərifətsiz gözəl məqbul və müstəhsən deyildir. Bir surət zahirdə nə qədər düzgün, eybsiz və qüsursuz olsa da, onda ağlın nuru təcəlli etməsə, kamal və mərifət asarı görsənməsə, o surət dilpəsənd, könülalıcı və fərəhgətirici ola bilməz. Habelə ağlın mənbəyi, fikir və fərasətin məzhəri hesab olunan gözlər zahirdə nə qədər göyçək və eybsiz olsa da, insanın qəlbini tərpədib diqqətini cəlb edə bilməz, vaxta ki, onlarda ağıl və şüur əlaməti görünməyə. Maral, əlik, ceyran qismi çox heyvanlar var ki, onların gözlərinin tərifi şairlər kəlamına düşübdür. Vəli həqiqət halda ahu qisim heyvanların gözləri nə qədər zahirdə göyçək olsa da, insana çəndan təsir edə bilmir, əzbəs ki, onlarda şuxluq yoxdur, ağıl, fitrət və cibilli asarı görünməyir və Vaqifin yazdığı əlamətlər--&quot;fitnələr&quot;, &quot;fellər&quot; onlarda müşahidə olunmayır. Necə ki, şair deyibdir:

Qaynar gözlərindən, şux baxışından
Əcayib fitnələr, fellər görünür.

Bəs məlum olur ki, şairin sevdiyi qaynar gözlər o gözlərdir ki, ağıl və fəhmin əlaməti onda zahir olur və onların şux baxışından fitnələr və fellər görünür. Şairin sevdiyi şux baxışlı gözlərdir, ahunun zahirdə göyçək, amma həqiqətdə qəlbi-insanı hərəkətə gətirməkdə aciz olan qara gözləri deyil. Hükəma nöqteyi-nəzərincə hər bir camaat, hər bir qövm və millət təklikdə böyük bir cisim mənziləsindədir və bu cismi-əzimi təşkil və təsis edən əfradi-bəşər onun üzvləri məqamındadırlar.

Belə olan surətdə hər bir camaatın, hər bir tayfa və millətin şan və şərafəti, qüvvət və miknəti, dövlət və sərvəti filcümlə maddi və mənəvi salamatlığı, gözəlliyi və vəqü heysiyyəti münhəsirdir onları tərtib və təşkil edən üzv və ünsürlərin yek-digərinə mütənasiq və mütənasib olmasına və bunların sülh və ittifaq ilə səy və təlaş edib. Hər birinə müxtəss olan əmalı icra etməsinə. Necə ki, baş işləyib bədənin sair üzvləri hərəkətdən düşəndə və ya sair üzvlər işdə olub, baş işsiz və fikirsiz qalanda şəxsin bədəni çirkin olub işi düzgün getməz, habelə də bir millətin ünsürlərindən bir hissəsi müttəsil işdə və təlaşda olub qeyri bir hissəsi fəaliyyətdən düşsə, işsiz və hərəkətsiz qalsa, o millət nəinki zahirən çirkin, bədtərkib görünəcәkdir, bəlkə müruri-əyyam ilə mənən dəxi zəif, aciz və qüvvətsiz olub taqətdən və hörmətdən düşəcәkdir, şan və şərafətini bilmərrə itirəcәkdir.

Rübi-məskunun müxtəlif mərkəzlərində sükunət edən müsəlman millətlərinin mədəniyyət və fəzilət cəhətincə dalda qalmaqlarına, tərəqqi və təalada icz göstərməklərinə bais olan ümdə səbəblərdən birisi də onların hər birisinin təklikdə yarı hissəsi işdə və zəhmətdə olub, o biri hissəsi, tamam yarısı işsiz və şüğlsüz, dünyadan bilkülliyyə bixəbər halda yaşayıb qalmağıdır. Bu bədbəxt hissə aləmi-islamda ünas əhlindən ibarətdir.

Təlim və tərbiyədən məyus, hörmət və ixtiyardan məhrum qalmış müsəlman övrətləri qədim əsrlərdən bəridir ki, ciddi fel və hərəkətdən düşmüş, izzət və şərafətini itirmiş, hərəkətsiz və ölmüş bir üzv məqamındadır….

2

Neçə vaxt bundan müqəddəm &quot;Hərəkətsiz hissəmiz&quot; sərlövhəsi ilə &quot;Tərəqqi&quot;də yazdığımız bir məqalədə məzkur hissənin aləmi-islamda ünas əhlindən ibarət olduğunu şərh və bəyan etmişdik. Məqalənin axırında bu mətləbə daha da bəst verməyi vədə etmişdiksə də, vaxtında vədəyə əməl edə bilmədik. Möhtərəm oxucularımız əfv buyursunlar.

Necə ki, falic azarına mübtəla olan bir bədənin məriz və illətli hissəsi salamat olan hissəsinə kömək əvəzinə ağırlıq və əziyyət yetirir, habelə aləmi-islamda da müsəlmanların bir nisfi ki, ibarət ola ixtiyarsız, elm və tərbiyəsiz biçarə arvadlardan, nisfi-digərinə böyük həml olub, onların tərəqqi etməyinə, elm və mərifət kəsb qılmağına mane olur. Həm əqlən və həm şərən arvadlar kişilərin bir şaqqası və dilimi olmağı mühəqqəqdir. Buna &quot;innəmən nisau şəqaiqür ricali&quot; hədisi-şərifi şahiddir.

Bu hədisdən anlaşılan budur ki, arvad kişinin misli və nəziri və yaxud nisfi-digəridir. Belə ki, kişi təklikdə naqis və yarımçıq bir vücuddur. Onun həddi-kamala yetişməyi bağlıdır nisfi-digəri məqamında olan arvadın vücuduna. Bunların hər ikisindən övlad törəyir və nəsil əmələ gəlir. &quot;Bəqayi-insan, nizami-bəşər və nəzmi-dövran&quot;--bu iki şaqqaların birləşib bir cildi-vahidə girməyinə bağlıdır. Burası dürüst təhqiq və təfhim olunandan sonra arvadların viqayeyi-hüquqları əmrində ehtimami-küllü göstərməlidir. Xüsusən, bizim əsrimizdə ki, hətta Avropa arvadları arasında dəxi böyük cünbüş və hərəkət var. Hər yerdə cəmiyyətlər təşkil edib, azadə arvadlar öz azadlıqlarına qane olmayıb, daha da artıq hüquq və ixtiyar kəsb etməyə çalışırlar. &quot;Molla Nəsrəddin&quot;in 29-cu nömrəsində &quot;Bihəyalar&quot; ünvanında yazılmış nazik işarəyə diqqət yetirilməlidir.

Rus şairlərindən məşhur Nekrasov bir kəlamında rus arvadlarının ixtiyarsız və fəna bir halda yaşamalarından bəhs edib, onların üç qisim bəd iqbalda və nəhs taledə yaranmaqlarını zikr qılır. Əvvəlinci bəd tale onların anadan kəniz və ixtiyarsız doğulmağıdır. İkinci bəd tale qul kişiyə arvad olmağıdır. Üçüncü bəd tale və qarabəxtlik qul anası olmağıdır və qul övlada pərəstarlıq etməyidir.

Burada Nekrasov rus arvadlarının fəna halını, icz və inkisar üzrə zindəganlıq etməklərini göstərmək ilə belə tamam rus millətinin ixtiyarsız qul olmalarını dəxi gizləməyibdir. Bəlkə kişilərin daha da artıcaq yaman halda dolanmaqlarını bəyan edibdir. Filhəqiqə &quot;Qul kişiyə arvad olmaq, qul adama analıq etmək&quot; ağır və məşəqqətli peşə isə də, hər iki surətdə həqiqəti-əmrdə qul olan kişi olur, arvad olmur.

Amma müsəlmanlıqda müsəlmanlar arasında hər üç surətdə qul və kəniz halında gün keçirən və ömrünü zay edən arvad tayfası olur. Anadan kəniz doğulur, ərə getdikdə ərinə kənizlik edir və həmişə ərinə və yoldaşına &quot;ər&quot; və &quot;yoldaş&quot; deməyib, &quot;sahibim&quot; deyir. Axırda tərbiyəsiz övladına ana olmayıb, kəniz olur.

Qədim zamandan bəridir ki, Azərbaycan türklərinin arasında arvadların halına məxsus onların öz dillərindən belə sözlər deyilir:

Qız idim, sultan idim,
Nişanlandım xan oldum.
Gəlin oldum, qul oldum,
Ayaqlara çul oldum!

Bu sözlərdən məlum olur ki, müsəlman arvadı ömründə beş-on il xoşbəxtlik və ağ gün görürsə, o da qızlıq əyyamındadır. Ona nişan taxılanda bir az vaxtda hörməti zahirən bir azacıq da artır. Elə ki, gəlin olur, qul olur və get-gedə hörmət və izzətini bilmərrə itirib, ayaq altına düşən çul və palas mərtəbəsinə tənəzzül edir. Başqa bir misalda arvadın dilindən bu sözləri eşidirik:

Qız idim, geydirdilər ibrü vəfa köynəyini,
Nişanlandım, geydirdilər zövqü səfa köynəyini,
Gəlin oldum, geydirdilər cəbrü cəfa göynəyini.

Bu sözlər dəxi ona şəhadət verir ki, müsəlman arvadının ömründə bir neçə ağ gün varsa, o da qızlıq və nişanlılıq halındadır.

Bu ağ gün də müsəlman qızlarının çox tez ərə verilməyi nəzərə alınsa, on dörd-on beş ildən ziyadə çəkmir. Ondan sonra biçarə arvad analıq halına yetişib, ölənə kimi əynindən &quot;cəbrü cəfa&quot; köynəyini çıxartmır və sahibinin sərtvücud rəftarından vaxtsız qocalır, qönçə ikən açılmamış solur, tələf olur….

Əgər mətləbin künhünə diqqət yetirib dürüst fikir etsək, onda görərik ki, arvadların təlim və tərbiyəsiz qalmaqlarının, çox işlərdə ixtiyarsız olmaqlarının, övzai-zəmanədən və dünya işlərindən bilkülliyə bixəbər qalmaqlarının zərəri özlərindən artıq kişilərə yetişir, ağılsız, elm və mərifətsiz arvadın yaraşıqsız işi və uyğunsuz hərəkət və söhbəti hamıdan artıq öz kişisinə təsir edir. Kişi təcrübə, elm və bilik cəhətincə hər zaman və məkanda arvaddan artıq olubdur və özünün şaqqası məqamında olan arvadın ağılsız, fəhmsiz və sadədil olduğunu müşahidə etdikcə ürəkdən ağrıyıb içəridən yanır.

O səbəbdəndir ki, bir kişi elm və mərifət sarıdan nə qədər artıq tərəqqi etmiş olsa, bir o qədər o özü üçün münasib yar və yoldaş aramaqda ehtiyatlı olur və evlənmək üçün ən çətin məsələlərdən birisi hesab olunur.

Bu çətin məsələ cümlədən artıq müsəlman əhli-mərifətinin (intelligensiyasının) qabağını kəsibdir. Əksər ittifaqlarda onlar öz millətləri və həmməzhəbləri arasında müvafiq həmsər və yoldaş tapa bilməyirlər….

Bu halda intelligentni şəxsin təmənnası artıbdır. O təmənnaları keçmiş zəmanənin ayin və adatı ilə tərbiyə almış qızlar yerinə yetirməkdə acizdirlər. İndiki adamlar məhəbbət adlanan ali hissə başqa məna verirlər. O səbəbdəndir ki, mədəniyyətli millətlər arasında təəhhül və təzvic məsələsinə artıq diqqət yetirirlər və artıq ehtiyatlı olurlar. Burada bir boşqab şirni və bir kəllə qənd və üç manat pul ilə tez əldən iş bitib əqdi-nikah cari olmur.

Doğrudan da, ər ilə arvadın arasında mərifəs cəhətincə nə qədər təfavüt çox və mənəvi qərabət az olsa, bir o qədər bunların bir yerdə olmağı kişi üçün ağır və çətin olur. Bu surətdə elmsiz və mərifətsiz arvad kişisinin ruhani tərəqqisinə və mənəvi şüğllərinə mane olur. Biçarənin qol və qanadını bağlayıb, ağıl və ruhunun tərəqqi və təcəllisini gah qisim-qisim iddialar ilə pozur və gah həmişə əllərində olan göz yaşı ilə qərq edir. Ürəyi elm və bilik şövqü ilə dolmuş və qəlbində mərifət çırağı yanmış hər bir kişi, xüsusən cavanlıq mövsümündə, mərhum Abdullabəy Asinin kəlamı misdaqincə &quot;Günəş həmxanəliyini məva etmək arzusunda olub&quot;, tərlan kimi uca məqamlara uçub qalxmaq istəyir və lakin bu halda dişi qaz misilli bir arvada rast gəlib, qüvvəyi-şəhviyyəsinə məğlub olub, onunla həmsər olur və tezlikcə özü də tərlan ikən çevrilib qaz olur, çamurlu və üfunətli gölmələr içində özünə və balalarına üfunətli tömə axtarmaqla ömrünü zay edir.

Belə ki, &quot;Mürği-Qaf ilə həmzəban olub, dövrə qalxmağa balü pər bağlamış&quot; arvadlar hənuz müsəlmanlar arasında hasilə gəlməyibdir.

3

Bilmək gərəkdir ki, ünas əhlinin elm və mərifətsizlikləri ucundan bu qədər dalda qalmaqları, bu qədər biixtiyar, avam və sadədil olmaqları məhz bir özlərinə və kişilərinə zərər yetirmir. Bəlkə bunlardan da artıq onun ziyanı və sədəməsi övlada və körpə balalara toxunur.

Tәәccüb etməli haldır, analıq və ana olmaqlıq ziyadə çətin və bununla belə müqəddəs bir peşə sayıldığı halda, o çətin peşəni və müqəddəs vəzifəni layiqincə icra etməyə analar hazırlaşdırmaq fikrinə düşmürlər. Bu məsələdə hamıdan artıq qəflətdə olan müsəlmanlardır. Dünənki uşağı, gəlin oynadan və ağzından hənuz süd iyi gələn körpə bir qız balasını bu gün arvad edib, gəlin oynatmaq əvəzində balaya süd və tərbiyə verməyə vadar və məcbur qılırlar. Nə böyük zülm və ədalətsizlik! Və nə böyük cəhalət və divanəlik! Filhəqiqə, belə körpə, əti və sümüyü bərkiməmiş anadan vücuda gələn balalar cismən və əqlən nə qədər zəif, nəhif və mayasız gərək olsunlar. Övladın tərbiyəsi və təlimi ancaq o vədə qaydaya düşüb təbii ola bilər ki, onların vücuduna səbəb olan ata və ana həddi-kamala yetişib, ağıl və fərasətdə, elm və bilikdə, ixtiyar və hüquqda biri-birinə müvafiq olalar, biri-birinə həqiqi mərifət və məhəbbət ilə bağlanmış olalar və hər ikisi təlim və tərbiyənin yolunu kamalınca anlayalar. Bu surətdə demək olar ki, ər və arvad bir cismin, bir bədənin iki müvafiq hissələri və təbii parçalarıdır. Ancaq belə əqlən, əxlaqən və cismən yek-digərinə müvafiq və müsavi olan ər və arvadın əqdləri mübarək və müqəddəsdir və bunlardan törəyən övlad hüsn-tərbiyə almağa müvəffəq ola bilər. Zira ki, ağıl və kamalı dürüst və canı salamat valideyn çalışacaqlar ki, övladları hər bir cəhətdən onların özündən əfzəl və ikmal olsun.

Xeyli zamandır ki, Avropada və sair yerlərdə mədəniyyətli qövm və tayfalar arasında ünas tayfası öz hüquq və ixtiyarlarını axtarmaqdadır. Bəzi məmləkətlərdə bunlar bir növ məramlarına nail və mətləblərinə vasil olmuş kimidirlər. Bunları təbrik etmək olar. Bu axır vaxtlarda islam aləminin bəzi niqat və guşələrində müsəlman arvadlarının içində bir növ cünbüş və hərəkət müşahidə olunur. Onlar tərəfdən gahda bir nazikanə tələbi-hürriyyət, hüquq və ixtiyarat sədası gəlir. Müsəlman xanımları da guya özlərinin fəna halda yaşamaqlarını düşünüb, qeydi-əsarətdən və bəndi-zillətdən azad olmaqlarına çarə və tədbir aramaq fikrinə düşürlər. Yavaş-yavaş özlərini tanımaq, təkliflərini anlamaq, qədr və qiymətlərini bilmək istəyirlər.

Doğrudan da, ana olmaq, körpə balaya döşdən süd verib onu bələməkdən və ona dayəlik etməkdən ibarət deyil. Analığın, necə ki, yuxarıda zikr olundu, başqa şərt-şrutları vardır ki, onları kamalınca dərk edib yerinə yetirməyə elm və mərifət və anlaq lazımdır.

Və həmçinin arvad olmaq yalnız bir bədən və cisim ilə kişiyə qulluq edib, cismani xahişlərini əmələ gətirmək deyil. Həqiqi arvad olmağın dəxi çox mühüm şərtləri vardır ki, onları bilməməkdən bizim yazıq arvadlarımız kişilərinin nəzərində belə xar, zəlil
olublar.

Elmsiz və cahilə ananın öz övladına nüfuzu o vaxta kimi ola bilər ki, onlar nabaliğ tifl halındadırlar. Necə ki, onların ağıl və fəhmi yaxşı-yamana fərq verməkdə acizdir.

Amma zamaniki övlad böyüyüb təlim və tərbiyə alır və elm nuru ilə ağıl və zəkavətini işıqlandırır, onda anasının dünyadan bixəbər və sırf cahilə olduğunu bilib, bir yandan onun sadəliyinə təәccüb edir və bir yandan ona yazığı gəlir. Belə olan surətdə mənəviyyat sarıdan onların yaxınlaşmağı mümkün olmur.

Ananın sözünü övlad, övladın dediyini ana başa düşməyib, xilqətən bu qədər yavuq ikən biri-birinə yad olurlar. Bu halda biçarə ana övladından şikayətçi olub, onların əmək itirməklərindən, haqq-naşünas olmaqlarından başlayır qonum-qonşuya giley etməyə. Bu hal həqiqətdə hər iki tərəf üçün ağır və ürək yandırıcı bir haldır.

Bu halı rus ədiblərindən məşhur Turgenev &quot;Atalar və oğullar&quot; sərlövhəsi ilə yazdığı bir romanında artıq məharətlə kəşf və bəyan edibdir.

Heyfa ki, bizim əhli-qələmimiz belə mühüm mətləblərdən qafildirlər. Ər ilə arvadın arasında olan əlaqəyə diqqət yetirdikdə görürük ki, bunların mabeynində təfavüti-əql, fəhm və idrak daha da artıq dərəcədədir. Bu təfavütdən nəşət edən fənalıq və nifaq məişətimizi pozğun edib, dolanacağımızı nizam və qaydadan salır və bu yolda o qədər faciələr və ürək yandırıcı müsibətlər vüquə gəlir ki, onları dil ilə söyləmək və qələm ilə yazıb başa yetirmək olmaz. Ər və övrət şərən və əqlən bir bədənin iki şaqqası və müvafiq hissəsi olduqlarına görə bunların arasında olan yekdillik, ülfət, məhəbbət və mənəvi qərabət gərəkdir heç bir kəsin mabeynində mülahizə olunmasın və lakin, mətəəssüf, müsəlmanlar arasında hər bir ailənin xoşbəxtliyinə səbəb olan bu iki hissə, yəni ər və arvad əksəriyyətən bir-birinə müvafiq gəlmir. Hissənin biri, yəni ər, yəni ağıl və kamal və bilmək cəhətindən öz mənəvi parçasından, yəni arvadından əla dərəcədə durduğuna görə onunla ülfət və saziş edə bilmir.

Bu mənanı &quot;Molla Nəsrəddin&quot;in 30-cu nömrəsində cənab Lağlağı &quot;həlal&quot; ünvanında yazdığı məqalədə zarafatyana daha da açıq söyləyibdir. Amma o şey ki, Lağlağı məzəliliyə salıb açıq söyləyir, onu biz bir az pərdəli danışmağa məcburuq.

Necə ki, qədim Yunanıstanda hükəma və filosoflar öz ailələrindən xəlvət qaçıb, getera adlanan azad və bir növ əxlaqsız arvadlar məclisində ruhlarını şad və vaxtlarını xoş keçirirdilər, habelə bu halda bizim müsəlmanlar içində, xüsusən elm və kamal təhsil edənlər arasında, çoxları elm və tərbiyəsiz müsəlman arvadlarına meyl və rəğbət göstərməyib, özləri üçün naməşru yol ilə ruslardan, nemsələrdən və yəhudilərdən yoldaş və həmsər axtarırlar. Bizim anladığımıza görə, özgə sayaq da ola bilməz. Çünki kişini arvad özünə məhz bir cismi və zahir camalı ilə bənd edə bilməz. Bunun üçün ağıl və kamal da lazımdır. Zahiri gözəllik kişini ancaq əvvəl dəfələrdə özünə mayil və rağib edir. Necə ki, kişi bir gözələ malik və sahib olmayıbdır, onun tələbindədir və bu halda gözəllik nüfuzu artıq və hökmürəvandır. Amma elə ki, kişi ona qalib gəldi və ona sahibləndi, onda zahiri gözəllik mənadan düşür və bir az vaxtdan sonra əzəlki qədrü qiymətini sahibinin nəzərində itirir. Bundan sonar kişini özünə bənd edən ağıl və kamal və sirətin gözəlliyidir. Və həqiqəti-əmrdə insanı özünə bağlayan və həmişəlik aşiq edən camali-zahiri deyil, camali-mənəvidir. Əsil gözəllik surətdə deyil, ağıl və kamalda, əxlaq və sirətdədir.

Bunu dürüst biləndən sonra arvadlarımızın ağlının, əxlaqının və filcümlə mənəvi kamalatının tərbiyəsinə məşğul olmağı əvvəlinci vəzifələrimizdən gərəkdir hesab edək. Tərəqqi və təalamızın hüsulu arvadlarımıza təlim və tərbiyə verməyə və onları qaranlıq və cəhalət aləmindən elm və mərifət dünyasına çıxartmağa münhəsirdir.

Bu halda hərəkətsiz və taqətsiz hissəmizi hərəkətə gətirib, bütün bədənə dirilik və salamatlıq vermiş kimi oluruq və mənəvi tərəqqimizə bir rast və gen-şahrah açırıq.
&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:1909-cu ilin məqalələri]]</text>
      <sha1>3bsz7m8orc4anbyu3poyqh3ozurap6e</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Həsənbəy Məlikov</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19319</id>
    <revision>
      <id>84640</id>
      <parentid>51601</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:25:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4776" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Həsənbəy Məlikov
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              =
| mənbə              = [http://anl.az/el/k/fk_s.e.php Köçərli F. Seçilmiş əsərləri.-B.:Azər.SSR EA nəşr-tı. 1963.- 341 s.]
| əvvəlki            = 
| növbəti            = 
| il                 = 1907
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Bu fani dünyanı, onun əzab və əziyyətlərini həmişəlik tərk edib aramızdan getmiş Həsənbəy Məlikov müsəlmanlar arasındakı məşhur ictimai xadimlərdən biri idi.

Biz Həsənbəylə 1906-cı ilin avqustunda Bakıda müsəlman müəllimlərinin qurultayında tanış olmuşduq. Həsənbəy həmin qurultaya sədr seçilmişdi. Yaşının çox olduğuna baxmayaraq pedağoji xarakter daşıyan hər hansı bir məsələnin həllində o canlı zəkaya, xeyli təcrübə və biliyə malik olduğunu büruzə verirdi və müsəlmanlar arasındakı ikisinifli ibtidai məktəblərin nəzdində kənd təsərrüfatının müxtəlif sahələri üzrə şöbələr açılması üçün təhsil üzrə ölkənin ali rəisliyi qarşısında vəsatətdə bulunmaq fikrini də ilk dəfə o ortalığa atmışdır. Böyük həyati təcrübəyə və fitri zəkayə malik olan Həsənbəy hər şeydən daha çox bizim məktəblərin təbii ehtiyaclarına və tələblərinə diqqət yetirirdi: o, boş və gurultulu ibarələri sevmirdi və həyatla az tanış olan bəzi gənc pedaqoqların söylədiyi nitqlər, görünür, onu dilxor edib əhvalını pozurdu; bütün bunlarla birlikdə, onda böyük səbr var idi və başqalarının mülahizəsinə lazımi bir hörmətlə yanaşırdı.

Həsənbəyin əsas xidmətlərindən biri bundan ibarətdir ki, o öz həmməzhəblərinin oyanmasına ilk təkan vermişdir. Biz hələ keçən ilin dekabrında &quot;Zaqafqazye&quot;də Həsənbəyin &quot;Əkinçi&quot; qəzeti haqqında rəy vermişik. &quot;Əkinçi&quot;nin məqsədi müsəlmanların mədəniyyətsiz kütlələri arasında faydalı kənd təsərrüfatı biliklərini yaymaq idi.

Qəzet bu məqsədi izləyərək, öz səhifələrində kənd təsərrüfatının müxtəlif sahələrinə dair sadə xalq dilində xeyli müxtəlif məlumat verir, torpağı gübrələməyin ən yeni qaydalarını göstərir, bu və ya digər təkmilləşdirilmiş kənd təsərrüfat alətlərinin tətbiqi haqqında yazırdı.

Bundan əlavə, qəzet öz oxucularına təbabətə, hifz-səhhəyə, fiziologiyaya və sairəyə dair bir çox faydalı məsləhətlər verirdi. &quot;Əkinçi&quot; qəzetində &quot;Müsəlmanların geri qalmasının səbəbləri&quot;, &quot;İslam tərəqqiyə mane olurmu?&quot; və bu kimi vacib məsələlərə toxunan çox ciddi məqalələr də dərc olunurdu.

Bu və başqa məsələlərə dair &quot;Əkinçi&quot; qəzetinin əsas əməkdaşları — Əhsənül Qəvaid, Heydəri, sabiq şeyxülislam Hüseynzadə, Əsgərağa Gorani, Nəcəfbəy Vəzirov tərəfindən yazılmış faydalı məqalələr indi də öz əhəmiyyətini itirməmişdir.

Lakin, təəssüf ki, bu qabaqcıl adamların bilik və elm ziyasını müsəlmanların cahil kütlələri arasında yaymaq cidd-cəhdləri və onları daha yaxşı və şüurlu bir həyata çağırışları təsəlliverici bir nəticəyə gətirib çıxarmadı və müsəlmanlar əvvəlki kimi yenə də elm və maarif məsələlərinə laqeyd qaldılar. Hələ bu azdır, onların bəziləri Həsənbəydən xahiş etmişdir ki, onları rahat buraxsın və elm haqqında bu &quot;səmərəsiz&quot; hədyanlarla onları əziyyətə salmasın.

&quot;Əkinçi&quot;nin 1876-cı il 7-ci nömrəsində Həsənbəyin dostlarından bir nəfər &quot;S&quot; imzası ilə yazdığı məktubunda ondan soruşur ki, bu &quot;elmi-əbdan&quot;[1] haqqında yazmaqdan nə vaxt əl çəkәcəkdir.

[1] &quot;Elmi-əbdan&quot; ifadəsi altında şəriət dərslərindən başqa bütün elmlər nəzərdə tutulur.

Öz şübhəsini ifadə edərək bildirir ki, Həsənbəy bu &quot;elmi-əbdan&quot; məsələsi ilə işi o yerə gətirib çıxaracaqdır ki, qəzeti bağlanacaqdır. Həsənbəy öz dostu &quot;S&quot;ә cavab verib deyir ki, peyğəmbərin dünyəvi elmlərin həyat üçün əhəmiyyəti və zəruriyyəti haqqındakı sözlərini müsəlmanlar çoxdan unudublar və o, həmin sözlərin əhəmiyyət və mənasını bərpa etməyi özü üçün müqəddəs vəzifə sayır. Buna görə də, azərbaycanlıların yeganə qəzeti olmaq etibarilə &quot;Əkinçi&quot; dərvişlik edib, öz oxucularına &quot;1001 gecə&quot; nağılları danışa bilməz; bu qəzet öz qüvvəsi daxilində cəhalət zülmətindən allahın işıqlı dünyasına çıxmaqda öz həmməzhəblərinə kömək etməyə borcludur.
&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:1907-ci ilin məqalələri]]</text>
      <sha1>g4nad3o3m4mr105u2ydna5dg2jba7eg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Hörmətli &quot;Şərqi-rus&quot; ruznaməsinə bir neçə söz</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19320</id>
    <revision>
      <id>84639</id>
      <parentid>51602</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:24:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9496" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Hörmətli &quot;Şərqi-rus&quot; ruznaməsinə bir neçə söz
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              =
| mənbə              = [http://anl.az/el/k/fk_s.e.php Köçərli F. Seçilmiş əsərləri.-B.:Azər.SSR EA nəşr-tı. 1963.- 341 s.]
| əvvəlki            = 
| növbəti            = 
| il                 = 1903
| qeydlər            = 
}}
&lt;poem&gt;İyirmi beş sənə bundan əqdəm Badkubə şəhərində nəşr olunan &quot;Əkinçi&quot; qəzetəsi müsəlman qardaşları təhsili-ülum və fünuna tərğib və təşviq edən zaman onlardan kəmetinalıq və soyuqluqdan başqa bir əsər görmədi. Hətta bəzi əşxas ki, o əsrin sahibi-kamal və əhli-mərifəti hesab olunurdu, Hadiyül-Müzəllin Qarabaği kimiləri, &quot;Əkinçi&quot;nin məsləkini müzür və onda dərc olunan gözəl mətləbləri özlərinin köhnə adət və ayinlərinə zidd bilib, biçarə mühərriri nalayiq sözlər ilə həcv edib, olmazın böhtan və iftiranı haqlarında söyləmişdilər. Belə naşayəstə əməlin müqabilində cənab mühərrir özgə bir əlac tapmayıb, məzkur həcvin bəzi naməqbul yerlərini ki, çirkin föhşlərdən ibarət ola, atıb, yerdə qalanını eyni ilə qəzetəsində çap etdirib, həcvin axırında bunu qeyd etmişdi: &quot;Hadiyül-Müzəllinin həcvini təmamən çap etməyə izn olunmadı. Amma o cənabın və onun həmrəylərinin könlü şad olmaq üçün fikrim budur ki, bir daş üstə onu qazıdıb, Qarabağ ilə Zərdab sərhəddində qoyam, ta ki, gələcəkdə bizim övladımız o yadigara baxıb bilsinlər ki, mən milləti-islamı qəflətdən ayıltmaq istəyən vaxtda nə qisim adamlara rast gəlmişəm&quot;.

Filhəqiqə demək olur ki, o vaxt cəhalət və nadanlıq Zaqafqaz müsəlmanlarını əhatə edib elm və mərifət nurundan onları bibəhrə qoymuşdu. İki ildən bir qədər ziyadə &quot;Əkinçi&quot; artıq üsrət və məşəqqət ilə zindəganlıq edib, canını millət uğrunda fəda etdi və onun gözəl sözləri və nəfli məlumatı cəhalət pası ilə tutulmuş qəlblərə əsər etmədi. &quot;Əkinçi&quot;dən bir neçə il sonra əvvəlcə &quot;Ziyayi-Qafqaz&quot; və onun dalınca &quot;Kəşkül&quot; ruznamələri Tiflisdə təb və nəşr olunmağa başladı. Amma onlar da çox yaşamayıb, ömrlərini bizə bağışladı. Bu iki qəzetənin zavalını əgərçi çoxları mühərrirlərindən görüb onların biməslək və tamahkar olmaqlarından bəhs etdilərsə də, bizim əqidəmizə görə, camaatımızın da bihümmət və kəmetina və süstrəy olmaqları məzkur qəzetələrin fövt olmasına bais olubdur və insafdan xaricdir ki, biz öz qüsurumuzu bilkülliyyə özgənin boynuna atıb özümüzü safa çıxardaq. Axırıncı qəzetənin ki, &quot;Kəşkül&quot;dən ibarət ola, zavalından on il gəlib keçdi və bu müddətin ərzində biz ruznaməsiz qaldıq. Amma bu illər bizim üçün boş keçmədi. Zəmanənin təqazası bir yandan, mədəni və mərifətli qonşularımızın təsiri özgə bir tərəfdən bizi hərəkət və cünbüşə gətirdi və demək olar ki, bu halda müsəlmanlar bir növ qəflətdən ayılıb tərəqqi yoluna üz qoyublar. Hər guşədən elm və mərifət sədası və hər büqədən təlim və tədris icrası eşidilib müşahidə olunmaqdadır.

Lillahülhəmd bu günlərdə intizarını çəkdiyimiz &quot;Şərqi-Rus&quot; ruznaməmiz mərifət meydanına qədəm qoyub, elm və mədəniyyət bayrağını qalxızdı. Ətraf və əknafdan idarəyə daxil olan təbriknamələr, nəzm və nəsr ilə ruznamənin tərifi qəfləti-tövsifi yuxusundan ayılmağımıza böyük bir dəlil və əlamətdir desək, xəta etmiş olmarıq. İyirmi beş il bundan irəli qəzetə haqqında yazılan həcv və föhşlərin indi mədh və tərifə təbdil olması, əlbəttə, bizim üçün böyük bir mayeyi-iftixardır….

Bu halda &quot;Şərqi-Rus&quot;dan, hansı ki, ancaq bir aydan bir az ziyadədir nəşr olunur, böyük xidmətlər və mühüm faydalar tələb etmək ağıl və insafdan kənardır. Qəzetə işi ağır işdir, xüsusən, müsəlmanlar içində, hansılarının ki, mətbəəsi yox, yaxşı hürufatı yox, hürufat tərtib edən xidmətçiləri yox, mahir və məlumatlı köməkçiləri və əxbarnəvisləri yox və bunlardan əlavə şövq və həvəslə qəzetəni oxuyub bahasına pul verən müştəriləri yox. Qəzetədən yetişən nəf və fayda bu qüsuratın rəf və təshihi ilə vüqua gəlir və əgər bizim xahişimiz qəzetəmizi nəfili və ləyaqətli etmək isə, onda borcumuz budur ki, onun ehtiyacatını düzəldək, intişarına hümmət və qeyrət göstərək və ərbabi-qələmimizə borcdur onun mündərəcatını xeyirli və zamananın təqazasına müvafiq məlumat ilə doldursun, ta ki qəzetəni oxuyanlar ondan istifadə edib, arzu və təmənnaları puç və ümidləri zay olmasın.

Keçən nüsxədə zikr olundu ki, bizim müsəlmanlar qəflət yuxusundan ayılmaqdadırlar. Bu doğrudur. Amma yuxunun müddəti uzun və özü ağır olmağa görə birdən-birə onun əsərindən xilas olmaq çətindir. Bədən zəifləşib, üzvlər taqət və hərəkətdən düşüb, kəsalət cismin əza və cəvarihlərinin cümləsinə sirişt edibdir. Belə ki, ayılmış zəif bədəni birdən qaldırıb ayaq üstə qoymaq qeyri-mümkündür. Lazımdır ona müalicə etmək və qüvvət gətirən dərman və qida yedirtmək və bir müddət onun tədavi üsuluna mütəvəcceh olmaq. Bu isə bağlıdır ağıllı və kamallı kəslərin hümmətinə və əhli-mərifətin və ərbabi-qələmin hünər və qeyrətinə. Heç kəs əlindən gələni gərək bu yolda müzayiqə eyləməsin və cümlə din və millət təəssübü çəkənlər bacardığı qədər kömək və müavinəti ya əqli və qələmi ilə və ya malı və canı ilə ola gərək əsirgəməsin. Milləti ayıldan və onun ruhani və cismani qüvvələrini hərəkətə gətirən, qəlbini ziyalandırıb, ruhunu tazələndirən gözəl və ali fikirlər, hüsni-tədbirlər, doğru və salamat sözlər və səmimi-qəlbdən çıxan avazlar olacaqdır. Hər kəs xeyrxahi-millət isə və bu yolda danışıb yazmağa özünü müqtədir bilirsə hünər və sədaqətini göstərsin. Şükür olsun allaha, intişari-fikir və tədbir üçün &quot;Şərqi-Rus&quot;un səhifələri açıq və vüsətli bir meydandır. Cümlənin gözəl və nəsihətamiz sözləri, hüsni-rəyləri və etiqadları cənab mühərrir tərəfindən kamali-məmnuniyyətlə qəbul olunur. Amma gərəkdir şəxsi qərəzlər və təmənnalar, yekçeşmilik və tərəfgirlik kənara qoyulsun. Millətimizin ehtiyacı, qüsur və nöqsanımızın illəti, dalda qalmağımızın səbəbi nədə isə gərəkdir dürüst təhqiq və tədqiq oluna və sonra çarə dalınca gedilə, və eyblərimizi açıb göstərməkdə qorxu və ictinab olunmaya. Büxl, həsəd, məniyyət və xudpəsəndlik ki, müsəlmanların nifaq və pərişanlığına böyük bir illətdir, gərək aramızdan götürülə və &quot;İnnəməl-mömininə üxüvvətün&quot; ayeyi-şərifəsi misdaqınca ittifaq və ittihad ki, mənbəyi-səadət və tərəqqidir, gərəkdir bir an və dəqiqə unudulmayıb, onun ziri-hökmündə olub, məzmununca səy və təlaş oluna…. Bu saf etiqad üzrə müstəhkəm var ikən &quot;Tərcüman&quot;ın axırkı nömrələri gəlib əlimizə keçdi və əhvalımızı pərişan eylədi. Cənab Qaspirinskinin bu vaxta kimi sükut edib, indi &quot;Şərqi-Rus&quot;u əvvəlcə təbrik və təhniyə edib dalınca irad tutması və qəzetəni oxuyanların nəzərində təyib və təxfif etməsi bizi ziyadə heyrət və təәccübə gətirdi. Bu gunə rəftardan cənab Qaspirinskinin muradı nə isə, əlbəttə, özü yaxşı bilir. Amma bizim anladığımıza [görə] bu qisim hərəkətə hər tərəfdən baxılsa baxılsın, burada təəssüfdən başqa söylənəsi bir söz yoxdur. Əgər o cənabın belə rəftarı, öz rəfiqinə rəqabət və hüsudlikdən naşı isə çox heyf! Millətin xadimləri nə qədər çox olsa bir o qədər yaxşıdır və Qaspirinski kimi maarifpərvər şəxsə bu sifət yaraşası sifət deyil. Yox, əgər o cənabın niyyəti öz həmsinfinin və qələm yoldaşının qüsurunu göstərib təshih olunmasını izhar etmək isə onda daha nə söyləyəlim. Burada o cənab kəmtəcrübəliyini büruzə vermişdir. Məgər ona məlum deyil ki, bu qisim kinayəli və acı məzmunlu nəsihət kimsədən qəbul olunmaz! Bu vazeh əmri cənab Qaspirinski gərək anlayıb fəhm edəydi və bunu yəqin biləydi ki, belə acı sözlər təzə qəzetənin müştərilərini azaldıb və onu oxuyanları şövq və həvəsdən salmaqdan başqa özgə bir səmər verməz. Heyf, səd heyf ki, ittifaqı pozan və ittihadın binövrəsinə rəxnə yetirən əvvəlcə o kəslər oldu ki, maarifpərvərlik ismini üstlərinə götürüb riyasətlik iddiasındadırlar.

Çün qərəz aməd honər puşide şod,
Səd hicab əz del besuye-dide şod,
Çün dəhəd qazi bedel rüşvet qərar
Key şonasəd zalim əz məzlumi-zar[1].

[1]Tərcüməsi:
Qərəz meydana çıxanda hünərin üstü örtülür.
Ürəkdən göxün önünə yüz pərdə çəkilir.
Qazı ürəyində rüşvət almaq qərarına gəlsə,
Zalımı biçarə məzlumdan necə ayıra bilər.
&lt;/poem&gt;
[[Kateqoriya:1903-cü ilin məqalələri]]</text>
      <sha1>dnd5lzrhlw50nk0g3xo4nz29oixx3n2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19442</id>
    <revision>
      <id>84648</id>
      <parentid>51861</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:29:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>/* Mündəricat */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4134" xml:space="preserve">{{aydınlaşdırma|Azərbaycan ədəbiyyatı (dəqiqləşdirmə)}}
{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı 
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = I cild
| mənbə              = [http://anl.az/el/k/fk_1.php Köçərli F. Azərbaycan ədəbiyyatı.2 cilddə.-B.:Elm. 1-ci cild.-1978.-599s.]
| əvvəlki            = 
| növbəti            = 
| il                 = 1925
| qeydlər            = 
}}

== Mündəricat ==

* [[/Əbülüla Gəncəvi (məqalə)|Əbülüla Gəncəvi]]
* [[/Әlişir Nәvai Əmir Nizamәddin (məqalə)|Әlişir Nәvai Əmir Nizamәddin]]
* [[/Gәncә (məqalə)|Gәncә]]
* [[/İbrahim İbn Əliyyün-Nәccar Xaqani|İbrahim İbn Əliyyün-Nәccar Xaqani]]
* [[/Molla Mәhәmmәd Bağdadi &quot;Füzuli&quot; tәxәllüs|Molla Mәhәmmәd Bağdadi &quot;Füzuli&quot; tәxәllüs]]
* [[/Molla Pәnah &quot;Vaqif&quot; tәxәllüsləri|Molla Pәnah &quot;Vaqif&quot; tәxәllüsləri]]
* [[/Şeyx Əbumәhәmmәd İlyas İbn Yusif İbn Müәyyәd Nizami|Şeyx Əbumәhәmmәd İlyas İbn Yusif İbn Müәyyәd Nizami]]
* [[/Şirvan vә Şamaxı|Şirvan vә Şamaxı]]
* [[/Yusif Nabi (məqalə)|Yusif Nabi]]
* [[/Ağahüseyn &quot;Arif&quot; təxəllüs|Ağahüseyn &quot;Arif&quot; təxəllüs]]
* [[/Ağabağır (məqalə)|Ağabağır]]
* [[/Abbasqulu ağa Bakıxanov &quot;Qüdsi&quot; təxəllüs|Abbasqulu ağa Bakıxanov &quot;Qüdsi&quot; təxəllüs]]
* [[/Aşıq Әli Kəlibəri Qaracadağlı (məqalə)|Aşıq Әli Kəlibəri Qaracadağlı]]
* [[/Aşıq Lənbərani (məqalə)|Aşıq Lənbərani]]
* [[/Aşıq Pəri (məqalə)|Aşıq Pəri]]
* [[/Ağaməsih Şirvani (məqalə)|Ağaməsih Şirvani]]
* [[/Asəf Şirvani (məqalə)|Asəf Şirvani]]
* [[/Ağaismayıl Zəbih (məqalə)|Ağaismayıl Zəbih]]
* [[/Cəfərqulu xan &quot;Nəva&quot; təxəllüs|Cəfərqulu xan &quot;Nəva&quot; təxəllüs]] 
* [[/Əbdürrəhman ağa Dilbaz oğlu &quot;Şair&quot; təxəllüs|Əbdürrəhman ağa Dilbaz oğlu &quot;Şair&quot; təxəllüs]] 
* [[/Əsgər Şirvani (məqalə)|Əsgər Şirvani]]
* [[/Əbülfət xan &quot;Tuti&quot; təxəllüs|Əbülfət xan &quot;Tuti&quot; təxəllüs]]
* [[/Fətəli xan &quot;Müştəri&quot; təxəllüs|Fətəli xan &quot;Müştəri&quot; təxəllüs]]
* [[/İbrahim Əfəndi Nicati (məqalə)|İbrahim Əfəndi Nicati]]
* [[/Kərim ağa Fateh (məqalə)|Kərim ağa Fateh]]
* [[/Kərbəlayı Abdulla İbn Cani (məqalə)|Kərbəlayı Abdulla İbn Cani]]
* [[/Kazım ağa &quot;Salik&quot; təxəllüs|Kazım ağa &quot;Salik&quot; təxəllüs]]
* [[/Kərbəlayı Səfi &quot;Valeh&quot; təxəllüs|Kərbəlayı Səfi &quot;Valeh&quot; təxəllüs]]
* [[/Mustafa ağa &quot;Arif&quot; təxəllüs|Mustafa ağa &quot;Arif&quot; təxəllüs]]
* [[/Mehribanlı baba bəy (məqalə)|Mehribanlı baba bəy]]
* [[/Məhəmməd bəy Cavanşir &quot;Aşiq&quot; təxəllüs|Məhəmməd bəy Cavanşir &quot;Aşiq&quot; təxəllüs]]
* [[/Mirzəcan bəy Mədədov (məqalə)|Mirzəcan bəy Mədədov]]
* [[/Mirzə Fətəli Axundov (məqalə)|Mirzə Fətəli Axundov]]
* [[/Mirzə Həsən &quot;Mirzə&quot; təxəllüs|Mirzə Həsən &quot;Mirzə&quot; təxəllüs]]
* [[/Mirzə Hüsen &quot;Zülali&quot; təxəllüs|Mirzə Hüsen &quot;Zülali&quot; təxəllüs]]
* [[/Mirzə Məhəmməd Qaib oğlu &quot;Fədai&quot; təxəllüs|Mirzə Məhəmməd Qaib oğlu &quot;Fədai&quot; təxəllüs]]
* [[/Molla Qasım Zakir (məqalə)|Molla Qasım Zakir]]
* [[/Məhvəşi Şirvani (məqalə)|Məhvəşi Şirvani]]
* [[/Nabi Əfəndi Şirvani Valiyül-əsl|Nabi Əfəndi Şirvani Valiyül-əsl]]
* [[/Nişat Şirvani (məqalə)|Nişat Şirvani]]
* [[/Nəsimi Şirvani (məqalə)|Nəsimi Şirvani]]
* [[/Qövsi (məqalə)|Qövsi]]
* [[/Quba|Quba]]
* [[/Qasım bəy &quot;Zakir&quot; təxəllüs|Qasım bəy &quot;Zakir&quot; təxəllüs]]
* [[/Qarabağ-Şuşa şəhəri|Qarabağ-Şuşa şəhəri]]
* [[/Rafei (məqalə)|Rafei]]
* [[/Seyid Əbülqasım Nəbati (məqalə)|Seyid Əbülqasım Nəbati]]
* [[/Şeyx İbrahim Qüdsi Gəncəvi (məqalə)|Şeyx İbrahim Qüdsi Gəncəvi]]
* [[/Sabit Şəqaqi (məqalə)|Sabit Şəqaqi]]
* [[/Şəkər Şirvani (məqalə)|Şəkər Şirvani]]
* [[/Sənan Şirvani (məqalə)|Sənan Şirvani]]
* [[/Vaiz Əfəndi Şirvani (məqalə)|Vaiz Əfəndi Şirvani]]

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)| ]]</text>
      <sha1>67u0e60ucb2ztwgteddllyga097covw</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84652</id>
      <parentid>84648</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:30:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>/* Mündəricat */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4134" xml:space="preserve">{{aydınlaşdırma|Azərbaycan ədəbiyyatı (dəqiqləşdirmə)}}
{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı 
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = I cild
| mənbə              = [http://anl.az/el/k/fk_1.php Köçərli F. Azərbaycan ədəbiyyatı.2 cilddə.-B.:Elm. 1-ci cild.-1978.-599s.]
| əvvəlki            = 
| növbəti            = 
| il                 = 1925
| qeydlər            = 
}}

== Mündəricat ==

* [[/Əbülüla Gəncəvi (məqalə)|Əbülüla Gəncəvi]]
* [[/Әlişir Nәvai Əmir Nizamәddin (məqalə)|Әlişir Nәvai Əmir Nizamәddin]]
* [[/Gəncə (məqalə)|Gəncə]]
* [[/İbrahim İbn Əliyyün-Nәccar Xaqani|İbrahim İbn Əliyyün-Nәccar Xaqani]]
* [[/Molla Mәhәmmәd Bağdadi &quot;Füzuli&quot; tәxәllüs|Molla Mәhәmmәd Bağdadi &quot;Füzuli&quot; tәxәllüs]]
* [[/Molla Pәnah &quot;Vaqif&quot; tәxәllüsləri|Molla Pәnah &quot;Vaqif&quot; tәxәllüsləri]]
* [[/Şeyx Əbumәhәmmәd İlyas İbn Yusif İbn Müәyyәd Nizami|Şeyx Əbumәhәmmәd İlyas İbn Yusif İbn Müәyyәd Nizami]]
* [[/Şirvan vә Şamaxı|Şirvan vә Şamaxı]]
* [[/Yusif Nabi (məqalə)|Yusif Nabi]]
* [[/Ağahüseyn &quot;Arif&quot; təxəllüs|Ağahüseyn &quot;Arif&quot; təxəllüs]]
* [[/Ağabağır (məqalə)|Ağabağır]]
* [[/Abbasqulu ağa Bakıxanov &quot;Qüdsi&quot; təxəllüs|Abbasqulu ağa Bakıxanov &quot;Qüdsi&quot; təxəllüs]]
* [[/Aşıq Әli Kəlibəri Qaracadağlı (məqalə)|Aşıq Әli Kəlibəri Qaracadağlı]]
* [[/Aşıq Lənbərani (məqalə)|Aşıq Lənbərani]]
* [[/Aşıq Pəri (məqalə)|Aşıq Pəri]]
* [[/Ağaməsih Şirvani (məqalə)|Ağaməsih Şirvani]]
* [[/Asəf Şirvani (məqalə)|Asəf Şirvani]]
* [[/Ağaismayıl Zəbih (məqalə)|Ağaismayıl Zəbih]]
* [[/Cəfərqulu xan &quot;Nəva&quot; təxəllüs|Cəfərqulu xan &quot;Nəva&quot; təxəllüs]] 
* [[/Əbdürrəhman ağa Dilbaz oğlu &quot;Şair&quot; təxəllüs|Əbdürrəhman ağa Dilbaz oğlu &quot;Şair&quot; təxəllüs]] 
* [[/Əsgər Şirvani (məqalə)|Əsgər Şirvani]]
* [[/Əbülfət xan &quot;Tuti&quot; təxəllüs|Əbülfət xan &quot;Tuti&quot; təxəllüs]]
* [[/Fətəli xan &quot;Müştəri&quot; təxəllüs|Fətəli xan &quot;Müştəri&quot; təxəllüs]]
* [[/İbrahim Əfəndi Nicati (məqalə)|İbrahim Əfəndi Nicati]]
* [[/Kərim ağa Fateh (məqalə)|Kərim ağa Fateh]]
* [[/Kərbəlayı Abdulla İbn Cani (məqalə)|Kərbəlayı Abdulla İbn Cani]]
* [[/Kazım ağa &quot;Salik&quot; təxəllüs|Kazım ağa &quot;Salik&quot; təxəllüs]]
* [[/Kərbəlayı Səfi &quot;Valeh&quot; təxəllüs|Kərbəlayı Səfi &quot;Valeh&quot; təxəllüs]]
* [[/Mustafa ağa &quot;Arif&quot; təxəllüs|Mustafa ağa &quot;Arif&quot; təxəllüs]]
* [[/Mehribanlı baba bəy (məqalə)|Mehribanlı baba bəy]]
* [[/Məhəmməd bəy Cavanşir &quot;Aşiq&quot; təxəllüs|Məhəmməd bəy Cavanşir &quot;Aşiq&quot; təxəllüs]]
* [[/Mirzəcan bəy Mədədov (məqalə)|Mirzəcan bəy Mədədov]]
* [[/Mirzə Fətəli Axundov (məqalə)|Mirzə Fətəli Axundov]]
* [[/Mirzə Həsən &quot;Mirzə&quot; təxəllüs|Mirzə Həsən &quot;Mirzə&quot; təxəllüs]]
* [[/Mirzə Hüsen &quot;Zülali&quot; təxəllüs|Mirzə Hüsen &quot;Zülali&quot; təxəllüs]]
* [[/Mirzə Məhəmməd Qaib oğlu &quot;Fədai&quot; təxəllüs|Mirzə Məhəmməd Qaib oğlu &quot;Fədai&quot; təxəllüs]]
* [[/Molla Qasım Zakir (məqalə)|Molla Qasım Zakir]]
* [[/Məhvəşi Şirvani (məqalə)|Məhvəşi Şirvani]]
* [[/Nabi Əfəndi Şirvani Valiyül-əsl|Nabi Əfəndi Şirvani Valiyül-əsl]]
* [[/Nişat Şirvani (məqalə)|Nişat Şirvani]]
* [[/Nəsimi Şirvani (məqalə)|Nəsimi Şirvani]]
* [[/Qövsi (məqalə)|Qövsi]]
* [[/Quba|Quba]]
* [[/Qasım bəy &quot;Zakir&quot; təxəllüs|Qasım bəy &quot;Zakir&quot; təxəllüs]]
* [[/Qarabağ-Şuşa şəhəri|Qarabağ-Şuşa şəhəri]]
* [[/Rafei (məqalə)|Rafei]]
* [[/Seyid Əbülqasım Nəbati (məqalə)|Seyid Əbülqasım Nəbati]]
* [[/Şeyx İbrahim Qüdsi Gəncəvi (məqalə)|Şeyx İbrahim Qüdsi Gəncəvi]]
* [[/Sabit Şəqaqi (məqalə)|Sabit Şəqaqi]]
* [[/Şəkər Şirvani (məqalə)|Şəkər Şirvani]]
* [[/Sənan Şirvani (məqalə)|Sənan Şirvani]]
* [[/Vaiz Əfəndi Şirvani (məqalə)|Vaiz Əfəndi Şirvani]]

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)| ]]</text>
      <sha1>qi6lsv7duu1vwdyx5pe2wzgxjfo8ll1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84655</id>
      <parentid>84652</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:32:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>/* Mündəricat */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4134" xml:space="preserve">{{aydınlaşdırma|Azərbaycan ədəbiyyatı (dəqiqləşdirmə)}}
{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı 
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = I cild
| mənbə              = [http://anl.az/el/k/fk_1.php Köçərli F. Azərbaycan ədəbiyyatı.2 cilddə.-B.:Elm. 1-ci cild.-1978.-599s.]
| əvvəlki            = 
| növbəti            = 
| il                 = 1925
| qeydlər            = 
}}

== Mündəricat ==

* [[/Əbülüla Gəncəvi (məqalə)|Əbülüla Gəncəvi]]
* [[/Әlişir Nәvai Əmir Nizamәddin (məqalə)|Әlişir Nәvai Əmir Nizamәddin]]
* [[/Gəncə (məqalə)|Gəncə]]
* [[/İbrahim İbn Əliyyün-Nәccar Xaqani|İbrahim İbn Əliyyün-Nәccar Xaqani]]
* [[/Molla Mәhәmmәd Bağdadi &quot;Füzuli&quot; tәxәllüs|Molla Mәhәmmәd Bağdadi &quot;Füzuli&quot; tәxәllüs]]
* [[/Molla Pәnah &quot;Vaqif&quot; tәxәllüsləri|Molla Pәnah &quot;Vaqif&quot; tәxәllüsləri]]
* [[/Şeyx Əbumәhәmmәd İlyas İbn Yusif İbn Müәyyәd Nizami|Şeyx Əbumәhәmmәd İlyas İbn Yusif İbn Müәyyәd Nizami]]
* [[/Şirvan vә Şamaxı|Şirvan vә Şamaxı]]
* [[/Yusif Nabi (məqalə)|Yusif Nabi]]
* [[/Ağahüseyn &quot;Arif&quot; təxəllüs|Ağahüseyn &quot;Arif&quot; təxəllüs]]
* [[/Ağabağır (məqalə)|Ağabağır]]
* [[/Abbasqulu ağa Bakıxanov &quot;Qüdsi&quot; təxəllüs|Abbasqulu ağa Bakıxanov &quot;Qüdsi&quot; təxəllüs]]
* [[/Aşıq Әli Kəlibəri Qaracadağlı (məqalə)|Aşıq Əli Kəlibəri Qaracadağlı]]
* [[/Aşıq Lənbərani (məqalə)|Aşıq Lənbərani]]
* [[/Aşıq Pəri (məqalə)|Aşıq Pəri]]
* [[/Ağaməsih Şirvani (məqalə)|Ağaməsih Şirvani]]
* [[/Asəf Şirvani (məqalə)|Asəf Şirvani]]
* [[/Ağaismayıl Zəbih (məqalə)|Ağaismayıl Zəbih]]
* [[/Cəfərqulu xan &quot;Nəva&quot; təxəllüs|Cəfərqulu xan &quot;Nəva&quot; təxəllüs]] 
* [[/Əbdürrəhman ağa Dilbaz oğlu &quot;Şair&quot; təxəllüs|Əbdürrəhman ağa Dilbaz oğlu &quot;Şair&quot; təxəllüs]] 
* [[/Əsgər Şirvani (məqalə)|Əsgər Şirvani]]
* [[/Əbülfət xan &quot;Tuti&quot; təxəllüs|Əbülfət xan &quot;Tuti&quot; təxəllüs]]
* [[/Fətəli xan &quot;Müştəri&quot; təxəllüs|Fətəli xan &quot;Müştəri&quot; təxəllüs]]
* [[/İbrahim Əfəndi Nicati (məqalə)|İbrahim Əfəndi Nicati]]
* [[/Kərim ağa Fateh (məqalə)|Kərim ağa Fateh]]
* [[/Kərbəlayı Abdulla İbn Cani (məqalə)|Kərbəlayı Abdulla İbn Cani]]
* [[/Kazım ağa &quot;Salik&quot; təxəllüs|Kazım ağa &quot;Salik&quot; təxəllüs]]
* [[/Kərbəlayı Səfi &quot;Valeh&quot; təxəllüs|Kərbəlayı Səfi &quot;Valeh&quot; təxəllüs]]
* [[/Mustafa ağa &quot;Arif&quot; təxəllüs|Mustafa ağa &quot;Arif&quot; təxəllüs]]
* [[/Mehribanlı baba bəy (məqalə)|Mehribanlı baba bəy]]
* [[/Məhəmməd bəy Cavanşir &quot;Aşiq&quot; təxəllüs|Məhəmməd bəy Cavanşir &quot;Aşiq&quot; təxəllüs]]
* [[/Mirzəcan bəy Mədədov (məqalə)|Mirzəcan bəy Mədədov]]
* [[/Mirzə Fətəli Axundov (məqalə)|Mirzə Fətəli Axundov]]
* [[/Mirzə Həsən &quot;Mirzə&quot; təxəllüs|Mirzə Həsən &quot;Mirzə&quot; təxəllüs]]
* [[/Mirzə Hüsen &quot;Zülali&quot; təxəllüs|Mirzə Hüsen &quot;Zülali&quot; təxəllüs]]
* [[/Mirzə Məhəmməd Qaib oğlu &quot;Fədai&quot; təxəllüs|Mirzə Məhəmməd Qaib oğlu &quot;Fədai&quot; təxəllüs]]
* [[/Molla Qasım Zakir (məqalə)|Molla Qasım Zakir]]
* [[/Məhvəşi Şirvani (məqalə)|Məhvəşi Şirvani]]
* [[/Nabi Əfəndi Şirvani Valiyül-əsl|Nabi Əfəndi Şirvani Valiyül-əsl]]
* [[/Nişat Şirvani (məqalə)|Nişat Şirvani]]
* [[/Nəsimi Şirvani (məqalə)|Nəsimi Şirvani]]
* [[/Qövsi (məqalə)|Qövsi]]
* [[/Quba|Quba]]
* [[/Qasım bəy &quot;Zakir&quot; təxəllüs|Qasım bəy &quot;Zakir&quot; təxəllüs]]
* [[/Qarabağ-Şuşa şəhəri|Qarabağ-Şuşa şəhəri]]
* [[/Rafei (məqalə)|Rafei]]
* [[/Seyid Əbülqasım Nəbati (məqalə)|Seyid Əbülqasım Nəbati]]
* [[/Şeyx İbrahim Qüdsi Gəncəvi (məqalə)|Şeyx İbrahim Qüdsi Gəncəvi]]
* [[/Sabit Şəqaqi (məqalə)|Sabit Şəqaqi]]
* [[/Şəkər Şirvani (məqalə)|Şəkər Şirvani]]
* [[/Sənan Şirvani (məqalə)|Sənan Şirvani]]
* [[/Vaiz Əfəndi Şirvani (məqalə)|Vaiz Əfəndi Şirvani]]

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)| ]]</text>
      <sha1>rrhx5fxffk4tvh4ak8be7iegk4r5avz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84682</id>
      <parentid>84655</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T05:17:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>/* Mündəricat */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4134" xml:space="preserve">{{aydınlaşdırma|Azərbaycan ədəbiyyatı (dəqiqləşdirmə)}}
{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı 
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = I cild
| mənbə              = [http://anl.az/el/k/fk_1.php Köçərli F. Azərbaycan ədəbiyyatı.2 cilddə.-B.:Elm. 1-ci cild.-1978.-599s.]
| əvvəlki            = 
| növbəti            = 
| il                 = 1925
| qeydlər            = 
}}

== Mündəricat ==

* [[/Əbülüla Gəncəvi (məqalə)|Əbülüla Gəncəvi]]
* [[/Əlişir Nəvai Əmir Nizaməddin (məqalə)|Əlişir Nəvai Əmir Nizaməddin]]
* [[/Gəncə (məqalə)|Gəncə]]
* [[/İbrahim İbn Əliyyün-Nәccar Xaqani|İbrahim İbn Əliyyün-Nәccar Xaqani]]
* [[/Molla Mәhәmmәd Bağdadi &quot;Füzuli&quot; tәxәllüs|Molla Mәhәmmәd Bağdadi &quot;Füzuli&quot; tәxәllüs]]
* [[/Molla Pәnah &quot;Vaqif&quot; tәxәllüsləri|Molla Pәnah &quot;Vaqif&quot; tәxәllüsləri]]
* [[/Şeyx Əbumәhәmmәd İlyas İbn Yusif İbn Müәyyәd Nizami|Şeyx Əbumәhәmmәd İlyas İbn Yusif İbn Müәyyәd Nizami]]
* [[/Şirvan vә Şamaxı|Şirvan vә Şamaxı]]
* [[/Yusif Nabi (məqalə)|Yusif Nabi]]
* [[/Ağahüseyn &quot;Arif&quot; təxəllüs|Ağahüseyn &quot;Arif&quot; təxəllüs]]
* [[/Ağabağır (məqalə)|Ağabağır]]
* [[/Abbasqulu ağa Bakıxanov &quot;Qüdsi&quot; təxəllüs|Abbasqulu ağa Bakıxanov &quot;Qüdsi&quot; təxəllüs]]
* [[/Aşıq Әli Kəlibəri Qaracadağlı (məqalə)|Aşıq Əli Kəlibəri Qaracadağlı]]
* [[/Aşıq Lənbərani (məqalə)|Aşıq Lənbərani]]
* [[/Aşıq Pəri (məqalə)|Aşıq Pəri]]
* [[/Ağaməsih Şirvani (məqalə)|Ağaməsih Şirvani]]
* [[/Asəf Şirvani (məqalə)|Asəf Şirvani]]
* [[/Ağaismayıl Zəbih (məqalə)|Ağaismayıl Zəbih]]
* [[/Cəfərqulu xan &quot;Nəva&quot; təxəllüs|Cəfərqulu xan &quot;Nəva&quot; təxəllüs]] 
* [[/Əbdürrəhman ağa Dilbaz oğlu &quot;Şair&quot; təxəllüs|Əbdürrəhman ağa Dilbaz oğlu &quot;Şair&quot; təxəllüs]] 
* [[/Əsgər Şirvani (məqalə)|Əsgər Şirvani]]
* [[/Əbülfət xan &quot;Tuti&quot; təxəllüs|Əbülfət xan &quot;Tuti&quot; təxəllüs]]
* [[/Fətəli xan &quot;Müştəri&quot; təxəllüs|Fətəli xan &quot;Müştəri&quot; təxəllüs]]
* [[/İbrahim Əfəndi Nicati (məqalə)|İbrahim Əfəndi Nicati]]
* [[/Kərim ağa Fateh (məqalə)|Kərim ağa Fateh]]
* [[/Kərbəlayı Abdulla İbn Cani (məqalə)|Kərbəlayı Abdulla İbn Cani]]
* [[/Kazım ağa &quot;Salik&quot; təxəllüs|Kazım ağa &quot;Salik&quot; təxəllüs]]
* [[/Kərbəlayı Səfi &quot;Valeh&quot; təxəllüs|Kərbəlayı Səfi &quot;Valeh&quot; təxəllüs]]
* [[/Mustafa ağa &quot;Arif&quot; təxəllüs|Mustafa ağa &quot;Arif&quot; təxəllüs]]
* [[/Mehribanlı baba bəy (məqalə)|Mehribanlı baba bəy]]
* [[/Məhəmməd bəy Cavanşir &quot;Aşiq&quot; təxəllüs|Məhəmməd bəy Cavanşir &quot;Aşiq&quot; təxəllüs]]
* [[/Mirzəcan bəy Mədədov (məqalə)|Mirzəcan bəy Mədədov]]
* [[/Mirzə Fətəli Axundov (məqalə)|Mirzə Fətəli Axundov]]
* [[/Mirzə Həsən &quot;Mirzə&quot; təxəllüs|Mirzə Həsən &quot;Mirzə&quot; təxəllüs]]
* [[/Mirzə Hüsen &quot;Zülali&quot; təxəllüs|Mirzə Hüsen &quot;Zülali&quot; təxəllüs]]
* [[/Mirzə Məhəmməd Qaib oğlu &quot;Fədai&quot; təxəllüs|Mirzə Məhəmməd Qaib oğlu &quot;Fədai&quot; təxəllüs]]
* [[/Molla Qasım Zakir (məqalə)|Molla Qasım Zakir]]
* [[/Məhvəşi Şirvani (məqalə)|Məhvəşi Şirvani]]
* [[/Nabi Əfəndi Şirvani Valiyül-əsl|Nabi Əfəndi Şirvani Valiyül-əsl]]
* [[/Nişat Şirvani (məqalə)|Nişat Şirvani]]
* [[/Nəsimi Şirvani (məqalə)|Nəsimi Şirvani]]
* [[/Qövsi (məqalə)|Qövsi]]
* [[/Quba|Quba]]
* [[/Qasım bəy &quot;Zakir&quot; təxəllüs|Qasım bəy &quot;Zakir&quot; təxəllüs]]
* [[/Qarabağ-Şuşa şəhəri|Qarabağ-Şuşa şəhəri]]
* [[/Rafei (məqalə)|Rafei]]
* [[/Seyid Əbülqasım Nəbati (məqalə)|Seyid Əbülqasım Nəbati]]
* [[/Şeyx İbrahim Qüdsi Gəncəvi (məqalə)|Şeyx İbrahim Qüdsi Gəncəvi]]
* [[/Sabit Şəqaqi (məqalə)|Sabit Şəqaqi]]
* [[/Şəkər Şirvani (məqalə)|Şəkər Şirvani]]
* [[/Sənan Şirvani (məqalə)|Sənan Şirvani]]
* [[/Vaiz Əfəndi Şirvani (məqalə)|Vaiz Əfəndi Şirvani]]

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)| ]]</text>
      <sha1>2mbkhslyy525a4qbnb8s9ei8yeqxdrn</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84690</id>
      <parentid>84682</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T05:21:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>/* Mündəricat */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4135" xml:space="preserve">{{aydınlaşdırma|Azərbaycan ədəbiyyatı (dəqiqləşdirmə)}}
{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı 
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = I cild
| mənbə              = [http://anl.az/el/k/fk_1.php Köçərli F. Azərbaycan ədəbiyyatı.2 cilddə.-B.:Elm. 1-ci cild.-1978.-599s.]
| əvvəlki            = 
| növbəti            = 
| il                 = 1925
| qeydlər            = 
}}

== Mündəricat ==
 
* [[/Əbülüla Gəncəvi (məqalə)|Əbülüla Gəncəvi]]
* [[/Əlişir Nəvai Əmir Nizaməddin (məqalə)|Əlişir Nəvai Əmir Nizaməddin]]
* [[/Gəncə (məqalə)|Gəncə]]
* [[/İbrahim İbn Əliyyün-Nәccar Xaqani|İbrahim İbn Əliyyün-Nәccar Xaqani]]
* [[/Molla Məhəmmәd Bağdadi &quot;Füzuli&quot; təxәllüs|Molla Məhəmmәd Bağdadi &quot;Füzuli&quot; təxәllüs]]
* [[/Molla Pәnah &quot;Vaqif&quot; tәxәllüsləri|Molla Pәnah &quot;Vaqif&quot; tәxәllüsləri]]
* [[/Şeyx Əbumәhәmmәd İlyas İbn Yusif İbn Müәyyәd Nizami|Şeyx Əbumәhәmmәd İlyas İbn Yusif İbn Müәyyәd Nizami]]
* [[/Şirvan vә Şamaxı|Şirvan vә Şamaxı]]
* [[/Yusif Nabi (məqalə)|Yusif Nabi]]
* [[/Ağahüseyn &quot;Arif&quot; təxəllüs|Ağahüseyn &quot;Arif&quot; təxəllüs]]
* [[/Ağabağır (məqalə)|Ağabağır]]
* [[/Abbasqulu ağa Bakıxanov &quot;Qüdsi&quot; təxəllüs|Abbasqulu ağa Bakıxanov &quot;Qüdsi&quot; təxəllüs]]
* [[/Aşıq Әli Kəlibəri Qaracadağlı (məqalə)|Aşıq Əli Kəlibəri Qaracadağlı]]
* [[/Aşıq Lənbərani (məqalə)|Aşıq Lənbərani]]
* [[/Aşıq Pəri (məqalə)|Aşıq Pəri]]
* [[/Ağaməsih Şirvani (məqalə)|Ağaməsih Şirvani]]
* [[/Asəf Şirvani (məqalə)|Asəf Şirvani]]
* [[/Ağaismayıl Zəbih (məqalə)|Ağaismayıl Zəbih]]
* [[/Cəfərqulu xan &quot;Nəva&quot; təxəllüs|Cəfərqulu xan &quot;Nəva&quot; təxəllüs]] 
* [[/Əbdürrəhman ağa Dilbaz oğlu &quot;Şair&quot; təxəllüs|Əbdürrəhman ağa Dilbaz oğlu &quot;Şair&quot; təxəllüs]] 
* [[/Əsgər Şirvani (məqalə)|Əsgər Şirvani]]
* [[/Əbülfət xan &quot;Tuti&quot; təxəllüs|Əbülfət xan &quot;Tuti&quot; təxəllüs]]
* [[/Fətəli xan &quot;Müştəri&quot; təxəllüs|Fətəli xan &quot;Müştəri&quot; təxəllüs]]
* [[/İbrahim Əfəndi Nicati (məqalə)|İbrahim Əfəndi Nicati]]
* [[/Kərim ağa Fateh (məqalə)|Kərim ağa Fateh]]
* [[/Kərbəlayı Abdulla İbn Cani (məqalə)|Kərbəlayı Abdulla İbn Cani]]
* [[/Kazım ağa &quot;Salik&quot; təxəllüs|Kazım ağa &quot;Salik&quot; təxəllüs]]
* [[/Kərbəlayı Səfi &quot;Valeh&quot; təxəllüs|Kərbəlayı Səfi &quot;Valeh&quot; təxəllüs]]
* [[/Mustafa ağa &quot;Arif&quot; təxəllüs|Mustafa ağa &quot;Arif&quot; təxəllüs]]
* [[/Mehribanlı baba bəy (məqalə)|Mehribanlı baba bəy]]
* [[/Məhəmməd bəy Cavanşir &quot;Aşiq&quot; təxəllüs|Məhəmməd bəy Cavanşir &quot;Aşiq&quot; təxəllüs]]
* [[/Mirzəcan bəy Mədədov (məqalə)|Mirzəcan bəy Mədədov]]
* [[/Mirzə Fətəli Axundov (məqalə)|Mirzə Fətəli Axundov]]
* [[/Mirzə Həsən &quot;Mirzə&quot; təxəllüs|Mirzə Həsən &quot;Mirzə&quot; təxəllüs]]
* [[/Mirzə Hüsen &quot;Zülali&quot; təxəllüs|Mirzə Hüsen &quot;Zülali&quot; təxəllüs]]
* [[/Mirzə Məhəmməd Qaib oğlu &quot;Fədai&quot; təxəllüs|Mirzə Məhəmməd Qaib oğlu &quot;Fədai&quot; təxəllüs]]
* [[/Molla Qasım Zakir (məqalə)|Molla Qasım Zakir]]
* [[/Məhvəşi Şirvani (məqalə)|Məhvəşi Şirvani]]
* [[/Nabi Əfəndi Şirvani Valiyül-əsl|Nabi Əfəndi Şirvani Valiyül-əsl]]
* [[/Nişat Şirvani (məqalə)|Nişat Şirvani]]
* [[/Nəsimi Şirvani (məqalə)|Nəsimi Şirvani]]
* [[/Qövsi (məqalə)|Qövsi]]
* [[/Quba|Quba]]
* [[/Qasım bəy &quot;Zakir&quot; təxəllüs|Qasım bəy &quot;Zakir&quot; təxəllüs]]
* [[/Qarabağ-Şuşa şəhəri|Qarabağ-Şuşa şəhəri]]
* [[/Rafei (məqalə)|Rafei]]
* [[/Seyid Əbülqasım Nəbati (məqalə)|Seyid Əbülqasım Nəbati]]
* [[/Şeyx İbrahim Qüdsi Gəncəvi (məqalə)|Şeyx İbrahim Qüdsi Gəncəvi]]
* [[/Sabit Şəqaqi (məqalə)|Sabit Şəqaqi]]
* [[/Şəkər Şirvani (məqalə)|Şəkər Şirvani]]
* [[/Sənan Şirvani (məqalə)|Sənan Şirvani]]
* [[/Vaiz Əfəndi Şirvani (məqalə)|Vaiz Əfəndi Şirvani]]

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)| ]]</text>
      <sha1>r50o7z6qfu3vyde9440ygtdbwk9s5xs</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84692</id>
      <parentid>84690</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T05:22:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>/* Mündəricat */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4135" xml:space="preserve">{{aydınlaşdırma|Azərbaycan ədəbiyyatı (dəqiqləşdirmə)}}
{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı 
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = I cild
| mənbə              = [http://anl.az/el/k/fk_1.php Köçərli F. Azərbaycan ədəbiyyatı.2 cilddə.-B.:Elm. 1-ci cild.-1978.-599s.]
| əvvəlki            = 
| növbəti            = 
| il                 = 1925
| qeydlər            = 
}}

== Mündəricat ==
 
* [[/Əbülüla Gəncəvi (məqalə)|Əbülüla Gəncəvi]]
* [[/Əlişir Nəvai Əmir Nizaməddin (məqalə)|Əlişir Nəvai Əmir Nizaməddin]]
* [[/Gəncə (məqalə)|Gəncə]]
* [[/İbrahim İbn Əliyyün-Nəccar Xaqani|İbrahim İbn Əliyyün-Nəccar Xaqani]]
* [[/Molla Məhəmməd Bağdadi &quot;Füzuli&quot; təxəllüs|Molla Məhəmmәd Bağdadi &quot;Füzuli&quot; təxəllüs]]
* [[/Molla Pәnah &quot;Vaqif&quot; tәxәllüsləri|Molla Pәnah &quot;Vaqif&quot; tәxәllüsləri]]
* [[/Şeyx Əbumәhәmmәd İlyas İbn Yusif İbn Müәyyәd Nizami|Şeyx Əbumәhәmmәd İlyas İbn Yusif İbn Müәyyәd Nizami]]
* [[/Şirvan vә Şamaxı|Şirvan vә Şamaxı]]
* [[/Yusif Nabi (məqalə)|Yusif Nabi]]
* [[/Ağahüseyn &quot;Arif&quot; təxəllüs|Ağahüseyn &quot;Arif&quot; təxəllüs]]
* [[/Ağabağır (məqalə)|Ağabağır]]
* [[/Abbasqulu ağa Bakıxanov &quot;Qüdsi&quot; təxəllüs|Abbasqulu ağa Bakıxanov &quot;Qüdsi&quot; təxəllüs]]
* [[/Aşıq Әli Kəlibəri Qaracadağlı (məqalə)|Aşıq Əli Kəlibəri Qaracadağlı]]
* [[/Aşıq Lənbərani (məqalə)|Aşıq Lənbərani]]
* [[/Aşıq Pəri (məqalə)|Aşıq Pəri]]
* [[/Ağaməsih Şirvani (məqalə)|Ağaməsih Şirvani]]
* [[/Asəf Şirvani (məqalə)|Asəf Şirvani]]
* [[/Ağaismayıl Zəbih (məqalə)|Ağaismayıl Zəbih]]
* [[/Cəfərqulu xan &quot;Nəva&quot; təxəllüs|Cəfərqulu xan &quot;Nəva&quot; təxəllüs]] 
* [[/Əbdürrəhman ağa Dilbaz oğlu &quot;Şair&quot; təxəllüs|Əbdürrəhman ağa Dilbaz oğlu &quot;Şair&quot; təxəllüs]] 
* [[/Əsgər Şirvani (məqalə)|Əsgər Şirvani]]
* [[/Əbülfət xan &quot;Tuti&quot; təxəllüs|Əbülfət xan &quot;Tuti&quot; təxəllüs]]
* [[/Fətəli xan &quot;Müştəri&quot; təxəllüs|Fətəli xan &quot;Müştəri&quot; təxəllüs]]
* [[/İbrahim Əfəndi Nicati (məqalə)|İbrahim Əfəndi Nicati]]
* [[/Kərim ağa Fateh (məqalə)|Kərim ağa Fateh]]
* [[/Kərbəlayı Abdulla İbn Cani (məqalə)|Kərbəlayı Abdulla İbn Cani]]
* [[/Kazım ağa &quot;Salik&quot; təxəllüs|Kazım ağa &quot;Salik&quot; təxəllüs]]
* [[/Kərbəlayı Səfi &quot;Valeh&quot; təxəllüs|Kərbəlayı Səfi &quot;Valeh&quot; təxəllüs]]
* [[/Mustafa ağa &quot;Arif&quot; təxəllüs|Mustafa ağa &quot;Arif&quot; təxəllüs]]
* [[/Mehribanlı baba bəy (məqalə)|Mehribanlı baba bəy]]
* [[/Məhəmməd bəy Cavanşir &quot;Aşiq&quot; təxəllüs|Məhəmməd bəy Cavanşir &quot;Aşiq&quot; təxəllüs]]
* [[/Mirzəcan bəy Mədədov (məqalə)|Mirzəcan bəy Mədədov]]
* [[/Mirzə Fətəli Axundov (məqalə)|Mirzə Fətəli Axundov]]
* [[/Mirzə Həsən &quot;Mirzə&quot; təxəllüs|Mirzə Həsən &quot;Mirzə&quot; təxəllüs]]
* [[/Mirzə Hüsen &quot;Zülali&quot; təxəllüs|Mirzə Hüsen &quot;Zülali&quot; təxəllüs]]
* [[/Mirzə Məhəmməd Qaib oğlu &quot;Fədai&quot; təxəllüs|Mirzə Məhəmməd Qaib oğlu &quot;Fədai&quot; təxəllüs]]
* [[/Molla Qasım Zakir (məqalə)|Molla Qasım Zakir]]
* [[/Məhvəşi Şirvani (məqalə)|Məhvəşi Şirvani]]
* [[/Nabi Əfəndi Şirvani Valiyül-əsl|Nabi Əfəndi Şirvani Valiyül-əsl]]
* [[/Nişat Şirvani (məqalə)|Nişat Şirvani]]
* [[/Nəsimi Şirvani (məqalə)|Nəsimi Şirvani]]
* [[/Qövsi (məqalə)|Qövsi]]
* [[/Quba|Quba]]
* [[/Qasım bəy &quot;Zakir&quot; təxəllüs|Qasım bəy &quot;Zakir&quot; təxəllüs]]
* [[/Qarabağ-Şuşa şəhəri|Qarabağ-Şuşa şəhəri]]
* [[/Rafei (məqalə)|Rafei]]
* [[/Seyid Əbülqasım Nəbati (məqalə)|Seyid Əbülqasım Nəbati]]
* [[/Şeyx İbrahim Qüdsi Gəncəvi (məqalə)|Şeyx İbrahim Qüdsi Gəncəvi]]
* [[/Sabit Şəqaqi (məqalə)|Sabit Şəqaqi]]
* [[/Şəkər Şirvani (məqalə)|Şəkər Şirvani]]
* [[/Sənan Şirvani (məqalə)|Sənan Şirvani]]
* [[/Vaiz Əfəndi Şirvani (məqalə)|Vaiz Əfəndi Şirvani]]

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)| ]]</text>
      <sha1>fejai5ipn08kw3cdgoe68folp9ollby</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84693</id>
      <parentid>84692</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T05:28:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>/* Mündəricat */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4135" xml:space="preserve">{{aydınlaşdırma|Azərbaycan ədəbiyyatı (dəqiqləşdirmə)}}
{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı 
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = I cild
| mənbə              = [http://anl.az/el/k/fk_1.php Köçərli F. Azərbaycan ədəbiyyatı.2 cilddə.-B.:Elm. 1-ci cild.-1978.-599s.]
| əvvəlki            = 
| növbəti            = 
| il                 = 1925
| qeydlər            = 
}}

== Mündəricat ==
 
* [[/Əbülüla Gəncəvi (məqalə)|Əbülüla Gəncəvi]]
* [[/Əlişir Nəvai Əmir Nizaməddin (məqalə)|Əlişir Nəvai Əmir Nizaməddin]]
* [[/Gəncə (məqalə)|Gəncə]]
* [[/İbrahim İbn Əliyyün-Nəccar Xaqani|İbrahim İbn Əliyyün-Nəccar Xaqani]]
* [[/Molla Məhəmməd Bağdadi &quot;Füzuli&quot; təxəllüs|Molla Məhəmməd Bağdadi &quot;Füzuli&quot; təxəllüs]]
* [[/Molla Pәnah &quot;Vaqif&quot; tәxәllüsləri|Molla Pәnah &quot;Vaqif&quot; tәxәllüsləri]]
* [[/Şeyx Əbumәhәmmәd İlyas İbn Yusif İbn Müәyyәd Nizami|Şeyx Əbumәhәmmәd İlyas İbn Yusif İbn Müәyyәd Nizami]]
* [[/Şirvan vә Şamaxı|Şirvan vә Şamaxı]]
* [[/Yusif Nabi (məqalə)|Yusif Nabi]]
* [[/Ağahüseyn &quot;Arif&quot; təxəllüs|Ağahüseyn &quot;Arif&quot; təxəllüs]]
* [[/Ağabağır (məqalə)|Ağabağır]]
* [[/Abbasqulu ağa Bakıxanov &quot;Qüdsi&quot; təxəllüs|Abbasqulu ağa Bakıxanov &quot;Qüdsi&quot; təxəllüs]]
* [[/Aşıq Әli Kəlibəri Qaracadağlı (məqalə)|Aşıq Əli Kəlibəri Qaracadağlı]]
* [[/Aşıq Lənbərani (məqalə)|Aşıq Lənbərani]]
* [[/Aşıq Pəri (məqalə)|Aşıq Pəri]]
* [[/Ağaməsih Şirvani (məqalə)|Ağaməsih Şirvani]]
* [[/Asəf Şirvani (məqalə)|Asəf Şirvani]]
* [[/Ağaismayıl Zəbih (məqalə)|Ağaismayıl Zəbih]]
* [[/Cəfərqulu xan &quot;Nəva&quot; təxəllüs|Cəfərqulu xan &quot;Nəva&quot; təxəllüs]] 
* [[/Əbdürrəhman ağa Dilbaz oğlu &quot;Şair&quot; təxəllüs|Əbdürrəhman ağa Dilbaz oğlu &quot;Şair&quot; təxəllüs]] 
* [[/Əsgər Şirvani (məqalə)|Əsgər Şirvani]]
* [[/Əbülfət xan &quot;Tuti&quot; təxəllüs|Əbülfət xan &quot;Tuti&quot; təxəllüs]]
* [[/Fətəli xan &quot;Müştəri&quot; təxəllüs|Fətəli xan &quot;Müştəri&quot; təxəllüs]]
* [[/İbrahim Əfəndi Nicati (məqalə)|İbrahim Əfəndi Nicati]]
* [[/Kərim ağa Fateh (məqalə)|Kərim ağa Fateh]]
* [[/Kərbəlayı Abdulla İbn Cani (məqalə)|Kərbəlayı Abdulla İbn Cani]]
* [[/Kazım ağa &quot;Salik&quot; təxəllüs|Kazım ağa &quot;Salik&quot; təxəllüs]]
* [[/Kərbəlayı Səfi &quot;Valeh&quot; təxəllüs|Kərbəlayı Səfi &quot;Valeh&quot; təxəllüs]]
* [[/Mustafa ağa &quot;Arif&quot; təxəllüs|Mustafa ağa &quot;Arif&quot; təxəllüs]]
* [[/Mehribanlı baba bəy (məqalə)|Mehribanlı baba bəy]]
* [[/Məhəmməd bəy Cavanşir &quot;Aşiq&quot; təxəllüs|Məhəmməd bəy Cavanşir &quot;Aşiq&quot; təxəllüs]]
* [[/Mirzəcan bəy Mədədov (məqalə)|Mirzəcan bəy Mədədov]]
* [[/Mirzə Fətəli Axundov (məqalə)|Mirzə Fətəli Axundov]]
* [[/Mirzə Həsən &quot;Mirzə&quot; təxəllüs|Mirzə Həsən &quot;Mirzə&quot; təxəllüs]]
* [[/Mirzə Hüsen &quot;Zülali&quot; təxəllüs|Mirzə Hüsen &quot;Zülali&quot; təxəllüs]]
* [[/Mirzə Məhəmməd Qaib oğlu &quot;Fədai&quot; təxəllüs|Mirzə Məhəmməd Qaib oğlu &quot;Fədai&quot; təxəllüs]]
* [[/Molla Qasım Zakir (məqalə)|Molla Qasım Zakir]]
* [[/Məhvəşi Şirvani (məqalə)|Məhvəşi Şirvani]]
* [[/Nabi Əfəndi Şirvani Valiyül-əsl|Nabi Əfəndi Şirvani Valiyül-əsl]]
* [[/Nişat Şirvani (məqalə)|Nişat Şirvani]]
* [[/Nəsimi Şirvani (məqalə)|Nəsimi Şirvani]]
* [[/Qövsi (məqalə)|Qövsi]]
* [[/Quba|Quba]]
* [[/Qasım bəy &quot;Zakir&quot; təxəllüs|Qasım bəy &quot;Zakir&quot; təxəllüs]]
* [[/Qarabağ-Şuşa şəhəri|Qarabağ-Şuşa şəhəri]]
* [[/Rafei (məqalə)|Rafei]]
* [[/Seyid Əbülqasım Nəbati (məqalə)|Seyid Əbülqasım Nəbati]]
* [[/Şeyx İbrahim Qüdsi Gəncəvi (məqalə)|Şeyx İbrahim Qüdsi Gəncəvi]]
* [[/Sabit Şəqaqi (məqalə)|Sabit Şəqaqi]]
* [[/Şəkər Şirvani (məqalə)|Şəkər Şirvani]]
* [[/Sənan Şirvani (məqalə)|Sənan Şirvani]]
* [[/Vaiz Əfəndi Şirvani (məqalə)|Vaiz Əfəndi Şirvani]]

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)| ]]</text>
      <sha1>40ieb0mlykblcruygi379j3iboljmm4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84694</id>
      <parentid>84693</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T05:29:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>/* Mündəricat */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4135" xml:space="preserve">{{aydınlaşdırma|Azərbaycan ədəbiyyatı (dəqiqləşdirmə)}}
{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı 
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = I cild
| mənbə              = [http://anl.az/el/k/fk_1.php Köçərli F. Azərbaycan ədəbiyyatı.2 cilddə.-B.:Elm. 1-ci cild.-1978.-599s.]
| əvvəlki            = 
| növbəti            = 
| il                 = 1925
| qeydlər            = 
}}

== Mündəricat ==
 
* [[/Əbülüla Gəncəvi (məqalə)|Əbülüla Gəncəvi]]
* [[/Əlişir Nəvai Əmir Nizaməddin (məqalə)|Əlişir Nəvai Əmir Nizaməddin]]
* [[/Gəncə (məqalə)|Gəncə]]
* [[/İbrahim İbn Əliyyün-Nəccar Xaqani|İbrahim İbn Əliyyün-Nəccar Xaqani]]
* [[/Molla Məhəmmәd Bağdadi &quot;Füzuli&quot; təxәllüs|Molla Məhəmmәd Bağdadi &quot;Füzuli&quot; təxәllüs]]
* [[/Molla Pәnah &quot;Vaqif&quot; tәxәllüsləri|Molla Pәnah &quot;Vaqif&quot; tәxәllüsləri]]
* [[/Şeyx Əbumәhәmmәd İlyas İbn Yusif İbn Müәyyәd Nizami|Şeyx Əbumәhәmmәd İlyas İbn Yusif İbn Müәyyәd Nizami]]
* [[/Şirvan vә Şamaxı|Şirvan vә Şamaxı]]
* [[/Yusif Nabi (məqalə)|Yusif Nabi]]
* [[/Ağahüseyn &quot;Arif&quot; təxəllüs|Ağahüseyn &quot;Arif&quot; təxəllüs]]
* [[/Ağabağır (məqalə)|Ağabağır]]
* [[/Abbasqulu ağa Bakıxanov &quot;Qüdsi&quot; təxəllüs|Abbasqulu ağa Bakıxanov &quot;Qüdsi&quot; təxəllüs]]
* [[/Aşıq Әli Kəlibəri Qaracadağlı (məqalə)|Aşıq Əli Kəlibəri Qaracadağlı]]
* [[/Aşıq Lənbərani (məqalə)|Aşıq Lənbərani]]
* [[/Aşıq Pəri (məqalə)|Aşıq Pəri]]
* [[/Ağaməsih Şirvani (məqalə)|Ağaməsih Şirvani]]
* [[/Asəf Şirvani (məqalə)|Asəf Şirvani]]
* [[/Ağaismayıl Zəbih (məqalə)|Ağaismayıl Zəbih]]
* [[/Cəfərqulu xan &quot;Nəva&quot; təxəllüs|Cəfərqulu xan &quot;Nəva&quot; təxəllüs]] 
* [[/Əbdürrəhman ağa Dilbaz oğlu &quot;Şair&quot; təxəllüs|Əbdürrəhman ağa Dilbaz oğlu &quot;Şair&quot; təxəllüs]] 
* [[/Əsgər Şirvani (məqalə)|Əsgər Şirvani]]
* [[/Əbülfət xan &quot;Tuti&quot; təxəllüs|Əbülfət xan &quot;Tuti&quot; təxəllüs]]
* [[/Fətəli xan &quot;Müştəri&quot; təxəllüs|Fətəli xan &quot;Müştəri&quot; təxəllüs]]
* [[/İbrahim Əfəndi Nicati (məqalə)|İbrahim Əfəndi Nicati]]
* [[/Kərim ağa Fateh (məqalə)|Kərim ağa Fateh]]
* [[/Kərbəlayı Abdulla İbn Cani (məqalə)|Kərbəlayı Abdulla İbn Cani]]
* [[/Kazım ağa &quot;Salik&quot; təxəllüs|Kazım ağa &quot;Salik&quot; təxəllüs]]
* [[/Kərbəlayı Səfi &quot;Valeh&quot; təxəllüs|Kərbəlayı Səfi &quot;Valeh&quot; təxəllüs]]
* [[/Mustafa ağa &quot;Arif&quot; təxəllüs|Mustafa ağa &quot;Arif&quot; təxəllüs]]
* [[/Mehribanlı baba bəy (məqalə)|Mehribanlı baba bəy]]
* [[/Məhəmməd bəy Cavanşir &quot;Aşiq&quot; təxəllüs|Məhəmməd bəy Cavanşir &quot;Aşiq&quot; təxəllüs]]
* [[/Mirzəcan bəy Mədədov (məqalə)|Mirzəcan bəy Mədədov]]
* [[/Mirzə Fətəli Axundov (məqalə)|Mirzə Fətəli Axundov]]
* [[/Mirzə Həsən &quot;Mirzə&quot; təxəllüs|Mirzə Həsən &quot;Mirzə&quot; təxəllüs]]
* [[/Mirzə Hüsen &quot;Zülali&quot; təxəllüs|Mirzə Hüsen &quot;Zülali&quot; təxəllüs]]
* [[/Mirzə Məhəmməd Qaib oğlu &quot;Fədai&quot; təxəllüs|Mirzə Məhəmməd Qaib oğlu &quot;Fədai&quot; təxəllüs]]
* [[/Molla Qasım Zakir (məqalə)|Molla Qasım Zakir]]
* [[/Məhvəşi Şirvani (məqalə)|Məhvəşi Şirvani]]
* [[/Nabi Əfəndi Şirvani Valiyül-əsl|Nabi Əfəndi Şirvani Valiyül-əsl]]
* [[/Nişat Şirvani (məqalə)|Nişat Şirvani]]
* [[/Nəsimi Şirvani (məqalə)|Nəsimi Şirvani]]
* [[/Qövsi (məqalə)|Qövsi]]
* [[/Quba|Quba]]
* [[/Qasım bəy &quot;Zakir&quot; təxəllüs|Qasım bəy &quot;Zakir&quot; təxəllüs]]
* [[/Qarabağ-Şuşa şəhəri|Qarabağ-Şuşa şəhəri]]
* [[/Rafei (məqalə)|Rafei]]
* [[/Seyid Əbülqasım Nəbati (məqalə)|Seyid Əbülqasım Nəbati]]
* [[/Şeyx İbrahim Qüdsi Gəncəvi (məqalə)|Şeyx İbrahim Qüdsi Gəncəvi]]
* [[/Sabit Şəqaqi (məqalə)|Sabit Şəqaqi]]
* [[/Şəkər Şirvani (məqalə)|Şəkər Şirvani]]
* [[/Sənan Şirvani (məqalə)|Sənan Şirvani]]
* [[/Vaiz Əfəndi Şirvani (məqalə)|Vaiz Əfəndi Şirvani]]

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)| ]]</text>
      <sha1>cqnmmgmfz5qow6kcge6qyjx4d32fxy8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84698</id>
      <parentid>84694</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T05:30:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>/* Mündəricat */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4135" xml:space="preserve">{{aydınlaşdırma|Azərbaycan ədəbiyyatı (dəqiqləşdirmə)}}
{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı 
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = I cild
| mənbə              = [http://anl.az/el/k/fk_1.php Köçərli F. Azərbaycan ədəbiyyatı.2 cilddə.-B.:Elm. 1-ci cild.-1978.-599s.]
| əvvəlki            = 
| növbəti            = 
| il                 = 1925
| qeydlər            = 
}}

== Mündəricat ==
 
* [[/Əbülüla Gəncəvi (məqalə)|Əbülüla Gəncəvi]]
* [[/Əlişir Nəvai Əmir Nizaməddin (məqalə)|Əlişir Nəvai Əmir Nizaməddin]]
* [[/Gəncə (məqalə)|Gəncə]]
* [[/İbrahim İbn Əliyyün-Nəccar Xaqani|İbrahim İbn Əliyyün-Nəccar Xaqani]]
* [[/Molla Məhəmmәd Bağdadi &quot;Füzuli&quot; təxәllüs|Molla Məhəmmәd Bağdadi &quot;Füzuli&quot; təxәllüs]]
* [[/Molla Pәnah &quot;Vaqif&quot; tәxәllüsləri|Molla Pәnah &quot;Vaqif&quot; tәxәllüsləri]]
* [[/Şeyx Əbumәhәmmәd İlyas İbn Yusif İbn Müәyyәd Nizami|Şeyx Əbumәhәmmәd İlyas İbn Yusif İbn Müәyyәd Nizami]]
* [[/Şirvan və Şamaxı|Şirvan və Şamaxı]]
* [[/Yusif Nabi (məqalə)|Yusif Nabi]]
* [[/Ağahüseyn &quot;Arif&quot; təxəllüs|Ağahüseyn &quot;Arif&quot; təxəllüs]]
* [[/Ağabağır (məqalə)|Ağabağır]]
* [[/Abbasqulu ağa Bakıxanov &quot;Qüdsi&quot; təxəllüs|Abbasqulu ağa Bakıxanov &quot;Qüdsi&quot; təxəllüs]]
* [[/Aşıq Әli Kəlibəri Qaracadağlı (məqalə)|Aşıq Əli Kəlibəri Qaracadağlı]]
* [[/Aşıq Lənbərani (məqalə)|Aşıq Lənbərani]]
* [[/Aşıq Pəri (məqalə)|Aşıq Pəri]]
* [[/Ağaməsih Şirvani (məqalə)|Ağaməsih Şirvani]]
* [[/Asəf Şirvani (məqalə)|Asəf Şirvani]]
* [[/Ağaismayıl Zəbih (məqalə)|Ağaismayıl Zəbih]]
* [[/Cəfərqulu xan &quot;Nəva&quot; təxəllüs|Cəfərqulu xan &quot;Nəva&quot; təxəllüs]] 
* [[/Əbdürrəhman ağa Dilbaz oğlu &quot;Şair&quot; təxəllüs|Əbdürrəhman ağa Dilbaz oğlu &quot;Şair&quot; təxəllüs]] 
* [[/Əsgər Şirvani (məqalə)|Əsgər Şirvani]]
* [[/Əbülfət xan &quot;Tuti&quot; təxəllüs|Əbülfət xan &quot;Tuti&quot; təxəllüs]]
* [[/Fətəli xan &quot;Müştəri&quot; təxəllüs|Fətəli xan &quot;Müştəri&quot; təxəllüs]]
* [[/İbrahim Əfəndi Nicati (məqalə)|İbrahim Əfəndi Nicati]]
* [[/Kərim ağa Fateh (məqalə)|Kərim ağa Fateh]]
* [[/Kərbəlayı Abdulla İbn Cani (məqalə)|Kərbəlayı Abdulla İbn Cani]]
* [[/Kazım ağa &quot;Salik&quot; təxəllüs|Kazım ağa &quot;Salik&quot; təxəllüs]]
* [[/Kərbəlayı Səfi &quot;Valeh&quot; təxəllüs|Kərbəlayı Səfi &quot;Valeh&quot; təxəllüs]]
* [[/Mustafa ağa &quot;Arif&quot; təxəllüs|Mustafa ağa &quot;Arif&quot; təxəllüs]]
* [[/Mehribanlı baba bəy (məqalə)|Mehribanlı baba bəy]]
* [[/Məhəmməd bəy Cavanşir &quot;Aşiq&quot; təxəllüs|Məhəmməd bəy Cavanşir &quot;Aşiq&quot; təxəllüs]]
* [[/Mirzəcan bəy Mədədov (məqalə)|Mirzəcan bəy Mədədov]]
* [[/Mirzə Fətəli Axundov (məqalə)|Mirzə Fətəli Axundov]]
* [[/Mirzə Həsən &quot;Mirzə&quot; təxəllüs|Mirzə Həsən &quot;Mirzə&quot; təxəllüs]]
* [[/Mirzə Hüsen &quot;Zülali&quot; təxəllüs|Mirzə Hüsen &quot;Zülali&quot; təxəllüs]]
* [[/Mirzə Məhəmməd Qaib oğlu &quot;Fədai&quot; təxəllüs|Mirzə Məhəmməd Qaib oğlu &quot;Fədai&quot; təxəllüs]]
* [[/Molla Qasım Zakir (məqalə)|Molla Qasım Zakir]]
* [[/Məhvəşi Şirvani (məqalə)|Məhvəşi Şirvani]]
* [[/Nabi Əfəndi Şirvani Valiyül-əsl|Nabi Əfəndi Şirvani Valiyül-əsl]]
* [[/Nişat Şirvani (məqalə)|Nişat Şirvani]]
* [[/Nəsimi Şirvani (məqalə)|Nəsimi Şirvani]]
* [[/Qövsi (məqalə)|Qövsi]]
* [[/Quba|Quba]]
* [[/Qasım bəy &quot;Zakir&quot; təxəllüs|Qasım bəy &quot;Zakir&quot; təxəllüs]]
* [[/Qarabağ-Şuşa şəhəri|Qarabağ-Şuşa şəhəri]]
* [[/Rafei (məqalə)|Rafei]]
* [[/Seyid Əbülqasım Nəbati (məqalə)|Seyid Əbülqasım Nəbati]]
* [[/Şeyx İbrahim Qüdsi Gəncəvi (məqalə)|Şeyx İbrahim Qüdsi Gəncəvi]]
* [[/Sabit Şəqaqi (məqalə)|Sabit Şəqaqi]]
* [[/Şəkər Şirvani (məqalə)|Şəkər Şirvani]]
* [[/Sənan Şirvani (məqalə)|Sənan Şirvani]]
* [[/Vaiz Əfəndi Şirvani (məqalə)|Vaiz Əfəndi Şirvani]]

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)| ]]</text>
      <sha1>noc8nc8fgq7m4ztd6v7gcm5img13tpj</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84701</id>
      <parentid>84698</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T05:31:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>/* Mündəricat */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4135" xml:space="preserve">{{aydınlaşdırma|Azərbaycan ədəbiyyatı (dəqiqləşdirmə)}}
{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı 
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = I cild
| mənbə              = [http://anl.az/el/k/fk_1.php Köçərli F. Azərbaycan ədəbiyyatı.2 cilddə.-B.:Elm. 1-ci cild.-1978.-599s.]
| əvvəlki            = 
| növbəti            = 
| il                 = 1925
| qeydlər            = 
}}

== Mündəricat ==
 
* [[/Əbülüla Gəncəvi (məqalə)|Əbülüla Gəncəvi]]
* [[/Əlişir Nəvai Əmir Nizaməddin (məqalə)|Əlişir Nəvai Əmir Nizaməddin]]
* [[/Gəncə (məqalə)|Gəncə]]
* [[/İbrahim İbn Əliyyün-Nəccar Xaqani|İbrahim İbn Əliyyün-Nəccar Xaqani]]
* [[/Molla Məhəmməd Bağdadi &quot;Füzuli&quot; təxəllüs|Molla Məhəmməd Bağdadi &quot;Füzuli&quot; təxəllüs]]
* [[/Molla Pәnah &quot;Vaqif&quot; tәxәllüsləri|Molla Pәnah &quot;Vaqif&quot; tәxәllüsləri]]
* [[/Şeyx Əbumәhәmmәd İlyas İbn Yusif İbn Müәyyәd Nizami|Şeyx Əbumәhәmmәd İlyas İbn Yusif İbn Müәyyәd Nizami]]
* [[/Şirvan və Şamaxı|Şirvan və Şamaxı]]
* [[/Yusif Nabi (məqalə)|Yusif Nabi]]
* [[/Ağahüseyn &quot;Arif&quot; təxəllüs|Ağahüseyn &quot;Arif&quot; təxəllüs]]
* [[/Ağabağır (məqalə)|Ağabağır]]
* [[/Abbasqulu ağa Bakıxanov &quot;Qüdsi&quot; təxəllüs|Abbasqulu ağa Bakıxanov &quot;Qüdsi&quot; təxəllüs]]
* [[/Aşıq Әli Kəlibəri Qaracadağlı (məqalə)|Aşıq Əli Kəlibəri Qaracadağlı]]
* [[/Aşıq Lənbərani (məqalə)|Aşıq Lənbərani]]
* [[/Aşıq Pəri (məqalə)|Aşıq Pəri]]
* [[/Ağaməsih Şirvani (məqalə)|Ağaməsih Şirvani]]
* [[/Asəf Şirvani (məqalə)|Asəf Şirvani]]
* [[/Ağaismayıl Zəbih (məqalə)|Ağaismayıl Zəbih]]
* [[/Cəfərqulu xan &quot;Nəva&quot; təxəllüs|Cəfərqulu xan &quot;Nəva&quot; təxəllüs]] 
* [[/Əbdürrəhman ağa Dilbaz oğlu &quot;Şair&quot; təxəllüs|Əbdürrəhman ağa Dilbaz oğlu &quot;Şair&quot; təxəllüs]] 
* [[/Əsgər Şirvani (məqalə)|Əsgər Şirvani]]
* [[/Əbülfət xan &quot;Tuti&quot; təxəllüs|Əbülfət xan &quot;Tuti&quot; təxəllüs]]
* [[/Fətəli xan &quot;Müştəri&quot; təxəllüs|Fətəli xan &quot;Müştəri&quot; təxəllüs]]
* [[/İbrahim Əfəndi Nicati (məqalə)|İbrahim Əfəndi Nicati]]
* [[/Kərim ağa Fateh (məqalə)|Kərim ağa Fateh]]
* [[/Kərbəlayı Abdulla İbn Cani (məqalə)|Kərbəlayı Abdulla İbn Cani]]
* [[/Kazım ağa &quot;Salik&quot; təxəllüs|Kazım ağa &quot;Salik&quot; təxəllüs]]
* [[/Kərbəlayı Səfi &quot;Valeh&quot; təxəllüs|Kərbəlayı Səfi &quot;Valeh&quot; təxəllüs]]
* [[/Mustafa ağa &quot;Arif&quot; təxəllüs|Mustafa ağa &quot;Arif&quot; təxəllüs]]
* [[/Mehribanlı baba bəy (məqalə)|Mehribanlı baba bəy]]
* [[/Məhəmməd bəy Cavanşir &quot;Aşiq&quot; təxəllüs|Məhəmməd bəy Cavanşir &quot;Aşiq&quot; təxəllüs]]
* [[/Mirzəcan bəy Mədədov (məqalə)|Mirzəcan bəy Mədədov]]
* [[/Mirzə Fətəli Axundov (məqalə)|Mirzə Fətəli Axundov]]
* [[/Mirzə Həsən &quot;Mirzə&quot; təxəllüs|Mirzə Həsən &quot;Mirzə&quot; təxəllüs]]
* [[/Mirzə Hüsen &quot;Zülali&quot; təxəllüs|Mirzə Hüsen &quot;Zülali&quot; təxəllüs]]
* [[/Mirzə Məhəmməd Qaib oğlu &quot;Fədai&quot; təxəllüs|Mirzə Məhəmməd Qaib oğlu &quot;Fədai&quot; təxəllüs]]
* [[/Molla Qasım Zakir (məqalə)|Molla Qasım Zakir]]
* [[/Məhvəşi Şirvani (məqalə)|Məhvəşi Şirvani]]
* [[/Nabi Əfəndi Şirvani Valiyül-əsl|Nabi Əfəndi Şirvani Valiyül-əsl]]
* [[/Nişat Şirvani (məqalə)|Nişat Şirvani]]
* [[/Nəsimi Şirvani (məqalə)|Nəsimi Şirvani]]
* [[/Qövsi (məqalə)|Qövsi]]
* [[/Quba|Quba]]
* [[/Qasım bəy &quot;Zakir&quot; təxəllüs|Qasım bəy &quot;Zakir&quot; təxəllüs]]
* [[/Qarabağ-Şuşa şəhəri|Qarabağ-Şuşa şəhəri]]
* [[/Rafei (məqalə)|Rafei]]
* [[/Seyid Əbülqasım Nəbati (məqalə)|Seyid Əbülqasım Nəbati]]
* [[/Şeyx İbrahim Qüdsi Gəncəvi (məqalə)|Şeyx İbrahim Qüdsi Gəncəvi]]
* [[/Sabit Şəqaqi (məqalə)|Sabit Şəqaqi]]
* [[/Şəkər Şirvani (məqalə)|Şəkər Şirvani]]
* [[/Sənan Şirvani (məqalə)|Sənan Şirvani]]
* [[/Vaiz Əfəndi Şirvani (məqalə)|Vaiz Əfəndi Şirvani]]

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)| ]]</text>
      <sha1>i4j75iyjo5ll3908suuy4mrejx339b8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84705</id>
      <parentid>84701</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T05:32:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>/* Mündəricat */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4135" xml:space="preserve">{{aydınlaşdırma|Azərbaycan ədəbiyyatı (dəqiqləşdirmə)}}
{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı 
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = I cild
| mənbə              = [http://anl.az/el/k/fk_1.php Köçərli F. Azərbaycan ədəbiyyatı.2 cilddə.-B.:Elm. 1-ci cild.-1978.-599s.]
| əvvəlki            = 
| növbəti            = 
| il                 = 1925
| qeydlər            = 
}}

== Mündəricat ==
 
* [[/Əbülüla Gəncəvi (məqalə)|Əbülüla Gəncəvi]]
* [[/Əlişir Nəvai Əmir Nizaməddin (məqalə)|Əlişir Nəvai Əmir Nizaməddin]]
* [[/Gəncə (məqalə)|Gəncə]]
* [[/İbrahim İbn Əliyyün-Nəccar Xaqani|İbrahim İbn Əliyyün-Nəccar Xaqani]]
* [[/Molla Məhəmməd Bağdadi &quot;Füzuli&quot; təxəllüs|Molla Məhəmməd Bağdadi &quot;Füzuli&quot; təxəllüs]]
* [[/Molla Pənah &quot;Vaqif&quot; təxəllüsləri|Molla Pənah &quot;Vaqif&quot; təxəllüsləri]]
* [[/Şeyx Əbumәhәmmәd İlyas İbn Yusif İbn Müәyyәd Nizami|Şeyx Əbumәhәmmәd İlyas İbn Yusif İbn Müәyyәd Nizami]]
* [[/Şirvan və Şamaxı|Şirvan və Şamaxı]]
* [[/Yusif Nabi (məqalə)|Yusif Nabi]]
* [[/Ağahüseyn &quot;Arif&quot; təxəllüs|Ağahüseyn &quot;Arif&quot; təxəllüs]]
* [[/Ağabağır (məqalə)|Ağabağır]]
* [[/Abbasqulu ağa Bakıxanov &quot;Qüdsi&quot; təxəllüs|Abbasqulu ağa Bakıxanov &quot;Qüdsi&quot; təxəllüs]]
* [[/Aşıq Әli Kəlibəri Qaracadağlı (məqalə)|Aşıq Əli Kəlibəri Qaracadağlı]]
* [[/Aşıq Lənbərani (məqalə)|Aşıq Lənbərani]]
* [[/Aşıq Pəri (məqalə)|Aşıq Pəri]]
* [[/Ağaməsih Şirvani (məqalə)|Ağaməsih Şirvani]]
* [[/Asəf Şirvani (məqalə)|Asəf Şirvani]]
* [[/Ağaismayıl Zəbih (məqalə)|Ağaismayıl Zəbih]]
* [[/Cəfərqulu xan &quot;Nəva&quot; təxəllüs|Cəfərqulu xan &quot;Nəva&quot; təxəllüs]] 
* [[/Əbdürrəhman ağa Dilbaz oğlu &quot;Şair&quot; təxəllüs|Əbdürrəhman ağa Dilbaz oğlu &quot;Şair&quot; təxəllüs]] 
* [[/Əsgər Şirvani (məqalə)|Əsgər Şirvani]]
* [[/Əbülfət xan &quot;Tuti&quot; təxəllüs|Əbülfət xan &quot;Tuti&quot; təxəllüs]]
* [[/Fətəli xan &quot;Müştəri&quot; təxəllüs|Fətəli xan &quot;Müştəri&quot; təxəllüs]]
* [[/İbrahim Əfəndi Nicati (məqalə)|İbrahim Əfəndi Nicati]]
* [[/Kərim ağa Fateh (məqalə)|Kərim ağa Fateh]]
* [[/Kərbəlayı Abdulla İbn Cani (məqalə)|Kərbəlayı Abdulla İbn Cani]]
* [[/Kazım ağa &quot;Salik&quot; təxəllüs|Kazım ağa &quot;Salik&quot; təxəllüs]]
* [[/Kərbəlayı Səfi &quot;Valeh&quot; təxəllüs|Kərbəlayı Səfi &quot;Valeh&quot; təxəllüs]]
* [[/Mustafa ağa &quot;Arif&quot; təxəllüs|Mustafa ağa &quot;Arif&quot; təxəllüs]]
* [[/Mehribanlı baba bəy (məqalə)|Mehribanlı baba bəy]]
* [[/Məhəmməd bəy Cavanşir &quot;Aşiq&quot; təxəllüs|Məhəmməd bəy Cavanşir &quot;Aşiq&quot; təxəllüs]]
* [[/Mirzəcan bəy Mədədov (məqalə)|Mirzəcan bəy Mədədov]]
* [[/Mirzə Fətəli Axundov (məqalə)|Mirzə Fətəli Axundov]]
* [[/Mirzə Həsən &quot;Mirzə&quot; təxəllüs|Mirzə Həsən &quot;Mirzə&quot; təxəllüs]]
* [[/Mirzə Hüsen &quot;Zülali&quot; təxəllüs|Mirzə Hüsen &quot;Zülali&quot; təxəllüs]]
* [[/Mirzə Məhəmməd Qaib oğlu &quot;Fədai&quot; təxəllüs|Mirzə Məhəmməd Qaib oğlu &quot;Fədai&quot; təxəllüs]]
* [[/Molla Qasım Zakir (məqalə)|Molla Qasım Zakir]]
* [[/Məhvəşi Şirvani (məqalə)|Məhvəşi Şirvani]]
* [[/Nabi Əfəndi Şirvani Valiyül-əsl|Nabi Əfəndi Şirvani Valiyül-əsl]]
* [[/Nişat Şirvani (məqalə)|Nişat Şirvani]]
* [[/Nəsimi Şirvani (məqalə)|Nəsimi Şirvani]]
* [[/Qövsi (məqalə)|Qövsi]]
* [[/Quba|Quba]]
* [[/Qasım bəy &quot;Zakir&quot; təxəllüs|Qasım bəy &quot;Zakir&quot; təxəllüs]]
* [[/Qarabağ-Şuşa şəhəri|Qarabağ-Şuşa şəhəri]]
* [[/Rafei (məqalə)|Rafei]]
* [[/Seyid Əbülqasım Nəbati (məqalə)|Seyid Əbülqasım Nəbati]]
* [[/Şeyx İbrahim Qüdsi Gəncəvi (məqalə)|Şeyx İbrahim Qüdsi Gəncəvi]]
* [[/Sabit Şəqaqi (məqalə)|Sabit Şəqaqi]]
* [[/Şəkər Şirvani (məqalə)|Şəkər Şirvani]]
* [[/Sənan Şirvani (məqalə)|Sənan Şirvani]]
* [[/Vaiz Əfəndi Şirvani (məqalə)|Vaiz Əfəndi Şirvani]]

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)| ]]</text>
      <sha1>7nlcf44xx19aoq9j14zm8tgpgp8mztj</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84709</id>
      <parentid>84705</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T05:33:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>/* Mündəricat */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4135" xml:space="preserve">{{aydınlaşdırma|Azərbaycan ədəbiyyatı (dəqiqləşdirmə)}}
{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı 
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = I cild
| mənbə              = [http://anl.az/el/k/fk_1.php Köçərli F. Azərbaycan ədəbiyyatı.2 cilddə.-B.:Elm. 1-ci cild.-1978.-599s.]
| əvvəlki            = 
| növbəti            = 
| il                 = 1925
| qeydlər            = 
}}

== Mündəricat ==
 
* [[/Əbülüla Gəncəvi (məqalə)|Əbülüla Gəncəvi]]
* [[/Əlişir Nəvai Əmir Nizaməddin (məqalə)|Əlişir Nəvai Əmir Nizaməddin]]
* [[/Gəncə (məqalə)|Gəncə]]
* [[/İbrahim İbn Əliyyün-Nəccar Xaqani|İbrahim İbn Əliyyün-Nəccar Xaqani]]
* [[/Molla Məhəmməd Bağdadi &quot;Füzuli&quot; təxəllüs|Molla Məhəmməd Bağdadi &quot;Füzuli&quot; təxəllüs]]
* [[/Molla Pənah &quot;Vaqif&quot; təxəllüsləri|Molla Pənah &quot;Vaqif&quot; təxəllüsləri]]
* [[/Şeyx Əbuməhəmməd İlyas İbn Yusif İbn Müəyyəd Nizami|Şeyx Əbuməhəmməd İlyas İbn Yusif İbn Müəyyəd Nizami]]
* [[/Şirvan və Şamaxı|Şirvan və Şamaxı]]
* [[/Yusif Nabi (məqalə)|Yusif Nabi]]
* [[/Ağahüseyn &quot;Arif&quot; təxəllüs|Ağahüseyn &quot;Arif&quot; təxəllüs]]
* [[/Ağabağır (məqalə)|Ağabağır]]
* [[/Abbasqulu ağa Bakıxanov &quot;Qüdsi&quot; təxəllüs|Abbasqulu ağa Bakıxanov &quot;Qüdsi&quot; təxəllüs]]
* [[/Aşıq Әli Kəlibəri Qaracadağlı (məqalə)|Aşıq Əli Kəlibəri Qaracadağlı]]
* [[/Aşıq Lənbərani (məqalə)|Aşıq Lənbərani]]
* [[/Aşıq Pəri (məqalə)|Aşıq Pəri]]
* [[/Ağaməsih Şirvani (məqalə)|Ağaməsih Şirvani]]
* [[/Asəf Şirvani (məqalə)|Asəf Şirvani]]
* [[/Ağaismayıl Zəbih (məqalə)|Ağaismayıl Zəbih]]
* [[/Cəfərqulu xan &quot;Nəva&quot; təxəllüs|Cəfərqulu xan &quot;Nəva&quot; təxəllüs]] 
* [[/Əbdürrəhman ağa Dilbaz oğlu &quot;Şair&quot; təxəllüs|Əbdürrəhman ağa Dilbaz oğlu &quot;Şair&quot; təxəllüs]] 
* [[/Əsgər Şirvani (məqalə)|Əsgər Şirvani]]
* [[/Əbülfət xan &quot;Tuti&quot; təxəllüs|Əbülfət xan &quot;Tuti&quot; təxəllüs]]
* [[/Fətəli xan &quot;Müştəri&quot; təxəllüs|Fətəli xan &quot;Müştəri&quot; təxəllüs]]
* [[/İbrahim Əfəndi Nicati (məqalə)|İbrahim Əfəndi Nicati]]
* [[/Kərim ağa Fateh (məqalə)|Kərim ağa Fateh]]
* [[/Kərbəlayı Abdulla İbn Cani (məqalə)|Kərbəlayı Abdulla İbn Cani]]
* [[/Kazım ağa &quot;Salik&quot; təxəllüs|Kazım ağa &quot;Salik&quot; təxəllüs]]
* [[/Kərbəlayı Səfi &quot;Valeh&quot; təxəllüs|Kərbəlayı Səfi &quot;Valeh&quot; təxəllüs]]
* [[/Mustafa ağa &quot;Arif&quot; təxəllüs|Mustafa ağa &quot;Arif&quot; təxəllüs]]
* [[/Mehribanlı baba bəy (məqalə)|Mehribanlı baba bəy]]
* [[/Məhəmməd bəy Cavanşir &quot;Aşiq&quot; təxəllüs|Məhəmməd bəy Cavanşir &quot;Aşiq&quot; təxəllüs]]
* [[/Mirzəcan bəy Mədədov (məqalə)|Mirzəcan bəy Mədədov]]
* [[/Mirzə Fətəli Axundov (məqalə)|Mirzə Fətəli Axundov]]
* [[/Mirzə Həsən &quot;Mirzə&quot; təxəllüs|Mirzə Həsən &quot;Mirzə&quot; təxəllüs]]
* [[/Mirzə Hüsen &quot;Zülali&quot; təxəllüs|Mirzə Hüsen &quot;Zülali&quot; təxəllüs]]
* [[/Mirzə Məhəmməd Qaib oğlu &quot;Fədai&quot; təxəllüs|Mirzə Məhəmməd Qaib oğlu &quot;Fədai&quot; təxəllüs]]
* [[/Molla Qasım Zakir (məqalə)|Molla Qasım Zakir]]
* [[/Məhvəşi Şirvani (məqalə)|Məhvəşi Şirvani]]
* [[/Nabi Əfəndi Şirvani Valiyül-əsl|Nabi Əfəndi Şirvani Valiyül-əsl]]
* [[/Nişat Şirvani (məqalə)|Nişat Şirvani]]
* [[/Nəsimi Şirvani (məqalə)|Nəsimi Şirvani]]
* [[/Qövsi (məqalə)|Qövsi]]
* [[/Quba|Quba]]
* [[/Qasım bəy &quot;Zakir&quot; təxəllüs|Qasım bəy &quot;Zakir&quot; təxəllüs]]
* [[/Qarabağ-Şuşa şəhəri|Qarabağ-Şuşa şəhəri]]
* [[/Rafei (məqalə)|Rafei]]
* [[/Seyid Əbülqasım Nəbati (məqalə)|Seyid Əbülqasım Nəbati]]
* [[/Şeyx İbrahim Qüdsi Gəncəvi (məqalə)|Şeyx İbrahim Qüdsi Gəncəvi]]
* [[/Sabit Şəqaqi (məqalə)|Sabit Şəqaqi]]
* [[/Şəkər Şirvani (məqalə)|Şəkər Şirvani]]
* [[/Sənan Şirvani (məqalə)|Sənan Şirvani]]
* [[/Vaiz Əfəndi Şirvani (məqalə)|Vaiz Əfəndi Şirvani]]

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)| ]]</text>
      <sha1>m1isahbik5c68jxe0ctybayrbdn2dwx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84717</id>
      <parentid>84709</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T05:41:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>/* Mündəricat */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4135" xml:space="preserve">{{aydınlaşdırma|Azərbaycan ədəbiyyatı (dəqiqləşdirmə)}}
{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı 
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = I cild
| mənbə              = [http://anl.az/el/k/fk_1.php Köçərli F. Azərbaycan ədəbiyyatı.2 cilddə.-B.:Elm. 1-ci cild.-1978.-599s.]
| əvvəlki            = 
| növbəti            = 
| il                 = 1925
| qeydlər            = 
}}

== Mündəricat ==
 
* [[/Əbülüla Gəncəvi (məqalə)|Əbülüla Gəncəvi]]
* [[/Əlişir Nəvai Əmir Nizaməddin (məqalə)|Əlişir Nəvai Əmir Nizaməddin]]
* [[/Gəncə (məqalə)|Gəncə]]
* [[/İbrahim İbn Əliyyün-Nəccar Xaqani|İbrahim İbn Əliyyün-Nəccar Xaqani]]
* [[/Molla Məhəmməd Bağdadi &quot;Füzuli&quot; təxəllüs|Molla Məhəmməd Bağdadi &quot;Füzuli&quot; təxəllüs]]
* [[/Molla Pənah &quot;Vaqif&quot; təxəllüsləri|Molla Pənah &quot;Vaqif&quot; təxəllüsləri]]
* [[/Şeyx Əbuməhəmməd İlyas İbn Yusif İbn Müəyyəd Nizami|Şeyx Əbuməhəmməd İlyas İbn Yusif İbn Müəyyəd Nizami]]
* [[/Şirvan və Şamaxı|Şirvan və Şamaxı]]
* [[/Yusif Nabi (məqalə)|Yusif Nabi]]
* [[/Ağahüseyn &quot;Arif&quot; təxəllüs|Ağahüseyn &quot;Arif&quot; təxəllüs]]
* [[/Ağabağır (məqalə)|Ağabağır]]
* [[/Abbasqulu ağa Bakıxanov &quot;Qüdsi&quot; təxəllüs|Abbasqulu ağa Bakıxanov &quot;Qüdsi&quot; təxəllüs]]
* [[/Aşıq Əli Kəlibəri Qaracadağlı (məqalə)|Aşıq Əli Kəlibəri Qaracadağlı]]
* [[/Aşıq Lənbərani (məqalə)|Aşıq Lənbərani]]
* [[/Aşıq Pəri (məqalə)|Aşıq Pəri]]
* [[/Ağaməsih Şirvani (məqalə)|Ağaməsih Şirvani]]
* [[/Asəf Şirvani (məqalə)|Asəf Şirvani]]
* [[/Ağaismayıl Zəbih (məqalə)|Ağaismayıl Zəbih]]
* [[/Cəfərqulu xan &quot;Nəva&quot; təxəllüs|Cəfərqulu xan &quot;Nəva&quot; təxəllüs]] 
* [[/Əbdürrəhman ağa Dilbaz oğlu &quot;Şair&quot; təxəllüs|Əbdürrəhman ağa Dilbaz oğlu &quot;Şair&quot; təxəllüs]] 
* [[/Əsgər Şirvani (məqalə)|Əsgər Şirvani]]
* [[/Əbülfət xan &quot;Tuti&quot; təxəllüs|Əbülfət xan &quot;Tuti&quot; təxəllüs]]
* [[/Fətəli xan &quot;Müştəri&quot; təxəllüs|Fətəli xan &quot;Müştəri&quot; təxəllüs]]
* [[/İbrahim Əfəndi Nicati (məqalə)|İbrahim Əfəndi Nicati]]
* [[/Kərim ağa Fateh (məqalə)|Kərim ağa Fateh]]
* [[/Kərbəlayı Abdulla İbn Cani (məqalə)|Kərbəlayı Abdulla İbn Cani]]
* [[/Kazım ağa &quot;Salik&quot; təxəllüs|Kazım ağa &quot;Salik&quot; təxəllüs]]
* [[/Kərbəlayı Səfi &quot;Valeh&quot; təxəllüs|Kərbəlayı Səfi &quot;Valeh&quot; təxəllüs]]
* [[/Mustafa ağa &quot;Arif&quot; təxəllüs|Mustafa ağa &quot;Arif&quot; təxəllüs]]
* [[/Mehribanlı baba bəy (məqalə)|Mehribanlı baba bəy]]
* [[/Məhəmməd bəy Cavanşir &quot;Aşiq&quot; təxəllüs|Məhəmməd bəy Cavanşir &quot;Aşiq&quot; təxəllüs]]
* [[/Mirzəcan bəy Mədədov (məqalə)|Mirzəcan bəy Mədədov]]
* [[/Mirzə Fətəli Axundov (məqalə)|Mirzə Fətəli Axundov]]
* [[/Mirzə Həsən &quot;Mirzə&quot; təxəllüs|Mirzə Həsən &quot;Mirzə&quot; təxəllüs]]
* [[/Mirzə Hüsen &quot;Zülali&quot; təxəllüs|Mirzə Hüsen &quot;Zülali&quot; təxəllüs]]
* [[/Mirzə Məhəmməd Qaib oğlu &quot;Fədai&quot; təxəllüs|Mirzə Məhəmməd Qaib oğlu &quot;Fədai&quot; təxəllüs]]
* [[/Molla Qasım Zakir (məqalə)|Molla Qasım Zakir]]
* [[/Məhvəşi Şirvani (məqalə)|Məhvəşi Şirvani]]
* [[/Nabi Əfəndi Şirvani Valiyül-əsl|Nabi Əfəndi Şirvani Valiyül-əsl]]
* [[/Nişat Şirvani (məqalə)|Nişat Şirvani]]
* [[/Nəsimi Şirvani (məqalə)|Nəsimi Şirvani]]
* [[/Qövsi (məqalə)|Qövsi]]
* [[/Quba|Quba]]
* [[/Qasım bəy &quot;Zakir&quot; təxəllüs|Qasım bəy &quot;Zakir&quot; təxəllüs]]
* [[/Qarabağ-Şuşa şəhəri|Qarabağ-Şuşa şəhəri]]
* [[/Rafei (məqalə)|Rafei]]
* [[/Seyid Əbülqasım Nəbati (məqalə)|Seyid Əbülqasım Nəbati]]
* [[/Şeyx İbrahim Qüdsi Gəncəvi (məqalə)|Şeyx İbrahim Qüdsi Gəncəvi]]
* [[/Sabit Şəqaqi (məqalə)|Sabit Şəqaqi]]
* [[/Şəkər Şirvani (məqalə)|Şəkər Şirvani]]
* [[/Sənan Şirvani (məqalə)|Sənan Şirvani]]
* [[/Vaiz Əfəndi Şirvani (məqalə)|Vaiz Əfəndi Şirvani]]

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)| ]]</text>
      <sha1>d8xhtkbhskc1c66lqf0e9ixb1p4wvsr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Əbülüla Gəncəvi (məqalə)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19444</id>
    <revision>
      <id>84570</id>
      <parentid>51826</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T14:53:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5225" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Әbülüla Gәncәvi
| mənbə              = 
| əvvəlki            = 
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Әlişir Nәvai Əmir Nizamәddin (məqalə)|Әlişir Nәvai Əmir Nizamәddin]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Şüərayi-mütəqəddimin Əbülülanı &quot;Ustadi-şüəra&quot; ləqəbi ilə yad etmişlər; o cəhətə ki, həkim Xaqani və Fələki onun şagirdləri olub, fünuni-şer və bəlağətdə ondan təlim almışlar. &quot;Atəşkədeyi-Azəri&quot;də Əbülülanın Gəncə əhli olmağı zikr olunubdur. Hicrətin altıncı əsrinin axırlarında şirvanşahların əyyami-səltənətində &quot;Məliküş-şüəra&quot; adlanırmış. Şirvan şahı və onun fərzəndi Cəlaləddin Mənuçehr Əbülülaya lütf və inayət edib, xatirini əziz tutarlarmış və bunlar hər ikisi fəzlü kəmal əhlinə, xüsusən, şüəra və üdəba sinfinə artıq dərəcədə iltifat və ehtiram göstərməkləri səbəbinə onların seytü sədası hər yerə yayılmışdı və adları xeyir ilə zikr olunurdu. Necə ki, bu barədə Əbülülanın, Şeyx Nizaminin, Xaqaninin və Fələkinin divan və əşarında məzkur paşahların maarifpərvər olmaqları tərif və tövsif olunmuşdur.

Belə rəvayət olunur ki, şahi-Şirvan və onun oğlu Cəlaləddin Mənuçehr Bəhram Çubinin nəslindəndirlər ki, Ərdəşir Babəkanın övladından mənsubdurlar. Əbülüla Xaqaniyə təlim və tərbiyə verəndən sonra öz qızını ona nikah ilə verdi. Vəli ustadının qızına Fələki dəxi müştəri imiş və bu işdən məyus və mükəddar oldu. Onun xatirini də ələ gətirmək üçün Əbülüla min dirhəm qızıl ona bəzl elədi. Ustadi-şüəra hicrətin 560-cı sənələrində sağ imiş. Altıncı əsrin axırlarında Gəncədə vəfat etmişdir.

Rəvayət olunur, vəqta ki, Xaqani şahın hüzurunda hörmət və şöhrət kəsb edib sahibi-nüfuz oldu, öz ustadı və qaynatası Əbülülaya başladı kibrü qürur izhar etməyə və hətta onun şəninə layiq olmayan həcvlər inşa elədi. Haqqı batil edən şagirdin belə rəftarından ustadı mükəddər oldu və bir neçə qitə həcvlər o da Xaqaninin haqqında yazdı:

Xaqaniya, əgərçe soxən nik daniya.
Yek noqte quyəmət beşno rayqaniya:
Həcve-kəsi məkon ke, ze to məh bovəd besen,
Şayəd ke, u pedər bevədo to nədaniya. [1]

[1] Tərcüməsi:
Ey Xaqani, sözü yaxşı başa düşdüyündən
Gəl, sənə incə bir söz deyim, müftəcəsinə eşit:
O kəs ki, yaşda səndən böyükdür, onu həçv eləmə,
Ola bilər ki, o sənin atan olsun və sən bilməyəsən.

HECA

Mən an dəm ke, əz madər dəhr zadəm,
Befəzlo honər dər cahən ostadəm.
Məra şəst saləst kəz xake-İran,
Bovəd şanədəh ta be Şirvan fetadəm.
Ço pire-zəifəm sənaquye xosrov,
Nəquyəm ke, Keyxosrovo Keyqobadəm.
To ey Əfzələddin, əgər rasta porsi,
Becane-əzizət ke əz to naşadəm.
To xod qorrətol-eyno fərzənde-mai,
Mənət həm pedər xande həm ostadəm.
Ço rəğbət nəmudi beşagerdiye-mən,
Beto tohfe əz vəslevo sim dadəm.
Kəmərəra betəlime-şəfqət bebəstəm,
Zəbane-to bər şaeri bərqoşadəm.
Ço şaer şodi bər dəmət pişe-xaqan,
Be Xaqaniyət həm ləqəb bərnəhadəm.
To hər dəm bemən mən çe cuşi ço atəş,
Nə to abo atəş nə mən xako badəm. [2]

[2] Tərcüməsi:
Dünyanın anası məni doğan andan
Öz fəzlim və hünərimlə dünyada ustadam.
İndi altmış yaşım var, İran torpağından
Şirvana gələndə isə on altı yaşım vardı.
Demirəm ki, Keyxosrov və ya Keyqubadam,
Hökmdarı tərifləyən qoça bir kişiyəm.
Ey Əfzələddin, əgər düzünü soruşsan,
Sənin əziz canın üçün səndən narazıyam.
Sən bizim gözümüzün işıqısan, övladımızsan,
Sən məni həm ata, həm də ustad çağırmısan.
Elə ki, mənim şagirdim olmağa meyl göstərdin,
Sənə qızıl və gümüş hədiyyə elədim.
Sənin təlimində şəfqət kəməri bağladım,
Sənin dilini şairliyə açdım.
Elə ki, şair oldun, səni xaqanın yanına apardım,
Sənə &quot;Xaqani&quot; ləqəbini qoydum.
Sən ki, tez-tez mənim üstümə od kimi coşursan,
Nə sən su və odsan, nə də mən torpaq və küləyəm.

Əgərçi Hacı Lütfəli bəy ibn Xaqan Azəri &quot;Atəşkədə&quot;sində Əbülülaya &quot;Gəncəvi&quot; deyib, onu Gəncə əhalisindən hesab eləyir, vəli şairin öz kəlamından anlaşılan budur ki, onun əsli iranlıdır. On altı il olur ki, Şirvanzəminə varid olub, burada sükunət ixtiyar edib, namü şöhrət kəsb etmişdir. Məlum olsun ki, o vaxtları Zaqafqaziyanın tərəfi-şərqisində olan vilayətlərin əksəri Şirvan şahlarına tabe olmağa görə, şair Gəncəni dəxi Şirvan ismi ilə zikr edibdir. Əbülülanın əslən iranlı olmağına bu şeri dəlalət edir:

Mara şəst saləst kəz xake-İran
Bovəd şanzdəh ta be Şirvan fetadəm.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*001]]</text>
      <sha1>hqvjd0sav11dd3wh2qfp46sunymqm8i</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84572</id>
      <parentid>84570</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T14:54:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5225" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Əbülüla Gəncəvi
| mənbə              = 
| əvvəlki            = 
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Əlişir Nəvai Əmir Nizaməddin (məqalə)|Əlişir Nәvai Əmir Nizaməddin]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Şüərayi-mütəqəddimin Əbülülanı &quot;Ustadi-şüəra&quot; ləqəbi ilə yad etmişlər; o cəhətə ki, həkim Xaqani və Fələki onun şagirdləri olub, fünuni-şer və bəlağətdə ondan təlim almışlar. &quot;Atəşkədeyi-Azəri&quot;də Əbülülanın Gəncə əhli olmağı zikr olunubdur. Hicrətin altıncı əsrinin axırlarında şirvanşahların əyyami-səltənətində &quot;Məliküş-şüəra&quot; adlanırmış. Şirvan şahı və onun fərzəndi Cəlaləddin Mənuçehr Əbülülaya lütf və inayət edib, xatirini əziz tutarlarmış və bunlar hər ikisi fəzlü kəmal əhlinə, xüsusən, şüəra və üdəba sinfinə artıq dərəcədə iltifat və ehtiram göstərməkləri səbəbinə onların seytü sədası hər yerə yayılmışdı və adları xeyir ilə zikr olunurdu. Necə ki, bu barədə Əbülülanın, Şeyx Nizaminin, Xaqaninin və Fələkinin divan və əşarında məzkur paşahların maarifpərvər olmaqları tərif və tövsif olunmuşdur.

Belə rəvayət olunur ki, şahi-Şirvan və onun oğlu Cəlaləddin Mənuçehr Bəhram Çubinin nəslindəndirlər ki, Ərdəşir Babəkanın övladından mənsubdurlar. Əbülüla Xaqaniyə təlim və tərbiyə verəndən sonra öz qızını ona nikah ilə verdi. Vəli ustadının qızına Fələki dəxi müştəri imiş və bu işdən məyus və mükəddar oldu. Onun xatirini də ələ gətirmək üçün Əbülüla min dirhəm qızıl ona bəzl elədi. Ustadi-şüəra hicrətin 560-cı sənələrində sağ imiş. Altıncı əsrin axırlarında Gəncədə vəfat etmişdir.

Rəvayət olunur, vəqta ki, Xaqani şahın hüzurunda hörmət və şöhrət kəsb edib sahibi-nüfuz oldu, öz ustadı və qaynatası Əbülülaya başladı kibrü qürur izhar etməyə və hətta onun şəninə layiq olmayan həcvlər inşa elədi. Haqqı batil edən şagirdin belə rəftarından ustadı mükəddər oldu və bir neçə qitə həcvlər o da Xaqaninin haqqında yazdı:

Xaqaniya, əgərçe soxən nik daniya.
Yek noqte quyəmət beşno rayqaniya:
Həcve-kəsi məkon ke, ze to məh bovəd besen,
Şayəd ke, u pedər bevədo to nədaniya. [1]

[1] Tərcüməsi:
Ey Xaqani, sözü yaxşı başa düşdüyündən
Gəl, sənə incə bir söz deyim, müftəcəsinə eşit:
O kəs ki, yaşda səndən böyükdür, onu həçv eləmə,
Ola bilər ki, o sənin atan olsun və sən bilməyəsən.

HECA

Mən an dəm ke, əz madər dəhr zadəm,
Befəzlo honər dər cahən ostadəm.
Məra şəst saləst kəz xake-İran,
Bovəd şanədəh ta be Şirvan fetadəm.
Ço pire-zəifəm sənaquye xosrov,
Nəquyəm ke, Keyxosrovo Keyqobadəm.
To ey Əfzələddin, əgər rasta porsi,
Becane-əzizət ke əz to naşadəm.
To xod qorrətol-eyno fərzənde-mai,
Mənət həm pedər xande həm ostadəm.
Ço rəğbət nəmudi beşagerdiye-mən,
Beto tohfe əz vəslevo sim dadəm.
Kəmərəra betəlime-şəfqət bebəstəm,
Zəbane-to bər şaeri bərqoşadəm.
Ço şaer şodi bər dəmət pişe-xaqan,
Be Xaqaniyət həm ləqəb bərnəhadəm.
To hər dəm bemən mən çe cuşi ço atəş,
Nə to abo atəş nə mən xako badəm. [2]

[2] Tərcüməsi:
Dünyanın anası məni doğan andan
Öz fəzlim və hünərimlə dünyada ustadam.
İndi altmış yaşım var, İran torpağından
Şirvana gələndə isə on altı yaşım vardı.
Demirəm ki, Keyxosrov və ya Keyqubadam,
Hökmdarı tərifləyən qoça bir kişiyəm.
Ey Əfzələddin, əgər düzünü soruşsan,
Sənin əziz canın üçün səndən narazıyam.
Sən bizim gözümüzün işıqısan, övladımızsan,
Sən məni həm ata, həm də ustad çağırmısan.
Elə ki, mənim şagirdim olmağa meyl göstərdin,
Sənə qızıl və gümüş hədiyyə elədim.
Sənin təlimində şəfqət kəməri bağladım,
Sənin dilini şairliyə açdım.
Elə ki, şair oldun, səni xaqanın yanına apardım,
Sənə &quot;Xaqani&quot; ləqəbini qoydum.
Sən ki, tez-tez mənim üstümə od kimi coşursan,
Nə sən su və odsan, nə də mən torpaq və küləyəm.

Əgərçi Hacı Lütfəli bəy ibn Xaqan Azəri &quot;Atəşkədə&quot;sində Əbülülaya &quot;Gəncəvi&quot; deyib, onu Gəncə əhalisindən hesab eləyir, vəli şairin öz kəlamından anlaşılan budur ki, onun əsli iranlıdır. On altı il olur ki, Şirvanzəminə varid olub, burada sükunət ixtiyar edib, namü şöhrət kəsb etmişdir. Məlum olsun ki, o vaxtları Zaqafqaziyanın tərəfi-şərqisində olan vilayətlərin əksəri Şirvan şahlarına tabe olmağa görə, şair Gəncəni dəxi Şirvan ismi ilə zikr edibdir. Əbülülanın əslən iranlı olmağına bu şeri dəlalət edir:

Mara şəst saləst kəz xake-İran
Bovəd şanzdəh ta be Şirvan fetadəm.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*001]]</text>
      <sha1>ri9bf4j405ofajsgu7f1rap7j3vvl2h</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84573</id>
      <parentid>84572</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T14:54:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5225" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Əbülüla Gəncəvi
| mənbə              = 
| əvvəlki            = 
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Əlişir Nəvai Əmir Nizaməddin (məqalə)|Əlişir Nəvai Əmir Nizaməddin]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Şüərayi-mütəqəddimin Əbülülanı &quot;Ustadi-şüəra&quot; ləqəbi ilə yad etmişlər; o cəhətə ki, həkim Xaqani və Fələki onun şagirdləri olub, fünuni-şer və bəlağətdə ondan təlim almışlar. &quot;Atəşkədeyi-Azəri&quot;də Əbülülanın Gəncə əhli olmağı zikr olunubdur. Hicrətin altıncı əsrinin axırlarında şirvanşahların əyyami-səltənətində &quot;Məliküş-şüəra&quot; adlanırmış. Şirvan şahı və onun fərzəndi Cəlaləddin Mənuçehr Əbülülaya lütf və inayət edib, xatirini əziz tutarlarmış və bunlar hər ikisi fəzlü kəmal əhlinə, xüsusən, şüəra və üdəba sinfinə artıq dərəcədə iltifat və ehtiram göstərməkləri səbəbinə onların seytü sədası hər yerə yayılmışdı və adları xeyir ilə zikr olunurdu. Necə ki, bu barədə Əbülülanın, Şeyx Nizaminin, Xaqaninin və Fələkinin divan və əşarında məzkur paşahların maarifpərvər olmaqları tərif və tövsif olunmuşdur.

Belə rəvayət olunur ki, şahi-Şirvan və onun oğlu Cəlaləddin Mənuçehr Bəhram Çubinin nəslindəndirlər ki, Ərdəşir Babəkanın övladından mənsubdurlar. Əbülüla Xaqaniyə təlim və tərbiyə verəndən sonra öz qızını ona nikah ilə verdi. Vəli ustadının qızına Fələki dəxi müştəri imiş və bu işdən məyus və mükəddar oldu. Onun xatirini də ələ gətirmək üçün Əbülüla min dirhəm qızıl ona bəzl elədi. Ustadi-şüəra hicrətin 560-cı sənələrində sağ imiş. Altıncı əsrin axırlarında Gəncədə vəfat etmişdir.

Rəvayət olunur, vəqta ki, Xaqani şahın hüzurunda hörmət və şöhrət kəsb edib sahibi-nüfuz oldu, öz ustadı və qaynatası Əbülülaya başladı kibrü qürur izhar etməyə və hətta onun şəninə layiq olmayan həcvlər inşa elədi. Haqqı batil edən şagirdin belə rəftarından ustadı mükəddər oldu və bir neçə qitə həcvlər o da Xaqaninin haqqında yazdı:

Xaqaniya, əgərçe soxən nik daniya.
Yek noqte quyəmət beşno rayqaniya:
Həcve-kəsi məkon ke, ze to məh bovəd besen,
Şayəd ke, u pedər bevədo to nədaniya. [1]

[1] Tərcüməsi:
Ey Xaqani, sözü yaxşı başa düşdüyündən
Gəl, sənə incə bir söz deyim, müftəcəsinə eşit:
O kəs ki, yaşda səndən böyükdür, onu həçv eləmə,
Ola bilər ki, o sənin atan olsun və sən bilməyəsən.

HECA

Mən an dəm ke, əz madər dəhr zadəm,
Befəzlo honər dər cahən ostadəm.
Məra şəst saləst kəz xake-İran,
Bovəd şanədəh ta be Şirvan fetadəm.
Ço pire-zəifəm sənaquye xosrov,
Nəquyəm ke, Keyxosrovo Keyqobadəm.
To ey Əfzələddin, əgər rasta porsi,
Becane-əzizət ke əz to naşadəm.
To xod qorrətol-eyno fərzənde-mai,
Mənət həm pedər xande həm ostadəm.
Ço rəğbət nəmudi beşagerdiye-mən,
Beto tohfe əz vəslevo sim dadəm.
Kəmərəra betəlime-şəfqət bebəstəm,
Zəbane-to bər şaeri bərqoşadəm.
Ço şaer şodi bər dəmət pişe-xaqan,
Be Xaqaniyət həm ləqəb bərnəhadəm.
To hər dəm bemən mən çe cuşi ço atəş,
Nə to abo atəş nə mən xako badəm. [2]

[2] Tərcüməsi:
Dünyanın anası məni doğan andan
Öz fəzlim və hünərimlə dünyada ustadam.
İndi altmış yaşım var, İran torpağından
Şirvana gələndə isə on altı yaşım vardı.
Demirəm ki, Keyxosrov və ya Keyqubadam,
Hökmdarı tərifləyən qoça bir kişiyəm.
Ey Əfzələddin, əgər düzünü soruşsan,
Sənin əziz canın üçün səndən narazıyam.
Sən bizim gözümüzün işıqısan, övladımızsan,
Sən məni həm ata, həm də ustad çağırmısan.
Elə ki, mənim şagirdim olmağa meyl göstərdin,
Sənə qızıl və gümüş hədiyyə elədim.
Sənin təlimində şəfqət kəməri bağladım,
Sənin dilini şairliyə açdım.
Elə ki, şair oldun, səni xaqanın yanına apardım,
Sənə &quot;Xaqani&quot; ləqəbini qoydum.
Sən ki, tez-tez mənim üstümə od kimi coşursan,
Nə sən su və odsan, nə də mən torpaq və küləyəm.

Əgərçi Hacı Lütfəli bəy ibn Xaqan Azəri &quot;Atəşkədə&quot;sində Əbülülaya &quot;Gəncəvi&quot; deyib, onu Gəncə əhalisindən hesab eləyir, vəli şairin öz kəlamından anlaşılan budur ki, onun əsli iranlıdır. On altı il olur ki, Şirvanzəminə varid olub, burada sükunət ixtiyar edib, namü şöhrət kəsb etmişdir. Məlum olsun ki, o vaxtları Zaqafqaziyanın tərəfi-şərqisində olan vilayətlərin əksəri Şirvan şahlarına tabe olmağa görə, şair Gəncəni dəxi Şirvan ismi ilə zikr edibdir. Əbülülanın əslən iranlı olmağına bu şeri dəlalət edir:

Mara şəst saləst kəz xake-İran
Bovəd şanzdəh ta be Şirvan fetadəm.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*001]]</text>
      <sha1>6zcz49roewdi9b35zo0m8mhxwfc4to5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84646</id>
      <parentid>84573</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:28:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Araz Yaquboglu [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Әbülüla Gәncәvi (məqalə)]] səhifəsinin adını [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Əbülüla Gəncəvi (məqalə)]] olaraq dəyişdi.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5225" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Əbülüla Gəncəvi
| mənbə              = 
| əvvəlki            = 
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Əlişir Nəvai Əmir Nizaməddin (məqalə)|Əlişir Nəvai Əmir Nizaməddin]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Şüərayi-mütəqəddimin Əbülülanı &quot;Ustadi-şüəra&quot; ləqəbi ilə yad etmişlər; o cəhətə ki, həkim Xaqani və Fələki onun şagirdləri olub, fünuni-şer və bəlağətdə ondan təlim almışlar. &quot;Atəşkədeyi-Azəri&quot;də Əbülülanın Gəncə əhli olmağı zikr olunubdur. Hicrətin altıncı əsrinin axırlarında şirvanşahların əyyami-səltənətində &quot;Məliküş-şüəra&quot; adlanırmış. Şirvan şahı və onun fərzəndi Cəlaləddin Mənuçehr Əbülülaya lütf və inayət edib, xatirini əziz tutarlarmış və bunlar hər ikisi fəzlü kəmal əhlinə, xüsusən, şüəra və üdəba sinfinə artıq dərəcədə iltifat və ehtiram göstərməkləri səbəbinə onların seytü sədası hər yerə yayılmışdı və adları xeyir ilə zikr olunurdu. Necə ki, bu barədə Əbülülanın, Şeyx Nizaminin, Xaqaninin və Fələkinin divan və əşarında məzkur paşahların maarifpərvər olmaqları tərif və tövsif olunmuşdur.

Belə rəvayət olunur ki, şahi-Şirvan və onun oğlu Cəlaləddin Mənuçehr Bəhram Çubinin nəslindəndirlər ki, Ərdəşir Babəkanın övladından mənsubdurlar. Əbülüla Xaqaniyə təlim və tərbiyə verəndən sonra öz qızını ona nikah ilə verdi. Vəli ustadının qızına Fələki dəxi müştəri imiş və bu işdən məyus və mükəddar oldu. Onun xatirini də ələ gətirmək üçün Əbülüla min dirhəm qızıl ona bəzl elədi. Ustadi-şüəra hicrətin 560-cı sənələrində sağ imiş. Altıncı əsrin axırlarında Gəncədə vəfat etmişdir.

Rəvayət olunur, vəqta ki, Xaqani şahın hüzurunda hörmət və şöhrət kəsb edib sahibi-nüfuz oldu, öz ustadı və qaynatası Əbülülaya başladı kibrü qürur izhar etməyə və hətta onun şəninə layiq olmayan həcvlər inşa elədi. Haqqı batil edən şagirdin belə rəftarından ustadı mükəddər oldu və bir neçə qitə həcvlər o da Xaqaninin haqqında yazdı:

Xaqaniya, əgərçe soxən nik daniya.
Yek noqte quyəmət beşno rayqaniya:
Həcve-kəsi məkon ke, ze to məh bovəd besen,
Şayəd ke, u pedər bevədo to nədaniya. [1]

[1] Tərcüməsi:
Ey Xaqani, sözü yaxşı başa düşdüyündən
Gəl, sənə incə bir söz deyim, müftəcəsinə eşit:
O kəs ki, yaşda səndən böyükdür, onu həçv eləmə,
Ola bilər ki, o sənin atan olsun və sən bilməyəsən.

HECA

Mən an dəm ke, əz madər dəhr zadəm,
Befəzlo honər dər cahən ostadəm.
Məra şəst saləst kəz xake-İran,
Bovəd şanədəh ta be Şirvan fetadəm.
Ço pire-zəifəm sənaquye xosrov,
Nəquyəm ke, Keyxosrovo Keyqobadəm.
To ey Əfzələddin, əgər rasta porsi,
Becane-əzizət ke əz to naşadəm.
To xod qorrətol-eyno fərzənde-mai,
Mənət həm pedər xande həm ostadəm.
Ço rəğbət nəmudi beşagerdiye-mən,
Beto tohfe əz vəslevo sim dadəm.
Kəmərəra betəlime-şəfqət bebəstəm,
Zəbane-to bər şaeri bərqoşadəm.
Ço şaer şodi bər dəmət pişe-xaqan,
Be Xaqaniyət həm ləqəb bərnəhadəm.
To hər dəm bemən mən çe cuşi ço atəş,
Nə to abo atəş nə mən xako badəm. [2]

[2] Tərcüməsi:
Dünyanın anası məni doğan andan
Öz fəzlim və hünərimlə dünyada ustadam.
İndi altmış yaşım var, İran torpağından
Şirvana gələndə isə on altı yaşım vardı.
Demirəm ki, Keyxosrov və ya Keyqubadam,
Hökmdarı tərifləyən qoça bir kişiyəm.
Ey Əfzələddin, əgər düzünü soruşsan,
Sənin əziz canın üçün səndən narazıyam.
Sən bizim gözümüzün işıqısan, övladımızsan,
Sən məni həm ata, həm də ustad çağırmısan.
Elə ki, mənim şagirdim olmağa meyl göstərdin,
Sənə qızıl və gümüş hədiyyə elədim.
Sənin təlimində şəfqət kəməri bağladım,
Sənin dilini şairliyə açdım.
Elə ki, şair oldun, səni xaqanın yanına apardım,
Sənə &quot;Xaqani&quot; ləqəbini qoydum.
Sən ki, tez-tez mənim üstümə od kimi coşursan,
Nə sən su və odsan, nə də mən torpaq və küləyəm.

Əgərçi Hacı Lütfəli bəy ibn Xaqan Azəri &quot;Atəşkədə&quot;sində Əbülülaya &quot;Gəncəvi&quot; deyib, onu Gəncə əhalisindən hesab eləyir, vəli şairin öz kəlamından anlaşılan budur ki, onun əsli iranlıdır. On altı il olur ki, Şirvanzəminə varid olub, burada sükunət ixtiyar edib, namü şöhrət kəsb etmişdir. Məlum olsun ki, o vaxtları Zaqafqaziyanın tərəfi-şərqisində olan vilayətlərin əksəri Şirvan şahlarına tabe olmağa görə, şair Gəncəni dəxi Şirvan ismi ilə zikr edibdir. Əbülülanın əslən iranlı olmağına bu şeri dəlalət edir:

Mara şəst saləst kəz xake-İran
Bovəd şanzdəh ta be Şirvan fetadəm.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*001]]</text>
      <sha1>6zcz49roewdi9b35zo0m8mhxwfc4to5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Əlişir Nəvai Əmir Nizaməddin (məqalə)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19445</id>
    <revision>
      <id>84575</id>
      <parentid>51827</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T14:55:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Araz Yaquboglu [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Әlişir Nәvai Əmir Nizamәddin (məqalə)]] səhifəsinin adını [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Əlişir Nəvai Əmir Nizaməddin (məqalə)]] olaraq dəyişdi.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14963" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Әlişir Nәvai Əmir Nizamәddin
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Әbülüla Gәncәvi (məqalə)|Әbülüla Gәncәvi]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Gәncә (məqalə)|Gәncә]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Әlişir Nәvai hicrәtin doqquzuncu әsrinin axırlarında yetişәn cığatay (türk) vә әcәm şüәrasının әn mәşhurlarındandır. Bu şair әslәn cığatay türklәrindәn isә dә, Azәrbaycan şüәrası arasında artıq hörmәt vә şöhrәt kәsb etmişdir vә onlara Nәvainin tәsiri artıq dәrәcәdә olubdur. Buna da ümdә sәbәb onun tәbi-lәtifindәn törәyәn asari-nәfisә vә әşari-mәmduhәsi olubdur ki, çox şirin vә dadlı dil ilә rişteyi nәzmә çәkilmişdir. Әmir Әlişir fars lisanını dәxi әkmәl vәchdә bilirmiş vә fars dilindә onun ziyadә mövzun vә xoşmәzmun kәlamları vardır. Türk vә fars dillәrinә dara olduğu üçün &quot;Züllisaneyn&quot; lәqәbi ilә mülәqtәb olmuşdur.
 
Nәvainin atası sülaleyi-teymuriyyәdәn Sultan Әbu-sәidin vәziri olub oğlunun tәlim vә tәrbiyәsinә artıq sәy vә diqqәt yetirmişdir. Әmir Әlişir özü uşaqlıqda Sultan Hüseyn Bayqara ilә mәktәb yoldaşı olub, әyyami-tüfuliyyәtdә alinәsәb yoldaşından kәsbi-kәmal vә әxzi-әdәb etmişdir. Sultan Hüseyn Bayqara Teymurlәng övladından olub, 875-ci tarixdә Xorasan padşahı olmaqla Heratda tәxti-sәltәnәtdә әylәşmişdir. Әlişir әvvәlcә bir müddәt Xorasanda vә bәd Sәmәrqәnddә tәhsili-ülum vә fünunә mәşğul olub, hüsnxәtt, rәsm, musiqi vә nәqqaşlıq sәnәtlәrindә böyük mәharәt kәsb etmişdir. Amma bu fәnlәrin cümlәsindәn artıq onun meyl vә şövqü şer demәyә vә qәzәl yazmağa idi. Cavanlıq mövsümünün vә şәbablıq әyyamının müqtәzasında dimaği-lәtifi hәvayi-hüsni-xәttü xal ilә, könlü badeyi-eşq ilә dolmuş ikәn öz hisslәrini gözәl şerlәr vasitәsilә bәyan edәrdi. Necә ki, Әlişir özü әyyami-şәbabda hali-dilini bu qәrar üzrә tәhrir qılmışdır: &quot;Bu pәrişan әczanın vәrәqnigarı vә bu aşüftә övraqın qissәgüzarı, möhnәt peymanәsinin cürәçeşi vә mәlamәt xümxanәsinin sәbukeşi, şeydalıq mәhәllәsinin rüsvası vә rüsvalıq küçәsinin şeydası:
 
Beyt
 
Vәfa bustanın dastansәrayi
Mәlәmәt bülbüli, yәni Nәvai
 
Qüfranüllah zünubühu andaq әrz qılır kim, şol caq kim, Xorasan tәxti gurganlıq dәvacı belә zinәtәfzay vә gurgan fәrqi cәhanbanlıq tacı bilә fәlәkfәrsay irdi, ömrüm şәbistanı şәbab şamları nuridin münәvvәr vә hәyatım gülüstanı yigitlik güllәri әtridin müәttәr irdi. Sinn müqtәzasidin tәbiәtğә hәva qalib, hәva qәlәbәsidin tәbiәt lәhvğә talib irdi. Köngülakim çakidin köksümdaki әski tuganlar bir-bir әyan vә kugragimdaki kisgan yanqi әlflaridin köngülagim xәt-xәt qan. Mudam mey rәğbәti köngülga mәhbub vә hәmişә mәhbub ülfәti xatirimğә mәrğub. Canım eşq badәsidin mәst vә köngülüm badeyi-eşqdin meypәrәst irdi:
 
Bulmasa alәmdә gülrux, saqi, әhvalım xәrab,
Yox isә saqidә gülgun cami-mey, bağrım kәbab.
 
Az vәqtdә badә seylidin huşü әqlim evi yıkıldı vә eşq bәrqi sәlahü afiyәtim xәrmәnin kül qıldı&quot;.
  
Vәqta ki, Sultan Hüseyn Bayqara--Nәvainin mәktәb yoldaşı Heratda tәxti-sәltәnәtdә әylәşdi, Әlişirin sorağına düşüb vә hәr yerdә onu axtarıb Sәmәrqәnddә sorağını aldı. [Әlişir] sultanın dәvәtini qәbul edib, Sәmәrqәnddәn Herata gәldi. Şәhәrә daxil olan zamanı Sultan Hüseyn tәrәfindәn artıq cәlal vә tәntәnә ilә istiqbal olunub, onun lütfü ehsanına nail olmuşdur. Sultan әvvәlcә Әlişiri möhürdarlıq xidmәtinә tәyin edib, sonradan özünә vәziri-әzәm etmişdir. Bilmәk gәrәkdir ki, Sultan Hüseyn xan alim vә adil, rәiyyәtpәrvәr, ülәma, ürәfa sinfini dost tutan, xoşәhval vә hәmidәxisal bir padşah idi. Bu zati-şәrifin tәbi-şeriyyәsi dәxi var imiş. Amma bundan maәda ziyadә dәqiq, nazikanlayan vә fünuni-şer vә әdәbiyyatda qabil vә mahir bir vücud imiş. Belә ki, fünuni-şerdә sultanın bir dәrәcәdә ittilaatı var imiş ki, Nәvai kimi müqtәdir şairin әsәrlәrindә müşahidә olunan qüsuru tәshih qılarmış, necә ki, bu qövlә şair özü şәhadәt verib deyir: &quot;Vәqta ki, mәcalisdә bәzi әbyatım mәzkur vә mәhafildә bәzi qәzәliyyatım mәstur bolur irdi, gahi ibarәtim qüsurdin, tәğyir bermak birlә nöqsandin müәrra qılur irdi. Bәzi beytimdin bir az namünasib lәfzni çıxarıb bir dәstә şibh içrә bir dürri-şahvar tartqandik bir az lәfz gitürür irdi vә bәzi qәzәlimdin bir az nәhәncar beytğә xәtt urub pozuq bir dәşt içrә bir qәsri-zәrringar yasağandik bir az beytğә dәxl büruz irdi. Bu aşüftә әbyatımda ol xәtt vә bu pәrişan qәzәliyyatımda ol beyt:
 
Xara arasında irdi gövhәr yanlıq,
Ya güllәr içindә irdi әxkәr yanlıq,
Yaxud tikәn içrә güli-әhmәr yanlıq,
Bәlkәm tәn ara ruhi-müsәvvәr yanlıq.
 
Çün bu beytlәr eyvanı ola, islahlar nәqşü nigaridin rәşki-nigarxanöyi-Çin vә bu qәzәllәr bustanı ol ehtimamlar bәharidin qeyrәti-xüldi-bәrin bola, başladı sahibnәzәrlәr göziga mәhbubraq vә әhli-dillәr könliga mәrğubraq bolub hörmәti qayәtdin ötdü vә şöhrәti nәhayәtdin keçdi&quot;.
 
Әlişir öhdәsinә götürdüyü ümuri-vәzarәti lәyaqәtincә icra edib, asudә vaxtlarını gah mütaliә ilә vә gah tәlimi-kitab vә tәnzimi-әşar ilә keçirirdi. Hәmә vәqt dairәsi mәcmәi-ülәma vә füzәla idi. Әdib vә şairlәrә vә cümlә әrbabi-elm vә sәnәtә әnam vә ehsan qapısı açıq idi. Bu halla maarif vә sәnayenin tәrәqqisinә çox xidmәtlәr etmişdir. Bu zati-alihimmәt bir müddәtdәn sonra mәnsәbi-vәzarәtdәn әl çәkib vә mәmuriyyәti-siyasiyyәdәn istefa edib, Heratda guşәnişinlik ixtiyar etmişdir. Bu hal üzrә bir neçә vaxt ömür edib, tarixi-hicriyyәnin 906-cı ilindә haman şәhәrdә vәfat etmişdir.
 
Әlişir Nәvai yalqız şair olmayıb, danişmәnd vә hәkimi-nadir bir vücud imiş. Ondan әvvәl cığatay türklәrinin şivәsindә kimsә o lәtafәt vә mәtanәtdә
әşar yazmadığı kimi, ondan sonra dәxi bu dildә elә lәtif, abdar vә xoşgüvar şer vә qәzәllәr yazılmamışdır. Filcümlә, asari-nәfisәlәri xeyli qiymәtdardır.
 
Әlişirin xeyir yadigarlığı vә ehsanatı dәxi çox olubdur; neçә-neçә mәdrәsәlәr vә әbniyeyi-xeyriyyә binasına müvәffәq olmuşdur. Böyük vә mükәmmәl bir kütübxanası var imiş ki, elm vә mәrifәtә şövqü hәvәsi olanlara hәmişә onun qapısını açıq tutarmış. Әlişir Nәvainin türk dilindә olan bәrgüzidә әsәrlәri bunlardır: &quot;Mәcalisün-nәfayis&quot;, &quot;Mühakimәtul-lüğәteyn&quot;, &quot;Heyrәti-ibraz&quot;, &quot;Mәhbubül-qülub&quot;, &quot;Fәrhad vә Şirin&quot;, &quot;Leyli vә Mәcnun,&quot; &quot;Sәddi-İskәndәr&quot;, &quot;Sәbeyi-sәyyarә&quot;, &quot;Siracül-müslimin&quot;, &quot;Lisanüt-teyr&quot;, &quot;Halati-pәhlivani-Әbusәid&quot;, &quot;Әruzi-türki&quot;, &quot;Tәvarix vә qafiyә&quot;, &quot;Müfrәdat dәr fәnni-müәmma&quot;, &quot;Münşәati-türki&quot;, &quot;Qisseyi-Şeyx Sәnan&quot;, &quot;Xәmsәtül-mütәhәyyirin&quot; vә qeyri. Bundan әlavә &quot;Nәzmül-cәvahir&quot; adlı bir kitab fars dilindә tәhrir etmişdir.
 
Әlişirin tәxәllüsü türkcә &quot;Nәvai&quot; vә farsca &quot;Fani&quot; olubdur. Mәrhumun әşarından nümunә olaraq izzәti-nәfs vә qәnaәtkarlıq barәsindә yazdığı beytdir:
 
Hәqdin әzizliq tilasin eldin üz tәmә
Kim, xәlqnin әzizi demiş: &quot;İzzә min qәnәә&quot;.
 
Yәni ey Nәvai, әgәr hәqqdәn әzizlik tәmәnna edәrsәn, xalqdan tәmәini kәsgilәn. Necә kim, xalqın әzizi fәxri-kainat hәzrәtlәri hәdisi-şәrifindә buyurubdur: &quot;İzәә min qәnәә, zillә min tәmәә&quot;--yәni qәnaәtkar әziz vә tamahkar zәlildir.
  
Nәvainin musiqi elmindә artıq mәharәti olub. O fәnnә eşq vә zövqü nә rütbәdә olduğu bu beytindәn anlaşılır:
 
Kamança tari-zülfün vәsfini min til ilә söylәr,
Deyil qövlü zәif anın әgәrçi qil ilә söylәr.
 
Әlişir üç-dörd yüz il bundan әqdәm söylәdiyi bu aşağıdakı beytin mәzmunu әsrimizdә rәvac tapmış әdl vә müsafat әfkari-hürriyyәtkaranәsinә xeyli münasibdir:
 
Deyr içrә yox sifal ilә altun qәdәhdә fәrq,
Şahu gәdan bir oldu, әcәb karxanәdir.
 
Bu alәmdә cahü cәlal puç vә fani olub, ancaq yaxşılıq bati qalacağından bәhs etdikdә deyir:
 
İrür çün alәm içrә cah fani, yaxşı ad baqi,
Sin el kamin rәva eylә özüni kamran görkәc.
  
Yәni sәn kamran vә sahibi-iqtidar olduğun halda &quot;el kamın&quot;, fәqirlәr ehtiyacın, üftadәlәr tәmәnnasın rәva elә vә bu yoxsullara himayәt qıl, çünki dünyada cümlә cah vә cәlal fani olub, yaxşı ad baqi qalacaqdır.
 
Nәvai ondan fünuni-şerdә vә xüsusәn qәzәlguluqda şüәradan hansının artıq ustad vә mahir olduğunu sual edәnlәrә bu әbyat ilә cavab vermişdi:
 
Qәzәldә üç kişi tövridir ol növ--  
Ki, ondan yaxşı yox nәzm ehtimali.
Biri möcüzbәyanlıq &quot;Sahiri-hind&quot;--  
Ki, eşq әhlini urtar suzi-hali.
Biri qüdsi әsәrliq &quot;Arifi-cam&quot;-- 
Ki, cami-Cәm dürәr sınğan sifali.
Biri İsa nәfәsliq &quot;Rindi-Şiraz&quot;,
Fәna dәhriğә mәstü laübali.
Nәvai nәzmğә baxsan yәmasdır,
Bu üçnün haldin bir beyti xali.
Sanasin güzgüdür ki, әks salmış
Ona üç şuxü mәhvәşnin cәmali.
 
Yәni qәzәldә üç kişi elә mahirdirlәr ki, onlardan yaxşı daha nәzm-şer yazmaq ehtimal etmәk olmaz. Onlardan biri &quot;Sahiri-hindi&quot;, yәni Nasir Xosrov Dәhlәvidir,  o birisi &quot;Arifi-cam&quot;, yәni Molla Әbdürrәhman Camidir vә üçüncüsü &quot;Rindi-Şiraz&quot;, yәni Xacә-Hafiz Şirazidir. Amma Nәvanini öz nәzminә baxsaq, bu üç şairnn halından Nәvainin bir beyti xali deyildir. Belә ki, Nәvainin beytlәri sanki bir güzgüdür vә ona bu üç şux mәhvәşin camalının әksi düşmüşdür. Burada Nәvai demәk istәyir ki, onun әşarına diqqәt olunsa, üç şairi züliqtidarın ruhlarını onun kәlamının içindә görmәk olur.
 
Nәvai özgә bir mәhәldә bu möhtәrәm kәlam ustadlarının ismi-şәriflәrini lisani-bәlağәtşüarı ilә belә yad edir: &quot;Әmma әşar tәdvin qılğanlardin bәzi kim, bәqa mülkidә fanidurlar vә bәzi kim, hala fәna deyridә baqidurlar, әvvәlqi zümrәdin bavücud dәrd pişәsinin qәzәnfәri vә eşq atәşgahının sәmәndәri, mәdәni-cavahiri-mәnәvi Әmir Xosrov Dәhlәvi vә fәna meyxanәsinin rindi-xirqәçaki vә bәla peymanәsinin mәsti-bibaki vә eşqü mәhәbbәt әsrari әminlәrinin hәmrazi Xacә Hafizi-Şirazi vә sonku firqә din şәbistanının şәmi-әnvәri vә üns gülüstanının әndәlibi-süxәnvәri vә bәlağәt şәkkәristanının tutiyi-şirin-kәlami cәnabi-mәxdumi Mövlana Әbdürrәhman Cami mәddәllah tәala zülali-irşadә ila müfariqul-talibin divanları aradә bolğay....&quot;
 
Nәvainin bu tәhriratından mәlum olur ki, Mövlana Әbdürrәhman Cami әleyhirrәhmә onun müasiri olubdur.
 
&quot;Qamusül-әlam&quot; sahibi Sami bәyin yazmağına görә, mәrhum Әlişir Nәvaninin әsәrlәrindәn &quot;Mühakimәtül-lüğәteyn&quot; fars ilә türk lisanı arasında әdibanә vә adilanә bir mühakimәdәn ibarәt әsәrdir ki, bunda türk lisanının fars lisanından daha da zәngin vә daha da mükәmmәl olduğu isbat olunur. Belә olan surәtdә, әlbәttә, mәrhumun bu әsәri biz türklәr üçün әn lazımlı vә qiymәtli bir kitabdır. Amma heyfa ki, nüsxәsi nadir olduğundan çәtinlik ilә әlә gәlir. Әlişir Nәvainin, necә ki, yuxarıda zikr olundu, bizim Azәrbaycan şüәralarına artıq dәrәcәdә tәsiri olubdur vә hәtta onlardan bәzi Nәvainin әşarü kәlamına vә lisani-möcüzbәyanına o qәdәr meyl vә rәğbәt göstәriblәr ki, özlәri dә cığatay türklәrinin lisanında şer vә qәzәl demәyә vә Nәvaiyә nәzirә yazmağa mötad olublar. Onlardan mәşhuru Qarabağda Abdulla bәy Asi, Hәsәn Qara Hadi vә Mirzә Әliәsğәr Novrәs, Şamaxıda mәrhum Hacı Seyid Әzim, Qazaxda Kazım ağa Salik, Dәrbәnddә Mirzә Cәbrayıl Süpehri vә qeyrilәridir. Mәrhum Abdulla bәy Asinin cığatay dilindә elә dilpәzir qәzәllәri vardır ki, Nәvainin öz kәlamına bәnzәyir; ancaq bu dilin әrbabı onlara tәrhic verә bilir. Onun cığatay lisanında Şirvan şüәrasına yazdığı tәrcibәnd ki, öz mәqamında dәrc olunacaqdır, hәr bir әhli-zövq vә mәrifәti valeh edә bilir.
 
Nәvainin türk lisanında mütәәddid asari-lәtiflәri ilә dürst bәlәd olanlar yәqin edәrlәr ki, türk dili o qәdәr fәqir vә rәkik deyil, necә ki, bizim nәzәrimizә gәlir. Dilimizin kökünü vә әslini bu mәnbәdәn axtarıb tapmaq vә istemaldan düşәn әlfaz vә ibarәlәrә dübarә dirilik vә rövnәq vermәk möhtәrәm әdiblәrimizin baş vәzifәlәrindәn birisidir. Әlan bu yolda İstambulda nәşr olunan &quot;Türk yurdu&quot;nun mühәrrirlәri, xüsusәn Mәhәmmәd Emin bәy artıq şövq vә hәvәslә işlәmәkdәdirlәr. Nümunә üçün burada Nәvainin bu qәzәlini yazmağa iktifa edirik:
 
Könüllәr nalәsi zülfün kәmәndin nagәhan görgac
İrür andaq ki, quşlar qıçqırışğaylar yılan görgac.
 
Könül çakin gözümdә әşki-rәngin elgә faş etti,
Balıq zәxmini fәhm eylәrlәr el dәryadә qan görgac....
 
Boyalğan qan ara can pәrdәsi yetgac qәmi-hicrin
Könül bağida bәrgidür ki, al olmuş xәzan görgac....
 
İrür çün alәm içrә cah fani, yaxşı ad baqi,
Bәs, el kamın rәva eylә özünü kamran görgac....
 
Nәvai, xürdә nәzminni andaq eylәdin tәhrir
Ki, sacğay xürdә başın üzrә şahi-xürdәdan görgac.
 
Burada Azәrbaycan şüәrasının pişvaları vә ustadları mәqamında olan Füzuli Bağdadidәn, Yusif Nabi vә Әlişir Nәvaidәn mümkün olduğu qәdәrdә mәlumat verdikdәn sonra özümüzә borc hesab edirik ki, milli şairlәrimizә şüru etmәzdәn müqәddәm vәtәni-mәlufumuzun sabiqdә mühüm mәkәzlәri sayılan Gәncә, Şirvan, Şamaxı vilayәtlәrinin tarixinә mәxsus vә o yerlәrdә vücuda gәlib nәvşü nüma tapan әazimi-şüәradan ustadi-şüәra Әbülülanın, Şeyx Nizaminin, hәkim Xaqaninin  vә qeyrilәrin ismi-şәrәflәrini zikr edib, hәr birinin tәrcümeyi-hallarına vә әsәrlәrinә dair icmalәn mәlumat verәk.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*002]]</text>
      <sha1>lphdypq2guq4mbmn8qaw3xr635ydz9s</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84577</id>
      <parentid>84575</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T14:56:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14918" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Әlişir Nәvai Əmir Nizamәddin
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Әbülüla Gәncәvi (məqalə)|Әbülüla Gәncәvi]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Gәncә (məqalə)|Gәncә]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Әlişir Nəvai hicrətin doqquzuncu əsrinin axırlarında yetişən cığatay (türk) və əcəm şüərasının ən məşhurlarındandır. Bu şair əslən cığatay türklərindən isə də, Azərbaycan şüərası arasında artıq hörmət və şöhrət kəsb etmişdir və onlara Nəvainin təsiri artıq dərəcədə olubdur. Buna da ümdə səbəb onun təbi-lətifindən törəyən asari-nəfisə və əşari-məmduhəsi olubdur ki, çox şirin və dadlı dil ilə rişteyi nəzmə çəkilmişdir. Əmir Əlişir fars lisanını dəxi əkməl vəchdə bilirmiş və fars dilində onun ziyadə mövzun və xoşməzmun kəlamları vardır. Türk və fars dillərinə dara olduğu üçün &quot;Züllisaneyn&quot; ləqəbi ilə müləqtəb olmuşdur.

Nəvainin atası sülaleyi-teymuriyyədən Sultan Əbu-səidin vəziri olub oğlunun təlim və tərbiyəsinə artıq səy və diqqət yetirmişdir. Əmir Əlişir özü uşaqlıqda Sultan Hüseyn Bayqara ilə məktəb yoldaşı olub, əyyami-tüfuliyyətdə alinəsəb yoldaşından kəsbi-kəmal və əxzi-ədəb etmişdir. Sultan Hüseyn Bayqara Teymurləng övladından olub, 875-ci tarixdə Xorasan padşahı olmaqla Heratda təxti-səltənətdə əyləşmişdir. Əlişir əvvəlcə bir müddət Xorasanda və bəd Səmərqənddə təhsili-ülum və fünunə məşğul olub, hüsnxətt, rəsm, musiqi və nəqqaşlıq sənətlərində böyük məharət kəsb etmişdir. Amma bu fənlərin cümləsindən artıq onun meyl və şövqü şer deməyə və qəzəl yazmağa idi. Cavanlıq mövsümünün və şəbablıq əyyamının müqtəzasında dimaği-lətifi həvayi-hüsni-xəttü xal ilə, könlü badeyi-eşq ilə dolmuş ikən öz hisslərini gözəl şerlər vasitəsilə bəyan edərdi. Necə ki, Əlişir özü əyyami-şəbabda hali-dilini bu qərar üzrə təhrir qılmışdır: &quot;Bu pərişan əczanın vərəqnigarı və bu aşüftə övraqın qissəgüzarı, möhnət peymanəsinin cürəçeşi və məlamət xümxanəsinin səbukeşi, şeydalıq məhəlləsinin rüsvası və rüsvalıq küçəsinin şeydası:

Beyt

Vəfa bustanın dastansərayi
Mələmət bülbüli, yəni Nəvai

Qüfranüllah zünubühu andaq ərz qılır kim, şol caq kim, Xorasan təxti gurganlıq dəvacı belə zinətəfzay və gurgan fərqi cəhanbanlıq tacı bilə fələkfərsay irdi, ömrüm şəbistanı şəbab şamları nuridin münəvvər və həyatım gülüstanı yigitlik gülləri ətridin müəttər irdi. Sinn müqtəzasidin təbiətğə həva qalib, həva qələbəsidin təbiət ləhvğə talib irdi. Köngülakim çakidin köksümdaki əski tuganlar bir-bir əyan və kugragimdaki kisgan yanqi əlflaridin köngülagim xət-xət qan. Mudam mey rəğbəti köngülga məhbub və həmişə məhbub ülfəti xatirimğə mərğub. Canım eşq badəsidin məst və köngülüm badeyi-eşqdin meypərəst irdi:

Bulmasa aləmdə gülrux, saqi, əhvalım xərab,
Yox isə saqidə gülgun cami-mey, bağrım kəbab.

Az vəqtdə badə seylidin huşü əqlim evi yıkıldı və eşq bərqi səlahü afiyətim xərmənin kül qıldı&quot;.

Vəqta ki, Sultan Hüseyn Bayqara--Nəvainin məktəb yoldaşı Heratda təxti-səltənətdə əyləşdi, Əlişirin sorağına düşüb və hər yerdə onu axtarıb Səmərqənddə sorağını aldı. [Әlişir] sultanın dəvətini qəbul edib, Səmərqənddən Herata gəldi. Şəhərə daxil olan zamanı Sultan Hüseyn tərəfindən artıq cəlal və təntənə ilə istiqbal olunub, onun lütfü ehsanına nail olmuşdur. Sultan əvvəlcə Əlişiri möhürdarlıq xidmətinə təyin edib, sonradan özünə vəziri-əzəm etmişdir. Bilmək gərəkdir ki, Sultan Hüseyn xan alim və adil, rəiyyətpərvər, üləma, ürəfa sinfini dost tutan, xoşəhval və həmidəxisal bir padşah idi. Bu zati-şərifin təbi-şeriyyəsi dəxi var imiş. Amma bundan maəda ziyadə dəqiq, nazikanlayan və fünuni-şer və ədəbiyyatda qabil və mahir bir vücud imiş. Belə ki, fünuni-şerdə sultanın bir dərəcədə ittilaatı var imiş ki, Nəvai kimi müqtədir şairin əsərlərində müşahidə olunan qüsuru təshih qılarmış, necə ki, bu qövlə şair özü şəhadət verib deyir: &quot;Vəqta ki, məcalisdə bəzi əbyatım məzkur və məhafildə bəzi qəzəliyyatım məstur bolur irdi, gahi ibarətim qüsurdin, təğyir bermak birlə nöqsandin müərra qılur irdi. Bəzi beytimdin bir az namünasib ləfzni çıxarıb bir dəstə şibh içrə bir dürri-şahvar tartqandik bir az ləfz gitürür irdi və bəzi qəzəlimdin bir az nəhəncar beytğə xətt urub pozuq bir dəşt içrə bir qəsri-zərringar yasağandik bir az beytğə dəxl büruz irdi. Bu aşüftə əbyatımda ol xətt və bu pərişan qəzəliyyatımda ol beyt:

Xara arasında irdi gövhər yanlıq,
Ya güllər içində irdi əxkər yanlıq,
Yaxud tikən içrə güli-əhmər yanlıq,
Bəlkəm tən ara ruhi-müsəvvər yanlıq.

Çün bu beytlər eyvanı ola, islahlar nəqşü nigaridin rəşki-nigarxanöyi-Çin və bu qəzəllər bustanı ol ehtimamlar bəharidin qeyrəti-xüldi-bərin bola, başladı sahibnəzərlər göziga məhbubraq və əhli-dillər könliga mərğubraq bolub hörməti qayətdin ötdü və şöhrəti nəhayətdin keçdi&quot;.

Əlişir öhdəsinə götürdüyü ümuri-vəzarəti ləyaqətincə icra edib, asudə vaxtlarını gah mütaliə ilə və gah təlimi-kitab və tənzimi-əşar ilə keçirirdi. Həmə vəqt dairəsi məcməi-üləma və füzəla idi. Ədib və şairlərə və cümlə ərbabi-elm və sənətə ənam və ehsan qapısı açıq idi. Bu halla maarif və sənayenin tərəqqisinə çox xidmətlər etmişdir. Bu zati-alihimmət bir müddətdən sonra mənsəbi-vəzarətdən əl çəkib və məmuriyyəti-siyasiyyədən istefa edib, Heratda guşənişinlik ixtiyar etmişdir. Bu hal üzrə bir neçə vaxt ömür edib, tarixi-hicriyyənin 906-cı ilində haman şəhərdə vəfat etmişdir.

Əlişir Nəvai yalqız şair olmayıb, danişmənd və həkimi-nadir bir vücud imiş. Ondan əvvəl cığatay türklərinin şivəsində kimsə o lətafət və mətanətdə
əşar yazmadığı kimi, ondan sonra dəxi bu dildə elə lətif, abdar və xoşgüvar şer və qəzəllər yazılmamışdır. Filcümlə, asari-nəfisələri xeyli qiymətdardır.

Əlişirin xeyir yadigarlığı və ehsanatı dəxi çox olubdur; neçə-neçə mədrəsələr və əbniyeyi-xeyriyyə binasına müvəffəq olmuşdur. Böyük və mükəmməl bir kütübxanası var imiş ki, elm və mərifətə şövqü həvəsi olanlara həmişə onun qapısını açıq tutarmış. Əlişir Nəvainin türk dilində olan bərgüzidə əsərləri bunlardır: &quot;Məcalisün-nəfayis&quot;, &quot;Mühakimətul-lüğəteyn&quot;, &quot;Heyrəti-ibraz&quot;, &quot;Məhbubül-qülub&quot;, &quot;Fərhad və Şirin&quot;, &quot;Leyli və Məcnun,&quot; &quot;Səddi-İskəndər&quot;, &quot;Səbeyi-səyyarə&quot;, &quot;Siracül-müslimin&quot;, &quot;Lisanüt-teyr&quot;, &quot;Halati-pəhlivani-Əbusəid&quot;, &quot;Əruzi-türki&quot;, &quot;Təvarix və qafiyə&quot;, &quot;Müfrədat dər fənni-müəmma&quot;, &quot;Münşəati-türki&quot;, &quot;Qisseyi-Şeyx Sənan&quot;, &quot;Xəmsətül-mütəhəyyirin&quot; və qeyri. Bundan əlavə &quot;Nəzmül-cəvahir&quot; adlı bir kitab fars dilində təhrir etmişdir.

Əlişirin təxəllüsü türkcə &quot;Nəvai&quot; və farsca &quot;Fani&quot; olubdur. Mərhumun əşarından nümunə olaraq izzəti-nəfs və qənaətkarlıq barəsində yazdığı beytdir:

Həqdin əzizliq tilasin eldin üz təmə
Kim, xəlqnin əzizi demiş: &quot;İzzə min qənəə&quot;.

Yəni ey Nəvai, əgər həqqdən əzizlik təmənna edərsən, xalqdan təməini kəsgilən. Necə kim, xalqın əzizi fəxri-kainat həzrətləri hədisi-şərifində buyurubdur: &quot;İzəə min qənəə, zillə min təməə&quot;--yəni qənaətkar əziz və tamahkar zəlildir.

Nəvainin musiqi elmində artıq məharəti olub. O fənnə eşq və zövqü nə rütbədə olduğu bu beytindən anlaşılır:

Kamança tari-zülfün vəsfini min til ilə söylər,
Deyil qövlü zəif anın əgərçi qil ilə söylər.

Əlişir üç-dörd yüz il bundan əqdəm söylədiyi bu aşağıdakı beytin məzmunu əsrimizdə rəvac tapmış ədl və müsafat əfkari-hürriyyətkaranəsinə xeyli münasibdir:

Deyr içrə yox sifal ilə altun qədəhdə fərq,
Şahu gədan bir oldu, əcəb karxanədir.

Bu aləmdə cahü cəlal puç və fani olub, ancaq yaxşılıq bati qalacağından bəhs etdikdə deyir:

İrür çün aləm içrə cah fani, yaxşı ad baqi,
Sin el kamin rəva eylə özüni kamran görkəc.

Yəni sən kamran və sahibi-iqtidar olduğun halda &quot;el kamın&quot;, fəqirlər ehtiyacın, üftadələr təmənnasın rəva elə və bu yoxsullara himayət qıl, çünki dünyada cümlə cah və cəlal fani olub, yaxşı ad baqi qalacaqdır.

Nəvai ondan fünuni-şerdə və xüsusən qəzəlguluqda şüəradan hansının artıq ustad və mahir olduğunu sual edənlərə bu əbyat ilə cavab vermişdi:

Qəzəldə üç kişi tövridir ol növ--
Ki, ondan yaxşı yox nəzm ehtimali.
Biri möcüzbəyanlıq &quot;Sahiri-hind&quot;--
Ki, eşq əhlini urtar suzi-hali.
Biri qüdsi əsərliq &quot;Arifi-cam&quot;--
Ki, cami-Cəm dürər sınğan sifali.
Biri İsa nəfəsliq &quot;Rindi-Şiraz&quot;,
Fəna dəhriğə məstü laübali.
Nəvai nəzmğə baxsan yəmasdır,
Bu üçnün haldin bir beyti xali.
Sanasin güzgüdür ki, əks salmış
Ona üç şuxü məhvəşnin cəmali.

Yəni qəzəldə üç kişi elə mahirdirlər ki, onlardan yaxşı daha nəzm-şer yazmaq ehtimal etmək olmaz. Onlardan biri &quot;Sahiri-hindi&quot;, yəni Nasir Xosrov Dəhləvidir, o birisi &quot;Arifi-cam&quot;, yəni Molla Əbdürrəhman Camidir və üçüncüsü &quot;Rindi-Şiraz&quot;, yəni Xacə-Hafiz Şirazidir. Amma Nəvanini öz nəzminə baxsaq, bu üç şairnn halından Nəvainin bir beyti xali deyildir. Belə ki, Nəvainin beytləri sanki bir güzgüdür və ona bu üç şux məhvəşin camalının əksi düşmüşdür. Burada Nəvai demək istəyir ki, onun əşarına diqqət olunsa, üç şairi züliqtidarın ruhlarını onun kəlamının içində görmək olur.

Nəvai özgə bir məhəldə bu möhtərəm kəlam ustadlarının ismi-şəriflərini lisani-bəlağətşüarı ilə belə yad edir: &quot;Əmma əşar tədvin qılğanlardin bəzi kim, bəqa mülkidə fanidurlar və bəzi kim, hala fəna deyridə baqidurlar, əvvəlqi zümrədin bavücud dərd pişəsinin qəzənfəri və eşq atəşgahının səməndəri, mədəni-cavahiri-mənəvi Əmir Xosrov Dəhləvi və fəna meyxanəsinin rindi-xirqəçaki və bəla peymanəsinin məsti-bibaki və eşqü məhəbbət əsrari əminlərinin həmrazi Xacə Hafizi-Şirazi və sonku firqə din şəbistanının şəmi-ənvəri və üns gülüstanının əndəlibi-süxənvəri və bəlağət şəkkəristanının tutiyi-şirin-kəlami cənabi-məxdumi Mövlana Əbdürrəhman Cami məddəllah təala zülali-irşadə ila müfariqul-talibin divanları aradə bolğay….&quot;

Nəvainin bu təhriratından məlum olur ki, Mövlana Əbdürrəhman Cami əleyhirrəhmə onun müasiri olubdur.

&quot;Qamusül-əlam&quot; sahibi Sami bəyin yazmağına görə, mərhum Əlişir Nəvaninin əsərlərindən &quot;Mühakimətül-lüğəteyn&quot; fars ilə türk lisanı arasında ədibanə və adilanə bir mühakimədən ibarət əsərdir ki, bunda türk lisanının fars lisanından daha da zəngin və daha da mükəmməl olduğu isbat olunur. Belə olan surətdə, əlbəttə, mərhumun bu əsəri biz türklər üçün ən lazımlı və qiymətli bir kitabdır. Amma heyfa ki, nüsxəsi nadir olduğundan çətinlik ilə ələ gəlir. Əlişir Nəvainin, necə ki, yuxarıda zikr olundu, bizim Azərbaycan şüəralarına artıq dərəcədə təsiri olubdur və hətta onlardan bəzi Nəvainin əşarü kəlamına və lisani-möcüzbəyanına o qədər meyl və rəğbət göstəriblər ki, özləri də cığatay türklərinin lisanında şer və qəzəl deməyə və Nəvaiyə nəzirə yazmağa mötad olublar. Onlardan məşhuru Qarabağda Abdulla bəy Asi, Həsən Qara Hadi və Mirzə Əliəsğər Novrəs, Şamaxıda mərhum Hacı Seyid Əzim, Qazaxda Kazım ağa Salik, Dərbənddə Mirzə Cəbrayıl Süpehri və qeyriləridir. Mərhum Abdulla bəy Asinin cığatay dilində elə dilpəzir qəzəlləri vardır ki, Nəvainin öz kəlamına bənzəyir; ancaq bu dilin ərbabı onlara tərhic verə bilir. Onun cığatay lisanında Şirvan şüərasına yazdığı tərcibənd ki, öz məqamında dərc olunacaqdır, hər bir əhli-zövq və mərifəti valeh edə bilir.

Nəvainin türk lisanında mütəəddid asari-lətifləri ilə dürst bələd olanlar yəqin edərlər ki, türk dili o qədər fəqir və rəkik deyil, necə ki, bizim nəzərimizə gəlir. Dilimizin kökünü və əslini bu mənbədən axtarıb tapmaq və istemaldan düşən əlfaz və ibarələrə dübarə dirilik və rövnəq vermək möhtərəm ədiblərimizin baş vəzifələrindən birisidir. Əlan bu yolda İstambulda nəşr olunan &quot;Türk yurdu&quot;nun mühərrirləri, xüsusən Məhəmməd Emin bəy artıq şövq və həvəslə işləməkdədirlər. Nümunə üçün burada Nəvainin bu qəzəlini yazmağa iktifa edirik:

Könüllər naləsi zülfün kəməndin nagəhan görgac
İrür andaq ki, quşlar qıçqırışğaylar yılan görgac.

Könül çakin gözümdə əşki-rəngin elgə faş etti,
Balıq zəxmini fəhm eylərlər el dəryadə qan görgac….

Boyalğan qan ara can pərdəsi yetgac qəmi-hicrin
Könül bağida bərgidür ki, al olmuş xəzan görgac….

İrür çün aləm içrə cah fani, yaxşı ad baqi,
Bəs, el kamın rəva eylə özünü kamran görgac….

Nəvai, xürdə nəzminni andaq eylədin təhrir
Ki, sacğay xürdə başın üzrə şahi-xürdədan görgac.

Burada Azərbaycan şüərasının pişvaları və ustadları məqamında olan Füzuli Bağdadidən, Yusif Nabi və Əlişir Nəvaidən mümkün olduğu qədərdə məlumat verdikdən sonra özümüzə borc hesab edirik ki, milli şairlərimizə şüru etməzdən müqəddəm vətəni-məlufumuzun sabiqdə mühüm məkəzləri sayılan Gəncə, Şirvan, Şamaxı vilayətlərinin tarixinə məxsus və o yerlərdə vücuda gəlib nəvşü nüma tapan əazimi-şüəradan ustadi-şüəra Əbülülanın, Şeyx Nizaminin, həkim Xaqaninin və qeyrilərin ismi-şərəflərini zikr edib, hər birinin tərcümeyi-hallarına və əsərlərinə dair icmalən məlumat verək.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*002]]</text>
      <sha1>42717s8prqgxnpg46h59k0nwb7d7uv7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84681</id>
      <parentid>84577</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T05:16:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14918" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Əlişir Nəvai Əmir Nizaməddin
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Əbülüla Gəncəvi (məqalə)|Əbülüla Gəncəvi]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Gəncə (məqalə)|Gəncə]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Əlişir Nəvai hicrətin doqquzuncu əsrinin axırlarında yetişən cığatay (türk) və əcəm şüərasının ən məşhurlarındandır. Bu şair əslən cığatay türklərindən isə də, Azərbaycan şüərası arasında artıq hörmət və şöhrət kəsb etmişdir və onlara Nəvainin təsiri artıq dərəcədə olubdur. Buna da ümdə səbəb onun təbi-lətifindən törəyən asari-nəfisə və əşari-məmduhəsi olubdur ki, çox şirin və dadlı dil ilə rişteyi nəzmə çəkilmişdir. Əmir Əlişir fars lisanını dəxi əkməl vəchdə bilirmiş və fars dilində onun ziyadə mövzun və xoşməzmun kəlamları vardır. Türk və fars dillərinə dara olduğu üçün &quot;Züllisaneyn&quot; ləqəbi ilə müləqtəb olmuşdur.

Nəvainin atası sülaleyi-teymuriyyədən Sultan Əbu-səidin vəziri olub oğlunun təlim və tərbiyəsinə artıq səy və diqqət yetirmişdir. Əmir Əlişir özü uşaqlıqda Sultan Hüseyn Bayqara ilə məktəb yoldaşı olub, əyyami-tüfuliyyətdə alinəsəb yoldaşından kəsbi-kəmal və əxzi-ədəb etmişdir. Sultan Hüseyn Bayqara Teymurləng övladından olub, 875-ci tarixdə Xorasan padşahı olmaqla Heratda təxti-səltənətdə əyləşmişdir. Əlişir əvvəlcə bir müddət Xorasanda və bəd Səmərqənddə təhsili-ülum və fünunə məşğul olub, hüsnxətt, rəsm, musiqi və nəqqaşlıq sənətlərində böyük məharət kəsb etmişdir. Amma bu fənlərin cümləsindən artıq onun meyl və şövqü şer deməyə və qəzəl yazmağa idi. Cavanlıq mövsümünün və şəbablıq əyyamının müqtəzasında dimaği-lətifi həvayi-hüsni-xəttü xal ilə, könlü badeyi-eşq ilə dolmuş ikən öz hisslərini gözəl şerlər vasitəsilə bəyan edərdi. Necə ki, Əlişir özü əyyami-şəbabda hali-dilini bu qərar üzrə təhrir qılmışdır: &quot;Bu pərişan əczanın vərəqnigarı və bu aşüftə övraqın qissəgüzarı, möhnət peymanəsinin cürəçeşi və məlamət xümxanəsinin səbukeşi, şeydalıq məhəlləsinin rüsvası və rüsvalıq küçəsinin şeydası:

Beyt

Vəfa bustanın dastansərayi
Mələmət bülbüli, yəni Nəvai

Qüfranüllah zünubühu andaq ərz qılır kim, şol caq kim, Xorasan təxti gurganlıq dəvacı belə zinətəfzay və gurgan fərqi cəhanbanlıq tacı bilə fələkfərsay irdi, ömrüm şəbistanı şəbab şamları nuridin münəvvər və həyatım gülüstanı yigitlik gülləri ətridin müəttər irdi. Sinn müqtəzasidin təbiətğə həva qalib, həva qələbəsidin təbiət ləhvğə talib irdi. Köngülakim çakidin köksümdaki əski tuganlar bir-bir əyan və kugragimdaki kisgan yanqi əlflaridin köngülagim xət-xət qan. Mudam mey rəğbəti köngülga məhbub və həmişə məhbub ülfəti xatirimğə mərğub. Canım eşq badəsidin məst və köngülüm badeyi-eşqdin meypərəst irdi:

Bulmasa aləmdə gülrux, saqi, əhvalım xərab,
Yox isə saqidə gülgun cami-mey, bağrım kəbab.

Az vəqtdə badə seylidin huşü əqlim evi yıkıldı və eşq bərqi səlahü afiyətim xərmənin kül qıldı&quot;.

Vəqta ki, Sultan Hüseyn Bayqara--Nəvainin məktəb yoldaşı Heratda təxti-səltənətdə əyləşdi, Əlişirin sorağına düşüb və hər yerdə onu axtarıb Səmərqənddə sorağını aldı. [Әlişir] sultanın dəvətini qəbul edib, Səmərqənddən Herata gəldi. Şəhərə daxil olan zamanı Sultan Hüseyn tərəfindən artıq cəlal və təntənə ilə istiqbal olunub, onun lütfü ehsanına nail olmuşdur. Sultan əvvəlcə Əlişiri möhürdarlıq xidmətinə təyin edib, sonradan özünə vəziri-əzəm etmişdir. Bilmək gərəkdir ki, Sultan Hüseyn xan alim və adil, rəiyyətpərvər, üləma, ürəfa sinfini dost tutan, xoşəhval və həmidəxisal bir padşah idi. Bu zati-şərifin təbi-şeriyyəsi dəxi var imiş. Amma bundan maəda ziyadə dəqiq, nazikanlayan və fünuni-şer və ədəbiyyatda qabil və mahir bir vücud imiş. Belə ki, fünuni-şerdə sultanın bir dərəcədə ittilaatı var imiş ki, Nəvai kimi müqtədir şairin əsərlərində müşahidə olunan qüsuru təshih qılarmış, necə ki, bu qövlə şair özü şəhadət verib deyir: &quot;Vəqta ki, məcalisdə bəzi əbyatım məzkur və məhafildə bəzi qəzəliyyatım məstur bolur irdi, gahi ibarətim qüsurdin, təğyir bermak birlə nöqsandin müərra qılur irdi. Bəzi beytimdin bir az namünasib ləfzni çıxarıb bir dəstə şibh içrə bir dürri-şahvar tartqandik bir az ləfz gitürür irdi və bəzi qəzəlimdin bir az nəhəncar beytğə xətt urub pozuq bir dəşt içrə bir qəsri-zərringar yasağandik bir az beytğə dəxl büruz irdi. Bu aşüftə əbyatımda ol xətt və bu pərişan qəzəliyyatımda ol beyt:

Xara arasında irdi gövhər yanlıq,
Ya güllər içində irdi əxkər yanlıq,
Yaxud tikən içrə güli-əhmər yanlıq,
Bəlkəm tən ara ruhi-müsəvvər yanlıq.

Çün bu beytlər eyvanı ola, islahlar nəqşü nigaridin rəşki-nigarxanöyi-Çin və bu qəzəllər bustanı ol ehtimamlar bəharidin qeyrəti-xüldi-bərin bola, başladı sahibnəzərlər göziga məhbubraq və əhli-dillər könliga mərğubraq bolub hörməti qayətdin ötdü və şöhrəti nəhayətdin keçdi&quot;.

Əlişir öhdəsinə götürdüyü ümuri-vəzarəti ləyaqətincə icra edib, asudə vaxtlarını gah mütaliə ilə və gah təlimi-kitab və tənzimi-əşar ilə keçirirdi. Həmə vəqt dairəsi məcməi-üləma və füzəla idi. Ədib və şairlərə və cümlə ərbabi-elm və sənətə ənam və ehsan qapısı açıq idi. Bu halla maarif və sənayenin tərəqqisinə çox xidmətlər etmişdir. Bu zati-alihimmət bir müddətdən sonra mənsəbi-vəzarətdən əl çəkib və məmuriyyəti-siyasiyyədən istefa edib, Heratda guşənişinlik ixtiyar etmişdir. Bu hal üzrə bir neçə vaxt ömür edib, tarixi-hicriyyənin 906-cı ilində haman şəhərdə vəfat etmişdir.

Əlişir Nəvai yalqız şair olmayıb, danişmənd və həkimi-nadir bir vücud imiş. Ondan əvvəl cığatay türklərinin şivəsində kimsə o lətafət və mətanətdə
əşar yazmadığı kimi, ondan sonra dəxi bu dildə elə lətif, abdar və xoşgüvar şer və qəzəllər yazılmamışdır. Filcümlə, asari-nəfisələri xeyli qiymətdardır.

Əlişirin xeyir yadigarlığı və ehsanatı dəxi çox olubdur; neçə-neçə mədrəsələr və əbniyeyi-xeyriyyə binasına müvəffəq olmuşdur. Böyük və mükəmməl bir kütübxanası var imiş ki, elm və mərifətə şövqü həvəsi olanlara həmişə onun qapısını açıq tutarmış. Əlişir Nəvainin türk dilində olan bərgüzidə əsərləri bunlardır: &quot;Məcalisün-nəfayis&quot;, &quot;Mühakimətul-lüğəteyn&quot;, &quot;Heyrəti-ibraz&quot;, &quot;Məhbubül-qülub&quot;, &quot;Fərhad və Şirin&quot;, &quot;Leyli və Məcnun,&quot; &quot;Səddi-İskəndər&quot;, &quot;Səbeyi-səyyarə&quot;, &quot;Siracül-müslimin&quot;, &quot;Lisanüt-teyr&quot;, &quot;Halati-pəhlivani-Əbusəid&quot;, &quot;Əruzi-türki&quot;, &quot;Təvarix və qafiyə&quot;, &quot;Müfrədat dər fənni-müəmma&quot;, &quot;Münşəati-türki&quot;, &quot;Qisseyi-Şeyx Sənan&quot;, &quot;Xəmsətül-mütəhəyyirin&quot; və qeyri. Bundan əlavə &quot;Nəzmül-cəvahir&quot; adlı bir kitab fars dilində təhrir etmişdir.

Əlişirin təxəllüsü türkcə &quot;Nəvai&quot; və farsca &quot;Fani&quot; olubdur. Mərhumun əşarından nümunə olaraq izzəti-nəfs və qənaətkarlıq barəsində yazdığı beytdir:

Həqdin əzizliq tilasin eldin üz təmə
Kim, xəlqnin əzizi demiş: &quot;İzzə min qənəə&quot;.

Yəni ey Nəvai, əgər həqqdən əzizlik təmənna edərsən, xalqdan təməini kəsgilən. Necə kim, xalqın əzizi fəxri-kainat həzrətləri hədisi-şərifində buyurubdur: &quot;İzəə min qənəə, zillə min təməə&quot;--yəni qənaətkar əziz və tamahkar zəlildir.

Nəvainin musiqi elmində artıq məharəti olub. O fənnə eşq və zövqü nə rütbədə olduğu bu beytindən anlaşılır:

Kamança tari-zülfün vəsfini min til ilə söylər,
Deyil qövlü zəif anın əgərçi qil ilə söylər.

Əlişir üç-dörd yüz il bundan əqdəm söylədiyi bu aşağıdakı beytin məzmunu əsrimizdə rəvac tapmış ədl və müsafat əfkari-hürriyyətkaranəsinə xeyli münasibdir:

Deyr içrə yox sifal ilə altun qədəhdə fərq,
Şahu gədan bir oldu, əcəb karxanədir.

Bu aləmdə cahü cəlal puç və fani olub, ancaq yaxşılıq bati qalacağından bəhs etdikdə deyir:

İrür çün aləm içrə cah fani, yaxşı ad baqi,
Sin el kamin rəva eylə özüni kamran görkəc.

Yəni sən kamran və sahibi-iqtidar olduğun halda &quot;el kamın&quot;, fəqirlər ehtiyacın, üftadələr təmənnasın rəva elə və bu yoxsullara himayət qıl, çünki dünyada cümlə cah və cəlal fani olub, yaxşı ad baqi qalacaqdır.

Nəvai ondan fünuni-şerdə və xüsusən qəzəlguluqda şüəradan hansının artıq ustad və mahir olduğunu sual edənlərə bu əbyat ilə cavab vermişdi:

Qəzəldə üç kişi tövridir ol növ--
Ki, ondan yaxşı yox nəzm ehtimali.
Biri möcüzbəyanlıq &quot;Sahiri-hind&quot;--
Ki, eşq əhlini urtar suzi-hali.
Biri qüdsi əsərliq &quot;Arifi-cam&quot;--
Ki, cami-Cəm dürər sınğan sifali.
Biri İsa nəfəsliq &quot;Rindi-Şiraz&quot;,
Fəna dəhriğə məstü laübali.
Nəvai nəzmğə baxsan yəmasdır,
Bu üçnün haldin bir beyti xali.
Sanasin güzgüdür ki, əks salmış
Ona üç şuxü məhvəşnin cəmali.

Yəni qəzəldə üç kişi elə mahirdirlər ki, onlardan yaxşı daha nəzm-şer yazmaq ehtimal etmək olmaz. Onlardan biri &quot;Sahiri-hindi&quot;, yəni Nasir Xosrov Dəhləvidir, o birisi &quot;Arifi-cam&quot;, yəni Molla Əbdürrəhman Camidir və üçüncüsü &quot;Rindi-Şiraz&quot;, yəni Xacə-Hafiz Şirazidir. Amma Nəvanini öz nəzminə baxsaq, bu üç şairnn halından Nəvainin bir beyti xali deyildir. Belə ki, Nəvainin beytləri sanki bir güzgüdür və ona bu üç şux məhvəşin camalının əksi düşmüşdür. Burada Nəvai demək istəyir ki, onun əşarına diqqət olunsa, üç şairi züliqtidarın ruhlarını onun kəlamının içində görmək olur.

Nəvai özgə bir məhəldə bu möhtərəm kəlam ustadlarının ismi-şəriflərini lisani-bəlağətşüarı ilə belə yad edir: &quot;Əmma əşar tədvin qılğanlardin bəzi kim, bəqa mülkidə fanidurlar və bəzi kim, hala fəna deyridə baqidurlar, əvvəlqi zümrədin bavücud dərd pişəsinin qəzənfəri və eşq atəşgahının səməndəri, mədəni-cavahiri-mənəvi Əmir Xosrov Dəhləvi və fəna meyxanəsinin rindi-xirqəçaki və bəla peymanəsinin məsti-bibaki və eşqü məhəbbət əsrari əminlərinin həmrazi Xacə Hafizi-Şirazi və sonku firqə din şəbistanının şəmi-ənvəri və üns gülüstanının əndəlibi-süxənvəri və bəlağət şəkkəristanının tutiyi-şirin-kəlami cənabi-məxdumi Mövlana Əbdürrəhman Cami məddəllah təala zülali-irşadə ila müfariqul-talibin divanları aradə bolğay….&quot;

Nəvainin bu təhriratından məlum olur ki, Mövlana Əbdürrəhman Cami əleyhirrəhmə onun müasiri olubdur.

&quot;Qamusül-əlam&quot; sahibi Sami bəyin yazmağına görə, mərhum Əlişir Nəvaninin əsərlərindən &quot;Mühakimətül-lüğəteyn&quot; fars ilə türk lisanı arasında ədibanə və adilanə bir mühakimədən ibarət əsərdir ki, bunda türk lisanının fars lisanından daha da zəngin və daha da mükəmməl olduğu isbat olunur. Belə olan surətdə, əlbəttə, mərhumun bu əsəri biz türklər üçün ən lazımlı və qiymətli bir kitabdır. Amma heyfa ki, nüsxəsi nadir olduğundan çətinlik ilə ələ gəlir. Əlişir Nəvainin, necə ki, yuxarıda zikr olundu, bizim Azərbaycan şüəralarına artıq dərəcədə təsiri olubdur və hətta onlardan bəzi Nəvainin əşarü kəlamına və lisani-möcüzbəyanına o qədər meyl və rəğbət göstəriblər ki, özləri də cığatay türklərinin lisanında şer və qəzəl deməyə və Nəvaiyə nəzirə yazmağa mötad olublar. Onlardan məşhuru Qarabağda Abdulla bəy Asi, Həsən Qara Hadi və Mirzə Əliəsğər Novrəs, Şamaxıda mərhum Hacı Seyid Əzim, Qazaxda Kazım ağa Salik, Dərbənddə Mirzə Cəbrayıl Süpehri və qeyriləridir. Mərhum Abdulla bəy Asinin cığatay dilində elə dilpəzir qəzəlləri vardır ki, Nəvainin öz kəlamına bənzəyir; ancaq bu dilin ərbabı onlara tərhic verə bilir. Onun cığatay lisanında Şirvan şüərasına yazdığı tərcibənd ki, öz məqamında dərc olunacaqdır, hər bir əhli-zövq və mərifəti valeh edə bilir.

Nəvainin türk lisanında mütəəddid asari-lətifləri ilə dürst bələd olanlar yəqin edərlər ki, türk dili o qədər fəqir və rəkik deyil, necə ki, bizim nəzərimizə gəlir. Dilimizin kökünü və əslini bu mənbədən axtarıb tapmaq və istemaldan düşən əlfaz və ibarələrə dübarə dirilik və rövnəq vermək möhtərəm ədiblərimizin baş vəzifələrindən birisidir. Əlan bu yolda İstambulda nəşr olunan &quot;Türk yurdu&quot;nun mühərrirləri, xüsusən Məhəmməd Emin bəy artıq şövq və həvəslə işləməkdədirlər. Nümunə üçün burada Nəvainin bu qəzəlini yazmağa iktifa edirik:

Könüllər naləsi zülfün kəməndin nagəhan görgac
İrür andaq ki, quşlar qıçqırışğaylar yılan görgac.

Könül çakin gözümdə əşki-rəngin elgə faş etti,
Balıq zəxmini fəhm eylərlər el dəryadə qan görgac….

Boyalğan qan ara can pərdəsi yetgac qəmi-hicrin
Könül bağida bərgidür ki, al olmuş xəzan görgac….

İrür çün aləm içrə cah fani, yaxşı ad baqi,
Bəs, el kamın rəva eylə özünü kamran görgac….

Nəvai, xürdə nəzminni andaq eylədin təhrir
Ki, sacğay xürdə başın üzrə şahi-xürdədan görgac.

Burada Azərbaycan şüərasının pişvaları və ustadları məqamında olan Füzuli Bağdadidən, Yusif Nabi və Əlişir Nəvaidən mümkün olduğu qədərdə məlumat verdikdən sonra özümüzə borc hesab edirik ki, milli şairlərimizə şüru etməzdən müqəddəm vətəni-məlufumuzun sabiqdə mühüm məkəzləri sayılan Gəncə, Şirvan, Şamaxı vilayətlərinin tarixinə məxsus və o yerlərdə vücuda gəlib nəvşü nüma tapan əazimi-şüəradan ustadi-şüəra Əbülülanın, Şeyx Nizaminin, həkim Xaqaninin və qeyrilərin ismi-şərəflərini zikr edib, hər birinin tərcümeyi-hallarına və əsərlərinə dair icmalən məlumat verək.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*002]]</text>
      <sha1>41woajdctuhadpjz9anapeghrvqznxq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Gəncə (məqalə)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19446</id>
    <revision>
      <id>84579</id>
      <parentid>51828</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T14:56:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6478" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Gәncә
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Әlişir Nәvai Əmir Nizamәddin (məqalə)|Әlişir Nәvai Əmir Nizamәddin]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/İbrahim İbn Əliyyün-Nәccar Xaqani|İbrahim İbn Əliyyün-Nәccar Xaqani]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Gəncə şəhəri çox qədim və böyük şəhərlərdən birisi olduğuna onun ətrafındakı əsari-ətiqə şəhadət verir. Bu asar isə köhnə qəbiristanlıqlardan, əski təmiratın uçuq bünövrələrindən, əski qala və hasarların dağılmış divarlarından və bu növ sair əlamətlərdən ibarətdir. Necə ki, təvarixdə görünür, Gəncənin başında çox böyük hadisələr vüqua gəlmişdir, onun üstündə çox qanlar tökülüb, canlar fədaya getmişdir və müruri-əyyam ilə başıbəlalı Gəncənin yaxası əldən-ələ keçib, müxtəlif miləl və əqvamın yədi-təsərrüfünə düşmüşdür.

Miladın yeddinci əsrində Gəncə erməni padşahlarından Tiqranın təhti-hökumətində ikən İran qoşunu onun üstünə hücum edib, əhalisini məğlub və şəhəri təxrib qılmışdır. Haman bu yeddinci əsrin əvaxirində Gəncə İran dövlətinin ixtiyarından ərəblərə keçib və ərəblərin bu yerlərdə xəzərlər ilə bir çox böyük dava və qırğınları vüqua gəlmişdir. Tarixi-miladın 1138-ci sinəsində vüqui-zəlzələdən şəhər bilmərrə dağılıb, sabiqi yerindən qeyri bir məhəllə nəql olunmuşdur. On dördüncü əsrin axırlarında Teymurləngin hücumundan yeni bina tutmuş şəhər dübarə viran və əhalisi pərişan olmuşdur. Tarixi-məsihiyyənin on altıncı əsrində Gəncə yenə İran dövlətinə tabe olur və on yeddinci əsrin ibtidasında Şah Abbas Səfəvi şəhəri indiki məhəllinə köçürüb, möhkəm və xoşsəliqə binalar yapmaqla onu xeyli abad edir və İranzəmindən Azərbaycan türklərindən çoxlu evlər köçürdüb Gəncəyə gətirdir. Bu türklərin səy və ehtimamı və təmirat işlərində onlara məxsus olan məharət və qabiliyyətləri sayəsində şəhər az bir vaxtın içində zayidə, məmur və abad olunur. Şəhərin ortasında Şah Abbas ali və müzəyyən bir cameyi-şərif yapdırıb, müdərris və tələbələr üçün onun ətrafında hücrələr tikdirir. Bu məscidin əmsalı indi də nadir tapılır. Camenin özünün və onda təhsil edən tələbələrin idarə və məxarici üçün böyük və vəsi bir karvansara tikilib vəqf olunmuşdur.

Cameyi-şərifin təmiri miladın 1620-ci sənəsində vaqe olmuşdur. On səkkizinci əsrin əvvəllərində Gəncə otuz ilədək Osmanlı dövlətinin təhti-idarəsinə keçib, sonra miladın 1735-ci ilində Nadir şah ilə osmanlıların beynində Gəncə üstündə böyük toqquşma və vuruşmalar vüqua gəlib. Axirüləmr, Nadir şah osmanlılara qalib gəlir və Osmanlı əskərlərini şəhərdən çıxmağa məcbur qalır. Bundan sonra on doqquzuncu əsrin ibtidasına kimi Gəncə gah İran dövlətinin təbəiyyətində, gah Gürcüstan padşahlarının təhti-hökumətində və gah müstəqillən öz xanlarının idarəsi altında olmuşdur.

Rus dövlətinin əvvəlinci dəfə Gəncəyə sahiblik etməyi miladın 1796-cı sənəsində olubdur. Amma bu sahibliyin müddəti çox çəkməyibdir. 1804-cü ildə knyaz Sisianov Gəncənin üstünə əskər sürüb, onu müddəti-mütəmadi mühasirə eləyir. Gəncə xanı Cavad xan şəhərin müdafiə və mühafizəsi üçün ixtiyarında olan qoşuna özü sərkərdəlik etmişsə də, axırda məqtul olur.

Cavad xan məqtul olandan sonra onun adamları rus qoşununun zor və hücumuna tab gətirə bilməyib pərakəndə olublar və Gəncə yenə müvəqqəti rusların yədi-təsərrüflərinə keçir. Amma sonradan miladın 1813-tarixində &quot;Gülüstan&quot; sülhnaməsinin hökmünə görə, Gəncə xanlığı bilkülliyə istiqlaliyyətini itirib rus dövlətinə tabe olur. Əvvəlcə uyezdni şəhər qərardadında, sonradan 1862-ci sənədə dəyişirilib qubernski şəhər halına düşür. 1826-cı ilin iyul ayında Fətəli şahın oğlu nayibüssəltənə Abbas Mirzə Allahyar xan ilə bərabər güclü qoşun götürüb, Gəncənin üstünə hücumavər olub, rusları şəhərdən çıxmağa məcbur qılır. Və lakin haman il sentyabrın 4-də general Mədədovun və Paskeviçin sərkərdəliyi ilə İran qoşunu ilə rus qoşununun arasında Gəncənin yeddi verstliyində böyük bir müharibə vüqua gəlib, İran tərəfi məğlub və münhəzim olur.

Knyaz Sisianov Gəncəni fəth edəndən sonra ona imperatoriçə Yelizavetta Alekseyevnanın adını vermişdir, ona binəan Gəncə Yelizovetpol adlanır.

Gəncənin məhəlli-mövqeyi gen və açıqdır; içindən Gəncə çayı axır. Bəzi rəvayətə görə, şəhər bina olduqdan sonra məzkur çayın adı ilə təsmiyə olunmuşdur. Gəncənin torpağı məhsuldar və münbit olur, hər qisim meyvəcat yetirir. Şəhərin dörd ətrafı bağ və bostandır; artıq meyvəli və mədaxilli bir yer hesab olunur. Vəli abü havası çəndan səlamət deyil. Yay fəslində şiddətli isti olmağa görə, qızdırma (isitmə) və qisim-qisim naxoşluqlar əmələ gəlir. Şəhərin nücəba qismi və varlıları yay mövsümündə Hacıkənd adlı yaylağa--ki, Gəncənin yaxınlığındadır,--köçüb, orada istirahət edirlər. Fəqir-füqəra şəhərdə qalıb növbənöv mərəzlərə mübtəla olurlar. 1905-ci sənədə Gəncə şəhəri dəxi erməni tayfası ilə müsəlmanların arasında vüqua gələn fəsad və toqquşmadan salamat qalmadı. Onun mərkəzində olan erməni tikililəri və Şah Abbas karvansarası yanıb tələf oldu. Amma indi onların yerində daha gözəl evlər, mağazalar, mehmanxana və karvansaralar təmir olunubdur, düz və enli küçələr salınıbdır.

Gəncə əhlinin əksəri müsəlmandır. Bu axır vaxtlardan bəri ülum və maarif kəsbinə rəğbət göstərməkdədirlər və demək olur ki, tərəqqi yoluna düşüblər.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*003]]</text>
      <sha1>o337berwysafcw5fc0fan6jbm0qilgw</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84649</id>
      <parentid>84579</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:29:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Araz Yaquboglu [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Gәncә (məqalə)]] səhifəsinin adını [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Gəncə (məqalə)]] olaraq dəyişdi.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6478" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Gәncә
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Әlişir Nәvai Əmir Nizamәddin (məqalə)|Әlişir Nәvai Əmir Nizamәddin]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/İbrahim İbn Əliyyün-Nәccar Xaqani|İbrahim İbn Əliyyün-Nәccar Xaqani]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Gəncə şəhəri çox qədim və böyük şəhərlərdən birisi olduğuna onun ətrafındakı əsari-ətiqə şəhadət verir. Bu asar isə köhnə qəbiristanlıqlardan, əski təmiratın uçuq bünövrələrindən, əski qala və hasarların dağılmış divarlarından və bu növ sair əlamətlərdən ibarətdir. Necə ki, təvarixdə görünür, Gəncənin başında çox böyük hadisələr vüqua gəlmişdir, onun üstündə çox qanlar tökülüb, canlar fədaya getmişdir və müruri-əyyam ilə başıbəlalı Gəncənin yaxası əldən-ələ keçib, müxtəlif miləl və əqvamın yədi-təsərrüfünə düşmüşdür.

Miladın yeddinci əsrində Gəncə erməni padşahlarından Tiqranın təhti-hökumətində ikən İran qoşunu onun üstünə hücum edib, əhalisini məğlub və şəhəri təxrib qılmışdır. Haman bu yeddinci əsrin əvaxirində Gəncə İran dövlətinin ixtiyarından ərəblərə keçib və ərəblərin bu yerlərdə xəzərlər ilə bir çox böyük dava və qırğınları vüqua gəlmişdir. Tarixi-miladın 1138-ci sinəsində vüqui-zəlzələdən şəhər bilmərrə dağılıb, sabiqi yerindən qeyri bir məhəllə nəql olunmuşdur. On dördüncü əsrin axırlarında Teymurləngin hücumundan yeni bina tutmuş şəhər dübarə viran və əhalisi pərişan olmuşdur. Tarixi-məsihiyyənin on altıncı əsrində Gəncə yenə İran dövlətinə tabe olur və on yeddinci əsrin ibtidasında Şah Abbas Səfəvi şəhəri indiki məhəllinə köçürüb, möhkəm və xoşsəliqə binalar yapmaqla onu xeyli abad edir və İranzəmindən Azərbaycan türklərindən çoxlu evlər köçürdüb Gəncəyə gətirdir. Bu türklərin səy və ehtimamı və təmirat işlərində onlara məxsus olan məharət və qabiliyyətləri sayəsində şəhər az bir vaxtın içində zayidə, məmur və abad olunur. Şəhərin ortasında Şah Abbas ali və müzəyyən bir cameyi-şərif yapdırıb, müdərris və tələbələr üçün onun ətrafında hücrələr tikdirir. Bu məscidin əmsalı indi də nadir tapılır. Camenin özünün və onda təhsil edən tələbələrin idarə və məxarici üçün böyük və vəsi bir karvansara tikilib vəqf olunmuşdur.

Cameyi-şərifin təmiri miladın 1620-ci sənəsində vaqe olmuşdur. On səkkizinci əsrin əvvəllərində Gəncə otuz ilədək Osmanlı dövlətinin təhti-idarəsinə keçib, sonra miladın 1735-ci ilində Nadir şah ilə osmanlıların beynində Gəncə üstündə böyük toqquşma və vuruşmalar vüqua gəlib. Axirüləmr, Nadir şah osmanlılara qalib gəlir və Osmanlı əskərlərini şəhərdən çıxmağa məcbur qalır. Bundan sonra on doqquzuncu əsrin ibtidasına kimi Gəncə gah İran dövlətinin təbəiyyətində, gah Gürcüstan padşahlarının təhti-hökumətində və gah müstəqillən öz xanlarının idarəsi altında olmuşdur.

Rus dövlətinin əvvəlinci dəfə Gəncəyə sahiblik etməyi miladın 1796-cı sənəsində olubdur. Amma bu sahibliyin müddəti çox çəkməyibdir. 1804-cü ildə knyaz Sisianov Gəncənin üstünə əskər sürüb, onu müddəti-mütəmadi mühasirə eləyir. Gəncə xanı Cavad xan şəhərin müdafiə və mühafizəsi üçün ixtiyarında olan qoşuna özü sərkərdəlik etmişsə də, axırda məqtul olur.

Cavad xan məqtul olandan sonra onun adamları rus qoşununun zor və hücumuna tab gətirə bilməyib pərakəndə olublar və Gəncə yenə müvəqqəti rusların yədi-təsərrüflərinə keçir. Amma sonradan miladın 1813-tarixində &quot;Gülüstan&quot; sülhnaməsinin hökmünə görə, Gəncə xanlığı bilkülliyə istiqlaliyyətini itirib rus dövlətinə tabe olur. Əvvəlcə uyezdni şəhər qərardadında, sonradan 1862-ci sənədə dəyişirilib qubernski şəhər halına düşür. 1826-cı ilin iyul ayında Fətəli şahın oğlu nayibüssəltənə Abbas Mirzə Allahyar xan ilə bərabər güclü qoşun götürüb, Gəncənin üstünə hücumavər olub, rusları şəhərdən çıxmağa məcbur qılır. Və lakin haman il sentyabrın 4-də general Mədədovun və Paskeviçin sərkərdəliyi ilə İran qoşunu ilə rus qoşununun arasında Gəncənin yeddi verstliyində böyük bir müharibə vüqua gəlib, İran tərəfi məğlub və münhəzim olur.

Knyaz Sisianov Gəncəni fəth edəndən sonra ona imperatoriçə Yelizavetta Alekseyevnanın adını vermişdir, ona binəan Gəncə Yelizovetpol adlanır.

Gəncənin məhəlli-mövqeyi gen və açıqdır; içindən Gəncə çayı axır. Bəzi rəvayətə görə, şəhər bina olduqdan sonra məzkur çayın adı ilə təsmiyə olunmuşdur. Gəncənin torpağı məhsuldar və münbit olur, hər qisim meyvəcat yetirir. Şəhərin dörd ətrafı bağ və bostandır; artıq meyvəli və mədaxilli bir yer hesab olunur. Vəli abü havası çəndan səlamət deyil. Yay fəslində şiddətli isti olmağa görə, qızdırma (isitmə) və qisim-qisim naxoşluqlar əmələ gəlir. Şəhərin nücəba qismi və varlıları yay mövsümündə Hacıkənd adlı yaylağa--ki, Gəncənin yaxınlığındadır,--köçüb, orada istirahət edirlər. Fəqir-füqəra şəhərdə qalıb növbənöv mərəzlərə mübtəla olurlar. 1905-ci sənədə Gəncə şəhəri dəxi erməni tayfası ilə müsəlmanların arasında vüqua gələn fəsad və toqquşmadan salamat qalmadı. Onun mərkəzində olan erməni tikililəri və Şah Abbas karvansarası yanıb tələf oldu. Amma indi onların yerində daha gözəl evlər, mağazalar, mehmanxana və karvansaralar təmir olunubdur, düz və enli küçələr salınıbdır.

Gəncə əhlinin əksəri müsəlmandır. Bu axır vaxtlardan bəri ülum və maarif kəsbinə rəğbət göstərməkdədirlər və demək olur ki, tərəqqi yoluna düşüblər.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*003]]</text>
      <sha1>o337berwysafcw5fc0fan6jbm0qilgw</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84651</id>
      <parentid>84649</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:30:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6478" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Gəncə
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Әlişir Nәvai Əmir Nizamәddin (məqalə)|Әlişir Nәvai Əmir Nizamәddin]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/İbrahim İbn Əliyyün-Nәccar Xaqani|İbrahim İbn Əliyyün-Nәccar Xaqani]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Gəncə şəhəri çox qədim və böyük şəhərlərdən birisi olduğuna onun ətrafındakı əsari-ətiqə şəhadət verir. Bu asar isə köhnə qəbiristanlıqlardan, əski təmiratın uçuq bünövrələrindən, əski qala və hasarların dağılmış divarlarından və bu növ sair əlamətlərdən ibarətdir. Necə ki, təvarixdə görünür, Gəncənin başında çox böyük hadisələr vüqua gəlmişdir, onun üstündə çox qanlar tökülüb, canlar fədaya getmişdir və müruri-əyyam ilə başıbəlalı Gəncənin yaxası əldən-ələ keçib, müxtəlif miləl və əqvamın yədi-təsərrüfünə düşmüşdür.

Miladın yeddinci əsrində Gəncə erməni padşahlarından Tiqranın təhti-hökumətində ikən İran qoşunu onun üstünə hücum edib, əhalisini məğlub və şəhəri təxrib qılmışdır. Haman bu yeddinci əsrin əvaxirində Gəncə İran dövlətinin ixtiyarından ərəblərə keçib və ərəblərin bu yerlərdə xəzərlər ilə bir çox böyük dava və qırğınları vüqua gəlmişdir. Tarixi-miladın 1138-ci sinəsində vüqui-zəlzələdən şəhər bilmərrə dağılıb, sabiqi yerindən qeyri bir məhəllə nəql olunmuşdur. On dördüncü əsrin axırlarında Teymurləngin hücumundan yeni bina tutmuş şəhər dübarə viran və əhalisi pərişan olmuşdur. Tarixi-məsihiyyənin on altıncı əsrində Gəncə yenə İran dövlətinə tabe olur və on yeddinci əsrin ibtidasında Şah Abbas Səfəvi şəhəri indiki məhəllinə köçürüb, möhkəm və xoşsəliqə binalar yapmaqla onu xeyli abad edir və İranzəmindən Azərbaycan türklərindən çoxlu evlər köçürdüb Gəncəyə gətirdir. Bu türklərin səy və ehtimamı və təmirat işlərində onlara məxsus olan məharət və qabiliyyətləri sayəsində şəhər az bir vaxtın içində zayidə, məmur və abad olunur. Şəhərin ortasında Şah Abbas ali və müzəyyən bir cameyi-şərif yapdırıb, müdərris və tələbələr üçün onun ətrafında hücrələr tikdirir. Bu məscidin əmsalı indi də nadir tapılır. Camenin özünün və onda təhsil edən tələbələrin idarə və məxarici üçün böyük və vəsi bir karvansara tikilib vəqf olunmuşdur.

Cameyi-şərifin təmiri miladın 1620-ci sənəsində vaqe olmuşdur. On səkkizinci əsrin əvvəllərində Gəncə otuz ilədək Osmanlı dövlətinin təhti-idarəsinə keçib, sonra miladın 1735-ci ilində Nadir şah ilə osmanlıların beynində Gəncə üstündə böyük toqquşma və vuruşmalar vüqua gəlib. Axirüləmr, Nadir şah osmanlılara qalib gəlir və Osmanlı əskərlərini şəhərdən çıxmağa məcbur qalır. Bundan sonra on doqquzuncu əsrin ibtidasına kimi Gəncə gah İran dövlətinin təbəiyyətində, gah Gürcüstan padşahlarının təhti-hökumətində və gah müstəqillən öz xanlarının idarəsi altında olmuşdur.

Rus dövlətinin əvvəlinci dəfə Gəncəyə sahiblik etməyi miladın 1796-cı sənəsində olubdur. Amma bu sahibliyin müddəti çox çəkməyibdir. 1804-cü ildə knyaz Sisianov Gəncənin üstünə əskər sürüb, onu müddəti-mütəmadi mühasirə eləyir. Gəncə xanı Cavad xan şəhərin müdafiə və mühafizəsi üçün ixtiyarında olan qoşuna özü sərkərdəlik etmişsə də, axırda məqtul olur.

Cavad xan məqtul olandan sonra onun adamları rus qoşununun zor və hücumuna tab gətirə bilməyib pərakəndə olublar və Gəncə yenə müvəqqəti rusların yədi-təsərrüflərinə keçir. Amma sonradan miladın 1813-tarixində &quot;Gülüstan&quot; sülhnaməsinin hökmünə görə, Gəncə xanlığı bilkülliyə istiqlaliyyətini itirib rus dövlətinə tabe olur. Əvvəlcə uyezdni şəhər qərardadında, sonradan 1862-ci sənədə dəyişirilib qubernski şəhər halına düşür. 1826-cı ilin iyul ayında Fətəli şahın oğlu nayibüssəltənə Abbas Mirzə Allahyar xan ilə bərabər güclü qoşun götürüb, Gəncənin üstünə hücumavər olub, rusları şəhərdən çıxmağa məcbur qılır. Və lakin haman il sentyabrın 4-də general Mədədovun və Paskeviçin sərkərdəliyi ilə İran qoşunu ilə rus qoşununun arasında Gəncənin yeddi verstliyində böyük bir müharibə vüqua gəlib, İran tərəfi məğlub və münhəzim olur.

Knyaz Sisianov Gəncəni fəth edəndən sonra ona imperatoriçə Yelizavetta Alekseyevnanın adını vermişdir, ona binəan Gəncə Yelizovetpol adlanır.

Gəncənin məhəlli-mövqeyi gen və açıqdır; içindən Gəncə çayı axır. Bəzi rəvayətə görə, şəhər bina olduqdan sonra məzkur çayın adı ilə təsmiyə olunmuşdur. Gəncənin torpağı məhsuldar və münbit olur, hər qisim meyvəcat yetirir. Şəhərin dörd ətrafı bağ və bostandır; artıq meyvəli və mədaxilli bir yer hesab olunur. Vəli abü havası çəndan səlamət deyil. Yay fəslində şiddətli isti olmağa görə, qızdırma (isitmə) və qisim-qisim naxoşluqlar əmələ gəlir. Şəhərin nücəba qismi və varlıları yay mövsümündə Hacıkənd adlı yaylağa--ki, Gəncənin yaxınlığındadır,--köçüb, orada istirahət edirlər. Fəqir-füqəra şəhərdə qalıb növbənöv mərəzlərə mübtəla olurlar. 1905-ci sənədə Gəncə şəhəri dəxi erməni tayfası ilə müsəlmanların arasında vüqua gələn fəsad və toqquşmadan salamat qalmadı. Onun mərkəzində olan erməni tikililəri və Şah Abbas karvansarası yanıb tələf oldu. Amma indi onların yerində daha gözəl evlər, mağazalar, mehmanxana və karvansaralar təmir olunubdur, düz və enli küçələr salınıbdır.

Gəncə əhlinin əksəri müsəlmandır. Bu axır vaxtlardan bəri ülum və maarif kəsbinə rəğbət göstərməkdədirlər və demək olur ki, tərəqqi yoluna düşüblər.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*003]]</text>
      <sha1>obwoajq27h4axhawuoe4b4tsjg5ybj2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84683</id>
      <parentid>84651</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T05:18:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6478" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Gəncə
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Əlişir Nəvai Əmir Nizaməddin (məqalə)|Əlişir Nəvai Əmir Nizaməddin]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/İbrahim İbn Əliyyün-Nəccar Xaqani|İbrahim İbn Əliyyün-Nəccar Xaqani]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Gəncə şəhəri çox qədim və böyük şəhərlərdən birisi olduğuna onun ətrafındakı əsari-ətiqə şəhadət verir. Bu asar isə köhnə qəbiristanlıqlardan, əski təmiratın uçuq bünövrələrindən, əski qala və hasarların dağılmış divarlarından və bu növ sair əlamətlərdən ibarətdir. Necə ki, təvarixdə görünür, Gəncənin başında çox böyük hadisələr vüqua gəlmişdir, onun üstündə çox qanlar tökülüb, canlar fədaya getmişdir və müruri-əyyam ilə başıbəlalı Gəncənin yaxası əldən-ələ keçib, müxtəlif miləl və əqvamın yədi-təsərrüfünə düşmüşdür.

Miladın yeddinci əsrində Gəncə erməni padşahlarından Tiqranın təhti-hökumətində ikən İran qoşunu onun üstünə hücum edib, əhalisini məğlub və şəhəri təxrib qılmışdır. Haman bu yeddinci əsrin əvaxirində Gəncə İran dövlətinin ixtiyarından ərəblərə keçib və ərəblərin bu yerlərdə xəzərlər ilə bir çox böyük dava və qırğınları vüqua gəlmişdir. Tarixi-miladın 1138-ci sinəsində vüqui-zəlzələdən şəhər bilmərrə dağılıb, sabiqi yerindən qeyri bir məhəllə nəql olunmuşdur. On dördüncü əsrin axırlarında Teymurləngin hücumundan yeni bina tutmuş şəhər dübarə viran və əhalisi pərişan olmuşdur. Tarixi-məsihiyyənin on altıncı əsrində Gəncə yenə İran dövlətinə tabe olur və on yeddinci əsrin ibtidasında Şah Abbas Səfəvi şəhəri indiki məhəllinə köçürüb, möhkəm və xoşsəliqə binalar yapmaqla onu xeyli abad edir və İranzəmindən Azərbaycan türklərindən çoxlu evlər köçürdüb Gəncəyə gətirdir. Bu türklərin səy və ehtimamı və təmirat işlərində onlara məxsus olan məharət və qabiliyyətləri sayəsində şəhər az bir vaxtın içində zayidə, məmur və abad olunur. Şəhərin ortasında Şah Abbas ali və müzəyyən bir cameyi-şərif yapdırıb, müdərris və tələbələr üçün onun ətrafında hücrələr tikdirir. Bu məscidin əmsalı indi də nadir tapılır. Camenin özünün və onda təhsil edən tələbələrin idarə və məxarici üçün böyük və vəsi bir karvansara tikilib vəqf olunmuşdur.

Cameyi-şərifin təmiri miladın 1620-ci sənəsində vaqe olmuşdur. On səkkizinci əsrin əvvəllərində Gəncə otuz ilədək Osmanlı dövlətinin təhti-idarəsinə keçib, sonra miladın 1735-ci ilində Nadir şah ilə osmanlıların beynində Gəncə üstündə böyük toqquşma və vuruşmalar vüqua gəlib. Axirüləmr, Nadir şah osmanlılara qalib gəlir və Osmanlı əskərlərini şəhərdən çıxmağa məcbur qalır. Bundan sonra on doqquzuncu əsrin ibtidasına kimi Gəncə gah İran dövlətinin təbəiyyətində, gah Gürcüstan padşahlarının təhti-hökumətində və gah müstəqillən öz xanlarının idarəsi altında olmuşdur.

Rus dövlətinin əvvəlinci dəfə Gəncəyə sahiblik etməyi miladın 1796-cı sənəsində olubdur. Amma bu sahibliyin müddəti çox çəkməyibdir. 1804-cü ildə knyaz Sisianov Gəncənin üstünə əskər sürüb, onu müddəti-mütəmadi mühasirə eləyir. Gəncə xanı Cavad xan şəhərin müdafiə və mühafizəsi üçün ixtiyarında olan qoşuna özü sərkərdəlik etmişsə də, axırda məqtul olur.

Cavad xan məqtul olandan sonra onun adamları rus qoşununun zor və hücumuna tab gətirə bilməyib pərakəndə olublar və Gəncə yenə müvəqqəti rusların yədi-təsərrüflərinə keçir. Amma sonradan miladın 1813-tarixində &quot;Gülüstan&quot; sülhnaməsinin hökmünə görə, Gəncə xanlığı bilkülliyə istiqlaliyyətini itirib rus dövlətinə tabe olur. Əvvəlcə uyezdni şəhər qərardadında, sonradan 1862-ci sənədə dəyişirilib qubernski şəhər halına düşür. 1826-cı ilin iyul ayında Fətəli şahın oğlu nayibüssəltənə Abbas Mirzə Allahyar xan ilə bərabər güclü qoşun götürüb, Gəncənin üstünə hücumavər olub, rusları şəhərdən çıxmağa məcbur qılır. Və lakin haman il sentyabrın 4-də general Mədədovun və Paskeviçin sərkərdəliyi ilə İran qoşunu ilə rus qoşununun arasında Gəncənin yeddi verstliyində böyük bir müharibə vüqua gəlib, İran tərəfi məğlub və münhəzim olur.

Knyaz Sisianov Gəncəni fəth edəndən sonra ona imperatoriçə Yelizavetta Alekseyevnanın adını vermişdir, ona binəan Gəncə Yelizovetpol adlanır.

Gəncənin məhəlli-mövqeyi gen və açıqdır; içindən Gəncə çayı axır. Bəzi rəvayətə görə, şəhər bina olduqdan sonra məzkur çayın adı ilə təsmiyə olunmuşdur. Gəncənin torpağı məhsuldar və münbit olur, hər qisim meyvəcat yetirir. Şəhərin dörd ətrafı bağ və bostandır; artıq meyvəli və mədaxilli bir yer hesab olunur. Vəli abü havası çəndan səlamət deyil. Yay fəslində şiddətli isti olmağa görə, qızdırma (isitmə) və qisim-qisim naxoşluqlar əmələ gəlir. Şəhərin nücəba qismi və varlıları yay mövsümündə Hacıkənd adlı yaylağa--ki, Gəncənin yaxınlığındadır,--köçüb, orada istirahət edirlər. Fəqir-füqəra şəhərdə qalıb növbənöv mərəzlərə mübtəla olurlar. 1905-ci sənədə Gəncə şəhəri dəxi erməni tayfası ilə müsəlmanların arasında vüqua gələn fəsad və toqquşmadan salamat qalmadı. Onun mərkəzində olan erməni tikililəri və Şah Abbas karvansarası yanıb tələf oldu. Amma indi onların yerində daha gözəl evlər, mağazalar, mehmanxana və karvansaralar təmir olunubdur, düz və enli küçələr salınıbdır.

Gəncə əhlinin əksəri müsəlmandır. Bu axır vaxtlardan bəri ülum və maarif kəsbinə rəğbət göstərməkdədirlər və demək olur ki, tərəqqi yoluna düşüblər.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*003]]</text>
      <sha1>t8mkerllxa65h1mifkump64tczksz9d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/İbrahim İbn Əliyyün-Nəccar Xaqani</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19447</id>
    <revision>
      <id>84580</id>
      <parentid>51829</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T14:57:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="37211" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = İbrahim İbn Əliyyün-Nәccar Xaqani
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Gәncә (məqalə)|Gәncә]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Molla Mәhәmmәd Bağdadi &quot;Füzuli&quot; tәxәllüs|Molla Mәhәmmәd Bağdadi &quot;Füzuli&quot; tәxәllüs]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Şirvan vilayətinin xaki-pakı pərvəriş verib yetirdiyi şüərayi-üzamdan ən məşhuru və müqtədiri İbrahim ibn Əlliyün-nəccar həkim Xaqanidir. Xaqaninin əvvəlcə təxəllüsü &quot;Həqayiqi&quot; imiş, amma sonra Xaqani-kəbirdən &quot;Xaqani&quot; ləqəbini götürmüşdür. Xaqani Azərbaycan torpağında ərseyi-dünyaya gəldiyinə görə, ol cənabı biz öz şüəramız silkinə daxil elədik. Həkim Xaqani, qövli-məşhura görə, Şirvan şahlarından Şah Sultan Xəlil Xaqanın əsrində zindəganlıq edirmiş. &quot;Atəşkədeyi-Azəri&quot;də dəxi həkim Xaqani İbrahim ibn Əliyyün-nəccar Şirvan şahlarından Xaqani-kəbirin və Alp Arslan Səlcuqinin müasiri olmağına şəhadət verilibdir.

Xaqaninin əsli Şamaxının yaxınlığında Məlhəm adlı qəryədəndir ki, bu halda dəxi haman kənd durur və əhalisi türk ilə qarışıq fars dilində danışırlar. Xaqaninin əsli Şirvandan olmağına bu şeri dəxi dəlalət edir:

Mən Hoseyne-əsr, əduyan Yəzido Şemre-mən
Ruzeqarəm comle aşuravo Şirvan Kərbəlast. [1]

[1] Tərcüməsi:
Mən əsrin Hüseyniyəm, düşmənlərim isə Yezidim, Şimirimdirlər,
Günlərim aşura, Şirvan isə mənim üçün Kərbəladır.

Xaqaninin atası Əlinin nəccar olmağına bu şeri şəhadət verir:

Nuh nə bəs elm daşt,
Gər pedəre-mən bodi
Qəntəre bəsti ze elm
Bər səre-tufan u. [2]

[2] Tərcüməsi:
Nuhun o qədər də elmi yox idi,
Əgər mənim atam onun yerində olsaydı,
Onun tufanının üstündə
Elm ilə körpü bağlardı.

Həkim Xaqani, məşhur qövlə görə, əyyami-tüfuliyyətdən zəkavət, ağıl və dirayət sahibi olduğunu öz felü qövlü ilə izhar edirmiş və özünün də bir kəsdən və bir şeydən qorxusu yox imiş. Ziyadə cürətli, zirək və hazırcavab bir uşaq imiş. Belə rəvayət olunur ki, bir dəfə balaca İbrahim öz yoldaşları ilə kəndin ətrafında oynamağa məşğul ikən ittifaqən şah öz müqərrəbləri ilə haman yerdən keçib şikara gedirmiş. Uşaqlar şah təntənəsini və üstünün adamlarını gördükdə qorxudan qaçıb dağılıblar. Amma balaca İbrahim güzərgahda rast durub yerindən tərpənməyibdir. Uşağın belə cürətlə yol üstə durmağı şahın diqqətini cəlb edib. Atını ona sarı sürüb ondan soruşubdur ki, sən burada nə qayırırsan? Uşaq cavab veribdir ki, mən burada çör-çöp düşürürəm. Şah soruşubdur ki, çöp--çöpdür, bəs çör nədir? İbrahim cavab veribdir ki, çör--dik duranıdır, çöp--yıxılanı.

Uşağın belə cürətli və hazırcavab olmağı şahın xoşuna gəlib ondan soruşubdur ki, kəndinizdə böyük sayılan kimdir? Uşaq cavab veribdir ki, camış. Şah gülümsünmüş deyibdir ki, mən dediyim o böyük deyil. Mən dediyim odur ki, hərgah sizin kəndə özgə yerdən bir şəxs gəlsə, kim onun qabağına çıxıb söz danışar? Uşaq cavab veribdir ki, it. İbrahimin bu sayaq hazırcavablığı şaha dəxi də artıq xoş gəlib, istəyib ona bir qızıl bağışlasın, amma uşaq almayıbdır ki, atam məni döyər. Şah səbəbini soruşduqda İbrahim cavab verib ki, atam belə zənn elər ki, mən onu oğurlamışam. Şah buyurub ki, atan bunu haradan alıbsan--deyib xəbər alsa, cavab ver ki, şah bağışlayıbdır. İbrahim cavabında deyib ki, yox, atam onda heç inanmaz. Şah səbəbini soruşduqda İbrahim deyibdir ki, atam deyər ki, yalan deyirsən, əgər şah versə, çox verərdi, bir qızıl verməzdi. Bu gunə sual-cavabdan sonra şah balaca İbrahimin ağıl və fərasətini görüb əmr edibdir ki, onu gətirsinlər şəhərə. Burada--şahın sarayında təlim və tərbiyə alıbdır.

Bu rəvayətin nə dərəcədə mötəbər və doğru olduğuna bir söz deməyib, ancaq bunu inkar edə bilmirik ki, həkim Xaqani səbilikdən Şah Sultan Xəlilin sarayına düşüb, orada tərbiyə və təlim almışdır və hənuz cavan ikən şer deməklikdə artıq məharət büruz etmişdir. Şah Xaqaninin belə təbi-rəvan sahibi olduğunu müşahidə buyurub, onu &quot;Fələki&quot; təxəllüslü başqa bir tizfəhm və xoştəb, cavan şair ilə Gəncəyə--məşhur Əbülüla şairin yanına fünuni-şerdə təlim almaq üçün göndəribdir. Xaqani bir neçə müddət Əbülülanın təhti-tərbiyəsində qalıb və fünuni-şerdə lazimeyi-məlumat kəsb etdikdən sonra ustadının qızını alıbdır. Və bu qız aqilə və cəmilə olduğu üçün Fələki dəxi buna müştəri düşür, amma qız Xaqaniyə nəsib olur. Bundan sonra Xaqani vətəni Şirvana müraciət edib şahın hüzurunda böyük mənsəb sahibi olubdur.

Bəzi rəvayətə görə, Xaqani cahü rütbə axtaran və şöhrət sevən, qeyzli və tündməcaz bir vücud imiş ki, çox kəslərə ondan qövlən və felən zülm və cəfalar yetərmiş və xəlayiq onu dürüşt və bədxasiyyət olduğu üçün dost tutmazlarmış. Amma &quot;Atəşkədeyi-Azəri&quot;də belə rəvayət olunur ki, həkim Xaqani axirül-əmr tərki-riyasət və təcridi-ixtiyar qılıb, riyazət və mücahidəti-batinini özü üçün eyni-səlah görüb dövləti işlərdən dəstbərdar olmuşdur və səlatinə qulluq etməkdən boyun qaçırdığı üçün bir neçə müddət məhbus olmuşsa da, yenə divani xidmətləri qəbul etməmişdir. Və bir rəvayət də budur ki, Həccə gedib, övdətində Üzi adlanan bir qövmün əlinə əsir düşüb. Dini-məsihi qəbul etmək təklifi olunmuşdur və lakin Xaqani bu təklifi rədd etmişdir və bu səbəbdən bir monastrda həbs olunmuşdur. Hər halda bir xeyli vaxt məhbus qalıb və məhbusiyyəti haqqında əşarı vardır. Həccdən qayıdan zamanı İraqdan keçməklə bu xittələrin əhvalını öyrənib &quot;Töhfətül-İraqeyn&quot; ünvanı ilə bir kitab yazmışdır.

Bundan əlavə &quot;Həft iqlim&quot; ünvanı ilə bir mənzuməsi və mürəttəb bir divanı vardır. Və &quot;Atəşkədə&quot;də həkim Xaqaninin vəsfində yazılmış bu sətirləri təbərrükən burada zikr edirik: &quot;…. və behəmrahiye-karavne-niyaze-rahnəvərd badiyeye-hicaz gəşte və məsnəviye--&quot;Tohfətol-İraqeyn&quot;ra dər ərze-rah benəzm avərde və əlhəq dər hiç fənn əz fonune-nəzm əz fohule-ostadan kəmtər nist. Dər fənne-soxənvəri tərze-xassi extera kərde sahebe-məaniye-bolənd və əlfaze-delpəsənd əst&quot;. [3]

[3] Tərcüməsi:

Ehtiyaç karvanının yoldaşlığı ilə hiçaz səhrasına getmiş və yolda &quot;Töhfətül-İraqeyn&quot;i nəzmə çəkmişdir. İnsafən, o, nəzm elmlərinin heç birində məşhur ustalardan əskik deyil. Söz sənətində o, xüsusi üslub ixtiraçısı, yüksək mənalar və ürəyə yatan ifadələrin sahibidir.

Belə rəvayət olunur ki, Xaqani ustadi-möhtərəmi olan qaynatasını incidib və bir həcv yazmaq ilə mükəddar və rəncidəxatir etmişdir. Əsirəddin Axsikəti ilə müasir olub, mükatibə təriqi ilə beynlərində bir çox müşairələr vüqu bulmuşdur və atidəki iki beyt Əsirəddin Axsikətiyə qarşı söyləmiş olduğu bir fəxriyyəsindəndir:

Be kerdqar ke doure-zəman pədid avərd,
Ke dour doure-mənəsto zaman zəmane-mənəst.
Mənəm bevəhye-məani peyəmbəre-şoəra--
Ke, moceze-soxən emruz dər bəyane-mənəst. [4]

[4] Tərcüməsi:
Zamanın dövranını yaradan allaha and olsun--
Ki, dövr mənim dövrümdür, zaman mənim zamanımdır.
Mənalar vəhyində şairlərin peyğəmbəri mənəm,
Çünki bu gün söz möçüzəsi mənim ifadəmdədir.

Xaqaninin vəfatı Təbrizdə olubdur, hicrəti-rəsulun 582-ci sənəsində və orada Sürxab adlanan məhəldə dəfn olunubdur. Çün şüəra silkindən cəmi-kəsir onun civarında mədfundur, ona binaən o yer &quot;Məqbərə-tüş-şüəra&quot; adı ilə məşhurdur (&quot;Bahariyyat&quot;ını dəxi Təbrizdə inşa qalıbdır). Xaqaninin asari-qələmiyyəsindən nümunə üçün burada onun günəşə xitabən yazdığı kəlamı zikr edirik:

Ey mohre-dəhane-ruzedaran,
Candaruye-ellate-bəharan.
Əz səhme-to dər neqabe-xəzra,
Məstureye-səd hezar rəna,
Əz feyze-to dər do qahvare,
Do henduye-tefle-şirxare,
Darəd ze to ruye-rumiyan ab,
Girəd ze to muye-zəngiyan tab.
Dibaçeye-rumra ze to rəng,
Aineye-zəngra ze to jəng,
Zər paşiyo naqoşade gənci,
Təb dariyo nakeşide rənci.
Gəh kousəre omre-zay başi.
Gəh atəşe-canqozay başi,
Ba anke berəhnegi gəzini,
Zərbəft dəhi behər ke bini.
Hər mah bepeyke-asemani,
Xələt dəhiyo va setani.
Ya xələ mədeh bezirdəstan,
Ya dadeye-xiş baz məstan.
Meyle-to berouzənəm çera nist,
Dər rouzənəm axər əjdəha nist,
Dər rouzəne-an yeki foruzi,
Kəz rouzəne-pəst yaft ruzi.
An nur ke bidəriğ bari,
Əz Xaqaniye-xod dəriğ dari.
An kəs ke bezər qəvist rəyəş,
Zərbənde şemoro zər xodayəş,
Dər kiseye-hər ke zər foru şod,
Çon kise tənab dər gəlu şod.
Zər çist ço atəşe-fesorde,
Xaki bimar bəlke morde.
Ləl ərçe şərareist xoşrəng,
Xunist fesorde dər dele-səng.
Mərd əz peye-ləl o zər nəpuyəd,
Tefləst ke sorxo zərd cuyəd. [5]

[5] Tərcüməsi:
Ey oruç tutanların ağzının möhürü,
Bahar xəstəliklərinin çan dərmanı,
Sənin qorxundan yaşıl niqabda
Yüz min gözəl gizlənmişdir. .
Sənin mərhəmətindən iki beşikdə
İki hindu südəmər uşaq var.
Rumluların üzü səndən su alır,
Zənçilərin saçı qıvrımlığını səndən alır,
Rum dibaçəsi, səndən rəng alır,
Zənçilərin guzgüsü səndən pas alır.
Xəzinə açmadan qızıl səpirsən,
Əziyyət çəkmədən qızdırırsan.
Gah ömür doğan bir gövsər,
Gah can yandıran od olursal.
Özün lutlüyu seçdiyin halda
Hər kəsi gördükdə, ona zərbafta verirsən.
Hər ay asimanın peykinə (aya)
Xələt verir və geri alırsan.
Ya əlinin altındakılara xələt vermə,
Ya da öz verdiyini yenidən alma.
Mənim bacama nə üçün meyl eləmirsən,
Mənim baçamda ki, əjdaha yoxdur!
Sən onun bacasını işıqlandırırsan--
Ki, aşağı baçada ruzu tapır.
Müzayiqəsiz yağdırdığın nuru
Öz Xaqanindən əsirgəyirsən.
O kəsin ki, qızıla meyli çoxdur,
Onu qızılın qulu say, qızılı onun allahı.
Hər kəsin ki, kisəsinə qızıl girdi,
Kisə kimi boğazına kəndir keçir.
Qızıl nədir? Sönmüş od kimidir,
Xəstə, ölü bir torpaq kimidir.
Ləl hərçənd ki, xoşrəng bir qığılçımdır,
Daşın qəlbində donmuş bir qandır.
Kişi qızıl və ləl ardınça qaçmaz,
O uşaqdır ki, qırmızı və sarı [rəngləri] sevər.

Qəzəliyyatından bir neçə fərdlər--ki, &quot;Atəşkədeyi-Azəri&quot;də məsturdur,--burada zikr olunur:

Ey sobhdəm bebin bekoca miferestəmət,
Nəzdike-aftabe-vəfa mnferestəmət.

İn sər bemohre-name bean mehreban resan,
Kəsra xəbər məkon ke koca miferestəmət.

Can yek nəfəs derəng nədarəd, qozəştənist,
Vər nə, bein şetab çera miferestəmət.

İn dərdha ke bər dele-Xaqani əmədəst,
Yek-yek bequy, bəhre-dəva miferestəmət. [6]

[6] Tərcüməsi:
Ey sübhdəm, gör səni hara göndərirəm,
Səni vəfa günəşinin yanına göndərirəm.
Bu başı möhürlü məktubumu o mehribana çatdır,
Kimsəyə xəbər vermə ki, səni hara göndərirəm.
Can bir an aram tapmır, keçəridir,
Yoxsa səni nə üçün belə tələsik göndərirəm?!
Xaqaninin ürəyinə gələn bu dərdləri
Bir-bir söylə, səni dərman üçün göndərirəm.

* * * * *

Dərdi ke məra həst bemərhəm nəforuşəm,
Gər afiyətəş sərf dəhi həm nəforuşəm.

Bər kurdelan suziye-İsa nəseparəm,
Bər mordedelan reşteye-Məryəm nəforuşəm.

Ey xace məno to çe foruşim bebazar,
Şadi nəforuşi tovo mən ğəm nəforuşəm. [7]

[7] Tərcüməsi:
Məndə olan dərdi dərmana satmaram,
Üstəlik əbədi sağlamlığı da versən, satmaram,
İsanın çilvələnməsini korlara tapşırmaram,
Ölüqəlblilərə Məryəmin boyunbağısını satmaram.
Ey xaçə, mən və sən bazarda nə sataq?
Sən şadlıq satmazsan, mən də qəmimi satmaram.

* * * * *

Xəyyate-ruzeqar bebalaye-hiç kəs
Pirahəni-nəduxt ke, axər qəba nəkərd. [8]

[8] Tərcüməsi:
Zəmanə dərzisi heç kəsin əyninə
Elə bir köynək tikmədi ki, axırı don olmasın.

Cənnətməkan Abbasqulu ağa &quot;Qüdsi&quot; təxəllüs--ki, onun tərcümeyi-halı gələcəkdə zikr olunacaqdır,--&quot;Gülüstani-İrəm&quot; adlı kitabında Nizaminin və Xaqaninin müasirlərindən və onlardan sonra Qafqaziyada vücuda gələn üləma, şüəra və hükəma barəsində filcümlə məlumat veribdir. Heyfa ki, &quot;Gülüstani-İrəm&quot;-in farsi nüsxəsi əlimizə düşmədi və lazımi qədərincə ondan istifadə edə bilmədik. Ancaq rus dilinə tərcümə elədiyi bir nüsxəsi müvəqqəti əlimizə keçdi. Fürsəti qənimət bilib, aşağıda təhrir olunan məlumatı rusdan türkə çöndərməklə məcmuəmizi zinətləndirdik. Abbasqulu ağa yazır: &quot;…. Və hər əsrin ruhu və övzayi-əhvalı və hər bir millətin dərəceyi-kəmalı, tərəqqi və təməddünü ol əsr və millət hasilə yetirdiyi ədəbiyyatdan və əsari-ətiqədən müşahidə olunur. Qafqaziyanın cənubi-şərqində həddən ziyadə xərabə şəhər, qəsəbələr, uçuq hasar və minarələr, qədim məbədgahlar (monastrlar), Aranzəmində həvariyyundan müqəddəs Şəmunun qəbri, Bərdədə, Gəncədə, Şamaxıda və Bülbülə kəndində imamzadələrin rövzeyi- mütəhhərələri və bunlardan əlavə Şirvan, Şəki, Gəncə, İrəvan, Qarabağ mahallarında bir çox möhtərəm seyidlərin, şeyxlərin və pirlərin qəbirləri ona şəhadət verir ki, keçmişdə bu yerlər üləma, ürəfa və şüəra mərkəzi olubdur. Bu yerlərin mötədil abü həvası, münbit torpağı, qalın meşələri, dilgüşa və basəfa dağları və təpələri, laləzar çəmən və səhraları, meyvəli və güllü bağ və bostanları hər qisim nemət və meyvəcat yetirməkdədir. Bu cəhətə ən qədim əsrlərdən müxtəlif qövm və tayfaların nəsli burada sükunət ediblər. Müxtəlif şəkil və heykəldə, siyrət və surətdə olan millətlərin övladı bu yerlərdə bənd olub qalıblar. Onlardan hər biri elm və hünərindən, cibilli istedad və qabiliyyətindən, ayin və adətlərindən və xasiyyətlərindən bir nişan və əlamət qoyublar. Belə ki, Qafqaz əhalisi bir çox mənəvi dövlət və irslərə varis olublar və şəklü şəmayildə dəxi qeyri millətlərdən tərcih tapdıqları cəhətə Qafqaziya ünsürünə (rasasına) Avropa millətləri dəxi özlərini mənsub qılıblar.

Fəqət Qafqaz xittəsi sabiqdə müttəsil dava və qovğa meydanı olub, bir an vuruşma və toqquşmadan asudə qalmayıblar. Bununla belə bu yerlər üləma, hükəma və şüəra sinfindən xali qalmayıbdır. Burada bir çox mötəbər və müqtədir şəxslər vücuda gəliblər ki, hər biri öz əsrinin fəridi və mümtazı olubdur. Və bunu da bilmək gərəkdir ki, Qafqaz torpağından çıxıb başqa diyara mühacirət edən kəslər qürbət vilayətlərdə və əcnəbi məmləkətlərdə böyük nam və şöhrət qazanıblar.

Şirvan şahlarının zəmani-səltənətlərində--ki, dörd yüz ildən ziyadə çəkibdir,--bu yerin əhalisi eyni-əmnü asayişdə yaşayıb, vilayəti abad və məmur qılıblar. Səfəvilər əsrinin ibtidasında Qafqaziyanın bəzi yerlərində osmanlılar ilə əcəmlər arasında bir çox müharibələr vüqua gəlməklə belə vilayətin övzaü nizamı pozulur. Ancaq Şah Abbasi-dövvüm Qafqazın şərq səmtini təsxir etdikdən sonra təzə nizam və qanun təsis eləyir və bu əmnü asayiş Şah Sultan Hüseynin zəmani-səltənətinədək davam edir. Vəli Nadir şah zühur edib Dağıstanın üstünə hücum qılır. Yenə davalar başlanır; hər tərəfdən qan sel kimi axır, övzayi-məmləkət nizami-qaydadan düşür….

Bununla belə əlimizə düşən pərişan namələrdən istifadə edərək zeyldə adları zikr olunan üləma və əhli-qələmlərimizin tərcümeyi-hallarına və əsərlərinə dair müxtəsərən məlumat veririk:

1. Şeyx Əbuabdullah Əli ibn Məhəmməd Badkubeyi bir çox mötəbər müvərrixlərin yazdıqlarına görə, din və dünya elmlərindən baxəbər bir vücud imiş. Cavan sinnindən başlayıb əsrinin mötəbər üləmasından elm təhsil etməyi. Onun müdərrisləri Şeyx Abdullah Xəfif və Şeyx Əbülqasım Kaşifi kimi böyük alimlər olubdur. Məşhur Şeyx Əbuseyid Əbülxeyr ilə onun arasında bəzi elmi və fənni mübahisələr vüqua gəlibdir. Şeyx Əbülabbas ilə mabeynlərində ülfət və dostluq əlaqə bağlayıbdır. Məzkur Əbülabbas Şeyx Əbüabdullah Əli Badkubeyinin alim və fazil bir vücud olmağını öz əsərlərində zikr və təsdiq edibdir. Şeyx Əbuabdullah ömrünün axırlarında dünyadan və xalqdan qəti-əlaqə edib, Şirazın yaxınlığında bir mağarada etikaf və ibadətə əyləşir. Burada şeyxi öz əsrinin məşhur üləma və füzəlası ziyarət edərmiş. Vəfatı hicrətin 442-ci tarixində vaqe olubdur ki, miladın 1051-ci ilinə mütabiqdir. Asari-qələmiyyəsi olubsa da, bizə erişməyibdir.

2. Məhsəti Gəncəvi vəcihə və nəcibə bir qız imiş. Sultan Səncər Səlcuqinin sarayında artıq şöhrət kəsb etmişdi. Fünuni-şerdə ən zərifə və qabilə
bir vücud imiş, təbiəti-şeriyyəsi var imiş. Gözəl və dilpəsənd qəzəllər inşad edərmiş. Əşarü asarından bir çox nümunələr &quot;Atəşkədə&quot;də məsturdur.

3. Fələki Şirvani öz əsrinin ən məlumatlı və xoştəb şairlərindən birisi hesab olunur. Onun əsl adı Məhəmməddir və necə ki, yuxarıda zikr olundu, Xaqaninin müasiri və dostu imiş. Rəvayət olunur ki, cavanlıq sinnində ikən bir münəccimin oğlu ilə dostlaşıb, onun atasından münəccimlik elmini öyrənmişdi və bu elmdə artıq məharət və qabiliyyət büruz etmişdi. Fünuni-şerdə dəxi ustadi-şüəra Əbülüladan təlim almışdı və münəccimlik elmini sevdiyindən &quot;Fələki&quot;
təxəllüsü götürmüşdü. Bir çox əşarı &quot;Təzkirətüşşüəra&quot;da zikr olunubdur. Onlardan ən məqbul və səlisi Şirvan mənuçehrlərinin şənində yazdığı qəsidələrdir.

4. İzzəddin Şirvani dəxi Xaqaninin müasiri olub, ziyadə danişmənd və maarifpərvər bir vücud imiş. Dövlətmənd və alitəb, bir şəxs olduğu üçün müdam onun məclisi ürəfa, üləma və şüəra ilə ziynətlənərmiş; şüəra sinfinə cümlədən ziyadə riayət göstərərmiş və bəzi kəlami-bəliğindən müqtədir şair olduğu görünür.

5. Mücirəddin Beyləqani cavan ikən Şirvana azim olub, burada həkim Xaqaniyə şagird olur. Fünuni-şerdə ondan təlim alıb, özü dəxi şer yazmaqda mahir olur. Xaqani yazdığı əşarü kəlamın üzünü ağardarmış. Şirvanda olan vaxtı Mücirəddin Xaqaninin əqrəbalarından birisinin qızına aşiq olub, onu almaq istəyir, vəli biçiz və fəqir şair mən olunur və öz müəllimindən gözlədiyi köməyi və tərəfdarlırı görməyib, məyusanə Azərbaycan diyarına azim olur və burada öz kamal və mərifəti sayəsində Atabəyin ən müqərrəb adamlarından birisi olur. Atabəyin vasitəsilə Qızıl Arslanın və fərzəndi Sultan Toğrulun hüzuruna müşərrəf olur. Hər iki sultanın şənlərində gözəl qəsidələr inşad qılmışdı.

6. Hüseyn ibn Əli Seyid Zülfüqar Şirvani özünün elmi və təbiəti-şeriyyəsi ilə iştihar bulmuşdu. Şirvan vüzərasından Sədr Səid onun yazdığı bir qəzələ əvəz olaraq yeddi xarvar ipək ona bəxş etmişdi. Axır vaxtlarda Seyid Zülfüqar Xorasana əzimət edib, orada Sultan Məhəmmədin təcümeyi-halını və ümurisəltənətdə icra etdiyi gözəl tədbirlərini nəzm ilə yazmışdı. Sonra Hülaku xanın oğlu Əbakə xanın vəziri Atabəy Yusif Seyid Zülfüqarı ömrünün axırına kimi öz təhti-himayəsinə alıb, şairin haqqında lütfü ehsanatını əsirgəməzdi. Seyid Zülfüqar Əbakə xanın zəmani-səltənətində Təbrizdə vəfat edibdir və &quot;Məqbərətuş-şüəra&quot;da dəfn olunubdur.

7. Əbusəid Abdal Badkubeyi bəzl və ehsanı ilə və mehmannəvazlığı ilə şöhrət kəsb etmiş dərvişsifət bir zat imiş. Bakı şəhərinin yaxınlığında sükunət edərmiş. Cüzi mədaxilinə qane olmaqla belə füqəraya kömək və evinə gələn qonağa hörmət və inayət göstərərmiş. Padşahlardan fərman ilə ona verilmiş neft quyusundan və Şibanidəki əkin yerlərindən yetişən məhsulat, fərmanların hökmüncə, onun vəfatından sonra da füqəra və məsakinə təqsim olunarmış və qəbrinin üstündə olan mücavirlərə vəzifə verilərmiş və lakin müruri-əyyam ilə Şirvan şahlığında vüqua gələn inqilab və siyasi hadisələr təsirindən Əbusəidin məscid və hücrələri və müsafirxanası təxrib və qəbri sədəmeyi-ruzgardan torpaq ilə yeksan olur.

Hicrətin 1232-ci tarixində ki, miladın 1817-ci sənəsinə mütabiqdir, Hacı Qasım bəy vələdi-Mənsur xan Badkubeyi Əbusəidin qəbrini axtarıb tapır və məscidini hücrələri ilə və müsafirxanası ilə tərmim qıldırır. Məscidin və müsafirxananın və neft quyusunun açılmağından yəqin olunur ki, bu haman dərviş Əbusəidin binalarıdır ki, onun vəsfi-şənində Məhəmməd ibn Mahmud &quot;Nəfayisül-fünun&quot; adlı kitabında bu minval yad etmişdi ki, Hülaku xanın nəvəsi Sultan Məhəmməd xan Xudabəndə--ki, miladın 1314-cü tarixində tamami İrana padşahlıq edirmiş, Badkubə şəhərinin canibində bir dərvişə rast gəlir ki, orada bir neft quyusu qazdırıb, onun mədaxili ilə həm özü məaş edərmiş və həm də müsafirlərə və füqəraya xərc qılarmış. Dərviş məzkur adətinə görə, padşaha da ziyafət tərtib qılır. Sultan Məhəmməd Xudabəndə dərvişin bu himmət və alitəbliyini gördükdə ona pürqiymət töhfələr bəxşiş eləyir, vəli Əbusəid qəbul etməyib deyir: &quot;O qədər ki, mənə lazımdır, varımdır. Daha başqa şeyə ehtiyacım yoxdur!&quot; Əbusəidin cavabı sultana o qədər xoş gəlir ki, onun əlini sıxıb, dost və qardaş olmağına əhdü peyman edir. Dərviş bəzi vaxtı dostuna cüzi hədiyyələr göndərərmiş və sultan o hədiyyələri satdırıb onlardan hasil olan məbləğə özü üçün kəfənağı aldırmağı vəsiyyət etmişdi.

Əbusəidin asari-qələmiyyəsindən bizə bir şey vasil olmayıbdır.

8. Seyid Yəhya Badkubeyi hicrətin səkkizinci əsrində bu vilayətdə böyük alim və müdərrislərdən hesab olunurmuş. Qafqazın hər tərəfindən tələbə və suftələr
onun başına cəm olub, elm mərifət kəsb edərlərmiş. Ülumi-diniyyəyə dair bir çox mötəbər əsərləri vardır. Seyid Yəhyanın adı bəzi şəri kitablarda kəmali-
ehtiram ilə zikr olunubdur. Onun ibadət etdiyi hücrə və mədrəsəsi Abbasqulu ağa Qüdsinin əsrində mövcud imiş. Məscid mərhumun adı ilə təsmiyə olunub--&quot;Seyid Yəhya məscidi&quot; adlanarmış.

9. Şeyx Molla Yusif Müsküri əslən ərəb imiş. Abavü əcdadı hicrətin yeddinci əsrində Mədinədən Qafqaza hicrət ediblər və ibtidada Qarabağ mahalında
sakin olarlarmış. Bədə Qarabağdan Quba mahalına köçüblər və burada &quot;Müskür&quot; adlı məhəldə Şeyx Molla Yusif təvəllüd edibdir. Şeyxi-məzkur ibtidai təlimdən sonra Seyid Yəhya Badkubeyinin hüzuruna gedib, ondan ülumi-ilahiyyəni və ehkami-şəriyyəni təhsil etməyə başlayır. Seyid Yəhyanın təhti-tərbiyəsində şeyx xeyli müddət kəsbi-kəmal edib öz zehn və istedadı ucundan bir çox elmlərə dara olur və ustadi-möhtərəmi onun müdərrisliyinə xeyir-dua edib yola salır. Şeyx Molla Yusif öz vətəninə müraciət edib müdərrisliyə qurşanır və bir çox möhtərəm şəxslər onun tədris və təlimi bərəkətindən ad və şöhrət qazanırlar, xüsusən, onun istəkli şagirdi qubalı Şeyx Məhəmməd öz əsrinin fəridi olur. Şeyx Molla Yusifin nəsli camaat içində və el arasında həmişə əziz və möhtərəm sayılıblar. O qəryədə ki, şeyx dəfn olubdur və onun övladı sakindirlər, şeyxin adı ilə məzkur qəryə təsmiyə olunubdur--&quot;Şeyxulla&quot; kəndi adlanır. Şeyx Molla Yusifin əsərlərindən bizə yetişən onun ərəb dilində &quot;Bəyanul-əsrar&quot; adlı yazdığı kitabıdır. Bu kitab bir müqəddimədən və iyirmi dörd babdan ibarətdir ki, məalı insanın əhvalı-ruhiyyəsinə və əxlaqü ətvarına şamildir. Şeyx vəfat edibdir hicrətin səkkizinci əsrinin axırlarında.

10. Bədr Şirvani öz əsrində ən zərif şairlərdən birisi hesab olunurmuş. Şerşünaslıqda və elmi-tənqiddə artıq dərəcədə məharəti var imiş. Xeyli zaman Şirvanda nazü nemət içrə möhtərəm yaşayıb. Əsərlərindən bir neçəsi bizə yetişibdir. İranın məşhur şairlərindən Katibi Turmizi Bədr Şirvaninin ziyarətinə Şirvana gəlib, xeyli vaxt aralarında fünuni-şer və ədəbiyyat babında mübahisələr olubdur. Dövlətşahın dilindən rəvayət olunur ki, Şirvan valisi Əmir İbrahim Katibinin bir şerinə bədəl olaraq ona on min dinar qızıl bağışlayır. Bu məbləği Katibi bir ayın müddətində Şirvan karvansarasında sərf eləyir: o, pulun bir hissəsini fəqir şairlərə və bir hissəsini də füqəraya verir, bir hissəsini də oğurlayırlar. Belə ki, ay tamam olmamış Katibinin yeməyə bir batman unu da qalmır. Bu halda Əmir İbrahimə aşağıdakı məzmunda bir şer yazıb göndərir: &quot;Dünən aşpazıma əmr etdim ki, mənim və qonağımın aclığını rəf etmək üçün bağri bişirsin. Aşpaz mənə cavab verdi ki, evimizdə bir az ət və yağ olur ki, tapılsın, amma unu kim verəcәkdir, o məlum deyil. Mən ona dedim ki, göyün dəyirmanını işlədən kəs bizə un verər&quot;.

11. Əbdürrəşidi-sani Badkubeyi təvəllüd edibdir hicrətin 805-ci ilində ki, miladın 1403-cü tarixinə mütabiqdir. Əsərlərindən qalanı ərəb dilində yazdığı coğrafiya kitabıdır ki, onda rusların, slavyanların, varyakların, peçeneqlərin haqqında müfəssəl məlumat veribdir. Avropa üləmasından məşhur akademik Fren &quot;İbn Fədlan&quot; nam adlı təb olunmuş əsərində Əbdürrəşid Badkubeyi yazdığı coğrafiyadan bir çox məlumat əxz etmişdir.

12. Kəmaləddin Məsud Şirvani çox böyük üləmadan birisi hesab olunur. Uzun müddət Heratda Sutan Hüseyn Bayqarının zəmani-səltənətində müdərris olubdur. 905-ci tarixi-hicriyyədə Heratda vəfat edibdir. Xorasan üləma və hükəma firqəsi Kəmaləddin Şirvaninin elm və fəzlini kəmali-ehtiram ilə öz əsərlərində zikr ediblər.

13. Müsahib Gəncəvi--ki, Kərbəlayı Əlixan Ziyadoğlu ismilə məşhurdur,--Gəncə və Qarabağ bəylərbəyisi olubdur. Ziyadə xirədmənd, baxəbər və xoşsöhbət bir vücud imiş. Şah Abbas Səfəvinin lütf və inayətinə nail olduğu üçün &quot;Müsahib&quot; ləqəbi almışdı. Ümuri-məmləkətdə ziyadə mahir və durbin olduğundan maəda şerşünaslıqda yədi-beyzası var imiş. Özü dəxi şer deyərmiş və bir çox şer və qəzəlləri qalıbdır.

14. Molla Mirzə Şirvani ziyadə alim və fazil bir zat imiş ki, hər növ elmdən baxəbər və öz əsrinin filosofu sayılırmış. Üləma firqəsilə müttəsil müzakirə
və mübahisədə olub, hər kəsə ariz olan elmi müşkilat və şübhələri kəşfü bəyan edərmiş. Abbasqulu ağa Qüdsinin zamanında da Molla Mirzə Şirvaninin adı İranzəmində təhsin ilə yad olunarmış. Ömrünün axır vaxtlarını İsfəhanda və Kərbəlayi-müəllada üləma və müctəhidlər zümrəsində keçiribdir. Vəfatı da
orada olubdur, Şah Sultan Hüseyn Səfəvinin zəmani-səltənətində.

15. Molla Məhəmmad ibn Molla Nəşəfəli Badkubeyi öz əsrinin alim və fazil bir şəxsi imiş ki, hər növ elm və fənlərə dara imiş. Ziyadə xoşxülq, paktinət bir vücud olduğu üçün cümlənin hörmət və rəğbətini kəsb etmişdi. Mirzə Məhəmməd xani-dövvümün müəllimi və mürəbbisi olubdur. Bir neçə mötəbər əsərləri qalıbdır ki, onların cümləsindən Şeyx Bəhaəddinin &quot;Kəşkül&quot; nam ərəb lisanında yazdığı kitabın şərhi ilə farscaya tərcüməsidir. Bu tərcüməni Molla Məhəmməd Fətəli xanın fərmayişi ilə eləyibdir. Səhih rəvayətə görə, Molla Məhəmməd ilə Məhəmməd Çələbi Əlicəli sünnü və şiə məzhəb arasında olan nifaq və ədavəti götürüb, sülh və saziş etmək üçün xeyli müddət müzakirə və müşavirə ediblər və bu xüsusda Məhəmməd Çələbi ərəb dilində mötəbər bir kitab yazıbdır. Haman kitabı ərəbdən fars dilinə mərhum Abbasqulu ağa Qüdsi pədəri Məhəmməd xani-saninin buyurmağı ilə tərcümə eləyibdir.

16. Hacı Məhəmməd Çələbi Əlicəli Qübbə nahiyyəsində öz əsrinin bilikli və gözüaçıq alimlərindən sayılırmış. Hacı Məhəmməd Çələbinin hər elmdən xəbərdarlığı var imiş. Xüsəsən, ülumi-ehkami-şəriyyədə əmsalı yox imiş. Mərhum Çələbinin bir neçə mötəbər əsərləri qalıbdır ki, üləma indində məqbul və bəziləri dəsturüləməl hökmündədirlər. Hacı Məhəmməd Çələbi yeddi dəfə Həcc ziyarətinə gedibdir, vəfatı hicrətin 1223-cü ilində vaqe olubdur ki, miladın 1808-ci salına mütabiqdir. Zəmani ki, Mustafa xan rus qoşununun içində Quba həvalisində Şıxəli xan ilə müharibə edirlərmiş Hacı Məhəmməd Çələbinin cəsədini dəfn etmək üçün şəhər qəbiristanlığına gətirirlər. Bu əsnada alimin cəsədinə ehtiram göstəribən hər iki tərəf yaraq və əsləhələrini yerə qoyub, müvəqqəti sülh edirlər.

17. Məstəli Şirvani--ki, əsl adı Hacı Zeynalabidin ibn Axund İsgəndərdir.--təvəllüd edib şəhri-Şamaxıda hicrətin 1194-cü ilində ki, tarixi-məsihiyyənin 1779-cu salına mütabiqdir. Altı ay onun təvəllüdündən sonra atası Axund İsgəndər əhlü əyalını götürüb gedib Kərbəlayi-müəllaya. Məstəli Şirvani on yeddi yaşına kimi bəzi elmləri öz atasından və sair məşhur alimlərdən təhsil edibdir və cavan ikən dərvişlər silkinə daxil olub, dərviş Məsuməli şah Hindistaninin təlim və söhbətindən istifadə edir. Bundan sonra Bağdada köçüb, orada elm və biliyini kamala yetirmək üçün Nurəli şah İsfəhanidən başlayır dərs almağa. Elmini tamam edəndən sonra İraqi-əcəmə, Gilana, Şirvana və Azərbaycana səfər edib, hər məkanü məhəldə bir neçə vaxt iqamət edib, təcrübə və biliyini daha da artırır. Məstəli Şirvani Azərbaycandan azim olur Təbəristana, oradan Xorasana, Kürdüstana, Zabilistana və Kabula əzimət edir. Hər yerin üləma və hükəması ilə aşina olub, məclislərinə daxil olur. Xeyli müddət Həsənəli şahın xidmətində qalıb, hüsni-təvəccöhlərinə müvəffəq olur va onun vəfatından sonra--ki, vaqe olubdur Hindistanda Pişavərdə 1216-cı (1802) tarixində,--Məstəli Şirvani Pəncab səmtinə və oradan Dehliyə, Allahabada, Benqalya, Dəkənə və Hindistanın sair yerlərinə səfər edib. Bəd Hindistan və Xita cəzirələrini gedib gəzir.

Bundan sonra Məstəli Multandan keçib Kəşmirə, Müzəffərabada və oradan keçib Kabula, Təbəristana, Bədəxşana, Xorasana, İraqa və İraqdan Farsa. Bu uzun və pürzəhmət səyahətdən sonra Məstəli bir neçə müddət yorğunluğun almağa məcbur olur. Bir az rahat olandan sonra Məstəli yenə səyahət qəsdilə Ərəbistanın çox yerlərini və qərbi-cənubunda olan şəhər və qəsəbələri gəştü güzar edib, oradan Həbəşə keçibdir və bir az vaxt orada iqamət edəndən sonra Məkkəyə qayıdıbdır. Məkkədən Mədinəyə və Mədinədən Əlqahirəyə, oradan Qüdsi-Xəlilə və Qüdsdən Arçıblaq cəzirələrinin bəzini seyr edib İstambul tərəfinə azim olubdur və İstambulda bir müddət iqamət etdikdən sonra Rumeli şərqinə və Bolqarıstana gedib, o yerlərin əhalisi və övzaı ilə filcümlə tanış olur və bəd yenə İstambula qayıdıb və oradan Anadoluya, Diyarbəkr vilayətinə və Diyarbəkrdən Ermənistana və buradan Azərbaycan səmtinə azim olur. Azərbaycanın bir çox yerlərini gəzdikdən sonra Tehrana səfər edir.

Məstəli Şirvani hər iki səyahətində dünyanın yarısını gəştü güzar edib, altmışdan ziyadə müxtəlif ayin və adət üzrə yaşayan və yek-digərinə ziddü müğayiri-dinü məzhəb, ehkam və üsulunu icra edən miləl və əqvam ilə tanış olubdur və &quot;Riyaz&quot; adlı kitabında yuxarıda zikr olunan dinlər və məzhəblər babında və hər bir yerin tarix və coğrafiyasına və əhalisinin məişətinə dair ətraflı məlumat veribdir. Məstəli Şirvani bir neçə vaxt dərviş-məczub Əli şah Həmədaninin yanında qalıb, Nemətullah məzhəbilərin şeyxi və müəllimi olmağa xeyir-dua ilə icazə alıbdır. Amma dünyagir və nəfspərəst üləmadan bəzi onun ziddinə gedib, ədavət başlayıblar və onu dini-islama müğayir başqa bir əqidədə olmaqla Fətəli şahın nəzərində müttəhim və müqəssir ediblər.

Məzkur şahın qəzəbindən ehtiyat edib, Məstəli Şirvani əvvəlcə Şiraza və oradan Kirmana azim olur. Kirman hakimi İbrahim xandan çox iza və cəfalar çəkib axırda öz vətəni Şirvana müraciət eləyir və burada hicrətin 1236-cı tarixində--ki, miladın 1821-ci salına mütabiqdir,--evlənir. Amma vətənində çox vaxt sakin olmaq ona nəsib olmur. Tәəhhülündən bir il sonra vəba naxoşluğu düşür və çox adamlar tələf olur. Məstəli əyalını götürüb İrana gedir. Bir az İsfəhanda və bəd Qum şəhərində sakin olur və burada öz &quot;Səyahətnamə&quot;sini yazır.&quot;

Abbasqulu ağa Qüdsinin zamanında Məstəli Şirvani Şirazda olurmuş və özü də həm ərkani-dövlət indində və həm camaat nəzərində möhtərəm və müəzzəz bir alim sayılırmış.

Burada adları zikr olunan məşhur qələm əhllərindən və üləmadan başqa Qafqaziyada hər bir əsr və zamanda sair möhtərəm və danişmənd şəxslər dəxi vücuda gəlibdir ki, özlərindən sonra əsərləri qalıbdır və o əsərlər cümlə ürəfa və ərbabi-kəmal indində məqbuldur. Mərhum Abbasqulu ağa onların tərcümeyi-hallarına dair məlumat verməyibdir; ancaq ismi-şəriflərini zikr etməklə iktifa edibdir. Şeyxlərdən məşhuru bunlar olub: &quot;Səlyanda Əbuəli Rudbari Səlyani, Şabranda Şeyx Yaqub Çərxi, Qubada Şeyx Əbdülkərim və Şirvanda Baba Rüknəddin Şirvani. Üləmadan: Sidqullah Bərdəvi, Hənəfi Qarabaği, İbrahim Ərşi, Ağdaşda Bürhanəddin Ağdaşi, Şəkidə Əbdürrəhim əfəndi Şəkui, Məhəmmədəmin əfəndi, Əyyub əfəndi, Baba əfəndi, Şirvanda Axund Şərif Şirvani, Bakıda Axund Nəcəfəli Badkubeyi və Dərbənddə Mollaağa Dərbəndi.

Şüəradan: Nişat, Ağaməsih Şirvani, Mirzə Əsgər, Zülüla Şirvani Yusif Kosa, Asəf, Molla Pənah Vaqif, Molla Vəli Vidadi, Mirzə Məhərrəm Məriz Qarabaği və Fətəli bəy hali Ziyadoğlu Gəncəvi.

Dağıstanda məşhur üləmadan bunların adları zikr olunur: Məhəmməd Qədəqi, İbrahim Ürəvi, Fazil İmaqi, Yusif Zərif Qumuqi, Davud Üsuli, Seyid Şünasi.

Yuxarıda isimləri zikr olunan şüəradan--ki, cümləsi xan əsrlərinə mənsubdurlar,--ən məşhuru Molla Pənah Vaqifdir ki, öz əsrinin və ondan sonra vücuda gələn bir çox şüəranın ustadı və pişrəvi olubdur. Sadə ana dilimizin şivəsində əvvəlcə şer yazan Molla Pənah Vaqif olubdur.

Kitabımızın əvvəlinci cildindən Molla Pənah dövrü başlanır. Çün Molla Pənah cavanlıq sinnindən əsl vətəni olan Qazax mahalını tərk edib, Qarabağ xanlığına hicrət eləyibdir və orada İbrahim xanın ən müqərrəb adamlarından birisi olub və ömrünün axırına kimi Qarabağda qalıb namü şöhrət qazanıbdır, ona binaən onun tərcümeyi-halına rücu etməkdən müqəddəm lazım bildik ki, yeni bina tutmuş Qarabağ xanlığının övzavü əhvalından şəmməi məlumat verək; bir halda ki, şairin sərgüzəştini Qarabağ xanlığının tarix və keyfiyyətindən ayırmaq olmaz və bundan maəda Şuşa şəhəri mənbeyi-fəzlü kamalat olub, bir çox mahir ədiblər və rəvantəb şairlər ərseyi-vücuda gətiribdir.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*004]]</text>
      <sha1>8d1fr6levkjc8j5s3irm9ad4lgiem9p</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84684</id>
      <parentid>84580</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T05:19:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Araz Yaquboglu [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/İbrahim İbn Əliyyün-Nәccar Xaqani]] səhifəsinin adını [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/İbrahim İbn Əliyyün-Nəccar Xaqani]] olaraq dəyişdi.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="37211" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = İbrahim İbn Əliyyün-Nәccar Xaqani
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Gәncә (məqalə)|Gәncә]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Molla Mәhәmmәd Bağdadi &quot;Füzuli&quot; tәxәllüs|Molla Mәhәmmәd Bağdadi &quot;Füzuli&quot; tәxәllüs]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Şirvan vilayətinin xaki-pakı pərvəriş verib yetirdiyi şüərayi-üzamdan ən məşhuru və müqtədiri İbrahim ibn Əlliyün-nəccar həkim Xaqanidir. Xaqaninin əvvəlcə təxəllüsü &quot;Həqayiqi&quot; imiş, amma sonra Xaqani-kəbirdən &quot;Xaqani&quot; ləqəbini götürmüşdür. Xaqani Azərbaycan torpağında ərseyi-dünyaya gəldiyinə görə, ol cənabı biz öz şüəramız silkinə daxil elədik. Həkim Xaqani, qövli-məşhura görə, Şirvan şahlarından Şah Sultan Xəlil Xaqanın əsrində zindəganlıq edirmiş. &quot;Atəşkədeyi-Azəri&quot;də dəxi həkim Xaqani İbrahim ibn Əliyyün-nəccar Şirvan şahlarından Xaqani-kəbirin və Alp Arslan Səlcuqinin müasiri olmağına şəhadət verilibdir.

Xaqaninin əsli Şamaxının yaxınlığında Məlhəm adlı qəryədəndir ki, bu halda dəxi haman kənd durur və əhalisi türk ilə qarışıq fars dilində danışırlar. Xaqaninin əsli Şirvandan olmağına bu şeri dəxi dəlalət edir:

Mən Hoseyne-əsr, əduyan Yəzido Şemre-mən
Ruzeqarəm comle aşuravo Şirvan Kərbəlast. [1]

[1] Tərcüməsi:
Mən əsrin Hüseyniyəm, düşmənlərim isə Yezidim, Şimirimdirlər,
Günlərim aşura, Şirvan isə mənim üçün Kərbəladır.

Xaqaninin atası Əlinin nəccar olmağına bu şeri şəhadət verir:

Nuh nə bəs elm daşt,
Gər pedəre-mən bodi
Qəntəre bəsti ze elm
Bər səre-tufan u. [2]

[2] Tərcüməsi:
Nuhun o qədər də elmi yox idi,
Əgər mənim atam onun yerində olsaydı,
Onun tufanının üstündə
Elm ilə körpü bağlardı.

Həkim Xaqani, məşhur qövlə görə, əyyami-tüfuliyyətdən zəkavət, ağıl və dirayət sahibi olduğunu öz felü qövlü ilə izhar edirmiş və özünün də bir kəsdən və bir şeydən qorxusu yox imiş. Ziyadə cürətli, zirək və hazırcavab bir uşaq imiş. Belə rəvayət olunur ki, bir dəfə balaca İbrahim öz yoldaşları ilə kəndin ətrafında oynamağa məşğul ikən ittifaqən şah öz müqərrəbləri ilə haman yerdən keçib şikara gedirmiş. Uşaqlar şah təntənəsini və üstünün adamlarını gördükdə qorxudan qaçıb dağılıblar. Amma balaca İbrahim güzərgahda rast durub yerindən tərpənməyibdir. Uşağın belə cürətlə yol üstə durmağı şahın diqqətini cəlb edib. Atını ona sarı sürüb ondan soruşubdur ki, sən burada nə qayırırsan? Uşaq cavab veribdir ki, mən burada çör-çöp düşürürəm. Şah soruşubdur ki, çöp--çöpdür, bəs çör nədir? İbrahim cavab veribdir ki, çör--dik duranıdır, çöp--yıxılanı.

Uşağın belə cürətli və hazırcavab olmağı şahın xoşuna gəlib ondan soruşubdur ki, kəndinizdə böyük sayılan kimdir? Uşaq cavab veribdir ki, camış. Şah gülümsünmüş deyibdir ki, mən dediyim o böyük deyil. Mən dediyim odur ki, hərgah sizin kəndə özgə yerdən bir şəxs gəlsə, kim onun qabağına çıxıb söz danışar? Uşaq cavab veribdir ki, it. İbrahimin bu sayaq hazırcavablığı şaha dəxi də artıq xoş gəlib, istəyib ona bir qızıl bağışlasın, amma uşaq almayıbdır ki, atam məni döyər. Şah səbəbini soruşduqda İbrahim cavab verib ki, atam belə zənn elər ki, mən onu oğurlamışam. Şah buyurub ki, atan bunu haradan alıbsan--deyib xəbər alsa, cavab ver ki, şah bağışlayıbdır. İbrahim cavabında deyib ki, yox, atam onda heç inanmaz. Şah səbəbini soruşduqda İbrahim deyibdir ki, atam deyər ki, yalan deyirsən, əgər şah versə, çox verərdi, bir qızıl verməzdi. Bu gunə sual-cavabdan sonra şah balaca İbrahimin ağıl və fərasətini görüb əmr edibdir ki, onu gətirsinlər şəhərə. Burada--şahın sarayında təlim və tərbiyə alıbdır.

Bu rəvayətin nə dərəcədə mötəbər və doğru olduğuna bir söz deməyib, ancaq bunu inkar edə bilmirik ki, həkim Xaqani səbilikdən Şah Sultan Xəlilin sarayına düşüb, orada tərbiyə və təlim almışdır və hənuz cavan ikən şer deməklikdə artıq məharət büruz etmişdir. Şah Xaqaninin belə təbi-rəvan sahibi olduğunu müşahidə buyurub, onu &quot;Fələki&quot; təxəllüslü başqa bir tizfəhm və xoştəb, cavan şair ilə Gəncəyə--məşhur Əbülüla şairin yanına fünuni-şerdə təlim almaq üçün göndəribdir. Xaqani bir neçə müddət Əbülülanın təhti-tərbiyəsində qalıb və fünuni-şerdə lazimeyi-məlumat kəsb etdikdən sonra ustadının qızını alıbdır. Və bu qız aqilə və cəmilə olduğu üçün Fələki dəxi buna müştəri düşür, amma qız Xaqaniyə nəsib olur. Bundan sonra Xaqani vətəni Şirvana müraciət edib şahın hüzurunda böyük mənsəb sahibi olubdur.

Bəzi rəvayətə görə, Xaqani cahü rütbə axtaran və şöhrət sevən, qeyzli və tündməcaz bir vücud imiş ki, çox kəslərə ondan qövlən və felən zülm və cəfalar yetərmiş və xəlayiq onu dürüşt və bədxasiyyət olduğu üçün dost tutmazlarmış. Amma &quot;Atəşkədeyi-Azəri&quot;də belə rəvayət olunur ki, həkim Xaqani axirül-əmr tərki-riyasət və təcridi-ixtiyar qılıb, riyazət və mücahidəti-batinini özü üçün eyni-səlah görüb dövləti işlərdən dəstbərdar olmuşdur və səlatinə qulluq etməkdən boyun qaçırdığı üçün bir neçə müddət məhbus olmuşsa da, yenə divani xidmətləri qəbul etməmişdir. Və bir rəvayət də budur ki, Həccə gedib, övdətində Üzi adlanan bir qövmün əlinə əsir düşüb. Dini-məsihi qəbul etmək təklifi olunmuşdur və lakin Xaqani bu təklifi rədd etmişdir və bu səbəbdən bir monastrda həbs olunmuşdur. Hər halda bir xeyli vaxt məhbus qalıb və məhbusiyyəti haqqında əşarı vardır. Həccdən qayıdan zamanı İraqdan keçməklə bu xittələrin əhvalını öyrənib &quot;Töhfətül-İraqeyn&quot; ünvanı ilə bir kitab yazmışdır.

Bundan əlavə &quot;Həft iqlim&quot; ünvanı ilə bir mənzuməsi və mürəttəb bir divanı vardır. Və &quot;Atəşkədə&quot;də həkim Xaqaninin vəsfində yazılmış bu sətirləri təbərrükən burada zikr edirik: &quot;…. və behəmrahiye-karavne-niyaze-rahnəvərd badiyeye-hicaz gəşte və məsnəviye--&quot;Tohfətol-İraqeyn&quot;ra dər ərze-rah benəzm avərde və əlhəq dər hiç fənn əz fonune-nəzm əz fohule-ostadan kəmtər nist. Dər fənne-soxənvəri tərze-xassi extera kərde sahebe-məaniye-bolənd və əlfaze-delpəsənd əst&quot;. [3]

[3] Tərcüməsi:

Ehtiyaç karvanının yoldaşlığı ilə hiçaz səhrasına getmiş və yolda &quot;Töhfətül-İraqeyn&quot;i nəzmə çəkmişdir. İnsafən, o, nəzm elmlərinin heç birində məşhur ustalardan əskik deyil. Söz sənətində o, xüsusi üslub ixtiraçısı, yüksək mənalar və ürəyə yatan ifadələrin sahibidir.

Belə rəvayət olunur ki, Xaqani ustadi-möhtərəmi olan qaynatasını incidib və bir həcv yazmaq ilə mükəddar və rəncidəxatir etmişdir. Əsirəddin Axsikəti ilə müasir olub, mükatibə təriqi ilə beynlərində bir çox müşairələr vüqu bulmuşdur və atidəki iki beyt Əsirəddin Axsikətiyə qarşı söyləmiş olduğu bir fəxriyyəsindəndir:

Be kerdqar ke doure-zəman pədid avərd,
Ke dour doure-mənəsto zaman zəmane-mənəst.
Mənəm bevəhye-məani peyəmbəre-şoəra--
Ke, moceze-soxən emruz dər bəyane-mənəst. [4]

[4] Tərcüməsi:
Zamanın dövranını yaradan allaha and olsun--
Ki, dövr mənim dövrümdür, zaman mənim zamanımdır.
Mənalar vəhyində şairlərin peyğəmbəri mənəm,
Çünki bu gün söz möçüzəsi mənim ifadəmdədir.

Xaqaninin vəfatı Təbrizdə olubdur, hicrəti-rəsulun 582-ci sənəsində və orada Sürxab adlanan məhəldə dəfn olunubdur. Çün şüəra silkindən cəmi-kəsir onun civarında mədfundur, ona binaən o yer &quot;Məqbərə-tüş-şüəra&quot; adı ilə məşhurdur (&quot;Bahariyyat&quot;ını dəxi Təbrizdə inşa qalıbdır). Xaqaninin asari-qələmiyyəsindən nümunə üçün burada onun günəşə xitabən yazdığı kəlamı zikr edirik:

Ey mohre-dəhane-ruzedaran,
Candaruye-ellate-bəharan.
Əz səhme-to dər neqabe-xəzra,
Məstureye-səd hezar rəna,
Əz feyze-to dər do qahvare,
Do henduye-tefle-şirxare,
Darəd ze to ruye-rumiyan ab,
Girəd ze to muye-zəngiyan tab.
Dibaçeye-rumra ze to rəng,
Aineye-zəngra ze to jəng,
Zər paşiyo naqoşade gənci,
Təb dariyo nakeşide rənci.
Gəh kousəre omre-zay başi.
Gəh atəşe-canqozay başi,
Ba anke berəhnegi gəzini,
Zərbəft dəhi behər ke bini.
Hər mah bepeyke-asemani,
Xələt dəhiyo va setani.
Ya xələ mədeh bezirdəstan,
Ya dadeye-xiş baz məstan.
Meyle-to berouzənəm çera nist,
Dər rouzənəm axər əjdəha nist,
Dər rouzəne-an yeki foruzi,
Kəz rouzəne-pəst yaft ruzi.
An nur ke bidəriğ bari,
Əz Xaqaniye-xod dəriğ dari.
An kəs ke bezər qəvist rəyəş,
Zərbənde şemoro zər xodayəş,
Dər kiseye-hər ke zər foru şod,
Çon kise tənab dər gəlu şod.
Zər çist ço atəşe-fesorde,
Xaki bimar bəlke morde.
Ləl ərçe şərareist xoşrəng,
Xunist fesorde dər dele-səng.
Mərd əz peye-ləl o zər nəpuyəd,
Tefləst ke sorxo zərd cuyəd. [5]

[5] Tərcüməsi:
Ey oruç tutanların ağzının möhürü,
Bahar xəstəliklərinin çan dərmanı,
Sənin qorxundan yaşıl niqabda
Yüz min gözəl gizlənmişdir. .
Sənin mərhəmətindən iki beşikdə
İki hindu südəmər uşaq var.
Rumluların üzü səndən su alır,
Zənçilərin saçı qıvrımlığını səndən alır,
Rum dibaçəsi, səndən rəng alır,
Zənçilərin guzgüsü səndən pas alır.
Xəzinə açmadan qızıl səpirsən,
Əziyyət çəkmədən qızdırırsan.
Gah ömür doğan bir gövsər,
Gah can yandıran od olursal.
Özün lutlüyu seçdiyin halda
Hər kəsi gördükdə, ona zərbafta verirsən.
Hər ay asimanın peykinə (aya)
Xələt verir və geri alırsan.
Ya əlinin altındakılara xələt vermə,
Ya da öz verdiyini yenidən alma.
Mənim bacama nə üçün meyl eləmirsən,
Mənim baçamda ki, əjdaha yoxdur!
Sən onun bacasını işıqlandırırsan--
Ki, aşağı baçada ruzu tapır.
Müzayiqəsiz yağdırdığın nuru
Öz Xaqanindən əsirgəyirsən.
O kəsin ki, qızıla meyli çoxdur,
Onu qızılın qulu say, qızılı onun allahı.
Hər kəsin ki, kisəsinə qızıl girdi,
Kisə kimi boğazına kəndir keçir.
Qızıl nədir? Sönmüş od kimidir,
Xəstə, ölü bir torpaq kimidir.
Ləl hərçənd ki, xoşrəng bir qığılçımdır,
Daşın qəlbində donmuş bir qandır.
Kişi qızıl və ləl ardınça qaçmaz,
O uşaqdır ki, qırmızı və sarı [rəngləri] sevər.

Qəzəliyyatından bir neçə fərdlər--ki, &quot;Atəşkədeyi-Azəri&quot;də məsturdur,--burada zikr olunur:

Ey sobhdəm bebin bekoca miferestəmət,
Nəzdike-aftabe-vəfa mnferestəmət.

İn sər bemohre-name bean mehreban resan,
Kəsra xəbər məkon ke koca miferestəmət.

Can yek nəfəs derəng nədarəd, qozəştənist,
Vər nə, bein şetab çera miferestəmət.

İn dərdha ke bər dele-Xaqani əmədəst,
Yek-yek bequy, bəhre-dəva miferestəmət. [6]

[6] Tərcüməsi:
Ey sübhdəm, gör səni hara göndərirəm,
Səni vəfa günəşinin yanına göndərirəm.
Bu başı möhürlü məktubumu o mehribana çatdır,
Kimsəyə xəbər vermə ki, səni hara göndərirəm.
Can bir an aram tapmır, keçəridir,
Yoxsa səni nə üçün belə tələsik göndərirəm?!
Xaqaninin ürəyinə gələn bu dərdləri
Bir-bir söylə, səni dərman üçün göndərirəm.

* * * * *

Dərdi ke məra həst bemərhəm nəforuşəm,
Gər afiyətəş sərf dəhi həm nəforuşəm.

Bər kurdelan suziye-İsa nəseparəm,
Bər mordedelan reşteye-Məryəm nəforuşəm.

Ey xace məno to çe foruşim bebazar,
Şadi nəforuşi tovo mən ğəm nəforuşəm. [7]

[7] Tərcüməsi:
Məndə olan dərdi dərmana satmaram,
Üstəlik əbədi sağlamlığı da versən, satmaram,
İsanın çilvələnməsini korlara tapşırmaram,
Ölüqəlblilərə Məryəmin boyunbağısını satmaram.
Ey xaçə, mən və sən bazarda nə sataq?
Sən şadlıq satmazsan, mən də qəmimi satmaram.

* * * * *

Xəyyate-ruzeqar bebalaye-hiç kəs
Pirahəni-nəduxt ke, axər qəba nəkərd. [8]

[8] Tərcüməsi:
Zəmanə dərzisi heç kəsin əyninə
Elə bir köynək tikmədi ki, axırı don olmasın.

Cənnətməkan Abbasqulu ağa &quot;Qüdsi&quot; təxəllüs--ki, onun tərcümeyi-halı gələcəkdə zikr olunacaqdır,--&quot;Gülüstani-İrəm&quot; adlı kitabında Nizaminin və Xaqaninin müasirlərindən və onlardan sonra Qafqaziyada vücuda gələn üləma, şüəra və hükəma barəsində filcümlə məlumat veribdir. Heyfa ki, &quot;Gülüstani-İrəm&quot;-in farsi nüsxəsi əlimizə düşmədi və lazımi qədərincə ondan istifadə edə bilmədik. Ancaq rus dilinə tərcümə elədiyi bir nüsxəsi müvəqqəti əlimizə keçdi. Fürsəti qənimət bilib, aşağıda təhrir olunan məlumatı rusdan türkə çöndərməklə məcmuəmizi zinətləndirdik. Abbasqulu ağa yazır: &quot;…. Və hər əsrin ruhu və övzayi-əhvalı və hər bir millətin dərəceyi-kəmalı, tərəqqi və təməddünü ol əsr və millət hasilə yetirdiyi ədəbiyyatdan və əsari-ətiqədən müşahidə olunur. Qafqaziyanın cənubi-şərqində həddən ziyadə xərabə şəhər, qəsəbələr, uçuq hasar və minarələr, qədim məbədgahlar (monastrlar), Aranzəmində həvariyyundan müqəddəs Şəmunun qəbri, Bərdədə, Gəncədə, Şamaxıda və Bülbülə kəndində imamzadələrin rövzeyi- mütəhhərələri və bunlardan əlavə Şirvan, Şəki, Gəncə, İrəvan, Qarabağ mahallarında bir çox möhtərəm seyidlərin, şeyxlərin və pirlərin qəbirləri ona şəhadət verir ki, keçmişdə bu yerlər üləma, ürəfa və şüəra mərkəzi olubdur. Bu yerlərin mötədil abü həvası, münbit torpağı, qalın meşələri, dilgüşa və basəfa dağları və təpələri, laləzar çəmən və səhraları, meyvəli və güllü bağ və bostanları hər qisim nemət və meyvəcat yetirməkdədir. Bu cəhətə ən qədim əsrlərdən müxtəlif qövm və tayfaların nəsli burada sükunət ediblər. Müxtəlif şəkil və heykəldə, siyrət və surətdə olan millətlərin övladı bu yerlərdə bənd olub qalıblar. Onlardan hər biri elm və hünərindən, cibilli istedad və qabiliyyətindən, ayin və adətlərindən və xasiyyətlərindən bir nişan və əlamət qoyublar. Belə ki, Qafqaz əhalisi bir çox mənəvi dövlət və irslərə varis olublar və şəklü şəmayildə dəxi qeyri millətlərdən tərcih tapdıqları cəhətə Qafqaziya ünsürünə (rasasına) Avropa millətləri dəxi özlərini mənsub qılıblar.

Fəqət Qafqaz xittəsi sabiqdə müttəsil dava və qovğa meydanı olub, bir an vuruşma və toqquşmadan asudə qalmayıblar. Bununla belə bu yerlər üləma, hükəma və şüəra sinfindən xali qalmayıbdır. Burada bir çox mötəbər və müqtədir şəxslər vücuda gəliblər ki, hər biri öz əsrinin fəridi və mümtazı olubdur. Və bunu da bilmək gərəkdir ki, Qafqaz torpağından çıxıb başqa diyara mühacirət edən kəslər qürbət vilayətlərdə və əcnəbi məmləkətlərdə böyük nam və şöhrət qazanıblar.

Şirvan şahlarının zəmani-səltənətlərində--ki, dörd yüz ildən ziyadə çəkibdir,--bu yerin əhalisi eyni-əmnü asayişdə yaşayıb, vilayəti abad və məmur qılıblar. Səfəvilər əsrinin ibtidasında Qafqaziyanın bəzi yerlərində osmanlılar ilə əcəmlər arasında bir çox müharibələr vüqua gəlməklə belə vilayətin övzaü nizamı pozulur. Ancaq Şah Abbasi-dövvüm Qafqazın şərq səmtini təsxir etdikdən sonra təzə nizam və qanun təsis eləyir və bu əmnü asayiş Şah Sultan Hüseynin zəmani-səltənətinədək davam edir. Vəli Nadir şah zühur edib Dağıstanın üstünə hücum qılır. Yenə davalar başlanır; hər tərəfdən qan sel kimi axır, övzayi-məmləkət nizami-qaydadan düşür….

Bununla belə əlimizə düşən pərişan namələrdən istifadə edərək zeyldə adları zikr olunan üləma və əhli-qələmlərimizin tərcümeyi-hallarına və əsərlərinə dair müxtəsərən məlumat veririk:

1. Şeyx Əbuabdullah Əli ibn Məhəmməd Badkubeyi bir çox mötəbər müvərrixlərin yazdıqlarına görə, din və dünya elmlərindən baxəbər bir vücud imiş. Cavan sinnindən başlayıb əsrinin mötəbər üləmasından elm təhsil etməyi. Onun müdərrisləri Şeyx Abdullah Xəfif və Şeyx Əbülqasım Kaşifi kimi böyük alimlər olubdur. Məşhur Şeyx Əbuseyid Əbülxeyr ilə onun arasında bəzi elmi və fənni mübahisələr vüqua gəlibdir. Şeyx Əbülabbas ilə mabeynlərində ülfət və dostluq əlaqə bağlayıbdır. Məzkur Əbülabbas Şeyx Əbüabdullah Əli Badkubeyinin alim və fazil bir vücud olmağını öz əsərlərində zikr və təsdiq edibdir. Şeyx Əbuabdullah ömrünün axırlarında dünyadan və xalqdan qəti-əlaqə edib, Şirazın yaxınlığında bir mağarada etikaf və ibadətə əyləşir. Burada şeyxi öz əsrinin məşhur üləma və füzəlası ziyarət edərmiş. Vəfatı hicrətin 442-ci tarixində vaqe olubdur ki, miladın 1051-ci ilinə mütabiqdir. Asari-qələmiyyəsi olubsa da, bizə erişməyibdir.

2. Məhsəti Gəncəvi vəcihə və nəcibə bir qız imiş. Sultan Səncər Səlcuqinin sarayında artıq şöhrət kəsb etmişdi. Fünuni-şerdə ən zərifə və qabilə
bir vücud imiş, təbiəti-şeriyyəsi var imiş. Gözəl və dilpəsənd qəzəllər inşad edərmiş. Əşarü asarından bir çox nümunələr &quot;Atəşkədə&quot;də məsturdur.

3. Fələki Şirvani öz əsrinin ən məlumatlı və xoştəb şairlərindən birisi hesab olunur. Onun əsl adı Məhəmməddir və necə ki, yuxarıda zikr olundu, Xaqaninin müasiri və dostu imiş. Rəvayət olunur ki, cavanlıq sinnində ikən bir münəccimin oğlu ilə dostlaşıb, onun atasından münəccimlik elmini öyrənmişdi və bu elmdə artıq məharət və qabiliyyət büruz etmişdi. Fünuni-şerdə dəxi ustadi-şüəra Əbülüladan təlim almışdı və münəccimlik elmini sevdiyindən &quot;Fələki&quot;
təxəllüsü götürmüşdü. Bir çox əşarı &quot;Təzkirətüşşüəra&quot;da zikr olunubdur. Onlardan ən məqbul və səlisi Şirvan mənuçehrlərinin şənində yazdığı qəsidələrdir.

4. İzzəddin Şirvani dəxi Xaqaninin müasiri olub, ziyadə danişmənd və maarifpərvər bir vücud imiş. Dövlətmənd və alitəb, bir şəxs olduğu üçün müdam onun məclisi ürəfa, üləma və şüəra ilə ziynətlənərmiş; şüəra sinfinə cümlədən ziyadə riayət göstərərmiş və bəzi kəlami-bəliğindən müqtədir şair olduğu görünür.

5. Mücirəddin Beyləqani cavan ikən Şirvana azim olub, burada həkim Xaqaniyə şagird olur. Fünuni-şerdə ondan təlim alıb, özü dəxi şer yazmaqda mahir olur. Xaqani yazdığı əşarü kəlamın üzünü ağardarmış. Şirvanda olan vaxtı Mücirəddin Xaqaninin əqrəbalarından birisinin qızına aşiq olub, onu almaq istəyir, vəli biçiz və fəqir şair mən olunur və öz müəllimindən gözlədiyi köməyi və tərəfdarlırı görməyib, məyusanə Azərbaycan diyarına azim olur və burada öz kamal və mərifəti sayəsində Atabəyin ən müqərrəb adamlarından birisi olur. Atabəyin vasitəsilə Qızıl Arslanın və fərzəndi Sultan Toğrulun hüzuruna müşərrəf olur. Hər iki sultanın şənlərində gözəl qəsidələr inşad qılmışdı.

6. Hüseyn ibn Əli Seyid Zülfüqar Şirvani özünün elmi və təbiəti-şeriyyəsi ilə iştihar bulmuşdu. Şirvan vüzərasından Sədr Səid onun yazdığı bir qəzələ əvəz olaraq yeddi xarvar ipək ona bəxş etmişdi. Axır vaxtlarda Seyid Zülfüqar Xorasana əzimət edib, orada Sultan Məhəmmədin təcümeyi-halını və ümurisəltənətdə icra etdiyi gözəl tədbirlərini nəzm ilə yazmışdı. Sonra Hülaku xanın oğlu Əbakə xanın vəziri Atabəy Yusif Seyid Zülfüqarı ömrünün axırına kimi öz təhti-himayəsinə alıb, şairin haqqında lütfü ehsanatını əsirgəməzdi. Seyid Zülfüqar Əbakə xanın zəmani-səltənətində Təbrizdə vəfat edibdir və &quot;Məqbərətuş-şüəra&quot;da dəfn olunubdur.

7. Əbusəid Abdal Badkubeyi bəzl və ehsanı ilə və mehmannəvazlığı ilə şöhrət kəsb etmiş dərvişsifət bir zat imiş. Bakı şəhərinin yaxınlığında sükunət edərmiş. Cüzi mədaxilinə qane olmaqla belə füqəraya kömək və evinə gələn qonağa hörmət və inayət göstərərmiş. Padşahlardan fərman ilə ona verilmiş neft quyusundan və Şibanidəki əkin yerlərindən yetişən məhsulat, fərmanların hökmüncə, onun vəfatından sonra da füqəra və məsakinə təqsim olunarmış və qəbrinin üstündə olan mücavirlərə vəzifə verilərmiş və lakin müruri-əyyam ilə Şirvan şahlığında vüqua gələn inqilab və siyasi hadisələr təsirindən Əbusəidin məscid və hücrələri və müsafirxanası təxrib və qəbri sədəmeyi-ruzgardan torpaq ilə yeksan olur.

Hicrətin 1232-ci tarixində ki, miladın 1817-ci sənəsinə mütabiqdir, Hacı Qasım bəy vələdi-Mənsur xan Badkubeyi Əbusəidin qəbrini axtarıb tapır və məscidini hücrələri ilə və müsafirxanası ilə tərmim qıldırır. Məscidin və müsafirxananın və neft quyusunun açılmağından yəqin olunur ki, bu haman dərviş Əbusəidin binalarıdır ki, onun vəsfi-şənində Məhəmməd ibn Mahmud &quot;Nəfayisül-fünun&quot; adlı kitabında bu minval yad etmişdi ki, Hülaku xanın nəvəsi Sultan Məhəmməd xan Xudabəndə--ki, miladın 1314-cü tarixində tamami İrana padşahlıq edirmiş, Badkubə şəhərinin canibində bir dərvişə rast gəlir ki, orada bir neft quyusu qazdırıb, onun mədaxili ilə həm özü məaş edərmiş və həm də müsafirlərə və füqəraya xərc qılarmış. Dərviş məzkur adətinə görə, padşaha da ziyafət tərtib qılır. Sultan Məhəmməd Xudabəndə dərvişin bu himmət və alitəbliyini gördükdə ona pürqiymət töhfələr bəxşiş eləyir, vəli Əbusəid qəbul etməyib deyir: &quot;O qədər ki, mənə lazımdır, varımdır. Daha başqa şeyə ehtiyacım yoxdur!&quot; Əbusəidin cavabı sultana o qədər xoş gəlir ki, onun əlini sıxıb, dost və qardaş olmağına əhdü peyman edir. Dərviş bəzi vaxtı dostuna cüzi hədiyyələr göndərərmiş və sultan o hədiyyələri satdırıb onlardan hasil olan məbləğə özü üçün kəfənağı aldırmağı vəsiyyət etmişdi.

Əbusəidin asari-qələmiyyəsindən bizə bir şey vasil olmayıbdır.

8. Seyid Yəhya Badkubeyi hicrətin səkkizinci əsrində bu vilayətdə böyük alim və müdərrislərdən hesab olunurmuş. Qafqazın hər tərəfindən tələbə və suftələr
onun başına cəm olub, elm mərifət kəsb edərlərmiş. Ülumi-diniyyəyə dair bir çox mötəbər əsərləri vardır. Seyid Yəhyanın adı bəzi şəri kitablarda kəmali-
ehtiram ilə zikr olunubdur. Onun ibadət etdiyi hücrə və mədrəsəsi Abbasqulu ağa Qüdsinin əsrində mövcud imiş. Məscid mərhumun adı ilə təsmiyə olunub--&quot;Seyid Yəhya məscidi&quot; adlanarmış.

9. Şeyx Molla Yusif Müsküri əslən ərəb imiş. Abavü əcdadı hicrətin yeddinci əsrində Mədinədən Qafqaza hicrət ediblər və ibtidada Qarabağ mahalında
sakin olarlarmış. Bədə Qarabağdan Quba mahalına köçüblər və burada &quot;Müskür&quot; adlı məhəldə Şeyx Molla Yusif təvəllüd edibdir. Şeyxi-məzkur ibtidai təlimdən sonra Seyid Yəhya Badkubeyinin hüzuruna gedib, ondan ülumi-ilahiyyəni və ehkami-şəriyyəni təhsil etməyə başlayır. Seyid Yəhyanın təhti-tərbiyəsində şeyx xeyli müddət kəsbi-kəmal edib öz zehn və istedadı ucundan bir çox elmlərə dara olur və ustadi-möhtərəmi onun müdərrisliyinə xeyir-dua edib yola salır. Şeyx Molla Yusif öz vətəninə müraciət edib müdərrisliyə qurşanır və bir çox möhtərəm şəxslər onun tədris və təlimi bərəkətindən ad və şöhrət qazanırlar, xüsusən, onun istəkli şagirdi qubalı Şeyx Məhəmməd öz əsrinin fəridi olur. Şeyx Molla Yusifin nəsli camaat içində və el arasında həmişə əziz və möhtərəm sayılıblar. O qəryədə ki, şeyx dəfn olubdur və onun övladı sakindirlər, şeyxin adı ilə məzkur qəryə təsmiyə olunubdur--&quot;Şeyxulla&quot; kəndi adlanır. Şeyx Molla Yusifin əsərlərindən bizə yetişən onun ərəb dilində &quot;Bəyanul-əsrar&quot; adlı yazdığı kitabıdır. Bu kitab bir müqəddimədən və iyirmi dörd babdan ibarətdir ki, məalı insanın əhvalı-ruhiyyəsinə və əxlaqü ətvarına şamildir. Şeyx vəfat edibdir hicrətin səkkizinci əsrinin axırlarında.

10. Bədr Şirvani öz əsrində ən zərif şairlərdən birisi hesab olunurmuş. Şerşünaslıqda və elmi-tənqiddə artıq dərəcədə məharəti var imiş. Xeyli zaman Şirvanda nazü nemət içrə möhtərəm yaşayıb. Əsərlərindən bir neçəsi bizə yetişibdir. İranın məşhur şairlərindən Katibi Turmizi Bədr Şirvaninin ziyarətinə Şirvana gəlib, xeyli vaxt aralarında fünuni-şer və ədəbiyyat babında mübahisələr olubdur. Dövlətşahın dilindən rəvayət olunur ki, Şirvan valisi Əmir İbrahim Katibinin bir şerinə bədəl olaraq ona on min dinar qızıl bağışlayır. Bu məbləği Katibi bir ayın müddətində Şirvan karvansarasında sərf eləyir: o, pulun bir hissəsini fəqir şairlərə və bir hissəsini də füqəraya verir, bir hissəsini də oğurlayırlar. Belə ki, ay tamam olmamış Katibinin yeməyə bir batman unu da qalmır. Bu halda Əmir İbrahimə aşağıdakı məzmunda bir şer yazıb göndərir: &quot;Dünən aşpazıma əmr etdim ki, mənim və qonağımın aclığını rəf etmək üçün bağri bişirsin. Aşpaz mənə cavab verdi ki, evimizdə bir az ət və yağ olur ki, tapılsın, amma unu kim verəcәkdir, o məlum deyil. Mən ona dedim ki, göyün dəyirmanını işlədən kəs bizə un verər&quot;.

11. Əbdürrəşidi-sani Badkubeyi təvəllüd edibdir hicrətin 805-ci ilində ki, miladın 1403-cü tarixinə mütabiqdir. Əsərlərindən qalanı ərəb dilində yazdığı coğrafiya kitabıdır ki, onda rusların, slavyanların, varyakların, peçeneqlərin haqqında müfəssəl məlumat veribdir. Avropa üləmasından məşhur akademik Fren &quot;İbn Fədlan&quot; nam adlı təb olunmuş əsərində Əbdürrəşid Badkubeyi yazdığı coğrafiyadan bir çox məlumat əxz etmişdir.

12. Kəmaləddin Məsud Şirvani çox böyük üləmadan birisi hesab olunur. Uzun müddət Heratda Sutan Hüseyn Bayqarının zəmani-səltənətində müdərris olubdur. 905-ci tarixi-hicriyyədə Heratda vəfat edibdir. Xorasan üləma və hükəma firqəsi Kəmaləddin Şirvaninin elm və fəzlini kəmali-ehtiram ilə öz əsərlərində zikr ediblər.

13. Müsahib Gəncəvi--ki, Kərbəlayı Əlixan Ziyadoğlu ismilə məşhurdur,--Gəncə və Qarabağ bəylərbəyisi olubdur. Ziyadə xirədmənd, baxəbər və xoşsöhbət bir vücud imiş. Şah Abbas Səfəvinin lütf və inayətinə nail olduğu üçün &quot;Müsahib&quot; ləqəbi almışdı. Ümuri-məmləkətdə ziyadə mahir və durbin olduğundan maəda şerşünaslıqda yədi-beyzası var imiş. Özü dəxi şer deyərmiş və bir çox şer və qəzəlləri qalıbdır.

14. Molla Mirzə Şirvani ziyadə alim və fazil bir zat imiş ki, hər növ elmdən baxəbər və öz əsrinin filosofu sayılırmış. Üləma firqəsilə müttəsil müzakirə
və mübahisədə olub, hər kəsə ariz olan elmi müşkilat və şübhələri kəşfü bəyan edərmiş. Abbasqulu ağa Qüdsinin zamanında da Molla Mirzə Şirvaninin adı İranzəmində təhsin ilə yad olunarmış. Ömrünün axır vaxtlarını İsfəhanda və Kərbəlayi-müəllada üləma və müctəhidlər zümrəsində keçiribdir. Vəfatı da
orada olubdur, Şah Sultan Hüseyn Səfəvinin zəmani-səltənətində.

15. Molla Məhəmmad ibn Molla Nəşəfəli Badkubeyi öz əsrinin alim və fazil bir şəxsi imiş ki, hər növ elm və fənlərə dara imiş. Ziyadə xoşxülq, paktinət bir vücud olduğu üçün cümlənin hörmət və rəğbətini kəsb etmişdi. Mirzə Məhəmməd xani-dövvümün müəllimi və mürəbbisi olubdur. Bir neçə mötəbər əsərləri qalıbdır ki, onların cümləsindən Şeyx Bəhaəddinin &quot;Kəşkül&quot; nam ərəb lisanında yazdığı kitabın şərhi ilə farscaya tərcüməsidir. Bu tərcüməni Molla Məhəmməd Fətəli xanın fərmayişi ilə eləyibdir. Səhih rəvayətə görə, Molla Məhəmməd ilə Məhəmməd Çələbi Əlicəli sünnü və şiə məzhəb arasında olan nifaq və ədavəti götürüb, sülh və saziş etmək üçün xeyli müddət müzakirə və müşavirə ediblər və bu xüsusda Məhəmməd Çələbi ərəb dilində mötəbər bir kitab yazıbdır. Haman kitabı ərəbdən fars dilinə mərhum Abbasqulu ağa Qüdsi pədəri Məhəmməd xani-saninin buyurmağı ilə tərcümə eləyibdir.

16. Hacı Məhəmməd Çələbi Əlicəli Qübbə nahiyyəsində öz əsrinin bilikli və gözüaçıq alimlərindən sayılırmış. Hacı Məhəmməd Çələbinin hər elmdən xəbərdarlığı var imiş. Xüsəsən, ülumi-ehkami-şəriyyədə əmsalı yox imiş. Mərhum Çələbinin bir neçə mötəbər əsərləri qalıbdır ki, üləma indində məqbul və bəziləri dəsturüləməl hökmündədirlər. Hacı Məhəmməd Çələbi yeddi dəfə Həcc ziyarətinə gedibdir, vəfatı hicrətin 1223-cü ilində vaqe olubdur ki, miladın 1808-ci salına mütabiqdir. Zəmani ki, Mustafa xan rus qoşununun içində Quba həvalisində Şıxəli xan ilə müharibə edirlərmiş Hacı Məhəmməd Çələbinin cəsədini dəfn etmək üçün şəhər qəbiristanlığına gətirirlər. Bu əsnada alimin cəsədinə ehtiram göstəribən hər iki tərəf yaraq və əsləhələrini yerə qoyub, müvəqqəti sülh edirlər.

17. Məstəli Şirvani--ki, əsl adı Hacı Zeynalabidin ibn Axund İsgəndərdir.--təvəllüd edib şəhri-Şamaxıda hicrətin 1194-cü ilində ki, tarixi-məsihiyyənin 1779-cu salına mütabiqdir. Altı ay onun təvəllüdündən sonra atası Axund İsgəndər əhlü əyalını götürüb gedib Kərbəlayi-müəllaya. Məstəli Şirvani on yeddi yaşına kimi bəzi elmləri öz atasından və sair məşhur alimlərdən təhsil edibdir və cavan ikən dərvişlər silkinə daxil olub, dərviş Məsuməli şah Hindistaninin təlim və söhbətindən istifadə edir. Bundan sonra Bağdada köçüb, orada elm və biliyini kamala yetirmək üçün Nurəli şah İsfəhanidən başlayır dərs almağa. Elmini tamam edəndən sonra İraqi-əcəmə, Gilana, Şirvana və Azərbaycana səfər edib, hər məkanü məhəldə bir neçə vaxt iqamət edib, təcrübə və biliyini daha da artırır. Məstəli Şirvani Azərbaycandan azim olur Təbəristana, oradan Xorasana, Kürdüstana, Zabilistana və Kabula əzimət edir. Hər yerin üləma və hükəması ilə aşina olub, məclislərinə daxil olur. Xeyli müddət Həsənəli şahın xidmətində qalıb, hüsni-təvəccöhlərinə müvəffəq olur va onun vəfatından sonra--ki, vaqe olubdur Hindistanda Pişavərdə 1216-cı (1802) tarixində,--Məstəli Şirvani Pəncab səmtinə və oradan Dehliyə, Allahabada, Benqalya, Dəkənə və Hindistanın sair yerlərinə səfər edib. Bəd Hindistan və Xita cəzirələrini gedib gəzir.

Bundan sonra Məstəli Multandan keçib Kəşmirə, Müzəffərabada və oradan keçib Kabula, Təbəristana, Bədəxşana, Xorasana, İraqa və İraqdan Farsa. Bu uzun və pürzəhmət səyahətdən sonra Məstəli bir neçə müddət yorğunluğun almağa məcbur olur. Bir az rahat olandan sonra Məstəli yenə səyahət qəsdilə Ərəbistanın çox yerlərini və qərbi-cənubunda olan şəhər və qəsəbələri gəştü güzar edib, oradan Həbəşə keçibdir və bir az vaxt orada iqamət edəndən sonra Məkkəyə qayıdıbdır. Məkkədən Mədinəyə və Mədinədən Əlqahirəyə, oradan Qüdsi-Xəlilə və Qüdsdən Arçıblaq cəzirələrinin bəzini seyr edib İstambul tərəfinə azim olubdur və İstambulda bir müddət iqamət etdikdən sonra Rumeli şərqinə və Bolqarıstana gedib, o yerlərin əhalisi və övzaı ilə filcümlə tanış olur və bəd yenə İstambula qayıdıb və oradan Anadoluya, Diyarbəkr vilayətinə və Diyarbəkrdən Ermənistana və buradan Azərbaycan səmtinə azim olur. Azərbaycanın bir çox yerlərini gəzdikdən sonra Tehrana səfər edir.

Məstəli Şirvani hər iki səyahətində dünyanın yarısını gəştü güzar edib, altmışdan ziyadə müxtəlif ayin və adət üzrə yaşayan və yek-digərinə ziddü müğayiri-dinü məzhəb, ehkam və üsulunu icra edən miləl və əqvam ilə tanış olubdur və &quot;Riyaz&quot; adlı kitabında yuxarıda zikr olunan dinlər və məzhəblər babında və hər bir yerin tarix və coğrafiyasına və əhalisinin məişətinə dair ətraflı məlumat veribdir. Məstəli Şirvani bir neçə vaxt dərviş-məczub Əli şah Həmədaninin yanında qalıb, Nemətullah məzhəbilərin şeyxi və müəllimi olmağa xeyir-dua ilə icazə alıbdır. Amma dünyagir və nəfspərəst üləmadan bəzi onun ziddinə gedib, ədavət başlayıblar və onu dini-islama müğayir başqa bir əqidədə olmaqla Fətəli şahın nəzərində müttəhim və müqəssir ediblər.

Məzkur şahın qəzəbindən ehtiyat edib, Məstəli Şirvani əvvəlcə Şiraza və oradan Kirmana azim olur. Kirman hakimi İbrahim xandan çox iza və cəfalar çəkib axırda öz vətəni Şirvana müraciət eləyir və burada hicrətin 1236-cı tarixində--ki, miladın 1821-ci salına mütabiqdir,--evlənir. Amma vətənində çox vaxt sakin olmaq ona nəsib olmur. Tәəhhülündən bir il sonra vəba naxoşluğu düşür və çox adamlar tələf olur. Məstəli əyalını götürüb İrana gedir. Bir az İsfəhanda və bəd Qum şəhərində sakin olur və burada öz &quot;Səyahətnamə&quot;sini yazır.&quot;

Abbasqulu ağa Qüdsinin zamanında Məstəli Şirvani Şirazda olurmuş və özü də həm ərkani-dövlət indində və həm camaat nəzərində möhtərəm və müəzzəz bir alim sayılırmış.

Burada adları zikr olunan məşhur qələm əhllərindən və üləmadan başqa Qafqaziyada hər bir əsr və zamanda sair möhtərəm və danişmənd şəxslər dəxi vücuda gəlibdir ki, özlərindən sonra əsərləri qalıbdır və o əsərlər cümlə ürəfa və ərbabi-kəmal indində məqbuldur. Mərhum Abbasqulu ağa onların tərcümeyi-hallarına dair məlumat verməyibdir; ancaq ismi-şəriflərini zikr etməklə iktifa edibdir. Şeyxlərdən məşhuru bunlar olub: &quot;Səlyanda Əbuəli Rudbari Səlyani, Şabranda Şeyx Yaqub Çərxi, Qubada Şeyx Əbdülkərim və Şirvanda Baba Rüknəddin Şirvani. Üləmadan: Sidqullah Bərdəvi, Hənəfi Qarabaği, İbrahim Ərşi, Ağdaşda Bürhanəddin Ağdaşi, Şəkidə Əbdürrəhim əfəndi Şəkui, Məhəmmədəmin əfəndi, Əyyub əfəndi, Baba əfəndi, Şirvanda Axund Şərif Şirvani, Bakıda Axund Nəcəfəli Badkubeyi və Dərbənddə Mollaağa Dərbəndi.

Şüəradan: Nişat, Ağaməsih Şirvani, Mirzə Əsgər, Zülüla Şirvani Yusif Kosa, Asəf, Molla Pənah Vaqif, Molla Vəli Vidadi, Mirzə Məhərrəm Məriz Qarabaği və Fətəli bəy hali Ziyadoğlu Gəncəvi.

Dağıstanda məşhur üləmadan bunların adları zikr olunur: Məhəmməd Qədəqi, İbrahim Ürəvi, Fazil İmaqi, Yusif Zərif Qumuqi, Davud Üsuli, Seyid Şünasi.

Yuxarıda isimləri zikr olunan şüəradan--ki, cümləsi xan əsrlərinə mənsubdurlar,--ən məşhuru Molla Pənah Vaqifdir ki, öz əsrinin və ondan sonra vücuda gələn bir çox şüəranın ustadı və pişrəvi olubdur. Sadə ana dilimizin şivəsində əvvəlcə şer yazan Molla Pənah Vaqif olubdur.

Kitabımızın əvvəlinci cildindən Molla Pənah dövrü başlanır. Çün Molla Pənah cavanlıq sinnindən əsl vətəni olan Qazax mahalını tərk edib, Qarabağ xanlığına hicrət eləyibdir və orada İbrahim xanın ən müqərrəb adamlarından birisi olub və ömrünün axırına kimi Qarabağda qalıb namü şöhrət qazanıbdır, ona binaən onun tərcümeyi-halına rücu etməkdən müqəddəm lazım bildik ki, yeni bina tutmuş Qarabağ xanlığının övzavü əhvalından şəmməi məlumat verək; bir halda ki, şairin sərgüzəştini Qarabağ xanlığının tarix və keyfiyyətindən ayırmaq olmaz və bundan maəda Şuşa şəhəri mənbeyi-fəzlü kamalat olub, bir çox mahir ədiblər və rəvantəb şairlər ərseyi-vücuda gətiribdir.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*004]]</text>
      <sha1>8d1fr6levkjc8j5s3irm9ad4lgiem9p</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84686</id>
      <parentid>84684</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T05:20:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="37211" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = İbrahim İbn Əliyyün-Nəccar Xaqani
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Gəncə (məqalə)|Gəncə]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Molla Məhəmmәd Bağdadi &quot;Füzuli&quot; təxәllüs|Molla Məhəmməd Bağdadi &quot;Füzuli&quot; tәxәllüs]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Şirvan vilayətinin xaki-pakı pərvəriş verib yetirdiyi şüərayi-üzamdan ən məşhuru və müqtədiri İbrahim ibn Əlliyün-nəccar həkim Xaqanidir. Xaqaninin əvvəlcə təxəllüsü &quot;Həqayiqi&quot; imiş, amma sonra Xaqani-kəbirdən &quot;Xaqani&quot; ləqəbini götürmüşdür. Xaqani Azərbaycan torpağında ərseyi-dünyaya gəldiyinə görə, ol cənabı biz öz şüəramız silkinə daxil elədik. Həkim Xaqani, qövli-məşhura görə, Şirvan şahlarından Şah Sultan Xəlil Xaqanın əsrində zindəganlıq edirmiş. &quot;Atəşkədeyi-Azəri&quot;də dəxi həkim Xaqani İbrahim ibn Əliyyün-nəccar Şirvan şahlarından Xaqani-kəbirin və Alp Arslan Səlcuqinin müasiri olmağına şəhadət verilibdir.

Xaqaninin əsli Şamaxının yaxınlığında Məlhəm adlı qəryədəndir ki, bu halda dəxi haman kənd durur və əhalisi türk ilə qarışıq fars dilində danışırlar. Xaqaninin əsli Şirvandan olmağına bu şeri dəxi dəlalət edir:

Mən Hoseyne-əsr, əduyan Yəzido Şemre-mən
Ruzeqarəm comle aşuravo Şirvan Kərbəlast. [1]

[1] Tərcüməsi:
Mən əsrin Hüseyniyəm, düşmənlərim isə Yezidim, Şimirimdirlər,
Günlərim aşura, Şirvan isə mənim üçün Kərbəladır.

Xaqaninin atası Əlinin nəccar olmağına bu şeri şəhadət verir:

Nuh nə bəs elm daşt,
Gər pedəre-mən bodi
Qəntəre bəsti ze elm
Bər səre-tufan u. [2]

[2] Tərcüməsi:
Nuhun o qədər də elmi yox idi,
Əgər mənim atam onun yerində olsaydı,
Onun tufanının üstündə
Elm ilə körpü bağlardı.

Həkim Xaqani, məşhur qövlə görə, əyyami-tüfuliyyətdən zəkavət, ağıl və dirayət sahibi olduğunu öz felü qövlü ilə izhar edirmiş və özünün də bir kəsdən və bir şeydən qorxusu yox imiş. Ziyadə cürətli, zirək və hazırcavab bir uşaq imiş. Belə rəvayət olunur ki, bir dəfə balaca İbrahim öz yoldaşları ilə kəndin ətrafında oynamağa məşğul ikən ittifaqən şah öz müqərrəbləri ilə haman yerdən keçib şikara gedirmiş. Uşaqlar şah təntənəsini və üstünün adamlarını gördükdə qorxudan qaçıb dağılıblar. Amma balaca İbrahim güzərgahda rast durub yerindən tərpənməyibdir. Uşağın belə cürətlə yol üstə durmağı şahın diqqətini cəlb edib. Atını ona sarı sürüb ondan soruşubdur ki, sən burada nə qayırırsan? Uşaq cavab veribdir ki, mən burada çör-çöp düşürürəm. Şah soruşubdur ki, çöp--çöpdür, bəs çör nədir? İbrahim cavab veribdir ki, çör--dik duranıdır, çöp--yıxılanı.

Uşağın belə cürətli və hazırcavab olmağı şahın xoşuna gəlib ondan soruşubdur ki, kəndinizdə böyük sayılan kimdir? Uşaq cavab veribdir ki, camış. Şah gülümsünmüş deyibdir ki, mən dediyim o böyük deyil. Mən dediyim odur ki, hərgah sizin kəndə özgə yerdən bir şəxs gəlsə, kim onun qabağına çıxıb söz danışar? Uşaq cavab veribdir ki, it. İbrahimin bu sayaq hazırcavablığı şaha dəxi də artıq xoş gəlib, istəyib ona bir qızıl bağışlasın, amma uşaq almayıbdır ki, atam məni döyər. Şah səbəbini soruşduqda İbrahim cavab verib ki, atam belə zənn elər ki, mən onu oğurlamışam. Şah buyurub ki, atan bunu haradan alıbsan--deyib xəbər alsa, cavab ver ki, şah bağışlayıbdır. İbrahim cavabında deyib ki, yox, atam onda heç inanmaz. Şah səbəbini soruşduqda İbrahim deyibdir ki, atam deyər ki, yalan deyirsən, əgər şah versə, çox verərdi, bir qızıl verməzdi. Bu gunə sual-cavabdan sonra şah balaca İbrahimin ağıl və fərasətini görüb əmr edibdir ki, onu gətirsinlər şəhərə. Burada--şahın sarayında təlim və tərbiyə alıbdır.

Bu rəvayətin nə dərəcədə mötəbər və doğru olduğuna bir söz deməyib, ancaq bunu inkar edə bilmirik ki, həkim Xaqani səbilikdən Şah Sultan Xəlilin sarayına düşüb, orada tərbiyə və təlim almışdır və hənuz cavan ikən şer deməklikdə artıq məharət büruz etmişdir. Şah Xaqaninin belə təbi-rəvan sahibi olduğunu müşahidə buyurub, onu &quot;Fələki&quot; təxəllüslü başqa bir tizfəhm və xoştəb, cavan şair ilə Gəncəyə--məşhur Əbülüla şairin yanına fünuni-şerdə təlim almaq üçün göndəribdir. Xaqani bir neçə müddət Əbülülanın təhti-tərbiyəsində qalıb və fünuni-şerdə lazimeyi-məlumat kəsb etdikdən sonra ustadının qızını alıbdır. Və bu qız aqilə və cəmilə olduğu üçün Fələki dəxi buna müştəri düşür, amma qız Xaqaniyə nəsib olur. Bundan sonra Xaqani vətəni Şirvana müraciət edib şahın hüzurunda böyük mənsəb sahibi olubdur.

Bəzi rəvayətə görə, Xaqani cahü rütbə axtaran və şöhrət sevən, qeyzli və tündməcaz bir vücud imiş ki, çox kəslərə ondan qövlən və felən zülm və cəfalar yetərmiş və xəlayiq onu dürüşt və bədxasiyyət olduğu üçün dost tutmazlarmış. Amma &quot;Atəşkədeyi-Azəri&quot;də belə rəvayət olunur ki, həkim Xaqani axirül-əmr tərki-riyasət və təcridi-ixtiyar qılıb, riyazət və mücahidəti-batinini özü üçün eyni-səlah görüb dövləti işlərdən dəstbərdar olmuşdur və səlatinə qulluq etməkdən boyun qaçırdığı üçün bir neçə müddət məhbus olmuşsa da, yenə divani xidmətləri qəbul etməmişdir. Və bir rəvayət də budur ki, Həccə gedib, övdətində Üzi adlanan bir qövmün əlinə əsir düşüb. Dini-məsihi qəbul etmək təklifi olunmuşdur və lakin Xaqani bu təklifi rədd etmişdir və bu səbəbdən bir monastrda həbs olunmuşdur. Hər halda bir xeyli vaxt məhbus qalıb və məhbusiyyəti haqqında əşarı vardır. Həccdən qayıdan zamanı İraqdan keçməklə bu xittələrin əhvalını öyrənib &quot;Töhfətül-İraqeyn&quot; ünvanı ilə bir kitab yazmışdır.

Bundan əlavə &quot;Həft iqlim&quot; ünvanı ilə bir mənzuməsi və mürəttəb bir divanı vardır. Və &quot;Atəşkədə&quot;də həkim Xaqaninin vəsfində yazılmış bu sətirləri təbərrükən burada zikr edirik: &quot;…. və behəmrahiye-karavne-niyaze-rahnəvərd badiyeye-hicaz gəşte və məsnəviye--&quot;Tohfətol-İraqeyn&quot;ra dər ərze-rah benəzm avərde və əlhəq dər hiç fənn əz fonune-nəzm əz fohule-ostadan kəmtər nist. Dər fənne-soxənvəri tərze-xassi extera kərde sahebe-məaniye-bolənd və əlfaze-delpəsənd əst&quot;. [3]

[3] Tərcüməsi:

Ehtiyaç karvanının yoldaşlığı ilə hiçaz səhrasına getmiş və yolda &quot;Töhfətül-İraqeyn&quot;i nəzmə çəkmişdir. İnsafən, o, nəzm elmlərinin heç birində məşhur ustalardan əskik deyil. Söz sənətində o, xüsusi üslub ixtiraçısı, yüksək mənalar və ürəyə yatan ifadələrin sahibidir.

Belə rəvayət olunur ki, Xaqani ustadi-möhtərəmi olan qaynatasını incidib və bir həcv yazmaq ilə mükəddar və rəncidəxatir etmişdir. Əsirəddin Axsikəti ilə müasir olub, mükatibə təriqi ilə beynlərində bir çox müşairələr vüqu bulmuşdur və atidəki iki beyt Əsirəddin Axsikətiyə qarşı söyləmiş olduğu bir fəxriyyəsindəndir:

Be kerdqar ke doure-zəman pədid avərd,
Ke dour doure-mənəsto zaman zəmane-mənəst.
Mənəm bevəhye-məani peyəmbəre-şoəra--
Ke, moceze-soxən emruz dər bəyane-mənəst. [4]

[4] Tərcüməsi:
Zamanın dövranını yaradan allaha and olsun--
Ki, dövr mənim dövrümdür, zaman mənim zamanımdır.
Mənalar vəhyində şairlərin peyğəmbəri mənəm,
Çünki bu gün söz möçüzəsi mənim ifadəmdədir.

Xaqaninin vəfatı Təbrizdə olubdur, hicrəti-rəsulun 582-ci sənəsində və orada Sürxab adlanan məhəldə dəfn olunubdur. Çün şüəra silkindən cəmi-kəsir onun civarında mədfundur, ona binaən o yer &quot;Məqbərə-tüş-şüəra&quot; adı ilə məşhurdur (&quot;Bahariyyat&quot;ını dəxi Təbrizdə inşa qalıbdır). Xaqaninin asari-qələmiyyəsindən nümunə üçün burada onun günəşə xitabən yazdığı kəlamı zikr edirik:

Ey mohre-dəhane-ruzedaran,
Candaruye-ellate-bəharan.
Əz səhme-to dər neqabe-xəzra,
Məstureye-səd hezar rəna,
Əz feyze-to dər do qahvare,
Do henduye-tefle-şirxare,
Darəd ze to ruye-rumiyan ab,
Girəd ze to muye-zəngiyan tab.
Dibaçeye-rumra ze to rəng,
Aineye-zəngra ze to jəng,
Zər paşiyo naqoşade gənci,
Təb dariyo nakeşide rənci.
Gəh kousəre omre-zay başi.
Gəh atəşe-canqozay başi,
Ba anke berəhnegi gəzini,
Zərbəft dəhi behər ke bini.
Hər mah bepeyke-asemani,
Xələt dəhiyo va setani.
Ya xələ mədeh bezirdəstan,
Ya dadeye-xiş baz məstan.
Meyle-to berouzənəm çera nist,
Dər rouzənəm axər əjdəha nist,
Dər rouzəne-an yeki foruzi,
Kəz rouzəne-pəst yaft ruzi.
An nur ke bidəriğ bari,
Əz Xaqaniye-xod dəriğ dari.
An kəs ke bezər qəvist rəyəş,
Zərbənde şemoro zər xodayəş,
Dər kiseye-hər ke zər foru şod,
Çon kise tənab dər gəlu şod.
Zər çist ço atəşe-fesorde,
Xaki bimar bəlke morde.
Ləl ərçe şərareist xoşrəng,
Xunist fesorde dər dele-səng.
Mərd əz peye-ləl o zər nəpuyəd,
Tefləst ke sorxo zərd cuyəd. [5]

[5] Tərcüməsi:
Ey oruç tutanların ağzının möhürü,
Bahar xəstəliklərinin çan dərmanı,
Sənin qorxundan yaşıl niqabda
Yüz min gözəl gizlənmişdir. .
Sənin mərhəmətindən iki beşikdə
İki hindu südəmər uşaq var.
Rumluların üzü səndən su alır,
Zənçilərin saçı qıvrımlığını səndən alır,
Rum dibaçəsi, səndən rəng alır,
Zənçilərin guzgüsü səndən pas alır.
Xəzinə açmadan qızıl səpirsən,
Əziyyət çəkmədən qızdırırsan.
Gah ömür doğan bir gövsər,
Gah can yandıran od olursal.
Özün lutlüyu seçdiyin halda
Hər kəsi gördükdə, ona zərbafta verirsən.
Hər ay asimanın peykinə (aya)
Xələt verir və geri alırsan.
Ya əlinin altındakılara xələt vermə,
Ya da öz verdiyini yenidən alma.
Mənim bacama nə üçün meyl eləmirsən,
Mənim baçamda ki, əjdaha yoxdur!
Sən onun bacasını işıqlandırırsan--
Ki, aşağı baçada ruzu tapır.
Müzayiqəsiz yağdırdığın nuru
Öz Xaqanindən əsirgəyirsən.
O kəsin ki, qızıla meyli çoxdur,
Onu qızılın qulu say, qızılı onun allahı.
Hər kəsin ki, kisəsinə qızıl girdi,
Kisə kimi boğazına kəndir keçir.
Qızıl nədir? Sönmüş od kimidir,
Xəstə, ölü bir torpaq kimidir.
Ləl hərçənd ki, xoşrəng bir qığılçımdır,
Daşın qəlbində donmuş bir qandır.
Kişi qızıl və ləl ardınça qaçmaz,
O uşaqdır ki, qırmızı və sarı [rəngləri] sevər.

Qəzəliyyatından bir neçə fərdlər--ki, &quot;Atəşkədeyi-Azəri&quot;də məsturdur,--burada zikr olunur:

Ey sobhdəm bebin bekoca miferestəmət,
Nəzdike-aftabe-vəfa mnferestəmət.

İn sər bemohre-name bean mehreban resan,
Kəsra xəbər məkon ke koca miferestəmət.

Can yek nəfəs derəng nədarəd, qozəştənist,
Vər nə, bein şetab çera miferestəmət.

İn dərdha ke bər dele-Xaqani əmədəst,
Yek-yek bequy, bəhre-dəva miferestəmət. [6]

[6] Tərcüməsi:
Ey sübhdəm, gör səni hara göndərirəm,
Səni vəfa günəşinin yanına göndərirəm.
Bu başı möhürlü məktubumu o mehribana çatdır,
Kimsəyə xəbər vermə ki, səni hara göndərirəm.
Can bir an aram tapmır, keçəridir,
Yoxsa səni nə üçün belə tələsik göndərirəm?!
Xaqaninin ürəyinə gələn bu dərdləri
Bir-bir söylə, səni dərman üçün göndərirəm.

* * * * *

Dərdi ke məra həst bemərhəm nəforuşəm,
Gər afiyətəş sərf dəhi həm nəforuşəm.

Bər kurdelan suziye-İsa nəseparəm,
Bər mordedelan reşteye-Məryəm nəforuşəm.

Ey xace məno to çe foruşim bebazar,
Şadi nəforuşi tovo mən ğəm nəforuşəm. [7]

[7] Tərcüməsi:
Məndə olan dərdi dərmana satmaram,
Üstəlik əbədi sağlamlığı da versən, satmaram,
İsanın çilvələnməsini korlara tapşırmaram,
Ölüqəlblilərə Məryəmin boyunbağısını satmaram.
Ey xaçə, mən və sən bazarda nə sataq?
Sən şadlıq satmazsan, mən də qəmimi satmaram.

* * * * *

Xəyyate-ruzeqar bebalaye-hiç kəs
Pirahəni-nəduxt ke, axər qəba nəkərd. [8]

[8] Tərcüməsi:
Zəmanə dərzisi heç kəsin əyninə
Elə bir köynək tikmədi ki, axırı don olmasın.

Cənnətməkan Abbasqulu ağa &quot;Qüdsi&quot; təxəllüs--ki, onun tərcümeyi-halı gələcəkdə zikr olunacaqdır,--&quot;Gülüstani-İrəm&quot; adlı kitabında Nizaminin və Xaqaninin müasirlərindən və onlardan sonra Qafqaziyada vücuda gələn üləma, şüəra və hükəma barəsində filcümlə məlumat veribdir. Heyfa ki, &quot;Gülüstani-İrəm&quot;-in farsi nüsxəsi əlimizə düşmədi və lazımi qədərincə ondan istifadə edə bilmədik. Ancaq rus dilinə tərcümə elədiyi bir nüsxəsi müvəqqəti əlimizə keçdi. Fürsəti qənimət bilib, aşağıda təhrir olunan məlumatı rusdan türkə çöndərməklə məcmuəmizi zinətləndirdik. Abbasqulu ağa yazır: &quot;…. Və hər əsrin ruhu və övzayi-əhvalı və hər bir millətin dərəceyi-kəmalı, tərəqqi və təməddünü ol əsr və millət hasilə yetirdiyi ədəbiyyatdan və əsari-ətiqədən müşahidə olunur. Qafqaziyanın cənubi-şərqində həddən ziyadə xərabə şəhər, qəsəbələr, uçuq hasar və minarələr, qədim məbədgahlar (monastrlar), Aranzəmində həvariyyundan müqəddəs Şəmunun qəbri, Bərdədə, Gəncədə, Şamaxıda və Bülbülə kəndində imamzadələrin rövzeyi- mütəhhərələri və bunlardan əlavə Şirvan, Şəki, Gəncə, İrəvan, Qarabağ mahallarında bir çox möhtərəm seyidlərin, şeyxlərin və pirlərin qəbirləri ona şəhadət verir ki, keçmişdə bu yerlər üləma, ürəfa və şüəra mərkəzi olubdur. Bu yerlərin mötədil abü həvası, münbit torpağı, qalın meşələri, dilgüşa və basəfa dağları və təpələri, laləzar çəmən və səhraları, meyvəli və güllü bağ və bostanları hər qisim nemət və meyvəcat yetirməkdədir. Bu cəhətə ən qədim əsrlərdən müxtəlif qövm və tayfaların nəsli burada sükunət ediblər. Müxtəlif şəkil və heykəldə, siyrət və surətdə olan millətlərin övladı bu yerlərdə bənd olub qalıblar. Onlardan hər biri elm və hünərindən, cibilli istedad və qabiliyyətindən, ayin və adətlərindən və xasiyyətlərindən bir nişan və əlamət qoyublar. Belə ki, Qafqaz əhalisi bir çox mənəvi dövlət və irslərə varis olublar və şəklü şəmayildə dəxi qeyri millətlərdən tərcih tapdıqları cəhətə Qafqaziya ünsürünə (rasasına) Avropa millətləri dəxi özlərini mənsub qılıblar.

Fəqət Qafqaz xittəsi sabiqdə müttəsil dava və qovğa meydanı olub, bir an vuruşma və toqquşmadan asudə qalmayıblar. Bununla belə bu yerlər üləma, hükəma və şüəra sinfindən xali qalmayıbdır. Burada bir çox mötəbər və müqtədir şəxslər vücuda gəliblər ki, hər biri öz əsrinin fəridi və mümtazı olubdur. Və bunu da bilmək gərəkdir ki, Qafqaz torpağından çıxıb başqa diyara mühacirət edən kəslər qürbət vilayətlərdə və əcnəbi məmləkətlərdə böyük nam və şöhrət qazanıblar.

Şirvan şahlarının zəmani-səltənətlərində--ki, dörd yüz ildən ziyadə çəkibdir,--bu yerin əhalisi eyni-əmnü asayişdə yaşayıb, vilayəti abad və məmur qılıblar. Səfəvilər əsrinin ibtidasında Qafqaziyanın bəzi yerlərində osmanlılar ilə əcəmlər arasında bir çox müharibələr vüqua gəlməklə belə vilayətin övzaü nizamı pozulur. Ancaq Şah Abbasi-dövvüm Qafqazın şərq səmtini təsxir etdikdən sonra təzə nizam və qanun təsis eləyir və bu əmnü asayiş Şah Sultan Hüseynin zəmani-səltənətinədək davam edir. Vəli Nadir şah zühur edib Dağıstanın üstünə hücum qılır. Yenə davalar başlanır; hər tərəfdən qan sel kimi axır, övzayi-məmləkət nizami-qaydadan düşür….

Bununla belə əlimizə düşən pərişan namələrdən istifadə edərək zeyldə adları zikr olunan üləma və əhli-qələmlərimizin tərcümeyi-hallarına və əsərlərinə dair müxtəsərən məlumat veririk:

1. Şeyx Əbuabdullah Əli ibn Məhəmməd Badkubeyi bir çox mötəbər müvərrixlərin yazdıqlarına görə, din və dünya elmlərindən baxəbər bir vücud imiş. Cavan sinnindən başlayıb əsrinin mötəbər üləmasından elm təhsil etməyi. Onun müdərrisləri Şeyx Abdullah Xəfif və Şeyx Əbülqasım Kaşifi kimi böyük alimlər olubdur. Məşhur Şeyx Əbuseyid Əbülxeyr ilə onun arasında bəzi elmi və fənni mübahisələr vüqua gəlibdir. Şeyx Əbülabbas ilə mabeynlərində ülfət və dostluq əlaqə bağlayıbdır. Məzkur Əbülabbas Şeyx Əbüabdullah Əli Badkubeyinin alim və fazil bir vücud olmağını öz əsərlərində zikr və təsdiq edibdir. Şeyx Əbuabdullah ömrünün axırlarında dünyadan və xalqdan qəti-əlaqə edib, Şirazın yaxınlığında bir mağarada etikaf və ibadətə əyləşir. Burada şeyxi öz əsrinin məşhur üləma və füzəlası ziyarət edərmiş. Vəfatı hicrətin 442-ci tarixində vaqe olubdur ki, miladın 1051-ci ilinə mütabiqdir. Asari-qələmiyyəsi olubsa da, bizə erişməyibdir.

2. Məhsəti Gəncəvi vəcihə və nəcibə bir qız imiş. Sultan Səncər Səlcuqinin sarayında artıq şöhrət kəsb etmişdi. Fünuni-şerdə ən zərifə və qabilə
bir vücud imiş, təbiəti-şeriyyəsi var imiş. Gözəl və dilpəsənd qəzəllər inşad edərmiş. Əşarü asarından bir çox nümunələr &quot;Atəşkədə&quot;də məsturdur.

3. Fələki Şirvani öz əsrinin ən məlumatlı və xoştəb şairlərindən birisi hesab olunur. Onun əsl adı Məhəmməddir və necə ki, yuxarıda zikr olundu, Xaqaninin müasiri və dostu imiş. Rəvayət olunur ki, cavanlıq sinnində ikən bir münəccimin oğlu ilə dostlaşıb, onun atasından münəccimlik elmini öyrənmişdi və bu elmdə artıq məharət və qabiliyyət büruz etmişdi. Fünuni-şerdə dəxi ustadi-şüəra Əbülüladan təlim almışdı və münəccimlik elmini sevdiyindən &quot;Fələki&quot;
təxəllüsü götürmüşdü. Bir çox əşarı &quot;Təzkirətüşşüəra&quot;da zikr olunubdur. Onlardan ən məqbul və səlisi Şirvan mənuçehrlərinin şənində yazdığı qəsidələrdir.

4. İzzəddin Şirvani dəxi Xaqaninin müasiri olub, ziyadə danişmənd və maarifpərvər bir vücud imiş. Dövlətmənd və alitəb, bir şəxs olduğu üçün müdam onun məclisi ürəfa, üləma və şüəra ilə ziynətlənərmiş; şüəra sinfinə cümlədən ziyadə riayət göstərərmiş və bəzi kəlami-bəliğindən müqtədir şair olduğu görünür.

5. Mücirəddin Beyləqani cavan ikən Şirvana azim olub, burada həkim Xaqaniyə şagird olur. Fünuni-şerdə ondan təlim alıb, özü dəxi şer yazmaqda mahir olur. Xaqani yazdığı əşarü kəlamın üzünü ağardarmış. Şirvanda olan vaxtı Mücirəddin Xaqaninin əqrəbalarından birisinin qızına aşiq olub, onu almaq istəyir, vəli biçiz və fəqir şair mən olunur və öz müəllimindən gözlədiyi köməyi və tərəfdarlırı görməyib, məyusanə Azərbaycan diyarına azim olur və burada öz kamal və mərifəti sayəsində Atabəyin ən müqərrəb adamlarından birisi olur. Atabəyin vasitəsilə Qızıl Arslanın və fərzəndi Sultan Toğrulun hüzuruna müşərrəf olur. Hər iki sultanın şənlərində gözəl qəsidələr inşad qılmışdı.

6. Hüseyn ibn Əli Seyid Zülfüqar Şirvani özünün elmi və təbiəti-şeriyyəsi ilə iştihar bulmuşdu. Şirvan vüzərasından Sədr Səid onun yazdığı bir qəzələ əvəz olaraq yeddi xarvar ipək ona bəxş etmişdi. Axır vaxtlarda Seyid Zülfüqar Xorasana əzimət edib, orada Sultan Məhəmmədin təcümeyi-halını və ümurisəltənətdə icra etdiyi gözəl tədbirlərini nəzm ilə yazmışdı. Sonra Hülaku xanın oğlu Əbakə xanın vəziri Atabəy Yusif Seyid Zülfüqarı ömrünün axırına kimi öz təhti-himayəsinə alıb, şairin haqqında lütfü ehsanatını əsirgəməzdi. Seyid Zülfüqar Əbakə xanın zəmani-səltənətində Təbrizdə vəfat edibdir və &quot;Məqbərətuş-şüəra&quot;da dəfn olunubdur.

7. Əbusəid Abdal Badkubeyi bəzl və ehsanı ilə və mehmannəvazlığı ilə şöhrət kəsb etmiş dərvişsifət bir zat imiş. Bakı şəhərinin yaxınlığında sükunət edərmiş. Cüzi mədaxilinə qane olmaqla belə füqəraya kömək və evinə gələn qonağa hörmət və inayət göstərərmiş. Padşahlardan fərman ilə ona verilmiş neft quyusundan və Şibanidəki əkin yerlərindən yetişən məhsulat, fərmanların hökmüncə, onun vəfatından sonra da füqəra və məsakinə təqsim olunarmış və qəbrinin üstündə olan mücavirlərə vəzifə verilərmiş və lakin müruri-əyyam ilə Şirvan şahlığında vüqua gələn inqilab və siyasi hadisələr təsirindən Əbusəidin məscid və hücrələri və müsafirxanası təxrib və qəbri sədəmeyi-ruzgardan torpaq ilə yeksan olur.

Hicrətin 1232-ci tarixində ki, miladın 1817-ci sənəsinə mütabiqdir, Hacı Qasım bəy vələdi-Mənsur xan Badkubeyi Əbusəidin qəbrini axtarıb tapır və məscidini hücrələri ilə və müsafirxanası ilə tərmim qıldırır. Məscidin və müsafirxananın və neft quyusunun açılmağından yəqin olunur ki, bu haman dərviş Əbusəidin binalarıdır ki, onun vəsfi-şənində Məhəmməd ibn Mahmud &quot;Nəfayisül-fünun&quot; adlı kitabında bu minval yad etmişdi ki, Hülaku xanın nəvəsi Sultan Məhəmməd xan Xudabəndə--ki, miladın 1314-cü tarixində tamami İrana padşahlıq edirmiş, Badkubə şəhərinin canibində bir dərvişə rast gəlir ki, orada bir neft quyusu qazdırıb, onun mədaxili ilə həm özü məaş edərmiş və həm də müsafirlərə və füqəraya xərc qılarmış. Dərviş məzkur adətinə görə, padşaha da ziyafət tərtib qılır. Sultan Məhəmməd Xudabəndə dərvişin bu himmət və alitəbliyini gördükdə ona pürqiymət töhfələr bəxşiş eləyir, vəli Əbusəid qəbul etməyib deyir: &quot;O qədər ki, mənə lazımdır, varımdır. Daha başqa şeyə ehtiyacım yoxdur!&quot; Əbusəidin cavabı sultana o qədər xoş gəlir ki, onun əlini sıxıb, dost və qardaş olmağına əhdü peyman edir. Dərviş bəzi vaxtı dostuna cüzi hədiyyələr göndərərmiş və sultan o hədiyyələri satdırıb onlardan hasil olan məbləğə özü üçün kəfənağı aldırmağı vəsiyyət etmişdi.

Əbusəidin asari-qələmiyyəsindən bizə bir şey vasil olmayıbdır.

8. Seyid Yəhya Badkubeyi hicrətin səkkizinci əsrində bu vilayətdə böyük alim və müdərrislərdən hesab olunurmuş. Qafqazın hər tərəfindən tələbə və suftələr
onun başına cəm olub, elm mərifət kəsb edərlərmiş. Ülumi-diniyyəyə dair bir çox mötəbər əsərləri vardır. Seyid Yəhyanın adı bəzi şəri kitablarda kəmali-
ehtiram ilə zikr olunubdur. Onun ibadət etdiyi hücrə və mədrəsəsi Abbasqulu ağa Qüdsinin əsrində mövcud imiş. Məscid mərhumun adı ilə təsmiyə olunub--&quot;Seyid Yəhya məscidi&quot; adlanarmış.

9. Şeyx Molla Yusif Müsküri əslən ərəb imiş. Abavü əcdadı hicrətin yeddinci əsrində Mədinədən Qafqaza hicrət ediblər və ibtidada Qarabağ mahalında
sakin olarlarmış. Bədə Qarabağdan Quba mahalına köçüblər və burada &quot;Müskür&quot; adlı məhəldə Şeyx Molla Yusif təvəllüd edibdir. Şeyxi-məzkur ibtidai təlimdən sonra Seyid Yəhya Badkubeyinin hüzuruna gedib, ondan ülumi-ilahiyyəni və ehkami-şəriyyəni təhsil etməyə başlayır. Seyid Yəhyanın təhti-tərbiyəsində şeyx xeyli müddət kəsbi-kəmal edib öz zehn və istedadı ucundan bir çox elmlərə dara olur və ustadi-möhtərəmi onun müdərrisliyinə xeyir-dua edib yola salır. Şeyx Molla Yusif öz vətəninə müraciət edib müdərrisliyə qurşanır və bir çox möhtərəm şəxslər onun tədris və təlimi bərəkətindən ad və şöhrət qazanırlar, xüsusən, onun istəkli şagirdi qubalı Şeyx Məhəmməd öz əsrinin fəridi olur. Şeyx Molla Yusifin nəsli camaat içində və el arasında həmişə əziz və möhtərəm sayılıblar. O qəryədə ki, şeyx dəfn olubdur və onun övladı sakindirlər, şeyxin adı ilə məzkur qəryə təsmiyə olunubdur--&quot;Şeyxulla&quot; kəndi adlanır. Şeyx Molla Yusifin əsərlərindən bizə yetişən onun ərəb dilində &quot;Bəyanul-əsrar&quot; adlı yazdığı kitabıdır. Bu kitab bir müqəddimədən və iyirmi dörd babdan ibarətdir ki, məalı insanın əhvalı-ruhiyyəsinə və əxlaqü ətvarına şamildir. Şeyx vəfat edibdir hicrətin səkkizinci əsrinin axırlarında.

10. Bədr Şirvani öz əsrində ən zərif şairlərdən birisi hesab olunurmuş. Şerşünaslıqda və elmi-tənqiddə artıq dərəcədə məharəti var imiş. Xeyli zaman Şirvanda nazü nemət içrə möhtərəm yaşayıb. Əsərlərindən bir neçəsi bizə yetişibdir. İranın məşhur şairlərindən Katibi Turmizi Bədr Şirvaninin ziyarətinə Şirvana gəlib, xeyli vaxt aralarında fünuni-şer və ədəbiyyat babında mübahisələr olubdur. Dövlətşahın dilindən rəvayət olunur ki, Şirvan valisi Əmir İbrahim Katibinin bir şerinə bədəl olaraq ona on min dinar qızıl bağışlayır. Bu məbləği Katibi bir ayın müddətində Şirvan karvansarasında sərf eləyir: o, pulun bir hissəsini fəqir şairlərə və bir hissəsini də füqəraya verir, bir hissəsini də oğurlayırlar. Belə ki, ay tamam olmamış Katibinin yeməyə bir batman unu da qalmır. Bu halda Əmir İbrahimə aşağıdakı məzmunda bir şer yazıb göndərir: &quot;Dünən aşpazıma əmr etdim ki, mənim və qonağımın aclığını rəf etmək üçün bağri bişirsin. Aşpaz mənə cavab verdi ki, evimizdə bir az ət və yağ olur ki, tapılsın, amma unu kim verəcəkdir, o məlum deyil. Mən ona dedim ki, göyün dəyirmanını işlədən kəs bizə un verər&quot;.

11. Əbdürrəşidi-sani Badkubeyi təvəllüd edibdir hicrətin 805-ci ilində ki, miladın 1403-cü tarixinə mütabiqdir. Əsərlərindən qalanı ərəb dilində yazdığı coğrafiya kitabıdır ki, onda rusların, slavyanların, varyakların, peçeneqlərin haqqında müfəssəl məlumat veribdir. Avropa üləmasından məşhur akademik Fren &quot;İbn Fədlan&quot; nam adlı təb olunmuş əsərində Əbdürrəşid Badkubeyi yazdığı coğrafiyadan bir çox məlumat əxz etmişdir.

12. Kəmaləddin Məsud Şirvani çox böyük üləmadan birisi hesab olunur. Uzun müddət Heratda Sutan Hüseyn Bayqarının zəmani-səltənətində müdərris olubdur. 905-ci tarixi-hicriyyədə Heratda vəfat edibdir. Xorasan üləma və hükəma firqəsi Kəmaləddin Şirvaninin elm və fəzlini kəmali-ehtiram ilə öz əsərlərində zikr ediblər.

13. Müsahib Gəncəvi--ki, Kərbəlayı Əlixan Ziyadoğlu ismilə məşhurdur,--Gəncə və Qarabağ bəylərbəyisi olubdur. Ziyadə xirədmənd, baxəbər və xoşsöhbət bir vücud imiş. Şah Abbas Səfəvinin lütf və inayətinə nail olduğu üçün &quot;Müsahib&quot; ləqəbi almışdı. Ümuri-məmləkətdə ziyadə mahir və durbin olduğundan maəda şerşünaslıqda yədi-beyzası var imiş. Özü dəxi şer deyərmiş və bir çox şer və qəzəlləri qalıbdır.

14. Molla Mirzə Şirvani ziyadə alim və fazil bir zat imiş ki, hər növ elmdən baxəbər və öz əsrinin filosofu sayılırmış. Üləma firqəsilə müttəsil müzakirə
və mübahisədə olub, hər kəsə ariz olan elmi müşkilat və şübhələri kəşfü bəyan edərmiş. Abbasqulu ağa Qüdsinin zamanında da Molla Mirzə Şirvaninin adı İranzəmində təhsin ilə yad olunarmış. Ömrünün axır vaxtlarını İsfəhanda və Kərbəlayi-müəllada üləma və müctəhidlər zümrəsində keçiribdir. Vəfatı da
orada olubdur, Şah Sultan Hüseyn Səfəvinin zəmani-səltənətində.

15. Molla Məhəmmad ibn Molla Nəşəfəli Badkubeyi öz əsrinin alim və fazil bir şəxsi imiş ki, hər növ elm və fənlərə dara imiş. Ziyadə xoşxülq, paktinət bir vücud olduğu üçün cümlənin hörmət və rəğbətini kəsb etmişdi. Mirzə Məhəmməd xani-dövvümün müəllimi və mürəbbisi olubdur. Bir neçə mötəbər əsərləri qalıbdır ki, onların cümləsindən Şeyx Bəhaəddinin &quot;Kəşkül&quot; nam ərəb lisanında yazdığı kitabın şərhi ilə farscaya tərcüməsidir. Bu tərcüməni Molla Məhəmməd Fətəli xanın fərmayişi ilə eləyibdir. Səhih rəvayətə görə, Molla Məhəmməd ilə Məhəmməd Çələbi Əlicəli sünnü və şiə məzhəb arasında olan nifaq və ədavəti götürüb, sülh və saziş etmək üçün xeyli müddət müzakirə və müşavirə ediblər və bu xüsusda Məhəmməd Çələbi ərəb dilində mötəbər bir kitab yazıbdır. Haman kitabı ərəbdən fars dilinə mərhum Abbasqulu ağa Qüdsi pədəri Məhəmməd xani-saninin buyurmağı ilə tərcümə eləyibdir.

16. Hacı Məhəmməd Çələbi Əlicəli Qübbə nahiyyəsində öz əsrinin bilikli və gözüaçıq alimlərindən sayılırmış. Hacı Məhəmməd Çələbinin hər elmdən xəbərdarlığı var imiş. Xüsəsən, ülumi-ehkami-şəriyyədə əmsalı yox imiş. Mərhum Çələbinin bir neçə mötəbər əsərləri qalıbdır ki, üləma indində məqbul və bəziləri dəsturüləməl hökmündədirlər. Hacı Məhəmməd Çələbi yeddi dəfə Həcc ziyarətinə gedibdir, vəfatı hicrətin 1223-cü ilində vaqe olubdur ki, miladın 1808-ci salına mütabiqdir. Zəmani ki, Mustafa xan rus qoşununun içində Quba həvalisində Şıxəli xan ilə müharibə edirlərmiş Hacı Məhəmməd Çələbinin cəsədini dəfn etmək üçün şəhər qəbiristanlığına gətirirlər. Bu əsnada alimin cəsədinə ehtiram göstəribən hər iki tərəf yaraq və əsləhələrini yerə qoyub, müvəqqəti sülh edirlər.

17. Məstəli Şirvani--ki, əsl adı Hacı Zeynalabidin ibn Axund İsgəndərdir.--təvəllüd edib şəhri-Şamaxıda hicrətin 1194-cü ilində ki, tarixi-məsihiyyənin 1779-cu salına mütabiqdir. Altı ay onun təvəllüdündən sonra atası Axund İsgəndər əhlü əyalını götürüb gedib Kərbəlayi-müəllaya. Məstəli Şirvani on yeddi yaşına kimi bəzi elmləri öz atasından və sair məşhur alimlərdən təhsil edibdir və cavan ikən dərvişlər silkinə daxil olub, dərviş Məsuməli şah Hindistaninin təlim və söhbətindən istifadə edir. Bundan sonra Bağdada köçüb, orada elm və biliyini kamala yetirmək üçün Nurəli şah İsfəhanidən başlayır dərs almağa. Elmini tamam edəndən sonra İraqi-əcəmə, Gilana, Şirvana və Azərbaycana səfər edib, hər məkanü məhəldə bir neçə vaxt iqamət edib, təcrübə və biliyini daha da artırır. Məstəli Şirvani Azərbaycandan azim olur Təbəristana, oradan Xorasana, Kürdüstana, Zabilistana və Kabula əzimət edir. Hər yerin üləma və hükəması ilə aşina olub, məclislərinə daxil olur. Xeyli müddət Həsənəli şahın xidmətində qalıb, hüsni-təvəccöhlərinə müvəffəq olur va onun vəfatından sonra--ki, vaqe olubdur Hindistanda Pişavərdə 1216-cı (1802) tarixində,--Məstəli Şirvani Pəncab səmtinə və oradan Dehliyə, Allahabada, Benqalya, Dəkənə və Hindistanın sair yerlərinə səfər edib. Bəd Hindistan və Xita cəzirələrini gedib gəzir.

Bundan sonra Məstəli Multandan keçib Kəşmirə, Müzəffərabada və oradan keçib Kabula, Təbəristana, Bədəxşana, Xorasana, İraqa və İraqdan Farsa. Bu uzun və pürzəhmət səyahətdən sonra Məstəli bir neçə müddət yorğunluğun almağa məcbur olur. Bir az rahat olandan sonra Məstəli yenə səyahət qəsdilə Ərəbistanın çox yerlərini və qərbi-cənubunda olan şəhər və qəsəbələri gəştü güzar edib, oradan Həbəşə keçibdir və bir az vaxt orada iqamət edəndən sonra Məkkəyə qayıdıbdır. Məkkədən Mədinəyə və Mədinədən Əlqahirəyə, oradan Qüdsi-Xəlilə və Qüdsdən Arçıblaq cəzirələrinin bəzini seyr edib İstambul tərəfinə azim olubdur və İstambulda bir müddət iqamət etdikdən sonra Rumeli şərqinə və Bolqarıstana gedib, o yerlərin əhalisi və övzaı ilə filcümlə tanış olur və bəd yenə İstambula qayıdıb və oradan Anadoluya, Diyarbəkr vilayətinə və Diyarbəkrdən Ermənistana və buradan Azərbaycan səmtinə azim olur. Azərbaycanın bir çox yerlərini gəzdikdən sonra Tehrana səfər edir.

Məstəli Şirvani hər iki səyahətində dünyanın yarısını gəştü güzar edib, altmışdan ziyadə müxtəlif ayin və adət üzrə yaşayan və yek-digərinə ziddü müğayiri-dinü məzhəb, ehkam və üsulunu icra edən miləl və əqvam ilə tanış olubdur və &quot;Riyaz&quot; adlı kitabında yuxarıda zikr olunan dinlər və məzhəblər babında və hər bir yerin tarix və coğrafiyasına və əhalisinin məişətinə dair ətraflı məlumat veribdir. Məstəli Şirvani bir neçə vaxt dərviş-məczub Əli şah Həmədaninin yanında qalıb, Nemətullah məzhəbilərin şeyxi və müəllimi olmağa xeyir-dua ilə icazə alıbdır. Amma dünyagir və nəfspərəst üləmadan bəzi onun ziddinə gedib, ədavət başlayıblar və onu dini-islama müğayir başqa bir əqidədə olmaqla Fətəli şahın nəzərində müttəhim və müqəssir ediblər.

Məzkur şahın qəzəbindən ehtiyat edib, Məstəli Şirvani əvvəlcə Şiraza və oradan Kirmana azim olur. Kirman hakimi İbrahim xandan çox iza və cəfalar çəkib axırda öz vətəni Şirvana müraciət eləyir və burada hicrətin 1236-cı tarixində--ki, miladın 1821-ci salına mütabiqdir,--evlənir. Amma vətənində çox vaxt sakin olmaq ona nəsib olmur. Təəhhülündən bir il sonra vəba naxoşluğu düşür və çox adamlar tələf olur. Məstəli əyalını götürüb İrana gedir. Bir az İsfəhanda və bəd Qum şəhərində sakin olur və burada öz &quot;Səyahətnamə&quot;sini yazır.&quot;

Abbasqulu ağa Qüdsinin zamanında Məstəli Şirvani Şirazda olurmuş və özü də həm ərkani-dövlət indində və həm camaat nəzərində möhtərəm və müəzzəz bir alim sayılırmış.

Burada adları zikr olunan məşhur qələm əhllərindən və üləmadan başqa Qafqaziyada hər bir əsr və zamanda sair möhtərəm və danişmənd şəxslər dəxi vücuda gəlibdir ki, özlərindən sonra əsərləri qalıbdır və o əsərlər cümlə ürəfa və ərbabi-kəmal indində məqbuldur. Mərhum Abbasqulu ağa onların tərcümeyi-hallarına dair məlumat verməyibdir; ancaq ismi-şəriflərini zikr etməklə iktifa edibdir. Şeyxlərdən məşhuru bunlar olub: &quot;Səlyanda Əbuəli Rudbari Səlyani, Şabranda Şeyx Yaqub Çərxi, Qubada Şeyx Əbdülkərim və Şirvanda Baba Rüknəddin Şirvani. Üləmadan: Sidqullah Bərdəvi, Hənəfi Qarabaği, İbrahim Ərşi, Ağdaşda Bürhanəddin Ağdaşi, Şəkidə Əbdürrəhim əfəndi Şəkui, Məhəmmədəmin əfəndi, Əyyub əfəndi, Baba əfəndi, Şirvanda Axund Şərif Şirvani, Bakıda Axund Nəcəfəli Badkubeyi və Dərbənddə Mollaağa Dərbəndi.

Şüəradan: Nişat, Ağaməsih Şirvani, Mirzə Əsgər, Zülüla Şirvani Yusif Kosa, Asəf, Molla Pənah Vaqif, Molla Vəli Vidadi, Mirzə Məhərrəm Məriz Qarabaği və Fətəli bəy hali Ziyadoğlu Gəncəvi.

Dağıstanda məşhur üləmadan bunların adları zikr olunur: Məhəmməd Qədəqi, İbrahim Ürəvi, Fazil İmaqi, Yusif Zərif Qumuqi, Davud Üsuli, Seyid Şünasi.

Yuxarıda isimləri zikr olunan şüəradan--ki, cümləsi xan əsrlərinə mənsubdurlar,--ən məşhuru Molla Pənah Vaqifdir ki, öz əsrinin və ondan sonra vücuda gələn bir çox şüəranın ustadı və pişrəvi olubdur. Sadə ana dilimizin şivəsində əvvəlcə şer yazan Molla Pənah Vaqif olubdur.

Kitabımızın əvvəlinci cildindən Molla Pənah dövrü başlanır. Çün Molla Pənah cavanlıq sinnindən əsl vətəni olan Qazax mahalını tərk edib, Qarabağ xanlığına hicrət eləyibdir və orada İbrahim xanın ən müqərrəb adamlarından birisi olub və ömrünün axırına kimi Qarabağda qalıb namü şöhrət qazanıbdır, ona binaən onun tərcümeyi-halına rücu etməkdən müqəddəm lazım bildik ki, yeni bina tutmuş Qarabağ xanlığının övzavü əhvalından şəmməi məlumat verək; bir halda ki, şairin sərgüzəştini Qarabağ xanlığının tarix və keyfiyyətindən ayırmaq olmaz və bundan maəda Şuşa şəhəri mənbeyi-fəzlü kamalat olub, bir çox mahir ədiblər və rəvantəb şairlər ərseyi-vücuda gətiribdir.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*004]]</text>
      <sha1>r1nt1d5wqo54567nmcl5r1eaxgmy5ql</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84687</id>
      <parentid>84686</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T05:20:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="37211" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = İbrahim İbn Əliyyün-Nəccar Xaqani
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Gəncə (məqalə)|Gəncə]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Molla Məhəmmәd Bağdadi &quot;Füzuli&quot; təxәllüs|Molla Məhəmməd Bağdadi &quot;Füzuli&quot; təxəllüs]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Şirvan vilayətinin xaki-pakı pərvəriş verib yetirdiyi şüərayi-üzamdan ən məşhuru və müqtədiri İbrahim ibn Əlliyün-nəccar həkim Xaqanidir. Xaqaninin əvvəlcə təxəllüsü &quot;Həqayiqi&quot; imiş, amma sonra Xaqani-kəbirdən &quot;Xaqani&quot; ləqəbini götürmüşdür. Xaqani Azərbaycan torpağında ərseyi-dünyaya gəldiyinə görə, ol cənabı biz öz şüəramız silkinə daxil elədik. Həkim Xaqani, qövli-məşhura görə, Şirvan şahlarından Şah Sultan Xəlil Xaqanın əsrində zindəganlıq edirmiş. &quot;Atəşkədeyi-Azəri&quot;də dəxi həkim Xaqani İbrahim ibn Əliyyün-nəccar Şirvan şahlarından Xaqani-kəbirin və Alp Arslan Səlcuqinin müasiri olmağına şəhadət verilibdir.

Xaqaninin əsli Şamaxının yaxınlığında Məlhəm adlı qəryədəndir ki, bu halda dəxi haman kənd durur və əhalisi türk ilə qarışıq fars dilində danışırlar. Xaqaninin əsli Şirvandan olmağına bu şeri dəxi dəlalət edir:

Mən Hoseyne-əsr, əduyan Yəzido Şemre-mən
Ruzeqarəm comle aşuravo Şirvan Kərbəlast. [1]

[1] Tərcüməsi:
Mən əsrin Hüseyniyəm, düşmənlərim isə Yezidim, Şimirimdirlər,
Günlərim aşura, Şirvan isə mənim üçün Kərbəladır.

Xaqaninin atası Əlinin nəccar olmağına bu şeri şəhadət verir:

Nuh nə bəs elm daşt,
Gər pedəre-mən bodi
Qəntəre bəsti ze elm
Bər səre-tufan u. [2]

[2] Tərcüməsi:
Nuhun o qədər də elmi yox idi,
Əgər mənim atam onun yerində olsaydı,
Onun tufanının üstündə
Elm ilə körpü bağlardı.

Həkim Xaqani, məşhur qövlə görə, əyyami-tüfuliyyətdən zəkavət, ağıl və dirayət sahibi olduğunu öz felü qövlü ilə izhar edirmiş və özünün də bir kəsdən və bir şeydən qorxusu yox imiş. Ziyadə cürətli, zirək və hazırcavab bir uşaq imiş. Belə rəvayət olunur ki, bir dəfə balaca İbrahim öz yoldaşları ilə kəndin ətrafında oynamağa məşğul ikən ittifaqən şah öz müqərrəbləri ilə haman yerdən keçib şikara gedirmiş. Uşaqlar şah təntənəsini və üstünün adamlarını gördükdə qorxudan qaçıb dağılıblar. Amma balaca İbrahim güzərgahda rast durub yerindən tərpənməyibdir. Uşağın belə cürətlə yol üstə durmağı şahın diqqətini cəlb edib. Atını ona sarı sürüb ondan soruşubdur ki, sən burada nə qayırırsan? Uşaq cavab veribdir ki, mən burada çör-çöp düşürürəm. Şah soruşubdur ki, çöp--çöpdür, bəs çör nədir? İbrahim cavab veribdir ki, çör--dik duranıdır, çöp--yıxılanı.

Uşağın belə cürətli və hazırcavab olmağı şahın xoşuna gəlib ondan soruşubdur ki, kəndinizdə böyük sayılan kimdir? Uşaq cavab veribdir ki, camış. Şah gülümsünmüş deyibdir ki, mən dediyim o böyük deyil. Mən dediyim odur ki, hərgah sizin kəndə özgə yerdən bir şəxs gəlsə, kim onun qabağına çıxıb söz danışar? Uşaq cavab veribdir ki, it. İbrahimin bu sayaq hazırcavablığı şaha dəxi də artıq xoş gəlib, istəyib ona bir qızıl bağışlasın, amma uşaq almayıbdır ki, atam məni döyər. Şah səbəbini soruşduqda İbrahim cavab verib ki, atam belə zənn elər ki, mən onu oğurlamışam. Şah buyurub ki, atan bunu haradan alıbsan--deyib xəbər alsa, cavab ver ki, şah bağışlayıbdır. İbrahim cavabında deyib ki, yox, atam onda heç inanmaz. Şah səbəbini soruşduqda İbrahim deyibdir ki, atam deyər ki, yalan deyirsən, əgər şah versə, çox verərdi, bir qızıl verməzdi. Bu gunə sual-cavabdan sonra şah balaca İbrahimin ağıl və fərasətini görüb əmr edibdir ki, onu gətirsinlər şəhərə. Burada--şahın sarayında təlim və tərbiyə alıbdır.

Bu rəvayətin nə dərəcədə mötəbər və doğru olduğuna bir söz deməyib, ancaq bunu inkar edə bilmirik ki, həkim Xaqani səbilikdən Şah Sultan Xəlilin sarayına düşüb, orada tərbiyə və təlim almışdır və hənuz cavan ikən şer deməklikdə artıq məharət büruz etmişdir. Şah Xaqaninin belə təbi-rəvan sahibi olduğunu müşahidə buyurub, onu &quot;Fələki&quot; təxəllüslü başqa bir tizfəhm və xoştəb, cavan şair ilə Gəncəyə--məşhur Əbülüla şairin yanına fünuni-şerdə təlim almaq üçün göndəribdir. Xaqani bir neçə müddət Əbülülanın təhti-tərbiyəsində qalıb və fünuni-şerdə lazimeyi-məlumat kəsb etdikdən sonra ustadının qızını alıbdır. Və bu qız aqilə və cəmilə olduğu üçün Fələki dəxi buna müştəri düşür, amma qız Xaqaniyə nəsib olur. Bundan sonra Xaqani vətəni Şirvana müraciət edib şahın hüzurunda böyük mənsəb sahibi olubdur.

Bəzi rəvayətə görə, Xaqani cahü rütbə axtaran və şöhrət sevən, qeyzli və tündməcaz bir vücud imiş ki, çox kəslərə ondan qövlən və felən zülm və cəfalar yetərmiş və xəlayiq onu dürüşt və bədxasiyyət olduğu üçün dost tutmazlarmış. Amma &quot;Atəşkədeyi-Azəri&quot;də belə rəvayət olunur ki, həkim Xaqani axirül-əmr tərki-riyasət və təcridi-ixtiyar qılıb, riyazət və mücahidəti-batinini özü üçün eyni-səlah görüb dövləti işlərdən dəstbərdar olmuşdur və səlatinə qulluq etməkdən boyun qaçırdığı üçün bir neçə müddət məhbus olmuşsa da, yenə divani xidmətləri qəbul etməmişdir. Və bir rəvayət də budur ki, Həccə gedib, övdətində Üzi adlanan bir qövmün əlinə əsir düşüb. Dini-məsihi qəbul etmək təklifi olunmuşdur və lakin Xaqani bu təklifi rədd etmişdir və bu səbəbdən bir monastrda həbs olunmuşdur. Hər halda bir xeyli vaxt məhbus qalıb və məhbusiyyəti haqqında əşarı vardır. Həccdən qayıdan zamanı İraqdan keçməklə bu xittələrin əhvalını öyrənib &quot;Töhfətül-İraqeyn&quot; ünvanı ilə bir kitab yazmışdır.

Bundan əlavə &quot;Həft iqlim&quot; ünvanı ilə bir mənzuməsi və mürəttəb bir divanı vardır. Və &quot;Atəşkədə&quot;də həkim Xaqaninin vəsfində yazılmış bu sətirləri təbərrükən burada zikr edirik: &quot;…. və behəmrahiye-karavne-niyaze-rahnəvərd badiyeye-hicaz gəşte və məsnəviye--&quot;Tohfətol-İraqeyn&quot;ra dər ərze-rah benəzm avərde və əlhəq dər hiç fənn əz fonune-nəzm əz fohule-ostadan kəmtər nist. Dər fənne-soxənvəri tərze-xassi extera kərde sahebe-məaniye-bolənd və əlfaze-delpəsənd əst&quot;. [3]

[3] Tərcüməsi:

Ehtiyaç karvanının yoldaşlığı ilə hiçaz səhrasına getmiş və yolda &quot;Töhfətül-İraqeyn&quot;i nəzmə çəkmişdir. İnsafən, o, nəzm elmlərinin heç birində məşhur ustalardan əskik deyil. Söz sənətində o, xüsusi üslub ixtiraçısı, yüksək mənalar və ürəyə yatan ifadələrin sahibidir.

Belə rəvayət olunur ki, Xaqani ustadi-möhtərəmi olan qaynatasını incidib və bir həcv yazmaq ilə mükəddar və rəncidəxatir etmişdir. Əsirəddin Axsikəti ilə müasir olub, mükatibə təriqi ilə beynlərində bir çox müşairələr vüqu bulmuşdur və atidəki iki beyt Əsirəddin Axsikətiyə qarşı söyləmiş olduğu bir fəxriyyəsindəndir:

Be kerdqar ke doure-zəman pədid avərd,
Ke dour doure-mənəsto zaman zəmane-mənəst.
Mənəm bevəhye-məani peyəmbəre-şoəra--
Ke, moceze-soxən emruz dər bəyane-mənəst. [4]

[4] Tərcüməsi:
Zamanın dövranını yaradan allaha and olsun--
Ki, dövr mənim dövrümdür, zaman mənim zamanımdır.
Mənalar vəhyində şairlərin peyğəmbəri mənəm,
Çünki bu gün söz möçüzəsi mənim ifadəmdədir.

Xaqaninin vəfatı Təbrizdə olubdur, hicrəti-rəsulun 582-ci sənəsində və orada Sürxab adlanan məhəldə dəfn olunubdur. Çün şüəra silkindən cəmi-kəsir onun civarında mədfundur, ona binaən o yer &quot;Məqbərə-tüş-şüəra&quot; adı ilə məşhurdur (&quot;Bahariyyat&quot;ını dəxi Təbrizdə inşa qalıbdır). Xaqaninin asari-qələmiyyəsindən nümunə üçün burada onun günəşə xitabən yazdığı kəlamı zikr edirik:

Ey mohre-dəhane-ruzedaran,
Candaruye-ellate-bəharan.
Əz səhme-to dər neqabe-xəzra,
Məstureye-səd hezar rəna,
Əz feyze-to dər do qahvare,
Do henduye-tefle-şirxare,
Darəd ze to ruye-rumiyan ab,
Girəd ze to muye-zəngiyan tab.
Dibaçeye-rumra ze to rəng,
Aineye-zəngra ze to jəng,
Zər paşiyo naqoşade gənci,
Təb dariyo nakeşide rənci.
Gəh kousəre omre-zay başi.
Gəh atəşe-canqozay başi,
Ba anke berəhnegi gəzini,
Zərbəft dəhi behər ke bini.
Hər mah bepeyke-asemani,
Xələt dəhiyo va setani.
Ya xələ mədeh bezirdəstan,
Ya dadeye-xiş baz məstan.
Meyle-to berouzənəm çera nist,
Dər rouzənəm axər əjdəha nist,
Dər rouzəne-an yeki foruzi,
Kəz rouzəne-pəst yaft ruzi.
An nur ke bidəriğ bari,
Əz Xaqaniye-xod dəriğ dari.
An kəs ke bezər qəvist rəyəş,
Zərbənde şemoro zər xodayəş,
Dər kiseye-hər ke zər foru şod,
Çon kise tənab dər gəlu şod.
Zər çist ço atəşe-fesorde,
Xaki bimar bəlke morde.
Ləl ərçe şərareist xoşrəng,
Xunist fesorde dər dele-səng.
Mərd əz peye-ləl o zər nəpuyəd,
Tefləst ke sorxo zərd cuyəd. [5]

[5] Tərcüməsi:
Ey oruç tutanların ağzının möhürü,
Bahar xəstəliklərinin çan dərmanı,
Sənin qorxundan yaşıl niqabda
Yüz min gözəl gizlənmişdir. .
Sənin mərhəmətindən iki beşikdə
İki hindu südəmər uşaq var.
Rumluların üzü səndən su alır,
Zənçilərin saçı qıvrımlığını səndən alır,
Rum dibaçəsi, səndən rəng alır,
Zənçilərin guzgüsü səndən pas alır.
Xəzinə açmadan qızıl səpirsən,
Əziyyət çəkmədən qızdırırsan.
Gah ömür doğan bir gövsər,
Gah can yandıran od olursal.
Özün lutlüyu seçdiyin halda
Hər kəsi gördükdə, ona zərbafta verirsən.
Hər ay asimanın peykinə (aya)
Xələt verir və geri alırsan.
Ya əlinin altındakılara xələt vermə,
Ya da öz verdiyini yenidən alma.
Mənim bacama nə üçün meyl eləmirsən,
Mənim baçamda ki, əjdaha yoxdur!
Sən onun bacasını işıqlandırırsan--
Ki, aşağı baçada ruzu tapır.
Müzayiqəsiz yağdırdığın nuru
Öz Xaqanindən əsirgəyirsən.
O kəsin ki, qızıla meyli çoxdur,
Onu qızılın qulu say, qızılı onun allahı.
Hər kəsin ki, kisəsinə qızıl girdi,
Kisə kimi boğazına kəndir keçir.
Qızıl nədir? Sönmüş od kimidir,
Xəstə, ölü bir torpaq kimidir.
Ləl hərçənd ki, xoşrəng bir qığılçımdır,
Daşın qəlbində donmuş bir qandır.
Kişi qızıl və ləl ardınça qaçmaz,
O uşaqdır ki, qırmızı və sarı [rəngləri] sevər.

Qəzəliyyatından bir neçə fərdlər--ki, &quot;Atəşkədeyi-Azəri&quot;də məsturdur,--burada zikr olunur:

Ey sobhdəm bebin bekoca miferestəmət,
Nəzdike-aftabe-vəfa mnferestəmət.

İn sər bemohre-name bean mehreban resan,
Kəsra xəbər məkon ke koca miferestəmət.

Can yek nəfəs derəng nədarəd, qozəştənist,
Vər nə, bein şetab çera miferestəmət.

İn dərdha ke bər dele-Xaqani əmədəst,
Yek-yek bequy, bəhre-dəva miferestəmət. [6]

[6] Tərcüməsi:
Ey sübhdəm, gör səni hara göndərirəm,
Səni vəfa günəşinin yanına göndərirəm.
Bu başı möhürlü məktubumu o mehribana çatdır,
Kimsəyə xəbər vermə ki, səni hara göndərirəm.
Can bir an aram tapmır, keçəridir,
Yoxsa səni nə üçün belə tələsik göndərirəm?!
Xaqaninin ürəyinə gələn bu dərdləri
Bir-bir söylə, səni dərman üçün göndərirəm.

* * * * *

Dərdi ke məra həst bemərhəm nəforuşəm,
Gər afiyətəş sərf dəhi həm nəforuşəm.

Bər kurdelan suziye-İsa nəseparəm,
Bər mordedelan reşteye-Məryəm nəforuşəm.

Ey xace məno to çe foruşim bebazar,
Şadi nəforuşi tovo mən ğəm nəforuşəm. [7]

[7] Tərcüməsi:
Məndə olan dərdi dərmana satmaram,
Üstəlik əbədi sağlamlığı da versən, satmaram,
İsanın çilvələnməsini korlara tapşırmaram,
Ölüqəlblilərə Məryəmin boyunbağısını satmaram.
Ey xaçə, mən və sən bazarda nə sataq?
Sən şadlıq satmazsan, mən də qəmimi satmaram.

* * * * *

Xəyyate-ruzeqar bebalaye-hiç kəs
Pirahəni-nəduxt ke, axər qəba nəkərd. [8]

[8] Tərcüməsi:
Zəmanə dərzisi heç kəsin əyninə
Elə bir köynək tikmədi ki, axırı don olmasın.

Cənnətməkan Abbasqulu ağa &quot;Qüdsi&quot; təxəllüs--ki, onun tərcümeyi-halı gələcəkdə zikr olunacaqdır,--&quot;Gülüstani-İrəm&quot; adlı kitabında Nizaminin və Xaqaninin müasirlərindən və onlardan sonra Qafqaziyada vücuda gələn üləma, şüəra və hükəma barəsində filcümlə məlumat veribdir. Heyfa ki, &quot;Gülüstani-İrəm&quot;-in farsi nüsxəsi əlimizə düşmədi və lazımi qədərincə ondan istifadə edə bilmədik. Ancaq rus dilinə tərcümə elədiyi bir nüsxəsi müvəqqəti əlimizə keçdi. Fürsəti qənimət bilib, aşağıda təhrir olunan məlumatı rusdan türkə çöndərməklə məcmuəmizi zinətləndirdik. Abbasqulu ağa yazır: &quot;…. Və hər əsrin ruhu və övzayi-əhvalı və hər bir millətin dərəceyi-kəmalı, tərəqqi və təməddünü ol əsr və millət hasilə yetirdiyi ədəbiyyatdan və əsari-ətiqədən müşahidə olunur. Qafqaziyanın cənubi-şərqində həddən ziyadə xərabə şəhər, qəsəbələr, uçuq hasar və minarələr, qədim məbədgahlar (monastrlar), Aranzəmində həvariyyundan müqəddəs Şəmunun qəbri, Bərdədə, Gəncədə, Şamaxıda və Bülbülə kəndində imamzadələrin rövzeyi- mütəhhərələri və bunlardan əlavə Şirvan, Şəki, Gəncə, İrəvan, Qarabağ mahallarında bir çox möhtərəm seyidlərin, şeyxlərin və pirlərin qəbirləri ona şəhadət verir ki, keçmişdə bu yerlər üləma, ürəfa və şüəra mərkəzi olubdur. Bu yerlərin mötədil abü həvası, münbit torpağı, qalın meşələri, dilgüşa və basəfa dağları və təpələri, laləzar çəmən və səhraları, meyvəli və güllü bağ və bostanları hər qisim nemət və meyvəcat yetirməkdədir. Bu cəhətə ən qədim əsrlərdən müxtəlif qövm və tayfaların nəsli burada sükunət ediblər. Müxtəlif şəkil və heykəldə, siyrət və surətdə olan millətlərin övladı bu yerlərdə bənd olub qalıblar. Onlardan hər biri elm və hünərindən, cibilli istedad və qabiliyyətindən, ayin və adətlərindən və xasiyyətlərindən bir nişan və əlamət qoyublar. Belə ki, Qafqaz əhalisi bir çox mənəvi dövlət və irslərə varis olublar və şəklü şəmayildə dəxi qeyri millətlərdən tərcih tapdıqları cəhətə Qafqaziya ünsürünə (rasasına) Avropa millətləri dəxi özlərini mənsub qılıblar.

Fəqət Qafqaz xittəsi sabiqdə müttəsil dava və qovğa meydanı olub, bir an vuruşma və toqquşmadan asudə qalmayıblar. Bununla belə bu yerlər üləma, hükəma və şüəra sinfindən xali qalmayıbdır. Burada bir çox mötəbər və müqtədir şəxslər vücuda gəliblər ki, hər biri öz əsrinin fəridi və mümtazı olubdur. Və bunu da bilmək gərəkdir ki, Qafqaz torpağından çıxıb başqa diyara mühacirət edən kəslər qürbət vilayətlərdə və əcnəbi məmləkətlərdə böyük nam və şöhrət qazanıblar.

Şirvan şahlarının zəmani-səltənətlərində--ki, dörd yüz ildən ziyadə çəkibdir,--bu yerin əhalisi eyni-əmnü asayişdə yaşayıb, vilayəti abad və məmur qılıblar. Səfəvilər əsrinin ibtidasında Qafqaziyanın bəzi yerlərində osmanlılar ilə əcəmlər arasında bir çox müharibələr vüqua gəlməklə belə vilayətin övzaü nizamı pozulur. Ancaq Şah Abbasi-dövvüm Qafqazın şərq səmtini təsxir etdikdən sonra təzə nizam və qanun təsis eləyir və bu əmnü asayiş Şah Sultan Hüseynin zəmani-səltənətinədək davam edir. Vəli Nadir şah zühur edib Dağıstanın üstünə hücum qılır. Yenə davalar başlanır; hər tərəfdən qan sel kimi axır, övzayi-məmləkət nizami-qaydadan düşür….

Bununla belə əlimizə düşən pərişan namələrdən istifadə edərək zeyldə adları zikr olunan üləma və əhli-qələmlərimizin tərcümeyi-hallarına və əsərlərinə dair müxtəsərən məlumat veririk:

1. Şeyx Əbuabdullah Əli ibn Məhəmməd Badkubeyi bir çox mötəbər müvərrixlərin yazdıqlarına görə, din və dünya elmlərindən baxəbər bir vücud imiş. Cavan sinnindən başlayıb əsrinin mötəbər üləmasından elm təhsil etməyi. Onun müdərrisləri Şeyx Abdullah Xəfif və Şeyx Əbülqasım Kaşifi kimi böyük alimlər olubdur. Məşhur Şeyx Əbuseyid Əbülxeyr ilə onun arasında bəzi elmi və fənni mübahisələr vüqua gəlibdir. Şeyx Əbülabbas ilə mabeynlərində ülfət və dostluq əlaqə bağlayıbdır. Məzkur Əbülabbas Şeyx Əbüabdullah Əli Badkubeyinin alim və fazil bir vücud olmağını öz əsərlərində zikr və təsdiq edibdir. Şeyx Əbuabdullah ömrünün axırlarında dünyadan və xalqdan qəti-əlaqə edib, Şirazın yaxınlığında bir mağarada etikaf və ibadətə əyləşir. Burada şeyxi öz əsrinin məşhur üləma və füzəlası ziyarət edərmiş. Vəfatı hicrətin 442-ci tarixində vaqe olubdur ki, miladın 1051-ci ilinə mütabiqdir. Asari-qələmiyyəsi olubsa da, bizə erişməyibdir.

2. Məhsəti Gəncəvi vəcihə və nəcibə bir qız imiş. Sultan Səncər Səlcuqinin sarayında artıq şöhrət kəsb etmişdi. Fünuni-şerdə ən zərifə və qabilə
bir vücud imiş, təbiəti-şeriyyəsi var imiş. Gözəl və dilpəsənd qəzəllər inşad edərmiş. Əşarü asarından bir çox nümunələr &quot;Atəşkədə&quot;də məsturdur.

3. Fələki Şirvani öz əsrinin ən məlumatlı və xoştəb şairlərindən birisi hesab olunur. Onun əsl adı Məhəmməddir və necə ki, yuxarıda zikr olundu, Xaqaninin müasiri və dostu imiş. Rəvayət olunur ki, cavanlıq sinnində ikən bir münəccimin oğlu ilə dostlaşıb, onun atasından münəccimlik elmini öyrənmişdi və bu elmdə artıq məharət və qabiliyyət büruz etmişdi. Fünuni-şerdə dəxi ustadi-şüəra Əbülüladan təlim almışdı və münəccimlik elmini sevdiyindən &quot;Fələki&quot;
təxəllüsü götürmüşdü. Bir çox əşarı &quot;Təzkirətüşşüəra&quot;da zikr olunubdur. Onlardan ən məqbul və səlisi Şirvan mənuçehrlərinin şənində yazdığı qəsidələrdir.

4. İzzəddin Şirvani dəxi Xaqaninin müasiri olub, ziyadə danişmənd və maarifpərvər bir vücud imiş. Dövlətmənd və alitəb, bir şəxs olduğu üçün müdam onun məclisi ürəfa, üləma və şüəra ilə ziynətlənərmiş; şüəra sinfinə cümlədən ziyadə riayət göstərərmiş və bəzi kəlami-bəliğindən müqtədir şair olduğu görünür.

5. Mücirəddin Beyləqani cavan ikən Şirvana azim olub, burada həkim Xaqaniyə şagird olur. Fünuni-şerdə ondan təlim alıb, özü dəxi şer yazmaqda mahir olur. Xaqani yazdığı əşarü kəlamın üzünü ağardarmış. Şirvanda olan vaxtı Mücirəddin Xaqaninin əqrəbalarından birisinin qızına aşiq olub, onu almaq istəyir, vəli biçiz və fəqir şair mən olunur və öz müəllimindən gözlədiyi köməyi və tərəfdarlırı görməyib, məyusanə Azərbaycan diyarına azim olur və burada öz kamal və mərifəti sayəsində Atabəyin ən müqərrəb adamlarından birisi olur. Atabəyin vasitəsilə Qızıl Arslanın və fərzəndi Sultan Toğrulun hüzuruna müşərrəf olur. Hər iki sultanın şənlərində gözəl qəsidələr inşad qılmışdı.

6. Hüseyn ibn Əli Seyid Zülfüqar Şirvani özünün elmi və təbiəti-şeriyyəsi ilə iştihar bulmuşdu. Şirvan vüzərasından Sədr Səid onun yazdığı bir qəzələ əvəz olaraq yeddi xarvar ipək ona bəxş etmişdi. Axır vaxtlarda Seyid Zülfüqar Xorasana əzimət edib, orada Sultan Məhəmmədin təcümeyi-halını və ümurisəltənətdə icra etdiyi gözəl tədbirlərini nəzm ilə yazmışdı. Sonra Hülaku xanın oğlu Əbakə xanın vəziri Atabəy Yusif Seyid Zülfüqarı ömrünün axırına kimi öz təhti-himayəsinə alıb, şairin haqqında lütfü ehsanatını əsirgəməzdi. Seyid Zülfüqar Əbakə xanın zəmani-səltənətində Təbrizdə vəfat edibdir və &quot;Məqbərətuş-şüəra&quot;da dəfn olunubdur.

7. Əbusəid Abdal Badkubeyi bəzl və ehsanı ilə və mehmannəvazlığı ilə şöhrət kəsb etmiş dərvişsifət bir zat imiş. Bakı şəhərinin yaxınlığında sükunət edərmiş. Cüzi mədaxilinə qane olmaqla belə füqəraya kömək və evinə gələn qonağa hörmət və inayət göstərərmiş. Padşahlardan fərman ilə ona verilmiş neft quyusundan və Şibanidəki əkin yerlərindən yetişən məhsulat, fərmanların hökmüncə, onun vəfatından sonra da füqəra və məsakinə təqsim olunarmış və qəbrinin üstündə olan mücavirlərə vəzifə verilərmiş və lakin müruri-əyyam ilə Şirvan şahlığında vüqua gələn inqilab və siyasi hadisələr təsirindən Əbusəidin məscid və hücrələri və müsafirxanası təxrib və qəbri sədəmeyi-ruzgardan torpaq ilə yeksan olur.

Hicrətin 1232-ci tarixində ki, miladın 1817-ci sənəsinə mütabiqdir, Hacı Qasım bəy vələdi-Mənsur xan Badkubeyi Əbusəidin qəbrini axtarıb tapır və məscidini hücrələri ilə və müsafirxanası ilə tərmim qıldırır. Məscidin və müsafirxananın və neft quyusunun açılmağından yəqin olunur ki, bu haman dərviş Əbusəidin binalarıdır ki, onun vəsfi-şənində Məhəmməd ibn Mahmud &quot;Nəfayisül-fünun&quot; adlı kitabında bu minval yad etmişdi ki, Hülaku xanın nəvəsi Sultan Məhəmməd xan Xudabəndə--ki, miladın 1314-cü tarixində tamami İrana padşahlıq edirmiş, Badkubə şəhərinin canibində bir dərvişə rast gəlir ki, orada bir neft quyusu qazdırıb, onun mədaxili ilə həm özü məaş edərmiş və həm də müsafirlərə və füqəraya xərc qılarmış. Dərviş məzkur adətinə görə, padşaha da ziyafət tərtib qılır. Sultan Məhəmməd Xudabəndə dərvişin bu himmət və alitəbliyini gördükdə ona pürqiymət töhfələr bəxşiş eləyir, vəli Əbusəid qəbul etməyib deyir: &quot;O qədər ki, mənə lazımdır, varımdır. Daha başqa şeyə ehtiyacım yoxdur!&quot; Əbusəidin cavabı sultana o qədər xoş gəlir ki, onun əlini sıxıb, dost və qardaş olmağına əhdü peyman edir. Dərviş bəzi vaxtı dostuna cüzi hədiyyələr göndərərmiş və sultan o hədiyyələri satdırıb onlardan hasil olan məbləğə özü üçün kəfənağı aldırmağı vəsiyyət etmişdi.

Əbusəidin asari-qələmiyyəsindən bizə bir şey vasil olmayıbdır.

8. Seyid Yəhya Badkubeyi hicrətin səkkizinci əsrində bu vilayətdə böyük alim və müdərrislərdən hesab olunurmuş. Qafqazın hər tərəfindən tələbə və suftələr
onun başına cəm olub, elm mərifət kəsb edərlərmiş. Ülumi-diniyyəyə dair bir çox mötəbər əsərləri vardır. Seyid Yəhyanın adı bəzi şəri kitablarda kəmali-
ehtiram ilə zikr olunubdur. Onun ibadət etdiyi hücrə və mədrəsəsi Abbasqulu ağa Qüdsinin əsrində mövcud imiş. Məscid mərhumun adı ilə təsmiyə olunub--&quot;Seyid Yəhya məscidi&quot; adlanarmış.

9. Şeyx Molla Yusif Müsküri əslən ərəb imiş. Abavü əcdadı hicrətin yeddinci əsrində Mədinədən Qafqaza hicrət ediblər və ibtidada Qarabağ mahalında
sakin olarlarmış. Bədə Qarabağdan Quba mahalına köçüblər və burada &quot;Müskür&quot; adlı məhəldə Şeyx Molla Yusif təvəllüd edibdir. Şeyxi-məzkur ibtidai təlimdən sonra Seyid Yəhya Badkubeyinin hüzuruna gedib, ondan ülumi-ilahiyyəni və ehkami-şəriyyəni təhsil etməyə başlayır. Seyid Yəhyanın təhti-tərbiyəsində şeyx xeyli müddət kəsbi-kəmal edib öz zehn və istedadı ucundan bir çox elmlərə dara olur və ustadi-möhtərəmi onun müdərrisliyinə xeyir-dua edib yola salır. Şeyx Molla Yusif öz vətəninə müraciət edib müdərrisliyə qurşanır və bir çox möhtərəm şəxslər onun tədris və təlimi bərəkətindən ad və şöhrət qazanırlar, xüsusən, onun istəkli şagirdi qubalı Şeyx Məhəmməd öz əsrinin fəridi olur. Şeyx Molla Yusifin nəsli camaat içində və el arasında həmişə əziz və möhtərəm sayılıblar. O qəryədə ki, şeyx dəfn olubdur və onun övladı sakindirlər, şeyxin adı ilə məzkur qəryə təsmiyə olunubdur--&quot;Şeyxulla&quot; kəndi adlanır. Şeyx Molla Yusifin əsərlərindən bizə yetişən onun ərəb dilində &quot;Bəyanul-əsrar&quot; adlı yazdığı kitabıdır. Bu kitab bir müqəddimədən və iyirmi dörd babdan ibarətdir ki, məalı insanın əhvalı-ruhiyyəsinə və əxlaqü ətvarına şamildir. Şeyx vəfat edibdir hicrətin səkkizinci əsrinin axırlarında.

10. Bədr Şirvani öz əsrində ən zərif şairlərdən birisi hesab olunurmuş. Şerşünaslıqda və elmi-tənqiddə artıq dərəcədə məharəti var imiş. Xeyli zaman Şirvanda nazü nemət içrə möhtərəm yaşayıb. Əsərlərindən bir neçəsi bizə yetişibdir. İranın məşhur şairlərindən Katibi Turmizi Bədr Şirvaninin ziyarətinə Şirvana gəlib, xeyli vaxt aralarında fünuni-şer və ədəbiyyat babında mübahisələr olubdur. Dövlətşahın dilindən rəvayət olunur ki, Şirvan valisi Əmir İbrahim Katibinin bir şerinə bədəl olaraq ona on min dinar qızıl bağışlayır. Bu məbləği Katibi bir ayın müddətində Şirvan karvansarasında sərf eləyir: o, pulun bir hissəsini fəqir şairlərə və bir hissəsini də füqəraya verir, bir hissəsini də oğurlayırlar. Belə ki, ay tamam olmamış Katibinin yeməyə bir batman unu da qalmır. Bu halda Əmir İbrahimə aşağıdakı məzmunda bir şer yazıb göndərir: &quot;Dünən aşpazıma əmr etdim ki, mənim və qonağımın aclığını rəf etmək üçün bağri bişirsin. Aşpaz mənə cavab verdi ki, evimizdə bir az ət və yağ olur ki, tapılsın, amma unu kim verəcəkdir, o məlum deyil. Mən ona dedim ki, göyün dəyirmanını işlədən kəs bizə un verər&quot;.

11. Əbdürrəşidi-sani Badkubeyi təvəllüd edibdir hicrətin 805-ci ilində ki, miladın 1403-cü tarixinə mütabiqdir. Əsərlərindən qalanı ərəb dilində yazdığı coğrafiya kitabıdır ki, onda rusların, slavyanların, varyakların, peçeneqlərin haqqında müfəssəl məlumat veribdir. Avropa üləmasından məşhur akademik Fren &quot;İbn Fədlan&quot; nam adlı təb olunmuş əsərində Əbdürrəşid Badkubeyi yazdığı coğrafiyadan bir çox məlumat əxz etmişdir.

12. Kəmaləddin Məsud Şirvani çox böyük üləmadan birisi hesab olunur. Uzun müddət Heratda Sutan Hüseyn Bayqarının zəmani-səltənətində müdərris olubdur. 905-ci tarixi-hicriyyədə Heratda vəfat edibdir. Xorasan üləma və hükəma firqəsi Kəmaləddin Şirvaninin elm və fəzlini kəmali-ehtiram ilə öz əsərlərində zikr ediblər.

13. Müsahib Gəncəvi--ki, Kərbəlayı Əlixan Ziyadoğlu ismilə məşhurdur,--Gəncə və Qarabağ bəylərbəyisi olubdur. Ziyadə xirədmənd, baxəbər və xoşsöhbət bir vücud imiş. Şah Abbas Səfəvinin lütf və inayətinə nail olduğu üçün &quot;Müsahib&quot; ləqəbi almışdı. Ümuri-məmləkətdə ziyadə mahir və durbin olduğundan maəda şerşünaslıqda yədi-beyzası var imiş. Özü dəxi şer deyərmiş və bir çox şer və qəzəlləri qalıbdır.

14. Molla Mirzə Şirvani ziyadə alim və fazil bir zat imiş ki, hər növ elmdən baxəbər və öz əsrinin filosofu sayılırmış. Üləma firqəsilə müttəsil müzakirə
və mübahisədə olub, hər kəsə ariz olan elmi müşkilat və şübhələri kəşfü bəyan edərmiş. Abbasqulu ağa Qüdsinin zamanında da Molla Mirzə Şirvaninin adı İranzəmində təhsin ilə yad olunarmış. Ömrünün axır vaxtlarını İsfəhanda və Kərbəlayi-müəllada üləma və müctəhidlər zümrəsində keçiribdir. Vəfatı da
orada olubdur, Şah Sultan Hüseyn Səfəvinin zəmani-səltənətində.

15. Molla Məhəmmad ibn Molla Nəşəfəli Badkubeyi öz əsrinin alim və fazil bir şəxsi imiş ki, hər növ elm və fənlərə dara imiş. Ziyadə xoşxülq, paktinət bir vücud olduğu üçün cümlənin hörmət və rəğbətini kəsb etmişdi. Mirzə Məhəmməd xani-dövvümün müəllimi və mürəbbisi olubdur. Bir neçə mötəbər əsərləri qalıbdır ki, onların cümləsindən Şeyx Bəhaəddinin &quot;Kəşkül&quot; nam ərəb lisanında yazdığı kitabın şərhi ilə farscaya tərcüməsidir. Bu tərcüməni Molla Məhəmməd Fətəli xanın fərmayişi ilə eləyibdir. Səhih rəvayətə görə, Molla Məhəmməd ilə Məhəmməd Çələbi Əlicəli sünnü və şiə məzhəb arasında olan nifaq və ədavəti götürüb, sülh və saziş etmək üçün xeyli müddət müzakirə və müşavirə ediblər və bu xüsusda Məhəmməd Çələbi ərəb dilində mötəbər bir kitab yazıbdır. Haman kitabı ərəbdən fars dilinə mərhum Abbasqulu ağa Qüdsi pədəri Məhəmməd xani-saninin buyurmağı ilə tərcümə eləyibdir.

16. Hacı Məhəmməd Çələbi Əlicəli Qübbə nahiyyəsində öz əsrinin bilikli və gözüaçıq alimlərindən sayılırmış. Hacı Məhəmməd Çələbinin hər elmdən xəbərdarlığı var imiş. Xüsəsən, ülumi-ehkami-şəriyyədə əmsalı yox imiş. Mərhum Çələbinin bir neçə mötəbər əsərləri qalıbdır ki, üləma indində məqbul və bəziləri dəsturüləməl hökmündədirlər. Hacı Məhəmməd Çələbi yeddi dəfə Həcc ziyarətinə gedibdir, vəfatı hicrətin 1223-cü ilində vaqe olubdur ki, miladın 1808-ci salına mütabiqdir. Zəmani ki, Mustafa xan rus qoşununun içində Quba həvalisində Şıxəli xan ilə müharibə edirlərmiş Hacı Məhəmməd Çələbinin cəsədini dəfn etmək üçün şəhər qəbiristanlığına gətirirlər. Bu əsnada alimin cəsədinə ehtiram göstəribən hər iki tərəf yaraq və əsləhələrini yerə qoyub, müvəqqəti sülh edirlər.

17. Məstəli Şirvani--ki, əsl adı Hacı Zeynalabidin ibn Axund İsgəndərdir.--təvəllüd edib şəhri-Şamaxıda hicrətin 1194-cü ilində ki, tarixi-məsihiyyənin 1779-cu salına mütabiqdir. Altı ay onun təvəllüdündən sonra atası Axund İsgəndər əhlü əyalını götürüb gedib Kərbəlayi-müəllaya. Məstəli Şirvani on yeddi yaşına kimi bəzi elmləri öz atasından və sair məşhur alimlərdən təhsil edibdir və cavan ikən dərvişlər silkinə daxil olub, dərviş Məsuməli şah Hindistaninin təlim və söhbətindən istifadə edir. Bundan sonra Bağdada köçüb, orada elm və biliyini kamala yetirmək üçün Nurəli şah İsfəhanidən başlayır dərs almağa. Elmini tamam edəndən sonra İraqi-əcəmə, Gilana, Şirvana və Azərbaycana səfər edib, hər məkanü məhəldə bir neçə vaxt iqamət edib, təcrübə və biliyini daha da artırır. Məstəli Şirvani Azərbaycandan azim olur Təbəristana, oradan Xorasana, Kürdüstana, Zabilistana və Kabula əzimət edir. Hər yerin üləma və hükəması ilə aşina olub, məclislərinə daxil olur. Xeyli müddət Həsənəli şahın xidmətində qalıb, hüsni-təvəccöhlərinə müvəffəq olur va onun vəfatından sonra--ki, vaqe olubdur Hindistanda Pişavərdə 1216-cı (1802) tarixində,--Məstəli Şirvani Pəncab səmtinə və oradan Dehliyə, Allahabada, Benqalya, Dəkənə və Hindistanın sair yerlərinə səfər edib. Bəd Hindistan və Xita cəzirələrini gedib gəzir.

Bundan sonra Məstəli Multandan keçib Kəşmirə, Müzəffərabada və oradan keçib Kabula, Təbəristana, Bədəxşana, Xorasana, İraqa və İraqdan Farsa. Bu uzun və pürzəhmət səyahətdən sonra Məstəli bir neçə müddət yorğunluğun almağa məcbur olur. Bir az rahat olandan sonra Məstəli yenə səyahət qəsdilə Ərəbistanın çox yerlərini və qərbi-cənubunda olan şəhər və qəsəbələri gəştü güzar edib, oradan Həbəşə keçibdir və bir az vaxt orada iqamət edəndən sonra Məkkəyə qayıdıbdır. Məkkədən Mədinəyə və Mədinədən Əlqahirəyə, oradan Qüdsi-Xəlilə və Qüdsdən Arçıblaq cəzirələrinin bəzini seyr edib İstambul tərəfinə azim olubdur və İstambulda bir müddət iqamət etdikdən sonra Rumeli şərqinə və Bolqarıstana gedib, o yerlərin əhalisi və övzaı ilə filcümlə tanış olur və bəd yenə İstambula qayıdıb və oradan Anadoluya, Diyarbəkr vilayətinə və Diyarbəkrdən Ermənistana və buradan Azərbaycan səmtinə azim olur. Azərbaycanın bir çox yerlərini gəzdikdən sonra Tehrana səfər edir.

Məstəli Şirvani hər iki səyahətində dünyanın yarısını gəştü güzar edib, altmışdan ziyadə müxtəlif ayin və adət üzrə yaşayan və yek-digərinə ziddü müğayiri-dinü məzhəb, ehkam və üsulunu icra edən miləl və əqvam ilə tanış olubdur və &quot;Riyaz&quot; adlı kitabında yuxarıda zikr olunan dinlər və məzhəblər babında və hər bir yerin tarix və coğrafiyasına və əhalisinin məişətinə dair ətraflı məlumat veribdir. Məstəli Şirvani bir neçə vaxt dərviş-məczub Əli şah Həmədaninin yanında qalıb, Nemətullah məzhəbilərin şeyxi və müəllimi olmağa xeyir-dua ilə icazə alıbdır. Amma dünyagir və nəfspərəst üləmadan bəzi onun ziddinə gedib, ədavət başlayıblar və onu dini-islama müğayir başqa bir əqidədə olmaqla Fətəli şahın nəzərində müttəhim və müqəssir ediblər.

Məzkur şahın qəzəbindən ehtiyat edib, Məstəli Şirvani əvvəlcə Şiraza və oradan Kirmana azim olur. Kirman hakimi İbrahim xandan çox iza və cəfalar çəkib axırda öz vətəni Şirvana müraciət eləyir və burada hicrətin 1236-cı tarixində--ki, miladın 1821-ci salına mütabiqdir,--evlənir. Amma vətənində çox vaxt sakin olmaq ona nəsib olmur. Təəhhülündən bir il sonra vəba naxoşluğu düşür və çox adamlar tələf olur. Məstəli əyalını götürüb İrana gedir. Bir az İsfəhanda və bəd Qum şəhərində sakin olur və burada öz &quot;Səyahətnamə&quot;sini yazır.&quot;

Abbasqulu ağa Qüdsinin zamanında Məstəli Şirvani Şirazda olurmuş və özü də həm ərkani-dövlət indində və həm camaat nəzərində möhtərəm və müəzzəz bir alim sayılırmış.

Burada adları zikr olunan məşhur qələm əhllərindən və üləmadan başqa Qafqaziyada hər bir əsr və zamanda sair möhtərəm və danişmənd şəxslər dəxi vücuda gəlibdir ki, özlərindən sonra əsərləri qalıbdır və o əsərlər cümlə ürəfa və ərbabi-kəmal indində məqbuldur. Mərhum Abbasqulu ağa onların tərcümeyi-hallarına dair məlumat verməyibdir; ancaq ismi-şəriflərini zikr etməklə iktifa edibdir. Şeyxlərdən məşhuru bunlar olub: &quot;Səlyanda Əbuəli Rudbari Səlyani, Şabranda Şeyx Yaqub Çərxi, Qubada Şeyx Əbdülkərim və Şirvanda Baba Rüknəddin Şirvani. Üləmadan: Sidqullah Bərdəvi, Hənəfi Qarabaği, İbrahim Ərşi, Ağdaşda Bürhanəddin Ağdaşi, Şəkidə Əbdürrəhim əfəndi Şəkui, Məhəmmədəmin əfəndi, Əyyub əfəndi, Baba əfəndi, Şirvanda Axund Şərif Şirvani, Bakıda Axund Nəcəfəli Badkubeyi və Dərbənddə Mollaağa Dərbəndi.

Şüəradan: Nişat, Ağaməsih Şirvani, Mirzə Əsgər, Zülüla Şirvani Yusif Kosa, Asəf, Molla Pənah Vaqif, Molla Vəli Vidadi, Mirzə Məhərrəm Məriz Qarabaği və Fətəli bəy hali Ziyadoğlu Gəncəvi.

Dağıstanda məşhur üləmadan bunların adları zikr olunur: Məhəmməd Qədəqi, İbrahim Ürəvi, Fazil İmaqi, Yusif Zərif Qumuqi, Davud Üsuli, Seyid Şünasi.

Yuxarıda isimləri zikr olunan şüəradan--ki, cümləsi xan əsrlərinə mənsubdurlar,--ən məşhuru Molla Pənah Vaqifdir ki, öz əsrinin və ondan sonra vücuda gələn bir çox şüəranın ustadı və pişrəvi olubdur. Sadə ana dilimizin şivəsində əvvəlcə şer yazan Molla Pənah Vaqif olubdur.

Kitabımızın əvvəlinci cildindən Molla Pənah dövrü başlanır. Çün Molla Pənah cavanlıq sinnindən əsl vətəni olan Qazax mahalını tərk edib, Qarabağ xanlığına hicrət eləyibdir və orada İbrahim xanın ən müqərrəb adamlarından birisi olub və ömrünün axırına kimi Qarabağda qalıb namü şöhrət qazanıbdır, ona binaən onun tərcümeyi-halına rücu etməkdən müqəddəm lazım bildik ki, yeni bina tutmuş Qarabağ xanlığının övzavü əhvalından şəmməi məlumat verək; bir halda ki, şairin sərgüzəştini Qarabağ xanlığının tarix və keyfiyyətindən ayırmaq olmaz və bundan maəda Şuşa şəhəri mənbeyi-fəzlü kamalat olub, bir çox mahir ədiblər və rəvantəb şairlər ərseyi-vücuda gətiribdir.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*004]]</text>
      <sha1>kgekyzxu0s3vxivpzmhu55two0bovr4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84710</id>
      <parentid>84687</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T05:34:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="37211" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = İbrahim İbn Əliyyün-Nəccar Xaqani
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Gəncə (məqalə)|Gəncə]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Molla Məhəmməd Bağdadi &quot;Füzuli&quot; təxəllüs|Molla Məhəmməd Bağdadi &quot;Füzuli&quot; təxəllüs]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Şirvan vilayətinin xaki-pakı pərvəriş verib yetirdiyi şüərayi-üzamdan ən məşhuru və müqtədiri İbrahim ibn Əlliyün-nəccar həkim Xaqanidir. Xaqaninin əvvəlcə təxəllüsü &quot;Həqayiqi&quot; imiş, amma sonra Xaqani-kəbirdən &quot;Xaqani&quot; ləqəbini götürmüşdür. Xaqani Azərbaycan torpağında ərseyi-dünyaya gəldiyinə görə, ol cənabı biz öz şüəramız silkinə daxil elədik. Həkim Xaqani, qövli-məşhura görə, Şirvan şahlarından Şah Sultan Xəlil Xaqanın əsrində zindəganlıq edirmiş. &quot;Atəşkədeyi-Azəri&quot;də dəxi həkim Xaqani İbrahim ibn Əliyyün-nəccar Şirvan şahlarından Xaqani-kəbirin və Alp Arslan Səlcuqinin müasiri olmağına şəhadət verilibdir.

Xaqaninin əsli Şamaxının yaxınlığında Məlhəm adlı qəryədəndir ki, bu halda dəxi haman kənd durur və əhalisi türk ilə qarışıq fars dilində danışırlar. Xaqaninin əsli Şirvandan olmağına bu şeri dəxi dəlalət edir:

Mən Hoseyne-əsr, əduyan Yəzido Şemre-mən
Ruzeqarəm comle aşuravo Şirvan Kərbəlast. [1]

[1] Tərcüməsi:
Mən əsrin Hüseyniyəm, düşmənlərim isə Yezidim, Şimirimdirlər,
Günlərim aşura, Şirvan isə mənim üçün Kərbəladır.

Xaqaninin atası Əlinin nəccar olmağına bu şeri şəhadət verir:

Nuh nə bəs elm daşt,
Gər pedəre-mən bodi
Qəntəre bəsti ze elm
Bər səre-tufan u. [2]

[2] Tərcüməsi:
Nuhun o qədər də elmi yox idi,
Əgər mənim atam onun yerində olsaydı,
Onun tufanının üstündə
Elm ilə körpü bağlardı.

Həkim Xaqani, məşhur qövlə görə, əyyami-tüfuliyyətdən zəkavət, ağıl və dirayət sahibi olduğunu öz felü qövlü ilə izhar edirmiş və özünün də bir kəsdən və bir şeydən qorxusu yox imiş. Ziyadə cürətli, zirək və hazırcavab bir uşaq imiş. Belə rəvayət olunur ki, bir dəfə balaca İbrahim öz yoldaşları ilə kəndin ətrafında oynamağa məşğul ikən ittifaqən şah öz müqərrəbləri ilə haman yerdən keçib şikara gedirmiş. Uşaqlar şah təntənəsini və üstünün adamlarını gördükdə qorxudan qaçıb dağılıblar. Amma balaca İbrahim güzərgahda rast durub yerindən tərpənməyibdir. Uşağın belə cürətlə yol üstə durmağı şahın diqqətini cəlb edib. Atını ona sarı sürüb ondan soruşubdur ki, sən burada nə qayırırsan? Uşaq cavab veribdir ki, mən burada çör-çöp düşürürəm. Şah soruşubdur ki, çöp--çöpdür, bəs çör nədir? İbrahim cavab veribdir ki, çör--dik duranıdır, çöp--yıxılanı.

Uşağın belə cürətli və hazırcavab olmağı şahın xoşuna gəlib ondan soruşubdur ki, kəndinizdə böyük sayılan kimdir? Uşaq cavab veribdir ki, camış. Şah gülümsünmüş deyibdir ki, mən dediyim o böyük deyil. Mən dediyim odur ki, hərgah sizin kəndə özgə yerdən bir şəxs gəlsə, kim onun qabağına çıxıb söz danışar? Uşaq cavab veribdir ki, it. İbrahimin bu sayaq hazırcavablığı şaha dəxi də artıq xoş gəlib, istəyib ona bir qızıl bağışlasın, amma uşaq almayıbdır ki, atam məni döyər. Şah səbəbini soruşduqda İbrahim cavab verib ki, atam belə zənn elər ki, mən onu oğurlamışam. Şah buyurub ki, atan bunu haradan alıbsan--deyib xəbər alsa, cavab ver ki, şah bağışlayıbdır. İbrahim cavabında deyib ki, yox, atam onda heç inanmaz. Şah səbəbini soruşduqda İbrahim deyibdir ki, atam deyər ki, yalan deyirsən, əgər şah versə, çox verərdi, bir qızıl verməzdi. Bu gunə sual-cavabdan sonra şah balaca İbrahimin ağıl və fərasətini görüb əmr edibdir ki, onu gətirsinlər şəhərə. Burada--şahın sarayında təlim və tərbiyə alıbdır.

Bu rəvayətin nə dərəcədə mötəbər və doğru olduğuna bir söz deməyib, ancaq bunu inkar edə bilmirik ki, həkim Xaqani səbilikdən Şah Sultan Xəlilin sarayına düşüb, orada tərbiyə və təlim almışdır və hənuz cavan ikən şer deməklikdə artıq məharət büruz etmişdir. Şah Xaqaninin belə təbi-rəvan sahibi olduğunu müşahidə buyurub, onu &quot;Fələki&quot; təxəllüslü başqa bir tizfəhm və xoştəb, cavan şair ilə Gəncəyə--məşhur Əbülüla şairin yanına fünuni-şerdə təlim almaq üçün göndəribdir. Xaqani bir neçə müddət Əbülülanın təhti-tərbiyəsində qalıb və fünuni-şerdə lazimeyi-məlumat kəsb etdikdən sonra ustadının qızını alıbdır. Və bu qız aqilə və cəmilə olduğu üçün Fələki dəxi buna müştəri düşür, amma qız Xaqaniyə nəsib olur. Bundan sonra Xaqani vətəni Şirvana müraciət edib şahın hüzurunda böyük mənsəb sahibi olubdur.

Bəzi rəvayətə görə, Xaqani cahü rütbə axtaran və şöhrət sevən, qeyzli və tündməcaz bir vücud imiş ki, çox kəslərə ondan qövlən və felən zülm və cəfalar yetərmiş və xəlayiq onu dürüşt və bədxasiyyət olduğu üçün dost tutmazlarmış. Amma &quot;Atəşkədeyi-Azəri&quot;də belə rəvayət olunur ki, həkim Xaqani axirül-əmr tərki-riyasət və təcridi-ixtiyar qılıb, riyazət və mücahidəti-batinini özü üçün eyni-səlah görüb dövləti işlərdən dəstbərdar olmuşdur və səlatinə qulluq etməkdən boyun qaçırdığı üçün bir neçə müddət məhbus olmuşsa da, yenə divani xidmətləri qəbul etməmişdir. Və bir rəvayət də budur ki, Həccə gedib, övdətində Üzi adlanan bir qövmün əlinə əsir düşüb. Dini-məsihi qəbul etmək təklifi olunmuşdur və lakin Xaqani bu təklifi rədd etmişdir və bu səbəbdən bir monastrda həbs olunmuşdur. Hər halda bir xeyli vaxt məhbus qalıb və məhbusiyyəti haqqında əşarı vardır. Həccdən qayıdan zamanı İraqdan keçməklə bu xittələrin əhvalını öyrənib &quot;Töhfətül-İraqeyn&quot; ünvanı ilə bir kitab yazmışdır.

Bundan əlavə &quot;Həft iqlim&quot; ünvanı ilə bir mənzuməsi və mürəttəb bir divanı vardır. Və &quot;Atəşkədə&quot;də həkim Xaqaninin vəsfində yazılmış bu sətirləri təbərrükən burada zikr edirik: &quot;…. və behəmrahiye-karavne-niyaze-rahnəvərd badiyeye-hicaz gəşte və məsnəviye--&quot;Tohfətol-İraqeyn&quot;ra dər ərze-rah benəzm avərde və əlhəq dər hiç fənn əz fonune-nəzm əz fohule-ostadan kəmtər nist. Dər fənne-soxənvəri tərze-xassi extera kərde sahebe-məaniye-bolənd və əlfaze-delpəsənd əst&quot;. [3]

[3] Tərcüməsi:

Ehtiyaç karvanının yoldaşlığı ilə hiçaz səhrasına getmiş və yolda &quot;Töhfətül-İraqeyn&quot;i nəzmə çəkmişdir. İnsafən, o, nəzm elmlərinin heç birində məşhur ustalardan əskik deyil. Söz sənətində o, xüsusi üslub ixtiraçısı, yüksək mənalar və ürəyə yatan ifadələrin sahibidir.

Belə rəvayət olunur ki, Xaqani ustadi-möhtərəmi olan qaynatasını incidib və bir həcv yazmaq ilə mükəddar və rəncidəxatir etmişdir. Əsirəddin Axsikəti ilə müasir olub, mükatibə təriqi ilə beynlərində bir çox müşairələr vüqu bulmuşdur və atidəki iki beyt Əsirəddin Axsikətiyə qarşı söyləmiş olduğu bir fəxriyyəsindəndir:

Be kerdqar ke doure-zəman pədid avərd,
Ke dour doure-mənəsto zaman zəmane-mənəst.
Mənəm bevəhye-məani peyəmbəre-şoəra--
Ke, moceze-soxən emruz dər bəyane-mənəst. [4]

[4] Tərcüməsi:
Zamanın dövranını yaradan allaha and olsun--
Ki, dövr mənim dövrümdür, zaman mənim zamanımdır.
Mənalar vəhyində şairlərin peyğəmbəri mənəm,
Çünki bu gün söz möçüzəsi mənim ifadəmdədir.

Xaqaninin vəfatı Təbrizdə olubdur, hicrəti-rəsulun 582-ci sənəsində və orada Sürxab adlanan məhəldə dəfn olunubdur. Çün şüəra silkindən cəmi-kəsir onun civarında mədfundur, ona binaən o yer &quot;Məqbərə-tüş-şüəra&quot; adı ilə məşhurdur (&quot;Bahariyyat&quot;ını dəxi Təbrizdə inşa qalıbdır). Xaqaninin asari-qələmiyyəsindən nümunə üçün burada onun günəşə xitabən yazdığı kəlamı zikr edirik:

Ey mohre-dəhane-ruzedaran,
Candaruye-ellate-bəharan.
Əz səhme-to dər neqabe-xəzra,
Məstureye-səd hezar rəna,
Əz feyze-to dər do qahvare,
Do henduye-tefle-şirxare,
Darəd ze to ruye-rumiyan ab,
Girəd ze to muye-zəngiyan tab.
Dibaçeye-rumra ze to rəng,
Aineye-zəngra ze to jəng,
Zər paşiyo naqoşade gənci,
Təb dariyo nakeşide rənci.
Gəh kousəre omre-zay başi.
Gəh atəşe-canqozay başi,
Ba anke berəhnegi gəzini,
Zərbəft dəhi behər ke bini.
Hər mah bepeyke-asemani,
Xələt dəhiyo va setani.
Ya xələ mədeh bezirdəstan,
Ya dadeye-xiş baz məstan.
Meyle-to berouzənəm çera nist,
Dər rouzənəm axər əjdəha nist,
Dər rouzəne-an yeki foruzi,
Kəz rouzəne-pəst yaft ruzi.
An nur ke bidəriğ bari,
Əz Xaqaniye-xod dəriğ dari.
An kəs ke bezər qəvist rəyəş,
Zərbənde şemoro zər xodayəş,
Dər kiseye-hər ke zər foru şod,
Çon kise tənab dər gəlu şod.
Zər çist ço atəşe-fesorde,
Xaki bimar bəlke morde.
Ləl ərçe şərareist xoşrəng,
Xunist fesorde dər dele-səng.
Mərd əz peye-ləl o zər nəpuyəd,
Tefləst ke sorxo zərd cuyəd. [5]

[5] Tərcüməsi:
Ey oruç tutanların ağzının möhürü,
Bahar xəstəliklərinin çan dərmanı,
Sənin qorxundan yaşıl niqabda
Yüz min gözəl gizlənmişdir. .
Sənin mərhəmətindən iki beşikdə
İki hindu südəmər uşaq var.
Rumluların üzü səndən su alır,
Zənçilərin saçı qıvrımlığını səndən alır,
Rum dibaçəsi, səndən rəng alır,
Zənçilərin guzgüsü səndən pas alır.
Xəzinə açmadan qızıl səpirsən,
Əziyyət çəkmədən qızdırırsan.
Gah ömür doğan bir gövsər,
Gah can yandıran od olursal.
Özün lutlüyu seçdiyin halda
Hər kəsi gördükdə, ona zərbafta verirsən.
Hər ay asimanın peykinə (aya)
Xələt verir və geri alırsan.
Ya əlinin altındakılara xələt vermə,
Ya da öz verdiyini yenidən alma.
Mənim bacama nə üçün meyl eləmirsən,
Mənim baçamda ki, əjdaha yoxdur!
Sən onun bacasını işıqlandırırsan--
Ki, aşağı baçada ruzu tapır.
Müzayiqəsiz yağdırdığın nuru
Öz Xaqanindən əsirgəyirsən.
O kəsin ki, qızıla meyli çoxdur,
Onu qızılın qulu say, qızılı onun allahı.
Hər kəsin ki, kisəsinə qızıl girdi,
Kisə kimi boğazına kəndir keçir.
Qızıl nədir? Sönmüş od kimidir,
Xəstə, ölü bir torpaq kimidir.
Ləl hərçənd ki, xoşrəng bir qığılçımdır,
Daşın qəlbində donmuş bir qandır.
Kişi qızıl və ləl ardınça qaçmaz,
O uşaqdır ki, qırmızı və sarı [rəngləri] sevər.

Qəzəliyyatından bir neçə fərdlər--ki, &quot;Atəşkədeyi-Azəri&quot;də məsturdur,--burada zikr olunur:

Ey sobhdəm bebin bekoca miferestəmət,
Nəzdike-aftabe-vəfa mnferestəmət.

İn sər bemohre-name bean mehreban resan,
Kəsra xəbər məkon ke koca miferestəmət.

Can yek nəfəs derəng nədarəd, qozəştənist,
Vər nə, bein şetab çera miferestəmət.

İn dərdha ke bər dele-Xaqani əmədəst,
Yek-yek bequy, bəhre-dəva miferestəmət. [6]

[6] Tərcüməsi:
Ey sübhdəm, gör səni hara göndərirəm,
Səni vəfa günəşinin yanına göndərirəm.
Bu başı möhürlü məktubumu o mehribana çatdır,
Kimsəyə xəbər vermə ki, səni hara göndərirəm.
Can bir an aram tapmır, keçəridir,
Yoxsa səni nə üçün belə tələsik göndərirəm?!
Xaqaninin ürəyinə gələn bu dərdləri
Bir-bir söylə, səni dərman üçün göndərirəm.

* * * * *

Dərdi ke məra həst bemərhəm nəforuşəm,
Gər afiyətəş sərf dəhi həm nəforuşəm.

Bər kurdelan suziye-İsa nəseparəm,
Bər mordedelan reşteye-Məryəm nəforuşəm.

Ey xace məno to çe foruşim bebazar,
Şadi nəforuşi tovo mən ğəm nəforuşəm. [7]

[7] Tərcüməsi:
Məndə olan dərdi dərmana satmaram,
Üstəlik əbədi sağlamlığı da versən, satmaram,
İsanın çilvələnməsini korlara tapşırmaram,
Ölüqəlblilərə Məryəmin boyunbağısını satmaram.
Ey xaçə, mən və sən bazarda nə sataq?
Sən şadlıq satmazsan, mən də qəmimi satmaram.

* * * * *

Xəyyate-ruzeqar bebalaye-hiç kəs
Pirahəni-nəduxt ke, axər qəba nəkərd. [8]

[8] Tərcüməsi:
Zəmanə dərzisi heç kəsin əyninə
Elə bir köynək tikmədi ki, axırı don olmasın.

Cənnətməkan Abbasqulu ağa &quot;Qüdsi&quot; təxəllüs--ki, onun tərcümeyi-halı gələcəkdə zikr olunacaqdır,--&quot;Gülüstani-İrəm&quot; adlı kitabında Nizaminin və Xaqaninin müasirlərindən və onlardan sonra Qafqaziyada vücuda gələn üləma, şüəra və hükəma barəsində filcümlə məlumat veribdir. Heyfa ki, &quot;Gülüstani-İrəm&quot;-in farsi nüsxəsi əlimizə düşmədi və lazımi qədərincə ondan istifadə edə bilmədik. Ancaq rus dilinə tərcümə elədiyi bir nüsxəsi müvəqqəti əlimizə keçdi. Fürsəti qənimət bilib, aşağıda təhrir olunan məlumatı rusdan türkə çöndərməklə məcmuəmizi zinətləndirdik. Abbasqulu ağa yazır: &quot;…. Və hər əsrin ruhu və övzayi-əhvalı və hər bir millətin dərəceyi-kəmalı, tərəqqi və təməddünü ol əsr və millət hasilə yetirdiyi ədəbiyyatdan və əsari-ətiqədən müşahidə olunur. Qafqaziyanın cənubi-şərqində həddən ziyadə xərabə şəhər, qəsəbələr, uçuq hasar və minarələr, qədim məbədgahlar (monastrlar), Aranzəmində həvariyyundan müqəddəs Şəmunun qəbri, Bərdədə, Gəncədə, Şamaxıda və Bülbülə kəndində imamzadələrin rövzeyi- mütəhhərələri və bunlardan əlavə Şirvan, Şəki, Gəncə, İrəvan, Qarabağ mahallarında bir çox möhtərəm seyidlərin, şeyxlərin və pirlərin qəbirləri ona şəhadət verir ki, keçmişdə bu yerlər üləma, ürəfa və şüəra mərkəzi olubdur. Bu yerlərin mötədil abü həvası, münbit torpağı, qalın meşələri, dilgüşa və basəfa dağları və təpələri, laləzar çəmən və səhraları, meyvəli və güllü bağ və bostanları hər qisim nemət və meyvəcat yetirməkdədir. Bu cəhətə ən qədim əsrlərdən müxtəlif qövm və tayfaların nəsli burada sükunət ediblər. Müxtəlif şəkil və heykəldə, siyrət və surətdə olan millətlərin övladı bu yerlərdə bənd olub qalıblar. Onlardan hər biri elm və hünərindən, cibilli istedad və qabiliyyətindən, ayin və adətlərindən və xasiyyətlərindən bir nişan və əlamət qoyublar. Belə ki, Qafqaz əhalisi bir çox mənəvi dövlət və irslərə varis olublar və şəklü şəmayildə dəxi qeyri millətlərdən tərcih tapdıqları cəhətə Qafqaziya ünsürünə (rasasına) Avropa millətləri dəxi özlərini mənsub qılıblar.

Fəqət Qafqaz xittəsi sabiqdə müttəsil dava və qovğa meydanı olub, bir an vuruşma və toqquşmadan asudə qalmayıblar. Bununla belə bu yerlər üləma, hükəma və şüəra sinfindən xali qalmayıbdır. Burada bir çox mötəbər və müqtədir şəxslər vücuda gəliblər ki, hər biri öz əsrinin fəridi və mümtazı olubdur. Və bunu da bilmək gərəkdir ki, Qafqaz torpağından çıxıb başqa diyara mühacirət edən kəslər qürbət vilayətlərdə və əcnəbi məmləkətlərdə böyük nam və şöhrət qazanıblar.

Şirvan şahlarının zəmani-səltənətlərində--ki, dörd yüz ildən ziyadə çəkibdir,--bu yerin əhalisi eyni-əmnü asayişdə yaşayıb, vilayəti abad və məmur qılıblar. Səfəvilər əsrinin ibtidasında Qafqaziyanın bəzi yerlərində osmanlılar ilə əcəmlər arasında bir çox müharibələr vüqua gəlməklə belə vilayətin övzaü nizamı pozulur. Ancaq Şah Abbasi-dövvüm Qafqazın şərq səmtini təsxir etdikdən sonra təzə nizam və qanun təsis eləyir və bu əmnü asayiş Şah Sultan Hüseynin zəmani-səltənətinədək davam edir. Vəli Nadir şah zühur edib Dağıstanın üstünə hücum qılır. Yenə davalar başlanır; hər tərəfdən qan sel kimi axır, övzayi-məmləkət nizami-qaydadan düşür….

Bununla belə əlimizə düşən pərişan namələrdən istifadə edərək zeyldə adları zikr olunan üləma və əhli-qələmlərimizin tərcümeyi-hallarına və əsərlərinə dair müxtəsərən məlumat veririk:

1. Şeyx Əbuabdullah Əli ibn Məhəmməd Badkubeyi bir çox mötəbər müvərrixlərin yazdıqlarına görə, din və dünya elmlərindən baxəbər bir vücud imiş. Cavan sinnindən başlayıb əsrinin mötəbər üləmasından elm təhsil etməyi. Onun müdərrisləri Şeyx Abdullah Xəfif və Şeyx Əbülqasım Kaşifi kimi böyük alimlər olubdur. Məşhur Şeyx Əbuseyid Əbülxeyr ilə onun arasında bəzi elmi və fənni mübahisələr vüqua gəlibdir. Şeyx Əbülabbas ilə mabeynlərində ülfət və dostluq əlaqə bağlayıbdır. Məzkur Əbülabbas Şeyx Əbüabdullah Əli Badkubeyinin alim və fazil bir vücud olmağını öz əsərlərində zikr və təsdiq edibdir. Şeyx Əbuabdullah ömrünün axırlarında dünyadan və xalqdan qəti-əlaqə edib, Şirazın yaxınlığında bir mağarada etikaf və ibadətə əyləşir. Burada şeyxi öz əsrinin məşhur üləma və füzəlası ziyarət edərmiş. Vəfatı hicrətin 442-ci tarixində vaqe olubdur ki, miladın 1051-ci ilinə mütabiqdir. Asari-qələmiyyəsi olubsa da, bizə erişməyibdir.

2. Məhsəti Gəncəvi vəcihə və nəcibə bir qız imiş. Sultan Səncər Səlcuqinin sarayında artıq şöhrət kəsb etmişdi. Fünuni-şerdə ən zərifə və qabilə
bir vücud imiş, təbiəti-şeriyyəsi var imiş. Gözəl və dilpəsənd qəzəllər inşad edərmiş. Əşarü asarından bir çox nümunələr &quot;Atəşkədə&quot;də məsturdur.

3. Fələki Şirvani öz əsrinin ən məlumatlı və xoştəb şairlərindən birisi hesab olunur. Onun əsl adı Məhəmməddir və necə ki, yuxarıda zikr olundu, Xaqaninin müasiri və dostu imiş. Rəvayət olunur ki, cavanlıq sinnində ikən bir münəccimin oğlu ilə dostlaşıb, onun atasından münəccimlik elmini öyrənmişdi və bu elmdə artıq məharət və qabiliyyət büruz etmişdi. Fünuni-şerdə dəxi ustadi-şüəra Əbülüladan təlim almışdı və münəccimlik elmini sevdiyindən &quot;Fələki&quot;
təxəllüsü götürmüşdü. Bir çox əşarı &quot;Təzkirətüşşüəra&quot;da zikr olunubdur. Onlardan ən məqbul və səlisi Şirvan mənuçehrlərinin şənində yazdığı qəsidələrdir.

4. İzzəddin Şirvani dəxi Xaqaninin müasiri olub, ziyadə danişmənd və maarifpərvər bir vücud imiş. Dövlətmənd və alitəb, bir şəxs olduğu üçün müdam onun məclisi ürəfa, üləma və şüəra ilə ziynətlənərmiş; şüəra sinfinə cümlədən ziyadə riayət göstərərmiş və bəzi kəlami-bəliğindən müqtədir şair olduğu görünür.

5. Mücirəddin Beyləqani cavan ikən Şirvana azim olub, burada həkim Xaqaniyə şagird olur. Fünuni-şerdə ondan təlim alıb, özü dəxi şer yazmaqda mahir olur. Xaqani yazdığı əşarü kəlamın üzünü ağardarmış. Şirvanda olan vaxtı Mücirəddin Xaqaninin əqrəbalarından birisinin qızına aşiq olub, onu almaq istəyir, vəli biçiz və fəqir şair mən olunur və öz müəllimindən gözlədiyi köməyi və tərəfdarlırı görməyib, məyusanə Azərbaycan diyarına azim olur və burada öz kamal və mərifəti sayəsində Atabəyin ən müqərrəb adamlarından birisi olur. Atabəyin vasitəsilə Qızıl Arslanın və fərzəndi Sultan Toğrulun hüzuruna müşərrəf olur. Hər iki sultanın şənlərində gözəl qəsidələr inşad qılmışdı.

6. Hüseyn ibn Əli Seyid Zülfüqar Şirvani özünün elmi və təbiəti-şeriyyəsi ilə iştihar bulmuşdu. Şirvan vüzərasından Sədr Səid onun yazdığı bir qəzələ əvəz olaraq yeddi xarvar ipək ona bəxş etmişdi. Axır vaxtlarda Seyid Zülfüqar Xorasana əzimət edib, orada Sultan Məhəmmədin təcümeyi-halını və ümurisəltənətdə icra etdiyi gözəl tədbirlərini nəzm ilə yazmışdı. Sonra Hülaku xanın oğlu Əbakə xanın vəziri Atabəy Yusif Seyid Zülfüqarı ömrünün axırına kimi öz təhti-himayəsinə alıb, şairin haqqında lütfü ehsanatını əsirgəməzdi. Seyid Zülfüqar Əbakə xanın zəmani-səltənətində Təbrizdə vəfat edibdir və &quot;Məqbərətuş-şüəra&quot;da dəfn olunubdur.

7. Əbusəid Abdal Badkubeyi bəzl və ehsanı ilə və mehmannəvazlığı ilə şöhrət kəsb etmiş dərvişsifət bir zat imiş. Bakı şəhərinin yaxınlığında sükunət edərmiş. Cüzi mədaxilinə qane olmaqla belə füqəraya kömək və evinə gələn qonağa hörmət və inayət göstərərmiş. Padşahlardan fərman ilə ona verilmiş neft quyusundan və Şibanidəki əkin yerlərindən yetişən məhsulat, fərmanların hökmüncə, onun vəfatından sonra da füqəra və məsakinə təqsim olunarmış və qəbrinin üstündə olan mücavirlərə vəzifə verilərmiş və lakin müruri-əyyam ilə Şirvan şahlığında vüqua gələn inqilab və siyasi hadisələr təsirindən Əbusəidin məscid və hücrələri və müsafirxanası təxrib və qəbri sədəmeyi-ruzgardan torpaq ilə yeksan olur.

Hicrətin 1232-ci tarixində ki, miladın 1817-ci sənəsinə mütabiqdir, Hacı Qasım bəy vələdi-Mənsur xan Badkubeyi Əbusəidin qəbrini axtarıb tapır və məscidini hücrələri ilə və müsafirxanası ilə tərmim qıldırır. Məscidin və müsafirxananın və neft quyusunun açılmağından yəqin olunur ki, bu haman dərviş Əbusəidin binalarıdır ki, onun vəsfi-şənində Məhəmməd ibn Mahmud &quot;Nəfayisül-fünun&quot; adlı kitabında bu minval yad etmişdi ki, Hülaku xanın nəvəsi Sultan Məhəmməd xan Xudabəndə--ki, miladın 1314-cü tarixində tamami İrana padşahlıq edirmiş, Badkubə şəhərinin canibində bir dərvişə rast gəlir ki, orada bir neft quyusu qazdırıb, onun mədaxili ilə həm özü məaş edərmiş və həm də müsafirlərə və füqəraya xərc qılarmış. Dərviş məzkur adətinə görə, padşaha da ziyafət tərtib qılır. Sultan Məhəmməd Xudabəndə dərvişin bu himmət və alitəbliyini gördükdə ona pürqiymət töhfələr bəxşiş eləyir, vəli Əbusəid qəbul etməyib deyir: &quot;O qədər ki, mənə lazımdır, varımdır. Daha başqa şeyə ehtiyacım yoxdur!&quot; Əbusəidin cavabı sultana o qədər xoş gəlir ki, onun əlini sıxıb, dost və qardaş olmağına əhdü peyman edir. Dərviş bəzi vaxtı dostuna cüzi hədiyyələr göndərərmiş və sultan o hədiyyələri satdırıb onlardan hasil olan məbləğə özü üçün kəfənağı aldırmağı vəsiyyət etmişdi.

Əbusəidin asari-qələmiyyəsindən bizə bir şey vasil olmayıbdır.

8. Seyid Yəhya Badkubeyi hicrətin səkkizinci əsrində bu vilayətdə böyük alim və müdərrislərdən hesab olunurmuş. Qafqazın hər tərəfindən tələbə və suftələr
onun başına cəm olub, elm mərifət kəsb edərlərmiş. Ülumi-diniyyəyə dair bir çox mötəbər əsərləri vardır. Seyid Yəhyanın adı bəzi şəri kitablarda kəmali-
ehtiram ilə zikr olunubdur. Onun ibadət etdiyi hücrə və mədrəsəsi Abbasqulu ağa Qüdsinin əsrində mövcud imiş. Məscid mərhumun adı ilə təsmiyə olunub--&quot;Seyid Yəhya məscidi&quot; adlanarmış.

9. Şeyx Molla Yusif Müsküri əslən ərəb imiş. Abavü əcdadı hicrətin yeddinci əsrində Mədinədən Qafqaza hicrət ediblər və ibtidada Qarabağ mahalında
sakin olarlarmış. Bədə Qarabağdan Quba mahalına köçüblər və burada &quot;Müskür&quot; adlı məhəldə Şeyx Molla Yusif təvəllüd edibdir. Şeyxi-məzkur ibtidai təlimdən sonra Seyid Yəhya Badkubeyinin hüzuruna gedib, ondan ülumi-ilahiyyəni və ehkami-şəriyyəni təhsil etməyə başlayır. Seyid Yəhyanın təhti-tərbiyəsində şeyx xeyli müddət kəsbi-kəmal edib öz zehn və istedadı ucundan bir çox elmlərə dara olur və ustadi-möhtərəmi onun müdərrisliyinə xeyir-dua edib yola salır. Şeyx Molla Yusif öz vətəninə müraciət edib müdərrisliyə qurşanır və bir çox möhtərəm şəxslər onun tədris və təlimi bərəkətindən ad və şöhrət qazanırlar, xüsusən, onun istəkli şagirdi qubalı Şeyx Məhəmməd öz əsrinin fəridi olur. Şeyx Molla Yusifin nəsli camaat içində və el arasında həmişə əziz və möhtərəm sayılıblar. O qəryədə ki, şeyx dəfn olubdur və onun övladı sakindirlər, şeyxin adı ilə məzkur qəryə təsmiyə olunubdur--&quot;Şeyxulla&quot; kəndi adlanır. Şeyx Molla Yusifin əsərlərindən bizə yetişən onun ərəb dilində &quot;Bəyanul-əsrar&quot; adlı yazdığı kitabıdır. Bu kitab bir müqəddimədən və iyirmi dörd babdan ibarətdir ki, məalı insanın əhvalı-ruhiyyəsinə və əxlaqü ətvarına şamildir. Şeyx vəfat edibdir hicrətin səkkizinci əsrinin axırlarında.

10. Bədr Şirvani öz əsrində ən zərif şairlərdən birisi hesab olunurmuş. Şerşünaslıqda və elmi-tənqiddə artıq dərəcədə məharəti var imiş. Xeyli zaman Şirvanda nazü nemət içrə möhtərəm yaşayıb. Əsərlərindən bir neçəsi bizə yetişibdir. İranın məşhur şairlərindən Katibi Turmizi Bədr Şirvaninin ziyarətinə Şirvana gəlib, xeyli vaxt aralarında fünuni-şer və ədəbiyyat babında mübahisələr olubdur. Dövlətşahın dilindən rəvayət olunur ki, Şirvan valisi Əmir İbrahim Katibinin bir şerinə bədəl olaraq ona on min dinar qızıl bağışlayır. Bu məbləği Katibi bir ayın müddətində Şirvan karvansarasında sərf eləyir: o, pulun bir hissəsini fəqir şairlərə və bir hissəsini də füqəraya verir, bir hissəsini də oğurlayırlar. Belə ki, ay tamam olmamış Katibinin yeməyə bir batman unu da qalmır. Bu halda Əmir İbrahimə aşağıdakı məzmunda bir şer yazıb göndərir: &quot;Dünən aşpazıma əmr etdim ki, mənim və qonağımın aclığını rəf etmək üçün bağri bişirsin. Aşpaz mənə cavab verdi ki, evimizdə bir az ət və yağ olur ki, tapılsın, amma unu kim verəcəkdir, o məlum deyil. Mən ona dedim ki, göyün dəyirmanını işlədən kəs bizə un verər&quot;.

11. Əbdürrəşidi-sani Badkubeyi təvəllüd edibdir hicrətin 805-ci ilində ki, miladın 1403-cü tarixinə mütabiqdir. Əsərlərindən qalanı ərəb dilində yazdığı coğrafiya kitabıdır ki, onda rusların, slavyanların, varyakların, peçeneqlərin haqqında müfəssəl məlumat veribdir. Avropa üləmasından məşhur akademik Fren &quot;İbn Fədlan&quot; nam adlı təb olunmuş əsərində Əbdürrəşid Badkubeyi yazdığı coğrafiyadan bir çox məlumat əxz etmişdir.

12. Kəmaləddin Məsud Şirvani çox böyük üləmadan birisi hesab olunur. Uzun müddət Heratda Sutan Hüseyn Bayqarının zəmani-səltənətində müdərris olubdur. 905-ci tarixi-hicriyyədə Heratda vəfat edibdir. Xorasan üləma və hükəma firqəsi Kəmaləddin Şirvaninin elm və fəzlini kəmali-ehtiram ilə öz əsərlərində zikr ediblər.

13. Müsahib Gəncəvi--ki, Kərbəlayı Əlixan Ziyadoğlu ismilə məşhurdur,--Gəncə və Qarabağ bəylərbəyisi olubdur. Ziyadə xirədmənd, baxəbər və xoşsöhbət bir vücud imiş. Şah Abbas Səfəvinin lütf və inayətinə nail olduğu üçün &quot;Müsahib&quot; ləqəbi almışdı. Ümuri-məmləkətdə ziyadə mahir və durbin olduğundan maəda şerşünaslıqda yədi-beyzası var imiş. Özü dəxi şer deyərmiş və bir çox şer və qəzəlləri qalıbdır.

14. Molla Mirzə Şirvani ziyadə alim və fazil bir zat imiş ki, hər növ elmdən baxəbər və öz əsrinin filosofu sayılırmış. Üləma firqəsilə müttəsil müzakirə
və mübahisədə olub, hər kəsə ariz olan elmi müşkilat və şübhələri kəşfü bəyan edərmiş. Abbasqulu ağa Qüdsinin zamanında da Molla Mirzə Şirvaninin adı İranzəmində təhsin ilə yad olunarmış. Ömrünün axır vaxtlarını İsfəhanda və Kərbəlayi-müəllada üləma və müctəhidlər zümrəsində keçiribdir. Vəfatı da
orada olubdur, Şah Sultan Hüseyn Səfəvinin zəmani-səltənətində.

15. Molla Məhəmmad ibn Molla Nəşəfəli Badkubeyi öz əsrinin alim və fazil bir şəxsi imiş ki, hər növ elm və fənlərə dara imiş. Ziyadə xoşxülq, paktinət bir vücud olduğu üçün cümlənin hörmət və rəğbətini kəsb etmişdi. Mirzə Məhəmməd xani-dövvümün müəllimi və mürəbbisi olubdur. Bir neçə mötəbər əsərləri qalıbdır ki, onların cümləsindən Şeyx Bəhaəddinin &quot;Kəşkül&quot; nam ərəb lisanında yazdığı kitabın şərhi ilə farscaya tərcüməsidir. Bu tərcüməni Molla Məhəmməd Fətəli xanın fərmayişi ilə eləyibdir. Səhih rəvayətə görə, Molla Məhəmməd ilə Məhəmməd Çələbi Əlicəli sünnü və şiə məzhəb arasında olan nifaq və ədavəti götürüb, sülh və saziş etmək üçün xeyli müddət müzakirə və müşavirə ediblər və bu xüsusda Məhəmməd Çələbi ərəb dilində mötəbər bir kitab yazıbdır. Haman kitabı ərəbdən fars dilinə mərhum Abbasqulu ağa Qüdsi pədəri Məhəmməd xani-saninin buyurmağı ilə tərcümə eləyibdir.

16. Hacı Məhəmməd Çələbi Əlicəli Qübbə nahiyyəsində öz əsrinin bilikli və gözüaçıq alimlərindən sayılırmış. Hacı Məhəmməd Çələbinin hər elmdən xəbərdarlığı var imiş. Xüsəsən, ülumi-ehkami-şəriyyədə əmsalı yox imiş. Mərhum Çələbinin bir neçə mötəbər əsərləri qalıbdır ki, üləma indində məqbul və bəziləri dəsturüləməl hökmündədirlər. Hacı Məhəmməd Çələbi yeddi dəfə Həcc ziyarətinə gedibdir, vəfatı hicrətin 1223-cü ilində vaqe olubdur ki, miladın 1808-ci salına mütabiqdir. Zəmani ki, Mustafa xan rus qoşununun içində Quba həvalisində Şıxəli xan ilə müharibə edirlərmiş Hacı Məhəmməd Çələbinin cəsədini dəfn etmək üçün şəhər qəbiristanlığına gətirirlər. Bu əsnada alimin cəsədinə ehtiram göstəribən hər iki tərəf yaraq və əsləhələrini yerə qoyub, müvəqqəti sülh edirlər.

17. Məstəli Şirvani--ki, əsl adı Hacı Zeynalabidin ibn Axund İsgəndərdir.--təvəllüd edib şəhri-Şamaxıda hicrətin 1194-cü ilində ki, tarixi-məsihiyyənin 1779-cu salına mütabiqdir. Altı ay onun təvəllüdündən sonra atası Axund İsgəndər əhlü əyalını götürüb gedib Kərbəlayi-müəllaya. Məstəli Şirvani on yeddi yaşına kimi bəzi elmləri öz atasından və sair məşhur alimlərdən təhsil edibdir və cavan ikən dərvişlər silkinə daxil olub, dərviş Məsuməli şah Hindistaninin təlim və söhbətindən istifadə edir. Bundan sonra Bağdada köçüb, orada elm və biliyini kamala yetirmək üçün Nurəli şah İsfəhanidən başlayır dərs almağa. Elmini tamam edəndən sonra İraqi-əcəmə, Gilana, Şirvana və Azərbaycana səfər edib, hər məkanü məhəldə bir neçə vaxt iqamət edib, təcrübə və biliyini daha da artırır. Məstəli Şirvani Azərbaycandan azim olur Təbəristana, oradan Xorasana, Kürdüstana, Zabilistana və Kabula əzimət edir. Hər yerin üləma və hükəması ilə aşina olub, məclislərinə daxil olur. Xeyli müddət Həsənəli şahın xidmətində qalıb, hüsni-təvəccöhlərinə müvəffəq olur va onun vəfatından sonra--ki, vaqe olubdur Hindistanda Pişavərdə 1216-cı (1802) tarixində,--Məstəli Şirvani Pəncab səmtinə və oradan Dehliyə, Allahabada, Benqalya, Dəkənə və Hindistanın sair yerlərinə səfər edib. Bəd Hindistan və Xita cəzirələrini gedib gəzir.

Bundan sonra Məstəli Multandan keçib Kəşmirə, Müzəffərabada və oradan keçib Kabula, Təbəristana, Bədəxşana, Xorasana, İraqa və İraqdan Farsa. Bu uzun və pürzəhmət səyahətdən sonra Məstəli bir neçə müddət yorğunluğun almağa məcbur olur. Bir az rahat olandan sonra Məstəli yenə səyahət qəsdilə Ərəbistanın çox yerlərini və qərbi-cənubunda olan şəhər və qəsəbələri gəştü güzar edib, oradan Həbəşə keçibdir və bir az vaxt orada iqamət edəndən sonra Məkkəyə qayıdıbdır. Məkkədən Mədinəyə və Mədinədən Əlqahirəyə, oradan Qüdsi-Xəlilə və Qüdsdən Arçıblaq cəzirələrinin bəzini seyr edib İstambul tərəfinə azim olubdur və İstambulda bir müddət iqamət etdikdən sonra Rumeli şərqinə və Bolqarıstana gedib, o yerlərin əhalisi və övzaı ilə filcümlə tanış olur və bəd yenə İstambula qayıdıb və oradan Anadoluya, Diyarbəkr vilayətinə və Diyarbəkrdən Ermənistana və buradan Azərbaycan səmtinə azim olur. Azərbaycanın bir çox yerlərini gəzdikdən sonra Tehrana səfər edir.

Məstəli Şirvani hər iki səyahətində dünyanın yarısını gəştü güzar edib, altmışdan ziyadə müxtəlif ayin və adət üzrə yaşayan və yek-digərinə ziddü müğayiri-dinü məzhəb, ehkam və üsulunu icra edən miləl və əqvam ilə tanış olubdur və &quot;Riyaz&quot; adlı kitabında yuxarıda zikr olunan dinlər və məzhəblər babında və hər bir yerin tarix və coğrafiyasına və əhalisinin məişətinə dair ətraflı məlumat veribdir. Məstəli Şirvani bir neçə vaxt dərviş-məczub Əli şah Həmədaninin yanında qalıb, Nemətullah məzhəbilərin şeyxi və müəllimi olmağa xeyir-dua ilə icazə alıbdır. Amma dünyagir və nəfspərəst üləmadan bəzi onun ziddinə gedib, ədavət başlayıblar və onu dini-islama müğayir başqa bir əqidədə olmaqla Fətəli şahın nəzərində müttəhim və müqəssir ediblər.

Məzkur şahın qəzəbindən ehtiyat edib, Məstəli Şirvani əvvəlcə Şiraza və oradan Kirmana azim olur. Kirman hakimi İbrahim xandan çox iza və cəfalar çəkib axırda öz vətəni Şirvana müraciət eləyir və burada hicrətin 1236-cı tarixində--ki, miladın 1821-ci salına mütabiqdir,--evlənir. Amma vətənində çox vaxt sakin olmaq ona nəsib olmur. Təəhhülündən bir il sonra vəba naxoşluğu düşür və çox adamlar tələf olur. Məstəli əyalını götürüb İrana gedir. Bir az İsfəhanda və bəd Qum şəhərində sakin olur və burada öz &quot;Səyahətnamə&quot;sini yazır.&quot;

Abbasqulu ağa Qüdsinin zamanında Məstəli Şirvani Şirazda olurmuş və özü də həm ərkani-dövlət indində və həm camaat nəzərində möhtərəm və müəzzəz bir alim sayılırmış.

Burada adları zikr olunan məşhur qələm əhllərindən və üləmadan başqa Qafqaziyada hər bir əsr və zamanda sair möhtərəm və danişmənd şəxslər dəxi vücuda gəlibdir ki, özlərindən sonra əsərləri qalıbdır və o əsərlər cümlə ürəfa və ərbabi-kəmal indində məqbuldur. Mərhum Abbasqulu ağa onların tərcümeyi-hallarına dair məlumat verməyibdir; ancaq ismi-şəriflərini zikr etməklə iktifa edibdir. Şeyxlərdən məşhuru bunlar olub: &quot;Səlyanda Əbuəli Rudbari Səlyani, Şabranda Şeyx Yaqub Çərxi, Qubada Şeyx Əbdülkərim və Şirvanda Baba Rüknəddin Şirvani. Üləmadan: Sidqullah Bərdəvi, Hənəfi Qarabaği, İbrahim Ərşi, Ağdaşda Bürhanəddin Ağdaşi, Şəkidə Əbdürrəhim əfəndi Şəkui, Məhəmmədəmin əfəndi, Əyyub əfəndi, Baba əfəndi, Şirvanda Axund Şərif Şirvani, Bakıda Axund Nəcəfəli Badkubeyi və Dərbənddə Mollaağa Dərbəndi.

Şüəradan: Nişat, Ağaməsih Şirvani, Mirzə Əsgər, Zülüla Şirvani Yusif Kosa, Asəf, Molla Pənah Vaqif, Molla Vəli Vidadi, Mirzə Məhərrəm Məriz Qarabaği və Fətəli bəy hali Ziyadoğlu Gəncəvi.

Dağıstanda məşhur üləmadan bunların adları zikr olunur: Məhəmməd Qədəqi, İbrahim Ürəvi, Fazil İmaqi, Yusif Zərif Qumuqi, Davud Üsuli, Seyid Şünasi.

Yuxarıda isimləri zikr olunan şüəradan--ki, cümləsi xan əsrlərinə mənsubdurlar,--ən məşhuru Molla Pənah Vaqifdir ki, öz əsrinin və ondan sonra vücuda gələn bir çox şüəranın ustadı və pişrəvi olubdur. Sadə ana dilimizin şivəsində əvvəlcə şer yazan Molla Pənah Vaqif olubdur.

Kitabımızın əvvəlinci cildindən Molla Pənah dövrü başlanır. Çün Molla Pənah cavanlıq sinnindən əsl vətəni olan Qazax mahalını tərk edib, Qarabağ xanlığına hicrət eləyibdir və orada İbrahim xanın ən müqərrəb adamlarından birisi olub və ömrünün axırına kimi Qarabağda qalıb namü şöhrət qazanıbdır, ona binaən onun tərcümeyi-halına rücu etməkdən müqəddəm lazım bildik ki, yeni bina tutmuş Qarabağ xanlığının övzavü əhvalından şəmməi məlumat verək; bir halda ki, şairin sərgüzəştini Qarabağ xanlığının tarix və keyfiyyətindən ayırmaq olmaz və bundan maəda Şuşa şəhəri mənbeyi-fəzlü kamalat olub, bir çox mahir ədiblər və rəvantəb şairlər ərseyi-vücuda gətiribdir.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*004]]</text>
      <sha1>qszp2jv21taq90lb23pra7oyoe18u8a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Molla Məhəmməd Bağdadi &quot;Füzuli&quot; təxəllüs</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19448</id>
    <revision>
      <id>84581</id>
      <parentid>51830</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T14:57:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="34241" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Molla Mәhәmmәd Bağdadi &quot;Füzuli&quot; tәxәllüs
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/İbrahim İbn Əliyyün-Nәccar Xaqani|İbrahim İbn Əliyyün-Nәccar Xaqani]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Molla Pәnah &quot;Vaqif&quot; tәxәllüsləri|Molla Pәnah &quot;Vaqif&quot; tәxәllüsləri]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Molla Məhəmməd Bağdadi türk şairlərinin babası hesab olunur. Ona binaən, Azərbaycan şüəra və üdəbasından bəhs edib də, onların sərvəri və pişrəvi məqamında olan Füzulinin ismi-şəriflərini zikr etməmək bir növ haqqı və əməyi itirmək kimidir. Bir halda ki, ol fəsahət və bəlağət kanının təsiri bu əsrdəki şüəramızın asar və əşarında dəxi müşahidə olunmaqdadır.

Məşhur qövlə görə, Molla Məhəmməd ibn Süleyman Kərbəlada və Bağdadın həvalisində Hillə adlı balaca bir qəsəbədə, Sultan Süleymanın əsrində--hicrətin 900-cü tarixində təvəllüd etmişdir. Bəzi rəvayətə görə, yetmiş sənəyə qədər ömür edibdir. Tarixi-vəfatı dürüst məlum deyil isə də, ömrünün müsinn çağında dari-bəqaya rehlət eləməyi öz kəlamından dəxi anlaşılır. Necə ki, deyibdir:

Ey Füzuli, qədimiz qıldı fələk xəm, yəni
Vəqtdir çıxmağa dünya qapısından, əyilin.

Füzuli kimi məşhur və mötəbər şairin tərcümeyi-halına dair məlumat, heyfa ki, çox azdır. Bu barədə özgə bir məxəz və mənbədən əhvalat götürməkdə aciz qalıb, ol dürri-yeganənin öz əsərlərinə rücu etməkdən başqa bir çarə bulmadıq. Divani-bəlağətünvanının dibaçəsində ol fəsahət bustanının əndəlibindən və ibarət çəməninin bülbülündən, yəni Füzulinin öz lisani-bəlağətsəncindən halına dair bir para məlumat verilir, xüsusən, onun türk lisanında yazmağına səbəb nə olduğu filcümlə bəyan edilir.

Məzkur müqəddimədən məlum olur ki, Füzuli uşaqlıqdan şer və qəzəl deməyə ziyadə həvəsnak imiş və ol [dürri]-yeganənin hənuz səbi ikən üfüqi-təbinə hilali-mövzuniyyət tülu etmişdir və xurşidvəşlərdən iqtibasi-nuri-şövq qılmışdır və onun əşarının şöhrəti çox yerlərə dağılmışdır. Necə ki, özü deyir:

Seyti-fəsahət ilə sözüm tutdu aləmi,
Mən məhdi-etibardə tifli-zəbun hənuz.

Buyi-xoşumla oldu müəttər dimağlər,
Mən nafeyi-vücuddə bir qətrə xun hənuz.

Və lakin şair öz əsərlərinə diqqət yetirib, onları hülyeyi-elmdən müərra görüb, bir müddət nəqdi-həyatın ülumi-əqliyyə və nəqliyyə kəsbinə sərf edibdir və öz əsrində mütədavil fünun və ülumun cümləsinə malik olmuşdur. Əgərçi şair türk lisanında şer və qəzəl yazmağına ümdə bunu səbəb göstərir ki, türk tayfalarının sahibi-şövq və məzaqları dəxi onun bustani-kəlamından şükufələr dərib bəhrəmənd olalar və bu təklifi ona guya bir nigari-mişkinxətt etmişdir və lakin həqirin anladığına görə, Füzuli özü türk oğlu olmağa binaən, öz ana dilini artıcıq sevib də, ona rövnəq verməyi baş vəzifələrindən birisi hesab edirmiş. Və insafən demək olur ki, türk ədəbiyyatının banisi Molla Məhəmməd Bağdadi olubdur. Əgərçi ondan müqəddəm türklərdən də bəzi mötəbər şairlər olubdur, vəli onun kimi müqtədir və cəmi lisana malik və camei-fünuni-nəzm və nəsr olmayıbdır. Və həqiqətdə demək olur ki, türk dilinə rövnəq verən və onu xarü xaşakdən təmizləyib bir göyçək və səfalı çəmənə bənzədən Füzuli olubdur. Və bununla biz türklərin üstə ümumən və Azərbaycan türklərinin boynuna [xüsusən] böyük bir minnət qoyubdur. Türk dilinin üstündə sərfi-himmət və qeyrət göstərdiyini şair özü bir məqamda bəyan etmişdir:

Ol səbəbdən farsi ləfzilə çoxdur nəzm kim,
Nəzmi-nazik türk ləfzilə ikən düşvar olur.
Ləhceyi-türki qəbuli-nəzmi-tərkib eyləsə,
Əksəri-əlfazı namərbut, nahəmvar olur.
Məndə tövfiq olsa, bu düşvarı asan eylərəm,
Novbahar olğac tikandan bərgi-gül izhar olur.

Burada bunu dəxi əlavə etmək lazımdır ki, Füzuli özündən müqəddəm və ya öz dövründə olan ali və rəqiq bir şair bulub da, onun əsərlərinə təqlidən bir şey vücuda gətirməmişdir. Nəsr və nəzmdə bir şəxs onun ustadı olmayıbdır. Əazimi-üdəbadan bir nəfərinin asarını sərməşq və ittixaz etməyibdir. Necə ki, bu barədə Məhəmməd Cəlal &quot;Osmanlı ədəbiyyatı nümunələri&quot; nam məcmuəsində buyurubdur: &quot;Bağdad gülzar ədəbiyyatının əndəlibi-xoşəlhanı olan Füzuli Osmanlı şairlərindən əsərlərinə ətba olunacaq bir şair və yaxud nasir görəmədiyi halda bu gün ədəbiyyati-səhihəyi əhya edəcәk bədaye vücuda gətirmiş. Bu bədayei bir şairdən deyil, bəlkə dərələrin cuşeşindən, ruzigarın iniltisindən, bir ahunigahın suzişindən, bir təbəssümün təsirindən, bir bədəvi qızın hüsni-məsumanəsindən iqtibas eyləmişdir. Bu cəhətlə ən birinci şair mütləq Füzulidir&quot;.

Onun müqəllid olmadığı xüsusda Məhəmməd Cəlal belə yazır: &quot;Əgər bir şəxs bizə bu gunə sual versə: &quot;Bəlkə Füzulidən əvvəl ərəblər, əcəmlər &quot;Leyli və Məcnun&quot;u, &quot;Yusif və Züleyxa&quot;nı, &quot;Xosrov və Şirin&quot;i yazmış olsunlar da Füzuli də təqlid etmiş olsun?&quot;

Biz cavab veririz: &quot;Xeyr! Hətta mərhumun ruhi-lətifi nitqə gəlib bizə bu babdə: &quot;Bən də müqəllidəm!&quot;--demiş olsa, inanmayız. Ehtimal ki, bu böyük şairin zehninə fikri-təqlid gəlmiş olsun. Fəqət &quot;Leyli və Məcnun&quot; təqlid olmaq üzrə yazılan asardan deyil.

Bəs nədir?

Bütün göz yaşlarıdır. Lakin burasını düşünməli: iqtibas başqa, təqlid yenə başqadır. Bünaünileyh &quot;Leyli və Məcnun&quot; bütün-bütün Füzuliyə aiddir. Bu xəzineyi-qiymətdara heç bir əcnəbi müdaxilə edəməz!&quot;

&quot;Leyli və Məcnun&quot; barəsində aşağıda söz olunacaqdır.

Divani-əşarın cəm etdikdən sonra Füzuli kəmali-inkisar ilə ərbabi-bəlağət və əshabi-fəsahətə üz çöndərib, onlardan təvəqqe eləyir ki, onun divani-kəlamını mütaliə etdikdə deməsinlər ki, Füzuli tamami-ömrünü bir məhəldə, yəni İraqi-Ərəbdə keçirib, qeyri bir məmləkətə səyahət etməyibdir və lazimeyi-təcrübə və kəmali-təhsil qılmayıbdır. Bu illəti mucibi-süquti-etibar bulmasınlar və məhəlli-məqamına görə rütbeyi-istedadına həqarətlə baxmasınlar. Zira, qızıl torpaqda yatmaqla ciladan düşməz….

Bundan sonra şair dərgahi-ilahiyə üz tutub deyir: &quot;İlahi! Bu məhəbbətnameyi-nami və bu fərzəndi-dilbəndi-girami ki, zadeyi-təbi-füsunsaz və nəticeyi-idraki-sehrpərdazımdır, nə diyara getsə və nə vilayətə yetsə, məqdəmi-şərifin mübarək və meymun və mətləi-lətifin xücəstə və hümayun edəsən&quot;. Doğruluqla demək olur ki, Füzulinin bu duası dərgahi-həqqdə dərəceyi-qəbula irişdi və onun təbi-füsunsazından vücuda gələn fərzəndi-dilbəndi, yəni divani-əşarı hər ölkə və diyarda əziz və möhtərəm oldu. Bundan əlavə, Füzuli həqqdən niyaz edir ki, &quot;bu məhbubi-cahanpeymanı və şahidi-rənanı ümumən əhli-fəsaddan və xüsusən üç tayifeyi-bədnihaddan hüsni-himayətində məhfuz və məhrus qılsın. Bu üç tayifədən biri ol katibi-naqabildir ki, xameyi-müxalifəttəhriri tişeyi-bünyani-maarifdir və kilki-küdurəttəsiri memari-binayi-zəxarifdir. Gah bir nöqtə ilə &quot;məhəbbət&quot;i &quot;möhnət&quot; göstərər və gah bir hərf ilə &quot;nemət&quot;i &quot;niqmət&quot; oxudar:

Qələm olsun əli ol katibi-bədtəhririn--
Ki, fəsadi-rəqəmi sözümüzü şur eylər.
Gah bir hərf süqutilə qılır &quot;nadir&quot;i &quot;nar&quot;,
Gah bir nöqtə qüsurilə &quot;göz&quot;ü &quot;kur&quot; eylər.

Biri ol naqisi-bədsavaddır ki, təbi-namövzunu ilə məclisü məhafildə dəvayi-istedad qılıb, şer oxuduqda nəzmi nəsrdən seçilməyə və ədayi-süstü ilə şahidi-məni camalından niqab açılmaya:

Binəsib olsun nəimi-xülddən ol zişt kim,
Namülayim ləhcəsi mövzunu namövzun edər.
Tişeyi-ləfzi binayi-nəzmi viran eyləyib,
Süst göftarı fəsahət əhlini məğbun edər.

Və biri ol hasidi-cəfapişədir ki, təbi-namövzunu ilə dəvayi-şer edə, amma dəqayiqi-əşarə sahibşüur olmaya və idraki-rəkiki ilə lafi-nəzm ura, amma həqayiqi-göftarə rahi-təsərrüf bulmaya. Lacərəm, həsəd dideyi-insafın kor edib, idrakına etimad edə və cahillər hüzurunda bihudə-bihudə laflar urub, hərzə-hərzə dəxllər eyləyə, ta kim, şerdən zövqi-istima gedə:

Xəzandır gülşəni-ürfanə hasid,
İlahi, hasidi xar eylə daim.
İşidir mərifət əhlinə azar,
İlahi, hasidi zar eylə daim.

Füzuli türklər ədəbiyyatında &quot;Ustadi-şüəra&quot; ləqəbini alıbdır və bu zati-şərif məzkur ləqəbdən səva Azərbaycan vilayətində &quot;Ustadül-məkatib&quot; ismilə dəxi şöhrətlənmişdir. Füzulinin məşhur əsərləri bunlardır: 1) &quot;Külliyyati-divani-Füzuli&quot;, 2) &quot;Hədiqətüs-süəda&quot;. 3) &quot;Şikayətnamə&quot; ki, nəsr ilə yazılmışdır və bu axırıncı əsər bizim nəzərimizə çatmayıbdır.

&quot;Külliyyat&quot;a daxil olan əsərlər bunlardır: Müqəddimətül-kitab, qəsaid, tərkibbənd və tərcibənd, &quot;Bəngü badə&quot;, &quot;Nişançı Paşa xidmətinə yazılan məktubi-hikmətüslub&quot;, &quot;Saqinamə&quot;, &quot;Mərsiyə dər həqqi-xamisi-Aliəba həzrəti-Seyyidüş-şühəda&quot;, qəzəliyyat, müsəddəsat, müxəmməsat, mürəbbeat, əlmüqəttəat, &quot;Dastani-Leyli və Məcnun&quot;. Bu &quot;Külliyyat&quot;ın ən mötəbər çapı sabiqdə İstambulda fars dilində təb olunan &quot;Əxtər&quot; cəridəsinin mətbəəsində 1308-ci sənədə çap olunanıdır. Bu divani-Füzuli artıq diqqətlə təshih olunmuş nüsxələrdən birisi olub, açıq və aydın hürufat ilə sarı rəngə mail kağız üstə təb olunmuşdur.

&quot;Hədiqətüs-süəda&quot; on bir baba təqsim olunubdur. Bu qərar üzrə:

Əvvəlinci bab bəzi ənbiyayi-üzam və rüsüli-kiramın surəti-əhvalları bəyanındadır.

İkinci bab Həzrəti-Rəsulun Qüreyşdən çəkdiyi əzaların bəyanındadır.

Üçüncü bab həzrəti-Seyyidül-mürsəlinin keyfiyyəti-vəfatı bəyanındadır.

Dördüncü bab Həzrəti-Fatimeyi-Zəhranın vəfatı bəyanındadır.

Beşinci bab Əliyyül-Mürtəza həzrətlərinin vəfatı bəyanındadır.

Altıncı bab Həzrəti-İmam Hüseynin bəzmi-bəlada sağəri-bəqa nuş etdiyi bəyanındadır.

Yeddinci bab Həzrəti-İmam Hüseynin Mədinədən Məkkəyə təvəccöhü bəyanındadır.

Səkkizinci bab Müslüm ibn Əqilin şəhadəti bəyanındadır.

Doqquzuncu bab İmam Hüseynin Məkkədən Kərbəlaya təvəccöhü bəyanındadır.

Onuncu bab Həzrəti-İmamın ləşkəri-Yezid ilə müharibəsi bəyanındadır.

On birinci bab xatimeyi-kitab və müxəddərati-əhli-beytin Kərbəladan Şama getdikləri bəyanındadır.

Tətimmeyi-kitabda on iki imamın təriqi-icmal üzrə əhvalları bəyan olunubdur.

&quot;Hədiqətüs-süəda&quot; dəxi türk dilində inşa olunubdur. Bu bərgüzidə əsərin türk lisanında təhrir olunmağının səbəbini Füzuli bu minval üzrə bəyan edib, itmamına həqqdən müavinət istəyir: &quot;Çün cəmi müddətdə məcalis və məhafildə təqrir olunan vəqayeyi-Kərbəla və keyfiyyəti-əhvali-şühəda farsi və tazi ibarətində bəyan olmağın əşrafi-ərəb və əkabiri-əcəm təməttö bulub, əizzeyi-ətrak ki, cüzi-əzəmi-tərkibi-aləm və sinfi-növi-bəni-adəm olub, sətri-zaidi-səhaifi-kütüb kimi süfufi-məcalisdən xaric qalıb, istifayi-idraki-həqayiqdən məhrum qalırlardı, bu səbəbdən iqtizayi-ümumi-matəmi-Ali-əba zəbani-hal ilə məni-xaksarə təərrüz etdi və dəsti-təərrüz ilə giribanım tutdu ki, ey pərvərdeyi-xani-neməti-şahi-Kərbəla--Füzuliyi-mübtəla, nola ki, bir tərzi-mücəddədə müxtəre olasan və himmət tutub bir məqtəli-türki inşa qılasan ki, füsəha türki zəbanında istemalından təməttö bulalar və idraki-məzmunundan ərəbdən və əcəmdən müstəğni olalar.

Q İ T Ә

Təkrari-zikri-vaqieyi-dəşti-Kərbəla,
Məqbuli-xasü amü siğarü kübardır.
Təqrir edənlərə səbəbi-izzü ehtişam,
Təhrir edənlərə şərəfi-ruzigardır.

Bu həqir və fəqir ki, bu nəsihəti isğa qıldım və bu xidmətin məhz səadət olmağın mühəqqəq bildim, ədəmi-istitaət və qilləti-bizaətdən ehtiraz və ictinab etməyib tərtibinə təvəccöh qıldım. Əgərçi ibarəti-türkidə bəyani-vəqaye düşvardır, zira ki, əksəri-əlfazı rəkik və ibaratı nahəmvardır, ümmiddir ki, hikməti-övliya itmamına müsaidət və əncamına müavinət qıla.

N Ә 3 M

Ey feyzrəsani-ərəbu türkü əcəm,
Qıldın ərəbi əfsəhi-əhli-aləm.
Etdin füsəhayi-əcəmi İsadəm,
Mən türkzəbandan iltifat eyləmə Ləm.

İlahi! Vaqifi-keyfiyyəti-hal və alimi-dəqayiqi-əfalsan. Bilirsən ki, səndən qeyri müinü müzahirim yoxdur və ətrafü cəvanibdə hasidü müanidim çoxdur. Əmimi-məkarimindən və kərimi-mərahimindən təvəqqe budur ki, bu binayi-mücəddəd təmirində və bu mülki-müəbbəd təsxirində əlfazü məanidən cəmi məsalihim mühəyya qılasan və ərbabi-həsəd və əshabi-inad hücum etdikcə mənə müinü müsaid olasan: &quot;innəkə ələ kulli şeyin tədirun&quot;.

Əgərçi &quot;Hədiqətüs-süəda&quot; nəsr ilə təhrir olunubdur və bəzi məqamlarda münasibi-hal və müvafiqi-məqal gözəl şerlər vasitəsilə şərhi-məna qılınıbdır və lakin bu nəsrdə Füzuli o qədər məharət və fəsahət göstərmiş ki, və əhvali-keyfiyyəti-şühədanı elə bir gözəl və şirin dil ilə yazmış ki, əhli-zövq və ərbabi-mərifət indində onun dərəcə və mənziləti çox nəzmlərdən artıqraqdır. Bu vaxta kimi füsəhayi-türk və əcəmdən bir kəs belə bir xoş ibarəli və şirin ləhcəli və gözəl şivəli əsər vücuda gətirməyibdir--desək, səhv etməmiş olarıq.

Füzulinin asari-qələmiyyəsindən nümunələr göstərməyi lazım görmədik. Bu cəhətə ki, Azərbaycan türklərinin handa azacıq savadlısı varsa, onun əsərləri ilə az-çox tanışdır. Hətta bu axır vaxtlara kimi onun divani-qəzəliyyatı və &quot;Leyli və Məcnun&quot; hekayəsi məktəblərdə təlim kitabı olub, uşaqlara ondan dərs verilirdi. İndi də köhnə məktəblərdə təlim almış adamlardan hər birisini dindirsən, &quot;Leyli və Məcnun&quot; hekayəsinin ibtidasını--&quot;Dehqani-hədiqeyi-hekayət, Sərrafi-cəvahiri-rəvayət….&quot; başlayıb əzbərdən oxuyacaqdır. Amma çoxları bu qəribə hekayənin mənasını əsla fəhm etməyib, tutuquşu kimi ancaq onun ləfz və ibarəsini öyrənmişlər. O ki, qaldı Azərbaycan şairlərinə, onlardan çoxu Füzuliyə peyrəvilik edib, xüsusən qəzəliyyat və müxəmməsat qismi əsərlərində ustadi-giramiləri getdiyi təriqi ixtiyar edib, onunla getmişlər və bəziləri bu müqəllidlikdə övci-məqama yetişib, fünuni-şerdə böyük bir məharət kəsb etmişlər. Məsələn, Nuxa şairlərindən məşhur İsmayıl bəy &quot;Nakam&quot; təxəllüs Füzulinin atidə zikr olunan müsəddəsinə yazdığı bir nəzirə xeyli mərğub və dilpəsənd kəlamlardan birisidir.

MÜSƏDDƏSİ--FÜZULİ

Dün sayə saldı başimə bir sərvi-sərbülənd--
Kim, qəddi dilrüba idi, rəftarı dilpəsənd.
Göftarə gəldi ta ki, açıb ləli-nuşxənd,
Bir püstə gördüm onda tökər rizə-rizə qənd.
Sordum:--Məgər bu dürci-dəhəndir--dedim, dedi;
--Yox, yox, dəvayi-dərdi-nihanındürür sənin!

Əymiş hilali üstünə tərfi-külahini,
Çox dilşikəstənin göyə yetirmiş ahini,
Zülfün dağıtdı, gizlədi əbr içrə mahini,
Gördüm yüzündə həlqeyi-zülfi-siyahini.
--Ol piçü tabı çox nə rəsəndir?--dedim, dedi:
--Dövri-rüxümdə rişteyi-canındürür sənin!

Vermiş füruğ şəmi-rüxi gün çirağına,
Salmış şikəst sərv qədi gül budağına,
Dün sərv tək basanda qədəm göz bulağına,
Bir neçə xardən ələm irmiş ayağına.
--Gül bərginə batan nə dikəndir?--dedim, dedi:
--Mücgani-çeşmi-əşkfişanındürür sənin!

Seyr ilə saldı bağə güzər ol səmənüzar,
Ənvai-zibü zinət ilə fəsli-novbahar,
Tökmüş gül üzrə sünbüli-giysuyi-müşkbar,
Yaxmış ayağına yenə gülbərg tək nigar.
--Nəsrinə rəngi-lalə nədəndir?--dedim, dedi:
--Qəmzəm xədəngi tökdüyü qanındürür sənin!

Seyli-sirişkim oldu rəvan xaki-kuyinə,
Can valeh oldu ləli-ləbü göftguyinə,
Dil düşdü dami-silsileyi-müşkbuyinə,
Ol ləhzə kim, sataşdı gözüm zülfü ruyinə,
--Əqrab məhi-münirə vətəndir?--dedim, dedi:
--Vəhm eylə kim, xətərli qiranındürür sənin!

Düşmüş üzarı üzrə müənbər səlasili,
Aşüftəhal edib neçə bisəbrü bidili,
Əqlimi valeh eylədi şəklü şəmayili,
Göz gördü qamətin, dilü can oldu mayili.
--Vəh, bu nə türfə sərvi-çəməndir--dedim, dedi:
--Mənzuri-dideyi-nigaranındürür sənin!

Dün sübhdəm ki, laləvü nəsrin salıb niqab,
Gül çöhrəsindən aldı səba pərdeyi-hicab,
Gülzarə çıxdı seyr edə ol rəşki-aftab,
Şəbnəm nisar etdi günəş lölöi-xoşab.
--Lölömü, yoxsa dürri-Ədəndir?--dedim, dedi:
--Əbsəm, Füzuli, əşki-rəvanındürür sənin!

Bu dürri-Ədən və löleyi-xoşab ilə arastə və tərtib olunmuş kəlami-behcətəngizə nəzirə olaraq İsmayıl bəy Nakam demişdir:

Kuyi-nigarə duş gedib eylədim büka,
Guş eləyib fəğanımı ol türki-dilrüba,
Dərdimi bildi, heyrətimi gördü cabəca,
Rəhm etdi halimə, dedi:--Ey ərseyi-bəla,
Kim eyləmiş bu dərdə səni mübtəla? Dedim:
--Mən bilməm özgə, aşiqi-heyranınam sənin…. i.a.

Bu kəlamın tamamisi cənab Nakamın seyrü süluku babında dərc olunacaqdır. Oraya baxmalı!

Nakamdan əlavə Qasım bəy Zakir, Abdulla bəy Asi, Mehdiqulu xan Vəfa, Hacı Seyid Əzim Şirvani, Bixud, Mustafa ağa Nasir, Qövsi, Molla Qədir Naci və Azərbaycanın qeyri müzzəm və məşhur şairləri Molla Məhəmməd Bağdadiyə peyrəvilik edib, fünuni-şerdə özləri üçün şan və şöhrət kəsb etmişlər. Zənnimizcə, Fuzulinin nüfuzu xeyli müddət bizim Azərbaycan şairlərinin asari-qələmiyyələrində müşahidə olunacaqdır və onun ruhpərvər olan əşari-mütəəddidəsinin hüsni-təsirindən bizim şüəranın da təbləri səfalanıb, nuraniyyət kəsb edəcәkdir.

Füzulinin asari-qələmiyyəsinin hələ daha da çox zamanlar həyat üzrə davam edib, tərü təzə qalmağına iki ümdə səbəb vardır. Onlardan birisi budur ki, haman əsərlərin tamamisi pak, həqiqi və təbii hissiyyatdan nəşət etmiş əsərlərdir ki, eşqi-həqiqidən bəhs edir. Füzulinin özü həqiqi aşiq olduğu üçün kəlamı dəxi başdan-ayağa aşiqanədir. O pakizəlik və lətafət və o naziklik və nəzakət ki, Füzulinin şerlərində hiss olunur, heç bir şairin kəlamında o dərəcədə məhsus deyildir. Bilafərq Füzulinin hansı qisim kəlamını mütaliə etmək istəsəniz, mütaliə buyurun, onun hüsni-təsirini oxuduqda öz vücudunuzda dərk edəcәksiniz. Və bu təsirdən içəri aləminiz bir növ təmizlənib paka çıxacaqdır, vicdanınız uyqudan ayılan kimi olacaqdır. Fikir və xəyalınız sizi başqa bir ali məqama-mənəviyyət aləminə tərəf çəkәcəkdir. Burada nümunə üçün uzaq getməyib, divani-qəzəliyyatından əvvəlinci qəzəlinə iktifa edəlim ki, məhəbbəti-əzəli ilə başlanıbdır:

Qəd ənarəl-eşqə lil-üşşaqi mənhacül-hüda,
Saliki-rahi-həqiqət eşqə eylər iqtida.

Eşqdir ol nəşeyi-kamil kim, ondandır müdam
Meydə təşviri-hərarət, neydə təsiri-səda.

Vadiyi-vəhdət həqiqətdə məqami-eşqdir--
Kim, müşəxxəs olmaz ol vadidə sultandan gəda.

Eyləməz xəlvətsərayi-sirri-vəhdət məhrəmi
Aşiqi məşuqdən, məşuqi aşiqdən cüda.

Ey kim, əhli-eşqə söylərsən: məlamət tərkin et!
Söylə kim, mümkünmüdür təğyiri-təqdiri-xuda?

Eşq kilki çəkdi xətt hərfi-vücudi-aşiqə--
Kim, ola sabit həq isbatında nəfyi-maəda.

Ey Füzuli, intihasız zövq buldun eşqdən,
Böylədir hər iş ki, həqq adına qılsan ibtida.

Bu şerləri mütaliə etdikdə, filhəqiqə, oxucular bir növ həqiqət yolunda səy edən saliklər cümləsinə daxil olub, onların fikir və xəyalı vadiyi-vəhdət tərəfinə meyil edir ki, onda sultan ilə gəda və əğniya ilə füqəra arasında bir fərq və təfavüt yoxdur. Füzulinin əşar və kəlamının bəqasına ikinci səbəb onların elm və təcrübə üzü ilə təbi-səlimdən doğub vüqua gəlmələridir. Necə ki, şair özü deyir ki, şairliyim təsdiq olub, avazeyi-nəzmim ilə aləmlər dolub şöhrət tapdımsa da, məşşateyi-himmətim rəva görmədi ki, müxəddəreyi-hüsni-nəzmim pirayeyi-maarifdən xali və rişteyi-silki-şerim cəvahiri-elmdən ari qalsın. Zira ki, elmsiz şer əsası yox divar kimi olur və əsassız divar qayətdə bietibar olur (Bu irada bizim şüəra diqqət yetirməlidir və elm və maariflə öz şerlərinə möhkəm bina və əsas saz etməlidir). Pəs, Fuzulinin qələmi-gövhərrizindən vücuda gələn lölö və cəvahir ilə tikilmiş imarətin divarları elm və maarifin möhkəm bünövrəsi üstündə qərar tutmuşdur və afəti-zəmanədən ona bir xövfü xətər yoxdur, zira bir xanənin binası nə qədər möhkəm olsa, bir o qədər onun daimi və əbədi olması yəqindir. Bu cəhətə, Füzulinin təbi-gövhərbarından zühur etmiş və ülum və maarifin ələyindən ələnmiş və əqli-səlimin tərəzisində müvazinə olunmuş əşari-həkimanə və asari-fəlsəfanə onun ismi-şəriflərini, necə ki, dünya vardır və türk tayfaları sağdır, baqi saxlayacaqdır. Ol dürri-yeganənin uşaqlar əlinə təlim üçün verilən &quot;Leyli və Məcnun&quot; dastanında o qədər hikmətamiz sözlər, dərin fikirlər, nazik imalar və rəqiq işarələr, şairanə nəzmlər və fəlsəfanə şerlər vardır ki, cümləsini burada zikr etməyə və şərh qılmağa nə xamədə qüdrət və nə lisanda bir o qədər təlaqət və fəsahət vardır. Avropa hükəma və fəlasifəsindən məşhur Şopenhauer &quot;Məhəbbət nədən ibarətdir&quot; sərlövhəsilə yazdığı bir əsərində bəst verdiyi şərh və bəyanatın çoxunu Füzulinin abdar şerlərində tapırıq. O fikirlər ki, alman filosofu əlli sənə bundan irəli bəyan etmişdir, onları Molla Məhəmməd Bağdadi üç-dörd yüz sənə bundan müqəddəm xeyli ədibanə və mərğub surətdə rişteyi-nəzmə çəkmişdir.

Fuzulinin həkimanə kəlamlarından nümunə üçün ancaq &quot;Leyli və Məcnun&quot; hekayəsinin ibtidasında dərc olunmuş münacatın bəzi yerlərini burada yazmaqla iktifa edirik:

BU, MÜNACAT DƏRYASINDAN BİR CÖVHƏRDİR VӘ TƏZƏRRÖ MƏDƏNİNDƏN BİR GÖVHƏRDIR.

Ya rəb, kərəm et ki, xarü zarəm,
Dərgahə bəsi ümidvarəm.
Topraqdan eylədin bir insan,
Müstövcibi-əqlü qabili-can.
Gər can isə xaki-dərgəhindir,
Vər əql isə saliki-rəhindir.
Mən gülşəni-can içində xarəm,
Ayineyi-əqli pürqubarəm.
Ol gün ki, yox idi məndə qüdrət,
Qıldın mənə qeybətimdə rəğbət.
Can verdinü sahibi-dil etdin,
İdraki-ümurə qabil etdin.
Yüz şükr ki, yox sənə xilafım,
İnsafım varü etirafım.
Öylə deyiləm ki, bu aradə
Sədd ola sülukim etiqadə.
Rahi-tələbində biqərarəm,
Əmma tələbimdə şərmsarəm.
Doğru yola getmədim, nə hasil?
Bir mənzilə yetmədim, nə hasil?
Bir ərsədə hər əsər ki, gördüm,
Sənsən dedim ol əsər, yügürdüm;
Çün verdi xəyal ona xəmü piç,
Mən münfəil oldum, ol əsər hiç.
Mən əqldən istərəm dəlalət,
Əqlim mənə göstərər zəlalət.
Təhqiq yolunda əql netsin,
Əmavü qərib qanda getsin?
Tövfiq edəsən məgər rəfiqim,
Ta səhl ola şiddəti-təriqim.
Dünya nədirü təəllüqatı,
Əndişeyi-mövtdür həyatı.
Əmma deməzəm yalandır ol həm,
Sərmənzili-imtəhandır ol həm.
Billah ki, bu dilfərib mənzil
Öylə mənə verdi rahəti-dil--
Kim, əski məqamımı unutdum,
Sandım vətənim, məqam tutdum.
Müşkül gəlir indi tərkin etmək,
Bir özgə məqama dəxi getmək.
Mən böylə qılıram etibarı--
Kim, bunda olur könül qərarı.
Əmma çü sənindürür bu göftar--
Kim, dünyadan özgə axirət var.
Oldur ki, məqami-cavidandır,
Kami-dilü rahəti-rəvandır.
Göftarına etiqad qıldım,
Ol dəxi yek olduğunu bildim.
Bildim bu imiş sənin muradın--
Kim, əhli-kəmal ola ibadın,
Bunda yetə rütbeyi-kəmalə,
Onda yetə dövləti-vüsalə.
Bu rahdən etmək olmaz ikrah,
Xoşrahdürür sənə gedən rah.
Ol ləhzə həm etmə şəfqətin kəm.
Tövfiqinə qıl rəfiq hər dəm.
Çün əql ilə can əmanətindir,
Məndə əsəri-inayətindir.
Bunları mənimlə zar qılma,
Bir neçə əzizi xar qılma!
Ta kim, bu məqamı tərk edəndə,
Məndən sənə əzm edib gedəndə,
Məndən cəzə ilə getməsinlər,
Dərgahə şikayət etməsinlər.
Şum olmasın onlara vüsalım,
Olmasın olardan infialım.
Etmək gərək əhli-feyzi-biniş,
Təhqiqi-vücudi-afəriniş.
Bilmək gərək onu kim, cəvahir
Nə gənci-nihandan oldu zahir?
Nə dairədir bu dövri-əflak,
Nə zabitədir bu mərkəzi-xak?
Cismə ərəzi kim etdi qaim.
Narə nədən oldu nur lazim?
Hər xilqətə gərçi bir səbəb var,
Aya, səbəbi kim etdi izhar?
Gər kaf ilə nundan oldu aləm.
Aya nədən oldu kafü nun həm?
Bihudə deyil bu karxanə,
Bifaidə gərdişi-zəmanə.
Haşa ki, bu türfə nəqşi-qərra
Nəqqaşından ola mübərra.
Haşa ki, bu bargahi-ali,
Bir dəm əyasından ola xali,
Fikr eylə və gör, nədir bu üslub,
Nə saniədir bu süni-mənsub?
Hər zərreyi-zahirin zühuri
Bir özgəyə bağlıdır zəruri.
Gər ğayətə eyləsən təəmmül,
Zahir olur onda məzhəri-küll.
Versən özünə fənayi-mütləq,
İsbat olur ol fəna ilə həqq.
Gər var isə mərifət məzaqi,
Fani sənə bəs dəlili-baqi.
Həqqa ki, həmin vücud birdir,
Bir zatə vücud münhəsirdir.
Əksidir onun vücudi-əğyar,
Mənidə yox etibar ilə var.
Var olanı xəlq yox sanırlar,
Yox varlığına aldanırlar.
Yoxdur bu vücudun etibarı,
Həq ayinədir, cahan qübarı.
Ey əql, ədəbə riayət eylə,
Bu bilmək ilə kifayət eylə!
Təhqiqi-sifatə qane olgil,
Əndişeyi-zatə mane olgil!
Ol pərdəyə kimsə rah bulmaz,
Təhqiq bil, onu bilmək olmaz.
Gər yetsə idi bu sirrə idrak,
Deməzdi rəsul &quot;maərəfnak&quot;.
Xəlq oldu bu bəhri-heyrətə qərq,
Ta xəlqdən ola xaliqə fərq.
Hər riştə ki, həqq əyan edibdir,
Sərriştəsini nihan edibdir.
Faş oldu ki, sirri-həq nihandır,
Aləmdə nişanı binişandır.

BU, İZHARİ-ETİRAFİ-CӘHALƏTDİR VӘ İQRARİ-İSRAFİ-MƏSİYYӘTDİR.

Ey hikmətə baxmayan nəzərsiz,
Əhvali-zəmanədən xəbərsiz!
Tən etmə ki, çərx bivəfadır,
Daim işi cövr ilə cəfadır.
Şərh eylə mənə ki, çərx netdi?
Ondan nə cəfa zühura yetdi?
Nən var idi kim, əlindən aldı,
Nə mərtəbədən aşağı saldı?
Dövranə gətirdi mehrü mahi,
İçində səpidiyü siyahi.
Gəh atəşə zəcri-ab verdi,
Gəh badə qəmi-türab verdi.
Şəmi-əməlin münəvvər etdi,
Hər nə dilədin müyəssər etdi;
Qıldı səni hiçdən bir adəm,
Əsbabi-tənəümün fərahəm.
Çərxin xud işi səninlə böylə,
Sən neylədin onun ilə, söylə!
Hər dəm onu bivəfa oxursan,
Dönsün--deyü bəddua oxursan.
Çün ol sənə qıldı mehribanlıq,
Yaxşılığa eyləmə yamanlıq!

RUHA XİTAB

Ey ruh ki, cami-cəhl edib nuş,
Hübbi-vətən eylədin fəramuş.
Kim saldı səni bu təng rahə,
Qandan düşdün bu damgahə?
Sən tərk qılıb ədəm diyarın,
Bulduqda vücud etibarın,
Qılmışdı səninlə hikmətüllah,
Əcnasi-həvasü əqli həmrah.
Ta aləmə qəldiyin zamanda,
Bazari-tərəddüdi-cahanda
Sərmayələrindən edəsən sud,
Ol sud nədir?--Rizayi-məbud.
Hala ki, xəsarət oldu vaqe,
Sərmayələrin təmam zaye.
Heyranü mükəddərü təhidəst,
Əhvali xərabü rütbəsi pəst.
Dönsən yenə gəldiyin məqamə,
Qabilmi düşəsən ehtirama?
Əlbəttə, zəlilü xar olursan,
Bu fel ilə şərmsar olursan.

NƏFSPƏRƏST QAFİLӘ XİTAB

Ey nəfspərəstü cismpərvər,
Olma qəmi-hirs ilə mükəddər!
Səy eylə mətai-mur yığma,
Cəhd eylə əzabi-gur yığma!
Alma ələ səğari-meyi-nab--
Kim, qərqə edər səni bu girdab!
Olma nigərani-səbzeyi-bəng--
Kayineyi-dininə salır jəng!
Dəf kimi köksdə ləhv qoyma!
Ney kimi həvayi-nəfsə uyma!
Damani-təriqi-şəri tutgil,
Hər nə ki, xilafi-şərdir, unutgil!
Təhqiqi-vəsileyi-vüsul et!
Təqlidi-şəriəti-rəsul et.

Qədim Yunanıstanda şüəra sinfi bir qissə və hekayət yazmaq istədikləri əsnada Muza adlı şer ilahəsinə rücu edib, ondan kömək və mədəd dilərdilər. Bu adətə oxşar əski əcəm və ərəb və türk şairləri dəxi saqiyi-safzəmirə və sadəruya üz çöndərib, ondan kərəm və himmət dilərdilər. Füzulinin &quot;Leyli və Məcnun&quot; qisseyi-pürqüssəvü məlalının ibtida və intihasında və hekayənin bəzi məqamlarında yazdığı saqinamələr onun ən xoşməzmun və dilpəzir kəlamlarından ədd olunsa gərəkdir. Bu saqinamələrdə o qədər mühəssənat, lətafət və mövzuniyyət vardır ki, onları yazmaqla başa gələsi deyil. Onları diqqətlə oxuyanlar bir tərəfdən dünyayi-dunun qeydindən və nəfsi-şumun hirs və təməindən, alçaq və rəzil əməllərdən, pis işlərdən, fasid və batil fikirlərdən xilas olub, nuraniyyət kəsb edirlərsə də, digər tərəfdən onların qəlbi bir növ məhzun və könlü tutqun olur. Bu hala səbəb oldur ki, Füzuliyi-şikəstə-halın qələmi-gövhərsənci tökdüyü dürri-safın əksəri gözdən tökülən əşki-müsəffaya bənzəyir, nəinki şadlıq çəmənində yağan barana. Füzuli, demək olur ki, möhnət yükünün barkeşi olub, aləmi-insaiyyətdə tamami qəmzədələrin və möhnətkeşlərin yüklərini götürmək və məzlumların halına yanmaq üçün xəlq olunmuşdur. Füzulinin ahü nalələri qarelərə dəxi sirayət edib, onları da özü ilə atəşi-hüzn və ələmə yandırır. Amma bu yanmaqda bir feyz və səadət və ülviyyət vardır ki, o atəşə yanan istər ki, bir də yansın. Bu cansuzluq pərvanənin şam başına dolanıb yanmağına bənzəyir.

Füzuli tamam aləmin dərd və qəmin çəkdiyini &quot;Hədiqətüs-süəda&quot;nın axırında bəyan edir. Bu qəm və ələm nüsxəsini tamam etdikdən sonra şair füzəlayi-bəlağətpişə və füsəhayi-diqqətəndişədən təvəqqe və rica edir ki, binayi-təlifinə və tərhi-təsnifinə diqqət yetirdikdə, islahi-xətasına iqdam və ehtimam edələr və mühərririn duayi-xeyir ilə yad edib, qəbuli-üzr ilə hər nöqsanın tamam qılalar. Və sonra bu şeri gətirir:

Hücumi-möhnəti-dövran məluli,
Giriftari-qəmi-aləm Füzuli.
Deyil ol ləhceyi-göftarə qabil--
Kim, ola qabili-səmi-əkabir.
Qılır cəmiyyəti-dil ləfzi dilkəş,
Müşəvvəş söyləməz, illa müşəvvəş.
Gəl, ey hali-təkəllümdən xəbərdar,
Tərəhhüm qıl, təərrüz qılma zinhar!

&quot;Leyli və Məcnun&quot; hekayəsinin səbəbi-nəzmini bəyan qıldığı saqinamədə Füzuli deyir: Bu, bir bəzmi-müsibəti-bəladır ki, onun əvvəli qəm, sonu bəladır. Bu hekayənin nə badəsinə nişatdan rəng, nə nəğməsinə fərəhdən ahəng var. İdrakı verir xəyala azar, əfkarı edər məlali əfkar.

Hərkah bu, bir bəhcət gətirən və fərəh yetirən hekayə olsaydı, bunun tövcihinə rağib olanlar çox olardı. Bu, pürməlal bir dastandır ki, hər bir fəsihin halını pərişan edib nitqini bağlar və sözlərini kutah elər. Necə ki, bu babda Nizamiyi-şirinkəlam deyibdir:

Əsbabe-soxən neşato nazəst,
Zin hər do soxən bəhane sazəst.
Meydane-soxən fərax bayəd,
Ta təb dər u honər nəmayəd.
Dor gərmiye-riko səxtiye-kuh,
Ta çənd soxən rəvəd beənbuh. [1]

[1] Tərcüməsi:
Sözün ləvazimatı şadlıq və nazdır,
Söz özünü bu iki vasitə ilə göstərir.
Sözün meydanı gərək geniş olsun--
Ki, təb onda hünər göstərə bilsin.
İsti qumda və bərk dağda
Heç qiymətli söz demək olarmı?!

Füzuli Şeyx Nizaminin bu sözlərini saqinaməsində zikr edib deyir:

Bir iş ki, qılır şikayət ustad
Şagirdə olur rücui bidad.

Amma bu əmr nə qədər düşvar isə də, Füzuli onu əncama gətirməyə şüru edib, öz təbi-lətifindən və qələmi-gövhərrizindən himmət tələb edir;

Ey təbi-lətifü əqli-vala,
İdraki-büləndü nitqi-guya!
Düşdü səfərim diyari-dərdə,
Kimdir mənə yar bu səfərdə?
Hər kimdə ki, vardır istitaət,
Dərdü qəmü möhnətü qənaət,
Oldur bu müsafirətdə yarım,
Zövq əhlinə yoxdur etibarım….

QƏLƏMӘ XİTAB

Ey xameyi-sərkəşi-səbükxiz,
Vəqt oldu ki, olasan göhərriz!
Mən acizəmü bu əmr müşkil.
İmdad dəmidir, olma qafil!
Asari-mürüvvət eylə izhar,
Bir təprən, əgər mürüvvətin var!
Sən qıl hünəri, mən alayım ad,
Sən çək ələmi, mən olayım şad.
Çün nəxli-hədiqeyi-hünərsən,
Müftahi-xəzineyi-göhərsən,
Cəhd eylə, çıxar cəvahiri-pak,
Fikr etmə ki, yoxdur əhli-idrak!
Demə ki, bulub kəsad bazar,
Bulmaz bu mətaimiz xəridar….

* * * * *

Ey bəxt, vəfasız olma sən həm,
Həmrahlıq et bizimlə bir dəm.

Əlhəqq, demək olur, bu əmri-müşkili, yəni &quot;Leyli və Məcnun&quot; hekayəsini ustadi-şüəra və əfsəhi-füsəha Molla Məhəmməd Bağdadi Füzuli kəmali-fəsahət və bəlağət ilə əncama yetiribdir ki, onda zərrəcə bir qüsur yoxdur və ümumi-şüəra və üdəba bu qövlə şərik və müqirrdir.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*005]]</text>
      <sha1>4so3mc6mcte9vk1pz67vyk31alcvck7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84688</id>
      <parentid>84581</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T05:20:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Araz Yaquboglu [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Molla Mәhәmmәd Bağdadi &quot;Füzuli&quot; tәxәllüs]] səhifəsinin adını [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Molla Məhəmmәd Bağdadi &quot;Füzuli&quot; təxәllüs]] olaraq dəyişdi.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="34241" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Molla Mәhәmmәd Bağdadi &quot;Füzuli&quot; tәxәllüs
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/İbrahim İbn Əliyyün-Nәccar Xaqani|İbrahim İbn Əliyyün-Nәccar Xaqani]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Molla Pәnah &quot;Vaqif&quot; tәxәllüsləri|Molla Pәnah &quot;Vaqif&quot; tәxәllüsləri]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Molla Məhəmməd Bağdadi türk şairlərinin babası hesab olunur. Ona binaən, Azərbaycan şüəra və üdəbasından bəhs edib də, onların sərvəri və pişrəvi məqamında olan Füzulinin ismi-şəriflərini zikr etməmək bir növ haqqı və əməyi itirmək kimidir. Bir halda ki, ol fəsahət və bəlağət kanının təsiri bu əsrdəki şüəramızın asar və əşarında dəxi müşahidə olunmaqdadır.

Məşhur qövlə görə, Molla Məhəmməd ibn Süleyman Kərbəlada və Bağdadın həvalisində Hillə adlı balaca bir qəsəbədə, Sultan Süleymanın əsrində--hicrətin 900-cü tarixində təvəllüd etmişdir. Bəzi rəvayətə görə, yetmiş sənəyə qədər ömür edibdir. Tarixi-vəfatı dürüst məlum deyil isə də, ömrünün müsinn çağında dari-bəqaya rehlət eləməyi öz kəlamından dəxi anlaşılır. Necə ki, deyibdir:

Ey Füzuli, qədimiz qıldı fələk xəm, yəni
Vəqtdir çıxmağa dünya qapısından, əyilin.

Füzuli kimi məşhur və mötəbər şairin tərcümeyi-halına dair məlumat, heyfa ki, çox azdır. Bu barədə özgə bir məxəz və mənbədən əhvalat götürməkdə aciz qalıb, ol dürri-yeganənin öz əsərlərinə rücu etməkdən başqa bir çarə bulmadıq. Divani-bəlağətünvanının dibaçəsində ol fəsahət bustanının əndəlibindən və ibarət çəməninin bülbülündən, yəni Füzulinin öz lisani-bəlağətsəncindən halına dair bir para məlumat verilir, xüsusən, onun türk lisanında yazmağına səbəb nə olduğu filcümlə bəyan edilir.

Məzkur müqəddimədən məlum olur ki, Füzuli uşaqlıqdan şer və qəzəl deməyə ziyadə həvəsnak imiş və ol [dürri]-yeganənin hənuz səbi ikən üfüqi-təbinə hilali-mövzuniyyət tülu etmişdir və xurşidvəşlərdən iqtibasi-nuri-şövq qılmışdır və onun əşarının şöhrəti çox yerlərə dağılmışdır. Necə ki, özü deyir:

Seyti-fəsahət ilə sözüm tutdu aləmi,
Mən məhdi-etibardə tifli-zəbun hənuz.

Buyi-xoşumla oldu müəttər dimağlər,
Mən nafeyi-vücuddə bir qətrə xun hənuz.

Və lakin şair öz əsərlərinə diqqət yetirib, onları hülyeyi-elmdən müərra görüb, bir müddət nəqdi-həyatın ülumi-əqliyyə və nəqliyyə kəsbinə sərf edibdir və öz əsrində mütədavil fünun və ülumun cümləsinə malik olmuşdur. Əgərçi şair türk lisanında şer və qəzəl yazmağına ümdə bunu səbəb göstərir ki, türk tayfalarının sahibi-şövq və məzaqları dəxi onun bustani-kəlamından şükufələr dərib bəhrəmənd olalar və bu təklifi ona guya bir nigari-mişkinxətt etmişdir və lakin həqirin anladığına görə, Füzuli özü türk oğlu olmağa binaən, öz ana dilini artıcıq sevib də, ona rövnəq verməyi baş vəzifələrindən birisi hesab edirmiş. Və insafən demək olur ki, türk ədəbiyyatının banisi Molla Məhəmməd Bağdadi olubdur. Əgərçi ondan müqəddəm türklərdən də bəzi mötəbər şairlər olubdur, vəli onun kimi müqtədir və cəmi lisana malik və camei-fünuni-nəzm və nəsr olmayıbdır. Və həqiqətdə demək olur ki, türk dilinə rövnəq verən və onu xarü xaşakdən təmizləyib bir göyçək və səfalı çəmənə bənzədən Füzuli olubdur. Və bununla biz türklərin üstə ümumən və Azərbaycan türklərinin boynuna [xüsusən] böyük bir minnət qoyubdur. Türk dilinin üstündə sərfi-himmət və qeyrət göstərdiyini şair özü bir məqamda bəyan etmişdir:

Ol səbəbdən farsi ləfzilə çoxdur nəzm kim,
Nəzmi-nazik türk ləfzilə ikən düşvar olur.
Ləhceyi-türki qəbuli-nəzmi-tərkib eyləsə,
Əksəri-əlfazı namərbut, nahəmvar olur.
Məndə tövfiq olsa, bu düşvarı asan eylərəm,
Novbahar olğac tikandan bərgi-gül izhar olur.

Burada bunu dəxi əlavə etmək lazımdır ki, Füzuli özündən müqəddəm və ya öz dövründə olan ali və rəqiq bir şair bulub da, onun əsərlərinə təqlidən bir şey vücuda gətirməmişdir. Nəsr və nəzmdə bir şəxs onun ustadı olmayıbdır. Əazimi-üdəbadan bir nəfərinin asarını sərməşq və ittixaz etməyibdir. Necə ki, bu barədə Məhəmməd Cəlal &quot;Osmanlı ədəbiyyatı nümunələri&quot; nam məcmuəsində buyurubdur: &quot;Bağdad gülzar ədəbiyyatının əndəlibi-xoşəlhanı olan Füzuli Osmanlı şairlərindən əsərlərinə ətba olunacaq bir şair və yaxud nasir görəmədiyi halda bu gün ədəbiyyati-səhihəyi əhya edəcәk bədaye vücuda gətirmiş. Bu bədayei bir şairdən deyil, bəlkə dərələrin cuşeşindən, ruzigarın iniltisindən, bir ahunigahın suzişindən, bir təbəssümün təsirindən, bir bədəvi qızın hüsni-məsumanəsindən iqtibas eyləmişdir. Bu cəhətlə ən birinci şair mütləq Füzulidir&quot;.

Onun müqəllid olmadığı xüsusda Məhəmməd Cəlal belə yazır: &quot;Əgər bir şəxs bizə bu gunə sual versə: &quot;Bəlkə Füzulidən əvvəl ərəblər, əcəmlər &quot;Leyli və Məcnun&quot;u, &quot;Yusif və Züleyxa&quot;nı, &quot;Xosrov və Şirin&quot;i yazmış olsunlar da Füzuli də təqlid etmiş olsun?&quot;

Biz cavab veririz: &quot;Xeyr! Hətta mərhumun ruhi-lətifi nitqə gəlib bizə bu babdə: &quot;Bən də müqəllidəm!&quot;--demiş olsa, inanmayız. Ehtimal ki, bu böyük şairin zehninə fikri-təqlid gəlmiş olsun. Fəqət &quot;Leyli və Məcnun&quot; təqlid olmaq üzrə yazılan asardan deyil.

Bəs nədir?

Bütün göz yaşlarıdır. Lakin burasını düşünməli: iqtibas başqa, təqlid yenə başqadır. Bünaünileyh &quot;Leyli və Məcnun&quot; bütün-bütün Füzuliyə aiddir. Bu xəzineyi-qiymətdara heç bir əcnəbi müdaxilə edəməz!&quot;

&quot;Leyli və Məcnun&quot; barəsində aşağıda söz olunacaqdır.

Divani-əşarın cəm etdikdən sonra Füzuli kəmali-inkisar ilə ərbabi-bəlağət və əshabi-fəsahətə üz çöndərib, onlardan təvəqqe eləyir ki, onun divani-kəlamını mütaliə etdikdə deməsinlər ki, Füzuli tamami-ömrünü bir məhəldə, yəni İraqi-Ərəbdə keçirib, qeyri bir məmləkətə səyahət etməyibdir və lazimeyi-təcrübə və kəmali-təhsil qılmayıbdır. Bu illəti mucibi-süquti-etibar bulmasınlar və məhəlli-məqamına görə rütbeyi-istedadına həqarətlə baxmasınlar. Zira, qızıl torpaqda yatmaqla ciladan düşməz….

Bundan sonra şair dərgahi-ilahiyə üz tutub deyir: &quot;İlahi! Bu məhəbbətnameyi-nami və bu fərzəndi-dilbəndi-girami ki, zadeyi-təbi-füsunsaz və nəticeyi-idraki-sehrpərdazımdır, nə diyara getsə və nə vilayətə yetsə, məqdəmi-şərifin mübarək və meymun və mətləi-lətifin xücəstə və hümayun edəsən&quot;. Doğruluqla demək olur ki, Füzulinin bu duası dərgahi-həqqdə dərəceyi-qəbula irişdi və onun təbi-füsunsazından vücuda gələn fərzəndi-dilbəndi, yəni divani-əşarı hər ölkə və diyarda əziz və möhtərəm oldu. Bundan əlavə, Füzuli həqqdən niyaz edir ki, &quot;bu məhbubi-cahanpeymanı və şahidi-rənanı ümumən əhli-fəsaddan və xüsusən üç tayifeyi-bədnihaddan hüsni-himayətində məhfuz və məhrus qılsın. Bu üç tayifədən biri ol katibi-naqabildir ki, xameyi-müxalifəttəhriri tişeyi-bünyani-maarifdir və kilki-küdurəttəsiri memari-binayi-zəxarifdir. Gah bir nöqtə ilə &quot;məhəbbət&quot;i &quot;möhnət&quot; göstərər və gah bir hərf ilə &quot;nemət&quot;i &quot;niqmət&quot; oxudar:

Qələm olsun əli ol katibi-bədtəhririn--
Ki, fəsadi-rəqəmi sözümüzü şur eylər.
Gah bir hərf süqutilə qılır &quot;nadir&quot;i &quot;nar&quot;,
Gah bir nöqtə qüsurilə &quot;göz&quot;ü &quot;kur&quot; eylər.

Biri ol naqisi-bədsavaddır ki, təbi-namövzunu ilə məclisü məhafildə dəvayi-istedad qılıb, şer oxuduqda nəzmi nəsrdən seçilməyə və ədayi-süstü ilə şahidi-məni camalından niqab açılmaya:

Binəsib olsun nəimi-xülddən ol zişt kim,
Namülayim ləhcəsi mövzunu namövzun edər.
Tişeyi-ləfzi binayi-nəzmi viran eyləyib,
Süst göftarı fəsahət əhlini məğbun edər.

Və biri ol hasidi-cəfapişədir ki, təbi-namövzunu ilə dəvayi-şer edə, amma dəqayiqi-əşarə sahibşüur olmaya və idraki-rəkiki ilə lafi-nəzm ura, amma həqayiqi-göftarə rahi-təsərrüf bulmaya. Lacərəm, həsəd dideyi-insafın kor edib, idrakına etimad edə və cahillər hüzurunda bihudə-bihudə laflar urub, hərzə-hərzə dəxllər eyləyə, ta kim, şerdən zövqi-istima gedə:

Xəzandır gülşəni-ürfanə hasid,
İlahi, hasidi xar eylə daim.
İşidir mərifət əhlinə azar,
İlahi, hasidi zar eylə daim.

Füzuli türklər ədəbiyyatında &quot;Ustadi-şüəra&quot; ləqəbini alıbdır və bu zati-şərif məzkur ləqəbdən səva Azərbaycan vilayətində &quot;Ustadül-məkatib&quot; ismilə dəxi şöhrətlənmişdir. Füzulinin məşhur əsərləri bunlardır: 1) &quot;Külliyyati-divani-Füzuli&quot;, 2) &quot;Hədiqətüs-süəda&quot;. 3) &quot;Şikayətnamə&quot; ki, nəsr ilə yazılmışdır və bu axırıncı əsər bizim nəzərimizə çatmayıbdır.

&quot;Külliyyat&quot;a daxil olan əsərlər bunlardır: Müqəddimətül-kitab, qəsaid, tərkibbənd və tərcibənd, &quot;Bəngü badə&quot;, &quot;Nişançı Paşa xidmətinə yazılan məktubi-hikmətüslub&quot;, &quot;Saqinamə&quot;, &quot;Mərsiyə dər həqqi-xamisi-Aliəba həzrəti-Seyyidüş-şühəda&quot;, qəzəliyyat, müsəddəsat, müxəmməsat, mürəbbeat, əlmüqəttəat, &quot;Dastani-Leyli və Məcnun&quot;. Bu &quot;Külliyyat&quot;ın ən mötəbər çapı sabiqdə İstambulda fars dilində təb olunan &quot;Əxtər&quot; cəridəsinin mətbəəsində 1308-ci sənədə çap olunanıdır. Bu divani-Füzuli artıq diqqətlə təshih olunmuş nüsxələrdən birisi olub, açıq və aydın hürufat ilə sarı rəngə mail kağız üstə təb olunmuşdur.

&quot;Hədiqətüs-süəda&quot; on bir baba təqsim olunubdur. Bu qərar üzrə:

Əvvəlinci bab bəzi ənbiyayi-üzam və rüsüli-kiramın surəti-əhvalları bəyanındadır.

İkinci bab Həzrəti-Rəsulun Qüreyşdən çəkdiyi əzaların bəyanındadır.

Üçüncü bab həzrəti-Seyyidül-mürsəlinin keyfiyyəti-vəfatı bəyanındadır.

Dördüncü bab Həzrəti-Fatimeyi-Zəhranın vəfatı bəyanındadır.

Beşinci bab Əliyyül-Mürtəza həzrətlərinin vəfatı bəyanındadır.

Altıncı bab Həzrəti-İmam Hüseynin bəzmi-bəlada sağəri-bəqa nuş etdiyi bəyanındadır.

Yeddinci bab Həzrəti-İmam Hüseynin Mədinədən Məkkəyə təvəccöhü bəyanındadır.

Səkkizinci bab Müslüm ibn Əqilin şəhadəti bəyanındadır.

Doqquzuncu bab İmam Hüseynin Məkkədən Kərbəlaya təvəccöhü bəyanındadır.

Onuncu bab Həzrəti-İmamın ləşkəri-Yezid ilə müharibəsi bəyanındadır.

On birinci bab xatimeyi-kitab və müxəddərati-əhli-beytin Kərbəladan Şama getdikləri bəyanındadır.

Tətimmeyi-kitabda on iki imamın təriqi-icmal üzrə əhvalları bəyan olunubdur.

&quot;Hədiqətüs-süəda&quot; dəxi türk dilində inşa olunubdur. Bu bərgüzidə əsərin türk lisanında təhrir olunmağının səbəbini Füzuli bu minval üzrə bəyan edib, itmamına həqqdən müavinət istəyir: &quot;Çün cəmi müddətdə məcalis və məhafildə təqrir olunan vəqayeyi-Kərbəla və keyfiyyəti-əhvali-şühəda farsi və tazi ibarətində bəyan olmağın əşrafi-ərəb və əkabiri-əcəm təməttö bulub, əizzeyi-ətrak ki, cüzi-əzəmi-tərkibi-aləm və sinfi-növi-bəni-adəm olub, sətri-zaidi-səhaifi-kütüb kimi süfufi-məcalisdən xaric qalıb, istifayi-idraki-həqayiqdən məhrum qalırlardı, bu səbəbdən iqtizayi-ümumi-matəmi-Ali-əba zəbani-hal ilə məni-xaksarə təərrüz etdi və dəsti-təərrüz ilə giribanım tutdu ki, ey pərvərdeyi-xani-neməti-şahi-Kərbəla--Füzuliyi-mübtəla, nola ki, bir tərzi-mücəddədə müxtəre olasan və himmət tutub bir məqtəli-türki inşa qılasan ki, füsəha türki zəbanında istemalından təməttö bulalar və idraki-məzmunundan ərəbdən və əcəmdən müstəğni olalar.

Q İ T Ә

Təkrari-zikri-vaqieyi-dəşti-Kərbəla,
Məqbuli-xasü amü siğarü kübardır.
Təqrir edənlərə səbəbi-izzü ehtişam,
Təhrir edənlərə şərəfi-ruzigardır.

Bu həqir və fəqir ki, bu nəsihəti isğa qıldım və bu xidmətin məhz səadət olmağın mühəqqəq bildim, ədəmi-istitaət və qilləti-bizaətdən ehtiraz və ictinab etməyib tərtibinə təvəccöh qıldım. Əgərçi ibarəti-türkidə bəyani-vəqaye düşvardır, zira ki, əksəri-əlfazı rəkik və ibaratı nahəmvardır, ümmiddir ki, hikməti-övliya itmamına müsaidət və əncamına müavinət qıla.

N Ә 3 M

Ey feyzrəsani-ərəbu türkü əcəm,
Qıldın ərəbi əfsəhi-əhli-aləm.
Etdin füsəhayi-əcəmi İsadəm,
Mən türkzəbandan iltifat eyləmə Ləm.

İlahi! Vaqifi-keyfiyyəti-hal və alimi-dəqayiqi-əfalsan. Bilirsən ki, səndən qeyri müinü müzahirim yoxdur və ətrafü cəvanibdə hasidü müanidim çoxdur. Əmimi-məkarimindən və kərimi-mərahimindən təvəqqe budur ki, bu binayi-mücəddəd təmirində və bu mülki-müəbbəd təsxirində əlfazü məanidən cəmi məsalihim mühəyya qılasan və ərbabi-həsəd və əshabi-inad hücum etdikcə mənə müinü müsaid olasan: &quot;innəkə ələ kulli şeyin tədirun&quot;.

Əgərçi &quot;Hədiqətüs-süəda&quot; nəsr ilə təhrir olunubdur və bəzi məqamlarda münasibi-hal və müvafiqi-məqal gözəl şerlər vasitəsilə şərhi-məna qılınıbdır və lakin bu nəsrdə Füzuli o qədər məharət və fəsahət göstərmiş ki, və əhvali-keyfiyyəti-şühədanı elə bir gözəl və şirin dil ilə yazmış ki, əhli-zövq və ərbabi-mərifət indində onun dərəcə və mənziləti çox nəzmlərdən artıqraqdır. Bu vaxta kimi füsəhayi-türk və əcəmdən bir kəs belə bir xoş ibarəli və şirin ləhcəli və gözəl şivəli əsər vücuda gətirməyibdir--desək, səhv etməmiş olarıq.

Füzulinin asari-qələmiyyəsindən nümunələr göstərməyi lazım görmədik. Bu cəhətə ki, Azərbaycan türklərinin handa azacıq savadlısı varsa, onun əsərləri ilə az-çox tanışdır. Hətta bu axır vaxtlara kimi onun divani-qəzəliyyatı və &quot;Leyli və Məcnun&quot; hekayəsi məktəblərdə təlim kitabı olub, uşaqlara ondan dərs verilirdi. İndi də köhnə məktəblərdə təlim almış adamlardan hər birisini dindirsən, &quot;Leyli və Məcnun&quot; hekayəsinin ibtidasını--&quot;Dehqani-hədiqeyi-hekayət, Sərrafi-cəvahiri-rəvayət….&quot; başlayıb əzbərdən oxuyacaqdır. Amma çoxları bu qəribə hekayənin mənasını əsla fəhm etməyib, tutuquşu kimi ancaq onun ləfz və ibarəsini öyrənmişlər. O ki, qaldı Azərbaycan şairlərinə, onlardan çoxu Füzuliyə peyrəvilik edib, xüsusən qəzəliyyat və müxəmməsat qismi əsərlərində ustadi-giramiləri getdiyi təriqi ixtiyar edib, onunla getmişlər və bəziləri bu müqəllidlikdə övci-məqama yetişib, fünuni-şerdə böyük bir məharət kəsb etmişlər. Məsələn, Nuxa şairlərindən məşhur İsmayıl bəy &quot;Nakam&quot; təxəllüs Füzulinin atidə zikr olunan müsəddəsinə yazdığı bir nəzirə xeyli mərğub və dilpəsənd kəlamlardan birisidir.

MÜSƏDDƏSİ--FÜZULİ

Dün sayə saldı başimə bir sərvi-sərbülənd--
Kim, qəddi dilrüba idi, rəftarı dilpəsənd.
Göftarə gəldi ta ki, açıb ləli-nuşxənd,
Bir püstə gördüm onda tökər rizə-rizə qənd.
Sordum:--Məgər bu dürci-dəhəndir--dedim, dedi;
--Yox, yox, dəvayi-dərdi-nihanındürür sənin!

Əymiş hilali üstünə tərfi-külahini,
Çox dilşikəstənin göyə yetirmiş ahini,
Zülfün dağıtdı, gizlədi əbr içrə mahini,
Gördüm yüzündə həlqeyi-zülfi-siyahini.
--Ol piçü tabı çox nə rəsəndir?--dedim, dedi:
--Dövri-rüxümdə rişteyi-canındürür sənin!

Vermiş füruğ şəmi-rüxi gün çirağına,
Salmış şikəst sərv qədi gül budağına,
Dün sərv tək basanda qədəm göz bulağına,
Bir neçə xardən ələm irmiş ayağına.
--Gül bərginə batan nə dikəndir?--dedim, dedi:
--Mücgani-çeşmi-əşkfişanındürür sənin!

Seyr ilə saldı bağə güzər ol səmənüzar,
Ənvai-zibü zinət ilə fəsli-novbahar,
Tökmüş gül üzrə sünbüli-giysuyi-müşkbar,
Yaxmış ayağına yenə gülbərg tək nigar.
--Nəsrinə rəngi-lalə nədəndir?--dedim, dedi:
--Qəmzəm xədəngi tökdüyü qanındürür sənin!

Seyli-sirişkim oldu rəvan xaki-kuyinə,
Can valeh oldu ləli-ləbü göftguyinə,
Dil düşdü dami-silsileyi-müşkbuyinə,
Ol ləhzə kim, sataşdı gözüm zülfü ruyinə,
--Əqrab məhi-münirə vətəndir?--dedim, dedi:
--Vəhm eylə kim, xətərli qiranındürür sənin!

Düşmüş üzarı üzrə müənbər səlasili,
Aşüftəhal edib neçə bisəbrü bidili,
Əqlimi valeh eylədi şəklü şəmayili,
Göz gördü qamətin, dilü can oldu mayili.
--Vəh, bu nə türfə sərvi-çəməndir--dedim, dedi:
--Mənzuri-dideyi-nigaranındürür sənin!

Dün sübhdəm ki, laləvü nəsrin salıb niqab,
Gül çöhrəsindən aldı səba pərdeyi-hicab,
Gülzarə çıxdı seyr edə ol rəşki-aftab,
Şəbnəm nisar etdi günəş lölöi-xoşab.
--Lölömü, yoxsa dürri-Ədəndir?--dedim, dedi:
--Əbsəm, Füzuli, əşki-rəvanındürür sənin!

Bu dürri-Ədən və löleyi-xoşab ilə arastə və tərtib olunmuş kəlami-behcətəngizə nəzirə olaraq İsmayıl bəy Nakam demişdir:

Kuyi-nigarə duş gedib eylədim büka,
Guş eləyib fəğanımı ol türki-dilrüba,
Dərdimi bildi, heyrətimi gördü cabəca,
Rəhm etdi halimə, dedi:--Ey ərseyi-bəla,
Kim eyləmiş bu dərdə səni mübtəla? Dedim:
--Mən bilməm özgə, aşiqi-heyranınam sənin…. i.a.

Bu kəlamın tamamisi cənab Nakamın seyrü süluku babında dərc olunacaqdır. Oraya baxmalı!

Nakamdan əlavə Qasım bəy Zakir, Abdulla bəy Asi, Mehdiqulu xan Vəfa, Hacı Seyid Əzim Şirvani, Bixud, Mustafa ağa Nasir, Qövsi, Molla Qədir Naci və Azərbaycanın qeyri müzzəm və məşhur şairləri Molla Məhəmməd Bağdadiyə peyrəvilik edib, fünuni-şerdə özləri üçün şan və şöhrət kəsb etmişlər. Zənnimizcə, Fuzulinin nüfuzu xeyli müddət bizim Azərbaycan şairlərinin asari-qələmiyyələrində müşahidə olunacaqdır və onun ruhpərvər olan əşari-mütəəddidəsinin hüsni-təsirindən bizim şüəranın da təbləri səfalanıb, nuraniyyət kəsb edəcәkdir.

Füzulinin asari-qələmiyyəsinin hələ daha da çox zamanlar həyat üzrə davam edib, tərü təzə qalmağına iki ümdə səbəb vardır. Onlardan birisi budur ki, haman əsərlərin tamamisi pak, həqiqi və təbii hissiyyatdan nəşət etmiş əsərlərdir ki, eşqi-həqiqidən bəhs edir. Füzulinin özü həqiqi aşiq olduğu üçün kəlamı dəxi başdan-ayağa aşiqanədir. O pakizəlik və lətafət və o naziklik və nəzakət ki, Füzulinin şerlərində hiss olunur, heç bir şairin kəlamında o dərəcədə məhsus deyildir. Bilafərq Füzulinin hansı qisim kəlamını mütaliə etmək istəsəniz, mütaliə buyurun, onun hüsni-təsirini oxuduqda öz vücudunuzda dərk edəcәksiniz. Və bu təsirdən içəri aləminiz bir növ təmizlənib paka çıxacaqdır, vicdanınız uyqudan ayılan kimi olacaqdır. Fikir və xəyalınız sizi başqa bir ali məqama-mənəviyyət aləminə tərəf çəkәcəkdir. Burada nümunə üçün uzaq getməyib, divani-qəzəliyyatından əvvəlinci qəzəlinə iktifa edəlim ki, məhəbbəti-əzəli ilə başlanıbdır:

Qəd ənarəl-eşqə lil-üşşaqi mənhacül-hüda,
Saliki-rahi-həqiqət eşqə eylər iqtida.

Eşqdir ol nəşeyi-kamil kim, ondandır müdam
Meydə təşviri-hərarət, neydə təsiri-səda.

Vadiyi-vəhdət həqiqətdə məqami-eşqdir--
Kim, müşəxxəs olmaz ol vadidə sultandan gəda.

Eyləməz xəlvətsərayi-sirri-vəhdət məhrəmi
Aşiqi məşuqdən, məşuqi aşiqdən cüda.

Ey kim, əhli-eşqə söylərsən: məlamət tərkin et!
Söylə kim, mümkünmüdür təğyiri-təqdiri-xuda?

Eşq kilki çəkdi xətt hərfi-vücudi-aşiqə--
Kim, ola sabit həq isbatında nəfyi-maəda.

Ey Füzuli, intihasız zövq buldun eşqdən,
Böylədir hər iş ki, həqq adına qılsan ibtida.

Bu şerləri mütaliə etdikdə, filhəqiqə, oxucular bir növ həqiqət yolunda səy edən saliklər cümləsinə daxil olub, onların fikir və xəyalı vadiyi-vəhdət tərəfinə meyil edir ki, onda sultan ilə gəda və əğniya ilə füqəra arasında bir fərq və təfavüt yoxdur. Füzulinin əşar və kəlamının bəqasına ikinci səbəb onların elm və təcrübə üzü ilə təbi-səlimdən doğub vüqua gəlmələridir. Necə ki, şair özü deyir ki, şairliyim təsdiq olub, avazeyi-nəzmim ilə aləmlər dolub şöhrət tapdımsa da, məşşateyi-himmətim rəva görmədi ki, müxəddəreyi-hüsni-nəzmim pirayeyi-maarifdən xali və rişteyi-silki-şerim cəvahiri-elmdən ari qalsın. Zira ki, elmsiz şer əsası yox divar kimi olur və əsassız divar qayətdə bietibar olur (Bu irada bizim şüəra diqqət yetirməlidir və elm və maariflə öz şerlərinə möhkəm bina və əsas saz etməlidir). Pəs, Fuzulinin qələmi-gövhərrizindən vücuda gələn lölö və cəvahir ilə tikilmiş imarətin divarları elm və maarifin möhkəm bünövrəsi üstündə qərar tutmuşdur və afəti-zəmanədən ona bir xövfü xətər yoxdur, zira bir xanənin binası nə qədər möhkəm olsa, bir o qədər onun daimi və əbədi olması yəqindir. Bu cəhətə, Füzulinin təbi-gövhərbarından zühur etmiş və ülum və maarifin ələyindən ələnmiş və əqli-səlimin tərəzisində müvazinə olunmuş əşari-həkimanə və asari-fəlsəfanə onun ismi-şəriflərini, necə ki, dünya vardır və türk tayfaları sağdır, baqi saxlayacaqdır. Ol dürri-yeganənin uşaqlar əlinə təlim üçün verilən &quot;Leyli və Məcnun&quot; dastanında o qədər hikmətamiz sözlər, dərin fikirlər, nazik imalar və rəqiq işarələr, şairanə nəzmlər və fəlsəfanə şerlər vardır ki, cümləsini burada zikr etməyə və şərh qılmağa nə xamədə qüdrət və nə lisanda bir o qədər təlaqət və fəsahət vardır. Avropa hükəma və fəlasifəsindən məşhur Şopenhauer &quot;Məhəbbət nədən ibarətdir&quot; sərlövhəsilə yazdığı bir əsərində bəst verdiyi şərh və bəyanatın çoxunu Füzulinin abdar şerlərində tapırıq. O fikirlər ki, alman filosofu əlli sənə bundan irəli bəyan etmişdir, onları Molla Məhəmməd Bağdadi üç-dörd yüz sənə bundan müqəddəm xeyli ədibanə və mərğub surətdə rişteyi-nəzmə çəkmişdir.

Fuzulinin həkimanə kəlamlarından nümunə üçün ancaq &quot;Leyli və Məcnun&quot; hekayəsinin ibtidasında dərc olunmuş münacatın bəzi yerlərini burada yazmaqla iktifa edirik:

BU, MÜNACAT DƏRYASINDAN BİR CÖVHƏRDİR VӘ TƏZƏRRÖ MƏDƏNİNDƏN BİR GÖVHƏRDIR.

Ya rəb, kərəm et ki, xarü zarəm,
Dərgahə bəsi ümidvarəm.
Topraqdan eylədin bir insan,
Müstövcibi-əqlü qabili-can.
Gər can isə xaki-dərgəhindir,
Vər əql isə saliki-rəhindir.
Mən gülşəni-can içində xarəm,
Ayineyi-əqli pürqubarəm.
Ol gün ki, yox idi məndə qüdrət,
Qıldın mənə qeybətimdə rəğbət.
Can verdinü sahibi-dil etdin,
İdraki-ümurə qabil etdin.
Yüz şükr ki, yox sənə xilafım,
İnsafım varü etirafım.
Öylə deyiləm ki, bu aradə
Sədd ola sülukim etiqadə.
Rahi-tələbində biqərarəm,
Əmma tələbimdə şərmsarəm.
Doğru yola getmədim, nə hasil?
Bir mənzilə yetmədim, nə hasil?
Bir ərsədə hər əsər ki, gördüm,
Sənsən dedim ol əsər, yügürdüm;
Çün verdi xəyal ona xəmü piç,
Mən münfəil oldum, ol əsər hiç.
Mən əqldən istərəm dəlalət,
Əqlim mənə göstərər zəlalət.
Təhqiq yolunda əql netsin,
Əmavü qərib qanda getsin?
Tövfiq edəsən məgər rəfiqim,
Ta səhl ola şiddəti-təriqim.
Dünya nədirü təəllüqatı,
Əndişeyi-mövtdür həyatı.
Əmma deməzəm yalandır ol həm,
Sərmənzili-imtəhandır ol həm.
Billah ki, bu dilfərib mənzil
Öylə mənə verdi rahəti-dil--
Kim, əski məqamımı unutdum,
Sandım vətənim, məqam tutdum.
Müşkül gəlir indi tərkin etmək,
Bir özgə məqama dəxi getmək.
Mən böylə qılıram etibarı--
Kim, bunda olur könül qərarı.
Əmma çü sənindürür bu göftar--
Kim, dünyadan özgə axirət var.
Oldur ki, məqami-cavidandır,
Kami-dilü rahəti-rəvandır.
Göftarına etiqad qıldım,
Ol dəxi yek olduğunu bildim.
Bildim bu imiş sənin muradın--
Kim, əhli-kəmal ola ibadın,
Bunda yetə rütbeyi-kəmalə,
Onda yetə dövləti-vüsalə.
Bu rahdən etmək olmaz ikrah,
Xoşrahdürür sənə gedən rah.
Ol ləhzə həm etmə şəfqətin kəm.
Tövfiqinə qıl rəfiq hər dəm.
Çün əql ilə can əmanətindir,
Məndə əsəri-inayətindir.
Bunları mənimlə zar qılma,
Bir neçə əzizi xar qılma!
Ta kim, bu məqamı tərk edəndə,
Məndən sənə əzm edib gedəndə,
Məndən cəzə ilə getməsinlər,
Dərgahə şikayət etməsinlər.
Şum olmasın onlara vüsalım,
Olmasın olardan infialım.
Etmək gərək əhli-feyzi-biniş,
Təhqiqi-vücudi-afəriniş.
Bilmək gərək onu kim, cəvahir
Nə gənci-nihandan oldu zahir?
Nə dairədir bu dövri-əflak,
Nə zabitədir bu mərkəzi-xak?
Cismə ərəzi kim etdi qaim.
Narə nədən oldu nur lazim?
Hər xilqətə gərçi bir səbəb var,
Aya, səbəbi kim etdi izhar?
Gər kaf ilə nundan oldu aləm.
Aya nədən oldu kafü nun həm?
Bihudə deyil bu karxanə,
Bifaidə gərdişi-zəmanə.
Haşa ki, bu türfə nəqşi-qərra
Nəqqaşından ola mübərra.
Haşa ki, bu bargahi-ali,
Bir dəm əyasından ola xali,
Fikr eylə və gör, nədir bu üslub,
Nə saniədir bu süni-mənsub?
Hər zərreyi-zahirin zühuri
Bir özgəyə bağlıdır zəruri.
Gər ğayətə eyləsən təəmmül,
Zahir olur onda məzhəri-küll.
Versən özünə fənayi-mütləq,
İsbat olur ol fəna ilə həqq.
Gər var isə mərifət məzaqi,
Fani sənə bəs dəlili-baqi.
Həqqa ki, həmin vücud birdir,
Bir zatə vücud münhəsirdir.
Əksidir onun vücudi-əğyar,
Mənidə yox etibar ilə var.
Var olanı xəlq yox sanırlar,
Yox varlığına aldanırlar.
Yoxdur bu vücudun etibarı,
Həq ayinədir, cahan qübarı.
Ey əql, ədəbə riayət eylə,
Bu bilmək ilə kifayət eylə!
Təhqiqi-sifatə qane olgil,
Əndişeyi-zatə mane olgil!
Ol pərdəyə kimsə rah bulmaz,
Təhqiq bil, onu bilmək olmaz.
Gər yetsə idi bu sirrə idrak,
Deməzdi rəsul &quot;maərəfnak&quot;.
Xəlq oldu bu bəhri-heyrətə qərq,
Ta xəlqdən ola xaliqə fərq.
Hər riştə ki, həqq əyan edibdir,
Sərriştəsini nihan edibdir.
Faş oldu ki, sirri-həq nihandır,
Aləmdə nişanı binişandır.

BU, İZHARİ-ETİRAFİ-CӘHALƏTDİR VӘ İQRARİ-İSRAFİ-MƏSİYYӘTDİR.

Ey hikmətə baxmayan nəzərsiz,
Əhvali-zəmanədən xəbərsiz!
Tən etmə ki, çərx bivəfadır,
Daim işi cövr ilə cəfadır.
Şərh eylə mənə ki, çərx netdi?
Ondan nə cəfa zühura yetdi?
Nən var idi kim, əlindən aldı,
Nə mərtəbədən aşağı saldı?
Dövranə gətirdi mehrü mahi,
İçində səpidiyü siyahi.
Gəh atəşə zəcri-ab verdi,
Gəh badə qəmi-türab verdi.
Şəmi-əməlin münəvvər etdi,
Hər nə dilədin müyəssər etdi;
Qıldı səni hiçdən bir adəm,
Əsbabi-tənəümün fərahəm.
Çərxin xud işi səninlə böylə,
Sən neylədin onun ilə, söylə!
Hər dəm onu bivəfa oxursan,
Dönsün--deyü bəddua oxursan.
Çün ol sənə qıldı mehribanlıq,
Yaxşılığa eyləmə yamanlıq!

RUHA XİTAB

Ey ruh ki, cami-cəhl edib nuş,
Hübbi-vətən eylədin fəramuş.
Kim saldı səni bu təng rahə,
Qandan düşdün bu damgahə?
Sən tərk qılıb ədəm diyarın,
Bulduqda vücud etibarın,
Qılmışdı səninlə hikmətüllah,
Əcnasi-həvasü əqli həmrah.
Ta aləmə qəldiyin zamanda,
Bazari-tərəddüdi-cahanda
Sərmayələrindən edəsən sud,
Ol sud nədir?--Rizayi-məbud.
Hala ki, xəsarət oldu vaqe,
Sərmayələrin təmam zaye.
Heyranü mükəddərü təhidəst,
Əhvali xərabü rütbəsi pəst.
Dönsən yenə gəldiyin məqamə,
Qabilmi düşəsən ehtirama?
Əlbəttə, zəlilü xar olursan,
Bu fel ilə şərmsar olursan.

NƏFSPƏRƏST QAFİLӘ XİTAB

Ey nəfspərəstü cismpərvər,
Olma qəmi-hirs ilə mükəddər!
Səy eylə mətai-mur yığma,
Cəhd eylə əzabi-gur yığma!
Alma ələ səğari-meyi-nab--
Kim, qərqə edər səni bu girdab!
Olma nigərani-səbzeyi-bəng--
Kayineyi-dininə salır jəng!
Dəf kimi köksdə ləhv qoyma!
Ney kimi həvayi-nəfsə uyma!
Damani-təriqi-şəri tutgil,
Hər nə ki, xilafi-şərdir, unutgil!
Təhqiqi-vəsileyi-vüsul et!
Təqlidi-şəriəti-rəsul et.

Qədim Yunanıstanda şüəra sinfi bir qissə və hekayət yazmaq istədikləri əsnada Muza adlı şer ilahəsinə rücu edib, ondan kömək və mədəd dilərdilər. Bu adətə oxşar əski əcəm və ərəb və türk şairləri dəxi saqiyi-safzəmirə və sadəruya üz çöndərib, ondan kərəm və himmət dilərdilər. Füzulinin &quot;Leyli və Məcnun&quot; qisseyi-pürqüssəvü məlalının ibtida və intihasında və hekayənin bəzi məqamlarında yazdığı saqinamələr onun ən xoşməzmun və dilpəzir kəlamlarından ədd olunsa gərəkdir. Bu saqinamələrdə o qədər mühəssənat, lətafət və mövzuniyyət vardır ki, onları yazmaqla başa gələsi deyil. Onları diqqətlə oxuyanlar bir tərəfdən dünyayi-dunun qeydindən və nəfsi-şumun hirs və təməindən, alçaq və rəzil əməllərdən, pis işlərdən, fasid və batil fikirlərdən xilas olub, nuraniyyət kəsb edirlərsə də, digər tərəfdən onların qəlbi bir növ məhzun və könlü tutqun olur. Bu hala səbəb oldur ki, Füzuliyi-şikəstə-halın qələmi-gövhərsənci tökdüyü dürri-safın əksəri gözdən tökülən əşki-müsəffaya bənzəyir, nəinki şadlıq çəmənində yağan barana. Füzuli, demək olur ki, möhnət yükünün barkeşi olub, aləmi-insaiyyətdə tamami qəmzədələrin və möhnətkeşlərin yüklərini götürmək və məzlumların halına yanmaq üçün xəlq olunmuşdur. Füzulinin ahü nalələri qarelərə dəxi sirayət edib, onları da özü ilə atəşi-hüzn və ələmə yandırır. Amma bu yanmaqda bir feyz və səadət və ülviyyət vardır ki, o atəşə yanan istər ki, bir də yansın. Bu cansuzluq pərvanənin şam başına dolanıb yanmağına bənzəyir.

Füzuli tamam aləmin dərd və qəmin çəkdiyini &quot;Hədiqətüs-süəda&quot;nın axırında bəyan edir. Bu qəm və ələm nüsxəsini tamam etdikdən sonra şair füzəlayi-bəlağətpişə və füsəhayi-diqqətəndişədən təvəqqe və rica edir ki, binayi-təlifinə və tərhi-təsnifinə diqqət yetirdikdə, islahi-xətasına iqdam və ehtimam edələr və mühərririn duayi-xeyir ilə yad edib, qəbuli-üzr ilə hər nöqsanın tamam qılalar. Və sonra bu şeri gətirir:

Hücumi-möhnəti-dövran məluli,
Giriftari-qəmi-aləm Füzuli.
Deyil ol ləhceyi-göftarə qabil--
Kim, ola qabili-səmi-əkabir.
Qılır cəmiyyəti-dil ləfzi dilkəş,
Müşəvvəş söyləməz, illa müşəvvəş.
Gəl, ey hali-təkəllümdən xəbərdar,
Tərəhhüm qıl, təərrüz qılma zinhar!

&quot;Leyli və Məcnun&quot; hekayəsinin səbəbi-nəzmini bəyan qıldığı saqinamədə Füzuli deyir: Bu, bir bəzmi-müsibəti-bəladır ki, onun əvvəli qəm, sonu bəladır. Bu hekayənin nə badəsinə nişatdan rəng, nə nəğməsinə fərəhdən ahəng var. İdrakı verir xəyala azar, əfkarı edər məlali əfkar.

Hərkah bu, bir bəhcət gətirən və fərəh yetirən hekayə olsaydı, bunun tövcihinə rağib olanlar çox olardı. Bu, pürməlal bir dastandır ki, hər bir fəsihin halını pərişan edib nitqini bağlar və sözlərini kutah elər. Necə ki, bu babda Nizamiyi-şirinkəlam deyibdir:

Əsbabe-soxən neşato nazəst,
Zin hər do soxən bəhane sazəst.
Meydane-soxən fərax bayəd,
Ta təb dər u honər nəmayəd.
Dor gərmiye-riko səxtiye-kuh,
Ta çənd soxən rəvəd beənbuh. [1]

[1] Tərcüməsi:
Sözün ləvazimatı şadlıq və nazdır,
Söz özünü bu iki vasitə ilə göstərir.
Sözün meydanı gərək geniş olsun--
Ki, təb onda hünər göstərə bilsin.
İsti qumda və bərk dağda
Heç qiymətli söz demək olarmı?!

Füzuli Şeyx Nizaminin bu sözlərini saqinaməsində zikr edib deyir:

Bir iş ki, qılır şikayət ustad
Şagirdə olur rücui bidad.

Amma bu əmr nə qədər düşvar isə də, Füzuli onu əncama gətirməyə şüru edib, öz təbi-lətifindən və qələmi-gövhərrizindən himmət tələb edir;

Ey təbi-lətifü əqli-vala,
İdraki-büləndü nitqi-guya!
Düşdü səfərim diyari-dərdə,
Kimdir mənə yar bu səfərdə?
Hər kimdə ki, vardır istitaət,
Dərdü qəmü möhnətü qənaət,
Oldur bu müsafirətdə yarım,
Zövq əhlinə yoxdur etibarım….

QƏLƏMӘ XİTAB

Ey xameyi-sərkəşi-səbükxiz,
Vəqt oldu ki, olasan göhərriz!
Mən acizəmü bu əmr müşkil.
İmdad dəmidir, olma qafil!
Asari-mürüvvət eylə izhar,
Bir təprən, əgər mürüvvətin var!
Sən qıl hünəri, mən alayım ad,
Sən çək ələmi, mən olayım şad.
Çün nəxli-hədiqeyi-hünərsən,
Müftahi-xəzineyi-göhərsən,
Cəhd eylə, çıxar cəvahiri-pak,
Fikr etmə ki, yoxdur əhli-idrak!
Demə ki, bulub kəsad bazar,
Bulmaz bu mətaimiz xəridar….

* * * * *

Ey bəxt, vəfasız olma sən həm,
Həmrahlıq et bizimlə bir dəm.

Əlhəqq, demək olur, bu əmri-müşkili, yəni &quot;Leyli və Məcnun&quot; hekayəsini ustadi-şüəra və əfsəhi-füsəha Molla Məhəmməd Bağdadi Füzuli kəmali-fəsahət və bəlağət ilə əncama yetiribdir ki, onda zərrəcə bir qüsur yoxdur və ümumi-şüəra və üdəba bu qövlə şərik və müqirrdir.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*005]]</text>
      <sha1>4so3mc6mcte9vk1pz67vyk31alcvck7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84691</id>
      <parentid>84688</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T05:21:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="34241" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Molla Məhəmməd Bağdadi &quot;Füzuli&quot; təxəllüs
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/İbrahim İbn Əliyyün-Nəccar Xaqani|İbrahim İbn Əliyyün-Nəccar Xaqani]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Molla Pәnah &quot;Vaqif&quot; tәxәllüsləri|Molla Pәnah &quot;Vaqif&quot; tәxәllüsləri]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Molla Məhəmməd Bağdadi türk şairlərinin babası hesab olunur. Ona binaən, Azərbaycan şüəra və üdəbasından bəhs edib də, onların sərvəri və pişrəvi məqamında olan Füzulinin ismi-şəriflərini zikr etməmək bir növ haqqı və əməyi itirmək kimidir. Bir halda ki, ol fəsahət və bəlağət kanının təsiri bu əsrdəki şüəramızın asar və əşarında dəxi müşahidə olunmaqdadır.

Məşhur qövlə görə, Molla Məhəmməd ibn Süleyman Kərbəlada və Bağdadın həvalisində Hillə adlı balaca bir qəsəbədə, Sultan Süleymanın əsrində--hicrətin 900-cü tarixində təvəllüd etmişdir. Bəzi rəvayətə görə, yetmiş sənəyə qədər ömür edibdir. Tarixi-vəfatı dürüst məlum deyil isə də, ömrünün müsinn çağında dari-bəqaya rehlət eləməyi öz kəlamından dəxi anlaşılır. Necə ki, deyibdir:

Ey Füzuli, qədimiz qıldı fələk xəm, yəni
Vəqtdir çıxmağa dünya qapısından, əyilin.

Füzuli kimi məşhur və mötəbər şairin tərcümeyi-halına dair məlumat, heyfa ki, çox azdır. Bu barədə özgə bir məxəz və mənbədən əhvalat götürməkdə aciz qalıb, ol dürri-yeganənin öz əsərlərinə rücu etməkdən başqa bir çarə bulmadıq. Divani-bəlağətünvanının dibaçəsində ol fəsahət bustanının əndəlibindən və ibarət çəməninin bülbülündən, yəni Füzulinin öz lisani-bəlağətsəncindən halına dair bir para məlumat verilir, xüsusən, onun türk lisanında yazmağına səbəb nə olduğu filcümlə bəyan edilir.

Məzkur müqəddimədən məlum olur ki, Füzuli uşaqlıqdan şer və qəzəl deməyə ziyadə həvəsnak imiş və ol [dürri]-yeganənin hənuz səbi ikən üfüqi-təbinə hilali-mövzuniyyət tülu etmişdir və xurşidvəşlərdən iqtibasi-nuri-şövq qılmışdır və onun əşarının şöhrəti çox yerlərə dağılmışdır. Necə ki, özü deyir:

Seyti-fəsahət ilə sözüm tutdu aləmi,
Mən məhdi-etibardə tifli-zəbun hənuz.

Buyi-xoşumla oldu müəttər dimağlər,
Mən nafeyi-vücuddə bir qətrə xun hənuz.

Və lakin şair öz əsərlərinə diqqət yetirib, onları hülyeyi-elmdən müərra görüb, bir müddət nəqdi-həyatın ülumi-əqliyyə və nəqliyyə kəsbinə sərf edibdir və öz əsrində mütədavil fünun və ülumun cümləsinə malik olmuşdur. Əgərçi şair türk lisanında şer və qəzəl yazmağına ümdə bunu səbəb göstərir ki, türk tayfalarının sahibi-şövq və məzaqları dəxi onun bustani-kəlamından şükufələr dərib bəhrəmənd olalar və bu təklifi ona guya bir nigari-mişkinxətt etmişdir və lakin həqirin anladığına görə, Füzuli özü türk oğlu olmağa binaən, öz ana dilini artıcıq sevib də, ona rövnəq verməyi baş vəzifələrindən birisi hesab edirmiş. Və insafən demək olur ki, türk ədəbiyyatının banisi Molla Məhəmməd Bağdadi olubdur. Əgərçi ondan müqəddəm türklərdən də bəzi mötəbər şairlər olubdur, vəli onun kimi müqtədir və cəmi lisana malik və camei-fünuni-nəzm və nəsr olmayıbdır. Və həqiqətdə demək olur ki, türk dilinə rövnəq verən və onu xarü xaşakdən təmizləyib bir göyçək və səfalı çəmənə bənzədən Füzuli olubdur. Və bununla biz türklərin üstə ümumən və Azərbaycan türklərinin boynuna [xüsusən] böyük bir minnət qoyubdur. Türk dilinin üstündə sərfi-himmət və qeyrət göstərdiyini şair özü bir məqamda bəyan etmişdir:

Ol səbəbdən farsi ləfzilə çoxdur nəzm kim,
Nəzmi-nazik türk ləfzilə ikən düşvar olur.
Ləhceyi-türki qəbuli-nəzmi-tərkib eyləsə,
Əksəri-əlfazı namərbut, nahəmvar olur.
Məndə tövfiq olsa, bu düşvarı asan eylərəm,
Novbahar olğac tikandan bərgi-gül izhar olur.

Burada bunu dəxi əlavə etmək lazımdır ki, Füzuli özündən müqəddəm və ya öz dövründə olan ali və rəqiq bir şair bulub da, onun əsərlərinə təqlidən bir şey vücuda gətirməmişdir. Nəsr və nəzmdə bir şəxs onun ustadı olmayıbdır. Əazimi-üdəbadan bir nəfərinin asarını sərməşq və ittixaz etməyibdir. Necə ki, bu barədə Məhəmməd Cəlal &quot;Osmanlı ədəbiyyatı nümunələri&quot; nam məcmuəsində buyurubdur: &quot;Bağdad gülzar ədəbiyyatının əndəlibi-xoşəlhanı olan Füzuli Osmanlı şairlərindən əsərlərinə ətba olunacaq bir şair və yaxud nasir görəmədiyi halda bu gün ədəbiyyati-səhihəyi əhya edəcәk bədaye vücuda gətirmiş. Bu bədayei bir şairdən deyil, bəlkə dərələrin cuşeşindən, ruzigarın iniltisindən, bir ahunigahın suzişindən, bir təbəssümün təsirindən, bir bədəvi qızın hüsni-məsumanəsindən iqtibas eyləmişdir. Bu cəhətlə ən birinci şair mütləq Füzulidir&quot;.

Onun müqəllid olmadığı xüsusda Məhəmməd Cəlal belə yazır: &quot;Əgər bir şəxs bizə bu gunə sual versə: &quot;Bəlkə Füzulidən əvvəl ərəblər, əcəmlər &quot;Leyli və Məcnun&quot;u, &quot;Yusif və Züleyxa&quot;nı, &quot;Xosrov və Şirin&quot;i yazmış olsunlar da Füzuli də təqlid etmiş olsun?&quot;

Biz cavab veririz: &quot;Xeyr! Hətta mərhumun ruhi-lətifi nitqə gəlib bizə bu babdə: &quot;Bən də müqəllidəm!&quot;--demiş olsa, inanmayız. Ehtimal ki, bu böyük şairin zehninə fikri-təqlid gəlmiş olsun. Fəqət &quot;Leyli və Məcnun&quot; təqlid olmaq üzrə yazılan asardan deyil.

Bəs nədir?

Bütün göz yaşlarıdır. Lakin burasını düşünməli: iqtibas başqa, təqlid yenə başqadır. Bünaünileyh &quot;Leyli və Məcnun&quot; bütün-bütün Füzuliyə aiddir. Bu xəzineyi-qiymətdara heç bir əcnəbi müdaxilə edəməz!&quot;

&quot;Leyli və Məcnun&quot; barəsində aşağıda söz olunacaqdır.

Divani-əşarın cəm etdikdən sonra Füzuli kəmali-inkisar ilə ərbabi-bəlağət və əshabi-fəsahətə üz çöndərib, onlardan təvəqqe eləyir ki, onun divani-kəlamını mütaliə etdikdə deməsinlər ki, Füzuli tamami-ömrünü bir məhəldə, yəni İraqi-Ərəbdə keçirib, qeyri bir məmləkətə səyahət etməyibdir və lazimeyi-təcrübə və kəmali-təhsil qılmayıbdır. Bu illəti mucibi-süquti-etibar bulmasınlar və məhəlli-məqamına görə rütbeyi-istedadına həqarətlə baxmasınlar. Zira, qızıl torpaqda yatmaqla ciladan düşməz….

Bundan sonra şair dərgahi-ilahiyə üz tutub deyir: &quot;İlahi! Bu məhəbbətnameyi-nami və bu fərzəndi-dilbəndi-girami ki, zadeyi-təbi-füsunsaz və nəticeyi-idraki-sehrpərdazımdır, nə diyara getsə və nə vilayətə yetsə, məqdəmi-şərifin mübarək və meymun və mətləi-lətifin xücəstə və hümayun edəsən&quot;. Doğruluqla demək olur ki, Füzulinin bu duası dərgahi-həqqdə dərəceyi-qəbula irişdi və onun təbi-füsunsazından vücuda gələn fərzəndi-dilbəndi, yəni divani-əşarı hər ölkə və diyarda əziz və möhtərəm oldu. Bundan əlavə, Füzuli həqqdən niyaz edir ki, &quot;bu məhbubi-cahanpeymanı və şahidi-rənanı ümumən əhli-fəsaddan və xüsusən üç tayifeyi-bədnihaddan hüsni-himayətində məhfuz və məhrus qılsın. Bu üç tayifədən biri ol katibi-naqabildir ki, xameyi-müxalifəttəhriri tişeyi-bünyani-maarifdir və kilki-küdurəttəsiri memari-binayi-zəxarifdir. Gah bir nöqtə ilə &quot;məhəbbət&quot;i &quot;möhnət&quot; göstərər və gah bir hərf ilə &quot;nemət&quot;i &quot;niqmət&quot; oxudar:

Qələm olsun əli ol katibi-bədtəhririn--
Ki, fəsadi-rəqəmi sözümüzü şur eylər.
Gah bir hərf süqutilə qılır &quot;nadir&quot;i &quot;nar&quot;,
Gah bir nöqtə qüsurilə &quot;göz&quot;ü &quot;kur&quot; eylər.

Biri ol naqisi-bədsavaddır ki, təbi-namövzunu ilə məclisü məhafildə dəvayi-istedad qılıb, şer oxuduqda nəzmi nəsrdən seçilməyə və ədayi-süstü ilə şahidi-məni camalından niqab açılmaya:

Binəsib olsun nəimi-xülddən ol zişt kim,
Namülayim ləhcəsi mövzunu namövzun edər.
Tişeyi-ləfzi binayi-nəzmi viran eyləyib,
Süst göftarı fəsahət əhlini məğbun edər.

Və biri ol hasidi-cəfapişədir ki, təbi-namövzunu ilə dəvayi-şer edə, amma dəqayiqi-əşarə sahibşüur olmaya və idraki-rəkiki ilə lafi-nəzm ura, amma həqayiqi-göftarə rahi-təsərrüf bulmaya. Lacərəm, həsəd dideyi-insafın kor edib, idrakına etimad edə və cahillər hüzurunda bihudə-bihudə laflar urub, hərzə-hərzə dəxllər eyləyə, ta kim, şerdən zövqi-istima gedə:

Xəzandır gülşəni-ürfanə hasid,
İlahi, hasidi xar eylə daim.
İşidir mərifət əhlinə azar,
İlahi, hasidi zar eylə daim.

Füzuli türklər ədəbiyyatında &quot;Ustadi-şüəra&quot; ləqəbini alıbdır və bu zati-şərif məzkur ləqəbdən səva Azərbaycan vilayətində &quot;Ustadül-məkatib&quot; ismilə dəxi şöhrətlənmişdir. Füzulinin məşhur əsərləri bunlardır: 1) &quot;Külliyyati-divani-Füzuli&quot;, 2) &quot;Hədiqətüs-süəda&quot;. 3) &quot;Şikayətnamə&quot; ki, nəsr ilə yazılmışdır və bu axırıncı əsər bizim nəzərimizə çatmayıbdır.

&quot;Külliyyat&quot;a daxil olan əsərlər bunlardır: Müqəddimətül-kitab, qəsaid, tərkibbənd və tərcibənd, &quot;Bəngü badə&quot;, &quot;Nişançı Paşa xidmətinə yazılan məktubi-hikmətüslub&quot;, &quot;Saqinamə&quot;, &quot;Mərsiyə dər həqqi-xamisi-Aliəba həzrəti-Seyyidüş-şühəda&quot;, qəzəliyyat, müsəddəsat, müxəmməsat, mürəbbeat, əlmüqəttəat, &quot;Dastani-Leyli və Məcnun&quot;. Bu &quot;Külliyyat&quot;ın ən mötəbər çapı sabiqdə İstambulda fars dilində təb olunan &quot;Əxtər&quot; cəridəsinin mətbəəsində 1308-ci sənədə çap olunanıdır. Bu divani-Füzuli artıq diqqətlə təshih olunmuş nüsxələrdən birisi olub, açıq və aydın hürufat ilə sarı rəngə mail kağız üstə təb olunmuşdur.

&quot;Hədiqətüs-süəda&quot; on bir baba təqsim olunubdur. Bu qərar üzrə:

Əvvəlinci bab bəzi ənbiyayi-üzam və rüsüli-kiramın surəti-əhvalları bəyanındadır.

İkinci bab Həzrəti-Rəsulun Qüreyşdən çəkdiyi əzaların bəyanındadır.

Üçüncü bab həzrəti-Seyyidül-mürsəlinin keyfiyyəti-vəfatı bəyanındadır.

Dördüncü bab Həzrəti-Fatimeyi-Zəhranın vəfatı bəyanındadır.

Beşinci bab Əliyyül-Mürtəza həzrətlərinin vəfatı bəyanındadır.

Altıncı bab Həzrəti-İmam Hüseynin bəzmi-bəlada sağəri-bəqa nuş etdiyi bəyanındadır.

Yeddinci bab Həzrəti-İmam Hüseynin Mədinədən Məkkəyə təvəccöhü bəyanındadır.

Səkkizinci bab Müslüm ibn Əqilin şəhadəti bəyanındadır.

Doqquzuncu bab İmam Hüseynin Məkkədən Kərbəlaya təvəccöhü bəyanındadır.

Onuncu bab Həzrəti-İmamın ləşkəri-Yezid ilə müharibəsi bəyanındadır.

On birinci bab xatimeyi-kitab və müxəddərati-əhli-beytin Kərbəladan Şama getdikləri bəyanındadır.

Tətimmeyi-kitabda on iki imamın təriqi-icmal üzrə əhvalları bəyan olunubdur.

&quot;Hədiqətüs-süəda&quot; dəxi türk dilində inşa olunubdur. Bu bərgüzidə əsərin türk lisanında təhrir olunmağının səbəbini Füzuli bu minval üzrə bəyan edib, itmamına həqqdən müavinət istəyir: &quot;Çün cəmi müddətdə məcalis və məhafildə təqrir olunan vəqayeyi-Kərbəla və keyfiyyəti-əhvali-şühəda farsi və tazi ibarətində bəyan olmağın əşrafi-ərəb və əkabiri-əcəm təməttö bulub, əizzeyi-ətrak ki, cüzi-əzəmi-tərkibi-aləm və sinfi-növi-bəni-adəm olub, sətri-zaidi-səhaifi-kütüb kimi süfufi-məcalisdən xaric qalıb, istifayi-idraki-həqayiqdən məhrum qalırlardı, bu səbəbdən iqtizayi-ümumi-matəmi-Ali-əba zəbani-hal ilə məni-xaksarə təərrüz etdi və dəsti-təərrüz ilə giribanım tutdu ki, ey pərvərdeyi-xani-neməti-şahi-Kərbəla--Füzuliyi-mübtəla, nola ki, bir tərzi-mücəddədə müxtəre olasan və himmət tutub bir məqtəli-türki inşa qılasan ki, füsəha türki zəbanında istemalından təməttö bulalar və idraki-məzmunundan ərəbdən və əcəmdən müstəğni olalar.

Q İ T Ә

Təkrari-zikri-vaqieyi-dəşti-Kərbəla,
Məqbuli-xasü amü siğarü kübardır.
Təqrir edənlərə səbəbi-izzü ehtişam,
Təhrir edənlərə şərəfi-ruzigardır.

Bu həqir və fəqir ki, bu nəsihəti isğa qıldım və bu xidmətin məhz səadət olmağın mühəqqəq bildim, ədəmi-istitaət və qilləti-bizaətdən ehtiraz və ictinab etməyib tərtibinə təvəccöh qıldım. Əgərçi ibarəti-türkidə bəyani-vəqaye düşvardır, zira ki, əksəri-əlfazı rəkik və ibaratı nahəmvardır, ümmiddir ki, hikməti-övliya itmamına müsaidət və əncamına müavinət qıla.

N Ә 3 M

Ey feyzrəsani-ərəbu türkü əcəm,
Qıldın ərəbi əfsəhi-əhli-aləm.
Etdin füsəhayi-əcəmi İsadəm,
Mən türkzəbandan iltifat eyləmə Ləm.

İlahi! Vaqifi-keyfiyyəti-hal və alimi-dəqayiqi-əfalsan. Bilirsən ki, səndən qeyri müinü müzahirim yoxdur və ətrafü cəvanibdə hasidü müanidim çoxdur. Əmimi-məkarimindən və kərimi-mərahimindən təvəqqe budur ki, bu binayi-mücəddəd təmirində və bu mülki-müəbbəd təsxirində əlfazü məanidən cəmi məsalihim mühəyya qılasan və ərbabi-həsəd və əshabi-inad hücum etdikcə mənə müinü müsaid olasan: &quot;innəkə ələ kulli şeyin tədirun&quot;.

Əgərçi &quot;Hədiqətüs-süəda&quot; nəsr ilə təhrir olunubdur və bəzi məqamlarda münasibi-hal və müvafiqi-məqal gözəl şerlər vasitəsilə şərhi-məna qılınıbdır və lakin bu nəsrdə Füzuli o qədər məharət və fəsahət göstərmiş ki, və əhvali-keyfiyyəti-şühədanı elə bir gözəl və şirin dil ilə yazmış ki, əhli-zövq və ərbabi-mərifət indində onun dərəcə və mənziləti çox nəzmlərdən artıqraqdır. Bu vaxta kimi füsəhayi-türk və əcəmdən bir kəs belə bir xoş ibarəli və şirin ləhcəli və gözəl şivəli əsər vücuda gətirməyibdir--desək, səhv etməmiş olarıq.

Füzulinin asari-qələmiyyəsindən nümunələr göstərməyi lazım görmədik. Bu cəhətə ki, Azərbaycan türklərinin handa azacıq savadlısı varsa, onun əsərləri ilə az-çox tanışdır. Hətta bu axır vaxtlara kimi onun divani-qəzəliyyatı və &quot;Leyli və Məcnun&quot; hekayəsi məktəblərdə təlim kitabı olub, uşaqlara ondan dərs verilirdi. İndi də köhnə məktəblərdə təlim almış adamlardan hər birisini dindirsən, &quot;Leyli və Məcnun&quot; hekayəsinin ibtidasını--&quot;Dehqani-hədiqeyi-hekayət, Sərrafi-cəvahiri-rəvayət….&quot; başlayıb əzbərdən oxuyacaqdır. Amma çoxları bu qəribə hekayənin mənasını əsla fəhm etməyib, tutuquşu kimi ancaq onun ləfz və ibarəsini öyrənmişlər. O ki, qaldı Azərbaycan şairlərinə, onlardan çoxu Füzuliyə peyrəvilik edib, xüsusən qəzəliyyat və müxəmməsat qismi əsərlərində ustadi-giramiləri getdiyi təriqi ixtiyar edib, onunla getmişlər və bəziləri bu müqəllidlikdə övci-məqama yetişib, fünuni-şerdə böyük bir məharət kəsb etmişlər. Məsələn, Nuxa şairlərindən məşhur İsmayıl bəy &quot;Nakam&quot; təxəllüs Füzulinin atidə zikr olunan müsəddəsinə yazdığı bir nəzirə xeyli mərğub və dilpəsənd kəlamlardan birisidir.

MÜSƏDDƏSİ--FÜZULİ

Dün sayə saldı başimə bir sərvi-sərbülənd--
Kim, qəddi dilrüba idi, rəftarı dilpəsənd.
Göftarə gəldi ta ki, açıb ləli-nuşxənd,
Bir püstə gördüm onda tökər rizə-rizə qənd.
Sordum:--Məgər bu dürci-dəhəndir--dedim, dedi;
--Yox, yox, dəvayi-dərdi-nihanındürür sənin!

Əymiş hilali üstünə tərfi-külahini,
Çox dilşikəstənin göyə yetirmiş ahini,
Zülfün dağıtdı, gizlədi əbr içrə mahini,
Gördüm yüzündə həlqeyi-zülfi-siyahini.
--Ol piçü tabı çox nə rəsəndir?--dedim, dedi:
--Dövri-rüxümdə rişteyi-canındürür sənin!

Vermiş füruğ şəmi-rüxi gün çirağına,
Salmış şikəst sərv qədi gül budağına,
Dün sərv tək basanda qədəm göz bulağına,
Bir neçə xardən ələm irmiş ayağına.
--Gül bərginə batan nə dikəndir?--dedim, dedi:
--Mücgani-çeşmi-əşkfişanındürür sənin!

Seyr ilə saldı bağə güzər ol səmənüzar,
Ənvai-zibü zinət ilə fəsli-novbahar,
Tökmüş gül üzrə sünbüli-giysuyi-müşkbar,
Yaxmış ayağına yenə gülbərg tək nigar.
--Nəsrinə rəngi-lalə nədəndir?--dedim, dedi:
--Qəmzəm xədəngi tökdüyü qanındürür sənin!

Seyli-sirişkim oldu rəvan xaki-kuyinə,
Can valeh oldu ləli-ləbü göftguyinə,
Dil düşdü dami-silsileyi-müşkbuyinə,
Ol ləhzə kim, sataşdı gözüm zülfü ruyinə,
--Əqrab məhi-münirə vətəndir?--dedim, dedi:
--Vəhm eylə kim, xətərli qiranındürür sənin!

Düşmüş üzarı üzrə müənbər səlasili,
Aşüftəhal edib neçə bisəbrü bidili,
Əqlimi valeh eylədi şəklü şəmayili,
Göz gördü qamətin, dilü can oldu mayili.
--Vəh, bu nə türfə sərvi-çəməndir--dedim, dedi:
--Mənzuri-dideyi-nigaranındürür sənin!

Dün sübhdəm ki, laləvü nəsrin salıb niqab,
Gül çöhrəsindən aldı səba pərdeyi-hicab,
Gülzarə çıxdı seyr edə ol rəşki-aftab,
Şəbnəm nisar etdi günəş lölöi-xoşab.
--Lölömü, yoxsa dürri-Ədəndir?--dedim, dedi:
--Əbsəm, Füzuli, əşki-rəvanındürür sənin!

Bu dürri-Ədən və löleyi-xoşab ilə arastə və tərtib olunmuş kəlami-behcətəngizə nəzirə olaraq İsmayıl bəy Nakam demişdir:

Kuyi-nigarə duş gedib eylədim büka,
Guş eləyib fəğanımı ol türki-dilrüba,
Dərdimi bildi, heyrətimi gördü cabəca,
Rəhm etdi halimə, dedi:--Ey ərseyi-bəla,
Kim eyləmiş bu dərdə səni mübtəla? Dedim:
--Mən bilməm özgə, aşiqi-heyranınam sənin…. i.a.

Bu kəlamın tamamisi cənab Nakamın seyrü süluku babında dərc olunacaqdır. Oraya baxmalı!

Nakamdan əlavə Qasım bəy Zakir, Abdulla bəy Asi, Mehdiqulu xan Vəfa, Hacı Seyid Əzim Şirvani, Bixud, Mustafa ağa Nasir, Qövsi, Molla Qədir Naci və Azərbaycanın qeyri müzzəm və məşhur şairləri Molla Məhəmməd Bağdadiyə peyrəvilik edib, fünuni-şerdə özləri üçün şan və şöhrət kəsb etmişlər. Zənnimizcə, Fuzulinin nüfuzu xeyli müddət bizim Azərbaycan şairlərinin asari-qələmiyyələrində müşahidə olunacaqdır və onun ruhpərvər olan əşari-mütəəddidəsinin hüsni-təsirindən bizim şüəranın da təbləri səfalanıb, nuraniyyət kəsb edəcәkdir.

Füzulinin asari-qələmiyyəsinin hələ daha da çox zamanlar həyat üzrə davam edib, tərü təzə qalmağına iki ümdə səbəb vardır. Onlardan birisi budur ki, haman əsərlərin tamamisi pak, həqiqi və təbii hissiyyatdan nəşət etmiş əsərlərdir ki, eşqi-həqiqidən bəhs edir. Füzulinin özü həqiqi aşiq olduğu üçün kəlamı dəxi başdan-ayağa aşiqanədir. O pakizəlik və lətafət və o naziklik və nəzakət ki, Füzulinin şerlərində hiss olunur, heç bir şairin kəlamında o dərəcədə məhsus deyildir. Bilafərq Füzulinin hansı qisim kəlamını mütaliə etmək istəsəniz, mütaliə buyurun, onun hüsni-təsirini oxuduqda öz vücudunuzda dərk edəcәksiniz. Və bu təsirdən içəri aləminiz bir növ təmizlənib paka çıxacaqdır, vicdanınız uyqudan ayılan kimi olacaqdır. Fikir və xəyalınız sizi başqa bir ali məqama-mənəviyyət aləminə tərəf çəkәcəkdir. Burada nümunə üçün uzaq getməyib, divani-qəzəliyyatından əvvəlinci qəzəlinə iktifa edəlim ki, məhəbbəti-əzəli ilə başlanıbdır:

Qəd ənarəl-eşqə lil-üşşaqi mənhacül-hüda,
Saliki-rahi-həqiqət eşqə eylər iqtida.

Eşqdir ol nəşeyi-kamil kim, ondandır müdam
Meydə təşviri-hərarət, neydə təsiri-səda.

Vadiyi-vəhdət həqiqətdə məqami-eşqdir--
Kim, müşəxxəs olmaz ol vadidə sultandan gəda.

Eyləməz xəlvətsərayi-sirri-vəhdət məhrəmi
Aşiqi məşuqdən, məşuqi aşiqdən cüda.

Ey kim, əhli-eşqə söylərsən: məlamət tərkin et!
Söylə kim, mümkünmüdür təğyiri-təqdiri-xuda?

Eşq kilki çəkdi xətt hərfi-vücudi-aşiqə--
Kim, ola sabit həq isbatında nəfyi-maəda.

Ey Füzuli, intihasız zövq buldun eşqdən,
Böylədir hər iş ki, həqq adına qılsan ibtida.

Bu şerləri mütaliə etdikdə, filhəqiqə, oxucular bir növ həqiqət yolunda səy edən saliklər cümləsinə daxil olub, onların fikir və xəyalı vadiyi-vəhdət tərəfinə meyil edir ki, onda sultan ilə gəda və əğniya ilə füqəra arasında bir fərq və təfavüt yoxdur. Füzulinin əşar və kəlamının bəqasına ikinci səbəb onların elm və təcrübə üzü ilə təbi-səlimdən doğub vüqua gəlmələridir. Necə ki, şair özü deyir ki, şairliyim təsdiq olub, avazeyi-nəzmim ilə aləmlər dolub şöhrət tapdımsa da, məşşateyi-himmətim rəva görmədi ki, müxəddəreyi-hüsni-nəzmim pirayeyi-maarifdən xali və rişteyi-silki-şerim cəvahiri-elmdən ari qalsın. Zira ki, elmsiz şer əsası yox divar kimi olur və əsassız divar qayətdə bietibar olur (Bu irada bizim şüəra diqqət yetirməlidir və elm və maariflə öz şerlərinə möhkəm bina və əsas saz etməlidir). Pəs, Fuzulinin qələmi-gövhərrizindən vücuda gələn lölö və cəvahir ilə tikilmiş imarətin divarları elm və maarifin möhkəm bünövrəsi üstündə qərar tutmuşdur və afəti-zəmanədən ona bir xövfü xətər yoxdur, zira bir xanənin binası nə qədər möhkəm olsa, bir o qədər onun daimi və əbədi olması yəqindir. Bu cəhətə, Füzulinin təbi-gövhərbarından zühur etmiş və ülum və maarifin ələyindən ələnmiş və əqli-səlimin tərəzisində müvazinə olunmuş əşari-həkimanə və asari-fəlsəfanə onun ismi-şəriflərini, necə ki, dünya vardır və türk tayfaları sağdır, baqi saxlayacaqdır. Ol dürri-yeganənin uşaqlar əlinə təlim üçün verilən &quot;Leyli və Məcnun&quot; dastanında o qədər hikmətamiz sözlər, dərin fikirlər, nazik imalar və rəqiq işarələr, şairanə nəzmlər və fəlsəfanə şerlər vardır ki, cümləsini burada zikr etməyə və şərh qılmağa nə xamədə qüdrət və nə lisanda bir o qədər təlaqət və fəsahət vardır. Avropa hükəma və fəlasifəsindən məşhur Şopenhauer &quot;Məhəbbət nədən ibarətdir&quot; sərlövhəsilə yazdığı bir əsərində bəst verdiyi şərh və bəyanatın çoxunu Füzulinin abdar şerlərində tapırıq. O fikirlər ki, alman filosofu əlli sənə bundan irəli bəyan etmişdir, onları Molla Məhəmməd Bağdadi üç-dörd yüz sənə bundan müqəddəm xeyli ədibanə və mərğub surətdə rişteyi-nəzmə çəkmişdir.

Fuzulinin həkimanə kəlamlarından nümunə üçün ancaq &quot;Leyli və Məcnun&quot; hekayəsinin ibtidasında dərc olunmuş münacatın bəzi yerlərini burada yazmaqla iktifa edirik:

BU, MÜNACAT DƏRYASINDAN BİR CÖVHƏRDİR VӘ TƏZƏRRÖ MƏDƏNİNDƏN BİR GÖVHƏRDIR.

Ya rəb, kərəm et ki, xarü zarəm,
Dərgahə bəsi ümidvarəm.
Topraqdan eylədin bir insan,
Müstövcibi-əqlü qabili-can.
Gər can isə xaki-dərgəhindir,
Vər əql isə saliki-rəhindir.
Mən gülşəni-can içində xarəm,
Ayineyi-əqli pürqubarəm.
Ol gün ki, yox idi məndə qüdrət,
Qıldın mənə qeybətimdə rəğbət.
Can verdinü sahibi-dil etdin,
İdraki-ümurə qabil etdin.
Yüz şükr ki, yox sənə xilafım,
İnsafım varü etirafım.
Öylə deyiləm ki, bu aradə
Sədd ola sülukim etiqadə.
Rahi-tələbində biqərarəm,
Əmma tələbimdə şərmsarəm.
Doğru yola getmədim, nə hasil?
Bir mənzilə yetmədim, nə hasil?
Bir ərsədə hər əsər ki, gördüm,
Sənsən dedim ol əsər, yügürdüm;
Çün verdi xəyal ona xəmü piç,
Mən münfəil oldum, ol əsər hiç.
Mən əqldən istərəm dəlalət,
Əqlim mənə göstərər zəlalət.
Təhqiq yolunda əql netsin,
Əmavü qərib qanda getsin?
Tövfiq edəsən məgər rəfiqim,
Ta səhl ola şiddəti-təriqim.
Dünya nədirü təəllüqatı,
Əndişeyi-mövtdür həyatı.
Əmma deməzəm yalandır ol həm,
Sərmənzili-imtəhandır ol həm.
Billah ki, bu dilfərib mənzil
Öylə mənə verdi rahəti-dil--
Kim, əski məqamımı unutdum,
Sandım vətənim, məqam tutdum.
Müşkül gəlir indi tərkin etmək,
Bir özgə məqama dəxi getmək.
Mən böylə qılıram etibarı--
Kim, bunda olur könül qərarı.
Əmma çü sənindürür bu göftar--
Kim, dünyadan özgə axirət var.
Oldur ki, məqami-cavidandır,
Kami-dilü rahəti-rəvandır.
Göftarına etiqad qıldım,
Ol dəxi yek olduğunu bildim.
Bildim bu imiş sənin muradın--
Kim, əhli-kəmal ola ibadın,
Bunda yetə rütbeyi-kəmalə,
Onda yetə dövləti-vüsalə.
Bu rahdən etmək olmaz ikrah,
Xoşrahdürür sənə gedən rah.
Ol ləhzə həm etmə şəfqətin kəm.
Tövfiqinə qıl rəfiq hər dəm.
Çün əql ilə can əmanətindir,
Məndə əsəri-inayətindir.
Bunları mənimlə zar qılma,
Bir neçə əzizi xar qılma!
Ta kim, bu məqamı tərk edəndə,
Məndən sənə əzm edib gedəndə,
Məndən cəzə ilə getməsinlər,
Dərgahə şikayət etməsinlər.
Şum olmasın onlara vüsalım,
Olmasın olardan infialım.
Etmək gərək əhli-feyzi-biniş,
Təhqiqi-vücudi-afəriniş.
Bilmək gərək onu kim, cəvahir
Nə gənci-nihandan oldu zahir?
Nə dairədir bu dövri-əflak,
Nə zabitədir bu mərkəzi-xak?
Cismə ərəzi kim etdi qaim.
Narə nədən oldu nur lazim?
Hər xilqətə gərçi bir səbəb var,
Aya, səbəbi kim etdi izhar?
Gər kaf ilə nundan oldu aləm.
Aya nədən oldu kafü nun həm?
Bihudə deyil bu karxanə,
Bifaidə gərdişi-zəmanə.
Haşa ki, bu türfə nəqşi-qərra
Nəqqaşından ola mübərra.
Haşa ki, bu bargahi-ali,
Bir dəm əyasından ola xali,
Fikr eylə və gör, nədir bu üslub,
Nə saniədir bu süni-mənsub?
Hər zərreyi-zahirin zühuri
Bir özgəyə bağlıdır zəruri.
Gər ğayətə eyləsən təəmmül,
Zahir olur onda məzhəri-küll.
Versən özünə fənayi-mütləq,
İsbat olur ol fəna ilə həqq.
Gər var isə mərifət məzaqi,
Fani sənə bəs dəlili-baqi.
Həqqa ki, həmin vücud birdir,
Bir zatə vücud münhəsirdir.
Əksidir onun vücudi-əğyar,
Mənidə yox etibar ilə var.
Var olanı xəlq yox sanırlar,
Yox varlığına aldanırlar.
Yoxdur bu vücudun etibarı,
Həq ayinədir, cahan qübarı.
Ey əql, ədəbə riayət eylə,
Bu bilmək ilə kifayət eylə!
Təhqiqi-sifatə qane olgil,
Əndişeyi-zatə mane olgil!
Ol pərdəyə kimsə rah bulmaz,
Təhqiq bil, onu bilmək olmaz.
Gər yetsə idi bu sirrə idrak,
Deməzdi rəsul &quot;maərəfnak&quot;.
Xəlq oldu bu bəhri-heyrətə qərq,
Ta xəlqdən ola xaliqə fərq.
Hər riştə ki, həqq əyan edibdir,
Sərriştəsini nihan edibdir.
Faş oldu ki, sirri-həq nihandır,
Aləmdə nişanı binişandır.

BU, İZHARİ-ETİRAFİ-CӘHALƏTDİR VӘ İQRARİ-İSRAFİ-MƏSİYYӘTDİR.

Ey hikmətə baxmayan nəzərsiz,
Əhvali-zəmanədən xəbərsiz!
Tən etmə ki, çərx bivəfadır,
Daim işi cövr ilə cəfadır.
Şərh eylə mənə ki, çərx netdi?
Ondan nə cəfa zühura yetdi?
Nən var idi kim, əlindən aldı,
Nə mərtəbədən aşağı saldı?
Dövranə gətirdi mehrü mahi,
İçində səpidiyü siyahi.
Gəh atəşə zəcri-ab verdi,
Gəh badə qəmi-türab verdi.
Şəmi-əməlin münəvvər etdi,
Hər nə dilədin müyəssər etdi;
Qıldı səni hiçdən bir adəm,
Əsbabi-tənəümün fərahəm.
Çərxin xud işi səninlə böylə,
Sən neylədin onun ilə, söylə!
Hər dəm onu bivəfa oxursan,
Dönsün--deyü bəddua oxursan.
Çün ol sənə qıldı mehribanlıq,
Yaxşılığa eyləmə yamanlıq!

RUHA XİTAB

Ey ruh ki, cami-cəhl edib nuş,
Hübbi-vətən eylədin fəramuş.
Kim saldı səni bu təng rahə,
Qandan düşdün bu damgahə?
Sən tərk qılıb ədəm diyarın,
Bulduqda vücud etibarın,
Qılmışdı səninlə hikmətüllah,
Əcnasi-həvasü əqli həmrah.
Ta aləmə qəldiyin zamanda,
Bazari-tərəddüdi-cahanda
Sərmayələrindən edəsən sud,
Ol sud nədir?--Rizayi-məbud.
Hala ki, xəsarət oldu vaqe,
Sərmayələrin təmam zaye.
Heyranü mükəddərü təhidəst,
Əhvali xərabü rütbəsi pəst.
Dönsən yenə gəldiyin məqamə,
Qabilmi düşəsən ehtirama?
Əlbəttə, zəlilü xar olursan,
Bu fel ilə şərmsar olursan.

NƏFSPƏRƏST QAFİLӘ XİTAB

Ey nəfspərəstü cismpərvər,
Olma qəmi-hirs ilə mükəddər!
Səy eylə mətai-mur yığma,
Cəhd eylə əzabi-gur yığma!
Alma ələ səğari-meyi-nab--
Kim, qərqə edər səni bu girdab!
Olma nigərani-səbzeyi-bəng--
Kayineyi-dininə salır jəng!
Dəf kimi köksdə ləhv qoyma!
Ney kimi həvayi-nəfsə uyma!
Damani-təriqi-şəri tutgil,
Hər nə ki, xilafi-şərdir, unutgil!
Təhqiqi-vəsileyi-vüsul et!
Təqlidi-şəriəti-rəsul et.

Qədim Yunanıstanda şüəra sinfi bir qissə və hekayət yazmaq istədikləri əsnada Muza adlı şer ilahəsinə rücu edib, ondan kömək və mədəd dilərdilər. Bu adətə oxşar əski əcəm və ərəb və türk şairləri dəxi saqiyi-safzəmirə və sadəruya üz çöndərib, ondan kərəm və himmət dilərdilər. Füzulinin &quot;Leyli və Məcnun&quot; qisseyi-pürqüssəvü məlalının ibtida və intihasında və hekayənin bəzi məqamlarında yazdığı saqinamələr onun ən xoşməzmun və dilpəzir kəlamlarından ədd olunsa gərəkdir. Bu saqinamələrdə o qədər mühəssənat, lətafət və mövzuniyyət vardır ki, onları yazmaqla başa gələsi deyil. Onları diqqətlə oxuyanlar bir tərəfdən dünyayi-dunun qeydindən və nəfsi-şumun hirs və təməindən, alçaq və rəzil əməllərdən, pis işlərdən, fasid və batil fikirlərdən xilas olub, nuraniyyət kəsb edirlərsə də, digər tərəfdən onların qəlbi bir növ məhzun və könlü tutqun olur. Bu hala səbəb oldur ki, Füzuliyi-şikəstə-halın qələmi-gövhərsənci tökdüyü dürri-safın əksəri gözdən tökülən əşki-müsəffaya bənzəyir, nəinki şadlıq çəmənində yağan barana. Füzuli, demək olur ki, möhnət yükünün barkeşi olub, aləmi-insaiyyətdə tamami qəmzədələrin və möhnətkeşlərin yüklərini götürmək və məzlumların halına yanmaq üçün xəlq olunmuşdur. Füzulinin ahü nalələri qarelərə dəxi sirayət edib, onları da özü ilə atəşi-hüzn və ələmə yandırır. Amma bu yanmaqda bir feyz və səadət və ülviyyət vardır ki, o atəşə yanan istər ki, bir də yansın. Bu cansuzluq pərvanənin şam başına dolanıb yanmağına bənzəyir.

Füzuli tamam aləmin dərd və qəmin çəkdiyini &quot;Hədiqətüs-süəda&quot;nın axırında bəyan edir. Bu qəm və ələm nüsxəsini tamam etdikdən sonra şair füzəlayi-bəlağətpişə və füsəhayi-diqqətəndişədən təvəqqe və rica edir ki, binayi-təlifinə və tərhi-təsnifinə diqqət yetirdikdə, islahi-xətasına iqdam və ehtimam edələr və mühərririn duayi-xeyir ilə yad edib, qəbuli-üzr ilə hər nöqsanın tamam qılalar. Və sonra bu şeri gətirir:

Hücumi-möhnəti-dövran məluli,
Giriftari-qəmi-aləm Füzuli.
Deyil ol ləhceyi-göftarə qabil--
Kim, ola qabili-səmi-əkabir.
Qılır cəmiyyəti-dil ləfzi dilkəş,
Müşəvvəş söyləməz, illa müşəvvəş.
Gəl, ey hali-təkəllümdən xəbərdar,
Tərəhhüm qıl, təərrüz qılma zinhar!

&quot;Leyli və Məcnun&quot; hekayəsinin səbəbi-nəzmini bəyan qıldığı saqinamədə Füzuli deyir: Bu, bir bəzmi-müsibəti-bəladır ki, onun əvvəli qəm, sonu bəladır. Bu hekayənin nə badəsinə nişatdan rəng, nə nəğməsinə fərəhdən ahəng var. İdrakı verir xəyala azar, əfkarı edər məlali əfkar.

Hərkah bu, bir bəhcət gətirən və fərəh yetirən hekayə olsaydı, bunun tövcihinə rağib olanlar çox olardı. Bu, pürməlal bir dastandır ki, hər bir fəsihin halını pərişan edib nitqini bağlar və sözlərini kutah elər. Necə ki, bu babda Nizamiyi-şirinkəlam deyibdir:

Əsbabe-soxən neşato nazəst,
Zin hər do soxən bəhane sazəst.
Meydane-soxən fərax bayəd,
Ta təb dər u honər nəmayəd.
Dor gərmiye-riko səxtiye-kuh,
Ta çənd soxən rəvəd beənbuh. [1]

[1] Tərcüməsi:
Sözün ləvazimatı şadlıq və nazdır,
Söz özünü bu iki vasitə ilə göstərir.
Sözün meydanı gərək geniş olsun--
Ki, təb onda hünər göstərə bilsin.
İsti qumda və bərk dağda
Heç qiymətli söz demək olarmı?!

Füzuli Şeyx Nizaminin bu sözlərini saqinaməsində zikr edib deyir:

Bir iş ki, qılır şikayət ustad
Şagirdə olur rücui bidad.

Amma bu əmr nə qədər düşvar isə də, Füzuli onu əncama gətirməyə şüru edib, öz təbi-lətifindən və qələmi-gövhərrizindən himmət tələb edir;

Ey təbi-lətifü əqli-vala,
İdraki-büləndü nitqi-guya!
Düşdü səfərim diyari-dərdə,
Kimdir mənə yar bu səfərdə?
Hər kimdə ki, vardır istitaət,
Dərdü qəmü möhnətü qənaət,
Oldur bu müsafirətdə yarım,
Zövq əhlinə yoxdur etibarım….

QƏLƏMӘ XİTAB

Ey xameyi-sərkəşi-səbükxiz,
Vəqt oldu ki, olasan göhərriz!
Mən acizəmü bu əmr müşkil.
İmdad dəmidir, olma qafil!
Asari-mürüvvət eylə izhar,
Bir təprən, əgər mürüvvətin var!
Sən qıl hünəri, mən alayım ad,
Sən çək ələmi, mən olayım şad.
Çün nəxli-hədiqeyi-hünərsən,
Müftahi-xəzineyi-göhərsən,
Cəhd eylə, çıxar cəvahiri-pak,
Fikr etmə ki, yoxdur əhli-idrak!
Demə ki, bulub kəsad bazar,
Bulmaz bu mətaimiz xəridar….

* * * * *

Ey bəxt, vəfasız olma sən həm,
Həmrahlıq et bizimlə bir dəm.

Əlhəqq, demək olur, bu əmri-müşkili, yəni &quot;Leyli və Məcnun&quot; hekayəsini ustadi-şüəra və əfsəhi-füsəha Molla Məhəmməd Bağdadi Füzuli kəmali-fəsahət və bəlağət ilə əncama yetiribdir ki, onda zərrəcə bir qüsur yoxdur və ümumi-şüəra və üdəba bu qövlə şərik və müqirrdir.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*005]]</text>
      <sha1>p6ris02m83mii4zh01far5wgtnrvp09</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84699</id>
      <parentid>84691</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T05:31:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Araz Yaquboglu [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Molla Məhəmmәd Bağdadi &quot;Füzuli&quot; təxәllüs]] səhifəsinin adını [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Molla Məhəmməd Bağdadi &quot;Füzuli&quot; təxəllüs]] olaraq dəyişdi.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="34241" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Molla Məhəmməd Bağdadi &quot;Füzuli&quot; təxəllüs
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/İbrahim İbn Əliyyün-Nəccar Xaqani|İbrahim İbn Əliyyün-Nəccar Xaqani]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Molla Pәnah &quot;Vaqif&quot; tәxәllüsləri|Molla Pәnah &quot;Vaqif&quot; tәxәllüsləri]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Molla Məhəmməd Bağdadi türk şairlərinin babası hesab olunur. Ona binaən, Azərbaycan şüəra və üdəbasından bəhs edib də, onların sərvəri və pişrəvi məqamında olan Füzulinin ismi-şəriflərini zikr etməmək bir növ haqqı və əməyi itirmək kimidir. Bir halda ki, ol fəsahət və bəlağət kanının təsiri bu əsrdəki şüəramızın asar və əşarında dəxi müşahidə olunmaqdadır.

Məşhur qövlə görə, Molla Məhəmməd ibn Süleyman Kərbəlada və Bağdadın həvalisində Hillə adlı balaca bir qəsəbədə, Sultan Süleymanın əsrində--hicrətin 900-cü tarixində təvəllüd etmişdir. Bəzi rəvayətə görə, yetmiş sənəyə qədər ömür edibdir. Tarixi-vəfatı dürüst məlum deyil isə də, ömrünün müsinn çağında dari-bəqaya rehlət eləməyi öz kəlamından dəxi anlaşılır. Necə ki, deyibdir:

Ey Füzuli, qədimiz qıldı fələk xəm, yəni
Vəqtdir çıxmağa dünya qapısından, əyilin.

Füzuli kimi məşhur və mötəbər şairin tərcümeyi-halına dair məlumat, heyfa ki, çox azdır. Bu barədə özgə bir məxəz və mənbədən əhvalat götürməkdə aciz qalıb, ol dürri-yeganənin öz əsərlərinə rücu etməkdən başqa bir çarə bulmadıq. Divani-bəlağətünvanının dibaçəsində ol fəsahət bustanının əndəlibindən və ibarət çəməninin bülbülündən, yəni Füzulinin öz lisani-bəlağətsəncindən halına dair bir para məlumat verilir, xüsusən, onun türk lisanında yazmağına səbəb nə olduğu filcümlə bəyan edilir.

Məzkur müqəddimədən məlum olur ki, Füzuli uşaqlıqdan şer və qəzəl deməyə ziyadə həvəsnak imiş və ol [dürri]-yeganənin hənuz səbi ikən üfüqi-təbinə hilali-mövzuniyyət tülu etmişdir və xurşidvəşlərdən iqtibasi-nuri-şövq qılmışdır və onun əşarının şöhrəti çox yerlərə dağılmışdır. Necə ki, özü deyir:

Seyti-fəsahət ilə sözüm tutdu aləmi,
Mən məhdi-etibardə tifli-zəbun hənuz.

Buyi-xoşumla oldu müəttər dimağlər,
Mən nafeyi-vücuddə bir qətrə xun hənuz.

Və lakin şair öz əsərlərinə diqqət yetirib, onları hülyeyi-elmdən müərra görüb, bir müddət nəqdi-həyatın ülumi-əqliyyə və nəqliyyə kəsbinə sərf edibdir və öz əsrində mütədavil fünun və ülumun cümləsinə malik olmuşdur. Əgərçi şair türk lisanında şer və qəzəl yazmağına ümdə bunu səbəb göstərir ki, türk tayfalarının sahibi-şövq və məzaqları dəxi onun bustani-kəlamından şükufələr dərib bəhrəmənd olalar və bu təklifi ona guya bir nigari-mişkinxətt etmişdir və lakin həqirin anladığına görə, Füzuli özü türk oğlu olmağa binaən, öz ana dilini artıcıq sevib də, ona rövnəq verməyi baş vəzifələrindən birisi hesab edirmiş. Və insafən demək olur ki, türk ədəbiyyatının banisi Molla Məhəmməd Bağdadi olubdur. Əgərçi ondan müqəddəm türklərdən də bəzi mötəbər şairlər olubdur, vəli onun kimi müqtədir və cəmi lisana malik və camei-fünuni-nəzm və nəsr olmayıbdır. Və həqiqətdə demək olur ki, türk dilinə rövnəq verən və onu xarü xaşakdən təmizləyib bir göyçək və səfalı çəmənə bənzədən Füzuli olubdur. Və bununla biz türklərin üstə ümumən və Azərbaycan türklərinin boynuna [xüsusən] böyük bir minnət qoyubdur. Türk dilinin üstündə sərfi-himmət və qeyrət göstərdiyini şair özü bir məqamda bəyan etmişdir:

Ol səbəbdən farsi ləfzilə çoxdur nəzm kim,
Nəzmi-nazik türk ləfzilə ikən düşvar olur.
Ləhceyi-türki qəbuli-nəzmi-tərkib eyləsə,
Əksəri-əlfazı namərbut, nahəmvar olur.
Məndə tövfiq olsa, bu düşvarı asan eylərəm,
Novbahar olğac tikandan bərgi-gül izhar olur.

Burada bunu dəxi əlavə etmək lazımdır ki, Füzuli özündən müqəddəm və ya öz dövründə olan ali və rəqiq bir şair bulub da, onun əsərlərinə təqlidən bir şey vücuda gətirməmişdir. Nəsr və nəzmdə bir şəxs onun ustadı olmayıbdır. Əazimi-üdəbadan bir nəfərinin asarını sərməşq və ittixaz etməyibdir. Necə ki, bu barədə Məhəmməd Cəlal &quot;Osmanlı ədəbiyyatı nümunələri&quot; nam məcmuəsində buyurubdur: &quot;Bağdad gülzar ədəbiyyatının əndəlibi-xoşəlhanı olan Füzuli Osmanlı şairlərindən əsərlərinə ətba olunacaq bir şair və yaxud nasir görəmədiyi halda bu gün ədəbiyyati-səhihəyi əhya edəcәk bədaye vücuda gətirmiş. Bu bədayei bir şairdən deyil, bəlkə dərələrin cuşeşindən, ruzigarın iniltisindən, bir ahunigahın suzişindən, bir təbəssümün təsirindən, bir bədəvi qızın hüsni-məsumanəsindən iqtibas eyləmişdir. Bu cəhətlə ən birinci şair mütləq Füzulidir&quot;.

Onun müqəllid olmadığı xüsusda Məhəmməd Cəlal belə yazır: &quot;Əgər bir şəxs bizə bu gunə sual versə: &quot;Bəlkə Füzulidən əvvəl ərəblər, əcəmlər &quot;Leyli və Məcnun&quot;u, &quot;Yusif və Züleyxa&quot;nı, &quot;Xosrov və Şirin&quot;i yazmış olsunlar da Füzuli də təqlid etmiş olsun?&quot;

Biz cavab veririz: &quot;Xeyr! Hətta mərhumun ruhi-lətifi nitqə gəlib bizə bu babdə: &quot;Bən də müqəllidəm!&quot;--demiş olsa, inanmayız. Ehtimal ki, bu böyük şairin zehninə fikri-təqlid gəlmiş olsun. Fəqət &quot;Leyli və Məcnun&quot; təqlid olmaq üzrə yazılan asardan deyil.

Bəs nədir?

Bütün göz yaşlarıdır. Lakin burasını düşünməli: iqtibas başqa, təqlid yenə başqadır. Bünaünileyh &quot;Leyli və Məcnun&quot; bütün-bütün Füzuliyə aiddir. Bu xəzineyi-qiymətdara heç bir əcnəbi müdaxilə edəməz!&quot;

&quot;Leyli və Məcnun&quot; barəsində aşağıda söz olunacaqdır.

Divani-əşarın cəm etdikdən sonra Füzuli kəmali-inkisar ilə ərbabi-bəlağət və əshabi-fəsahətə üz çöndərib, onlardan təvəqqe eləyir ki, onun divani-kəlamını mütaliə etdikdə deməsinlər ki, Füzuli tamami-ömrünü bir məhəldə, yəni İraqi-Ərəbdə keçirib, qeyri bir məmləkətə səyahət etməyibdir və lazimeyi-təcrübə və kəmali-təhsil qılmayıbdır. Bu illəti mucibi-süquti-etibar bulmasınlar və məhəlli-məqamına görə rütbeyi-istedadına həqarətlə baxmasınlar. Zira, qızıl torpaqda yatmaqla ciladan düşməz….

Bundan sonra şair dərgahi-ilahiyə üz tutub deyir: &quot;İlahi! Bu məhəbbətnameyi-nami və bu fərzəndi-dilbəndi-girami ki, zadeyi-təbi-füsunsaz və nəticeyi-idraki-sehrpərdazımdır, nə diyara getsə və nə vilayətə yetsə, məqdəmi-şərifin mübarək və meymun və mətləi-lətifin xücəstə və hümayun edəsən&quot;. Doğruluqla demək olur ki, Füzulinin bu duası dərgahi-həqqdə dərəceyi-qəbula irişdi və onun təbi-füsunsazından vücuda gələn fərzəndi-dilbəndi, yəni divani-əşarı hər ölkə və diyarda əziz və möhtərəm oldu. Bundan əlavə, Füzuli həqqdən niyaz edir ki, &quot;bu məhbubi-cahanpeymanı və şahidi-rənanı ümumən əhli-fəsaddan və xüsusən üç tayifeyi-bədnihaddan hüsni-himayətində məhfuz və məhrus qılsın. Bu üç tayifədən biri ol katibi-naqabildir ki, xameyi-müxalifəttəhriri tişeyi-bünyani-maarifdir və kilki-küdurəttəsiri memari-binayi-zəxarifdir. Gah bir nöqtə ilə &quot;məhəbbət&quot;i &quot;möhnət&quot; göstərər və gah bir hərf ilə &quot;nemət&quot;i &quot;niqmət&quot; oxudar:

Qələm olsun əli ol katibi-bədtəhririn--
Ki, fəsadi-rəqəmi sözümüzü şur eylər.
Gah bir hərf süqutilə qılır &quot;nadir&quot;i &quot;nar&quot;,
Gah bir nöqtə qüsurilə &quot;göz&quot;ü &quot;kur&quot; eylər.

Biri ol naqisi-bədsavaddır ki, təbi-namövzunu ilə məclisü məhafildə dəvayi-istedad qılıb, şer oxuduqda nəzmi nəsrdən seçilməyə və ədayi-süstü ilə şahidi-məni camalından niqab açılmaya:

Binəsib olsun nəimi-xülddən ol zişt kim,
Namülayim ləhcəsi mövzunu namövzun edər.
Tişeyi-ləfzi binayi-nəzmi viran eyləyib,
Süst göftarı fəsahət əhlini məğbun edər.

Və biri ol hasidi-cəfapişədir ki, təbi-namövzunu ilə dəvayi-şer edə, amma dəqayiqi-əşarə sahibşüur olmaya və idraki-rəkiki ilə lafi-nəzm ura, amma həqayiqi-göftarə rahi-təsərrüf bulmaya. Lacərəm, həsəd dideyi-insafın kor edib, idrakına etimad edə və cahillər hüzurunda bihudə-bihudə laflar urub, hərzə-hərzə dəxllər eyləyə, ta kim, şerdən zövqi-istima gedə:

Xəzandır gülşəni-ürfanə hasid,
İlahi, hasidi xar eylə daim.
İşidir mərifət əhlinə azar,
İlahi, hasidi zar eylə daim.

Füzuli türklər ədəbiyyatında &quot;Ustadi-şüəra&quot; ləqəbini alıbdır və bu zati-şərif məzkur ləqəbdən səva Azərbaycan vilayətində &quot;Ustadül-məkatib&quot; ismilə dəxi şöhrətlənmişdir. Füzulinin məşhur əsərləri bunlardır: 1) &quot;Külliyyati-divani-Füzuli&quot;, 2) &quot;Hədiqətüs-süəda&quot;. 3) &quot;Şikayətnamə&quot; ki, nəsr ilə yazılmışdır və bu axırıncı əsər bizim nəzərimizə çatmayıbdır.

&quot;Külliyyat&quot;a daxil olan əsərlər bunlardır: Müqəddimətül-kitab, qəsaid, tərkibbənd və tərcibənd, &quot;Bəngü badə&quot;, &quot;Nişançı Paşa xidmətinə yazılan məktubi-hikmətüslub&quot;, &quot;Saqinamə&quot;, &quot;Mərsiyə dər həqqi-xamisi-Aliəba həzrəti-Seyyidüş-şühəda&quot;, qəzəliyyat, müsəddəsat, müxəmməsat, mürəbbeat, əlmüqəttəat, &quot;Dastani-Leyli və Məcnun&quot;. Bu &quot;Külliyyat&quot;ın ən mötəbər çapı sabiqdə İstambulda fars dilində təb olunan &quot;Əxtər&quot; cəridəsinin mətbəəsində 1308-ci sənədə çap olunanıdır. Bu divani-Füzuli artıq diqqətlə təshih olunmuş nüsxələrdən birisi olub, açıq və aydın hürufat ilə sarı rəngə mail kağız üstə təb olunmuşdur.

&quot;Hədiqətüs-süəda&quot; on bir baba təqsim olunubdur. Bu qərar üzrə:

Əvvəlinci bab bəzi ənbiyayi-üzam və rüsüli-kiramın surəti-əhvalları bəyanındadır.

İkinci bab Həzrəti-Rəsulun Qüreyşdən çəkdiyi əzaların bəyanındadır.

Üçüncü bab həzrəti-Seyyidül-mürsəlinin keyfiyyəti-vəfatı bəyanındadır.

Dördüncü bab Həzrəti-Fatimeyi-Zəhranın vəfatı bəyanındadır.

Beşinci bab Əliyyül-Mürtəza həzrətlərinin vəfatı bəyanındadır.

Altıncı bab Həzrəti-İmam Hüseynin bəzmi-bəlada sağəri-bəqa nuş etdiyi bəyanındadır.

Yeddinci bab Həzrəti-İmam Hüseynin Mədinədən Məkkəyə təvəccöhü bəyanındadır.

Səkkizinci bab Müslüm ibn Əqilin şəhadəti bəyanındadır.

Doqquzuncu bab İmam Hüseynin Məkkədən Kərbəlaya təvəccöhü bəyanındadır.

Onuncu bab Həzrəti-İmamın ləşkəri-Yezid ilə müharibəsi bəyanındadır.

On birinci bab xatimeyi-kitab və müxəddərati-əhli-beytin Kərbəladan Şama getdikləri bəyanındadır.

Tətimmeyi-kitabda on iki imamın təriqi-icmal üzrə əhvalları bəyan olunubdur.

&quot;Hədiqətüs-süəda&quot; dəxi türk dilində inşa olunubdur. Bu bərgüzidə əsərin türk lisanında təhrir olunmağının səbəbini Füzuli bu minval üzrə bəyan edib, itmamına həqqdən müavinət istəyir: &quot;Çün cəmi müddətdə məcalis və məhafildə təqrir olunan vəqayeyi-Kərbəla və keyfiyyəti-əhvali-şühəda farsi və tazi ibarətində bəyan olmağın əşrafi-ərəb və əkabiri-əcəm təməttö bulub, əizzeyi-ətrak ki, cüzi-əzəmi-tərkibi-aləm və sinfi-növi-bəni-adəm olub, sətri-zaidi-səhaifi-kütüb kimi süfufi-məcalisdən xaric qalıb, istifayi-idraki-həqayiqdən məhrum qalırlardı, bu səbəbdən iqtizayi-ümumi-matəmi-Ali-əba zəbani-hal ilə məni-xaksarə təərrüz etdi və dəsti-təərrüz ilə giribanım tutdu ki, ey pərvərdeyi-xani-neməti-şahi-Kərbəla--Füzuliyi-mübtəla, nola ki, bir tərzi-mücəddədə müxtəre olasan və himmət tutub bir məqtəli-türki inşa qılasan ki, füsəha türki zəbanında istemalından təməttö bulalar və idraki-məzmunundan ərəbdən və əcəmdən müstəğni olalar.

Q İ T Ә

Təkrari-zikri-vaqieyi-dəşti-Kərbəla,
Məqbuli-xasü amü siğarü kübardır.
Təqrir edənlərə səbəbi-izzü ehtişam,
Təhrir edənlərə şərəfi-ruzigardır.

Bu həqir və fəqir ki, bu nəsihəti isğa qıldım və bu xidmətin məhz səadət olmağın mühəqqəq bildim, ədəmi-istitaət və qilləti-bizaətdən ehtiraz və ictinab etməyib tərtibinə təvəccöh qıldım. Əgərçi ibarəti-türkidə bəyani-vəqaye düşvardır, zira ki, əksəri-əlfazı rəkik və ibaratı nahəmvardır, ümmiddir ki, hikməti-övliya itmamına müsaidət və əncamına müavinət qıla.

N Ә 3 M

Ey feyzrəsani-ərəbu türkü əcəm,
Qıldın ərəbi əfsəhi-əhli-aləm.
Etdin füsəhayi-əcəmi İsadəm,
Mən türkzəbandan iltifat eyləmə Ləm.

İlahi! Vaqifi-keyfiyyəti-hal və alimi-dəqayiqi-əfalsan. Bilirsən ki, səndən qeyri müinü müzahirim yoxdur və ətrafü cəvanibdə hasidü müanidim çoxdur. Əmimi-məkarimindən və kərimi-mərahimindən təvəqqe budur ki, bu binayi-mücəddəd təmirində və bu mülki-müəbbəd təsxirində əlfazü məanidən cəmi məsalihim mühəyya qılasan və ərbabi-həsəd və əshabi-inad hücum etdikcə mənə müinü müsaid olasan: &quot;innəkə ələ kulli şeyin tədirun&quot;.

Əgərçi &quot;Hədiqətüs-süəda&quot; nəsr ilə təhrir olunubdur və bəzi məqamlarda münasibi-hal və müvafiqi-məqal gözəl şerlər vasitəsilə şərhi-məna qılınıbdır və lakin bu nəsrdə Füzuli o qədər məharət və fəsahət göstərmiş ki, və əhvali-keyfiyyəti-şühədanı elə bir gözəl və şirin dil ilə yazmış ki, əhli-zövq və ərbabi-mərifət indində onun dərəcə və mənziləti çox nəzmlərdən artıqraqdır. Bu vaxta kimi füsəhayi-türk və əcəmdən bir kəs belə bir xoş ibarəli və şirin ləhcəli və gözəl şivəli əsər vücuda gətirməyibdir--desək, səhv etməmiş olarıq.

Füzulinin asari-qələmiyyəsindən nümunələr göstərməyi lazım görmədik. Bu cəhətə ki, Azərbaycan türklərinin handa azacıq savadlısı varsa, onun əsərləri ilə az-çox tanışdır. Hətta bu axır vaxtlara kimi onun divani-qəzəliyyatı və &quot;Leyli və Məcnun&quot; hekayəsi məktəblərdə təlim kitabı olub, uşaqlara ondan dərs verilirdi. İndi də köhnə məktəblərdə təlim almış adamlardan hər birisini dindirsən, &quot;Leyli və Məcnun&quot; hekayəsinin ibtidasını--&quot;Dehqani-hədiqeyi-hekayət, Sərrafi-cəvahiri-rəvayət….&quot; başlayıb əzbərdən oxuyacaqdır. Amma çoxları bu qəribə hekayənin mənasını əsla fəhm etməyib, tutuquşu kimi ancaq onun ləfz və ibarəsini öyrənmişlər. O ki, qaldı Azərbaycan şairlərinə, onlardan çoxu Füzuliyə peyrəvilik edib, xüsusən qəzəliyyat və müxəmməsat qismi əsərlərində ustadi-giramiləri getdiyi təriqi ixtiyar edib, onunla getmişlər və bəziləri bu müqəllidlikdə övci-məqama yetişib, fünuni-şerdə böyük bir məharət kəsb etmişlər. Məsələn, Nuxa şairlərindən məşhur İsmayıl bəy &quot;Nakam&quot; təxəllüs Füzulinin atidə zikr olunan müsəddəsinə yazdığı bir nəzirə xeyli mərğub və dilpəsənd kəlamlardan birisidir.

MÜSƏDDƏSİ--FÜZULİ

Dün sayə saldı başimə bir sərvi-sərbülənd--
Kim, qəddi dilrüba idi, rəftarı dilpəsənd.
Göftarə gəldi ta ki, açıb ləli-nuşxənd,
Bir püstə gördüm onda tökər rizə-rizə qənd.
Sordum:--Məgər bu dürci-dəhəndir--dedim, dedi;
--Yox, yox, dəvayi-dərdi-nihanındürür sənin!

Əymiş hilali üstünə tərfi-külahini,
Çox dilşikəstənin göyə yetirmiş ahini,
Zülfün dağıtdı, gizlədi əbr içrə mahini,
Gördüm yüzündə həlqeyi-zülfi-siyahini.
--Ol piçü tabı çox nə rəsəndir?--dedim, dedi:
--Dövri-rüxümdə rişteyi-canındürür sənin!

Vermiş füruğ şəmi-rüxi gün çirağına,
Salmış şikəst sərv qədi gül budağına,
Dün sərv tək basanda qədəm göz bulağına,
Bir neçə xardən ələm irmiş ayağına.
--Gül bərginə batan nə dikəndir?--dedim, dedi:
--Mücgani-çeşmi-əşkfişanındürür sənin!

Seyr ilə saldı bağə güzər ol səmənüzar,
Ənvai-zibü zinət ilə fəsli-novbahar,
Tökmüş gül üzrə sünbüli-giysuyi-müşkbar,
Yaxmış ayağına yenə gülbərg tək nigar.
--Nəsrinə rəngi-lalə nədəndir?--dedim, dedi:
--Qəmzəm xədəngi tökdüyü qanındürür sənin!

Seyli-sirişkim oldu rəvan xaki-kuyinə,
Can valeh oldu ləli-ləbü göftguyinə,
Dil düşdü dami-silsileyi-müşkbuyinə,
Ol ləhzə kim, sataşdı gözüm zülfü ruyinə,
--Əqrab məhi-münirə vətəndir?--dedim, dedi:
--Vəhm eylə kim, xətərli qiranındürür sənin!

Düşmüş üzarı üzrə müənbər səlasili,
Aşüftəhal edib neçə bisəbrü bidili,
Əqlimi valeh eylədi şəklü şəmayili,
Göz gördü qamətin, dilü can oldu mayili.
--Vəh, bu nə türfə sərvi-çəməndir--dedim, dedi:
--Mənzuri-dideyi-nigaranındürür sənin!

Dün sübhdəm ki, laləvü nəsrin salıb niqab,
Gül çöhrəsindən aldı səba pərdeyi-hicab,
Gülzarə çıxdı seyr edə ol rəşki-aftab,
Şəbnəm nisar etdi günəş lölöi-xoşab.
--Lölömü, yoxsa dürri-Ədəndir?--dedim, dedi:
--Əbsəm, Füzuli, əşki-rəvanındürür sənin!

Bu dürri-Ədən və löleyi-xoşab ilə arastə və tərtib olunmuş kəlami-behcətəngizə nəzirə olaraq İsmayıl bəy Nakam demişdir:

Kuyi-nigarə duş gedib eylədim büka,
Guş eləyib fəğanımı ol türki-dilrüba,
Dərdimi bildi, heyrətimi gördü cabəca,
Rəhm etdi halimə, dedi:--Ey ərseyi-bəla,
Kim eyləmiş bu dərdə səni mübtəla? Dedim:
--Mən bilməm özgə, aşiqi-heyranınam sənin…. i.a.

Bu kəlamın tamamisi cənab Nakamın seyrü süluku babında dərc olunacaqdır. Oraya baxmalı!

Nakamdan əlavə Qasım bəy Zakir, Abdulla bəy Asi, Mehdiqulu xan Vəfa, Hacı Seyid Əzim Şirvani, Bixud, Mustafa ağa Nasir, Qövsi, Molla Qədir Naci və Azərbaycanın qeyri müzzəm və məşhur şairləri Molla Məhəmməd Bağdadiyə peyrəvilik edib, fünuni-şerdə özləri üçün şan və şöhrət kəsb etmişlər. Zənnimizcə, Fuzulinin nüfuzu xeyli müddət bizim Azərbaycan şairlərinin asari-qələmiyyələrində müşahidə olunacaqdır və onun ruhpərvər olan əşari-mütəəddidəsinin hüsni-təsirindən bizim şüəranın da təbləri səfalanıb, nuraniyyət kəsb edəcәkdir.

Füzulinin asari-qələmiyyəsinin hələ daha da çox zamanlar həyat üzrə davam edib, tərü təzə qalmağına iki ümdə səbəb vardır. Onlardan birisi budur ki, haman əsərlərin tamamisi pak, həqiqi və təbii hissiyyatdan nəşət etmiş əsərlərdir ki, eşqi-həqiqidən bəhs edir. Füzulinin özü həqiqi aşiq olduğu üçün kəlamı dəxi başdan-ayağa aşiqanədir. O pakizəlik və lətafət və o naziklik və nəzakət ki, Füzulinin şerlərində hiss olunur, heç bir şairin kəlamında o dərəcədə məhsus deyildir. Bilafərq Füzulinin hansı qisim kəlamını mütaliə etmək istəsəniz, mütaliə buyurun, onun hüsni-təsirini oxuduqda öz vücudunuzda dərk edəcәksiniz. Və bu təsirdən içəri aləminiz bir növ təmizlənib paka çıxacaqdır, vicdanınız uyqudan ayılan kimi olacaqdır. Fikir və xəyalınız sizi başqa bir ali məqama-mənəviyyət aləminə tərəf çəkәcəkdir. Burada nümunə üçün uzaq getməyib, divani-qəzəliyyatından əvvəlinci qəzəlinə iktifa edəlim ki, məhəbbəti-əzəli ilə başlanıbdır:

Qəd ənarəl-eşqə lil-üşşaqi mənhacül-hüda,
Saliki-rahi-həqiqət eşqə eylər iqtida.

Eşqdir ol nəşeyi-kamil kim, ondandır müdam
Meydə təşviri-hərarət, neydə təsiri-səda.

Vadiyi-vəhdət həqiqətdə məqami-eşqdir--
Kim, müşəxxəs olmaz ol vadidə sultandan gəda.

Eyləməz xəlvətsərayi-sirri-vəhdət məhrəmi
Aşiqi məşuqdən, məşuqi aşiqdən cüda.

Ey kim, əhli-eşqə söylərsən: məlamət tərkin et!
Söylə kim, mümkünmüdür təğyiri-təqdiri-xuda?

Eşq kilki çəkdi xətt hərfi-vücudi-aşiqə--
Kim, ola sabit həq isbatında nəfyi-maəda.

Ey Füzuli, intihasız zövq buldun eşqdən,
Böylədir hər iş ki, həqq adına qılsan ibtida.

Bu şerləri mütaliə etdikdə, filhəqiqə, oxucular bir növ həqiqət yolunda səy edən saliklər cümləsinə daxil olub, onların fikir və xəyalı vadiyi-vəhdət tərəfinə meyil edir ki, onda sultan ilə gəda və əğniya ilə füqəra arasında bir fərq və təfavüt yoxdur. Füzulinin əşar və kəlamının bəqasına ikinci səbəb onların elm və təcrübə üzü ilə təbi-səlimdən doğub vüqua gəlmələridir. Necə ki, şair özü deyir ki, şairliyim təsdiq olub, avazeyi-nəzmim ilə aləmlər dolub şöhrət tapdımsa da, məşşateyi-himmətim rəva görmədi ki, müxəddəreyi-hüsni-nəzmim pirayeyi-maarifdən xali və rişteyi-silki-şerim cəvahiri-elmdən ari qalsın. Zira ki, elmsiz şer əsası yox divar kimi olur və əsassız divar qayətdə bietibar olur (Bu irada bizim şüəra diqqət yetirməlidir və elm və maariflə öz şerlərinə möhkəm bina və əsas saz etməlidir). Pəs, Fuzulinin qələmi-gövhərrizindən vücuda gələn lölö və cəvahir ilə tikilmiş imarətin divarları elm və maarifin möhkəm bünövrəsi üstündə qərar tutmuşdur və afəti-zəmanədən ona bir xövfü xətər yoxdur, zira bir xanənin binası nə qədər möhkəm olsa, bir o qədər onun daimi və əbədi olması yəqindir. Bu cəhətə, Füzulinin təbi-gövhərbarından zühur etmiş və ülum və maarifin ələyindən ələnmiş və əqli-səlimin tərəzisində müvazinə olunmuş əşari-həkimanə və asari-fəlsəfanə onun ismi-şəriflərini, necə ki, dünya vardır və türk tayfaları sağdır, baqi saxlayacaqdır. Ol dürri-yeganənin uşaqlar əlinə təlim üçün verilən &quot;Leyli və Məcnun&quot; dastanında o qədər hikmətamiz sözlər, dərin fikirlər, nazik imalar və rəqiq işarələr, şairanə nəzmlər və fəlsəfanə şerlər vardır ki, cümləsini burada zikr etməyə və şərh qılmağa nə xamədə qüdrət və nə lisanda bir o qədər təlaqət və fəsahət vardır. Avropa hükəma və fəlasifəsindən məşhur Şopenhauer &quot;Məhəbbət nədən ibarətdir&quot; sərlövhəsilə yazdığı bir əsərində bəst verdiyi şərh və bəyanatın çoxunu Füzulinin abdar şerlərində tapırıq. O fikirlər ki, alman filosofu əlli sənə bundan irəli bəyan etmişdir, onları Molla Məhəmməd Bağdadi üç-dörd yüz sənə bundan müqəddəm xeyli ədibanə və mərğub surətdə rişteyi-nəzmə çəkmişdir.

Fuzulinin həkimanə kəlamlarından nümunə üçün ancaq &quot;Leyli və Məcnun&quot; hekayəsinin ibtidasında dərc olunmuş münacatın bəzi yerlərini burada yazmaqla iktifa edirik:

BU, MÜNACAT DƏRYASINDAN BİR CÖVHƏRDİR VӘ TƏZƏRRÖ MƏDƏNİNDƏN BİR GÖVHƏRDIR.

Ya rəb, kərəm et ki, xarü zarəm,
Dərgahə bəsi ümidvarəm.
Topraqdan eylədin bir insan,
Müstövcibi-əqlü qabili-can.
Gər can isə xaki-dərgəhindir,
Vər əql isə saliki-rəhindir.
Mən gülşəni-can içində xarəm,
Ayineyi-əqli pürqubarəm.
Ol gün ki, yox idi məndə qüdrət,
Qıldın mənə qeybətimdə rəğbət.
Can verdinü sahibi-dil etdin,
İdraki-ümurə qabil etdin.
Yüz şükr ki, yox sənə xilafım,
İnsafım varü etirafım.
Öylə deyiləm ki, bu aradə
Sədd ola sülukim etiqadə.
Rahi-tələbində biqərarəm,
Əmma tələbimdə şərmsarəm.
Doğru yola getmədim, nə hasil?
Bir mənzilə yetmədim, nə hasil?
Bir ərsədə hər əsər ki, gördüm,
Sənsən dedim ol əsər, yügürdüm;
Çün verdi xəyal ona xəmü piç,
Mən münfəil oldum, ol əsər hiç.
Mən əqldən istərəm dəlalət,
Əqlim mənə göstərər zəlalət.
Təhqiq yolunda əql netsin,
Əmavü qərib qanda getsin?
Tövfiq edəsən məgər rəfiqim,
Ta səhl ola şiddəti-təriqim.
Dünya nədirü təəllüqatı,
Əndişeyi-mövtdür həyatı.
Əmma deməzəm yalandır ol həm,
Sərmənzili-imtəhandır ol həm.
Billah ki, bu dilfərib mənzil
Öylə mənə verdi rahəti-dil--
Kim, əski məqamımı unutdum,
Sandım vətənim, məqam tutdum.
Müşkül gəlir indi tərkin etmək,
Bir özgə məqama dəxi getmək.
Mən böylə qılıram etibarı--
Kim, bunda olur könül qərarı.
Əmma çü sənindürür bu göftar--
Kim, dünyadan özgə axirət var.
Oldur ki, məqami-cavidandır,
Kami-dilü rahəti-rəvandır.
Göftarına etiqad qıldım,
Ol dəxi yek olduğunu bildim.
Bildim bu imiş sənin muradın--
Kim, əhli-kəmal ola ibadın,
Bunda yetə rütbeyi-kəmalə,
Onda yetə dövləti-vüsalə.
Bu rahdən etmək olmaz ikrah,
Xoşrahdürür sənə gedən rah.
Ol ləhzə həm etmə şəfqətin kəm.
Tövfiqinə qıl rəfiq hər dəm.
Çün əql ilə can əmanətindir,
Məndə əsəri-inayətindir.
Bunları mənimlə zar qılma,
Bir neçə əzizi xar qılma!
Ta kim, bu məqamı tərk edəndə,
Məndən sənə əzm edib gedəndə,
Məndən cəzə ilə getməsinlər,
Dərgahə şikayət etməsinlər.
Şum olmasın onlara vüsalım,
Olmasın olardan infialım.
Etmək gərək əhli-feyzi-biniş,
Təhqiqi-vücudi-afəriniş.
Bilmək gərək onu kim, cəvahir
Nə gənci-nihandan oldu zahir?
Nə dairədir bu dövri-əflak,
Nə zabitədir bu mərkəzi-xak?
Cismə ərəzi kim etdi qaim.
Narə nədən oldu nur lazim?
Hər xilqətə gərçi bir səbəb var,
Aya, səbəbi kim etdi izhar?
Gər kaf ilə nundan oldu aləm.
Aya nədən oldu kafü nun həm?
Bihudə deyil bu karxanə,
Bifaidə gərdişi-zəmanə.
Haşa ki, bu türfə nəqşi-qərra
Nəqqaşından ola mübərra.
Haşa ki, bu bargahi-ali,
Bir dəm əyasından ola xali,
Fikr eylə və gör, nədir bu üslub,
Nə saniədir bu süni-mənsub?
Hər zərreyi-zahirin zühuri
Bir özgəyə bağlıdır zəruri.
Gər ğayətə eyləsən təəmmül,
Zahir olur onda məzhəri-küll.
Versən özünə fənayi-mütləq,
İsbat olur ol fəna ilə həqq.
Gər var isə mərifət məzaqi,
Fani sənə bəs dəlili-baqi.
Həqqa ki, həmin vücud birdir,
Bir zatə vücud münhəsirdir.
Əksidir onun vücudi-əğyar,
Mənidə yox etibar ilə var.
Var olanı xəlq yox sanırlar,
Yox varlığına aldanırlar.
Yoxdur bu vücudun etibarı,
Həq ayinədir, cahan qübarı.
Ey əql, ədəbə riayət eylə,
Bu bilmək ilə kifayət eylə!
Təhqiqi-sifatə qane olgil,
Əndişeyi-zatə mane olgil!
Ol pərdəyə kimsə rah bulmaz,
Təhqiq bil, onu bilmək olmaz.
Gər yetsə idi bu sirrə idrak,
Deməzdi rəsul &quot;maərəfnak&quot;.
Xəlq oldu bu bəhri-heyrətə qərq,
Ta xəlqdən ola xaliqə fərq.
Hər riştə ki, həqq əyan edibdir,
Sərriştəsini nihan edibdir.
Faş oldu ki, sirri-həq nihandır,
Aləmdə nişanı binişandır.

BU, İZHARİ-ETİRAFİ-CӘHALƏTDİR VӘ İQRARİ-İSRAFİ-MƏSİYYӘTDİR.

Ey hikmətə baxmayan nəzərsiz,
Əhvali-zəmanədən xəbərsiz!
Tən etmə ki, çərx bivəfadır,
Daim işi cövr ilə cəfadır.
Şərh eylə mənə ki, çərx netdi?
Ondan nə cəfa zühura yetdi?
Nən var idi kim, əlindən aldı,
Nə mərtəbədən aşağı saldı?
Dövranə gətirdi mehrü mahi,
İçində səpidiyü siyahi.
Gəh atəşə zəcri-ab verdi,
Gəh badə qəmi-türab verdi.
Şəmi-əməlin münəvvər etdi,
Hər nə dilədin müyəssər etdi;
Qıldı səni hiçdən bir adəm,
Əsbabi-tənəümün fərahəm.
Çərxin xud işi səninlə böylə,
Sən neylədin onun ilə, söylə!
Hər dəm onu bivəfa oxursan,
Dönsün--deyü bəddua oxursan.
Çün ol sənə qıldı mehribanlıq,
Yaxşılığa eyləmə yamanlıq!

RUHA XİTAB

Ey ruh ki, cami-cəhl edib nuş,
Hübbi-vətən eylədin fəramuş.
Kim saldı səni bu təng rahə,
Qandan düşdün bu damgahə?
Sən tərk qılıb ədəm diyarın,
Bulduqda vücud etibarın,
Qılmışdı səninlə hikmətüllah,
Əcnasi-həvasü əqli həmrah.
Ta aləmə qəldiyin zamanda,
Bazari-tərəddüdi-cahanda
Sərmayələrindən edəsən sud,
Ol sud nədir?--Rizayi-məbud.
Hala ki, xəsarət oldu vaqe,
Sərmayələrin təmam zaye.
Heyranü mükəddərü təhidəst,
Əhvali xərabü rütbəsi pəst.
Dönsən yenə gəldiyin məqamə,
Qabilmi düşəsən ehtirama?
Əlbəttə, zəlilü xar olursan,
Bu fel ilə şərmsar olursan.

NƏFSPƏRƏST QAFİLӘ XİTAB

Ey nəfspərəstü cismpərvər,
Olma qəmi-hirs ilə mükəddər!
Səy eylə mətai-mur yığma,
Cəhd eylə əzabi-gur yığma!
Alma ələ səğari-meyi-nab--
Kim, qərqə edər səni bu girdab!
Olma nigərani-səbzeyi-bəng--
Kayineyi-dininə salır jəng!
Dəf kimi köksdə ləhv qoyma!
Ney kimi həvayi-nəfsə uyma!
Damani-təriqi-şəri tutgil,
Hər nə ki, xilafi-şərdir, unutgil!
Təhqiqi-vəsileyi-vüsul et!
Təqlidi-şəriəti-rəsul et.

Qədim Yunanıstanda şüəra sinfi bir qissə və hekayət yazmaq istədikləri əsnada Muza adlı şer ilahəsinə rücu edib, ondan kömək və mədəd dilərdilər. Bu adətə oxşar əski əcəm və ərəb və türk şairləri dəxi saqiyi-safzəmirə və sadəruya üz çöndərib, ondan kərəm və himmət dilərdilər. Füzulinin &quot;Leyli və Məcnun&quot; qisseyi-pürqüssəvü məlalının ibtida və intihasında və hekayənin bəzi məqamlarında yazdığı saqinamələr onun ən xoşməzmun və dilpəzir kəlamlarından ədd olunsa gərəkdir. Bu saqinamələrdə o qədər mühəssənat, lətafət və mövzuniyyət vardır ki, onları yazmaqla başa gələsi deyil. Onları diqqətlə oxuyanlar bir tərəfdən dünyayi-dunun qeydindən və nəfsi-şumun hirs və təməindən, alçaq və rəzil əməllərdən, pis işlərdən, fasid və batil fikirlərdən xilas olub, nuraniyyət kəsb edirlərsə də, digər tərəfdən onların qəlbi bir növ məhzun və könlü tutqun olur. Bu hala səbəb oldur ki, Füzuliyi-şikəstə-halın qələmi-gövhərsənci tökdüyü dürri-safın əksəri gözdən tökülən əşki-müsəffaya bənzəyir, nəinki şadlıq çəmənində yağan barana. Füzuli, demək olur ki, möhnət yükünün barkeşi olub, aləmi-insaiyyətdə tamami qəmzədələrin və möhnətkeşlərin yüklərini götürmək və məzlumların halına yanmaq üçün xəlq olunmuşdur. Füzulinin ahü nalələri qarelərə dəxi sirayət edib, onları da özü ilə atəşi-hüzn və ələmə yandırır. Amma bu yanmaqda bir feyz və səadət və ülviyyət vardır ki, o atəşə yanan istər ki, bir də yansın. Bu cansuzluq pərvanənin şam başına dolanıb yanmağına bənzəyir.

Füzuli tamam aləmin dərd və qəmin çəkdiyini &quot;Hədiqətüs-süəda&quot;nın axırında bəyan edir. Bu qəm və ələm nüsxəsini tamam etdikdən sonra şair füzəlayi-bəlağətpişə və füsəhayi-diqqətəndişədən təvəqqe və rica edir ki, binayi-təlifinə və tərhi-təsnifinə diqqət yetirdikdə, islahi-xətasına iqdam və ehtimam edələr və mühərririn duayi-xeyir ilə yad edib, qəbuli-üzr ilə hər nöqsanın tamam qılalar. Və sonra bu şeri gətirir:

Hücumi-möhnəti-dövran məluli,
Giriftari-qəmi-aləm Füzuli.
Deyil ol ləhceyi-göftarə qabil--
Kim, ola qabili-səmi-əkabir.
Qılır cəmiyyəti-dil ləfzi dilkəş,
Müşəvvəş söyləməz, illa müşəvvəş.
Gəl, ey hali-təkəllümdən xəbərdar,
Tərəhhüm qıl, təərrüz qılma zinhar!

&quot;Leyli və Məcnun&quot; hekayəsinin səbəbi-nəzmini bəyan qıldığı saqinamədə Füzuli deyir: Bu, bir bəzmi-müsibəti-bəladır ki, onun əvvəli qəm, sonu bəladır. Bu hekayənin nə badəsinə nişatdan rəng, nə nəğməsinə fərəhdən ahəng var. İdrakı verir xəyala azar, əfkarı edər məlali əfkar.

Hərkah bu, bir bəhcət gətirən və fərəh yetirən hekayə olsaydı, bunun tövcihinə rağib olanlar çox olardı. Bu, pürməlal bir dastandır ki, hər bir fəsihin halını pərişan edib nitqini bağlar və sözlərini kutah elər. Necə ki, bu babda Nizamiyi-şirinkəlam deyibdir:

Əsbabe-soxən neşato nazəst,
Zin hər do soxən bəhane sazəst.
Meydane-soxən fərax bayəd,
Ta təb dər u honər nəmayəd.
Dor gərmiye-riko səxtiye-kuh,
Ta çənd soxən rəvəd beənbuh. [1]

[1] Tərcüməsi:
Sözün ləvazimatı şadlıq və nazdır,
Söz özünü bu iki vasitə ilə göstərir.
Sözün meydanı gərək geniş olsun--
Ki, təb onda hünər göstərə bilsin.
İsti qumda və bərk dağda
Heç qiymətli söz demək olarmı?!

Füzuli Şeyx Nizaminin bu sözlərini saqinaməsində zikr edib deyir:

Bir iş ki, qılır şikayət ustad
Şagirdə olur rücui bidad.

Amma bu əmr nə qədər düşvar isə də, Füzuli onu əncama gətirməyə şüru edib, öz təbi-lətifindən və qələmi-gövhərrizindən himmət tələb edir;

Ey təbi-lətifü əqli-vala,
İdraki-büləndü nitqi-guya!
Düşdü səfərim diyari-dərdə,
Kimdir mənə yar bu səfərdə?
Hər kimdə ki, vardır istitaət,
Dərdü qəmü möhnətü qənaət,
Oldur bu müsafirətdə yarım,
Zövq əhlinə yoxdur etibarım….

QƏLƏMӘ XİTAB

Ey xameyi-sərkəşi-səbükxiz,
Vəqt oldu ki, olasan göhərriz!
Mən acizəmü bu əmr müşkil.
İmdad dəmidir, olma qafil!
Asari-mürüvvət eylə izhar,
Bir təprən, əgər mürüvvətin var!
Sən qıl hünəri, mən alayım ad,
Sən çək ələmi, mən olayım şad.
Çün nəxli-hədiqeyi-hünərsən,
Müftahi-xəzineyi-göhərsən,
Cəhd eylə, çıxar cəvahiri-pak,
Fikr etmə ki, yoxdur əhli-idrak!
Demə ki, bulub kəsad bazar,
Bulmaz bu mətaimiz xəridar….

* * * * *

Ey bəxt, vəfasız olma sən həm,
Həmrahlıq et bizimlə bir dəm.

Əlhəqq, demək olur, bu əmri-müşkili, yəni &quot;Leyli və Məcnun&quot; hekayəsini ustadi-şüəra və əfsəhi-füsəha Molla Məhəmməd Bağdadi Füzuli kəmali-fəsahət və bəlağət ilə əncama yetiribdir ki, onda zərrəcə bir qüsur yoxdur və ümumi-şüəra və üdəba bu qövlə şərik və müqirrdir.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*005]]</text>
      <sha1>p6ris02m83mii4zh01far5wgtnrvp09</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84711</id>
      <parentid>84699</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T05:34:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="34241" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Molla Məhəmməd Bağdadi &quot;Füzuli&quot; təxəllüs
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/İbrahim İbn Əliyyün-Nəccar Xaqani|İbrahim İbn Əliyyün-Nəccar Xaqani]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Molla Pənah &quot;Vaqif&quot; təxəllüsləri|Molla Pənah &quot;Vaqif&quot; təxəllüsləri]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Molla Məhəmməd Bağdadi türk şairlərinin babası hesab olunur. Ona binaən, Azərbaycan şüəra və üdəbasından bəhs edib də, onların sərvəri və pişrəvi məqamında olan Füzulinin ismi-şəriflərini zikr etməmək bir növ haqqı və əməyi itirmək kimidir. Bir halda ki, ol fəsahət və bəlağət kanının təsiri bu əsrdəki şüəramızın asar və əşarında dəxi müşahidə olunmaqdadır.

Məşhur qövlə görə, Molla Məhəmməd ibn Süleyman Kərbəlada və Bağdadın həvalisində Hillə adlı balaca bir qəsəbədə, Sultan Süleymanın əsrində--hicrətin 900-cü tarixində təvəllüd etmişdir. Bəzi rəvayətə görə, yetmiş sənəyə qədər ömür edibdir. Tarixi-vəfatı dürüst məlum deyil isə də, ömrünün müsinn çağında dari-bəqaya rehlət eləməyi öz kəlamından dəxi anlaşılır. Necə ki, deyibdir:

Ey Füzuli, qədimiz qıldı fələk xəm, yəni
Vəqtdir çıxmağa dünya qapısından, əyilin.

Füzuli kimi məşhur və mötəbər şairin tərcümeyi-halına dair məlumat, heyfa ki, çox azdır. Bu barədə özgə bir məxəz və mənbədən əhvalat götürməkdə aciz qalıb, ol dürri-yeganənin öz əsərlərinə rücu etməkdən başqa bir çarə bulmadıq. Divani-bəlağətünvanının dibaçəsində ol fəsahət bustanının əndəlibindən və ibarət çəməninin bülbülündən, yəni Füzulinin öz lisani-bəlağətsəncindən halına dair bir para məlumat verilir, xüsusən, onun türk lisanında yazmağına səbəb nə olduğu filcümlə bəyan edilir.

Məzkur müqəddimədən məlum olur ki, Füzuli uşaqlıqdan şer və qəzəl deməyə ziyadə həvəsnak imiş və ol [dürri]-yeganənin hənuz səbi ikən üfüqi-təbinə hilali-mövzuniyyət tülu etmişdir və xurşidvəşlərdən iqtibasi-nuri-şövq qılmışdır və onun əşarının şöhrəti çox yerlərə dağılmışdır. Necə ki, özü deyir:

Seyti-fəsahət ilə sözüm tutdu aləmi,
Mən məhdi-etibardə tifli-zəbun hənuz.

Buyi-xoşumla oldu müəttər dimağlər,
Mən nafeyi-vücuddə bir qətrə xun hənuz.

Və lakin şair öz əsərlərinə diqqət yetirib, onları hülyeyi-elmdən müərra görüb, bir müddət nəqdi-həyatın ülumi-əqliyyə və nəqliyyə kəsbinə sərf edibdir və öz əsrində mütədavil fünun və ülumun cümləsinə malik olmuşdur. Əgərçi şair türk lisanında şer və qəzəl yazmağına ümdə bunu səbəb göstərir ki, türk tayfalarının sahibi-şövq və məzaqları dəxi onun bustani-kəlamından şükufələr dərib bəhrəmənd olalar və bu təklifi ona guya bir nigari-mişkinxətt etmişdir və lakin həqirin anladığına görə, Füzuli özü türk oğlu olmağa binaən, öz ana dilini artıcıq sevib də, ona rövnəq verməyi baş vəzifələrindən birisi hesab edirmiş. Və insafən demək olur ki, türk ədəbiyyatının banisi Molla Məhəmməd Bağdadi olubdur. Əgərçi ondan müqəddəm türklərdən də bəzi mötəbər şairlər olubdur, vəli onun kimi müqtədir və cəmi lisana malik və camei-fünuni-nəzm və nəsr olmayıbdır. Və həqiqətdə demək olur ki, türk dilinə rövnəq verən və onu xarü xaşakdən təmizləyib bir göyçək və səfalı çəmənə bənzədən Füzuli olubdur. Və bununla biz türklərin üstə ümumən və Azərbaycan türklərinin boynuna [xüsusən] böyük bir minnət qoyubdur. Türk dilinin üstündə sərfi-himmət və qeyrət göstərdiyini şair özü bir məqamda bəyan etmişdir:

Ol səbəbdən farsi ləfzilə çoxdur nəzm kim,
Nəzmi-nazik türk ləfzilə ikən düşvar olur.
Ləhceyi-türki qəbuli-nəzmi-tərkib eyləsə,
Əksəri-əlfazı namərbut, nahəmvar olur.
Məndə tövfiq olsa, bu düşvarı asan eylərəm,
Novbahar olğac tikandan bərgi-gül izhar olur.

Burada bunu dəxi əlavə etmək lazımdır ki, Füzuli özündən müqəddəm və ya öz dövründə olan ali və rəqiq bir şair bulub da, onun əsərlərinə təqlidən bir şey vücuda gətirməmişdir. Nəsr və nəzmdə bir şəxs onun ustadı olmayıbdır. Əazimi-üdəbadan bir nəfərinin asarını sərməşq və ittixaz etməyibdir. Necə ki, bu barədə Məhəmməd Cəlal &quot;Osmanlı ədəbiyyatı nümunələri&quot; nam məcmuəsində buyurubdur: &quot;Bağdad gülzar ədəbiyyatının əndəlibi-xoşəlhanı olan Füzuli Osmanlı şairlərindən əsərlərinə ətba olunacaq bir şair və yaxud nasir görəmədiyi halda bu gün ədəbiyyati-səhihəyi əhya edəcәk bədaye vücuda gətirmiş. Bu bədayei bir şairdən deyil, bəlkə dərələrin cuşeşindən, ruzigarın iniltisindən, bir ahunigahın suzişindən, bir təbəssümün təsirindən, bir bədəvi qızın hüsni-məsumanəsindən iqtibas eyləmişdir. Bu cəhətlə ən birinci şair mütləq Füzulidir&quot;.

Onun müqəllid olmadığı xüsusda Məhəmməd Cəlal belə yazır: &quot;Əgər bir şəxs bizə bu gunə sual versə: &quot;Bəlkə Füzulidən əvvəl ərəblər, əcəmlər &quot;Leyli və Məcnun&quot;u, &quot;Yusif və Züleyxa&quot;nı, &quot;Xosrov və Şirin&quot;i yazmış olsunlar da Füzuli də təqlid etmiş olsun?&quot;

Biz cavab veririz: &quot;Xeyr! Hətta mərhumun ruhi-lətifi nitqə gəlib bizə bu babdə: &quot;Bən də müqəllidəm!&quot;--demiş olsa, inanmayız. Ehtimal ki, bu böyük şairin zehninə fikri-təqlid gəlmiş olsun. Fəqət &quot;Leyli və Məcnun&quot; təqlid olmaq üzrə yazılan asardan deyil.

Bəs nədir?

Bütün göz yaşlarıdır. Lakin burasını düşünməli: iqtibas başqa, təqlid yenə başqadır. Bünaünileyh &quot;Leyli və Məcnun&quot; bütün-bütün Füzuliyə aiddir. Bu xəzineyi-qiymətdara heç bir əcnəbi müdaxilə edəməz!&quot;

&quot;Leyli və Məcnun&quot; barəsində aşağıda söz olunacaqdır.

Divani-əşarın cəm etdikdən sonra Füzuli kəmali-inkisar ilə ərbabi-bəlağət və əshabi-fəsahətə üz çöndərib, onlardan təvəqqe eləyir ki, onun divani-kəlamını mütaliə etdikdə deməsinlər ki, Füzuli tamami-ömrünü bir məhəldə, yəni İraqi-Ərəbdə keçirib, qeyri bir məmləkətə səyahət etməyibdir və lazimeyi-təcrübə və kəmali-təhsil qılmayıbdır. Bu illəti mucibi-süquti-etibar bulmasınlar və məhəlli-məqamına görə rütbeyi-istedadına həqarətlə baxmasınlar. Zira, qızıl torpaqda yatmaqla ciladan düşməz….

Bundan sonra şair dərgahi-ilahiyə üz tutub deyir: &quot;İlahi! Bu məhəbbətnameyi-nami və bu fərzəndi-dilbəndi-girami ki, zadeyi-təbi-füsunsaz və nəticeyi-idraki-sehrpərdazımdır, nə diyara getsə və nə vilayətə yetsə, məqdəmi-şərifin mübarək və meymun və mətləi-lətifin xücəstə və hümayun edəsən&quot;. Doğruluqla demək olur ki, Füzulinin bu duası dərgahi-həqqdə dərəceyi-qəbula irişdi və onun təbi-füsunsazından vücuda gələn fərzəndi-dilbəndi, yəni divani-əşarı hər ölkə və diyarda əziz və möhtərəm oldu. Bundan əlavə, Füzuli həqqdən niyaz edir ki, &quot;bu məhbubi-cahanpeymanı və şahidi-rənanı ümumən əhli-fəsaddan və xüsusən üç tayifeyi-bədnihaddan hüsni-himayətində məhfuz və məhrus qılsın. Bu üç tayifədən biri ol katibi-naqabildir ki, xameyi-müxalifəttəhriri tişeyi-bünyani-maarifdir və kilki-küdurəttəsiri memari-binayi-zəxarifdir. Gah bir nöqtə ilə &quot;məhəbbət&quot;i &quot;möhnət&quot; göstərər və gah bir hərf ilə &quot;nemət&quot;i &quot;niqmət&quot; oxudar:

Qələm olsun əli ol katibi-bədtəhririn--
Ki, fəsadi-rəqəmi sözümüzü şur eylər.
Gah bir hərf süqutilə qılır &quot;nadir&quot;i &quot;nar&quot;,
Gah bir nöqtə qüsurilə &quot;göz&quot;ü &quot;kur&quot; eylər.

Biri ol naqisi-bədsavaddır ki, təbi-namövzunu ilə məclisü məhafildə dəvayi-istedad qılıb, şer oxuduqda nəzmi nəsrdən seçilməyə və ədayi-süstü ilə şahidi-məni camalından niqab açılmaya:

Binəsib olsun nəimi-xülddən ol zişt kim,
Namülayim ləhcəsi mövzunu namövzun edər.
Tişeyi-ləfzi binayi-nəzmi viran eyləyib,
Süst göftarı fəsahət əhlini məğbun edər.

Və biri ol hasidi-cəfapişədir ki, təbi-namövzunu ilə dəvayi-şer edə, amma dəqayiqi-əşarə sahibşüur olmaya və idraki-rəkiki ilə lafi-nəzm ura, amma həqayiqi-göftarə rahi-təsərrüf bulmaya. Lacərəm, həsəd dideyi-insafın kor edib, idrakına etimad edə və cahillər hüzurunda bihudə-bihudə laflar urub, hərzə-hərzə dəxllər eyləyə, ta kim, şerdən zövqi-istima gedə:

Xəzandır gülşəni-ürfanə hasid,
İlahi, hasidi xar eylə daim.
İşidir mərifət əhlinə azar,
İlahi, hasidi zar eylə daim.

Füzuli türklər ədəbiyyatında &quot;Ustadi-şüəra&quot; ləqəbini alıbdır və bu zati-şərif məzkur ləqəbdən səva Azərbaycan vilayətində &quot;Ustadül-məkatib&quot; ismilə dəxi şöhrətlənmişdir. Füzulinin məşhur əsərləri bunlardır: 1) &quot;Külliyyati-divani-Füzuli&quot;, 2) &quot;Hədiqətüs-süəda&quot;. 3) &quot;Şikayətnamə&quot; ki, nəsr ilə yazılmışdır və bu axırıncı əsər bizim nəzərimizə çatmayıbdır.

&quot;Külliyyat&quot;a daxil olan əsərlər bunlardır: Müqəddimətül-kitab, qəsaid, tərkibbənd və tərcibənd, &quot;Bəngü badə&quot;, &quot;Nişançı Paşa xidmətinə yazılan məktubi-hikmətüslub&quot;, &quot;Saqinamə&quot;, &quot;Mərsiyə dər həqqi-xamisi-Aliəba həzrəti-Seyyidüş-şühəda&quot;, qəzəliyyat, müsəddəsat, müxəmməsat, mürəbbeat, əlmüqəttəat, &quot;Dastani-Leyli və Məcnun&quot;. Bu &quot;Külliyyat&quot;ın ən mötəbər çapı sabiqdə İstambulda fars dilində təb olunan &quot;Əxtər&quot; cəridəsinin mətbəəsində 1308-ci sənədə çap olunanıdır. Bu divani-Füzuli artıq diqqətlə təshih olunmuş nüsxələrdən birisi olub, açıq və aydın hürufat ilə sarı rəngə mail kağız üstə təb olunmuşdur.

&quot;Hədiqətüs-süəda&quot; on bir baba təqsim olunubdur. Bu qərar üzrə:

Əvvəlinci bab bəzi ənbiyayi-üzam və rüsüli-kiramın surəti-əhvalları bəyanındadır.

İkinci bab Həzrəti-Rəsulun Qüreyşdən çəkdiyi əzaların bəyanındadır.

Üçüncü bab həzrəti-Seyyidül-mürsəlinin keyfiyyəti-vəfatı bəyanındadır.

Dördüncü bab Həzrəti-Fatimeyi-Zəhranın vəfatı bəyanındadır.

Beşinci bab Əliyyül-Mürtəza həzrətlərinin vəfatı bəyanındadır.

Altıncı bab Həzrəti-İmam Hüseynin bəzmi-bəlada sağəri-bəqa nuş etdiyi bəyanındadır.

Yeddinci bab Həzrəti-İmam Hüseynin Mədinədən Məkkəyə təvəccöhü bəyanındadır.

Səkkizinci bab Müslüm ibn Əqilin şəhadəti bəyanındadır.

Doqquzuncu bab İmam Hüseynin Məkkədən Kərbəlaya təvəccöhü bəyanındadır.

Onuncu bab Həzrəti-İmamın ləşkəri-Yezid ilə müharibəsi bəyanındadır.

On birinci bab xatimeyi-kitab və müxəddərati-əhli-beytin Kərbəladan Şama getdikləri bəyanındadır.

Tətimmeyi-kitabda on iki imamın təriqi-icmal üzrə əhvalları bəyan olunubdur.

&quot;Hədiqətüs-süəda&quot; dəxi türk dilində inşa olunubdur. Bu bərgüzidə əsərin türk lisanında təhrir olunmağının səbəbini Füzuli bu minval üzrə bəyan edib, itmamına həqqdən müavinət istəyir: &quot;Çün cəmi müddətdə məcalis və məhafildə təqrir olunan vəqayeyi-Kərbəla və keyfiyyəti-əhvali-şühəda farsi və tazi ibarətində bəyan olmağın əşrafi-ərəb və əkabiri-əcəm təməttö bulub, əizzeyi-ətrak ki, cüzi-əzəmi-tərkibi-aləm və sinfi-növi-bəni-adəm olub, sətri-zaidi-səhaifi-kütüb kimi süfufi-məcalisdən xaric qalıb, istifayi-idraki-həqayiqdən məhrum qalırlardı, bu səbəbdən iqtizayi-ümumi-matəmi-Ali-əba zəbani-hal ilə məni-xaksarə təərrüz etdi və dəsti-təərrüz ilə giribanım tutdu ki, ey pərvərdeyi-xani-neməti-şahi-Kərbəla--Füzuliyi-mübtəla, nola ki, bir tərzi-mücəddədə müxtəre olasan və himmət tutub bir məqtəli-türki inşa qılasan ki, füsəha türki zəbanında istemalından təməttö bulalar və idraki-məzmunundan ərəbdən və əcəmdən müstəğni olalar.

Q İ T Ә

Təkrari-zikri-vaqieyi-dəşti-Kərbəla,
Məqbuli-xasü amü siğarü kübardır.
Təqrir edənlərə səbəbi-izzü ehtişam,
Təhrir edənlərə şərəfi-ruzigardır.

Bu həqir və fəqir ki, bu nəsihəti isğa qıldım və bu xidmətin məhz səadət olmağın mühəqqəq bildim, ədəmi-istitaət və qilləti-bizaətdən ehtiraz və ictinab etməyib tərtibinə təvəccöh qıldım. Əgərçi ibarəti-türkidə bəyani-vəqaye düşvardır, zira ki, əksəri-əlfazı rəkik və ibaratı nahəmvardır, ümmiddir ki, hikməti-övliya itmamına müsaidət və əncamına müavinət qıla.

N Ә 3 M

Ey feyzrəsani-ərəbu türkü əcəm,
Qıldın ərəbi əfsəhi-əhli-aləm.
Etdin füsəhayi-əcəmi İsadəm,
Mən türkzəbandan iltifat eyləmə Ləm.

İlahi! Vaqifi-keyfiyyəti-hal və alimi-dəqayiqi-əfalsan. Bilirsən ki, səndən qeyri müinü müzahirim yoxdur və ətrafü cəvanibdə hasidü müanidim çoxdur. Əmimi-məkarimindən və kərimi-mərahimindən təvəqqe budur ki, bu binayi-mücəddəd təmirində və bu mülki-müəbbəd təsxirində əlfazü məanidən cəmi məsalihim mühəyya qılasan və ərbabi-həsəd və əshabi-inad hücum etdikcə mənə müinü müsaid olasan: &quot;innəkə ələ kulli şeyin tədirun&quot;.

Əgərçi &quot;Hədiqətüs-süəda&quot; nəsr ilə təhrir olunubdur və bəzi məqamlarda münasibi-hal və müvafiqi-məqal gözəl şerlər vasitəsilə şərhi-məna qılınıbdır və lakin bu nəsrdə Füzuli o qədər məharət və fəsahət göstərmiş ki, və əhvali-keyfiyyəti-şühədanı elə bir gözəl və şirin dil ilə yazmış ki, əhli-zövq və ərbabi-mərifət indində onun dərəcə və mənziləti çox nəzmlərdən artıqraqdır. Bu vaxta kimi füsəhayi-türk və əcəmdən bir kəs belə bir xoş ibarəli və şirin ləhcəli və gözəl şivəli əsər vücuda gətirməyibdir--desək, səhv etməmiş olarıq.

Füzulinin asari-qələmiyyəsindən nümunələr göstərməyi lazım görmədik. Bu cəhətə ki, Azərbaycan türklərinin handa azacıq savadlısı varsa, onun əsərləri ilə az-çox tanışdır. Hətta bu axır vaxtlara kimi onun divani-qəzəliyyatı və &quot;Leyli və Məcnun&quot; hekayəsi məktəblərdə təlim kitabı olub, uşaqlara ondan dərs verilirdi. İndi də köhnə məktəblərdə təlim almış adamlardan hər birisini dindirsən, &quot;Leyli və Məcnun&quot; hekayəsinin ibtidasını--&quot;Dehqani-hədiqeyi-hekayət, Sərrafi-cəvahiri-rəvayət….&quot; başlayıb əzbərdən oxuyacaqdır. Amma çoxları bu qəribə hekayənin mənasını əsla fəhm etməyib, tutuquşu kimi ancaq onun ləfz və ibarəsini öyrənmişlər. O ki, qaldı Azərbaycan şairlərinə, onlardan çoxu Füzuliyə peyrəvilik edib, xüsusən qəzəliyyat və müxəmməsat qismi əsərlərində ustadi-giramiləri getdiyi təriqi ixtiyar edib, onunla getmişlər və bəziləri bu müqəllidlikdə övci-məqama yetişib, fünuni-şerdə böyük bir məharət kəsb etmişlər. Məsələn, Nuxa şairlərindən məşhur İsmayıl bəy &quot;Nakam&quot; təxəllüs Füzulinin atidə zikr olunan müsəddəsinə yazdığı bir nəzirə xeyli mərğub və dilpəsənd kəlamlardan birisidir.

MÜSƏDDƏSİ--FÜZULİ

Dün sayə saldı başimə bir sərvi-sərbülənd--
Kim, qəddi dilrüba idi, rəftarı dilpəsənd.
Göftarə gəldi ta ki, açıb ləli-nuşxənd,
Bir püstə gördüm onda tökər rizə-rizə qənd.
Sordum:--Məgər bu dürci-dəhəndir--dedim, dedi;
--Yox, yox, dəvayi-dərdi-nihanındürür sənin!

Əymiş hilali üstünə tərfi-külahini,
Çox dilşikəstənin göyə yetirmiş ahini,
Zülfün dağıtdı, gizlədi əbr içrə mahini,
Gördüm yüzündə həlqeyi-zülfi-siyahini.
--Ol piçü tabı çox nə rəsəndir?--dedim, dedi:
--Dövri-rüxümdə rişteyi-canındürür sənin!

Vermiş füruğ şəmi-rüxi gün çirağına,
Salmış şikəst sərv qədi gül budağına,
Dün sərv tək basanda qədəm göz bulağına,
Bir neçə xardən ələm irmiş ayağına.
--Gül bərginə batan nə dikəndir?--dedim, dedi:
--Mücgani-çeşmi-əşkfişanındürür sənin!

Seyr ilə saldı bağə güzər ol səmənüzar,
Ənvai-zibü zinət ilə fəsli-novbahar,
Tökmüş gül üzrə sünbüli-giysuyi-müşkbar,
Yaxmış ayağına yenə gülbərg tək nigar.
--Nəsrinə rəngi-lalə nədəndir?--dedim, dedi:
--Qəmzəm xədəngi tökdüyü qanındürür sənin!

Seyli-sirişkim oldu rəvan xaki-kuyinə,
Can valeh oldu ləli-ləbü göftguyinə,
Dil düşdü dami-silsileyi-müşkbuyinə,
Ol ləhzə kim, sataşdı gözüm zülfü ruyinə,
--Əqrab məhi-münirə vətəndir?--dedim, dedi:
--Vəhm eylə kim, xətərli qiranındürür sənin!

Düşmüş üzarı üzrə müənbər səlasili,
Aşüftəhal edib neçə bisəbrü bidili,
Əqlimi valeh eylədi şəklü şəmayili,
Göz gördü qamətin, dilü can oldu mayili.
--Vəh, bu nə türfə sərvi-çəməndir--dedim, dedi:
--Mənzuri-dideyi-nigaranındürür sənin!

Dün sübhdəm ki, laləvü nəsrin salıb niqab,
Gül çöhrəsindən aldı səba pərdeyi-hicab,
Gülzarə çıxdı seyr edə ol rəşki-aftab,
Şəbnəm nisar etdi günəş lölöi-xoşab.
--Lölömü, yoxsa dürri-Ədəndir?--dedim, dedi:
--Əbsəm, Füzuli, əşki-rəvanındürür sənin!

Bu dürri-Ədən və löleyi-xoşab ilə arastə və tərtib olunmuş kəlami-behcətəngizə nəzirə olaraq İsmayıl bəy Nakam demişdir:

Kuyi-nigarə duş gedib eylədim büka,
Guş eləyib fəğanımı ol türki-dilrüba,
Dərdimi bildi, heyrətimi gördü cabəca,
Rəhm etdi halimə, dedi:--Ey ərseyi-bəla,
Kim eyləmiş bu dərdə səni mübtəla? Dedim:
--Mən bilməm özgə, aşiqi-heyranınam sənin…. i.a.

Bu kəlamın tamamisi cənab Nakamın seyrü süluku babında dərc olunacaqdır. Oraya baxmalı!

Nakamdan əlavə Qasım bəy Zakir, Abdulla bəy Asi, Mehdiqulu xan Vəfa, Hacı Seyid Əzim Şirvani, Bixud, Mustafa ağa Nasir, Qövsi, Molla Qədir Naci və Azərbaycanın qeyri müzzəm və məşhur şairləri Molla Məhəmməd Bağdadiyə peyrəvilik edib, fünuni-şerdə özləri üçün şan və şöhrət kəsb etmişlər. Zənnimizcə, Fuzulinin nüfuzu xeyli müddət bizim Azərbaycan şairlərinin asari-qələmiyyələrində müşahidə olunacaqdır və onun ruhpərvər olan əşari-mütəəddidəsinin hüsni-təsirindən bizim şüəranın da təbləri səfalanıb, nuraniyyət kəsb edəcәkdir.

Füzulinin asari-qələmiyyəsinin hələ daha da çox zamanlar həyat üzrə davam edib, tərü təzə qalmağına iki ümdə səbəb vardır. Onlardan birisi budur ki, haman əsərlərin tamamisi pak, həqiqi və təbii hissiyyatdan nəşət etmiş əsərlərdir ki, eşqi-həqiqidən bəhs edir. Füzulinin özü həqiqi aşiq olduğu üçün kəlamı dəxi başdan-ayağa aşiqanədir. O pakizəlik və lətafət və o naziklik və nəzakət ki, Füzulinin şerlərində hiss olunur, heç bir şairin kəlamında o dərəcədə məhsus deyildir. Bilafərq Füzulinin hansı qisim kəlamını mütaliə etmək istəsəniz, mütaliə buyurun, onun hüsni-təsirini oxuduqda öz vücudunuzda dərk edəcәksiniz. Və bu təsirdən içəri aləminiz bir növ təmizlənib paka çıxacaqdır, vicdanınız uyqudan ayılan kimi olacaqdır. Fikir və xəyalınız sizi başqa bir ali məqama-mənəviyyət aləminə tərəf çəkәcəkdir. Burada nümunə üçün uzaq getməyib, divani-qəzəliyyatından əvvəlinci qəzəlinə iktifa edəlim ki, məhəbbəti-əzəli ilə başlanıbdır:

Qəd ənarəl-eşqə lil-üşşaqi mənhacül-hüda,
Saliki-rahi-həqiqət eşqə eylər iqtida.

Eşqdir ol nəşeyi-kamil kim, ondandır müdam
Meydə təşviri-hərarət, neydə təsiri-səda.

Vadiyi-vəhdət həqiqətdə məqami-eşqdir--
Kim, müşəxxəs olmaz ol vadidə sultandan gəda.

Eyləməz xəlvətsərayi-sirri-vəhdət məhrəmi
Aşiqi məşuqdən, məşuqi aşiqdən cüda.

Ey kim, əhli-eşqə söylərsən: məlamət tərkin et!
Söylə kim, mümkünmüdür təğyiri-təqdiri-xuda?

Eşq kilki çəkdi xətt hərfi-vücudi-aşiqə--
Kim, ola sabit həq isbatında nəfyi-maəda.

Ey Füzuli, intihasız zövq buldun eşqdən,
Böylədir hər iş ki, həqq adına qılsan ibtida.

Bu şerləri mütaliə etdikdə, filhəqiqə, oxucular bir növ həqiqət yolunda səy edən saliklər cümləsinə daxil olub, onların fikir və xəyalı vadiyi-vəhdət tərəfinə meyil edir ki, onda sultan ilə gəda və əğniya ilə füqəra arasında bir fərq və təfavüt yoxdur. Füzulinin əşar və kəlamının bəqasına ikinci səbəb onların elm və təcrübə üzü ilə təbi-səlimdən doğub vüqua gəlmələridir. Necə ki, şair özü deyir ki, şairliyim təsdiq olub, avazeyi-nəzmim ilə aləmlər dolub şöhrət tapdımsa da, məşşateyi-himmətim rəva görmədi ki, müxəddəreyi-hüsni-nəzmim pirayeyi-maarifdən xali və rişteyi-silki-şerim cəvahiri-elmdən ari qalsın. Zira ki, elmsiz şer əsası yox divar kimi olur və əsassız divar qayətdə bietibar olur (Bu irada bizim şüəra diqqət yetirməlidir və elm və maariflə öz şerlərinə möhkəm bina və əsas saz etməlidir). Pəs, Fuzulinin qələmi-gövhərrizindən vücuda gələn lölö və cəvahir ilə tikilmiş imarətin divarları elm və maarifin möhkəm bünövrəsi üstündə qərar tutmuşdur və afəti-zəmanədən ona bir xövfü xətər yoxdur, zira bir xanənin binası nə qədər möhkəm olsa, bir o qədər onun daimi və əbədi olması yəqindir. Bu cəhətə, Füzulinin təbi-gövhərbarından zühur etmiş və ülum və maarifin ələyindən ələnmiş və əqli-səlimin tərəzisində müvazinə olunmuş əşari-həkimanə və asari-fəlsəfanə onun ismi-şəriflərini, necə ki, dünya vardır və türk tayfaları sağdır, baqi saxlayacaqdır. Ol dürri-yeganənin uşaqlar əlinə təlim üçün verilən &quot;Leyli və Məcnun&quot; dastanında o qədər hikmətamiz sözlər, dərin fikirlər, nazik imalar və rəqiq işarələr, şairanə nəzmlər və fəlsəfanə şerlər vardır ki, cümləsini burada zikr etməyə və şərh qılmağa nə xamədə qüdrət və nə lisanda bir o qədər təlaqət və fəsahət vardır. Avropa hükəma və fəlasifəsindən məşhur Şopenhauer &quot;Məhəbbət nədən ibarətdir&quot; sərlövhəsilə yazdığı bir əsərində bəst verdiyi şərh və bəyanatın çoxunu Füzulinin abdar şerlərində tapırıq. O fikirlər ki, alman filosofu əlli sənə bundan irəli bəyan etmişdir, onları Molla Məhəmməd Bağdadi üç-dörd yüz sənə bundan müqəddəm xeyli ədibanə və mərğub surətdə rişteyi-nəzmə çəkmişdir.

Fuzulinin həkimanə kəlamlarından nümunə üçün ancaq &quot;Leyli və Məcnun&quot; hekayəsinin ibtidasında dərc olunmuş münacatın bəzi yerlərini burada yazmaqla iktifa edirik:

BU, MÜNACAT DƏRYASINDAN BİR CÖVHƏRDİR VӘ TƏZƏRRÖ MƏDƏNİNDƏN BİR GÖVHƏRDIR.

Ya rəb, kərəm et ki, xarü zarəm,
Dərgahə bəsi ümidvarəm.
Topraqdan eylədin bir insan,
Müstövcibi-əqlü qabili-can.
Gər can isə xaki-dərgəhindir,
Vər əql isə saliki-rəhindir.
Mən gülşəni-can içində xarəm,
Ayineyi-əqli pürqubarəm.
Ol gün ki, yox idi məndə qüdrət,
Qıldın mənə qeybətimdə rəğbət.
Can verdinü sahibi-dil etdin,
İdraki-ümurə qabil etdin.
Yüz şükr ki, yox sənə xilafım,
İnsafım varü etirafım.
Öylə deyiləm ki, bu aradə
Sədd ola sülukim etiqadə.
Rahi-tələbində biqərarəm,
Əmma tələbimdə şərmsarəm.
Doğru yola getmədim, nə hasil?
Bir mənzilə yetmədim, nə hasil?
Bir ərsədə hər əsər ki, gördüm,
Sənsən dedim ol əsər, yügürdüm;
Çün verdi xəyal ona xəmü piç,
Mən münfəil oldum, ol əsər hiç.
Mən əqldən istərəm dəlalət,
Əqlim mənə göstərər zəlalət.
Təhqiq yolunda əql netsin,
Əmavü qərib qanda getsin?
Tövfiq edəsən məgər rəfiqim,
Ta səhl ola şiddəti-təriqim.
Dünya nədirü təəllüqatı,
Əndişeyi-mövtdür həyatı.
Əmma deməzəm yalandır ol həm,
Sərmənzili-imtəhandır ol həm.
Billah ki, bu dilfərib mənzil
Öylə mənə verdi rahəti-dil--
Kim, əski məqamımı unutdum,
Sandım vətənim, məqam tutdum.
Müşkül gəlir indi tərkin etmək,
Bir özgə məqama dəxi getmək.
Mən böylə qılıram etibarı--
Kim, bunda olur könül qərarı.
Əmma çü sənindürür bu göftar--
Kim, dünyadan özgə axirət var.
Oldur ki, məqami-cavidandır,
Kami-dilü rahəti-rəvandır.
Göftarına etiqad qıldım,
Ol dəxi yek olduğunu bildim.
Bildim bu imiş sənin muradın--
Kim, əhli-kəmal ola ibadın,
Bunda yetə rütbeyi-kəmalə,
Onda yetə dövləti-vüsalə.
Bu rahdən etmək olmaz ikrah,
Xoşrahdürür sənə gedən rah.
Ol ləhzə həm etmə şəfqətin kəm.
Tövfiqinə qıl rəfiq hər dəm.
Çün əql ilə can əmanətindir,
Məndə əsəri-inayətindir.
Bunları mənimlə zar qılma,
Bir neçə əzizi xar qılma!
Ta kim, bu məqamı tərk edəndə,
Məndən sənə əzm edib gedəndə,
Məndən cəzə ilə getməsinlər,
Dərgahə şikayət etməsinlər.
Şum olmasın onlara vüsalım,
Olmasın olardan infialım.
Etmək gərək əhli-feyzi-biniş,
Təhqiqi-vücudi-afəriniş.
Bilmək gərək onu kim, cəvahir
Nə gənci-nihandan oldu zahir?
Nə dairədir bu dövri-əflak,
Nə zabitədir bu mərkəzi-xak?
Cismə ərəzi kim etdi qaim.
Narə nədən oldu nur lazim?
Hər xilqətə gərçi bir səbəb var,
Aya, səbəbi kim etdi izhar?
Gər kaf ilə nundan oldu aləm.
Aya nədən oldu kafü nun həm?
Bihudə deyil bu karxanə,
Bifaidə gərdişi-zəmanə.
Haşa ki, bu türfə nəqşi-qərra
Nəqqaşından ola mübərra.
Haşa ki, bu bargahi-ali,
Bir dəm əyasından ola xali,
Fikr eylə və gör, nədir bu üslub,
Nə saniədir bu süni-mənsub?
Hər zərreyi-zahirin zühuri
Bir özgəyə bağlıdır zəruri.
Gər ğayətə eyləsən təəmmül,
Zahir olur onda məzhəri-küll.
Versən özünə fənayi-mütləq,
İsbat olur ol fəna ilə həqq.
Gər var isə mərifət məzaqi,
Fani sənə bəs dəlili-baqi.
Həqqa ki, həmin vücud birdir,
Bir zatə vücud münhəsirdir.
Əksidir onun vücudi-əğyar,
Mənidə yox etibar ilə var.
Var olanı xəlq yox sanırlar,
Yox varlığına aldanırlar.
Yoxdur bu vücudun etibarı,
Həq ayinədir, cahan qübarı.
Ey əql, ədəbə riayət eylə,
Bu bilmək ilə kifayət eylə!
Təhqiqi-sifatə qane olgil,
Əndişeyi-zatə mane olgil!
Ol pərdəyə kimsə rah bulmaz,
Təhqiq bil, onu bilmək olmaz.
Gər yetsə idi bu sirrə idrak,
Deməzdi rəsul &quot;maərəfnak&quot;.
Xəlq oldu bu bəhri-heyrətə qərq,
Ta xəlqdən ola xaliqə fərq.
Hər riştə ki, həqq əyan edibdir,
Sərriştəsini nihan edibdir.
Faş oldu ki, sirri-həq nihandır,
Aləmdə nişanı binişandır.

BU, İZHARİ-ETİRAFİ-CӘHALƏTDİR VӘ İQRARİ-İSRAFİ-MƏSİYYӘTDİR.

Ey hikmətə baxmayan nəzərsiz,
Əhvali-zəmanədən xəbərsiz!
Tən etmə ki, çərx bivəfadır,
Daim işi cövr ilə cəfadır.
Şərh eylə mənə ki, çərx netdi?
Ondan nə cəfa zühura yetdi?
Nən var idi kim, əlindən aldı,
Nə mərtəbədən aşağı saldı?
Dövranə gətirdi mehrü mahi,
İçində səpidiyü siyahi.
Gəh atəşə zəcri-ab verdi,
Gəh badə qəmi-türab verdi.
Şəmi-əməlin münəvvər etdi,
Hər nə dilədin müyəssər etdi;
Qıldı səni hiçdən bir adəm,
Əsbabi-tənəümün fərahəm.
Çərxin xud işi səninlə böylə,
Sən neylədin onun ilə, söylə!
Hər dəm onu bivəfa oxursan,
Dönsün--deyü bəddua oxursan.
Çün ol sənə qıldı mehribanlıq,
Yaxşılığa eyləmə yamanlıq!

RUHA XİTAB

Ey ruh ki, cami-cəhl edib nuş,
Hübbi-vətən eylədin fəramuş.
Kim saldı səni bu təng rahə,
Qandan düşdün bu damgahə?
Sən tərk qılıb ədəm diyarın,
Bulduqda vücud etibarın,
Qılmışdı səninlə hikmətüllah,
Əcnasi-həvasü əqli həmrah.
Ta aləmə qəldiyin zamanda,
Bazari-tərəddüdi-cahanda
Sərmayələrindən edəsən sud,
Ol sud nədir?--Rizayi-məbud.
Hala ki, xəsarət oldu vaqe,
Sərmayələrin təmam zaye.
Heyranü mükəddərü təhidəst,
Əhvali xərabü rütbəsi pəst.
Dönsən yenə gəldiyin məqamə,
Qabilmi düşəsən ehtirama?
Əlbəttə, zəlilü xar olursan,
Bu fel ilə şərmsar olursan.

NƏFSPƏRƏST QAFİLӘ XİTAB

Ey nəfspərəstü cismpərvər,
Olma qəmi-hirs ilə mükəddər!
Səy eylə mətai-mur yığma,
Cəhd eylə əzabi-gur yığma!
Alma ələ səğari-meyi-nab--
Kim, qərqə edər səni bu girdab!
Olma nigərani-səbzeyi-bəng--
Kayineyi-dininə salır jəng!
Dəf kimi köksdə ləhv qoyma!
Ney kimi həvayi-nəfsə uyma!
Damani-təriqi-şəri tutgil,
Hər nə ki, xilafi-şərdir, unutgil!
Təhqiqi-vəsileyi-vüsul et!
Təqlidi-şəriəti-rəsul et.

Qədim Yunanıstanda şüəra sinfi bir qissə və hekayət yazmaq istədikləri əsnada Muza adlı şer ilahəsinə rücu edib, ondan kömək və mədəd dilərdilər. Bu adətə oxşar əski əcəm və ərəb və türk şairləri dəxi saqiyi-safzəmirə və sadəruya üz çöndərib, ondan kərəm və himmət dilərdilər. Füzulinin &quot;Leyli və Məcnun&quot; qisseyi-pürqüssəvü məlalının ibtida və intihasında və hekayənin bəzi məqamlarında yazdığı saqinamələr onun ən xoşməzmun və dilpəzir kəlamlarından ədd olunsa gərəkdir. Bu saqinamələrdə o qədər mühəssənat, lətafət və mövzuniyyət vardır ki, onları yazmaqla başa gələsi deyil. Onları diqqətlə oxuyanlar bir tərəfdən dünyayi-dunun qeydindən və nəfsi-şumun hirs və təməindən, alçaq və rəzil əməllərdən, pis işlərdən, fasid və batil fikirlərdən xilas olub, nuraniyyət kəsb edirlərsə də, digər tərəfdən onların qəlbi bir növ məhzun və könlü tutqun olur. Bu hala səbəb oldur ki, Füzuliyi-şikəstə-halın qələmi-gövhərsənci tökdüyü dürri-safın əksəri gözdən tökülən əşki-müsəffaya bənzəyir, nəinki şadlıq çəmənində yağan barana. Füzuli, demək olur ki, möhnət yükünün barkeşi olub, aləmi-insaiyyətdə tamami qəmzədələrin və möhnətkeşlərin yüklərini götürmək və məzlumların halına yanmaq üçün xəlq olunmuşdur. Füzulinin ahü nalələri qarelərə dəxi sirayət edib, onları da özü ilə atəşi-hüzn və ələmə yandırır. Amma bu yanmaqda bir feyz və səadət və ülviyyət vardır ki, o atəşə yanan istər ki, bir də yansın. Bu cansuzluq pərvanənin şam başına dolanıb yanmağına bənzəyir.

Füzuli tamam aləmin dərd və qəmin çəkdiyini &quot;Hədiqətüs-süəda&quot;nın axırında bəyan edir. Bu qəm və ələm nüsxəsini tamam etdikdən sonra şair füzəlayi-bəlağətpişə və füsəhayi-diqqətəndişədən təvəqqe və rica edir ki, binayi-təlifinə və tərhi-təsnifinə diqqət yetirdikdə, islahi-xətasına iqdam və ehtimam edələr və mühərririn duayi-xeyir ilə yad edib, qəbuli-üzr ilə hər nöqsanın tamam qılalar. Və sonra bu şeri gətirir:

Hücumi-möhnəti-dövran məluli,
Giriftari-qəmi-aləm Füzuli.
Deyil ol ləhceyi-göftarə qabil--
Kim, ola qabili-səmi-əkabir.
Qılır cəmiyyəti-dil ləfzi dilkəş,
Müşəvvəş söyləməz, illa müşəvvəş.
Gəl, ey hali-təkəllümdən xəbərdar,
Tərəhhüm qıl, təərrüz qılma zinhar!

&quot;Leyli və Məcnun&quot; hekayəsinin səbəbi-nəzmini bəyan qıldığı saqinamədə Füzuli deyir: Bu, bir bəzmi-müsibəti-bəladır ki, onun əvvəli qəm, sonu bəladır. Bu hekayənin nə badəsinə nişatdan rəng, nə nəğməsinə fərəhdən ahəng var. İdrakı verir xəyala azar, əfkarı edər məlali əfkar.

Hərkah bu, bir bəhcət gətirən və fərəh yetirən hekayə olsaydı, bunun tövcihinə rağib olanlar çox olardı. Bu, pürməlal bir dastandır ki, hər bir fəsihin halını pərişan edib nitqini bağlar və sözlərini kutah elər. Necə ki, bu babda Nizamiyi-şirinkəlam deyibdir:

Əsbabe-soxən neşato nazəst,
Zin hər do soxən bəhane sazəst.
Meydane-soxən fərax bayəd,
Ta təb dər u honər nəmayəd.
Dor gərmiye-riko səxtiye-kuh,
Ta çənd soxən rəvəd beənbuh. [1]

[1] Tərcüməsi:
Sözün ləvazimatı şadlıq və nazdır,
Söz özünü bu iki vasitə ilə göstərir.
Sözün meydanı gərək geniş olsun--
Ki, təb onda hünər göstərə bilsin.
İsti qumda və bərk dağda
Heç qiymətli söz demək olarmı?!

Füzuli Şeyx Nizaminin bu sözlərini saqinaməsində zikr edib deyir:

Bir iş ki, qılır şikayət ustad
Şagirdə olur rücui bidad.

Amma bu əmr nə qədər düşvar isə də, Füzuli onu əncama gətirməyə şüru edib, öz təbi-lətifindən və qələmi-gövhərrizindən himmət tələb edir;

Ey təbi-lətifü əqli-vala,
İdraki-büləndü nitqi-guya!
Düşdü səfərim diyari-dərdə,
Kimdir mənə yar bu səfərdə?
Hər kimdə ki, vardır istitaət,
Dərdü qəmü möhnətü qənaət,
Oldur bu müsafirətdə yarım,
Zövq əhlinə yoxdur etibarım….

QƏLƏMӘ XİTAB

Ey xameyi-sərkəşi-səbükxiz,
Vəqt oldu ki, olasan göhərriz!
Mən acizəmü bu əmr müşkil.
İmdad dəmidir, olma qafil!
Asari-mürüvvət eylə izhar,
Bir təprən, əgər mürüvvətin var!
Sən qıl hünəri, mən alayım ad,
Sən çək ələmi, mən olayım şad.
Çün nəxli-hədiqeyi-hünərsən,
Müftahi-xəzineyi-göhərsən,
Cəhd eylə, çıxar cəvahiri-pak,
Fikr etmə ki, yoxdur əhli-idrak!
Demə ki, bulub kəsad bazar,
Bulmaz bu mətaimiz xəridar….

* * * * *

Ey bəxt, vəfasız olma sən həm,
Həmrahlıq et bizimlə bir dəm.

Əlhəqq, demək olur, bu əmri-müşkili, yəni &quot;Leyli və Məcnun&quot; hekayəsini ustadi-şüəra və əfsəhi-füsəha Molla Məhəmməd Bağdadi Füzuli kəmali-fəsahət və bəlağət ilə əncama yetiribdir ki, onda zərrəcə bir qüsur yoxdur və ümumi-şüəra və üdəba bu qövlə şərik və müqirrdir.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*005]]</text>
      <sha1>aght4h8vvkat1juql289zxtqzwogicz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Molla Pənah &quot;Vaqif&quot; təxəllüsləri</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19449</id>
    <revision>
      <id>84582</id>
      <parentid>51831</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T14:57:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="71034" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Molla Pәnah &quot;Vaqif&quot; tәxәllüsləri
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Molla Mәhәmmәd Bağdadi &quot;Füzuli&quot; tәxәllüs|Molla Mәhәmmәd Bağdadi &quot;Füzuli&quot; tәxәllüs]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Şeyx Əbumәhәmmәd İlyas İbn Yusif İbn Müәyyәd Nizami|Şeyx Əbumәhәmmәd İlyas İbn Yusif İbn Müәyyәd Nizami]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Azərbaycan türklərinin məşhur və müqtədir şairi Molla Pənah hesab olunur ki, bizim ədəbiyyatımızın banisi və müəssisi adlanmağa onun haqqı vardır. Molla Pənah öz zamanında bir çox ülum və fünuna vaqif olduğu üçün özünə &quot;Vaqif&quot; təxəllüs ittixaz etmişdir.

Müasirləri onun dərin elmini və mollalığını müşahidə edib haqqında demişdir: &quot;Hər oxuyan Molla Pənah olmaz!&quot; və bu istilah indi də Zaqafqaz türkləri arasında bir məsəli-məşhurdur. Milli şairlərimizdən onun kimi sadə və açıq lisanda və ana dilimizin şivəsində şer və qəzəl yazan az olubdur. Müasirləri ona nəzirə yazmağa səy və təlaş ediblərsədə, onun kimi mühəssənatlı, gözəl və açıq kəlam söyləməkdə aciz qalıblar.

Vaqif ziyadə zövqü səfa əhli olduğu üçün gözəl mədhində xeyli mərğub və nazik şerlər yazmışdır ki, onların cümləsi qəlbdən nəşət edən hissiyyatdır ki, oxuyanlara dəxi sirayət edib, onları şövqü həvəsə gətirir. Molla Pənah artıq fəsih və şirinzəban və hazırcavab bir vücud imiş ki, hər qisim mətləbi öz məqamında, münasibi-hal söylər imiş. Onun həməsri aşıq Əli Qaracadaği Kəlibəri Molla Pənahı bu gunə tərif edibdir:

Bu gövhər sözlərin, ey alicənab,
Tamam aşiqlərin səminə gəlmiş.
Fəsahətdə, bəlağətdə sənin tək
İnanma ki, ruyi-zəminə gəlmiş.

Bu əsrdə şairlərin xanisən,
Müdərrisə bərabərsən yəni sən,
Elmin mədənisən, gövhər kanisən,
Eşidənlər sözün dəminə gəlmiş.

Aşiq oldum bir qaməti-rənayə,
Onu sevdim, canım düşdü bəlayə,
Vallah, billah, sən düşdüyün sövdayə,
Artıq mən fəqirin sərinə gəlmiş.

Əli çəkər geçə-gündüz ahü zar,
Kəsildi müdara, getdi ixtiyar,
Vaqif olsun bu mənadən xəbərdar,
Mədinə kuyinə Səkinə gəlmiş.

Molla Pənahın əsli Qazax mahalından, bir rəvayətə görə Həsənsu kəndindən və qeyri bir rəvayətə görə Salahlı qəryəsindəndir. Axırıncı rəvayətin doğru olmağına bir para dəlillər mövcuddur. Belə ki, Molla Pənahın nəslindən indi də Slahlı qəryəsində vardır ki, &quot;Mehdioğlu&quot; ləqəbi ilə məşhurdurlar. Çünki Molla Pənahın babası Mehdioğlu adlanırdı və onlar Sarıqamış adlanan yerdə olurdular. Sarıqamış keçmişdə Salahlı qəryəsinin səfalı bir hissəsi idi. Məlum ola ki, Salahlı qəryəsi Molla Pənahın əsrində özgə bir məkanda idi. Onun mövqeyi Kür çayının sağ tərəfi idi və özü də çaya çox yavuq idi. Müruri-əyyam ilə yaz fəslində məzkur çay daşdıqca Salahlı kəndini basıb və qumsal yerləri yuyub və orada olan dam-daşları uçurub tələf edib. Ona binaən Salahlı əhalisi əvvəlki yurdlarını tərk edib kənara açıqlığına çıxıblar və bu halda basəfa yerdə özləri üçün gözəl təmirat tikdirib orada olurlar.

Molla Pənahın Salahlı qəryəsindən olmağına öz yazdığı şerlər dəxi şəhadət verir. İbrahim xan bir vaxtı Tiblisə səfər edəndə Molla Pənahı dəxi özü ilə aparıb və əsnayi-rahda Molla Pənah xandan izn alıb, öz vətənini və qohum-əqrəbasını ziyarət etmək üçün gəlibdir. Və lakin burada bir neçə gün iqamət etdikdən sonra öz əhlü əyalının müfariqətinə tab gətirməyib, münasibi-hal bu fərdləri deyibdir:

Vətən xoşdur, deyə, Vaqif, məni çəkdin Salahlıya;
Nədir onda səlahın kim, çü yari-canfəza yoxdur.
Əzəl başdan şəkərləblər olurdu Sarıqamışda,
Gəlib sordum sorağın, şimdi onlardan səda yoxdur.

Hicrətin 1172-ci ilində--ki, tarixi-məsihiyyənin 1759-cu sənəsinə mütabiqdir,--Gürcüstan padşahı İrakli xanın vaxtında və Qazax mahalının vəkili Pənah ağanın zamanında bir para şuriş və inqilabın vüquuna görə Qazax mahalından bir neçə elat Gürcüstan hökumətinin zülm və təəddisindən təngə gəlib, Qarabağ vilayətinə köçüb gediblər. Məzkur elat bunlardır: Qaraçarlı, Cinli, Salahlı, Dəmirçihəsənli, Qızılhacılı, Qaraqoyunlu, Alpaut, Səfikürd, Boyəhmədli, Kəngərli, Xəlfəli və qeyriləri. Bu köçmək elat içində &quot;eldöndü&quot; adlanır. Məzkur elatın təmamisi köçməyib, onlardan bəzi oymaqlar öz vətənlərində qalmağı qürbət vilayətə köçməyə tərcih ediblər.

Molla Pənah dəxi öz obası ilə müttəfiq Qarabağa hicrət edib Cavanşir mahalında sakin olur. Məlum ola Qazaxdan köçən obaların çoxusu Cavanşir mahalında Tərtərbasarı özləri üçün məhəlli-iqamət intixab ediblər. Molla Pənah bir neçə vaxt təzə vətənində qalıb, oradan Şuşa şəhərinə azim olur. Əvvəl vaxtlarda Molla Pənahın məaşı çox təng keçirmiş. Bu barədə həzl təriqi ilə münasibi-hal bu şerləri yazıbdır ki, onun pərişan halını və şikəstə xatirini eyni ilə bəyan edir:

Bayram oldu, heç bilmirəm neyləyim.
Bizim evdə dolu çuval da yoxdur.
Dügiylə yağ hamı çoxdan tükənmiş,
Ət heç ələ düşməz, motal da yoxdur.

Allaha bizmişik naşükür bəndə,
Bir söz desəm, dəxi qoymazlar kəndə,
Xalq batıbdır noğla, şəkərə, qəndə,
Bizim evdə axta zoğal da yoxdur.

Bizim bu dünyada nə malımız var,
Nə də evdə sahibcəmalımız var,
Vaqif, öyünmə ki, kamalımız var.
Allaha şükür ki, kamal da yoxdur.

Molla Pənah ziyadə maddəli, elmli və zirək bir adam olduğuna görə, əlbəttə, həmişə zillət və üsrət ilə güzəran etməyәcək idi. Onun ağır günləri və kasıblığı tezlik ilə xeyrə və xoş günə mübəddəl oldu. Qala şəhərinə varid olandan sonra Molla Pənah, bəzi rəvayətə görə, indiki Saatlı məhəlləsində təlimi-ətfal üçün bir məktəb açır. Şuşa şəhərində əvvəl güşad olan Molla Pənahın məktəbi olubdur. Burada Molla Pənah uşaqlara dərs deməyə məşğul olub, yavaş-yavaş təzə bina olunmuş şəhərdə özünə dost və aşina cəm eləyir. Öz fitrət və qabiliyyəti sayəsində az vaxtda şöhrət və hörmət kəsb edib, Qarabağın əyan və əşrafı arasında mötəbər və ləyaqətli adamlardan birisi hesab olunur.

İbrahim xanın müqərrəblərindən bir nəfəri onun yaxın dostu imiş və xanın sarayında olan əhvalatdan hər dəm Molla Pənaha söylərmiş. Molla Pənah artıq həvəs və diqqətlə haman əhvalata və xandan sadir olan hökm və əmrlərə qulaq asarmış. Bir dəfə xanın bir şikayətçiyə etdiyi ziyadə biməzmun və gülünc binagüzarlığını Molla Pənah eşidib, öz xəyalından keçirir ki, mən tezlik ilə gərəkdir xana müdəbbir və məsləhətçi olam. Və filhəqiqətə çox çəkmir ki, Molla Pənahın tərif və tövsifi xanın qulağına çatıb, onu hüzuruna dəvət eləyir və xan mollanın elmü kəmalına və adabü əxlaqına diqqət yetirəndən sonra onu bəyənib, eşikağası mənsəbini ona verir və sonralardan Molla Pənahın kəmalının dərəcəsini və sahibi-əqlü tədbir olmasını anlayıb, onu özünə əvvəlinci müdəbbir eləyir. Belə ki, xanın cəmi işlərinə dəxlü təsərrüfü olur.

Molla Pənahın Qarabağa--İbrahim xanın qapısına düşməyinə özgə bir rəvayət də budur ki, Molla Pənah Daşsalahlıda məşhur Şəfi əfəndidən elm təhsil edir imiş. Daşsalahlıda molladan bir xəta üz verməyə görə, orada artıq qala bilməyib gedir yaylağa. Çün o vaxtı yay mövsümü imiş. Şəfi əfəndi Molla Pənahın dağa getməyindən xəbərdar olub izhari-təəssüf edir ki, heyfa ki, Molla Pənah elmini tamam eləmədi və öz arvadına deyir ki, son axırda eşidərsən ki, Molla Pənah böyük bir şəxs olacaqdır. Çünki o, çox zirək, maddəli və cövhərli adamdır.

El dağdan enəndə Molla Pənah vətəninə qayıtmayıb, Gəncə tərəfə azim olur və orada Şah Abbas məscidinin canibindəki hüceyrələrin birisində özünə sığınacaq tapıb yenə başlayır təhsili-elmə məşğul olmağı. Bu heyndə Qazax mahalından bir qarının oğlu Cavad xanın əmri ilə Gəncədə dustaq imiş. Arvad məscidə gəlir ki, xana ərizə yazdırıb versin, taki xan onun oğlunu azad eləsin.

Molla Pənah qarının ərizəsini yazıb verir və ona bərk tapşırır ki, xan soruşsa, deməsin ki, ərizəni kim yazıbdır.

Qarının ərizəsi Cavad xana ziyadə xoş gəlir və ondan soruşur ki, bunu kim yazıbdır. Qarı əavəlcə cavab vermir. Amma xan təkid edəndən sonra Molla Pənahı nişan verir. Xan Molla Pənahı hüzuruna çağırıb, ondan soruşur ki, bu ərizəni sənmi yazıbsan? Molla cavab verir ki, bəli, mən yazmışam. Xan ona tapşırır ki, bundan sonra mənə hər nə ərizə yazılsa, tamamını sən yaz və hər birinə bir qızıl qələmhaqqı al və Molla Pənah bu sayaq edirmiş. Bir neçə vaxtdan sonra İbrahim xan Gəncəyə Cavad xanın mülaqatına gəlibmiş. Burada İbrahim xan Cavad xandan bir qabil mirzə təmənna edir. Cavad xan Molla Pənahın elm və məharətini ona tərif edib, öz qonağına mirzə verir və ona tapşırır ki, oradan mərhəmət nəzərini kəsməsin. İbrahim xan xoşhallıq ilə onu qəbul edib, özü ilə Qarabağa aparır, orada onu özünə ən müqərrəb şəxslərdən birisi edir.

Amma bizim anladığımıza görə, əvvəlki rəvayət gərəkdir artıq səhih olsun və Əhməd bəy Cavanşir dəxi Molla Pənahın barəsində rus dilində yazdığı bir fəqərə ona şəhadət verir ki, Molla Pənah öz elatı ilə XVIII əsrin əvaxirində Qazax mahalından köçüb Qarabağa gəlmişdi. Əvvəl dəfələrdə Mollanın artıq üsrət ilə güzəran etməyini Əhməd bəy də təsdiq edib, sonralardan onun öz elm və mərifəti səbəbindən xana müqərrəb olmasını göstərir.

1209-cu səneyi-hicriyyədə--ki, miladın 1795-ci ilinə mütabiqdir,--Ağa Məhəmməd şah əsakiri-əzim və ləşkəri-kəsir götürüb, Qarabağı və Tiflisi və İrəvan və Gəncə və Talış vilayətlərini təsxir etmək üçün röyəti-əzimət əfraştə edib Azərbaycana varid oldu. Onun məşhur sərkərdəsi şahsevən Əliqulu xanı bir para sair xanlar ilə İrəvan qalasını təsxir etmək üçün təyinü müqərər buyurub, özü dəxi İran qoşunun tamamən götürüb, cəmiyyəti-firavan və əsakiri-bipayan ilə Şuşa qalasın təsxir etməyə və İbrahim xana tənbeh etməyə Arazdan keçib, Qarabağa varid oldu və qalanın on iki mənzilliyində ordusu ilə düşüb aramyab oldu. Məlum ola ki, ol vaxtda Tiflis valisi İrakli xan və İrəvan hakimi Məhəmməd xan və Talış hakimi Mirmustafa xan İbrahim xan ilə and içib sözbir olmuşdular ki, heç vaxt Ağa Məhəmməd şahın itaətini qəbul etməyib bir-birilə müttəfiq və həmrəy olsunlar. Bu əhdə görə, Qarabağın elat camaatından xan bir parasına izn vermişdi bəziləri Tiflis səmtinə və bəziləri İrəvan səmtinə getmişdilər və baqi elatın ki, əksəri dəftərdə və siyahidə qoşun cümləsindən idilər, Qarabağın dağlarında və qalanın içində sakin olub, çox süvarə və piyadə böyük və kiçik toplar ilə amadeyi-cəng olub, qaladarlıq əsbabına məşğul var idilər. Otuz üç gün Ağa Məhəmməd şah qalanın həvalisində əyləndi və o qədər sipahi-əzim ilə qadir ola bilmədi ki, qalanın üç-dörd verstliyində olan Şuşa çayının kənarına yavuqlaşa bilsinlər.

Qarabağın atlı və piyada qoşunu, elat və dehat əhlləri və mahali-Dizaq və Vərəndə və Xaçın məlikləri dərələrdə, meşələrdə və güzərgahlarda qarət və təsəllüt əllərin qızılbaş qoşununa açıb, hər gün onlara zərərlər yetirib və kəsiblər gətirib müzahim olurdular. Mərhum Mirzə Cəmal vəzir Qarabaği yazır ki, &quot;ol vaxtda mən həm özüm İbrahim xanın hüzurunda idim və hər gün sadir olan vaqeatı, vəqaye və əhvalatı görürdüm və Qarabağ əhli--müsəlman və erməni külli qoşun ilə xanın hüzurunda cəngə amadə durmuşdular. Bir gün Ağa Məhəmməd şah xanı qorxutmaq və xövfə salmaq üçün bu fərdi münasibi-məqam bilib, divani-qəsaidi-Seyid Məhəmməd Şirazı təxəllüsdən İbrahim xana yazıb göndərdi:

Ze məncənəqe-fələk sənge-fetne mibarəd,
To əbləhane gerefti miyane-Şişe qərar. [1]

[1] Tərcüməsi:
Fələyin mançanağından fitnə daşı yağır,
Sən əbləhcəsinə Şişə içərisində qərar tutmusan.

Bu kağız xana yetişən kimi verdi öz nədimi-həzrəti və müşiri-məmləkəti Axund Molla Pənah &quot;Vaqif&quot; təxəllüsə. Axund mütaliə edib, filfovr haman məktubun dalına bu fərdi özü inşa edib xana verdi və o da geri yollandı. Haman fərd budur:

Gər negəhdare-mən anəst ke mən midanəm,
Şişera dər bəğəle-səng negəh midarəd. [2]

[2] Tərcüməsi:
Əgər məni qoruyan mənim bildiyimdirsə,
O, şüşəni daşın ağuşunda qoruyar.

Elə ki, Ağa Məhəmməd şah bu kəlamı oxudu, atəşi-qəzəbi cuşa gəlib, əmr elədi ki, qalanı gülləbaran edib, saiqəbar və atəşkirdar toplara od qoysunlar. Amma nə xan və nə onun əyanü ənsarı və dilavər qoşun sərkərdələri əsla qorxmayıb, bu gunə təhdidatı nəzərə almadılar və gecə-gündüzlər Qarabağın atlı və piyada qoşunu fövc-fövc yolları kəsib, Ağa Məhəmməd şahın ordusuna gələn azuqə karvanını və ordudan kənara çıxan qoşun əhlini və ulağını tutub öldürüb, əsir və qarət edib, xanın hüzuruna gətirirdilər. Neçə dəfə Ağa Məhəmməd şah öz külli qoşunu ilə hücum etdi ki, qalanı təsxir eləsin, amma İbrahim xanın rəşid və qoçaq süvarə və piyadə əsakiri və dilir olan sərkərdələri onun müqabilinə çıxıb, mərdanə dava edib, onu məyus və məğlub geri qaytardılar. Axırda Ağa Məhəmməd şahın əli puça çıxıb, Gürcüstan səmtinə üz qoydu. Çiləbörd mahalının məliki Məlik Cünun və Gəncə xanı Cavad xan Ağa Məhəmməd şahı Qarabağdan salamat çıxarıb, Tiflis səmtinə vali üstünə aparmağa bələdlik və dəlillik etdilər. Ağa Məhəmməd şah Tiflis şəhərini fəth və qarət edəndən sonra Muğan səhrasına qayıtdı, bu qəsd ilə ki, qış fəslini orada keçirib, baharda yenə Şuşa qalasının üstə gəlsin. Amma qışın axırlarında şaha İrandan xəbər gəldi ki, Şiraz və Kirman vilayətlərində inqilab düşübdür. Lütfəli xan Zənd şaha yağı olub, ol vilayətlərə təsəllüt tapıbdır. Bu xəbəri eşitcək Ağa Məhəmməd şah Qala üstə gəlməyi mövquf edib, İran səmtinə mütəvəcceh oldu.

Bu halda Rusiya sərdarı general Zubov Yekaterinanın əmri ilə Gürcüstan padşahı İraklinin istimdadına Dərbənd şəhərinə yetişdi və Qalanı müsəxxər qılıb, Səlyana gəldi və oradan Şamaxı həvalisinin qürbündə ordusu ilə bir gözəl səhrada əyləşdi. İbrahim xan öz oğlu Əbülfət xanı Qarabağın neçə şayistə bəyzadələri ilə cins atlar və mərğub töhfə və hədiyyələr ilə Zubovun hüzuruna göndərib, kəmali-riza və rəğbət ilə öz xahişilə Rusiya dövlətinə dil verib, izhari-itaət qıldı. Və xülusi-təmam ilə bir ərizə Molla Pənaha yazdırıb, imperatoriçə Yekaterinaya göndərdi.

General Zubov Əbülfət xana və onunla gedən bəyzadələrə və sair elçilərə artıq hörmət və izzət göstərib, xanın ərizəsini mərsul olunmuş mötəmid ilə öz eşikağasına qoşub, Rusiya imperatoriçəsinin qulluğuna göndərdi və İbrahim xana yaxşı və ləyaqətli tövfələr göndərdi və onların cümləsindən mürəssə cəvahirli əsa xanın müşiri Molla Pənah Vaqifə tərsil elədi.

Hicrətin 1212-ci sənəsində--ki, tarixi-məsihiyyənin 1797-ci ilinə mütabiqdir,--Ağa Məhəmməd şah ikinci dəfə, bahar mövsümü olanda sipahi-besyar və əsakiri-bişümar ilə Qarabağa, Şuşa qalasının üstə gəlməyə azim oldu və İbrahim xanın rus imperatoruna itaət göstərməyini eşitmişdi. Ona görə xana onun ədavət və küdurəti həddən ziyadə idi. Çün o vaxtı Qarabağ vilayətinə afəti-səmavi və ərzi üz vermişdi və böyük aclıq və qəhətlik hüsula gəlmişdi və necə ki, bu aclığın barəsində Qarabağın məşhur müvərrixi Mirzə Cəmal yazır: &quot;Buğdanın bir çetverti (yəni səkkiz pudu) yüz manata, arpa və darının çetverti altmış manata çətinlik ilə tapılırdı və xalq at, eşşək və qatır əti yeyirdilər. Onların, əlbəttə, dava və döyüş etməyə qüvvət və tavanaları yox idi və hərə bir tərəfə dağılmışdı. Çox adamlar aclıqdan həlak olurdular. İbrahim xan gördü ki, Ağa Məhəmməd şahın hücum və hərəkətinə müqabilə etmək qeyri mümkündür, ona görə labüd öz evini və ətfal-əyalını və cannisar olan mülazimlərini və bir para məruf və xəvassları özü ilə götürüb. Dağıstanın Car və Tala vilayətinə azim oldu və orada Bələkanda Ümmə xanın evində sakin oldu. Və bu tərəfdən Ağa Məhəmməd şah davasız və şavasız Qala şəhərinə varid olub, İbrahim xanın böyük oğlu general-mayor Məhəmməd Həsən ağanın imarətində əyləşdi və bu heyndə çox adamları qətlə yetirdib, Molla Pənahı zindana saldırdı. Bu qəsd ilə ki, onun haqqında böyük siyasət eləsin, çünki onun İbrahim xana müqərrəb olmağını eşitmişdi və qədimdən onunla əlavəti var idi&quot;.

Mirzə Cəmal qalabəyi öz tarixində Molla Pənahın ölmək əhvalatını bu sayaq yazır: &quot;Molla Pənah bir sahibi-kəmal və müdəbbir, təcrübəkar və xoşgöftar bir adam idi və özü dəxi İbrahim xanın vəziri və çox mötəmidi idi ki, ümuri-hökumətdə [İbrahim xan] Molla Pənah axundun tədbiri və müşavirəsi ilə rəftar edərdi və xan dəxi qəlbən ona inanıb, etimad etmişdi. Belə ki, övladından artıq onun xatirini mənzur tutardı və ona çox hörmətlər edib, ixtiyari-külli vermişdi. Xan Dağıstana və Car-Bələkana gedən vaxtda Molla Pənah, bir rəvayətlə muğanlı Cəmil ağanın ittifaqı ilə--ki, Təklə Muğanlı həm əslən qədim Qazax elindəndirlər,--ikisi Tiflis canibinə getmişdilər və oradan Qarabağa müavidət edən zamanda və yainki bir rəvayətə görə, Ağa Məhəmməd şahın qorxusundan Qarabağdan qaçıb, xanın dalısınca o tərəfə əzm etdiyi halda Gəncə dağlarının həvalisində Gəncə hakimi Cavad xan onu özünə ümdə və böyük sovqat bilib, tutub öz ittifaqı ilə Ağa Məhəmməd şahın hüzuruna gətirmişdi. Çünki şah onun qətlinə şövqmənd idi. Elə ki, Molla Pənahı dəstgir edib Ağa Məhəmməd şahın hüzuruna gətirdilər, axşam olmağına görə, şah buyurdu ki, onu möhkəm saxlasınlar ki, sübh açılanda onu əzim siyasətlə qətlə yetirəcәyəm. Əzqəza iş belə gətirdi ki, haman gecə şahın özü qətlə yetişdi və Molla Pənah salamat qaldı.

Çün Molla Pənahı qürüba bir və ya iki saat qalmış əlibağlı Məhəmməd Həsən ağanın imarətinin qapısına gətirdilər ki, şah orada mənzil etmişdi, Məhəmməd Hüseyn xan Qacar sərkeşbaşı--ki, şaha çox müqərrəblərdən idi,--axundu qapıda əlibağlı görüb, soruşdu ki, bu kimdir? Cavabında dedilər: &quot;Bu haman Molla Pənahdır ki, eşidibsiniz&quot;. Və haman dəm ağzını föhş və latayilata açıb, Molla Pənaha çox yaman föhşlər və itab-xitablər elədi. Axundi-biçarə ərz elədi ki, ey xani-əzimüş-şən, siz böyük şəxssiniz və padşahi-İranın mötəmidi və müqərrəbi-hüzurusunuz, layiq deyil ki, siz dəstgir və günahkar və müqəyyəd və giriftar və biçarə dərmandələrə yaman kəlmələr və föhşü hədyan sözlər buyurasınız. Sizin rütbə və məratibinizə şayistə budur ki, ətvar və əxlaqi-həsənə və köftar və rəftari-nəcibanə sizdən zühur eləsin və bu günə dərmandə, əsir və xayif olan acizlərə siz gərək dildarlıq verib, əltaf və mərhəmət və əfvü ətayə ümidvar qılasınız, nəinki şahın qəzəbindən müqəddəm siz qəzəbnak olub, dilazarlıq edəsiniz. Məhəmməd Hüseyn xan bu gunə əlamatdan əsla mütəəssir olmayıb yenə föhş və hədyanını ziyadələndirdi. Molla Pənah &quot;hər ke dəst əz can beşuyəd, hər çe dər del darəd bequyəd&quot; [3].

[3] Tərcüməsi:
Canindan əl çəkən adam ürəyində nə varsa, deyər.

məzmununca dəxi tab gətirməyib, haman biədəb xanın cavabını ziyadə föhşkarlıq və dürüştgöftarlıq ilə verib dedi: &quot;Ey xani-nanəcib, qəzayi-sübhanı və dövri-zamanı və müqəddimeyi-fərdanı sən nə bilirsən? Bəlkə sabah şah mənə ənam və xələt də verib xoşhal və azad edəcәkdir və ya fələki-kəcrəftar və təqdiri-pərvərdigar bir qeyri təriq ilə yol gedəcәkdir?! Şəbabestonəst, ta çe zayəd səhər [4].

[4] Tərcüməsi:
Geçə hamilədir, görək gündüz nə doğacaq.

Əgər dustağəm--dustaği-şahəm. Sən nəçisən ki, mənə bir zərrəcə asib yetirəsən. Haman bu gunə göftar və rəftar sənin məhz nanəcib və naqabilliyinə nişanədir. Haqq taala kərim və rəhimdir. Türklər məsəlidir: &quot;Mıxı mismar eləyən xaliq var&quot;. Belə rəvayət olunur ki, haman gecə ki, Molla Pənah dustaqxanada məhbus idi və sabahı günü gərək ona tənbeh və bazxast oluna idi, Ağa Məhəmməd şahı iki nəfər pişxidmətləri--Səfərəli bəy və Abbas bəy qətlə yetirdilər. Molla Pənah sabaha kimi yatmayıb, başladı. Ağa Məhəmməd şahın dünyada neçə müddət ömür sürməyini və nə vaxtı fövt etməyini hesablayıb cüstücu etməyə. Buna görə rəml atıb, qism-qism sıfırlar yazıb, onları sağdan sola və soldan sağa keçirib, çox diqqətlə hesaba baxanda ona yəqin oldu ki, şah gərəkdir haman gecə qətl olunub, bir də sübh tüluunu və günün şəfəqini görməyə onun macalı olmasın. Ürəyi təskinlik tapıb, zindanböyüyündən soruşdu ki, şəhərdə təzə bir əhval və şuriş yoxdur ki? O, cavab verdi ki, bir şey bilmir. Molla Pənahın gözünə yuxu getməyib, sübh tezdən yenə zindanbandan istifsar etdi ki, şəhərdə nə xəbər var? Şuriş və inqilab asarı müşahidə olunmur ki? Zindanböyüyü bu səfər də Molla Pənahın ürəyini sakit edə bilməyib, cavab verdi ki, o, bir xəbər eşitməyibdir. Amma çox çəkmədi ki, Ağa Məhəmməd şahın qətlə yetişmək xəbəri şəhərə dağıldı. Böyük şuriş və qovğa əmələ gəldi. Qızılbaş xanlarının hər birisi sərasimə və pərişan öz təvabeləri ilə əllərinə gələni götürüb, fövc-fövc yola düşüb qaçmağa şüru elədilər və şəhər xalqının bəziləri şah olan imarətə tökülüb, qarət etməyə başladılar. Ağa Məhəmməd şahın başını--ki, bədənindən cüda etmişdilər,--bihörmət edib, təpiklər altına salmışdılar. Tamami dustaqxana əhlini azad etdilər. Molla Pənah dəxi səlamət zindandan çıxdı; &quot;mıxı mismar eləyən tanrı&quot; onun dadına yetişdi və çoxlarını Ağa Məhəmməd şahın qəzəbindən xilas elədi.

Şahın bu sayaq məqtul olmağı Molla Pənaha ziyadə təsir edib, aşağıdakı əşarı Molla Vəli &quot;Vidadi&quot; təxəllüsə--ki, o da əhli-təb və onunla birelli idi,--yazıb göndərdi:

Ey Vidadi, gərdişi-dövrani-gəcrəftarə bax!
Ruzigarə qıl tamaşa, karə bax, kirdarə bax!

Əhli-zülmü necə bərbad eylədi bir ləhzədə,
Hökmü adil padşahi-qadirü qəhharə bax!

Sübh söndü şəb ki, xəlqə qiblə idi bir çıraq,
Gecəki iqbalı gör, gündüzdəki idbara bax!

Taci-zərdən ta ki, ayrıldı dimağı-pürqürur,
Payimal oldu təpiklərdə səri-sərdarə bax!

Mən fəqirə əmr qılmışdı siyasət etməyə,
Qurtaran məzlumu zalimdən o dəm qəffarə bax!

İbrət et Ağa Məhəmməd şahdan, ey kəmtər gəda,
Ta həyatın var ikən nə şahə, nə xunkarə bax!

Baş götür bu əhli-dünyadan ayaq tutduqca qaç,
Nə qıza, nə oğula, nə aşina, nə yarə bax!

Vaqifa, göz yum, cahanın baxma xubü ziştinə,
Üz çevir ali-əbayə, Əhmədi-Muxtarə bax!

Ağa Məhəmməd şahın bu gunə hökmi-adili-padşahi-qadirü qəhharın qəzəbinə giriftar olub, qəflətən ölməyi barəsində Mirzə Cəmal Qalabəyi öz tarixində bu şeri yazıbdır:

Ari, bu növ adət edibdir bu ruzigar,
Hərgiz cəlalü şövkətinə yoxdur etibar.

Nakam, həsrət ilə gələnlər gedib tamam,
Sultanü xan, mirü gəda, şahü şəhriyar.

Dilşad olmağa hanı fürsət zəmanədə,
Beş gün murad ilə keçə, haşa, bu kəcmədar.

Hərçənd Molla Pənah Ağa Məhəmməd şahın əlindən xilas oldu, amma Məhəmməd bəyin əlində giriftar və məqtul oldu. Məhəmməd bəy dəxi İbrahim xanın qardaşı Mehrəli bəyin oğlu idi ki, rəşadət və şücaətdə məşhur bir xoşsurət və hünərmənd cavan idi ki, hamı xəlayiq onu sayıb hörmət edərdilər. Ağa Məhəmməd şah məqtul olandan sonra Məhəmməd bəy onun tamami nəqdi-cinsinə sahib və mütəsərrif olub və Qarabağ əhlini başına cəm edib, bir neçə müddət, İbrahim xan Bələkandən müraciət edənə kimi, hökmranlıq elədi. Məhəmməd bəyin Molla Pənahı öldürtməyinə bir neçə səbəblər göstərirlər. Əzancümlə birisi budur ki, Molla Pənah İbrahim xanın yanında sahibi-ixtiyar və müdəbbiri-kar bir şəxs idi. Ol vaxt Məhəmməd bəy ona çox hörmət edərdi ki, onun vəsatəti və tədbiratı səbəbinə İbrahim xana yaxın ola və bir para mətləbləri və muradı var idi, xahiş edirdi ki, Mollanın tədbiri ilə xandan o mətləblər hasil ola. Amma Məhəmməd bəyin düşməni çox idi. Tamam əmizadələri və İbrahim xanın əqrəbaları və müqərrəbləri ona hasid və müanid idilər və mane olardılar ki, məbadə xan Məhəmməd bəyi özünə müqərrəb edə və həmə vəqt onun pisliyini xana söylərdilər və Məhəmməd bəy bu barədə Molla Pənahdan bədgüman olmuşdu.

Bir səbəb dəxi bunu göstərirlər ki, Molla Pənahın Qızxanım adında bir cəmilə övrəti var idi ki, Məhəmməd bəy onun hüsnü camalının tərifini eşidib, ona məhəbbət və əlaqə bağlamışdı. Övrət cahilə və cavan, axund qoca və piran idi və bundan əlavə Məhəmməd bəyin rəşadət və şücaəti, xoşəndam və kamalü fərasəti və padşah xəzinəsi əlində olmağı övrəti dəxi də ziyadə əlaqələndirmişdi və o, Məhəmməd bəyə demişdi ki, nə qədər ki, Molla Pənah hali-həyatdadır, mən şərən sənə gedə bilmərəm və bu səbəbə Məhəmməd bəy Molla Pənahın qətlinə həris idi və bir səbəb də bu idi ki, bir para bədxahlar özlərinin səlahı üçün Məhəmməd bəyi təhrik etmişdilər ki, Molla Pənahı öldürtsün, ta ki, onlar Məhəmməd bəyin hüzurunda sahibi-kar və nəfbərdar olsunlar. Qərəz, hər hal ilə olmuş isə də, yəqini budur ki, Məhəmməd bəyin əmrilə Molla Pənahı oğlu Əliağa ilə və bir qövlə görə, Qasım bəy ilə Cıdır düzü adlanan yerdə--ki, Şuşa şəhərinin günçıxan səmtində bir səfalı yerdir,--həlakətə yetiriblər.

Belə rəvayət olunur ki, çün Molla Pənahı oğlu Əliağa ilə qətlgaha gözübağlı aparırdılar və qətlgah Xəzinə qayası hesab olunurdu--ki, ziyadə dəhşətli, uca və sıldırım bir qayadır ki, oradan müqəssirləri xanın hökmü ilə atarlarmış,--əsnayi-rahda Molla Pənah onu qətlgaha apardıqların anlayıb, getməyə taqəti olmayır və bilaixtiyar yerə yıxılıb təvəqqe edir ki, əvvəlcə onu qətlə yetirsinlər ki, oğlunun ölməyini görməsin. Burada onların hər ikisini qətlə yetirirlər. Haman yerdə Mollanı dəfn edib, qəbrinin üstə günbəz tikdiriblər ki, &quot;Molla Pənah günbəzi&quot; adı ilə məşhurdur. Amma bu halda haman günbəz uçub dağılıbdır. Onu təzələyib qaydaya salmaq Qarabağ şüəra və üdəbasının mühüm vəzifələrindən hesab olunur. Molla Pənah qətl olunubdur haman salda ki, Ağa Məhəmməd şahın məqtul olunması vaqe olubdur, 1212-ci tarixi-hicriyyədə ki, miladın 1797-ci ilinə mütabiqdir. Qətlə yetişən zaman təxminən həştad sinnində imiş.

Molla Pənah Vaqifin asarü əşarına gəldikdə kəmali-təəssüflə bunu deyə bilərik ki, onlar əlan nüdrətən tapılmaqdadırlar və Azərbaycan türklərinin çoxusu onlardan bixəbərdirlər.

Hicrətin 1244-cü sənəsində--ki, miladın 1828-ci sənəsinə mütabiqdir,--Mirzə Yusif Qarabaği məşhur Mirzəcan bəy Mədədovun ilhah və təvəqqeyinə görə, bir məcmuə tərtib elədi. Haman kitabça &quot;Məcmueyi-Vaqif&quot; adlanıbdır ki, onun dibaçəsində müxtəsərən Vaqifin tərcümeyi-əhvalı zikr olunub və onun əşarından və kəlamından ümdələri əvvəl müəmmərim və müxəmməsat və ondan sonra qəzəliyyat və mürəbbat yazılıbdır. Haman məcmuə 1272 (1856)-ci sənədə Teymurxanşurada təb olunubdur ki, indi çox çətinlik ilə tapılır. Və bundan əlavə bir məcmuə dəxi Adolf Berjenin səy və himməti ilə tərtib olunub, 1867-ci sənədə Leypsiq şəhərində çap olunubdur. Əgərçi bu məcmuə &quot;Azərbaycan şüərasının asarı və əşarı&quot; adlanır, amma ona ancaq Molla Pənah Vaqifin, Qasım bəy Zakirin və bir para Qarabağ şairlərinin kəlamı daxil olubdur. Belə ki, &quot;Qarabağ şüərasının asarı&quot; təsmiyə olunsaydı, dəxi də haqq və savab olardı və cənab Berjenin məcmuəsini tərtib edən Zaqafqaz müftisi Hüseyn əfəndi Qaibov olubdur ki, ol cənabın şer və ədəbiyyata artıq meylü həvəsi var idi. Bu məcmuə dəxi əlan çox az tapılır.

Bundan əlavə Molla Pənah Vaqifin divani-əşarı sabiqdə &quot;Təzə həyat&quot; ruznaməsinin və bəd &quot;Sədayi-həqq&quot;in müdiri mərhum Haşım bəy Vəzirovun səy və ehtimamı ilə 1326-cı sənədə--ki, tarixi-məsihiyyənin 1908-ci ilinə mütabiqdir,--Badkubədə çap olunub, &quot;Təzə həyat&quot;ın müştərilərinə hədiyyə olaraq paylanıbdır.

Müştəri olmayanlar üçün nüsxəsi bir manatdan satılmaqdadır.

Vaqifin əşari-nəfisəsi Vəzirov cənabları tərtib qıldığı məcmuədə bu qərar üzrə mətbudur: müşşərat, tərcibənd, müəşşərati-müstəzad, müxəmməsat, müxəmməsati-müstəzad, qəzəliyyat və mürəbbeat. Məcmuənin başında Haşım bəy Vəzirov Molla Pənahın tərcümeyi-halına dair bir para məlumat veribdir. Və lakin bu məcmuəyə yenə də Molla Pənah Vaqifin bəzi əşar və kəlamları daxil olmayıbdır. Hər halda Haşım bəyin bu zəhməti şayani-təhsin və təbrik bir əsərdir ki, onda məşhur şairimizin asarı cəm olubdur.

Eşitdiyimizə görə, bu kitab satılıb qurtarıbdır. Onun ikinci dəfə təb və ucuz qiymətə intişar olunması məmuldur.

Vaqifin əşar və kəlamından bir neçəsini nümunə üçün burada yazmaqdan irəli bu müqəddiməni zikr eləməyi lazım bildik. Molla Pənah milli şair olduğuna binaən, onun şer və qəzəlliyatı bizim Azərbaycan türklərinə ziyadə xoş gəlir və hər nə onun qələmindən zühura gəlibsə, xah müxəmməsat və xah mürəbbeat və xah qəzəliyyat, tamamisi ürəkdən və həqiqi həyatdan nəşət edən əsərlərdir ki, yuxarıda zikr olundu. Bu qisim əsərlərdən masəva Molla Pənahın bir çox əşar və ədəbiyyatı dəxi vardır ki, onlarda öz müasirlərinin ayinü adatı, adabü əxlaqı və dolanmaları artıq məharət ilə rişteyi-nəzmə çəkilibdir. Belə ki, onlar gələcək nəsl üçün böyük bir yadigar məqamındadır. Hərgah Vaqif ilə Vidadinin bir-birinə yazdıqları kağızları möhtərəm oxucularımız mütaliə buyursalar, sözümüzü təsdiq edərlər. Nümunə üçün onlardan bir neçəsini burada göstəririk.

Molla Vəli &quot;Vidadi&quot; təxəllüs həzl və lətifə yolu ilə öz dostu Vaqifə yazır ki, Vaqif, sən nə tez sənəmlərdən usanıbsan ki, onların birini bir inəyə qiymət eləyirsən və bir az vaxt mürur edəndən sonra onların birini bir keçiyə satacaqsan və hətta müştəri naz eləsə, ona minnət də edəcәksən. Sonradan yazır ki, Vaqif, sənin &quot;ipin dolaşıbdır&quot;, düşübsən araya və səni qınamaq da rəva deyil, çünki zəmanə dəyişirilibdir--oğul ataya baxmaz, qız anaya. Möhlət ver bir övrət də mən alaram erkən, çatı toxunmaq üçün. Yəni sənin kimi mən də sənəmlərin qədrü qiymətini ucuz tutaram.

Vaqif dəxi lətifə sayağında Vidadinin cavabında xan qulluğunda olmağına dair bu şerləri yazır:

Ey Vidadi, yenə xan qulluğunda
Qaim olub, nə qiymət eylərsən?!
Yaman gözdən allah özü saxlasın,
İxlas ilə, kişi, xidmət eylərsən.

Belə dursan o qapıda qış və yaz,
Yetişərsən bir çörəyə sərəfraz,
Bu doğru yolunndan əyilsən bir az,
Yəqin bil ki, çox xəyanət eylərsən.

Bizim hərəmlərdir Quran oxuyan,
Üstündən-başından ənbər qoxuyan,
Onlar deyil örkən, çatı toxuyan,
Kimin işin kimə nisbət eylərsən?!

Dolu-dolu qocalıbsan babalıq,
İndi belə sal kürkünə yamalıq,
Pis övrətin peşəsidir cul, alıq,
Yaxşılara onu nisbət eylərsən?!

Qapıda uzadar uzun gəbəni,
Sayıq dur toyuğa yedirmə dəni,
Övrət döyə-döyə öldürür səni,
Nə belə yatırsan, qəflət eylərsən.

Sizdə ki, bir övrət qurar bir palaz,
Boşalıb, olanda əbrişi nasaz,
Çağırır, çaxdırır hər yerinə paz,
Günün qulağı ta oradan batır.

Xoş halına sənin, uzun dırnaqlı,
Baldırı çirməkli, yalın ayaqlı,
Yorğanı, yasdığı tozlu, torpaqlı
Həmdəm ilə hər dəm söhbət eylərsən.

Əllərin, üzlərin yuduqları yox,
Yaşlarında doğru dedikləri yox,
Hazır çobandılar, düdükləri yox,
Onlar ilə necə ülfət eylərsən?!

Günün qulağı ta oradan batar,
Mitilin bürünər çaşta dək yatar,
Öz evini tamam özgəyə satar,
Əgər yanın bir dəm xəlvət eylərsən.

Qəribə hal budur ki, yüz ildən bəri bizim tərəkəmə xalqının dolanacağı dəyişilməyibdir. Necə ki, Vaqifin əsrində onlar narahat və natəmiz və fəna bir halda güzəran edirdilər, indi də haman qərar üzrə məişət etməkdədirlər. Tərəkəmə övrətlərinin çoxusu əsla təmizlik bilməzlər. Necə ki, şair onları vəsf edir, uzun dırnaqlı, baldırı çirməkli, yalın ayaqlı, yorğanı, yasdığı tozlu-torpaqlı, həmin bizim tərəkəmə xalqının övrətləridir ki, əllərin, üzlərin həftədə bir dəfə yumazlar, başların daramazlar, danışmaq bilməzlər və örkən, çatı toxumaqdan qeyri bir şeyə qabiliyyətləri yoxdur. Həqiqətdə &quot;hazır çobandılar, düdükləri yox&quot;. Bunlardan əlavə, Vaqifin tərifi-çuxa, nimtənə, kürk, tüfəng və vəsfi-həmmam və mədhi-valiyi-Gürcüstan barəsində yazdığı müxəmməslər bəzilərə boş və biməzmun gəlir isə, həqiqətdə əhli-mərifət nəzərində gözəl əsərlərdir. Yüz sənə bundan irəli ata-babalarımızın dolanacağını, adabü əxlaqını, libas və təamlarını, arzu və təmənnalarını, fikir və xəyalatını və filcümlə, ol əsrin övza və dəstgahını Vaqif əleyhir-rəhmə--ki, sözün ustadi-bimisli hesab olunur,--gözəl əşar və kəlami-abdar ilə yazıb, gələcək nəsl üçün unudulmayan bir əlamət və yadigar qoymuşdur. Məsələn, Vaqif özü həm molla və şair isə də, vaxtın təqazasına görə onun meyl və könlü silah və əsləhəyə dəxi olub, igidlik iddiasına həm düşürmüş və məqami-zərurətdə özü yaraq götürüb davaya çıxarmış. Bu cəhətdən şairin Şirvan hakimi Məhəmmədhəsən xandan tüfəng arzu və təmanna etməyi gərək bizə əcib gəlməsin və tüfəngə onun nə qədər meylü şövqü olmağı şairin öz sözlərindən görünür:

Qıvrılır könlüm tüfəngdən dəm vuranda mar tək,
Od çıxar ağzından ol dud ilə çaxmaq bar tək,
Gülləsi əşkim əsər çeşmim şərarı nar tək,
Müşk, barut ətrilə həm türreyi-tərrar tək,
Etmədi mütləq dimağımı müəttər bir tüfəng.

Şairin tələb etdiyi tüfəng gərəkdir hər cəhətdən bieyb və mümtaz olsun, yoxsa o, hər bir sınıq-sökük tüfəng arzusunda deyil:

Hər kim istər kim, vücudi mərəkə ara gərək,
Kəndi zatından silahü əsləhə əla gərək,
Gülləsilə xuni-əda tökməyə sövda gərək,
Gər tüfəng olsa, bizə mümtazü bihəmta gərək,
Vaqifa, yoxsa, deyil məqbulumuz hər bir tüfəng.

Məhəmmədhəsən xan Şirvani Vaqifin xahiş və təmənnasını, əlbəttə, yerinə yetirib və özü gözəl bir şeri-müxəmməs yazıb tüfəng ilə ona irsal etmişdir və haman kağızda Vaqifin şer və kəlamına təhsin oxuyubdur:

Şerinə təhsin ki, yetməz hiç bir əşar ona,
Hər kimin var isə həddi, söyləsin göftar ona,
Kimsə ləb tərpətməsin kim, gəlməz istifsar ona,
Eybdir Müştaqdən bu sözləri izhar ona,
Tutmasın nəzm rəkakət, var isə kəmtər tüfəng.

Vaqifin gözəl əşarlarından birisi də Tiflisin tərifində yazdığı müxəmməsdir ki, onda Tiflis gözəllərin tərif edib, hamamlarda təbiətdən cari olan suları və Kür çayının suyunu vəsf qılıbdır, valinin mədhi ilə xətmi-kəlam edir. Haman müxəmməsdə Vaqif Tiflisi dünya şəhərlərinin cənnəti hesab eləyir ki, ona huri və pərinin cəmiyyəti yığılıbdır və hər bir qism nemət ilə haqq-taala o məkanı məmlüvv qılıbdır. Belə ki, şair baği-rizvanda dəxi Tiflisin gözəlləri kimi məhvəşləri təsəvvürə gətirə bilmir:

Baği-rizvanda əgər huriyü qılman çoxdur,
Bu gözəllər kimi məqbulü müzəyyən yoxdur.
Nəslbərnəsl gözəllik bulara buyruqdur,
Mən görənlər ki, mələkdən, pəridən artıqdur,
Hələ derlər ki, bulardan dəxi əlaları var.

Hamamların barəsində yazmışdır:

Yeddi həmmam, nə həmmam ki, sərmənzili-hur,
Həşt cənnət kimi hər guşəsi bir mətləi-nur,
Bir əcəb abi-rəvan gərm qılıb onda zühur,
Şükr təqdirinə, ey qadirü qəyyumü qəfur,
Lütfünün bəndələrə neməti-üzmaları var.

Mənbəi-cudü kərəmdən açılıb dürri-xoşab,
Basəfa hovza dəmadəm tökülür misli-gülab,
Görsə bir kərrə onu mən kimi bir xanəxərab,
Getməz ondan dəxi bir canibə manəndi-hübab,
Getsə də badə başı, mənzilü məvaları var.

Gürcüstan valisinin haqqında bu sayaq xeyir-dualar eləyir:

Vaqifa, səndə ki, yoxdur bilirəm zöhdü riya,
Şərti-ixlas gərək eyləyəsən şimdi əda,
Eylə bu valiyə, oğlanlarına xeyr-dua,
Saxlasın onları öz hifzi-pənahında xuda,
Hasil etsin nə qədər dildə təmənnaları var.

Özgə bir müxəmməsində Vaqif valinin oğlu Eulon xanı belə tərif eləyir:

Valinin çeşmi-çırağı, vəh nə türfə can imiş,
Külli Gürcüstanın üstə sayeyi-sübhan imiş,
Düşməni pamal edən sərdari-valaşan imiş,
Aləmin sərdəftəri, adı Eulon xan imiş,
Saxlasın allah pənahında, əcəb oğlan imiş.

Hiç yoxdur nisbəti özgə diyarın xanına,
Bir cavandır kim, yaraşır padşahlıq şanına,
Dəyməsin afət yeli, ya rəb, güli-xəndanına,
Sərbəsər aləm gərəkdir baş əyə fərmanına,
Taqi-əbruyi-lətifi qibleyi-iman imiş.

Xoş tamaşa eylədim, gördüm tamam ətvarını,
Çox bəyəndim özünü, həm ləhceyi-göftarını,
Maşallah, zahir etmiş ululuq asarını,
Belə sandım ki, mələkdir əvvəla didarını,
Xeyli çağdan sonra bildim ki, gözəl insan imiş.

Sair oğlundan xanın gər olmadıq biz ruşinas,
Manei yox, onları həm eylədik bundan qiyas,
Bu çiraq böylə çiraqdır, eyləmiş nur iqtibas,
Vaqifa, sən qıl xudayə hər zaman şükrü sipas,
Valinin ocağı böylə gün kimi taban imiş.

Bu əşardan məlum olan budur ki, Vaqif İbrahim xan ilə və yainki muğanlı Cəmil ağa ilə bir yerdə Tiflisə gedən zamanı İrakli padşahın oğlu Eulon xan ilə görüşübdür və bəlkə onun xələt və ənamına nail olubdur. İştə bu münasibətlə onu tərif və tövsif eləmişdir. Həmçinin Vaqif Tiflisdə olan vaxtda və ol beytüs-səfanı seyrü tamaşa edən əsnada onun gözü kəlisadan çıxan tərsa qızlarına sataşıb və onlardan birisi şairi valeh və heyran edibdir:

Vaqifəm, ta ki, gözüm onun sataşdı qaşına,
İstədi mehrabü mənbərdən xəyalım daşına,
Şimdi bildim ki, nə gəlmiş Şeyx Sənan başına,
Ya budur kim, Tiflisi qərq eylərəm göz yaşına,
Ol sənəm vəsli mənimçün ya kəlisadən çıxar.

Xan qızının Şuşa qalasından çıxıb, Gəncəyə getməyini dəxi Vaqif suznak sözlər ilə nəzmə çəkib və gözlərinə xitabən deyir ki:

Qan ağla, gözüm kim, sabah ol qaşı kamanın
Peykanı çıxıb zəxmi-cigərdən gedəcәkdir.

Bu xüsusda yazdığı müxəmməsi şair bu bənd ilə tamam edir:

Yarın sənə iqrarı gər iqrar isə, Vaqif,
Hər dərdi-dilindən ki, xəbərdar isə, Vaqif,
Səbr eylə, əgər yar sitəmkar isə, Vaqif,
Çək başına, bir fikrin əgər var isə, Vaqif--
Kol sərvqədin sayəsi sərdən gedəcәkdir.

Mirzə Cəmalın tarixində İbrahim xan ilə Cavad xanın mabeynində qərabət olduğu yazılmışdır. Vaqifin bu müxəmməsinin bir bəndindən belə anlaşılır ki, xan qızını Gəncəyə gəlin aparırlarmış:

Saqi, nə durubsan, sölə, dövran yola düşsün,
Hamı dağılıb, mütrübi-xoşxan yola düşsün,
Çalsın dəfü ney, naləvü əfğan yola düşsün,
Bu gecə gərəkdir irəli can yola düşsün,
Fərda ki, sürahiqədü gərdən gedəcәkdir.

Vaqifin məşhur müxəmməslərindən birisi də övsafi-dilbər barəsində yazdığıdır. Rəşid Əfəndiyev &quot;Şaki&quot; təxəllüs yazdığı nəzirə də Məhəmməd əleyhissəlamın mədhi barəsindədir.

Vaqif:

Gülşən sənə yoxdur bu nəzakətdə qərinə,
Kuyin çəməni tənə vurar xüldi-bərinə,
Sünbül onu görgəc özünü saldı qəminə,
Bəh, bəh, nə əcəb, şükr xudanın kərəminə,
Olmaz belə qamət, belə gərdən, belə sinə.

Şaki:

Quranı xuda nazil edib bəndələrinə,
Təklif edib onunla qamu aləmi dinə,
Vəhyi gəlib ol müxbiri-siddiqül-əminə,
Atasıdır Abdulla, anasıdır Əminə,
Olsun səlavat ruhi-rəsulüs-səqilinə.
İsmi ki, Məhəmməd, yox mədhinə hacət, qurban ola ümmət
Bir sahibi-elmə, bir xazini-fənnə, bir baniyi-dinə,
Qurban belə elmə, belə fənnə, belə dinə,
Bəh, bəh, nə deyim, şükr xudanın kərəminə.

Vaqifin müxəmməsi-müstəzadından ən mərğubu budur:

Ey zülfü siyəh, sinəbi əbyəz, gözü alə,
Nə türfə cavansan!
Ağzın kimi yox qönçə, yanağın kimi lalə,
Gülzari-cinansan!
Görsə yüzünü məh yetər, əlbəttə, zəvalə,
Xurşidi-cahansan!
Heç bəndə sənə olmaya, ya rəb ki, həvalə,
Sən afəti-cansan!
Söz yox bu zənəxdanü rüxə, bu xətü xalə,
Xubluqda əyansan!

Dibaçeyi-lövhə qələmi-katibi-qüdrət
Yazmış səni əvvəl,
Heç adəmə üz verməmiş əsla belə surət,
Pürzinətü seyqəl,
Zülfün sözü hər nüsxədədir, ey pəritələt,
Bir şərhi-mütəvvəl.
Göydə yetirər müttəsil ayə, günə xiclət,
Hüsnündəki məşəl.
Müjganın urar tənə oxun göydə hilalə,
Xub qaşı kamansan!

Rəftari-qədin eylədi sayə kimi pamal
Şümşadı çəməndə.
Qan ağladar ol qönçeyi-xəndanı məhü sal,
Lütfündəki xəndə.
Sultani-cahan sərvərisən, sahibi-iqbal,
Aləm sənə bəndə.
Göftarın edər tutiyi-şəkkərşikəni lal,
Hər nitqə gələndə.
Sən Xosrov olubsan, bəli, hər şəhri-məqalə
Şirini-zamansan!

Sənsən, sənəma, cümleyi-xubanə şahənşəh,
Yox sən kimi dilbər.
Bürqə üfüqündən ki, üzün bir çıxa nagəh,
Xurşidə bərabər,
Salır özünü ziri-niqabə şəfəqi-məh,
Manəndeyi-əxtər.
İnsan ola bilməz bu sifət pakü münəzzəh,
Cəm olsa sərasər.
Sən cinsi-mələksən yetişibsən bu kəmalə,
Ya ruhi-rəvansan?

İsna əşərə çakəri-kəmtər ola Vaqif,
Sərdaridir əla,
Xaki-dəri-övladi-peyğəmbər ola Vaqif,
Neylər dəxi dünya?
Ol gündə ki, həngameyi-məhşər ola, Vaqif,
Tut daməni-mövla!
Fəryadrəsin heydəri-səfdər ola, Vaqif,
Xövf eyləmə əsla!
Sən qərqsən hərçənd ki, dəryayi-vəbalə,
Tövfiq bulansan!

Molla Pənahın gözəllik babında və dilbər vəsfində yazdığı qafiyələr bir o qədər lətif, açıq və aydın sözlər ilə nəzmə çəkilmiş kəlamlardır ki, nə qədər cövhərsiz və mərifətsiz adam onları eşitsə, mütəəssir və məsrur olar. Nümunə üçün bir neçəsini zikr edək;

Ay qabaqlı, bulut zülflü gözəlin
Duruban başına dolanmaq gərək.
Bir evdə ki, böylə gözəl olmaya,
O ev bərbad olub talanmaq gərək.

Sərxoş durub sarayından baxanda,
Ağ gərdənə həmayillər taxanda,
Qaşa vəsmə, gözə sürmə yaxanda,
Canım eşq oduna qalanmaq gərək.

Çıxa sarayından canlar alan tək,
Xişmə gələ gəh-gəh qəhri olan tək,
Dal gərdəndə qıvrım saçı ilan tək,
Tərpənəndə hər yan bulanmaq gərək.

Vaqif, sənin işin müdam ah olsun,
Səg rəqibin ömrü qoy kütah olsun,
Həmdəmsiz kimsənə istər şah olsun,
Gədadır ol kimsə, dilənmək gərək.

* * * * *

Qaynar gözlərindən, şux baxışından
Əcayib fitnələr, fellər görünür.
Səf-səf duran siyah kirpiklərindir,
Yoxsa ki, gözümə millər görünür?

Gedən, getmə, bir bəri bax, ay gedən,
Gözüm doymaz sən tək gözəl kimsədən,
Gah yaxadan şölə verir ağ bədən,
Gah olur ki, nazik əllər görünür.

Qəddin tənə vurar o sərvi-naza,
Can qurban eylərəm sən tək şahbaza,
Üzün kimi, zülfün kimi tər-taza
Nə lalələr, nə sünbüllər görünür.

Vaqif, yad et səni yad eyləyəni,
Mən sevirəm mənə yarım deyəni.
Qoymaz göz önündən sevən sevəni,
Könüldən könülə yollar görünür.

* * * * *

Al geyinib çıxsan gülşən seyrinə,
Yığılır başına güllər, dolanır.
Məhtabi-hüsnünə bəndə fərmandır,
Qulluğunda aylar, illər dolanır.

Görməmişəm sən tək bir mələkzadə,
Dərdini çəkərəm həddən ziyadə,
Kirpiklərin ucu düşəndə yadə,
Bağrımın başında millər dolanır.

Mən bir Fərhad, sən bir Şirindəhansan,
Dərdin zahir, amma özün nihansan,
Gözəllik babında şahi-cahansan,
Qulluğunda daim ellər dolanır.

Ləblərin bağrımı pürxun eyləmiş,
Açılmış göz yaşım Ceyhun eyləmiş,
Həsrətin Vaqifi Məcnun eyləmiş,
Onun üçün gəzər çöllər, dolanır.

* * * * *

Doldu dimağıma zülfün ənbəri,
Valeh oldu könül həvadən sənə.
Əlim yetməz, namə yazıb dərdimi
Göndərəydim badi-səbadən sənə.

Oturuşun gözəl, duruşun gözəl,
Sallanışın gözəl, yerişin gözəl,
Xuyun, xülqün gözəl, hər işin gözəl,
Bəxş olub bu xubluq xudadən sənə.

Qəm evindən saldın küncə Vaqifi,
Eylədin muyindən incə Vaqifi,
Neçün incidirsən bunca Vaqifi,
Nə hasil bu cövrü cəfadən sənə?

Sevgili yarın fəraqında badi-səbadan əhval diləyir:

Badi-səba, bir müjdə ver könlümə,
Ol güli-xəndanım neçün gəlmədi?
Xəyalım şəhrini qoydu viranə,
Sərvərim, sultanım neçün gəlmədi?

Ağzı xeyir sözlüm, dili diləklim,
Bir türfə ağ əllim, gümüş biləklim,
Qarıçqay cilvəlim, tavus bəzəklim,
Libası əlvanım neçün gəlmədi?

Qaşı kəman, kirpikləri qəməlim,
Ağzı şəkər, dodaqları yeməlim,
Əlvan kələğaylı, bəyaz məməlim,
Sinəsi meydanım neçün gəlmədi?

Vaqif, ilə döndü bir saətimiz,
Nə səbrimiz qaldı, nə taqətimiz,
Olur indən belə qiyamətimiz,
Gəlmədi cananım, neçün gəlmədi?

* * * * *

Ey Kəbəm, Kərbəlam, Məkkəm, Mədinəm,
Hər zaman kuyində ziyarətimdir.
Qiblə deyib, qaşlarına baş əymək
Gecə-gündüz mənim ibadətimdir.

Hər nə desəm, sən incimə sözümdən,
Sərxoşunam, yox xəbərim özümdən,
Şol qamətin yayılanda gözümdən,
Sanasan ki, həşrü qiyamətimdir.

Bağlamışam din-imanı zülfünə,
Mənim kimi heyran hanı zülfünə?
Tapşırıb gedirəm canı zülfünə,
Yaxşı saxla, səndə əmanətimdir.

Sənsən mənim ayım, günüm, hilalım,
Dövlətim, iqbalım, cahım, cəlalım,
Gözəl üzün daim fikrü xəyalım,
Sözün dildə şirin hekayətimdir.

Sonalar xəcildir siyah telindən,
Tutilər lal olur şirin dilindən,
Şikəstə Vaqifəm, sənin əlindən
Hər kimə ki, yetsəm, şikayətimdir.

Gözlərin vəsfində yazıbdır:

Kaman qaş altında, al yanaq üstə
Nə xoş xumarlanır məstanə gözlər,
Sürməli kirpikdən oxlar çəkilib,
Eyləyir bağrımı nişanə gözlər.

Qəmzə peykanilə tökdü qanımı,
Xətalara saldı din-imanımı,
Əyri durdu, süzgün baxdı, canımı
Aldı o şux gözlər, amma nə gözlər.

Siması şəhlayi, tərhi badami,
Baxışı mehriban, özü hərami,
Quldur ona siyah zülfün təmami,
Ola bilməz belə şahanə gözlər.

Səmən iyli, səhabi zülf, ay qabaq,
Qönçə dəhən, dür diş, ərğəvan dodaq,
Münəvvər üz, lalə zənəx, tər buxaq,
Tamam bir yanədir, bir yanə gözlər.

Vaqif ki, düşübdür əqlü kamaldan,
Əskik olmaz başı qovğadan, qaldan,
Nə zülflərdən bilin, nə xəttü xaldan,
Eyləyibdir onu divanə gözlər.

Zülfün vəsfində:

Ay kənarı qabağında qıy kimi
Bürünür, çulğanır yanağa zülfün,
Sanasan bulutdur, ənvər üzünü
Bədr ayı tək almış qucağa zülfün.

Şahmar təki gərdənində bulanır,
Güllər bilə sığallanır, sulanır,
Həlqə düşüb, buxaq altda dolanır,
Baş qoyur, sarınır qulağa zülfün.

Xəstə Vaqif onnun sərgəştəsidir,
Bağrı qızıl qanın ağüştəsidir,
Hər tari-tərrarın can riştəsidir,
Qoyma ki, tökülsün ayağa zülfün.

Ayrılıqdan şikayət:

Yenə məni yaxar-yanar odlara--
Dağılmış ayrılıq saldı, sevdiyim!
Mən ha öldüm möhnət ilə, dərd ilə,
Can sənin yanında qaldı, sevdiyim!

Siyah zülfün buxaq altda qıvrılır,
Ala gözlər can almağa sayrılır,
Canandan ayrılan candan ayrılır,
Xalq içində bir məsəldi, sevdiyim!

Sərv qəddin sənubərə tən deyil,
Tamam sənin təki gülbədən deyil,
Dəxi əzəlki tək sən görən deyil,
İndi halım yaman haldı, sevdiyim!

Ol Xədicə haqqı, Səkinə haqqı,
Xeyrənnisa haqqı, Əminə haqqı,
Kəbə, Məkkə haqqı, Mədinə haqqı,
Dərdin bu Vaqifi aldı, sevdiyim!

* * * * *

Yenə səni gördüm, bağrım oxlandı,
Ey əfi baxışlı, havalı sərxoş!
Üzün göyçək, qaşın cəllad, gözün şux,
Görmədim sən təki maralı sərxoş!

Didarına müştaq olub qalmalı,
Başına dönməli, dərdin almalı,
Bir ayna qabaqlı, əyri calmalı,
Əlvan kələğaylı, səfalı sərxoş!

Gözləri sürməli, yanağı xallı,
Bir laçın sövdalı, tərlan xəyallı,
Qolları bazbəndli, boynu heykəlli,
Ağ əlləri əlvan hənalı sərxoş!

Oturuşu Şirin, duruşu Leyli,
Qəmzəsi sitəmkar, yarı gileyli,
Gecə-gündüz zövqü səfadə meyli,
Həm özü, həm fikrü xəyalı sərxoş!

Əqlin aldın, yarə deyin, Vaqifin,
Yanaltdın əlifin, beyin Vaqifin,
Üz göstərdin, yıxdın evin Vaqifin,
Həm özü, həm fikrü xəyalı sərxoş!

* * * * *

Sevdiyim, ləblərin yaquta bənzər,
Sərasər dişlərin dürdanədəndir.
Sədəf dəhanından çıxan sözlərin
Hər biri bir qeyri xəzanədəndir.

Nədəndir sözümə cavab verməmək,
Həm camal gizlədib, üz göstərməmək,
Gecələr gözlərim xabı görməmək
Ol siyəh nərgisi-məstanədəndir.

Mən ha səni nuri-ilahi sannam,
Camalının şöləsinə dolannam,
Atəşinə mərdü mərdanə yannam,
Bu xasiyyət mənə pərvanədəndir.

Bir namə yazmışam can üzə-üzə,
Badi-səba, aparasan gülüzə,
Soruşar yar ki, bu kimdəndir bizə?
Söyləgilən: Sizin divanədəndir.

Xumar-xumar baxmaq göz qaydasıdır,
Lalə tək qızarmaq üz qaydasıdır,
Pərişanlıq zülfün öz qaydasıdır,
Nə badi-səbadən, nə şanədəndir.

Müştaqdır üzünə gözü Vaqifin,
Yolunda payəndaz özü Vaqifin,
Sənsən fikrü zikri, sözü Vaqifin,
Qeyri söz yanında əfsanədəndir.

* * * * *

Ey camalı günəş, zülfləri dilkəş,
Cana saldın atəş çıxanda sərxoş.
Qaldım yana-yana misli-pərvanə,
Olmuşam divanə, getdi əqlü huş.

Çeşmin aldı cani, zülfün imani,
Kirpiklərin qani tökər nihani.
Ey Yusifi-sani, məlahət kani,
Sənə bənzər hanı dilbəri-ləbnuş.

Zəhi pəripeykər, qəddi sənubər,
Aləm sənə yeksər qulami-kəmtər,
Sənsən əcəb sərvər, sərdari-ləşkər,
Sultani-ziəfsər, şahi-dibapuş.

Hicrində bizarəm, zəlilü xarəm,
Müştaqi-didarəm, ixlaskarəm,
Bəsa ahü zarəm, dərintizarəm,
Qövlünə əğyarın gəl eyləmə guş.

Boyun sərvi-cənnət, gülşənə zinət,
Qaşın məddi ayət, qibleyi-taət,
Vaqifi-pürmöhnət çox çəkib həsrət--
Ta səninlə xəlvət ola həmağuş.

* * * * *

Ey şahı xubların, şuxu dilbərin,
Səndən sənubərin xəcaləti var.
Xoş yaraşır sənə diba nimtənə,
Bu bəzəyin yenə əlaməti var.

Bu zibü ziynətin, şanü şövkətin,
Meraci-rifətin, babi-dövlətin,
Hüsnü məlahətin, çeşmi-afətin,
Bu qəddü qamətin qiyaməti var.

Məhbubi-müntəxəb, bir alinəsəb,
Qəmzəsində qəzəb, sən saxla, ya rəb!
Gül ruxlu, qönçələb, turuncu ğəbğəb,
Lisanında əcəb hekayəti var.

Olmaz belə adəm, yığılsa aləm,
Mələkdən mükərrəm, əlavü əzəm,
Özü bir şux sənəm, istiğnası kəm,
Bizə əmma hər dəm nəzakəti var.

Qaşı yay, çeşmi şux, müjganları ox,
Cümlə kəsdən artıq, bərabəri yox,
Cəmalı yanında ayü gün mənsux,
Vaqifin ondan çox şikayəti var.

Vaqifin bu mürəbbeatında şayani-diqqət budur ki, hər misra iki hissədən tərtib olunmuş və gözəl qafiyələr ilə bağlanmış bəndlərdən əmələ gəlir. Hər bəndin özünəməxsus mənası ziyadə məharətlə nəzmə çəkilib, gözəlin hər bir əzası öz rəng və təbii haləti üzrə tövsif olunubdur. Məsələn:

Məhbubi-müntəxəb, bir alinəsəb,
Qəmzəsində qəzəb, sən saxla, ya rəb!
Gül ruxlu, qönçələb, turuncu ğəbğəb,
Lisanında əcəb hekayəti var.

Bir dilbərin ki, əslü nəsəbi ali olsa, qəmzəsində qəzəb görünə və o qəzəbdən allah özü saxlaya, ruxu gül yarpağı kimi lətif, nazik və sürxə mayil ola, ləbi qönçəyə bənzəyə, çənəsi turunc misal müdəvvər və müəttər ola və lisanından xoş avaz ilə əcəb hekayətlər cari ola, əlbəttə, ancaq belə dilbərə məhbubi-müntəxəb demək olar.

Başqa bir qafiyəsində Molla Pənah gözəllik nişanəsini belə bəyan edir:

Açıq başda olsa əgər bir dilbər,
Onda bu nişanlar müəyyən gərək:
Əndamı ayinə, qəddi mötədil,
Siyah zülfü qamətinə tən gərək.

Yanağı laleyi-bahari kimi,
Ləbləri yaqutun kənari kimi,
Bir dənə nasüftə mirvari kimi,
Başdan ayağadək ağbədən gərək.

Təmizliyə ola meylü həvəsi,
Olmaya aşiqə nazü qəmzəsi,
Gül təki qoxuya nitqü nəfəsi,
Zülfü ya bənəfşə, ya səmən gərək.

Qövli sadiq ola, hər feli həlal,
Bilməyə kim, fitnə nədir, məkrü al,
Şam kimi qabaqda dura nitqi lal,
Kəsilsə də başı dinməyən gərək.

Novrəsidə, ondörd, onbeş yaşında,
Eyb olmaya kirpiyində, qaşında,
Həyasi üzündə, əqli başında,
Ağzı, burnu nazik, üzü gen gərək.

Tavus kimi çilvələnə hər səhər,
Bəzək verə camalına sərbəsər,
Dindirməmiş verə könüldən xəbər,
İşarə anlayıb hal bilən gərək.

Yaşadıqca cavanlana, yenlənə,
Bir hicabda, bir pərdədə əylənə,
Nitqü nəfəsindən canlar dinlənə,
Qulluqda, söhbətdə müstəhsən gərək.

Yaxşı canan gərək, Vaqif, can üçün,
Çox çalışmaq nədir bu cahan üçün,
Bir gözəl lazımdır bizim xan üçün,
Vali qulluğunda ərz edən gərək.

Belə məlum olur ki, bu şerləri Vaqif xanın xahişinə görə yazıb, valiyi-Gürcüstana firistad etmişdir və ondan arzu və təmənna etdiyi Gürcüstan gözəlidir. Əvvəlki bənddən anlaşılan budur ki, Vaqifin vəsf qıldığı dilbər gərəkdir Minqreliya gözəllərindən alinəsəb bir nəcibə olsun. Çünki Minqreliya keçmişdə &quot;Açıqbaş&quot; adlanarmış, başları açıq gəzməkləri səbəbinə. Odur ki, qafiyə &quot;Açıqbaş&quot; sözü ilə başlanır. Belə rəvayət olunur ki, vali xan üçün üç nəfər vəcihə və gözəl qız göndəribmiş. O qızlardan birisini xan özü alıbdır ki, İzzət bəyimin və Mehdi bəyin anasıdır, adı Nisəxanımdır. Birisini Məhəmmədqasım ağa alıbdır, adı Minaxanımdır və birini də Əbülfət xana veribdir.

Yuxarıda zikr olunan gözəl və mövzun qafiyələrdən başqa ki, onların ədədi çoxdur və cümləsinin buraya küncayişi yoxdur, Molla Pənah Vaqifin bir çox şeri-müstəzadı və müxəmməsatı vardır. Onlardan məşhuru əbnayi-ruzigarın bivəfa və dəyanətsiz olmağı xüsusunda yazdığı müxəmməsdir ki, onun məal və məzmunu,--necə ki dünya vardır,--həmişə təzəlik və doğruluq üzrə baqi qalacaqdır. Haman müxəmməs eyni ilə burada dərc olunur:

Mən cahan mülkündə, mütləq, doğru halət görmədim,
Hər nə gördüm, əyri gördüm, özgə babət görmədim.
Aşinalar ixtilatında sədaqət görmədim,
Beyətü iqrarü imanü dəyanət görmədim.
Bivəfadan, lacərəm, təhsili-hacət görmədim.

Xah sultan, xah dərvişü gəda bilittifaq,
Özlərin qılmış giriftari-qəmü dərdü fəraq,
Cifeyi-dünyayədir hər ehtiyacü iştiyaq,
Munca kim, etdim təmaşa, sözlərə asdım qulaq,
Kizbü böhtandan səvayı bir hekayət görmədim.

Xəlqi-aləm bir əcəb düstur tutmuş hər zaman,
Hansı qəmli könlü kim, sən edər olsan şadiman,
Ol sənə, əlbəttə kim, bədguluq eylər, bigüman,
Hər kəsə hər kəs ki, etsə yaxşılıq, olur yaman,
Bulmadım bir dust ki, ondan bir ədavət görmədim.

Alimü cahil, müridü mürşidü şagirdü pir,
Nəfsi-əmmarə əlində sərbəsər olmuş əsir,
Həqqi batil eyləmişlər işlədir cürmi-kəbir,
Şeyxlər, şəyyadü abidlər əbusən qəmtərir,
Hiç kəsdə həqqə layiq bir ibadət görmədim.

Hər kişi hər şeyi sevdi, onu behtər istədi,
Kimi təxtü kimi tacü kimi əfsər istədi.
Padşəhlər dəmbədəm təsxiri-kişvər istədi,
Eşqə həm çox kimsə düşdü vəsli-dilbər istədi,
Heç birində aqibət bir zövqü rahət görmədim.

Mən özüm çox kuzəkarı kimyagər eylədim,
Sikkələndirdim qübari-tirəni, zər eylədim,
Qara daşı döndərib yaquti-əhmər eylədim,
Daneyi-xərmehrəni dürrə bərabər eylədim,
Qədrü qiymət istəyib, qeyr əz xəsarət görmədim.

Gün kimi bir şəxsə gündə xeyr versən səd həzar,
Zərrəcə etməz ədayi-şükri-nemət aşikar,
Qalmayıbdır qeyrətü şərmü həya, namusü ar,
Dedilər ki, etibarü etiqad aləmdə var,
Ondan ötrü mən də çox gəzdim, nəhayət, görmədim.

Eyləyən viranə Cəmişidi-Cəmin eyvanını,
Yola salmış bəlkə bəzmi-işrətin çəndanını,
Kim qalıbdır ki, onun qəm tökməyibdir qanını?
Dönə-dönə imtahan etdim fələk dövranını,
Onda mən bərəkslikdən qeyri adət görmədim.

Müxtəsər kim, böylə dünyadan gərək etmək həzər,
Ondan ötrü kim, deyildir öz yerində xeyrü şər,
Alilər xaki-məzəllətdə, dənilər mötəbər,
Sahibi-zərdə kərəm yoxdur, kərəm əhlində zər,
İşlənən işlərdə ehkamü ləyaqət görmədim.

Dövlətü iqbalü malın axırın gördüm tamam,
Hişmətü cahü cəlalın axırın gördüm tamam,
Zülfü ruyü xəttü xalın axırın gördüm tamam,
Həmdəmi-sahibcəmalın axırın gördüm tamam,
Başadək bir hüsni-surət, qəddü qamət görmədim.

Ey xoş onlar kim, Məhəmməd Mustəfanı sevdilər,
Oldular aşiq, Əliyyül-Mürtəzanı sevdilər,
Sidqü ixlas ilə pənc Ali-əbanı sevdilər,
Çardəh məsum tək müşkülgüşanı sevdilər,
Dəxi onlardan gözəl yaxşı cəmaət görmədim.

Ya imam-əl-ins vəl-cinnü şəhənşahi-ümur,
Getdi din əldən, bu gündən böylə sən eylə zühur,
Qoyma kim, şeytani-məlun eyləyə imanə zur,
Şöleyi-hüsnünlə bəxş et tazədən dünyayə nur--
Kim, şəriət məşəlində istiqamət görmədim.

Baş ağardı, ruzigarım oldu gün-gündən siyah,
Etmədim, səd heyf kim, bir mahruxsarə nikah,
Qədrbilməz həmdəm ilə eylədim ömrü təbah,
Vaqifə, ya rəbbəna, öz lütfünü eylə pənah,
Səndən özgə kimsədə lütfü inayət görmədim.

Vaqifin bu kəlamında hikmətamiz və ibrətəngiz sözlər çoxdur ki, onları şair təcrübə üzü ilə söyləyibdir və əksəri dəruni-qəlbdən çıxan suzişli fəryad və nalələrdir. Bu sözlər acı və pürkədər isə də, mənən haqq və doğrudur. Bunları batil etməyə əldə dəlilimiz yoxdur.

Filhəqiqə, hansı bir məkan və zamanda və hansı miləl və əqvamın arasında Vaqifin sözləri məzmundan düşüb cifeyi-dünyaya ehtiyac və iştiyaq olmayacaqdır və adamların əmalü əfalında kizb və böhtan əvəzində doğruluq, qiybət və şeytanət yerində sülh və sazişlik işlənəcəkdir? Bu suallara təskinlik bəxş edici cavablar vermək olurmu?

Tutalım ki, düzlük və sədaqət yoxdur. Bəlkə Adəm atanın övladı arasında haqqşünaslıq, şükrani-nemət, şərm və həya, himmət və qeyrət, etibar və etiqad vardır? Əfsus ki, şair bunların da yoxluğunu təsdiq edib, bizi məyus və əfsürdədil eyləyir. Budur, oxuyun:

Gün kimi bir şəxsə gündə xeyr versən səd həzar,
Zərrəcə etməz ədayi-şükri-nemət aşikar,
Qalmayıbdır qeyrətü şərmü həya, namusü ar,
Dedilər ki, etibarü etiqad aləmdə var,
Ondan ötrü mən də çox gəzdim, nəhayət, görmədim.

Doğrudan da etiqad və etibar, qeyrət və namus, ittihad və ittifaq qeyri millətlər arasında var isə də, heyfa ki, biz müsəlmanlar içində yoxdur. Əgər onlardan bir əsər olsa idi, belə zillət və fəlakətə düçar olmazdıq və bu anə qədər biz də ağ günə çıxardıq….

Şerin qəzəliyyat növündən Vaqifin beş-altı qəzəlləri vardır. Onlardan məşhuru və xoşməzmunu Molla Vəli Vidadiyə yazdığı qəzəllərdir:

Kim ki, sövdayi-səri-zülfi-pərişanə düşər,
Gah zindanə, gəhi cahi-zənəxdanə düşər.

Afəti-dəhr dəyər ol kəsə kim, kamildir,
Mah hər gün ki, kəmalə yetə, nöqsanə düşər.

Mərd igidlər özünə məhbəsi meydan bilər,
Sanma ki, nakəsü namərd bu meydanə düşər.

Eybdən saf çıxar, pakü mübərra görünər,
Hər təla kim, küreyi-atəşi-suzanə düşər.

Piçü tabə düşənin işi, bəli, üzdə olur,
Zülf bu vəchlə ol gülruxi-cananə düşər.

Hər yaman yer ki, ola yaxşıların mənzilidir,
Ləl daş içrə, xəzinə dəxi viranə düşər.

Şami-qəm şadlıq əyyamına xoş zivərdir,
Necə kim, xali-siyəh arizi-cananə düşər.

Ey Vidadi, qəmi-hicranə giriftar olmaq
Bir sənə, bir mənə, bir Yusifi-Kənanə düşər.

Eşqə düşmək sənə düşməz, qocalıbsan, belə dur,
Belə işlər yenə Vaqif kimi oğlanə düşər.

Bu qəzəldə Molla Pənahın təcrübə və hikmət yolu ilə söylədiyi kəlam və bəzi təşbihat və istiareyi-təmsiliyyə şayani-diqqətdir. Əlhəqq, dünyada afət və bəlaya giriftar olan əksər övqat kamal və mərifət əhli olub, cühəla və dənitəblər eyşü səfada, dövlət və nemət içində ömür sürürlər və nə məqsəd və mətləbdən ötrü xəlq olunmaqlarından və özlərinə borc olan təkliflərdən mütləq bixəbərdirlər. Məhbəs və zindani-bəla mərd igidlər üçün vüsətli meydan mənzələsində olduğu halda namərdlərin hünəri deyil ki, bu meydana qədəm qoysunlar. Dar gün, cismani əziyyətlər və ruhani küdurətlər alitəblərin etiqad və sədaqətini dəxi də möhkəmləndirib, polad kimi onları safa çıxarır; necə ki, atəş kürrəsində qızıl və gümüş safa çıxır. Ləlin yeri daş və xəzinənin yeri viranə künclər olduğu kimi, möhnətsəralar dəxi yaxşıların mənzili olur və hicran qəmində şair həm özünü və həm dusti-həqiqisi Vidadini Yusifi-Kənana təşbih edib bununla təsəlliyab olur:

Vidadidən gələn kağız məni fərxundəhal etdi,
Bu halı gördü qəm, filhal məndən intiqal etdi.

Uçub könlüm quşu pərvaz qılsa övci-əlayə,
Əcəb yox kim, bu məktubu özünə pərrü bal etdi.

Ziyayi-şəms tək yetdi, məni bədr eylədi hala
Əgərçi qəddimi dövrani-filmazi hilal etdi.

Səvadi namənin, ey dil, məgər zülmati-heyvandır--
Ki, ruhum Xızr tək ondan bəsi kəsbi-kəmal etdi?!

Xəyal etmişdi Vaqif kim, rəvan bir xoş qəzəl yazsın,
Rəvan olmuşdu qasid kim, bunu ancaq xəyal etdi.

Bu qəzəldən məlum olur ki, Vaqif bunu ömrünün müsinn çağında yazıbdır ki, candan əziz olan qədrşünas dostunun müfariqətində xeyli cəfalar çəkibdir. Şair Vidadidən vüsul olan naməni könlünün quşuna pərü bal edib onu övci-əlaya qalxızır. Əgərçi keçmiş zəmanənin inqilab və iğtişaşı şairin qəddini əyib hilal qılmışdır və lakin haman dusti-binəzirin naməsi ziyayi-şəms tək onun qəddini rast və qəlbini münəvvər eləyir və səvadi-namə ruhuna səfa və həyati-əbədi bəxş edir.

Afərin belə dostluğa və mərhəba bu sədaqətə!

Bu qəzəl Şeyx Sədinin dostluq barəsində yazdığı qəzələ bənzəyir. Təfavüt ancaq burasındadır ki, Şeyx Sədi həqiqi dostluğun şürut və vəzifəsi nə olduğunu bildirib, ümum nasə xitabən yazmışdır. Amma Vaqif isə öz dostundan gələn kağızdan məsrur olub onun qədr və mənzələsini bəyan edir. Sədi əleyhirrəhmə dostluq barəsində buyurubdur və həqiqətdə çəməni-mənayə dürr saçıbdır:

Yar an bovəd ke səbr konəd bər cəfeye-yar,
Tərke-rezaye-xiş konəd bər rezaye-yar.

Gər bər vocude-aşeqe-sadeq nəhənd tiğ,
Binəd xətaye-xiş nəbinəd xətaye-yar.

Yar əz bəraye-xiş gereftən təriq nist,
Ma nəfse-xiştən bekoşim əz bəraye-yar.

Mən rəh nemibərəm məgər anca ke kuye-dust,
Mən sər neminəhəm məgər anca ke paye-yar. [5]

[5] Tərcüməsi:
Yar odur ki, yarın çəfasına dözsün,
Yarın təmənnası xatirinə öz təmənnasından əl çəksin,
Əgər həqiqi aşiqin bədəninə qılınç çalsalar, belə
O, öz xətasını görər, yarın xətasını görməz.
Yar ançaq zevq almaq üçün deyil,
Biz öz nəfsimizi yardan etru öldürdük.
Mən dostun astanasından başqa bir yol tanımıram,
Mən yar ayağını qoydutu yerdən başqa yerə başımı qoymaram.

Dusti-həqiqi və yari-cani həqiqətdə o dostdur ki, öz xeyir və rizasını və səlahi-ümurunu dost rizası və səlahı yolunda tərk edib, ondan mal və canını müzayiqə etməyə, dostun adı çəkilən yerdə başdan keçə. Heyfa ki, bu vəsvəseyi-şeytan və dəğdəğeyi-insan ilə dolmuş əsrimizdə bu qism dostların vücudu ənqa quşu kimi nayabdır. Bu əsri-şumda həqiqi bir dost tapılmaz ki, onun sədaqət və dəyanətinə etibar oluna və dar gündə dəstgirliyinə ümid bağlana….

Necə ki, fövqdə zikr olundu, Molla Pənah Vaqifin ədəbiyyatımızın banisi, müəssisi adlanmağa haqqı vardır. Tamami Qafqazda ondan müqəddəm bir müqtədir ədib, xoşkəlam və mövzuntəb şair zühur etməyibdir ki, ibtidayi-süxən onun adı ilə başlansın. Əgərçi Azərbaycanın İrana mütəəlliq hissələrində Aciz, Divani, Qövsi, Arif kimi bəzi şairlər vücuda gəlibdir və illa onların asari-qələmiyyələri və xüsusən, tərcümeyi-halları millətimiz arasında intişar bulmayıbdır. Ancaq bəzi mütəfərriq şer və qəzəlləri xanəndələr və qəzəlxanlar vasitəsilə gəlib bizə yetişibdir.

Molla Pənah Vaqif isə cümləmizə məlumdur. Onun adını eşitməyən və şənində söylənən &quot;hər oxuyan Molla Pənah olmaz&quot; məsələni bilməyən Qafqaz oğlu yoxdur, Vaqifi belə şöhrətləndirən, əlbəttə, onun rəvan təbi, mövzun kəlamı və gözəl qafiyələri olubdur ki, indi də o qafiyələr ümum nasın dillərində caridir. Vaqifin kəlamlarını oxuduqda bilaixtiyar onlara meylü rəğbət bağlayırıq. Şair hər nə vücuda gətiribsə, öz ana dilimizin tərz və şivəsində gətiribdir. Onun əşarında istemal olunan türk və ya türkləşmiş fars və ərəb sözləri elə məharətlə nəzmə çəkilibdir ki, oxuyanları valeh və heyran edir. Məsələn, bu sadəlikdə hansı bir türk şairi qafiyələr tərtib edibdir:

Bağlamışam din-imanı zülfünə,
Mənim kimi heyran hanı zülfünə?
Tapşırıb gedirəm canı zülfünə,
Yaxşı saxla, səndə əmanətimdir.

Və yaniki bu şerlər:

Xumar-xumar baxmaq göz qaydasıdır,
Lalə tək qızarmaq üz qaydasıdır,
Pərişanlıq zülfün öz qaydasıdır,
Nə badi-səbadənn, nə şanədəndir.

Bu sadə və rəvan şerlər ki, mənən dəxi ziyadə məqbul və müstəhsəndir, şairin artıq dərəcədə ana dilinə dara olmasına və milli şairliyinə dəlalət edir. Əlbəttə, Molla Pənaha bu eybləri irad tutmaq olmaz ki, o milli şair olduğu halda millətinin hürriyətinə dair, tərəqqi və təalisinə məxsus bir əsər qoymayıbdır. Molla Pənah dəxi sair şairlər kimi öz zamanının oğlu olub, onun təqazasınca şer yazarmış. Ondan çox sonra gələn şairlərin kəlamlarında da &quot;millət&quot;, &quot;hürriyyət&quot;, &quot;din&quot; və &quot;vətən&quot; sözləri hərgiz istemal olunmayıbdır.

Bununla belə Vaqifin yuxarıda zikr olunan müxəmməs və qəzəliyyatında təcrübə üzü ilə deyilmiş pürməna sözlər və dərin fikirlər vardır ki, həmə vəqt həyat üzrə baqi qalacaqdır. Bundan maəda Vaqifin milli ədəbiyyatımıza hüsni-xidməti bu olubdur ki, Türkiyə və İran-zəmin şüərasına müqəllidlik etməyibdir, bəlkə onun üçün əsan və təbii bir yol açıbdır ki, ondan sonra gələn şairlər ona peyrəvilik edib, bir çox gözəl əsərlər meydana gətiriblər. Bu cəhətə Molla Pənah Vaqifin Qafqaziyada vücuda gələn şairlərin babası və ustadı adlanmağa haqqı vardır.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*006]]</text>
      <sha1>hiudaf2e9cdl21zkrb14lyfsx34t3pn</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84702</id>
      <parentid>84582</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T05:31:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Araz Yaquboglu [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Molla Pәnah &quot;Vaqif&quot; tәxәllüsləri]] səhifəsinin adını [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Molla Pənah &quot;Vaqif&quot; təxəllüsləri]] olaraq dəyişdi.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="71034" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Molla Pәnah &quot;Vaqif&quot; tәxәllüsləri
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Molla Mәhәmmәd Bağdadi &quot;Füzuli&quot; tәxәllüs|Molla Mәhәmmәd Bağdadi &quot;Füzuli&quot; tәxәllüs]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Şeyx Əbumәhәmmәd İlyas İbn Yusif İbn Müәyyәd Nizami|Şeyx Əbumәhәmmәd İlyas İbn Yusif İbn Müәyyәd Nizami]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Azərbaycan türklərinin məşhur və müqtədir şairi Molla Pənah hesab olunur ki, bizim ədəbiyyatımızın banisi və müəssisi adlanmağa onun haqqı vardır. Molla Pənah öz zamanında bir çox ülum və fünuna vaqif olduğu üçün özünə &quot;Vaqif&quot; təxəllüs ittixaz etmişdir.

Müasirləri onun dərin elmini və mollalığını müşahidə edib haqqında demişdir: &quot;Hər oxuyan Molla Pənah olmaz!&quot; və bu istilah indi də Zaqafqaz türkləri arasında bir məsəli-məşhurdur. Milli şairlərimizdən onun kimi sadə və açıq lisanda və ana dilimizin şivəsində şer və qəzəl yazan az olubdur. Müasirləri ona nəzirə yazmağa səy və təlaş ediblərsədə, onun kimi mühəssənatlı, gözəl və açıq kəlam söyləməkdə aciz qalıblar.

Vaqif ziyadə zövqü səfa əhli olduğu üçün gözəl mədhində xeyli mərğub və nazik şerlər yazmışdır ki, onların cümləsi qəlbdən nəşət edən hissiyyatdır ki, oxuyanlara dəxi sirayət edib, onları şövqü həvəsə gətirir. Molla Pənah artıq fəsih və şirinzəban və hazırcavab bir vücud imiş ki, hər qisim mətləbi öz məqamında, münasibi-hal söylər imiş. Onun həməsri aşıq Əli Qaracadaği Kəlibəri Molla Pənahı bu gunə tərif edibdir:

Bu gövhər sözlərin, ey alicənab,
Tamam aşiqlərin səminə gəlmiş.
Fəsahətdə, bəlağətdə sənin tək
İnanma ki, ruyi-zəminə gəlmiş.

Bu əsrdə şairlərin xanisən,
Müdərrisə bərabərsən yəni sən,
Elmin mədənisən, gövhər kanisən,
Eşidənlər sözün dəminə gəlmiş.

Aşiq oldum bir qaməti-rənayə,
Onu sevdim, canım düşdü bəlayə,
Vallah, billah, sən düşdüyün sövdayə,
Artıq mən fəqirin sərinə gəlmiş.

Əli çəkər geçə-gündüz ahü zar,
Kəsildi müdara, getdi ixtiyar,
Vaqif olsun bu mənadən xəbərdar,
Mədinə kuyinə Səkinə gəlmiş.

Molla Pənahın əsli Qazax mahalından, bir rəvayətə görə Həsənsu kəndindən və qeyri bir rəvayətə görə Salahlı qəryəsindəndir. Axırıncı rəvayətin doğru olmağına bir para dəlillər mövcuddur. Belə ki, Molla Pənahın nəslindən indi də Slahlı qəryəsində vardır ki, &quot;Mehdioğlu&quot; ləqəbi ilə məşhurdurlar. Çünki Molla Pənahın babası Mehdioğlu adlanırdı və onlar Sarıqamış adlanan yerdə olurdular. Sarıqamış keçmişdə Salahlı qəryəsinin səfalı bir hissəsi idi. Məlum ola ki, Salahlı qəryəsi Molla Pənahın əsrində özgə bir məkanda idi. Onun mövqeyi Kür çayının sağ tərəfi idi və özü də çaya çox yavuq idi. Müruri-əyyam ilə yaz fəslində məzkur çay daşdıqca Salahlı kəndini basıb və qumsal yerləri yuyub və orada olan dam-daşları uçurub tələf edib. Ona binaən Salahlı əhalisi əvvəlki yurdlarını tərk edib kənara açıqlığına çıxıblar və bu halda basəfa yerdə özləri üçün gözəl təmirat tikdirib orada olurlar.

Molla Pənahın Salahlı qəryəsindən olmağına öz yazdığı şerlər dəxi şəhadət verir. İbrahim xan bir vaxtı Tiblisə səfər edəndə Molla Pənahı dəxi özü ilə aparıb və əsnayi-rahda Molla Pənah xandan izn alıb, öz vətənini və qohum-əqrəbasını ziyarət etmək üçün gəlibdir. Və lakin burada bir neçə gün iqamət etdikdən sonra öz əhlü əyalının müfariqətinə tab gətirməyib, münasibi-hal bu fərdləri deyibdir:

Vətən xoşdur, deyə, Vaqif, məni çəkdin Salahlıya;
Nədir onda səlahın kim, çü yari-canfəza yoxdur.
Əzəl başdan şəkərləblər olurdu Sarıqamışda,
Gəlib sordum sorağın, şimdi onlardan səda yoxdur.

Hicrətin 1172-ci ilində--ki, tarixi-məsihiyyənin 1759-cu sənəsinə mütabiqdir,--Gürcüstan padşahı İrakli xanın vaxtında və Qazax mahalının vəkili Pənah ağanın zamanında bir para şuriş və inqilabın vüquuna görə Qazax mahalından bir neçə elat Gürcüstan hökumətinin zülm və təəddisindən təngə gəlib, Qarabağ vilayətinə köçüb gediblər. Məzkur elat bunlardır: Qaraçarlı, Cinli, Salahlı, Dəmirçihəsənli, Qızılhacılı, Qaraqoyunlu, Alpaut, Səfikürd, Boyəhmədli, Kəngərli, Xəlfəli və qeyriləri. Bu köçmək elat içində &quot;eldöndü&quot; adlanır. Məzkur elatın təmamisi köçməyib, onlardan bəzi oymaqlar öz vətənlərində qalmağı qürbət vilayətə köçməyə tərcih ediblər.

Molla Pənah dəxi öz obası ilə müttəfiq Qarabağa hicrət edib Cavanşir mahalında sakin olur. Məlum ola Qazaxdan köçən obaların çoxusu Cavanşir mahalında Tərtərbasarı özləri üçün məhəlli-iqamət intixab ediblər. Molla Pənah bir neçə vaxt təzə vətənində qalıb, oradan Şuşa şəhərinə azim olur. Əvvəl vaxtlarda Molla Pənahın məaşı çox təng keçirmiş. Bu barədə həzl təriqi ilə münasibi-hal bu şerləri yazıbdır ki, onun pərişan halını və şikəstə xatirini eyni ilə bəyan edir:

Bayram oldu, heç bilmirəm neyləyim.
Bizim evdə dolu çuval da yoxdur.
Dügiylə yağ hamı çoxdan tükənmiş,
Ət heç ələ düşməz, motal da yoxdur.

Allaha bizmişik naşükür bəndə,
Bir söz desəm, dəxi qoymazlar kəndə,
Xalq batıbdır noğla, şəkərə, qəndə,
Bizim evdə axta zoğal da yoxdur.

Bizim bu dünyada nə malımız var,
Nə də evdə sahibcəmalımız var,
Vaqif, öyünmə ki, kamalımız var.
Allaha şükür ki, kamal da yoxdur.

Molla Pənah ziyadə maddəli, elmli və zirək bir adam olduğuna görə, əlbəttə, həmişə zillət və üsrət ilə güzəran etməyәcək idi. Onun ağır günləri və kasıblığı tezlik ilə xeyrə və xoş günə mübəddəl oldu. Qala şəhərinə varid olandan sonra Molla Pənah, bəzi rəvayətə görə, indiki Saatlı məhəlləsində təlimi-ətfal üçün bir məktəb açır. Şuşa şəhərində əvvəl güşad olan Molla Pənahın məktəbi olubdur. Burada Molla Pənah uşaqlara dərs deməyə məşğul olub, yavaş-yavaş təzə bina olunmuş şəhərdə özünə dost və aşina cəm eləyir. Öz fitrət və qabiliyyəti sayəsində az vaxtda şöhrət və hörmət kəsb edib, Qarabağın əyan və əşrafı arasında mötəbər və ləyaqətli adamlardan birisi hesab olunur.

İbrahim xanın müqərrəblərindən bir nəfəri onun yaxın dostu imiş və xanın sarayında olan əhvalatdan hər dəm Molla Pənaha söylərmiş. Molla Pənah artıq həvəs və diqqətlə haman əhvalata və xandan sadir olan hökm və əmrlərə qulaq asarmış. Bir dəfə xanın bir şikayətçiyə etdiyi ziyadə biməzmun və gülünc binagüzarlığını Molla Pənah eşidib, öz xəyalından keçirir ki, mən tezlik ilə gərəkdir xana müdəbbir və məsləhətçi olam. Və filhəqiqətə çox çəkmir ki, Molla Pənahın tərif və tövsifi xanın qulağına çatıb, onu hüzuruna dəvət eləyir və xan mollanın elmü kəmalına və adabü əxlaqına diqqət yetirəndən sonra onu bəyənib, eşikağası mənsəbini ona verir və sonralardan Molla Pənahın kəmalının dərəcəsini və sahibi-əqlü tədbir olmasını anlayıb, onu özünə əvvəlinci müdəbbir eləyir. Belə ki, xanın cəmi işlərinə dəxlü təsərrüfü olur.

Molla Pənahın Qarabağa--İbrahim xanın qapısına düşməyinə özgə bir rəvayət də budur ki, Molla Pənah Daşsalahlıda məşhur Şəfi əfəndidən elm təhsil edir imiş. Daşsalahlıda molladan bir xəta üz verməyə görə, orada artıq qala bilməyib gedir yaylağa. Çün o vaxtı yay mövsümü imiş. Şəfi əfəndi Molla Pənahın dağa getməyindən xəbərdar olub izhari-təəssüf edir ki, heyfa ki, Molla Pənah elmini tamam eləmədi və öz arvadına deyir ki, son axırda eşidərsən ki, Molla Pənah böyük bir şəxs olacaqdır. Çünki o, çox zirək, maddəli və cövhərli adamdır.

El dağdan enəndə Molla Pənah vətəninə qayıtmayıb, Gəncə tərəfə azim olur və orada Şah Abbas məscidinin canibindəki hüceyrələrin birisində özünə sığınacaq tapıb yenə başlayır təhsili-elmə məşğul olmağı. Bu heyndə Qazax mahalından bir qarının oğlu Cavad xanın əmri ilə Gəncədə dustaq imiş. Arvad məscidə gəlir ki, xana ərizə yazdırıb versin, taki xan onun oğlunu azad eləsin.

Molla Pənah qarının ərizəsini yazıb verir və ona bərk tapşırır ki, xan soruşsa, deməsin ki, ərizəni kim yazıbdır.

Qarının ərizəsi Cavad xana ziyadə xoş gəlir və ondan soruşur ki, bunu kim yazıbdır. Qarı əavəlcə cavab vermir. Amma xan təkid edəndən sonra Molla Pənahı nişan verir. Xan Molla Pənahı hüzuruna çağırıb, ondan soruşur ki, bu ərizəni sənmi yazıbsan? Molla cavab verir ki, bəli, mən yazmışam. Xan ona tapşırır ki, bundan sonra mənə hər nə ərizə yazılsa, tamamını sən yaz və hər birinə bir qızıl qələmhaqqı al və Molla Pənah bu sayaq edirmiş. Bir neçə vaxtdan sonra İbrahim xan Gəncəyə Cavad xanın mülaqatına gəlibmiş. Burada İbrahim xan Cavad xandan bir qabil mirzə təmənna edir. Cavad xan Molla Pənahın elm və məharətini ona tərif edib, öz qonağına mirzə verir və ona tapşırır ki, oradan mərhəmət nəzərini kəsməsin. İbrahim xan xoşhallıq ilə onu qəbul edib, özü ilə Qarabağa aparır, orada onu özünə ən müqərrəb şəxslərdən birisi edir.

Amma bizim anladığımıza görə, əvvəlki rəvayət gərəkdir artıq səhih olsun və Əhməd bəy Cavanşir dəxi Molla Pənahın barəsində rus dilində yazdığı bir fəqərə ona şəhadət verir ki, Molla Pənah öz elatı ilə XVIII əsrin əvaxirində Qazax mahalından köçüb Qarabağa gəlmişdi. Əvvəl dəfələrdə Mollanın artıq üsrət ilə güzəran etməyini Əhməd bəy də təsdiq edib, sonralardan onun öz elm və mərifəti səbəbindən xana müqərrəb olmasını göstərir.

1209-cu səneyi-hicriyyədə--ki, miladın 1795-ci ilinə mütabiqdir,--Ağa Məhəmməd şah əsakiri-əzim və ləşkəri-kəsir götürüb, Qarabağı və Tiflisi və İrəvan və Gəncə və Talış vilayətlərini təsxir etmək üçün röyəti-əzimət əfraştə edib Azərbaycana varid oldu. Onun məşhur sərkərdəsi şahsevən Əliqulu xanı bir para sair xanlar ilə İrəvan qalasını təsxir etmək üçün təyinü müqərər buyurub, özü dəxi İran qoşunun tamamən götürüb, cəmiyyəti-firavan və əsakiri-bipayan ilə Şuşa qalasın təsxir etməyə və İbrahim xana tənbeh etməyə Arazdan keçib, Qarabağa varid oldu və qalanın on iki mənzilliyində ordusu ilə düşüb aramyab oldu. Məlum ola ki, ol vaxtda Tiflis valisi İrakli xan və İrəvan hakimi Məhəmməd xan və Talış hakimi Mirmustafa xan İbrahim xan ilə and içib sözbir olmuşdular ki, heç vaxt Ağa Məhəmməd şahın itaətini qəbul etməyib bir-birilə müttəfiq və həmrəy olsunlar. Bu əhdə görə, Qarabağın elat camaatından xan bir parasına izn vermişdi bəziləri Tiflis səmtinə və bəziləri İrəvan səmtinə getmişdilər və baqi elatın ki, əksəri dəftərdə və siyahidə qoşun cümləsindən idilər, Qarabağın dağlarında və qalanın içində sakin olub, çox süvarə və piyadə böyük və kiçik toplar ilə amadeyi-cəng olub, qaladarlıq əsbabına məşğul var idilər. Otuz üç gün Ağa Məhəmməd şah qalanın həvalisində əyləndi və o qədər sipahi-əzim ilə qadir ola bilmədi ki, qalanın üç-dörd verstliyində olan Şuşa çayının kənarına yavuqlaşa bilsinlər.

Qarabağın atlı və piyada qoşunu, elat və dehat əhlləri və mahali-Dizaq və Vərəndə və Xaçın məlikləri dərələrdə, meşələrdə və güzərgahlarda qarət və təsəllüt əllərin qızılbaş qoşununa açıb, hər gün onlara zərərlər yetirib və kəsiblər gətirib müzahim olurdular. Mərhum Mirzə Cəmal vəzir Qarabaği yazır ki, &quot;ol vaxtda mən həm özüm İbrahim xanın hüzurunda idim və hər gün sadir olan vaqeatı, vəqaye və əhvalatı görürdüm və Qarabağ əhli--müsəlman və erməni külli qoşun ilə xanın hüzurunda cəngə amadə durmuşdular. Bir gün Ağa Məhəmməd şah xanı qorxutmaq və xövfə salmaq üçün bu fərdi münasibi-məqam bilib, divani-qəsaidi-Seyid Məhəmməd Şirazı təxəllüsdən İbrahim xana yazıb göndərdi:

Ze məncənəqe-fələk sənge-fetne mibarəd,
To əbləhane gerefti miyane-Şişe qərar. [1]

[1] Tərcüməsi:
Fələyin mançanağından fitnə daşı yağır,
Sən əbləhcəsinə Şişə içərisində qərar tutmusan.

Bu kağız xana yetişən kimi verdi öz nədimi-həzrəti və müşiri-məmləkəti Axund Molla Pənah &quot;Vaqif&quot; təxəllüsə. Axund mütaliə edib, filfovr haman məktubun dalına bu fərdi özü inşa edib xana verdi və o da geri yollandı. Haman fərd budur:

Gər negəhdare-mən anəst ke mən midanəm,
Şişera dər bəğəle-səng negəh midarəd. [2]

[2] Tərcüməsi:
Əgər məni qoruyan mənim bildiyimdirsə,
O, şüşəni daşın ağuşunda qoruyar.

Elə ki, Ağa Məhəmməd şah bu kəlamı oxudu, atəşi-qəzəbi cuşa gəlib, əmr elədi ki, qalanı gülləbaran edib, saiqəbar və atəşkirdar toplara od qoysunlar. Amma nə xan və nə onun əyanü ənsarı və dilavər qoşun sərkərdələri əsla qorxmayıb, bu gunə təhdidatı nəzərə almadılar və gecə-gündüzlər Qarabağın atlı və piyada qoşunu fövc-fövc yolları kəsib, Ağa Məhəmməd şahın ordusuna gələn azuqə karvanını və ordudan kənara çıxan qoşun əhlini və ulağını tutub öldürüb, əsir və qarət edib, xanın hüzuruna gətirirdilər. Neçə dəfə Ağa Məhəmməd şah öz külli qoşunu ilə hücum etdi ki, qalanı təsxir eləsin, amma İbrahim xanın rəşid və qoçaq süvarə və piyadə əsakiri və dilir olan sərkərdələri onun müqabilinə çıxıb, mərdanə dava edib, onu məyus və məğlub geri qaytardılar. Axırda Ağa Məhəmməd şahın əli puça çıxıb, Gürcüstan səmtinə üz qoydu. Çiləbörd mahalının məliki Məlik Cünun və Gəncə xanı Cavad xan Ağa Məhəmməd şahı Qarabağdan salamat çıxarıb, Tiflis səmtinə vali üstünə aparmağa bələdlik və dəlillik etdilər. Ağa Məhəmməd şah Tiflis şəhərini fəth və qarət edəndən sonra Muğan səhrasına qayıtdı, bu qəsd ilə ki, qış fəslini orada keçirib, baharda yenə Şuşa qalasının üstə gəlsin. Amma qışın axırlarında şaha İrandan xəbər gəldi ki, Şiraz və Kirman vilayətlərində inqilab düşübdür. Lütfəli xan Zənd şaha yağı olub, ol vilayətlərə təsəllüt tapıbdır. Bu xəbəri eşitcək Ağa Məhəmməd şah Qala üstə gəlməyi mövquf edib, İran səmtinə mütəvəcceh oldu.

Bu halda Rusiya sərdarı general Zubov Yekaterinanın əmri ilə Gürcüstan padşahı İraklinin istimdadına Dərbənd şəhərinə yetişdi və Qalanı müsəxxər qılıb, Səlyana gəldi və oradan Şamaxı həvalisinin qürbündə ordusu ilə bir gözəl səhrada əyləşdi. İbrahim xan öz oğlu Əbülfət xanı Qarabağın neçə şayistə bəyzadələri ilə cins atlar və mərğub töhfə və hədiyyələr ilə Zubovun hüzuruna göndərib, kəmali-riza və rəğbət ilə öz xahişilə Rusiya dövlətinə dil verib, izhari-itaət qıldı. Və xülusi-təmam ilə bir ərizə Molla Pənaha yazdırıb, imperatoriçə Yekaterinaya göndərdi.

General Zubov Əbülfət xana və onunla gedən bəyzadələrə və sair elçilərə artıq hörmət və izzət göstərib, xanın ərizəsini mərsul olunmuş mötəmid ilə öz eşikağasına qoşub, Rusiya imperatoriçəsinin qulluğuna göndərdi və İbrahim xana yaxşı və ləyaqətli tövfələr göndərdi və onların cümləsindən mürəssə cəvahirli əsa xanın müşiri Molla Pənah Vaqifə tərsil elədi.

Hicrətin 1212-ci sənəsində--ki, tarixi-məsihiyyənin 1797-ci ilinə mütabiqdir,--Ağa Məhəmməd şah ikinci dəfə, bahar mövsümü olanda sipahi-besyar və əsakiri-bişümar ilə Qarabağa, Şuşa qalasının üstə gəlməyə azim oldu və İbrahim xanın rus imperatoruna itaət göstərməyini eşitmişdi. Ona görə xana onun ədavət və küdurəti həddən ziyadə idi. Çün o vaxtı Qarabağ vilayətinə afəti-səmavi və ərzi üz vermişdi və böyük aclıq və qəhətlik hüsula gəlmişdi və necə ki, bu aclığın barəsində Qarabağın məşhur müvərrixi Mirzə Cəmal yazır: &quot;Buğdanın bir çetverti (yəni səkkiz pudu) yüz manata, arpa və darının çetverti altmış manata çətinlik ilə tapılırdı və xalq at, eşşək və qatır əti yeyirdilər. Onların, əlbəttə, dava və döyüş etməyə qüvvət və tavanaları yox idi və hərə bir tərəfə dağılmışdı. Çox adamlar aclıqdan həlak olurdular. İbrahim xan gördü ki, Ağa Məhəmməd şahın hücum və hərəkətinə müqabilə etmək qeyri mümkündür, ona görə labüd öz evini və ətfal-əyalını və cannisar olan mülazimlərini və bir para məruf və xəvassları özü ilə götürüb. Dağıstanın Car və Tala vilayətinə azim oldu və orada Bələkanda Ümmə xanın evində sakin oldu. Və bu tərəfdən Ağa Məhəmməd şah davasız və şavasız Qala şəhərinə varid olub, İbrahim xanın böyük oğlu general-mayor Məhəmməd Həsən ağanın imarətində əyləşdi və bu heyndə çox adamları qətlə yetirdib, Molla Pənahı zindana saldırdı. Bu qəsd ilə ki, onun haqqında böyük siyasət eləsin, çünki onun İbrahim xana müqərrəb olmağını eşitmişdi və qədimdən onunla əlavəti var idi&quot;.

Mirzə Cəmal qalabəyi öz tarixində Molla Pənahın ölmək əhvalatını bu sayaq yazır: &quot;Molla Pənah bir sahibi-kəmal və müdəbbir, təcrübəkar və xoşgöftar bir adam idi və özü dəxi İbrahim xanın vəziri və çox mötəmidi idi ki, ümuri-hökumətdə [İbrahim xan] Molla Pənah axundun tədbiri və müşavirəsi ilə rəftar edərdi və xan dəxi qəlbən ona inanıb, etimad etmişdi. Belə ki, övladından artıq onun xatirini mənzur tutardı və ona çox hörmətlər edib, ixtiyari-külli vermişdi. Xan Dağıstana və Car-Bələkana gedən vaxtda Molla Pənah, bir rəvayətlə muğanlı Cəmil ağanın ittifaqı ilə--ki, Təklə Muğanlı həm əslən qədim Qazax elindəndirlər,--ikisi Tiflis canibinə getmişdilər və oradan Qarabağa müavidət edən zamanda və yainki bir rəvayətə görə, Ağa Məhəmməd şahın qorxusundan Qarabağdan qaçıb, xanın dalısınca o tərəfə əzm etdiyi halda Gəncə dağlarının həvalisində Gəncə hakimi Cavad xan onu özünə ümdə və böyük sovqat bilib, tutub öz ittifaqı ilə Ağa Məhəmməd şahın hüzuruna gətirmişdi. Çünki şah onun qətlinə şövqmənd idi. Elə ki, Molla Pənahı dəstgir edib Ağa Məhəmməd şahın hüzuruna gətirdilər, axşam olmağına görə, şah buyurdu ki, onu möhkəm saxlasınlar ki, sübh açılanda onu əzim siyasətlə qətlə yetirəcәyəm. Əzqəza iş belə gətirdi ki, haman gecə şahın özü qətlə yetişdi və Molla Pənah salamat qaldı.

Çün Molla Pənahı qürüba bir və ya iki saat qalmış əlibağlı Məhəmməd Həsən ağanın imarətinin qapısına gətirdilər ki, şah orada mənzil etmişdi, Məhəmməd Hüseyn xan Qacar sərkeşbaşı--ki, şaha çox müqərrəblərdən idi,--axundu qapıda əlibağlı görüb, soruşdu ki, bu kimdir? Cavabında dedilər: &quot;Bu haman Molla Pənahdır ki, eşidibsiniz&quot;. Və haman dəm ağzını föhş və latayilata açıb, Molla Pənaha çox yaman föhşlər və itab-xitablər elədi. Axundi-biçarə ərz elədi ki, ey xani-əzimüş-şən, siz böyük şəxssiniz və padşahi-İranın mötəmidi və müqərrəbi-hüzurusunuz, layiq deyil ki, siz dəstgir və günahkar və müqəyyəd və giriftar və biçarə dərmandələrə yaman kəlmələr və föhşü hədyan sözlər buyurasınız. Sizin rütbə və məratibinizə şayistə budur ki, ətvar və əxlaqi-həsənə və köftar və rəftari-nəcibanə sizdən zühur eləsin və bu günə dərmandə, əsir və xayif olan acizlərə siz gərək dildarlıq verib, əltaf və mərhəmət və əfvü ətayə ümidvar qılasınız, nəinki şahın qəzəbindən müqəddəm siz qəzəbnak olub, dilazarlıq edəsiniz. Məhəmməd Hüseyn xan bu gunə əlamatdan əsla mütəəssir olmayıb yenə föhş və hədyanını ziyadələndirdi. Molla Pənah &quot;hər ke dəst əz can beşuyəd, hər çe dər del darəd bequyəd&quot; [3].

[3] Tərcüməsi:
Canindan əl çəkən adam ürəyində nə varsa, deyər.

məzmununca dəxi tab gətirməyib, haman biədəb xanın cavabını ziyadə föhşkarlıq və dürüştgöftarlıq ilə verib dedi: &quot;Ey xani-nanəcib, qəzayi-sübhanı və dövri-zamanı və müqəddimeyi-fərdanı sən nə bilirsən? Bəlkə sabah şah mənə ənam və xələt də verib xoşhal və azad edəcәkdir və ya fələki-kəcrəftar və təqdiri-pərvərdigar bir qeyri təriq ilə yol gedəcәkdir?! Şəbabestonəst, ta çe zayəd səhər [4].

[4] Tərcüməsi:
Geçə hamilədir, görək gündüz nə doğacaq.

Əgər dustağəm--dustaği-şahəm. Sən nəçisən ki, mənə bir zərrəcə asib yetirəsən. Haman bu gunə göftar və rəftar sənin məhz nanəcib və naqabilliyinə nişanədir. Haqq taala kərim və rəhimdir. Türklər məsəlidir: &quot;Mıxı mismar eləyən xaliq var&quot;. Belə rəvayət olunur ki, haman gecə ki, Molla Pənah dustaqxanada məhbus idi və sabahı günü gərək ona tənbeh və bazxast oluna idi, Ağa Məhəmməd şahı iki nəfər pişxidmətləri--Səfərəli bəy və Abbas bəy qətlə yetirdilər. Molla Pənah sabaha kimi yatmayıb, başladı. Ağa Məhəmməd şahın dünyada neçə müddət ömür sürməyini və nə vaxtı fövt etməyini hesablayıb cüstücu etməyə. Buna görə rəml atıb, qism-qism sıfırlar yazıb, onları sağdan sola və soldan sağa keçirib, çox diqqətlə hesaba baxanda ona yəqin oldu ki, şah gərəkdir haman gecə qətl olunub, bir də sübh tüluunu və günün şəfəqini görməyə onun macalı olmasın. Ürəyi təskinlik tapıb, zindanböyüyündən soruşdu ki, şəhərdə təzə bir əhval və şuriş yoxdur ki? O, cavab verdi ki, bir şey bilmir. Molla Pənahın gözünə yuxu getməyib, sübh tezdən yenə zindanbandan istifsar etdi ki, şəhərdə nə xəbər var? Şuriş və inqilab asarı müşahidə olunmur ki? Zindanböyüyü bu səfər də Molla Pənahın ürəyini sakit edə bilməyib, cavab verdi ki, o, bir xəbər eşitməyibdir. Amma çox çəkmədi ki, Ağa Məhəmməd şahın qətlə yetişmək xəbəri şəhərə dağıldı. Böyük şuriş və qovğa əmələ gəldi. Qızılbaş xanlarının hər birisi sərasimə və pərişan öz təvabeləri ilə əllərinə gələni götürüb, fövc-fövc yola düşüb qaçmağa şüru elədilər və şəhər xalqının bəziləri şah olan imarətə tökülüb, qarət etməyə başladılar. Ağa Məhəmməd şahın başını--ki, bədənindən cüda etmişdilər,--bihörmət edib, təpiklər altına salmışdılar. Tamami dustaqxana əhlini azad etdilər. Molla Pənah dəxi səlamət zindandan çıxdı; &quot;mıxı mismar eləyən tanrı&quot; onun dadına yetişdi və çoxlarını Ağa Məhəmməd şahın qəzəbindən xilas elədi.

Şahın bu sayaq məqtul olmağı Molla Pənaha ziyadə təsir edib, aşağıdakı əşarı Molla Vəli &quot;Vidadi&quot; təxəllüsə--ki, o da əhli-təb və onunla birelli idi,--yazıb göndərdi:

Ey Vidadi, gərdişi-dövrani-gəcrəftarə bax!
Ruzigarə qıl tamaşa, karə bax, kirdarə bax!

Əhli-zülmü necə bərbad eylədi bir ləhzədə,
Hökmü adil padşahi-qadirü qəhharə bax!

Sübh söndü şəb ki, xəlqə qiblə idi bir çıraq,
Gecəki iqbalı gör, gündüzdəki idbara bax!

Taci-zərdən ta ki, ayrıldı dimağı-pürqürur,
Payimal oldu təpiklərdə səri-sərdarə bax!

Mən fəqirə əmr qılmışdı siyasət etməyə,
Qurtaran məzlumu zalimdən o dəm qəffarə bax!

İbrət et Ağa Məhəmməd şahdan, ey kəmtər gəda,
Ta həyatın var ikən nə şahə, nə xunkarə bax!

Baş götür bu əhli-dünyadan ayaq tutduqca qaç,
Nə qıza, nə oğula, nə aşina, nə yarə bax!

Vaqifa, göz yum, cahanın baxma xubü ziştinə,
Üz çevir ali-əbayə, Əhmədi-Muxtarə bax!

Ağa Məhəmməd şahın bu gunə hökmi-adili-padşahi-qadirü qəhharın qəzəbinə giriftar olub, qəflətən ölməyi barəsində Mirzə Cəmal Qalabəyi öz tarixində bu şeri yazıbdır:

Ari, bu növ adət edibdir bu ruzigar,
Hərgiz cəlalü şövkətinə yoxdur etibar.

Nakam, həsrət ilə gələnlər gedib tamam,
Sultanü xan, mirü gəda, şahü şəhriyar.

Dilşad olmağa hanı fürsət zəmanədə,
Beş gün murad ilə keçə, haşa, bu kəcmədar.

Hərçənd Molla Pənah Ağa Məhəmməd şahın əlindən xilas oldu, amma Məhəmməd bəyin əlində giriftar və məqtul oldu. Məhəmməd bəy dəxi İbrahim xanın qardaşı Mehrəli bəyin oğlu idi ki, rəşadət və şücaətdə məşhur bir xoşsurət və hünərmənd cavan idi ki, hamı xəlayiq onu sayıb hörmət edərdilər. Ağa Məhəmməd şah məqtul olandan sonra Məhəmməd bəy onun tamami nəqdi-cinsinə sahib və mütəsərrif olub və Qarabağ əhlini başına cəm edib, bir neçə müddət, İbrahim xan Bələkandən müraciət edənə kimi, hökmranlıq elədi. Məhəmməd bəyin Molla Pənahı öldürtməyinə bir neçə səbəblər göstərirlər. Əzancümlə birisi budur ki, Molla Pənah İbrahim xanın yanında sahibi-ixtiyar və müdəbbiri-kar bir şəxs idi. Ol vaxt Məhəmməd bəy ona çox hörmət edərdi ki, onun vəsatəti və tədbiratı səbəbinə İbrahim xana yaxın ola və bir para mətləbləri və muradı var idi, xahiş edirdi ki, Mollanın tədbiri ilə xandan o mətləblər hasil ola. Amma Məhəmməd bəyin düşməni çox idi. Tamam əmizadələri və İbrahim xanın əqrəbaları və müqərrəbləri ona hasid və müanid idilər və mane olardılar ki, məbadə xan Məhəmməd bəyi özünə müqərrəb edə və həmə vəqt onun pisliyini xana söylərdilər və Məhəmməd bəy bu barədə Molla Pənahdan bədgüman olmuşdu.

Bir səbəb dəxi bunu göstərirlər ki, Molla Pənahın Qızxanım adında bir cəmilə övrəti var idi ki, Məhəmməd bəy onun hüsnü camalının tərifini eşidib, ona məhəbbət və əlaqə bağlamışdı. Övrət cahilə və cavan, axund qoca və piran idi və bundan əlavə Məhəmməd bəyin rəşadət və şücaəti, xoşəndam və kamalü fərasəti və padşah xəzinəsi əlində olmağı övrəti dəxi də ziyadə əlaqələndirmişdi və o, Məhəmməd bəyə demişdi ki, nə qədər ki, Molla Pənah hali-həyatdadır, mən şərən sənə gedə bilmərəm və bu səbəbə Məhəmməd bəy Molla Pənahın qətlinə həris idi və bir səbəb də bu idi ki, bir para bədxahlar özlərinin səlahı üçün Məhəmməd bəyi təhrik etmişdilər ki, Molla Pənahı öldürtsün, ta ki, onlar Məhəmməd bəyin hüzurunda sahibi-kar və nəfbərdar olsunlar. Qərəz, hər hal ilə olmuş isə də, yəqini budur ki, Məhəmməd bəyin əmrilə Molla Pənahı oğlu Əliağa ilə və bir qövlə görə, Qasım bəy ilə Cıdır düzü adlanan yerdə--ki, Şuşa şəhərinin günçıxan səmtində bir səfalı yerdir,--həlakətə yetiriblər.

Belə rəvayət olunur ki, çün Molla Pənahı oğlu Əliağa ilə qətlgaha gözübağlı aparırdılar və qətlgah Xəzinə qayası hesab olunurdu--ki, ziyadə dəhşətli, uca və sıldırım bir qayadır ki, oradan müqəssirləri xanın hökmü ilə atarlarmış,--əsnayi-rahda Molla Pənah onu qətlgaha apardıqların anlayıb, getməyə taqəti olmayır və bilaixtiyar yerə yıxılıb təvəqqe edir ki, əvvəlcə onu qətlə yetirsinlər ki, oğlunun ölməyini görməsin. Burada onların hər ikisini qətlə yetirirlər. Haman yerdə Mollanı dəfn edib, qəbrinin üstə günbəz tikdiriblər ki, &quot;Molla Pənah günbəzi&quot; adı ilə məşhurdur. Amma bu halda haman günbəz uçub dağılıbdır. Onu təzələyib qaydaya salmaq Qarabağ şüəra və üdəbasının mühüm vəzifələrindən hesab olunur. Molla Pənah qətl olunubdur haman salda ki, Ağa Məhəmməd şahın məqtul olunması vaqe olubdur, 1212-ci tarixi-hicriyyədə ki, miladın 1797-ci ilinə mütabiqdir. Qətlə yetişən zaman təxminən həştad sinnində imiş.

Molla Pənah Vaqifin asarü əşarına gəldikdə kəmali-təəssüflə bunu deyə bilərik ki, onlar əlan nüdrətən tapılmaqdadırlar və Azərbaycan türklərinin çoxusu onlardan bixəbərdirlər.

Hicrətin 1244-cü sənəsində--ki, miladın 1828-ci sənəsinə mütabiqdir,--Mirzə Yusif Qarabaği məşhur Mirzəcan bəy Mədədovun ilhah və təvəqqeyinə görə, bir məcmuə tərtib elədi. Haman kitabça &quot;Məcmueyi-Vaqif&quot; adlanıbdır ki, onun dibaçəsində müxtəsərən Vaqifin tərcümeyi-əhvalı zikr olunub və onun əşarından və kəlamından ümdələri əvvəl müəmmərim və müxəmməsat və ondan sonra qəzəliyyat və mürəbbat yazılıbdır. Haman məcmuə 1272 (1856)-ci sənədə Teymurxanşurada təb olunubdur ki, indi çox çətinlik ilə tapılır. Və bundan əlavə bir məcmuə dəxi Adolf Berjenin səy və himməti ilə tərtib olunub, 1867-ci sənədə Leypsiq şəhərində çap olunubdur. Əgərçi bu məcmuə &quot;Azərbaycan şüərasının asarı və əşarı&quot; adlanır, amma ona ancaq Molla Pənah Vaqifin, Qasım bəy Zakirin və bir para Qarabağ şairlərinin kəlamı daxil olubdur. Belə ki, &quot;Qarabağ şüərasının asarı&quot; təsmiyə olunsaydı, dəxi də haqq və savab olardı və cənab Berjenin məcmuəsini tərtib edən Zaqafqaz müftisi Hüseyn əfəndi Qaibov olubdur ki, ol cənabın şer və ədəbiyyata artıq meylü həvəsi var idi. Bu məcmuə dəxi əlan çox az tapılır.

Bundan əlavə Molla Pənah Vaqifin divani-əşarı sabiqdə &quot;Təzə həyat&quot; ruznaməsinin və bəd &quot;Sədayi-həqq&quot;in müdiri mərhum Haşım bəy Vəzirovun səy və ehtimamı ilə 1326-cı sənədə--ki, tarixi-məsihiyyənin 1908-ci ilinə mütabiqdir,--Badkubədə çap olunub, &quot;Təzə həyat&quot;ın müştərilərinə hədiyyə olaraq paylanıbdır.

Müştəri olmayanlar üçün nüsxəsi bir manatdan satılmaqdadır.

Vaqifin əşari-nəfisəsi Vəzirov cənabları tərtib qıldığı məcmuədə bu qərar üzrə mətbudur: müşşərat, tərcibənd, müəşşərati-müstəzad, müxəmməsat, müxəmməsati-müstəzad, qəzəliyyat və mürəbbeat. Məcmuənin başında Haşım bəy Vəzirov Molla Pənahın tərcümeyi-halına dair bir para məlumat veribdir. Və lakin bu məcmuəyə yenə də Molla Pənah Vaqifin bəzi əşar və kəlamları daxil olmayıbdır. Hər halda Haşım bəyin bu zəhməti şayani-təhsin və təbrik bir əsərdir ki, onda məşhur şairimizin asarı cəm olubdur.

Eşitdiyimizə görə, bu kitab satılıb qurtarıbdır. Onun ikinci dəfə təb və ucuz qiymətə intişar olunması məmuldur.

Vaqifin əşar və kəlamından bir neçəsini nümunə üçün burada yazmaqdan irəli bu müqəddiməni zikr eləməyi lazım bildik. Molla Pənah milli şair olduğuna binaən, onun şer və qəzəlliyatı bizim Azərbaycan türklərinə ziyadə xoş gəlir və hər nə onun qələmindən zühura gəlibsə, xah müxəmməsat və xah mürəbbeat və xah qəzəliyyat, tamamisi ürəkdən və həqiqi həyatdan nəşət edən əsərlərdir ki, yuxarıda zikr olundu. Bu qisim əsərlərdən masəva Molla Pənahın bir çox əşar və ədəbiyyatı dəxi vardır ki, onlarda öz müasirlərinin ayinü adatı, adabü əxlaqı və dolanmaları artıq məharət ilə rişteyi-nəzmə çəkilibdir. Belə ki, onlar gələcək nəsl üçün böyük bir yadigar məqamındadır. Hərgah Vaqif ilə Vidadinin bir-birinə yazdıqları kağızları möhtərəm oxucularımız mütaliə buyursalar, sözümüzü təsdiq edərlər. Nümunə üçün onlardan bir neçəsini burada göstəririk.

Molla Vəli &quot;Vidadi&quot; təxəllüs həzl və lətifə yolu ilə öz dostu Vaqifə yazır ki, Vaqif, sən nə tez sənəmlərdən usanıbsan ki, onların birini bir inəyə qiymət eləyirsən və bir az vaxt mürur edəndən sonra onların birini bir keçiyə satacaqsan və hətta müştəri naz eləsə, ona minnət də edəcәksən. Sonradan yazır ki, Vaqif, sənin &quot;ipin dolaşıbdır&quot;, düşübsən araya və səni qınamaq da rəva deyil, çünki zəmanə dəyişirilibdir--oğul ataya baxmaz, qız anaya. Möhlət ver bir övrət də mən alaram erkən, çatı toxunmaq üçün. Yəni sənin kimi mən də sənəmlərin qədrü qiymətini ucuz tutaram.

Vaqif dəxi lətifə sayağında Vidadinin cavabında xan qulluğunda olmağına dair bu şerləri yazır:

Ey Vidadi, yenə xan qulluğunda
Qaim olub, nə qiymət eylərsən?!
Yaman gözdən allah özü saxlasın,
İxlas ilə, kişi, xidmət eylərsən.

Belə dursan o qapıda qış və yaz,
Yetişərsən bir çörəyə sərəfraz,
Bu doğru yolunndan əyilsən bir az,
Yəqin bil ki, çox xəyanət eylərsən.

Bizim hərəmlərdir Quran oxuyan,
Üstündən-başından ənbər qoxuyan,
Onlar deyil örkən, çatı toxuyan,
Kimin işin kimə nisbət eylərsən?!

Dolu-dolu qocalıbsan babalıq,
İndi belə sal kürkünə yamalıq,
Pis övrətin peşəsidir cul, alıq,
Yaxşılara onu nisbət eylərsən?!

Qapıda uzadar uzun gəbəni,
Sayıq dur toyuğa yedirmə dəni,
Övrət döyə-döyə öldürür səni,
Nə belə yatırsan, qəflət eylərsən.

Sizdə ki, bir övrət qurar bir palaz,
Boşalıb, olanda əbrişi nasaz,
Çağırır, çaxdırır hər yerinə paz,
Günün qulağı ta oradan batır.

Xoş halına sənin, uzun dırnaqlı,
Baldırı çirməkli, yalın ayaqlı,
Yorğanı, yasdığı tozlu, torpaqlı
Həmdəm ilə hər dəm söhbət eylərsən.

Əllərin, üzlərin yuduqları yox,
Yaşlarında doğru dedikləri yox,
Hazır çobandılar, düdükləri yox,
Onlar ilə necə ülfət eylərsən?!

Günün qulağı ta oradan batar,
Mitilin bürünər çaşta dək yatar,
Öz evini tamam özgəyə satar,
Əgər yanın bir dəm xəlvət eylərsən.

Qəribə hal budur ki, yüz ildən bəri bizim tərəkəmə xalqının dolanacağı dəyişilməyibdir. Necə ki, Vaqifin əsrində onlar narahat və natəmiz və fəna bir halda güzəran edirdilər, indi də haman qərar üzrə məişət etməkdədirlər. Tərəkəmə övrətlərinin çoxusu əsla təmizlik bilməzlər. Necə ki, şair onları vəsf edir, uzun dırnaqlı, baldırı çirməkli, yalın ayaqlı, yorğanı, yasdığı tozlu-torpaqlı, həmin bizim tərəkəmə xalqının övrətləridir ki, əllərin, üzlərin həftədə bir dəfə yumazlar, başların daramazlar, danışmaq bilməzlər və örkən, çatı toxumaqdan qeyri bir şeyə qabiliyyətləri yoxdur. Həqiqətdə &quot;hazır çobandılar, düdükləri yox&quot;. Bunlardan əlavə, Vaqifin tərifi-çuxa, nimtənə, kürk, tüfəng və vəsfi-həmmam və mədhi-valiyi-Gürcüstan barəsində yazdığı müxəmməslər bəzilərə boş və biməzmun gəlir isə, həqiqətdə əhli-mərifət nəzərində gözəl əsərlərdir. Yüz sənə bundan irəli ata-babalarımızın dolanacağını, adabü əxlaqını, libas və təamlarını, arzu və təmənnalarını, fikir və xəyalatını və filcümlə, ol əsrin övza və dəstgahını Vaqif əleyhir-rəhmə--ki, sözün ustadi-bimisli hesab olunur,--gözəl əşar və kəlami-abdar ilə yazıb, gələcək nəsl üçün unudulmayan bir əlamət və yadigar qoymuşdur. Məsələn, Vaqif özü həm molla və şair isə də, vaxtın təqazasına görə onun meyl və könlü silah və əsləhəyə dəxi olub, igidlik iddiasına həm düşürmüş və məqami-zərurətdə özü yaraq götürüb davaya çıxarmış. Bu cəhətdən şairin Şirvan hakimi Məhəmmədhəsən xandan tüfəng arzu və təmanna etməyi gərək bizə əcib gəlməsin və tüfəngə onun nə qədər meylü şövqü olmağı şairin öz sözlərindən görünür:

Qıvrılır könlüm tüfəngdən dəm vuranda mar tək,
Od çıxar ağzından ol dud ilə çaxmaq bar tək,
Gülləsi əşkim əsər çeşmim şərarı nar tək,
Müşk, barut ətrilə həm türreyi-tərrar tək,
Etmədi mütləq dimağımı müəttər bir tüfəng.

Şairin tələb etdiyi tüfəng gərəkdir hər cəhətdən bieyb və mümtaz olsun, yoxsa o, hər bir sınıq-sökük tüfəng arzusunda deyil:

Hər kim istər kim, vücudi mərəkə ara gərək,
Kəndi zatından silahü əsləhə əla gərək,
Gülləsilə xuni-əda tökməyə sövda gərək,
Gər tüfəng olsa, bizə mümtazü bihəmta gərək,
Vaqifa, yoxsa, deyil məqbulumuz hər bir tüfəng.

Məhəmmədhəsən xan Şirvani Vaqifin xahiş və təmənnasını, əlbəttə, yerinə yetirib və özü gözəl bir şeri-müxəmməs yazıb tüfəng ilə ona irsal etmişdir və haman kağızda Vaqifin şer və kəlamına təhsin oxuyubdur:

Şerinə təhsin ki, yetməz hiç bir əşar ona,
Hər kimin var isə həddi, söyləsin göftar ona,
Kimsə ləb tərpətməsin kim, gəlməz istifsar ona,
Eybdir Müştaqdən bu sözləri izhar ona,
Tutmasın nəzm rəkakət, var isə kəmtər tüfəng.

Vaqifin gözəl əşarlarından birisi də Tiflisin tərifində yazdığı müxəmməsdir ki, onda Tiflis gözəllərin tərif edib, hamamlarda təbiətdən cari olan suları və Kür çayının suyunu vəsf qılıbdır, valinin mədhi ilə xətmi-kəlam edir. Haman müxəmməsdə Vaqif Tiflisi dünya şəhərlərinin cənnəti hesab eləyir ki, ona huri və pərinin cəmiyyəti yığılıbdır və hər bir qism nemət ilə haqq-taala o məkanı məmlüvv qılıbdır. Belə ki, şair baği-rizvanda dəxi Tiflisin gözəlləri kimi məhvəşləri təsəvvürə gətirə bilmir:

Baği-rizvanda əgər huriyü qılman çoxdur,
Bu gözəllər kimi məqbulü müzəyyən yoxdur.
Nəslbərnəsl gözəllik bulara buyruqdur,
Mən görənlər ki, mələkdən, pəridən artıqdur,
Hələ derlər ki, bulardan dəxi əlaları var.

Hamamların barəsində yazmışdır:

Yeddi həmmam, nə həmmam ki, sərmənzili-hur,
Həşt cənnət kimi hər guşəsi bir mətləi-nur,
Bir əcəb abi-rəvan gərm qılıb onda zühur,
Şükr təqdirinə, ey qadirü qəyyumü qəfur,
Lütfünün bəndələrə neməti-üzmaları var.

Mənbəi-cudü kərəmdən açılıb dürri-xoşab,
Basəfa hovza dəmadəm tökülür misli-gülab,
Görsə bir kərrə onu mən kimi bir xanəxərab,
Getməz ondan dəxi bir canibə manəndi-hübab,
Getsə də badə başı, mənzilü məvaları var.

Gürcüstan valisinin haqqında bu sayaq xeyir-dualar eləyir:

Vaqifa, səndə ki, yoxdur bilirəm zöhdü riya,
Şərti-ixlas gərək eyləyəsən şimdi əda,
Eylə bu valiyə, oğlanlarına xeyr-dua,
Saxlasın onları öz hifzi-pənahında xuda,
Hasil etsin nə qədər dildə təmənnaları var.

Özgə bir müxəmməsində Vaqif valinin oğlu Eulon xanı belə tərif eləyir:

Valinin çeşmi-çırağı, vəh nə türfə can imiş,
Külli Gürcüstanın üstə sayeyi-sübhan imiş,
Düşməni pamal edən sərdari-valaşan imiş,
Aləmin sərdəftəri, adı Eulon xan imiş,
Saxlasın allah pənahında, əcəb oğlan imiş.

Hiç yoxdur nisbəti özgə diyarın xanına,
Bir cavandır kim, yaraşır padşahlıq şanına,
Dəyməsin afət yeli, ya rəb, güli-xəndanına,
Sərbəsər aləm gərəkdir baş əyə fərmanına,
Taqi-əbruyi-lətifi qibleyi-iman imiş.

Xoş tamaşa eylədim, gördüm tamam ətvarını,
Çox bəyəndim özünü, həm ləhceyi-göftarını,
Maşallah, zahir etmiş ululuq asarını,
Belə sandım ki, mələkdir əvvəla didarını,
Xeyli çağdan sonra bildim ki, gözəl insan imiş.

Sair oğlundan xanın gər olmadıq biz ruşinas,
Manei yox, onları həm eylədik bundan qiyas,
Bu çiraq böylə çiraqdır, eyləmiş nur iqtibas,
Vaqifa, sən qıl xudayə hər zaman şükrü sipas,
Valinin ocağı böylə gün kimi taban imiş.

Bu əşardan məlum olan budur ki, Vaqif İbrahim xan ilə və yainki muğanlı Cəmil ağa ilə bir yerdə Tiflisə gedən zamanı İrakli padşahın oğlu Eulon xan ilə görüşübdür və bəlkə onun xələt və ənamına nail olubdur. İştə bu münasibətlə onu tərif və tövsif eləmişdir. Həmçinin Vaqif Tiflisdə olan vaxtda və ol beytüs-səfanı seyrü tamaşa edən əsnada onun gözü kəlisadan çıxan tərsa qızlarına sataşıb və onlardan birisi şairi valeh və heyran edibdir:

Vaqifəm, ta ki, gözüm onun sataşdı qaşına,
İstədi mehrabü mənbərdən xəyalım daşına,
Şimdi bildim ki, nə gəlmiş Şeyx Sənan başına,
Ya budur kim, Tiflisi qərq eylərəm göz yaşına,
Ol sənəm vəsli mənimçün ya kəlisadən çıxar.

Xan qızının Şuşa qalasından çıxıb, Gəncəyə getməyini dəxi Vaqif suznak sözlər ilə nəzmə çəkib və gözlərinə xitabən deyir ki:

Qan ağla, gözüm kim, sabah ol qaşı kamanın
Peykanı çıxıb zəxmi-cigərdən gedəcәkdir.

Bu xüsusda yazdığı müxəmməsi şair bu bənd ilə tamam edir:

Yarın sənə iqrarı gər iqrar isə, Vaqif,
Hər dərdi-dilindən ki, xəbərdar isə, Vaqif,
Səbr eylə, əgər yar sitəmkar isə, Vaqif,
Çək başına, bir fikrin əgər var isə, Vaqif--
Kol sərvqədin sayəsi sərdən gedəcәkdir.

Mirzə Cəmalın tarixində İbrahim xan ilə Cavad xanın mabeynində qərabət olduğu yazılmışdır. Vaqifin bu müxəmməsinin bir bəndindən belə anlaşılır ki, xan qızını Gəncəyə gəlin aparırlarmış:

Saqi, nə durubsan, sölə, dövran yola düşsün,
Hamı dağılıb, mütrübi-xoşxan yola düşsün,
Çalsın dəfü ney, naləvü əfğan yola düşsün,
Bu gecə gərəkdir irəli can yola düşsün,
Fərda ki, sürahiqədü gərdən gedəcәkdir.

Vaqifin məşhur müxəmməslərindən birisi də övsafi-dilbər barəsində yazdığıdır. Rəşid Əfəndiyev &quot;Şaki&quot; təxəllüs yazdığı nəzirə də Məhəmməd əleyhissəlamın mədhi barəsindədir.

Vaqif:

Gülşən sənə yoxdur bu nəzakətdə qərinə,
Kuyin çəməni tənə vurar xüldi-bərinə,
Sünbül onu görgəc özünü saldı qəminə,
Bəh, bəh, nə əcəb, şükr xudanın kərəminə,
Olmaz belə qamət, belə gərdən, belə sinə.

Şaki:

Quranı xuda nazil edib bəndələrinə,
Təklif edib onunla qamu aləmi dinə,
Vəhyi gəlib ol müxbiri-siddiqül-əminə,
Atasıdır Abdulla, anasıdır Əminə,
Olsun səlavat ruhi-rəsulüs-səqilinə.
İsmi ki, Məhəmməd, yox mədhinə hacət, qurban ola ümmət
Bir sahibi-elmə, bir xazini-fənnə, bir baniyi-dinə,
Qurban belə elmə, belə fənnə, belə dinə,
Bəh, bəh, nə deyim, şükr xudanın kərəminə.

Vaqifin müxəmməsi-müstəzadından ən mərğubu budur:

Ey zülfü siyəh, sinəbi əbyəz, gözü alə,
Nə türfə cavansan!
Ağzın kimi yox qönçə, yanağın kimi lalə,
Gülzari-cinansan!
Görsə yüzünü məh yetər, əlbəttə, zəvalə,
Xurşidi-cahansan!
Heç bəndə sənə olmaya, ya rəb ki, həvalə,
Sən afəti-cansan!
Söz yox bu zənəxdanü rüxə, bu xətü xalə,
Xubluqda əyansan!

Dibaçeyi-lövhə qələmi-katibi-qüdrət
Yazmış səni əvvəl,
Heç adəmə üz verməmiş əsla belə surət,
Pürzinətü seyqəl,
Zülfün sözü hər nüsxədədir, ey pəritələt,
Bir şərhi-mütəvvəl.
Göydə yetirər müttəsil ayə, günə xiclət,
Hüsnündəki məşəl.
Müjganın urar tənə oxun göydə hilalə,
Xub qaşı kamansan!

Rəftari-qədin eylədi sayə kimi pamal
Şümşadı çəməndə.
Qan ağladar ol qönçeyi-xəndanı məhü sal,
Lütfündəki xəndə.
Sultani-cahan sərvərisən, sahibi-iqbal,
Aləm sənə bəndə.
Göftarın edər tutiyi-şəkkərşikəni lal,
Hər nitqə gələndə.
Sən Xosrov olubsan, bəli, hər şəhri-məqalə
Şirini-zamansan!

Sənsən, sənəma, cümleyi-xubanə şahənşəh,
Yox sən kimi dilbər.
Bürqə üfüqündən ki, üzün bir çıxa nagəh,
Xurşidə bərabər,
Salır özünü ziri-niqabə şəfəqi-məh,
Manəndeyi-əxtər.
İnsan ola bilməz bu sifət pakü münəzzəh,
Cəm olsa sərasər.
Sən cinsi-mələksən yetişibsən bu kəmalə,
Ya ruhi-rəvansan?

İsna əşərə çakəri-kəmtər ola Vaqif,
Sərdaridir əla,
Xaki-dəri-övladi-peyğəmbər ola Vaqif,
Neylər dəxi dünya?
Ol gündə ki, həngameyi-məhşər ola, Vaqif,
Tut daməni-mövla!
Fəryadrəsin heydəri-səfdər ola, Vaqif,
Xövf eyləmə əsla!
Sən qərqsən hərçənd ki, dəryayi-vəbalə,
Tövfiq bulansan!

Molla Pənahın gözəllik babında və dilbər vəsfində yazdığı qafiyələr bir o qədər lətif, açıq və aydın sözlər ilə nəzmə çəkilmiş kəlamlardır ki, nə qədər cövhərsiz və mərifətsiz adam onları eşitsə, mütəəssir və məsrur olar. Nümunə üçün bir neçəsini zikr edək;

Ay qabaqlı, bulut zülflü gözəlin
Duruban başına dolanmaq gərək.
Bir evdə ki, böylə gözəl olmaya,
O ev bərbad olub talanmaq gərək.

Sərxoş durub sarayından baxanda,
Ağ gərdənə həmayillər taxanda,
Qaşa vəsmə, gözə sürmə yaxanda,
Canım eşq oduna qalanmaq gərək.

Çıxa sarayından canlar alan tək,
Xişmə gələ gəh-gəh qəhri olan tək,
Dal gərdəndə qıvrım saçı ilan tək,
Tərpənəndə hər yan bulanmaq gərək.

Vaqif, sənin işin müdam ah olsun,
Səg rəqibin ömrü qoy kütah olsun,
Həmdəmsiz kimsənə istər şah olsun,
Gədadır ol kimsə, dilənmək gərək.

* * * * *

Qaynar gözlərindən, şux baxışından
Əcayib fitnələr, fellər görünür.
Səf-səf duran siyah kirpiklərindir,
Yoxsa ki, gözümə millər görünür?

Gedən, getmə, bir bəri bax, ay gedən,
Gözüm doymaz sən tək gözəl kimsədən,
Gah yaxadan şölə verir ağ bədən,
Gah olur ki, nazik əllər görünür.

Qəddin tənə vurar o sərvi-naza,
Can qurban eylərəm sən tək şahbaza,
Üzün kimi, zülfün kimi tər-taza
Nə lalələr, nə sünbüllər görünür.

Vaqif, yad et səni yad eyləyəni,
Mən sevirəm mənə yarım deyəni.
Qoymaz göz önündən sevən sevəni,
Könüldən könülə yollar görünür.

* * * * *

Al geyinib çıxsan gülşən seyrinə,
Yığılır başına güllər, dolanır.
Məhtabi-hüsnünə bəndə fərmandır,
Qulluğunda aylar, illər dolanır.

Görməmişəm sən tək bir mələkzadə,
Dərdini çəkərəm həddən ziyadə,
Kirpiklərin ucu düşəndə yadə,
Bağrımın başında millər dolanır.

Mən bir Fərhad, sən bir Şirindəhansan,
Dərdin zahir, amma özün nihansan,
Gözəllik babında şahi-cahansan,
Qulluğunda daim ellər dolanır.

Ləblərin bağrımı pürxun eyləmiş,
Açılmış göz yaşım Ceyhun eyləmiş,
Həsrətin Vaqifi Məcnun eyləmiş,
Onun üçün gəzər çöllər, dolanır.

* * * * *

Doldu dimağıma zülfün ənbəri,
Valeh oldu könül həvadən sənə.
Əlim yetməz, namə yazıb dərdimi
Göndərəydim badi-səbadən sənə.

Oturuşun gözəl, duruşun gözəl,
Sallanışın gözəl, yerişin gözəl,
Xuyun, xülqün gözəl, hər işin gözəl,
Bəxş olub bu xubluq xudadən sənə.

Qəm evindən saldın küncə Vaqifi,
Eylədin muyindən incə Vaqifi,
Neçün incidirsən bunca Vaqifi,
Nə hasil bu cövrü cəfadən sənə?

Sevgili yarın fəraqında badi-səbadan əhval diləyir:

Badi-səba, bir müjdə ver könlümə,
Ol güli-xəndanım neçün gəlmədi?
Xəyalım şəhrini qoydu viranə,
Sərvərim, sultanım neçün gəlmədi?

Ağzı xeyir sözlüm, dili diləklim,
Bir türfə ağ əllim, gümüş biləklim,
Qarıçqay cilvəlim, tavus bəzəklim,
Libası əlvanım neçün gəlmədi?

Qaşı kəman, kirpikləri qəməlim,
Ağzı şəkər, dodaqları yeməlim,
Əlvan kələğaylı, bəyaz məməlim,
Sinəsi meydanım neçün gəlmədi?

Vaqif, ilə döndü bir saətimiz,
Nə səbrimiz qaldı, nə taqətimiz,
Olur indən belə qiyamətimiz,
Gəlmədi cananım, neçün gəlmədi?

* * * * *

Ey Kəbəm, Kərbəlam, Məkkəm, Mədinəm,
Hər zaman kuyində ziyarətimdir.
Qiblə deyib, qaşlarına baş əymək
Gecə-gündüz mənim ibadətimdir.

Hər nə desəm, sən incimə sözümdən,
Sərxoşunam, yox xəbərim özümdən,
Şol qamətin yayılanda gözümdən,
Sanasan ki, həşrü qiyamətimdir.

Bağlamışam din-imanı zülfünə,
Mənim kimi heyran hanı zülfünə?
Tapşırıb gedirəm canı zülfünə,
Yaxşı saxla, səndə əmanətimdir.

Sənsən mənim ayım, günüm, hilalım,
Dövlətim, iqbalım, cahım, cəlalım,
Gözəl üzün daim fikrü xəyalım,
Sözün dildə şirin hekayətimdir.

Sonalar xəcildir siyah telindən,
Tutilər lal olur şirin dilindən,
Şikəstə Vaqifəm, sənin əlindən
Hər kimə ki, yetsəm, şikayətimdir.

Gözlərin vəsfində yazıbdır:

Kaman qaş altında, al yanaq üstə
Nə xoş xumarlanır məstanə gözlər,
Sürməli kirpikdən oxlar çəkilib,
Eyləyir bağrımı nişanə gözlər.

Qəmzə peykanilə tökdü qanımı,
Xətalara saldı din-imanımı,
Əyri durdu, süzgün baxdı, canımı
Aldı o şux gözlər, amma nə gözlər.

Siması şəhlayi, tərhi badami,
Baxışı mehriban, özü hərami,
Quldur ona siyah zülfün təmami,
Ola bilməz belə şahanə gözlər.

Səmən iyli, səhabi zülf, ay qabaq,
Qönçə dəhən, dür diş, ərğəvan dodaq,
Münəvvər üz, lalə zənəx, tər buxaq,
Tamam bir yanədir, bir yanə gözlər.

Vaqif ki, düşübdür əqlü kamaldan,
Əskik olmaz başı qovğadan, qaldan,
Nə zülflərdən bilin, nə xəttü xaldan,
Eyləyibdir onu divanə gözlər.

Zülfün vəsfində:

Ay kənarı qabağında qıy kimi
Bürünür, çulğanır yanağa zülfün,
Sanasan bulutdur, ənvər üzünü
Bədr ayı tək almış qucağa zülfün.

Şahmar təki gərdənində bulanır,
Güllər bilə sığallanır, sulanır,
Həlqə düşüb, buxaq altda dolanır,
Baş qoyur, sarınır qulağa zülfün.

Xəstə Vaqif onnun sərgəştəsidir,
Bağrı qızıl qanın ağüştəsidir,
Hər tari-tərrarın can riştəsidir,
Qoyma ki, tökülsün ayağa zülfün.

Ayrılıqdan şikayət:

Yenə məni yaxar-yanar odlara--
Dağılmış ayrılıq saldı, sevdiyim!
Mən ha öldüm möhnət ilə, dərd ilə,
Can sənin yanında qaldı, sevdiyim!

Siyah zülfün buxaq altda qıvrılır,
Ala gözlər can almağa sayrılır,
Canandan ayrılan candan ayrılır,
Xalq içində bir məsəldi, sevdiyim!

Sərv qəddin sənubərə tən deyil,
Tamam sənin təki gülbədən deyil,
Dəxi əzəlki tək sən görən deyil,
İndi halım yaman haldı, sevdiyim!

Ol Xədicə haqqı, Səkinə haqqı,
Xeyrənnisa haqqı, Əminə haqqı,
Kəbə, Məkkə haqqı, Mədinə haqqı,
Dərdin bu Vaqifi aldı, sevdiyim!

* * * * *

Yenə səni gördüm, bağrım oxlandı,
Ey əfi baxışlı, havalı sərxoş!
Üzün göyçək, qaşın cəllad, gözün şux,
Görmədim sən təki maralı sərxoş!

Didarına müştaq olub qalmalı,
Başına dönməli, dərdin almalı,
Bir ayna qabaqlı, əyri calmalı,
Əlvan kələğaylı, səfalı sərxoş!

Gözləri sürməli, yanağı xallı,
Bir laçın sövdalı, tərlan xəyallı,
Qolları bazbəndli, boynu heykəlli,
Ağ əlləri əlvan hənalı sərxoş!

Oturuşu Şirin, duruşu Leyli,
Qəmzəsi sitəmkar, yarı gileyli,
Gecə-gündüz zövqü səfadə meyli,
Həm özü, həm fikrü xəyalı sərxoş!

Əqlin aldın, yarə deyin, Vaqifin,
Yanaltdın əlifin, beyin Vaqifin,
Üz göstərdin, yıxdın evin Vaqifin,
Həm özü, həm fikrü xəyalı sərxoş!

* * * * *

Sevdiyim, ləblərin yaquta bənzər,
Sərasər dişlərin dürdanədəndir.
Sədəf dəhanından çıxan sözlərin
Hər biri bir qeyri xəzanədəndir.

Nədəndir sözümə cavab verməmək,
Həm camal gizlədib, üz göstərməmək,
Gecələr gözlərim xabı görməmək
Ol siyəh nərgisi-məstanədəndir.

Mən ha səni nuri-ilahi sannam,
Camalının şöləsinə dolannam,
Atəşinə mərdü mərdanə yannam,
Bu xasiyyət mənə pərvanədəndir.

Bir namə yazmışam can üzə-üzə,
Badi-səba, aparasan gülüzə,
Soruşar yar ki, bu kimdəndir bizə?
Söyləgilən: Sizin divanədəndir.

Xumar-xumar baxmaq göz qaydasıdır,
Lalə tək qızarmaq üz qaydasıdır,
Pərişanlıq zülfün öz qaydasıdır,
Nə badi-səbadən, nə şanədəndir.

Müştaqdır üzünə gözü Vaqifin,
Yolunda payəndaz özü Vaqifin,
Sənsən fikrü zikri, sözü Vaqifin,
Qeyri söz yanında əfsanədəndir.

* * * * *

Ey camalı günəş, zülfləri dilkəş,
Cana saldın atəş çıxanda sərxoş.
Qaldım yana-yana misli-pərvanə,
Olmuşam divanə, getdi əqlü huş.

Çeşmin aldı cani, zülfün imani,
Kirpiklərin qani tökər nihani.
Ey Yusifi-sani, məlahət kani,
Sənə bənzər hanı dilbəri-ləbnuş.

Zəhi pəripeykər, qəddi sənubər,
Aləm sənə yeksər qulami-kəmtər,
Sənsən əcəb sərvər, sərdari-ləşkər,
Sultani-ziəfsər, şahi-dibapuş.

Hicrində bizarəm, zəlilü xarəm,
Müştaqi-didarəm, ixlaskarəm,
Bəsa ahü zarəm, dərintizarəm,
Qövlünə əğyarın gəl eyləmə guş.

Boyun sərvi-cənnət, gülşənə zinət,
Qaşın məddi ayət, qibleyi-taət,
Vaqifi-pürmöhnət çox çəkib həsrət--
Ta səninlə xəlvət ola həmağuş.

* * * * *

Ey şahı xubların, şuxu dilbərin,
Səndən sənubərin xəcaləti var.
Xoş yaraşır sənə diba nimtənə,
Bu bəzəyin yenə əlaməti var.

Bu zibü ziynətin, şanü şövkətin,
Meraci-rifətin, babi-dövlətin,
Hüsnü məlahətin, çeşmi-afətin,
Bu qəddü qamətin qiyaməti var.

Məhbubi-müntəxəb, bir alinəsəb,
Qəmzəsində qəzəb, sən saxla, ya rəb!
Gül ruxlu, qönçələb, turuncu ğəbğəb,
Lisanında əcəb hekayəti var.

Olmaz belə adəm, yığılsa aləm,
Mələkdən mükərrəm, əlavü əzəm,
Özü bir şux sənəm, istiğnası kəm,
Bizə əmma hər dəm nəzakəti var.

Qaşı yay, çeşmi şux, müjganları ox,
Cümlə kəsdən artıq, bərabəri yox,
Cəmalı yanında ayü gün mənsux,
Vaqifin ondan çox şikayəti var.

Vaqifin bu mürəbbeatında şayani-diqqət budur ki, hər misra iki hissədən tərtib olunmuş və gözəl qafiyələr ilə bağlanmış bəndlərdən əmələ gəlir. Hər bəndin özünəməxsus mənası ziyadə məharətlə nəzmə çəkilib, gözəlin hər bir əzası öz rəng və təbii haləti üzrə tövsif olunubdur. Məsələn:

Məhbubi-müntəxəb, bir alinəsəb,
Qəmzəsində qəzəb, sən saxla, ya rəb!
Gül ruxlu, qönçələb, turuncu ğəbğəb,
Lisanında əcəb hekayəti var.

Bir dilbərin ki, əslü nəsəbi ali olsa, qəmzəsində qəzəb görünə və o qəzəbdən allah özü saxlaya, ruxu gül yarpağı kimi lətif, nazik və sürxə mayil ola, ləbi qönçəyə bənzəyə, çənəsi turunc misal müdəvvər və müəttər ola və lisanından xoş avaz ilə əcəb hekayətlər cari ola, əlbəttə, ancaq belə dilbərə məhbubi-müntəxəb demək olar.

Başqa bir qafiyəsində Molla Pənah gözəllik nişanəsini belə bəyan edir:

Açıq başda olsa əgər bir dilbər,
Onda bu nişanlar müəyyən gərək:
Əndamı ayinə, qəddi mötədil,
Siyah zülfü qamətinə tən gərək.

Yanağı laleyi-bahari kimi,
Ləbləri yaqutun kənari kimi,
Bir dənə nasüftə mirvari kimi,
Başdan ayağadək ağbədən gərək.

Təmizliyə ola meylü həvəsi,
Olmaya aşiqə nazü qəmzəsi,
Gül təki qoxuya nitqü nəfəsi,
Zülfü ya bənəfşə, ya səmən gərək.

Qövli sadiq ola, hər feli həlal,
Bilməyə kim, fitnə nədir, məkrü al,
Şam kimi qabaqda dura nitqi lal,
Kəsilsə də başı dinməyən gərək.

Novrəsidə, ondörd, onbeş yaşında,
Eyb olmaya kirpiyində, qaşında,
Həyasi üzündə, əqli başında,
Ağzı, burnu nazik, üzü gen gərək.

Tavus kimi çilvələnə hər səhər,
Bəzək verə camalına sərbəsər,
Dindirməmiş verə könüldən xəbər,
İşarə anlayıb hal bilən gərək.

Yaşadıqca cavanlana, yenlənə,
Bir hicabda, bir pərdədə əylənə,
Nitqü nəfəsindən canlar dinlənə,
Qulluqda, söhbətdə müstəhsən gərək.

Yaxşı canan gərək, Vaqif, can üçün,
Çox çalışmaq nədir bu cahan üçün,
Bir gözəl lazımdır bizim xan üçün,
Vali qulluğunda ərz edən gərək.

Belə məlum olur ki, bu şerləri Vaqif xanın xahişinə görə yazıb, valiyi-Gürcüstana firistad etmişdir və ondan arzu və təmənna etdiyi Gürcüstan gözəlidir. Əvvəlki bənddən anlaşılan budur ki, Vaqifin vəsf qıldığı dilbər gərəkdir Minqreliya gözəllərindən alinəsəb bir nəcibə olsun. Çünki Minqreliya keçmişdə &quot;Açıqbaş&quot; adlanarmış, başları açıq gəzməkləri səbəbinə. Odur ki, qafiyə &quot;Açıqbaş&quot; sözü ilə başlanır. Belə rəvayət olunur ki, vali xan üçün üç nəfər vəcihə və gözəl qız göndəribmiş. O qızlardan birisini xan özü alıbdır ki, İzzət bəyimin və Mehdi bəyin anasıdır, adı Nisəxanımdır. Birisini Məhəmmədqasım ağa alıbdır, adı Minaxanımdır və birini də Əbülfət xana veribdir.

Yuxarıda zikr olunan gözəl və mövzun qafiyələrdən başqa ki, onların ədədi çoxdur və cümləsinin buraya küncayişi yoxdur, Molla Pənah Vaqifin bir çox şeri-müstəzadı və müxəmməsatı vardır. Onlardan məşhuru əbnayi-ruzigarın bivəfa və dəyanətsiz olmağı xüsusunda yazdığı müxəmməsdir ki, onun məal və məzmunu,--necə ki dünya vardır,--həmişə təzəlik və doğruluq üzrə baqi qalacaqdır. Haman müxəmməs eyni ilə burada dərc olunur:

Mən cahan mülkündə, mütləq, doğru halət görmədim,
Hər nə gördüm, əyri gördüm, özgə babət görmədim.
Aşinalar ixtilatında sədaqət görmədim,
Beyətü iqrarü imanü dəyanət görmədim.
Bivəfadan, lacərəm, təhsili-hacət görmədim.

Xah sultan, xah dərvişü gəda bilittifaq,
Özlərin qılmış giriftari-qəmü dərdü fəraq,
Cifeyi-dünyayədir hər ehtiyacü iştiyaq,
Munca kim, etdim təmaşa, sözlərə asdım qulaq,
Kizbü böhtandan səvayı bir hekayət görmədim.

Xəlqi-aləm bir əcəb düstur tutmuş hər zaman,
Hansı qəmli könlü kim, sən edər olsan şadiman,
Ol sənə, əlbəttə kim, bədguluq eylər, bigüman,
Hər kəsə hər kəs ki, etsə yaxşılıq, olur yaman,
Bulmadım bir dust ki, ondan bir ədavət görmədim.

Alimü cahil, müridü mürşidü şagirdü pir,
Nəfsi-əmmarə əlində sərbəsər olmuş əsir,
Həqqi batil eyləmişlər işlədir cürmi-kəbir,
Şeyxlər, şəyyadü abidlər əbusən qəmtərir,
Hiç kəsdə həqqə layiq bir ibadət görmədim.

Hər kişi hər şeyi sevdi, onu behtər istədi,
Kimi təxtü kimi tacü kimi əfsər istədi.
Padşəhlər dəmbədəm təsxiri-kişvər istədi,
Eşqə həm çox kimsə düşdü vəsli-dilbər istədi,
Heç birində aqibət bir zövqü rahət görmədim.

Mən özüm çox kuzəkarı kimyagər eylədim,
Sikkələndirdim qübari-tirəni, zər eylədim,
Qara daşı döndərib yaquti-əhmər eylədim,
Daneyi-xərmehrəni dürrə bərabər eylədim,
Qədrü qiymət istəyib, qeyr əz xəsarət görmədim.

Gün kimi bir şəxsə gündə xeyr versən səd həzar,
Zərrəcə etməz ədayi-şükri-nemət aşikar,
Qalmayıbdır qeyrətü şərmü həya, namusü ar,
Dedilər ki, etibarü etiqad aləmdə var,
Ondan ötrü mən də çox gəzdim, nəhayət, görmədim.

Eyləyən viranə Cəmişidi-Cəmin eyvanını,
Yola salmış bəlkə bəzmi-işrətin çəndanını,
Kim qalıbdır ki, onun qəm tökməyibdir qanını?
Dönə-dönə imtahan etdim fələk dövranını,
Onda mən bərəkslikdən qeyri adət görmədim.

Müxtəsər kim, böylə dünyadan gərək etmək həzər,
Ondan ötrü kim, deyildir öz yerində xeyrü şər,
Alilər xaki-məzəllətdə, dənilər mötəbər,
Sahibi-zərdə kərəm yoxdur, kərəm əhlində zər,
İşlənən işlərdə ehkamü ləyaqət görmədim.

Dövlətü iqbalü malın axırın gördüm tamam,
Hişmətü cahü cəlalın axırın gördüm tamam,
Zülfü ruyü xəttü xalın axırın gördüm tamam,
Həmdəmi-sahibcəmalın axırın gördüm tamam,
Başadək bir hüsni-surət, qəddü qamət görmədim.

Ey xoş onlar kim, Məhəmməd Mustəfanı sevdilər,
Oldular aşiq, Əliyyül-Mürtəzanı sevdilər,
Sidqü ixlas ilə pənc Ali-əbanı sevdilər,
Çardəh məsum tək müşkülgüşanı sevdilər,
Dəxi onlardan gözəl yaxşı cəmaət görmədim.

Ya imam-əl-ins vəl-cinnü şəhənşahi-ümur,
Getdi din əldən, bu gündən böylə sən eylə zühur,
Qoyma kim, şeytani-məlun eyləyə imanə zur,
Şöleyi-hüsnünlə bəxş et tazədən dünyayə nur--
Kim, şəriət məşəlində istiqamət görmədim.

Baş ağardı, ruzigarım oldu gün-gündən siyah,
Etmədim, səd heyf kim, bir mahruxsarə nikah,
Qədrbilməz həmdəm ilə eylədim ömrü təbah,
Vaqifə, ya rəbbəna, öz lütfünü eylə pənah,
Səndən özgə kimsədə lütfü inayət görmədim.

Vaqifin bu kəlamında hikmətamiz və ibrətəngiz sözlər çoxdur ki, onları şair təcrübə üzü ilə söyləyibdir və əksəri dəruni-qəlbdən çıxan suzişli fəryad və nalələrdir. Bu sözlər acı və pürkədər isə də, mənən haqq və doğrudur. Bunları batil etməyə əldə dəlilimiz yoxdur.

Filhəqiqə, hansı bir məkan və zamanda və hansı miləl və əqvamın arasında Vaqifin sözləri məzmundan düşüb cifeyi-dünyaya ehtiyac və iştiyaq olmayacaqdır və adamların əmalü əfalında kizb və böhtan əvəzində doğruluq, qiybət və şeytanət yerində sülh və sazişlik işlənəcəkdir? Bu suallara təskinlik bəxş edici cavablar vermək olurmu?

Tutalım ki, düzlük və sədaqət yoxdur. Bəlkə Adəm atanın övladı arasında haqqşünaslıq, şükrani-nemət, şərm və həya, himmət və qeyrət, etibar və etiqad vardır? Əfsus ki, şair bunların da yoxluğunu təsdiq edib, bizi məyus və əfsürdədil eyləyir. Budur, oxuyun:

Gün kimi bir şəxsə gündə xeyr versən səd həzar,
Zərrəcə etməz ədayi-şükri-nemət aşikar,
Qalmayıbdır qeyrətü şərmü həya, namusü ar,
Dedilər ki, etibarü etiqad aləmdə var,
Ondan ötrü mən də çox gəzdim, nəhayət, görmədim.

Doğrudan da etiqad və etibar, qeyrət və namus, ittihad və ittifaq qeyri millətlər arasında var isə də, heyfa ki, biz müsəlmanlar içində yoxdur. Əgər onlardan bir əsər olsa idi, belə zillət və fəlakətə düçar olmazdıq və bu anə qədər biz də ağ günə çıxardıq….

Şerin qəzəliyyat növündən Vaqifin beş-altı qəzəlləri vardır. Onlardan məşhuru və xoşməzmunu Molla Vəli Vidadiyə yazdığı qəzəllərdir:

Kim ki, sövdayi-səri-zülfi-pərişanə düşər,
Gah zindanə, gəhi cahi-zənəxdanə düşər.

Afəti-dəhr dəyər ol kəsə kim, kamildir,
Mah hər gün ki, kəmalə yetə, nöqsanə düşər.

Mərd igidlər özünə məhbəsi meydan bilər,
Sanma ki, nakəsü namərd bu meydanə düşər.

Eybdən saf çıxar, pakü mübərra görünər,
Hər təla kim, küreyi-atəşi-suzanə düşər.

Piçü tabə düşənin işi, bəli, üzdə olur,
Zülf bu vəchlə ol gülruxi-cananə düşər.

Hər yaman yer ki, ola yaxşıların mənzilidir,
Ləl daş içrə, xəzinə dəxi viranə düşər.

Şami-qəm şadlıq əyyamına xoş zivərdir,
Necə kim, xali-siyəh arizi-cananə düşər.

Ey Vidadi, qəmi-hicranə giriftar olmaq
Bir sənə, bir mənə, bir Yusifi-Kənanə düşər.

Eşqə düşmək sənə düşməz, qocalıbsan, belə dur,
Belə işlər yenə Vaqif kimi oğlanə düşər.

Bu qəzəldə Molla Pənahın təcrübə və hikmət yolu ilə söylədiyi kəlam və bəzi təşbihat və istiareyi-təmsiliyyə şayani-diqqətdir. Əlhəqq, dünyada afət və bəlaya giriftar olan əksər övqat kamal və mərifət əhli olub, cühəla və dənitəblər eyşü səfada, dövlət və nemət içində ömür sürürlər və nə məqsəd və mətləbdən ötrü xəlq olunmaqlarından və özlərinə borc olan təkliflərdən mütləq bixəbərdirlər. Məhbəs və zindani-bəla mərd igidlər üçün vüsətli meydan mənzələsində olduğu halda namərdlərin hünəri deyil ki, bu meydana qədəm qoysunlar. Dar gün, cismani əziyyətlər və ruhani küdurətlər alitəblərin etiqad və sədaqətini dəxi də möhkəmləndirib, polad kimi onları safa çıxarır; necə ki, atəş kürrəsində qızıl və gümüş safa çıxır. Ləlin yeri daş və xəzinənin yeri viranə künclər olduğu kimi, möhnətsəralar dəxi yaxşıların mənzili olur və hicran qəmində şair həm özünü və həm dusti-həqiqisi Vidadini Yusifi-Kənana təşbih edib bununla təsəlliyab olur:

Vidadidən gələn kağız məni fərxundəhal etdi,
Bu halı gördü qəm, filhal məndən intiqal etdi.

Uçub könlüm quşu pərvaz qılsa övci-əlayə,
Əcəb yox kim, bu məktubu özünə pərrü bal etdi.

Ziyayi-şəms tək yetdi, məni bədr eylədi hala
Əgərçi qəddimi dövrani-filmazi hilal etdi.

Səvadi namənin, ey dil, məgər zülmati-heyvandır--
Ki, ruhum Xızr tək ondan bəsi kəsbi-kəmal etdi?!

Xəyal etmişdi Vaqif kim, rəvan bir xoş qəzəl yazsın,
Rəvan olmuşdu qasid kim, bunu ancaq xəyal etdi.

Bu qəzəldən məlum olur ki, Vaqif bunu ömrünün müsinn çağında yazıbdır ki, candan əziz olan qədrşünas dostunun müfariqətində xeyli cəfalar çəkibdir. Şair Vidadidən vüsul olan naməni könlünün quşuna pərü bal edib onu övci-əlaya qalxızır. Əgərçi keçmiş zəmanənin inqilab və iğtişaşı şairin qəddini əyib hilal qılmışdır və lakin haman dusti-binəzirin naməsi ziyayi-şəms tək onun qəddini rast və qəlbini münəvvər eləyir və səvadi-namə ruhuna səfa və həyati-əbədi bəxş edir.

Afərin belə dostluğa və mərhəba bu sədaqətə!

Bu qəzəl Şeyx Sədinin dostluq barəsində yazdığı qəzələ bənzəyir. Təfavüt ancaq burasındadır ki, Şeyx Sədi həqiqi dostluğun şürut və vəzifəsi nə olduğunu bildirib, ümum nasə xitabən yazmışdır. Amma Vaqif isə öz dostundan gələn kağızdan məsrur olub onun qədr və mənzələsini bəyan edir. Sədi əleyhirrəhmə dostluq barəsində buyurubdur və həqiqətdə çəməni-mənayə dürr saçıbdır:

Yar an bovəd ke səbr konəd bər cəfeye-yar,
Tərke-rezaye-xiş konəd bər rezaye-yar.

Gər bər vocude-aşeqe-sadeq nəhənd tiğ,
Binəd xətaye-xiş nəbinəd xətaye-yar.

Yar əz bəraye-xiş gereftən təriq nist,
Ma nəfse-xiştən bekoşim əz bəraye-yar.

Mən rəh nemibərəm məgər anca ke kuye-dust,
Mən sər neminəhəm məgər anca ke paye-yar. [5]

[5] Tərcüməsi:
Yar odur ki, yarın çəfasına dözsün,
Yarın təmənnası xatirinə öz təmənnasından əl çəksin,
Əgər həqiqi aşiqin bədəninə qılınç çalsalar, belə
O, öz xətasını görər, yarın xətasını görməz.
Yar ançaq zevq almaq üçün deyil,
Biz öz nəfsimizi yardan etru öldürdük.
Mən dostun astanasından başqa bir yol tanımıram,
Mən yar ayağını qoydutu yerdən başqa yerə başımı qoymaram.

Dusti-həqiqi və yari-cani həqiqətdə o dostdur ki, öz xeyir və rizasını və səlahi-ümurunu dost rizası və səlahı yolunda tərk edib, ondan mal və canını müzayiqə etməyə, dostun adı çəkilən yerdə başdan keçə. Heyfa ki, bu vəsvəseyi-şeytan və dəğdəğeyi-insan ilə dolmuş əsrimizdə bu qism dostların vücudu ənqa quşu kimi nayabdır. Bu əsri-şumda həqiqi bir dost tapılmaz ki, onun sədaqət və dəyanətinə etibar oluna və dar gündə dəstgirliyinə ümid bağlana….

Necə ki, fövqdə zikr olundu, Molla Pənah Vaqifin ədəbiyyatımızın banisi, müəssisi adlanmağa haqqı vardır. Tamami Qafqazda ondan müqəddəm bir müqtədir ədib, xoşkəlam və mövzuntəb şair zühur etməyibdir ki, ibtidayi-süxən onun adı ilə başlansın. Əgərçi Azərbaycanın İrana mütəəlliq hissələrində Aciz, Divani, Qövsi, Arif kimi bəzi şairlər vücuda gəlibdir və illa onların asari-qələmiyyələri və xüsusən, tərcümeyi-halları millətimiz arasında intişar bulmayıbdır. Ancaq bəzi mütəfərriq şer və qəzəlləri xanəndələr və qəzəlxanlar vasitəsilə gəlib bizə yetişibdir.

Molla Pənah Vaqif isə cümləmizə məlumdur. Onun adını eşitməyən və şənində söylənən &quot;hər oxuyan Molla Pənah olmaz&quot; məsələni bilməyən Qafqaz oğlu yoxdur, Vaqifi belə şöhrətləndirən, əlbəttə, onun rəvan təbi, mövzun kəlamı və gözəl qafiyələri olubdur ki, indi də o qafiyələr ümum nasın dillərində caridir. Vaqifin kəlamlarını oxuduqda bilaixtiyar onlara meylü rəğbət bağlayırıq. Şair hər nə vücuda gətiribsə, öz ana dilimizin tərz və şivəsində gətiribdir. Onun əşarında istemal olunan türk və ya türkləşmiş fars və ərəb sözləri elə məharətlə nəzmə çəkilibdir ki, oxuyanları valeh və heyran edir. Məsələn, bu sadəlikdə hansı bir türk şairi qafiyələr tərtib edibdir:

Bağlamışam din-imanı zülfünə,
Mənim kimi heyran hanı zülfünə?
Tapşırıb gedirəm canı zülfünə,
Yaxşı saxla, səndə əmanətimdir.

Və yaniki bu şerlər:

Xumar-xumar baxmaq göz qaydasıdır,
Lalə tək qızarmaq üz qaydasıdır,
Pərişanlıq zülfün öz qaydasıdır,
Nə badi-səbadənn, nə şanədəndir.

Bu sadə və rəvan şerlər ki, mənən dəxi ziyadə məqbul və müstəhsəndir, şairin artıq dərəcədə ana dilinə dara olmasına və milli şairliyinə dəlalət edir. Əlbəttə, Molla Pənaha bu eybləri irad tutmaq olmaz ki, o milli şair olduğu halda millətinin hürriyətinə dair, tərəqqi və təalisinə məxsus bir əsər qoymayıbdır. Molla Pənah dəxi sair şairlər kimi öz zamanının oğlu olub, onun təqazasınca şer yazarmış. Ondan çox sonra gələn şairlərin kəlamlarında da &quot;millət&quot;, &quot;hürriyyət&quot;, &quot;din&quot; və &quot;vətən&quot; sözləri hərgiz istemal olunmayıbdır.

Bununla belə Vaqifin yuxarıda zikr olunan müxəmməs və qəzəliyyatında təcrübə üzü ilə deyilmiş pürməna sözlər və dərin fikirlər vardır ki, həmə vəqt həyat üzrə baqi qalacaqdır. Bundan maəda Vaqifin milli ədəbiyyatımıza hüsni-xidməti bu olubdur ki, Türkiyə və İran-zəmin şüərasına müqəllidlik etməyibdir, bəlkə onun üçün əsan və təbii bir yol açıbdır ki, ondan sonra gələn şairlər ona peyrəvilik edib, bir çox gözəl əsərlər meydana gətiriblər. Bu cəhətə Molla Pənah Vaqifin Qafqaziyada vücuda gələn şairlərin babası və ustadı adlanmağa haqqı vardır.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*006]]</text>
      <sha1>hiudaf2e9cdl21zkrb14lyfsx34t3pn</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84704</id>
      <parentid>84702</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T05:32:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="71034" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Molla Pənah &quot;Vaqif&quot; təxəllüsləri
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Molla Mәhәmmәd Bağdadi &quot;Füzuli&quot; tәxәllüs|Molla Mәhәmmәd Bağdadi &quot;Füzuli&quot; tәxәllüs]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Şeyx Əbumәhәmmәd İlyas İbn Yusif İbn Müәyyәd Nizami|Şeyx Əbumәhәmmәd İlyas İbn Yusif İbn Müәyyәd Nizami]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Azərbaycan türklərinin məşhur və müqtədir şairi Molla Pənah hesab olunur ki, bizim ədəbiyyatımızın banisi və müəssisi adlanmağa onun haqqı vardır. Molla Pənah öz zamanında bir çox ülum və fünuna vaqif olduğu üçün özünə &quot;Vaqif&quot; təxəllüs ittixaz etmişdir.

Müasirləri onun dərin elmini və mollalığını müşahidə edib haqqında demişdir: &quot;Hər oxuyan Molla Pənah olmaz!&quot; və bu istilah indi də Zaqafqaz türkləri arasında bir məsəli-məşhurdur. Milli şairlərimizdən onun kimi sadə və açıq lisanda və ana dilimizin şivəsində şer və qəzəl yazan az olubdur. Müasirləri ona nəzirə yazmağa səy və təlaş ediblərsədə, onun kimi mühəssənatlı, gözəl və açıq kəlam söyləməkdə aciz qalıblar.

Vaqif ziyadə zövqü səfa əhli olduğu üçün gözəl mədhində xeyli mərğub və nazik şerlər yazmışdır ki, onların cümləsi qəlbdən nəşət edən hissiyyatdır ki, oxuyanlara dəxi sirayət edib, onları şövqü həvəsə gətirir. Molla Pənah artıq fəsih və şirinzəban və hazırcavab bir vücud imiş ki, hər qisim mətləbi öz məqamında, münasibi-hal söylər imiş. Onun həməsri aşıq Əli Qaracadaği Kəlibəri Molla Pənahı bu gunə tərif edibdir:

Bu gövhər sözlərin, ey alicənab,
Tamam aşiqlərin səminə gəlmiş.
Fəsahətdə, bəlağətdə sənin tək
İnanma ki, ruyi-zəminə gəlmiş.

Bu əsrdə şairlərin xanisən,
Müdərrisə bərabərsən yəni sən,
Elmin mədənisən, gövhər kanisən,
Eşidənlər sözün dəminə gəlmiş.

Aşiq oldum bir qaməti-rənayə,
Onu sevdim, canım düşdü bəlayə,
Vallah, billah, sən düşdüyün sövdayə,
Artıq mən fəqirin sərinə gəlmiş.

Əli çəkər geçə-gündüz ahü zar,
Kəsildi müdara, getdi ixtiyar,
Vaqif olsun bu mənadən xəbərdar,
Mədinə kuyinə Səkinə gəlmiş.

Molla Pənahın əsli Qazax mahalından, bir rəvayətə görə Həsənsu kəndindən və qeyri bir rəvayətə görə Salahlı qəryəsindəndir. Axırıncı rəvayətin doğru olmağına bir para dəlillər mövcuddur. Belə ki, Molla Pənahın nəslindən indi də Slahlı qəryəsində vardır ki, &quot;Mehdioğlu&quot; ləqəbi ilə məşhurdurlar. Çünki Molla Pənahın babası Mehdioğlu adlanırdı və onlar Sarıqamış adlanan yerdə olurdular. Sarıqamış keçmişdə Salahlı qəryəsinin səfalı bir hissəsi idi. Məlum ola ki, Salahlı qəryəsi Molla Pənahın əsrində özgə bir məkanda idi. Onun mövqeyi Kür çayının sağ tərəfi idi və özü də çaya çox yavuq idi. Müruri-əyyam ilə yaz fəslində məzkur çay daşdıqca Salahlı kəndini basıb və qumsal yerləri yuyub və orada olan dam-daşları uçurub tələf edib. Ona binaən Salahlı əhalisi əvvəlki yurdlarını tərk edib kənara açıqlığına çıxıblar və bu halda basəfa yerdə özləri üçün gözəl təmirat tikdirib orada olurlar.

Molla Pənahın Salahlı qəryəsindən olmağına öz yazdığı şerlər dəxi şəhadət verir. İbrahim xan bir vaxtı Tiblisə səfər edəndə Molla Pənahı dəxi özü ilə aparıb və əsnayi-rahda Molla Pənah xandan izn alıb, öz vətənini və qohum-əqrəbasını ziyarət etmək üçün gəlibdir. Və lakin burada bir neçə gün iqamət etdikdən sonra öz əhlü əyalının müfariqətinə tab gətirməyib, münasibi-hal bu fərdləri deyibdir:

Vətən xoşdur, deyə, Vaqif, məni çəkdin Salahlıya;
Nədir onda səlahın kim, çü yari-canfəza yoxdur.
Əzəl başdan şəkərləblər olurdu Sarıqamışda,
Gəlib sordum sorağın, şimdi onlardan səda yoxdur.

Hicrətin 1172-ci ilində--ki, tarixi-məsihiyyənin 1759-cu sənəsinə mütabiqdir,--Gürcüstan padşahı İrakli xanın vaxtında və Qazax mahalının vəkili Pənah ağanın zamanında bir para şuriş və inqilabın vüquuna görə Qazax mahalından bir neçə elat Gürcüstan hökumətinin zülm və təəddisindən təngə gəlib, Qarabağ vilayətinə köçüb gediblər. Məzkur elat bunlardır: Qaraçarlı, Cinli, Salahlı, Dəmirçihəsənli, Qızılhacılı, Qaraqoyunlu, Alpaut, Səfikürd, Boyəhmədli, Kəngərli, Xəlfəli və qeyriləri. Bu köçmək elat içində &quot;eldöndü&quot; adlanır. Məzkur elatın təmamisi köçməyib, onlardan bəzi oymaqlar öz vətənlərində qalmağı qürbət vilayətə köçməyə tərcih ediblər.

Molla Pənah dəxi öz obası ilə müttəfiq Qarabağa hicrət edib Cavanşir mahalında sakin olur. Məlum ola Qazaxdan köçən obaların çoxusu Cavanşir mahalında Tərtərbasarı özləri üçün məhəlli-iqamət intixab ediblər. Molla Pənah bir neçə vaxt təzə vətənində qalıb, oradan Şuşa şəhərinə azim olur. Əvvəl vaxtlarda Molla Pənahın məaşı çox təng keçirmiş. Bu barədə həzl təriqi ilə münasibi-hal bu şerləri yazıbdır ki, onun pərişan halını və şikəstə xatirini eyni ilə bəyan edir:

Bayram oldu, heç bilmirəm neyləyim.
Bizim evdə dolu çuval da yoxdur.
Dügiylə yağ hamı çoxdan tükənmiş,
Ət heç ələ düşməz, motal da yoxdur.

Allaha bizmişik naşükür bəndə,
Bir söz desəm, dəxi qoymazlar kəndə,
Xalq batıbdır noğla, şəkərə, qəndə,
Bizim evdə axta zoğal da yoxdur.

Bizim bu dünyada nə malımız var,
Nə də evdə sahibcəmalımız var,
Vaqif, öyünmə ki, kamalımız var.
Allaha şükür ki, kamal da yoxdur.

Molla Pənah ziyadə maddəli, elmli və zirək bir adam olduğuna görə, əlbəttə, həmişə zillət və üsrət ilə güzəran etməyәcək idi. Onun ağır günləri və kasıblığı tezlik ilə xeyrə və xoş günə mübəddəl oldu. Qala şəhərinə varid olandan sonra Molla Pənah, bəzi rəvayətə görə, indiki Saatlı məhəlləsində təlimi-ətfal üçün bir məktəb açır. Şuşa şəhərində əvvəl güşad olan Molla Pənahın məktəbi olubdur. Burada Molla Pənah uşaqlara dərs deməyə məşğul olub, yavaş-yavaş təzə bina olunmuş şəhərdə özünə dost və aşina cəm eləyir. Öz fitrət və qabiliyyəti sayəsində az vaxtda şöhrət və hörmət kəsb edib, Qarabağın əyan və əşrafı arasında mötəbər və ləyaqətli adamlardan birisi hesab olunur.

İbrahim xanın müqərrəblərindən bir nəfəri onun yaxın dostu imiş və xanın sarayında olan əhvalatdan hər dəm Molla Pənaha söylərmiş. Molla Pənah artıq həvəs və diqqətlə haman əhvalata və xandan sadir olan hökm və əmrlərə qulaq asarmış. Bir dəfə xanın bir şikayətçiyə etdiyi ziyadə biməzmun və gülünc binagüzarlığını Molla Pənah eşidib, öz xəyalından keçirir ki, mən tezlik ilə gərəkdir xana müdəbbir və məsləhətçi olam. Və filhəqiqətə çox çəkmir ki, Molla Pənahın tərif və tövsifi xanın qulağına çatıb, onu hüzuruna dəvət eləyir və xan mollanın elmü kəmalına və adabü əxlaqına diqqət yetirəndən sonra onu bəyənib, eşikağası mənsəbini ona verir və sonralardan Molla Pənahın kəmalının dərəcəsini və sahibi-əqlü tədbir olmasını anlayıb, onu özünə əvvəlinci müdəbbir eləyir. Belə ki, xanın cəmi işlərinə dəxlü təsərrüfü olur.

Molla Pənahın Qarabağa--İbrahim xanın qapısına düşməyinə özgə bir rəvayət də budur ki, Molla Pənah Daşsalahlıda məşhur Şəfi əfəndidən elm təhsil edir imiş. Daşsalahlıda molladan bir xəta üz verməyə görə, orada artıq qala bilməyib gedir yaylağa. Çün o vaxtı yay mövsümü imiş. Şəfi əfəndi Molla Pənahın dağa getməyindən xəbərdar olub izhari-təəssüf edir ki, heyfa ki, Molla Pənah elmini tamam eləmədi və öz arvadına deyir ki, son axırda eşidərsən ki, Molla Pənah böyük bir şəxs olacaqdır. Çünki o, çox zirək, maddəli və cövhərli adamdır.

El dağdan enəndə Molla Pənah vətəninə qayıtmayıb, Gəncə tərəfə azim olur və orada Şah Abbas məscidinin canibindəki hüceyrələrin birisində özünə sığınacaq tapıb yenə başlayır təhsili-elmə məşğul olmağı. Bu heyndə Qazax mahalından bir qarının oğlu Cavad xanın əmri ilə Gəncədə dustaq imiş. Arvad məscidə gəlir ki, xana ərizə yazdırıb versin, taki xan onun oğlunu azad eləsin.

Molla Pənah qarının ərizəsini yazıb verir və ona bərk tapşırır ki, xan soruşsa, deməsin ki, ərizəni kim yazıbdır.

Qarının ərizəsi Cavad xana ziyadə xoş gəlir və ondan soruşur ki, bunu kim yazıbdır. Qarı əavəlcə cavab vermir. Amma xan təkid edəndən sonra Molla Pənahı nişan verir. Xan Molla Pənahı hüzuruna çağırıb, ondan soruşur ki, bu ərizəni sənmi yazıbsan? Molla cavab verir ki, bəli, mən yazmışam. Xan ona tapşırır ki, bundan sonra mənə hər nə ərizə yazılsa, tamamını sən yaz və hər birinə bir qızıl qələmhaqqı al və Molla Pənah bu sayaq edirmiş. Bir neçə vaxtdan sonra İbrahim xan Gəncəyə Cavad xanın mülaqatına gəlibmiş. Burada İbrahim xan Cavad xandan bir qabil mirzə təmənna edir. Cavad xan Molla Pənahın elm və məharətini ona tərif edib, öz qonağına mirzə verir və ona tapşırır ki, oradan mərhəmət nəzərini kəsməsin. İbrahim xan xoşhallıq ilə onu qəbul edib, özü ilə Qarabağa aparır, orada onu özünə ən müqərrəb şəxslərdən birisi edir.

Amma bizim anladığımıza görə, əvvəlki rəvayət gərəkdir artıq səhih olsun və Əhməd bəy Cavanşir dəxi Molla Pənahın barəsində rus dilində yazdığı bir fəqərə ona şəhadət verir ki, Molla Pənah öz elatı ilə XVIII əsrin əvaxirində Qazax mahalından köçüb Qarabağa gəlmişdi. Əvvəl dəfələrdə Mollanın artıq üsrət ilə güzəran etməyini Əhməd bəy də təsdiq edib, sonralardan onun öz elm və mərifəti səbəbindən xana müqərrəb olmasını göstərir.

1209-cu səneyi-hicriyyədə--ki, miladın 1795-ci ilinə mütabiqdir,--Ağa Məhəmməd şah əsakiri-əzim və ləşkəri-kəsir götürüb, Qarabağı və Tiflisi və İrəvan və Gəncə və Talış vilayətlərini təsxir etmək üçün röyəti-əzimət əfraştə edib Azərbaycana varid oldu. Onun məşhur sərkərdəsi şahsevən Əliqulu xanı bir para sair xanlar ilə İrəvan qalasını təsxir etmək üçün təyinü müqərər buyurub, özü dəxi İran qoşunun tamamən götürüb, cəmiyyəti-firavan və əsakiri-bipayan ilə Şuşa qalasın təsxir etməyə və İbrahim xana tənbeh etməyə Arazdan keçib, Qarabağa varid oldu və qalanın on iki mənzilliyində ordusu ilə düşüb aramyab oldu. Məlum ola ki, ol vaxtda Tiflis valisi İrakli xan və İrəvan hakimi Məhəmməd xan və Talış hakimi Mirmustafa xan İbrahim xan ilə and içib sözbir olmuşdular ki, heç vaxt Ağa Məhəmməd şahın itaətini qəbul etməyib bir-birilə müttəfiq və həmrəy olsunlar. Bu əhdə görə, Qarabağın elat camaatından xan bir parasına izn vermişdi bəziləri Tiflis səmtinə və bəziləri İrəvan səmtinə getmişdilər və baqi elatın ki, əksəri dəftərdə və siyahidə qoşun cümləsindən idilər, Qarabağın dağlarında və qalanın içində sakin olub, çox süvarə və piyadə böyük və kiçik toplar ilə amadeyi-cəng olub, qaladarlıq əsbabına məşğul var idilər. Otuz üç gün Ağa Məhəmməd şah qalanın həvalisində əyləndi və o qədər sipahi-əzim ilə qadir ola bilmədi ki, qalanın üç-dörd verstliyində olan Şuşa çayının kənarına yavuqlaşa bilsinlər.

Qarabağın atlı və piyada qoşunu, elat və dehat əhlləri və mahali-Dizaq və Vərəndə və Xaçın məlikləri dərələrdə, meşələrdə və güzərgahlarda qarət və təsəllüt əllərin qızılbaş qoşununa açıb, hər gün onlara zərərlər yetirib və kəsiblər gətirib müzahim olurdular. Mərhum Mirzə Cəmal vəzir Qarabaği yazır ki, &quot;ol vaxtda mən həm özüm İbrahim xanın hüzurunda idim və hər gün sadir olan vaqeatı, vəqaye və əhvalatı görürdüm və Qarabağ əhli--müsəlman və erməni külli qoşun ilə xanın hüzurunda cəngə amadə durmuşdular. Bir gün Ağa Məhəmməd şah xanı qorxutmaq və xövfə salmaq üçün bu fərdi münasibi-məqam bilib, divani-qəsaidi-Seyid Məhəmməd Şirazı təxəllüsdən İbrahim xana yazıb göndərdi:

Ze məncənəqe-fələk sənge-fetne mibarəd,
To əbləhane gerefti miyane-Şişe qərar. [1]

[1] Tərcüməsi:
Fələyin mançanağından fitnə daşı yağır,
Sən əbləhcəsinə Şişə içərisində qərar tutmusan.

Bu kağız xana yetişən kimi verdi öz nədimi-həzrəti və müşiri-məmləkəti Axund Molla Pənah &quot;Vaqif&quot; təxəllüsə. Axund mütaliə edib, filfovr haman məktubun dalına bu fərdi özü inşa edib xana verdi və o da geri yollandı. Haman fərd budur:

Gər negəhdare-mən anəst ke mən midanəm,
Şişera dər bəğəle-səng negəh midarəd. [2]

[2] Tərcüməsi:
Əgər məni qoruyan mənim bildiyimdirsə,
O, şüşəni daşın ağuşunda qoruyar.

Elə ki, Ağa Məhəmməd şah bu kəlamı oxudu, atəşi-qəzəbi cuşa gəlib, əmr elədi ki, qalanı gülləbaran edib, saiqəbar və atəşkirdar toplara od qoysunlar. Amma nə xan və nə onun əyanü ənsarı və dilavər qoşun sərkərdələri əsla qorxmayıb, bu gunə təhdidatı nəzərə almadılar və gecə-gündüzlər Qarabağın atlı və piyada qoşunu fövc-fövc yolları kəsib, Ağa Məhəmməd şahın ordusuna gələn azuqə karvanını və ordudan kənara çıxan qoşun əhlini və ulağını tutub öldürüb, əsir və qarət edib, xanın hüzuruna gətirirdilər. Neçə dəfə Ağa Məhəmməd şah öz külli qoşunu ilə hücum etdi ki, qalanı təsxir eləsin, amma İbrahim xanın rəşid və qoçaq süvarə və piyadə əsakiri və dilir olan sərkərdələri onun müqabilinə çıxıb, mərdanə dava edib, onu məyus və məğlub geri qaytardılar. Axırda Ağa Məhəmməd şahın əli puça çıxıb, Gürcüstan səmtinə üz qoydu. Çiləbörd mahalının məliki Məlik Cünun və Gəncə xanı Cavad xan Ağa Məhəmməd şahı Qarabağdan salamat çıxarıb, Tiflis səmtinə vali üstünə aparmağa bələdlik və dəlillik etdilər. Ağa Məhəmməd şah Tiflis şəhərini fəth və qarət edəndən sonra Muğan səhrasına qayıtdı, bu qəsd ilə ki, qış fəslini orada keçirib, baharda yenə Şuşa qalasının üstə gəlsin. Amma qışın axırlarında şaha İrandan xəbər gəldi ki, Şiraz və Kirman vilayətlərində inqilab düşübdür. Lütfəli xan Zənd şaha yağı olub, ol vilayətlərə təsəllüt tapıbdır. Bu xəbəri eşitcək Ağa Məhəmməd şah Qala üstə gəlməyi mövquf edib, İran səmtinə mütəvəcceh oldu.

Bu halda Rusiya sərdarı general Zubov Yekaterinanın əmri ilə Gürcüstan padşahı İraklinin istimdadına Dərbənd şəhərinə yetişdi və Qalanı müsəxxər qılıb, Səlyana gəldi və oradan Şamaxı həvalisinin qürbündə ordusu ilə bir gözəl səhrada əyləşdi. İbrahim xan öz oğlu Əbülfət xanı Qarabağın neçə şayistə bəyzadələri ilə cins atlar və mərğub töhfə və hədiyyələr ilə Zubovun hüzuruna göndərib, kəmali-riza və rəğbət ilə öz xahişilə Rusiya dövlətinə dil verib, izhari-itaət qıldı. Və xülusi-təmam ilə bir ərizə Molla Pənaha yazdırıb, imperatoriçə Yekaterinaya göndərdi.

General Zubov Əbülfət xana və onunla gedən bəyzadələrə və sair elçilərə artıq hörmət və izzət göstərib, xanın ərizəsini mərsul olunmuş mötəmid ilə öz eşikağasına qoşub, Rusiya imperatoriçəsinin qulluğuna göndərdi və İbrahim xana yaxşı və ləyaqətli tövfələr göndərdi və onların cümləsindən mürəssə cəvahirli əsa xanın müşiri Molla Pənah Vaqifə tərsil elədi.

Hicrətin 1212-ci sənəsində--ki, tarixi-məsihiyyənin 1797-ci ilinə mütabiqdir,--Ağa Məhəmməd şah ikinci dəfə, bahar mövsümü olanda sipahi-besyar və əsakiri-bişümar ilə Qarabağa, Şuşa qalasının üstə gəlməyə azim oldu və İbrahim xanın rus imperatoruna itaət göstərməyini eşitmişdi. Ona görə xana onun ədavət və küdurəti həddən ziyadə idi. Çün o vaxtı Qarabağ vilayətinə afəti-səmavi və ərzi üz vermişdi və böyük aclıq və qəhətlik hüsula gəlmişdi və necə ki, bu aclığın barəsində Qarabağın məşhur müvərrixi Mirzə Cəmal yazır: &quot;Buğdanın bir çetverti (yəni səkkiz pudu) yüz manata, arpa və darının çetverti altmış manata çətinlik ilə tapılırdı və xalq at, eşşək və qatır əti yeyirdilər. Onların, əlbəttə, dava və döyüş etməyə qüvvət və tavanaları yox idi və hərə bir tərəfə dağılmışdı. Çox adamlar aclıqdan həlak olurdular. İbrahim xan gördü ki, Ağa Məhəmməd şahın hücum və hərəkətinə müqabilə etmək qeyri mümkündür, ona görə labüd öz evini və ətfal-əyalını və cannisar olan mülazimlərini və bir para məruf və xəvassları özü ilə götürüb. Dağıstanın Car və Tala vilayətinə azim oldu və orada Bələkanda Ümmə xanın evində sakin oldu. Və bu tərəfdən Ağa Məhəmməd şah davasız və şavasız Qala şəhərinə varid olub, İbrahim xanın böyük oğlu general-mayor Məhəmməd Həsən ağanın imarətində əyləşdi və bu heyndə çox adamları qətlə yetirdib, Molla Pənahı zindana saldırdı. Bu qəsd ilə ki, onun haqqında böyük siyasət eləsin, çünki onun İbrahim xana müqərrəb olmağını eşitmişdi və qədimdən onunla əlavəti var idi&quot;.

Mirzə Cəmal qalabəyi öz tarixində Molla Pənahın ölmək əhvalatını bu sayaq yazır: &quot;Molla Pənah bir sahibi-kəmal və müdəbbir, təcrübəkar və xoşgöftar bir adam idi və özü dəxi İbrahim xanın vəziri və çox mötəmidi idi ki, ümuri-hökumətdə [İbrahim xan] Molla Pənah axundun tədbiri və müşavirəsi ilə rəftar edərdi və xan dəxi qəlbən ona inanıb, etimad etmişdi. Belə ki, övladından artıq onun xatirini mənzur tutardı və ona çox hörmətlər edib, ixtiyari-külli vermişdi. Xan Dağıstana və Car-Bələkana gedən vaxtda Molla Pənah, bir rəvayətlə muğanlı Cəmil ağanın ittifaqı ilə--ki, Təklə Muğanlı həm əslən qədim Qazax elindəndirlər,--ikisi Tiflis canibinə getmişdilər və oradan Qarabağa müavidət edən zamanda və yainki bir rəvayətə görə, Ağa Məhəmməd şahın qorxusundan Qarabağdan qaçıb, xanın dalısınca o tərəfə əzm etdiyi halda Gəncə dağlarının həvalisində Gəncə hakimi Cavad xan onu özünə ümdə və böyük sovqat bilib, tutub öz ittifaqı ilə Ağa Məhəmməd şahın hüzuruna gətirmişdi. Çünki şah onun qətlinə şövqmənd idi. Elə ki, Molla Pənahı dəstgir edib Ağa Məhəmməd şahın hüzuruna gətirdilər, axşam olmağına görə, şah buyurdu ki, onu möhkəm saxlasınlar ki, sübh açılanda onu əzim siyasətlə qətlə yetirəcәyəm. Əzqəza iş belə gətirdi ki, haman gecə şahın özü qətlə yetişdi və Molla Pənah salamat qaldı.

Çün Molla Pənahı qürüba bir və ya iki saat qalmış əlibağlı Məhəmməd Həsən ağanın imarətinin qapısına gətirdilər ki, şah orada mənzil etmişdi, Məhəmməd Hüseyn xan Qacar sərkeşbaşı--ki, şaha çox müqərrəblərdən idi,--axundu qapıda əlibağlı görüb, soruşdu ki, bu kimdir? Cavabında dedilər: &quot;Bu haman Molla Pənahdır ki, eşidibsiniz&quot;. Və haman dəm ağzını föhş və latayilata açıb, Molla Pənaha çox yaman föhşlər və itab-xitablər elədi. Axundi-biçarə ərz elədi ki, ey xani-əzimüş-şən, siz böyük şəxssiniz və padşahi-İranın mötəmidi və müqərrəbi-hüzurusunuz, layiq deyil ki, siz dəstgir və günahkar və müqəyyəd və giriftar və biçarə dərmandələrə yaman kəlmələr və föhşü hədyan sözlər buyurasınız. Sizin rütbə və məratibinizə şayistə budur ki, ətvar və əxlaqi-həsənə və köftar və rəftari-nəcibanə sizdən zühur eləsin və bu günə dərmandə, əsir və xayif olan acizlərə siz gərək dildarlıq verib, əltaf və mərhəmət və əfvü ətayə ümidvar qılasınız, nəinki şahın qəzəbindən müqəddəm siz qəzəbnak olub, dilazarlıq edəsiniz. Məhəmməd Hüseyn xan bu gunə əlamatdan əsla mütəəssir olmayıb yenə föhş və hədyanını ziyadələndirdi. Molla Pənah &quot;hər ke dəst əz can beşuyəd, hər çe dər del darəd bequyəd&quot; [3].

[3] Tərcüməsi:
Canindan əl çəkən adam ürəyində nə varsa, deyər.

məzmununca dəxi tab gətirməyib, haman biədəb xanın cavabını ziyadə föhşkarlıq və dürüştgöftarlıq ilə verib dedi: &quot;Ey xani-nanəcib, qəzayi-sübhanı və dövri-zamanı və müqəddimeyi-fərdanı sən nə bilirsən? Bəlkə sabah şah mənə ənam və xələt də verib xoşhal və azad edəcәkdir və ya fələki-kəcrəftar və təqdiri-pərvərdigar bir qeyri təriq ilə yol gedəcәkdir?! Şəbabestonəst, ta çe zayəd səhər [4].

[4] Tərcüməsi:
Geçə hamilədir, görək gündüz nə doğacaq.

Əgər dustağəm--dustaği-şahəm. Sən nəçisən ki, mənə bir zərrəcə asib yetirəsən. Haman bu gunə göftar və rəftar sənin məhz nanəcib və naqabilliyinə nişanədir. Haqq taala kərim və rəhimdir. Türklər məsəlidir: &quot;Mıxı mismar eləyən xaliq var&quot;. Belə rəvayət olunur ki, haman gecə ki, Molla Pənah dustaqxanada məhbus idi və sabahı günü gərək ona tənbeh və bazxast oluna idi, Ağa Məhəmməd şahı iki nəfər pişxidmətləri--Səfərəli bəy və Abbas bəy qətlə yetirdilər. Molla Pənah sabaha kimi yatmayıb, başladı. Ağa Məhəmməd şahın dünyada neçə müddət ömür sürməyini və nə vaxtı fövt etməyini hesablayıb cüstücu etməyə. Buna görə rəml atıb, qism-qism sıfırlar yazıb, onları sağdan sola və soldan sağa keçirib, çox diqqətlə hesaba baxanda ona yəqin oldu ki, şah gərəkdir haman gecə qətl olunub, bir də sübh tüluunu və günün şəfəqini görməyə onun macalı olmasın. Ürəyi təskinlik tapıb, zindanböyüyündən soruşdu ki, şəhərdə təzə bir əhval və şuriş yoxdur ki? O, cavab verdi ki, bir şey bilmir. Molla Pənahın gözünə yuxu getməyib, sübh tezdən yenə zindanbandan istifsar etdi ki, şəhərdə nə xəbər var? Şuriş və inqilab asarı müşahidə olunmur ki? Zindanböyüyü bu səfər də Molla Pənahın ürəyini sakit edə bilməyib, cavab verdi ki, o, bir xəbər eşitməyibdir. Amma çox çəkmədi ki, Ağa Məhəmməd şahın qətlə yetişmək xəbəri şəhərə dağıldı. Böyük şuriş və qovğa əmələ gəldi. Qızılbaş xanlarının hər birisi sərasimə və pərişan öz təvabeləri ilə əllərinə gələni götürüb, fövc-fövc yola düşüb qaçmağa şüru elədilər və şəhər xalqının bəziləri şah olan imarətə tökülüb, qarət etməyə başladılar. Ağa Məhəmməd şahın başını--ki, bədənindən cüda etmişdilər,--bihörmət edib, təpiklər altına salmışdılar. Tamami dustaqxana əhlini azad etdilər. Molla Pənah dəxi səlamət zindandan çıxdı; &quot;mıxı mismar eləyən tanrı&quot; onun dadına yetişdi və çoxlarını Ağa Məhəmməd şahın qəzəbindən xilas elədi.

Şahın bu sayaq məqtul olmağı Molla Pənaha ziyadə təsir edib, aşağıdakı əşarı Molla Vəli &quot;Vidadi&quot; təxəllüsə--ki, o da əhli-təb və onunla birelli idi,--yazıb göndərdi:

Ey Vidadi, gərdişi-dövrani-gəcrəftarə bax!
Ruzigarə qıl tamaşa, karə bax, kirdarə bax!

Əhli-zülmü necə bərbad eylədi bir ləhzədə,
Hökmü adil padşahi-qadirü qəhharə bax!

Sübh söndü şəb ki, xəlqə qiblə idi bir çıraq,
Gecəki iqbalı gör, gündüzdəki idbara bax!

Taci-zərdən ta ki, ayrıldı dimağı-pürqürur,
Payimal oldu təpiklərdə səri-sərdarə bax!

Mən fəqirə əmr qılmışdı siyasət etməyə,
Qurtaran məzlumu zalimdən o dəm qəffarə bax!

İbrət et Ağa Məhəmməd şahdan, ey kəmtər gəda,
Ta həyatın var ikən nə şahə, nə xunkarə bax!

Baş götür bu əhli-dünyadan ayaq tutduqca qaç,
Nə qıza, nə oğula, nə aşina, nə yarə bax!

Vaqifa, göz yum, cahanın baxma xubü ziştinə,
Üz çevir ali-əbayə, Əhmədi-Muxtarə bax!

Ağa Məhəmməd şahın bu gunə hökmi-adili-padşahi-qadirü qəhharın qəzəbinə giriftar olub, qəflətən ölməyi barəsində Mirzə Cəmal Qalabəyi öz tarixində bu şeri yazıbdır:

Ari, bu növ adət edibdir bu ruzigar,
Hərgiz cəlalü şövkətinə yoxdur etibar.

Nakam, həsrət ilə gələnlər gedib tamam,
Sultanü xan, mirü gəda, şahü şəhriyar.

Dilşad olmağa hanı fürsət zəmanədə,
Beş gün murad ilə keçə, haşa, bu kəcmədar.

Hərçənd Molla Pənah Ağa Məhəmməd şahın əlindən xilas oldu, amma Məhəmməd bəyin əlində giriftar və məqtul oldu. Məhəmməd bəy dəxi İbrahim xanın qardaşı Mehrəli bəyin oğlu idi ki, rəşadət və şücaətdə məşhur bir xoşsurət və hünərmənd cavan idi ki, hamı xəlayiq onu sayıb hörmət edərdilər. Ağa Məhəmməd şah məqtul olandan sonra Məhəmməd bəy onun tamami nəqdi-cinsinə sahib və mütəsərrif olub və Qarabağ əhlini başına cəm edib, bir neçə müddət, İbrahim xan Bələkandən müraciət edənə kimi, hökmranlıq elədi. Məhəmməd bəyin Molla Pənahı öldürtməyinə bir neçə səbəblər göstərirlər. Əzancümlə birisi budur ki, Molla Pənah İbrahim xanın yanında sahibi-ixtiyar və müdəbbiri-kar bir şəxs idi. Ol vaxt Məhəmməd bəy ona çox hörmət edərdi ki, onun vəsatəti və tədbiratı səbəbinə İbrahim xana yaxın ola və bir para mətləbləri və muradı var idi, xahiş edirdi ki, Mollanın tədbiri ilə xandan o mətləblər hasil ola. Amma Məhəmməd bəyin düşməni çox idi. Tamam əmizadələri və İbrahim xanın əqrəbaları və müqərrəbləri ona hasid və müanid idilər və mane olardılar ki, məbadə xan Məhəmməd bəyi özünə müqərrəb edə və həmə vəqt onun pisliyini xana söylərdilər və Məhəmməd bəy bu barədə Molla Pənahdan bədgüman olmuşdu.

Bir səbəb dəxi bunu göstərirlər ki, Molla Pənahın Qızxanım adında bir cəmilə övrəti var idi ki, Məhəmməd bəy onun hüsnü camalının tərifini eşidib, ona məhəbbət və əlaqə bağlamışdı. Övrət cahilə və cavan, axund qoca və piran idi və bundan əlavə Məhəmməd bəyin rəşadət və şücaəti, xoşəndam və kamalü fərasəti və padşah xəzinəsi əlində olmağı övrəti dəxi də ziyadə əlaqələndirmişdi və o, Məhəmməd bəyə demişdi ki, nə qədər ki, Molla Pənah hali-həyatdadır, mən şərən sənə gedə bilmərəm və bu səbəbə Məhəmməd bəy Molla Pənahın qətlinə həris idi və bir səbəb də bu idi ki, bir para bədxahlar özlərinin səlahı üçün Məhəmməd bəyi təhrik etmişdilər ki, Molla Pənahı öldürtsün, ta ki, onlar Məhəmməd bəyin hüzurunda sahibi-kar və nəfbərdar olsunlar. Qərəz, hər hal ilə olmuş isə də, yəqini budur ki, Məhəmməd bəyin əmrilə Molla Pənahı oğlu Əliağa ilə və bir qövlə görə, Qasım bəy ilə Cıdır düzü adlanan yerdə--ki, Şuşa şəhərinin günçıxan səmtində bir səfalı yerdir,--həlakətə yetiriblər.

Belə rəvayət olunur ki, çün Molla Pənahı oğlu Əliağa ilə qətlgaha gözübağlı aparırdılar və qətlgah Xəzinə qayası hesab olunurdu--ki, ziyadə dəhşətli, uca və sıldırım bir qayadır ki, oradan müqəssirləri xanın hökmü ilə atarlarmış,--əsnayi-rahda Molla Pənah onu qətlgaha apardıqların anlayıb, getməyə taqəti olmayır və bilaixtiyar yerə yıxılıb təvəqqe edir ki, əvvəlcə onu qətlə yetirsinlər ki, oğlunun ölməyini görməsin. Burada onların hər ikisini qətlə yetirirlər. Haman yerdə Mollanı dəfn edib, qəbrinin üstə günbəz tikdiriblər ki, &quot;Molla Pənah günbəzi&quot; adı ilə məşhurdur. Amma bu halda haman günbəz uçub dağılıbdır. Onu təzələyib qaydaya salmaq Qarabağ şüəra və üdəbasının mühüm vəzifələrindən hesab olunur. Molla Pənah qətl olunubdur haman salda ki, Ağa Məhəmməd şahın məqtul olunması vaqe olubdur, 1212-ci tarixi-hicriyyədə ki, miladın 1797-ci ilinə mütabiqdir. Qətlə yetişən zaman təxminən həştad sinnində imiş.

Molla Pənah Vaqifin asarü əşarına gəldikdə kəmali-təəssüflə bunu deyə bilərik ki, onlar əlan nüdrətən tapılmaqdadırlar və Azərbaycan türklərinin çoxusu onlardan bixəbərdirlər.

Hicrətin 1244-cü sənəsində--ki, miladın 1828-ci sənəsinə mütabiqdir,--Mirzə Yusif Qarabaği məşhur Mirzəcan bəy Mədədovun ilhah və təvəqqeyinə görə, bir məcmuə tərtib elədi. Haman kitabça &quot;Məcmueyi-Vaqif&quot; adlanıbdır ki, onun dibaçəsində müxtəsərən Vaqifin tərcümeyi-əhvalı zikr olunub və onun əşarından və kəlamından ümdələri əvvəl müəmmərim və müxəmməsat və ondan sonra qəzəliyyat və mürəbbat yazılıbdır. Haman məcmuə 1272 (1856)-ci sənədə Teymurxanşurada təb olunubdur ki, indi çox çətinlik ilə tapılır. Və bundan əlavə bir məcmuə dəxi Adolf Berjenin səy və himməti ilə tərtib olunub, 1867-ci sənədə Leypsiq şəhərində çap olunubdur. Əgərçi bu məcmuə &quot;Azərbaycan şüərasının asarı və əşarı&quot; adlanır, amma ona ancaq Molla Pənah Vaqifin, Qasım bəy Zakirin və bir para Qarabağ şairlərinin kəlamı daxil olubdur. Belə ki, &quot;Qarabağ şüərasının asarı&quot; təsmiyə olunsaydı, dəxi də haqq və savab olardı və cənab Berjenin məcmuəsini tərtib edən Zaqafqaz müftisi Hüseyn əfəndi Qaibov olubdur ki, ol cənabın şer və ədəbiyyata artıq meylü həvəsi var idi. Bu məcmuə dəxi əlan çox az tapılır.

Bundan əlavə Molla Pənah Vaqifin divani-əşarı sabiqdə &quot;Təzə həyat&quot; ruznaməsinin və bəd &quot;Sədayi-həqq&quot;in müdiri mərhum Haşım bəy Vəzirovun səy və ehtimamı ilə 1326-cı sənədə--ki, tarixi-məsihiyyənin 1908-ci ilinə mütabiqdir,--Badkubədə çap olunub, &quot;Təzə həyat&quot;ın müştərilərinə hədiyyə olaraq paylanıbdır.

Müştəri olmayanlar üçün nüsxəsi bir manatdan satılmaqdadır.

Vaqifin əşari-nəfisəsi Vəzirov cənabları tərtib qıldığı məcmuədə bu qərar üzrə mətbudur: müşşərat, tərcibənd, müəşşərati-müstəzad, müxəmməsat, müxəmməsati-müstəzad, qəzəliyyat və mürəbbeat. Məcmuənin başında Haşım bəy Vəzirov Molla Pənahın tərcümeyi-halına dair bir para məlumat veribdir. Və lakin bu məcmuəyə yenə də Molla Pənah Vaqifin bəzi əşar və kəlamları daxil olmayıbdır. Hər halda Haşım bəyin bu zəhməti şayani-təhsin və təbrik bir əsərdir ki, onda məşhur şairimizin asarı cəm olubdur.

Eşitdiyimizə görə, bu kitab satılıb qurtarıbdır. Onun ikinci dəfə təb və ucuz qiymətə intişar olunması məmuldur.

Vaqifin əşar və kəlamından bir neçəsini nümunə üçün burada yazmaqdan irəli bu müqəddiməni zikr eləməyi lazım bildik. Molla Pənah milli şair olduğuna binaən, onun şer və qəzəlliyatı bizim Azərbaycan türklərinə ziyadə xoş gəlir və hər nə onun qələmindən zühura gəlibsə, xah müxəmməsat və xah mürəbbeat və xah qəzəliyyat, tamamisi ürəkdən və həqiqi həyatdan nəşət edən əsərlərdir ki, yuxarıda zikr olundu. Bu qisim əsərlərdən masəva Molla Pənahın bir çox əşar və ədəbiyyatı dəxi vardır ki, onlarda öz müasirlərinin ayinü adatı, adabü əxlaqı və dolanmaları artıq məharət ilə rişteyi-nəzmə çəkilibdir. Belə ki, onlar gələcək nəsl üçün böyük bir yadigar məqamındadır. Hərgah Vaqif ilə Vidadinin bir-birinə yazdıqları kağızları möhtərəm oxucularımız mütaliə buyursalar, sözümüzü təsdiq edərlər. Nümunə üçün onlardan bir neçəsini burada göstəririk.

Molla Vəli &quot;Vidadi&quot; təxəllüs həzl və lətifə yolu ilə öz dostu Vaqifə yazır ki, Vaqif, sən nə tez sənəmlərdən usanıbsan ki, onların birini bir inəyə qiymət eləyirsən və bir az vaxt mürur edəndən sonra onların birini bir keçiyə satacaqsan və hətta müştəri naz eləsə, ona minnət də edəcәksən. Sonradan yazır ki, Vaqif, sənin &quot;ipin dolaşıbdır&quot;, düşübsən araya və səni qınamaq da rəva deyil, çünki zəmanə dəyişirilibdir--oğul ataya baxmaz, qız anaya. Möhlət ver bir övrət də mən alaram erkən, çatı toxunmaq üçün. Yəni sənin kimi mən də sənəmlərin qədrü qiymətini ucuz tutaram.

Vaqif dəxi lətifə sayağında Vidadinin cavabında xan qulluğunda olmağına dair bu şerləri yazır:

Ey Vidadi, yenə xan qulluğunda
Qaim olub, nə qiymət eylərsən?!
Yaman gözdən allah özü saxlasın,
İxlas ilə, kişi, xidmət eylərsən.

Belə dursan o qapıda qış və yaz,
Yetişərsən bir çörəyə sərəfraz,
Bu doğru yolunndan əyilsən bir az,
Yəqin bil ki, çox xəyanət eylərsən.

Bizim hərəmlərdir Quran oxuyan,
Üstündən-başından ənbər qoxuyan,
Onlar deyil örkən, çatı toxuyan,
Kimin işin kimə nisbət eylərsən?!

Dolu-dolu qocalıbsan babalıq,
İndi belə sal kürkünə yamalıq,
Pis övrətin peşəsidir cul, alıq,
Yaxşılara onu nisbət eylərsən?!

Qapıda uzadar uzun gəbəni,
Sayıq dur toyuğa yedirmə dəni,
Övrət döyə-döyə öldürür səni,
Nə belə yatırsan, qəflət eylərsən.

Sizdə ki, bir övrət qurar bir palaz,
Boşalıb, olanda əbrişi nasaz,
Çağırır, çaxdırır hər yerinə paz,
Günün qulağı ta oradan batır.

Xoş halına sənin, uzun dırnaqlı,
Baldırı çirməkli, yalın ayaqlı,
Yorğanı, yasdığı tozlu, torpaqlı
Həmdəm ilə hər dəm söhbət eylərsən.

Əllərin, üzlərin yuduqları yox,
Yaşlarında doğru dedikləri yox,
Hazır çobandılar, düdükləri yox,
Onlar ilə necə ülfət eylərsən?!

Günün qulağı ta oradan batar,
Mitilin bürünər çaşta dək yatar,
Öz evini tamam özgəyə satar,
Əgər yanın bir dəm xəlvət eylərsən.

Qəribə hal budur ki, yüz ildən bəri bizim tərəkəmə xalqının dolanacağı dəyişilməyibdir. Necə ki, Vaqifin əsrində onlar narahat və natəmiz və fəna bir halda güzəran edirdilər, indi də haman qərar üzrə məişət etməkdədirlər. Tərəkəmə övrətlərinin çoxusu əsla təmizlik bilməzlər. Necə ki, şair onları vəsf edir, uzun dırnaqlı, baldırı çirməkli, yalın ayaqlı, yorğanı, yasdığı tozlu-torpaqlı, həmin bizim tərəkəmə xalqının övrətləridir ki, əllərin, üzlərin həftədə bir dəfə yumazlar, başların daramazlar, danışmaq bilməzlər və örkən, çatı toxumaqdan qeyri bir şeyə qabiliyyətləri yoxdur. Həqiqətdə &quot;hazır çobandılar, düdükləri yox&quot;. Bunlardan əlavə, Vaqifin tərifi-çuxa, nimtənə, kürk, tüfəng və vəsfi-həmmam və mədhi-valiyi-Gürcüstan barəsində yazdığı müxəmməslər bəzilərə boş və biməzmun gəlir isə, həqiqətdə əhli-mərifət nəzərində gözəl əsərlərdir. Yüz sənə bundan irəli ata-babalarımızın dolanacağını, adabü əxlaqını, libas və təamlarını, arzu və təmənnalarını, fikir və xəyalatını və filcümlə, ol əsrin övza və dəstgahını Vaqif əleyhir-rəhmə--ki, sözün ustadi-bimisli hesab olunur,--gözəl əşar və kəlami-abdar ilə yazıb, gələcək nəsl üçün unudulmayan bir əlamət və yadigar qoymuşdur. Məsələn, Vaqif özü həm molla və şair isə də, vaxtın təqazasına görə onun meyl və könlü silah və əsləhəyə dəxi olub, igidlik iddiasına həm düşürmüş və məqami-zərurətdə özü yaraq götürüb davaya çıxarmış. Bu cəhətdən şairin Şirvan hakimi Məhəmmədhəsən xandan tüfəng arzu və təmanna etməyi gərək bizə əcib gəlməsin və tüfəngə onun nə qədər meylü şövqü olmağı şairin öz sözlərindən görünür:

Qıvrılır könlüm tüfəngdən dəm vuranda mar tək,
Od çıxar ağzından ol dud ilə çaxmaq bar tək,
Gülləsi əşkim əsər çeşmim şərarı nar tək,
Müşk, barut ətrilə həm türreyi-tərrar tək,
Etmədi mütləq dimağımı müəttər bir tüfəng.

Şairin tələb etdiyi tüfəng gərəkdir hər cəhətdən bieyb və mümtaz olsun, yoxsa o, hər bir sınıq-sökük tüfəng arzusunda deyil:

Hər kim istər kim, vücudi mərəkə ara gərək,
Kəndi zatından silahü əsləhə əla gərək,
Gülləsilə xuni-əda tökməyə sövda gərək,
Gər tüfəng olsa, bizə mümtazü bihəmta gərək,
Vaqifa, yoxsa, deyil məqbulumuz hər bir tüfəng.

Məhəmmədhəsən xan Şirvani Vaqifin xahiş və təmənnasını, əlbəttə, yerinə yetirib və özü gözəl bir şeri-müxəmməs yazıb tüfəng ilə ona irsal etmişdir və haman kağızda Vaqifin şer və kəlamına təhsin oxuyubdur:

Şerinə təhsin ki, yetməz hiç bir əşar ona,
Hər kimin var isə həddi, söyləsin göftar ona,
Kimsə ləb tərpətməsin kim, gəlməz istifsar ona,
Eybdir Müştaqdən bu sözləri izhar ona,
Tutmasın nəzm rəkakət, var isə kəmtər tüfəng.

Vaqifin gözəl əşarlarından birisi də Tiflisin tərifində yazdığı müxəmməsdir ki, onda Tiflis gözəllərin tərif edib, hamamlarda təbiətdən cari olan suları və Kür çayının suyunu vəsf qılıbdır, valinin mədhi ilə xətmi-kəlam edir. Haman müxəmməsdə Vaqif Tiflisi dünya şəhərlərinin cənnəti hesab eləyir ki, ona huri və pərinin cəmiyyəti yığılıbdır və hər bir qism nemət ilə haqq-taala o məkanı məmlüvv qılıbdır. Belə ki, şair baği-rizvanda dəxi Tiflisin gözəlləri kimi məhvəşləri təsəvvürə gətirə bilmir:

Baği-rizvanda əgər huriyü qılman çoxdur,
Bu gözəllər kimi məqbulü müzəyyən yoxdur.
Nəslbərnəsl gözəllik bulara buyruqdur,
Mən görənlər ki, mələkdən, pəridən artıqdur,
Hələ derlər ki, bulardan dəxi əlaları var.

Hamamların barəsində yazmışdır:

Yeddi həmmam, nə həmmam ki, sərmənzili-hur,
Həşt cənnət kimi hər guşəsi bir mətləi-nur,
Bir əcəb abi-rəvan gərm qılıb onda zühur,
Şükr təqdirinə, ey qadirü qəyyumü qəfur,
Lütfünün bəndələrə neməti-üzmaları var.

Mənbəi-cudü kərəmdən açılıb dürri-xoşab,
Basəfa hovza dəmadəm tökülür misli-gülab,
Görsə bir kərrə onu mən kimi bir xanəxərab,
Getməz ondan dəxi bir canibə manəndi-hübab,
Getsə də badə başı, mənzilü məvaları var.

Gürcüstan valisinin haqqında bu sayaq xeyir-dualar eləyir:

Vaqifa, səndə ki, yoxdur bilirəm zöhdü riya,
Şərti-ixlas gərək eyləyəsən şimdi əda,
Eylə bu valiyə, oğlanlarına xeyr-dua,
Saxlasın onları öz hifzi-pənahında xuda,
Hasil etsin nə qədər dildə təmənnaları var.

Özgə bir müxəmməsində Vaqif valinin oğlu Eulon xanı belə tərif eləyir:

Valinin çeşmi-çırağı, vəh nə türfə can imiş,
Külli Gürcüstanın üstə sayeyi-sübhan imiş,
Düşməni pamal edən sərdari-valaşan imiş,
Aləmin sərdəftəri, adı Eulon xan imiş,
Saxlasın allah pənahında, əcəb oğlan imiş.

Hiç yoxdur nisbəti özgə diyarın xanına,
Bir cavandır kim, yaraşır padşahlıq şanına,
Dəyməsin afət yeli, ya rəb, güli-xəndanına,
Sərbəsər aləm gərəkdir baş əyə fərmanına,
Taqi-əbruyi-lətifi qibleyi-iman imiş.

Xoş tamaşa eylədim, gördüm tamam ətvarını,
Çox bəyəndim özünü, həm ləhceyi-göftarını,
Maşallah, zahir etmiş ululuq asarını,
Belə sandım ki, mələkdir əvvəla didarını,
Xeyli çağdan sonra bildim ki, gözəl insan imiş.

Sair oğlundan xanın gər olmadıq biz ruşinas,
Manei yox, onları həm eylədik bundan qiyas,
Bu çiraq böylə çiraqdır, eyləmiş nur iqtibas,
Vaqifa, sən qıl xudayə hər zaman şükrü sipas,
Valinin ocağı böylə gün kimi taban imiş.

Bu əşardan məlum olan budur ki, Vaqif İbrahim xan ilə və yainki muğanlı Cəmil ağa ilə bir yerdə Tiflisə gedən zamanı İrakli padşahın oğlu Eulon xan ilə görüşübdür və bəlkə onun xələt və ənamına nail olubdur. İştə bu münasibətlə onu tərif və tövsif eləmişdir. Həmçinin Vaqif Tiflisdə olan vaxtda və ol beytüs-səfanı seyrü tamaşa edən əsnada onun gözü kəlisadan çıxan tərsa qızlarına sataşıb və onlardan birisi şairi valeh və heyran edibdir:

Vaqifəm, ta ki, gözüm onun sataşdı qaşına,
İstədi mehrabü mənbərdən xəyalım daşına,
Şimdi bildim ki, nə gəlmiş Şeyx Sənan başına,
Ya budur kim, Tiflisi qərq eylərəm göz yaşına,
Ol sənəm vəsli mənimçün ya kəlisadən çıxar.

Xan qızının Şuşa qalasından çıxıb, Gəncəyə getməyini dəxi Vaqif suznak sözlər ilə nəzmə çəkib və gözlərinə xitabən deyir ki:

Qan ağla, gözüm kim, sabah ol qaşı kamanın
Peykanı çıxıb zəxmi-cigərdən gedəcәkdir.

Bu xüsusda yazdığı müxəmməsi şair bu bənd ilə tamam edir:

Yarın sənə iqrarı gər iqrar isə, Vaqif,
Hər dərdi-dilindən ki, xəbərdar isə, Vaqif,
Səbr eylə, əgər yar sitəmkar isə, Vaqif,
Çək başına, bir fikrin əgər var isə, Vaqif--
Kol sərvqədin sayəsi sərdən gedəcәkdir.

Mirzə Cəmalın tarixində İbrahim xan ilə Cavad xanın mabeynində qərabət olduğu yazılmışdır. Vaqifin bu müxəmməsinin bir bəndindən belə anlaşılır ki, xan qızını Gəncəyə gəlin aparırlarmış:

Saqi, nə durubsan, sölə, dövran yola düşsün,
Hamı dağılıb, mütrübi-xoşxan yola düşsün,
Çalsın dəfü ney, naləvü əfğan yola düşsün,
Bu gecə gərəkdir irəli can yola düşsün,
Fərda ki, sürahiqədü gərdən gedəcәkdir.

Vaqifin məşhur müxəmməslərindən birisi də övsafi-dilbər barəsində yazdığıdır. Rəşid Əfəndiyev &quot;Şaki&quot; təxəllüs yazdığı nəzirə də Məhəmməd əleyhissəlamın mədhi barəsindədir.

Vaqif:

Gülşən sənə yoxdur bu nəzakətdə qərinə,
Kuyin çəməni tənə vurar xüldi-bərinə,
Sünbül onu görgəc özünü saldı qəminə,
Bəh, bəh, nə əcəb, şükr xudanın kərəminə,
Olmaz belə qamət, belə gərdən, belə sinə.

Şaki:

Quranı xuda nazil edib bəndələrinə,
Təklif edib onunla qamu aləmi dinə,
Vəhyi gəlib ol müxbiri-siddiqül-əminə,
Atasıdır Abdulla, anasıdır Əminə,
Olsun səlavat ruhi-rəsulüs-səqilinə.
İsmi ki, Məhəmməd, yox mədhinə hacət, qurban ola ümmət
Bir sahibi-elmə, bir xazini-fənnə, bir baniyi-dinə,
Qurban belə elmə, belə fənnə, belə dinə,
Bəh, bəh, nə deyim, şükr xudanın kərəminə.

Vaqifin müxəmməsi-müstəzadından ən mərğubu budur:

Ey zülfü siyəh, sinəbi əbyəz, gözü alə,
Nə türfə cavansan!
Ağzın kimi yox qönçə, yanağın kimi lalə,
Gülzari-cinansan!
Görsə yüzünü məh yetər, əlbəttə, zəvalə,
Xurşidi-cahansan!
Heç bəndə sənə olmaya, ya rəb ki, həvalə,
Sən afəti-cansan!
Söz yox bu zənəxdanü rüxə, bu xətü xalə,
Xubluqda əyansan!

Dibaçeyi-lövhə qələmi-katibi-qüdrət
Yazmış səni əvvəl,
Heç adəmə üz verməmiş əsla belə surət,
Pürzinətü seyqəl,
Zülfün sözü hər nüsxədədir, ey pəritələt,
Bir şərhi-mütəvvəl.
Göydə yetirər müttəsil ayə, günə xiclət,
Hüsnündəki məşəl.
Müjganın urar tənə oxun göydə hilalə,
Xub qaşı kamansan!

Rəftari-qədin eylədi sayə kimi pamal
Şümşadı çəməndə.
Qan ağladar ol qönçeyi-xəndanı məhü sal,
Lütfündəki xəndə.
Sultani-cahan sərvərisən, sahibi-iqbal,
Aləm sənə bəndə.
Göftarın edər tutiyi-şəkkərşikəni lal,
Hər nitqə gələndə.
Sən Xosrov olubsan, bəli, hər şəhri-məqalə
Şirini-zamansan!

Sənsən, sənəma, cümleyi-xubanə şahənşəh,
Yox sən kimi dilbər.
Bürqə üfüqündən ki, üzün bir çıxa nagəh,
Xurşidə bərabər,
Salır özünü ziri-niqabə şəfəqi-məh,
Manəndeyi-əxtər.
İnsan ola bilməz bu sifət pakü münəzzəh,
Cəm olsa sərasər.
Sən cinsi-mələksən yetişibsən bu kəmalə,
Ya ruhi-rəvansan?

İsna əşərə çakəri-kəmtər ola Vaqif,
Sərdaridir əla,
Xaki-dəri-övladi-peyğəmbər ola Vaqif,
Neylər dəxi dünya?
Ol gündə ki, həngameyi-məhşər ola, Vaqif,
Tut daməni-mövla!
Fəryadrəsin heydəri-səfdər ola, Vaqif,
Xövf eyləmə əsla!
Sən qərqsən hərçənd ki, dəryayi-vəbalə,
Tövfiq bulansan!

Molla Pənahın gözəllik babında və dilbər vəsfində yazdığı qafiyələr bir o qədər lətif, açıq və aydın sözlər ilə nəzmə çəkilmiş kəlamlardır ki, nə qədər cövhərsiz və mərifətsiz adam onları eşitsə, mütəəssir və məsrur olar. Nümunə üçün bir neçəsini zikr edək;

Ay qabaqlı, bulut zülflü gözəlin
Duruban başına dolanmaq gərək.
Bir evdə ki, böylə gözəl olmaya,
O ev bərbad olub talanmaq gərək.

Sərxoş durub sarayından baxanda,
Ağ gərdənə həmayillər taxanda,
Qaşa vəsmə, gözə sürmə yaxanda,
Canım eşq oduna qalanmaq gərək.

Çıxa sarayından canlar alan tək,
Xişmə gələ gəh-gəh qəhri olan tək,
Dal gərdəndə qıvrım saçı ilan tək,
Tərpənəndə hər yan bulanmaq gərək.

Vaqif, sənin işin müdam ah olsun,
Səg rəqibin ömrü qoy kütah olsun,
Həmdəmsiz kimsənə istər şah olsun,
Gədadır ol kimsə, dilənmək gərək.

* * * * *

Qaynar gözlərindən, şux baxışından
Əcayib fitnələr, fellər görünür.
Səf-səf duran siyah kirpiklərindir,
Yoxsa ki, gözümə millər görünür?

Gedən, getmə, bir bəri bax, ay gedən,
Gözüm doymaz sən tək gözəl kimsədən,
Gah yaxadan şölə verir ağ bədən,
Gah olur ki, nazik əllər görünür.

Qəddin tənə vurar o sərvi-naza,
Can qurban eylərəm sən tək şahbaza,
Üzün kimi, zülfün kimi tər-taza
Nə lalələr, nə sünbüllər görünür.

Vaqif, yad et səni yad eyləyəni,
Mən sevirəm mənə yarım deyəni.
Qoymaz göz önündən sevən sevəni,
Könüldən könülə yollar görünür.

* * * * *

Al geyinib çıxsan gülşən seyrinə,
Yığılır başına güllər, dolanır.
Məhtabi-hüsnünə bəndə fərmandır,
Qulluğunda aylar, illər dolanır.

Görməmişəm sən tək bir mələkzadə,
Dərdini çəkərəm həddən ziyadə,
Kirpiklərin ucu düşəndə yadə,
Bağrımın başında millər dolanır.

Mən bir Fərhad, sən bir Şirindəhansan,
Dərdin zahir, amma özün nihansan,
Gözəllik babında şahi-cahansan,
Qulluğunda daim ellər dolanır.

Ləblərin bağrımı pürxun eyləmiş,
Açılmış göz yaşım Ceyhun eyləmiş,
Həsrətin Vaqifi Məcnun eyləmiş,
Onun üçün gəzər çöllər, dolanır.

* * * * *

Doldu dimağıma zülfün ənbəri,
Valeh oldu könül həvadən sənə.
Əlim yetməz, namə yazıb dərdimi
Göndərəydim badi-səbadən sənə.

Oturuşun gözəl, duruşun gözəl,
Sallanışın gözəl, yerişin gözəl,
Xuyun, xülqün gözəl, hər işin gözəl,
Bəxş olub bu xubluq xudadən sənə.

Qəm evindən saldın küncə Vaqifi,
Eylədin muyindən incə Vaqifi,
Neçün incidirsən bunca Vaqifi,
Nə hasil bu cövrü cəfadən sənə?

Sevgili yarın fəraqında badi-səbadan əhval diləyir:

Badi-səba, bir müjdə ver könlümə,
Ol güli-xəndanım neçün gəlmədi?
Xəyalım şəhrini qoydu viranə,
Sərvərim, sultanım neçün gəlmədi?

Ağzı xeyir sözlüm, dili diləklim,
Bir türfə ağ əllim, gümüş biləklim,
Qarıçqay cilvəlim, tavus bəzəklim,
Libası əlvanım neçün gəlmədi?

Qaşı kəman, kirpikləri qəməlim,
Ağzı şəkər, dodaqları yeməlim,
Əlvan kələğaylı, bəyaz məməlim,
Sinəsi meydanım neçün gəlmədi?

Vaqif, ilə döndü bir saətimiz,
Nə səbrimiz qaldı, nə taqətimiz,
Olur indən belə qiyamətimiz,
Gəlmədi cananım, neçün gəlmədi?

* * * * *

Ey Kəbəm, Kərbəlam, Məkkəm, Mədinəm,
Hər zaman kuyində ziyarətimdir.
Qiblə deyib, qaşlarına baş əymək
Gecə-gündüz mənim ibadətimdir.

Hər nə desəm, sən incimə sözümdən,
Sərxoşunam, yox xəbərim özümdən,
Şol qamətin yayılanda gözümdən,
Sanasan ki, həşrü qiyamətimdir.

Bağlamışam din-imanı zülfünə,
Mənim kimi heyran hanı zülfünə?
Tapşırıb gedirəm canı zülfünə,
Yaxşı saxla, səndə əmanətimdir.

Sənsən mənim ayım, günüm, hilalım,
Dövlətim, iqbalım, cahım, cəlalım,
Gözəl üzün daim fikrü xəyalım,
Sözün dildə şirin hekayətimdir.

Sonalar xəcildir siyah telindən,
Tutilər lal olur şirin dilindən,
Şikəstə Vaqifəm, sənin əlindən
Hər kimə ki, yetsəm, şikayətimdir.

Gözlərin vəsfində yazıbdır:

Kaman qaş altında, al yanaq üstə
Nə xoş xumarlanır məstanə gözlər,
Sürməli kirpikdən oxlar çəkilib,
Eyləyir bağrımı nişanə gözlər.

Qəmzə peykanilə tökdü qanımı,
Xətalara saldı din-imanımı,
Əyri durdu, süzgün baxdı, canımı
Aldı o şux gözlər, amma nə gözlər.

Siması şəhlayi, tərhi badami,
Baxışı mehriban, özü hərami,
Quldur ona siyah zülfün təmami,
Ola bilməz belə şahanə gözlər.

Səmən iyli, səhabi zülf, ay qabaq,
Qönçə dəhən, dür diş, ərğəvan dodaq,
Münəvvər üz, lalə zənəx, tər buxaq,
Tamam bir yanədir, bir yanə gözlər.

Vaqif ki, düşübdür əqlü kamaldan,
Əskik olmaz başı qovğadan, qaldan,
Nə zülflərdən bilin, nə xəttü xaldan,
Eyləyibdir onu divanə gözlər.

Zülfün vəsfində:

Ay kənarı qabağında qıy kimi
Bürünür, çulğanır yanağa zülfün,
Sanasan bulutdur, ənvər üzünü
Bədr ayı tək almış qucağa zülfün.

Şahmar təki gərdənində bulanır,
Güllər bilə sığallanır, sulanır,
Həlqə düşüb, buxaq altda dolanır,
Baş qoyur, sarınır qulağa zülfün.

Xəstə Vaqif onnun sərgəştəsidir,
Bağrı qızıl qanın ağüştəsidir,
Hər tari-tərrarın can riştəsidir,
Qoyma ki, tökülsün ayağa zülfün.

Ayrılıqdan şikayət:

Yenə məni yaxar-yanar odlara--
Dağılmış ayrılıq saldı, sevdiyim!
Mən ha öldüm möhnət ilə, dərd ilə,
Can sənin yanında qaldı, sevdiyim!

Siyah zülfün buxaq altda qıvrılır,
Ala gözlər can almağa sayrılır,
Canandan ayrılan candan ayrılır,
Xalq içində bir məsəldi, sevdiyim!

Sərv qəddin sənubərə tən deyil,
Tamam sənin təki gülbədən deyil,
Dəxi əzəlki tək sən görən deyil,
İndi halım yaman haldı, sevdiyim!

Ol Xədicə haqqı, Səkinə haqqı,
Xeyrənnisa haqqı, Əminə haqqı,
Kəbə, Məkkə haqqı, Mədinə haqqı,
Dərdin bu Vaqifi aldı, sevdiyim!

* * * * *

Yenə səni gördüm, bağrım oxlandı,
Ey əfi baxışlı, havalı sərxoş!
Üzün göyçək, qaşın cəllad, gözün şux,
Görmədim sən təki maralı sərxoş!

Didarına müştaq olub qalmalı,
Başına dönməli, dərdin almalı,
Bir ayna qabaqlı, əyri calmalı,
Əlvan kələğaylı, səfalı sərxoş!

Gözləri sürməli, yanağı xallı,
Bir laçın sövdalı, tərlan xəyallı,
Qolları bazbəndli, boynu heykəlli,
Ağ əlləri əlvan hənalı sərxoş!

Oturuşu Şirin, duruşu Leyli,
Qəmzəsi sitəmkar, yarı gileyli,
Gecə-gündüz zövqü səfadə meyli,
Həm özü, həm fikrü xəyalı sərxoş!

Əqlin aldın, yarə deyin, Vaqifin,
Yanaltdın əlifin, beyin Vaqifin,
Üz göstərdin, yıxdın evin Vaqifin,
Həm özü, həm fikrü xəyalı sərxoş!

* * * * *

Sevdiyim, ləblərin yaquta bənzər,
Sərasər dişlərin dürdanədəndir.
Sədəf dəhanından çıxan sözlərin
Hər biri bir qeyri xəzanədəndir.

Nədəndir sözümə cavab verməmək,
Həm camal gizlədib, üz göstərməmək,
Gecələr gözlərim xabı görməmək
Ol siyəh nərgisi-məstanədəndir.

Mən ha səni nuri-ilahi sannam,
Camalının şöləsinə dolannam,
Atəşinə mərdü mərdanə yannam,
Bu xasiyyət mənə pərvanədəndir.

Bir namə yazmışam can üzə-üzə,
Badi-səba, aparasan gülüzə,
Soruşar yar ki, bu kimdəndir bizə?
Söyləgilən: Sizin divanədəndir.

Xumar-xumar baxmaq göz qaydasıdır,
Lalə tək qızarmaq üz qaydasıdır,
Pərişanlıq zülfün öz qaydasıdır,
Nə badi-səbadən, nə şanədəndir.

Müştaqdır üzünə gözü Vaqifin,
Yolunda payəndaz özü Vaqifin,
Sənsən fikrü zikri, sözü Vaqifin,
Qeyri söz yanında əfsanədəndir.

* * * * *

Ey camalı günəş, zülfləri dilkəş,
Cana saldın atəş çıxanda sərxoş.
Qaldım yana-yana misli-pərvanə,
Olmuşam divanə, getdi əqlü huş.

Çeşmin aldı cani, zülfün imani,
Kirpiklərin qani tökər nihani.
Ey Yusifi-sani, məlahət kani,
Sənə bənzər hanı dilbəri-ləbnuş.

Zəhi pəripeykər, qəddi sənubər,
Aləm sənə yeksər qulami-kəmtər,
Sənsən əcəb sərvər, sərdari-ləşkər,
Sultani-ziəfsər, şahi-dibapuş.

Hicrində bizarəm, zəlilü xarəm,
Müştaqi-didarəm, ixlaskarəm,
Bəsa ahü zarəm, dərintizarəm,
Qövlünə əğyarın gəl eyləmə guş.

Boyun sərvi-cənnət, gülşənə zinət,
Qaşın məddi ayət, qibleyi-taət,
Vaqifi-pürmöhnət çox çəkib həsrət--
Ta səninlə xəlvət ola həmağuş.

* * * * *

Ey şahı xubların, şuxu dilbərin,
Səndən sənubərin xəcaləti var.
Xoş yaraşır sənə diba nimtənə,
Bu bəzəyin yenə əlaməti var.

Bu zibü ziynətin, şanü şövkətin,
Meraci-rifətin, babi-dövlətin,
Hüsnü məlahətin, çeşmi-afətin,
Bu qəddü qamətin qiyaməti var.

Məhbubi-müntəxəb, bir alinəsəb,
Qəmzəsində qəzəb, sən saxla, ya rəb!
Gül ruxlu, qönçələb, turuncu ğəbğəb,
Lisanında əcəb hekayəti var.

Olmaz belə adəm, yığılsa aləm,
Mələkdən mükərrəm, əlavü əzəm,
Özü bir şux sənəm, istiğnası kəm,
Bizə əmma hər dəm nəzakəti var.

Qaşı yay, çeşmi şux, müjganları ox,
Cümlə kəsdən artıq, bərabəri yox,
Cəmalı yanında ayü gün mənsux,
Vaqifin ondan çox şikayəti var.

Vaqifin bu mürəbbeatında şayani-diqqət budur ki, hər misra iki hissədən tərtib olunmuş və gözəl qafiyələr ilə bağlanmış bəndlərdən əmələ gəlir. Hər bəndin özünəməxsus mənası ziyadə məharətlə nəzmə çəkilib, gözəlin hər bir əzası öz rəng və təbii haləti üzrə tövsif olunubdur. Məsələn:

Məhbubi-müntəxəb, bir alinəsəb,
Qəmzəsində qəzəb, sən saxla, ya rəb!
Gül ruxlu, qönçələb, turuncu ğəbğəb,
Lisanında əcəb hekayəti var.

Bir dilbərin ki, əslü nəsəbi ali olsa, qəmzəsində qəzəb görünə və o qəzəbdən allah özü saxlaya, ruxu gül yarpağı kimi lətif, nazik və sürxə mayil ola, ləbi qönçəyə bənzəyə, çənəsi turunc misal müdəvvər və müəttər ola və lisanından xoş avaz ilə əcəb hekayətlər cari ola, əlbəttə, ancaq belə dilbərə məhbubi-müntəxəb demək olar.

Başqa bir qafiyəsində Molla Pənah gözəllik nişanəsini belə bəyan edir:

Açıq başda olsa əgər bir dilbər,
Onda bu nişanlar müəyyən gərək:
Əndamı ayinə, qəddi mötədil,
Siyah zülfü qamətinə tən gərək.

Yanağı laleyi-bahari kimi,
Ləbləri yaqutun kənari kimi,
Bir dənə nasüftə mirvari kimi,
Başdan ayağadək ağbədən gərək.

Təmizliyə ola meylü həvəsi,
Olmaya aşiqə nazü qəmzəsi,
Gül təki qoxuya nitqü nəfəsi,
Zülfü ya bənəfşə, ya səmən gərək.

Qövli sadiq ola, hər feli həlal,
Bilməyə kim, fitnə nədir, məkrü al,
Şam kimi qabaqda dura nitqi lal,
Kəsilsə də başı dinməyən gərək.

Novrəsidə, ondörd, onbeş yaşında,
Eyb olmaya kirpiyində, qaşında,
Həyasi üzündə, əqli başında,
Ağzı, burnu nazik, üzü gen gərək.

Tavus kimi çilvələnə hər səhər,
Bəzək verə camalına sərbəsər,
Dindirməmiş verə könüldən xəbər,
İşarə anlayıb hal bilən gərək.

Yaşadıqca cavanlana, yenlənə,
Bir hicabda, bir pərdədə əylənə,
Nitqü nəfəsindən canlar dinlənə,
Qulluqda, söhbətdə müstəhsən gərək.

Yaxşı canan gərək, Vaqif, can üçün,
Çox çalışmaq nədir bu cahan üçün,
Bir gözəl lazımdır bizim xan üçün,
Vali qulluğunda ərz edən gərək.

Belə məlum olur ki, bu şerləri Vaqif xanın xahişinə görə yazıb, valiyi-Gürcüstana firistad etmişdir və ondan arzu və təmənna etdiyi Gürcüstan gözəlidir. Əvvəlki bənddən anlaşılan budur ki, Vaqifin vəsf qıldığı dilbər gərəkdir Minqreliya gözəllərindən alinəsəb bir nəcibə olsun. Çünki Minqreliya keçmişdə &quot;Açıqbaş&quot; adlanarmış, başları açıq gəzməkləri səbəbinə. Odur ki, qafiyə &quot;Açıqbaş&quot; sözü ilə başlanır. Belə rəvayət olunur ki, vali xan üçün üç nəfər vəcihə və gözəl qız göndəribmiş. O qızlardan birisini xan özü alıbdır ki, İzzət bəyimin və Mehdi bəyin anasıdır, adı Nisəxanımdır. Birisini Məhəmmədqasım ağa alıbdır, adı Minaxanımdır və birini də Əbülfət xana veribdir.

Yuxarıda zikr olunan gözəl və mövzun qafiyələrdən başqa ki, onların ədədi çoxdur və cümləsinin buraya küncayişi yoxdur, Molla Pənah Vaqifin bir çox şeri-müstəzadı və müxəmməsatı vardır. Onlardan məşhuru əbnayi-ruzigarın bivəfa və dəyanətsiz olmağı xüsusunda yazdığı müxəmməsdir ki, onun məal və məzmunu,--necə ki dünya vardır,--həmişə təzəlik və doğruluq üzrə baqi qalacaqdır. Haman müxəmməs eyni ilə burada dərc olunur:

Mən cahan mülkündə, mütləq, doğru halət görmədim,
Hər nə gördüm, əyri gördüm, özgə babət görmədim.
Aşinalar ixtilatında sədaqət görmədim,
Beyətü iqrarü imanü dəyanət görmədim.
Bivəfadan, lacərəm, təhsili-hacət görmədim.

Xah sultan, xah dərvişü gəda bilittifaq,
Özlərin qılmış giriftari-qəmü dərdü fəraq,
Cifeyi-dünyayədir hər ehtiyacü iştiyaq,
Munca kim, etdim təmaşa, sözlərə asdım qulaq,
Kizbü böhtandan səvayı bir hekayət görmədim.

Xəlqi-aləm bir əcəb düstur tutmuş hər zaman,
Hansı qəmli könlü kim, sən edər olsan şadiman,
Ol sənə, əlbəttə kim, bədguluq eylər, bigüman,
Hər kəsə hər kəs ki, etsə yaxşılıq, olur yaman,
Bulmadım bir dust ki, ondan bir ədavət görmədim.

Alimü cahil, müridü mürşidü şagirdü pir,
Nəfsi-əmmarə əlində sərbəsər olmuş əsir,
Həqqi batil eyləmişlər işlədir cürmi-kəbir,
Şeyxlər, şəyyadü abidlər əbusən qəmtərir,
Hiç kəsdə həqqə layiq bir ibadət görmədim.

Hər kişi hər şeyi sevdi, onu behtər istədi,
Kimi təxtü kimi tacü kimi əfsər istədi.
Padşəhlər dəmbədəm təsxiri-kişvər istədi,
Eşqə həm çox kimsə düşdü vəsli-dilbər istədi,
Heç birində aqibət bir zövqü rahət görmədim.

Mən özüm çox kuzəkarı kimyagər eylədim,
Sikkələndirdim qübari-tirəni, zər eylədim,
Qara daşı döndərib yaquti-əhmər eylədim,
Daneyi-xərmehrəni dürrə bərabər eylədim,
Qədrü qiymət istəyib, qeyr əz xəsarət görmədim.

Gün kimi bir şəxsə gündə xeyr versən səd həzar,
Zərrəcə etməz ədayi-şükri-nemət aşikar,
Qalmayıbdır qeyrətü şərmü həya, namusü ar,
Dedilər ki, etibarü etiqad aləmdə var,
Ondan ötrü mən də çox gəzdim, nəhayət, görmədim.

Eyləyən viranə Cəmişidi-Cəmin eyvanını,
Yola salmış bəlkə bəzmi-işrətin çəndanını,
Kim qalıbdır ki, onun qəm tökməyibdir qanını?
Dönə-dönə imtahan etdim fələk dövranını,
Onda mən bərəkslikdən qeyri adət görmədim.

Müxtəsər kim, böylə dünyadan gərək etmək həzər,
Ondan ötrü kim, deyildir öz yerində xeyrü şər,
Alilər xaki-məzəllətdə, dənilər mötəbər,
Sahibi-zərdə kərəm yoxdur, kərəm əhlində zər,
İşlənən işlərdə ehkamü ləyaqət görmədim.

Dövlətü iqbalü malın axırın gördüm tamam,
Hişmətü cahü cəlalın axırın gördüm tamam,
Zülfü ruyü xəttü xalın axırın gördüm tamam,
Həmdəmi-sahibcəmalın axırın gördüm tamam,
Başadək bir hüsni-surət, qəddü qamət görmədim.

Ey xoş onlar kim, Məhəmməd Mustəfanı sevdilər,
Oldular aşiq, Əliyyül-Mürtəzanı sevdilər,
Sidqü ixlas ilə pənc Ali-əbanı sevdilər,
Çardəh məsum tək müşkülgüşanı sevdilər,
Dəxi onlardan gözəl yaxşı cəmaət görmədim.

Ya imam-əl-ins vəl-cinnü şəhənşahi-ümur,
Getdi din əldən, bu gündən böylə sən eylə zühur,
Qoyma kim, şeytani-məlun eyləyə imanə zur,
Şöleyi-hüsnünlə bəxş et tazədən dünyayə nur--
Kim, şəriət məşəlində istiqamət görmədim.

Baş ağardı, ruzigarım oldu gün-gündən siyah,
Etmədim, səd heyf kim, bir mahruxsarə nikah,
Qədrbilməz həmdəm ilə eylədim ömrü təbah,
Vaqifə, ya rəbbəna, öz lütfünü eylə pənah,
Səndən özgə kimsədə lütfü inayət görmədim.

Vaqifin bu kəlamında hikmətamiz və ibrətəngiz sözlər çoxdur ki, onları şair təcrübə üzü ilə söyləyibdir və əksəri dəruni-qəlbdən çıxan suzişli fəryad və nalələrdir. Bu sözlər acı və pürkədər isə də, mənən haqq və doğrudur. Bunları batil etməyə əldə dəlilimiz yoxdur.

Filhəqiqə, hansı bir məkan və zamanda və hansı miləl və əqvamın arasında Vaqifin sözləri məzmundan düşüb cifeyi-dünyaya ehtiyac və iştiyaq olmayacaqdır və adamların əmalü əfalında kizb və böhtan əvəzində doğruluq, qiybət və şeytanət yerində sülh və sazişlik işlənəcəkdir? Bu suallara təskinlik bəxş edici cavablar vermək olurmu?

Tutalım ki, düzlük və sədaqət yoxdur. Bəlkə Adəm atanın övladı arasında haqqşünaslıq, şükrani-nemət, şərm və həya, himmət və qeyrət, etibar və etiqad vardır? Əfsus ki, şair bunların da yoxluğunu təsdiq edib, bizi məyus və əfsürdədil eyləyir. Budur, oxuyun:

Gün kimi bir şəxsə gündə xeyr versən səd həzar,
Zərrəcə etməz ədayi-şükri-nemət aşikar,
Qalmayıbdır qeyrətü şərmü həya, namusü ar,
Dedilər ki, etibarü etiqad aləmdə var,
Ondan ötrü mən də çox gəzdim, nəhayət, görmədim.

Doğrudan da etiqad və etibar, qeyrət və namus, ittihad və ittifaq qeyri millətlər arasında var isə də, heyfa ki, biz müsəlmanlar içində yoxdur. Əgər onlardan bir əsər olsa idi, belə zillət və fəlakətə düçar olmazdıq və bu anə qədər biz də ağ günə çıxardıq….

Şerin qəzəliyyat növündən Vaqifin beş-altı qəzəlləri vardır. Onlardan məşhuru və xoşməzmunu Molla Vəli Vidadiyə yazdığı qəzəllərdir:

Kim ki, sövdayi-səri-zülfi-pərişanə düşər,
Gah zindanə, gəhi cahi-zənəxdanə düşər.

Afəti-dəhr dəyər ol kəsə kim, kamildir,
Mah hər gün ki, kəmalə yetə, nöqsanə düşər.

Mərd igidlər özünə məhbəsi meydan bilər,
Sanma ki, nakəsü namərd bu meydanə düşər.

Eybdən saf çıxar, pakü mübərra görünər,
Hər təla kim, küreyi-atəşi-suzanə düşər.

Piçü tabə düşənin işi, bəli, üzdə olur,
Zülf bu vəchlə ol gülruxi-cananə düşər.

Hər yaman yer ki, ola yaxşıların mənzilidir,
Ləl daş içrə, xəzinə dəxi viranə düşər.

Şami-qəm şadlıq əyyamına xoş zivərdir,
Necə kim, xali-siyəh arizi-cananə düşər.

Ey Vidadi, qəmi-hicranə giriftar olmaq
Bir sənə, bir mənə, bir Yusifi-Kənanə düşər.

Eşqə düşmək sənə düşməz, qocalıbsan, belə dur,
Belə işlər yenə Vaqif kimi oğlanə düşər.

Bu qəzəldə Molla Pənahın təcrübə və hikmət yolu ilə söylədiyi kəlam və bəzi təşbihat və istiareyi-təmsiliyyə şayani-diqqətdir. Əlhəqq, dünyada afət və bəlaya giriftar olan əksər övqat kamal və mərifət əhli olub, cühəla və dənitəblər eyşü səfada, dövlət və nemət içində ömür sürürlər və nə məqsəd və mətləbdən ötrü xəlq olunmaqlarından və özlərinə borc olan təkliflərdən mütləq bixəbərdirlər. Məhbəs və zindani-bəla mərd igidlər üçün vüsətli meydan mənzələsində olduğu halda namərdlərin hünəri deyil ki, bu meydana qədəm qoysunlar. Dar gün, cismani əziyyətlər və ruhani küdurətlər alitəblərin etiqad və sədaqətini dəxi də möhkəmləndirib, polad kimi onları safa çıxarır; necə ki, atəş kürrəsində qızıl və gümüş safa çıxır. Ləlin yeri daş və xəzinənin yeri viranə künclər olduğu kimi, möhnətsəralar dəxi yaxşıların mənzili olur və hicran qəmində şair həm özünü və həm dusti-həqiqisi Vidadini Yusifi-Kənana təşbih edib bununla təsəlliyab olur:

Vidadidən gələn kağız məni fərxundəhal etdi,
Bu halı gördü qəm, filhal məndən intiqal etdi.

Uçub könlüm quşu pərvaz qılsa övci-əlayə,
Əcəb yox kim, bu məktubu özünə pərrü bal etdi.

Ziyayi-şəms tək yetdi, məni bədr eylədi hala
Əgərçi qəddimi dövrani-filmazi hilal etdi.

Səvadi namənin, ey dil, məgər zülmati-heyvandır--
Ki, ruhum Xızr tək ondan bəsi kəsbi-kəmal etdi?!

Xəyal etmişdi Vaqif kim, rəvan bir xoş qəzəl yazsın,
Rəvan olmuşdu qasid kim, bunu ancaq xəyal etdi.

Bu qəzəldən məlum olur ki, Vaqif bunu ömrünün müsinn çağında yazıbdır ki, candan əziz olan qədrşünas dostunun müfariqətində xeyli cəfalar çəkibdir. Şair Vidadidən vüsul olan naməni könlünün quşuna pərü bal edib onu övci-əlaya qalxızır. Əgərçi keçmiş zəmanənin inqilab və iğtişaşı şairin qəddini əyib hilal qılmışdır və lakin haman dusti-binəzirin naməsi ziyayi-şəms tək onun qəddini rast və qəlbini münəvvər eləyir və səvadi-namə ruhuna səfa və həyati-əbədi bəxş edir.

Afərin belə dostluğa və mərhəba bu sədaqətə!

Bu qəzəl Şeyx Sədinin dostluq barəsində yazdığı qəzələ bənzəyir. Təfavüt ancaq burasındadır ki, Şeyx Sədi həqiqi dostluğun şürut və vəzifəsi nə olduğunu bildirib, ümum nasə xitabən yazmışdır. Amma Vaqif isə öz dostundan gələn kağızdan məsrur olub onun qədr və mənzələsini bəyan edir. Sədi əleyhirrəhmə dostluq barəsində buyurubdur və həqiqətdə çəməni-mənayə dürr saçıbdır:

Yar an bovəd ke səbr konəd bər cəfeye-yar,
Tərke-rezaye-xiş konəd bər rezaye-yar.

Gər bər vocude-aşeqe-sadeq nəhənd tiğ,
Binəd xətaye-xiş nəbinəd xətaye-yar.

Yar əz bəraye-xiş gereftən təriq nist,
Ma nəfse-xiştən bekoşim əz bəraye-yar.

Mən rəh nemibərəm məgər anca ke kuye-dust,
Mən sər neminəhəm məgər anca ke paye-yar. [5]

[5] Tərcüməsi:
Yar odur ki, yarın çəfasına dözsün,
Yarın təmənnası xatirinə öz təmənnasından əl çəksin,
Əgər həqiqi aşiqin bədəninə qılınç çalsalar, belə
O, öz xətasını görər, yarın xətasını görməz.
Yar ançaq zevq almaq üçün deyil,
Biz öz nəfsimizi yardan etru öldürdük.
Mən dostun astanasından başqa bir yol tanımıram,
Mən yar ayağını qoydutu yerdən başqa yerə başımı qoymaram.

Dusti-həqiqi və yari-cani həqiqətdə o dostdur ki, öz xeyir və rizasını və səlahi-ümurunu dost rizası və səlahı yolunda tərk edib, ondan mal və canını müzayiqə etməyə, dostun adı çəkilən yerdə başdan keçə. Heyfa ki, bu vəsvəseyi-şeytan və dəğdəğeyi-insan ilə dolmuş əsrimizdə bu qism dostların vücudu ənqa quşu kimi nayabdır. Bu əsri-şumda həqiqi bir dost tapılmaz ki, onun sədaqət və dəyanətinə etibar oluna və dar gündə dəstgirliyinə ümid bağlana….

Necə ki, fövqdə zikr olundu, Molla Pənah Vaqifin ədəbiyyatımızın banisi, müəssisi adlanmağa haqqı vardır. Tamami Qafqazda ondan müqəddəm bir müqtədir ədib, xoşkəlam və mövzuntəb şair zühur etməyibdir ki, ibtidayi-süxən onun adı ilə başlansın. Əgərçi Azərbaycanın İrana mütəəlliq hissələrində Aciz, Divani, Qövsi, Arif kimi bəzi şairlər vücuda gəlibdir və illa onların asari-qələmiyyələri və xüsusən, tərcümeyi-halları millətimiz arasında intişar bulmayıbdır. Ancaq bəzi mütəfərriq şer və qəzəlləri xanəndələr və qəzəlxanlar vasitəsilə gəlib bizə yetişibdir.

Molla Pənah Vaqif isə cümləmizə məlumdur. Onun adını eşitməyən və şənində söylənən &quot;hər oxuyan Molla Pənah olmaz&quot; məsələni bilməyən Qafqaz oğlu yoxdur, Vaqifi belə şöhrətləndirən, əlbəttə, onun rəvan təbi, mövzun kəlamı və gözəl qafiyələri olubdur ki, indi də o qafiyələr ümum nasın dillərində caridir. Vaqifin kəlamlarını oxuduqda bilaixtiyar onlara meylü rəğbət bağlayırıq. Şair hər nə vücuda gətiribsə, öz ana dilimizin tərz və şivəsində gətiribdir. Onun əşarında istemal olunan türk və ya türkləşmiş fars və ərəb sözləri elə məharətlə nəzmə çəkilibdir ki, oxuyanları valeh və heyran edir. Məsələn, bu sadəlikdə hansı bir türk şairi qafiyələr tərtib edibdir:

Bağlamışam din-imanı zülfünə,
Mənim kimi heyran hanı zülfünə?
Tapşırıb gedirəm canı zülfünə,
Yaxşı saxla, səndə əmanətimdir.

Və yaniki bu şerlər:

Xumar-xumar baxmaq göz qaydasıdır,
Lalə tək qızarmaq üz qaydasıdır,
Pərişanlıq zülfün öz qaydasıdır,
Nə badi-səbadənn, nə şanədəndir.

Bu sadə və rəvan şerlər ki, mənən dəxi ziyadə məqbul və müstəhsəndir, şairin artıq dərəcədə ana dilinə dara olmasına və milli şairliyinə dəlalət edir. Əlbəttə, Molla Pənaha bu eybləri irad tutmaq olmaz ki, o milli şair olduğu halda millətinin hürriyətinə dair, tərəqqi və təalisinə məxsus bir əsər qoymayıbdır. Molla Pənah dəxi sair şairlər kimi öz zamanının oğlu olub, onun təqazasınca şer yazarmış. Ondan çox sonra gələn şairlərin kəlamlarında da &quot;millət&quot;, &quot;hürriyyət&quot;, &quot;din&quot; və &quot;vətən&quot; sözləri hərgiz istemal olunmayıbdır.

Bununla belə Vaqifin yuxarıda zikr olunan müxəmməs və qəzəliyyatında təcrübə üzü ilə deyilmiş pürməna sözlər və dərin fikirlər vardır ki, həmə vəqt həyat üzrə baqi qalacaqdır. Bundan maəda Vaqifin milli ədəbiyyatımıza hüsni-xidməti bu olubdur ki, Türkiyə və İran-zəmin şüərasına müqəllidlik etməyibdir, bəlkə onun üçün əsan və təbii bir yol açıbdır ki, ondan sonra gələn şairlər ona peyrəvilik edib, bir çox gözəl əsərlər meydana gətiriblər. Bu cəhətə Molla Pənah Vaqifin Qafqaziyada vücuda gələn şairlərin babası və ustadı adlanmağa haqqı vardır.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*006]]</text>
      <sha1>lv5ts6ga22ypu2pkaf204uwmr87abym</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84712</id>
      <parentid>84704</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T05:35:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="71034" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Molla Pənah &quot;Vaqif&quot; təxəllüsləri
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Molla Məhəmməd Bağdadi &quot;Füzuli&quot; təxəllüs|Molla Məhəmməd Bağdadi &quot;Füzuli&quot; təxəllüs]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Şeyx Əbuməhəmməd İlyas İbn Yusif İbn Müəyyəd Nizami|Şeyx Əbuməhəmməd İlyas İbn Yusif İbn Müəyyəd Nizami]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Azərbaycan türklərinin məşhur və müqtədir şairi Molla Pənah hesab olunur ki, bizim ədəbiyyatımızın banisi və müəssisi adlanmağa onun haqqı vardır. Molla Pənah öz zamanında bir çox ülum və fünuna vaqif olduğu üçün özünə &quot;Vaqif&quot; təxəllüs ittixaz etmişdir.

Müasirləri onun dərin elmini və mollalığını müşahidə edib haqqında demişdir: &quot;Hər oxuyan Molla Pənah olmaz!&quot; və bu istilah indi də Zaqafqaz türkləri arasında bir məsəli-məşhurdur. Milli şairlərimizdən onun kimi sadə və açıq lisanda və ana dilimizin şivəsində şer və qəzəl yazan az olubdur. Müasirləri ona nəzirə yazmağa səy və təlaş ediblərsədə, onun kimi mühəssənatlı, gözəl və açıq kəlam söyləməkdə aciz qalıblar.

Vaqif ziyadə zövqü səfa əhli olduğu üçün gözəl mədhində xeyli mərğub və nazik şerlər yazmışdır ki, onların cümləsi qəlbdən nəşət edən hissiyyatdır ki, oxuyanlara dəxi sirayət edib, onları şövqü həvəsə gətirir. Molla Pənah artıq fəsih və şirinzəban və hazırcavab bir vücud imiş ki, hər qisim mətləbi öz məqamında, münasibi-hal söylər imiş. Onun həməsri aşıq Əli Qaracadaği Kəlibəri Molla Pənahı bu gunə tərif edibdir:

Bu gövhər sözlərin, ey alicənab,
Tamam aşiqlərin səminə gəlmiş.
Fəsahətdə, bəlağətdə sənin tək
İnanma ki, ruyi-zəminə gəlmiş.

Bu əsrdə şairlərin xanisən,
Müdərrisə bərabərsən yəni sən,
Elmin mədənisən, gövhər kanisən,
Eşidənlər sözün dəminə gəlmiş.

Aşiq oldum bir qaməti-rənayə,
Onu sevdim, canım düşdü bəlayə,
Vallah, billah, sən düşdüyün sövdayə,
Artıq mən fəqirin sərinə gəlmiş.

Əli çəkər geçə-gündüz ahü zar,
Kəsildi müdara, getdi ixtiyar,
Vaqif olsun bu mənadən xəbərdar,
Mədinə kuyinə Səkinə gəlmiş.

Molla Pənahın əsli Qazax mahalından, bir rəvayətə görə Həsənsu kəndindən və qeyri bir rəvayətə görə Salahlı qəryəsindəndir. Axırıncı rəvayətin doğru olmağına bir para dəlillər mövcuddur. Belə ki, Molla Pənahın nəslindən indi də Slahlı qəryəsində vardır ki, &quot;Mehdioğlu&quot; ləqəbi ilə məşhurdurlar. Çünki Molla Pənahın babası Mehdioğlu adlanırdı və onlar Sarıqamış adlanan yerdə olurdular. Sarıqamış keçmişdə Salahlı qəryəsinin səfalı bir hissəsi idi. Məlum ola ki, Salahlı qəryəsi Molla Pənahın əsrində özgə bir məkanda idi. Onun mövqeyi Kür çayının sağ tərəfi idi və özü də çaya çox yavuq idi. Müruri-əyyam ilə yaz fəslində məzkur çay daşdıqca Salahlı kəndini basıb və qumsal yerləri yuyub və orada olan dam-daşları uçurub tələf edib. Ona binaən Salahlı əhalisi əvvəlki yurdlarını tərk edib kənara açıqlığına çıxıblar və bu halda basəfa yerdə özləri üçün gözəl təmirat tikdirib orada olurlar.

Molla Pənahın Salahlı qəryəsindən olmağına öz yazdığı şerlər dəxi şəhadət verir. İbrahim xan bir vaxtı Tiblisə səfər edəndə Molla Pənahı dəxi özü ilə aparıb və əsnayi-rahda Molla Pənah xandan izn alıb, öz vətənini və qohum-əqrəbasını ziyarət etmək üçün gəlibdir. Və lakin burada bir neçə gün iqamət etdikdən sonra öz əhlü əyalının müfariqətinə tab gətirməyib, münasibi-hal bu fərdləri deyibdir:

Vətən xoşdur, deyə, Vaqif, məni çəkdin Salahlıya;
Nədir onda səlahın kim, çü yari-canfəza yoxdur.
Əzəl başdan şəkərləblər olurdu Sarıqamışda,
Gəlib sordum sorağın, şimdi onlardan səda yoxdur.

Hicrətin 1172-ci ilində--ki, tarixi-məsihiyyənin 1759-cu sənəsinə mütabiqdir,--Gürcüstan padşahı İrakli xanın vaxtında və Qazax mahalının vəkili Pənah ağanın zamanında bir para şuriş və inqilabın vüquuna görə Qazax mahalından bir neçə elat Gürcüstan hökumətinin zülm və təəddisindən təngə gəlib, Qarabağ vilayətinə köçüb gediblər. Məzkur elat bunlardır: Qaraçarlı, Cinli, Salahlı, Dəmirçihəsənli, Qızılhacılı, Qaraqoyunlu, Alpaut, Səfikürd, Boyəhmədli, Kəngərli, Xəlfəli və qeyriləri. Bu köçmək elat içində &quot;eldöndü&quot; adlanır. Məzkur elatın təmamisi köçməyib, onlardan bəzi oymaqlar öz vətənlərində qalmağı qürbət vilayətə köçməyə tərcih ediblər.

Molla Pənah dəxi öz obası ilə müttəfiq Qarabağa hicrət edib Cavanşir mahalında sakin olur. Məlum ola Qazaxdan köçən obaların çoxusu Cavanşir mahalında Tərtərbasarı özləri üçün məhəlli-iqamət intixab ediblər. Molla Pənah bir neçə vaxt təzə vətənində qalıb, oradan Şuşa şəhərinə azim olur. Əvvəl vaxtlarda Molla Pənahın məaşı çox təng keçirmiş. Bu barədə həzl təriqi ilə münasibi-hal bu şerləri yazıbdır ki, onun pərişan halını və şikəstə xatirini eyni ilə bəyan edir:

Bayram oldu, heç bilmirəm neyləyim.
Bizim evdə dolu çuval da yoxdur.
Dügiylə yağ hamı çoxdan tükənmiş,
Ət heç ələ düşməz, motal da yoxdur.

Allaha bizmişik naşükür bəndə,
Bir söz desəm, dəxi qoymazlar kəndə,
Xalq batıbdır noğla, şəkərə, qəndə,
Bizim evdə axta zoğal da yoxdur.

Bizim bu dünyada nə malımız var,
Nə də evdə sahibcəmalımız var,
Vaqif, öyünmə ki, kamalımız var.
Allaha şükür ki, kamal da yoxdur.

Molla Pənah ziyadə maddəli, elmli və zirək bir adam olduğuna görə, əlbəttə, həmişə zillət və üsrət ilə güzəran etməyәcək idi. Onun ağır günləri və kasıblığı tezlik ilə xeyrə və xoş günə mübəddəl oldu. Qala şəhərinə varid olandan sonra Molla Pənah, bəzi rəvayətə görə, indiki Saatlı məhəlləsində təlimi-ətfal üçün bir məktəb açır. Şuşa şəhərində əvvəl güşad olan Molla Pənahın məktəbi olubdur. Burada Molla Pənah uşaqlara dərs deməyə məşğul olub, yavaş-yavaş təzə bina olunmuş şəhərdə özünə dost və aşina cəm eləyir. Öz fitrət və qabiliyyəti sayəsində az vaxtda şöhrət və hörmət kəsb edib, Qarabağın əyan və əşrafı arasında mötəbər və ləyaqətli adamlardan birisi hesab olunur.

İbrahim xanın müqərrəblərindən bir nəfəri onun yaxın dostu imiş və xanın sarayında olan əhvalatdan hər dəm Molla Pənaha söylərmiş. Molla Pənah artıq həvəs və diqqətlə haman əhvalata və xandan sadir olan hökm və əmrlərə qulaq asarmış. Bir dəfə xanın bir şikayətçiyə etdiyi ziyadə biməzmun və gülünc binagüzarlığını Molla Pənah eşidib, öz xəyalından keçirir ki, mən tezlik ilə gərəkdir xana müdəbbir və məsləhətçi olam. Və filhəqiqətə çox çəkmir ki, Molla Pənahın tərif və tövsifi xanın qulağına çatıb, onu hüzuruna dəvət eləyir və xan mollanın elmü kəmalına və adabü əxlaqına diqqət yetirəndən sonra onu bəyənib, eşikağası mənsəbini ona verir və sonralardan Molla Pənahın kəmalının dərəcəsini və sahibi-əqlü tədbir olmasını anlayıb, onu özünə əvvəlinci müdəbbir eləyir. Belə ki, xanın cəmi işlərinə dəxlü təsərrüfü olur.

Molla Pənahın Qarabağa--İbrahim xanın qapısına düşməyinə özgə bir rəvayət də budur ki, Molla Pənah Daşsalahlıda məşhur Şəfi əfəndidən elm təhsil edir imiş. Daşsalahlıda molladan bir xəta üz verməyə görə, orada artıq qala bilməyib gedir yaylağa. Çün o vaxtı yay mövsümü imiş. Şəfi əfəndi Molla Pənahın dağa getməyindən xəbərdar olub izhari-təəssüf edir ki, heyfa ki, Molla Pənah elmini tamam eləmədi və öz arvadına deyir ki, son axırda eşidərsən ki, Molla Pənah böyük bir şəxs olacaqdır. Çünki o, çox zirək, maddəli və cövhərli adamdır.

El dağdan enəndə Molla Pənah vətəninə qayıtmayıb, Gəncə tərəfə azim olur və orada Şah Abbas məscidinin canibindəki hüceyrələrin birisində özünə sığınacaq tapıb yenə başlayır təhsili-elmə məşğul olmağı. Bu heyndə Qazax mahalından bir qarının oğlu Cavad xanın əmri ilə Gəncədə dustaq imiş. Arvad məscidə gəlir ki, xana ərizə yazdırıb versin, taki xan onun oğlunu azad eləsin.

Molla Pənah qarının ərizəsini yazıb verir və ona bərk tapşırır ki, xan soruşsa, deməsin ki, ərizəni kim yazıbdır.

Qarının ərizəsi Cavad xana ziyadə xoş gəlir və ondan soruşur ki, bunu kim yazıbdır. Qarı əavəlcə cavab vermir. Amma xan təkid edəndən sonra Molla Pənahı nişan verir. Xan Molla Pənahı hüzuruna çağırıb, ondan soruşur ki, bu ərizəni sənmi yazıbsan? Molla cavab verir ki, bəli, mən yazmışam. Xan ona tapşırır ki, bundan sonra mənə hər nə ərizə yazılsa, tamamını sən yaz və hər birinə bir qızıl qələmhaqqı al və Molla Pənah bu sayaq edirmiş. Bir neçə vaxtdan sonra İbrahim xan Gəncəyə Cavad xanın mülaqatına gəlibmiş. Burada İbrahim xan Cavad xandan bir qabil mirzə təmənna edir. Cavad xan Molla Pənahın elm və məharətini ona tərif edib, öz qonağına mirzə verir və ona tapşırır ki, oradan mərhəmət nəzərini kəsməsin. İbrahim xan xoşhallıq ilə onu qəbul edib, özü ilə Qarabağa aparır, orada onu özünə ən müqərrəb şəxslərdən birisi edir.

Amma bizim anladığımıza görə, əvvəlki rəvayət gərəkdir artıq səhih olsun və Əhməd bəy Cavanşir dəxi Molla Pənahın barəsində rus dilində yazdığı bir fəqərə ona şəhadət verir ki, Molla Pənah öz elatı ilə XVIII əsrin əvaxirində Qazax mahalından köçüb Qarabağa gəlmişdi. Əvvəl dəfələrdə Mollanın artıq üsrət ilə güzəran etməyini Əhməd bəy də təsdiq edib, sonralardan onun öz elm və mərifəti səbəbindən xana müqərrəb olmasını göstərir.

1209-cu səneyi-hicriyyədə--ki, miladın 1795-ci ilinə mütabiqdir,--Ağa Məhəmməd şah əsakiri-əzim və ləşkəri-kəsir götürüb, Qarabağı və Tiflisi və İrəvan və Gəncə və Talış vilayətlərini təsxir etmək üçün röyəti-əzimət əfraştə edib Azərbaycana varid oldu. Onun məşhur sərkərdəsi şahsevən Əliqulu xanı bir para sair xanlar ilə İrəvan qalasını təsxir etmək üçün təyinü müqərər buyurub, özü dəxi İran qoşunun tamamən götürüb, cəmiyyəti-firavan və əsakiri-bipayan ilə Şuşa qalasın təsxir etməyə və İbrahim xana tənbeh etməyə Arazdan keçib, Qarabağa varid oldu və qalanın on iki mənzilliyində ordusu ilə düşüb aramyab oldu. Məlum ola ki, ol vaxtda Tiflis valisi İrakli xan və İrəvan hakimi Məhəmməd xan və Talış hakimi Mirmustafa xan İbrahim xan ilə and içib sözbir olmuşdular ki, heç vaxt Ağa Məhəmməd şahın itaətini qəbul etməyib bir-birilə müttəfiq və həmrəy olsunlar. Bu əhdə görə, Qarabağın elat camaatından xan bir parasına izn vermişdi bəziləri Tiflis səmtinə və bəziləri İrəvan səmtinə getmişdilər və baqi elatın ki, əksəri dəftərdə və siyahidə qoşun cümləsindən idilər, Qarabağın dağlarında və qalanın içində sakin olub, çox süvarə və piyadə böyük və kiçik toplar ilə amadeyi-cəng olub, qaladarlıq əsbabına məşğul var idilər. Otuz üç gün Ağa Məhəmməd şah qalanın həvalisində əyləndi və o qədər sipahi-əzim ilə qadir ola bilmədi ki, qalanın üç-dörd verstliyində olan Şuşa çayının kənarına yavuqlaşa bilsinlər.

Qarabağın atlı və piyada qoşunu, elat və dehat əhlləri və mahali-Dizaq və Vərəndə və Xaçın məlikləri dərələrdə, meşələrdə və güzərgahlarda qarət və təsəllüt əllərin qızılbaş qoşununa açıb, hər gün onlara zərərlər yetirib və kəsiblər gətirib müzahim olurdular. Mərhum Mirzə Cəmal vəzir Qarabaği yazır ki, &quot;ol vaxtda mən həm özüm İbrahim xanın hüzurunda idim və hər gün sadir olan vaqeatı, vəqaye və əhvalatı görürdüm və Qarabağ əhli--müsəlman və erməni külli qoşun ilə xanın hüzurunda cəngə amadə durmuşdular. Bir gün Ağa Məhəmməd şah xanı qorxutmaq və xövfə salmaq üçün bu fərdi münasibi-məqam bilib, divani-qəsaidi-Seyid Məhəmməd Şirazı təxəllüsdən İbrahim xana yazıb göndərdi:

Ze məncənəqe-fələk sənge-fetne mibarəd,
To əbləhane gerefti miyane-Şişe qərar. [1]

[1] Tərcüməsi:
Fələyin mançanağından fitnə daşı yağır,
Sən əbləhcəsinə Şişə içərisində qərar tutmusan.

Bu kağız xana yetişən kimi verdi öz nədimi-həzrəti və müşiri-məmləkəti Axund Molla Pənah &quot;Vaqif&quot; təxəllüsə. Axund mütaliə edib, filfovr haman məktubun dalına bu fərdi özü inşa edib xana verdi və o da geri yollandı. Haman fərd budur:

Gər negəhdare-mən anəst ke mən midanəm,
Şişera dər bəğəle-səng negəh midarəd. [2]

[2] Tərcüməsi:
Əgər məni qoruyan mənim bildiyimdirsə,
O, şüşəni daşın ağuşunda qoruyar.

Elə ki, Ağa Məhəmməd şah bu kəlamı oxudu, atəşi-qəzəbi cuşa gəlib, əmr elədi ki, qalanı gülləbaran edib, saiqəbar və atəşkirdar toplara od qoysunlar. Amma nə xan və nə onun əyanü ənsarı və dilavər qoşun sərkərdələri əsla qorxmayıb, bu gunə təhdidatı nəzərə almadılar və gecə-gündüzlər Qarabağın atlı və piyada qoşunu fövc-fövc yolları kəsib, Ağa Məhəmməd şahın ordusuna gələn azuqə karvanını və ordudan kənara çıxan qoşun əhlini və ulağını tutub öldürüb, əsir və qarət edib, xanın hüzuruna gətirirdilər. Neçə dəfə Ağa Məhəmməd şah öz külli qoşunu ilə hücum etdi ki, qalanı təsxir eləsin, amma İbrahim xanın rəşid və qoçaq süvarə və piyadə əsakiri və dilir olan sərkərdələri onun müqabilinə çıxıb, mərdanə dava edib, onu məyus və məğlub geri qaytardılar. Axırda Ağa Məhəmməd şahın əli puça çıxıb, Gürcüstan səmtinə üz qoydu. Çiləbörd mahalının məliki Məlik Cünun və Gəncə xanı Cavad xan Ağa Məhəmməd şahı Qarabağdan salamat çıxarıb, Tiflis səmtinə vali üstünə aparmağa bələdlik və dəlillik etdilər. Ağa Məhəmməd şah Tiflis şəhərini fəth və qarət edəndən sonra Muğan səhrasına qayıtdı, bu qəsd ilə ki, qış fəslini orada keçirib, baharda yenə Şuşa qalasının üstə gəlsin. Amma qışın axırlarında şaha İrandan xəbər gəldi ki, Şiraz və Kirman vilayətlərində inqilab düşübdür. Lütfəli xan Zənd şaha yağı olub, ol vilayətlərə təsəllüt tapıbdır. Bu xəbəri eşitcək Ağa Məhəmməd şah Qala üstə gəlməyi mövquf edib, İran səmtinə mütəvəcceh oldu.

Bu halda Rusiya sərdarı general Zubov Yekaterinanın əmri ilə Gürcüstan padşahı İraklinin istimdadına Dərbənd şəhərinə yetişdi və Qalanı müsəxxər qılıb, Səlyana gəldi və oradan Şamaxı həvalisinin qürbündə ordusu ilə bir gözəl səhrada əyləşdi. İbrahim xan öz oğlu Əbülfət xanı Qarabağın neçə şayistə bəyzadələri ilə cins atlar və mərğub töhfə və hədiyyələr ilə Zubovun hüzuruna göndərib, kəmali-riza və rəğbət ilə öz xahişilə Rusiya dövlətinə dil verib, izhari-itaət qıldı. Və xülusi-təmam ilə bir ərizə Molla Pənaha yazdırıb, imperatoriçə Yekaterinaya göndərdi.

General Zubov Əbülfət xana və onunla gedən bəyzadələrə və sair elçilərə artıq hörmət və izzət göstərib, xanın ərizəsini mərsul olunmuş mötəmid ilə öz eşikağasına qoşub, Rusiya imperatoriçəsinin qulluğuna göndərdi və İbrahim xana yaxşı və ləyaqətli tövfələr göndərdi və onların cümləsindən mürəssə cəvahirli əsa xanın müşiri Molla Pənah Vaqifə tərsil elədi.

Hicrətin 1212-ci sənəsində--ki, tarixi-məsihiyyənin 1797-ci ilinə mütabiqdir,--Ağa Məhəmməd şah ikinci dəfə, bahar mövsümü olanda sipahi-besyar və əsakiri-bişümar ilə Qarabağa, Şuşa qalasının üstə gəlməyə azim oldu və İbrahim xanın rus imperatoruna itaət göstərməyini eşitmişdi. Ona görə xana onun ədavət və küdurəti həddən ziyadə idi. Çün o vaxtı Qarabağ vilayətinə afəti-səmavi və ərzi üz vermişdi və böyük aclıq və qəhətlik hüsula gəlmişdi və necə ki, bu aclığın barəsində Qarabağın məşhur müvərrixi Mirzə Cəmal yazır: &quot;Buğdanın bir çetverti (yəni səkkiz pudu) yüz manata, arpa və darının çetverti altmış manata çətinlik ilə tapılırdı və xalq at, eşşək və qatır əti yeyirdilər. Onların, əlbəttə, dava və döyüş etməyə qüvvət və tavanaları yox idi və hərə bir tərəfə dağılmışdı. Çox adamlar aclıqdan həlak olurdular. İbrahim xan gördü ki, Ağa Məhəmməd şahın hücum və hərəkətinə müqabilə etmək qeyri mümkündür, ona görə labüd öz evini və ətfal-əyalını və cannisar olan mülazimlərini və bir para məruf və xəvassları özü ilə götürüb. Dağıstanın Car və Tala vilayətinə azim oldu və orada Bələkanda Ümmə xanın evində sakin oldu. Və bu tərəfdən Ağa Məhəmməd şah davasız və şavasız Qala şəhərinə varid olub, İbrahim xanın böyük oğlu general-mayor Məhəmməd Həsən ağanın imarətində əyləşdi və bu heyndə çox adamları qətlə yetirdib, Molla Pənahı zindana saldırdı. Bu qəsd ilə ki, onun haqqında böyük siyasət eləsin, çünki onun İbrahim xana müqərrəb olmağını eşitmişdi və qədimdən onunla əlavəti var idi&quot;.

Mirzə Cəmal qalabəyi öz tarixində Molla Pənahın ölmək əhvalatını bu sayaq yazır: &quot;Molla Pənah bir sahibi-kəmal və müdəbbir, təcrübəkar və xoşgöftar bir adam idi və özü dəxi İbrahim xanın vəziri və çox mötəmidi idi ki, ümuri-hökumətdə [İbrahim xan] Molla Pənah axundun tədbiri və müşavirəsi ilə rəftar edərdi və xan dəxi qəlbən ona inanıb, etimad etmişdi. Belə ki, övladından artıq onun xatirini mənzur tutardı və ona çox hörmətlər edib, ixtiyari-külli vermişdi. Xan Dağıstana və Car-Bələkana gedən vaxtda Molla Pənah, bir rəvayətlə muğanlı Cəmil ağanın ittifaqı ilə--ki, Təklə Muğanlı həm əslən qədim Qazax elindəndirlər,--ikisi Tiflis canibinə getmişdilər və oradan Qarabağa müavidət edən zamanda və yainki bir rəvayətə görə, Ağa Məhəmməd şahın qorxusundan Qarabağdan qaçıb, xanın dalısınca o tərəfə əzm etdiyi halda Gəncə dağlarının həvalisində Gəncə hakimi Cavad xan onu özünə ümdə və böyük sovqat bilib, tutub öz ittifaqı ilə Ağa Məhəmməd şahın hüzuruna gətirmişdi. Çünki şah onun qətlinə şövqmənd idi. Elə ki, Molla Pənahı dəstgir edib Ağa Məhəmməd şahın hüzuruna gətirdilər, axşam olmağına görə, şah buyurdu ki, onu möhkəm saxlasınlar ki, sübh açılanda onu əzim siyasətlə qətlə yetirəcәyəm. Əzqəza iş belə gətirdi ki, haman gecə şahın özü qətlə yetişdi və Molla Pənah salamat qaldı.

Çün Molla Pənahı qürüba bir və ya iki saat qalmış əlibağlı Məhəmməd Həsən ağanın imarətinin qapısına gətirdilər ki, şah orada mənzil etmişdi, Məhəmməd Hüseyn xan Qacar sərkeşbaşı--ki, şaha çox müqərrəblərdən idi,--axundu qapıda əlibağlı görüb, soruşdu ki, bu kimdir? Cavabında dedilər: &quot;Bu haman Molla Pənahdır ki, eşidibsiniz&quot;. Və haman dəm ağzını föhş və latayilata açıb, Molla Pənaha çox yaman föhşlər və itab-xitablər elədi. Axundi-biçarə ərz elədi ki, ey xani-əzimüş-şən, siz böyük şəxssiniz və padşahi-İranın mötəmidi və müqərrəbi-hüzurusunuz, layiq deyil ki, siz dəstgir və günahkar və müqəyyəd və giriftar və biçarə dərmandələrə yaman kəlmələr və föhşü hədyan sözlər buyurasınız. Sizin rütbə və məratibinizə şayistə budur ki, ətvar və əxlaqi-həsənə və köftar və rəftari-nəcibanə sizdən zühur eləsin və bu günə dərmandə, əsir və xayif olan acizlərə siz gərək dildarlıq verib, əltaf və mərhəmət və əfvü ətayə ümidvar qılasınız, nəinki şahın qəzəbindən müqəddəm siz qəzəbnak olub, dilazarlıq edəsiniz. Məhəmməd Hüseyn xan bu gunə əlamatdan əsla mütəəssir olmayıb yenə föhş və hədyanını ziyadələndirdi. Molla Pənah &quot;hər ke dəst əz can beşuyəd, hər çe dər del darəd bequyəd&quot; [3].

[3] Tərcüməsi:
Canindan əl çəkən adam ürəyində nə varsa, deyər.

məzmununca dəxi tab gətirməyib, haman biədəb xanın cavabını ziyadə föhşkarlıq və dürüştgöftarlıq ilə verib dedi: &quot;Ey xani-nanəcib, qəzayi-sübhanı və dövri-zamanı və müqəddimeyi-fərdanı sən nə bilirsən? Bəlkə sabah şah mənə ənam və xələt də verib xoşhal və azad edəcәkdir və ya fələki-kəcrəftar və təqdiri-pərvərdigar bir qeyri təriq ilə yol gedəcәkdir?! Şəbabestonəst, ta çe zayəd səhər [4].

[4] Tərcüməsi:
Geçə hamilədir, görək gündüz nə doğacaq.

Əgər dustağəm--dustaği-şahəm. Sən nəçisən ki, mənə bir zərrəcə asib yetirəsən. Haman bu gunə göftar və rəftar sənin məhz nanəcib və naqabilliyinə nişanədir. Haqq taala kərim və rəhimdir. Türklər məsəlidir: &quot;Mıxı mismar eləyən xaliq var&quot;. Belə rəvayət olunur ki, haman gecə ki, Molla Pənah dustaqxanada məhbus idi və sabahı günü gərək ona tənbeh və bazxast oluna idi, Ağa Məhəmməd şahı iki nəfər pişxidmətləri--Səfərəli bəy və Abbas bəy qətlə yetirdilər. Molla Pənah sabaha kimi yatmayıb, başladı. Ağa Məhəmməd şahın dünyada neçə müddət ömür sürməyini və nə vaxtı fövt etməyini hesablayıb cüstücu etməyə. Buna görə rəml atıb, qism-qism sıfırlar yazıb, onları sağdan sola və soldan sağa keçirib, çox diqqətlə hesaba baxanda ona yəqin oldu ki, şah gərəkdir haman gecə qətl olunub, bir də sübh tüluunu və günün şəfəqini görməyə onun macalı olmasın. Ürəyi təskinlik tapıb, zindanböyüyündən soruşdu ki, şəhərdə təzə bir əhval və şuriş yoxdur ki? O, cavab verdi ki, bir şey bilmir. Molla Pənahın gözünə yuxu getməyib, sübh tezdən yenə zindanbandan istifsar etdi ki, şəhərdə nə xəbər var? Şuriş və inqilab asarı müşahidə olunmur ki? Zindanböyüyü bu səfər də Molla Pənahın ürəyini sakit edə bilməyib, cavab verdi ki, o, bir xəbər eşitməyibdir. Amma çox çəkmədi ki, Ağa Məhəmməd şahın qətlə yetişmək xəbəri şəhərə dağıldı. Böyük şuriş və qovğa əmələ gəldi. Qızılbaş xanlarının hər birisi sərasimə və pərişan öz təvabeləri ilə əllərinə gələni götürüb, fövc-fövc yola düşüb qaçmağa şüru elədilər və şəhər xalqının bəziləri şah olan imarətə tökülüb, qarət etməyə başladılar. Ağa Məhəmməd şahın başını--ki, bədənindən cüda etmişdilər,--bihörmət edib, təpiklər altına salmışdılar. Tamami dustaqxana əhlini azad etdilər. Molla Pənah dəxi səlamət zindandan çıxdı; &quot;mıxı mismar eləyən tanrı&quot; onun dadına yetişdi və çoxlarını Ağa Məhəmməd şahın qəzəbindən xilas elədi.

Şahın bu sayaq məqtul olmağı Molla Pənaha ziyadə təsir edib, aşağıdakı əşarı Molla Vəli &quot;Vidadi&quot; təxəllüsə--ki, o da əhli-təb və onunla birelli idi,--yazıb göndərdi:

Ey Vidadi, gərdişi-dövrani-gəcrəftarə bax!
Ruzigarə qıl tamaşa, karə bax, kirdarə bax!

Əhli-zülmü necə bərbad eylədi bir ləhzədə,
Hökmü adil padşahi-qadirü qəhharə bax!

Sübh söndü şəb ki, xəlqə qiblə idi bir çıraq,
Gecəki iqbalı gör, gündüzdəki idbara bax!

Taci-zərdən ta ki, ayrıldı dimağı-pürqürur,
Payimal oldu təpiklərdə səri-sərdarə bax!

Mən fəqirə əmr qılmışdı siyasət etməyə,
Qurtaran məzlumu zalimdən o dəm qəffarə bax!

İbrət et Ağa Məhəmməd şahdan, ey kəmtər gəda,
Ta həyatın var ikən nə şahə, nə xunkarə bax!

Baş götür bu əhli-dünyadan ayaq tutduqca qaç,
Nə qıza, nə oğula, nə aşina, nə yarə bax!

Vaqifa, göz yum, cahanın baxma xubü ziştinə,
Üz çevir ali-əbayə, Əhmədi-Muxtarə bax!

Ağa Məhəmməd şahın bu gunə hökmi-adili-padşahi-qadirü qəhharın qəzəbinə giriftar olub, qəflətən ölməyi barəsində Mirzə Cəmal Qalabəyi öz tarixində bu şeri yazıbdır:

Ari, bu növ adət edibdir bu ruzigar,
Hərgiz cəlalü şövkətinə yoxdur etibar.

Nakam, həsrət ilə gələnlər gedib tamam,
Sultanü xan, mirü gəda, şahü şəhriyar.

Dilşad olmağa hanı fürsət zəmanədə,
Beş gün murad ilə keçə, haşa, bu kəcmədar.

Hərçənd Molla Pənah Ağa Məhəmməd şahın əlindən xilas oldu, amma Məhəmməd bəyin əlində giriftar və məqtul oldu. Məhəmməd bəy dəxi İbrahim xanın qardaşı Mehrəli bəyin oğlu idi ki, rəşadət və şücaətdə məşhur bir xoşsurət və hünərmənd cavan idi ki, hamı xəlayiq onu sayıb hörmət edərdilər. Ağa Məhəmməd şah məqtul olandan sonra Məhəmməd bəy onun tamami nəqdi-cinsinə sahib və mütəsərrif olub və Qarabağ əhlini başına cəm edib, bir neçə müddət, İbrahim xan Bələkandən müraciət edənə kimi, hökmranlıq elədi. Məhəmməd bəyin Molla Pənahı öldürtməyinə bir neçə səbəblər göstərirlər. Əzancümlə birisi budur ki, Molla Pənah İbrahim xanın yanında sahibi-ixtiyar və müdəbbiri-kar bir şəxs idi. Ol vaxt Məhəmməd bəy ona çox hörmət edərdi ki, onun vəsatəti və tədbiratı səbəbinə İbrahim xana yaxın ola və bir para mətləbləri və muradı var idi, xahiş edirdi ki, Mollanın tədbiri ilə xandan o mətləblər hasil ola. Amma Məhəmməd bəyin düşməni çox idi. Tamam əmizadələri və İbrahim xanın əqrəbaları və müqərrəbləri ona hasid və müanid idilər və mane olardılar ki, məbadə xan Məhəmməd bəyi özünə müqərrəb edə və həmə vəqt onun pisliyini xana söylərdilər və Məhəmməd bəy bu barədə Molla Pənahdan bədgüman olmuşdu.

Bir səbəb dəxi bunu göstərirlər ki, Molla Pənahın Qızxanım adında bir cəmilə övrəti var idi ki, Məhəmməd bəy onun hüsnü camalının tərifini eşidib, ona məhəbbət və əlaqə bağlamışdı. Övrət cahilə və cavan, axund qoca və piran idi və bundan əlavə Məhəmməd bəyin rəşadət və şücaəti, xoşəndam və kamalü fərasəti və padşah xəzinəsi əlində olmağı övrəti dəxi də ziyadə əlaqələndirmişdi və o, Məhəmməd bəyə demişdi ki, nə qədər ki, Molla Pənah hali-həyatdadır, mən şərən sənə gedə bilmərəm və bu səbəbə Məhəmməd bəy Molla Pənahın qətlinə həris idi və bir səbəb də bu idi ki, bir para bədxahlar özlərinin səlahı üçün Məhəmməd bəyi təhrik etmişdilər ki, Molla Pənahı öldürtsün, ta ki, onlar Məhəmməd bəyin hüzurunda sahibi-kar və nəfbərdar olsunlar. Qərəz, hər hal ilə olmuş isə də, yəqini budur ki, Məhəmməd bəyin əmrilə Molla Pənahı oğlu Əliağa ilə və bir qövlə görə, Qasım bəy ilə Cıdır düzü adlanan yerdə--ki, Şuşa şəhərinin günçıxan səmtində bir səfalı yerdir,--həlakətə yetiriblər.

Belə rəvayət olunur ki, çün Molla Pənahı oğlu Əliağa ilə qətlgaha gözübağlı aparırdılar və qətlgah Xəzinə qayası hesab olunurdu--ki, ziyadə dəhşətli, uca və sıldırım bir qayadır ki, oradan müqəssirləri xanın hökmü ilə atarlarmış,--əsnayi-rahda Molla Pənah onu qətlgaha apardıqların anlayıb, getməyə taqəti olmayır və bilaixtiyar yerə yıxılıb təvəqqe edir ki, əvvəlcə onu qətlə yetirsinlər ki, oğlunun ölməyini görməsin. Burada onların hər ikisini qətlə yetirirlər. Haman yerdə Mollanı dəfn edib, qəbrinin üstə günbəz tikdiriblər ki, &quot;Molla Pənah günbəzi&quot; adı ilə məşhurdur. Amma bu halda haman günbəz uçub dağılıbdır. Onu təzələyib qaydaya salmaq Qarabağ şüəra və üdəbasının mühüm vəzifələrindən hesab olunur. Molla Pənah qətl olunubdur haman salda ki, Ağa Məhəmməd şahın məqtul olunması vaqe olubdur, 1212-ci tarixi-hicriyyədə ki, miladın 1797-ci ilinə mütabiqdir. Qətlə yetişən zaman təxminən həştad sinnində imiş.

Molla Pənah Vaqifin asarü əşarına gəldikdə kəmali-təəssüflə bunu deyə bilərik ki, onlar əlan nüdrətən tapılmaqdadırlar və Azərbaycan türklərinin çoxusu onlardan bixəbərdirlər.

Hicrətin 1244-cü sənəsində--ki, miladın 1828-ci sənəsinə mütabiqdir,--Mirzə Yusif Qarabaği məşhur Mirzəcan bəy Mədədovun ilhah və təvəqqeyinə görə, bir məcmuə tərtib elədi. Haman kitabça &quot;Məcmueyi-Vaqif&quot; adlanıbdır ki, onun dibaçəsində müxtəsərən Vaqifin tərcümeyi-əhvalı zikr olunub və onun əşarından və kəlamından ümdələri əvvəl müəmmərim və müxəmməsat və ondan sonra qəzəliyyat və mürəbbat yazılıbdır. Haman məcmuə 1272 (1856)-ci sənədə Teymurxanşurada təb olunubdur ki, indi çox çətinlik ilə tapılır. Və bundan əlavə bir məcmuə dəxi Adolf Berjenin səy və himməti ilə tərtib olunub, 1867-ci sənədə Leypsiq şəhərində çap olunubdur. Əgərçi bu məcmuə &quot;Azərbaycan şüərasının asarı və əşarı&quot; adlanır, amma ona ancaq Molla Pənah Vaqifin, Qasım bəy Zakirin və bir para Qarabağ şairlərinin kəlamı daxil olubdur. Belə ki, &quot;Qarabağ şüərasının asarı&quot; təsmiyə olunsaydı, dəxi də haqq və savab olardı və cənab Berjenin məcmuəsini tərtib edən Zaqafqaz müftisi Hüseyn əfəndi Qaibov olubdur ki, ol cənabın şer və ədəbiyyata artıq meylü həvəsi var idi. Bu məcmuə dəxi əlan çox az tapılır.

Bundan əlavə Molla Pənah Vaqifin divani-əşarı sabiqdə &quot;Təzə həyat&quot; ruznaməsinin və bəd &quot;Sədayi-həqq&quot;in müdiri mərhum Haşım bəy Vəzirovun səy və ehtimamı ilə 1326-cı sənədə--ki, tarixi-məsihiyyənin 1908-ci ilinə mütabiqdir,--Badkubədə çap olunub, &quot;Təzə həyat&quot;ın müştərilərinə hədiyyə olaraq paylanıbdır.

Müştəri olmayanlar üçün nüsxəsi bir manatdan satılmaqdadır.

Vaqifin əşari-nəfisəsi Vəzirov cənabları tərtib qıldığı məcmuədə bu qərar üzrə mətbudur: müşşərat, tərcibənd, müəşşərati-müstəzad, müxəmməsat, müxəmməsati-müstəzad, qəzəliyyat və mürəbbeat. Məcmuənin başında Haşım bəy Vəzirov Molla Pənahın tərcümeyi-halına dair bir para məlumat veribdir. Və lakin bu məcmuəyə yenə də Molla Pənah Vaqifin bəzi əşar və kəlamları daxil olmayıbdır. Hər halda Haşım bəyin bu zəhməti şayani-təhsin və təbrik bir əsərdir ki, onda məşhur şairimizin asarı cəm olubdur.

Eşitdiyimizə görə, bu kitab satılıb qurtarıbdır. Onun ikinci dəfə təb və ucuz qiymətə intişar olunması məmuldur.

Vaqifin əşar və kəlamından bir neçəsini nümunə üçün burada yazmaqdan irəli bu müqəddiməni zikr eləməyi lazım bildik. Molla Pənah milli şair olduğuna binaən, onun şer və qəzəlliyatı bizim Azərbaycan türklərinə ziyadə xoş gəlir və hər nə onun qələmindən zühura gəlibsə, xah müxəmməsat və xah mürəbbeat və xah qəzəliyyat, tamamisi ürəkdən və həqiqi həyatdan nəşət edən əsərlərdir ki, yuxarıda zikr olundu. Bu qisim əsərlərdən masəva Molla Pənahın bir çox əşar və ədəbiyyatı dəxi vardır ki, onlarda öz müasirlərinin ayinü adatı, adabü əxlaqı və dolanmaları artıq məharət ilə rişteyi-nəzmə çəkilibdir. Belə ki, onlar gələcək nəsl üçün böyük bir yadigar məqamındadır. Hərgah Vaqif ilə Vidadinin bir-birinə yazdıqları kağızları möhtərəm oxucularımız mütaliə buyursalar, sözümüzü təsdiq edərlər. Nümunə üçün onlardan bir neçəsini burada göstəririk.

Molla Vəli &quot;Vidadi&quot; təxəllüs həzl və lətifə yolu ilə öz dostu Vaqifə yazır ki, Vaqif, sən nə tez sənəmlərdən usanıbsan ki, onların birini bir inəyə qiymət eləyirsən və bir az vaxt mürur edəndən sonra onların birini bir keçiyə satacaqsan və hətta müştəri naz eləsə, ona minnət də edəcәksən. Sonradan yazır ki, Vaqif, sənin &quot;ipin dolaşıbdır&quot;, düşübsən araya və səni qınamaq da rəva deyil, çünki zəmanə dəyişirilibdir--oğul ataya baxmaz, qız anaya. Möhlət ver bir övrət də mən alaram erkən, çatı toxunmaq üçün. Yəni sənin kimi mən də sənəmlərin qədrü qiymətini ucuz tutaram.

Vaqif dəxi lətifə sayağında Vidadinin cavabında xan qulluğunda olmağına dair bu şerləri yazır:

Ey Vidadi, yenə xan qulluğunda
Qaim olub, nə qiymət eylərsən?!
Yaman gözdən allah özü saxlasın,
İxlas ilə, kişi, xidmət eylərsən.

Belə dursan o qapıda qış və yaz,
Yetişərsən bir çörəyə sərəfraz,
Bu doğru yolunndan əyilsən bir az,
Yəqin bil ki, çox xəyanət eylərsən.

Bizim hərəmlərdir Quran oxuyan,
Üstündən-başından ənbər qoxuyan,
Onlar deyil örkən, çatı toxuyan,
Kimin işin kimə nisbət eylərsən?!

Dolu-dolu qocalıbsan babalıq,
İndi belə sal kürkünə yamalıq,
Pis övrətin peşəsidir cul, alıq,
Yaxşılara onu nisbət eylərsən?!

Qapıda uzadar uzun gəbəni,
Sayıq dur toyuğa yedirmə dəni,
Övrət döyə-döyə öldürür səni,
Nə belə yatırsan, qəflət eylərsən.

Sizdə ki, bir övrət qurar bir palaz,
Boşalıb, olanda əbrişi nasaz,
Çağırır, çaxdırır hər yerinə paz,
Günün qulağı ta oradan batır.

Xoş halına sənin, uzun dırnaqlı,
Baldırı çirməkli, yalın ayaqlı,
Yorğanı, yasdığı tozlu, torpaqlı
Həmdəm ilə hər dəm söhbət eylərsən.

Əllərin, üzlərin yuduqları yox,
Yaşlarında doğru dedikləri yox,
Hazır çobandılar, düdükləri yox,
Onlar ilə necə ülfət eylərsən?!

Günün qulağı ta oradan batar,
Mitilin bürünər çaşta dək yatar,
Öz evini tamam özgəyə satar,
Əgər yanın bir dəm xəlvət eylərsən.

Qəribə hal budur ki, yüz ildən bəri bizim tərəkəmə xalqının dolanacağı dəyişilməyibdir. Necə ki, Vaqifin əsrində onlar narahat və natəmiz və fəna bir halda güzəran edirdilər, indi də haman qərar üzrə məişət etməkdədirlər. Tərəkəmə övrətlərinin çoxusu əsla təmizlik bilməzlər. Necə ki, şair onları vəsf edir, uzun dırnaqlı, baldırı çirməkli, yalın ayaqlı, yorğanı, yasdığı tozlu-torpaqlı, həmin bizim tərəkəmə xalqının övrətləridir ki, əllərin, üzlərin həftədə bir dəfə yumazlar, başların daramazlar, danışmaq bilməzlər və örkən, çatı toxumaqdan qeyri bir şeyə qabiliyyətləri yoxdur. Həqiqətdə &quot;hazır çobandılar, düdükləri yox&quot;. Bunlardan əlavə, Vaqifin tərifi-çuxa, nimtənə, kürk, tüfəng və vəsfi-həmmam və mədhi-valiyi-Gürcüstan barəsində yazdığı müxəmməslər bəzilərə boş və biməzmun gəlir isə, həqiqətdə əhli-mərifət nəzərində gözəl əsərlərdir. Yüz sənə bundan irəli ata-babalarımızın dolanacağını, adabü əxlaqını, libas və təamlarını, arzu və təmənnalarını, fikir və xəyalatını və filcümlə, ol əsrin övza və dəstgahını Vaqif əleyhir-rəhmə--ki, sözün ustadi-bimisli hesab olunur,--gözəl əşar və kəlami-abdar ilə yazıb, gələcək nəsl üçün unudulmayan bir əlamət və yadigar qoymuşdur. Məsələn, Vaqif özü həm molla və şair isə də, vaxtın təqazasına görə onun meyl və könlü silah və əsləhəyə dəxi olub, igidlik iddiasına həm düşürmüş və məqami-zərurətdə özü yaraq götürüb davaya çıxarmış. Bu cəhətdən şairin Şirvan hakimi Məhəmmədhəsən xandan tüfəng arzu və təmanna etməyi gərək bizə əcib gəlməsin və tüfəngə onun nə qədər meylü şövqü olmağı şairin öz sözlərindən görünür:

Qıvrılır könlüm tüfəngdən dəm vuranda mar tək,
Od çıxar ağzından ol dud ilə çaxmaq bar tək,
Gülləsi əşkim əsər çeşmim şərarı nar tək,
Müşk, barut ətrilə həm türreyi-tərrar tək,
Etmədi mütləq dimağımı müəttər bir tüfəng.

Şairin tələb etdiyi tüfəng gərəkdir hər cəhətdən bieyb və mümtaz olsun, yoxsa o, hər bir sınıq-sökük tüfəng arzusunda deyil:

Hər kim istər kim, vücudi mərəkə ara gərək,
Kəndi zatından silahü əsləhə əla gərək,
Gülləsilə xuni-əda tökməyə sövda gərək,
Gər tüfəng olsa, bizə mümtazü bihəmta gərək,
Vaqifa, yoxsa, deyil məqbulumuz hər bir tüfəng.

Məhəmmədhəsən xan Şirvani Vaqifin xahiş və təmənnasını, əlbəttə, yerinə yetirib və özü gözəl bir şeri-müxəmməs yazıb tüfəng ilə ona irsal etmişdir və haman kağızda Vaqifin şer və kəlamına təhsin oxuyubdur:

Şerinə təhsin ki, yetməz hiç bir əşar ona,
Hər kimin var isə həddi, söyləsin göftar ona,
Kimsə ləb tərpətməsin kim, gəlməz istifsar ona,
Eybdir Müştaqdən bu sözləri izhar ona,
Tutmasın nəzm rəkakət, var isə kəmtər tüfəng.

Vaqifin gözəl əşarlarından birisi də Tiflisin tərifində yazdığı müxəmməsdir ki, onda Tiflis gözəllərin tərif edib, hamamlarda təbiətdən cari olan suları və Kür çayının suyunu vəsf qılıbdır, valinin mədhi ilə xətmi-kəlam edir. Haman müxəmməsdə Vaqif Tiflisi dünya şəhərlərinin cənnəti hesab eləyir ki, ona huri və pərinin cəmiyyəti yığılıbdır və hər bir qism nemət ilə haqq-taala o məkanı məmlüvv qılıbdır. Belə ki, şair baği-rizvanda dəxi Tiflisin gözəlləri kimi məhvəşləri təsəvvürə gətirə bilmir:

Baği-rizvanda əgər huriyü qılman çoxdur,
Bu gözəllər kimi məqbulü müzəyyən yoxdur.
Nəslbərnəsl gözəllik bulara buyruqdur,
Mən görənlər ki, mələkdən, pəridən artıqdur,
Hələ derlər ki, bulardan dəxi əlaları var.

Hamamların barəsində yazmışdır:

Yeddi həmmam, nə həmmam ki, sərmənzili-hur,
Həşt cənnət kimi hər guşəsi bir mətləi-nur,
Bir əcəb abi-rəvan gərm qılıb onda zühur,
Şükr təqdirinə, ey qadirü qəyyumü qəfur,
Lütfünün bəndələrə neməti-üzmaları var.

Mənbəi-cudü kərəmdən açılıb dürri-xoşab,
Basəfa hovza dəmadəm tökülür misli-gülab,
Görsə bir kərrə onu mən kimi bir xanəxərab,
Getməz ondan dəxi bir canibə manəndi-hübab,
Getsə də badə başı, mənzilü məvaları var.

Gürcüstan valisinin haqqında bu sayaq xeyir-dualar eləyir:

Vaqifa, səndə ki, yoxdur bilirəm zöhdü riya,
Şərti-ixlas gərək eyləyəsən şimdi əda,
Eylə bu valiyə, oğlanlarına xeyr-dua,
Saxlasın onları öz hifzi-pənahında xuda,
Hasil etsin nə qədər dildə təmənnaları var.

Özgə bir müxəmməsində Vaqif valinin oğlu Eulon xanı belə tərif eləyir:

Valinin çeşmi-çırağı, vəh nə türfə can imiş,
Külli Gürcüstanın üstə sayeyi-sübhan imiş,
Düşməni pamal edən sərdari-valaşan imiş,
Aləmin sərdəftəri, adı Eulon xan imiş,
Saxlasın allah pənahında, əcəb oğlan imiş.

Hiç yoxdur nisbəti özgə diyarın xanına,
Bir cavandır kim, yaraşır padşahlıq şanına,
Dəyməsin afət yeli, ya rəb, güli-xəndanına,
Sərbəsər aləm gərəkdir baş əyə fərmanına,
Taqi-əbruyi-lətifi qibleyi-iman imiş.

Xoş tamaşa eylədim, gördüm tamam ətvarını,
Çox bəyəndim özünü, həm ləhceyi-göftarını,
Maşallah, zahir etmiş ululuq asarını,
Belə sandım ki, mələkdir əvvəla didarını,
Xeyli çağdan sonra bildim ki, gözəl insan imiş.

Sair oğlundan xanın gər olmadıq biz ruşinas,
Manei yox, onları həm eylədik bundan qiyas,
Bu çiraq böylə çiraqdır, eyləmiş nur iqtibas,
Vaqifa, sən qıl xudayə hər zaman şükrü sipas,
Valinin ocağı böylə gün kimi taban imiş.

Bu əşardan məlum olan budur ki, Vaqif İbrahim xan ilə və yainki muğanlı Cəmil ağa ilə bir yerdə Tiflisə gedən zamanı İrakli padşahın oğlu Eulon xan ilə görüşübdür və bəlkə onun xələt və ənamına nail olubdur. İştə bu münasibətlə onu tərif və tövsif eləmişdir. Həmçinin Vaqif Tiflisdə olan vaxtda və ol beytüs-səfanı seyrü tamaşa edən əsnada onun gözü kəlisadan çıxan tərsa qızlarına sataşıb və onlardan birisi şairi valeh və heyran edibdir:

Vaqifəm, ta ki, gözüm onun sataşdı qaşına,
İstədi mehrabü mənbərdən xəyalım daşına,
Şimdi bildim ki, nə gəlmiş Şeyx Sənan başına,
Ya budur kim, Tiflisi qərq eylərəm göz yaşına,
Ol sənəm vəsli mənimçün ya kəlisadən çıxar.

Xan qızının Şuşa qalasından çıxıb, Gəncəyə getməyini dəxi Vaqif suznak sözlər ilə nəzmə çəkib və gözlərinə xitabən deyir ki:

Qan ağla, gözüm kim, sabah ol qaşı kamanın
Peykanı çıxıb zəxmi-cigərdən gedəcәkdir.

Bu xüsusda yazdığı müxəmməsi şair bu bənd ilə tamam edir:

Yarın sənə iqrarı gər iqrar isə, Vaqif,
Hər dərdi-dilindən ki, xəbərdar isə, Vaqif,
Səbr eylə, əgər yar sitəmkar isə, Vaqif,
Çək başına, bir fikrin əgər var isə, Vaqif--
Kol sərvqədin sayəsi sərdən gedəcәkdir.

Mirzə Cəmalın tarixində İbrahim xan ilə Cavad xanın mabeynində qərabət olduğu yazılmışdır. Vaqifin bu müxəmməsinin bir bəndindən belə anlaşılır ki, xan qızını Gəncəyə gəlin aparırlarmış:

Saqi, nə durubsan, sölə, dövran yola düşsün,
Hamı dağılıb, mütrübi-xoşxan yola düşsün,
Çalsın dəfü ney, naləvü əfğan yola düşsün,
Bu gecə gərəkdir irəli can yola düşsün,
Fərda ki, sürahiqədü gərdən gedəcәkdir.

Vaqifin məşhur müxəmməslərindən birisi də övsafi-dilbər barəsində yazdığıdır. Rəşid Əfəndiyev &quot;Şaki&quot; təxəllüs yazdığı nəzirə də Məhəmməd əleyhissəlamın mədhi barəsindədir.

Vaqif:

Gülşən sənə yoxdur bu nəzakətdə qərinə,
Kuyin çəməni tənə vurar xüldi-bərinə,
Sünbül onu görgəc özünü saldı qəminə,
Bəh, bəh, nə əcəb, şükr xudanın kərəminə,
Olmaz belə qamət, belə gərdən, belə sinə.

Şaki:

Quranı xuda nazil edib bəndələrinə,
Təklif edib onunla qamu aləmi dinə,
Vəhyi gəlib ol müxbiri-siddiqül-əminə,
Atasıdır Abdulla, anasıdır Əminə,
Olsun səlavat ruhi-rəsulüs-səqilinə.
İsmi ki, Məhəmməd, yox mədhinə hacət, qurban ola ümmət
Bir sahibi-elmə, bir xazini-fənnə, bir baniyi-dinə,
Qurban belə elmə, belə fənnə, belə dinə,
Bəh, bəh, nə deyim, şükr xudanın kərəminə.

Vaqifin müxəmməsi-müstəzadından ən mərğubu budur:

Ey zülfü siyəh, sinəbi əbyəz, gözü alə,
Nə türfə cavansan!
Ağzın kimi yox qönçə, yanağın kimi lalə,
Gülzari-cinansan!
Görsə yüzünü məh yetər, əlbəttə, zəvalə,
Xurşidi-cahansan!
Heç bəndə sənə olmaya, ya rəb ki, həvalə,
Sən afəti-cansan!
Söz yox bu zənəxdanü rüxə, bu xətü xalə,
Xubluqda əyansan!

Dibaçeyi-lövhə qələmi-katibi-qüdrət
Yazmış səni əvvəl,
Heç adəmə üz verməmiş əsla belə surət,
Pürzinətü seyqəl,
Zülfün sözü hər nüsxədədir, ey pəritələt,
Bir şərhi-mütəvvəl.
Göydə yetirər müttəsil ayə, günə xiclət,
Hüsnündəki məşəl.
Müjganın urar tənə oxun göydə hilalə,
Xub qaşı kamansan!

Rəftari-qədin eylədi sayə kimi pamal
Şümşadı çəməndə.
Qan ağladar ol qönçeyi-xəndanı məhü sal,
Lütfündəki xəndə.
Sultani-cahan sərvərisən, sahibi-iqbal,
Aləm sənə bəndə.
Göftarın edər tutiyi-şəkkərşikəni lal,
Hər nitqə gələndə.
Sən Xosrov olubsan, bəli, hər şəhri-məqalə
Şirini-zamansan!

Sənsən, sənəma, cümleyi-xubanə şahənşəh,
Yox sən kimi dilbər.
Bürqə üfüqündən ki, üzün bir çıxa nagəh,
Xurşidə bərabər,
Salır özünü ziri-niqabə şəfəqi-məh,
Manəndeyi-əxtər.
İnsan ola bilməz bu sifət pakü münəzzəh,
Cəm olsa sərasər.
Sən cinsi-mələksən yetişibsən bu kəmalə,
Ya ruhi-rəvansan?

İsna əşərə çakəri-kəmtər ola Vaqif,
Sərdaridir əla,
Xaki-dəri-övladi-peyğəmbər ola Vaqif,
Neylər dəxi dünya?
Ol gündə ki, həngameyi-məhşər ola, Vaqif,
Tut daməni-mövla!
Fəryadrəsin heydəri-səfdər ola, Vaqif,
Xövf eyləmə əsla!
Sən qərqsən hərçənd ki, dəryayi-vəbalə,
Tövfiq bulansan!

Molla Pənahın gözəllik babında və dilbər vəsfində yazdığı qafiyələr bir o qədər lətif, açıq və aydın sözlər ilə nəzmə çəkilmiş kəlamlardır ki, nə qədər cövhərsiz və mərifətsiz adam onları eşitsə, mütəəssir və məsrur olar. Nümunə üçün bir neçəsini zikr edək;

Ay qabaqlı, bulut zülflü gözəlin
Duruban başına dolanmaq gərək.
Bir evdə ki, böylə gözəl olmaya,
O ev bərbad olub talanmaq gərək.

Sərxoş durub sarayından baxanda,
Ağ gərdənə həmayillər taxanda,
Qaşa vəsmə, gözə sürmə yaxanda,
Canım eşq oduna qalanmaq gərək.

Çıxa sarayından canlar alan tək,
Xişmə gələ gəh-gəh qəhri olan tək,
Dal gərdəndə qıvrım saçı ilan tək,
Tərpənəndə hər yan bulanmaq gərək.

Vaqif, sənin işin müdam ah olsun,
Səg rəqibin ömrü qoy kütah olsun,
Həmdəmsiz kimsənə istər şah olsun,
Gədadır ol kimsə, dilənmək gərək.

* * * * *

Qaynar gözlərindən, şux baxışından
Əcayib fitnələr, fellər görünür.
Səf-səf duran siyah kirpiklərindir,
Yoxsa ki, gözümə millər görünür?

Gedən, getmə, bir bəri bax, ay gedən,
Gözüm doymaz sən tək gözəl kimsədən,
Gah yaxadan şölə verir ağ bədən,
Gah olur ki, nazik əllər görünür.

Qəddin tənə vurar o sərvi-naza,
Can qurban eylərəm sən tək şahbaza,
Üzün kimi, zülfün kimi tər-taza
Nə lalələr, nə sünbüllər görünür.

Vaqif, yad et səni yad eyləyəni,
Mən sevirəm mənə yarım deyəni.
Qoymaz göz önündən sevən sevəni,
Könüldən könülə yollar görünür.

* * * * *

Al geyinib çıxsan gülşən seyrinə,
Yığılır başına güllər, dolanır.
Məhtabi-hüsnünə bəndə fərmandır,
Qulluğunda aylar, illər dolanır.

Görməmişəm sən tək bir mələkzadə,
Dərdini çəkərəm həddən ziyadə,
Kirpiklərin ucu düşəndə yadə,
Bağrımın başında millər dolanır.

Mən bir Fərhad, sən bir Şirindəhansan,
Dərdin zahir, amma özün nihansan,
Gözəllik babında şahi-cahansan,
Qulluğunda daim ellər dolanır.

Ləblərin bağrımı pürxun eyləmiş,
Açılmış göz yaşım Ceyhun eyləmiş,
Həsrətin Vaqifi Məcnun eyləmiş,
Onun üçün gəzər çöllər, dolanır.

* * * * *

Doldu dimağıma zülfün ənbəri,
Valeh oldu könül həvadən sənə.
Əlim yetməz, namə yazıb dərdimi
Göndərəydim badi-səbadən sənə.

Oturuşun gözəl, duruşun gözəl,
Sallanışın gözəl, yerişin gözəl,
Xuyun, xülqün gözəl, hər işin gözəl,
Bəxş olub bu xubluq xudadən sənə.

Qəm evindən saldın küncə Vaqifi,
Eylədin muyindən incə Vaqifi,
Neçün incidirsən bunca Vaqifi,
Nə hasil bu cövrü cəfadən sənə?

Sevgili yarın fəraqında badi-səbadan əhval diləyir:

Badi-səba, bir müjdə ver könlümə,
Ol güli-xəndanım neçün gəlmədi?
Xəyalım şəhrini qoydu viranə,
Sərvərim, sultanım neçün gəlmədi?

Ağzı xeyir sözlüm, dili diləklim,
Bir türfə ağ əllim, gümüş biləklim,
Qarıçqay cilvəlim, tavus bəzəklim,
Libası əlvanım neçün gəlmədi?

Qaşı kəman, kirpikləri qəməlim,
Ağzı şəkər, dodaqları yeməlim,
Əlvan kələğaylı, bəyaz məməlim,
Sinəsi meydanım neçün gəlmədi?

Vaqif, ilə döndü bir saətimiz,
Nə səbrimiz qaldı, nə taqətimiz,
Olur indən belə qiyamətimiz,
Gəlmədi cananım, neçün gəlmədi?

* * * * *

Ey Kəbəm, Kərbəlam, Məkkəm, Mədinəm,
Hər zaman kuyində ziyarətimdir.
Qiblə deyib, qaşlarına baş əymək
Gecə-gündüz mənim ibadətimdir.

Hər nə desəm, sən incimə sözümdən,
Sərxoşunam, yox xəbərim özümdən,
Şol qamətin yayılanda gözümdən,
Sanasan ki, həşrü qiyamətimdir.

Bağlamışam din-imanı zülfünə,
Mənim kimi heyran hanı zülfünə?
Tapşırıb gedirəm canı zülfünə,
Yaxşı saxla, səndə əmanətimdir.

Sənsən mənim ayım, günüm, hilalım,
Dövlətim, iqbalım, cahım, cəlalım,
Gözəl üzün daim fikrü xəyalım,
Sözün dildə şirin hekayətimdir.

Sonalar xəcildir siyah telindən,
Tutilər lal olur şirin dilindən,
Şikəstə Vaqifəm, sənin əlindən
Hər kimə ki, yetsəm, şikayətimdir.

Gözlərin vəsfində yazıbdır:

Kaman qaş altında, al yanaq üstə
Nə xoş xumarlanır məstanə gözlər,
Sürməli kirpikdən oxlar çəkilib,
Eyləyir bağrımı nişanə gözlər.

Qəmzə peykanilə tökdü qanımı,
Xətalara saldı din-imanımı,
Əyri durdu, süzgün baxdı, canımı
Aldı o şux gözlər, amma nə gözlər.

Siması şəhlayi, tərhi badami,
Baxışı mehriban, özü hərami,
Quldur ona siyah zülfün təmami,
Ola bilməz belə şahanə gözlər.

Səmən iyli, səhabi zülf, ay qabaq,
Qönçə dəhən, dür diş, ərğəvan dodaq,
Münəvvər üz, lalə zənəx, tər buxaq,
Tamam bir yanədir, bir yanə gözlər.

Vaqif ki, düşübdür əqlü kamaldan,
Əskik olmaz başı qovğadan, qaldan,
Nə zülflərdən bilin, nə xəttü xaldan,
Eyləyibdir onu divanə gözlər.

Zülfün vəsfində:

Ay kənarı qabağında qıy kimi
Bürünür, çulğanır yanağa zülfün,
Sanasan bulutdur, ənvər üzünü
Bədr ayı tək almış qucağa zülfün.

Şahmar təki gərdənində bulanır,
Güllər bilə sığallanır, sulanır,
Həlqə düşüb, buxaq altda dolanır,
Baş qoyur, sarınır qulağa zülfün.

Xəstə Vaqif onnun sərgəştəsidir,
Bağrı qızıl qanın ağüştəsidir,
Hər tari-tərrarın can riştəsidir,
Qoyma ki, tökülsün ayağa zülfün.

Ayrılıqdan şikayət:

Yenə məni yaxar-yanar odlara--
Dağılmış ayrılıq saldı, sevdiyim!
Mən ha öldüm möhnət ilə, dərd ilə,
Can sənin yanında qaldı, sevdiyim!

Siyah zülfün buxaq altda qıvrılır,
Ala gözlər can almağa sayrılır,
Canandan ayrılan candan ayrılır,
Xalq içində bir məsəldi, sevdiyim!

Sərv qəddin sənubərə tən deyil,
Tamam sənin təki gülbədən deyil,
Dəxi əzəlki tək sən görən deyil,
İndi halım yaman haldı, sevdiyim!

Ol Xədicə haqqı, Səkinə haqqı,
Xeyrənnisa haqqı, Əminə haqqı,
Kəbə, Məkkə haqqı, Mədinə haqqı,
Dərdin bu Vaqifi aldı, sevdiyim!

* * * * *

Yenə səni gördüm, bağrım oxlandı,
Ey əfi baxışlı, havalı sərxoş!
Üzün göyçək, qaşın cəllad, gözün şux,
Görmədim sən təki maralı sərxoş!

Didarına müştaq olub qalmalı,
Başına dönməli, dərdin almalı,
Bir ayna qabaqlı, əyri calmalı,
Əlvan kələğaylı, səfalı sərxoş!

Gözləri sürməli, yanağı xallı,
Bir laçın sövdalı, tərlan xəyallı,
Qolları bazbəndli, boynu heykəlli,
Ağ əlləri əlvan hənalı sərxoş!

Oturuşu Şirin, duruşu Leyli,
Qəmzəsi sitəmkar, yarı gileyli,
Gecə-gündüz zövqü səfadə meyli,
Həm özü, həm fikrü xəyalı sərxoş!

Əqlin aldın, yarə deyin, Vaqifin,
Yanaltdın əlifin, beyin Vaqifin,
Üz göstərdin, yıxdın evin Vaqifin,
Həm özü, həm fikrü xəyalı sərxoş!

* * * * *

Sevdiyim, ləblərin yaquta bənzər,
Sərasər dişlərin dürdanədəndir.
Sədəf dəhanından çıxan sözlərin
Hər biri bir qeyri xəzanədəndir.

Nədəndir sözümə cavab verməmək,
Həm camal gizlədib, üz göstərməmək,
Gecələr gözlərim xabı görməmək
Ol siyəh nərgisi-məstanədəndir.

Mən ha səni nuri-ilahi sannam,
Camalının şöləsinə dolannam,
Atəşinə mərdü mərdanə yannam,
Bu xasiyyət mənə pərvanədəndir.

Bir namə yazmışam can üzə-üzə,
Badi-səba, aparasan gülüzə,
Soruşar yar ki, bu kimdəndir bizə?
Söyləgilən: Sizin divanədəndir.

Xumar-xumar baxmaq göz qaydasıdır,
Lalə tək qızarmaq üz qaydasıdır,
Pərişanlıq zülfün öz qaydasıdır,
Nə badi-səbadən, nə şanədəndir.

Müştaqdır üzünə gözü Vaqifin,
Yolunda payəndaz özü Vaqifin,
Sənsən fikrü zikri, sözü Vaqifin,
Qeyri söz yanında əfsanədəndir.

* * * * *

Ey camalı günəş, zülfləri dilkəş,
Cana saldın atəş çıxanda sərxoş.
Qaldım yana-yana misli-pərvanə,
Olmuşam divanə, getdi əqlü huş.

Çeşmin aldı cani, zülfün imani,
Kirpiklərin qani tökər nihani.
Ey Yusifi-sani, məlahət kani,
Sənə bənzər hanı dilbəri-ləbnuş.

Zəhi pəripeykər, qəddi sənubər,
Aləm sənə yeksər qulami-kəmtər,
Sənsən əcəb sərvər, sərdari-ləşkər,
Sultani-ziəfsər, şahi-dibapuş.

Hicrində bizarəm, zəlilü xarəm,
Müştaqi-didarəm, ixlaskarəm,
Bəsa ahü zarəm, dərintizarəm,
Qövlünə əğyarın gəl eyləmə guş.

Boyun sərvi-cənnət, gülşənə zinət,
Qaşın məddi ayət, qibleyi-taət,
Vaqifi-pürmöhnət çox çəkib həsrət--
Ta səninlə xəlvət ola həmağuş.

* * * * *

Ey şahı xubların, şuxu dilbərin,
Səndən sənubərin xəcaləti var.
Xoş yaraşır sənə diba nimtənə,
Bu bəzəyin yenə əlaməti var.

Bu zibü ziynətin, şanü şövkətin,
Meraci-rifətin, babi-dövlətin,
Hüsnü məlahətin, çeşmi-afətin,
Bu qəddü qamətin qiyaməti var.

Məhbubi-müntəxəb, bir alinəsəb,
Qəmzəsində qəzəb, sən saxla, ya rəb!
Gül ruxlu, qönçələb, turuncu ğəbğəb,
Lisanında əcəb hekayəti var.

Olmaz belə adəm, yığılsa aləm,
Mələkdən mükərrəm, əlavü əzəm,
Özü bir şux sənəm, istiğnası kəm,
Bizə əmma hər dəm nəzakəti var.

Qaşı yay, çeşmi şux, müjganları ox,
Cümlə kəsdən artıq, bərabəri yox,
Cəmalı yanında ayü gün mənsux,
Vaqifin ondan çox şikayəti var.

Vaqifin bu mürəbbeatında şayani-diqqət budur ki, hər misra iki hissədən tərtib olunmuş və gözəl qafiyələr ilə bağlanmış bəndlərdən əmələ gəlir. Hər bəndin özünəməxsus mənası ziyadə məharətlə nəzmə çəkilib, gözəlin hər bir əzası öz rəng və təbii haləti üzrə tövsif olunubdur. Məsələn:

Məhbubi-müntəxəb, bir alinəsəb,
Qəmzəsində qəzəb, sən saxla, ya rəb!
Gül ruxlu, qönçələb, turuncu ğəbğəb,
Lisanında əcəb hekayəti var.

Bir dilbərin ki, əslü nəsəbi ali olsa, qəmzəsində qəzəb görünə və o qəzəbdən allah özü saxlaya, ruxu gül yarpağı kimi lətif, nazik və sürxə mayil ola, ləbi qönçəyə bənzəyə, çənəsi turunc misal müdəvvər və müəttər ola və lisanından xoş avaz ilə əcəb hekayətlər cari ola, əlbəttə, ancaq belə dilbərə məhbubi-müntəxəb demək olar.

Başqa bir qafiyəsində Molla Pənah gözəllik nişanəsini belə bəyan edir:

Açıq başda olsa əgər bir dilbər,
Onda bu nişanlar müəyyən gərək:
Əndamı ayinə, qəddi mötədil,
Siyah zülfü qamətinə tən gərək.

Yanağı laleyi-bahari kimi,
Ləbləri yaqutun kənari kimi,
Bir dənə nasüftə mirvari kimi,
Başdan ayağadək ağbədən gərək.

Təmizliyə ola meylü həvəsi,
Olmaya aşiqə nazü qəmzəsi,
Gül təki qoxuya nitqü nəfəsi,
Zülfü ya bənəfşə, ya səmən gərək.

Qövli sadiq ola, hər feli həlal,
Bilməyə kim, fitnə nədir, məkrü al,
Şam kimi qabaqda dura nitqi lal,
Kəsilsə də başı dinməyən gərək.

Novrəsidə, ondörd, onbeş yaşında,
Eyb olmaya kirpiyində, qaşında,
Həyasi üzündə, əqli başında,
Ağzı, burnu nazik, üzü gen gərək.

Tavus kimi çilvələnə hər səhər,
Bəzək verə camalına sərbəsər,
Dindirməmiş verə könüldən xəbər,
İşarə anlayıb hal bilən gərək.

Yaşadıqca cavanlana, yenlənə,
Bir hicabda, bir pərdədə əylənə,
Nitqü nəfəsindən canlar dinlənə,
Qulluqda, söhbətdə müstəhsən gərək.

Yaxşı canan gərək, Vaqif, can üçün,
Çox çalışmaq nədir bu cahan üçün,
Bir gözəl lazımdır bizim xan üçün,
Vali qulluğunda ərz edən gərək.

Belə məlum olur ki, bu şerləri Vaqif xanın xahişinə görə yazıb, valiyi-Gürcüstana firistad etmişdir və ondan arzu və təmənna etdiyi Gürcüstan gözəlidir. Əvvəlki bənddən anlaşılan budur ki, Vaqifin vəsf qıldığı dilbər gərəkdir Minqreliya gözəllərindən alinəsəb bir nəcibə olsun. Çünki Minqreliya keçmişdə &quot;Açıqbaş&quot; adlanarmış, başları açıq gəzməkləri səbəbinə. Odur ki, qafiyə &quot;Açıqbaş&quot; sözü ilə başlanır. Belə rəvayət olunur ki, vali xan üçün üç nəfər vəcihə və gözəl qız göndəribmiş. O qızlardan birisini xan özü alıbdır ki, İzzət bəyimin və Mehdi bəyin anasıdır, adı Nisəxanımdır. Birisini Məhəmmədqasım ağa alıbdır, adı Minaxanımdır və birini də Əbülfət xana veribdir.

Yuxarıda zikr olunan gözəl və mövzun qafiyələrdən başqa ki, onların ədədi çoxdur və cümləsinin buraya küncayişi yoxdur, Molla Pənah Vaqifin bir çox şeri-müstəzadı və müxəmməsatı vardır. Onlardan məşhuru əbnayi-ruzigarın bivəfa və dəyanətsiz olmağı xüsusunda yazdığı müxəmməsdir ki, onun məal və məzmunu,--necə ki dünya vardır,--həmişə təzəlik və doğruluq üzrə baqi qalacaqdır. Haman müxəmməs eyni ilə burada dərc olunur:

Mən cahan mülkündə, mütləq, doğru halət görmədim,
Hər nə gördüm, əyri gördüm, özgə babət görmədim.
Aşinalar ixtilatında sədaqət görmədim,
Beyətü iqrarü imanü dəyanət görmədim.
Bivəfadan, lacərəm, təhsili-hacət görmədim.

Xah sultan, xah dərvişü gəda bilittifaq,
Özlərin qılmış giriftari-qəmü dərdü fəraq,
Cifeyi-dünyayədir hər ehtiyacü iştiyaq,
Munca kim, etdim təmaşa, sözlərə asdım qulaq,
Kizbü böhtandan səvayı bir hekayət görmədim.

Xəlqi-aləm bir əcəb düstur tutmuş hər zaman,
Hansı qəmli könlü kim, sən edər olsan şadiman,
Ol sənə, əlbəttə kim, bədguluq eylər, bigüman,
Hər kəsə hər kəs ki, etsə yaxşılıq, olur yaman,
Bulmadım bir dust ki, ondan bir ədavət görmədim.

Alimü cahil, müridü mürşidü şagirdü pir,
Nəfsi-əmmarə əlində sərbəsər olmuş əsir,
Həqqi batil eyləmişlər işlədir cürmi-kəbir,
Şeyxlər, şəyyadü abidlər əbusən qəmtərir,
Hiç kəsdə həqqə layiq bir ibadət görmədim.

Hər kişi hər şeyi sevdi, onu behtər istədi,
Kimi təxtü kimi tacü kimi əfsər istədi.
Padşəhlər dəmbədəm təsxiri-kişvər istədi,
Eşqə həm çox kimsə düşdü vəsli-dilbər istədi,
Heç birində aqibət bir zövqü rahət görmədim.

Mən özüm çox kuzəkarı kimyagər eylədim,
Sikkələndirdim qübari-tirəni, zər eylədim,
Qara daşı döndərib yaquti-əhmər eylədim,
Daneyi-xərmehrəni dürrə bərabər eylədim,
Qədrü qiymət istəyib, qeyr əz xəsarət görmədim.

Gün kimi bir şəxsə gündə xeyr versən səd həzar,
Zərrəcə etməz ədayi-şükri-nemət aşikar,
Qalmayıbdır qeyrətü şərmü həya, namusü ar,
Dedilər ki, etibarü etiqad aləmdə var,
Ondan ötrü mən də çox gəzdim, nəhayət, görmədim.

Eyləyən viranə Cəmişidi-Cəmin eyvanını,
Yola salmış bəlkə bəzmi-işrətin çəndanını,
Kim qalıbdır ki, onun qəm tökməyibdir qanını?
Dönə-dönə imtahan etdim fələk dövranını,
Onda mən bərəkslikdən qeyri adət görmədim.

Müxtəsər kim, böylə dünyadan gərək etmək həzər,
Ondan ötrü kim, deyildir öz yerində xeyrü şər,
Alilər xaki-məzəllətdə, dənilər mötəbər,
Sahibi-zərdə kərəm yoxdur, kərəm əhlində zər,
İşlənən işlərdə ehkamü ləyaqət görmədim.

Dövlətü iqbalü malın axırın gördüm tamam,
Hişmətü cahü cəlalın axırın gördüm tamam,
Zülfü ruyü xəttü xalın axırın gördüm tamam,
Həmdəmi-sahibcəmalın axırın gördüm tamam,
Başadək bir hüsni-surət, qəddü qamət görmədim.

Ey xoş onlar kim, Məhəmməd Mustəfanı sevdilər,
Oldular aşiq, Əliyyül-Mürtəzanı sevdilər,
Sidqü ixlas ilə pənc Ali-əbanı sevdilər,
Çardəh məsum tək müşkülgüşanı sevdilər,
Dəxi onlardan gözəl yaxşı cəmaət görmədim.

Ya imam-əl-ins vəl-cinnü şəhənşahi-ümur,
Getdi din əldən, bu gündən böylə sən eylə zühur,
Qoyma kim, şeytani-məlun eyləyə imanə zur,
Şöleyi-hüsnünlə bəxş et tazədən dünyayə nur--
Kim, şəriət məşəlində istiqamət görmədim.

Baş ağardı, ruzigarım oldu gün-gündən siyah,
Etmədim, səd heyf kim, bir mahruxsarə nikah,
Qədrbilməz həmdəm ilə eylədim ömrü təbah,
Vaqifə, ya rəbbəna, öz lütfünü eylə pənah,
Səndən özgə kimsədə lütfü inayət görmədim.

Vaqifin bu kəlamında hikmətamiz və ibrətəngiz sözlər çoxdur ki, onları şair təcrübə üzü ilə söyləyibdir və əksəri dəruni-qəlbdən çıxan suzişli fəryad və nalələrdir. Bu sözlər acı və pürkədər isə də, mənən haqq və doğrudur. Bunları batil etməyə əldə dəlilimiz yoxdur.

Filhəqiqə, hansı bir məkan və zamanda və hansı miləl və əqvamın arasında Vaqifin sözləri məzmundan düşüb cifeyi-dünyaya ehtiyac və iştiyaq olmayacaqdır və adamların əmalü əfalında kizb və böhtan əvəzində doğruluq, qiybət və şeytanət yerində sülh və sazişlik işlənəcəkdir? Bu suallara təskinlik bəxş edici cavablar vermək olurmu?

Tutalım ki, düzlük və sədaqət yoxdur. Bəlkə Adəm atanın övladı arasında haqqşünaslıq, şükrani-nemət, şərm və həya, himmət və qeyrət, etibar və etiqad vardır? Əfsus ki, şair bunların da yoxluğunu təsdiq edib, bizi məyus və əfsürdədil eyləyir. Budur, oxuyun:

Gün kimi bir şəxsə gündə xeyr versən səd həzar,
Zərrəcə etməz ədayi-şükri-nemət aşikar,
Qalmayıbdır qeyrətü şərmü həya, namusü ar,
Dedilər ki, etibarü etiqad aləmdə var,
Ondan ötrü mən də çox gəzdim, nəhayət, görmədim.

Doğrudan da etiqad və etibar, qeyrət və namus, ittihad və ittifaq qeyri millətlər arasında var isə də, heyfa ki, biz müsəlmanlar içində yoxdur. Əgər onlardan bir əsər olsa idi, belə zillət və fəlakətə düçar olmazdıq və bu anə qədər biz də ağ günə çıxardıq….

Şerin qəzəliyyat növündən Vaqifin beş-altı qəzəlləri vardır. Onlardan məşhuru və xoşməzmunu Molla Vəli Vidadiyə yazdığı qəzəllərdir:

Kim ki, sövdayi-səri-zülfi-pərişanə düşər,
Gah zindanə, gəhi cahi-zənəxdanə düşər.

Afəti-dəhr dəyər ol kəsə kim, kamildir,
Mah hər gün ki, kəmalə yetə, nöqsanə düşər.

Mərd igidlər özünə məhbəsi meydan bilər,
Sanma ki, nakəsü namərd bu meydanə düşər.

Eybdən saf çıxar, pakü mübərra görünər,
Hər təla kim, küreyi-atəşi-suzanə düşər.

Piçü tabə düşənin işi, bəli, üzdə olur,
Zülf bu vəchlə ol gülruxi-cananə düşər.

Hər yaman yer ki, ola yaxşıların mənzilidir,
Ləl daş içrə, xəzinə dəxi viranə düşər.

Şami-qəm şadlıq əyyamına xoş zivərdir,
Necə kim, xali-siyəh arizi-cananə düşər.

Ey Vidadi, qəmi-hicranə giriftar olmaq
Bir sənə, bir mənə, bir Yusifi-Kənanə düşər.

Eşqə düşmək sənə düşməz, qocalıbsan, belə dur,
Belə işlər yenə Vaqif kimi oğlanə düşər.

Bu qəzəldə Molla Pənahın təcrübə və hikmət yolu ilə söylədiyi kəlam və bəzi təşbihat və istiareyi-təmsiliyyə şayani-diqqətdir. Əlhəqq, dünyada afət və bəlaya giriftar olan əksər övqat kamal və mərifət əhli olub, cühəla və dənitəblər eyşü səfada, dövlət və nemət içində ömür sürürlər və nə məqsəd və mətləbdən ötrü xəlq olunmaqlarından və özlərinə borc olan təkliflərdən mütləq bixəbərdirlər. Məhbəs və zindani-bəla mərd igidlər üçün vüsətli meydan mənzələsində olduğu halda namərdlərin hünəri deyil ki, bu meydana qədəm qoysunlar. Dar gün, cismani əziyyətlər və ruhani küdurətlər alitəblərin etiqad və sədaqətini dəxi də möhkəmləndirib, polad kimi onları safa çıxarır; necə ki, atəş kürrəsində qızıl və gümüş safa çıxır. Ləlin yeri daş və xəzinənin yeri viranə künclər olduğu kimi, möhnətsəralar dəxi yaxşıların mənzili olur və hicran qəmində şair həm özünü və həm dusti-həqiqisi Vidadini Yusifi-Kənana təşbih edib bununla təsəlliyab olur:

Vidadidən gələn kağız məni fərxundəhal etdi,
Bu halı gördü qəm, filhal məndən intiqal etdi.

Uçub könlüm quşu pərvaz qılsa övci-əlayə,
Əcəb yox kim, bu məktubu özünə pərrü bal etdi.

Ziyayi-şəms tək yetdi, məni bədr eylədi hala
Əgərçi qəddimi dövrani-filmazi hilal etdi.

Səvadi namənin, ey dil, məgər zülmati-heyvandır--
Ki, ruhum Xızr tək ondan bəsi kəsbi-kəmal etdi?!

Xəyal etmişdi Vaqif kim, rəvan bir xoş qəzəl yazsın,
Rəvan olmuşdu qasid kim, bunu ancaq xəyal etdi.

Bu qəzəldən məlum olur ki, Vaqif bunu ömrünün müsinn çağında yazıbdır ki, candan əziz olan qədrşünas dostunun müfariqətində xeyli cəfalar çəkibdir. Şair Vidadidən vüsul olan naməni könlünün quşuna pərü bal edib onu övci-əlaya qalxızır. Əgərçi keçmiş zəmanənin inqilab və iğtişaşı şairin qəddini əyib hilal qılmışdır və lakin haman dusti-binəzirin naməsi ziyayi-şəms tək onun qəddini rast və qəlbini münəvvər eləyir və səvadi-namə ruhuna səfa və həyati-əbədi bəxş edir.

Afərin belə dostluğa və mərhəba bu sədaqətə!

Bu qəzəl Şeyx Sədinin dostluq barəsində yazdığı qəzələ bənzəyir. Təfavüt ancaq burasındadır ki, Şeyx Sədi həqiqi dostluğun şürut və vəzifəsi nə olduğunu bildirib, ümum nasə xitabən yazmışdır. Amma Vaqif isə öz dostundan gələn kağızdan məsrur olub onun qədr və mənzələsini bəyan edir. Sədi əleyhirrəhmə dostluq barəsində buyurubdur və həqiqətdə çəməni-mənayə dürr saçıbdır:

Yar an bovəd ke səbr konəd bər cəfeye-yar,
Tərke-rezaye-xiş konəd bər rezaye-yar.

Gər bər vocude-aşeqe-sadeq nəhənd tiğ,
Binəd xətaye-xiş nəbinəd xətaye-yar.

Yar əz bəraye-xiş gereftən təriq nist,
Ma nəfse-xiştən bekoşim əz bəraye-yar.

Mən rəh nemibərəm məgər anca ke kuye-dust,
Mən sər neminəhəm məgər anca ke paye-yar. [5]

[5] Tərcüməsi:
Yar odur ki, yarın çəfasına dözsün,
Yarın təmənnası xatirinə öz təmənnasından əl çəksin,
Əgər həqiqi aşiqin bədəninə qılınç çalsalar, belə
O, öz xətasını görər, yarın xətasını görməz.
Yar ançaq zevq almaq üçün deyil,
Biz öz nəfsimizi yardan etru öldürdük.
Mən dostun astanasından başqa bir yol tanımıram,
Mən yar ayağını qoydutu yerdən başqa yerə başımı qoymaram.

Dusti-həqiqi və yari-cani həqiqətdə o dostdur ki, öz xeyir və rizasını və səlahi-ümurunu dost rizası və səlahı yolunda tərk edib, ondan mal və canını müzayiqə etməyə, dostun adı çəkilən yerdə başdan keçə. Heyfa ki, bu vəsvəseyi-şeytan və dəğdəğeyi-insan ilə dolmuş əsrimizdə bu qism dostların vücudu ənqa quşu kimi nayabdır. Bu əsri-şumda həqiqi bir dost tapılmaz ki, onun sədaqət və dəyanətinə etibar oluna və dar gündə dəstgirliyinə ümid bağlana….

Necə ki, fövqdə zikr olundu, Molla Pənah Vaqifin ədəbiyyatımızın banisi, müəssisi adlanmağa haqqı vardır. Tamami Qafqazda ondan müqəddəm bir müqtədir ədib, xoşkəlam və mövzuntəb şair zühur etməyibdir ki, ibtidayi-süxən onun adı ilə başlansın. Əgərçi Azərbaycanın İrana mütəəlliq hissələrində Aciz, Divani, Qövsi, Arif kimi bəzi şairlər vücuda gəlibdir və illa onların asari-qələmiyyələri və xüsusən, tərcümeyi-halları millətimiz arasında intişar bulmayıbdır. Ancaq bəzi mütəfərriq şer və qəzəlləri xanəndələr və qəzəlxanlar vasitəsilə gəlib bizə yetişibdir.

Molla Pənah Vaqif isə cümləmizə məlumdur. Onun adını eşitməyən və şənində söylənən &quot;hər oxuyan Molla Pənah olmaz&quot; məsələni bilməyən Qafqaz oğlu yoxdur, Vaqifi belə şöhrətləndirən, əlbəttə, onun rəvan təbi, mövzun kəlamı və gözəl qafiyələri olubdur ki, indi də o qafiyələr ümum nasın dillərində caridir. Vaqifin kəlamlarını oxuduqda bilaixtiyar onlara meylü rəğbət bağlayırıq. Şair hər nə vücuda gətiribsə, öz ana dilimizin tərz və şivəsində gətiribdir. Onun əşarında istemal olunan türk və ya türkləşmiş fars və ərəb sözləri elə məharətlə nəzmə çəkilibdir ki, oxuyanları valeh və heyran edir. Məsələn, bu sadəlikdə hansı bir türk şairi qafiyələr tərtib edibdir:

Bağlamışam din-imanı zülfünə,
Mənim kimi heyran hanı zülfünə?
Tapşırıb gedirəm canı zülfünə,
Yaxşı saxla, səndə əmanətimdir.

Və yaniki bu şerlər:

Xumar-xumar baxmaq göz qaydasıdır,
Lalə tək qızarmaq üz qaydasıdır,
Pərişanlıq zülfün öz qaydasıdır,
Nə badi-səbadənn, nə şanədəndir.

Bu sadə və rəvan şerlər ki, mənən dəxi ziyadə məqbul və müstəhsəndir, şairin artıq dərəcədə ana dilinə dara olmasına və milli şairliyinə dəlalət edir. Əlbəttə, Molla Pənaha bu eybləri irad tutmaq olmaz ki, o milli şair olduğu halda millətinin hürriyətinə dair, tərəqqi və təalisinə məxsus bir əsər qoymayıbdır. Molla Pənah dəxi sair şairlər kimi öz zamanının oğlu olub, onun təqazasınca şer yazarmış. Ondan çox sonra gələn şairlərin kəlamlarında da &quot;millət&quot;, &quot;hürriyyət&quot;, &quot;din&quot; və &quot;vətən&quot; sözləri hərgiz istemal olunmayıbdır.

Bununla belə Vaqifin yuxarıda zikr olunan müxəmməs və qəzəliyyatında təcrübə üzü ilə deyilmiş pürməna sözlər və dərin fikirlər vardır ki, həmə vəqt həyat üzrə baqi qalacaqdır. Bundan maəda Vaqifin milli ədəbiyyatımıza hüsni-xidməti bu olubdur ki, Türkiyə və İran-zəmin şüərasına müqəllidlik etməyibdir, bəlkə onun üçün əsan və təbii bir yol açıbdır ki, ondan sonra gələn şairlər ona peyrəvilik edib, bir çox gözəl əsərlər meydana gətiriblər. Bu cəhətə Molla Pənah Vaqifin Qafqaziyada vücuda gələn şairlərin babası və ustadı adlanmağa haqqı vardır.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*006]]</text>
      <sha1>f3hita2m5p4ody5xyz5jhio5ua8yu5j</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Şeyx Əbuməhəmməd İlyas İbn Yusif İbn Müəyyəd Nizami</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19450</id>
    <revision>
      <id>84584</id>
      <parentid>51832</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T14:58:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15448" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Şeyx Əbumәhәmmәd İlyas İbn Yusif İbn Müәyyәd Nizami
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Molla Pәnah &quot;Vaqif&quot; tәxәllüsləri|Molla Pәnah &quot;Vaqif&quot; tәxәllüsləri]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Şirvan vә Şamaxı|Şirvan vә Şamaxı]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Şeyx Nizami böyük şairlərdən birisi olub. Onun kimi fəsih, rəvantəb və şirinzəban şair dünya üzünə az gəlibdir. Heç bir şair o lətafət və zəriflikdə söz deməyibdir. Onun cümləyə məşhur olan &quot;Xəmsə&quot;si ki, ona &quot;Pənc gənc&quot; dəxi deyilir, bimisil və binəzir əsərlərdir ki, həqiqətdə xəzinə malıdır. Bəzi rəvayətə görə, Nizami Qum şəhərində təvəllüd edib nəşvü nüma tapdıqdan sonra Gəncəyə gəlibdir və burada ömrünün axırına kimi qalıbdır. Amma səhihi budur ki, onun ata-babası Qumdan Gəncəyə gələn zaman Nizami hənuz dünya səraçəsinə ayaq basmamışdı və ol gövhəri-pakın təvəllüdü Gəncədə hicrətin 520-ci sənəsində vaqe olmuşdur.

&quot;Atəşkədeyi-Azəri&quot;də və Ş. Sami bəyin &quot;Qəmusül-əlam&quot;ında Şeyx Nizaminin şəhri-Gəncədə anadan olması sərahətən yazılmışdır. Ədibi-şəhir Müsyö Şerr &quot;Tarixi-ədəbiyyati-ümumi&quot; əsərində Şeyx Nizaminin Gəncədə təvəllüd etməsini təsdiq edir. Bu cəhətə şair &quot;Nizami Gəncəvi&quot; deyilməklə mərufdur. Belə olan surətdə çox ehtimal var ki, Nizaminin anası Gəncəli qızı olmuş ola. Necə ki, bu halda İran təbəəsindən çoxları Qafqaziyaya gəlib, burada evlənib, əhl-əyal sahibi olub kök salırlar, həmçinin sabiqdə dəxi İran dövlətinin hər bir yerlərindən Qafqaz torpağına mühacirət edənlər çox olurmuş və burada İran mədəniyyətini, İran adabü ayinini intişar edirlərmiş. Ol vaxtdan bəridir ki, fars dili və fars ədəbiyyatı bizim vətənimizdə şöhrət və özü üçün böyük hörmət və əhəmiyyət kəsb edibdir. Vəli Şeyx Nizami Qafqaz qitəsində vücuda gəlibsə də, əslən iranlı olmağını inkar və nisyan etməyib &quot;İqbalnamə&quot;sində buyurmuşdur:

Nezami ze gəncine boqşay bənd,
Gereftariye-Gənce ta çənd, çənd.
Ço dor gərçe dər bəhre-Gənce qoməm,
Vəli əz qəhestane-şəhre-Qoməm. [1]

[1] Tərcüməsi:
Ey Nizami, xəzinədən bəndi aç,
Nə vaxta qədər Gəncənin giriftarı olacaqsan?!
Dürr kimi Gənçə dənizində itsəm də
Qəhistan [vilayətinin] Qum şəhərindənəm.

Nizaminin vəsfində bir şey yazmaqda bizim qələmimiz acizdir. Həkim Xaqani onun mədhində demişdir:

Xakəş be Məsih tutiyabəxş,
Səngəş be Kəlim kimyabəxş,
Mərzəş ze kəyestane-qolestan,
Şəkkərzaro qərənfelestan. [2]

[2] Tərcüməsi:
Torpağı Məsihə tutiya bağışlayan,
Daşı Kəlimə kimya bagışlayan,
Sahəsi güllük, çiçəklik,
Şəkər qamışlığı və qərənfillik.

Nizami dünyadan əl çəkib əhli-qənaət və saleh bir zat olduğu üçün ömrünü ibadət və riyazətdə keçirərmiş. Hətta zəmanəsinin müluk və səlatini ona hörmət və riayət etdikləri halda sair şüəra kimi kimsəni mədh və tərif etməmişdir və tamahkar və əhli-dünya mülazimi olmaqdan nəfsini saxlayıb, ömrünün axırına kimi məddahlıq ismini şəninə layiq və rəva görməmişdir və padşahlar dərbarında şöhrət və izzət tələbkarı olmamışdır. Bəlkə onun öz astanası böyüklər və xosrovlar məlcəvü məvası olub. Müasirləri onun söhbətindən feyzyab olmağa talib olmuşlar. Belə ki, Atabəy Qızıl Arslanın imtahan qəsdi ilə Şeyx Nizami olduğu zaviyayə gedib, onu qəribə bir halda görməyi &quot;Atəşkədeyi-Azəri&quot;də rəvayət olunubdur. Şeyx aləmi-batində Qızıl Arslanın qəsdü niyyətini anlayır və sultanın nəzərində onun şərafət və böyüklük ulduzu cilvələnir. Atabəy baxıb görür ki, bir piri-zəif bir parça keçənin üstündə əyləşib. Ətrafında başqa bir şey yoxdur, bəqeyr əz-qələm, dəvat və əsayi-piri. Əlində Quran və şeyx onun mütaliəsinə məşğul. Atabəy şeyxin bu halına diqqət yetirdikdə onun haqqında etiqadi-kamil hasil edib, şeyxin müqəddəs bir vücud olmağını təsdiq eləyir. Və həmçinin rəvayət olunur ki, İran padşahlarından birisi Azərbaycan vilayətini təsxir etdikdə şeyxə riayət göstərib, Gəncə şəhərinin təxminən 24 verstliyində--cənubi-şərqi səmtində vaqe bir kənd bağışlamışdı. Sabiqdə haman qəryə Həmdünyan adlanırmış. İndi İlə adı ilə məşhur erməni kəndidir. Şeyx özü bu barədə demişdir:

Nəzər bərkişo bərexlase-mən kərd,
Dəhe-Həmdunyanra xase-mən kərd.

Nizami əleyhirrəhmə Gəncə şəhəriidə hicrətin 591-ci ilində və bir qövlə görə 606-cı tarixində vəfat etmişdir. Qəbri şəhərin təxminən 4 verstliyində--şimali-şərqi səmtindədir. Məqbərəsi ziyarətgahdır. Mövləvilər artıq şövq ilə onun qəbrini ziyarət edirlər. Nizaminin məqbərəsi vaqe olan səhra &quot;Şeyx düzü&quot; adı ilə Gəncə xalqının arasında məşhurdur. Onuт qəbrinin üzərnndə olan əski günbədi, səhih rəvayətə görə, rus ədiblərindən məşhur Qriboyedov təsis etdirmişdir. İndi, necə ki, möhtərəm Mirzə Məhəmməd Axundovun &quot;Şeyx Nizami&quot; ünvanında mərhum şeyxin tərcümeyi-halına dair yazdığı kitabçadan görünür, Nizaminin qəbri və üstünün günbədi uçub-dağılıbdır və kəndçilər qışda soyuqdan və yay fəslində istidən daldalanmaq üçün içinə at və eşşək bağlayırlar. Budur bizim fazil və həkim bir şairimizin türbəsinə olan hörmət!…

Mirzə Məhəmməd Axundov münasibi-hal bu şerləri inşad etmişdir:

Yol kənarında bir məzari-həqir,
Dağılıb günbədi, olub viran.
Ona məxluqdən olur təhqir,
Bağlanır günbədinə hər heyvan.
Mənzəri adəmə edir təsir,
Axıdır qəlbə hər dəqiqədə qan,
Kimsə etməz sual: &quot;Kimdir bu?&quot;
Ona quşlar olubdu fatihəgu.

* * * * *

Bu xarəbə məzardə aya
Görəsən kimdi böylə xar yatır?
Kimsə etməz bunu sual əsla,
Sizə mən eyləyim onu təqrir.
Edəsiz ol məzarı siz əmma
--Layiqincə, əzizlər, təmir.
O yatan Gəncəli Nizamidir,
Şüəra qisminin üzamidir.

Şeyxin &quot;Xəmsə&quot;si bu mənzumələrdən mürəkkəbdir: &quot;Məxzənül-əsrar&quot;, &quot;Leyli və Məcnun&quot;, &quot;Xosrov və Şirin&quot;, &quot;Həft peykər&quot;, yaxud &quot;Bəhramnamə&quot; və &quot;İsgəndərnamə&quot;. Bu kitabların hər birisinin xüsusunda və onların tarixi və səbəbi-təlifi barəsində Mirzə Məhəmməd Axundovun kitabçasında qədri-kifafınca məlumat verilmişdir. Bunlardan başqa Şeyx Nizaminin iyirmi min beytə qədər qəsaid və qəzəliyyat və rübaiyyatı və sair əşarı olduğu rəvayət olunursa da, əksəri bu halda itib-batıbdır. &quot;Xəmseyi-Nizami&quot; İranda və Hindistanda dəfəat ilə təb olunubdur. Və hətta Müsyö Şarmua tərəfindən Fransa dilinə tərcümə edilib və 1845-ci sənədə Petroqrad şəhərində təb və nəşr olunubdur.

Nizaminin əsərlərindən türk dilinə tərcümə olunan ancaq &quot;Xosrov və Şirin&quot; hekayəsidir. Bunun mütərcimi Qazax şairi mərhum Mustafa ağa Qiyasbəyov &quot;Nasir&quot; təxəllüs olubdur. Vəli çox əfsus ki, şair bu hekayəni itmama yetirməmiş vəfat edibdir. Haman &quot;Xosrov və Şirin&quot; hekayəsi bu axır vaxtlarda Mirzə Cəlal Yusifzadə cənablarının səy və himməti ilə opera şəklinə çöndərilibdir.

Atalar sözündən sayılan: &quot;Kəs nəquyəd ke, douğe-mən torşəst&quot;--məsəli müşarileyhə mənsubdur. Söz yoxdur ki, bu məsəli sonradan Azərbaycan türkləri şeyxdən əxz və tərcümə ediblər, çünki türk dilində &quot;Heç kəs ayranına turş deməz&quot; məsəli indi də işlənir.

Fars lisanına dara rəvantəb şairlərimizin baş vəzifələrindən birisi də Şeyx Nizami əleyhirrəhmənin əsərlərindən bəzilərini türkə açıq dildə tərcümə edib, milli ədəbiyyatımızı dövlətləndirməkdir. İnsaf deyil ki, onun möcüznüma kəlamları Avropa dillərinə tərcümə olunub intişar tapsın, bizlər isə onu öz dilimizdə mütaliə edib feyzyab olmaqdan məhrum qalaq.

Şeyx Nizaminin əsərlərindən nümunə olaraq bir qəsidə və bir qitəsini &quot;Atəşkədeyi-Azəri&quot;dən götürüb, onlar ilə kitabımıza zinət veririk:

QƏSİDEYİ-NİZAMİ

Mələkol-moluke-fəzləm befəziləte-məani,
Zəmiyo zəman gerefte bemesale-asemani.
Nəfəse-boləndsoutəm cərəse-boləndseyti,
Qələme-cəhannəvərdəm ələme-cəhansetani.
Səre-hemmətəm reside bekolahe-Keyqobadi,
Pəre-heşmətəm qozəşte ze pərənde-Qurxani.
Soxən əz mən afəride, ço fotovvət əz morovvət,
Honər əz mən aşekara ço təravət əz cəvani.
Qəzələm besəmha dor ço səmae-ərğənuni
Nəməkəm bezouğha dor ço şərabe-ərğəvani.
Hərəkate-əxtəranra mənəm əslo u tefili,
Təbəqate-asemanra mənəm abo u əvani.
Nəzənəm bexire təbli, ço zənəm bovəd ərusi,
Nəkonəm bexotbe ləhti, ço konəm bovəd əğani.
Məhəmo ço məh nəgirəm kələfe-siyahruyi,
Dorəmo ço dor nədarəm bərəse-sepidrani.
Beeşarəte-ləbe-mən dele-xəlq baz bəndəd
Ço şekufeye-rəyahin behəvaye-mehrəqani.
Əgər in neşatgəhra nəğəmate-mən nə başəd,
Ke zənəd dəre-moğənni, ke xorəd meye-moğani?
Ço sədəf həlalxarəm, ço qohər həlalzade,
Ze həramzade durəm şəbo ruz dər rəmani.
Vələdozzenast hased, mənəm an ke koukəbe-mən
Vələdozzenakoş aməd ço setareye-yəmani.
Səre-an cəride bər nə dəre-in qəside boqşa--
Ke, bərənd boqe-boqe fozəla bare-moğani.
Şəbehi nə dər xəzine çe konəm qohərfeşani,
Qohəri nə dər xərite çe konəm sədəfdəhani.
Delo din şekəste an gəh həvəsəm bərəzmcui,
Səro pa berəhne an gəh soxənəm bemərzbani.
Mələkavo badşaha rəveşi kəramətəm kon--
Ke bedan rəveş begərdəm ze bədivo bədqomani.
Hərəme-to aməd in del ze həsəd neqahdarəş--
Ke, fereşte ba şəyatin nəkonəd həmaşiyani.
Ədəbəm məkon ke, xerdəm, xələləm məbin ke, xakəm
Bebər əz nəhade-təbəm dodeliyo dəhzəbani.
Ze qonah ozr boqzər, benəvazo rəhməti kon,
Bexəcaləti ke bini bezərurəti ke, dani.
Həme momkenol-vocudi rəqəme-həlak darəd,
To ke, vacebol-vocudi əzəlo əbəd bemani.
Betəfile-taəte-to təne-xiş zende darəm,
Ço nabəşəd in səadət çe məno çe zendeqani.
Əgər əz Nezami aməd qonəhəş əfvgərdan--
Ke, kəs eyməni nədarəd ze qəzaye-asemani.
To resandei ze əvvəl besəadəte-vücudəş,
Ço nəfəs beaxər ayəd, beşəhadətəş resani. [3]

[3] Tərcüməsi:
Mənəviyyat və fəzilətim etibarilə şahların şahıyam,
Yeri, zamanı və asimanı hökmümlə tutmuşam.
Uça səsli nəfəsim zəng kimi gurdur,
Dunyanı ölçən qələmim dünya tutan bayraqdır.
Himmət başım Keyqubad papağını qoymuşdur,
Təntənə qanadım Qurxan bayrağından yüksəlmişdir.
Cavanmərdlik insafdan yarandığı kimi, söz də məndən yaranmışdır.
Təravət gənçlikdən doğduğu kimi, hünər də məndən doğmuşdur.
Qəzəlim qulaqlarda ərğənun səsi kimidir.
Sənətim zövqlərə qırmızı şərab təsiri bağışlayır.
Ulduzların əsas hərəkətveriçisi mənəm, özləri tüfeylidir.
Göy təbəqələrində su mənəm, göy özü qabqacaqdır.
Boş yerə təbil çalmaram, əgər çalsam toy olar,
Boş yerə xütbə (moizə) oxumaram, oxusam, mahnı olar.
Mən ayam, amma ay kimi tutulub qaralmaram,
Mən dürrəm, amma dürr kimi ağarma xəstəliyinə tutulmaram.
Reyhan qönçəsi mehrəgan (payız bayramı) havasına baqlı olduğu kimi,
Mənim dodağımın bir işarəsinə xalqların ürəyi bağlıdır.
Əgər bu sevinç meydanında mənim nəğmələrim olmasaydı,
Kim müğənni çağırardı ki, muğan meyi içəydi?
Sədəf kimi halal yeyənəm, gövhər kimi halalzadəyəm,
Haramzadədən uzağam, gecə-gündüz rəmanidəyəm.
Paxıl vələdüznadır, mən oyam ki, ulduzum
Yəmani (Süheyl; Sirius) ulduzu kimi vələdüzna öldürəndir.
O dəftərin başını bağla, bu qəsidənin qapısını aç,
Bunu fazillər mənzilbəmənzil hədiyyə aparırlar.
Xəzinəmdə bir şəvəm (qara munçuq) də yoxdursa, nə uçün mən gövhər saçım?!
Xəritəmdə (süfrəmdə) bir gövhərim də yoxdursa, arzımı nə üçün sədəflə doldurum?!
Ürəyim və dinim sınıb, yenə də döyuş həvəsindəyəm,
Başım, ayağım yalındur, yenə də keşikçilik iddiasındayam.
Ey hökmdar, ey padşah, mənə bir nəzər sal,
Sənin bu nəzərin sayəsində bədlikdən və bədgümanlıqdan çıxım.
Mənim ürəyim sənin hərəmindir, onu həsəddən qoru,
Mələk şeytanlarla bir yuvada yaşaya bilməz.
Kiçikliyimə baxıb məni incitmə, torpağım deyə məni alçaltma,
Təbimdən və varlığımdan ikiürəkliliyi və ondilliliyi çıxar,
Üzrümə görə günahımdan keç, oxşa, mərhəmət elə,
Xəcalətimə baxıb ehtiyaçlarımı duy!
Bütün yaranmışlara ölüm yazılmışdır,
Sən həmişə yaşayansan, əzəli və əbədi qalansan.
Sənə itaət etdiyimə görə, əbədi yaşayası olaçağam,
Bu səadətim olmasa, nə mən, nə həyat?
Əgər Nizamidən bir günah baş vermişsə, onu bağışla,
Kimsə asimanın qəzasından yaxasını qurtara bilməz.
Əzəldən onun vücudunu səadətə yetirən sənsən,
Nəfəsi sona çatarkən də onu şəhidlər sırasına yetir.

QİTӘ

Duş rəftəm bexərabat, məra rah nəbud,
Mizədəm nərevo fəryad, kəs əz mən nəşnud.

Ya nəbud hiçkəs əz badeforuşan bidar,
Ya ke, mən hiçkəsəm, hiçkəsəm dər nəqoşud.

Nimi əz şəb ço beşod, biştərək ya kəmtər,
Rendi əz ğorfe bər avərd səro rox benəmud,

Qoftəməş: dər boqoşa Qoft: boro, hərze məqu--
Ke, bəraye-to dər in vəqt kəs in dər nəqoşud.

İn nə məsced ke, behər ləhze dərəş boqşayənd--
Ke, to dir aiyo əndər səfe-piş osti zud.

Hər çe dər comleye-afaq dər inca hazer,
Henduyo hormeziyo moumeno tərsavo yəhud.

Gər to xahi ke, konəd pire-moğanət nəzəri
Xake-paye-həme şo ta ke beyabi məqsud. [4]

[4] Tərcüməsi:
Dünən geçə meyxanaya getdim, mənim üçün qapını açmadılar,
Nərə çəkdim, fəryad elədim, heç kəs eşitmədi.
Ya şərab satanlardan heç biri oyaq deyildi,
Ya da mən heçkəsəm ki, heç kəs mənim üçün qapını açmadı.
Elə ki, geçə yarı oldu, bir az ondan çox ya az,
Bir rind başını pənçərədən çıxarıb mənə baxdı.
Ona dedim:--Aç qapını! Dedi:--Get, hərzə danışma!
Sənin üçün bu vaxt heç kəs qapını açmaz.
Bura məsçid deyil ki, hər an qapısını açsınlar--
Ki, sən geç gəlib, tez yuxarı başda əyləşəsən.
Dünyanın hər yerindən bura yığışanlar var:
Hindu da, hörmizi də, mömin də, xristian da, yəhudi də.
Əgər istəyirsən ki, piri-muğan sənə nəzər yetirsin,
Hamının ayağının torpağı ol ki, öz məqsədinə çatasan.

Mustafa ağa Nasirin &quot;Xosrov və Şirin&quot;dən tərcümə etdiyi hissələr öz məqamında zikr olunacaqdır.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*007]]</text>
      <sha1>rnqy5vk5s47h456owafoqqxefi08ksd</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84706</id>
      <parentid>84584</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T05:32:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Araz Yaquboglu [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Şeyx Əbumәhәmmәd İlyas İbn Yusif İbn Müәyyәd Nizami]] səhifəsinin adını [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Şeyx Əbuməhəmməd İlyas İbn Yusif İbn Müəyyəd Nizami]] olaraq dəyişdi.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15448" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Şeyx Əbumәhәmmәd İlyas İbn Yusif İbn Müәyyәd Nizami
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Molla Pәnah &quot;Vaqif&quot; tәxәllüsləri|Molla Pәnah &quot;Vaqif&quot; tәxәllüsləri]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Şirvan vә Şamaxı|Şirvan vә Şamaxı]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Şeyx Nizami böyük şairlərdən birisi olub. Onun kimi fəsih, rəvantəb və şirinzəban şair dünya üzünə az gəlibdir. Heç bir şair o lətafət və zəriflikdə söz deməyibdir. Onun cümləyə məşhur olan &quot;Xəmsə&quot;si ki, ona &quot;Pənc gənc&quot; dəxi deyilir, bimisil və binəzir əsərlərdir ki, həqiqətdə xəzinə malıdır. Bəzi rəvayətə görə, Nizami Qum şəhərində təvəllüd edib nəşvü nüma tapdıqdan sonra Gəncəyə gəlibdir və burada ömrünün axırına kimi qalıbdır. Amma səhihi budur ki, onun ata-babası Qumdan Gəncəyə gələn zaman Nizami hənuz dünya səraçəsinə ayaq basmamışdı və ol gövhəri-pakın təvəllüdü Gəncədə hicrətin 520-ci sənəsində vaqe olmuşdur.

&quot;Atəşkədeyi-Azəri&quot;də və Ş. Sami bəyin &quot;Qəmusül-əlam&quot;ında Şeyx Nizaminin şəhri-Gəncədə anadan olması sərahətən yazılmışdır. Ədibi-şəhir Müsyö Şerr &quot;Tarixi-ədəbiyyati-ümumi&quot; əsərində Şeyx Nizaminin Gəncədə təvəllüd etməsini təsdiq edir. Bu cəhətə şair &quot;Nizami Gəncəvi&quot; deyilməklə mərufdur. Belə olan surətdə çox ehtimal var ki, Nizaminin anası Gəncəli qızı olmuş ola. Necə ki, bu halda İran təbəəsindən çoxları Qafqaziyaya gəlib, burada evlənib, əhl-əyal sahibi olub kök salırlar, həmçinin sabiqdə dəxi İran dövlətinin hər bir yerlərindən Qafqaz torpağına mühacirət edənlər çox olurmuş və burada İran mədəniyyətini, İran adabü ayinini intişar edirlərmiş. Ol vaxtdan bəridir ki, fars dili və fars ədəbiyyatı bizim vətənimizdə şöhrət və özü üçün böyük hörmət və əhəmiyyət kəsb edibdir. Vəli Şeyx Nizami Qafqaz qitəsində vücuda gəlibsə də, əslən iranlı olmağını inkar və nisyan etməyib &quot;İqbalnamə&quot;sində buyurmuşdur:

Nezami ze gəncine boqşay bənd,
Gereftariye-Gənce ta çənd, çənd.
Ço dor gərçe dər bəhre-Gənce qoməm,
Vəli əz qəhestane-şəhre-Qoməm. [1]

[1] Tərcüməsi:
Ey Nizami, xəzinədən bəndi aç,
Nə vaxta qədər Gəncənin giriftarı olacaqsan?!
Dürr kimi Gənçə dənizində itsəm də
Qəhistan [vilayətinin] Qum şəhərindənəm.

Nizaminin vəsfində bir şey yazmaqda bizim qələmimiz acizdir. Həkim Xaqani onun mədhində demişdir:

Xakəş be Məsih tutiyabəxş,
Səngəş be Kəlim kimyabəxş,
Mərzəş ze kəyestane-qolestan,
Şəkkərzaro qərənfelestan. [2]

[2] Tərcüməsi:
Torpağı Məsihə tutiya bağışlayan,
Daşı Kəlimə kimya bagışlayan,
Sahəsi güllük, çiçəklik,
Şəkər qamışlığı və qərənfillik.

Nizami dünyadan əl çəkib əhli-qənaət və saleh bir zat olduğu üçün ömrünü ibadət və riyazətdə keçirərmiş. Hətta zəmanəsinin müluk və səlatini ona hörmət və riayət etdikləri halda sair şüəra kimi kimsəni mədh və tərif etməmişdir və tamahkar və əhli-dünya mülazimi olmaqdan nəfsini saxlayıb, ömrünün axırına kimi məddahlıq ismini şəninə layiq və rəva görməmişdir və padşahlar dərbarında şöhrət və izzət tələbkarı olmamışdır. Bəlkə onun öz astanası böyüklər və xosrovlar məlcəvü məvası olub. Müasirləri onun söhbətindən feyzyab olmağa talib olmuşlar. Belə ki, Atabəy Qızıl Arslanın imtahan qəsdi ilə Şeyx Nizami olduğu zaviyayə gedib, onu qəribə bir halda görməyi &quot;Atəşkədeyi-Azəri&quot;də rəvayət olunubdur. Şeyx aləmi-batində Qızıl Arslanın qəsdü niyyətini anlayır və sultanın nəzərində onun şərafət və böyüklük ulduzu cilvələnir. Atabəy baxıb görür ki, bir piri-zəif bir parça keçənin üstündə əyləşib. Ətrafında başqa bir şey yoxdur, bəqeyr əz-qələm, dəvat və əsayi-piri. Əlində Quran və şeyx onun mütaliəsinə məşğul. Atabəy şeyxin bu halına diqqət yetirdikdə onun haqqında etiqadi-kamil hasil edib, şeyxin müqəddəs bir vücud olmağını təsdiq eləyir. Və həmçinin rəvayət olunur ki, İran padşahlarından birisi Azərbaycan vilayətini təsxir etdikdə şeyxə riayət göstərib, Gəncə şəhərinin təxminən 24 verstliyində--cənubi-şərqi səmtində vaqe bir kənd bağışlamışdı. Sabiqdə haman qəryə Həmdünyan adlanırmış. İndi İlə adı ilə məşhur erməni kəndidir. Şeyx özü bu barədə demişdir:

Nəzər bərkişo bərexlase-mən kərd,
Dəhe-Həmdunyanra xase-mən kərd.

Nizami əleyhirrəhmə Gəncə şəhəriidə hicrətin 591-ci ilində və bir qövlə görə 606-cı tarixində vəfat etmişdir. Qəbri şəhərin təxminən 4 verstliyində--şimali-şərqi səmtindədir. Məqbərəsi ziyarətgahdır. Mövləvilər artıq şövq ilə onun qəbrini ziyarət edirlər. Nizaminin məqbərəsi vaqe olan səhra &quot;Şeyx düzü&quot; adı ilə Gəncə xalqının arasında məşhurdur. Onuт qəbrinin üzərnndə olan əski günbədi, səhih rəvayətə görə, rus ədiblərindən məşhur Qriboyedov təsis etdirmişdir. İndi, necə ki, möhtərəm Mirzə Məhəmməd Axundovun &quot;Şeyx Nizami&quot; ünvanında mərhum şeyxin tərcümeyi-halına dair yazdığı kitabçadan görünür, Nizaminin qəbri və üstünün günbədi uçub-dağılıbdır və kəndçilər qışda soyuqdan və yay fəslində istidən daldalanmaq üçün içinə at və eşşək bağlayırlar. Budur bizim fazil və həkim bir şairimizin türbəsinə olan hörmət!…

Mirzə Məhəmməd Axundov münasibi-hal bu şerləri inşad etmişdir:

Yol kənarında bir məzari-həqir,
Dağılıb günbədi, olub viran.
Ona məxluqdən olur təhqir,
Bağlanır günbədinə hər heyvan.
Mənzəri adəmə edir təsir,
Axıdır qəlbə hər dəqiqədə qan,
Kimsə etməz sual: &quot;Kimdir bu?&quot;
Ona quşlar olubdu fatihəgu.

* * * * *

Bu xarəbə məzardə aya
Görəsən kimdi böylə xar yatır?
Kimsə etməz bunu sual əsla,
Sizə mən eyləyim onu təqrir.
Edəsiz ol məzarı siz əmma
--Layiqincə, əzizlər, təmir.
O yatan Gəncəli Nizamidir,
Şüəra qisminin üzamidir.

Şeyxin &quot;Xəmsə&quot;si bu mənzumələrdən mürəkkəbdir: &quot;Məxzənül-əsrar&quot;, &quot;Leyli və Məcnun&quot;, &quot;Xosrov və Şirin&quot;, &quot;Həft peykər&quot;, yaxud &quot;Bəhramnamə&quot; və &quot;İsgəndərnamə&quot;. Bu kitabların hər birisinin xüsusunda və onların tarixi və səbəbi-təlifi barəsində Mirzə Məhəmməd Axundovun kitabçasında qədri-kifafınca məlumat verilmişdir. Bunlardan başqa Şeyx Nizaminin iyirmi min beytə qədər qəsaid və qəzəliyyat və rübaiyyatı və sair əşarı olduğu rəvayət olunursa da, əksəri bu halda itib-batıbdır. &quot;Xəmseyi-Nizami&quot; İranda və Hindistanda dəfəat ilə təb olunubdur. Və hətta Müsyö Şarmua tərəfindən Fransa dilinə tərcümə edilib və 1845-ci sənədə Petroqrad şəhərində təb və nəşr olunubdur.

Nizaminin əsərlərindən türk dilinə tərcümə olunan ancaq &quot;Xosrov və Şirin&quot; hekayəsidir. Bunun mütərcimi Qazax şairi mərhum Mustafa ağa Qiyasbəyov &quot;Nasir&quot; təxəllüs olubdur. Vəli çox əfsus ki, şair bu hekayəni itmama yetirməmiş vəfat edibdir. Haman &quot;Xosrov və Şirin&quot; hekayəsi bu axır vaxtlarda Mirzə Cəlal Yusifzadə cənablarının səy və himməti ilə opera şəklinə çöndərilibdir.

Atalar sözündən sayılan: &quot;Kəs nəquyəd ke, douğe-mən torşəst&quot;--məsəli müşarileyhə mənsubdur. Söz yoxdur ki, bu məsəli sonradan Azərbaycan türkləri şeyxdən əxz və tərcümə ediblər, çünki türk dilində &quot;Heç kəs ayranına turş deməz&quot; məsəli indi də işlənir.

Fars lisanına dara rəvantəb şairlərimizin baş vəzifələrindən birisi də Şeyx Nizami əleyhirrəhmənin əsərlərindən bəzilərini türkə açıq dildə tərcümə edib, milli ədəbiyyatımızı dövlətləndirməkdir. İnsaf deyil ki, onun möcüznüma kəlamları Avropa dillərinə tərcümə olunub intişar tapsın, bizlər isə onu öz dilimizdə mütaliə edib feyzyab olmaqdan məhrum qalaq.

Şeyx Nizaminin əsərlərindən nümunə olaraq bir qəsidə və bir qitəsini &quot;Atəşkədeyi-Azəri&quot;dən götürüb, onlar ilə kitabımıza zinət veririk:

QƏSİDEYİ-NİZAMİ

Mələkol-moluke-fəzləm befəziləte-məani,
Zəmiyo zəman gerefte bemesale-asemani.
Nəfəse-boləndsoutəm cərəse-boləndseyti,
Qələme-cəhannəvərdəm ələme-cəhansetani.
Səre-hemmətəm reside bekolahe-Keyqobadi,
Pəre-heşmətəm qozəşte ze pərənde-Qurxani.
Soxən əz mən afəride, ço fotovvət əz morovvət,
Honər əz mən aşekara ço təravət əz cəvani.
Qəzələm besəmha dor ço səmae-ərğənuni
Nəməkəm bezouğha dor ço şərabe-ərğəvani.
Hərəkate-əxtəranra mənəm əslo u tefili,
Təbəqate-asemanra mənəm abo u əvani.
Nəzənəm bexire təbli, ço zənəm bovəd ərusi,
Nəkonəm bexotbe ləhti, ço konəm bovəd əğani.
Məhəmo ço məh nəgirəm kələfe-siyahruyi,
Dorəmo ço dor nədarəm bərəse-sepidrani.
Beeşarəte-ləbe-mən dele-xəlq baz bəndəd
Ço şekufeye-rəyahin behəvaye-mehrəqani.
Əgər in neşatgəhra nəğəmate-mən nə başəd,
Ke zənəd dəre-moğənni, ke xorəd meye-moğani?
Ço sədəf həlalxarəm, ço qohər həlalzade,
Ze həramzade durəm şəbo ruz dər rəmani.
Vələdozzenast hased, mənəm an ke koukəbe-mən
Vələdozzenakoş aməd ço setareye-yəmani.
Səre-an cəride bər nə dəre-in qəside boqşa--
Ke, bərənd boqe-boqe fozəla bare-moğani.
Şəbehi nə dər xəzine çe konəm qohərfeşani,
Qohəri nə dər xərite çe konəm sədəfdəhani.
Delo din şekəste an gəh həvəsəm bərəzmcui,
Səro pa berəhne an gəh soxənəm bemərzbani.
Mələkavo badşaha rəveşi kəramətəm kon--
Ke bedan rəveş begərdəm ze bədivo bədqomani.
Hərəme-to aməd in del ze həsəd neqahdarəş--
Ke, fereşte ba şəyatin nəkonəd həmaşiyani.
Ədəbəm məkon ke, xerdəm, xələləm məbin ke, xakəm
Bebər əz nəhade-təbəm dodeliyo dəhzəbani.
Ze qonah ozr boqzər, benəvazo rəhməti kon,
Bexəcaləti ke bini bezərurəti ke, dani.
Həme momkenol-vocudi rəqəme-həlak darəd,
To ke, vacebol-vocudi əzəlo əbəd bemani.
Betəfile-taəte-to təne-xiş zende darəm,
Ço nabəşəd in səadət çe məno çe zendeqani.
Əgər əz Nezami aməd qonəhəş əfvgərdan--
Ke, kəs eyməni nədarəd ze qəzaye-asemani.
To resandei ze əvvəl besəadəte-vücudəş,
Ço nəfəs beaxər ayəd, beşəhadətəş resani. [3]

[3] Tərcüməsi:
Mənəviyyat və fəzilətim etibarilə şahların şahıyam,
Yeri, zamanı və asimanı hökmümlə tutmuşam.
Uça səsli nəfəsim zəng kimi gurdur,
Dunyanı ölçən qələmim dünya tutan bayraqdır.
Himmət başım Keyqubad papağını qoymuşdur,
Təntənə qanadım Qurxan bayrağından yüksəlmişdir.
Cavanmərdlik insafdan yarandığı kimi, söz də məndən yaranmışdır.
Təravət gənçlikdən doğduğu kimi, hünər də məndən doğmuşdur.
Qəzəlim qulaqlarda ərğənun səsi kimidir.
Sənətim zövqlərə qırmızı şərab təsiri bağışlayır.
Ulduzların əsas hərəkətveriçisi mənəm, özləri tüfeylidir.
Göy təbəqələrində su mənəm, göy özü qabqacaqdır.
Boş yerə təbil çalmaram, əgər çalsam toy olar,
Boş yerə xütbə (moizə) oxumaram, oxusam, mahnı olar.
Mən ayam, amma ay kimi tutulub qaralmaram,
Mən dürrəm, amma dürr kimi ağarma xəstəliyinə tutulmaram.
Reyhan qönçəsi mehrəgan (payız bayramı) havasına baqlı olduğu kimi,
Mənim dodağımın bir işarəsinə xalqların ürəyi bağlıdır.
Əgər bu sevinç meydanında mənim nəğmələrim olmasaydı,
Kim müğənni çağırardı ki, muğan meyi içəydi?
Sədəf kimi halal yeyənəm, gövhər kimi halalzadəyəm,
Haramzadədən uzağam, gecə-gündüz rəmanidəyəm.
Paxıl vələdüznadır, mən oyam ki, ulduzum
Yəmani (Süheyl; Sirius) ulduzu kimi vələdüzna öldürəndir.
O dəftərin başını bağla, bu qəsidənin qapısını aç,
Bunu fazillər mənzilbəmənzil hədiyyə aparırlar.
Xəzinəmdə bir şəvəm (qara munçuq) də yoxdursa, nə uçün mən gövhər saçım?!
Xəritəmdə (süfrəmdə) bir gövhərim də yoxdursa, arzımı nə üçün sədəflə doldurum?!
Ürəyim və dinim sınıb, yenə də döyuş həvəsindəyəm,
Başım, ayağım yalındur, yenə də keşikçilik iddiasındayam.
Ey hökmdar, ey padşah, mənə bir nəzər sal,
Sənin bu nəzərin sayəsində bədlikdən və bədgümanlıqdan çıxım.
Mənim ürəyim sənin hərəmindir, onu həsəddən qoru,
Mələk şeytanlarla bir yuvada yaşaya bilməz.
Kiçikliyimə baxıb məni incitmə, torpağım deyə məni alçaltma,
Təbimdən və varlığımdan ikiürəkliliyi və ondilliliyi çıxar,
Üzrümə görə günahımdan keç, oxşa, mərhəmət elə,
Xəcalətimə baxıb ehtiyaçlarımı duy!
Bütün yaranmışlara ölüm yazılmışdır,
Sən həmişə yaşayansan, əzəli və əbədi qalansan.
Sənə itaət etdiyimə görə, əbədi yaşayası olaçağam,
Bu səadətim olmasa, nə mən, nə həyat?
Əgər Nizamidən bir günah baş vermişsə, onu bağışla,
Kimsə asimanın qəzasından yaxasını qurtara bilməz.
Əzəldən onun vücudunu səadətə yetirən sənsən,
Nəfəsi sona çatarkən də onu şəhidlər sırasına yetir.

QİTӘ

Duş rəftəm bexərabat, məra rah nəbud,
Mizədəm nərevo fəryad, kəs əz mən nəşnud.

Ya nəbud hiçkəs əz badeforuşan bidar,
Ya ke, mən hiçkəsəm, hiçkəsəm dər nəqoşud.

Nimi əz şəb ço beşod, biştərək ya kəmtər,
Rendi əz ğorfe bər avərd səro rox benəmud,

Qoftəməş: dər boqoşa Qoft: boro, hərze məqu--
Ke, bəraye-to dər in vəqt kəs in dər nəqoşud.

İn nə məsced ke, behər ləhze dərəş boqşayənd--
Ke, to dir aiyo əndər səfe-piş osti zud.

Hər çe dər comleye-afaq dər inca hazer,
Henduyo hormeziyo moumeno tərsavo yəhud.

Gər to xahi ke, konəd pire-moğanət nəzəri
Xake-paye-həme şo ta ke beyabi məqsud. [4]

[4] Tərcüməsi:
Dünən geçə meyxanaya getdim, mənim üçün qapını açmadılar,
Nərə çəkdim, fəryad elədim, heç kəs eşitmədi.
Ya şərab satanlardan heç biri oyaq deyildi,
Ya da mən heçkəsəm ki, heç kəs mənim üçün qapını açmadı.
Elə ki, geçə yarı oldu, bir az ondan çox ya az,
Bir rind başını pənçərədən çıxarıb mənə baxdı.
Ona dedim:--Aç qapını! Dedi:--Get, hərzə danışma!
Sənin üçün bu vaxt heç kəs qapını açmaz.
Bura məsçid deyil ki, hər an qapısını açsınlar--
Ki, sən geç gəlib, tez yuxarı başda əyləşəsən.
Dünyanın hər yerindən bura yığışanlar var:
Hindu da, hörmizi də, mömin də, xristian da, yəhudi də.
Əgər istəyirsən ki, piri-muğan sənə nəzər yetirsin,
Hamının ayağının torpağı ol ki, öz məqsədinə çatasan.

Mustafa ağa Nasirin &quot;Xosrov və Şirin&quot;dən tərcümə etdiyi hissələr öz məqamında zikr olunacaqdır.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*007]]</text>
      <sha1>rnqy5vk5s47h456owafoqqxefi08ksd</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84708</id>
      <parentid>84706</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T05:33:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15448" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Şeyx Əbuməhəmməd İlyas İbn Yusif İbn Müəyyəd Nizami
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Molla Pәnah &quot;Vaqif&quot; tәxәllüsləri|Molla Pәnah &quot;Vaqif&quot; tәxәllüsləri]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Şirvan vә Şamaxı|Şirvan vә Şamaxı]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Şeyx Nizami böyük şairlərdən birisi olub. Onun kimi fəsih, rəvantəb və şirinzəban şair dünya üzünə az gəlibdir. Heç bir şair o lətafət və zəriflikdə söz deməyibdir. Onun cümləyə məşhur olan &quot;Xəmsə&quot;si ki, ona &quot;Pənc gənc&quot; dəxi deyilir, bimisil və binəzir əsərlərdir ki, həqiqətdə xəzinə malıdır. Bəzi rəvayətə görə, Nizami Qum şəhərində təvəllüd edib nəşvü nüma tapdıqdan sonra Gəncəyə gəlibdir və burada ömrünün axırına kimi qalıbdır. Amma səhihi budur ki, onun ata-babası Qumdan Gəncəyə gələn zaman Nizami hənuz dünya səraçəsinə ayaq basmamışdı və ol gövhəri-pakın təvəllüdü Gəncədə hicrətin 520-ci sənəsində vaqe olmuşdur.

&quot;Atəşkədeyi-Azəri&quot;də və Ş. Sami bəyin &quot;Qəmusül-əlam&quot;ında Şeyx Nizaminin şəhri-Gəncədə anadan olması sərahətən yazılmışdır. Ədibi-şəhir Müsyö Şerr &quot;Tarixi-ədəbiyyati-ümumi&quot; əsərində Şeyx Nizaminin Gəncədə təvəllüd etməsini təsdiq edir. Bu cəhətə şair &quot;Nizami Gəncəvi&quot; deyilməklə mərufdur. Belə olan surətdə çox ehtimal var ki, Nizaminin anası Gəncəli qızı olmuş ola. Necə ki, bu halda İran təbəəsindən çoxları Qafqaziyaya gəlib, burada evlənib, əhl-əyal sahibi olub kök salırlar, həmçinin sabiqdə dəxi İran dövlətinin hər bir yerlərindən Qafqaz torpağına mühacirət edənlər çox olurmuş və burada İran mədəniyyətini, İran adabü ayinini intişar edirlərmiş. Ol vaxtdan bəridir ki, fars dili və fars ədəbiyyatı bizim vətənimizdə şöhrət və özü üçün böyük hörmət və əhəmiyyət kəsb edibdir. Vəli Şeyx Nizami Qafqaz qitəsində vücuda gəlibsə də, əslən iranlı olmağını inkar və nisyan etməyib &quot;İqbalnamə&quot;sində buyurmuşdur:

Nezami ze gəncine boqşay bənd,
Gereftariye-Gənce ta çənd, çənd.
Ço dor gərçe dər bəhre-Gənce qoməm,
Vəli əz qəhestane-şəhre-Qoməm. [1]

[1] Tərcüməsi:
Ey Nizami, xəzinədən bəndi aç,
Nə vaxta qədər Gəncənin giriftarı olacaqsan?!
Dürr kimi Gənçə dənizində itsəm də
Qəhistan [vilayətinin] Qum şəhərindənəm.

Nizaminin vəsfində bir şey yazmaqda bizim qələmimiz acizdir. Həkim Xaqani onun mədhində demişdir:

Xakəş be Məsih tutiyabəxş,
Səngəş be Kəlim kimyabəxş,
Mərzəş ze kəyestane-qolestan,
Şəkkərzaro qərənfelestan. [2]

[2] Tərcüməsi:
Torpağı Məsihə tutiya bağışlayan,
Daşı Kəlimə kimya bagışlayan,
Sahəsi güllük, çiçəklik,
Şəkər qamışlığı və qərənfillik.

Nizami dünyadan əl çəkib əhli-qənaət və saleh bir zat olduğu üçün ömrünü ibadət və riyazətdə keçirərmiş. Hətta zəmanəsinin müluk və səlatini ona hörmət və riayət etdikləri halda sair şüəra kimi kimsəni mədh və tərif etməmişdir və tamahkar və əhli-dünya mülazimi olmaqdan nəfsini saxlayıb, ömrünün axırına kimi məddahlıq ismini şəninə layiq və rəva görməmişdir və padşahlar dərbarında şöhrət və izzət tələbkarı olmamışdır. Bəlkə onun öz astanası böyüklər və xosrovlar məlcəvü məvası olub. Müasirləri onun söhbətindən feyzyab olmağa talib olmuşlar. Belə ki, Atabəy Qızıl Arslanın imtahan qəsdi ilə Şeyx Nizami olduğu zaviyayə gedib, onu qəribə bir halda görməyi &quot;Atəşkədeyi-Azəri&quot;də rəvayət olunubdur. Şeyx aləmi-batində Qızıl Arslanın qəsdü niyyətini anlayır və sultanın nəzərində onun şərafət və böyüklük ulduzu cilvələnir. Atabəy baxıb görür ki, bir piri-zəif bir parça keçənin üstündə əyləşib. Ətrafında başqa bir şey yoxdur, bəqeyr əz-qələm, dəvat və əsayi-piri. Əlində Quran və şeyx onun mütaliəsinə məşğul. Atabəy şeyxin bu halına diqqət yetirdikdə onun haqqında etiqadi-kamil hasil edib, şeyxin müqəddəs bir vücud olmağını təsdiq eləyir. Və həmçinin rəvayət olunur ki, İran padşahlarından birisi Azərbaycan vilayətini təsxir etdikdə şeyxə riayət göstərib, Gəncə şəhərinin təxminən 24 verstliyində--cənubi-şərqi səmtində vaqe bir kənd bağışlamışdı. Sabiqdə haman qəryə Həmdünyan adlanırmış. İndi İlə adı ilə məşhur erməni kəndidir. Şeyx özü bu barədə demişdir:

Nəzər bərkişo bərexlase-mən kərd,
Dəhe-Həmdunyanra xase-mən kərd.

Nizami əleyhirrəhmə Gəncə şəhəriidə hicrətin 591-ci ilində və bir qövlə görə 606-cı tarixində vəfat etmişdir. Qəbri şəhərin təxminən 4 verstliyində--şimali-şərqi səmtindədir. Məqbərəsi ziyarətgahdır. Mövləvilər artıq şövq ilə onun qəbrini ziyarət edirlər. Nizaminin məqbərəsi vaqe olan səhra &quot;Şeyx düzü&quot; adı ilə Gəncə xalqının arasında məşhurdur. Onuт qəbrinin üzərnndə olan əski günbədi, səhih rəvayətə görə, rus ədiblərindən məşhur Qriboyedov təsis etdirmişdir. İndi, necə ki, möhtərəm Mirzə Məhəmməd Axundovun &quot;Şeyx Nizami&quot; ünvanında mərhum şeyxin tərcümeyi-halına dair yazdığı kitabçadan görünür, Nizaminin qəbri və üstünün günbədi uçub-dağılıbdır və kəndçilər qışda soyuqdan və yay fəslində istidən daldalanmaq üçün içinə at və eşşək bağlayırlar. Budur bizim fazil və həkim bir şairimizin türbəsinə olan hörmət!…

Mirzə Məhəmməd Axundov münasibi-hal bu şerləri inşad etmişdir:

Yol kənarında bir məzari-həqir,
Dağılıb günbədi, olub viran.
Ona məxluqdən olur təhqir,
Bağlanır günbədinə hər heyvan.
Mənzəri adəmə edir təsir,
Axıdır qəlbə hər dəqiqədə qan,
Kimsə etməz sual: &quot;Kimdir bu?&quot;
Ona quşlar olubdu fatihəgu.

* * * * *

Bu xarəbə məzardə aya
Görəsən kimdi böylə xar yatır?
Kimsə etməz bunu sual əsla,
Sizə mən eyləyim onu təqrir.
Edəsiz ol məzarı siz əmma
--Layiqincə, əzizlər, təmir.
O yatan Gəncəli Nizamidir,
Şüəra qisminin üzamidir.

Şeyxin &quot;Xəmsə&quot;si bu mənzumələrdən mürəkkəbdir: &quot;Məxzənül-əsrar&quot;, &quot;Leyli və Məcnun&quot;, &quot;Xosrov və Şirin&quot;, &quot;Həft peykər&quot;, yaxud &quot;Bəhramnamə&quot; və &quot;İsgəndərnamə&quot;. Bu kitabların hər birisinin xüsusunda və onların tarixi və səbəbi-təlifi barəsində Mirzə Məhəmməd Axundovun kitabçasında qədri-kifafınca məlumat verilmişdir. Bunlardan başqa Şeyx Nizaminin iyirmi min beytə qədər qəsaid və qəzəliyyat və rübaiyyatı və sair əşarı olduğu rəvayət olunursa da, əksəri bu halda itib-batıbdır. &quot;Xəmseyi-Nizami&quot; İranda və Hindistanda dəfəat ilə təb olunubdur. Və hətta Müsyö Şarmua tərəfindən Fransa dilinə tərcümə edilib və 1845-ci sənədə Petroqrad şəhərində təb və nəşr olunubdur.

Nizaminin əsərlərindən türk dilinə tərcümə olunan ancaq &quot;Xosrov və Şirin&quot; hekayəsidir. Bunun mütərcimi Qazax şairi mərhum Mustafa ağa Qiyasbəyov &quot;Nasir&quot; təxəllüs olubdur. Vəli çox əfsus ki, şair bu hekayəni itmama yetirməmiş vəfat edibdir. Haman &quot;Xosrov və Şirin&quot; hekayəsi bu axır vaxtlarda Mirzə Cəlal Yusifzadə cənablarının səy və himməti ilə opera şəklinə çöndərilibdir.

Atalar sözündən sayılan: &quot;Kəs nəquyəd ke, douğe-mən torşəst&quot;--məsəli müşarileyhə mənsubdur. Söz yoxdur ki, bu məsəli sonradan Azərbaycan türkləri şeyxdən əxz və tərcümə ediblər, çünki türk dilində &quot;Heç kəs ayranına turş deməz&quot; məsəli indi də işlənir.

Fars lisanına dara rəvantəb şairlərimizin baş vəzifələrindən birisi də Şeyx Nizami əleyhirrəhmənin əsərlərindən bəzilərini türkə açıq dildə tərcümə edib, milli ədəbiyyatımızı dövlətləndirməkdir. İnsaf deyil ki, onun möcüznüma kəlamları Avropa dillərinə tərcümə olunub intişar tapsın, bizlər isə onu öz dilimizdə mütaliə edib feyzyab olmaqdan məhrum qalaq.

Şeyx Nizaminin əsərlərindən nümunə olaraq bir qəsidə və bir qitəsini &quot;Atəşkədeyi-Azəri&quot;dən götürüb, onlar ilə kitabımıza zinət veririk:

QƏSİDEYİ-NİZAMİ

Mələkol-moluke-fəzləm befəziləte-məani,
Zəmiyo zəman gerefte bemesale-asemani.
Nəfəse-boləndsoutəm cərəse-boləndseyti,
Qələme-cəhannəvərdəm ələme-cəhansetani.
Səre-hemmətəm reside bekolahe-Keyqobadi,
Pəre-heşmətəm qozəşte ze pərənde-Qurxani.
Soxən əz mən afəride, ço fotovvət əz morovvət,
Honər əz mən aşekara ço təravət əz cəvani.
Qəzələm besəmha dor ço səmae-ərğənuni
Nəməkəm bezouğha dor ço şərabe-ərğəvani.
Hərəkate-əxtəranra mənəm əslo u tefili,
Təbəqate-asemanra mənəm abo u əvani.
Nəzənəm bexire təbli, ço zənəm bovəd ərusi,
Nəkonəm bexotbe ləhti, ço konəm bovəd əğani.
Məhəmo ço məh nəgirəm kələfe-siyahruyi,
Dorəmo ço dor nədarəm bərəse-sepidrani.
Beeşarəte-ləbe-mən dele-xəlq baz bəndəd
Ço şekufeye-rəyahin behəvaye-mehrəqani.
Əgər in neşatgəhra nəğəmate-mən nə başəd,
Ke zənəd dəre-moğənni, ke xorəd meye-moğani?
Ço sədəf həlalxarəm, ço qohər həlalzade,
Ze həramzade durəm şəbo ruz dər rəmani.
Vələdozzenast hased, mənəm an ke koukəbe-mən
Vələdozzenakoş aməd ço setareye-yəmani.
Səre-an cəride bər nə dəre-in qəside boqşa--
Ke, bərənd boqe-boqe fozəla bare-moğani.
Şəbehi nə dər xəzine çe konəm qohərfeşani,
Qohəri nə dər xərite çe konəm sədəfdəhani.
Delo din şekəste an gəh həvəsəm bərəzmcui,
Səro pa berəhne an gəh soxənəm bemərzbani.
Mələkavo badşaha rəveşi kəramətəm kon--
Ke bedan rəveş begərdəm ze bədivo bədqomani.
Hərəme-to aməd in del ze həsəd neqahdarəş--
Ke, fereşte ba şəyatin nəkonəd həmaşiyani.
Ədəbəm məkon ke, xerdəm, xələləm məbin ke, xakəm
Bebər əz nəhade-təbəm dodeliyo dəhzəbani.
Ze qonah ozr boqzər, benəvazo rəhməti kon,
Bexəcaləti ke bini bezərurəti ke, dani.
Həme momkenol-vocudi rəqəme-həlak darəd,
To ke, vacebol-vocudi əzəlo əbəd bemani.
Betəfile-taəte-to təne-xiş zende darəm,
Ço nabəşəd in səadət çe məno çe zendeqani.
Əgər əz Nezami aməd qonəhəş əfvgərdan--
Ke, kəs eyməni nədarəd ze qəzaye-asemani.
To resandei ze əvvəl besəadəte-vücudəş,
Ço nəfəs beaxər ayəd, beşəhadətəş resani. [3]

[3] Tərcüməsi:
Mənəviyyat və fəzilətim etibarilə şahların şahıyam,
Yeri, zamanı və asimanı hökmümlə tutmuşam.
Uça səsli nəfəsim zəng kimi gurdur,
Dunyanı ölçən qələmim dünya tutan bayraqdır.
Himmət başım Keyqubad papağını qoymuşdur,
Təntənə qanadım Qurxan bayrağından yüksəlmişdir.
Cavanmərdlik insafdan yarandığı kimi, söz də məndən yaranmışdır.
Təravət gənçlikdən doğduğu kimi, hünər də məndən doğmuşdur.
Qəzəlim qulaqlarda ərğənun səsi kimidir.
Sənətim zövqlərə qırmızı şərab təsiri bağışlayır.
Ulduzların əsas hərəkətveriçisi mənəm, özləri tüfeylidir.
Göy təbəqələrində su mənəm, göy özü qabqacaqdır.
Boş yerə təbil çalmaram, əgər çalsam toy olar,
Boş yerə xütbə (moizə) oxumaram, oxusam, mahnı olar.
Mən ayam, amma ay kimi tutulub qaralmaram,
Mən dürrəm, amma dürr kimi ağarma xəstəliyinə tutulmaram.
Reyhan qönçəsi mehrəgan (payız bayramı) havasına baqlı olduğu kimi,
Mənim dodağımın bir işarəsinə xalqların ürəyi bağlıdır.
Əgər bu sevinç meydanında mənim nəğmələrim olmasaydı,
Kim müğənni çağırardı ki, muğan meyi içəydi?
Sədəf kimi halal yeyənəm, gövhər kimi halalzadəyəm,
Haramzadədən uzağam, gecə-gündüz rəmanidəyəm.
Paxıl vələdüznadır, mən oyam ki, ulduzum
Yəmani (Süheyl; Sirius) ulduzu kimi vələdüzna öldürəndir.
O dəftərin başını bağla, bu qəsidənin qapısını aç,
Bunu fazillər mənzilbəmənzil hədiyyə aparırlar.
Xəzinəmdə bir şəvəm (qara munçuq) də yoxdursa, nə uçün mən gövhər saçım?!
Xəritəmdə (süfrəmdə) bir gövhərim də yoxdursa, arzımı nə üçün sədəflə doldurum?!
Ürəyim və dinim sınıb, yenə də döyuş həvəsindəyəm,
Başım, ayağım yalındur, yenə də keşikçilik iddiasındayam.
Ey hökmdar, ey padşah, mənə bir nəzər sal,
Sənin bu nəzərin sayəsində bədlikdən və bədgümanlıqdan çıxım.
Mənim ürəyim sənin hərəmindir, onu həsəddən qoru,
Mələk şeytanlarla bir yuvada yaşaya bilməz.
Kiçikliyimə baxıb məni incitmə, torpağım deyə məni alçaltma,
Təbimdən və varlığımdan ikiürəkliliyi və ondilliliyi çıxar,
Üzrümə görə günahımdan keç, oxşa, mərhəmət elə,
Xəcalətimə baxıb ehtiyaçlarımı duy!
Bütün yaranmışlara ölüm yazılmışdır,
Sən həmişə yaşayansan, əzəli və əbədi qalansan.
Sənə itaət etdiyimə görə, əbədi yaşayası olaçağam,
Bu səadətim olmasa, nə mən, nə həyat?
Əgər Nizamidən bir günah baş vermişsə, onu bağışla,
Kimsə asimanın qəzasından yaxasını qurtara bilməz.
Əzəldən onun vücudunu səadətə yetirən sənsən,
Nəfəsi sona çatarkən də onu şəhidlər sırasına yetir.

QİTӘ

Duş rəftəm bexərabat, məra rah nəbud,
Mizədəm nərevo fəryad, kəs əz mən nəşnud.

Ya nəbud hiçkəs əz badeforuşan bidar,
Ya ke, mən hiçkəsəm, hiçkəsəm dər nəqoşud.

Nimi əz şəb ço beşod, biştərək ya kəmtər,
Rendi əz ğorfe bər avərd səro rox benəmud,

Qoftəməş: dər boqoşa Qoft: boro, hərze məqu--
Ke, bəraye-to dər in vəqt kəs in dər nəqoşud.

İn nə məsced ke, behər ləhze dərəş boqşayənd--
Ke, to dir aiyo əndər səfe-piş osti zud.

Hər çe dər comleye-afaq dər inca hazer,
Henduyo hormeziyo moumeno tərsavo yəhud.

Gər to xahi ke, konəd pire-moğanət nəzəri
Xake-paye-həme şo ta ke beyabi məqsud. [4]

[4] Tərcüməsi:
Dünən geçə meyxanaya getdim, mənim üçün qapını açmadılar,
Nərə çəkdim, fəryad elədim, heç kəs eşitmədi.
Ya şərab satanlardan heç biri oyaq deyildi,
Ya da mən heçkəsəm ki, heç kəs mənim üçün qapını açmadı.
Elə ki, geçə yarı oldu, bir az ondan çox ya az,
Bir rind başını pənçərədən çıxarıb mənə baxdı.
Ona dedim:--Aç qapını! Dedi:--Get, hərzə danışma!
Sənin üçün bu vaxt heç kəs qapını açmaz.
Bura məsçid deyil ki, hər an qapısını açsınlar--
Ki, sən geç gəlib, tez yuxarı başda əyləşəsən.
Dünyanın hər yerindən bura yığışanlar var:
Hindu da, hörmizi də, mömin də, xristian da, yəhudi də.
Əgər istəyirsən ki, piri-muğan sənə nəzər yetirsin,
Hamının ayağının torpağı ol ki, öz məqsədinə çatasan.

Mustafa ağa Nasirin &quot;Xosrov və Şirin&quot;dən tərcümə etdiyi hissələr öz məqamında zikr olunacaqdır.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*007]]</text>
      <sha1>dm7ch6tzioctz1n6tqeo4xzr7sqn401</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84713</id>
      <parentid>84708</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T05:37:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15448" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Şeyx Əbuməhəmməd İlyas İbn Yusif İbn Müəyyəd Nizami
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Molla Pənah &quot;Vaqif&quot; təxəllüsləri|Molla Pənah &quot;Vaqif&quot; təxəllüsləri]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Şirvan və Şamaxı|Şirvan və Şamaxı]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Şeyx Nizami böyük şairlərdən birisi olub. Onun kimi fəsih, rəvantəb və şirinzəban şair dünya üzünə az gəlibdir. Heç bir şair o lətafət və zəriflikdə söz deməyibdir. Onun cümləyə məşhur olan &quot;Xəmsə&quot;si ki, ona &quot;Pənc gənc&quot; dəxi deyilir, bimisil və binəzir əsərlərdir ki, həqiqətdə xəzinə malıdır. Bəzi rəvayətə görə, Nizami Qum şəhərində təvəllüd edib nəşvü nüma tapdıqdan sonra Gəncəyə gəlibdir və burada ömrünün axırına kimi qalıbdır. Amma səhihi budur ki, onun ata-babası Qumdan Gəncəyə gələn zaman Nizami hənuz dünya səraçəsinə ayaq basmamışdı və ol gövhəri-pakın təvəllüdü Gəncədə hicrətin 520-ci sənəsində vaqe olmuşdur.

&quot;Atəşkədeyi-Azəri&quot;də və Ş. Sami bəyin &quot;Qəmusül-əlam&quot;ında Şeyx Nizaminin şəhri-Gəncədə anadan olması sərahətən yazılmışdır. Ədibi-şəhir Müsyö Şerr &quot;Tarixi-ədəbiyyati-ümumi&quot; əsərində Şeyx Nizaminin Gəncədə təvəllüd etməsini təsdiq edir. Bu cəhətə şair &quot;Nizami Gəncəvi&quot; deyilməklə mərufdur. Belə olan surətdə çox ehtimal var ki, Nizaminin anası Gəncəli qızı olmuş ola. Necə ki, bu halda İran təbəəsindən çoxları Qafqaziyaya gəlib, burada evlənib, əhl-əyal sahibi olub kök salırlar, həmçinin sabiqdə dəxi İran dövlətinin hər bir yerlərindən Qafqaz torpağına mühacirət edənlər çox olurmuş və burada İran mədəniyyətini, İran adabü ayinini intişar edirlərmiş. Ol vaxtdan bəridir ki, fars dili və fars ədəbiyyatı bizim vətənimizdə şöhrət və özü üçün böyük hörmət və əhəmiyyət kəsb edibdir. Vəli Şeyx Nizami Qafqaz qitəsində vücuda gəlibsə də, əslən iranlı olmağını inkar və nisyan etməyib &quot;İqbalnamə&quot;sində buyurmuşdur:

Nezami ze gəncine boqşay bənd,
Gereftariye-Gənce ta çənd, çənd.
Ço dor gərçe dər bəhre-Gənce qoməm,
Vəli əz qəhestane-şəhre-Qoməm. [1]

[1] Tərcüməsi:
Ey Nizami, xəzinədən bəndi aç,
Nə vaxta qədər Gəncənin giriftarı olacaqsan?!
Dürr kimi Gənçə dənizində itsəm də
Qəhistan [vilayətinin] Qum şəhərindənəm.

Nizaminin vəsfində bir şey yazmaqda bizim qələmimiz acizdir. Həkim Xaqani onun mədhində demişdir:

Xakəş be Məsih tutiyabəxş,
Səngəş be Kəlim kimyabəxş,
Mərzəş ze kəyestane-qolestan,
Şəkkərzaro qərənfelestan. [2]

[2] Tərcüməsi:
Torpağı Məsihə tutiya bağışlayan,
Daşı Kəlimə kimya bagışlayan,
Sahəsi güllük, çiçəklik,
Şəkər qamışlığı və qərənfillik.

Nizami dünyadan əl çəkib əhli-qənaət və saleh bir zat olduğu üçün ömrünü ibadət və riyazətdə keçirərmiş. Hətta zəmanəsinin müluk və səlatini ona hörmət və riayət etdikləri halda sair şüəra kimi kimsəni mədh və tərif etməmişdir və tamahkar və əhli-dünya mülazimi olmaqdan nəfsini saxlayıb, ömrünün axırına kimi məddahlıq ismini şəninə layiq və rəva görməmişdir və padşahlar dərbarında şöhrət və izzət tələbkarı olmamışdır. Bəlkə onun öz astanası böyüklər və xosrovlar məlcəvü məvası olub. Müasirləri onun söhbətindən feyzyab olmağa talib olmuşlar. Belə ki, Atabəy Qızıl Arslanın imtahan qəsdi ilə Şeyx Nizami olduğu zaviyayə gedib, onu qəribə bir halda görməyi &quot;Atəşkədeyi-Azəri&quot;də rəvayət olunubdur. Şeyx aləmi-batində Qızıl Arslanın qəsdü niyyətini anlayır və sultanın nəzərində onun şərafət və böyüklük ulduzu cilvələnir. Atabəy baxıb görür ki, bir piri-zəif bir parça keçənin üstündə əyləşib. Ətrafında başqa bir şey yoxdur, bəqeyr əz-qələm, dəvat və əsayi-piri. Əlində Quran və şeyx onun mütaliəsinə məşğul. Atabəy şeyxin bu halına diqqət yetirdikdə onun haqqında etiqadi-kamil hasil edib, şeyxin müqəddəs bir vücud olmağını təsdiq eləyir. Və həmçinin rəvayət olunur ki, İran padşahlarından birisi Azərbaycan vilayətini təsxir etdikdə şeyxə riayət göstərib, Gəncə şəhərinin təxminən 24 verstliyində--cənubi-şərqi səmtində vaqe bir kənd bağışlamışdı. Sabiqdə haman qəryə Həmdünyan adlanırmış. İndi İlə adı ilə məşhur erməni kəndidir. Şeyx özü bu barədə demişdir:

Nəzər bərkişo bərexlase-mən kərd,
Dəhe-Həmdunyanra xase-mən kərd.

Nizami əleyhirrəhmə Gəncə şəhəriidə hicrətin 591-ci ilində və bir qövlə görə 606-cı tarixində vəfat etmişdir. Qəbri şəhərin təxminən 4 verstliyində--şimali-şərqi səmtindədir. Məqbərəsi ziyarətgahdır. Mövləvilər artıq şövq ilə onun qəbrini ziyarət edirlər. Nizaminin məqbərəsi vaqe olan səhra &quot;Şeyx düzü&quot; adı ilə Gəncə xalqının arasında məşhurdur. Onuт qəbrinin üzərnndə olan əski günbədi, səhih rəvayətə görə, rus ədiblərindən məşhur Qriboyedov təsis etdirmişdir. İndi, necə ki, möhtərəm Mirzə Məhəmməd Axundovun &quot;Şeyx Nizami&quot; ünvanında mərhum şeyxin tərcümeyi-halına dair yazdığı kitabçadan görünür, Nizaminin qəbri və üstünün günbədi uçub-dağılıbdır və kəndçilər qışda soyuqdan və yay fəslində istidən daldalanmaq üçün içinə at və eşşək bağlayırlar. Budur bizim fazil və həkim bir şairimizin türbəsinə olan hörmət!…

Mirzə Məhəmməd Axundov münasibi-hal bu şerləri inşad etmişdir:

Yol kənarında bir məzari-həqir,
Dağılıb günbədi, olub viran.
Ona məxluqdən olur təhqir,
Bağlanır günbədinə hər heyvan.
Mənzəri adəmə edir təsir,
Axıdır qəlbə hər dəqiqədə qan,
Kimsə etməz sual: &quot;Kimdir bu?&quot;
Ona quşlar olubdu fatihəgu.

* * * * *

Bu xarəbə məzardə aya
Görəsən kimdi böylə xar yatır?
Kimsə etməz bunu sual əsla,
Sizə mən eyləyim onu təqrir.
Edəsiz ol məzarı siz əmma
--Layiqincə, əzizlər, təmir.
O yatan Gəncəli Nizamidir,
Şüəra qisminin üzamidir.

Şeyxin &quot;Xəmsə&quot;si bu mənzumələrdən mürəkkəbdir: &quot;Məxzənül-əsrar&quot;, &quot;Leyli və Məcnun&quot;, &quot;Xosrov və Şirin&quot;, &quot;Həft peykər&quot;, yaxud &quot;Bəhramnamə&quot; və &quot;İsgəndərnamə&quot;. Bu kitabların hər birisinin xüsusunda və onların tarixi və səbəbi-təlifi barəsində Mirzə Məhəmməd Axundovun kitabçasında qədri-kifafınca məlumat verilmişdir. Bunlardan başqa Şeyx Nizaminin iyirmi min beytə qədər qəsaid və qəzəliyyat və rübaiyyatı və sair əşarı olduğu rəvayət olunursa da, əksəri bu halda itib-batıbdır. &quot;Xəmseyi-Nizami&quot; İranda və Hindistanda dəfəat ilə təb olunubdur. Və hətta Müsyö Şarmua tərəfindən Fransa dilinə tərcümə edilib və 1845-ci sənədə Petroqrad şəhərində təb və nəşr olunubdur.

Nizaminin əsərlərindən türk dilinə tərcümə olunan ancaq &quot;Xosrov və Şirin&quot; hekayəsidir. Bunun mütərcimi Qazax şairi mərhum Mustafa ağa Qiyasbəyov &quot;Nasir&quot; təxəllüs olubdur. Vəli çox əfsus ki, şair bu hekayəni itmama yetirməmiş vəfat edibdir. Haman &quot;Xosrov və Şirin&quot; hekayəsi bu axır vaxtlarda Mirzə Cəlal Yusifzadə cənablarının səy və himməti ilə opera şəklinə çöndərilibdir.

Atalar sözündən sayılan: &quot;Kəs nəquyəd ke, douğe-mən torşəst&quot;--məsəli müşarileyhə mənsubdur. Söz yoxdur ki, bu məsəli sonradan Azərbaycan türkləri şeyxdən əxz və tərcümə ediblər, çünki türk dilində &quot;Heç kəs ayranına turş deməz&quot; məsəli indi də işlənir.

Fars lisanına dara rəvantəb şairlərimizin baş vəzifələrindən birisi də Şeyx Nizami əleyhirrəhmənin əsərlərindən bəzilərini türkə açıq dildə tərcümə edib, milli ədəbiyyatımızı dövlətləndirməkdir. İnsaf deyil ki, onun möcüznüma kəlamları Avropa dillərinə tərcümə olunub intişar tapsın, bizlər isə onu öz dilimizdə mütaliə edib feyzyab olmaqdan məhrum qalaq.

Şeyx Nizaminin əsərlərindən nümunə olaraq bir qəsidə və bir qitəsini &quot;Atəşkədeyi-Azəri&quot;dən götürüb, onlar ilə kitabımıza zinət veririk:

QƏSİDEYİ-NİZAMİ

Mələkol-moluke-fəzləm befəziləte-məani,
Zəmiyo zəman gerefte bemesale-asemani.
Nəfəse-boləndsoutəm cərəse-boləndseyti,
Qələme-cəhannəvərdəm ələme-cəhansetani.
Səre-hemmətəm reside bekolahe-Keyqobadi,
Pəre-heşmətəm qozəşte ze pərənde-Qurxani.
Soxən əz mən afəride, ço fotovvət əz morovvət,
Honər əz mən aşekara ço təravət əz cəvani.
Qəzələm besəmha dor ço səmae-ərğənuni
Nəməkəm bezouğha dor ço şərabe-ərğəvani.
Hərəkate-əxtəranra mənəm əslo u tefili,
Təbəqate-asemanra mənəm abo u əvani.
Nəzənəm bexire təbli, ço zənəm bovəd ərusi,
Nəkonəm bexotbe ləhti, ço konəm bovəd əğani.
Məhəmo ço məh nəgirəm kələfe-siyahruyi,
Dorəmo ço dor nədarəm bərəse-sepidrani.
Beeşarəte-ləbe-mən dele-xəlq baz bəndəd
Ço şekufeye-rəyahin behəvaye-mehrəqani.
Əgər in neşatgəhra nəğəmate-mən nə başəd,
Ke zənəd dəre-moğənni, ke xorəd meye-moğani?
Ço sədəf həlalxarəm, ço qohər həlalzade,
Ze həramzade durəm şəbo ruz dər rəmani.
Vələdozzenast hased, mənəm an ke koukəbe-mən
Vələdozzenakoş aməd ço setareye-yəmani.
Səre-an cəride bər nə dəre-in qəside boqşa--
Ke, bərənd boqe-boqe fozəla bare-moğani.
Şəbehi nə dər xəzine çe konəm qohərfeşani,
Qohəri nə dər xərite çe konəm sədəfdəhani.
Delo din şekəste an gəh həvəsəm bərəzmcui,
Səro pa berəhne an gəh soxənəm bemərzbani.
Mələkavo badşaha rəveşi kəramətəm kon--
Ke bedan rəveş begərdəm ze bədivo bədqomani.
Hərəme-to aməd in del ze həsəd neqahdarəş--
Ke, fereşte ba şəyatin nəkonəd həmaşiyani.
Ədəbəm məkon ke, xerdəm, xələləm məbin ke, xakəm
Bebər əz nəhade-təbəm dodeliyo dəhzəbani.
Ze qonah ozr boqzər, benəvazo rəhməti kon,
Bexəcaləti ke bini bezərurəti ke, dani.
Həme momkenol-vocudi rəqəme-həlak darəd,
To ke, vacebol-vocudi əzəlo əbəd bemani.
Betəfile-taəte-to təne-xiş zende darəm,
Ço nabəşəd in səadət çe məno çe zendeqani.
Əgər əz Nezami aməd qonəhəş əfvgərdan--
Ke, kəs eyməni nədarəd ze qəzaye-asemani.
To resandei ze əvvəl besəadəte-vücudəş,
Ço nəfəs beaxər ayəd, beşəhadətəş resani. [3]

[3] Tərcüməsi:
Mənəviyyat və fəzilətim etibarilə şahların şahıyam,
Yeri, zamanı və asimanı hökmümlə tutmuşam.
Uça səsli nəfəsim zəng kimi gurdur,
Dunyanı ölçən qələmim dünya tutan bayraqdır.
Himmət başım Keyqubad papağını qoymuşdur,
Təntənə qanadım Qurxan bayrağından yüksəlmişdir.
Cavanmərdlik insafdan yarandığı kimi, söz də məndən yaranmışdır.
Təravət gənçlikdən doğduğu kimi, hünər də məndən doğmuşdur.
Qəzəlim qulaqlarda ərğənun səsi kimidir.
Sənətim zövqlərə qırmızı şərab təsiri bağışlayır.
Ulduzların əsas hərəkətveriçisi mənəm, özləri tüfeylidir.
Göy təbəqələrində su mənəm, göy özü qabqacaqdır.
Boş yerə təbil çalmaram, əgər çalsam toy olar,
Boş yerə xütbə (moizə) oxumaram, oxusam, mahnı olar.
Mən ayam, amma ay kimi tutulub qaralmaram,
Mən dürrəm, amma dürr kimi ağarma xəstəliyinə tutulmaram.
Reyhan qönçəsi mehrəgan (payız bayramı) havasına baqlı olduğu kimi,
Mənim dodağımın bir işarəsinə xalqların ürəyi bağlıdır.
Əgər bu sevinç meydanında mənim nəğmələrim olmasaydı,
Kim müğənni çağırardı ki, muğan meyi içəydi?
Sədəf kimi halal yeyənəm, gövhər kimi halalzadəyəm,
Haramzadədən uzağam, gecə-gündüz rəmanidəyəm.
Paxıl vələdüznadır, mən oyam ki, ulduzum
Yəmani (Süheyl; Sirius) ulduzu kimi vələdüzna öldürəndir.
O dəftərin başını bağla, bu qəsidənin qapısını aç,
Bunu fazillər mənzilbəmənzil hədiyyə aparırlar.
Xəzinəmdə bir şəvəm (qara munçuq) də yoxdursa, nə uçün mən gövhər saçım?!
Xəritəmdə (süfrəmdə) bir gövhərim də yoxdursa, arzımı nə üçün sədəflə doldurum?!
Ürəyim və dinim sınıb, yenə də döyuş həvəsindəyəm,
Başım, ayağım yalındur, yenə də keşikçilik iddiasındayam.
Ey hökmdar, ey padşah, mənə bir nəzər sal,
Sənin bu nəzərin sayəsində bədlikdən və bədgümanlıqdan çıxım.
Mənim ürəyim sənin hərəmindir, onu həsəddən qoru,
Mələk şeytanlarla bir yuvada yaşaya bilməz.
Kiçikliyimə baxıb məni incitmə, torpağım deyə məni alçaltma,
Təbimdən və varlığımdan ikiürəkliliyi və ondilliliyi çıxar,
Üzrümə görə günahımdan keç, oxşa, mərhəmət elə,
Xəcalətimə baxıb ehtiyaçlarımı duy!
Bütün yaranmışlara ölüm yazılmışdır,
Sən həmişə yaşayansan, əzəli və əbədi qalansan.
Sənə itaət etdiyimə görə, əbədi yaşayası olaçağam,
Bu səadətim olmasa, nə mən, nə həyat?
Əgər Nizamidən bir günah baş vermişsə, onu bağışla,
Kimsə asimanın qəzasından yaxasını qurtara bilməz.
Əzəldən onun vücudunu səadətə yetirən sənsən,
Nəfəsi sona çatarkən də onu şəhidlər sırasına yetir.

QİTӘ

Duş rəftəm bexərabat, məra rah nəbud,
Mizədəm nərevo fəryad, kəs əz mən nəşnud.

Ya nəbud hiçkəs əz badeforuşan bidar,
Ya ke, mən hiçkəsəm, hiçkəsəm dər nəqoşud.

Nimi əz şəb ço beşod, biştərək ya kəmtər,
Rendi əz ğorfe bər avərd səro rox benəmud,

Qoftəməş: dər boqoşa Qoft: boro, hərze məqu--
Ke, bəraye-to dər in vəqt kəs in dər nəqoşud.

İn nə məsced ke, behər ləhze dərəş boqşayənd--
Ke, to dir aiyo əndər səfe-piş osti zud.

Hər çe dər comleye-afaq dər inca hazer,
Henduyo hormeziyo moumeno tərsavo yəhud.

Gər to xahi ke, konəd pire-moğanət nəzəri
Xake-paye-həme şo ta ke beyabi məqsud. [4]

[4] Tərcüməsi:
Dünən geçə meyxanaya getdim, mənim üçün qapını açmadılar,
Nərə çəkdim, fəryad elədim, heç kəs eşitmədi.
Ya şərab satanlardan heç biri oyaq deyildi,
Ya da mən heçkəsəm ki, heç kəs mənim üçün qapını açmadı.
Elə ki, geçə yarı oldu, bir az ondan çox ya az,
Bir rind başını pənçərədən çıxarıb mənə baxdı.
Ona dedim:--Aç qapını! Dedi:--Get, hərzə danışma!
Sənin üçün bu vaxt heç kəs qapını açmaz.
Bura məsçid deyil ki, hər an qapısını açsınlar--
Ki, sən geç gəlib, tez yuxarı başda əyləşəsən.
Dünyanın hər yerindən bura yığışanlar var:
Hindu da, hörmizi də, mömin də, xristian da, yəhudi də.
Əgər istəyirsən ki, piri-muğan sənə nəzər yetirsin,
Hamının ayağının torpağı ol ki, öz məqsədinə çatasan.

Mustafa ağa Nasirin &quot;Xosrov və Şirin&quot;dən tərcümə etdiyi hissələr öz məqamında zikr olunacaqdır.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*007]]</text>
      <sha1>m7equ6mf0e03eh0zgk8nuhqgc6tm4x2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Şirvan və Şamaxı</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19451</id>
    <revision>
      <id>84585</id>
      <parentid>51833</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T14:58:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15447" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Şirvan vә Şamaxı
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Şeyx Əbumәhәmmәd İlyas İbn Yusif İbn Müәyyәd Nizami|Şeyx Əbumәhәmmәd İlyas İbn Yusif İbn Müәyyәd Nizami]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Yusif Nabi (məqalə)|Yusif Nabi]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Şeyx Nizami böyük şairlərdən birisi olub. Onun kimi fəsih, rəvantəb və şirinzəban şair dünya üzünə az gəlibdir. Heç bir şair o lətafət və zəriflikdə söz deməyibdir. Onun cümləyə məşhur olan &quot;Xəmsə&quot;si ki, ona &quot;Pənc gənc&quot; dəxi deyilir, bimisil və binəzir əsərlərdir ki, həqiqətdə xəzinə malıdır. Bəzi rəvayətə görə, Nizami Qum şəhərində təvəllüd edib nəşvü nüma tapdıqdan sonra Gəncəyə gəlibdir və burada ömrünün axırına kimi qalıbdır. Amma səhihi budur ki, onun ata-babası Qumdan Gəncəyə gələn zaman Nizami hənuz dünya səraçəsinə ayaq basmamışdı və ol gövhəri-pakın təvəllüdü Gəncədə hicrətin 520-ci sənəsində vaqe olmuşdur.

&quot;Atəşkədeyi-Azəri&quot;də və Ş. Sami bəyin &quot;Qəmusül-əlam&quot;ında Şeyx Nizaminin şəhri-Gəncədə anadan olması sərahətən yazılmışdır. Ədibi-şəhir Müsyö Şerr &quot;Tarixi-ədəbiyyati-ümumi&quot; əsərində Şeyx Nizaminin Gəncədə təvəllüd etməsini təsdiq edir. Bu cəhətə şair &quot;Nizami Gəncəvi&quot; deyilməklə mərufdur. Belə olan surətdə çox ehtimal var ki, Nizaminin anası Gəncəli qızı olmuş ola. Necə ki, bu halda İran təbəəsindən çoxları Qafqaziyaya gəlib, burada evlənib, əhl-əyal sahibi olub kök salırlar, həmçinin sabiqdə dəxi İran dövlətinin hər bir yerlərindən Qafqaz torpağına mühacirət edənlər çox olurmuş və burada İran mədəniyyətini, İran adabü ayinini intişar edirlərmiş. Ol vaxtdan bəridir ki, fars dili və fars ədəbiyyatı bizim vətənimizdə şöhrət və özü üçün böyük hörmət və əhəmiyyət kəsb edibdir. Vəli Şeyx Nizami Qafqaz qitəsində vücuda gəlibsə də, əslən iranlı olmağını inkar və nisyan etməyib &quot;İqbalnamə&quot;sində buyurmuşdur:

Nezami ze gəncine boqşay bənd,
Gereftariye-Gənce ta çənd, çənd.
Ço dor gərçe dər bəhre-Gənce qoməm,
Vəli əz qəhestane-şəhre-Qoməm. [1]

[1] Tərcüməsi:
Ey Nizami, xəzinədən bəndi aç,
Nə vaxta qədər Gəncənin giriftarı olacaqsan?!
Dürr kimi Gənçə dənizində itsəm də
Qəhistan [vilayətinin] Qum şəhərindənəm.

Nizaminin vəsfində bir şey yazmaqda bizim qələmimiz acizdir. Həkim Xaqani onun mədhində demişdir:

Xakəş be Məsih tutiyabəxş,
Səngəş be Kəlim kimyabəxş,
Mərzəş ze kəyestane-qolestan,
Şəkkərzaro qərənfelestan. [2]

[2] Tərcüməsi:
Torpağı Məsihə tutiya bağışlayan,
Daşı Kəlimə kimya bagışlayan,
Sahəsi güllük, çiçəklik,
Şəkər qamışlığı və qərənfillik.

Nizami dünyadan əl çəkib əhli-qənaət və saleh bir zat olduğu üçün ömrünü ibadət və riyazətdə keçirərmiş. Hətta zəmanəsinin müluk və səlatini ona hörmət və riayət etdikləri halda sair şüəra kimi kimsəni mədh və tərif etməmişdir və tamahkar və əhli-dünya mülazimi olmaqdan nəfsini saxlayıb, ömrünün axırına kimi məddahlıq ismini şəninə layiq və rəva görməmişdir və padşahlar dərbarında şöhrət və izzət tələbkarı olmamışdır. Bəlkə onun öz astanası böyüklər və xosrovlar məlcəvü məvası olub. Müasirləri onun söhbətindən feyzyab olmağa talib olmuşlar. Belə ki, Atabəy Qızıl Arslanın imtahan qəsdi ilə Şeyx Nizami olduğu zaviyayə gedib, onu qəribə bir halda görməyi &quot;Atəşkədeyi-Azəri&quot;də rəvayət olunubdur. Şeyx aləmi-batində Qızıl Arslanın qəsdü niyyətini anlayır və sultanın nəzərində onun şərafət və böyüklük ulduzu cilvələnir. Atabəy baxıb görür ki, bir piri-zəif bir parça keçənin üstündə əyləşib. Ətrafında başqa bir şey yoxdur, bəqeyr əz-qələm, dəvat və əsayi-piri. Əlində Quran və şeyx onun mütaliəsinə məşğul. Atabəy şeyxin bu halına diqqət yetirdikdə onun haqqında etiqadi-kamil hasil edib, şeyxin müqəddəs bir vücud olmağını təsdiq eləyir. Və həmçinin rəvayət olunur ki, İran padşahlarından birisi Azərbaycan vilayətini təsxir etdikdə şeyxə riayət göstərib, Gəncə şəhərinin təxminən 24 verstliyində--cənubi-şərqi səmtində vaqe bir kənd bağışlamışdı. Sabiqdə haman qəryə Həmdünyan adlanırmış. İndi İlə adı ilə məşhur erməni kəndidir. Şeyx özü bu barədə demişdir:

Nəzər bərkişo bərexlase-mən kərd,
Dəhe-Həmdunyanra xase-mən kərd.

Nizami əleyhirrəhmə Gəncə şəhəriidə hicrətin 591-ci ilində və bir qövlə görə 606-cı tarixində vəfat etmişdir. Qəbri şəhərin təxminən 4 verstliyində--şimali-şərqi səmtindədir. Məqbərəsi ziyarətgahdır. Mövləvilər artıq şövq ilə onun qəbrini ziyarət edirlər. Nizaminin məqbərəsi vaqe olan səhra &quot;Şeyx düzü&quot; adı ilə Gəncə xalqının arasında məşhurdur. Onuт qəbrinin üzərnndə olan əski günbədi, səhih rəvayətə görə, rus ədiblərindən məşhur Qriboyedov təsis etdirmişdir. İndi, necə ki, möhtərəm Mirzə Məhəmməd Axundovun &quot;Şeyx Nizami&quot; ünvanında mərhum şeyxin tərcümeyi-halına dair yazdığı kitabçadan görünür, Nizaminin qəbri və üstünün günbədi uçub-dağılıbdır və kəndçilər qışda soyuqdan və yay fəslində istidən daldalanmaq üçün içinə at və eşşək bağlayırlar. Budur bizim fazil və həkim bir şairimizin türbəsinə olan hörmət!…

Mirzə Məhəmməd Axundov münasibi-hal bu şerləri inşad etmişdir:

Yol kənarında bir məzari-həqir,
Dağılıb günbədi, olub viran.
Ona məxluqdən olur təhqir,
Bağlanır günbədinə hər heyvan.
Mənzəri adəmə edir təsir,
Axıdır qəlbə hər dəqiqədə qan,
Kimsə etməz sual: &quot;Kimdir bu?&quot;
Ona quşlar olubdu fatihəgu.

* * * * *

Bu xarəbə məzardə aya
Görəsən kimdi böylə xar yatır?
Kimsə etməz bunu sual əsla,
Sizə mən eyləyim onu təqrir.
Edəsiz ol məzarı siz əmma
--Layiqincə, əzizlər, təmir.
O yatan Gəncəli Nizamidir,
Şüəra qisminin üzamidir.

Şeyxin &quot;Xəmsə&quot;si bu mənzumələrdən mürəkkəbdir: &quot;Məxzənül-əsrar&quot;, &quot;Leyli və Məcnun&quot;, &quot;Xosrov və Şirin&quot;, &quot;Həft peykər&quot;, yaxud &quot;Bəhramnamə&quot; və &quot;İsgəndərnamə&quot;. Bu kitabların hər birisinin xüsusunda və onların tarixi və səbəbi-təlifi barəsində Mirzə Məhəmməd Axundovun kitabçasında qədri-kifafınca məlumat verilmişdir. Bunlardan başqa Şeyx Nizaminin iyirmi min beytə qədər qəsaid və qəzəliyyat və rübaiyyatı və sair əşarı olduğu rəvayət olunursa da, əksəri bu halda itib-batıbdır. &quot;Xəmseyi-Nizami&quot; İranda və Hindistanda dəfəat ilə təb olunubdur. Və hətta Müsyö Şarmua tərəfindən Fransa dilinə tərcümə edilib və 1845-ci sənədə Petroqrad şəhərində təb və nəşr olunubdur.

Nizaminin əsərlərindən türk dilinə tərcümə olunan ancaq &quot;Xosrov və Şirin&quot; hekayəsidir. Bunun mütərcimi Qazax şairi mərhum Mustafa ağa Qiyasbəyov &quot;Nasir&quot; təxəllüs olubdur. Vəli çox əfsus ki, şair bu hekayəni itmama yetirməmiş vəfat edibdir. Haman &quot;Xosrov və Şirin&quot; hekayəsi bu axır vaxtlarda Mirzə Cəlal Yusifzadə cənablarının səy və himməti ilə opera şəklinə çöndərilibdir.

Atalar sözündən sayılan: &quot;Kəs nəquyəd ke, douğe-mən torşəst&quot;--məsəli müşarileyhə mənsubdur. Söz yoxdur ki, bu məsəli sonradan Azərbaycan türkləri şeyxdən əxz və tərcümə ediblər, çünki türk dilində &quot;Heç kəs ayranına turş deməz&quot; məsəli indi də işlənir.

Fars lisanına dara rəvantəb şairlərimizin baş vəzifələrindən birisi də Şeyx Nizami əleyhirrəhmənin əsərlərindən bəzilərini türkə açıq dildə tərcümə edib, milli ədəbiyyatımızı dövlətləndirməkdir. İnsaf deyil ki, onun möcüznüma kəlamları Avropa dillərinə tərcümə olunub intişar tapsın, bizlər isə onu öz dilimizdə mütaliə edib feyzyab olmaqdan məhrum qalaq.

Şeyx Nizaminin əsərlərindən nümunə olaraq bir qəsidə və bir qitəsini &quot;Atəşkədeyi-Azəri&quot;dən götürüb, onlar ilə kitabımıza zinət veririk:

QƏSİDEYİ-NİZAMİ

Mələkol-moluke-fəzləm befəziləte-məani,
Zəmiyo zəman gerefte bemesale-asemani.
Nəfəse-boləndsoutəm cərəse-boləndseyti,
Qələme-cəhannəvərdəm ələme-cəhansetani.
Səre-hemmətəm reside bekolahe-Keyqobadi,
Pəre-heşmətəm qozəşte ze pərənde-Qurxani.
Soxən əz mən afəride, ço fotovvət əz morovvət,
Honər əz mən aşekara ço təravət əz cəvani.
Qəzələm besəmha dor ço səmae-ərğənuni
Nəməkəm bezouğha dor ço şərabe-ərğəvani.
Hərəkate-əxtəranra mənəm əslo u tefili,
Təbəqate-asemanra mənəm abo u əvani.
Nəzənəm bexire təbli, ço zənəm bovəd ərusi,
Nəkonəm bexotbe ləhti, ço konəm bovəd əğani.
Məhəmo ço məh nəgirəm kələfe-siyahruyi,
Dorəmo ço dor nədarəm bərəse-sepidrani.
Beeşarəte-ləbe-mən dele-xəlq baz bəndəd
Ço şekufeye-rəyahin behəvaye-mehrəqani.
Əgər in neşatgəhra nəğəmate-mən nə başəd,
Ke zənəd dəre-moğənni, ke xorəd meye-moğani?
Ço sədəf həlalxarəm, ço qohər həlalzade,
Ze həramzade durəm şəbo ruz dər rəmani.
Vələdozzenast hased, mənəm an ke koukəbe-mən
Vələdozzenakoş aməd ço setareye-yəmani.
Səre-an cəride bər nə dəre-in qəside boqşa--
Ke, bərənd boqe-boqe fozəla bare-moğani.
Şəbehi nə dər xəzine çe konəm qohərfeşani,
Qohəri nə dər xərite çe konəm sədəfdəhani.
Delo din şekəste an gəh həvəsəm bərəzmcui,
Səro pa berəhne an gəh soxənəm bemərzbani.
Mələkavo badşaha rəveşi kəramətəm kon--
Ke bedan rəveş begərdəm ze bədivo bədqomani.
Hərəme-to aməd in del ze həsəd neqahdarəş--
Ke, fereşte ba şəyatin nəkonəd həmaşiyani.
Ədəbəm məkon ke, xerdəm, xələləm məbin ke, xakəm
Bebər əz nəhade-təbəm dodeliyo dəhzəbani.
Ze qonah ozr boqzər, benəvazo rəhməti kon,
Bexəcaləti ke bini bezərurəti ke, dani.
Həme momkenol-vocudi rəqəme-həlak darəd,
To ke, vacebol-vocudi əzəlo əbəd bemani.
Betəfile-taəte-to təne-xiş zende darəm,
Ço nabəşəd in səadət çe məno çe zendeqani.
Əgər əz Nezami aməd qonəhəş əfvgərdan--
Ke, kəs eyməni nədarəd ze qəzaye-asemani.
To resandei ze əvvəl besəadəte-vücudəş,
Ço nəfəs beaxər ayəd, beşəhadətəş resani. [3]

[3] Tərcüməsi:
Mənəviyyat və fəzilətim etibarilə şahların şahıyam,
Yeri, zamanı və asimanı hökmümlə tutmuşam.
Uça səsli nəfəsim zəng kimi gurdur,
Dunyanı ölçən qələmim dünya tutan bayraqdır.
Himmət başım Keyqubad papağını qoymuşdur,
Təntənə qanadım Qurxan bayrağından yüksəlmişdir.
Cavanmərdlik insafdan yarandığı kimi, söz də məndən yaranmışdır.
Təravət gənçlikdən doğduğu kimi, hünər də məndən doğmuşdur.
Qəzəlim qulaqlarda ərğənun səsi kimidir.
Sənətim zövqlərə qırmızı şərab təsiri bağışlayır.
Ulduzların əsas hərəkətveriçisi mənəm, özləri tüfeylidir.
Göy təbəqələrində su mənəm, göy özü qabqacaqdır.
Boş yerə təbil çalmaram, əgər çalsam toy olar,
Boş yerə xütbə (moizə) oxumaram, oxusam, mahnı olar.
Mən ayam, amma ay kimi tutulub qaralmaram,
Mən dürrəm, amma dürr kimi ağarma xəstəliyinə tutulmaram.
Reyhan qönçəsi mehrəgan (payız bayramı) havasına baqlı olduğu kimi,
Mənim dodağımın bir işarəsinə xalqların ürəyi bağlıdır.
Əgər bu sevinç meydanında mənim nəğmələrim olmasaydı,
Kim müğənni çağırardı ki, muğan meyi içəydi?
Sədəf kimi halal yeyənəm, gövhər kimi halalzadəyəm,
Haramzadədən uzağam, gecə-gündüz rəmanidəyəm.
Paxıl vələdüznadır, mən oyam ki, ulduzum
Yəmani (Süheyl; Sirius) ulduzu kimi vələdüzna öldürəndir.
O dəftərin başını bağla, bu qəsidənin qapısını aç,
Bunu fazillər mənzilbəmənzil hədiyyə aparırlar.
Xəzinəmdə bir şəvəm (qara munçuq) də yoxdursa, nə uçün mən gövhər saçım?!
Xəritəmdə (süfrəmdə) bir gövhərim də yoxdursa, arzımı nə üçün sədəflə doldurum?!
Ürəyim və dinim sınıb, yenə də döyuş həvəsindəyəm,
Başım, ayağım yalındur, yenə də keşikçilik iddiasındayam.
Ey hökmdar, ey padşah, mənə bir nəzər sal,
Sənin bu nəzərin sayəsində bədlikdən və bədgümanlıqdan çıxım.
Mənim ürəyim sənin hərəmindir, onu həsəddən qoru,
Mələk şeytanlarla bir yuvada yaşaya bilməz.
Kiçikliyimə baxıb məni incitmə, torpağım deyə məni alçaltma,
Təbimdən və varlığımdan ikiürəkliliyi və ondilliliyi çıxar,
Üzrümə görə günahımdan keç, oxşa, mərhəmət elə,
Xəcalətimə baxıb ehtiyaçlarımı duy!
Bütün yaranmışlara ölüm yazılmışdır,
Sən həmişə yaşayansan, əzəli və əbədi qalansan.
Sənə itaət etdiyimə görə, əbədi yaşayası olaçağam,
Bu səadətim olmasa, nə mən, nə həyat?
Əgər Nizamidən bir günah baş vermişsə, onu bağışla,
Kimsə asimanın qəzasından yaxasını qurtara bilməz.
Əzəldən onun vücudunu səadətə yetirən sənsən,
Nəfəsi sona çatarkən də onu şəhidlər sırasına yetir.

QİTӘ

Duş rəftəm bexərabat, məra rah nəbud,
Mizədəm nərevo fəryad, kəs əz mən nəşnud.

Ya nəbud hiçkəs əz badeforuşan bidar,
Ya ke, mən hiçkəsəm, hiçkəsəm dər nəqoşud.

Nimi əz şəb ço beşod, biştərək ya kəmtər,
Rendi əz ğorfe bər avərd səro rox benəmud,

Qoftəməş: dər boqoşa Qoft: boro, hərze məqu--
Ke, bəraye-to dər in vəqt kəs in dər nəqoşud.

İn nə məsced ke, behər ləhze dərəş boqşayənd--
Ke, to dir aiyo əndər səfe-piş osti zud.

Hər çe dər comleye-afaq dər inca hazer,
Henduyo hormeziyo moumeno tərsavo yəhud.

Gər to xahi ke, konəd pire-moğanət nəzəri
Xake-paye-həme şo ta ke beyabi məqsud. [4]

[4] Tərcüməsi:
Dünən geçə meyxanaya getdim, mənim üçün qapını açmadılar,
Nərə çəkdim, fəryad elədim, heç kəs eşitmədi.
Ya şərab satanlardan heç biri oyaq deyildi,
Ya da mən heçkəsəm ki, heç kəs mənim üçün qapını açmadı.
Elə ki, geçə yarı oldu, bir az ondan çox ya az,
Bir rind başını pənçərədən çıxarıb mənə baxdı.
Ona dedim:--Aç qapını! Dedi:--Get, hərzə danışma!
Sənin üçün bu vaxt heç kəs qapını açmaz.
Bura məsçid deyil ki, hər an qapısını açsınlar--
Ki, sən geç gəlib, tez yuxarı başda əyləşəsən.
Dünyanın hər yerindən bura yığışanlar var:
Hindu da, hörmizi də, mömin də, xristian da, yəhudi də.
Əgər istəyirsən ki, piri-muğan sənə nəzər yetirsin,
Hamının ayağının torpağı ol ki, öz məqsədinə çatasan.

Mustafa ağa Nasirin &quot;Xosrov və Şirin&quot;dən tərcümə etdiyi hissələr öz məqamında zikr olunacaqdır.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*008]]</text>
      <sha1>ehcobmnqd72kgqt3q8w7yqw28m5mvsi</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84695</id>
      <parentid>84585</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T05:30:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Araz Yaquboglu [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Şirvan vә Şamaxı]] səhifəsinin adını [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Şirvan və Şamaxı]] olaraq dəyişdi.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15447" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Şirvan vә Şamaxı
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Şeyx Əbumәhәmmәd İlyas İbn Yusif İbn Müәyyәd Nizami|Şeyx Əbumәhәmmәd İlyas İbn Yusif İbn Müәyyәd Nizami]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Yusif Nabi (məqalə)|Yusif Nabi]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Şeyx Nizami böyük şairlərdən birisi olub. Onun kimi fəsih, rəvantəb və şirinzəban şair dünya üzünə az gəlibdir. Heç bir şair o lətafət və zəriflikdə söz deməyibdir. Onun cümləyə məşhur olan &quot;Xəmsə&quot;si ki, ona &quot;Pənc gənc&quot; dəxi deyilir, bimisil və binəzir əsərlərdir ki, həqiqətdə xəzinə malıdır. Bəzi rəvayətə görə, Nizami Qum şəhərində təvəllüd edib nəşvü nüma tapdıqdan sonra Gəncəyə gəlibdir və burada ömrünün axırına kimi qalıbdır. Amma səhihi budur ki, onun ata-babası Qumdan Gəncəyə gələn zaman Nizami hənuz dünya səraçəsinə ayaq basmamışdı və ol gövhəri-pakın təvəllüdü Gəncədə hicrətin 520-ci sənəsində vaqe olmuşdur.

&quot;Atəşkədeyi-Azəri&quot;də və Ş. Sami bəyin &quot;Qəmusül-əlam&quot;ında Şeyx Nizaminin şəhri-Gəncədə anadan olması sərahətən yazılmışdır. Ədibi-şəhir Müsyö Şerr &quot;Tarixi-ədəbiyyati-ümumi&quot; əsərində Şeyx Nizaminin Gəncədə təvəllüd etməsini təsdiq edir. Bu cəhətə şair &quot;Nizami Gəncəvi&quot; deyilməklə mərufdur. Belə olan surətdə çox ehtimal var ki, Nizaminin anası Gəncəli qızı olmuş ola. Necə ki, bu halda İran təbəəsindən çoxları Qafqaziyaya gəlib, burada evlənib, əhl-əyal sahibi olub kök salırlar, həmçinin sabiqdə dəxi İran dövlətinin hər bir yerlərindən Qafqaz torpağına mühacirət edənlər çox olurmuş və burada İran mədəniyyətini, İran adabü ayinini intişar edirlərmiş. Ol vaxtdan bəridir ki, fars dili və fars ədəbiyyatı bizim vətənimizdə şöhrət və özü üçün böyük hörmət və əhəmiyyət kəsb edibdir. Vəli Şeyx Nizami Qafqaz qitəsində vücuda gəlibsə də, əslən iranlı olmağını inkar və nisyan etməyib &quot;İqbalnamə&quot;sində buyurmuşdur:

Nezami ze gəncine boqşay bənd,
Gereftariye-Gənce ta çənd, çənd.
Ço dor gərçe dər bəhre-Gənce qoməm,
Vəli əz qəhestane-şəhre-Qoməm. [1]

[1] Tərcüməsi:
Ey Nizami, xəzinədən bəndi aç,
Nə vaxta qədər Gəncənin giriftarı olacaqsan?!
Dürr kimi Gənçə dənizində itsəm də
Qəhistan [vilayətinin] Qum şəhərindənəm.

Nizaminin vəsfində bir şey yazmaqda bizim qələmimiz acizdir. Həkim Xaqani onun mədhində demişdir:

Xakəş be Məsih tutiyabəxş,
Səngəş be Kəlim kimyabəxş,
Mərzəş ze kəyestane-qolestan,
Şəkkərzaro qərənfelestan. [2]

[2] Tərcüməsi:
Torpağı Məsihə tutiya bağışlayan,
Daşı Kəlimə kimya bagışlayan,
Sahəsi güllük, çiçəklik,
Şəkər qamışlığı və qərənfillik.

Nizami dünyadan əl çəkib əhli-qənaət və saleh bir zat olduğu üçün ömrünü ibadət və riyazətdə keçirərmiş. Hətta zəmanəsinin müluk və səlatini ona hörmət və riayət etdikləri halda sair şüəra kimi kimsəni mədh və tərif etməmişdir və tamahkar və əhli-dünya mülazimi olmaqdan nəfsini saxlayıb, ömrünün axırına kimi məddahlıq ismini şəninə layiq və rəva görməmişdir və padşahlar dərbarında şöhrət və izzət tələbkarı olmamışdır. Bəlkə onun öz astanası böyüklər və xosrovlar məlcəvü məvası olub. Müasirləri onun söhbətindən feyzyab olmağa talib olmuşlar. Belə ki, Atabəy Qızıl Arslanın imtahan qəsdi ilə Şeyx Nizami olduğu zaviyayə gedib, onu qəribə bir halda görməyi &quot;Atəşkədeyi-Azəri&quot;də rəvayət olunubdur. Şeyx aləmi-batində Qızıl Arslanın qəsdü niyyətini anlayır və sultanın nəzərində onun şərafət və böyüklük ulduzu cilvələnir. Atabəy baxıb görür ki, bir piri-zəif bir parça keçənin üstündə əyləşib. Ətrafında başqa bir şey yoxdur, bəqeyr əz-qələm, dəvat və əsayi-piri. Əlində Quran və şeyx onun mütaliəsinə məşğul. Atabəy şeyxin bu halına diqqət yetirdikdə onun haqqında etiqadi-kamil hasil edib, şeyxin müqəddəs bir vücud olmağını təsdiq eləyir. Və həmçinin rəvayət olunur ki, İran padşahlarından birisi Azərbaycan vilayətini təsxir etdikdə şeyxə riayət göstərib, Gəncə şəhərinin təxminən 24 verstliyində--cənubi-şərqi səmtində vaqe bir kənd bağışlamışdı. Sabiqdə haman qəryə Həmdünyan adlanırmış. İndi İlə adı ilə məşhur erməni kəndidir. Şeyx özü bu barədə demişdir:

Nəzər bərkişo bərexlase-mən kərd,
Dəhe-Həmdunyanra xase-mən kərd.

Nizami əleyhirrəhmə Gəncə şəhəriidə hicrətin 591-ci ilində və bir qövlə görə 606-cı tarixində vəfat etmişdir. Qəbri şəhərin təxminən 4 verstliyində--şimali-şərqi səmtindədir. Məqbərəsi ziyarətgahdır. Mövləvilər artıq şövq ilə onun qəbrini ziyarət edirlər. Nizaminin məqbərəsi vaqe olan səhra &quot;Şeyx düzü&quot; adı ilə Gəncə xalqının arasında məşhurdur. Onuт qəbrinin üzərnndə olan əski günbədi, səhih rəvayətə görə, rus ədiblərindən məşhur Qriboyedov təsis etdirmişdir. İndi, necə ki, möhtərəm Mirzə Məhəmməd Axundovun &quot;Şeyx Nizami&quot; ünvanında mərhum şeyxin tərcümeyi-halına dair yazdığı kitabçadan görünür, Nizaminin qəbri və üstünün günbədi uçub-dağılıbdır və kəndçilər qışda soyuqdan və yay fəslində istidən daldalanmaq üçün içinə at və eşşək bağlayırlar. Budur bizim fazil və həkim bir şairimizin türbəsinə olan hörmət!…

Mirzə Məhəmməd Axundov münasibi-hal bu şerləri inşad etmişdir:

Yol kənarında bir məzari-həqir,
Dağılıb günbədi, olub viran.
Ona məxluqdən olur təhqir,
Bağlanır günbədinə hər heyvan.
Mənzəri adəmə edir təsir,
Axıdır qəlbə hər dəqiqədə qan,
Kimsə etməz sual: &quot;Kimdir bu?&quot;
Ona quşlar olubdu fatihəgu.

* * * * *

Bu xarəbə məzardə aya
Görəsən kimdi böylə xar yatır?
Kimsə etməz bunu sual əsla,
Sizə mən eyləyim onu təqrir.
Edəsiz ol məzarı siz əmma
--Layiqincə, əzizlər, təmir.
O yatan Gəncəli Nizamidir,
Şüəra qisminin üzamidir.

Şeyxin &quot;Xəmsə&quot;si bu mənzumələrdən mürəkkəbdir: &quot;Məxzənül-əsrar&quot;, &quot;Leyli və Məcnun&quot;, &quot;Xosrov və Şirin&quot;, &quot;Həft peykər&quot;, yaxud &quot;Bəhramnamə&quot; və &quot;İsgəndərnamə&quot;. Bu kitabların hər birisinin xüsusunda və onların tarixi və səbəbi-təlifi barəsində Mirzə Məhəmməd Axundovun kitabçasında qədri-kifafınca məlumat verilmişdir. Bunlardan başqa Şeyx Nizaminin iyirmi min beytə qədər qəsaid və qəzəliyyat və rübaiyyatı və sair əşarı olduğu rəvayət olunursa da, əksəri bu halda itib-batıbdır. &quot;Xəmseyi-Nizami&quot; İranda və Hindistanda dəfəat ilə təb olunubdur. Və hətta Müsyö Şarmua tərəfindən Fransa dilinə tərcümə edilib və 1845-ci sənədə Petroqrad şəhərində təb və nəşr olunubdur.

Nizaminin əsərlərindən türk dilinə tərcümə olunan ancaq &quot;Xosrov və Şirin&quot; hekayəsidir. Bunun mütərcimi Qazax şairi mərhum Mustafa ağa Qiyasbəyov &quot;Nasir&quot; təxəllüs olubdur. Vəli çox əfsus ki, şair bu hekayəni itmama yetirməmiş vəfat edibdir. Haman &quot;Xosrov və Şirin&quot; hekayəsi bu axır vaxtlarda Mirzə Cəlal Yusifzadə cənablarının səy və himməti ilə opera şəklinə çöndərilibdir.

Atalar sözündən sayılan: &quot;Kəs nəquyəd ke, douğe-mən torşəst&quot;--məsəli müşarileyhə mənsubdur. Söz yoxdur ki, bu məsəli sonradan Azərbaycan türkləri şeyxdən əxz və tərcümə ediblər, çünki türk dilində &quot;Heç kəs ayranına turş deməz&quot; məsəli indi də işlənir.

Fars lisanına dara rəvantəb şairlərimizin baş vəzifələrindən birisi də Şeyx Nizami əleyhirrəhmənin əsərlərindən bəzilərini türkə açıq dildə tərcümə edib, milli ədəbiyyatımızı dövlətləndirməkdir. İnsaf deyil ki, onun möcüznüma kəlamları Avropa dillərinə tərcümə olunub intişar tapsın, bizlər isə onu öz dilimizdə mütaliə edib feyzyab olmaqdan məhrum qalaq.

Şeyx Nizaminin əsərlərindən nümunə olaraq bir qəsidə və bir qitəsini &quot;Atəşkədeyi-Azəri&quot;dən götürüb, onlar ilə kitabımıza zinət veririk:

QƏSİDEYİ-NİZAMİ

Mələkol-moluke-fəzləm befəziləte-məani,
Zəmiyo zəman gerefte bemesale-asemani.
Nəfəse-boləndsoutəm cərəse-boləndseyti,
Qələme-cəhannəvərdəm ələme-cəhansetani.
Səre-hemmətəm reside bekolahe-Keyqobadi,
Pəre-heşmətəm qozəşte ze pərənde-Qurxani.
Soxən əz mən afəride, ço fotovvət əz morovvət,
Honər əz mən aşekara ço təravət əz cəvani.
Qəzələm besəmha dor ço səmae-ərğənuni
Nəməkəm bezouğha dor ço şərabe-ərğəvani.
Hərəkate-əxtəranra mənəm əslo u tefili,
Təbəqate-asemanra mənəm abo u əvani.
Nəzənəm bexire təbli, ço zənəm bovəd ərusi,
Nəkonəm bexotbe ləhti, ço konəm bovəd əğani.
Məhəmo ço məh nəgirəm kələfe-siyahruyi,
Dorəmo ço dor nədarəm bərəse-sepidrani.
Beeşarəte-ləbe-mən dele-xəlq baz bəndəd
Ço şekufeye-rəyahin behəvaye-mehrəqani.
Əgər in neşatgəhra nəğəmate-mən nə başəd,
Ke zənəd dəre-moğənni, ke xorəd meye-moğani?
Ço sədəf həlalxarəm, ço qohər həlalzade,
Ze həramzade durəm şəbo ruz dər rəmani.
Vələdozzenast hased, mənəm an ke koukəbe-mən
Vələdozzenakoş aməd ço setareye-yəmani.
Səre-an cəride bər nə dəre-in qəside boqşa--
Ke, bərənd boqe-boqe fozəla bare-moğani.
Şəbehi nə dər xəzine çe konəm qohərfeşani,
Qohəri nə dər xərite çe konəm sədəfdəhani.
Delo din şekəste an gəh həvəsəm bərəzmcui,
Səro pa berəhne an gəh soxənəm bemərzbani.
Mələkavo badşaha rəveşi kəramətəm kon--
Ke bedan rəveş begərdəm ze bədivo bədqomani.
Hərəme-to aməd in del ze həsəd neqahdarəş--
Ke, fereşte ba şəyatin nəkonəd həmaşiyani.
Ədəbəm məkon ke, xerdəm, xələləm məbin ke, xakəm
Bebər əz nəhade-təbəm dodeliyo dəhzəbani.
Ze qonah ozr boqzər, benəvazo rəhməti kon,
Bexəcaləti ke bini bezərurəti ke, dani.
Həme momkenol-vocudi rəqəme-həlak darəd,
To ke, vacebol-vocudi əzəlo əbəd bemani.
Betəfile-taəte-to təne-xiş zende darəm,
Ço nabəşəd in səadət çe məno çe zendeqani.
Əgər əz Nezami aməd qonəhəş əfvgərdan--
Ke, kəs eyməni nədarəd ze qəzaye-asemani.
To resandei ze əvvəl besəadəte-vücudəş,
Ço nəfəs beaxər ayəd, beşəhadətəş resani. [3]

[3] Tərcüməsi:
Mənəviyyat və fəzilətim etibarilə şahların şahıyam,
Yeri, zamanı və asimanı hökmümlə tutmuşam.
Uça səsli nəfəsim zəng kimi gurdur,
Dunyanı ölçən qələmim dünya tutan bayraqdır.
Himmət başım Keyqubad papağını qoymuşdur,
Təntənə qanadım Qurxan bayrağından yüksəlmişdir.
Cavanmərdlik insafdan yarandığı kimi, söz də məndən yaranmışdır.
Təravət gənçlikdən doğduğu kimi, hünər də məndən doğmuşdur.
Qəzəlim qulaqlarda ərğənun səsi kimidir.
Sənətim zövqlərə qırmızı şərab təsiri bağışlayır.
Ulduzların əsas hərəkətveriçisi mənəm, özləri tüfeylidir.
Göy təbəqələrində su mənəm, göy özü qabqacaqdır.
Boş yerə təbil çalmaram, əgər çalsam toy olar,
Boş yerə xütbə (moizə) oxumaram, oxusam, mahnı olar.
Mən ayam, amma ay kimi tutulub qaralmaram,
Mən dürrəm, amma dürr kimi ağarma xəstəliyinə tutulmaram.
Reyhan qönçəsi mehrəgan (payız bayramı) havasına baqlı olduğu kimi,
Mənim dodağımın bir işarəsinə xalqların ürəyi bağlıdır.
Əgər bu sevinç meydanında mənim nəğmələrim olmasaydı,
Kim müğənni çağırardı ki, muğan meyi içəydi?
Sədəf kimi halal yeyənəm, gövhər kimi halalzadəyəm,
Haramzadədən uzağam, gecə-gündüz rəmanidəyəm.
Paxıl vələdüznadır, mən oyam ki, ulduzum
Yəmani (Süheyl; Sirius) ulduzu kimi vələdüzna öldürəndir.
O dəftərin başını bağla, bu qəsidənin qapısını aç,
Bunu fazillər mənzilbəmənzil hədiyyə aparırlar.
Xəzinəmdə bir şəvəm (qara munçuq) də yoxdursa, nə uçün mən gövhər saçım?!
Xəritəmdə (süfrəmdə) bir gövhərim də yoxdursa, arzımı nə üçün sədəflə doldurum?!
Ürəyim və dinim sınıb, yenə də döyuş həvəsindəyəm,
Başım, ayağım yalındur, yenə də keşikçilik iddiasındayam.
Ey hökmdar, ey padşah, mənə bir nəzər sal,
Sənin bu nəzərin sayəsində bədlikdən və bədgümanlıqdan çıxım.
Mənim ürəyim sənin hərəmindir, onu həsəddən qoru,
Mələk şeytanlarla bir yuvada yaşaya bilməz.
Kiçikliyimə baxıb məni incitmə, torpağım deyə məni alçaltma,
Təbimdən və varlığımdan ikiürəkliliyi və ondilliliyi çıxar,
Üzrümə görə günahımdan keç, oxşa, mərhəmət elə,
Xəcalətimə baxıb ehtiyaçlarımı duy!
Bütün yaranmışlara ölüm yazılmışdır,
Sən həmişə yaşayansan, əzəli və əbədi qalansan.
Sənə itaət etdiyimə görə, əbədi yaşayası olaçağam,
Bu səadətim olmasa, nə mən, nə həyat?
Əgər Nizamidən bir günah baş vermişsə, onu bağışla,
Kimsə asimanın qəzasından yaxasını qurtara bilməz.
Əzəldən onun vücudunu səadətə yetirən sənsən,
Nəfəsi sona çatarkən də onu şəhidlər sırasına yetir.

QİTӘ

Duş rəftəm bexərabat, məra rah nəbud,
Mizədəm nərevo fəryad, kəs əz mən nəşnud.

Ya nəbud hiçkəs əz badeforuşan bidar,
Ya ke, mən hiçkəsəm, hiçkəsəm dər nəqoşud.

Nimi əz şəb ço beşod, biştərək ya kəmtər,
Rendi əz ğorfe bər avərd səro rox benəmud,

Qoftəməş: dər boqoşa Qoft: boro, hərze məqu--
Ke, bəraye-to dər in vəqt kəs in dər nəqoşud.

İn nə məsced ke, behər ləhze dərəş boqşayənd--
Ke, to dir aiyo əndər səfe-piş osti zud.

Hər çe dər comleye-afaq dər inca hazer,
Henduyo hormeziyo moumeno tərsavo yəhud.

Gər to xahi ke, konəd pire-moğanət nəzəri
Xake-paye-həme şo ta ke beyabi məqsud. [4]

[4] Tərcüməsi:
Dünən geçə meyxanaya getdim, mənim üçün qapını açmadılar,
Nərə çəkdim, fəryad elədim, heç kəs eşitmədi.
Ya şərab satanlardan heç biri oyaq deyildi,
Ya da mən heçkəsəm ki, heç kəs mənim üçün qapını açmadı.
Elə ki, geçə yarı oldu, bir az ondan çox ya az,
Bir rind başını pənçərədən çıxarıb mənə baxdı.
Ona dedim:--Aç qapını! Dedi:--Get, hərzə danışma!
Sənin üçün bu vaxt heç kəs qapını açmaz.
Bura məsçid deyil ki, hər an qapısını açsınlar--
Ki, sən geç gəlib, tez yuxarı başda əyləşəsən.
Dünyanın hər yerindən bura yığışanlar var:
Hindu da, hörmizi də, mömin də, xristian da, yəhudi də.
Əgər istəyirsən ki, piri-muğan sənə nəzər yetirsin,
Hamının ayağının torpağı ol ki, öz məqsədinə çatasan.

Mustafa ağa Nasirin &quot;Xosrov və Şirin&quot;dən tərcümə etdiyi hissələr öz məqamında zikr olunacaqdır.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*008]]</text>
      <sha1>ehcobmnqd72kgqt3q8w7yqw28m5mvsi</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84697</id>
      <parentid>84695</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T05:30:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15447" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Şirvan və Şamaxı
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Şeyx Əbumәhәmmәd İlyas İbn Yusif İbn Müәyyәd Nizami|Şeyx Əbumәhәmmәd İlyas İbn Yusif İbn Müәyyәd Nizami]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Yusif Nabi (məqalə)|Yusif Nabi]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Şeyx Nizami böyük şairlərdən birisi olub. Onun kimi fəsih, rəvantəb və şirinzəban şair dünya üzünə az gəlibdir. Heç bir şair o lətafət və zəriflikdə söz deməyibdir. Onun cümləyə məşhur olan &quot;Xəmsə&quot;si ki, ona &quot;Pənc gənc&quot; dəxi deyilir, bimisil və binəzir əsərlərdir ki, həqiqətdə xəzinə malıdır. Bəzi rəvayətə görə, Nizami Qum şəhərində təvəllüd edib nəşvü nüma tapdıqdan sonra Gəncəyə gəlibdir və burada ömrünün axırına kimi qalıbdır. Amma səhihi budur ki, onun ata-babası Qumdan Gəncəyə gələn zaman Nizami hənuz dünya səraçəsinə ayaq basmamışdı və ol gövhəri-pakın təvəllüdü Gəncədə hicrətin 520-ci sənəsində vaqe olmuşdur.

&quot;Atəşkədeyi-Azəri&quot;də və Ş. Sami bəyin &quot;Qəmusül-əlam&quot;ında Şeyx Nizaminin şəhri-Gəncədə anadan olması sərahətən yazılmışdır. Ədibi-şəhir Müsyö Şerr &quot;Tarixi-ədəbiyyati-ümumi&quot; əsərində Şeyx Nizaminin Gəncədə təvəllüd etməsini təsdiq edir. Bu cəhətə şair &quot;Nizami Gəncəvi&quot; deyilməklə mərufdur. Belə olan surətdə çox ehtimal var ki, Nizaminin anası Gəncəli qızı olmuş ola. Necə ki, bu halda İran təbəəsindən çoxları Qafqaziyaya gəlib, burada evlənib, əhl-əyal sahibi olub kök salırlar, həmçinin sabiqdə dəxi İran dövlətinin hər bir yerlərindən Qafqaz torpağına mühacirət edənlər çox olurmuş və burada İran mədəniyyətini, İran adabü ayinini intişar edirlərmiş. Ol vaxtdan bəridir ki, fars dili və fars ədəbiyyatı bizim vətənimizdə şöhrət və özü üçün böyük hörmət və əhəmiyyət kəsb edibdir. Vəli Şeyx Nizami Qafqaz qitəsində vücuda gəlibsə də, əslən iranlı olmağını inkar və nisyan etməyib &quot;İqbalnamə&quot;sində buyurmuşdur:

Nezami ze gəncine boqşay bənd,
Gereftariye-Gənce ta çənd, çənd.
Ço dor gərçe dər bəhre-Gənce qoməm,
Vəli əz qəhestane-şəhre-Qoməm. [1]

[1] Tərcüməsi:
Ey Nizami, xəzinədən bəndi aç,
Nə vaxta qədər Gəncənin giriftarı olacaqsan?!
Dürr kimi Gənçə dənizində itsəm də
Qəhistan [vilayətinin] Qum şəhərindənəm.

Nizaminin vəsfində bir şey yazmaqda bizim qələmimiz acizdir. Həkim Xaqani onun mədhində demişdir:

Xakəş be Məsih tutiyabəxş,
Səngəş be Kəlim kimyabəxş,
Mərzəş ze kəyestane-qolestan,
Şəkkərzaro qərənfelestan. [2]

[2] Tərcüməsi:
Torpağı Məsihə tutiya bağışlayan,
Daşı Kəlimə kimya bagışlayan,
Sahəsi güllük, çiçəklik,
Şəkər qamışlığı və qərənfillik.

Nizami dünyadan əl çəkib əhli-qənaət və saleh bir zat olduğu üçün ömrünü ibadət və riyazətdə keçirərmiş. Hətta zəmanəsinin müluk və səlatini ona hörmət və riayət etdikləri halda sair şüəra kimi kimsəni mədh və tərif etməmişdir və tamahkar və əhli-dünya mülazimi olmaqdan nəfsini saxlayıb, ömrünün axırına kimi məddahlıq ismini şəninə layiq və rəva görməmişdir və padşahlar dərbarında şöhrət və izzət tələbkarı olmamışdır. Bəlkə onun öz astanası böyüklər və xosrovlar məlcəvü məvası olub. Müasirləri onun söhbətindən feyzyab olmağa talib olmuşlar. Belə ki, Atabəy Qızıl Arslanın imtahan qəsdi ilə Şeyx Nizami olduğu zaviyayə gedib, onu qəribə bir halda görməyi &quot;Atəşkədeyi-Azəri&quot;də rəvayət olunubdur. Şeyx aləmi-batində Qızıl Arslanın qəsdü niyyətini anlayır və sultanın nəzərində onun şərafət və böyüklük ulduzu cilvələnir. Atabəy baxıb görür ki, bir piri-zəif bir parça keçənin üstündə əyləşib. Ətrafında başqa bir şey yoxdur, bəqeyr əz-qələm, dəvat və əsayi-piri. Əlində Quran və şeyx onun mütaliəsinə məşğul. Atabəy şeyxin bu halına diqqət yetirdikdə onun haqqında etiqadi-kamil hasil edib, şeyxin müqəddəs bir vücud olmağını təsdiq eləyir. Və həmçinin rəvayət olunur ki, İran padşahlarından birisi Azərbaycan vilayətini təsxir etdikdə şeyxə riayət göstərib, Gəncə şəhərinin təxminən 24 verstliyində--cənubi-şərqi səmtində vaqe bir kənd bağışlamışdı. Sabiqdə haman qəryə Həmdünyan adlanırmış. İndi İlə adı ilə məşhur erməni kəndidir. Şeyx özü bu barədə demişdir:

Nəzər bərkişo bərexlase-mən kərd,
Dəhe-Həmdunyanra xase-mən kərd.

Nizami əleyhirrəhmə Gəncə şəhəriidə hicrətin 591-ci ilində və bir qövlə görə 606-cı tarixində vəfat etmişdir. Qəbri şəhərin təxminən 4 verstliyində--şimali-şərqi səmtindədir. Məqbərəsi ziyarətgahdır. Mövləvilər artıq şövq ilə onun qəbrini ziyarət edirlər. Nizaminin məqbərəsi vaqe olan səhra &quot;Şeyx düzü&quot; adı ilə Gəncə xalqının arasında məşhurdur. Onuт qəbrinin üzərnndə olan əski günbədi, səhih rəvayətə görə, rus ədiblərindən məşhur Qriboyedov təsis etdirmişdir. İndi, necə ki, möhtərəm Mirzə Məhəmməd Axundovun &quot;Şeyx Nizami&quot; ünvanında mərhum şeyxin tərcümeyi-halına dair yazdığı kitabçadan görünür, Nizaminin qəbri və üstünün günbədi uçub-dağılıbdır və kəndçilər qışda soyuqdan və yay fəslində istidən daldalanmaq üçün içinə at və eşşək bağlayırlar. Budur bizim fazil və həkim bir şairimizin türbəsinə olan hörmət!…

Mirzə Məhəmməd Axundov münasibi-hal bu şerləri inşad etmişdir:

Yol kənarında bir məzari-həqir,
Dağılıb günbədi, olub viran.
Ona məxluqdən olur təhqir,
Bağlanır günbədinə hər heyvan.
Mənzəri adəmə edir təsir,
Axıdır qəlbə hər dəqiqədə qan,
Kimsə etməz sual: &quot;Kimdir bu?&quot;
Ona quşlar olubdu fatihəgu.

* * * * *

Bu xarəbə məzardə aya
Görəsən kimdi böylə xar yatır?
Kimsə etməz bunu sual əsla,
Sizə mən eyləyim onu təqrir.
Edəsiz ol məzarı siz əmma
--Layiqincə, əzizlər, təmir.
O yatan Gəncəli Nizamidir,
Şüəra qisminin üzamidir.

Şeyxin &quot;Xəmsə&quot;si bu mənzumələrdən mürəkkəbdir: &quot;Məxzənül-əsrar&quot;, &quot;Leyli və Məcnun&quot;, &quot;Xosrov və Şirin&quot;, &quot;Həft peykər&quot;, yaxud &quot;Bəhramnamə&quot; və &quot;İsgəndərnamə&quot;. Bu kitabların hər birisinin xüsusunda və onların tarixi və səbəbi-təlifi barəsində Mirzə Məhəmməd Axundovun kitabçasında qədri-kifafınca məlumat verilmişdir. Bunlardan başqa Şeyx Nizaminin iyirmi min beytə qədər qəsaid və qəzəliyyat və rübaiyyatı və sair əşarı olduğu rəvayət olunursa da, əksəri bu halda itib-batıbdır. &quot;Xəmseyi-Nizami&quot; İranda və Hindistanda dəfəat ilə təb olunubdur. Və hətta Müsyö Şarmua tərəfindən Fransa dilinə tərcümə edilib və 1845-ci sənədə Petroqrad şəhərində təb və nəşr olunubdur.

Nizaminin əsərlərindən türk dilinə tərcümə olunan ancaq &quot;Xosrov və Şirin&quot; hekayəsidir. Bunun mütərcimi Qazax şairi mərhum Mustafa ağa Qiyasbəyov &quot;Nasir&quot; təxəllüs olubdur. Vəli çox əfsus ki, şair bu hekayəni itmama yetirməmiş vəfat edibdir. Haman &quot;Xosrov və Şirin&quot; hekayəsi bu axır vaxtlarda Mirzə Cəlal Yusifzadə cənablarının səy və himməti ilə opera şəklinə çöndərilibdir.

Atalar sözündən sayılan: &quot;Kəs nəquyəd ke, douğe-mən torşəst&quot;--məsəli müşarileyhə mənsubdur. Söz yoxdur ki, bu məsəli sonradan Azərbaycan türkləri şeyxdən əxz və tərcümə ediblər, çünki türk dilində &quot;Heç kəs ayranına turş deməz&quot; məsəli indi də işlənir.

Fars lisanına dara rəvantəb şairlərimizin baş vəzifələrindən birisi də Şeyx Nizami əleyhirrəhmənin əsərlərindən bəzilərini türkə açıq dildə tərcümə edib, milli ədəbiyyatımızı dövlətləndirməkdir. İnsaf deyil ki, onun möcüznüma kəlamları Avropa dillərinə tərcümə olunub intişar tapsın, bizlər isə onu öz dilimizdə mütaliə edib feyzyab olmaqdan məhrum qalaq.

Şeyx Nizaminin əsərlərindən nümunə olaraq bir qəsidə və bir qitəsini &quot;Atəşkədeyi-Azəri&quot;dən götürüb, onlar ilə kitabımıza zinət veririk:

QƏSİDEYİ-NİZAMİ

Mələkol-moluke-fəzləm befəziləte-məani,
Zəmiyo zəman gerefte bemesale-asemani.
Nəfəse-boləndsoutəm cərəse-boləndseyti,
Qələme-cəhannəvərdəm ələme-cəhansetani.
Səre-hemmətəm reside bekolahe-Keyqobadi,
Pəre-heşmətəm qozəşte ze pərənde-Qurxani.
Soxən əz mən afəride, ço fotovvət əz morovvət,
Honər əz mən aşekara ço təravət əz cəvani.
Qəzələm besəmha dor ço səmae-ərğənuni
Nəməkəm bezouğha dor ço şərabe-ərğəvani.
Hərəkate-əxtəranra mənəm əslo u tefili,
Təbəqate-asemanra mənəm abo u əvani.
Nəzənəm bexire təbli, ço zənəm bovəd ərusi,
Nəkonəm bexotbe ləhti, ço konəm bovəd əğani.
Məhəmo ço məh nəgirəm kələfe-siyahruyi,
Dorəmo ço dor nədarəm bərəse-sepidrani.
Beeşarəte-ləbe-mən dele-xəlq baz bəndəd
Ço şekufeye-rəyahin behəvaye-mehrəqani.
Əgər in neşatgəhra nəğəmate-mən nə başəd,
Ke zənəd dəre-moğənni, ke xorəd meye-moğani?
Ço sədəf həlalxarəm, ço qohər həlalzade,
Ze həramzade durəm şəbo ruz dər rəmani.
Vələdozzenast hased, mənəm an ke koukəbe-mən
Vələdozzenakoş aməd ço setareye-yəmani.
Səre-an cəride bər nə dəre-in qəside boqşa--
Ke, bərənd boqe-boqe fozəla bare-moğani.
Şəbehi nə dər xəzine çe konəm qohərfeşani,
Qohəri nə dər xərite çe konəm sədəfdəhani.
Delo din şekəste an gəh həvəsəm bərəzmcui,
Səro pa berəhne an gəh soxənəm bemərzbani.
Mələkavo badşaha rəveşi kəramətəm kon--
Ke bedan rəveş begərdəm ze bədivo bədqomani.
Hərəme-to aməd in del ze həsəd neqahdarəş--
Ke, fereşte ba şəyatin nəkonəd həmaşiyani.
Ədəbəm məkon ke, xerdəm, xələləm məbin ke, xakəm
Bebər əz nəhade-təbəm dodeliyo dəhzəbani.
Ze qonah ozr boqzər, benəvazo rəhməti kon,
Bexəcaləti ke bini bezərurəti ke, dani.
Həme momkenol-vocudi rəqəme-həlak darəd,
To ke, vacebol-vocudi əzəlo əbəd bemani.
Betəfile-taəte-to təne-xiş zende darəm,
Ço nabəşəd in səadət çe məno çe zendeqani.
Əgər əz Nezami aməd qonəhəş əfvgərdan--
Ke, kəs eyməni nədarəd ze qəzaye-asemani.
To resandei ze əvvəl besəadəte-vücudəş,
Ço nəfəs beaxər ayəd, beşəhadətəş resani. [3]

[3] Tərcüməsi:
Mənəviyyat və fəzilətim etibarilə şahların şahıyam,
Yeri, zamanı və asimanı hökmümlə tutmuşam.
Uça səsli nəfəsim zəng kimi gurdur,
Dunyanı ölçən qələmim dünya tutan bayraqdır.
Himmət başım Keyqubad papağını qoymuşdur,
Təntənə qanadım Qurxan bayrağından yüksəlmişdir.
Cavanmərdlik insafdan yarandığı kimi, söz də məndən yaranmışdır.
Təravət gənçlikdən doğduğu kimi, hünər də məndən doğmuşdur.
Qəzəlim qulaqlarda ərğənun səsi kimidir.
Sənətim zövqlərə qırmızı şərab təsiri bağışlayır.
Ulduzların əsas hərəkətveriçisi mənəm, özləri tüfeylidir.
Göy təbəqələrində su mənəm, göy özü qabqacaqdır.
Boş yerə təbil çalmaram, əgər çalsam toy olar,
Boş yerə xütbə (moizə) oxumaram, oxusam, mahnı olar.
Mən ayam, amma ay kimi tutulub qaralmaram,
Mən dürrəm, amma dürr kimi ağarma xəstəliyinə tutulmaram.
Reyhan qönçəsi mehrəgan (payız bayramı) havasına baqlı olduğu kimi,
Mənim dodağımın bir işarəsinə xalqların ürəyi bağlıdır.
Əgər bu sevinç meydanında mənim nəğmələrim olmasaydı,
Kim müğənni çağırardı ki, muğan meyi içəydi?
Sədəf kimi halal yeyənəm, gövhər kimi halalzadəyəm,
Haramzadədən uzağam, gecə-gündüz rəmanidəyəm.
Paxıl vələdüznadır, mən oyam ki, ulduzum
Yəmani (Süheyl; Sirius) ulduzu kimi vələdüzna öldürəndir.
O dəftərin başını bağla, bu qəsidənin qapısını aç,
Bunu fazillər mənzilbəmənzil hədiyyə aparırlar.
Xəzinəmdə bir şəvəm (qara munçuq) də yoxdursa, nə uçün mən gövhər saçım?!
Xəritəmdə (süfrəmdə) bir gövhərim də yoxdursa, arzımı nə üçün sədəflə doldurum?!
Ürəyim və dinim sınıb, yenə də döyuş həvəsindəyəm,
Başım, ayağım yalındur, yenə də keşikçilik iddiasındayam.
Ey hökmdar, ey padşah, mənə bir nəzər sal,
Sənin bu nəzərin sayəsində bədlikdən və bədgümanlıqdan çıxım.
Mənim ürəyim sənin hərəmindir, onu həsəddən qoru,
Mələk şeytanlarla bir yuvada yaşaya bilməz.
Kiçikliyimə baxıb məni incitmə, torpağım deyə məni alçaltma,
Təbimdən və varlığımdan ikiürəkliliyi və ondilliliyi çıxar,
Üzrümə görə günahımdan keç, oxşa, mərhəmət elə,
Xəcalətimə baxıb ehtiyaçlarımı duy!
Bütün yaranmışlara ölüm yazılmışdır,
Sən həmişə yaşayansan, əzəli və əbədi qalansan.
Sənə itaət etdiyimə görə, əbədi yaşayası olaçağam,
Bu səadətim olmasa, nə mən, nə həyat?
Əgər Nizamidən bir günah baş vermişsə, onu bağışla,
Kimsə asimanın qəzasından yaxasını qurtara bilməz.
Əzəldən onun vücudunu səadətə yetirən sənsən,
Nəfəsi sona çatarkən də onu şəhidlər sırasına yetir.

QİTӘ

Duş rəftəm bexərabat, məra rah nəbud,
Mizədəm nərevo fəryad, kəs əz mən nəşnud.

Ya nəbud hiçkəs əz badeforuşan bidar,
Ya ke, mən hiçkəsəm, hiçkəsəm dər nəqoşud.

Nimi əz şəb ço beşod, biştərək ya kəmtər,
Rendi əz ğorfe bər avərd səro rox benəmud,

Qoftəməş: dər boqoşa Qoft: boro, hərze məqu--
Ke, bəraye-to dər in vəqt kəs in dər nəqoşud.

İn nə məsced ke, behər ləhze dərəş boqşayənd--
Ke, to dir aiyo əndər səfe-piş osti zud.

Hər çe dər comleye-afaq dər inca hazer,
Henduyo hormeziyo moumeno tərsavo yəhud.

Gər to xahi ke, konəd pire-moğanət nəzəri
Xake-paye-həme şo ta ke beyabi məqsud. [4]

[4] Tərcüməsi:
Dünən geçə meyxanaya getdim, mənim üçün qapını açmadılar,
Nərə çəkdim, fəryad elədim, heç kəs eşitmədi.
Ya şərab satanlardan heç biri oyaq deyildi,
Ya da mən heçkəsəm ki, heç kəs mənim üçün qapını açmadı.
Elə ki, geçə yarı oldu, bir az ondan çox ya az,
Bir rind başını pənçərədən çıxarıb mənə baxdı.
Ona dedim:--Aç qapını! Dedi:--Get, hərzə danışma!
Sənin üçün bu vaxt heç kəs qapını açmaz.
Bura məsçid deyil ki, hər an qapısını açsınlar--
Ki, sən geç gəlib, tez yuxarı başda əyləşəsən.
Dünyanın hər yerindən bura yığışanlar var:
Hindu da, hörmizi də, mömin də, xristian da, yəhudi də.
Əgər istəyirsən ki, piri-muğan sənə nəzər yetirsin,
Hamının ayağının torpağı ol ki, öz məqsədinə çatasan.

Mustafa ağa Nasirin &quot;Xosrov və Şirin&quot;dən tərcümə etdiyi hissələr öz məqamında zikr olunacaqdır.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*008]]</text>
      <sha1>4fr5gkaxuj9ykh2e7a1oj5ljhul89nn</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84714</id>
      <parentid>84697</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T05:38:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15447" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Şirvan və Şamaxı
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Şeyx Əbuməhəmməd İlyas İbn Yusif İbn Müəyyəd Nizami|Şeyx Əbuməhəmməd İlyas İbn Yusif İbn Müəyyəd Nizami]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Yusif Nabi (məqalə)|Yusif Nabi]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Şeyx Nizami böyük şairlərdən birisi olub. Onun kimi fəsih, rəvantəb və şirinzəban şair dünya üzünə az gəlibdir. Heç bir şair o lətafət və zəriflikdə söz deməyibdir. Onun cümləyə məşhur olan &quot;Xəmsə&quot;si ki, ona &quot;Pənc gənc&quot; dəxi deyilir, bimisil və binəzir əsərlərdir ki, həqiqətdə xəzinə malıdır. Bəzi rəvayətə görə, Nizami Qum şəhərində təvəllüd edib nəşvü nüma tapdıqdan sonra Gəncəyə gəlibdir və burada ömrünün axırına kimi qalıbdır. Amma səhihi budur ki, onun ata-babası Qumdan Gəncəyə gələn zaman Nizami hənuz dünya səraçəsinə ayaq basmamışdı və ol gövhəri-pakın təvəllüdü Gəncədə hicrətin 520-ci sənəsində vaqe olmuşdur.

&quot;Atəşkədeyi-Azəri&quot;də və Ş. Sami bəyin &quot;Qəmusül-əlam&quot;ında Şeyx Nizaminin şəhri-Gəncədə anadan olması sərahətən yazılmışdır. Ədibi-şəhir Müsyö Şerr &quot;Tarixi-ədəbiyyati-ümumi&quot; əsərində Şeyx Nizaminin Gəncədə təvəllüd etməsini təsdiq edir. Bu cəhətə şair &quot;Nizami Gəncəvi&quot; deyilməklə mərufdur. Belə olan surətdə çox ehtimal var ki, Nizaminin anası Gəncəli qızı olmuş ola. Necə ki, bu halda İran təbəəsindən çoxları Qafqaziyaya gəlib, burada evlənib, əhl-əyal sahibi olub kök salırlar, həmçinin sabiqdə dəxi İran dövlətinin hər bir yerlərindən Qafqaz torpağına mühacirət edənlər çox olurmuş və burada İran mədəniyyətini, İran adabü ayinini intişar edirlərmiş. Ol vaxtdan bəridir ki, fars dili və fars ədəbiyyatı bizim vətənimizdə şöhrət və özü üçün böyük hörmət və əhəmiyyət kəsb edibdir. Vəli Şeyx Nizami Qafqaz qitəsində vücuda gəlibsə də, əslən iranlı olmağını inkar və nisyan etməyib &quot;İqbalnamə&quot;sində buyurmuşdur:

Nezami ze gəncine boqşay bənd,
Gereftariye-Gənce ta çənd, çənd.
Ço dor gərçe dər bəhre-Gənce qoməm,
Vəli əz qəhestane-şəhre-Qoməm. [1]

[1] Tərcüməsi:
Ey Nizami, xəzinədən bəndi aç,
Nə vaxta qədər Gəncənin giriftarı olacaqsan?!
Dürr kimi Gənçə dənizində itsəm də
Qəhistan [vilayətinin] Qum şəhərindənəm.

Nizaminin vəsfində bir şey yazmaqda bizim qələmimiz acizdir. Həkim Xaqani onun mədhində demişdir:

Xakəş be Məsih tutiyabəxş,
Səngəş be Kəlim kimyabəxş,
Mərzəş ze kəyestane-qolestan,
Şəkkərzaro qərənfelestan. [2]

[2] Tərcüməsi:
Torpağı Məsihə tutiya bağışlayan,
Daşı Kəlimə kimya bagışlayan,
Sahəsi güllük, çiçəklik,
Şəkər qamışlığı və qərənfillik.

Nizami dünyadan əl çəkib əhli-qənaət və saleh bir zat olduğu üçün ömrünü ibadət və riyazətdə keçirərmiş. Hətta zəmanəsinin müluk və səlatini ona hörmət və riayət etdikləri halda sair şüəra kimi kimsəni mədh və tərif etməmişdir və tamahkar və əhli-dünya mülazimi olmaqdan nəfsini saxlayıb, ömrünün axırına kimi məddahlıq ismini şəninə layiq və rəva görməmişdir və padşahlar dərbarında şöhrət və izzət tələbkarı olmamışdır. Bəlkə onun öz astanası böyüklər və xosrovlar məlcəvü məvası olub. Müasirləri onun söhbətindən feyzyab olmağa talib olmuşlar. Belə ki, Atabəy Qızıl Arslanın imtahan qəsdi ilə Şeyx Nizami olduğu zaviyayə gedib, onu qəribə bir halda görməyi &quot;Atəşkədeyi-Azəri&quot;də rəvayət olunubdur. Şeyx aləmi-batində Qızıl Arslanın qəsdü niyyətini anlayır və sultanın nəzərində onun şərafət və böyüklük ulduzu cilvələnir. Atabəy baxıb görür ki, bir piri-zəif bir parça keçənin üstündə əyləşib. Ətrafında başqa bir şey yoxdur, bəqeyr əz-qələm, dəvat və əsayi-piri. Əlində Quran və şeyx onun mütaliəsinə məşğul. Atabəy şeyxin bu halına diqqət yetirdikdə onun haqqında etiqadi-kamil hasil edib, şeyxin müqəddəs bir vücud olmağını təsdiq eləyir. Və həmçinin rəvayət olunur ki, İran padşahlarından birisi Azərbaycan vilayətini təsxir etdikdə şeyxə riayət göstərib, Gəncə şəhərinin təxminən 24 verstliyində--cənubi-şərqi səmtində vaqe bir kənd bağışlamışdı. Sabiqdə haman qəryə Həmdünyan adlanırmış. İndi İlə adı ilə məşhur erməni kəndidir. Şeyx özü bu barədə demişdir:

Nəzər bərkişo bərexlase-mən kərd,
Dəhe-Həmdunyanra xase-mən kərd.

Nizami əleyhirrəhmə Gəncə şəhəriidə hicrətin 591-ci ilində və bir qövlə görə 606-cı tarixində vəfat etmişdir. Qəbri şəhərin təxminən 4 verstliyində--şimali-şərqi səmtindədir. Məqbərəsi ziyarətgahdır. Mövləvilər artıq şövq ilə onun qəbrini ziyarət edirlər. Nizaminin məqbərəsi vaqe olan səhra &quot;Şeyx düzü&quot; adı ilə Gəncə xalqının arasında məşhurdur. Onuт qəbrinin üzərnndə olan əski günbədi, səhih rəvayətə görə, rus ədiblərindən məşhur Qriboyedov təsis etdirmişdir. İndi, necə ki, möhtərəm Mirzə Məhəmməd Axundovun &quot;Şeyx Nizami&quot; ünvanında mərhum şeyxin tərcümeyi-halına dair yazdığı kitabçadan görünür, Nizaminin qəbri və üstünün günbədi uçub-dağılıbdır və kəndçilər qışda soyuqdan və yay fəslində istidən daldalanmaq üçün içinə at və eşşək bağlayırlar. Budur bizim fazil və həkim bir şairimizin türbəsinə olan hörmət!…

Mirzə Məhəmməd Axundov münasibi-hal bu şerləri inşad etmişdir:

Yol kənarında bir məzari-həqir,
Dağılıb günbədi, olub viran.
Ona məxluqdən olur təhqir,
Bağlanır günbədinə hər heyvan.
Mənzəri adəmə edir təsir,
Axıdır qəlbə hər dəqiqədə qan,
Kimsə etməz sual: &quot;Kimdir bu?&quot;
Ona quşlar olubdu fatihəgu.

* * * * *

Bu xarəbə məzardə aya
Görəsən kimdi böylə xar yatır?
Kimsə etməz bunu sual əsla,
Sizə mən eyləyim onu təqrir.
Edəsiz ol məzarı siz əmma
--Layiqincə, əzizlər, təmir.
O yatan Gəncəli Nizamidir,
Şüəra qisminin üzamidir.

Şeyxin &quot;Xəmsə&quot;si bu mənzumələrdən mürəkkəbdir: &quot;Məxzənül-əsrar&quot;, &quot;Leyli və Məcnun&quot;, &quot;Xosrov və Şirin&quot;, &quot;Həft peykər&quot;, yaxud &quot;Bəhramnamə&quot; və &quot;İsgəndərnamə&quot;. Bu kitabların hər birisinin xüsusunda və onların tarixi və səbəbi-təlifi barəsində Mirzə Məhəmməd Axundovun kitabçasında qədri-kifafınca məlumat verilmişdir. Bunlardan başqa Şeyx Nizaminin iyirmi min beytə qədər qəsaid və qəzəliyyat və rübaiyyatı və sair əşarı olduğu rəvayət olunursa da, əksəri bu halda itib-batıbdır. &quot;Xəmseyi-Nizami&quot; İranda və Hindistanda dəfəat ilə təb olunubdur. Və hətta Müsyö Şarmua tərəfindən Fransa dilinə tərcümə edilib və 1845-ci sənədə Petroqrad şəhərində təb və nəşr olunubdur.

Nizaminin əsərlərindən türk dilinə tərcümə olunan ancaq &quot;Xosrov və Şirin&quot; hekayəsidir. Bunun mütərcimi Qazax şairi mərhum Mustafa ağa Qiyasbəyov &quot;Nasir&quot; təxəllüs olubdur. Vəli çox əfsus ki, şair bu hekayəni itmama yetirməmiş vəfat edibdir. Haman &quot;Xosrov və Şirin&quot; hekayəsi bu axır vaxtlarda Mirzə Cəlal Yusifzadə cənablarının səy və himməti ilə opera şəklinə çöndərilibdir.

Atalar sözündən sayılan: &quot;Kəs nəquyəd ke, douğe-mən torşəst&quot;--məsəli müşarileyhə mənsubdur. Söz yoxdur ki, bu məsəli sonradan Azərbaycan türkləri şeyxdən əxz və tərcümə ediblər, çünki türk dilində &quot;Heç kəs ayranına turş deməz&quot; məsəli indi də işlənir.

Fars lisanına dara rəvantəb şairlərimizin baş vəzifələrindən birisi də Şeyx Nizami əleyhirrəhmənin əsərlərindən bəzilərini türkə açıq dildə tərcümə edib, milli ədəbiyyatımızı dövlətləndirməkdir. İnsaf deyil ki, onun möcüznüma kəlamları Avropa dillərinə tərcümə olunub intişar tapsın, bizlər isə onu öz dilimizdə mütaliə edib feyzyab olmaqdan məhrum qalaq.

Şeyx Nizaminin əsərlərindən nümunə olaraq bir qəsidə və bir qitəsini &quot;Atəşkədeyi-Azəri&quot;dən götürüb, onlar ilə kitabımıza zinət veririk:

QƏSİDEYİ-NİZAMİ

Mələkol-moluke-fəzləm befəziləte-məani,
Zəmiyo zəman gerefte bemesale-asemani.
Nəfəse-boləndsoutəm cərəse-boləndseyti,
Qələme-cəhannəvərdəm ələme-cəhansetani.
Səre-hemmətəm reside bekolahe-Keyqobadi,
Pəre-heşmətəm qozəşte ze pərənde-Qurxani.
Soxən əz mən afəride, ço fotovvət əz morovvət,
Honər əz mən aşekara ço təravət əz cəvani.
Qəzələm besəmha dor ço səmae-ərğənuni
Nəməkəm bezouğha dor ço şərabe-ərğəvani.
Hərəkate-əxtəranra mənəm əslo u tefili,
Təbəqate-asemanra mənəm abo u əvani.
Nəzənəm bexire təbli, ço zənəm bovəd ərusi,
Nəkonəm bexotbe ləhti, ço konəm bovəd əğani.
Məhəmo ço məh nəgirəm kələfe-siyahruyi,
Dorəmo ço dor nədarəm bərəse-sepidrani.
Beeşarəte-ləbe-mən dele-xəlq baz bəndəd
Ço şekufeye-rəyahin behəvaye-mehrəqani.
Əgər in neşatgəhra nəğəmate-mən nə başəd,
Ke zənəd dəre-moğənni, ke xorəd meye-moğani?
Ço sədəf həlalxarəm, ço qohər həlalzade,
Ze həramzade durəm şəbo ruz dər rəmani.
Vələdozzenast hased, mənəm an ke koukəbe-mən
Vələdozzenakoş aməd ço setareye-yəmani.
Səre-an cəride bər nə dəre-in qəside boqşa--
Ke, bərənd boqe-boqe fozəla bare-moğani.
Şəbehi nə dər xəzine çe konəm qohərfeşani,
Qohəri nə dər xərite çe konəm sədəfdəhani.
Delo din şekəste an gəh həvəsəm bərəzmcui,
Səro pa berəhne an gəh soxənəm bemərzbani.
Mələkavo badşaha rəveşi kəramətəm kon--
Ke bedan rəveş begərdəm ze bədivo bədqomani.
Hərəme-to aməd in del ze həsəd neqahdarəş--
Ke, fereşte ba şəyatin nəkonəd həmaşiyani.
Ədəbəm məkon ke, xerdəm, xələləm məbin ke, xakəm
Bebər əz nəhade-təbəm dodeliyo dəhzəbani.
Ze qonah ozr boqzər, benəvazo rəhməti kon,
Bexəcaləti ke bini bezərurəti ke, dani.
Həme momkenol-vocudi rəqəme-həlak darəd,
To ke, vacebol-vocudi əzəlo əbəd bemani.
Betəfile-taəte-to təne-xiş zende darəm,
Ço nabəşəd in səadət çe məno çe zendeqani.
Əgər əz Nezami aməd qonəhəş əfvgərdan--
Ke, kəs eyməni nədarəd ze qəzaye-asemani.
To resandei ze əvvəl besəadəte-vücudəş,
Ço nəfəs beaxər ayəd, beşəhadətəş resani. [3]

[3] Tərcüməsi:
Mənəviyyat və fəzilətim etibarilə şahların şahıyam,
Yeri, zamanı və asimanı hökmümlə tutmuşam.
Uça səsli nəfəsim zəng kimi gurdur,
Dunyanı ölçən qələmim dünya tutan bayraqdır.
Himmət başım Keyqubad papağını qoymuşdur,
Təntənə qanadım Qurxan bayrağından yüksəlmişdir.
Cavanmərdlik insafdan yarandığı kimi, söz də məndən yaranmışdır.
Təravət gənçlikdən doğduğu kimi, hünər də məndən doğmuşdur.
Qəzəlim qulaqlarda ərğənun səsi kimidir.
Sənətim zövqlərə qırmızı şərab təsiri bağışlayır.
Ulduzların əsas hərəkətveriçisi mənəm, özləri tüfeylidir.
Göy təbəqələrində su mənəm, göy özü qabqacaqdır.
Boş yerə təbil çalmaram, əgər çalsam toy olar,
Boş yerə xütbə (moizə) oxumaram, oxusam, mahnı olar.
Mən ayam, amma ay kimi tutulub qaralmaram,
Mən dürrəm, amma dürr kimi ağarma xəstəliyinə tutulmaram.
Reyhan qönçəsi mehrəgan (payız bayramı) havasına baqlı olduğu kimi,
Mənim dodağımın bir işarəsinə xalqların ürəyi bağlıdır.
Əgər bu sevinç meydanında mənim nəğmələrim olmasaydı,
Kim müğənni çağırardı ki, muğan meyi içəydi?
Sədəf kimi halal yeyənəm, gövhər kimi halalzadəyəm,
Haramzadədən uzağam, gecə-gündüz rəmanidəyəm.
Paxıl vələdüznadır, mən oyam ki, ulduzum
Yəmani (Süheyl; Sirius) ulduzu kimi vələdüzna öldürəndir.
O dəftərin başını bağla, bu qəsidənin qapısını aç,
Bunu fazillər mənzilbəmənzil hədiyyə aparırlar.
Xəzinəmdə bir şəvəm (qara munçuq) də yoxdursa, nə uçün mən gövhər saçım?!
Xəritəmdə (süfrəmdə) bir gövhərim də yoxdursa, arzımı nə üçün sədəflə doldurum?!
Ürəyim və dinim sınıb, yenə də döyuş həvəsindəyəm,
Başım, ayağım yalındur, yenə də keşikçilik iddiasındayam.
Ey hökmdar, ey padşah, mənə bir nəzər sal,
Sənin bu nəzərin sayəsində bədlikdən və bədgümanlıqdan çıxım.
Mənim ürəyim sənin hərəmindir, onu həsəddən qoru,
Mələk şeytanlarla bir yuvada yaşaya bilməz.
Kiçikliyimə baxıb məni incitmə, torpağım deyə məni alçaltma,
Təbimdən və varlığımdan ikiürəkliliyi və ondilliliyi çıxar,
Üzrümə görə günahımdan keç, oxşa, mərhəmət elə,
Xəcalətimə baxıb ehtiyaçlarımı duy!
Bütün yaranmışlara ölüm yazılmışdır,
Sən həmişə yaşayansan, əzəli və əbədi qalansan.
Sənə itaət etdiyimə görə, əbədi yaşayası olaçağam,
Bu səadətim olmasa, nə mən, nə həyat?
Əgər Nizamidən bir günah baş vermişsə, onu bağışla,
Kimsə asimanın qəzasından yaxasını qurtara bilməz.
Əzəldən onun vücudunu səadətə yetirən sənsən,
Nəfəsi sona çatarkən də onu şəhidlər sırasına yetir.

QİTӘ

Duş rəftəm bexərabat, məra rah nəbud,
Mizədəm nərevo fəryad, kəs əz mən nəşnud.

Ya nəbud hiçkəs əz badeforuşan bidar,
Ya ke, mən hiçkəsəm, hiçkəsəm dər nəqoşud.

Nimi əz şəb ço beşod, biştərək ya kəmtər,
Rendi əz ğorfe bər avərd səro rox benəmud,

Qoftəməş: dər boqoşa Qoft: boro, hərze məqu--
Ke, bəraye-to dər in vəqt kəs in dər nəqoşud.

İn nə məsced ke, behər ləhze dərəş boqşayənd--
Ke, to dir aiyo əndər səfe-piş osti zud.

Hər çe dər comleye-afaq dər inca hazer,
Henduyo hormeziyo moumeno tərsavo yəhud.

Gər to xahi ke, konəd pire-moğanət nəzəri
Xake-paye-həme şo ta ke beyabi məqsud. [4]

[4] Tərcüməsi:
Dünən geçə meyxanaya getdim, mənim üçün qapını açmadılar,
Nərə çəkdim, fəryad elədim, heç kəs eşitmədi.
Ya şərab satanlardan heç biri oyaq deyildi,
Ya da mən heçkəsəm ki, heç kəs mənim üçün qapını açmadı.
Elə ki, geçə yarı oldu, bir az ondan çox ya az,
Bir rind başını pənçərədən çıxarıb mənə baxdı.
Ona dedim:--Aç qapını! Dedi:--Get, hərzə danışma!
Sənin üçün bu vaxt heç kəs qapını açmaz.
Bura məsçid deyil ki, hər an qapısını açsınlar--
Ki, sən geç gəlib, tez yuxarı başda əyləşəsən.
Dünyanın hər yerindən bura yığışanlar var:
Hindu da, hörmizi də, mömin də, xristian da, yəhudi də.
Əgər istəyirsən ki, piri-muğan sənə nəzər yetirsin,
Hamının ayağının torpağı ol ki, öz məqsədinə çatasan.

Mustafa ağa Nasirin &quot;Xosrov və Şirin&quot;dən tərcümə etdiyi hissələr öz məqamında zikr olunacaqdır.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*008]]</text>
      <sha1>gsac6cus2zbyeo11rvq7nx6hskuw0e3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Yusif Nabi (məqalə)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19452</id>
    <revision>
      <id>84586</id>
      <parentid>51834</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T14:58:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32752" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Yusif Nabi
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Şirvan vә Şamaxı|Şirvan vә Şamaxı]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Ağahüseyn &quot;Arif&quot; təxəllüs|Ağahüseyn &quot;Arif&quot; təxəllüs]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Molla Məhəmməd Bağdadidən sonra Azərbaycan şüəra və üdəbasına şüərayi-sələfdən artıq nüfuzu olanı Yusif Nabi olubdur. Nabi əfəndi türklərin müqtədir və zor şairlərindən birisi hesab olunur. Divani-Nabidə ki, zəxim bir kitabdan ibarətdir, hər qisim kəlam mövcuddur. Təmamisi nəzm ilə inşad olunubdur. Haman mənzumat bu qayda üzrə divani-Nabidə təb olunmuşdur: 1) Babül-mədh və nət; 2) Qəsaid; 3) Təxmis və maddeyi-tarix; 4) Məsnəvi; 5) Rübaiyyat və qəzəliyyati-türki; 6) Müqəttəat və müəmmayat; 7) Divani-qəzəliyyati-farsi; 8) &quot;Xeyriyyeyi-Nabi&quot;.

Nabi əfəndi &quot;Xeyriyyə&quot;sində oğlu Əbülxeyr Məhəmməd Çələbiyə yazdığı pəndnaməsində öz tərcümeyi-halına dair icmalən məlumat verir. Bu məlumatdan görünür ki, Məhəmməd Çələbi Nabinin ömrünün müsinn çağında, yəni 54 yaşında doğulmuşdur və onun vücuda gəlməsi ilə şairin gözləri nur və qəlbi sürur ilə dolur; guya ona təzədən bir həyat verilir. Belə ki, Nabi əfəndi deyir:

Pərtövi-nuri-həyatım sənsin,
Məhz xeyrü bərəkatım sənsin,
Salalı başimə zatın sayə,
Bən səninlə bakaram dünyayə.

Məhəmməd Çələbinin təvəllüdü şairin 54-cü yaşında vaqe olmasına onun bu şerləri şəhadət verir:

Səni verdi bana, ey feyzməab,
Mövsimi-sinni-kəbirimdə vəhab.
Toğıcaq aləmə hüsnün mahi,
Güzəran olmuş idim pəncahi.
Çarü pəncahdə verdi səni həq,
Həft salında yazıldı bu vərəq.

Məhəmməd Çələbinin maddeyi-tarixindən ki, Nabi əfəndi özü onu inşa edibdir, məlum olur ki, onun vəqti-təvəllüdü hicrətin 1106-cı salında vüqua gəlibdir. Haman maddeyi-tarix bu şerlərdən ibarətdir:

Sərmayeye-fetrətəm Əbülxeyr--
Kəz lotfe-əzəl pənah darəd,
Tarixe-veladəte-şərifəş
&quot;Əz dərd xoda neqah darəd&quot;.[1]

[1] Tərcüməsi:
Əzəli lütfə sığınan,
Mənim fitrətimin sərmayəsi olan Əbülxeyrin.
Şərəfli təvəllüd tarixi
&quot;Əz dərd xuda pənah darəd&quot;dir
(&quot;Allah onu bəlalardan saxlasın&quot;dır.)

Bu hesab ilə Yusif Nabinin təvəllüdü hicrətin 1052-ci sənəsinə təsadüf edir. 1106 sənədən 54 sənə çıxanda qalır 1052 sənə ki, haman salda Yusif Nabi vücuda gəlibdir Rəha şəhərində. Rəha isə Qüdsi-Xəlil canibində Şam xittəsində basəfa qəsəbələrdən birisidir ki, xoş ab-havası ilə məşhurdur. Nabi əfəndi vətəni olan Rəhanı belə vəsf edir:

Vətənim şəhri-dilarayi-Rəha,
Vəqti-təhrir müqirrim Şəhba.
Nə Rəha, nüsxeyi-gülzari-cinan,
Məsqətürrəsi-Xəlilül-Rəhman.
Nə Rəha qibtəgəhi-xitteyi-Şam,
Məzhəri-möcüzeyi-bərdü səlam. [2]

[2] Tərcüməsi:
Vətənim gözəl Rəha şəhəridir,
Bunları yazan vaxtda iqamətgahım Şəhbadır.
Elə bir Rəha ki, cənnət bağçasının bir nüsxəsi,
Xəlilulrəhmanın daimi yaşayış yeridir.
Elə bir Rəha ki, Şam ölkəsi ona həsrət çəkir,
&quot;Bərd və səlam&quot; möcüzəsinin yeridir.

Nabi əfəndi vətəni-məlufunda nəşvü nüma tapıb, təlim və tərbiyə aldıqdan sonra 30 sənəyə qədər Ədirnə və İstambul şəhərlərində bəzi mənsəbləri əda etməklə sükunət etmişdir və sonradan bu zati-şərifin aramgahı Hələb şəhəri olmuşdur:

Bir zaman Ədirnəvü İstambul
Oldu si sal bana cayi-nüzul.
Lilləhülhəmd neçə mənsəbü cah
Oldu bu bəndəyə ehsani-ilah.
Qalmayıb sonra dimaği-dövlət,
Oldu üftadeyi-künci-üzlət.
Cəzbeyi-abü həva oldu səbəb,
Oldu aramgəhim şəhri-Hələb.

Şairin kəlamından belə anlaşılır ki, Hələb şəhəri xeyli canfəza və xoşhava bir məkandır ki, çahar fəsli düzgün keçir. Bu şəhərin vəsfində şair deyibdir:

Şərabə şərm verir abi-canfəzayi-Hələb.
Şəmimi-cənnəti məhcub edər həvayi-Hələb.
Ləbi-bütanə olur xəndərizi-istehza
Nəməksiriştə, ləb püstə fəzayi-Hələb.
Buna həvadə İraqü Əcəm müxalifdir--
Ki, çar fəsldə novruz edər səbayi-Hələb.
Behişt qanda görər hüsnünün təmaşasın,
Tururkən ayineyi-abi-dilgüşayi-Hələb.

Yusif Nabi xeyli müddət dünyada zindəganlıq edibdir və əyyami-zindəganlığı Məhəmməd Sultanın oğulları--Mustafa Sultanın və Əhməd xan Sultanın zamani-hökumətlərinə təsadüf etmişdir. Şair hər birisinin vəsfi-şənində xeyli qərra və səlis qəsidələr yazıbdır ki, manəndi az tapılar. Onun bir qəsidəsindən anlaşılan budur ki, Sultan Əhməd xan ibn Məhəmməd xanın cülusi-hümayunu şairin 50-ci salında vaqe olubdur. Məzkur qəsidə bu sayaq başlanır:

Bir şəbangəh ki, çiraği-xirədi-əbdi-fəqir
Eyləmişdi hərəmi-qəsri-dimağım tənvir,
Nagəhan mükməni-qeybin açılıb pərdələri
Oldu yer səf sipəharayişi-meydani-zəmir.
Birinin nami qələm, biri vərəq, biri dəvat,
Biri məni, biri məzmun, biri hüsni-təbir.
Dedilər birdən:--Əya, piri-rəhi-nəzmi-süxən,
Ey köhən cövhəri, sövqi-bəyanü təhrir,
Nə əcəb xeyli zamandır ki, təməvvücdə deyil,
Bəhri-zəxxari-xəyal, əbri-köhərpaşi-zəmir.
Sana noldu, nə turursan, nə günə saklarsan,
Ta bekey nəsri-cəvahirdə bu dəklü təxir?
Əlli yıldır ki, müsəlləm sana səccadeyi-nəzm,
Şimdi sənsən şüəra zümrəsinə şeyxi-kəbir.
O zamanlar sana təslim idi meydani-süxən--
Ki, sənin sözlərinə Naili olmuşdu əsir.
Meyvəsi az isə də, ləzzəti əfzuntər olur
O dirəxtin ki, xiyabani-süxəndə ola pir.
Dedim:--Ey lövhənəvisani-dəbistani-hünər,
Ey məbaniyyi-məaniyə müdara təmir,
Həp bilürsiz ki, qədi-rastimi xamə kibi,
Etdi əngüşt kibi xəmzədə bari-təhrir.
Qalmadı tabü təvan teyyi-rəhi-əfkarə,
Oldu əndişə də tərkibi-vücudum kibi pir.
Leyk var cibi-zəmirimdə nəhüftə çoxdan
Bir göhər əqdi ki, olmaz ana aləmdə nəzir.
Saklaram namına bir padşəhi-dövranın--
Ki, edəm müjdə bəşarət kim edərsə təbşir.
Gəlsin ol padşəhin əsri-şərifində görək
Bülbüli-köhnə necə eylər imiş bəsti-səfir,
Dedilər:--Müjdələr olsun, sana, ey rastnəzər--
Ki, səni istədiyin əsrə yetirdi təqdir.
Lilləhilhəmd ki, bir vifqi-murad etdi cülus
İntizar eylədiyin padşəhi-aləmgir.
Oldu təyidi-ilahidə misali-xurşid.
Zati-valatəri arayişi-balayi-sərir.
Zilli-məmdudi-xuda həzrəti-Xan Əhməd kim,
Sayeyi-sərvi-ələm, dövlətidir mehri-münir.

Və lakin bizə rast gəlmədiyindən məlum olmadı ki, Nabi əfəndi hələb şəhərindəmi vəfat edibdir, yoxsa İstambulda. Vəli çox ehtimal var ki, onun vəfatı İstambulda ittifaq düşübdür. Çünki şairin öz kəlamından görünür ki, ol cənab ömrünün həftad sinnində Hələbdən Ruma əzimət edib və Hüzuri-Sultan Əhməd xanda sahibi-mənsəb olmuşdur və dəxi onun İstambuldan Hələbə müraciət etməyi haqqında divanında bir işarə yoxdur. Şairin bu qoca sinnində və ixtiyar halında talibi-izzü cah olması bəzi əhli-qərəz və kəcnəzərlərin lisani-etirazını diraz edib, onu müttəhim qılmışlar. Necə ki, bu babda şair özü deyibdir:

Həqqin olub dərində nəsimi-inayəti,
Gülşənsərayi-Rumə düşürdükdə qisməti.
Yəni olub diyari-Hələbdən keşidəpa,
Təhrik edincə Rumə rikabi-əziməti.
Nagah vəhmü vəsvəsəfərmayi-kəcnəzər
Urdu inan əzmimə dəsti-cəsarəti.
Bəsti-müqəddimati-sualə edib şüru,
Zəmm etdi xeyrxahlıq üzərə sədaqəti.
Əbvabi-etirazə küşayiş verib təmam,
Etdi ədlə ilə mökədi-ibarəti.
Dedi ki, ey fisürdə xirəd, piri-natəvan,
Həftad sinndə bu səfərin nəy ki, hikməti?
Bu sinnü saldə qərəzin izzü cah isə,
Yox izzü cahə cismi-nizarın ləyaqəti.
Var isə arizuyi-münasib zəmirdə,
Anın da tazəlikdədir ayinü şövkəti.
Əsbabi-ehtişamə əgər var isə həvəs,
Piranın ana daxi yakışmaz qiyafəti.
Sövdayi-kəsbi-malla məali isə dilin,
Anın da pirlikdə nədir qədrü qiyməti?
Gahi ocaq başında, gəhi baği-zardə
Eylərkən əhli-danişü elm ilə söhbəti,
Kətm etmə, doğru söylə nədir məqsədü murad,
Böylə dəyişmədən süfreyi-zövq üzləti.
Divan büsatı ilə əgər əsb isə murad,
Bazulərində zəbtinə yox istitaəti.
Halın sənin bu günə ikən, ey fisürdəhuş,
Bilməm bu rahə sən nədən etdin əziməti?
Gördüm məqalı gərçi deyil vəchdən təhi,
Əmma əsabət üzrə deyil hiç həqiqəti.
Dedim əgərçi cümləsi vardır bu sözlərin
Bən daxi anlamaz deyiləm rəncü rahəti.
Məchuldur təbiət kəc beyninə sənin,
Tədbirə qalib olduğu həqqin iradəti.
Məlumdur bu hər kəsə, vazeh təriqdir,
Likəi nəhüftə var dəxi çox sirrü hikməti.
Görməzmisən bu mətbəxi-süni-həkimdə
Cəzb etdiyin keşan-keşan insani qisməti?
Əz cümlə ol sənin dedigin rahətü fərar
Mətlubi-cismdir, yox anın canə nisbəti.
Asudəlikdə gərçi könül müstərih olur,
Həp hisseyi-bədəndir anın həddü qayəti.
Bir istirahətin ki, ola mərcəi bədən,
Yoxdur o rahətin dil ilə canə nisbəti.
Səmü bəsər vəzifəsin alamaz kənardə,
İkisi də qidadə çəkərlər zərurəti.
Səmin qidasi məniyi-pakizə nitqdir,
Çeşmin qidasi hüsndür anınla hekayəti.

Nabi əfəndinin bu axırkı sözlərində çox nazik mənalar vardır ki, onlara diqqət yetirməmək olmaz. Həqiqətdə məhz istirahəti-bədən və fəraqəti-cism ilə dolanmaq heyvaniyyətdən bir az bəridir. Künci-üzlət və qənaəti qənimət bilib, beş günlük ömrü xabi-qəflətdə, yəni ancaq yeyib-içməkdə keçirmək, məhz bir bədənə xidmət edib, onun zəruriyyatını mühəyya etməyə çalışmaq və ruhun varlığından bilmərrə bixəbər olmaq insanın sırf cəhalət və avamlığına dəlalət elər. Odur ki, Nabi əfəndi deyir və həqiqətdə çəməni-mənaya dürr və cəvahir saçır:

Bir istirahətin ki, ola mərcəi bədən,
Yoxdur o rahətin dil ilə canə nisbəti.

Sonradan Nabi əfəndi ətfi-kəlam edib, İstambulu və onun əhlinin kamal və mərifətini və hüsni-ədalarını tərif edir:

Minayi-çeşmi qərqeyi-nuri-sürur edər,
Xubani-şəhryanın o hüsnü lətafəti.
Hüsni-əda, hüsni-vəfa, hüsni-hər ümur
Ol şəhri-bibədəldə bulur hüsni-qayəti.
Ol dilgüşa məallar, ol xürdə nüktələr
Mümkündür bola Ərəbistanda surəti?
Ol canfəza süxənlərin, ol şux ədalərin
Əkamlər lisanına olsunmu nisbəti?
Olsunmu hiç kəlami-zərifanəyə bədəl
Əsbər şəvi təala tənəqşö ibarəti?
&quot;Bədi&quot;, &quot;ləkə&quot; xitablarından gəlirmi heç
Ləfzi--&quot;a canım&quot;, &quot;ay əfəndim həlavəti?

Və bundan sonra şair sədri-əzəm Məhəmməd paşanın vasitəsilə müqərrəbi-hüzuri-Xan Əhməd Sultan olmaqından və sultanın ol şairi-salxürdəyə iltifat və mərhəmət göstərməklərindən danışıb deyir:

Naziklik ilə dəvət edib pişgahına,
Etdi müqabilində qüudə işarəti.
Zərrinsitanə dövlətilə eyləyib nəzər,
Nərgislər oldu naili-çeşmi-inayəti.
Dəsti-mübarəkilə edib çidə xakdən,
Etdi səri-həqirimə vəzi-əlaməti.
Yəni duayi-cahıma vəqf eylədim səni,
Var eylə ta zəmani gəlincə bu xidməti.
Allaha şükr can bədənə etmədin vida
Göstərdi həqq bana bu zaman səadəti.
Dərgahi-dövlətinə olunmazmı ruymal
Ol davərin ki, sibqət edə bu kəraməti.

Bu şerlərdən məlum olur ki, Nabi əfəndi Xan Əhməd Sultanın qəsrində öz kamal və mərifəti və xüsusən, təbi-şeriyyəsi ucundan iqamət edib, vəzifəxarlar cümləsindən olubdur.

Nabi əfəndi öz hali-həyatında, yəqin ki, məriz olduğu əsnada ölümünün yaxınlaşmağını dərk edib, tarixi-vəfatını yazmışdır. Bu maddeyi-tarix hesabilə onun vəfatı vaqe olubdur hicrətin 1124-cü ilində 77 yaşında. Məzkur tarixi-vəfat bu şerlərdən ibarətdir:

Çon ruhe-kəmine-Nabi dər locceye-nur aməd,
Əz təngiye-tən va rəst dər dare-sorur aməd.
Tarixşenasane-mənaye-şohudo ğoyub
Qoftənd: peye-tarix &quot;Nabi behozur aməd&quot;. [3]

[3] Tərcüməsi:
Nabi, sənin kiçiçik ruhun nur dəryasına gəldiyindən
Bədən darısqallığından nicat tapdı, şadlıq dəryasına gəldi.

Gözə görünən və görünməyən mənaların tarixşünasları
Dedilər: tarixin ardınça &quot;Nabi behüzur aməd&quot; (Nabi hüzura gəldi).

Yusif Nabi, necə ki, əsərlərindən məlum olunur, hikmət və mərifət əhli imiş. Onun da Füzuli Bağdadi kimi asari-həkimanələrində xeyli dərin mənalar, uca fikirlər, müstəqim və mətin rəylər vardır ki, daimül-övqat zində və baqi qalacaqdır. Bundan əlavə mərhum Nabinin oğlu Əbülxeyr Məhəmməd Çələbiyə xitabən yazdığı dəlayili-aqilanə və nəsayihi-müşfiqanə ki, nəticəsi cümleyi-nasə aiddir, bizim dünyəvi səadətimiz, üxrəvi nicatımız və mənəvi tərəqqimiz üçün ən məqbul və mötəbər bir dəsturül-əməldir. Bu &quot;Xeyriyyə&quot;də qeyrilərin də səlahı mənzur olduğunu şair özü açıq deyir:

Hər zaman istərəm, ey cani-pədər,
Ola avizeyi-guşun bu göhər,
Bunu nazik tutasan canından,
Bir dəm ayırmayasan yanından.
Ta beməhşər ola feyzi cari,
Həm sənə, həm ola qeyrə sari.

Əlbəttə, Füzuli Bağdadinin əsari-nəfisələrində olan fəsahət və bəlağət, onun əşari-aşiqanələrində hiss olunan lətafət və təravət Nabi əfəndinin kəlamlarında müşahidə olunmur və lakin hikmət və fəlsəfə nöqteyi-nəzərincə Nabinin kəlamlarına diqqət yetirilsə və Füzulinin bu qisim asari-qələmiyyələri ilə tətbiq olunsa, bəlkə Nabi əfəndinin kəlami-hikmətamizi ürəfa və üqəla nəzərində Füzulinin kəlamlarından əskik olmaya. Bainhəmə hər iki şairin özlərinə məxsus rütbə və məqamları vardır; hər birisinin şiveyi-lisanları və tərzi-kəlamları başqadır; hər birisinin təbi-rəvanpərvərlərində başqa bir yaradıcılıq qüvvəsi mövcuddur; hər birisinin şer və kəlamından başqa bir ətir və rayihə hiss olunur; hər birisində başqa bir zövq və səfa vardır ki, onları ancaq ərbabı və sərrafı təşxis və təmyiz edə bilər. Belə ki, bunlardan birisini qeyrisinə tərcih vermək müşkül əmrlərdən birisidir. Bu isə bizim vəzifəmizdən bala və qüdrətimizdən xaricdir. Belə pürqiymət dürrlər bizim tənqid tərəzimizdə çəkiləsi daşlar deyil.

Hərçənd Yusif Nabinin əsərləri də cümlə mərifət əhlinə və xassə şüəra sinfinə məlumdur və lakin onlar Füzulinin təlifatı kimi camaatımız arasında intişar və iştihar tapmayıbdır. Zaqafqaziyada ancaq Şəki mahalında, xüsusən Nuxa şəhərinin və Qəbələ mahalının ürəfa və zürəfası arasında Nabi əfəndinin hikmətamiz kəlamları özlərinə xiridar tapmışlar. Sair oxucularımızı da ol zati-əzizin kəlamları ilə aşina etmək üçün burada bəzi nümumələr göstərilir. Nabi əfəndi öz &quot;Xeyriyyə&quot;sində oğlu Məhəmməd Çələbini səy və elmə bu sayaq tərğib və təşviq edib, səy və elmin vəsfində və cəhlin zəmmində yazır:

Ey nihali-çəmənarayi-ədəb,
Nurbəxşayi-dilü dideyi-əb,
Səy qıl elmi-şərifə şəbü ruz,
Qalma heyvansifət, ol elmamuz.
Elmə səy eyləməməkdən həzər et,
Elmü səy ikisi birdir, nəzər et.
Müddəaya bu süxən şahiddir,
Elmü səyin ədədi vahiddir.
Bulamaz elm bilasəy vücud,
Biri getsə, biri olur nabud,
Sifəti-həzrəti-Mövladır elm,
Cümlə övsafdən əladır elm.
Mətləbi-elmə çalış ol ələm,
Fərzdir dedi rəsuli-əkrəm,
Dəxi əmr eylədi ol sahibi-elm:
Məhddən ləhdə dək ol talibi-elm.
Elm üçün oldu şəhi-xitteyi-nur,
Rəbb zədni tələbilə məmur.
Bula gör öylə Mədinəyə vüsul--
Ki, qapusi ola damadi-rəsul.
Elmdir maşteyi-ruyi-vühud,
Elmdir vasiteyi-budü nəbud.
Elmdir maideyi-rəbbani,
Elmdir muhibeyi-yəzdani.
Elmdir rabiteyi-izzü əla,
Elmdir baisi-təmkinü səfa.
Elmdir zabiteyi-cahü cəlal,
Elmdir rabiteyi-bərrü nəval,
Elm bir lücceyi-bisahildir,
Anda aləm keçinən cahildir.
Cəhlə həq mövt dedi, elmə həyat,
Olma həmhali-güruhi-əmvat.
Olma məhrumi-həyati-əbədi,
Elmlə fərq edə gör nikü bədi.
Elmin ənvai ilə ol hali,
Bəlkə lazım gələ istemali.
Bilmək, əlbəttə, deyilmi əhsən,
Sorsalar bən anı bilməm demədən.
Həzrətin nasə budur təlqini:
&quot;Utlubul-elmi vəlo bis-Sini&quot;.
Etmə ar, öyrən oxu əhlindən,
Hər şeyin elmi gözəl cəhlindən.
Cühəla alimə nisbət xərdir,
Bəlkə xərdən də belə əbtərdir.
Qandadır bixəbərü qanda xəbir.
Mütəsavi deyil əmiyyü bəsir.
Nə qədər bulsa da izzət, şövkət,
Cah ilə cahilə gəlməz rifət.
Cəhldir maideyi-şərmü xiclət,
Cəhldir muresi-zillü nikbət.
Cəhldir adəmə zindani-bəla,--
Ki, düşənlər görəməz ruyi-rəha.
Cəhldir məhz ədəm, elm vücud,
Heç bərabərmi olur bud, nəbud?
Şərəfi-elmə nəhayət yoxdur,
Sifəti-bariyə qayət yoxdur.

Şərəfi-hüsni-xülq babında və sözün məqamü əndazəsi xüsusunda:

Ey səraməd göhəri-bəhri-həyat,
Nüsxeyi-müntəxəbi-hüsni-sifat,
Məskənət xislətin eylə ədad,
Ol mülayimdilu dərvişnihad!
Ol qənitəbü təvazöpişə,
Sal gülüstani-fəlahə rişə.
Sana helmü ədəbü hüsni-süluk
Edər əhrari zəruri məmluk.
Hüsni-əxlaq deyil ərzani,
Çini-əbru girehi-pişani.
Xəndəruluq əsəri-rəhmətdir,
Turşuluq səbəbi-nifrətdir.
Xuyi-bəd, adəti-bəd, məşrəbi-bəd,
Edər ərbabını mərdudi-əbəd.
Qürrə olmaq sifəti-şeytandır,
Randeyi-bargəhi-rəhmandır.
Səndə zahir olıcaq kibrü qürur
Qism edər zöhrini allahi-qəyur.
Tutalım çərxə irişmiş cahın,
Yenə ədna qulusan allahın.
Nə qədər cahın olursa ali,
Damənin busədən olsun xali.
Sana lazım yerə yüzün sürtmək,
Qula düşməz əl-ayaq öpdürmək.
Ənbiya məsləkini eylə qəbul,
Oldu məmur müdaraya rəsul.
Bimüdara olamazsan rahət,
Fəxri-aləm dedi rəsi-hikmət.
Kəşfi-raz eyləmə biganələrə,
Vermə yol məclisə divanələrə.
Hər kəsi məhrəmi-əsrar etmə,
Sirrini zivəri-bazar etmə.
Hər kəsin qövlünü sadiq sanma.
Cümləyi leyk münafiq sanma.
Olma məclisdə nə bir gunə xəmuş,
Vəqtlə gah zəban ol, gəh guş.
Süxəni ibrəti-dürrü göhər et.
Mümkün olduğu qədər müxtəsər et.
Sözdə olsun sənə dəsturi-əməl
Məniyi-nükteyi-ma qəllə və dəl
Olur insanda zəban bir, iki guş,
Sən dəxi söylə bir, ol iki xəmuş.
Et kəlamın nə qəsirü nə təvil,
Gözlə vəqtin, nə xəfif ol, nə səqil.

Hüsni-kəlami-mövzun babında və şüərayi-islamın mədhində və filcümlə, əsl şairin vəzifə və təklifi xüsusunda deyibdir:

Ey səfayabi-kəlami-mövzun,
Aşinayi-süxəni-gunagun,
Təbin eylərsə əgər şerə həvəs,
Sənə mənasını fəhm etmək bəs.
Söxənani-şüərayi-əslaf
Qəlbi ayinəviş eylər səfaf.

TÜRK ŞÜƏRASI

Türkidə Nəfi ilə Baqiyə bax,
Qeyr divanları da qıl mülhəq,
Anların şeri mətindir, amma
Qeyrisində dəxi var çox məna.

ӘCӘM ŞÜƏRASI

Şüərayi-əcəmin divani
Hüsni-məniyyü məarif kani.
Talibü Saibü Ürfiyyü Səlim,
Feyziyü hind Nəziriyü Kəlim,
Təzə guyan zamanda Şövkət
Məniyi-tazəyə verdi surət.
Camiyü Ənvəriyü Xaqani
Hər biri mülki-süxən sultani.
Bülbüli-şaxi-tərazi-Şiraz,
Sədiyü Hafizi-mənipərdaz,
Süxənani-qüdəmayi-şüəra,
Həq budur: biri-birindən əla.
Yox nəhayət şüərayi-əcəmə,
Həm əsamiləri sığmaz qələmə.

ӘRƏB ŞÜƏRASI

Şeri çoxdur şüərayi-ərəbin--
Ki, o da mayəsi Şamü Hələbin.
Demə əbyatına namövzundur,
Anın ozanları digərgundur.
Neçə mənaları var rəqsavər,
Məşəlasa tökər əsmaə şərər.
Var içində neçə əşari-kübar,
Qoyamaz ayineyi-dildə qübar.
Neçə bin nəti-şərifi-nəbəvi,
Midhəti-möcizeyi-Müstəfəvi,
Hər biri qiteyi-əlmasi-səmin,
Hər biri dürri-girənqədri-mətin.

ŞERİN HAQQINDA

Hikmətamiz gərəkdir əşar--
Ki, məali ola irşadə mədar.
Abi-hikmətlə bulur nəvşü nüma
Gülşəni-şerü riyazi-inşa.
Olmasa şer məcazi-mütləq,
Versə mənayə həqiqət rövnəq,
Yoxsa hər nəzmi-təhiyyü sadə
Ola mənadən o da azadə.
Baxüsus olmaya təşbihi-tamam
İstiaratü cinasü ibham.
Demədən şeri sükut övladır,
Şerdən məqsəd olan mənadır.
Baxsan əksər süxəni-şairi-xam
Zülfü sünbül, gülü bülbül, meyü cam.
Çıxamaz daireyi-dilbərdən,
Qəddü xəddü ləbü çeşmi-tərdən.
Gəh baharə dolaşur, gəh çəmənə,
İlişür sərvü gülü yasəmənə.
Rəhi-narəftədə cövlan edəməz,
Sapa vadiləri seyran edəməz.
Edəməz seydi-məaniyyi-bülənd,
Atamaz qeyr şikarına kəmənd.
Keçinür məniyi-xabidə ilə,
Ləfzi-məşhuru cəhandidə ilə.
Qoxusuz laləyə bənzər o süxən--
Ki, ola ləfzi təhi mənadən.
Həcvdən əlhəzər, ey cani-pədər--
Ki, verər məşribi-ürfanə kədər.
Həcvdən əlhəzər, ey cani-pədər--
Aqil etməz anı, eylər əhməq.

Nabi əfəndinin &quot;Xeyriyyə&quot;sində o qədər hikmətli sözlər, gözəl nəsihətlər və xoş mənalı şerlər var ki, cümləsini başdan ayağa kimi yazsaq, nəf və faydadan xali olmaz, amma məcmuəmizdə yer olmadığına görə, ancaq bu qədər yazılana kifayət etdik.

İndi ol möhtərəm vücudun başqa qisim əsərlərindən dəxi bir neçə nümunələr gətirməklə əziz oxucularımızı daha da artıcıq onunla aşina edək.

Qəzəli-Nabi:

Xətt girdi-arizində ki, gahi əyan olur,
Dillər qübari-heyrətlə rikdan olur.

Sorduqca çeşmi hali-əsiran qəmzəsin,
Bimü ümmid arayə girər tərcüman olur.

Mövzunqədanü simtənanü şəkkərləban
Pirə əsa, fəqirə qina, cismə can olur.

Lazım deyil kitabi-&quot;Gülüstan&quot; o afətə,
Nə nüsxə qursa sinəsinə gülsitan olur.

Şəhri-Sitambulun nə gözəl mərdümanı var,
Ən sadəlövhü nazik olur, nüktədan olur.

Bahərfi-təlx kim var isə xaki-şəhrdir,
Əbnayi-şəhər cümləsi şirinzəban olur.

Hüsni-nəməkbəduş bulunmaz kənardə,
İstambul içrə, Nabi, o da rayigan olur.

* * * * *

Adəm əsiri-dəsti-məşiyyət deyilmidir?
Aləm zəbuni-pənceyi-qüdrət deyilmidir?

Bu pərdənin dəruninə bax, iztirabı qoy,
Hər möhnətin vərası məsərrət deyilmidir?

Bəzli-həyat rahi-məhəbbətdə aşiqə
Təklif olunca canına minnət deyilmidir?

Yox gərçi sədmeyi-sitəmindən gürizimiz,
Əmma ki, dəsti-nazikə zəhmət deyilmidir?

Həp sənmi kamyab olacaqsan zəmanədən,
Ey təngçeşm, kar benovbət deyilmidir?

Möhtaci-rizai-xaliq ikən sərbəsər cəhan,
Məhluqdən niyaz məzəllət deyilmidir?

Nabi, zəbani-nitqim edən xameyi-məcaz
Məşşateyi-ərusi-həqiqət deyilmidir?

* * * * *

Bən ol xakəm ki, xurşidi-cahanara cəlisimdir,
Tənim süfladır, əmma məniyi-ülvi ənisimdir.

Bu tufanzari-həstidə bən ol kəştiyyi-Nuhəm kim,
Nəfəs balayi-sərdə badban, ruhim rəisimdir.

Gülüstani-cahan ləbtəşneyi-təşrifi-insandır,
Olan rəhzən bənə birahiyi-nəfsi-xəbisimdir.

Edər girdi-səri-insanə gərdiş kaseyi-gərdun,
Nəvali-afərinişdə məlaik kasəlisimdir.

Xiyal pirəhən etdikcə qəddi-şuxi-mənayə,
Fələkdə çərxeyi-mahi-şəbara pənbərisimdir.

Bəyazə xamayi-zərlə dəbiri-sübh amadə,
Ütarid məclisi-mənadə müsəvvədənəvisimdir.

Xüruşi-çar cuyi-təbimin asari, ey Nabi,
Səfayi-çar mövci bəhri-asari-səlisimdir.

Bu qəzəldə Nabi əfəndi insanın vücudu iki hissədən--ruhi-lətif ilə cismi-kəsifdən əmələ gəlməsini xeyli zərifanə və şairanə bəyan edib, xurşidi-cahanara ilə həmcəlis olmağını iddia eləyir və kamali-iftixar ilə sərkeşlik edib deyir ki, özüm torpaqdan xəlq olunmuşamsa da və tənim süfla isə də, amma ruh, ağıl və fəhm sayəsində hər bir məxluqdan əşrəf və əzəməm, məniyi-ülvi mənim ənisimdir.

Bu tufanzari-həstidə, yəni bu aləmi-imkanda və varlıq dünyasında mən Nuhun ol nicatverici gəmisiyəm ki, balayi-sərdə əql və idrakım ol kəştinin badbanı və ruhum onun rəisidir. Axırkı beytlərdə dəxi şair özünün sair məxluqatdan ələm və əfzəl olmağını, yəni kaseyi-gördun onun başına dolanmağını və fövci-məlayik nəvali-afərinişdə onun kasayalayanı olmağını və göy üzündə mahi-şəbaranın çərxəsi onun pambıqəyirəni olmağını və məclisi-mənada Ütarid ulduzu onun müsəvvədənəvisi olmağını şairanə nəzmə çəkir. Nabi əfəndinin bu əfkari-aliyəsi Avropa hükəmaları və Məşriqzəmin şüərası əsərlərində dəxi təzkar olunmuşdur. Amma Nabi əfəndi ərusi-mənanı qəribə bir libasa və əcibə bir dona geyindirib izah etmişdir. Özgə bir qəzəlində Nabi əfəndi bu mənanı daha da açıq ifadə etmək üçün insanı pəru balsız bir quşa təşbih etmişdir ki, aşiyani-aləmə iktisabi-qüvvəti-pərvaz üçün düşmüşdür. Biçarə quşun meyl və həvəsi havaya qalxmaqdır və uca məqamlarda seyr etməkdir. Amma iqtizayi-təbiəti olan bu arzunu icra etməyə qanad və quyruğu yoxdur. Zəlil və müztərr xak üzrə taqətsiz düşüb, əsiri-havayi-nəfs olmuşdur:

Mürqi-qədsiz iktisabi-qüvvəti-pərvaz üçün
Aşiyani-aləmə bibalü bipər gəlmişiz.
Cəhldən üftadəyiz xudrəyliq vadisinə,
Yoxsa nəqşiz, məniyi-nəqqaşə məzhər gəlmişiz.

Atidə zikr olunan qəzəl dəxi Nabinin pürməzmun əsərlərindən birisi hesab olunur:

Qələmmisal əmin ol, qələmtəraş olma,
Vərəqnigar kamal ol, vərəqtəraş olma!
Sepervəş eylə təhəmmül, zərrəvəş ol qəmxar,
Təsəllüt eyləmə xəlq üzrə durbaş olma!
Kəmanmisal gəc ol, tək atılma yabanə,
Xədəngi-rastrovü vaditəlaş olma!
Sərində nəşeyi-səhba ətasidir xakın,
Tәəddüb eylə, rüxi-xakə cürəpaş olma!
Hərəmzadeyi-möhnət təvəllüd eyləməsin,
Zənan fikr məhal eylə, həmfəraş olma!
Qonarsa cuşi-xəridardən dərunə qubar,
Bu günə, ey gül, ümidi-xoşqumaş olma!
Dü gündə qərəz asayiş isə, ey dil,
Bədazmavü bədamuzü bədməaş olma!

Bu qəzəldə zikr olunan bəzi gözəl fikirləri və müşfiqanə nəsihətləri avizeyi-guş edib, əlbəttə, unutmamalıdır. Necə ki, deyibdir:

Sərində nəşeyi-səhba ətasidir xakın,
Tәəddüb eylə rüxi-xakə cürəpaş olma!

Yəni torpağın qədrini bil, onun üzərinə cürəpaş olma, sənin mayeyi-həyatın, eyş-işrətin və zövq-ləzzətin torpaq hasilə gətirdiyi nemətlərdən əmələ gəlmişdir: başındakı nəşeyi-mey xakın ətasıdır və habelə vəliniəmin qədrini bilib, əməyini zay etmə, qədrşünas ol, şükri-nemət eylə, ta ki, haqq-taalanın nəzəri-mərhəməti həmişə üstündə olsun, fəzl və nemət qapısı üzərinə açıq olsun.

Ancaq Nabi əfəndinin bu qəzəldə bir nəsihətini qəbul edə bilmədik ki, o da şəxsin məhz bir salamatlığını və xətadan eymən olmağını icab edirsə də, onu təriqi-istiqamətdən və rastrəvişlikdən bir növ əyriliyə və nəfspərəstliyə sövq edir. Nabi əfəndi hifzi-can və asudeyi-tən üçün tövsiyə edir ki, &quot;kaman misal gəc ol!&quot;, yəni kaman kimi bükülüb və qatlanıb küncifəraqətdə salamat otur, həqir və üftadə ol, gərdənkeşlik və sərfərazılıq etmə, tək və tənha özünü meydani-müharibəyə atma, səni tapdalayıb əzərlər, başına bəlalar gələr; əgər sən də düz və rast gedən ox kimi vadiyi-təlaşda səy etsən, onda yəqin ki, daşa və qayaya toxunub, murada vasil olmamış sınacaqsan.

Əlbəttə, tək öz nəfsinin salamatlığını mənzurda tutmayıb, ümumnasın xeyir və salahı yolunda səy və təlaş edən şəxsin başında bəlalar çoxdur, nəinki ol adamın ki, cümlə məxluq ilə müdara edib, hər işdə vahid öz mənfəəti-şəxsiyyətini gözləyə. Əlbəttə, rastrovluqda, dürüstkirdarlıqda və həqpərəstlikdə xəta və xətər çoxdur, nəinki haqq söyləməkdən çəkinib, məhz öz səlahı üçün künci-fəraqətdə sükunət ixtiyar etməkdə. Amma bununla belə, bizim ixtiyarımız yoxdur ki, xalqı haqq söyləməkdən, dürüstkirdar olmaqdan və haqq yolunda fədakarlıqdan daşındıraq. Biləks, hər bir sahibi-vicdanın və əhli-daniş və mərifətin əvvəlinci vəzifəsi əbnayi-milləti düzlüyə və doğruluğa dəvət etməkdir. Vətən uğrunda və millətin tərəqqisi və təalisi yolunda onları candan və başdan keçməyə, cürətli, şəci və müstəqim olmağa tərğib və təşviq etməkdir. Və illa adam bir öz başını və nəfsini qorumaqla, öz mənfəəti-şəxsiyyətini güdməklə, hər qisim cövr və sitəmə tab gətirib, hər bir bari-töhmət və məzəmmətə mütəhəmmil olmaqla və bu qədər xar və zəlil olub, qeyrilərin təhti-hökumətində əsirvar güzəran edib, bu günə dolanmağın adını &quot;müdara&quot; qoymaqla həqiqi səadətə və həqiqi nicata vasil olmaz. Belə dolanmağın nəticəsi qorxaqlıq, kəmcürətlik və yasarlıqdan başqa, zillət və məşəqqətdən səva bir şey olmaz. Öz rəy və fikrimizi açıq deməkdən çəkinib əyri ilə doğruya fərq qoymayıb haqqa və nahaqqa &quot;bəli, bəli&quot; deməklə belə fəna hala düşmüşük. Bizim əqidəmizə görə, tərəqqi və səadətimizə lazım olan əsbablardan birisi də cürətli, fədakar və dürüstkirdar olmaqdır. Buna binaən Nabi əfəndinin məzkur fərdini bu ibarə ilə dəyişib yazsaq, daha gözəl və məqbul olar:

Kəmanmisal kəc olma, hərasi-can etmə,
Xədəngi-rastrovü vadiyi-təlaş olgil!

Aşağıda yazılan qəzəl dəxi Nabinin hikmətamiz kəlamlarından birisidir. Bu qəzəldə şair insanın hər fel və əməlində bir qərəz və bir mənzur olduğunu bildirir:

Verməzdi kimsə kimsəyə nan, minnət olmasa,
Bir məsləhət görülməz idi rüşvət olmasa.

Xəlqin miyanəsində bulunmazdı ittihad,
Məşriblərində vasiteyi-xissət olmasa.

Kəndi vücuduna böylə qılmazdı məali xəlq,
Qəsdi-nümayişi-şərəfü şövkət olmasa.

Yox biqərəz müamilə əhli-zəmanədə,
Kimsə ibadət etməz idi cənnət olmasa.

Təhsili-elmin üstünə tərcih edərmi nas,
Təhsili-məal vasiteyi-rifət olmasa.

Kəmyab idi miyani-ləimandan imtizac,
Mabeynində əlaqeyi-cinsiyyət olmasa.

Etməz zühur ərsədə bir kimsədən kərəm,
Ziminində qəsdi-daiyeyi-şöhrət olmasa.

Baxmazdı kimsə ayineyi-safə, Nabiya,
Xudbinlik əlaqəsinə alət olmasa.

MÜQƏTTӘATINDAN NUMUNƏLƏR

Təsirin anınla canibi-ülvidən olduğun
Seyr et cəmaətin hərəkatın əzan ilən.

İnsan odur ki, bir söz ilə bəndi-pa ola,
Heyvan odur ki, bağlayarlar risman olən.

Nöqsanı başqasilə olur, Nabiya, tamam,
Hər kimsə kim, təkəllüm edər tərcüman ilən.

* * * * *

Dil ərşi-ilahidir, anı eyləmə təxrib,
Dəsti-bəşər ol xanəyi tərmim edə bilməz.

* * * * *

Bihicr zövqi-vəsl nə məlum, Nabiya,
Azadəlik səfası giriftarlıqdadır.

* * * * *

Bir zərrə yox bu kargəhi-sündə əbəs,
Vasitədir biri-birinə çərxi saətin.

* * * * *

Həqiqi sanma hər bir gördüyün pərhizkarını,
Fəsadə dərdməndin neyləsin, dəstində alət yox.

Yapılmış, hazır olmuş səndən ol cümlənin kari,
Sənin tədbirinə, ey çərx, zəhmət çəkmə, hacət yox.

Cahanın zirü balasın təfəhhüs eylədim, Nabi,
Təvəkkül kişvərindən qeyri yerdə istirahət yox.

* * * * *

Allah isə vəzində əgər niyyəti-vaiz,
Kürsiyyi-səmavatə çıxar şöhrəti-vaiz.

Əshabi-fəzilət ana möhtac diyildir,
Cahillərə, nadanlaradır xidməti-vaiz.

Satmazsa əgər xəlqə vəzifə ilə pəndi,
Nabi, o zamanlar bilinir qiyməti-vaiz.

Söz yoxdur əgər dəstinə məhşərdə girirsə,
Balayi-məclisdə olan rifəti-vaiz.

* * * * *

Taki-həqirdə bulunan miyveyi-ləziz
Ol qaməti-büləndə bədəldir çinardə.

* * * * *

Bədtər deyilmi çəğçəğeyi-asiyabdən,
Nabi, o bəzm kolmaya növbətlə göftgu.

Bu müxtəsər nümunələrdən əlavə, Nabinin müqəttəat babında nazik işarələri və hikmətli sözləri çox çoxdur, amma cümləsinin buraya küncayişi yoxdur.

 &lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*009]]</text>
      <sha1>5rp753knp18sd85krjq9fu60n0kcdzz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84715</id>
      <parentid>84586</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T05:38:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32752" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Yusif Nabi
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Şirvan və Şamaxı|Şirvan və Şamaxı]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Ağahüseyn &quot;Arif&quot; təxəllüs|Ağahüseyn &quot;Arif&quot; təxəllüs]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Molla Məhəmməd Bağdadidən sonra Azərbaycan şüəra və üdəbasına şüərayi-sələfdən artıq nüfuzu olanı Yusif Nabi olubdur. Nabi əfəndi türklərin müqtədir və zor şairlərindən birisi hesab olunur. Divani-Nabidə ki, zəxim bir kitabdan ibarətdir, hər qisim kəlam mövcuddur. Təmamisi nəzm ilə inşad olunubdur. Haman mənzumat bu qayda üzrə divani-Nabidə təb olunmuşdur: 1) Babül-mədh və nət; 2) Qəsaid; 3) Təxmis və maddeyi-tarix; 4) Məsnəvi; 5) Rübaiyyat və qəzəliyyati-türki; 6) Müqəttəat və müəmmayat; 7) Divani-qəzəliyyati-farsi; 8) &quot;Xeyriyyeyi-Nabi&quot;.

Nabi əfəndi &quot;Xeyriyyə&quot;sində oğlu Əbülxeyr Məhəmməd Çələbiyə yazdığı pəndnaməsində öz tərcümeyi-halına dair icmalən məlumat verir. Bu məlumatdan görünür ki, Məhəmməd Çələbi Nabinin ömrünün müsinn çağında, yəni 54 yaşında doğulmuşdur və onun vücuda gəlməsi ilə şairin gözləri nur və qəlbi sürur ilə dolur; guya ona təzədən bir həyat verilir. Belə ki, Nabi əfəndi deyir:

Pərtövi-nuri-həyatım sənsin,
Məhz xeyrü bərəkatım sənsin,
Salalı başimə zatın sayə,
Bən səninlə bakaram dünyayə.

Məhəmməd Çələbinin təvəllüdü şairin 54-cü yaşında vaqe olmasına onun bu şerləri şəhadət verir:

Səni verdi bana, ey feyzməab,
Mövsimi-sinni-kəbirimdə vəhab.
Toğıcaq aləmə hüsnün mahi,
Güzəran olmuş idim pəncahi.
Çarü pəncahdə verdi səni həq,
Həft salında yazıldı bu vərəq.

Məhəmməd Çələbinin maddeyi-tarixindən ki, Nabi əfəndi özü onu inşa edibdir, məlum olur ki, onun vəqti-təvəllüdü hicrətin 1106-cı salında vüqua gəlibdir. Haman maddeyi-tarix bu şerlərdən ibarətdir:

Sərmayeye-fetrətəm Əbülxeyr--
Kəz lotfe-əzəl pənah darəd,
Tarixe-veladəte-şərifəş
&quot;Əz dərd xoda neqah darəd&quot;.[1]

[1] Tərcüməsi:
Əzəli lütfə sığınan,
Mənim fitrətimin sərmayəsi olan Əbülxeyrin.
Şərəfli təvəllüd tarixi
&quot;Əz dərd xuda pənah darəd&quot;dir
(&quot;Allah onu bəlalardan saxlasın&quot;dır.)

Bu hesab ilə Yusif Nabinin təvəllüdü hicrətin 1052-ci sənəsinə təsadüf edir. 1106 sənədən 54 sənə çıxanda qalır 1052 sənə ki, haman salda Yusif Nabi vücuda gəlibdir Rəha şəhərində. Rəha isə Qüdsi-Xəlil canibində Şam xittəsində basəfa qəsəbələrdən birisidir ki, xoş ab-havası ilə məşhurdur. Nabi əfəndi vətəni olan Rəhanı belə vəsf edir:

Vətənim şəhri-dilarayi-Rəha,
Vəqti-təhrir müqirrim Şəhba.
Nə Rəha, nüsxeyi-gülzari-cinan,
Məsqətürrəsi-Xəlilül-Rəhman.
Nə Rəha qibtəgəhi-xitteyi-Şam,
Məzhəri-möcüzeyi-bərdü səlam. [2]

[2] Tərcüməsi:
Vətənim gözəl Rəha şəhəridir,
Bunları yazan vaxtda iqamətgahım Şəhbadır.
Elə bir Rəha ki, cənnət bağçasının bir nüsxəsi,
Xəlilulrəhmanın daimi yaşayış yeridir.
Elə bir Rəha ki, Şam ölkəsi ona həsrət çəkir,
&quot;Bərd və səlam&quot; möcüzəsinin yeridir.

Nabi əfəndi vətəni-məlufunda nəşvü nüma tapıb, təlim və tərbiyə aldıqdan sonra 30 sənəyə qədər Ədirnə və İstambul şəhərlərində bəzi mənsəbləri əda etməklə sükunət etmişdir və sonradan bu zati-şərifin aramgahı Hələb şəhəri olmuşdur:

Bir zaman Ədirnəvü İstambul
Oldu si sal bana cayi-nüzul.
Lilləhülhəmd neçə mənsəbü cah
Oldu bu bəndəyə ehsani-ilah.
Qalmayıb sonra dimaği-dövlət,
Oldu üftadeyi-künci-üzlət.
Cəzbeyi-abü həva oldu səbəb,
Oldu aramgəhim şəhri-Hələb.

Şairin kəlamından belə anlaşılır ki, Hələb şəhəri xeyli canfəza və xoşhava bir məkandır ki, çahar fəsli düzgün keçir. Bu şəhərin vəsfində şair deyibdir:

Şərabə şərm verir abi-canfəzayi-Hələb.
Şəmimi-cənnəti məhcub edər həvayi-Hələb.
Ləbi-bütanə olur xəndərizi-istehza
Nəməksiriştə, ləb püstə fəzayi-Hələb.
Buna həvadə İraqü Əcəm müxalifdir--
Ki, çar fəsldə novruz edər səbayi-Hələb.
Behişt qanda görər hüsnünün təmaşasın,
Tururkən ayineyi-abi-dilgüşayi-Hələb.

Yusif Nabi xeyli müddət dünyada zindəganlıq edibdir və əyyami-zindəganlığı Məhəmməd Sultanın oğulları--Mustafa Sultanın və Əhməd xan Sultanın zamani-hökumətlərinə təsadüf etmişdir. Şair hər birisinin vəsfi-şənində xeyli qərra və səlis qəsidələr yazıbdır ki, manəndi az tapılar. Onun bir qəsidəsindən anlaşılan budur ki, Sultan Əhməd xan ibn Məhəmməd xanın cülusi-hümayunu şairin 50-ci salında vaqe olubdur. Məzkur qəsidə bu sayaq başlanır:

Bir şəbangəh ki, çiraği-xirədi-əbdi-fəqir
Eyləmişdi hərəmi-qəsri-dimağım tənvir,
Nagəhan mükməni-qeybin açılıb pərdələri
Oldu yer səf sipəharayişi-meydani-zəmir.
Birinin nami qələm, biri vərəq, biri dəvat,
Biri məni, biri məzmun, biri hüsni-təbir.
Dedilər birdən:--Əya, piri-rəhi-nəzmi-süxən,
Ey köhən cövhəri, sövqi-bəyanü təhrir,
Nə əcəb xeyli zamandır ki, təməvvücdə deyil,
Bəhri-zəxxari-xəyal, əbri-köhərpaşi-zəmir.
Sana noldu, nə turursan, nə günə saklarsan,
Ta bekey nəsri-cəvahirdə bu dəklü təxir?
Əlli yıldır ki, müsəlləm sana səccadeyi-nəzm,
Şimdi sənsən şüəra zümrəsinə şeyxi-kəbir.
O zamanlar sana təslim idi meydani-süxən--
Ki, sənin sözlərinə Naili olmuşdu əsir.
Meyvəsi az isə də, ləzzəti əfzuntər olur
O dirəxtin ki, xiyabani-süxəndə ola pir.
Dedim:--Ey lövhənəvisani-dəbistani-hünər,
Ey məbaniyyi-məaniyə müdara təmir,
Həp bilürsiz ki, qədi-rastimi xamə kibi,
Etdi əngüşt kibi xəmzədə bari-təhrir.
Qalmadı tabü təvan teyyi-rəhi-əfkarə,
Oldu əndişə də tərkibi-vücudum kibi pir.
Leyk var cibi-zəmirimdə nəhüftə çoxdan
Bir göhər əqdi ki, olmaz ana aləmdə nəzir.
Saklaram namına bir padşəhi-dövranın--
Ki, edəm müjdə bəşarət kim edərsə təbşir.
Gəlsin ol padşəhin əsri-şərifində görək
Bülbüli-köhnə necə eylər imiş bəsti-səfir,
Dedilər:--Müjdələr olsun, sana, ey rastnəzər--
Ki, səni istədiyin əsrə yetirdi təqdir.
Lilləhilhəmd ki, bir vifqi-murad etdi cülus
İntizar eylədiyin padşəhi-aləmgir.
Oldu təyidi-ilahidə misali-xurşid.
Zati-valatəri arayişi-balayi-sərir.
Zilli-məmdudi-xuda həzrəti-Xan Əhməd kim,
Sayeyi-sərvi-ələm, dövlətidir mehri-münir.

Və lakin bizə rast gəlmədiyindən məlum olmadı ki, Nabi əfəndi hələb şəhərindəmi vəfat edibdir, yoxsa İstambulda. Vəli çox ehtimal var ki, onun vəfatı İstambulda ittifaq düşübdür. Çünki şairin öz kəlamından görünür ki, ol cənab ömrünün həftad sinnində Hələbdən Ruma əzimət edib və Hüzuri-Sultan Əhməd xanda sahibi-mənsəb olmuşdur və dəxi onun İstambuldan Hələbə müraciət etməyi haqqında divanında bir işarə yoxdur. Şairin bu qoca sinnində və ixtiyar halında talibi-izzü cah olması bəzi əhli-qərəz və kəcnəzərlərin lisani-etirazını diraz edib, onu müttəhim qılmışlar. Necə ki, bu babda şair özü deyibdir:

Həqqin olub dərində nəsimi-inayəti,
Gülşənsərayi-Rumə düşürdükdə qisməti.
Yəni olub diyari-Hələbdən keşidəpa,
Təhrik edincə Rumə rikabi-əziməti.
Nagah vəhmü vəsvəsəfərmayi-kəcnəzər
Urdu inan əzmimə dəsti-cəsarəti.
Bəsti-müqəddimati-sualə edib şüru,
Zəmm etdi xeyrxahlıq üzərə sədaqəti.
Əbvabi-etirazə küşayiş verib təmam,
Etdi ədlə ilə mökədi-ibarəti.
Dedi ki, ey fisürdə xirəd, piri-natəvan,
Həftad sinndə bu səfərin nəy ki, hikməti?
Bu sinnü saldə qərəzin izzü cah isə,
Yox izzü cahə cismi-nizarın ləyaqəti.
Var isə arizuyi-münasib zəmirdə,
Anın da tazəlikdədir ayinü şövkəti.
Əsbabi-ehtişamə əgər var isə həvəs,
Piranın ana daxi yakışmaz qiyafəti.
Sövdayi-kəsbi-malla məali isə dilin,
Anın da pirlikdə nədir qədrü qiyməti?
Gahi ocaq başında, gəhi baği-zardə
Eylərkən əhli-danişü elm ilə söhbəti,
Kətm etmə, doğru söylə nədir məqsədü murad,
Böylə dəyişmədən süfreyi-zövq üzləti.
Divan büsatı ilə əgər əsb isə murad,
Bazulərində zəbtinə yox istitaəti.
Halın sənin bu günə ikən, ey fisürdəhuş,
Bilməm bu rahə sən nədən etdin əziməti?
Gördüm məqalı gərçi deyil vəchdən təhi,
Əmma əsabət üzrə deyil hiç həqiqəti.
Dedim əgərçi cümləsi vardır bu sözlərin
Bən daxi anlamaz deyiləm rəncü rahəti.
Məchuldur təbiət kəc beyninə sənin,
Tədbirə qalib olduğu həqqin iradəti.
Məlumdur bu hər kəsə, vazeh təriqdir,
Likəi nəhüftə var dəxi çox sirrü hikməti.
Görməzmisən bu mətbəxi-süni-həkimdə
Cəzb etdiyin keşan-keşan insani qisməti?
Əz cümlə ol sənin dedigin rahətü fərar
Mətlubi-cismdir, yox anın canə nisbəti.
Asudəlikdə gərçi könül müstərih olur,
Həp hisseyi-bədəndir anın həddü qayəti.
Bir istirahətin ki, ola mərcəi bədən,
Yoxdur o rahətin dil ilə canə nisbəti.
Səmü bəsər vəzifəsin alamaz kənardə,
İkisi də qidadə çəkərlər zərurəti.
Səmin qidasi məniyi-pakizə nitqdir,
Çeşmin qidasi hüsndür anınla hekayəti.

Nabi əfəndinin bu axırkı sözlərində çox nazik mənalar vardır ki, onlara diqqət yetirməmək olmaz. Həqiqətdə məhz istirahəti-bədən və fəraqəti-cism ilə dolanmaq heyvaniyyətdən bir az bəridir. Künci-üzlət və qənaəti qənimət bilib, beş günlük ömrü xabi-qəflətdə, yəni ancaq yeyib-içməkdə keçirmək, məhz bir bədənə xidmət edib, onun zəruriyyatını mühəyya etməyə çalışmaq və ruhun varlığından bilmərrə bixəbər olmaq insanın sırf cəhalət və avamlığına dəlalət elər. Odur ki, Nabi əfəndi deyir və həqiqətdə çəməni-mənaya dürr və cəvahir saçır:

Bir istirahətin ki, ola mərcəi bədən,
Yoxdur o rahətin dil ilə canə nisbəti.

Sonradan Nabi əfəndi ətfi-kəlam edib, İstambulu və onun əhlinin kamal və mərifətini və hüsni-ədalarını tərif edir:

Minayi-çeşmi qərqeyi-nuri-sürur edər,
Xubani-şəhryanın o hüsnü lətafəti.
Hüsni-əda, hüsni-vəfa, hüsni-hər ümur
Ol şəhri-bibədəldə bulur hüsni-qayəti.
Ol dilgüşa məallar, ol xürdə nüktələr
Mümkündür bola Ərəbistanda surəti?
Ol canfəza süxənlərin, ol şux ədalərin
Əkamlər lisanına olsunmu nisbəti?
Olsunmu hiç kəlami-zərifanəyə bədəl
Əsbər şəvi təala tənəqşö ibarəti?
&quot;Bədi&quot;, &quot;ləkə&quot; xitablarından gəlirmi heç
Ləfzi--&quot;a canım&quot;, &quot;ay əfəndim həlavəti?

Və bundan sonra şair sədri-əzəm Məhəmməd paşanın vasitəsilə müqərrəbi-hüzuri-Xan Əhməd Sultan olmaqından və sultanın ol şairi-salxürdəyə iltifat və mərhəmət göstərməklərindən danışıb deyir:

Naziklik ilə dəvət edib pişgahına,
Etdi müqabilində qüudə işarəti.
Zərrinsitanə dövlətilə eyləyib nəzər,
Nərgislər oldu naili-çeşmi-inayəti.
Dəsti-mübarəkilə edib çidə xakdən,
Etdi səri-həqirimə vəzi-əlaməti.
Yəni duayi-cahıma vəqf eylədim səni,
Var eylə ta zəmani gəlincə bu xidməti.
Allaha şükr can bədənə etmədin vida
Göstərdi həqq bana bu zaman səadəti.
Dərgahi-dövlətinə olunmazmı ruymal
Ol davərin ki, sibqət edə bu kəraməti.

Bu şerlərdən məlum olur ki, Nabi əfəndi Xan Əhməd Sultanın qəsrində öz kamal və mərifəti və xüsusən, təbi-şeriyyəsi ucundan iqamət edib, vəzifəxarlar cümləsindən olubdur.

Nabi əfəndi öz hali-həyatında, yəqin ki, məriz olduğu əsnada ölümünün yaxınlaşmağını dərk edib, tarixi-vəfatını yazmışdır. Bu maddeyi-tarix hesabilə onun vəfatı vaqe olubdur hicrətin 1124-cü ilində 77 yaşında. Məzkur tarixi-vəfat bu şerlərdən ibarətdir:

Çon ruhe-kəmine-Nabi dər locceye-nur aməd,
Əz təngiye-tən va rəst dər dare-sorur aməd.
Tarixşenasane-mənaye-şohudo ğoyub
Qoftənd: peye-tarix &quot;Nabi behozur aməd&quot;. [3]

[3] Tərcüməsi:
Nabi, sənin kiçiçik ruhun nur dəryasına gəldiyindən
Bədən darısqallığından nicat tapdı, şadlıq dəryasına gəldi.

Gözə görünən və görünməyən mənaların tarixşünasları
Dedilər: tarixin ardınça &quot;Nabi behüzur aməd&quot; (Nabi hüzura gəldi).

Yusif Nabi, necə ki, əsərlərindən məlum olunur, hikmət və mərifət əhli imiş. Onun da Füzuli Bağdadi kimi asari-həkimanələrində xeyli dərin mənalar, uca fikirlər, müstəqim və mətin rəylər vardır ki, daimül-övqat zində və baqi qalacaqdır. Bundan əlavə mərhum Nabinin oğlu Əbülxeyr Məhəmməd Çələbiyə xitabən yazdığı dəlayili-aqilanə və nəsayihi-müşfiqanə ki, nəticəsi cümleyi-nasə aiddir, bizim dünyəvi səadətimiz, üxrəvi nicatımız və mənəvi tərəqqimiz üçün ən məqbul və mötəbər bir dəsturül-əməldir. Bu &quot;Xeyriyyə&quot;də qeyrilərin də səlahı mənzur olduğunu şair özü açıq deyir:

Hər zaman istərəm, ey cani-pədər,
Ola avizeyi-guşun bu göhər,
Bunu nazik tutasan canından,
Bir dəm ayırmayasan yanından.
Ta beməhşər ola feyzi cari,
Həm sənə, həm ola qeyrə sari.

Əlbəttə, Füzuli Bağdadinin əsari-nəfisələrində olan fəsahət və bəlağət, onun əşari-aşiqanələrində hiss olunan lətafət və təravət Nabi əfəndinin kəlamlarında müşahidə olunmur və lakin hikmət və fəlsəfə nöqteyi-nəzərincə Nabinin kəlamlarına diqqət yetirilsə və Füzulinin bu qisim asari-qələmiyyələri ilə tətbiq olunsa, bəlkə Nabi əfəndinin kəlami-hikmətamizi ürəfa və üqəla nəzərində Füzulinin kəlamlarından əskik olmaya. Bainhəmə hər iki şairin özlərinə məxsus rütbə və məqamları vardır; hər birisinin şiveyi-lisanları və tərzi-kəlamları başqadır; hər birisinin təbi-rəvanpərvərlərində başqa bir yaradıcılıq qüvvəsi mövcuddur; hər birisinin şer və kəlamından başqa bir ətir və rayihə hiss olunur; hər birisində başqa bir zövq və səfa vardır ki, onları ancaq ərbabı və sərrafı təşxis və təmyiz edə bilər. Belə ki, bunlardan birisini qeyrisinə tərcih vermək müşkül əmrlərdən birisidir. Bu isə bizim vəzifəmizdən bala və qüdrətimizdən xaricdir. Belə pürqiymət dürrlər bizim tənqid tərəzimizdə çəkiləsi daşlar deyil.

Hərçənd Yusif Nabinin əsərləri də cümlə mərifət əhlinə və xassə şüəra sinfinə məlumdur və lakin onlar Füzulinin təlifatı kimi camaatımız arasında intişar və iştihar tapmayıbdır. Zaqafqaziyada ancaq Şəki mahalında, xüsusən Nuxa şəhərinin və Qəbələ mahalının ürəfa və zürəfası arasında Nabi əfəndinin hikmətamiz kəlamları özlərinə xiridar tapmışlar. Sair oxucularımızı da ol zati-əzizin kəlamları ilə aşina etmək üçün burada bəzi nümumələr göstərilir. Nabi əfəndi öz &quot;Xeyriyyə&quot;sində oğlu Məhəmməd Çələbini səy və elmə bu sayaq tərğib və təşviq edib, səy və elmin vəsfində və cəhlin zəmmində yazır:

Ey nihali-çəmənarayi-ədəb,
Nurbəxşayi-dilü dideyi-əb,
Səy qıl elmi-şərifə şəbü ruz,
Qalma heyvansifət, ol elmamuz.
Elmə səy eyləməməkdən həzər et,
Elmü səy ikisi birdir, nəzər et.
Müddəaya bu süxən şahiddir,
Elmü səyin ədədi vahiddir.
Bulamaz elm bilasəy vücud,
Biri getsə, biri olur nabud,
Sifəti-həzrəti-Mövladır elm,
Cümlə övsafdən əladır elm.
Mətləbi-elmə çalış ol ələm,
Fərzdir dedi rəsuli-əkrəm,
Dəxi əmr eylədi ol sahibi-elm:
Məhddən ləhdə dək ol talibi-elm.
Elm üçün oldu şəhi-xitteyi-nur,
Rəbb zədni tələbilə məmur.
Bula gör öylə Mədinəyə vüsul--
Ki, qapusi ola damadi-rəsul.
Elmdir maşteyi-ruyi-vühud,
Elmdir vasiteyi-budü nəbud.
Elmdir maideyi-rəbbani,
Elmdir muhibeyi-yəzdani.
Elmdir rabiteyi-izzü əla,
Elmdir baisi-təmkinü səfa.
Elmdir zabiteyi-cahü cəlal,
Elmdir rabiteyi-bərrü nəval,
Elm bir lücceyi-bisahildir,
Anda aləm keçinən cahildir.
Cəhlə həq mövt dedi, elmə həyat,
Olma həmhali-güruhi-əmvat.
Olma məhrumi-həyati-əbədi,
Elmlə fərq edə gör nikü bədi.
Elmin ənvai ilə ol hali,
Bəlkə lazım gələ istemali.
Bilmək, əlbəttə, deyilmi əhsən,
Sorsalar bən anı bilməm demədən.
Həzrətin nasə budur təlqini:
&quot;Utlubul-elmi vəlo bis-Sini&quot;.
Etmə ar, öyrən oxu əhlindən,
Hər şeyin elmi gözəl cəhlindən.
Cühəla alimə nisbət xərdir,
Bəlkə xərdən də belə əbtərdir.
Qandadır bixəbərü qanda xəbir.
Mütəsavi deyil əmiyyü bəsir.
Nə qədər bulsa da izzət, şövkət,
Cah ilə cahilə gəlməz rifət.
Cəhldir maideyi-şərmü xiclət,
Cəhldir muresi-zillü nikbət.
Cəhldir adəmə zindani-bəla,--
Ki, düşənlər görəməz ruyi-rəha.
Cəhldir məhz ədəm, elm vücud,
Heç bərabərmi olur bud, nəbud?
Şərəfi-elmə nəhayət yoxdur,
Sifəti-bariyə qayət yoxdur.

Şərəfi-hüsni-xülq babında və sözün məqamü əndazəsi xüsusunda:

Ey səraməd göhəri-bəhri-həyat,
Nüsxeyi-müntəxəbi-hüsni-sifat,
Məskənət xislətin eylə ədad,
Ol mülayimdilu dərvişnihad!
Ol qənitəbü təvazöpişə,
Sal gülüstani-fəlahə rişə.
Sana helmü ədəbü hüsni-süluk
Edər əhrari zəruri məmluk.
Hüsni-əxlaq deyil ərzani,
Çini-əbru girehi-pişani.
Xəndəruluq əsəri-rəhmətdir,
Turşuluq səbəbi-nifrətdir.
Xuyi-bəd, adəti-bəd, məşrəbi-bəd,
Edər ərbabını mərdudi-əbəd.
Qürrə olmaq sifəti-şeytandır,
Randeyi-bargəhi-rəhmandır.
Səndə zahir olıcaq kibrü qürur
Qism edər zöhrini allahi-qəyur.
Tutalım çərxə irişmiş cahın,
Yenə ədna qulusan allahın.
Nə qədər cahın olursa ali,
Damənin busədən olsun xali.
Sana lazım yerə yüzün sürtmək,
Qula düşməz əl-ayaq öpdürmək.
Ənbiya məsləkini eylə qəbul,
Oldu məmur müdaraya rəsul.
Bimüdara olamazsan rahət,
Fəxri-aləm dedi rəsi-hikmət.
Kəşfi-raz eyləmə biganələrə,
Vermə yol məclisə divanələrə.
Hər kəsi məhrəmi-əsrar etmə,
Sirrini zivəri-bazar etmə.
Hər kəsin qövlünü sadiq sanma.
Cümləyi leyk münafiq sanma.
Olma məclisdə nə bir gunə xəmuş,
Vəqtlə gah zəban ol, gəh guş.
Süxəni ibrəti-dürrü göhər et.
Mümkün olduğu qədər müxtəsər et.
Sözdə olsun sənə dəsturi-əməl
Məniyi-nükteyi-ma qəllə və dəl
Olur insanda zəban bir, iki guş,
Sən dəxi söylə bir, ol iki xəmuş.
Et kəlamın nə qəsirü nə təvil,
Gözlə vəqtin, nə xəfif ol, nə səqil.

Hüsni-kəlami-mövzun babında və şüərayi-islamın mədhində və filcümlə, əsl şairin vəzifə və təklifi xüsusunda deyibdir:

Ey səfayabi-kəlami-mövzun,
Aşinayi-süxəni-gunagun,
Təbin eylərsə əgər şerə həvəs,
Sənə mənasını fəhm etmək bəs.
Söxənani-şüərayi-əslaf
Qəlbi ayinəviş eylər səfaf.

TÜRK ŞÜƏRASI

Türkidə Nəfi ilə Baqiyə bax,
Qeyr divanları da qıl mülhəq,
Anların şeri mətindir, amma
Qeyrisində dəxi var çox məna.

ӘCӘM ŞÜƏRASI

Şüərayi-əcəmin divani
Hüsni-məniyyü məarif kani.
Talibü Saibü Ürfiyyü Səlim,
Feyziyü hind Nəziriyü Kəlim,
Təzə guyan zamanda Şövkət
Məniyi-tazəyə verdi surət.
Camiyü Ənvəriyü Xaqani
Hər biri mülki-süxən sultani.
Bülbüli-şaxi-tərazi-Şiraz,
Sədiyü Hafizi-mənipərdaz,
Süxənani-qüdəmayi-şüəra,
Həq budur: biri-birindən əla.
Yox nəhayət şüərayi-əcəmə,
Həm əsamiləri sığmaz qələmə.

ӘRƏB ŞÜƏRASI

Şeri çoxdur şüərayi-ərəbin--
Ki, o da mayəsi Şamü Hələbin.
Demə əbyatına namövzundur,
Anın ozanları digərgundur.
Neçə mənaları var rəqsavər,
Məşəlasa tökər əsmaə şərər.
Var içində neçə əşari-kübar,
Qoyamaz ayineyi-dildə qübar.
Neçə bin nəti-şərifi-nəbəvi,
Midhəti-möcizeyi-Müstəfəvi,
Hər biri qiteyi-əlmasi-səmin,
Hər biri dürri-girənqədri-mətin.

ŞERİN HAQQINDA

Hikmətamiz gərəkdir əşar--
Ki, məali ola irşadə mədar.
Abi-hikmətlə bulur nəvşü nüma
Gülşəni-şerü riyazi-inşa.
Olmasa şer məcazi-mütləq,
Versə mənayə həqiqət rövnəq,
Yoxsa hər nəzmi-təhiyyü sadə
Ola mənadən o da azadə.
Baxüsus olmaya təşbihi-tamam
İstiaratü cinasü ibham.
Demədən şeri sükut övladır,
Şerdən məqsəd olan mənadır.
Baxsan əksər süxəni-şairi-xam
Zülfü sünbül, gülü bülbül, meyü cam.
Çıxamaz daireyi-dilbərdən,
Qəddü xəddü ləbü çeşmi-tərdən.
Gəh baharə dolaşur, gəh çəmənə,
İlişür sərvü gülü yasəmənə.
Rəhi-narəftədə cövlan edəməz,
Sapa vadiləri seyran edəməz.
Edəməz seydi-məaniyyi-bülənd,
Atamaz qeyr şikarına kəmənd.
Keçinür məniyi-xabidə ilə,
Ləfzi-məşhuru cəhandidə ilə.
Qoxusuz laləyə bənzər o süxən--
Ki, ola ləfzi təhi mənadən.
Həcvdən əlhəzər, ey cani-pədər--
Ki, verər məşribi-ürfanə kədər.
Həcvdən əlhəzər, ey cani-pədər--
Aqil etməz anı, eylər əhməq.

Nabi əfəndinin &quot;Xeyriyyə&quot;sində o qədər hikmətli sözlər, gözəl nəsihətlər və xoş mənalı şerlər var ki, cümləsini başdan ayağa kimi yazsaq, nəf və faydadan xali olmaz, amma məcmuəmizdə yer olmadığına görə, ancaq bu qədər yazılana kifayət etdik.

İndi ol möhtərəm vücudun başqa qisim əsərlərindən dəxi bir neçə nümunələr gətirməklə əziz oxucularımızı daha da artıcıq onunla aşina edək.

Qəzəli-Nabi:

Xətt girdi-arizində ki, gahi əyan olur,
Dillər qübari-heyrətlə rikdan olur.

Sorduqca çeşmi hali-əsiran qəmzəsin,
Bimü ümmid arayə girər tərcüman olur.

Mövzunqədanü simtənanü şəkkərləban
Pirə əsa, fəqirə qina, cismə can olur.

Lazım deyil kitabi-&quot;Gülüstan&quot; o afətə,
Nə nüsxə qursa sinəsinə gülsitan olur.

Şəhri-Sitambulun nə gözəl mərdümanı var,
Ən sadəlövhü nazik olur, nüktədan olur.

Bahərfi-təlx kim var isə xaki-şəhrdir,
Əbnayi-şəhər cümləsi şirinzəban olur.

Hüsni-nəməkbəduş bulunmaz kənardə,
İstambul içrə, Nabi, o da rayigan olur.

* * * * *

Adəm əsiri-dəsti-məşiyyət deyilmidir?
Aləm zəbuni-pənceyi-qüdrət deyilmidir?

Bu pərdənin dəruninə bax, iztirabı qoy,
Hər möhnətin vərası məsərrət deyilmidir?

Bəzli-həyat rahi-məhəbbətdə aşiqə
Təklif olunca canına minnət deyilmidir?

Yox gərçi sədmeyi-sitəmindən gürizimiz,
Əmma ki, dəsti-nazikə zəhmət deyilmidir?

Həp sənmi kamyab olacaqsan zəmanədən,
Ey təngçeşm, kar benovbət deyilmidir?

Möhtaci-rizai-xaliq ikən sərbəsər cəhan,
Məhluqdən niyaz məzəllət deyilmidir?

Nabi, zəbani-nitqim edən xameyi-məcaz
Məşşateyi-ərusi-həqiqət deyilmidir?

* * * * *

Bən ol xakəm ki, xurşidi-cahanara cəlisimdir,
Tənim süfladır, əmma məniyi-ülvi ənisimdir.

Bu tufanzari-həstidə bən ol kəştiyyi-Nuhəm kim,
Nəfəs balayi-sərdə badban, ruhim rəisimdir.

Gülüstani-cahan ləbtəşneyi-təşrifi-insandır,
Olan rəhzən bənə birahiyi-nəfsi-xəbisimdir.

Edər girdi-səri-insanə gərdiş kaseyi-gərdun,
Nəvali-afərinişdə məlaik kasəlisimdir.

Xiyal pirəhən etdikcə qəddi-şuxi-mənayə,
Fələkdə çərxeyi-mahi-şəbara pənbərisimdir.

Bəyazə xamayi-zərlə dəbiri-sübh amadə,
Ütarid məclisi-mənadə müsəvvədənəvisimdir.

Xüruşi-çar cuyi-təbimin asari, ey Nabi,
Səfayi-çar mövci bəhri-asari-səlisimdir.

Bu qəzəldə Nabi əfəndi insanın vücudu iki hissədən--ruhi-lətif ilə cismi-kəsifdən əmələ gəlməsini xeyli zərifanə və şairanə bəyan edib, xurşidi-cahanara ilə həmcəlis olmağını iddia eləyir və kamali-iftixar ilə sərkeşlik edib deyir ki, özüm torpaqdan xəlq olunmuşamsa da və tənim süfla isə də, amma ruh, ağıl və fəhm sayəsində hər bir məxluqdan əşrəf və əzəməm, məniyi-ülvi mənim ənisimdir.

Bu tufanzari-həstidə, yəni bu aləmi-imkanda və varlıq dünyasında mən Nuhun ol nicatverici gəmisiyəm ki, balayi-sərdə əql və idrakım ol kəştinin badbanı və ruhum onun rəisidir. Axırkı beytlərdə dəxi şair özünün sair məxluqatdan ələm və əfzəl olmağını, yəni kaseyi-gördun onun başına dolanmağını və fövci-məlayik nəvali-afərinişdə onun kasayalayanı olmağını və göy üzündə mahi-şəbaranın çərxəsi onun pambıqəyirəni olmağını və məclisi-mənada Ütarid ulduzu onun müsəvvədənəvisi olmağını şairanə nəzmə çəkir. Nabi əfəndinin bu əfkari-aliyəsi Avropa hükəmaları və Məşriqzəmin şüərası əsərlərində dəxi təzkar olunmuşdur. Amma Nabi əfəndi ərusi-mənanı qəribə bir libasa və əcibə bir dona geyindirib izah etmişdir. Özgə bir qəzəlində Nabi əfəndi bu mənanı daha da açıq ifadə etmək üçün insanı pəru balsız bir quşa təşbih etmişdir ki, aşiyani-aləmə iktisabi-qüvvəti-pərvaz üçün düşmüşdür. Biçarə quşun meyl və həvəsi havaya qalxmaqdır və uca məqamlarda seyr etməkdir. Amma iqtizayi-təbiəti olan bu arzunu icra etməyə qanad və quyruğu yoxdur. Zəlil və müztərr xak üzrə taqətsiz düşüb, əsiri-havayi-nəfs olmuşdur:

Mürqi-qədsiz iktisabi-qüvvəti-pərvaz üçün
Aşiyani-aləmə bibalü bipər gəlmişiz.
Cəhldən üftadəyiz xudrəyliq vadisinə,
Yoxsa nəqşiz, məniyi-nəqqaşə məzhər gəlmişiz.

Atidə zikr olunan qəzəl dəxi Nabinin pürməzmun əsərlərindən birisi hesab olunur:

Qələmmisal əmin ol, qələmtəraş olma,
Vərəqnigar kamal ol, vərəqtəraş olma!
Sepervəş eylə təhəmmül, zərrəvəş ol qəmxar,
Təsəllüt eyləmə xəlq üzrə durbaş olma!
Kəmanmisal gəc ol, tək atılma yabanə,
Xədəngi-rastrovü vaditəlaş olma!
Sərində nəşeyi-səhba ətasidir xakın,
Tәəddüb eylə, rüxi-xakə cürəpaş olma!
Hərəmzadeyi-möhnət təvəllüd eyləməsin,
Zənan fikr məhal eylə, həmfəraş olma!
Qonarsa cuşi-xəridardən dərunə qubar,
Bu günə, ey gül, ümidi-xoşqumaş olma!
Dü gündə qərəz asayiş isə, ey dil,
Bədazmavü bədamuzü bədməaş olma!

Bu qəzəldə zikr olunan bəzi gözəl fikirləri və müşfiqanə nəsihətləri avizeyi-guş edib, əlbəttə, unutmamalıdır. Necə ki, deyibdir:

Sərində nəşeyi-səhba ətasidir xakın,
Tәəddüb eylə rüxi-xakə cürəpaş olma!

Yəni torpağın qədrini bil, onun üzərinə cürəpaş olma, sənin mayeyi-həyatın, eyş-işrətin və zövq-ləzzətin torpaq hasilə gətirdiyi nemətlərdən əmələ gəlmişdir: başındakı nəşeyi-mey xakın ətasıdır və habelə vəliniəmin qədrini bilib, əməyini zay etmə, qədrşünas ol, şükri-nemət eylə, ta ki, haqq-taalanın nəzəri-mərhəməti həmişə üstündə olsun, fəzl və nemət qapısı üzərinə açıq olsun.

Ancaq Nabi əfəndinin bu qəzəldə bir nəsihətini qəbul edə bilmədik ki, o da şəxsin məhz bir salamatlığını və xətadan eymən olmağını icab edirsə də, onu təriqi-istiqamətdən və rastrəvişlikdən bir növ əyriliyə və nəfspərəstliyə sövq edir. Nabi əfəndi hifzi-can və asudeyi-tən üçün tövsiyə edir ki, &quot;kaman misal gəc ol!&quot;, yəni kaman kimi bükülüb və qatlanıb küncifəraqətdə salamat otur, həqir və üftadə ol, gərdənkeşlik və sərfərazılıq etmə, tək və tənha özünü meydani-müharibəyə atma, səni tapdalayıb əzərlər, başına bəlalar gələr; əgər sən də düz və rast gedən ox kimi vadiyi-təlaşda səy etsən, onda yəqin ki, daşa və qayaya toxunub, murada vasil olmamış sınacaqsan.

Əlbəttə, tək öz nəfsinin salamatlığını mənzurda tutmayıb, ümumnasın xeyir və salahı yolunda səy və təlaş edən şəxsin başında bəlalar çoxdur, nəinki ol adamın ki, cümlə məxluq ilə müdara edib, hər işdə vahid öz mənfəəti-şəxsiyyətini gözləyə. Əlbəttə, rastrovluqda, dürüstkirdarlıqda və həqpərəstlikdə xəta və xətər çoxdur, nəinki haqq söyləməkdən çəkinib, məhz öz səlahı üçün künci-fəraqətdə sükunət ixtiyar etməkdə. Amma bununla belə, bizim ixtiyarımız yoxdur ki, xalqı haqq söyləməkdən, dürüstkirdar olmaqdan və haqq yolunda fədakarlıqdan daşındıraq. Biləks, hər bir sahibi-vicdanın və əhli-daniş və mərifətin əvvəlinci vəzifəsi əbnayi-milləti düzlüyə və doğruluğa dəvət etməkdir. Vətən uğrunda və millətin tərəqqisi və təalisi yolunda onları candan və başdan keçməyə, cürətli, şəci və müstəqim olmağa tərğib və təşviq etməkdir. Və illa adam bir öz başını və nəfsini qorumaqla, öz mənfəəti-şəxsiyyətini güdməklə, hər qisim cövr və sitəmə tab gətirib, hər bir bari-töhmət və məzəmmətə mütəhəmmil olmaqla və bu qədər xar və zəlil olub, qeyrilərin təhti-hökumətində əsirvar güzəran edib, bu günə dolanmağın adını &quot;müdara&quot; qoymaqla həqiqi səadətə və həqiqi nicata vasil olmaz. Belə dolanmağın nəticəsi qorxaqlıq, kəmcürətlik və yasarlıqdan başqa, zillət və məşəqqətdən səva bir şey olmaz. Öz rəy və fikrimizi açıq deməkdən çəkinib əyri ilə doğruya fərq qoymayıb haqqa və nahaqqa &quot;bəli, bəli&quot; deməklə belə fəna hala düşmüşük. Bizim əqidəmizə görə, tərəqqi və səadətimizə lazım olan əsbablardan birisi də cürətli, fədakar və dürüstkirdar olmaqdır. Buna binaən Nabi əfəndinin məzkur fərdini bu ibarə ilə dəyişib yazsaq, daha gözəl və məqbul olar:

Kəmanmisal kəc olma, hərasi-can etmə,
Xədəngi-rastrovü vadiyi-təlaş olgil!

Aşağıda yazılan qəzəl dəxi Nabinin hikmətamiz kəlamlarından birisidir. Bu qəzəldə şair insanın hər fel və əməlində bir qərəz və bir mənzur olduğunu bildirir:

Verməzdi kimsə kimsəyə nan, minnət olmasa,
Bir məsləhət görülməz idi rüşvət olmasa.

Xəlqin miyanəsində bulunmazdı ittihad,
Məşriblərində vasiteyi-xissət olmasa.

Kəndi vücuduna böylə qılmazdı məali xəlq,
Qəsdi-nümayişi-şərəfü şövkət olmasa.

Yox biqərəz müamilə əhli-zəmanədə,
Kimsə ibadət etməz idi cənnət olmasa.

Təhsili-elmin üstünə tərcih edərmi nas,
Təhsili-məal vasiteyi-rifət olmasa.

Kəmyab idi miyani-ləimandan imtizac,
Mabeynində əlaqeyi-cinsiyyət olmasa.

Etməz zühur ərsədə bir kimsədən kərəm,
Ziminində qəsdi-daiyeyi-şöhrət olmasa.

Baxmazdı kimsə ayineyi-safə, Nabiya,
Xudbinlik əlaqəsinə alət olmasa.

MÜQƏTTӘATINDAN NUMUNƏLƏR

Təsirin anınla canibi-ülvidən olduğun
Seyr et cəmaətin hərəkatın əzan ilən.

İnsan odur ki, bir söz ilə bəndi-pa ola,
Heyvan odur ki, bağlayarlar risman olən.

Nöqsanı başqasilə olur, Nabiya, tamam,
Hər kimsə kim, təkəllüm edər tərcüman ilən.

* * * * *

Dil ərşi-ilahidir, anı eyləmə təxrib,
Dəsti-bəşər ol xanəyi tərmim edə bilməz.

* * * * *

Bihicr zövqi-vəsl nə məlum, Nabiya,
Azadəlik səfası giriftarlıqdadır.

* * * * *

Bir zərrə yox bu kargəhi-sündə əbəs,
Vasitədir biri-birinə çərxi saətin.

* * * * *

Həqiqi sanma hər bir gördüyün pərhizkarını,
Fəsadə dərdməndin neyləsin, dəstində alət yox.

Yapılmış, hazır olmuş səndən ol cümlənin kari,
Sənin tədbirinə, ey çərx, zəhmət çəkmə, hacət yox.

Cahanın zirü balasın təfəhhüs eylədim, Nabi,
Təvəkkül kişvərindən qeyri yerdə istirahət yox.

* * * * *

Allah isə vəzində əgər niyyəti-vaiz,
Kürsiyyi-səmavatə çıxar şöhrəti-vaiz.

Əshabi-fəzilət ana möhtac diyildir,
Cahillərə, nadanlaradır xidməti-vaiz.

Satmazsa əgər xəlqə vəzifə ilə pəndi,
Nabi, o zamanlar bilinir qiyməti-vaiz.

Söz yoxdur əgər dəstinə məhşərdə girirsə,
Balayi-məclisdə olan rifəti-vaiz.

* * * * *

Taki-həqirdə bulunan miyveyi-ləziz
Ol qaməti-büləndə bədəldir çinardə.

* * * * *

Bədtər deyilmi çəğçəğeyi-asiyabdən,
Nabi, o bəzm kolmaya növbətlə göftgu.

Bu müxtəsər nümunələrdən əlavə, Nabinin müqəttəat babında nazik işarələri və hikmətli sözləri çox çoxdur, amma cümləsinin buraya küncayişi yoxdur.

 &lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*009]]</text>
      <sha1>jo4s46zkc8z1gi2p21ghmncwoucclzg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Ağahüseyn &quot;Arif&quot; təxəllüs</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19453</id>
    <revision>
      <id>84587</id>
      <parentid>51816</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T14:59:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3946" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Ağahüseyn &quot;Arif&quot; təxəllüs
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Yusif Nabi (məqalə)|Yusif Nabi]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Ağabağır (məqalə)|Ağabağır]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Məhəmməd ağa Müctəhidzadə[nin] &quot;Riyazül-aşiqin&quot; ünvanı ilə tərtib etdiyi &quot;Təzkirətüş-şüəra&quot;sında verdiyi məlumata görə, Arif Molla Pənah dövrünün şüərasındandır.

Nişatın və Ağaməsih Şirvaninin müasiri imiş. Əsli və nəsəbi İrana mütəəlliqdir. Təvəllüd edib Təbrizdə, sonraları Qafqaziya torpağına hicrət edib və Şuşa şəhərini məhəlli-iqamət etmişdir. Çox arif, danişmənd və bəzi elmlərə dara bir şəxs imiş. Təbii şeriyyəsi dəxi var imiş.

Hicrəti-rəsulun 1220-ci sənəsində ömrünün şüşəsi Şuşa şəhərində daşa toxunub sınmışdır.

Aşağıda yazılan qəzəllər onun əsərlərindəndir:

Səba, qəmxarım ol, qəmxarıma dərdi-dil izhar et,
Xəbərdar olmayan qəmxarımı qəmdən xəbərdar et!

Yetişcək sayəvəş toprağə düş, qəmxarıma söylə,
Qəmi-hicrində hali-zarımı izhari-qəmxar et--

Ki, ey peymanşikən, mehrü vəfası olmayan dilbər,
Tərafül eyləmə, bir ləhzə əzmi-kuyi-dildar et!

Əlindən öp, ona şərh eylə əhvali-pərişanı,
Əyağına düşüb öz başın üçün yarə izhar et--

Ki, gəlmiş aşiqi-biçarə yanından səba, söylər--
Ki, ey qəmxar, xabi-nazdən cananı bidar et.

Əcəl verməz aman, can nəqdini almaq dilər səndən,
Bu fərdi naleyi-fəryad ilə hər ləhzə təkrar et--

Ki, həsrət getdi Arif, görmədi yarın bu dünyada,
Rəqibi, bar ilaha, mən kimi məhrumi-didar et!

* * * * *

Mümkün olmaz yarı görmək bir zaman əğyarsız,
Gülşənin dövründə kim görmüş gül olsun xarsız?!

Dövri dönmüş dövri-dövran bulmadı kamımca seyr,
Çərxi-kəcrəftarı bir dəm görmədim azarsız.

Qədrü qiymətlər tapıb kuyində yarın qeyrlər,
Leyk mən qaldım qəmi-hicran ara qəmxarsız.

Qəm məni pamal qıldı, ey müsəlmanan, haray,
Olmasın kafir də, ya rəb, mən kimi qəmxarsız.

Qəbrimin daşına yaz, ey əhli-dil, bu misrəi:
Verdi Arif canını min həsrət ilə yarsız.

* * * * *

Günəş nuru deyil pərtöv salıb kövnü məkan üzrə,
Yüzün nurudur ol, ey məh, düşüb əks asiman üzrə.

Rəvan ol canibi-bostanə, ey sərvi-rəvan, ta gör,
Üzün toprağə qoymuş sərvi-sərkeş busitan üzrə.

Saraldı nərgisi-məstin qəmindən natəvan nərgis,
Üzün gül gördü, xiclətdən qızardı gülsitan üzrə.

Götürgəc pərdə yüzdən şurişü qovğa bülənd oldu,
Qiyam etdi qiyamından qiyamətlər cahan üzrə.

Qədəm bas başına, ta payimal et, sərfəraz olsun,
Qoyub baş xəstə Arif pasiban tək asitan üzrə.

Bu qəzəllərdən Arifin zərif və xoştəb bir şair olduğu anlaşılır. Heyfa ki, təqazayi-zaman elə imiş ki, Arif kimi şairlərimiz dilbərin vəsfindən, rəqibin sitəmindən, fəraqın ələmindən çərxi-kəcrəftarın cövrü zülmündən başqa bir şey vücuda gətirməyə qadir deyilmişlər. Və necə ki, o vaxtın şairi Nabi əfəndi deyibdir:

Çıxamaz daireyi-dilbərdən,
Qəddü xəddü ləbü çeşmi-tərdən.
Gəh baharə dolaşur, gəh çəmənə.
İlişür sərvü gülü yasəmənə.
Rəhi-narəftədə cövlan edəməz,
Sapa vadiləri seyran edəməz.

Arifin yuxarıda yazılan qəzəllərindən səva yenə bir çox əsərləri alicənab müfti əfəndi Qaibzadənin &quot;Məcmuə&quot;sində məsturdur.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*010]]</text>
      <sha1>1mdqxsl69ocstovxe6kppqt22lw1g5v</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Ağabağır (məqalə)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19454</id>
    <revision>
      <id>84588</id>
      <parentid>51835</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T14:59:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2254" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Ağabağır
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Ağahüseyn &quot;Arif&quot; təxəllüs|Ağahüseyn &quot;Arif&quot; təxəllüs]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Abbasqulu ağa Bakıxanov &quot;Qüdsi&quot; təxəllüs|Abbasqulu ağa Bakıxanov &quot;Qüdsi&quot; təxəllüs]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Yusif Qarabağinin məcmuəsində Ağabağır ismində bir şairin əsərlərindən nümunə olaraq bir müəşşər-tərcibənd dərc olunmuşdur. Bu kəlamda bahar fəslinin əlamətlərini şair tədriclə zikr edib, güldən, bülbüldən və yasəmən, sünbüldən söz açıb, axırda təəssüflə fəryad edib deyir ki, heyif deyilmi ki, belə gözəl çağda baş qala torpaqda:

Bir belə mövsümdə, bahar çağdə
Heyf deyil baş qala torpaqdə?

Yəni insanın ömrü qəflətdə və zillətdə keçir. Şair Adəm övladına xitabən deyir;

Keçir günüm eyş [ilə] işrətdə sən,
Zövqü səfa eylə bu vəhdətdə sən!
Nə qədr ki, bu ömri-dövlətdəsən,
Çərxə vəfa bağlama, əlbəttə, sən!
Seyran elə baği-nəzakətdə sən,
Barvər ol nəxli-şərafətdə sən!
Təlx etmə övqatını möhnətdə sən,
Eylə məqam övci-səadətdə sən!
Uyma, könül, bu xabi-qəflətdə sən,
Aç gözünü bir nəzər afaqdə!

Bundan sonra şair ulduzlardan, sabit səyyarələrdən--Mərrix və Ütariddən, Müştəri və Zöhrədən söz açıb və bunun dalısınca bürcləri bir-bir zikr eləyib, ərşdən, şəmsdən, qövsi-qüzehdən və tiri-şəhabın ləməsindən söyləyib, hər məxluqda qüdrəti-xaliqin əlamətlərini və nişanələrini göstərir. Şairin kəlamında mərifət əsəri və zövq-şövq hissləri müşahidə olunursa da, kəlamın özündə lətafət və çəndan rəvanlıq və mövzunluq görünmür.

Ağabağırın dəxi əslü nəsəbi və məhəllü məkanı məlum deyil.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*011]]</text>
      <sha1>pkgw955ppppty4myoosmharx2ih8mc0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Abbasqulu ağa Bakıxanov &quot;Qüdsi&quot; təxəllüs</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19455</id>
    <revision>
      <id>84590</id>
      <parentid>51836</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T14:59:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="40573" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Abbasqulu ağa Bakıxanov &quot;Qüdsi&quot; təxəllüs
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Ağabağır (məqalə)|Ağabağır]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Aşıq Әli Kəlibəri Qaracadağlı (məqalə)|Aşıq Әli Kəlibəri Qaracadağlı]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Mərhum Abbasqulu ağa Qafqaz şüəra və üdəbasının məşhurlarından birisi hesab olunur. Onun pədəri-büzürgvarı Mirzə Məhəmməd xan sani Bakı xanlarının nəslindəndir. Vəqti ki, dövləti-Rusiyyə tərəfindən general-[mayor] Xatuntsevin sərkərdəliyi ilə qoşun gəlib Quba nahiyəsini 1806-cı sənədə Şıxəli xandan istixrac etdi, Abbasqulu ağanın atası Mirzə Məhəmməd xan orada iqamət edirdi.

Məzkur nahiyənin idarəsi ona həvalə olundu və xani-mərhum xeyli müddət orada xanlıq etdi və lakin onun vəfatından sonra vilayət hökuməti rus naçalniklərinə (komendant) təslim olundu və ixtiyari-hökumət və rəyasət müsəlman xanlarının əllərindən biryolluq çıxdı.

Mirzə Məhəmməd xanın övladından neçə nəfərləri rus xidmətində olub hökumət və izzət kəsb etmişdilər. Cümləsindən məşhuru və qabili mərhum Abbasqulu ağa olubdur. Bu zati-şərif ağıl və zəkavəti sayəsində az vaxtın içində bir çox ülum və fünuna dara olub, müasirləri beynində ad və san qazanmışdı və Qafqazın hər yerində adı söylənirdi. Mərhum Salikin müasiri imiş ki, ona &quot;diyari-nəzmü şerdə padşahlıq&quot; ləqəbi verməklə onu yad etmişdir.

Abbasqulu ağa ülumi-mütənəvveəni, ərəb və fars dillərini Qubada və Dağıstanın sair mərkəzlərində təhsil etdikdən sonra Rus tərəfindən açılmış divanxanalarda qulluqlar edib, fitri zehn və fərasəti ucundan çox tez rus dilini və o dildə yazıb-oxumağı öyrənmişdir və o vaxtın əkabiri nəzərində mükərrəm və möhtərəm olub polkovnik çininə nail olmuşdur. Amma axırda dünya şöhrətini puç, cahü rəyasət tələbini biməzmun görüb, xidmətdən istefa veribdir. İbadətə və axirət sərmayəsini cəm etməyə məşğul olub Həccə--beytüllaha əzimət eləmişdir və tarixi-hicrətin 1261-ci salında ol cənab Məkkeyi-mükərrəmə ilə Mədineyi-münəvvərə arasında &quot;Vadiyi-Fatimə&quot; adlı mənzildə vəfat edib, haman yerdə dəfn olunmuşdur. Rəhmətüllahü əleyhi, rəhmətən vasiətən. [1]

[1] Tərcüməsi:
Allah ona çox-çox rəhmət eləsin.

Belə rəvayət olunur ki, Abbasqulu ağa Qüdsi Həcc ziyarətinə əzimət etdikdə məşhur Quba qazisi Hacı Molla Abdulla axundu dəxi özü ilə bərabər aparmışdı. Vəqti ki, Qüdsi öz ziyarətini itmama yetirir, üzünü dərgəhi-həqqə tutub deyir: &quot;Pərvərdigara! Hər padşahdan mənə nişan verilibdir, səndən də bir nişan təmənna edirəm ki, axır nişanım olsun!&quot;

Hacı Molla Abdulla axund o nişandan murad nə olduğunu soruşur. Hacı Abbasqulu ağa deyir: &quot;O nişan bu müqəddəs məkanda ölməkdir&quot;. Necə ki, mərhumun arzusunca iş vaqe olur.

&quot;Gülüstani-İrəm&quot;in axırında mərhum Abbasqulu ağa Qafqaziyada vücuda gələn üləmavü üdəbavü şüəradan filcümlə məlumat verdikdən sonra öz seyrü süluku və tərcümeyi-halı ilə dəxi bizi aşina edir. Abbasqulu ağa yazır: &quot;Mən anadan olmuşam hicrətin 1208-ci ilində ki, tarixi-məsihiyyənin 1794-cü salına mütabiqdir. Anadan olduğum yer Əmirhacıyan (Xilə) qəryəsidir ki, Bakı xanlığında vaqedir.

Təhsilə başladığım vaxt yeddi yaşında idim, fəqət on ilin müddətində etinaya layiq bilik və məlumat kəsb etməyə müqtədir ola bilmədim. Bunun da səbəbi o zamanlar hər yerdə müharibə və şuriş davam etməyi idi.

Bu müddətin ərzində öyrəndiyin bir şey var isə, o da fars dilinə kifafınca aşina olduğumdur. Siyasət aləmində vücuda gələn qovğalar sakit olcağın bizim ailəmiz Qubaya köçdü. Qubaya köçən zamandan tamam on il ərəb dilinin və bəzi elmlərin təhsilinə ömür və əmək sərf etmişəm. Maddi və qeyri-səbəblərin mane olmağına baxmayaraq, bu müddətin ərzində ülumda cüzi bir şöhrət qazanmağa qadir oldum.

Qafqaz nahiyəsinin hərbi sərkərdəsi general Yermolov 1235-ci hicri--1820-ci məsihi tarixində məni hüzuruna Tiflisə dəvət edib, dövləti bir xidmət mənə təklif etdi. Tiflisdə sakin olarkən rus dilini öyrənməyə səyü həvəs etdim və bu dilin köməyi ilə Avropa mədəniyyətinə filcümlə bələd oldum.

Daima böyük adamların və sərkərdələrin yanında olduğumdan Şirvan, Ermənistan, Dağıstan, Çərkəzistan, Gürcüstan, Anadolu və Azərbaycan vilayətlərini gəzib, kamalınca o yerlərə bələd və aşina oldum.

Hər vilayətə qədəm qoycaq oranın əhval, övzavü məkanına və əhalinin tərzi-məaşına diqqət yetirdiyim kimi, ürəfa, üqəla və hükəması ilə də görüşüb yaxınlaşmağa müvəffəq oldum.

Türkiyə və İran müharibələrində--ki, hicrətin 1248-ci və miladın 1833-cü tarixində vaqe olmuşdu,--mən knyaz Paskeviçin hüzurunda sahibmənsəblər dairəsinə daxil oldum.

Bütün Qafqaz sərhəddini, Don nəhrinin səvahilini, Malorossiya, Velikorusiya, Liflyandiya, Litfa, Lehistan ölkələrini səyahət etdim. Buralarda həm dövlət başında məqam və mənsəb sahibi olan kəslər ilə və həm elm və mərifət sahibləri ilə tanışlıq və dostluq etməklə bəxtiyar olmuşam.

Bu səyahətimdə ağıla və ruha qəza və pərvəriş verici bir çox şeyləri görüb, onları əxz etməyə səy və himmət sərf etmişəm. Bəşəriyyətin övzavü əhvalına dürüst mültəfit olub özümə yəqin etdim ki, bu dünya dari-fənadır. Bir şey yoxdur ki, bunda daimi və əbədi olsun. Ad və şöhrət puçdur. Dövlət və mənsəb müdam bir qərar üzrə qalmaz. Nə qədər nəcib və məşhur bir silsilədən olursan, ol, vəqti ki, özündə layiqi-etina bir şey yoxdur, xalq nəzərində qədrü qiymətini itirmiş olursan. Ancaq bir şeyə etiqadım dürüst və inanmağım möhkəmdir, o da budur: Ülum və fünun aləmində bir mərifət və məharət qazanar isən, lazımınca bilik hasil edib özündən sonra gələnlərə öz elm və biliyindən bir səmər və əsər qoyar isən, ol vaxt özünü xoşbəxt hesab etməyə haqqın olar; dari-üqbaya rehlət edəndən sonra bu dünyada yenə yaşamış kimi olursan. Belə bir əqidədə olduğumdan və bu əqidəni sevdiyimdəndir ki, ona xidmət etməyi özümə vacib bilib bir neçə əsərləri qələmə almağa cəsarət etmişəm&quot;.

Haman əsərlərin barəsində aşağıda məlumat veriləcәkdir.

Mərhum Abbasqulu ağa qayətdə zirək, sahibi-əqlü mərifət bir zati-pəsəndidəsifat imiş ki, cümlə müasirlərinin qəlbində onun məhəbbəti var imiş. Elm və biliyindən əlavə onun çox rəvan və zərif təbi-şeriyyəsi var imiş.

Türki, farsi və ərəbi dillərində bir neçə təsnifat və rəsaili mövçuddur. Hacı Abbasqulu ağanın ehtimamı ilə Qubada bir ürəfa məclisi tərtib olunmuşdu. Bu işdə ona artıq dərəcədə kömək edən dostu Hacı Molla Abdulla axund olubdur. Bu məclisə Abbasqulu ağanın dost və aşnaları cəm olub ruhani söhbətlər edərlərmiş.

Abbasqulu ağanın vəfatından sonra bir müddət məclis pozulur və şer bazarı kəsad olur. Amma sonradan Qubada yenə ürəfa məclisi tərtib olunur və o məclisin adı--necə ki, Quba şairlərinin kəlamından görünür,--&quot;Gülüstan&quot; imiş.

Mərhum Abbasqulu ağa bir pakdamən, xoşxülq, xoşkirdar və haqqpərəst şəxs olduğu üçün öz halü şəninə münasib &quot;Qüdsi&quot; ləqəbini ittixaz etmişdir.

Əgərçi mərhum özü şieyi-isna əşəri məzhəbində imiş, amma etiqad cəhətincə qeyri-müasirlərinə bənzəməz imiş və xüləfayi-səlasəyə, rəfzü səbb kimi nalayiq əməllərə razı olmaz imiş.

Onun məsləki və əqidəsi kəlamlarından vazeh və aşikardır və əfalül-ibada dair olan məsəleyi-əqidədə &quot;lacəbrə və latəfviz bəlhiyə beynəl-əmreyni&quot; xüsusunda mənzum olunmuş bu beytlər kəlami-bəlağətni-zamındandır:

Hər kəs əməl ze xiş nəbinəd nə moumenəst,
Van həm ke nesbətəş nə behəq dad kafərəst.
Biqovve felra becəhan çon vocud nist,
Dər exteyare-mast əməl həm moqəddərəst.
Qodsi nikust hər çe resəd əz cənabe-dust,
Dər zemne-hər fəsad səlahi moqərrərəst. [2]

[2] Tərcüməsi:
Hər kəs əməli özündən görməsə mömin deyil,
Öz meylini haqqa tərəf salmayan kafirdir.
Dünyada qüvvəsiz hərəkət olmadığından
Əməl də bizim ixtiyarımızdadır, həm də dəyişilməzdir.
Ey Qüdsi, dostdan hər nə yetişsə, xoşdur,
Hər fəsadın arxasında yaxşılıq durur.

Mərhum Qüdsinin mütəəddid əsərlərindən məşhur olanları bunlardır: &quot;Gülüstani-İrəm&quot;--fars dilində. Bu kitabın məalı Dağıstan tarixinə, övzavü əhvalına, onda sükunət edən müxtəlif tayfaların dolanacağına, adatü ayinlərinə və dillərinə dair məlumatdan ibarətdir.

&quot;Asari-Dağıstan&quot; kitabının müəllifi mərhum Mirzə Həsən əfəndi Əlqədari,--necə ki, özü yazır,--&quot;Gülüstani-İrəm&quot;dən xeyli məlumat və mühüm əhvalat öz kitabı üçün əxzü istixrac edib, farsdan türkə tərcümə qılmışdır.

Necə ki, &quot;Gülüstani-İrəm&quot;də təhrir olunubdur, Qüdsinin başqa təsnifatı bunlardır:

1. &quot;Riyazül-qüds&quot;--türk dilində. Bu kitabın mündəricatı əhli-beyti-rəsulüllah səlləllahü taala əleyhi və səlləmin vəqayei xüsusundadır.

2. &quot;Qanuni-Qüdsi&quot;--sərfü nəhvi-farsi. Bu kitabdan bir nüsxə həqirdə vardır. Mərhum müsənnif sərfü nəhvin qəvaidü üsulunu şərhü bəyan etdikdə hər bir qayda və üsul üçün fars dilində bəzi əbyat, rübaiyyat və misralar timsal gətirir. Onlardan bəzini fars şairlərinin kəlamlarından iqtibas etmişdir və bəzini öz təbi-füsunsazı ilə vücuda gətirmişdir.

3. &quot;Kəşfül-qərayib&quot;--fars dilində. Yeni dünyanın--Amerikanın kəşfi və əhvalı xüsusunda.

4. &quot;Təhzibül-əxlaq&quot;--maarifi-əşya babında, fars dilində.

5. &quot;Kitabi-nəsihət&quot;--türk dilində.

6. &quot;Eynül-mizan&quot;--ərəb dilində. İki babdan ibarətdir.

7. &quot;Əsrari-mələkut&quot;--fars və ərəb dillərində elmi-nücum və heyət babında yazılmış əsərdir. Burada mərhum Abbasqulu ağa elmi-nücumdan verdiyi məlumatı Quranın ayatı rəsuli-xudanın qövlü ilə tətbiq etmişdir.

8. &quot;Ümumi coğrafiya&quot;--fars dilində.

9. &quot;Müşkatül-ənvar&quot;--fars dilində əxlaqa dair mənzum əsərdir.

10. &quot;Miratül-cəmal&quot;--farsca əşar.

11. &quot;Kitabi-Əsgəriyyə&quot;. Quba əhlindən Əsgər adlı bir cavanın keyfiyyəti-halı və güzarişi-məalı xüsusunda təsnif olunmuşdur. Bu, xırdaca və baməzə, türk lisanında nəsrən və nəzmən təlif olunmuş bir hekayədir. Mərhum Mirzə Əbülhəsən bəy Vəzirov &quot;Zövi&quot; təxəllüsün &quot;Qəvaidi-3öviyyə&quot; nam məcmuəsində təb olunmuşdur.

Bunlardan əlavə mərhum Abbasqulu ağanın bir çox təsnifatı və hər qisim əşarü kəlamı vardır. Heyfa ki, onlar bu halda çətinlik ilə tapılır. Həqir bu barədə çox çalışdısa da ki, onlardan mümkün olan qədəri ələ gətirsin, müyəssər olmadı. Bu xüsusda mərhum Mirzə Həsən əfəndi Əlqədari söz vermişdi, səd əfsus ki, ona da əcəldən macal olmadı. Ancaq Mehdi bəy Hacınski vasitəsilə &quot;Nəsihətnamə&quot;dən bir nüsxə əlimizə yetişdi və Quba şairlərinin tərcümeyi-halı və əşarü asarı xüsusunda bir çox məlumat ol cənabın himmət və səyi ilə hasil olundu.

Barı əldə olanlara qane olub, onun qüvveyi-şeriyyəsini və dərəceyi-kəmalü mərifətini və filcümlə hansı bir məslək və rəvişdə olmasını bəyan etmək üçün nümunələr göstərməyi lazım gördük.

&quot;Kitabi-Əsgəriyyə&quot;nin başında mərhum Abbasqulu ağa bu gunə lisani-bəlağətsənci ilə göftara gəlib deyir: &quot;Pabəsteyi-səlasili-möhnət və giriftari-zindani-məhəbbət. Bəsteyi-dami-ələm, pamali-ənduhü məlal, Bülbüli-gülzari-möhnət Qüdsiyi-şuridəhal.

Bu rəsmi-dilaviz ilə firqeyi-ülül-əlbabə bəyani-mafilbal etmiş kim, riyazi-vücudi-bəşəriyyədə qisim-qisim möhnət və ənduh nihalı yədi-qüdrət ilə əkilibdir və insanın sinəsi beş gün məsrur olsa da, on gün qəmü qüssə ilə malamal olur. Bainhəmə labüddən aləmi-surətdə iqtizayi-təbiəti-bəşəri oldur ki, hər kimsə gərəkdir bir növ mənzur ilə cilabəxşi-didəvüdil olub övqati-şərifini zaye və ömri-əzizini bihudə keçirməsin və bəzmi-həvadisdə cami-qəflətdən təbi-talibi-huşyarə badeyi-cəhl içirməsin:

Hər dildə ki, yox nişaneyi-eşq,
Arayişi-qəm, fəsaneyi-eşq,
Əlbəttə, deyil kəmalə qabil,
Övqatı keçər, vəli nə hasil?
Bibəhrə qalır bu müddəadən,
Təhsili-ləzayizi-səfadən.
Ey dil, tuta gör xəyal zövqün,
Ta dərk edəsən vüsal zövqün.
Eşq ilə cahanda biniyaz ol,
Amma rəvişində pakbaz ol!
Dəhr etsə əgər cəfa iradə,
Sindan kimi səxtdir vəfadə,
Vər başına çalsa dəsti-matəm--
Çaküç kimi çərx, çəkmə sən qəm.
Ah ilə olur dəhən yolu bənd,
Ləbrizi-şərarə kurə manənd&quot;.

Qüdsinin bu kəlami-mövzunu xoşməzmun və layiqi-təhsin kəlamlardan birisidir. Övqatını dünyada bixəbər və biəsər keçirənlər və qəlbləri mehrü məhəbbətdən xali qalanlar, fəraqın cəfasını və vüsalın səfasını görməyənlər, dünyanın keşməkeşinə, bərkinə və boşuna düşməyənlər, ənvai-zəhmətlərə və əqsami-məşəqqətlərə düçar olmayanlar, murad və məqsədə vasil olmaq yolunda candan və başdan keçməyənlər, əlbəttə, bicövhər, kəsif və qafil kəslərdir ki, onların vücudu ilə ədəmi beynində bir təfavüt yoxdur. Onlar, necə ki, şair deyir:

Bibəhrə qalır bu müddəadən,
Təhsili-ləzayizi-səfadən.

Könül evini eşq zövqü həvası ilə məmur edənlər və məhəbbət nuru ilə işıqlandıranlar, rəvişlərində pakbaz və müstəqim olanlar dəhrin cəfası müqabilində gərəkdir zindan kimi səxt dursunlar və dəsti-qəza yəsü matəm çəkicini onların başına çaldıqda qəmü ələm çəkməsinlər; hər bir cəhətdə öz qissə və niyyətlərində, rəviş və məsləklərində səbat və dəyanət göstərsinlər.

Qüdsinin atidə dərc olunmuş müxəmməsi dəxi yuxarıda yazdığımız bəyanatı bir növ təsdiq eləyir ki, aşiqi-sadiq dost yolunda sabitqədəm olub, gərəkdir canü başdan keçsin.

MÜXӘMMƏSİ-QÜDSİ

Dila, əzm eylə sən bülbülsifət gülzarə, bismillah,
Muradın olsa meyil etmək fəğanü zarə, bismillah,
Gər istərsən müdam olmaq cigər sədparə, bismillah,
Qərəz, fikrin tamaşadır əgər dildara, bismillah,
Nəzər qıl ləli-canbəxşü ruxi-gülnarə, bismillah.

Təmənnasında gün-gündən məni-dilxuni şeyda qıl,
Gərəkməz namü namusum, qəmi-eşq ilə rüsva qıl,
Verib dünyavü din nəqdin mətai-vəslə sevda qıl,
Əgər yox dəstrəs sövdayə, barı get, tamaşa qıl,
Gəlibdir Yusifi-gülpirəhən bazarə, bismillah.

Çəkərdin arizu daim, deyərdin şövqi-yar ilə--
Ki, düşsün ittifaqi-vəslət ol siminüzar ilə,
Edim canım ona təslim zövqü etibar ilə,
Durubdur ol büti-sərməst tiği-abdar ilə,
Sözün gər doğrudur, ey aşiqi-biçarə, bismillah.

Demişdin, ey büti-tərsanigəh, bərhəmzəni-aləm--
Ki, etməm aşiqimdən mən yaman gün iltifatım kəm,
Alıbdır səbrimi dərdü bəla, can qəsdin eylər həm,
Əgər iqrarı sabitsən, vəfa həngamidir bu dəm,
Tərəhhüm qıl, qədəm bas dideyi-xunbarə, bismillah.

Olubdur qərqi-xunabi-cigər çeşmi-tərin, Qüdsi,
Yanıbdır daği-möhnətdən dili-qəmpərvərin, Qüdsi,
Gətir təqrirə, bir-bir yarə ərz et qəmlərin, Qüdsi,
Əgər bu şivədən dilgir olursa dilbərin, Qüdsi,
Şüru eylə bir özgə vəch ilə izharə, bismillah.

Qüdsinin bu müxəmməsini Əli bəy Hüseynzadə &quot;Füyuzat&quot; nam jurnalının 28-ci nömrəsində şairin öz təsviri altında dərc etmişdir. &quot;Qəvaidi-Zöviyyə&quot;də dəxi bu müxəmməs mətbudur.

Qəzəllərindən bir-ikisini nümunə üçün burada dərc edirik.

QƏZƏLİ-QÜDSİ

Arizu eylər könül dildar gəlsin, gəlmədi,
Zülfi kafir, gözləri xunxar gəlsin, gəlmədi.

Hər pərivəş cilveyi-hüsn eyləmiş, mən gözlədim
Dilrübalər fövcünə sərdar gəlsin, gəlmədi.

Cana gəldim bivəfalər ülfətindən, istərəm
Bir vəfa rəsmində sabit yar gəlsin, gəlmədi.

Dərdü möhnət keçdi həddən, bəs ki, çəkdim intizar,
Gözlədim ol şux gülruxsar gəlsin, gəlmədi.

Ləhceyi-canpərvərindən şur salsın aləmə,
Əndəlibi-sahəti-gülzar gəlsin, gəlmədi.

İstədim, Qüdsi, deyim vəsfi-cəmalın dilbərin,
Kuşiş etdim zinəti-göftar gəlsin, gəlmədi.

Əyzən qəzəli-Qüdsi:

Çox gözdə sürmə, əldə həna, üzdə xal olur,
Nisbət bu qaşü bu gözə bənzər məhal olur.

&quot;Qaf&quot;i-qaşın, o &quot;ta&quot;yi-telin, &quot;lam&quot;i-ləblərin
Adəmdə əlbir eyləsə, billah, &quot;qital&quot; olur.

Lövhi-xəyalə hər necə tərh eyləsəm qaşın,
Gəlməz xəyalə, axırı məhz xəyal olur.

Sirri-dəhanı sordum o şəkkərdodaqdən,
Pünhan danış bu sirri--dedi--qilu qal olur.

Görcək o atəşin üzünü nitqim oldu lal,
Qüdsi, cərəs düşəndə oda zəngi lal olur.

Qüdsinin nəzm ilə yazılmış bir naməsi dəxi onun gözəl şerlərindən birisidir. Haman namə burada eyni ilə dərc olunur:

Sən orda səfa ilə
Dilculər arasında.
Mən qalmışam avarə
Gürcülər arasında.

Dərdü qəmi-hicrandan
Qürbətdə pərişanəm,
Döndü cigərim qanə
Qeyğulər arasında.

Gürcüstan gözəllərini şair tərif edib deyir:

Bir yanə əgər baxsam,
Qəm çəkmək olur bica
Bunlar kimi məhtələt
Xoşxulər arasında.

Hər canibə əzm etsəm,
Əzbəs ki, gözəl çoxdur,
Tutisifətəm heyran
Güzgülər arasında.

Əbr içrə günəş manənd
Pərtov salır afaqə
Ruxsarəsi hər şuxun
Giysulər arasında.

Yüz işvəvü mehr ilə
Aşiqlərə meyil etmək
Bu şəhrdə adətdir
Məhrulər arasında.

Bunları görüb, Qüdsi,
Hər kimsə ki, aqildir,
Qılmaz özünü rüsva
Bədgulər arasında.

Qüdsinin bu kəlamına nəzirə olaraq Qarabağ şairlərindən bir neçəsi bu misilli şerlər yazmışlar. Onlardan məşhuru Mirzə Əliəsğər &quot;Novrəs&quot; təxəllüslü şairin qəzəlidir ki, bu sayaq başlanır:

Könlüm elə pünhandır
Giysulər arasında,
Şanə gəzibən tapmaz
Yüz mulər arasında i. a.

Bu mürəbbe öz mövqeində yazılacaqdır.

Rusların ədibi və təmsilnəvisi Krılovun təmsilatından &quot;Eşşək və bülbül&quot; ünvanı ilə yazılmış qissəni mərhum Abbasqulu ağa türkə bu gunə tərcümə etmişdir:

Nəqldir bülbülü görüb eşşək,
Dedi: &quot;Qəlbimdə vardır üqdeyi-şək.

Xəlq edər sövtü ləhcəni tərif,
İstərəm mən həm eyləyim tövsif.

Ey olan hüsni-sövtdə məruf,
Eylə bu şəkk üqdəsin məkşuf.

Xəlq əqvalı ta ola məlum,
Sidqu gizbini mən edim məfhum.

Et bu dəm bir nəvayi-xoş avaz,
Qıl qəbul iltimasım, eyləmə naz&quot;.

Eşşəyin iltimasın ol bülbül
Çün qəbul etdi, eylədi ğülğül.

Guşini tutdu xər ki, çün nasus,
Özü həm durdu sakitü salus.

Eşidib sövtü nəğməsini tamam,
Dedi: &quot;Səd heyf, heyf, heyf müdam.

Gərçi aləm içindəsən məşhur,
Şöhrəti-kizbə olma sən məğrur!

Nəğmədə nəqs çox və leyk, əfsus,
Sənə təlim etməyibdi xorus.

Nə xoşavazdır xorusi-səba,
Qəlbi şad eyləyir qılanda nəva&quot;.

Bülbülə sözləri edib təsir,
Dedi: &quot;Xoşdur sənə həmişə nəfir.

Ləhni-sövtüm edər cahana əsər,
Sənə təsir etmədi, ey xər!&quot;

Bülbül azürdə eylədi pərvaz,
Bu misal ilə çox olur pərdaz.

Ol kəsin halı matdır, heyran,
Özü aqil, mürəccəhi nadan.

Bizə xaliq ola müinü pənah
Cahil hakim edəndə əmri-təbah.

Bu təmsili indiki həyat üzrə olan şairlərimizdən bəziləri təlimi-ətfalə məxsus tərtib olunan kitabçalar üçün rusdan türkə tərcümə etmişlər, vəli heç biri belə xoş səbkdə və şairanə tərcümə edə bilməyibdir. Burada Qüdsi təmsili sözbəsöz--təhtəl-ləfz tərcümə etməyibdir. Ancaq onun mənasını özü xoşladığı tərzdə nəzmə çəkibdir.

Krılov bülbülün gözəl nəğmələrini və zərif sövtünü tövsif edibdir. Abbasqulu ağa isə eşşəyin halətinə və onun xoruzu mədh etməsinə diqqət yetiribdir. Eşşəyin nə halət üzrə bülbül oxuduğu əsnada durmasını şair artıq məharətlə bir beytdə bəyan edir:

Guşini tutdu xər ki, çün nasus,
Özü həm durdu sakitü salus.

Abbasqulu ağanın bu şairanə tərcüməsi hər bir qiraət kitabçasını zinətləndirə bilər. Vəli, çifayda, hər kəs öz yazdığını sevir; yaxşı-yamana tərcih verən yoxdur!…

Mərhum Abbasqulu ağa həcv yazan və ləğv söyləyən şairlərimizdən deyil idi. Onun yazdıqları ya həqiqi eşqdən, ya ülumi-mütənəvveədən və ya pəndü nəsayihdən ibarətdir. Vəli Təbriz bələdəsinə müsafirət edib orada bir neçə müddət məksü iqamət etdiyi zamanı Təbriz əhlinin şənində bir neçə qılıncdan kəskinraq şerlər yazmışdır ki, onlardan bəzini burada dərc edirik:

Əya güruhi-sitəmgər, əhaliyi-Təbriz,
Vəfa yerinə cəfa sizdə bu nə adətdir?!

Nə elmə talib olan var, nə mənidən agah,
Görüm, ilahi, dağılsın, necə vilayətdir?!

Nə rahü rəsmi-nəsara, nə şiveyi-islam,
Nə bütpərəst süluki, bular nə millətdir?!

Nə qədr seyr elədim küçə ilə bazarı,
Adam çox az görünür, izdihami-kəsrətdir.

Vüfuri vardır üç firqənin bu kişvərdə,
Axund ilə xərü xan bihədü nəhayətdir.

Onun əmmaməsi rəngin, bunun yükü səngin,
Xüsusən ol birinin cübbəsi qiyamətdir.

Xəri çıxart aradan, bunlara şəbahəti yox,
O binəvanın işi rənc ilə riyazətdir.

Axund ilə xana hər tənə eyləsən yaraşır,
Bu müftəxorların əndişəsi şərarətdir.

Kimin ki, xülqü müzəyyəndir, istəməz zivər,
Kişi özün bəzəmək cəhldən əlamətdir.

Yetişdi iş o yerə hər kəsin ki, saqqalı--
Hənalı, olsa uzun, hörməti ziyadətdir.

Ha böylə olsa parak, tazı tuladan yekdir,
Sürü içində siyiz sahibi-kəramətdir.

Bu şerləri mərhum Abbasqulu ağa həştad sənə bundan irəli yazmışdır. Əgər indi &quot;İbrahim bəyin səyahətnamə&quot;sinə diqqət yetirilsə, yəqinlik hasil olar ki, bu müddəti-mütəmadiyyənin ərzində Təbriz əhalisinin əhvali-ictimaiyyəsi, övzai-məişəti və əxlaqi-rəziləsi sabiqi qərar üzrə davam etməkdədir. Bu uzun müddətlərdə cümlə millətlər ayılıb tərəqqi etdikdə müsəlmanlar yatmaqdan usanmadılar; yatdılar və belə fəna hala düşdülər, məğlub və məyus oldular….

Belə rəvayət olunur ki, Qüdsi cənabları Təbrizdə olan zamanı məhərrəmül-həram ayı imiş, Orada vəliəhdin ziyadə şükuhlu və pürzinət təkyəsinə güzəri düşdükdə onun divarında bu şeri yazılmış görübdür:

Bu sərbazü əsasi-şahzadə
Olaydı kaş o dəmdə Kərbəladə.

Mərhum Qüdsi bir növ fürsət bulub, onun aşağısında bədahətən bu cavabı qeyd etmişdir:

Büsati-cəng olan saət qaçardı,
Qoyardı sərvəri-dini aradə.

Bu keyfiyyətin haqqü savab olması ravinin öhdəsinə həvalə olunur.

Mərhum Hacı Abbasqulu ağanın fars dilində yazılmış bir çox abdar və dilpəsənd əşarı vardır ki, onlardan bəziləri farsların böyük şairləri yazdığı kəlama bərabərdir. Burada ancaq onun eşqi-həqiqi barəsində yazdığı məsnəvini dərc etməyə iktifa edirik.

MƏSNƏVİYİ-ABBASQULU AĞA

Ey xoda xahəm ğəmo rənco bəla,
Ey bəlayəşra təno canəm fəda!

Micəhət birun dele-divaneəm,
Mikeşəd bər canebe-meyxaneəm.

Şouğ xod suzist, ma pərvaneim,
Leyk mohtace-yeki pərva neim.

Pak suz in nimsuze-xişra,
Nuşdaru bəxş sine rişra.

Eşqe-Şirin bər sərəm şuri fekənd,
Kuhkənra baz şod tişe bolənd.

Kuhkən mən nistəm, nə Vameqəm,
Mən nə bər Şirino Əzra aşeqəm.

Aşeqəm bər Leyliye-keşkarvan,
Çon cərəs dər şureşəndo dər fəğan.

Darəd u yek məhməle-naqe cəhan,
Comle əndər zire-barəş natəvan.

Ey cəhan heyrano sərkərdane-to
Vey təno canəm bəla gərdane-to.

Ey to məşuq, ey to aşeq, ey to yar,
Ey to qazi, ey to Mənsur, ey to dar.

Mər məra dadi dele-divanei,
Xanesuzo əz xerəd biganei.

Ba məhəbbəthaye-xiş amixti,
Bər dərunəm eşqe-Leyli rixti.

Eşqe-Leyli şolevər şod dar deləm,
Baz Məcnun gəşt rəye-aqeləm.

Pare kərdəm selsele-tədbirra,
Mən nəxahəm bəd əz in zəncirra.

Baz kon in selsele əz gərdənəm,
Xod rəvəm anca ke, xahi bordənəm.

Əz koca mən cuyəmət, ey bineşan,
Mən nədanəm dər koca dari məkan.

Gəh ze Kəbe cuyəmət, gahi ze deyr,
Gəh bəre-xod yabəmət, gəh pişe-ğeyr.

Gəh ço ənqa bineşan kaşanei,
Gəh ço şəməndər dərune-xanei,

Minədanəm əz bərayət mənzeli,
İn qədr danəm ke, saken dər deli.

Afərin bər eşq, bər ğouğaye-eşq,
Baz bixod gəştəm əz soudaye-eşq.

Eşq atəş zəd məra sər ta bepa,
Mərhəba, ey eşqe-xuni, mərhəba!

Eşq bər aləm fekənde ğolğole,
Eşq Şirinra zəde dər selsele.

Eşq sazəd atəş, abo xakra,
Eşq suzəd xərməne-əflakra.

Eşq bər şahan dəhəd əczo niyaz,
Mikonəd Məhmudra bənde-Əyaz.

Ney, xəta şod, mən kocavo aşeqi,
Eşq bərtər kare-hər nalayeqi.

Eşqbazi nist kare-hiç kəs,
Minəyayəd kare-şahin əz məgəs.

Aşeqi kare-Hoseyne-təşisəst,
Ku həmi təşne bezəxme-dəşneəst.

Zəxme-tiğo xəncəro tiro kəman
Bər şəhe-din mizədənd an kafəran.

U həmi miqoft ba suze-cegər,
Zende şod canəm, bezən zəxme-degər.

Mər məra, ey kaş, səd can mişodi,
Ta həme isare-canan mişodi.

Ey dəriğa, canəm əz yek biş nist,
Tohfeye-zin biş dər dərviş nist.

Minədarəd məğz an aşeq ke, pust
Çak minətvan zədən dər rahe-dust.

Məğz çe bud, şust çe bud, dust dust,
Aşeqanra eyne-məqsud ust, ust.

Ey qoman darid ke, quya ey qoruh
Kəz ətəş mən amədəstəm bər sotuh.

Ab əgər xahəm, zəmin dərya şəvəd,
Xak dər afaq napeyda şəvəd.

Mən nə təşne, səlsəbile-kousərəm,
Abe-heyvanəst əz pa ta sərəm.

Hokməm ər bər əkse-in douran şovəd,
Aseman saken, zəmin gərdan şəvəd.

Bər dərid, ey kaferan, in pərdera,
Həm nəhid in qalebe-əfsordera.

İn təne-lağər miyane-mast, han,
Bər keşid in pərdera xoş zin miyan.

Ney xəta şod tən həm əz canəst can,
Can ze tən başəd əgər bini əyan.

Minədidi çon sərayəd Mouləvi,
Bolbole-bağe-cinan dər &quot;Məsnəvi&quot;:

&quot;Tən ze cano can ze tən məstur nist,
Leyk kəsra dide-can dəstur nist&quot;. [3]

[3] Tərcüməsi:
Ey bəlasına bədənim, canım fəda olan,
Ey allah, mən qəm, əzab, bəla istəyirəm.
Dəli könlüm çıxmağa can atır,
Məni meyxanəyə tərəf çəkir.
Şövq özü oddur, biz pərvanəyik,
Lakin birçə buraxılışa (buraxılış vərəqəsinə) ehtiyacımız var.
Bu yaranmışını təmiz yandır,
Yaralı sinəyə bir məlhəm bağışla.
Şirinin eşqi mənim başıma şur saldı.
Kuhkənin külünkü yenə göyə qalxdı.
Mən Kuhən deyilom, Vamiq də deyiləm,
Mən nə Şirinə, nə də Əzraya aşiq deyiləm.
Mən bir Leyliyə aşiqəm ki,
Karvan ondan zınqırov kimi daim şuru fəğandadır.
Onun karvanının dunya adlanan bir dəvəsi var ki,
Hamı onun yükünün altında açizdir.
Ey dünya heyranı və sərkərdanı olan,
Ey çanım və bədənimlə qada-bəlasını aldığım,
Ey məşuq, aşiq, yar olan,
Ey qazi, Mənsur, dar ağacı olan,
Məgər dəli, ev odlandıran,
Elmdən xəbərsiz ürəyi mənə verdin?!
Öz məhəbbətlərinlə qarışdıraraq
Mənim daxilimə Leylinin məhəbbətini tökdün.
Leylinin eşqi qəlbimdə şölələndi,
Yenə ağıllı fikirlərim dəli oldu.
Tədbir zəncirini qırdım,
Bundan sonra mən zəncir istəmərəm.
Boynumdan bu zənçiri aç,
Aparacağın yerə özüm gedərəm.
Ey nişansız, səni harada axtarım?
Sənin məkanın harada olduğu mən bilmirəm,
Səni gah Kəbədə axtarıram, gah kilsədə,
Səni gah öz yanımda tapıram, gah özkə yanında.
Gah ənqa kimi nişansız kaşanədəsən,
Gah da şam kimi evin içində.
Sənin üçün bir mənzil bilmirəm,
Bu qədər bilirəm ki, ürəkdə sakinsən
Eşqə, onun qövqasına afərin!
Yena eşq sevdasından bihuş oldum.
Eşq mənə başdan ayağa kimi od vurdu,
Əhsən sənə, ey qanlı eşq, əhsən!
Aləmə hay-küyü eşq salmışdır,
Şirləri eşq zəncirləmişdir.
Suyu və torpağı oda eşq çevirir,
Fələklər xərmənini eşq yandırır.
Şahları aciz və möhtaç eşq edir,
Mahmudu Ayaza eşq bağlayır.
Yox, səhv oldu, mən hara, aşiqlik hara?
Eşq hər nalayiqin işindən yüksəkdir,
Eşqbazlıq hər oğulun işi deyil.
Qartalın işi milçəyin əlindən gəlməz,
Aşiqlik susuz Huseynin işidir,
O, xəncər yarası üçün susuzdur.
O kafirlər din padşahına--
Nizə, qılınç və ox yarası vurduqca,
O, cigər yanğısı ilə deyirdi:
&quot;Dirildim, başqa yara vur!&quot;
Kaş ki, mənim yüz canım olaydı,
Hamısı canana fəda olaydı.
Əfsus, canim bir dənədən artıq deyil,
Dərvişin bundan artıq töhfəsi yoxdur.
O aşiqin beyni boşdur ki,
Dost yolunda özünü parçalaya bilmir.
Beyin nədir, dəri nədir, dost dostdur,
Aşiqlərin məqsədi eynən odur, odur!
Ey çamaat, siz elə bilirsiniz ki,
Mən susuzluqdan çana gəlmişəm?
Mən əgər su istəsəm, yer dəniz olar,
Dunyada torpaq tapılmaz olar.
Mən susuz deyiləm, özüm Səlsəbil və Kövsərəm,
Başdan ayağa kimi dirilik suyuyam.
Hökmüm əgər bu dövranın əksinə olsa,
Asiman dayanar, yer hərəkətə gələr.
Ey kafirlər, bu pərdəni yırtın!
Bu solmuş bədəni buraxın!
Bu arıq bədən bizim aramızdadır, baxın!--
Bu pərdəni aradan götürün!
Yox, səhv oldu, bədən də çandır,
Əgər diqqətlə baxsan, can da bədəndir.
Görmədin cənnət bağının bülbülü Movləvi
&quot;Məsnəvi&quot;də neçə demişdir:
&quot;Bədən çandan və çan bədəndən ayrı deyildir,
Lakin heç kəsə çanı görmək imkanı verilməmişdir&quot;….

Qüdsinin bu məsnəvisi ustadi-möhtərəmi olan Cəlaləddin Ruminin kəlamına bənzəyir desək, xəta etmiş olmarıq. Məhəbbəti-ilahi və eşqi-həqiqi barəsində yazdığı biri-birindən gözəl və suzişlidir:

Afərin bər eşq bər ğouğaye-eşq
Baz bixod gəştəm əz soudaye-eşq--

--deyib, şair doğrudan da bixudluq halına düşür və eşqi-həqiqini tərif edir, özünə xitabən deyir: Mən hara, eşq hara!… Eşq mənim kimi üftadə və fürumayələrin şənindən bərtərdir. Şahinin hünəri məgəsdən bəid olduğu kimi, aşiqlik hünəri də bizim kimi gədalardan uzaqdır.

Aşiq olmaqlıq məhz Kərbəla şəhidi, dodaqları ətəşdən parçalanmış İmam Hüseyn əleyhissəlamın işidir ki, ona eşq yolunda, din və həqqaniyyət uğrunda nə qədər xəncər, ox və nizə vururdularsa, yenə də o, suzicigərlə deyirdi: Vurun! Sizin zəxminizdən canım zində olur. Kaş yüz canım ola idi ki, canan yolunda onları fəda edəydim.

Mərhum Hacı Abbasqulu ağa təlif etdiyi əsərlərdən &quot;Nəsihətnamə&quot;yə gəldikdə, onların məalından mərhumun fazil, alim və həkim bir şəxs olduğu görünür.

Bu kitab 102 həkimanə nəsihətlərdən ibarətdir ki, mərhum Qüdsi onları təlimi-ətfal üçün tərqim etmişdir. Ziyadə sadə və açıq dildə [olan] bu nəsihətləri böyüklər də gərəkdir dərguş edib, onlara əməl etsinlər, ta ki, özləri üçün nicat və səadət yolunu bulsunlar.

&quot;Kitabi-nəsihət&quot;i mərhum Qüdsi cənab həqqə həmdü səna edib və rəsuli-əkrəmimizə səlatü səlam göndərdikdən sonra belə başlayır: &quot;Günahkarlığa və acizliyə iqraredici bəndə Abbasqulu İkinci Mirzə Məhəmməd xanın oğlu Bakui (allah onların hər ikisinə cənnət ilə nicat versin!) hərçənd uşaqlara təlim verməkdən ötrü axtardım, aralıqda bir nüsxə görmədim ki, ləfzdə və mənada asan olub, onların xülqlərinin göyçəkliyinə dəlalət eləsin.

Danışılmış və yazılmış nüsxələrin bəzisi ibarətdə və bəzisi mənada bir növ qarışıqdır ki, çox təlim edənlər özləri onları anlamırlar və bir parasında dəxi mətləblər elə uzun və pərişandır ki, onu zəbt etmək və anlamaq müşkül görünür. Bu səbəbdən bu sözün mənasından ki, &quot;Əlelmu fissuğri kənnəqşi filhəcəri&quot; yəni uşaqlıqda elm öyrənmək daşda nəqş salan kimidir, qəflət vaqe olmasın, xülğün göyçəkliyini istəyən gərəkdir uşaqlıqda dərs versin. Çünki sonradan pis olan xasiyyət və adətlər bərqərarlıq səbəbilə təbiətdə qərar tutsa, elmü ədəb insana müşkül əsər eylər. Bəs buna görə, tarixi-islamiyyənin 1252-ci ilində bir müxtəsər kitab--ki, ibarat və mənada asan və aşikardır, &quot;Nəsihət&quot; adı ilə adlanmış olsun,--təlif etdim. Belə ki, minnətləri bağışlayan allahın mərhəmətinə ümid tuturam ki, onun faydası uşaqlara artıqraq olsun.

Uşaqlara xitabdır: &quot;Mənim əzizim, sən insansan. Allah-taala insanı aləmdə hamı şeydən yaxşıraq yaradıbdır. Görmürsən ki, heyvanlar o qədər güc və böyüklük ilə insanın əlində giriftardırlar?! Bu, ancaq işlərin tərzini bilmək səbəbindəndir. Bu insan tayfasının arasında dəxi hər kəs iş bilən və yaxşı işlidir, həmişə hörmətli olur. Bəs, yaxşı işləməyin və iş bilməyin tərzini öyrənmək lazımdır o adamlardan ki, yaxşı-yamanı təhqiq və təcrübə ilə məlum ediblər, onların sözləri bizdən ötrü nəsihətdir&quot;. Bundan sonra nəsihətlərin yazmağına şüru edir ki, cümləsinin buraya küncayişi yoxdur.

Bu müqəddimədən möhtərəm oxucularımız görürlər ki, mərhum Qüdsi nə qədər alim və fazil bir şəxs imişsə də, yazısında sadəliyi və güşadəliyi qəliz və dolaşıq ibarələrə tərcih verirmiş.

Böyük ədiblərin yazısı həmişə belə açıq və sadə olur. Mirzə Fətəli Axundovun, Qasım bəy Zakirin, Həsən bəy Məlikzadənin asari-qələmiyyələri bizim bu qövlümüzə şahiddir. Rus şüəra və ədiblərindən ən məşhurları--Puşkin, Nekrasov, Turgenev, Tolstoy və Çexov öz əsərlərini belə açıq, sadə və rəvan dildə yazıblar.

Qəliz, çətin və dolaşıq dildə yazan ədiblərin fikirləri də dolaşıq olur; onların əsərləri çətin və ağır oxunulur və insana fərəh əvəzinə qəm və kədər gətirir.

&quot;Kitabi-nəsihət&quot;dən bir neçə nəsihətlər

Əxlaqü adab və xəlayiqlə hüsni-müamilə və müaşirət etmək babında yazır:

20. Hər kəsə ki, yetişdin, salam ver. Əgər sənə söz desə, ona ədəb və hörmət ilə cavab ver, ta hamı səni dost və əziz tutsun.

21. Elə kimsələr ilə yoldaşlıq elə ki, böyüklər onlara yaxşı desinlər. Əclaf və hərzəgu adamlardan uzaq ol, ta sən dəxi onlar kimi olmayasan.

22. Çün bir adamı möhtac gördün, hər nə qədər mümkün olsa, ona kömək eləməkdə müzayiqə eləmə, tainki özgələr dəxi ehtiyac vaxtında sənə kömək eləsinlər.

23. Heç kəsin yamanlığını bir şəxsin yanında danışma, çünki o adam əgər dostdur, sənin haqqında bədgüman olar, əgər düşməndir, sənin dediyini o kəsə yetirər.

24. Yalan deməkdən özünü saxla. Çün bir kimsənə bu xasiyyəti səndə bilsə, sənin doğru sözünə dəxi bavər etməz.

25. Bir şəxs ki, gəlib özgənin eybini sənin yanında desə, ondan uzaq ol ki, sənin də eybini özgələrə deyər.

27. Qəzəb vaxtı insanın halı pərişan olur. Özünü o halda hamı şeydən qırağa tut. Bir işi ki, eləmək istədin, qəzəbin sakit olandan sonra elə.

29. Bikarlıqdan qorx ki, hamı eyiblərdən pisdir. Bunu bilməlisən ki, heç bir şey aləmdə bikar deyil.

30. Hamı şeyi allah-taala öz aləminin nizamından ötrü səbəblər yaradıbdır ki, birisi o birisiz qaim olmaz. Sən də onlardan birisən. Əgər bikar oturarsan, daş və palçıq səndən yaxşıraq olar, çünki onlar təmirat işlərinə gərəkdir.

31. Elm və kəmalın təhsilini hamı işlərdən əzizraq say. Ondan ötrü ki, hamı şeylər onların vasitəsilə müyəssər olar.

35. Şuxluğu və zarafatı özünə adət eləmə. Ondan ötrü ki, nəzərlərdə xəfif görünərsən; rişxənd səbəbi ilə özgələr səndən inciyərlər. Hətta ehtimal var ki, yamanlığa dəxi qəsd eləsinlər.

36. Mübahisədə əgər bir kimsəyə qalib oldun, elə etmə ki, onun nadanlığı hazırda olanlara məlum olsun, tainki bu səbəbdən sənin ədavətin onun ürəyində məqam tutsun və o şəxs dəxi səndən intiqam almaqdan ötrü fürsət vaxtını gözləsin.

37. Danışıq vaxtı göftügu fürsətini özgələrə ver. Ehtimal vardır ki, hiyləgər şəxs səhv edib müddəanın həqiqətini bəyan eləsin. Əgər sən çox danışsan, xətavü nöqsan sənin tərəfində olur.

40. Çün bir müsibətə giriftar oldun, səbr elə və öz müsibətini xalqın yanında izhar eləmə ki, əgər düşməndirlər, sənin müsibətin onların təninə səbəb və qüvvətlərinin artıq olmağına bais olacaqdır və əgər biganədirlər, onların nəzərində həqir olmuş olarsan və əgər dostdurlar, onların qəmgin olmağına və sənin müsibətinin təzələnməyinə bais olur.

41. Pakdamənliyi, yəni təmizxasiyyətliyi özünə adət elə. Hər kəsi ki, fəsad işlərə mürtəkib olar, onun dini və həyası gedər və xalq içində tez biabru və rüsvay olar.

66. Nə qədər ki, yaxşılıq ehtimalı var, özgələri yamanlığa həml eləmə. Bəlkə o yaxşı işdir, ancaq sən onun məsləhətini bilmirsən.

68. O şey ki, özünə görə yaman sayırsan, özgənin haqqında rəva görmə, tainki onun cəzası özgədən sənə qayıtmasın.

71. Heç bir kəsin zərərinə razı olma. Alış-verişdə pakhesab ol. Əmanətə xəyanət eləmə, tainki allah-taalanın qəzəbinə gəlməyəsən və xəlayiqin mərdudu olmayasan.

73. Öz qonşularının və həmşəhər adamlarının yaxşılığına çalış, ta onlar da sənin ilə həmin şivədə rəftar və müraat eləsinlər. Sən bir nəfərsən, onlar çoxdur. Bir nəfərin ehtiyacı çoxa olmaq aşikardır.

80. Bir kəsin ədavətinə ürəyində yer vermə ki, sənin dininin və ürəyinin rahatlığını bərhəm edər.

84. Yaman işi ki, edərsən, onun faydası səndən ötrü qalmaz, amma onun günahı və bədnamlığı sənə baqi qalar.

85. Yaxşı əməldən iki dəfə ləzzət apararsan. Birisini o işi edən vaxtda, birisini də o işin səmərəsi sənə yetişən zamanda.

87. Çün hamı şey üçün aləmdə zail olmaq ehtimalı vardır, özünü heç zada elə bağlama ki, məbada bir gün o şey zaval tapsa, sənin zindəganlığın müşkül olsun.

89. Fəqirlikdən və bədbəxtlikdən şikayət eləmə ki, aləmdə səndən fəqir və biçarəraq çox vardır. Onlar əgər sənin halında olsa idilər, çox şadlıq edərdilər.

96. Bədbəxt o şəxsdir ki, bir kəsin haqqında yaxşılıq etmək fürsəti olduqda, etmir. Bavücudi-in ki, insan üçün şükr eləmək vacibdir ki, o özü kimi bir adama vəliyyün-nemə olubdur.

Burada bu qədər yazılana iktifa etdik. Cümləsi gözəl nəsihətlərdir ki, onları dərguş edənlər bəxtiyar kimsələrdir. Mümaileyhin yazdığı nəsihətlər bir-birinə bağlıdır və yek-digərini şərhü bəyan edir. Və lakin biz burada yazdığımız insanın müxtəlif halü xasiyyətlərinə və xəlayiqlə hüsni-müaşirətinə şamil olanlardır.

Bilmək gərəkdir, mərhum Abbasqulu ağanın qızı Tuğra xanım dəxi şairə imiş. Aşağıda yazılan şer onun kəlamındandır:

Tuğra xanımam, aləm ara çünki əzizəm,
Abasqulu ağa qızı, Zəhrayə kənizəm.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*012]]</text>
      <sha1>ghmnxwl8me0lmpjyyx7mcd761qzlqxe</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Aşıq Əli Kəlibəri Qaracadağlı (məqalə)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19456</id>
    <revision>
      <id>84589</id>
      <parentid>51837</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T14:59:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Toghrul R</username>
        <id>5449</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2958" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi = 
| bölmə              = Aşıq Әli Kəlibəri Qaracadağlı
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Abbasqulu ağa Bakıxanov &quot;Qüdsi&quot; təxəllüs|Abbasqulu ağa Bakıxanov &quot;Qüdsi&quot; təxəllüs]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Aşıq Lənbərani (məqalə)|Aşıq Lənbərani]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Aşıq Əlinin bir neçə kəlamından--ki, Mirzə Yusif Qarabağinin tərtib etdiyi məcmuədə dərc olunmuşdur,--belə məlum olur ki, onun çəndan elm və savadı yox imiş və ona şair deyilməyib aşıq deyilməyi bu qövlümüzə şahiddir. Aşıq Əli Molla Pənah Vaqifin müasiri olduğu Vaqifin mədhində yazdığı kəlamdan anlaşıldı.

Mürəbbeatlarının bəzində lətafət var isə də, qüsur və rəkakətindən xali deyil. Məsələn, mürəbbeatından birisini bu sayaq başlayır:

Nə saətdə gəldim dünya evinə,
Şum sitarə, bəxti bağlı olmuşam.
Taleim bəd, günüm qara, cəfakeş,
Hicran evli, dərd otaqlı olmuşam.

Burada &quot;şum sitarə&quot;, &quot;bəxti bağlı&quot;, &quot;hicran evli&quot;, &quot;dərd otaqlı&quot; kimi qafiyələrin nə vəznində və nə üslubunda bir yaraşıqlıq və sazişlik var və nə də sözlərin mənasında bir lətafət və zərafət….

Bunlar əslən şair sözlərinə bənzəmir, bəlkə Qurdoğlu sözlərinə oxşayır. Bu kəlamın az-çox yenə axırkı bəndi xoşayənddir:

Əliyəm, çox çəkdim dərdü bəladən,
Qəm əl götürmədi mən mübtələdən,
Aləmi-ərvahdə qalü bəladən
Xun cigərli Qaradağlı olmuşam.

Aşıq Əlinin qəzəllərindən ən mərğubu aşağıda yazılan qəzəli-müstəzaddır:

Ey sərvi-səhi, sən gələli seyr ilə bağə,
Baş çəkmədi ər-ər,
Çox alinəsəblər özünü saldı ayağə,
Qul oldu sənubər.
Bir xalın üçün zülfünə çoxlar dolaşıbdır,
Ancaq məni bilmə.
Bir danə üçün çox quş özün saldı duzağə,
Dam oldu müsəxxər.
Sünbül özünü zülfünə bənzətdi, nigarım,
Gördü ki, xətadır.
Dağlarda tapar yüzü qarabaşı aşağə,
Qayğılı, mükəddər.
Sən tək pərinin mənzili viranə gərəkdir
Ya çeşmələr üstü,
Könlüm kimi viranə, gözüm kimi bulağə
Gəl, ey pəripeykər!
Dünyada əgər Əli özü ağlıya getsə,
Zülfün həvəsindən,
Rəhmət yağışı torpağının üstünə yağə,
Qəbri ola ənvər.

Bundan əlavə Molla Pənah Vaqifin mədhində yazdığı qafiyələrdir ki, bu sayaq başlanır:

Bu gövhər sözlərin, ey alicənab,
Tamam aşiqlərin səminə gəlmiş…. i.a.

Molla Pənah Vaqifin tərcümeyi-halına müraciət etməli.
&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*013]]</text>
      <sha1>f9ljcqtuv7pkikzbqvjkrt798o9nohz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84591</id>
      <parentid>84589</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T14:59:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Toghrul R</username>
        <id>5449</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2958" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi = 
| bölmə              = Aşıq Əli Kəlibəri Qaracadağlı
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Abbasqulu ağa Bakıxanov &quot;Qüdsi&quot; təxəllüs|Abbasqulu ağa Bakıxanov &quot;Qüdsi&quot; təxəllüs]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Aşıq Lənbərani (məqalə)|Aşıq Lənbərani]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Aşıq Əlinin bir neçə kəlamından--ki, Mirzə Yusif Qarabağinin tərtib etdiyi məcmuədə dərc olunmuşdur,--belə məlum olur ki, onun çəndan elm və savadı yox imiş və ona şair deyilməyib aşıq deyilməyi bu qövlümüzə şahiddir. Aşıq Əli Molla Pənah Vaqifin müasiri olduğu Vaqifin mədhində yazdığı kəlamdan anlaşıldı.

Mürəbbeatlarının bəzində lətafət var isə də, qüsur və rəkakətindən xali deyil. Məsələn, mürəbbeatından birisini bu sayaq başlayır:

Nə saətdə gəldim dünya evinə,
Şum sitarə, bəxti bağlı olmuşam.
Taleim bəd, günüm qara, cəfakeş,
Hicran evli, dərd otaqlı olmuşam.

Burada &quot;şum sitarə&quot;, &quot;bəxti bağlı&quot;, &quot;hicran evli&quot;, &quot;dərd otaqlı&quot; kimi qafiyələrin nə vəznində və nə üslubunda bir yaraşıqlıq və sazişlik var və nə də sözlərin mənasında bir lətafət və zərafət….

Bunlar əslən şair sözlərinə bənzəmir, bəlkə Qurdoğlu sözlərinə oxşayır. Bu kəlamın az-çox yenə axırkı bəndi xoşayənddir:

Əliyəm, çox çəkdim dərdü bəladən,
Qəm əl götürmədi mən mübtələdən,
Aləmi-ərvahdə qalü bəladən
Xun cigərli Qaradağlı olmuşam.

Aşıq Əlinin qəzəllərindən ən mərğubu aşağıda yazılan qəzəli-müstəzaddır:

Ey sərvi-səhi, sən gələli seyr ilə bağə,
Baş çəkmədi ər-ər,
Çox alinəsəblər özünü saldı ayağə,
Qul oldu sənubər.
Bir xalın üçün zülfünə çoxlar dolaşıbdır,
Ancaq məni bilmə.
Bir danə üçün çox quş özün saldı duzağə,
Dam oldu müsəxxər.
Sünbül özünü zülfünə bənzətdi, nigarım,
Gördü ki, xətadır.
Dağlarda tapar yüzü qarabaşı aşağə,
Qayğılı, mükəddər.
Sən tək pərinin mənzili viranə gərəkdir
Ya çeşmələr üstü,
Könlüm kimi viranə, gözüm kimi bulağə
Gəl, ey pəripeykər!
Dünyada əgər Əli özü ağlıya getsə,
Zülfün həvəsindən,
Rəhmət yağışı torpağının üstünə yağə,
Qəbri ola ənvər.

Bundan əlavə Molla Pənah Vaqifin mədhində yazdığı qafiyələrdir ki, bu sayaq başlanır:

Bu gövhər sözlərin, ey alicənab,
Tamam aşiqlərin səminə gəlmiş…. i.a.

Molla Pənah Vaqifin tərcümeyi-halına müraciət etməli.
&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*013]]</text>
      <sha1>rhflivnic33q034anjf9e6kn5hlukrs</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84653</id>
      <parentid>84591</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:31:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Araz Yaquboglu [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Aşıq Әli Kəlibəri Qaracadağlı (məqalə)]] səhifəsinin adını [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Aşıq Əli Kəlibəri Qaracadağlı (məqalə)]] olaraq dəyişdi.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2958" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi = 
| bölmə              = Aşıq Əli Kəlibəri Qaracadağlı
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Abbasqulu ağa Bakıxanov &quot;Qüdsi&quot; təxəllüs|Abbasqulu ağa Bakıxanov &quot;Qüdsi&quot; təxəllüs]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Aşıq Lənbərani (məqalə)|Aşıq Lənbərani]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Aşıq Əlinin bir neçə kəlamından--ki, Mirzə Yusif Qarabağinin tərtib etdiyi məcmuədə dərc olunmuşdur,--belə məlum olur ki, onun çəndan elm və savadı yox imiş və ona şair deyilməyib aşıq deyilməyi bu qövlümüzə şahiddir. Aşıq Əli Molla Pənah Vaqifin müasiri olduğu Vaqifin mədhində yazdığı kəlamdan anlaşıldı.

Mürəbbeatlarının bəzində lətafət var isə də, qüsur və rəkakətindən xali deyil. Məsələn, mürəbbeatından birisini bu sayaq başlayır:

Nə saətdə gəldim dünya evinə,
Şum sitarə, bəxti bağlı olmuşam.
Taleim bəd, günüm qara, cəfakeş,
Hicran evli, dərd otaqlı olmuşam.

Burada &quot;şum sitarə&quot;, &quot;bəxti bağlı&quot;, &quot;hicran evli&quot;, &quot;dərd otaqlı&quot; kimi qafiyələrin nə vəznində və nə üslubunda bir yaraşıqlıq və sazişlik var və nə də sözlərin mənasında bir lətafət və zərafət….

Bunlar əslən şair sözlərinə bənzəmir, bəlkə Qurdoğlu sözlərinə oxşayır. Bu kəlamın az-çox yenə axırkı bəndi xoşayənddir:

Əliyəm, çox çəkdim dərdü bəladən,
Qəm əl götürmədi mən mübtələdən,
Aləmi-ərvahdə qalü bəladən
Xun cigərli Qaradağlı olmuşam.

Aşıq Əlinin qəzəllərindən ən mərğubu aşağıda yazılan qəzəli-müstəzaddır:

Ey sərvi-səhi, sən gələli seyr ilə bağə,
Baş çəkmədi ər-ər,
Çox alinəsəblər özünü saldı ayağə,
Qul oldu sənubər.
Bir xalın üçün zülfünə çoxlar dolaşıbdır,
Ancaq məni bilmə.
Bir danə üçün çox quş özün saldı duzağə,
Dam oldu müsəxxər.
Sünbül özünü zülfünə bənzətdi, nigarım,
Gördü ki, xətadır.
Dağlarda tapar yüzü qarabaşı aşağə,
Qayğılı, mükəddər.
Sən tək pərinin mənzili viranə gərəkdir
Ya çeşmələr üstü,
Könlüm kimi viranə, gözüm kimi bulağə
Gəl, ey pəripeykər!
Dünyada əgər Əli özü ağlıya getsə,
Zülfün həvəsindən,
Rəhmət yağışı torpağının üstünə yağə,
Qəbri ola ənvər.

Bundan əlavə Molla Pənah Vaqifin mədhində yazdığı qafiyələrdir ki, bu sayaq başlanır:

Bu gövhər sözlərin, ey alicənab,
Tamam aşiqlərin səminə gəlmiş…. i.a.

Molla Pənah Vaqifin tərcümeyi-halına müraciət etməli.
&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*013]]</text>
      <sha1>rhflivnic33q034anjf9e6kn5hlukrs</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84656</id>
      <parentid>84653</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:33:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3006" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi = 
| bölmə              = Aşıq Əli Kəlibəri Qaracadağlı
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Abbasqulu ağa Bakıxanov &quot;Qüdsi&quot; təxəllüs|Abbasqulu ağa Bakıxanov &quot;Qüdsi&quot; təxəllüs]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Aşıq Lənbərani (məqalə)|Aşıq Lənbərani]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}
Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)
&lt;poem&gt;Aşıq Əlinin bir neçə kəlamından--ki, Mirzə Yusif Qarabağinin tərtib etdiyi məcmuədə dərc olunmuşdur,--belə məlum olur ki, onun çəndan elm və savadı yox imiş və ona şair deyilməyib aşıq deyilməyi bu qövlümüzə şahiddir. Aşıq Əli Molla Pənah Vaqifin müasiri olduğu Vaqifin mədhində yazdığı kəlamdan anlaşıldı.

Mürəbbeatlarının bəzində lətafət var isə də, qüsur və rəkakətindən xali deyil. Məsələn, mürəbbeatından birisini bu sayaq başlayır:

Nə saətdə gəldim dünya evinə,
Şum sitarə, bəxti bağlı olmuşam.
Taleim bəd, günüm qara, cəfakeş,
Hicran evli, dərd otaqlı olmuşam.

Burada &quot;şum sitarə&quot;, &quot;bəxti bağlı&quot;, &quot;hicran evli&quot;, &quot;dərd otaqlı&quot; kimi qafiyələrin nə vəznində və nə üslubunda bir yaraşıqlıq və sazişlik var və nə də sözlərin mənasında bir lətafət və zərafət….

Bunlar əslən şair sözlərinə bənzəmir, bəlkə Qurdoğlu sözlərinə oxşayır. Bu kəlamın az-çox yenə axırkı bəndi xoşayənddir:

Əliyəm, çox çəkdim dərdü bəladən,
Qəm əl götürmədi mən mübtələdən,
Aləmi-ərvahdə qalü bəladən
Xun cigərli Qaradağlı olmuşam.

Aşıq Əlinin qəzəllərindən ən mərğubu aşağıda yazılan qəzəli-müstəzaddır:

Ey sərvi-səhi, sən gələli seyr ilə bağə,
Baş çəkmədi ər-ər,
Çox alinəsəblər özünü saldı ayağə,
Qul oldu sənubər.
Bir xalın üçün zülfünə çoxlar dolaşıbdır,
Ancaq məni bilmə.
Bir danə üçün çox quş özün saldı duzağə,
Dam oldu müsəxxər.
Sünbül özünü zülfünə bənzətdi, nigarım,
Gördü ki, xətadır.
Dağlarda tapar yüzü qarabaşı aşağə,
Qayğılı, mükəddər.
Sən tək pərinin mənzili viranə gərəkdir
Ya çeşmələr üstü,
Könlüm kimi viranə, gözüm kimi bulağə
Gəl, ey pəripeykər!
Dünyada əgər Əli özü ağlıya getsə,
Zülfün həvəsindən,
Rəhmət yağışı torpağının üstünə yağə,
Qəbri ola ənvər.

Bundan əlavə Molla Pənah Vaqifin mədhində yazdığı qafiyələrdir ki, bu sayaq başlanır:

Bu gövhər sözlərin, ey alicənab,
Tamam aşiqlərin səminə gəlmiş…. i.a.

Molla Pənah Vaqifin tərcümeyi-halına müraciət etməli.
&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*013]]</text>
      <sha1>d3shl8yoalpiu6rexf34gdhaxby7y02</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84657</id>
      <parentid>84656</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:33:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2958" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi = 
| bölmə              = Aşıq Əli Kəlibəri Qaracadağlı
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Abbasqulu ağa Bakıxanov &quot;Qüdsi&quot; təxəllüs|Abbasqulu ağa Bakıxanov &quot;Qüdsi&quot; təxəllüs]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Aşıq Lənbərani (məqalə)|Aşıq Lənbərani]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Aşıq Əlinin bir neçə kəlamından--ki, Mirzə Yusif Qarabağinin tərtib etdiyi məcmuədə dərc olunmuşdur,--belə məlum olur ki, onun çəndan elm və savadı yox imiş və ona şair deyilməyib aşıq deyilməyi bu qövlümüzə şahiddir. Aşıq Əli Molla Pənah Vaqifin müasiri olduğu Vaqifin mədhində yazdığı kəlamdan anlaşıldı.

Mürəbbeatlarının bəzində lətafət var isə də, qüsur və rəkakətindən xali deyil. Məsələn, mürəbbeatından birisini bu sayaq başlayır:

Nə saətdə gəldim dünya evinə,
Şum sitarə, bəxti bağlı olmuşam.
Taleim bəd, günüm qara, cəfakeş,
Hicran evli, dərd otaqlı olmuşam.

Burada &quot;şum sitarə&quot;, &quot;bəxti bağlı&quot;, &quot;hicran evli&quot;, &quot;dərd otaqlı&quot; kimi qafiyələrin nə vəznində və nə üslubunda bir yaraşıqlıq və sazişlik var və nə də sözlərin mənasında bir lətafət və zərafət….

Bunlar əslən şair sözlərinə bənzəmir, bəlkə Qurdoğlu sözlərinə oxşayır. Bu kəlamın az-çox yenə axırkı bəndi xoşayənddir:

Əliyəm, çox çəkdim dərdü bəladən,
Qəm əl götürmədi mən mübtələdən,
Aləmi-ərvahdə qalü bəladən
Xun cigərli Qaradağlı olmuşam.

Aşıq Əlinin qəzəllərindən ən mərğubu aşağıda yazılan qəzəli-müstəzaddır:

Ey sərvi-səhi, sən gələli seyr ilə bağə,
Baş çəkmədi ər-ər,
Çox alinəsəblər özünü saldı ayağə,
Qul oldu sənubər.
Bir xalın üçün zülfünə çoxlar dolaşıbdır,
Ancaq məni bilmə.
Bir danə üçün çox quş özün saldı duzağə,
Dam oldu müsəxxər.
Sünbül özünü zülfünə bənzətdi, nigarım,
Gördü ki, xətadır.
Dağlarda tapar yüzü qarabaşı aşağə,
Qayğılı, mükəddər.
Sən tək pərinin mənzili viranə gərəkdir
Ya çeşmələr üstü,
Könlüm kimi viranə, gözüm kimi bulağə
Gəl, ey pəripeykər!
Dünyada əgər Əli özü ağlıya getsə,
Zülfün həvəsindən,
Rəhmət yağışı torpağının üstünə yağə,
Qəbri ola ənvər.

Bundan əlavə Molla Pənah Vaqifin mədhində yazdığı qafiyələrdir ki, bu sayaq başlanır:

Bu gövhər sözlərin, ey alicənab,
Tamam aşiqlərin səminə gəlmiş…. i.a.

Molla Pənah Vaqifin tərcümeyi-halına müraciət etməli.
&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*013]]</text>
      <sha1>rhflivnic33q034anjf9e6kn5hlukrs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Aşıq Lənbərani (məqalə)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19457</id>
    <revision>
      <id>84594</id>
      <parentid>51838</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:02:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2444" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Aşıq Lənbərani (məqalə)
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Aşıq Әli Kəlibəri Qaracadağlı (məqalə)|Aşıq Әli Kəlibəri Qaracadağlı]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Aşıq Pəri (məqalə)|Aşıq Pəri]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Bəzi rəvayətə görə, Asəf Şirvaninin müasiri olaraq &quot;Asəf&quot; təxəllüsü digər bir şair dəxi var imiş ki, əslən Qarabağ mahalında Lənbəran qəryəsindən imiş. Bu şairin ismü nəsəbi bir kəsə məlum deyil. Əgərçi filhəqiqə qarabağlı olsaydı, salxürdə şüəra və ədiblərimiz — ki, əlan hali-həyat üzrə baqidirlər,--onun barəsində az-çox məlumat verə bilərdilər. Vəli bir kəsdən səhih bir xəbər eşitmədik. Hər halda atidə dərc olunan qəzəli lənbəranlı Asəfə isnad verirlər:

Cismindimi, bilməm, görünür pirəhən içrə,
Ya ruhi-rəvandır dolanır bu bədən içrə?

Kuyində yüz il zülfə əsir olsam usanmam,
Əzbəs ki, qara gün mənə xoşdur vətən içrə.

Bir şeri-nəməkriz ilə ağzından öpərdim,
Gizlin gedə bilsəydim əgərçi süxən içrə.

Mücganların içrə sənin ol çeşmi-siyahın
Bir nərgisi-tərdir ki, bitibdir tikən içrə.

Asəf güli-ruxsarını görmüşmü nigarın,
Qönçə dəhəni açıla qalmış çəmən içrə?

Bu qəzəldə &quot;bir şeri-nəməkriz ilə&quot; i. a. beytin məalını, yəqin ki, Asəf Lənbərani samanilər əsrində zindəganlıq edən məşhur &quot;Əmmar&quot; təxəllüslü şairin kəlamından iqtibas etmişdir. Əmmarın söz arasında gizlənib də yarın ləbindən busə almaq barəsində yazdığı şer budur:

Əndər ğəzəle-xiş nehan xahəm gəşt,
Ta bər ləbe-to buse zənəm çon to bexani.

Asəf Lənbəraninin fövqdə dərc olunan kəlamından başqa bir neçə qəzəllər və bir müxəmməs Məhəmməd ağa Müctəhidzadənin &quot;Riyazül-aşiqin&quot; nam təzkirəsində zikr olunmuşdur. Vəli onların çəndan əhəmiyyəti olmadığı üçün təkrarən burada yazılmağı lazım görülmədi.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*014]]</text>
      <sha1>3u08jp2eg6tz8kr1fs1jf24inzu8kzs</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84716</id>
      <parentid>84594</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T05:39:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2444" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Aşıq Lənbərani (məqalə)
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Aşıq Əli Kəlibəri Qaracadağlı (məqalə)|Aşıq Əli Kəlibəri Qaracadağlı]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Aşıq Pəri (məqalə)|Aşıq Pəri]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Bəzi rəvayətə görə, Asəf Şirvaninin müasiri olaraq &quot;Asəf&quot; təxəllüsü digər bir şair dəxi var imiş ki, əslən Qarabağ mahalında Lənbəran qəryəsindən imiş. Bu şairin ismü nəsəbi bir kəsə məlum deyil. Əgərçi filhəqiqə qarabağlı olsaydı, salxürdə şüəra və ədiblərimiz — ki, əlan hali-həyat üzrə baqidirlər,--onun barəsində az-çox məlumat verə bilərdilər. Vəli bir kəsdən səhih bir xəbər eşitmədik. Hər halda atidə dərc olunan qəzəli lənbəranlı Asəfə isnad verirlər:

Cismindimi, bilməm, görünür pirəhən içrə,
Ya ruhi-rəvandır dolanır bu bədən içrə?

Kuyində yüz il zülfə əsir olsam usanmam,
Əzbəs ki, qara gün mənə xoşdur vətən içrə.

Bir şeri-nəməkriz ilə ağzından öpərdim,
Gizlin gedə bilsəydim əgərçi süxən içrə.

Mücganların içrə sənin ol çeşmi-siyahın
Bir nərgisi-tərdir ki, bitibdir tikən içrə.

Asəf güli-ruxsarını görmüşmü nigarın,
Qönçə dəhəni açıla qalmış çəmən içrə?

Bu qəzəldə &quot;bir şeri-nəməkriz ilə&quot; i. a. beytin məalını, yəqin ki, Asəf Lənbərani samanilər əsrində zindəganlıq edən məşhur &quot;Əmmar&quot; təxəllüslü şairin kəlamından iqtibas etmişdir. Əmmarın söz arasında gizlənib də yarın ləbindən busə almaq barəsində yazdığı şer budur:

Əndər ğəzəle-xiş nehan xahəm gəşt,
Ta bər ləbe-to buse zənəm çon to bexani.

Asəf Lənbəraninin fövqdə dərc olunan kəlamından başqa bir neçə qəzəllər və bir müxəmməs Məhəmməd ağa Müctəhidzadənin &quot;Riyazül-aşiqin&quot; nam təzkirəsində zikr olunmuşdur. Vəli onların çəndan əhəmiyyəti olmadığı üçün təkrarən burada yazılmağı lazım görülmədi.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*014]]</text>
      <sha1>gaxwkn2t43vhs2ewjf7hyv4jqg9he19</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Aşıq Pəri (məqalə)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19458</id>
    <revision>
      <id>84596</id>
      <parentid>51839</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:03:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5587" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Aşıq Pəri 
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Aşıq Lənbərani (məqalə)|Aşıq Lənbərani]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Ağaməsih Şirvani (məqalə)|Ağaməsih Şirvani]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Aşıq Pəri öz müasirləri beynində ən istəkli, əzizə və möhtərəmə bir övrət imiş. Onun vətəni-əslisi Qarabağ xanlığına mütəəlliq Cəbrayıl uyezdində Dızaq mahalında Maralyan qəryəsidir. Zəmani-təvəllüdü və tarixi-vəfatı məlum deyil. Mirzə Həsənin, Kərbəlayı Abdulla Canızadənin, Mirzəcan bəyin, Məhəmməd bəy &quot;Aşiq&quot; təxəllüsün, Cəfərqulu xan &quot;Nəva&quot; təxəllüsün müasiri imiş. İbtidayi-təlimini öz qəryəsində alıbdır və əyyami-tüfuliyyətdən şer və qəzəl söyləməyə meyli olduğundan, hənuz elm kəsb etməmiş sinədən şerlər deyərmiş.

Zəmani ki, onun namü şöhrəti artıb hər yana dağılır, talibi-didarı çox olur. Aşıq Pəri Maralyandan köçüb Şuşa şəhərinə gəlir və burada onun hörməti və izzəti şüəra və əyani-dövlət arasında daha da çoxalır, hər bir əhli-təb onun şənində gözəl şerlər yazıb izhari-məhəbbət edərlərmiş; bir halda ki, şairə özü də əhli-hal, sahibcəmal, xoşməqal, işvəli bir nazənin imiş. Onun hüsni-cəmalını tərif edən şairlərdən birisi də Əsəd bəy Vəzirov imiş ki, haqqında bu şerləri yazmışdır:

O gündən ki, didarını görmüşəm,
Həsrətindən yanar cismü can, Pəri!
Dolanıb başına səri-zülfündə
Könül mürği tutub aşiyan, Pəri!

İştiyaqın çəkər neçə kimsənə,
Amma heç birisi bənzəməz mənə.
Canü dildən mübtəlayam mən sənə,
İnanmırsan, eylə imtahan, Pəri!

Arizindir günəş, camalındır ay,
Heç nazənin ola bilməz sənə tay!
Qəmzən qatil, kipriyin ox, qaşın yay,
Qamətindir sərvi-xuraman, Pəri!

Nə qədər var idi canda ixtiyar,
Bir xatirə səndən dolandım kənar,
Axır gizlin dərdim qıldım aşikar,
Qoy bilsə də, bilsin Mirzəcan, Pəri!

Gəl gör fərağında mən natəvanam,
Əfsürdəxatirəm, şikəstəcanam,
Əsəd deyər sənə bəndə fərmanam,
Sənsən mənə sultan, Pəri, xan, Pəri!

Mirzə Həsən &quot;Mirzə&quot; təxəllüs,--necə ki, sabiqdə zikr olundu,--Aşıq Pərinin gözəlliyini bu günə tərif etmişdir:

Qönçə lətafətli, lalə üzlüsən,
Məstanə baxışlı, xumar gözlüsən,
Şirin hərəkətli, şəkər sözlüsən,
Yoxdur yer üzündə misalın sənin.

Və yenə onun vəsfində Mirzə yazmışdır:

Etdikcə vəsfini Mirzə mükərrər,
Tazələnib ruhum olur müəttər,
Gülüstanda zülfün kimi müənbər
Nə süsənlər, nə sünbüllər oynaşır.

Bu şairlərdən qeyri Aşıq Pərinin hüsnü cəmalını və əqlü kəmalını vəsf qılanlar çoxdur. Onlardan məşhuru Məhəmməd bəy &quot;Aşiq&quot; təxəllüsdür. Atidə onun şərhi-halı zikr olunacaqdır.

Aşıq Pərinin mütəəddid şerləri pərişan övraqda yazılmış və bizim əlimizə düşənlərində çox səhv və qələtlər vardır ki, onları təshih etmək dəxi bir növ müşküldür. Xususən onun bağlamaları və bəzi mürəbbeatı ki, Molla Pənah Vaqifə nəzirə olaraq yazılıbdır və bir bisavad mollanın vasitəsilə bizə göndərilibdir, elə imlasız və dolaşıq xətt ilə təhrir olunubdur ki, onları məzkur mollanın özündən başqa bir kəs düz oxuyub məna çıxarda bilməz. Ona binaən burada ancaq onun müasirlərindən bəzilərinə yazdığı məktubatı zikr etməklə iktifa elədik.

Mirzə Həsən &quot;Mirzə&quot; təxəllüsə cavabi-namə olaraq yazmışdır:

Katiblərin şahı, dəftər içində
Qələm ilə nazik əllər oynaşır.
Fitnəli, fellisən, nazlı, qəmzəli,
Dəhanında şirin dillər oynaşır.

Eşqin əlindən gedərəm mən dada,
Dərdim olur günü-gündən ziyada,
Şiveyi-rəftarın düşəndə yada
Bağrımın başında millər oynaşır.

Dad eylərəm: haray naşı əlindən,
Yandı cigər eşq atəşi əlindən,
Mən nə deyim gözüm yaşı əlindən,
Üzüşür sonalar, göllər oynaşır.

Adam var dolanır məkrin içində,
Adam var dolanır zikrin içində,
Sənin kəmalın da fikrin içində
Əcayib, qərayib hallar oynaşır.

Pəriyəm, xəlqara olmuşam bacı,
Kimsənii kimsəyə nə ehtiyacı,
Bəlxü Buxaranın, Hindin xəracı
Zənəxdanda siyəh xallar oynaşır.

General Mirzəcan bəy Mədədovun vəfatı Aşıq Pəriyə ziyadəsilə təsir eləyir və bu şerləri dünyaya xitabən Mirzəcanın vəfatı babında inşa qılır:

Dünya, sənin etibarın yox imiş,
Bir xəbər ver, Mirzəcanı neylədin?
Neçə bəylər ilə, neçə xan ilə
Göftarı xoş, əhli-canı neylədin?

Neçə şəhər üstə cəng edib səvaş,
Cari olub sel yerinə qanlı yaş,
Fələk, etdin tacü təxtini tarac,
Nökar, nayib, xanimanı neylədin?

Puç dünya, səndə bir yaranan hanı?
Günbəgün artırdın şövkətu şanı.
Tiflisin sağ əli, sərdarın canı,
Viran qoyub Dağıstanı, neylədin?

O fələkdir dügün yeri dağlayan,
Əzəl şad eləyib sonra ağlayan,
Sinəsindən şerü kitab bağlayan
Sahibi-huş, gövhər kanı neylədin?&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*015]]</text>
      <sha1>14n1bstwsaz2j62p7cpozkx43es3sdq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Ağaməsih Şirvani (məqalə)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19459</id>
    <revision>
      <id>84597</id>
      <parentid>51840</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:04:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9032" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Ağaməsih Şirvani
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Aşıq Pəri (məqalə)|Aşıq Pəri]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Asəf Şirvani (məqalə)|Asəf Şirvani]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Ağaməsih Şirvani Mustafa xanın zəmani-hökumətinin ibtidasında Şirvanda olurmuş, özü də kamil bir vücud imiş; təbi-şeriyyəsi də var imiş. Ağaməsihin nəslindən indi də Şamaxıda vardırlar. Belə ki, möhtərəm ədibimiz Sultan Məcid Qənizadənin mərhum şair dördüncü babası hesab olunur.

Ağaməsih Molla Pənah Vaqifin və Molla Vəli Vidadinin müasiri olduğuna görə, əşar və tərzi-kəlamı onlarınkına artıq dərəcədə bənzəyir. Məşhur qövlə görə, Ağaməsih hicrətin on üçüncü əsrinin ibtidasında İranda vəfat etmişdir. Mirzə Yusif Qarabağinin məcmuəsində Ağaməsih Şirvaninin kəlamından bir müxəmməs və bir müəşşər təb olunmuşdur və bunlardan əlavə Zaqafqaz müftisi Hüseyn əfəndi Qaibov həzrətlərinin &quot;Məcmuə&quot;sində Ağaməsihin bəzi kəlamı yazılıbdır. Onlardan nümunə üçün bir neçəsi burada zikr olunur.

Müəşşəri-Ağaməsih Şirvani:

Ey türfə nigari-mahruxsar,
Ey huriliqa, firiştəkirdar,
Bu hüsn ilə olmamışkən izhar,
Oldun məni-dilşikəstəyə yar.
Bilmən necə hiylə qıldı əğyar,
Sonra səni məndən etdi bizar.
Bəs indi sözüm budur ki, təkrar
Bir ad ilə et məni günəhkar.
Al dəstinə tiğ, durma, zinhar,
Öldür məni, olsun əllərin var!

Ey hüsni-cəmali mahparə,
Əhvalıma qılma sən nəzarə.
Yar oldu rəqib sən nigarə,
Oldun mənə yağı varə-varə.
Salsan məni ahi-pürşərarə,
Yox məndə rizadən özgə çarə.
Rəhm etsən əgər məni-fikarə,
Salmaz məni qəm bu ruzigarə.
Xəlvət özünü çəkib kənarə,
Bir könlünə eylə istixarə.
Təqsirimi söylə aşikarə,
Öldür məni, olsun əllərin var!
Ey rəngi-üzari şöleyi-nur,
Qılmana misal, nisbəti-hur,
Bir şux ki, oldu hüsnə məğrur,--
Çox olmaz onun ədası mənzur.
Gəl, sən dəxi qılma fitnəvü şur,
Etmə özünü bu tövr məşhur.
Ta vəsldən eylədin məni dur,
Ancaq ki, budur dilimdə məzkur,
Üftadeyi-eşqə eyləmə zur,
Qoyma məni dərd evində rəncur.
Xublərdə əgər bu isə dəstur,
Öldür məni, olsun əllərin var!

Ey şah, dərində bir gədayəm,
Yad etmə məni ki, aşinayəm.
Kuyində əgərçi xaki-payəm,
Bil qədrimi, eyni-kimyayəm.
Əfsaneyi-dərdi-bidəvayəm,
Hərçənd ki, eşqə mübtəlayəm,
Sərkəşteyi-möhnətü bəlayəm,
Əhvalı şikəstə, binəvayəm,
Sirrini desəm üzü qarayəm,
Baş ilə ayağına fədayəm,
Bu məsləhətə ki, mən rizayəm:
Öldür məni, olsun əllərin var!

Ey qətlimə eyləyən iradət,
Məqsudinə yet səhih-səlamət!
Açılsa əgər bu babi-rəhmət--
Kim, hasil olur mənə bəşarət,
Qalmam məni-namurad rahət,
Daha haçan eylərəm şikayət?
Səndən bunu istərəm nəhayət,
İqrarına olma bidəyanət.
Can məndə səninkidir əmanət,
Al, sonra ki, çəkməyim xəcalət.
Düşməz ələ daxi böylə fürsət:
Öldür məni, olsun əllərin var!

Ey gül, desələr Məsihə qafil,
Bir özgə nigarə oldu mail,
Təhqiq elə kim, dolansa yüz il,
Səndən dəxi qeyrə verməzəm dil.
Ərzim bu ki, eyləmə təğafil,
Bir ğövrə yetiş, günahımı bil,
Cəm et neçə əhli-hali-aqil,
Onlardan həqiqət eylə hasil.
Gər şər həmin budur müqabil,
Mən həm oluram bu əmrə qail.
Gördün iki şahid oldu adil,
Öldür məni, olsun əllərin var!

Müxəmməsi-müstəzadi-naqisi-Ağaməsih:

Ey şux, ruxun gün kimi əşyayə mücəlla,
Üşşaqə təmaşayi-cəmalın fərəhəfza,
Mənadə rümuzi-dəhənin elmi-müəmma,
Sən kimi tapılmaz büti-ziba sənəm əsla,
Hər zib sənə süni-xuda birlə mühəyya,
Daxi nə bəzənmək?!

Məşşatə nə lazım sənə, ey afəti-dövran--
Kim, eyləmisən ayinəni hüsnünə heyran?
Nazik üzünə ğazə nikah etsə, düşər qan,
Təpsin gözünə sürməsini əhli-Sifahan,
Çeşmi-siyəhin kim, ala hər işvədə yüz can,
Daxi nə bəzənmək?!

Bəzm içrə yüzündən götürən dəmdə niqabın,
Qanını ləbin şişəyə tutdu meyi-nabın,
Başına həva gəldi qədəhlərdə hübabın.
Bitab düşüb saqi, nə mümkün verə tabın?
Yıxdın evini mən kimi min xanəxərabın,
Daxi nə bəzənmək?!

Basanda qədəm naz ilə seyr etməyə bağə,
Ruyin gülü səhrayə qovub, laləni dağə,
Gər bərki-həna düşsə, əcəb yox, əl-əyağə,
Şayəstə deyil al vərəq al yənağə,
Gündüz günə bənzər, gecə məhtabü çirağə,
Daxi nə bəzənmək?!

Ey qaməti sərvü ləbi qönçə, ruxi lalə,
Göz mərdüməki məhv ruxunda xətü xalə,
Zülfi-siyəhin mahi-ruxun dövrünə halə,
Peyvəstə qaşın göydə urar tənə hilalə.
Kim görsə deyər səlli-əla beylə cəmalə,
Daxi nə bəzənmək?!

Ey tazə lətafət çəməni içrə güli-tər,
Olmaz bu nəzakət belə bir şuxə müyəssər,
Təbdili-libas etsə, deyil mən sərasər,
Bilütfdürür qeyri-vəfakar mükərrər,
Nəqqaşi-qəza kim, sənə vermiş belə zivər,
Daxi nə bəzənmək?!

Lütfündə Məsiha dilər asarü məqalat,
Ol Xızr kimi abi-dil ilə rəhi-zülmat,
Səndən aparır feyz bədəni-mürdeyi-mirat,
Heyhat! Bu növ ilə nəzirin ola, heyhat!
Məhtab kimi aləmə məqbulluğun isbat,
Daxi nə bəzənmək?!

Ağaməsihin burada zikr olunan hər iki kəlamı onun təbinin mövzun və güşadə olmağına dəlalət eləyir. Bəzi əbyatı hüsnü lətafətdə Molla Pənah Vaqifin kəlamına bərabərdir ki, gözəl mədhində onun yazdığı kəlam yuxarıda zikr olundu.

Ağaməsih dəxi bir kəlamında Vaqif kimi həqiqi gözəlliyin nişan və əlamətlərini bir-bir zikr edib, zahiri gözəllik və məlahətlə bərabər, gözəlin əslü nəsəbini dəxi mülahizə edib, onları əvvəlinci şərtlərdən hesab eləyir:

Əvvəla şəkk olmaya zati-əbavü cəddinə,
Deməyə bir kimsə hərfi-namünasib rəddinə,
Yetmiş ondördgecəlik ay tək büluğ həddinə,
Çün şəbi-yelda qəra saçı bərabər qəddinə,
Həm mübarək başı misli-qübbeyi-mina gərək.

Özgə bir müxəmməsində Ağaməsih əhli zəmanədən şikayət edib deyir:

Dila, etmə təvəqqe, rastguluq qanda qalmışdır,
Qərinə özgədir, bunlar keçən dövranda qalmışdır,
Nəməkdə qədrü qiymət, nə kəramət nanda qalmışdır,
Bəla çəkməkliyə nə tabü taqət canda qalmışdır,
Nə asari-şəfa bimar üçün dərmanda qalmışdır.

Olubdur qəlb xain, həq bilir bir paktinət yox,
Düşəndə satmayan dünyada dinin hiç millət yox,
Zükur əqsamının təbində əsla doğru beyət yox,
Ünas əhlində bir zərrə hicabü şərmü ismət yox,
Təriqi-adəmiyyət yolda, nə ərkanda qalmışdır.

Havalı kimsələr bəhri-həramə misli-yelkəndir,
Nə yan olsa, çəkər məllahı, nəfsin kəştisi təndir,
Dolanır qəhrü zülmə sahili-insafdən gendir,
Nə fərq edən həlalı dari-dünyadə müəyyəndir,
Nə xövfi-axirət xəlq içrə nahəq qanda qalmışdır.

Tutan, məlum, yox şəri-rəsuli, əmri-allahi,
Rəiyyətlər qılır dəstgah hər beş gündə bir şahi,
Cələbdir şiveyi-ülfət, bu rəmzin kimdir agahi,
Sədaq oxu kimi gəctəblər almış nəzərgahi,
Olar kim, doğrudur əyri qılıc tək yanda qılmışdır.

Məsiha, kəs təəllüq bu cahandan kim, xəsarət var,
Nə təsiri-dua zahir, ərənlərdə nə himmət var,
Nə alimlərdə şəriyyət, nə bəylərdə ədalət var,
Nə bir doğru sözü xəlqin, nə bir kəsdə dəyanət var,
Həqiqət aşinadə, nə vəfa yaranda qalmışdır.

Ağaməsihin bu müxəmməsində müasiri Vaqif kimi öz zamanının xalqından, onların düruğgu, nəməkhəram, qədrbilməz, bivəfa və bidəyanət olmaqlarından şikayət edib, dünyada düzlük və doğruluğun nabud olmağından fəryad eləyir və ziyadə təəssüflə haram ilə halalın mabeynində təfavüt qoyulmadığını, şərmü həyanın və dini-islamın unudulmağını və axirət xövfü xalqın qəlbindən çıxmağını, insaf və mürüvvətin ədəmini izhar edib, öz-özünə xitabən deyir: Məsiha, bu cahandan və onun əhlü naəhlindən əlaqəni kəs; bir yerdə ki, duada təsir, ərənlərdə himmət və qeyrət, alimlərdə zöhdü təqva, bəylərdə ədalət, dostlarda sədaqət qalmaya və doğru yerinə əyri işlənə, daha orada nə xeyir və bərəkət və nə zindəkanlıq?!…

Bu səbəblərə görə şair vaxtının çoxunu qürbətdə keçirib və axırda qürbətdə dəxi canını can yaradana təslim etmişdir.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*016]]</text>
      <sha1>jzviv5sqnzz1qhl86qg7zpoyiwla0ss</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Asəf Şirvani (məqalə)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19460</id>
    <revision>
      <id>84598</id>
      <parentid>51841</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:04:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2161" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Asəf Şirvani 
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Ağaməsih Şirvani (məqalə)|Ağaməsih Şirvani]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Ağaismayıl Zəbih (məqalə)|Ağaismayıl Zəbih]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Asəfin aşağıda yazılan qəzəllərindən onun xoştəb zə şirinkəlam bir şair olduğu anlaşılır.
Qəzəli-Asəf Şirvani:

Bilmən ərəqmidir rüxi-alında saqinin --
Ya didələrmi qaldı yanağında saqinin?

Sağər ki, duş saqini qılmışdı bidəmağ,
Ağlar gəzər müdam sorağında saqinin.

Dövranda ləhzə-ləhzə qızıl qanlar udduğum --
Olmuş əyan əlində, bucağında. saqinin.

Tən böylədirmi, yoxsa həlakım zəmanədə
Qanlar[mı] kəf götürmüş ayağında saqinin.

Başına küllər olsun o pərvanənin, əgər
Yanmaqdan əl götürsə çirağında saqinin.

Mey nəşəsilə sanma ki, Asəf fitadədir,
Dövran həlakı olmuş otağında saqinin.

Yenə qəzəli-Asəf Şirvani:

Sövdayi-zülfi-yarə, könül, qılma çox həvəs --
Kim, sübh olunca hər gecə bidar olur əsəs.

Bülbüldə olsa suzi-cəmalın şərarəsi,
Hər naləsindən od tutar əşcaru xarü xəs.

Vir zəhrdir sözün ki, acıtmaz dimağımı,
Bir şəhddir qəmin, qona bilməz ona məgəs.

Hicrində dad qılsam əgər tez tapar qəmin,
Əzbəs ki, yox qəmin kimi bir mərdi-dadrəs.

Giryan göz ilə sineyi-əfkarə ğaneyiz,
Bəsdir bizə fəzayi-Muğan, Dəcləvü Ərəs.

Rehlət səbahidir, nə yatıbsan, dur, ey rəfiq,
Yükləndi, getdi qafilə, fəryad edər cərəs.

Bir xuşə tuşə eylə bu xərmən kənaridən
Nagah mürği-fürsət uçub sınmamış qəfəs.

Asəf qəmində üz döşəyib xaki-heyrətə,
Qalmış həzinü bidilü bitabü binəfəs.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*017]]</text>
      <sha1>9wh64p0petyibajy4bor9sijbg3705n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Ağaismayıl Zəbih (məqalə)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19461</id>
    <revision>
      <id>84599</id>
      <parentid>51842</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:05:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20077" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Ağaismayıl Zəbih 
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Asəf Şirvani (məqalə)|Asəf Şirvani]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Cəfərqulu xan &quot;Nəva&quot; təxəllüs|Cəfərqulu xan &quot;Nəva&quot; təxəllüs]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Ağaismayıl Zəbih Gəncənin adlı şairlərindən birisi hesab olunur. Ağaismayıl &quot;Zəbih&quot; təxəllüsünü götürməkliyə səbəb Həzrət İsmayıl ilə bir isimdə (adaş) olmağıdır. Çün Həzrət İsmayıl həqq-taalanın əmri ilə Mina dağına atası İbrahim Xəlilullah tərəfindən zibh olunmaq üçün aparılmışdı, o münasibətlə Ağaismayıl dəxi özü üçün &quot;Zəbih&quot; təxəllüsünü intixab etmişdir.

Zəbih mühacirətən xeyli müddət Təbrizdə iqamət edib, orada ticarət əmrinə məşğul olarmış və bir vaxtı orada tacirbaşılıq mənsəbinə dəxi yetişibdir. Dünyagörmüş və işaşıran bir vücud imiş. Bəzi rəvayətə görə, sonradan yenə Gəncəyə müraciət edib və burada hicrətin 1285-ci ili təxminən 70 yaşında vəfat edibdir. Amma səhihi budur ki, mərhum Ağaismayıl vətəninə müraciət etməyib, Təbriz şəhərində vəfat edibdir.

Zəbih xoşxülq və pürsavad bir vücud imiş. Fars şairlərinin əsərlərindən ittilan-kamili var imiş. Türk və fars dillərində müxtəlif şer və qəzəlləri vardır. Bundan əlavə Zəbih ziyadə xoşnəvis imiş. Farsca divanı vardır, heyfa ki, ələ keçmədi. Məktəbdar Mirzə Sadıq &quot;Fani&quot; təxəllüslə Zəbihin arasında irsal-mərsul və təatiyi-əfkar vüqua gəlirmiş. Өz nəvəsi Xəlili təlim və tərbiyə üçün ilk dəfə məktəbə göndərdiyi vaxt Mirzə Sadığa yazdığı &quot;Tövsiyənamə&quot;dən bir-iki beyti əhibbalarının xatirində qalıbdır ki, burada zikr olunur:

Ey ke, mərdom yad girəd əz to təlime-ədəb,
Vey ze əsrare-məani, vaqef əz aslo nəsəb.
Gər bovəd əz fəzlo elmət bər Xəlile-mən nəsib,
Nar bər vey nur gərdəd çon toi ərbabe-rəb.

Və yenə Mirzə Sadıq Faniyə cavabən yazdığı farsül-ibarə bir kəlamından ancaq üç beyt ələ düşdü ki, onda qocalıqdan şikayət olunur:

Barilaha, kəs məbada dər cəhan başəd əlil,
Hər ke, şod piro əlil, an gəh şəvəd xaro zəlil.
Ab çon besyar manəd dər qədəh, gərdəd kəsif,
Mərd çon besyan xəsbəd lacərəm gərdəd kəsil.
Noktegirira məkon dər şere-mən dər qafiye,
Əz qəvafiye-to inca nist coz ləfze-əmil.

Və yenə Mirzə Sadıq &quot;Fani&quot; təxəllüs onun mədhində yazdığı bir kağıza cavabən bu beytləri yazmışdır:

Xaleqol-əşar mixani məra dər selke-nəzm,
Şaere-xoştəbra həstəm mənəş əbde-zəlil.
Ruzo şəb duri həmicuyəm əz in darol-ədəm,
Reştei bər gərdənəm əfkənde Musavo Xəlil[1].

[1]- Musa və Xəlil — hər ikisi şairin nəvələridir.

Ağa[ismayıl] Zəbihin hər qisim şerü kəlamları çox isə də, heyfa ki, ələ düşənləri az oldu. Onlardan bir neçəsi burada təb olunur.

Müxəmməsi-Zəbih:

Bilmirəm bais nədir, qəlbim də seyran istəməz,
Könlümü tutmuş qübari-qəm, gülüstan istəməz,
Seyri-gülgəştü səfayi-bağü bostan istəməz,
Bərbətü rudü sürudi-ləhni-xoşxan istəməz,
Mərğzari-laləvü nəsrinü reyhan istəməz.

Bəzi əşxası görürsən qəddi manəndi-ələm,
Zənn edirsən bu vəfa rahındadır sabitqədəm,
Yaxşıraqdır belə əşxasın vücudundan ədəm,
Hiyləvü məkr ilə daim dildə sövgəndü qəsəm,
Hər qəsəm ki, yad edər, guya ki, üsyan istəməz.

Neçə kəslər var, müsəlmandır deyirlər adına,
Şeytənət fikrindən özgə şey düşməz yadına,
Çox kəsin baisdir onlar fitnəvü əfsadına,
Görgəc iblis onları söylər tamam övladına:
Getməyin bu şəhrə kim, bu şəhr şeytan istəməz.

Bəzi kəs inkar edər qanuni-şəri ruzü şəb,
Bu şəriətdan qılar qanuni-rusi müntəxəb,
Etmədi inkar həqqi-Mustafa cüz Buləhəb,
Getməzəm şərə — sölərdi ol himari-biədəb,
Bizlərə şər nə lazım kim, bu, divan istəməz.

Qalmayıb bir zərrə bu deyri-fənadə rəğbətim,
Az-çox var idi bu xəlq içrə şanü şövkətim,
Getdi əldən, günbəgün artar məlalü möhnətim,
İşrətü nazü nəimə qalmayıbdır ülfətim,
Şövkətü şanü cəlalü hökm divan istəməz.

Bu fələk gör kim, nə rüsvayi-cahan etmiş məni,
Acizü piri-əlilü natəvan etmiş məni,
Yoxsa bilməm çərxi-gərdun imtahan etmiş məni,
Bivəfa kəslər ilə çün həminan etmiş məni,
Sərfəraz etmək məni bu çərxi-dəvran istəməz.

Görmədim bu ruzigar əhlində bir sidqü səfa,
Gördüm onları tamamən bidəyanət, bivəfa,
Bir yalan sözdür adın qoymuş rəfiqü aşina,
Yox Əli, ali-Əlidən qeyri özgə rəhnüma,
Өzgə bir ümmid ya bir özgə canan istəməz.

Etmə, ya rəb, həşrimi məhşər günü əğyar ilən,
İmtahan etmə Zəbihi-binəvanı nar ilən,
Həşrimi qıl ərseyi-məhşərdə həştü çar ilən,
Ol şəfii-ruzi-məhşər heydəri-kərrar ilən,
Gər ola yüz min mürid, mürşidü səlman, istəməz.

İstədim kuyi-vəfadə Qeys ya Fərhad olam,
Qoymadı bu çərxi-gərdun bir zaman dilşad olam,
Qeyrəti-xəsmi-əduyə gaveyi-həddad olam,
İstəməzdim bivəfalıq rəsminə mötad olam,
Əyləşən kəs zövrəqə, əlbəttə, tufan istəməz.

Ağaismayıl Zəbih bu müxəmməsində Molla Pənah Vaqif kimi öz əsərində yaşayan adamların rəzil əxlaqından və çirkin övsafından söz açıb onların bivəfa və biar, biqeyrət, mühil və yalançı olmaqlarını, haqqı inkar edib, dini-mübini-Mustafadan uzaq düşməklərini, rus zakonunu şəriət qanununa tərcih etməkləriini, dostluğun əvvəlinci şərti məqamında olan sidqü dəyanətdən bibəhrə olmaqlarını gözəl və mövzun şerlər vasitəsilə bir-bir zikr qılır, əhli-zəmanədən üz çöndərir və Əliyyül-Mürtəzaya və onun evladına pənah aparıb həşr günündə onlardan kömək diləyir.

Zəbihin bu kəlamında olan bir bənd &quot;Molla Nəsrəddin&quot; curnalında sabiqdə çap olunmuş &quot;Cəhənnəm məktubu&quot;nu yada salır ki, şeytan zəmanə adamlarından şikayət edib deyir: &quot;Nahaq yerə məni müttəhim edib hər məqamü məkanda mənə lənət oxuyursunuz. Neçə vaxt idi ki, mən Firəngistana getmişdim və mənim vücudum burada olmadığı halda Adəm atanın övladı o qədər fəsad və şərarət törətdi ki, o qədər görülməmiş işlər tutdu ki, onlar mənim heç xəyalımdan da keçməzdi&quot;. Sonradan şeytan Adəm atanın övladı tutduğu fəsad əməlləri bir-bir zikr edib deyir: &quot;Өzünüz insaf edib söyləyin, bu işlər mənim əməlimdir, yoxsa sizin öz işlərinizdir?&quot;

Zəbih dəxi öz şəhərinin əhlindən şikayət edib deyir: Adlarını müsəlman qoyan neçə kəslər vardır ki, şeytənətdən başqa bir fikir və peşələri yoxdur. Onların xəyalı və tamam səyləri ancaq adamların arasında fitnəvü fəsad salmaqdır. Belə adamları iblis
gördükdə öz balalarına deyir: Balalarım, daha siz bu şəhərə getməyin, buranın əhli şeytan istəməz. Bunlar özü hər qisim fəsad və şərarət törətməkdə bibədəl və mahirdirlər….&quot; Necə ki, Zəbih deyir:

Neçə kəslər var, müsəlmandır deyirlər adına,
Şeytənət fikrindən özgə şey düşməz yadına,
Çox kəsin baisdir onlar fitnəvü əfsadına,
Görgəc iblis onları söylər tamam övladına:
Getməyin bu şəhrə kim, bu şəhr şeytan istəməz.

Bizim elmü mərifətdən bibəhrə olan əhlin şeytandan artıq fitnəkar, şərir və fasid olmağını binəzir şairimiz Abbas ağa Qaibov &quot;Nazir&quot; təxəllüs təzə yazdığı &quot;Molla və şeytan&quot; ünvanlı hekayəsində gözəl vəch ilə bəyan edibdir. Bu hekayənin barəsində öz məqamında danışılacaqdır.

Cənab Zəbihin yuxarıda yazılan müxəmməsindən onun müqtədir və xoştəb azərbaycanlı bir şair olduğu görünür. Onun aşağıda dərc olunan kəlamı bu qövlümüzün doğruluğuna şəhadət verə bilər. Kəlami-Zəbih:

Mənim bu pir olan könlüm cahanda bir cavan istər,
İçib məst olmağa hər dəm şərabi-ərğəvan istər.

Gəhi eylər təkəllüm iddiasın bəzmi-ürfanda,
Gəhi rəzm etməyə Rüstəmsifət tirü kaman istər.

Gəhi xaki-məzəllətdə tutar Mənsur tək aram,
Gəhi Keyxosrovü Cəmşid tək təxti-Kəyan istər.

Gəhi azürdəvü dərviş İbrahimi-Ədhəm tək,
Gəhi cahü cəlali-Ərdəşiri-Babəkan istər.

Məqami-həqqi tapmaqda olur gah Nasiri-Xosrov,
Gəhi ol Xosrovi-Pərviz tək mülki-cahan istər.

Gəhi azərpərəstü gah qibti, gəh müsəlmani,
Gəhi bərzəx, gəhi duzəx, gəhi hurü cinan istər.

Gəhi süflitələb qəri-zəmində gavü mahi tək,
Gəhi ülvitələb seyri-səfayi-asiman istər.

Gəhi Bəhluli-divanə, gəhi Mollayi-Nəsrəddin,
Gəhi Buzərcmehrü şövkəti-Nuşirəvan istər.

Gəhi Sədiyü Hafiz, gəh Füzuli, gah Xaqani,
Gəhi Bağdad, gəh Şiraz, gahi İsfəhan istər.

Gəhi Mollayi-Rumi, gəh Nizami, gah Firdovsi,
Gəhi Rumi, gəhi İran, gəhi Hindustan istər.

Gəhi dərsi-səbəqdə əcz edər şagirdi-məktəb tək,
Gəhi inşasına şagirdi-Mirzə Mehdi xan istər.

Mənə tən etmə, ey zahid, sənin zöhdün riyaidir.
Əgər zikr eyləyəm vəsfin sənin, bir dastan istər.

Bəsa zahidləri gördüm sənin tək səy edər, amma
Rəhi-təhqiqi tapmaqda ona çox imtahan istər.

Xərabət əhlinin eşqini bilməz zahidü müfti,
Ona eşqin yolun göstərməyə piri-muğan istər.

Deyil vaqif rümuzi-eşqə şeyxi-şəhrlə vaiz,
Olar gahi ələf çeynər, gəhi arpa-saman istər.

Vücudi-vəhdəti bilməz nifasü heyz mollasi,
Ona burhani-qate pənbədə bir qətrə qan istər.

Təriqətdən sual etsək nəcasət fəslini söylər,
Həqiqət kəlməsindən lal olur, guya zəban istər.

Təriqi-həqqi tanmaq, istəməz maziyü müstəqbəl,
Nə nəhvü sərf, məntiq, nə bəyan ilə məan istər.

Məcaz əhli həqiqət rahini tapmaqda bimürşid,
Skəndərvar olur aciz, dəlili-karvan istər.

Zəbiha, ruzi-məhşərdə nədir üsyanına fikrin,
Nəzər lütf ilə gər qılsa əmiri-möminan istər.

Bu şərhin qilü qalından qübari-qəm tutub könlüm,
Uçub könlüm quşu hər ləhzə Azərbaycan istər.

Mərhum Zəbihin bu kəlamı mövzun və pürməzmun kəlamlardan birisidir. Burada şair müasiri Nəbati kimi, Şəms Təbrizi əleyhirrəhməyə təqlid və təbəiyyət izhar edərək könlünün müxtəlif hallarını və onda vaxtbəvaxt vüqua gələn arzu və təmənnaları şərh qılır.

Zəbih gəhi xaki-məzəllətdə Mənsur tək aramyab olur və gahi Keyxosrov və Cəmşid tək təxtü taci-Kəyan tələb edir; gahi dərvişsifət azadəlik xahiş eləyir və gahi Ərdəşir Babəkan kimi cahü calal şövqünə düşür; gəh azəri, gəh qibti və gəh müsəlman olmaq fikrinə düşür; gəhi yerin altında zəm olunan qızıl öküzdən və zorba balıqdan söz açıb seyri-səfayi-asiman tələb edir; gəh bərzəxi və kahi də behişti-bərində hur, cinan təmənnalarına düşür və habelə şairin meylü könlü min cürə müxtəlif halətlərə düşüb cənnət və cəhənnəm misallı bir-birinə zidd, bərəks şeylər və təmənnalar arzu eləyir. Bu qisim rəngarəng halətlər ancaq həqiqi şair misilli qeyri-adi və ziyadə əsaslı vücudların təbiət va məzaclarında müşahidə oluna bilər.

Zəbih öz hali-dilini və müxtəlif təmənnalarını zikr etdikdən sonra zahidi-zahirpərəstin vəsfi-halına şüru edib deyir: Ey zahid, mənə tən etmə, sənin zöhdün həqiqi deyil, riyaidir. Siz zahidlər rümuzi-eşqə vaqif deyilsiniz, xərabət əhlinin eşqini zahirpərəst müfti və vaiz bilə bilməz. Bu yolu göstərmək üçün piri-muran lazımdır. Əgər sizdən təriqət məsələsindən sual olunsa, nəcasət fəslini söylərsiniz və həqiqət kəlməsinin mənasını dərk etməklə əcz göstərib, lal olub qalarsınız. Zira bu kəlməni şərhü bəyan etməyə başqa fəsahət və təlaqəti-lisan gərəkdir. O da ki, siz firqədə yoxdur.

Bu kəlamın axırkı beytində şair Azərbaycan vilayətini təmənna edib, sakin olduğu şəhərin qilü qalından şikayət edir:

Bu şəhrin qilü qalından qübari-qəm tutub könlüm,
Uçub könlüm quşu hər ləhzə Azərbaycan istər.

Burada Zəbih şikayət elədiyi şəhər yəqin ki, Gəncə şəhəridir. Aşağıda yazılan müxəmməsi-müstəzadında əgərçi şair bir növ Gəncəni başdan tərif və tövsif qılır, vəli onun əhalisinin eybü qüsuruna dəxi pərdə çəkmir, onları da nazik işarələr ilə göstərir və bundan masəva əsil Azərbaycan ki, Zəbihin könül quşu uçub onun tərəfinə meyil edir, qədim əsrdən İran dövlətinə tabe vəsi bir vilayətdir ki, onun mərkəzi Təbriz şəhəridir. Hər halda şair uzun müddət sakin olduğu şəhər əhlindən rəncidə və dilgir olub, başqa bir məhələ köçməyi arzu edir. Bu məhəl vətəni-məlufu Gəncədirmi, yoxsa Təbrizdirmi, allah bilir.

Gəncə şəhərində sükunət edən ruhanilərin və müxtəlif əsnafların və peşəkarların vəsfi-şənində istehza və kinayə təriqi ilə inşad etdiyi müxəmməsi-müstəzaddır:

Könlüm həvəs eylər ki, qılım bir neçə əşar,
                        Әşari-dürәrbar.
Lal olmaya nitqim, edə tuti kimi göftar,

Ya bülbüli-gülzar.
Bu rəsmdir əşarə olub talib besyar,

Çün onda fərəh var.
Xəlqin görürəm əksərini mən kimi bikar,

Yüz dərdə giriftar.
Өvsafını bu şəhrin edəm mən sənə izhar,

Ey arifü huşyar!

Əvvəl sölərəm məscidi, çün rövzeyi-cənnət,

Çox var bu şəbahət.
Olmaz bu cahanda belə məbədgəhi-millət,

Mehrabi-ibadət.
Yox eyb ilə bir nəqsi onun həqq-həqiqət,

Banisinə rəhmət.
Memari onun tərhini çəkmiş nə qiyamət,

Çox rənc ilə zəhmət.
Gəlməz bu cahan içrə dəxi bir belə memar,

Bu elmə səzavar.

Mollalarının hər biri əllamədir əlhəq,

Elm onlara müştəq.
Qazisi qəzavətdə Şüreyh idi müvəssəq,

Fitvaları bərhəq.
Qanuni-şəriət tapıb onlar ilə rövnəq,

Sən söylə ki, səddəq.
Sübh olduğu tək əsrə kimi dərs de mütləq,

Təhsildir əlhəq.
İlkindidən axşama kimi bəhsi-səmavar,

Bir elmdi düşvar.

Düşdü güzərim hücreyi-axunda çü yeksər,

Gördüm neçə kəslər.
Dövründə oturmuş həmə əşxasi-müvəqqərö[1],

Xoşqamətü mənzər.
Təşbih elədim hər biri [bir] Buzərü Qənbər,

Salmanə bərabər.
Guya dirilib tazədən Əmmar ilə Yasər,
                        Әshabi-peyğәmbәr.
Ricət olub aya ki, gəlib heydəri-kərrar,

Bu Cabiri-Ənsar.

[1]- Müvəqqər — möhtərəm, təzim və təkrim olunmuş olan.

Vəsf eylərəm əsnafları cümlə bu minval,

Məcmui xoşəhval.
Azdır buları mədh edə bir kimsə məhü sal

Yüz şairi-nəqqal.
Tacirlərini eyb edənin nitqi olur lal,

Mərdud olu filhal.
Bu şəhrdə kiçik yüz iyirmi iki baqqal,

Bir danədi qəssal.
Sahiblərinə söyləsə hər kimsə ribaxar,

Müşrik olu murdar.

Vəh, vəh, nə müəttər görünür firqeyi-dəbbağ,

Çün buyi-sərimsar.
Rövğən küpünə daxil olub cümleyi-səbbağ[2],

Guya ki, yeyib yağ.
Səllaxü[3] kirişçi ikisi oldular ortaq,

Sərmayə bağırsaq.
Ruxsarını əllafların gör nə olub ağ,

Çün pəşmi-Qarabağ.

[2]- Səbbağ — boyaqçı.

[3]- Sallax — qoyun və qaramal başı kəsib soyan adam.

Təbbaxləri gör nə edər təbxi-müləzzəz,

Çoxlar onu bilməz.
Pitipəz ilən paçəpəz, ustadi-həlimpəz,

Dükkanları məbrəz,
Kababçı əgərçi buların payinə gəlməz,

Bunları bəyənməz.
Halvaçıların mayəsidir quyruğü bəkməz,

Hər kim yeyə bilməz.
Biçarə sabunçu qalıb avarəvü bikar,
                        Өz halına ağlar.

Bu səfhəni gör kim, nə Gülüstani-İrəmdir,

Məxluqu sənəmdir.
Əfsus ki, bu şəhrin əhibbaları kəmdir,

Guya ki, ədəmdir.
Bəzi, görüpür, tatü cühud ilə əcəmdir,

Sərriştəsi kəmdir.
Dərd olsa əgər bircə bu dünyada, nə qəmdir?

Nə cövrü ələmdir?
Ya rəb, eləmə dəhrdə bir kimsəni bimar,

Ya qadirü qəffar!

Zakir ilə Vaiz o taydan gəli hər dəm,

Zakirliyə möhkəm.
Arşın yarım ağ ilə olub cümlə müəmməm,

Ol ömrləri kəm.
Sirab edə bilməz buları cud ilə Hatəm,

Dinar ilə dirhəm.
Eyvah, yaxın oldu yenə mahi-məhərrəm,

Tutmaqlığa matəm.
Məmlüvv edəcәk mənbəri kirpilə ilanlar,

Bu mərsiyəxanlar.

Filcümlə İranın söləyim vəsfini mənqul,

Ta olmaya çox tul.
İranda məgər qəhtdi bir adəmi-məqul,

Həm layiqü məqbul?
Bir gövdənin adını qoyub nayibi-konsul,

Qılmış bunu mərsul.
Təzkirə bahası deyibən nahəq alır pul,

Bu zalimi-məxzul.
Birdir buna dərviş ilə əfsungərü tüccar,

Dəllakü cəmadar.

Zəbihin bu müstəzadı artıq məharətlə yazılıbdır. Bu kəlamda səbat, ciddiyyət və təmkinlik ilə istehza və kinayə, ağlamaq ilə gülmək, şadlıq ilə qəm biri-birinə qarışıbdır. Burada bilmək olmur ki, şair doğrudanmı Gəncənin ruhanilərini və sair sənət əhllərini tərif və mədh eləyir, yoxsa onların üstünə gülür, rişxənd eləyir. Doğrudanmı Gəncə mollaları əllamədirlər və Gəncə qaziləri ümuri-qəzavətdə müvəssəqdirlər? Doğrudanmı qanuni-şəriət onların mübarək vücudları sayəsində rövnəq tapıbdır və sübhdən əsrə kimi onlar əziz vaxtlarını dərsü bəhsdə, təlimü təəllümdə keçirirlər, yoxsa şair zərifanə onların üstünə gülüb kinayə edir?

Şairin sözünə inanmaq olardı, əgər samavar məsələsi araya gəlməsəydi. Hacıların vəsfinə dəxi hamı inanardı, əgər &quot;ribaxarlıq&quot; sözü açılmasaydı. Əgər şair möhtərəm hacıların ribaxar olmağını inkar edib deyir ki, onlara bir kəs ribaxar deyə bilməz, desələr &quot;müşrik olur murdar&quot;, vəli bu sözlərin kinayətəriqi ilə söylənməsinə şübhə yoxdur. Çünki Gəncə tacirləri faiz və riba almasaydılar, onların bu sifəti hərgiz burada zikr olunmazdı.

Firqeyi-dabbağdan sarmısağın və bağırsağın &quot;buyimüəttəri&quot; gəlmək sözlərindən şairin rişxənd etməsi zahir olur.

Sonra şair təbbaxları, bitibişirənləri və paçapəzləri, həlimaşı bişirənləri, kababçı, halvaçı və sabunçuları öz sənətlərinə müxtəs sifətlər ilə tərif edib &quot;pitipəz ilə paçapəz, ustadi-həlimpəzin&quot; dükanlarını məbrəzə təşbih edir. Bundan sonra ətibba sinfinə keçir və onların kəmyablığından şikayət edir, tapılanları da ya tat olur və ya cuhud ki, təbabət elmində əsla sərriştələri olmur. Ancaq dərd üstünə dərd artırırlar. Ol cəhətdən şair deyir:

Ya rəb, eləmə dəhrdə bir kimsəni bimar,

Ya qadirü qəffar!

Xətmi-kəlamda şair məhərrəm ayında İrandan gələn əqrəbsənət və marsirət vaiz və mərsiyəxanları zikr edib, onların tamahkarlığından və biçarə fəhlələri, dərvişləri, əfsungərləri, dəllək və camədarları soyub çapovulçuluq edən nabəkar konsul nayiblərinin zülmü cövründən dadü fəryad edir. Bundan məlum olunur ki, İranın viran olmağı və onda əlan müşahidə olunan binizamlıq və ədalətsizlik xeyli zaman bundan müqəddəm başlanıbdır. Mərhum Zəbihin bu şeri müstəzadı &quot;Molla Nəsrəddin&quot; curnalına ən münasib və onun məsləkinə yaraşan mənzumələrdən birisidir.

Zəbih öz əsrinin Mirzə Ələkbər Sabiri olub. Əfsus ki, onun da qədri bilinməyibdir və əşarına rəvac verən olmayıbdır.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*018]]</text>
      <sha1>oh5iquoy62je0acf57md0kl7z0blhg0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Cəfərqulu xan &quot;Nəva&quot; təxəllüs</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19462</id>
    <revision>
      <id>84600</id>
      <parentid>51843</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:05:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18399" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Cəfərqulu xan &quot;Nəva&quot; təxəllüs 
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Ağaismayıl Zəbih (məqalə)|Ağaismayıl Zəbih]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Əbdürrəhman ağa Dilbaz oğlu &quot;Şair&quot; təxəllüs|Əbdürrəhman ağa Dilbaz oğlu &quot;Şair&quot; təxəllüs]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Mərhum Cəfərqulu xan İbrahim xanın böyük fərzəndi Məhəmmədhəsən ağanın oğludur. Məhəmmədhəsən ağa isə ziyadə nəcib, fərasətli və ləyaqətli bir şəxs imiş. İbrahim xan onun xatirini əziz tutarmış və özünə onu vəliəhd təyin edibmiş. Vəli İbrahim xan hənuz sağ ikən oğlu Məhəmmədhəsən ağa dari-üqbayə rehlət buyurdu və İbrahim xan general Tesvidayevin vasitəsilə Rus imperatoruna yazıb, kiçik oğlu Mehdiqulu xanı ondan sonra varis təsdiq etmək fərmanını xahişmənd olmuşdu və tarixi-islamiyyənin 1221-ci sənəsində--ki, tarixi-məsihiyyənin 1806-cı sənəsinə mütabiqdir,--Mehdiqulu xan imperator fərmanı ilə külli-Qarabağ xanlığına İbrahim xandan sonra hakim təyin olundu.

Məlum olsun ki, Cəfərqulu xan babası İbrahim xanın hali-həyatından aşikarən varislik iddiası etmirdisə də, amma qəlbində bu arzu və başında Qarabağa hakim olmaq fikri var idi. Zəmani ki, imperatorun fövqdə zikr olunan fərmanı yetişdi, Cəfərqulu xan məyus və mükəddər oldu və o vaxtdan sonra onunla əmisi Mehdiqulu xanın arasında həmişəlik bir küdurət və ədavət vüqua gəldi və Cəfərqulu xan çox hiylə və dəsisələr və pürfəsad tədbirlər işlətdisə də, nəticəbəxş olmadı və bəlkə özü müttəhim olub &quot;gözdustağı&quot; halında Petroqrada aparıldı və orada bir müddət qalandan sonra generallıq çini alıb Qarabağa müraciət elədi.

Cəfərqulu xan babası İbrahim xan kimi dilir, rəşid, qəviheykəl və pürhünər bir zat imiş. Əhli-zövqü şövq olduğu üçün vaxtını işrətdə keçirərmiş, tar-tənburu, çəng-çəğanı, mütrib və müğənnini dost tutarmış. Qapısında İran padşahları kimi pəhlivan və nər güləşdirmək, qoç döyüşdürmək, kəndirbaz oynatmaq, hoqqabaz saxlamaq adəti və xoşa gələn işlərdən hesab olunarmış. Vəli o sifətləri ki, &quot;Riyazül-aşiqin&quot; sahibi möhtərəm Məhəmməd ağa Müctəhidzadə xani-mərhumun haqqında yazıblar, dürüst deyil. Belə ki, Müctəhidzadə cənabları yazır: &quot;Bu mənbəi-cudü səxa və mədəni-feyzü əta ki, xani-nəvali və süfreyi-ehsani ğədü işa və sübhü məsa məcməi-füqəra və mövqeyi-məsakin və züəfadır, təlli-xakistəri mətbəxi-cudindən atılan xakistər və əncümü əxtər onun ad qazanan olan qüduri-rasyatının zirindən çıxan şərarə və əxkərdir. Nami-nami və ismi-giramisi cənnətməkan və xüldaşiyan Cəfərqulu xani-mərhum ki, Məhəmmədhəsən ağa Cavanşirin şiblidir&quot; i.a.

Bu müqəddimə xilafi-haqqü savab və bir növ biməzmun ibarələrdir ki, bunları yazmaqdan müəllifin əsl muradı nə olduğunu anlaya bilmədik. Bu qədər tərif və tövsifə nə hacət?! Bu qədər mübaliğə və ifrat nə lazım?! Bu boş ibarələr ancaq kəlamı etibardan salır. Hər şəxsi öz sifəti ilə yazmaq, bildirmək yaxşı deyilmi?!

Xani-məzkuru görüb-eşidənlərin rəvayətinə görə, onun süfreyi-ehsanı məcməi-füqəra və mövqeyi-məsakinü züəfa olmayıb, bəlkə lotu-potu yığıncağı, oyunbaz, quşbaz və şəbədəsazi-məhəlli olubdur. Onun &quot;mənbəi-cudü səxa və mədəni-feyzü əta&quot; olduğuna dəxi şübhə çoxdur. Necə ki, onun şənində mərhum Qasım bəy Zakir Mirzə Fətəli Axundova yazmışdı, onun vücudu yuxarıda yazılan sifətlərdən ari və bəri imiş. Budur Zakirin yazdığı şerlər:

Çoxların qılıbsan çörəyə möhtac,
Axtarır, tapılmaz dərdinə əlac;
Fironu Hamanü Zöhhakü Həccac
Ola bilməz ola sitəmkar səndən.

Bidətin yandırıb qövmü əshabi,
Müşküldü gətirək bu zülmə tabi,
Düşüb Cəbrəilli, Maralyan, Babi,
Horadiz, Qoyucaq dərbədər səndən.

Zülmü sitəminlə aləm dolubdur,
Əhli-beytin rəngi-ruyi solubdur,
Neçə rövşən xanimanlar olubdur
Şəbi-yelda kimi tirətər səndən…. i.a.

Çox ehtimal var ki, Zakir dəxi xani-mərhumu təzmim etməkdə mübaliğə etmiş olsun və bir növ qərəzi-şəxsi ucundan həddi-etidaldan çıxsın, amma bilmərrə bu sözlərin doğru tərəfini də inkar etmək olmaz, bir halda ki, əvvəl vaxtlarda Zakir Cəfərqulu xana yavuq imiş və onun əxlaqü ətvarına dürüst bələd imiş.

Cəfərqulu xan həştad ildən artıq yaşayıbdır və hicrətin min iki yüz həştadıncı illərində vəfat edibdir. Təbi-şeriyyəsi dəxi var imiş. Fars və türk lisanında bir neçə əsərləri vardır.

Tamahkar və halvaxor bir mollanın barəsində bu şerləri yazmışdır:

Ey oştore-kəcgərdəna danəm çe xahi kərdəna,
Gərdənderazi mikoni əz bəhre-həlvaxordəna.

Çon sobh xizi, quş kon çon morde bini cuş kon,
Xurcinra bər duş kon əz bəhre-həlvaxordəna.

Bər xane-rəbbol-nasra əz sər məbər vəsvasra,
Por kon çənaqo tasra əz bəhre-həlvaxordəna. [1]

[1] Tərcüməsi:
Ey boynuəyri dəvə, bilirəm nə etmək istəyirsən,
Halva yemək üçün boynunu uzadırsan.
Səhər duranda qulaq as, elə ki, ölü gördün, coş,
Halva yemək üçün xurcunu çiyninə al.
Allah adamlarının süfrəsi arxasında şeytanı fikrinə gətirmə,
Halva yemək xatirinə qab-qaçağını doldur.

Bəziləri bu şerləri Cəfərqulu xana isnad verirlərsə də, biz yəqinən təsdiq edə bilmərik. Xanın Aşıq Pəri ilə dəxi bir neçə mükalimələri və məktubati-mənzumələri vardır və lakin onların çəndən əhəmiyyəti yoxdur ki, burada yazılsın.

Kəlamından məşhuru Şuşa qazisi Mirzə Əbülqasımın haqqında yazdığı qəsidədir ki, eynilə burada dərc olunur:

Matəmi böylə tutarmış məgər adəm, qazi,
Edə lənət ona bəs sahibi-matəm, qazi.

Sən necə zamin olurdun, kişi, dava olmaz,
Bu sözü rus yanında dediniz həm, qazi.

Siz məgər halını öz əhlinizin bilməzsiz,
Zərrəcə bəd əməlindən eləməz qəm, qazi.

Özgə davada olan kəslər alır simu zəri,
Qırdırır şişəlini müftü müsəlləm qazi.

Zahirən qələlinin qətlə gedərdi nisfi,
Olmasaydı aralıqda yenə Rüstəm, qazi.

Daima vəz eləyir xalqa ki, ehsan eləyin,
Özü heç dışqarı verməz ola gər nəm qazi.

Daş daş üstə belə Şişədə durmaz hərgiz,
Bəzi işlərdə əgər olmasa ələm qazi.

Adını molla qoyan xalqa deməz rast yolu?
Onların dərdi edibdir qədimi xəm, qazi.

Unudurlar hamısı tarı, peyəmbər əmrin,
Gər aralıqda ola söhbəti-dirhəm, qazi.

Bir para vaxt danışmaq bizə lazımdır, leyk
Bir para vaxtda yekdir ola əbkəm qazi.

Demişəm mən sənə heç vəqt inanma xalqa,
Bəzi övqat eşit pəndimi kəm-kəm, qazi.

Bundan artıq nə yazım dərdi-dili, mövlana,
Deyərəm baqi sözümü səni görsəm, qazi.

Cəfərqulu xanın qaziyə xitabən yazdığı bu kəlamına səbəb mahi-məhərrəmdə qalalıların arasında dəstəbaşı olmaqlıq və yainki cüzi bir şeyin üstündə vüqua gələn dava və çırpışma olubdur ki, neçə adamlar nahaq yerə qətlə yetişibdir. Yəqin ki, qaziyi-şəhr divan əmələcatına söz verib zamin olubdur ki, dava və şava düşməz, vəli öz əhlinin öhdəsiidən gələ bilməyib, rəfi-mücadilə və mübahisədə aciz qalıbdır və yainki kəsrəti-təmədən tərəfgirlik edib, mücadiləyə bir növ özü səbəb olubdur. Necə ki, xanın kəlamı buna şəhadət verir:

Sən necə zamin olurdun, kişi, dava olmaz,
Bu sözü rus yanında dediniz həm, qazi.

Siz məgər halını öz əhlinizin bilməzsiz,
Zərrəcə bəd əməlindən eləməz qəm, qazi.

Özgə davada olan kəslər alır simu zəri,
Qırdırır şişəlini müftü müsəlləm qazi.

Cəfərqulu xanın bu kəlamı müasiri olan Qasım bəy Zakirə--ki, Qarabağın ən müqtədir şairi hesab olunur və onun haqqında atidə zikr olunacaqdır,--təsir eləyir və övsafi-qazini ol mərhum dəxi də mükəmməl vəchdə və istehza səbkində nəzmə çəkir.

Kəlami-Zakir:

Eləyibdir [nə] günəh hiç nə bilməm qazi,
Xəlq arasında olubdur belə mülzəm qazi.

Yaradıbdır onu ol xaliqi-əşya bieyb,
Dari-dünyada bu surət tapılır kəm qazi.

Qazi hər yerdə olur biməzəvü bədhərəkat,
Şükrlillah ki, bu həm baməzədir, həm qazi.

Qələmi tiği-düsərdir, özü mərdi-rəhi-din,
Daima Şeyxi ilə cəngə müsəmməm qazi.

Səri-ədadə fırıldar çomağı bərqasa,
Necə ki, mərəkədə şeşpəri-Rüstəm qazi.

Nari-qəhri əridir mum kimi fuladi,
Küreyi-nəfsi-dərunə verə gər dəm qazi.

Kimdi yanında onun Əliqulu, Əbdurrəhim,
Kuhi-Əlbürsü yıxar çün toxunan dəm qazi.

Dəhrdə Şişə olur səngi-cəfadən eymən,
Ola bir şəhrdə bu tərzlə möhkəm qazi.

Mədəni-cudü kərəm, caygəhi-əmnü əman,
Ədldə Nuşirəvan, bəzldə Hatəm qazi.

Füqəra dövri-sərayində bəsani-halə,
Nəqdi-ehsani Qarabağə çü şəbnəm qazi.

Qələt etdim, bu sözün yoxdu vüqui hərgiz,
Qorxuram cəmdəyimə tüf deyə aləm, qazi.

Şişənin simü zərin doldurasan xanəsinə,
Şişəvəş dışraya verməz yenə bir nəm qazi.

Qazi oldur ki, qala əhli-vilayət qəminə,
Nə ki, aləm həmə qəmgin ola, xürrəm qazi.

Onda mən gördüyümü görmüşəm, indən beylə--
Etməzəm taət ona gər ola qibləm qazi.

Haradan gəldi bular, eylədilər xəlqi xərab,
Biri der müctəhidəm, biri müsəlləm qazi.

Atlanıb biri çapar Təkləyə day, danə üçün,
Biri də şamü səhər talibi-dirhəm qazi.

Yay gedər Fingiyə zövq etməyə, qış Qaynağə,
Bir deməz hiç gəlir mahi-məhərram qazi.

Qazi lazımdı deyə məhkəmədə şəri-nəbi,
Nə ki kəşt edə cahanı, minib ədhəm qazi.

Təbrizin ağı ucuz, miri-vilayət qafil,
Hər əlif-bey deyəni qıldı müəmməm qazi.

Dəxi divani-rəiyyət belə getsə, qalmaz,
Bu Qarabağı edar cümlə mükərrəm qazi.

Xişü əqvamına mu qədri tərəhhüm qılmaz,
Dəmbədəm xalqa oxur sileyi-ərhəm qazi.

Sabiqən böylə deyildi, olub indi birəhm,
Həzrəti-xanə olandan bəri məhrəm qazi.

Çox adam var idi nəzm ilə əda eyləməli,
Xahişi-xanə görə düşdü müqəddəm qazi.

Çünki divanəyə yoxdur qələm ümmidim var
Əfv edər cürmümü, gör üzünə söysəm qazi.

Dastani-Əmiraslanı bu gündən böylə--
Başlaram, fikrim əgər olsa fərahəm, qazi!

Hər iki kəlamdan məlum olunur ki, ruhanilərimizin qusur və nöqsanı hər bir əsrü zamanda əhli-mərifətlərimizin nifrət və tənqidlərinə bais olub, onları təzmim və təsyib qılıblar. Xüsusən məsnədi-qəzavətdə əyləşən alicənabların hirsü tamahı, dünyagir və biəməl olmaqları cümlədən artıq üdəbavü şüəra zümrəsinə təsir edibdir. Necə ki, Cəfərqulu xan buyurur:

Daima vəz eləyir xalqa ki, ehsan eləyin,
Özü heç dışqarı verməz ola gər nəm qazi.

Zakirin bu mətləbə dair yazdığı şer bundan da gözəl və pürməzmundur:

Şişənin simü zərin doldurasan xanəsinə,
Şişəvəş dışraya verməz yenə bir nəm qazi.

Bu kəlamda cinas vardır. Əvvəlki misrada &quot;Şişə&quot; Şuşa qalasından ibarətdir ki, sabiqdə Qarabağ xanlarının paytaxtı hesab olunurdu. İkinci misrada yazılan &quot;şişə&quot; məhz şişənin özündən--sürahidən ibarətdir ki, onun içinə hər nə töksən yenə dışqarıya nəm verməz.

Cənab qazi dəxi nə qədər öz xanəsinə Şişə xalqının simü zərini və sair əmvalını doldurur isə, yenə də doydum deməyib, xaricə və ətrafında olan füqəravü məsakinə zərrəcə rəhm eləmir və bir möhtacın ehtiyac və zərurətini rəva qılmır. Necə ki, bu barədə mərhum Qasım bəy başqa bir kəlamında buyurmuş:

Molla nə molla, əsiri-şikəmi-əndər piç,
Qazi nə qazi ki, sir olmaz içə ümmani.

Bəli! Dəryalar kamına çəkib sir olmayan və heç bir şeydən gözləri doymayan ruhanilərdən milləti soymaqdan qeyri daha bir təmənnavü çeşmdaştlıq ola bilməz!…

Necə ki, yuxarıda zikr olundu, sabiqdə Zakirin xatiri Cəfərqulu xanın yanında əziz imiş və aralarında zərafət var imiş. Bir dəfə Zakir xanın hüzuruna gedir və nə tövr olursa, onun başmaqları xanın sarayında oğurlanır. Şair məyusanə evinə qayıdıb bu həcvləri xidmətkarlar böyüyü Bəylər bəyə yazır:

Bəylər, nə layiqdi xan qulluğuna
Bir kəs atlı gedə, piyadə gələ?
İldə bir yol düşür mənim güzarım,
Vay onun halına ziyadə gələ.

Böyüyün dərində lazımdı dərban,
Axşama dək ola bəndeyi-fərman,
Təmənnasız gələn olur peşiman,
Gələ gör bir adəm murada gələ!

Oğruluğa əcəb olubsuz mötad,
Həmrahi-birahın dad əlindən, dad!
Gedəndə şad gedər, gələndə naşad,
Hər kimsə ki, sizii bərbada gələ.

Gəlməyən adama deyirsiz: gəlin!
Müşküldür qayıtmaq ayağı yalın,
Mən yenə qıvrağam Adıgözəlin
Gərək dalısınca ərdadə gələ.

Məsəli-məşhurdur: &quot;Quş dənə gedər&quot;,
Sizdə bir nəf yox səvayi-zərər,
Gəlməz o qapıya heç kimsə məgər
Horadiz, Qoyucaq fəryadə gələ.

Bundan sonra girən xanın evinə
Gərək başmaqların soxa cibinə,
Ya keçirə saf otağın dibinə,
Nə isə, mühəyya, amadə gələ.

Lazımdır tərəddüd xeyirdə, şərdə,
Ədalət üzümə çəkibsiz pərdə,
Bir təziyə olsa, xudanəkərdə,
Gümanım yoxdur [ki], molla da gələ.

Bir adam təyin et asitanaya,
Yaxşını-yamanı gerçək tanıya,
Nə eşiyə, nə də qəhvəxanaya
Qoyma hər yetən … gələ.

Onun cavabında Cəfərqulu xan Zakirə yazmışdır:

Qasım bəy, adətdir, xan qulluğuna
Bir kəs atlı gəlsə, piyada gedər,
Mən deyiləm, aləmdə var, eldə var,
Belə cüzi işlər arada gedər.

Burada bir başmaq olub zərərin,
Qələm alıb yazdın zəmmin bu dərin,
Zalım, yoxdur məgər sənin xəbərin,
O dərdən kim, aləm fəsada gedər?

İndi belə görmə Adıgözəli,
Səndən qıvraq idi onun əzəli.
Hər zaman ki, durub yola düzəli,
Yenə bədov atdan ziyada gedər.

Gədə, saf azıbdır əməlin sənin,
Mədənisən təqəllübün, fitnənin.
Sən neçün bilməzsən, bağlı gələnin
Ayağı açılıb piyada gedər?!

Oğlan, lap çıxıbsan sən əndazədən,
Neylər, hələ gedəcәksən yazədən,
Köhnə oğurlandı, tikər tazədən,
Bir adam yollaram ustadə, gedər.

Necə ki, sabiqdə bu barədə məlumat verildi, Mehdiqulu xan ilə Cəfərqulu xanın mabeynində büğzü ədavət var imiş.

Cəfərqulu xanın Mirzə Fətəli Axundov ilə dəxi ülfət və aşinalığı var imiş və aralarında zərifanə irsalü mərsulları olubdur. Bunlardan bir namə ki, Axundov xani-müşarileyhə yazıb, Adolf Berjenin Leypsiq məcmuəsinə daxil olubdur. Haman namə belə başlanır.

Hacıqulu səndən, ey taci-sərim,
Ziyadə-ziyadə xürrəm olubdur.
Söz veribdir sizə Kruzenştern,
Poçotniklik işi möhkəm olubdur.

Bu məktubu eyni ilə Mirzə Fətəli Axundovun tərcümeyi-halı babında dərc etməyi münasib gördük.

Fars dilində yazılmış əsərlərdən bir məktub Mirzə Haqverdi &quot;Səfa&quot; təxəllüsə və mahi-məhərrəmin yetişməsi münasibətilə inşad etdiyi tərcibənddən bir bənd &quot;Riyazül-aşiqin&quot;dən iqtibasən burada dərc olunur.

Cəvabi-Mirzə Haqverdi Səfa:

Suye-yarane-vəfa bişe səlami darəm,
Qəllü dəllə əcəb torfe kəlami darəm,

Rox nemipuşəm əz in ərz konəm fərzol-eyn
Çon ke, dər pişe-şoma şohrəte-tami darəm.

Gərçe matimo piyade ze çenin gərdeşe-çərx,
Əsb dozd bordevo dər dəst locami darəm.

Nist dər Şişeye-ma fərq həlali ze həram,
Gər qəbuləş bekoni, Rəxşe-xorami darəm.

Ğərəze-mən həme şuxisto nə sedq, səfa,
Bər mətərsid ke, əz kəlmeye-la midarəm.

Ey Nəva, gər nəkoni razi bedan qazira,
Ba to ta ruze-cəza bəhse-modami darəm. [2]

[2] Tərcüməsi:
Vəfalı dostlara çoxlu salamım var,
Şəninə söylənmiş əcəb gözəl sözüm var.
Bu ərzimdən çəkinmərəm, göz yuması deyiləm,
Çunki sizin yanınızda tam şöhrətim var.
Hərçənd ki, fələyin bu cür dövr etməsindən mat və piyadayıq,
Atı oğru apardı, cilovu əlimdə qaldı.
Bizim Şuşada halalla haram arasında fərq yoxdur,
Əgər qəbul eləsən, yorğa bir Rəxşim var.
Mənim məqsədimin hamısı zarafatdır, sidq ürəkdən deyil,
&quot;Yox&quot; sözümdən qorxmayın.
Ey Nəva, bil, əgər qazini razı salmasan,
Qiyamət gününə kimi səninlə daim mübahisəm var.

* * * * *

Mahe-məhərrəm amədo por şod deləm ze ah,
Dude-deləm gereft roxe-çərxo mehro mah.

Çon əbre-noubəhar fələkra əhate kərd,
Çəndan ke, dər fələk bemələk minədarəd rah.

Cəbrəil əz tərəddode-əflak baz mand,
Qofta beheyrəti ke, xodara, tora pənah.

Aya çe şod ke, çake-gəriban nəmud sobh,
Puşide şəb lebase-əzara be bər siyah.

Aməd neda ze hatefe-ğeybi ke, ya əmin,
Bengər bedəşte Kərbəla, suye-qətlgah.

Emruz ruze-qətle-Hoseyne-ibn Mortəzast,
Emruz ruze-matəme-məcmue-ənbiyast. [3]

[3] Tərcüməsi:
Məhərrəm ayı gəldi, ürəyim ahla doldu,
Ürəyimin tüstüsü göyləri, ayın və günəşin üzünü örtdü;
Bahar buludu kimi fələyi əhatə elədi,
Belə ki, mələk fələkdə keçməyə yol tapmadı.
Çəbrayıl fələklərə gedib-gəlməkdən qaldı,
O, heyrət içində dedi ki, &quot;allah, sənə pənah!&quot;
Məgər nə oldu ki, sübh yaxasın açdı,
Gecə qara yas paltarını geydi?
Qeybdən səs gəldi ki, &quot;ya Əmin,
Kərbəla səhrasında qətlgaha bir bax,
Bu gün Hüseyn ibn Mürtəzanın qətl günüdür,
Bu gün bütün peyğəmbərlərin matəm günüdür.

Mərhum xanın yuxarıda dərc olunan nümuneyi-asarından,--xah türki olsun və xah farsi,--onun xoştəb bir şair olduğu görünür.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*019]]</text>
      <sha1>21jan69c1q6z92rw9v74rsyfmvtn9ct</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Əbdürrəhman ağa Dilbaz oğlu &quot;Şair&quot; təxəllüs</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19463</id>
    <revision>
      <id>84601</id>
      <parentid>51844</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:05:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9112" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Əbdürrəhman ağa Dilbaz oğlu &quot;Şair&quot; təxəllüs 
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Cəfərqulu xan &quot;Nəva&quot; təxəllüs|Cəfərqulu xan &quot;Nəva&quot; təxəllüs]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Əsgər Şirvani (məqalə)|Əsgər Şirvani]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Molla Pənah əsrinin möhtərəm şairlərindən birisi də mərhum Əbdürrəhman ağa Dilbaz oğlu &quot;Şair&quot; təxəllüsdür ki, əslən Qazax mahalından Xanlıqlar qəryəsindəndir.

Bəzi müfsidlərin--ki, Əbdürrəhman ağa ilə şəxsi ədavətləri var imiş,--şeytənəti ilə Gürcüstan hakimi İrakli şah şairdən bədgüman olur ki, guya Əbdürrəhman ağa Qazax mahalının Cavad xana tabe olmasına soy və kuşiş edir və Cavad xan ilə həmsirdir, onların mabeynində bir para siyasi və mühüm məsələlər barəsində məxfi göftügulər olunur. İrakli şahın qəzəbi cuşa gəlib şairin haqqında böyük zülm və siyasət edib gözlərini çıxartdırır.

Bilmək gərəkdir ki, Əbdürrəhman ağa ziyadə maddəli, fəsih və dilavər bir adam imiş ki, doğru söyləməkdən əsla ehtiyat və xövf etməz imiş və öz eli içində nüfuzlu və möhtərəm və sözü ötgün sayılırmış. Tamami hünər və səyini öz elinin və vətəndaşlarının xeyir və səlahı yolunda sərf edərmiş. Vəli mərhumun bədxahı və düşmənləri də çox imiş. Öz işi və səlahını unudub camaat dərdinə yanmaqdan axırı düşmənlərin hiylə və şərarəti ucundan çeşmi-cahanbinindən məhrum qalır.

Bəli, belə qədir və qiyməti bilinməyən millət bahadırlarının haqqında deyirlər ki: &quot;El üçün ağlayan gözsüz qalar!&quot;

Şairi-mərhum gözləri çıxarılandan sonra bu növhəni inşad etmişdir:

Mən qəribəm vətənimdə, qazılar,
İtirmişəm ağır ellər, ağlaram.
Könül həsrət qaldı, can intizarda,
Gözlərəm sübhü şam yollar, ağlaram.

Həşrə qaldı canda el intizarı,
Görərmola, ya rəb, didar didarı?
Fikr elərəm hər dəm ol aşna, yarı,
Gözlərimdən axar sellər, ağlaram.

Eldən ayrı düşdüm, güzarişim yox,
Sığındım mövlaya, qeyri işim yox,
Munisim, qəmxarım, bir yoldaşım yox,
Sərimdə qovğalar, qallar, ağlaram.

Könlümüzdən gedib eşqü həvəslər,
Yığılsın bir yerə könlü şikəstlər,
Qohumdan, qardaşdan yad olan kəslər,
Dolanır bağrımda millər, ağlaram.

Şair, həqdən gərək insana dövlət,
Getməyə üstündən sayeyi-rifət,
Xudadan gər bizə olmasa şəfqət,
Aylar ilə gülsəm, illər ağlaram.

Mərhum Əbdürrəhman ağanın əsərləriidən ən əhəmiyyətlisi Gəncə xanı Cavad xan Ziyadoğlunun rus qoşunu ilə 1804-cü səneyi-miladidə etdiyi cəngin və xani-mərhumun göstərdiyi rəşadət və hünərin və filcümlə, onun sərgüzəştinin barəsində yazdığı müxəmməsdir ki, məəttəəssüf, cümləsini burada zikr etmək, bəzi səbəblərə görə, mümkün olmadı.

Müxəmməsi-Əbdürrəhman ağa Şair dər həqiqi-Cavad xan Ziyadxanov:

Bir rəvayət söylə, ey dil, çərxi-kəcrəftardən,
Ta əbəd ruzi-əzəl bədmehru bədkirdardən,
Çərxi-zalim, dəhri-dun, sahibxəta, biardən--
Kim, Yezidin izzətin gör şahi-diləfkardən,
Gör Cavad xan macərasın möhnəti-məkkardən.

Böylədir dövran, əzəl insanə al eylər cahan,
Bir zaman xürrəm qılır, bir dəm məlal eylər cahan,
Şah ola, istər gəda, aşüftəhal eylər cahan,
Aqibət bir gün gedər himmət, halal eylər cahan,
Naxudanı qərq edər ol kəştiyi-pürbardən.

Hər zaman dövran salıbdır canı canandan cüda,
Adəmi həvvadan ayrı, baği-rizvandan cüda,
Xatəmi saldı fələk cahi-Süleymandan cüda,
Ah kim, düşdü bu gün dövran Cavad xandan cüda,
Əskik olmaz zari-bülbül, söhbəti-gül xardən.

Şahnamə şərh edən [yox] ol Cavad xan vəsfini,
Mədəni-cudü səxavət, ədli-divan vəsfini,
Bilmiş Əflatun səharin əhli-meydan vəsfini,
Hikməti-Loğmandan artıq dərdə dərman vəsfini,
Bir müxəmməs nəzm ilə inşa qılım əşardən.

Gəncə şəhrində Cavad xan kim, nə əyyam var idi,
Sahibi-lütfü ədalət, sadiqül-iqrar idi,
Hər işin felində mahir, aqilu huşyar idi,
Müxtəsər, aləmara pürimtəhan sərdar idi,
Gör nələr çəkdi qəzadən, dövri-bədətvardən.

Düşdü davası əzəldən ol Şəki, Şirvan ilə,
İbrahim xan ittifaq oldu ol Ümmə xan ilə,
Gəldi ləşkər üstünə ol cümlə Dağıstan ilə,
Onlar ilə qıldı dava sərbəsər meydan ilə,
Çəkmədi hərgiz zərər bir fitneyi-əğyardən.

Bir də ondan sonra gəldi valiyi-Baqratyan,
Yığdı Gürcüstan tamamən ləşkər ta vadiyan,
Neçə illər qıldı dava, çəkmədi ondan ziyan,
Vali köçdü çün fənadan, etdi tərk axır cahan,
Gör nə sadir oldu Gurgin xan kimi əğyardən?!

Ol Cavad xan vəsfini necə qələm şərh eyləsin?
Şərhə sığmaz, vəsfi-halın necə dillər söyləsin?
Bir belə sərdarü qazi kim görübdür böyləsin?
Düşdü davası onun kari-qəzadan, neyləsin,
Padşahi-rusi-sahibtac ilən tumardən?

Çəkdi bir il ol Cavad xan eylədi cəngü cidal,
Gah sülh etdi arada, gah qıldı rəngi-al,
Gördü kim, olmadı axır, artdı fitnə, qilü qal,
Gəlmədi imdadə, hərçənd eylədi yüz ərzi-hal,
Fətəli şah, sahibi-İran olan xunkardən.

Ol Hüseynqulu ağa kim, gəldi xanın yanına,
Layiq idi hər hünərlər şövkətinə, şanına,
İstədi qanın qata ol dəmdə xanın qanına,
Qoymadı xan göndərib, bir qeyri bürc meydanına,
Yəni onun vəhşətin mən görməyim didardən.

Qələsin sandı Cavad xan ol zaman viranədən,
Çox çalışdı ta ölüncə dərdinə dərmanədən,
Feyzi-həqdən ta yetincə rəhməti-qüfranədən,
Çıxdı ruhu ol bədəndən, rövzeyi-rizvanədən,
Ey xoşa, buldu şəhadət vahidül-qəhhardən.

Həm Hüseynqulu ağa buldu şəhadət novcəvan,
Xəlq ara bu cümlə möhnətdən yaman oldu yaman,
Anası ahlar çəkib, şaxsey deyib eylər fəğan,
Üz tutub ol bargahə əlvida eylər aman:
Binəva düşdüm cüda fərzəndi-gülruxsardən.

Gəncəli xalqı şəhadət qıldı həqqa canfəda,
Kimi məzlum, kimi azadə qalıb əndərbəla,
Hər biri bir növ ilə yüz dərdə oldu mübtəla,
Yadına gəlməz məgər məzlumi-dəşti-Kərbəla,
Ey utanmaz çərxi-zalim Əhmədi-Muxtardən?

Min iki yüz daxi on səkkizdə tarixi-zaman--
Kim, şəhid oldu Cavad xan, çıxdı əzdari-cahan,
Çox pərişan oldu halı Gəncənin həddən yaman,
Gəl yetiş imdadə, ya həq, Mehdiyi-sahibzəman,
İnciməzmi xatirin bu dərdü ahü zardən?!

Bu müxəmməsin bir neçə bəndləri dəxi vardır ki, fövqdə zikr olunduğu üzrə onların burada yazılması münasib görülmədi. Cavad xanın və oğlu Hüseynqulu ağanın şəhadəti vaqe olubdur hicrətin 1218-ci tarixində ki, miladın 1804-cü ilinə mütabiqdir.

Mərhum Cavad xan ziyadə qəyurü cəsur və sahibi-əqlü tədbir bir hakim olduğu təvarixdə yazılmışdır. Şəhadəti zamanı sinni əlliyə kimi var imiş.

Məlum ola ki, rus qoşunu əvvəlinci dəfə İran sərhəddinə qədəmgüzar olduqda Cavad xan dava və şavasız onun Gəncəyə daxil olmasına yol verib və rus dövlətinə öz təbəiyyat və ixlasını izhar edibdir.

Kovalenski--ki, rus dövləti tərəfindən Gürcüstanın ümuri-xariciyyəsinə nazir təyin olunmuşdu,--yazır ki, hamıdan əvvəl onun yanına elçi göndərib, onu təbrik edən və rus imperatoruna ixlas və sədaqətini izhar qılan Cavad xan olubdur.

Əgərçi Abbas Mirzə öz qoşunu ilə Gəncə sərhəddinə yavuqlaşanda Cavad xan onun tərəfinə bir növ meyil edibdir, vəli Kovalenskinin yazmaqına görə, bu meylü rəğbət zahiri bir politika imiş. Batinən və qəlbən onun meyli rus dövlətinə imiş və Gürcüstan ilə xanın mabeynində vüqua gələn bəzi inqilab və şurişləri, xüsusən, Şəmsəddin məsələsini qət və həll etmək üçün xani-mərhum İran dövlətinə rücu etməyib rus dövlətinin vasitəsilə dəstaviz edirmiş. Və lakin knyaz Sisianov Qafqaza rəis və inspektor təyin olunub gələn günündən Zaqafqaziyada hökumət edən xanlar ilə, xüsusən, mərhum Cavad xan ilə artıq dərəcədə dürüştlük və sərtlik ilə başlayıbdır rəftarü müamilə etməyə. Qafqaz arxeoqrafiçeski komissiyası cəm və tərtib etdiyi aktlardan--ki, bir neçəsini bəndeyi-həqir türk lisanına tərcümə edibdir,--məlum olur ki, Cavad xanın rus qoşunu ilə əslən və qətən dava etmək fikri yox imiş. Onu davaya məcbur qılan knyaz Sisianovun ağır təklifləri, xüşunət və dürüştlüyü və bəzi ittifaqlarda nalayiq fəhşləri olubdur.
&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*020]]</text>
      <sha1>17cz0x1x0k1vzjy6zmb8uqxawqu2z12</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Əsgər Şirvani (məqalə)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19464</id>
    <revision>
      <id>84602</id>
      <parentid>51845</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:05:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2863" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Əsgər Şirvani 
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Əbdürrəhman ağa Dilbaz oğlu &quot;Şair&quot; təxəllüs|Əbdürrəhman ağa Dilbaz oğlu &quot;Şair&quot; təxəllüs]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Əbülfət xan &quot;Tuti&quot; təxəllüs|Əbülfət xan &quot;Tuti&quot; təxəllüs]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Әsgər Şirvanidən bir qəzəl burada təb olunur:

Qəlili-dəhrdə, ey dil, bu ömri bivəfa gördüm,
Mən ol dünyapərəsti handa gördüm, bivəfa gördüm.

Xəyanətlər bəsa gördüm həqiqi aşinalərdən,
Təfəhhüs eyləyib biganələrdən aşina gördüm.

Bahari-ömr keçdi, olmadı kami-dilim hasil,
Güli pəcmürdə gördüm, əndəlibi binəva gördüm.

Məhək daşına vurdum, çoxları mən imtəhan etdim,
Üzündə sikkə gördüm, qəlp gördüm, bədnüma gördüm.

Kimə kim, dərdimi izhar qıldım, istədim dərman,
Өzümdən biştər dərdə onu mən mübtəla gördüm.

Əgər xişti təlavü nöqrə olsa günbədi-gərdun,
Mən anı xaksari-tirə üzrə ziri-pa gördüm,

Cahan mülkündə, cana, ömrə çox da etibarım yox,
Bəqa fikrində, ey Əsgər, bu dəhri həm fəna gördüm,

Fələyin dövründən və zəmanənin gərdişi-pürsitəmindən və dost-aşnaların bivəfalığından şikvəvü nalə eləmək bizim keçmiş şüəra arasında ümumi bir rəsmü qayda olduğu üçün Əsgər Şirvani dəxi bu xüsusda bir əsər qoymuşdur. Bunun &quot;Gördüm&quot; qafiyəsi ilə yazdığı qəzəl Qazax şairi mərhum Mustafa ağa Qiyasbəyov &quot;Nasir&quot; təxəllüs nəzm qıldığı kəlamı yada salır. Ancaq Əsgər Şirvaninin bu qəzəlində əvvəlinci beytin əvvəlki misrasında &quot;dəhr&quot; kəlməsi &quot;ömr&quot; kəlməsinin yerində və &quot;emr&quot; ləfzi &quot;dəhr&quot; sözünün yerində istemal olunsaydı, şerin mənası daha da düzgün çıxardı. Çünki &quot;dəhr&quot; kəlməsi &quot;zaman&quot;, &quot;əhd&quot; və &quot;əbəd&quot; mənasında istemal olduqda ona &quot;qəlil&quot; sözünü qoşmaq və &quot;qəlil&quot; sifəti ilə &quot;dəhr&quot;i mütəssəf qılmaq dürüst gəlməz. Өmri-bəşər isə dəhrə nisbət, filhəqiqə, qəlil və qısa bir haldır ki, insan özünün qısaca ömründə gərəkdir haqqı və insafı əldən qoymasın, dinini dinara satıb axirət kəsbinin narına çalışmasın.

Bəs, əgər bizim dediyimiz kimi &quot;dəhr&quot; və &quot;ömr&quot; kəlmələri müqəddəm və müəxxər olunsa, onda haman misra bu qərar üzrə gərəkdir tərkib olunsun:

Qəlili-ömrdə, ey dil, bu dəhri bivəfa gördüm i. a.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*021]]</text>
      <sha1>c0fyzs6ch2dtuwpmtc1ttz9vgl1pt3x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Əbülfət xan &quot;Tuti&quot; təxəllüs</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19465</id>
    <revision>
      <id>84603</id>
      <parentid>51846</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:06:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5083" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Əbülfət xan &quot;Tuti&quot; təxəllüs
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Əsgər Şirvani (məqalə)|Əsgər Şirvani]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Fətəli xan &quot;Müştəri&quot; təxəllüs|Fətəli xan &quot;Müştəri&quot; təxəllüs]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Әbülfət xan Qarabağ valisi İbrahim xanın oğlanlarından rəşid, fəsih və əhli-kəmal bir zat imiş. Təbi-şeriyyəsi dəxi var imiş. Necə ki, Molla Pənah Vaqifin tərcümeyi-halı babında zikr olunmuşdu, İbrahim xan mərhum general Zubov Gürcüstan valisi İrakli xanın istimdadına gəlib Şamaxı həvalisində ordusu ilə əyləndiyi vaxt oğlu Əbülfət xanı onun hüzuruna sülh və izhari-itaət üçün göndərmişdi. Amma sonradan elə ki, Ağa Məhəmməd şah Şuşa şəhərində qətlə yetişdi və İranda ümuri-səltənət Fətəli şahın əlinə keçdi, İbrahim xanın meyli bir növ şahi-məzkurun tərəfinə əlaqə bağladı. Ağa Məhəmməd şahın nəşini, Fətəli şahın tələb etməsinə görə, ezaz və ehtiram ilə Tehrana rəvanə eləyib, bir para xoşayəndə peyğamlar dəxi ilqa etdi.

Fətəli şah İbrahim xanın bu gunə rəftarından ziyadə xoşhal oldu və ona xələt və şəmşir göndərib bir çox vədələr verdi və hər iki tərəfə xatircəmlik hasil olmaq üçün qərabət və qohumluq təmənnasını izhar qıldı. İbrahim xan öz kəriməsi Ağabəyim ağanı şaha əqdinikah edib, onunla belə oğlu Əbülfət xanı da--ki, o vaxtı ağa idi,--şahın hüzuruna yolladı. Şah Ağabəyim ağanın kəmalını və hüsni-camalını görüb, onu cəmi əhli-hərəm üçün böyük və banuyi-hərəm təyin elədi.

Bilmək gərəkdir ki, Ağabəyim ağanın da gözəl təbi var imiş və bir çox əşari-lətifə və ədəbiyyati-zərifə inşad qılmışdır. Vəli onlardan ələ düşəni olmadı.

Fətəli şah Əbülfət ağaya da xanlıq verib özünə peyrəvi elədi və həm &quot;Əmirül-üməra&quot; ləqəbilə müləqqəb qılıb öz məclisi-xassına daxil və sahibi-izzət və hörmət elədi.

Əbülfət xan şahın hüzurunda və İran şüəra və üdəbası dairəsində daha da artıq kəsbi-kəmal edib, fünuni-şerdə mahir oldu. Əbülfət xanın xatirini şahzadə Abbas Mirzə nayibüs-səltənə dəxi çox əziz tutarmış və özü ilə çox səfərlərə onu da apararmış.

Vəfat edibdir İranda, hicrətin 1255-ci321 tarixində. Atidə dərc olunan bir türk və bir fars qəzəlləri ol mərhumun kəlamlarındandır.

Qəzəli-türki:

O gün kim, həsrət ilə ol büti-zibadən ayrıldım,
Qalıb bir surəti-bihiss kimi, mənadən ayrıldım.

Çəkib əl xəlqdən Məcnunsifət səhrayə üz qoydum,
Kəsilmiş səbrü tabım, vəsləti-Leyladən ayrıldım.

Mənə şimşadü sərvi, bağban, ərz etmə kim, hərgiz
Yoxumdur meyli-gülşən, qaməti tubadən ayrıldım.

Nolur şamü səhər ney tək sızıldar sineyi-zarım,
Mərizi-bəstəri-hicrəm, dəmi-İsadən ayrıldım.

Fəraqın şiddətindən lal olur bu Tutiyi-təbim,
Məzaqim təlxdir kim, ləli-şəkkərxadən ayrıldım.

Qəzəli-farsi:

Şəbi bexab ke, əkse-cəmale-ruyi-to didəm,
Ze kaenat təəlloq be hər ke bud boridəm.

Qəsəm beruye-to kərdəm ke coz to yar nəcuyəm,
Behuriyane-behişti əgər dəhənd nəvidəm.

Hənuz əz meye-vəslət payilei nəkeşide
Ze dəstə saqiye-hecran çe zəhrha ke çeşidəm.

Omide-zendegiyəm bud abe-tiğe-to xordəm,
Həvaye-vəslə-toəm bud ferqəte-to qozidəm.

Rəqib əz mənəş azordeəst mən ze rəqibəş,
Dəriğ ku bemoradəş resido mən nəresidəm.

Becorme-anke məra del beğeyre-dust nəbəstəm,
Koşənd biqonəhira nədidəm, nəşenidəm.

Bəsi ze vəsfe-ləbət qofteənd leyk kəsira
Dər in romuz ço Tuti hərife-hərf nədidəm.[1]

[1] Tərcüməsi:
Sənin çamalının əksini yuxuda gördüyüm geçədən
Dunyada hər kimə ki, bağlı idim, ondan əlaqəni kəsdim.
Sənin üzünə and içdim ki, əgər behişt hurilərinin sorağını--
Versələr də, səndən başqa yar axtarmayım.
Hələ sənin vüsal şərabından piyalə başıma çəkməmiş
Hiçran saqisinin əlindən nə zəhərlər daddım!…
Yaşamaq ümidində idim, amma sənin qılıncının suyunu içdim,
Vüsalının arzusunda idim, amma ayrılığını seçdim.
Rəqib onu məndən inçitmişdir, mən də onu rəqibdən,
Əfsus ki, o, muradına çatdı, mən isə çatmadım.
Mən dostdan başqasına urək bağlamadığım təqsirilə
Bir günahsızı öldürsünlər heç yerdə görmədim və eşitmədim….
Sənin dodağını çox vəsf eləmişlər, amma bir kəsi
Bu rəmzlərdə Tuti kimi söz hərifi görmədim.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*022]]</text>
      <sha1>fzu82um4wflelehozyth2rlvb3bu0io</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Fətəli xan &quot;Müştəri&quot; təxəllüs</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19466</id>
    <revision>
      <id>84604</id>
      <parentid>51847</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:06:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3137" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Fətəli xan &quot;Müştəri&quot; təxəllüs 
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Əbülfət xan &quot;Tuti&quot; təxəllüs|Əbülfət xan &quot;Tuti&quot; təxəllüs]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/İbrahim Əfəndi Nicati (məqalə)|İbrahim Əfəndi Nicati]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Quba və Səlyan hakimi Fətəli xan ibn Hüseynəli xan Molla Pənah Vaqifin və Hüseyn xan Müştaqın müasiri olub. Onun alim, şair və sahibi-tədbir bir vücud olduğu tarixdə yazılıbdır.

Fətəli xan hicrətin 1157-ci sənəsində ki, tarixi-məsihiyyənin 1741-ci ilinə mütabiqdir, atası Hüseynəli xanın vəfatından sonra Quba və Səlyanda xan olub, öz təvabe və rəayasını gözəl vəch ilə idarə edərmiş, ürəfa və şüəra silkinə himayət göstərib özü də şer deyərmiş.

1172-ci tarixdə Dərbənd camaatı Nadir şahın qətlindən sonra özləri intixab və təyin etdikləri Məhəmməd Hüseyn xandan narazı olub onu əzl etdilər və Dərbənd xanlığını Fətəli xana təslim elədilər. Fətəli xan durbin, aqibətəndiş və ziyadə cürətli bir vücud olduğundan Quba, Səlyan və Dərbənd hakimliyini artıq məharətlə idarə edərmiş.

Hicrətin 1181-ci sənəsində şəkili Hüseyn xan Müştaq ilə dostluq əlaqəsi qoyub, onunla müttəfiq qoşun götürüb Şirvan üstünə hərəkət eləyiblər. Bu niyyətlə ki, onu zəbt edib aralarında təqsim qılsınlar. Vəli bir vaxtdan sonra bunların mabeynində bürudət və ədavət vüqua gəlibdir, əzbəs ki, Fətəli xan Hüseyn xan Müştaqın da hissəsini qəsb etmişdi.

Fətəli xan Müştərinin əşarından bir şey tapa bilmədik. Xatəmində yazılan şer onun öz kəlamıdır:

Neveşte bər səfahate-fələk bexəttə-cəli,
Bedəhr şəqqe qoşa şod livaye-Fəthəli. [1]

[1] Tərcüməsi:
Fələyin səhifələrinə parlaq xətlə yazıldı,
Dünyaya Fətəlinin bayrağı qanad açdı.

Ömrünün axırında yazdığı mənzumat--ki, burada dərc olunur,--Mirzə Həsən Əlqədari əfəndinin &quot;Asari-Dağıstan&quot; adlı kitabından götürülübdür.

Kəlami-Fətəli xan ibn Hüseynəli xan &quot;Müştəri&quot; təxəllüs:

Oldu gözəl ömr sərf, heyf ki, nadanlığa,
Hər nə qalıb sərf olur indi peşimanlığa.

Zülfi-siyəh zövqünə uyma, xətadır, könül,
Fariq ikən sən səni salma pərişanlığa.

Feyzi-əzəl kafili-tərbiyəti-hal ola,
Muri-mühəqqər urar laf süleymanlığa.

Manei-ərzi-qəmim heyrəti-didar olur,
Mən nə deyim bilməzəm, ah, bu heyranlığa.

Nəfxeyi-badi-səba ruhə təravət verir,
Çün güzər etmiş səhər sünbülü reyhanlığa.

Müştəriyi-dürri-nəzm kimsə deyil, haliya,
Dürci-dəhən açma kim, köhərfşanlığa.
 &lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*023]]</text>
      <sha1>n5f72dlbpzpfqpuywk3qt1vnq1yud9e</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/İbrahim Əfəndi Nicati (məqalə)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19467</id>
    <revision>
      <id>84605</id>
      <parentid>51848</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:06:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3381" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = İbrahim Əfəndi Nicati  
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Fətəli xan &quot;Müştəri&quot; təxəllüs|Fətəli xan &quot;Müştəri&quot; təxəllüs]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Kərim ağa Fateh (məqalə)|Kərim ağa Fateh]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt; Nuxa şəhərində nəşvü nüma tapıb təlim və tərbiyə almış şuəradan birisi də mərhum İbrahim əfəndi ibn Mustafa əfəndi olubdur ki, Mirzə Fətəli Axundovun və Kərim ağa Fatehin müasiri imiş. Səhih məlumata görə, İbrahim əfəndi hənuz tifl ikən valideyni ilə məən Qazax mahalından mühacirətən Nuxa şəhərinə gəlib orada sükunət edərmiş. Onun abavü əcdadı ruhani olublar.

Belə rəvayət olunur ki, İbrahim əfəndi iyirmi beş sinninə çatınca zərgərlik edərmiş və o vaxta kimi bisavad imiş. Bir dəfə ona kağız yazdırmaq lazım olubdur və bu işdən [ötrü] əhli-savad bir şəxsin himmətinə rücu edibdir. Məzkur şəxs naməni yazdıqdan sonra ona bir növ töhmət izhar edibdir ki, sənə eyib deyilmi özün üləma nəsli ola-ola qeyrisinə hali-dilini kəşf qılıb məktub yazdırırsan? İbrahim əfəndi bu etirazdan xeyli mütəəssir və pərişanhal olub, iyirmi beş yaşında ikən başlayıbdır oxuyub yazmağı və bu yolda gecə və gündüz xürdü xabı özünə haram edib, elmü mərifət təhsilinə məşğul olubdur və axırda alim və fazil bir şəxs olub müdərrislik edərmiş. Təbi-şeriyyəsi olaraq bir xeyli əsərlər vücuda gətirmişdir. Vəli onlardan çoxusu dağılıb tərk olubdur. Əşarü kəlamının əksəri münacat, nəti-rəsul və qəsaid qismi əsərlərdir. Onlardan bir-iki[si] nümunə olaraq burada yazılır.

Rəsuli-bərhəqqimiz Məhəmmədəl-Mustafa həzrətlərinin şəni-alilərində deyibdir:

Sən ol şahi-risalətsən ki, oldun əvvəlül-əşya,
Ədayi-xidmətində daim olmuş asiman bərpa.

Qüdumi-zati-pakiçün deşənmiş ərzi-gunagun,
Qurulmuş üstünə bu nöh rəvaqi-xeymeyi-xəzra.

Olur &quot;lövlak&quot;dən məfhum ki, bais olduğundan sən,
Neçə min kainatı həqt ədəmdən eylədi peyda.

Təcəllayi-naharasa olan ruyində gisuni
Görən ixlas ilə əzbər edər &quot;vəlleyl iza yəğşa&quot;,

Ziyayi-sineyi-safın bəyanidə &quot;ələm nəşrəh&quot;
Mükəmməl gözlərinin mədhini sazağ edər inşa.

Nə əsəd leyldir ol leyl ki, etdin asiman seyrin,
Bu seyrindən edər əbna &quot;sübhanəl-ləzi əsra&quot;

Büraqi-bərq rəftar ilə yetdin &quot;qabi-qövseynə&quot;,
Bil, ondan keçməyin izhar edər məzmuni-&quot;ovədna&quot;.

Bulub feyzin, olub aşiq, qalıb heyranü sərgərdan,
Dolanır başına daim onun çün günbədi-mina.

Hümayun bəxti-fərruxfal sən tək puri-dilcuyi
Nə hərgiz görməmiş Adəm, nə əsla doğmamış Həvva.

Görülmüş möcüzatın çox edəndə xəsmini ilzam,
Biri Qurani-baqidir ki, oldur ayəti-kübra.

Nə həddi var edə mədhin, Nicati, naqisu asi --
Ki, nəti-zatına nazil olub &quot;Yasin&quot; [ilə] &quot;Taha&quot;.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*024]]</text>
      <sha1>1uzeor82mkt59ztuwg7usp91pj83uzf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Kərim ağa Fateh (məqalə)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19468</id>
    <revision>
      <id>84606</id>
      <parentid>51849</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:06:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4207" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Kərim ağa Fateh
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/İbrahim Əfəndi Nicati (məqalə)|İbrahim Əfəndi Nicati]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Kərbəlayı Abdulla İbn Cani (məqalə)|Kərbəlayı Abdulla İbn Cani]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Kərim ağa ibn Fətəli xan &quot;Fateh&quot; təxəllüs Şəki şairlərinin bərgüzidələrindən birisi hesab olunur. Kərim ağa Şəki xanlarının xanədanından olmağa görə, nəcib və alitəb bir zat imiş; familiyası — Şəkixanov. Mirzə Fətəlinin müasiri olubdur və onun xatirini əziz tutarmış və hər dəm ləyaqətli töhfələrlə mirzəni yad edərmiş.

Fətəli xan Şəkidə xanlıq edən zamanı hicrətin 1235-ci salında Şəki vilayəti Rusiyanın təhti-təsərrüfünə keçdi və Fətəli xan rus dövləti tərəfindən təsdiq olundu.

Fətəli xanın fərzəndi-ərcüməndi Kərim ağa atasının təhti-himayətində nəşvü nüma tapıb, gözəl təlim və tərbiyə almışdır. Fars və ərəbcə yaxşı savadı var imiş. Təbi-səlim sahibi imiş. Өzləri əhli-kəmal və sahibi-hal olduğu üçün üləma sinfini, üdəba və şüəranı ziyadə dost tutarmış və müdam məclisini onların vücudu ilə müzəyyən qılıb həqiqi xan tərzində güzəran edərmiş.

Kərim ağa Fateh hicrətin 1274-cü tarixində Nuxa şəhərində yetmiş beş sinnlərində vəfat edibdir.

Fatehin öz əsərlərindən cəm olunmuş mükəmməl bir divanı vardır və lakin təb olunmamışdır. Əsərlərinin çoxu fars dilindədir; türkcə olanları bunlardır ki, dərc olunur.

Peyğəmbərimiz Məhəmmədəl-Mustafa səlləllahü əleyhin mədhində demişdir:

Düri-dəryayi-rəhmət, gövhəri-kani-vəfadır bu!
Güli-gülzari-izzət, sərvi-baği-istəfadır bu!

Şəhi-bəzmi-nəbüvvət, sərvəri-mülki-risalətdir,
Mahi-bürci-şərəf, xurşidi-övci-ənbiyadır bu!

Qılan cəngi-günahı pak kim, abi-şəfaətlə,
Məhəlli-lütfi-həqq, danayi-sirri-kibriyadır bu!

Edib dini-mübini aləmi-rəşki-İrəm mülki,
Salıbdır rəxnələr kəffarə, şəri-Mustafadır bu!

Fəzayi-məqdəmi təqbili-əşrafi-məlayikdir,
Türabi-bargahi qibləgahi-övliyadır bu!

Vücudunda əyan ayati-həq ərbabi-idrakə,
Məqami-qürbdə ayineyi-vəhdətnümadır bu!

Kəlami-əltəfi məxluqə rəhmət olmağı bişək,
Vücudi-əşrəfi dünyayə şəmi-pürziyadır bu!

Son ol valacənabın zikrini qıl hər dəm, ey Fateh --
Ki, dərd əhlinə zikri daima eyni-şəfadır bu!

Qəzəli-Fateh:

Gətir qəm dəfinə kim, badeyi-gülrəng, ey saqi,
Könül ol gülrüxün ləli-ləbinin oldu müştaqi.

Düşüb səhralərə nəxcir çeşmin mübtəlasilə,
Geyik tək dərbədər kim, həm olub vəhşilər ortaqi.

Gözüm mərdümləri seyli-sirişkin payimalıdır,
Vətən bir kimsə qılmaz, hər məkan olsa su oynaqi,

Əcəbdir mey içib şəhdi-ləbindən zəhr peydərpey
Siyəhtalelərin dönmək rəvadır zəhrə tiryaqi.

Məni-divanə bənd oldum səri-zülfün həvasində,
Cünun əhli olur, əlbəttə kim, zəncir dustaqi.

Təbibə eylədim izhar dərdim, söylədi bilmən,
Əlacı yoxdur ol zəxmin, dəyibdir qəmzə qeynaqi.

Könül dağın nihan əğyardən qıl, əbsəm, ey Fateh --
Ki, görməzsən, nihan qılmış qərasın lalə yapraqi?

Mərhum Kərim ağa Fatehin burada təstir olunmuş hər iki əsəri onun alim və sahibi-təbi-səlim olduğunu göstərir. Əvvəlinci kəlam — ki, Fateh peyğəmbəri-valatəbarımızın şəni-aliləri vəsfində deyibdir,--Nabi əfəndinin kəlamına bənzəyir. Onun ikinci kəlamı müasiri olan Qasım bəy Zakirin kəlamına oxşayır. Əfsus ki, Fateh türk dilində başqa əsərlər vücuda gətirməyibdir; gətiribsə də, onlardan bizim əlimizə düşəni olmadı.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*025]]</text>
      <sha1>dt6otb0xun52lusi8umyc1mfoydofet</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Kərbəlayı Abdulla İbn Cani (məqalə)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19469</id>
    <revision>
      <id>84607</id>
      <parentid>51850</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:06:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15862" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Kərbəlayı Abdulla İbn Cani  
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Kərim ağa Fateh (məqalə)|Kərim ağa Fateh]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Kazım ağa &quot;Salik&quot; təxəllüs|Kazım ağa &quot;Salik&quot; təxəllüs]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Kərbəlayı Abdulla Şuşa şəhərində təvəllüd edibdir. Sahibi-mərifət və əhli-hal bir zat olduğu üçün ümumi-əyan və əşrafi-vilayət içrə əziz və möhtərəm tutularmış.

Əxlaqı xoş, xasiyyəti gözəl, təbi-şeriyyəsi rəvan və səlis İbn Canı məclislər zinəti və məhfillər yaraşığı əziz bir vücud imiş.

Cümlədən artıq onun xatirini mərhum Cəfərqulu xan &quot;Nəva&quot; təxəllüs və Qasım bəy Zakir müraat edərlərmiş. Bədihəguluqda mislü manəndi öz əsrində yox imiş. Güzəranını ticarət ilə keçirərmiş, amma məşğuliyyəti əksər övqat məşşaqlıqda (kimyagərlikdə) keçirmiş. Vəfatı Şuşa şəhərində hicrətin 1255-də 59 sinndə vaqe olubdur.

Kərbəlayı Səfi &quot;Valeh&quot; təxəllüs ilə dost imiş və aralarında zarafat var imiş. Bir-birinə lətifə və həzl yolu ilə baməzə şerlər yazarlarmış. Belə ki, mərhum Valehin Kərbəla ziyarətindən müraciət etdiyi əsnada ona yazmışdır:

Ey Səfi, Şah Nəcəf kuyi sənə məskən ikən,
Niyə ol rövzəni tərk etdin, əgər adam idin?!

Gün kimi olmadı yarın səri-kuyində yerin,
Sən məgər əhli-vəfa bəzminə naməhrəm idin?

Süst rəyin səni məhrumi-vüsal etməz idi,
Rəhi-eşq içrə əgər sabitü müstəhkəm idin.

Qürbi-övladi-Əlidir səbəbi-rəhməti-həq,
Sən ki, mənidə məgər cahili-layələm idin?!

Kəhfin əshabını tərk etmədi səg bir saət,
Sən ki, insan idin, əhməq, məgər itdən kəm idin?!

Adəm olsaydın əgər şövq ilə ta şamü səhər
Yar kuyində sədaqətlə gəzən həmdəm idin.

Müstəqim olsa idi eşq ilə təbin daim,
Həlqə tək dərgəhi-mövladə bəsi möhkəm idin.

Dəsti-ixlas ilə canan ətəyin tutsa idin,
Şərəfi-rütbədə sultani-qamu aləm idin.

Qənbəra, Valehi mən etmə ki, bəs biqəmdir,
Sən dəxi cahil əgər olsa idin, biqəm idin.

Kərbəlayı Səfi Valeh bunun cavabında kuyi-Kərbəladan və dərgəhi-həzrət Əlidən müraciət etməsini bəyan edib Kərbəlayı Abdulla Canızadəyə tən etməklə belə bu şerləri yazmışdır.

CAVABİ-VALEH

Nə səbəbdən Səfi məhrumi-dəri-Heydərdir,
Kim bilir pərdədəki zişt və ya zivərdir.

Mən əgər feyzü hünər cahiliyəm, lən mənə,
Yoxsa lənət sənə gəlsin, bu nə böhtan, şərdir?!

Səfinin ziddi əzazili-əzəl Abdulla,
Ona baş əymədi, lənət oxunur, müztərdir.

Ol əbucəhl rəsulun nəyin əksildə bilir,
Daima xübsi-nəbi dildə onun əzbərdir.

Neçə kafir də ki, peyğəmbərə əbtər dedilər,
Elmi-təhqiqdə olar şimdi özü əbtərdir.

Arşına əlli güzər and içəni gör ki, mənə
Elə söylər ki, görən der özü peyğəmbərdir.

Sənin atan ki, tanırsan onu yaxşı məndən,
Siyrəti-zahirə baxma, ürəyi əntərdir.

İbrahim xanın kərimeyi-nəcibəsi Gövhər ağa təmir etdirdiyi cameyi-şərifin tarixində inşad etmişdir:

Baniye-məmləkəte-Şişe ke, dər heşməto cah
Təne zəd qobbeye-təxtəş besəra pərdeye-mah,

Yəni salare-fələk şoukəte-Ebrahim xan--
Ke, dərəş bər həme xanane-cəhan bud pənah.

Qouhəri daşt derəxşəndevo firuz ke, bud
Pərtove-mahe-roxəş bər səre-xorşid kolah.

Baniye-məscedo mehrab şod an qouhəre-pak,
Əhle-ferdouse-bərin comle bər in gəşt qovah.

Qələme-əhle-doa zəd rəqəme-tarixəş:
&quot;Bad peyvəste gohər dər sədəfe-lotfe-ilah&quot;. [1]

[1] Tərcüməsi:
Şuşa məmləkətinin banisi ki, əzəmət və cah-çəlalda
Onun taxtının qubbəsi ayın pərdəsinə tənə vururdu,
Yəni fələk təmtəraqlı sərkərdə İbrahim xanın ki,
Qapısı dünyanın bütün xanlarının pənahı idi,
Bir parlaq gövhəri vardı.
Onun ay üzünün şüası künəşin başına papaq idi.
O pak Gövhər məsçid və mehrabın banisi oldu,
Yüksak behişt əhalisiiin hamısı buna şahid oldu.
Dua əhlinin qələmi onun tarixini yazdı:
&quot;Bad peyvəstə Gühər dər sədəfi-lütfüllah&quot;.
(Allahın Kərəm sədəfində Gövhər daimi olsun).

Axırıncı fərdin ikinci misrasından əbcədi-kəbir hesabı ilə belə məlum olur ki, Gövhər ağayi-mərhumənin bina etdirdiyi məscidin itmamı tarixi-islamın 1248-ci sənəsində vaqe olubdur.

Gövhər ağa nə qədər şairin xatirini əziz tutar imişsə də, axırda cüzi bir əhvalın vüquundan mükəddər olub şairdən incimişdir.

Şair Aşıq Qənbər və ya &quot;Riyazül-aşiqin&quot;in müəllifi Məhəmməd ağa Müctəhidzadənin yazdığına görə, Kərbəlayı Qəhrəman ismində başqa bir şair Gövhər ağa kimi vəcihə və zərifə bir gözəlin Xankişi bəy kimi elm və mərifətdən bibəhrə bir vücuda əqdi-nikah olunmasından rəncidə və mütəğəyyir olub, bu fərdləri Xankişi bəyin haqqında demişdir:

Xərmöhrəyə layiq olmayan xər,
Səd heyf, cahanda tapdı Gövhər.

Təqdiri-qəzayə qıl tamaşa,
Axır səni verdi cəhrə başa.

Bu şerlər Gövhər ağanın səminə yetişdikdə mərhum Kərbəlayı Abdullanı çağırıb ondan qeyz ilə təfəhhüs etmiş ki, nə üçün onun şövhərini belə bədnam edibdir. Şair aşağıda yazılan şerlər ilə üzrü bəhanə gətirib özünü safa çıxartmışdır:

Ağa, bexodavənde-təalavo yeqane
Əsla xəbərəm nist əz in nəqlo fəsane.

Dirist ke, mən hiç nəquyəm soxən, əmma
Quyənd benaməm soxən əbnaye-zəmane.

Şəhbaz təzərvi ke, beçənqal dər arəd,
Avaz bər arəd həme qonceşke-səmane. [2]

[2] Tərcüməsi:
Ağa, böyük və yeganə allah haqqı
Bu söz-söhbətdən əsla xəbərim yoxdur.
Çoxdandır ki, mən heç danışmıram, amma
Zəmanə adamları mənim adımdan danışırlar,
Qartal bir qırqovulu çəngəlinə alanda
Göydəki bütün sərçələr qışqırmağa başlarlar.

Mərhum Mirzə Həsən ona yazdığı bir məktubun cavabında Canızadə onu belə tövsif etmişdir:

Həsəna, sahebe-vəchol-həsəna, simtəna,
Dər qolestane-vəfa taze qolo yasəməna,

Raqeme-dəftəre-şahi bedəbestane-kəmal,
Məzhəre-dorre-məani benezame-soxəna,

Vəqte-təhrire-romuzate-horufate-xotut
Ənbərəfşan qələmət bər səre-moşke-xotəna.

Aftaba, qəməra, dəsteqole-taze-təra,
Taqəte-tabe-dela, munese-ruhol-bədəna.

Məskənət kəşt Şəki bişəko bişobhevo reyb,
Toi dər şəhre-Şəki mahe-zəmino zəməna.

Nameət vasele-ma, hasele-ma gəşt sorur,
Beməqalate-ləbe-tutiye-şəkkər şekəna.

Çe rəva Yusefe-ma dur şəvəd əz bəre-ma,
Həmço Yəqub şəvəm sakene-beytol-həzana.

Çe rəva del şəvəd əz atəşe-əndişe kəbab,
Mən dər in Şişe konəm gerye, şəvəm nalezəna,

Ey nesare-qədəmət qohəre-dordaneye-əşk,
Vey fədaye-to şəvəd cane-cəhan dər bədəna.

Çon səre-zolfe-to soudaye-ğəmət dər səre-ma,
Hale-ma şamo səhər həst pərişanşodəna.

Ya bekoş, ya besərəm saye fekən bər səre-rah,
Ya bequ aşeqe-sərgəşteye-eşqəm be məna.

Yəni moştaqe-toəm, hobbo səna mixahəm--
Ke, resi sən be məna, ya berəsəm mən besəna. [3]

[3] Tərcüməsi:
Ey Həsən, ey gözəl sima sahibi, ey gümüş bədənli,
Ey vəfa gülüstanının təzə gülü və yasəməni,
Ey kamal məktəbinin şahanə dəftərinin yazanı,
Ey söz nəzminin mənalı dürrlərini aşkara çıxaran,
Ey rəmzləri, sətirlərin sözlərini yazanda
Qələmi Xita müşkünun üzərinə ənbər saçan,
Ey günəş, ey ay, ey təzə gül dəstəsi,
Ey ürəyin taqəti, bədən ruhunun munisi,
Şəksiz-şübhəsiz, sənin məskənin Şəki oldu,
Şəki şəhərində yerin, köyün ayı sənsən.
Ey sözləri gözəl danışıqlı tutiyə bənzəyən,
Sənin məktubun bizə çatdı, çox şad olduq.
Nə rəvadır ki, bizim Yusifimiz mənim yanımdan uzaq olsun,
Mən də Yaqub kimi beytul-həzəndə sakin olum?
Nə rəvadır ki, ürək fikir odundan kabab olsun,
Mən də Şuşada ağlayım, nalə eləyim?
Ey qədəminə durlü göz yaşlarım səpilən
Və ey sənə bədəndə olan dünyanın canı qurban olan,
Sənin zülfünün və qəminin sevdası başımızda olduğundan
Halımız səhər-axşam pərişandır.
Ya öldür, ya başımıza yolüstü bir kölgə sal,
Ya da mənə de ki, eşq avarəsinin aşiqiyəm,
Yəni sənin həsrətindəyəm, məhəbbət və nəvaziş istəyirəm--
Ki, ya sən mənə çatasan, ya mən sənə.

Mərhum Cəfərqulu xanın məhbusvar Qarabağdan Tiflisə göndərilməyi babında aşağıda yazılan müxəmməsi inşad qılmışdır:

Ah kim, qalmadı can cismdə canan gedəli,
Oldu hər yerdə ki, canan gedəli, can gedəli,
Tutdu zülmət göz evin şəmi-şəbistan gedəli,
Oldu viranə könül kişvəri sultan gedəli,
Yəni sərdari-cahan, sərvəri-dövran gedəli.

Gül üzün görməyəli olmadı xəndan güllər,
Şəm odlara yanıb, başına qoydu güllər,
Zülfi sövdası ilə dərhəm olub sünbüllər,
Necə fəryadü fəğan eyləməsin bülbüllər--
Ki, olub xar ilə həmdəm güli-xəndan gedəli.

Çərx rəhm eyləmədi dideyi-giryanımıza,
Qoydu həsrət bizi ol şəmi-şəbistanımıza,
Atəşi-hicr ilə od saldı bizim canımıza,
Sancılıb navəki-qəm sineyi-suzanımıza,
Guşeyi-çeşmdən ol kipriyi peykan gedəli.

Çıxdı çün Şişədən ol mahliqa misli-gülab,
Şişə əhlinə bu vəch ilə həram oldu şərab,
Sındı başlarda həva şişəsi manəndi-hübab,
Oldu aləmdə fərəh gülşəni bilmərdə xərab,
Üzü gül, kakili sünbül, xəti reyhan gedəli.

Çəkəli bəzmdən ol ləbləri meygun ətəyin,
Doldurub qan ilə sağər dili-pürxun ətəyin,
Əşk seylabı tutar aşiqi-məhzun ətəyin,
Nola fəryadü fəğanım tuta gərdun ətəyin--
Ki, qara oldu günüm ol məhi-taban gedəli.

Mənəm ol qümriyi-miskin ki, salıb aləmə səs,
Sərv gu-gu deyərəm hüzn ilə ta qəti-nəfəs,
Abü danəm ələmü qüssə, yerim künci-qəfəs,
Bir zaman eyləməzəm seyri-gülüstanə həvəs
Səhni-gülzardən ol sərvi-xuraman gedəli.

Məqsədim rövzeyi-kuyində budur şamü səhər--
Ki, bula feyzi-vüsalında ziya dideyi-tər,
Ola xaki-qədəmin sürmeyi-ərbabi-bəsər,
Qılasan gülşəni-kuyində olan murə nəzər,
Görəsən kim, necədir halı Süleyman gedəli.

Əyzən müxəmməsi-Kərbəlayı Abdulla İbn Canı:

Ey ki, zülmətgəhi-zülf içrə üzün misli-çiraq,
Məstü sərxoş gözünə qarşı yaman gözlərə ağ,
Olmasın xaki-dərin guşeyi-çeşmindən iraq,
Ləblərindən dəhənim dərdə dəva etdi soraq,
Söylədi: ağzıma innabi-ləbü sibi-buxaq.

Baxdı mərdüm üzünə, saldı nəzərdən ayi,
Qıldı xəm şöhrəti-əbruyi-lətifin yayi,
Qədrü qiymətdə deyil ləl ləbin həmtayi,
Həvəsi-zülfi-siyahınla olub sövdayi--
Ki, çəkib silsileyi-kakili-tərrarə daraq.

Görünür çöhrələrin laləyə gülgun, gülə al,
Qoymadı al ilə ruyin dili-ayinədə hal,
Sürmeyi-şux gözün fitnəyə saldı filhal,
Qıldı izhari-şərəf Kəbeyi-ruxsardə xal,
Vərəq üz sürtdü qədəmgahına gülgunə yanaq.

Kakilin şanələnir zinəti-duş etmək üçün,
Xoş gəlir xəlqə ləbin hərfi nüyuş etmək üçün,
Dil dilər şərbəti-göftarını nuş etmək üçün,
Xəlqdən vəsfi-bənaguşunu guş etmək üçün,
Bəhr açdırdı sədəfdən düri-qəltanə qulaq.

Gül xitab etsə sənə, qönçə ona eylə itab,
Qönçə kimdir ki, sənə qarşı durub verə cavab,
Baxsa hər dəm üzünə şərmdən olmazmı gülab,
Nədir ayinə görən dəmdə səni eyləyə tab,
Əksi-ruxsarın ona olmasa mənada dayaq?!

Dursa ayinə, müqabil üzünə qılsa nəzər,
Ona üz vermə, nəzərdən sal onu şamü səhər,
Razədən qoyma ola dövri-yənağında əsər,
Vəsməvü sürmə gözü qaşına meyil etsə əgər,
Sürməni seyrə salıb vəsməyə qıl qaş-qabaq!

Hüsnünə aşiqi-sadiq demə hər gümrahi,
Aşiq oldur yaxa çərxi dili-atəşgahi,
İmtəhan eylə şəbi-hicrdə Abdullahi
Şöleyi-ahına gər yanmasa çərxin mahi,
Tiğ çək, başını kəs, şəm kimi atəşə yaq.

Əyzən kəlami-İbn Canı:

Ey iki gözüm, qıl belə şahbazə tamaşa,
Mövsümdü, güşad et iki dərvazə tamaşa,
Bu nazu nəzakətdə sərəfrazə tamaşa.
Gör necə gözəldir,
Məhbubi-əzəldir,
Leylayə bədəldir,
Məcmuyə məhəldir.
Xoşbuyə tamaşa,
Ahuyə tamaşa,
Giysuyə tamaşa,
Əbruyə tamaşa.

Xəncər nəkəradır, hər yarəsi göyçək, hər muyə tamaşa,
Xoşsövt, xoşəlhan, xoşavazə tamaşa,
Könlüm quşu, pərvaz elə, pərvazə tamaşa.

Ey bülbüli-can, çıx belə, rəftarına bir bax!
Qıl seyrü səyahət, gülü gülzarına bir bax!
Yüz canalıcı işveyi-ruxsarına bir bax!

Gör kim necə candır,
Can içrə nihandır,
Mənzuri-cahandır,
Hər qəmzəsi qandır,
Mən öldüm, amandır!
Şirin dilə bir bax!
Nazik belə bir bax!
Şümşad ələ bir bax!
Mişkin telə bir bax!
Ənbər nəkəradır,
Kövsər nəkəradır,
Ruxsarəsi göyçək,
Getmə, hələ bir bax!
Heyvasinə, şəmmaməsinə, narinə bir bax!
Qoynunda nə əlvan bəzənib tazə-tamaşa.

Bir gözləri xummar, zənəxdanı əcayib,
Bir dişləri mirvaridi, rəxşanı əcayib,
Bir təngdəhan, qönçeyi-xəndanı əcayib.
Gör bu nə ədadır,
Canım nə fədadır,
Bir huriliqadır,
Pürcövrü cəfadır
Ya nuri-xudadır,
Əxlaqı əcayib,
Durmağı əcayib,
Buxağı əcayib,
Dodağı əcayib.
Mərmər nəkəradır,
Gövhər nəkəradır,
Nəzzarəsi göyçək,
O taqi əcayib.
Ey dil, edəsən kəsb bu meydanı əcayib,
Təfsili-bahar oldu, buyur yazə tamaşa.

Bu sərvqədin qaməti-rənası da xoşdur,
Şahbazsifət zülfi-mütərrası da xoşdur,
Durna kimi həm gərdəni-minası da xoşdur.
Ya nəcmi-dürərdir,
Ya şəmsü qəmərdir,
İksiri-nəzərdir,
Yandım, nə xəbərdir?!
Baxması da xoşdur,
Sövdası da xoşdur,
Zibası da xoşdur,
Əzası da xoşdur,
Əxgər nəkəradır?
Məcmər nəkəradır?
Həm arəsi göyçək,
Beyzası da xoşdur.

Gəl, indi sən et bu yerişə, nazə tamaşa!

Yüz püstələbü ləli-Bədəxşan buna peşkəş!
Yüz laləüzar afəti-dövran buna peşkəş!
Cümlə nə qədər var isə xuban, buna peşkəş!
Bu hurü mələkdir,
Qılmanə köməkdir,
Bu simbiləkdir,
Rizvan nə deməkdir?!
Rizvan buna peşkəş!
Bostan buna peşkəş!
Reyhan buna peşkəş!
Cövhər nəkəradır?
Həm zər nəkaradır?
Xunxarəsi göyçək,
Bu can buna peşkəş!
Abdulla kimi neçə qəzəlxan buna peşkəş!
Dur, söhbəti-meyxanəyə gəl, sazə tamaşa!

Kərbəlayı Abdulla Canı oğlunun burada təhrir olunan əşarından başqa bir çox qəzəliyyat və rübaiyyatı və xüsusən, bədəfal müasirlərinin zişt kirdarlarına dair həcviyyatı və gözəl müxəmməsatı və əşari-müstəzadı vardır ki, onların buraya küncayişi yoxdur.

Mərhumun həcv deməkdə manəndi yox imiş. Ol səbəbdəndir ki, Zakir əleyhirrəhmə üləma zimnində tənzim qıldığı kəlami-abdarında Baba bəyi və Canı oğlunu təəssüflə yad edib, bu şerləri haqlarında yazmışdır:

Yaxşı həcv eylər idi bu dəmin adəmlərini,
Sağ gər olsa idi indi ol İbn Canı.

Rişteyi-təbimə yox tab verən, çərx, əfsus
Eyləyib xak ilə yeksan qədi-Babani.

Getdi həmdərdlərim, bisərü saman qaldım,
Bu ribati-kühənin yoxdu sərü samani i.a.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*026]]</text>
      <sha1>crhesoh7rsdp73j8v1vmv09zx6vraoo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Kazım ağa &quot;Salik&quot; təxəllüs</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19470</id>
    <revision>
      <id>84608</id>
      <parentid>51851</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:07:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="33361" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Kazım ağa &quot;Salik&quot; təxəllüs 
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Kərbəlayı Abdulla İbn Cani (məqalə)|Kərbəlayı Abdulla İbn Cani]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Kərbəlayı Səfi &quot;Valeh&quot; təxəllüs|Kərbəlayı Səfi &quot;Valeh&quot; təxəllüs]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Molla Pənah Vaqifdən sonra mərhum Kazım ağa Salik nəinki vahid Qazax mahalında, bəlkə tamami Zaqafqaziyada zühur edən şüəranın müqtədirlərindən birisi hesab olunur. Bu anacan millətimiz içində onun şöhrət və hörmət kəsb etmədiyinə ümdə səbəb asarının mürəttəb bir qayda üzrə təb və nəşr olmadığıdır. Bu kəmetinalıq və qədirbilməməzlik tək bir Saliki-mərhumun haqqında olmayıb, çox şüəra və üdəbamızın halına şamildir.

Çox mərifət və kamal sahiblərinin ismü əsərlərindən bir əlamət qalmayıbdır. Kazım ağa Salik təvəllüd edibdir Şıxlı qəryəsində 1195 (1781)-ci tarixdə. Təlim və tərbiyəsi öz vətənində olubdur. Vəli onun əsil və nəsəbi Şəmkirdəndir ki, ona indi Şamxor deyilir.

Anası Dilbaz nücəbalarındandır. Salikin babalarına Şıxzadə deyirlərmiş ki, sabiqdə Qazaxlı qəryəsində sakin olurlarmış. Sonraları Kazım ağanın babalarından birisi Kür çayının yaxasında Şıxlı qəryəsini bina etdiribdir və şair,--necə ki, fövqdə zikr olundu,--haman qəryədə vücuda gəlibdir.

Bu halda şıxlinskilərin bir parası Qazaxlıda və bəziləri Şıxlı kəndində sakindirlər. Öz əsil və nəsəbi barəsində şair Tuba adında bir sevgilisinin mədhində yazdığı şerdə deyibdir:

Zəhi Tuba ki, xurşidə xəcalət göstərir hər gah,
Niqabın salsa ruyindən, başından həm sərəndazi.

Nə mətləb istər idim hasil olurdu o dilbərdən,
Xudavənda, kəm etmə el içindən ol mühümsazi.

Adım Kazım, vəli &quot;Salik&quot; ləqəb, şerdə məşhurəm--
Ki, övtanım kənari-Kür, şikargahım Qarayazi.

Binayi-bixi-nəxli-əslimiz Şəmkirdir əmma,
Vəli tifli-vücudumdur məkidə şiri-Dilbazi.

Şeyxzadə deyərlər bizlərə, gəlmiş Qazaxlıdan,
Şıxlı qəryəmizdir, həm biziz ol qəryə ezazi.

Vəli min iki yüz qırx dördə gəldi tarixi-hicri--
Ki, üç yüzdən keçibdir nəslimiz, oldur çoxu azi.

Sənə, Salik, nə xidmət hasil oldusa o dilbərdən,
Yəqinimdir ki, hərgiz etmədin təxirü iğmazi.

Kazım ağa ziyadə qabil, fəhmi iti və zehni güşadə bir vücud imiş ki, hər şeyin əsil və mahiyyətini bilmək onun cibilli xasiyyətindən imiş. Şairin öz vaxtına görə yaxşı elmi var imiş. Türk dilini bildiyi kimi, fars dilini də mükəmməl bilirmiş və o dildə abdar şer və qəzəlləri mövcuddur.

Türk dilində yazdığı əsərlərin cümləsi nəzm ilədir. Şeri və qəzəlləri mövzundur. Salik dünyada altmış bir sənə ömr edibdir. Tarixi-vəfatı qəbir daşı üstündə yazılıbdır; 1258 (1842)-ci sənədə dari-bəqaya rehlət edibdir.

Rus şairlərindən Puşkinin və Lermontovun müasiri imiş. Qarabağ şairi Mirzəcan bəy Mədədov ilə irsal-mərsulu var imiş. Bir şerində onu tərif edib deyir:

Sənsən cahanda fikri-bikr ilə misli-Məryəm,
Nola çıxarsa şerin İsa tək asimana.

Əhibbalarından knyaz Palandova--ki, o vaxtı Qazax mahalının hakimi imiş,--yazdığı bir kəlamında şüərayi-Azərbaycandan bəzilərini belə tərif və tövsif qılmışdır:

Sənə daim işim xeyir-duadır,
Əgərçi saxlayan xəlqi xudadır.

Dəmadəm bülbüli-təbim sədası
Səhərgahan sənə mədhü sənadır.

Oxu şerimi, ey məxdumzadə,
Bilirsən ancaq ixlasım sanadır.

Xudavənda, Palandovun səxasın
Füzun et kim, mənim dəstim onadır.

Ədalət, həm hidayət ver ona, çün--
Ki, məlcəi-məsakinü gədadır.

Qamu aləm bulub ondan məramın,
Nə tənha şəfqəti ancaq manadır.

Kəmalü rifəti-Şirvan məlum,
Maarif mədəni xaki-Qubadır.

Neçə əhli-bəlağət var onda,
Biri Ağabəyü Mirzə Babadır.

Biri &quot;Qüdsi&quot; ləqəb Abbasqulu bəy,
Diyari-nəzmü şerə padişadır.

Qazax içrə olub şairlər, əmma
Əsami onların biintəhadır.

Biri Vaqif ki, məşhuri-xəlayiq,
Gözəl mədhində məlumi-şümadır.

Biri xəstə Vidadi, təbi mövzun--
Ki, bəhri-nəzmü şeri cabəcadır.

İlahi, ol iki məğmum pirin
Günahi dərdinə səndən dəvadır.

Biri &quot;Şair&quot; ləqəb məzlum şair,
Xədimi-padişahi-Kərbəladır.

Biri Arif, kona cövr etdi dövran--
Ki, qürbətdə şəhidü mübtəladır.

Xudavənda, qulundur Əbdürəhman,
Tarəhhüm qıl biri çün Mustafadır.

Məhali-Borçalıdan şair olmaz,
Çıxan bir Şəmsədinlidən Cəladır.

Bunun tək Qələlidən gəldi Rizvan,
Kəlamü nüsxəsi behcətnümadır.

Biri Sadiq, biri Kazım, xülasə;
Oların ismi ismi-evliyadır.

İki dostun arasında ədavət
Büruz etmək nə rəsmi-aşinadır?

Əbubəkrü Ömər, Osman came,
Dəxi püştü pənahım Mürtəzadır.

Qəzəl söylə ki, olsun yadigarın,
Qəzəl şərh et ki, bu dünya fənadır.

Gəl əl çək, Salika, hərcayi sözdən,
Deyərlər ki, sənə bəy bihəyadır.

Sənə layiq deyil bihudə sözlər,
Sənin təbin ki, bundan masəvadır.

Kazım ağanın bu kəlamı onun gözəl kəlamlarından birisi olub, məzmunca dəxi bunun bir çox sair əsərlərinə tərcihi vardır. Şair öz əsrinin üdəba və şüərasını kəmali-ehtiram ilə yad edib, hər birisini özünəməxsus sifətlə zikr qılır, mərhum Abbasqulu ağa Bakıxanovu diyari-nəzmü şerə padşah bilir:

Biri &quot;Qüdsi&quot; ləqəb Abbasqulu bəy,
Diyari-nəzmü şerə padişadır.

Kəlamın axırında, səbəb nə olubsa, Kazım ağa tövsəni-təbinin başından cilovu çıxarıb, bir neçə namünasib sözlər söyləyibdir ki, onların məcmuəmizə sığınacağı yoxdur. Şair özü də filfövr peşman olub deyir:

Gəl əl çək, Salika, hərcayi sözdən,
Deyərlər ki, sənə bəy bihəyadır.

Sənə layiq deyil bihudə sözlər,
Sənin təbii ki, bundan masəvadır.

Knyaz Palandov, Salikin yazmağına görə, bir mürüvvətli və adil divanbəyi imiş ki, onun aqilanə tədbir və binagüzarlığı ilə xeyli bəd və bihesab işlər qət olunub, camaat əmnü asayiş üzrə dolanarmış. Necə ki, şair onun haqqında deyibdir:

Beborid paye-dozdi dər vadiye-şərarət,
Xun miçekənd dəmadəm əz xəncəre-ədalət. [1]

[1] Tərcüməsi:
Şərarət vadisində oğruların ayağını kəsdi,
Ədalət qılınçından daim qan damar.

Salikin başqa bir kəlamından belə anlaşılır ki, o vaxtlarda oğurluq, yol kəsməklik və çapovul həddən aşıbmış. Qazax mahalında doğruluq və düzlük bilmərrə yox imiş və oğruların ədədi o qədər çox imiş ki, ölünün kəfənini soyarlarmış. Necə ki, şairin sözü buna dəlalət edir:

Ze besyare-dozde-kəce-rahzən
Ke, bordənd nagəh ze morde kəfən. [2]

[2] Tərcüməsi:
Nəhs, yolkəsən oğruların çoxluğundan
Bəzən ölünün kəfəni də oğurlanırdı.

Bu şuluqluq vaxtları Qasım bəy Zakir Qarabağinin oğrulardan şikayət etdiyi zamana təsadüf edir. Belə ki, Zakir də oğrulardan şikayət edib deyir:

Qarabağda nə day qaldı, nə dana,
Bu gün, sabah hərə qaçar bir yana…. i. a.

Salikin hər qisim kəlamları vardır. Cümləsi təbii hissiyyatdan doğub zühura gələn kəlamlardır. Onlardan öz vətənimizin, millətimizin və lisanımızın gözəl və canbəsləyən rayihəsi hiss olunur.

Salikin mürəbbeat növündə yazılmış şerləri lətafət və sadəlikdə Vaqifin və Vidadinin qafiyələrindən əskik deyil. Gözəl vəsfində olan qafiyələrindən bir neçəsi burada nümunə üçün yazılır:

Ey şahin cilvəlim, şunqar şivəlim,
Durna tək tellərin cığalanıbdır.
Xəstə könlüm onu görəndən bəri
Çıxıb asimana, havalanıbdır.

Ey ləbləri nabat, dəhanı püstə,
Çəkər həsrətini bu dili-xəstə,
Xal deyil görünən ağ sinən üstə,
Bir Quran hərfidir, qaralanıbdır.

Demə ki, sevdiyim səni nihandır,
Sənə aşiqliyim xəlqə əyandır,
Deyibsən: busəmin qiyməti candır,
Almaq üçün bir az bahalanıbdır.

Çox da məndən kənar gəzmə, ay pəri,
Sənsən könlüm zövqi, dilim əzbəri,
Guşeyi-kuyini bulandan bəri,
Dərdi-bidərmanım dəvalanıbdır.

Məclislər zivəri gördüyün Salik,
Xaqani, Ənvəri gördüyün Salik,
Şairlər sərvəri gördüyün Salik--
Gəl gör sənsiz necə gədalanıbdır.

Tuba vəsfində:

Ey Tuba, baxışın yıxdı aləmi,
Xumar gözün yenə qiyamət eylər,
Kəbeyi-kuyini görən kimsənə
Haşa ki, qibləyə ziyarət eylər.

Qırqı başlı, topğun, tərlan cilvəli,
Görməmişəm sən tək nazü qəmzəli,
Sərasər yaxası qızıl düyməli,
Baxdıqca üzünə fəxarət eylər.

Zahid baxsa zülfi-pərişanına,
Tərk edər məscidi, gələr yanına,
Sidqi-dildən canın qatar canına,
Huriyü qılmana məlamət eylər.

Hər kimsə ki, sənə baxarsa gendən,
Bil ki, öyrənibdir o halı məndən,
Özgə təvəqqeyim yox əsla səndən,
Xəstə Salik sənə zarafət eylər.

Bu qafiyələrdə şair gözəl istiarat və təşbihat ilə--ki, məhz türk lisanına məxsusdur,--öz sevgilisi Tubayi-dilfəribi mədh edib, axiri-kəlamda ona güstaxlıq ilə deyir ki, sözlərimdən incimə. Özgə təvəqqe və iltimasım yoxdur, ancaq xəstə Salik səninlə zarafat eləyir.

Tubanı bu qisim istiarat ilə şair vəsf qılır: &quot;topğun, tərlan cilvəli&quot;, &quot;durna telli&quot;, &quot;qırğı başlı&quot;, &quot;nazü qəmzəli&quot;, &quot;yaxası qızıl düyməli&quot;. Söz yoxdur ki, bu sifətlər ilə müttəsif olan dilbər &quot;baxdıqca özünə fəxarət eylər&quot;.

Pərizad mədhində demişdir:

Ey pərizad, nədir yenə qaşların
Əyilib ucları, yayə dönübdür?
Ay qabağın şölə verir gün kimi,
Yanaqların bədr ayə dönübdür.

Kəmər kimi sarmaşaydım belinə,
Həna kimi üz sürtəydim əlinə,
Məgər nabat tökülübdür dilinə,
Dodaqların tər halvayə dönübdür?!

Sallananda sanasan ki, xan gəlir,
Ayinə əndamlı alişan gəlir,
Danışanda mürdə cismə can gəlir,
Məgər nitqin Məsihayə dönübdür?!

Göydə ayı hər dəm nöqsana saldın,
Sərgərdanlıq çərxi-dövrana saldın,
Yusif kimi məni zindana saldın,
Məh camalın Züleyxayə dönübdür.

Sənsən axır şuxü şəngi Salikin,
Sənsiz qırılıbdır həngi Salikin,
O gördüyün gülgəz rəngi Salikin
Saralıban kəhrəbayə dönübdür.

Çığatay dilində yazdığı kəlamları çoxdur. Onlardan nümunə olaraq bir qəzəli atidə zikr olunur:

Quyaş yüzlü nigarın tələtiğə mübtəlaydurmin,
Dəxi bir mahi-novğaşlu qəmindən incəlaydurmin.

Dü püstanı iki limudurur əmma əlim yetmas,
Dutub şol nəxli-əndamin tibindən silkalaydurmin.

Bəlayi-firqətində köb cəfavü xəstəlik buldum,
Dəvayi-vəslini bulğac bir az şimdi qolaydurmin.

Sana gər yaşü təblə dersəm, ey Salik, yeridür kim,
Bürünənsin niçün derdin ana aşiq olaydurmin.

Aşağıda yazılan müxəmməs dəxi Salikin mövzun kəlamlarından birisidir:

Məlahət gülşənində bir güli-həmrayə həsbəndəm,
Fəsahət kişvərində bülbüli-şeydanə həsbəndəm,
Lətafət mədənində gövhəri-yektayə həsbəndəm,
Səbahət aləmində bir mələksimayə həsbəndəm,
Budur, xislətdə bir şuxi-qədi-rənayə həsbəndəm.

Alıbdır əqlimi məndən, edib Məcnunü divanə,
Salıbdır tazədən rəxnə bu gün həm dinü imanə.
Tərəhhüm eyləməz zalim məni-büsəbrü samanə,
Ləbi-ləlin həvasindən dönübdür bağrımız qanə,
Əcəb şuxi-qəmərtələt, cahanarayə həsbəndəm.

Tərəhhüm et, məni qılma cahan mülkündə avarə,
Məni Məcnun edən sənsən, kim etsin dərdimə çarə?
Ləbi-nuşin dəvasindən tələttüf eylə bimarə,
Xədəngi-tiri-müjganın edibdir sinəmi parə,
Büluri-safü simin-gərdəni-minayə həsbəndəm.

Qaşın qövsi-qüzehdir, ya hilali-eydi əzhadır,
Dü zülfün türreyi-Leyla və ya zülfi-çəlipadır?
Üzün gündür və ya atəş və ya nuri-təcəlladır?
Ləbin yaquti-biqiymət və ya ləli-Məsihadır?
Mən an çeşmani-məftun, nərgisi-şəhlayə həsbəndəm.

Olubdur mürği-dil məhbus daim zülf damında,
Edər ləlin təmənnasın həmişə şövqi-canında,
Əgər küstaxlıq etsəm zarafatlıq məqamında,
Hərəc yoxdur mərizə, həq buyurmuş öz kəlamında,
Mərizi-eşqəm əvvəldən, ruxi-zibayə həsbəndəm.

Sərasər cüstücu etsən əgər şövq ilə dünyani,
Tapılmaz mən kimi aşiq sənə, ey Yusifi-sani,
Mənə bihudə cövr etmə ki, tərk etməm bu sövdani,
Olur ya mətləbim hasil və ya ömrüm olur fani,
Riza ver ya ki, cəng eylə ki, mən davayə həsbəndəm.

Qələm divanəyə yoxdur, mənəm Məcnuni-bipərva,
Edib əşkim məni aləmdə həm bibakü həm rüsva,
Alıbdır dinü imanı, edibdir ömrümü yəğma,
Bu yolda Salikəm, billah, vurubdur başıma sövda,
Nə bakım var bu aləmdə ki, mən üqbayə həsbəndəm.

Salik qardaşı Mustafa ağa Arifə onun Rusiyada olduğu zamanı yazmışdır:

Agəh et, ey bad, məndən ol vəfalı həmdəmi,
Söylə, gəl gör əşkdən ruyimdə bəhri-əzəmi,
Çarə qıl kim, qərqi-ab etmiş məni çeşmi nəmi,
Vaxtdır, ey Nuhi-dövran, gəl ki, gəlmişdir dəmi,
Yoxsa bu tufanə sənsiz çarəsaz olmaz gəmi.

Hanı Rüstəm Zal, yəni pişvayi-pəhlivan?
Hanı ol divi-səfidə vurduğu gürzi-giran?
Hanı ol Əfrasiyab, İsfəndiyar qəhrəman?
Cümləsin qüllabına çəkmiş fəzayi-asiman,
Ləng qılmış sənglax çərx Rəxşi-Rüstəmi.

Aləmi təsxirə salmış fitnəvü ali-fələk,
Aləmə məlumdur kim, böylədir hali-fələk,
Aqilü nadan olubdur cümlə pamali-fələk,
Sərvqədlər qəddini əymişdir ol zal fələk,
Gör necə zal fələk təsxirə salmış aləmi?!

Düşmənidir bu zamanda hər kişi öz canının,
Fərqi yoxdur bir-birindən aqilü nadanının,
Vay, yüz min vay əlindən ədlsiz dövranının,
Dərd üçün heç bir təbibin sudu yox dərmanının,
Bu zəmanə zəxminin yox bir müvafiq mərhəmi.

Demə bu zəxmin, təbiba, bunda yoxdur çarəsi,
Mərhəmi-vəslət dilər bu tiği-hicran yarəsi,
Qərqi-xun eylər cahanı çeşmimin fəvvarəsi,
Olmuşam dəşti-fənadə Arifin avarəsi,
Gəl ki, pamal eyləmişdir Saliki hicran qəmi.

1246 (1830)-cı sənədə İran məmləkətinə vəba naxoşluğu düşmək babında yazdığı müxəmməsdən belə məlum olur ki, haman ildə vəbadan külli adamlar tələf olubmuş və təbiblərin cümləsi bu bəlanın əlaci-dəfində aciz və məyus qalıb onların müalicəsi və üsuli-tədavisi dəxi də mərəzi şiddətləndirirmiş.

Salik bu dəhşətli mərəzin vüquunu ol əsr və məkanın əhalisinin haqq yolundan çıxıb küfr və zəlalətə düşməyindən və bu cəhətə qəzəbi-ilahiyə giriftar olmağından görüb demişdir:

Min iki yüz çehlü şeşdə düşdü İranə vəba,
Eylədi viranə hər bir şəhri bahökmi-qəza,
Etdilər cümlə ətibbalər əlacında dəva,
Bulmadı bimarı bu dərdin dəvalərdən şəfa,
Sən özün saxla bizi böylə bəladən, ya xuda!

Bu zəmanə bəyləri çün zülmə mail oldular,
Həm qənilər qapısında məni-sail oldular,
Oldular əşrarə bais, xeyrə hail oldular,
Yıxdılar iman evin, həm əqli zail oldular,
Aldılar verdikləri əşyalar üstündən vəba.

İçdilər andü qəsəm hər ləhzədə məhz düruğ,
Verdilər hər bəzmdə şəmi-düruğə min füruq,
Satdılar qatıq yerinə dik içində abi-duğ,
Etdilər gərdənkeşanlıq misli-Övc ibni Ənuq,
Padşahlıq iddia etdi dəxi hər bir gəda.

Nəfsi-əmmara üləma qəlbini etmiş xərab,
Mədrəsə içrə müdərris eyləmiş tərki-kitab,
Az qalıbdır parsalar eyləyə meyli-şərab,
Şahidü şeyxin duası hərgiz olmaz müstəcab,
Müxtəsər bu ki, düşüb yümni-icabətdən dua.

Bitəharət gəzdilər, həm tutmayıb sövmü səlat,
Tariki-qurbanü fitrə oldular, həccü zəkat,
İçdilər daim şərabi, sandılar abi-həyat,
Bilməmiş kim, təlx eylər kamını zəhri-məmat,
Hifz qıl möminləri ol təlxdən, ya rəbbəna!

Yar-yoldaş bir-birinə kəşfi-əsrar oldular,
Hər nə kim, əvvəl dedilər sonra inkar oldular,
İxtiyar sahibləri həm mərdümazar oldular,
Xabi-qəflətdən sanasan şimdi bidar oldular,
Yıxdılar rəiyyət evin almaq ilə irtişa.

Salik dəxi öz müasirləri kimi bir qəzəlində gərdişi-zəmanədən şikayət edib deyir:

Fəryad ki, dövranın əyyamı xərab olmuş,
Əfsus ki, əyyamın əncamı əzab olmuş.

Sultani-cahan cümlə miskin gədalanmış,
Dəryayi-firavanə gəl bax ki, sərab olmuş.

Pilan şütürlənmiş, üştürlər olub əstər,
Şiran şəğalənmiş, şahin qürab olmuş.

Saqilər , olub pamal, mütrüblər olub xamuş,
Xuni-dili-meyxaran bəzm içrə şərab olmuş.

Müftilər olub məğbun, qazilər olub bihökm,
Bilcümlə müdərrislər tariki-kitab olmuş.

Mərdani-nixukaran olmuş həmə bədiqbal,
Əhli-kərami-kamil məhrumi-səvab olmuş.

Alimlər olub cahil, cahillər olub alim,
Salik dəxi cahillər cəmində hesab olmuş.

Zeyldə &quot;Fikr qıl&quot; sərlövhəsilə mərqum qəzəl Saliki-mərhumun dərin məzmunlu əşarındandır:

FİKR QIL

Ey xudanı fikr edən, gəl kuhsarın fikr qıl,
Gunə-gunə tər şükufə, laləzarın fikr qıl!

Asimanə qıl tamaşə, mehrü məh seyrinə bax.
Munca kuhun Bisütuni-bərqərarın fikr qıl!

Gah qırağında qərar et, mövc edən dəryanı gör,
Gah dərya içrə əyləş, həmkənarın fikr qıl!

Əbrü badü bərfü baranın qamusun qıl xəyal,
Bu kəmalı qıl təfəkkür, fəsli-çarın fikr qıl!

Gah dərdü qəm verir könlə, gəhi zövqü sürur,
Gündə yüz gunə dolanan ruzigarın fikr qıl!

Dövlətü mal ilə nadan dəstini qılmış fəraq,
Təngdəst etmiş cahanda huşyarın, fikr qıl!

Demə kim, quşlar həvadə pər ilə pərvaz edər,
Yerdə xoş rəftar edən bipay marın fikr qıl!

Kimsə baş açmaz xudanın etdiyi əfaldən,
Sirrinə yetməz fərasət, ruyi-karın fikr qıl!

Həqq özün ayinəvəş rövşən qılıbdır aləmə,
Leyk anı bilməyə qəlbin qubarın fikr qıl!

Fikr qılma kim, görüm dünyada ol ayinəni,
Hiç kəs görməz bu gün, bəs, ruzi-yarın fikr qıl!

Öylə pünhandır ki, pünhanlıqda olmuşdur əyan,
Etmə pünhanın təxәyyül, aşikarın fikr qıl.

Müxtəsər, elmi-lədünni hikmətin bilməz bəşər,
Əmrinə eylə itaət, zicrü narın fikr qıl!

Pənc ruzin, Salika, pəncahə yetmiş, eylə şükr,
Etibar etmə cahana, etibarın fikr qıl!

Bəli, əgərçi bizim bu tərəqqi əsrində çox şeylərin və əlamətlərin ülumi-mütənəvveə sayəsində künhü mahiyyəti açılıb bilinməkdədir və gün-gündən növbənöv ixtiraat və kəşfiyyat olunmaqdadır və lakin dünyada çox sirrlər və hikmətlər vardır ki, əqli-bəşər onları dərk etməkdə aciz və qasirdir.

Kazım ağa Salikin istəkli və həqiqi dostu Salahlı qəryəsindən Sədəfoğlu Süleyman koxa imiş ki, o da xoşxülq, əhli-zövqü səfa bir vücud imiş. Şair xoş günlərini, eyş-işrətini və zövq-səfasını onunla sürərmiş. Bu xüsusda Salikin yazdığı kəlamlar şayani-diqqətdir ki, zeyldə tamamən dərc olunur:

Gəl, ey Sədəfoğlu Süleyman koxa,
Bu köhnə gülşənin güllərin dərək,
Olaq müştərək.
Aralıqda mənim-sənin olmasın,
Heç kəs bizi ayrı bilməmək gərək,
İlla bel, kürək.

İlla bel, kürək ki, ayrı olmayaq,
Bir də oruc tutub, namaz qılmayaq,
Ac və susuz saralıban solmayaq,
Badeyi-gülgundan içək bir çərək,
Öylə kef sürək.

Öylə kef sürək ki, zail olmayaq,
Tubadən qeyriyə mail olmayaq,
Qazinin sözünə qail olmayaq,
Saqiyi-sadəyə xidmət göstərək,
Nə istər verək.

Nə ki, istər verək ol sadəruya,
Bəlkə bizlən gələ bir göftüguya,
Biz də bir az düşək bu hayhuya,
Biqafildən nagəh qapıdan girək,
Nə söylər görək.

Nə ki, söylər görək Tubayi-sərxoş,
Hər dəm onun ilə olaq həmağuş,
Müdam məclisində olaq badənuş,
Tökün, töküşdürün, bol olsun xörək,
Soğan, duz, çörək.

Soğan, duz, çörəklə içək şərabı,
Qazi xəbər alsa verək cavabı,
Yaxşı olur yemək toyuq kababı,
Əgər onda toyuq tapsaq bir mərək,
Tamam öldürək.

Təmamən öldürək toyuğu, qazı,
Tərk eləyәk həm orucu, namazı,
Salik, işə salaq samturu, sazı,
Yıxılmış dünyaya nə vuraq dirək?
Çalaq dünbərək.

Yenə məzkur Süleyman koxaya eyş-işrət və zövq-səfa sürməyə tərğib və təşviq babında yazmışdır:

Gəl, ey Sədəfoğlu Süleyman koxa,
Meyxanə qapısın edək güşadə,
İçək ziyadə.
Sərməst olub sərxoş gəzək sübhü şam,
Dursun yanımızda saqiyi-sadə,
Əlində badə.

Əlində badə kim, dursun həmişə,
Tövbə nədir bizdə? Səng ilə şişə,
Gəl, çox da düşməyәk fikrü təşvişə,
Dərdü qəmi gətirməyәk heç yadə
Bu puç dünyadə.

Bu puç dünyanın ki, çoxdu möhnəti,
Unutmayaq hərgiz sazü söhbəti,
Sənin ölmüşünə, bunun ləzzəti--
Əgər yüz il getsən olmaz üqbadə,
Ey Sədəfzadə!

Ey Sədəfzadə, sənsən cəvahir,
Qədir-qiymətindir aləmdə zahir,
İkimiz də olaq bu işdə mahir,
Söylənsin adımız eldə, obadə,
Yetək muradə.

Yetək murada biz, tapaq Tubunu,
Tapmarıq cənnətdə ondan xubunu,
Bu dünyanın ha belə məhbubunu,
O dünyada biz tapmayaq məbada,
Qalaq cəfada.

Qalaq cəfadavü olaq peşiman,
Qaçaq düşə bizdən huriyü qılman
Nə biz kafir olaq, nə də müsəlman,
Məlul-müşkül qalaq, miskin fənadə,
Kim yetə dadə.

Kim yetə dadə, pəs həqdən səvayi,
Ya rəb, özün saxla mən binəvayi,
Salikəm, söylərəm hərzə-hərcayi,
Kimsə bilməz nədir məndə iradə,
Edə ifadə.

Salikin bu müstəzad kəlamları həqiqi hissiyyat ilə təbi-səlimdən təvəllüd etmiş nadir və bimisl əsərlərdir ki, bu cür kəlamlar bir kəsin qələmindən hənuz vücuda gəlməyibdir. Hər iki kəlamda şair dusti-səmimisi Süleyman koxaya xitab edib, onu kef çəkməyə və eyş-işrət sürməyə dəvət eləyir.

Necə ki, yuxarıda zikr olundu, Süleyman koxa öz əsrinin qanacaqlı, xoşxasiyyət və məclisara adamlarından sayılırmış. Ziyadə çörəkli-duzlu, yeyib-içən və kef sürən bir vücud olduğundan Salik ilə onun xasiyyətləri müvafiq gəlir imiş və aralarında həqiqi bir ülfət və məvəddət var imiş. Əksər övqat günlərini bir yerdə--zövqü səfadə keçirərlərmiş.

Əvvəlinci kəlamda şair dostu Süleyman koxanı köhnə gülşənin güllərini dərməyə, yəni Süleyman peyğəmbərdən qalan qoca dünyaya bel bağlamayıb, eyş-işrət sürməyə təklif edib deyir: Biz gərəkdir elə yaxın olaq ki, aralıqda mənim-sənin olmaya. Ancaq bizi bel və kürək ayırmağa müqtədir ola ki, onlar ilə qəbir qazılır. Quru zöhdü taat ilə özümüzü taqətdən salmayaq və oruc tutuban ac və susuz saralıb solmayaq. Badeyi-gülgundan nuş edib kefimizi kök saxlayaq. Amma bir o qədər içməyәk ki, bihuş və məsti-layəqəl olaq və Tubayi-xubrunu unudub tərki-ədəblik göstərək. Belə məst olmaq bizə yaramaz!

Biz gərəkdir ancaq qazinin biməzmun sözlərinə qulaq asmayıb, saqiyi-sadəruya xidmət göstərək və Tubayi-sərxoş ilə həmağuş olub məclisində damağımızı saz edək, töküb-töküşdürək, hər nə var xörəyi bol edək və o xörək də ibarət olsun soğandan və duz-çörəkdən və toyuq kababından. Bu nəhv məclisi-eyş saz edib və oruc-namazı tərk qılıb, onların əvəzinə samturu və sazı işə salaq və yıxılmış dünyaya dirək vurub dünbərək çalaq.

İkinci kəlamda bu məzmunda Salik yenə həmpiyaləsi Süleyman koxaya üz tutub meyxana qapısın güşad etməyə onu təklif eləyir. Şikəsti-əhdü peyman babında deyir ki, &quot;tövbə nədir bizdə? Səng ilə şişə&quot;. Yəni onu sındırmaq çox asandır. Bunun üçün çox da xövf və təşvişə düşmək yaramaz. Bu puç dünyada ki, onun dərdü möhnəti həddən aşıbdır, övqati-əzizəmizi saz və söhbətdə keçirək. Zira ki, nə qədər zöhdü ibadətə məşğul olsaq da, bunun ləzzətini üqbada bulmayacağıq. Bəs, belə olan surətdə Tubayi-xoşədanı axtarıb tapaq, çünki cənnətdə ondan xubunu bulmaq müyəssər olmayacaqdır. Beş günlük ömrü qənimət bilib, fürsəti fövt etməyәk və elə bir kef eləyәk ki, adımız eldə-obada həmişə söylənsin.

Üçüncü kəlam və müstəzadında--ki, atidə dərc olunub,--şair meyi-gülgundan xərab və pərişan olub və dünya ləhvü ləəbindən usanıb dusti-cani olan Sədəfzadəni başqa bir təriqə dəvət və hidayət eləyib deyir: Ey Sədəfzadə, bu dəhri-duna etibar yoxdur, onda nə badə qalır və nə badəxar, cümləsi fövt və həlak olub gedəsidir: &quot;kullu şeyin halikun illə vəchəhu&quot;. İndi vaxtdır və lazımdır bu qəflətdən ayılmaq; xaliqi-biçuna və xudayi-rəhnumuna səmimi-qəlblə xidmət və itaət eləmək. Tuba kimi bir sərvqaməti gördükdə lazımdır ondan üz çevirmək, badeyi-gülfamdan və ərəq kimi haramzadədən və saqiyi-sadərudan əl götürmək; daha yaramaz bu dəhri-pürəfsuna aldanmaq və dünyayi-dəni və şumə aludə olmaq.

İndi lazımdır eyşü işrəti tərk və saz-samturu şikəst qılıb, əşki-pürxun ilə aləmi qərq eləmək, ta ki, bizlər kimi cürm dəryasına qərq olanlara xudavəndi-rəhimü bəxşəndə lütfü mərhəmət eləsin və sahili-nicatə yetirsin. Şairin öz kəlamına rücu edək:

Gəl, ey Sədəfoğlu Süleyman koxa,
Meyil etməyәk daxi meyi-gülguna,
Gənci-Qaruna.
Əl götürək dünya ləhv-ləəbindən,
Çün etibar yoxdur çərxi-gərdunə,
Bu dəhri-dunə.

Bu dəhri-duna çün yoxdur etibar,
Nə bir badə qalır, nə bir badəxar,
Bu xabi-qəflətdən biz olaq bidar,
Qulluq edək bir xaliqi-biçunə,
O rəhnümunə.

O rəhnümunə biz qılaq itaət,
Kəm olmayaq qulluğundan bir saət,
Görəndə Tuba tək bir sərvqamət,
Heç baxmayaq o qaməti-mövzunə,
Olsa nə gunə.

Olsa nə gunə biz keçək badədən,
Dəxi ərəq kimi o haramzadədən,
Əl götürək ol saqiyi-sadədən,
Aldanmayaq bu dəhri-pürəfsunə,
Bu bisükunə.

Bu bisükunə biz sakin olmayaq,
Çox da dünya üçün fikrə qalmayaq,
Qan ağlayaq, sazü samtur çalmayaq,
Qərq edək aləmi əşki-pürxunə,
Abi-Ceyhunə.

Abi-Ceyhunə mən qərqəm, ilahi,
Sənsən qəriblərin püştü pənahi,
Şikəstə Salikin çoxdur günahi,
Bir lütf eylə sən ol cürmi füzunə
Hali zəbunə.

Dostu Yəhya bəyə hərcayi sözlərdən əl çəkib axirət üçün tədarük mühəyya etmək babında yazmışdır:

Yəhya, gəl ət götür hərcayi sözdən,
Afitabi-ömrün bulmasın zəval,
Kəsb et bir kəmal.
Öylə sanma böylə keçər dövranın,
Əgər bədr ayısan, eylə bir xəyal,
Olursan hilal.

Olursan hilal, qəddin xəmlənir,
Yaşadıqca didələrin nəmlənir,
Əqlü fəhmin günü-gündən kəmlənir,
Gün dolanır, keçər həftə, mahü sal,
Ağarar saqqal.

Ağarar saqqalın, həm sözün ötməz,
Uşaqlar sözünü hesaba qatmaz,
Öyüd-nəsihətlər beyninə batmaz,
Düşər evin içrə hər dəm qilü qal,
Olursan aval.

Olursan aval oğul-uşağa,
Dığırlarlar səni üstdən aşağa,
Adlanıban ta dönərsən məşşağa,
Soyarlar pustunu əyalü ətfal,
Manəndi-çaqqal.

Manəndi-çaqqal ki, oldun kollarda,
Baxa-baxa gözün qalır yollarda,
Günün keçər biyabanda, çöllərdə,
Qalırsan pərişan, pəjmürdə əhval,
Misali-abdal.

Misali-abdal ki, oldun bir sail,
Söylədikcə sözün söylərsən zail,
Ondan sonra canın alır Əzrail,
Münkər-Nəkir eylər islamın sual,
Dilin olur lal.

Dilin olur lal heyvandan betər,
Fəryadına oğul, nə bir qız yetər,
Xəstə Salik onda bülbül tək ötər,
Olur cənnət quşu, açar pərü bal,
Uçar bizəval.

Məlum olur ki, bu Yəhya bəy mərhum Molla Vəli Vidadinin fərzəndi Məhəmməd ağanın oğludur ki, əhli-elm və sahibi-təb olduğu ilə belə, bir az zarafatçı və hərzəgu imiş. Kazım ağa Salik ilə aralarında zarafat olmağa görə, fövqdə zikr olunan mürəbbeyi-müstəzadı həzl təriqi ilə onun şənində nəzm qılmışdır. Yəhya bəyin əşarından ələ düşəni olmadı. Vəfat edibdir hicrətin 1257-ci tarixində. Salik onun maddeyi-tarixini bu tövr rişteyi-nəzmə çəkmişdir:

Bu məzarın sahibi Yəhya bəyi-rövşənzəmir,
Şairi-kani-süxən, hüsni-kəlami binəzir.

Ol Vidadi xəstənin fərzəndiiin fərzəndidir,
Vaqif ol kim, Vaqifin həm bintinin peyvəndidir.

Çünki getdi bu cahandan, buldu rəsmi-məğfirət,
Oldu tarixi-vəfatı, Salika, &quot;nov axərət&quot;.

Salikin bu sözlərindən belə məlum olur ki, mərhum Yəhya bəy rövşənzəmir və xoştəb bir şair imiş və özü də iki böyük şairin nəvəsi olduğu üçün babaları Vidadi və Vaqifdən təbi-şeriyyəni irsən almışdır.

Yəhya bəyin vəfatından bir il sonra Salik dostunun müfariqətinə və xüsusən, istəkli qızı Xeyransa xanımın vəfatına--ki, ziyadə arifə və aqilə bir nazənin imiş,--tab gətirməyib, özü də bu dari-dünyanı tərk qılıb dari-üqbayə rehlət buyurmuşdur. Xeyransa xanımın maddeyi-tərxinin Salik belə inşad etmişdir:

Bu türbət türbəti-bir nazənindir,
Bihəmdilləh yeri xüldi-bərindir.

Deyil tənha sarayi-mərqəd içrə,
Ənisi dəmbədəm ruhül-əmindir.

Bu, gənci-hüsn idi, Salik, yəqin bil,
Onunçün məskəni ziri-zəmindir….

Vəfatı tarixi Xeyrənnisanın--
Ki, bir &quot;cim&quot; bir &quot;nun&quot;, çar &quot;şin&quot;dir.

Ömrünün axır çağında dünyayi-dunun bivəfalığından söz açıb öz-özünə xitabən bu şerləri inşad qılmışdır:

Cahan, Salik, bizə çünki fənadır,
Duadır xeyrimiz, ancaq fənadır.

Nə simü zər qalıb baqi, nə əmlak,
Təfaxür etməsin hər kim ğinadır.

Başın qovğasıdır taci-mükəlləl,
Əcəl baxmaz, mürəssədir, minadır.

Binayi-axirət tut, ey bəradər,
Tomamı bunların çün bibinadır.

Ağarmış saqqalım gər sürx görsən,
Dü çeşmim qanıdır, sanma hənadır.

Bu vaxtlarda şairin sevgili həmdəmi Tuba dəxi qocalıb əfsürdə və pərişan olur. Onların hər ikisinin zövqü səfası dərdü ələmə mübəddəl olur və şair Tubayi-şirinhərəkatın dilindən aşağıda yazılan şerləri inşad eləyir:

Mən Tubuyam, dövran mənə zülm etmiş,
İşvəm əksilibdir, nazım gedibdir.
Dəxi məndən kimsə şadlıq ummasın,
Gördüyün söhbətim, sazım gedibdir.

Əlimdə dairə dövran eylərdim,
Çoxların özümə heyran eylərdim,
Hər dəm gəştə çıxıb seyran eylərdim,
Qışım qayıdıbdır, yazım gedibdir.

Gündən-günə artar nə ahü zarım,
Gülməz üzüm, heç açılmaz güzarım,
Necə əyilməsin meyli-şikarım,
Əlimdən topğunum, bazım gedibdir.

Baş götürüb burdan qaça bilmənəm,
Etdiyim iqrardan keçə bilmənəm,
Dərd budur ki, dərdim aça bilmənəm,
Yar ilə bir gizli razım gedibdir.

Saliki dünyadan kəm etmə, tarı,
Söylənsin məclisdə şirin göftarı,
Bir zaman tapılmaz nəzmü əşarı,
Deyərlər, dünyadan Kazım gedibdir.

Bu şerlər insanın qəlbini hüzn ilə ləbaləb edir. Bir vaxtı Sədəfzadə ilə eyş-işrət sürən və dünya qeydini çəkməyən, yıxılmış dünyaya dirək vuran Salik özü yıxılıbdır və xak ilə yeksan olubdur. Məclisdə şirin göftarı söylənməz və nəzmü əşarı tapılmaz….

Kazım ağanın burada zikr olunan kəlamlarından başqa yenə də gözəl əsərləri çoxdur. Onlar bir qayda üzrə tərtib olunsa, böyük bir cild divan əmələ gələr. Mərhum Kazım ağa öz əsrinin müqtədir şairi olduğunu bilib, təbi-gövhərbarını belə tərif eləyir:

Çini-əşar içrə ancaq tək mənəm xaqani-təb
Nüktədə sübhanvəş, həm təbdə Həssantəb.

Buyi-şerimdən məşami-əhli-dil pürətr olub,
Gülşəni-nəzm içrə guya ki, mənəm reyhani-təb

Qorxma, Salik, təneyi-əğyari-biinsafdən,
Zəxmdar etmiş qamusin səndəki peykani-təb.

Yenə kəlamı barəsində demişdir:

Kəlami-behcətəngizin məcalisdə qanan kəslər
Deyərlər Saliki-gövhərfişanə: elmi dəryadır.

Və yenə fars dilində yazdığı bir qəzəlin axırında demişdir:

Ço ğəvvas şəvəd Saleke-nəzmsənc,
Bər arəd qohərha ze bəhre-ğəzəl. [3]

[3] Tərcüməsi:
Şer qoşan Salik qəvvas olarsa,
Qəzəl dənizindən gövhərlər çıxarar.

Mərhum Salikin haqqında verdiyimiz bu qədər məlumat və bəyanata iktifa elədik. Bundan ziyadə nümunələr göstərməyə məcmuəmizdə yer olmadı. Şairin rütbə və məqamını göstərməyə bunlar da kifayət edər.

Kazım ağanın oğlu Yusif ağa dəxi şair imiş. Bəzi rəvayətə görə, bir neçə abdar kəlamları vardır, amma, məəttəəssüf, onlardan ələ düşəni olmadı.
  &lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*027]]</text>
      <sha1>t6d83g3ell8ok2nwjz53hmzh9jj6m58</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Kərbəlayı Səfi &quot;Valeh&quot; təxəllüs</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19471</id>
    <revision>
      <id>84609</id>
      <parentid>51852</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:07:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3847" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Kərbəlayı Səfi &quot;Valeh&quot; təxəllüs 
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Kazım ağa &quot;Salik&quot; təxəllüs|Kazım ağa &quot;Salik&quot; təxəllüs]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Mustafa ağa &quot;Arif&quot; təxəllüs|Mustafa ağa &quot;Arif&quot; təxəllüs]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Necə ki, fövqdə zikr olundu, Kərbəlayı Səfi &quot;Valeh&quot; Canıoğlu Kərbəlayı Abdullanın və Baba bəyin müasiri imiş. O zamanın ürəfasından sayılan əhli-zövq və sahibi-təb bir vücud imiş. Məhəlli-təvəllüdü Gülablı qəryəsidir ki, ata-babasının əsl vətənidir.

Gülablı kəndi Şuşa uyezdində dağ ətəyində basəfa və xoş mənzərəli bir yerdə təmir olunubdur. Əhalisi səlamət, əhli-keyfü damağ olub, günlərini eyşü-işrətdə keçirməyə mötad olmuşlar. Qarabağın aşıqları, neyçi və balabançıları, xanəndə və nəvazəndələri əksəriyyən Gülablıdan çıxıb, onun abü həvası ilə pərvəriş tapmışlar.

Bu yerin ünas əhlinə gəldikdə, onlar dəxi xeyli gözəl, ismətli və cismən səlamət arvadlar olub, dayəlik peşəsi ilə iştihar bulmuşlar. Belə ki, Şuşa qalasının nücəbavü xanzadəvü şahzadələrinin çoxu Gülablı arvadlarının döşündən süd əmib, onların ağuşunda nəşvü nüma tapmışlar. Kim bilir, bəlkə onların südlərinin təsirindən Pənah xanın yapdığı Şuşa qalasında--ki, sabiqdə qaraquşlar məskəni imiş,--bu qədər şüəra və zürəfa, bu qədər xoşəlhan xanəndə və bimisal sazəndələr hasilə gəlmişdir?!

Heyfa ki, belə gözəl bağlı-meyvəli və xoşsəfa kənd 1905-ci sənədə vüqua gələn erməni-müsəlman davasında talanü viran olmuşdu.

Əhalisindən bir çoxu, xüsusən arvad-uşaq tələf olub, sağ və salamat qalanı yuvaları dağılmış quşlar kimi ətrafü əknafa qaçıb pənah aparmışlar. İndi Gülablı kəndi yavaş-yavaş təmir olunub, yenə sabiqi halına düşməkdədir.

Həmin bu Gülablı qəryəsində hicrətin XII əsrinin axırlarında--yəni 1180-ci və yainki 1190-cı illərdə Valeh təvəllüd etmişdir. 60–70 iləcən ömür etmişdir. Belə ki, 1250-ci tarixdə hali-həyatda imiş. Oxuyub-yazmağı Şuşa qalasında kəsb etmişdir. Ülumi-maarifə və xüsusən, şer deməyə artıq dərəcədə meylü həvəsi var imiş. O cəhətə vaxtının çoxunu ürəfa məclisində və şüəra dairəsində keçirərmiş.

Mərhum Valeh dindar, mömin və müttəqi bir şəxs olduğu ilə belə xoşsöhbət, danışıb-gülən və baməzə bir adam imiş. Onun ilə Baba bəyin, İbn Canının və Aşıq Qənbərin beynlərində zərafət olduğu üçün bir-birinə həzl təriqi ilə sözlər deyərlərmiş. Belə ki, mərhum Baba bəy Valehin qocalığını həcv edib, dişlərinin tökülüb övraq olmağını və ağzı köhnə xərabənin uçuq damına bənzəməyini və saçı-saqqalı ağarıb, sümük kimi düm ağ olmağını zərifanə zikr edib deyir ki, sənin başından şurü həvəs gedibdir. İndi sənin meylin axirət dünyası ilədir. Ona görə Xulxunsayını çağır gəlsin, aləmi-bəqadan vəz eləsin:

Hər kimsə axtarar tapar tayını,
Sən də çağır gəlsnn Xulxunsayını.
Söhbəti-üqba eləsin, guş qıl,
Ləzzəti-dünyanı fəramuş qıl…. i.a.

Kərbəlayı Səfi onun cavabında Baba bəyə bir neçə duzlu şerlər yazıb, onların bəzi bəndlərində Baba bəyә&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*028]]</text>
      <sha1>f0rd093udlet1787isc4fwr4k47avsy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Mustafa ağa &quot;Arif&quot; təxəllüs</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19472</id>
    <revision>
      <id>84610</id>
      <parentid>51853</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:07:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9732" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Mustafa ağa &quot;Arif&quot; təxəllüs 
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Kərbəlayı Səfi &quot;Valeh&quot; təxəllüs|Kərbəlayı Səfi &quot;Valeh&quot; təxəllüs]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Mehribanlı baba bəy (məqalə)|Mehribanlı baba bəy]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Mustafa ağa təvəllüd edibdir Qazax mahalının Şıxlı adlanan qəryəsində hicrətin 1188-ci ilində. Bir rəvayətə görə, Ağakazım ağa Salikin--ki, xoştəb bir şair imiş və tərcümeyi-halı aşağıda zikr olunacaqdır,--böyük qardaşı imiş. Amma bir qövl də budur ki, Mustafa ağa Salikin əmizadəsidir. Qazi Səidəddin əfəndinin deməyinə görə, səhih əvvəlki qövldür.

Mərhum Mustafa ağa fars, türk və hətta rus lisanlarını yaxşı bilirmiş, özü də ziyadə dindar, qeyrətkeş və həqiqətdə arif və dana bir şəxs imiş. Vəli bu biçarə dəxi öz qeyrət və millətpərəstliyi ucundan çox bəlalar və müsibətlərə düçar olubdur. Belə ki, mərhum Mustafa ağa Şəmsəddinli Nəsib Sultan ilə dövlət nəzərində müttəhəm olub, zəval təriqi ilə Rusiyaya göndərilir və orada Kazan və bir rəvayətə görə, Xarkov şəhərində sakin olurmuş. Binəva Arif Rusiyada çox üsrət və zillət çəkir və axırda vətəni-məlufunun fəraqına, dost və əqrəbanın hicranına və düşmənlərin tən və şəmatətinə tab gətirə bilməyib, orada vəfat edir. Odur ki, Salik onun şənində demişdir:

Biri Arif, kona cövr etdi dövran--
Ki, qürbətdə şəhidü mübtəladır.

Arif Rusiyada məhbusvar zindəganlıq edən vaxtı öz hali-dilini bir neçə şerlər vasitəsilə yazıb bəyan etmişdir ki, zeyldə dərc olunur:

Fikr elərəm, bir-bir düşər yadıma
Yarü həmdəm, dost, yaranlar, ağlaram,
Dolar gözlərim əşki-al ilə,
Gözlərimdən axar qanlar, ağlaram!

Saldı məni fələk işə bisəbəb,
Sən eylə bir əlac, ya qadir çələb,
Anıb yarü həmdəmləri ruzü şəb,
Gah aşikar, gah nihanlar ağlaram!

Namə yazdım yarə badi-səbadən,
Dərdi-dilim izhar etdim həvadən,
Düşmüşəm avarə eldən-obadən,
İtirmişəm xanimanlar, ağlaram!

Vədə keçdi, günlərimi sanaram,
Aylar, illər hesabına qanaram,
Hər zaman yadıma düşər, yanaram,
O dövranlar, o zamanlar, ağlaram!

Görüm dönsün belə dövran, zamanlar,
Tərk eləyib bağlarını bağbanlar,
Xəzan deyib, solub gülü reyhanlar,
Saralıbdır gülüstanlar, ağlaram!

Seyr eləyib gəzib getdiyim yerlər,
Ovlağından keçib ötdüyüm yerlər,
Tərlan ilə şikar etdiyim yerlər,
Yadə düşər o məkanlar, ağlaram!

Sərçeşməli, nilufərli bulaqlar,
Süsənli, sünbülli, laləli dağlar,
Dumanlı, çiskinli, qarlı yaylaqlar,
Hanı bizim o meydanlar, ağlaram!

Ellərimiz vardı bəyli-paşalı,
Dağlarımız vardı əlvan meşəli,
Süsənli, sünbüllü, tər bənəfşəli
Qaldı bağlar, xiyabanlar, ağlaram!

Bilməm noldu bizim Qazax, Şəmsəddin,
Gəlmədi onlardan bir xəbər yəqin,
Qəzayi-ilahi bu imiş həmin,
Getdi əldən o dövranlar, ağlaram!

Dad eyləram, yetən yoxdu fəryada,
Dərdim olur gündən-günə ziyada,
Ağlaram hər zaman düşəndə yada--
Bizim Qazax-Qaramanlar, ağlaram.

Qaldı paydar Borçalının bəyləri,
Meydan günü bir-birindən yekləri,
Mehman qarşısına mərd gəlməkləri,
Yadıma düşəndə onlar, ağlaram!

Hanı Qazax? Mehribanlıq gedibdir,
Ağalıq, sultanlıq, xanlıq gedibdir,
Nücəbadan alişanlıq gedibdir,
İtibdir şövkətü şanlar, ağlaram!

Alovlanır, yanır bağrım, sökülür,
Axar gözlərimdən qanlar tökülür,
Düşəndə yadıma qəddim bükülür--
Boyu sərvi-xuramanlar, ağlaram.

Diyari-qürbətdə gözlərim giryan,
Xatirim şikəstə, könlüm pərişan,
Gələr xəyalıma düşər nagəhan--
O gördüyüm novcəvanlar, ağlaram.

Bülbülümü qaçırmışam əlimdən,
Ayrılmışam gülşənimdən, gülümdən,
Cüda düşüb ulusumdan, elimdən,
İtirmişəm dudmanlar, ağlaram.

Qərq olur kəştilər əşkim selində,
Yaşılbaşlar oynar çeşmim gölündə,
Əsir oldum bəni-əsfər əlində,
Ağlaram, ey müsəlmanlar, ağlaram!

Hər kimdə ki, namus olur, ar olur,
Əhdü iqrarında bərqərar olur,
Yaxşı yoldaş yaman gündə var olur,
Yaman yoldaş ötər yanlar, ağlaram.

Bu dəmlərdə getmək əgər olmasa,
Vətən sarı əzmi-səfər olmasa,
Arifə bir yaxşı xəbər olmasa,
Gör eylərəm nə tufanlar, ağlaram!

Könlüm qalıb əhli-tufan içində,
Dolanır sərgərdan heyran içində,
Qorxuram ki, ölüm küfran içində,
Bada gedə din-imanlar, ağlaram.

Bu şerlər dəruni-qəlbdən çıxan atəşli və suzişli nalə və fəryadlardır ki, onları mütaliə edənlərin də bilaixtiyar gözlərindən qanlı yaş tökülür, şair ilə bahəm ağlayırlar. Vətənə məhəbbəti ucundan vətəndən ayrı düşən və əcnəbi ölkələrdə əsir və müztərr qalan biçarə Arif əvvəlcə öz dost və yaranlarını və mehriban həmdəmlərini yada salıb, didələrin əşki-al ilə doldurur və başqa bir qasid bulmayıb badi-səbadan onlara dərdi-dilini və məxfi sirlərini izhar qılıb göndərir.

Şair qürbətdə aylarını və günlərini sanayıb hesab edir ki, onun xilas zamanı nə vaxtı yetişəcәkdir. Sonradan şair dost və aşinaları ilə xoş keçirdiyi zaman və məkanları, yəni tərlan ilə şikar etdiyi ovlaqları, sərin və nilufərli bulaqları, süsənli və çiçəkli yaylaqları, dumanlı və çiskinli dağları, vüsətli və səfalı meydanları göz yaşı ilə xatirinə gətirib deyir: Axır bizim də bəyli-paşalı ellərimiz, gözəl meşələrimiz, sünbüllü və tər bənəfşəli çəmənlərimiz, bülbüllü və güllü bağlarımız və xiyabanlarımız var idi. İndi onlar necə oldu? Ya qismət, bir də şair o gözəl məkanları görüb ziyarət edəcәkdirmi və onların basəfa və ruhəfza havası ilə ürəyini təzələndirəcәkdirmi?

Sonradan şair öz-özünə sual verib deyir: Ya rəb, mənim dadıma və harayıma yetişən olacaqdırmı? Nə iş vaqe oldu ki, Qazax, Şəmsəddinlidən bir xəbər və əsər gəlmədi? Yoxsa təqdiri-rəbbani belə imiş ki, mən biçarə gərək bəni-əsfər əlində qürbətdə canımı can yaradana təslim edəm? Arif öz ölümündən xövf və hərasət etmir. Onun əndişə və xövfü din və imanın əcnəbilər içində bada getməsindəndir. Və bu fikir və əndişədə olduqda hali-dili və ənduhi-binəhayəsini elə bir cigərsuz şerlər ilə izhar edir ki, oxucuların da cigərinə od salıb yandırır:

Alovlanır, yanır bağrım, sökülür,
Axar gözlərimdən qanlar tökülür,
Düşəndə yadıma qəddim bükülür--
Boyu sərvi-xuramanlar, ağlaram.

Mustafa ağanın təbi də əmizadəsi və ya qardaşı Salikin təbi kimi rəvan və salim olduğu bir çox əşarından görünür. Yazdığı şerlərin əksəri açıq və sadə türk dilindədir. Məsələn, Salikə Rusiyadan yazdığı bir naməyə diqqət yetirməli:

Can zarü tənim nizar sənsiz,
Ömrüm başa yetdi, yar, sənsiz.

Fəryad ki, dövri-namüvafiq
Qoydu məni, ey nigar, sənsiz!

Din qönçəsi qan olub, açılmaz,
Yüz min gər ola bahar, sənsiz.

Rəngim güli-zəfəranə dönmüş,
Dil qəmdən olub fikar, sənsiz.

Yox məndə qərarü tabü taqət,
Tab etmək olurmu, yar, sənsiz?!

Ey gül, gecə-gündüz Arif ağlar,
Bülbül kimi zar-zar sənsiz.

Məlum ola ki, Mustafa ağa bu şerləri Kazım ağanın zeyldə dərc olunan məktublarına cavab yazmışdır.

Salikin Arifə yazdığı məktublar:

I

Dərdim ki, olub ziyadə sənsiz,
Canım üzülür məbadə sənsiz.

Şaha, gələ gör ki, ferz könlüm
Cəngində olub piyadə sənsiz.

Canım çıxar oldu həsrətindən,
Ömrüm gedər oldu badə sənsiz.

Saqi, yetə gör ki, bəzmi-qəmdə
Qan oldu qədəhdə badə sənsiz.

Çəkmiş həvəsin şikəstə Salik,
Nə qövmə baxar, nə yadə sənsiz.

II

Gəlməz ələmim hesabə sənsiz,
Sığmaz süxənim kitabə sənsiz.

Mürği-könülüm çıxıb tənimdən,
Qılmış vətənin xərabə sənsiz.

Hicranın odunda, ey dilaram,
Dönmüş cigərim kəbabə sənsiz.

Xəlqə görünür vücudim, əmma
Bənzər bədənim sərabə sənsiz.

Seylabi-bəladə səng könlüm,
Gəl gör ki, dönüb hübabə sənsiz.

Kəsmiş təməin şikəstə Salik,
Nə nanə baxar, nə abə sənsiz.

Bu məktubların hər ikisi həqiqi hiss ilə yazılmış suzişli və müəssir kəlamlardır ki, oxuyanlara hüzn və pərişanlıq yetirir. Yenə mərhum Arif Rusiyadan oğlu Əliağaya təhsili-ülum babında yazmışdır:

Olma tarik dərsdən, ey nuri-cananım Əli!
Pəndimi eylə qəbul, ey xanü xaqanım Əli!

Var ümidim etməyə zaye əfəndi səyini,
Qoymaya dərsində bir kəm-kəsr Osmanım, Əli!

Mən səiniçün eylərəm xeyir-dualər ruzü şəb
Saxlasın hifzü himayətində sübhanım Əli!

Payimal etsin ədüvvü hasidin lütfi-ilah
Hər zaman qəmxarın olsun şiri-yəzdanım Əli!

Gərçi, ey dil, mən Əbubəkrü Ömər, osmaniyəm
İmamimdir mənim ol şiri-mərdanım Əli!

Könlümün şəhrin fəraqü həsrətin qılmış xərab
Bir üzün görsəm olur abad viranım, Əli!

Olsun, Arif, həşrdə əvvəl şəfiin Mustəfa
Sonra Bubəkrü Ömər, Osmanü aslanım Əli!&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*029]]</text>
      <sha1>6wv4qack6pyoacx5mai2oox1jl7a6tu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Mehribanlı baba bəy (məqalə)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19473</id>
    <revision>
      <id>84611</id>
      <parentid>51854</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:07:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4077" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Mehribanlı baba bəy 
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Mustafa ağa &quot;Arif&quot; təxəllüs|Mustafa ağa &quot;Arif&quot; təxəllüs]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Məhəmməd bəy Cavanşir &quot;Aşiq&quot; təxəllüs|Məhəmməd bəy Cavanşir &quot;Aşiq&quot; təxəllüs]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Mehribanlı Baba bəy İbn Canının müasiri olub, cümleyi-ürəfadan və xoştəb şüəradan birisi sayılırmış. Hər iki şair Zakirin həqiqi dostlarından olub, bir növ ona fünuni-şerdə ustadlıq etmişlər. Vəli onların meylü rəğbəti həcvguluğa olduğu halda, Zakirin həcvü həzl təriqi ilə söz söyləməyə artıq rəğbəti yox imiş. Əgərçi Zakirin də bir çox həcvə bənzər kəlamı vardır, amma onların əksəri ədibanə yazılmış kəlamlardır ki, öz mövqeində onlardan bəhs olunacaqdır. İbn Canının və Baba bəyin və başqalarının ədəbiyyatın həcv növünə göstərdiyi meylü həvəs, əlbəttə, bir illət və səbəbdən xali deyil.

Çox ehtimal var ki, o zamanın şairləri qəzetə və jurnalın ədəmindən naşi öz müasirlərinin əxlaqını həcv demək ilə islah edərlərmiş. Hər halda çox təəssüflər olsun ki, Baba bəy və İbn Canı kimi müqtədir şairlər dünyadan bixəbər və Avropa ülumundan bisəmər olub gözəl təblərini həcvguluğa və latayil söyləməyə sərf ediblər. Baba bəyin vəfatı Zakirə ziyadə təsir edib onu pərişanhal etmişdir və Zakir ustadının maddeyi-tarixini aşağıda dərc olunan cigərsuz şerlərlə izhar qılmışdır:

Diriğa, getdi bir-bir dərdbilənlər, fərd mən qaldım,
Cahanda xatiri qəmgin, dili pürdərd mən qaldım.

Ənisü mehribanım Mehriban da vasili-rəhmət--
Olub, dari-fənada zarü səhragərd mən qaldım.

Mətai-can xirid etdi rəfiqan gərm ikən bazar,
Pozuldu rövnəq, ancaq qaldı ahi-sərdü mən qaldım.

Xəyalat əhli xaki-kimya tək napədid oldu,
Tutub rahi-ədəm iksirtəban, gərd mən qaldım.

Görüb dəhrin vəfasın çəkdilər əl eyşi-aləmdən,
Bu viran mülkdə, səd heyf, tənpərvərd mən qaldım.

Həqiqət mənzilinə yetdilər mərdi-rəhi-aləm,
Mənə bu ar yetməzmi, həmin namərd mən qaldım.

Edər seyri-gülüstani-bəqa ağgünlülər hər yan,
Qara gün içrə gülbərgi-xəzan tək zərd mən qaldım.

Vəzirü şah rux tutdu piyada xaneyi-fərzə,
Səməndü fil ləng oldu, dağıldı nərd, mən qaldım.

Müsibət salının tarixi amma oldu &quot;tarixim&quot;,
Köçüb ustad, Zakir, bihünər şagird mən qaldım.

Bu təəssüfamiz şerlərdə Zakir mərhum Baba bəyi ürəfa zümrəsinə daxil qılıb, onun xəyalat əhlindən olmasını və iksirtəblər kimi rahi-ədəm ixtiyar etməsini bəyan edib kəmali-təəssüflə bu viran mülkdə özünün tənpərvər olmasını izhar qılır.

Ağgünlülər dəhrin vəfasızlığını görüb, eyşi-dünyadan əl çəkib həqiqət mənzilinə vasil olduqları və bəqa gülüstanında hər yanı seyr etdikləri halda, şair qara gün içrə gülbərgi-xəzan tək sarala-sarala qalmışdır.

Zakir Baba bəyi mürşid və ustadi-kamil məqamında qoyub özünü bihünər şagirdlərdən hesab edir. Heyfa ki, Baba bəyin kəlamından həcvdən səva bir başqa növ ələ düşmədi ki, onu nümunə göstərək.

Nəmirli Əmiraslan bəyin şənində--ki, fasiq və mərdümazar bir şəxs imiş,--yazdığı həcvi bu sayaq başlayır:

Ağlayın qan, Cavanşir Əmiraslan gəlir,
Mərdü mərdanə olub azimi-meydan gəlir,
Taxıban şişə sizi etməyə büryan gəlir,
Mədəni-lafü gəzaf hərzəvü hədyan gəlir,
Mələkül-mövt kimi almaq üçün can gəlir i.a.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*030]]</text>
      <sha1>emqsvq1uazd2bhdp1iy1210bnt21b6l</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Məhəmməd bəy Cavanşir &quot;Aşiq&quot; təxəllüs</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19474</id>
    <revision>
      <id>84552</id>
      <parentid>51855</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T14:44:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15046" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Məhəmməd bəy Cavanşir &quot;Aşiq&quot; təxəllüs 
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Mehribanlı baba bəy (məqalə)|Mehribanlı baba bəy]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Mirzəcan bəy Mədədov (məqalə)|Mirzəcan bəy Mədədov]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Məhəmməd bəy vələdi-Behbud bəy-Zəngilani &quot;Aşiq&quot; təxəllüs Aşıq Pərinin aşiqlərindən birisidir. Ziyadə qeyrətli, vəfadar və sahibi-kəmal bir vucud imiş. Dindar və həqq tərəfdarı olduğu üçün müasirləri arasında hörmət və izzəti çox imiş. Bununla belə düşmənləri də az deyilmiş. Belə ki, Rus dövləti Qarabağ xanlığının bir çox nöqtələrini təhti-təsərrüfünə götürdükdən sonra Zəngəzur mahalını dəxi zəbt etdi. Bu əsnada bəzi şurişlər o mahalda vuqua gəldi. Məhəmməd bəyin düşmənləri bu hadisədən nəfbərdar olub, onu dövlət nəzərində müttəhim qıldılar və ricali-dövlət dəxi onun haqqında söylənilən iftira və böhtanları təhqiq et[mə]miş, onu vətənindən çıxarıb Ordubad şəhərinə göndərilməsinə əmr verdi və o məkanda miladın 1861-ci sənəsində vəfat etmişdir.

Hər qisim əşarı var isə də, mürəttəb divanı yoxdur. Əşarından nümunə üçün bəziləri burada zikr olunur. Mirzə Həsən Mirzəyə bəhri-təvil səbkdə yazdığı bir qəzəl:

Yenə asudə ikən uğradım bir şux zibayə,
Üzü gül, arizi mül, zülfü sünbül, çəşmi şəhlayə.

Üzü sahir, özü zahir, gözü can almağa mahir,
Görən bir baxışın verməz onun dünyavü üqbayə.

Dəhanın var-yox sirrini bilmək xeyli müşküldür,
Əcəb mahirdir ol əyyar hər elmi-müəmmayə.

Baxanlar qamətindən rəmzlər anlar qiyamətdən,
Görənlər şəkli-əbrusin dəxi baxmaz yeni ayə.

Yer üzrə durmadı, getdi, səmavatı məqam etdi,
Ləbi ecaz rəmzin göstərən dəmdə Məsihayə.

Götürsə gün cəmalından bulud kimi qara zülfün,
Sərasimə Zuleyxa tək çıxar Yusif təmaşayə.

Dodağından soruşdum ağzının mən var-yox sirrin,
Bu nazik nöqtəni sorma, düşar qan,--dedi--ortayə.

Alır feyzi-nəzər bəhrini Aşiq tutsa damanın,
Tapar sərriştəsin, yetsə əli zülfi-çəlipayə.

Bu qəzəlin cavabını Mirzə Həsən yazmışdı ki, onun tərcümeyi-halı təhtində dərc olunubdur. Aşıq Pəriyə aşinalıq tərhində yazdığı bir müxəmməs:

Ey Pəri, dəhrdə yox sən kimi bir cananə,
Tən edər mehri-rüxün göydə məhi-tabanə,
Gərçi bihəd görürəm lütfunü hər insanə,
Piri-biqaidədir, uyma Məlik Aslanə,
Olgilən yar yenə mən təki bir oğlanə.

Həm sənin qədrini Fərhad ilə Şirin bilməz,
Mirzəcan bilsə də yüzdən o da birin bilməz,
Mirzə Məmməd dəxi o fəthəvü zirin bilməz,
Kim ki, məşuq ola, o, zülfi-əsirin bilməz,
Rəng ilə salmagilən sən buları böhtanə.

Mən sənə hər nə desəm mehrü məhəbbət sözüdür,
Sən mənə yazdığın əfsanəvü möhnət sözüdür,
Gər desəm həmdəm olaq, bil ki, mavəddət sözüdür,
Bir zaman ərzim eşit, gör necə ülfət sözüdür,
Tövsəni-əqlini fikr ilə gətir cövlanə.

Sən təki şux münasibdi ki, məstanə gələ,
Əldə sazü məzəvü sağərü peymanə gələ,
Aşiqi-məst görüb din ilə imanə gələ--
Kim, gərək doqquz ola başı bu meydanə gələ,
Özünə türrələnib girmə bizim meydanə!

Sənə şayəstə odur kim, tapasan əhli-vəfa,
Canü dildən edəsən eşq təriqini rifa,
Olasan yar ona, etməyəsən cövrü cəfa,
Dövri-fanidə sürüb bir neçə gün zövqü səfa,
Əhli-haldan özünü tutmayasan biganə.

Yenə Aşıq Pəriyə yazmışdır:

Təxəllüs nə lazım, ey Aşıq Pəri,
Bir kəs ki, mehrdən xəbərdar ola?
Könüldən könülə yollar görünür,
Əlavə, nə hacət, aşikar ola?

Xoş yaradıb səni ustadi-əzəl,
Hüsnü vəcahətdə yekta, bibədəl,
Dızaq mahalında sənin tək gözəl--
Həqdən istəmişəm bərqərar ola.

Əhli-halı görmək istər əhli-hal,
Müzayiqə etmə, gər olsa macal.
Sənin tək dərdmənd olmayan mahal,
Görüm ki, dağılıb tarümar ola.

Belə işin nə ləzzəti, nə dadı,
Xublar bilə görək aşnanı-yadı,
Çəkəsən ağuşa bala Fərhadı,
Şirin didarına intizar ola.

Ağlını cəm eylə, olma sərsəri,
Səndə yoxdur eşqbazlıq əsəri,
Fəhmü fərasətdə yüz sən tək Pəri
Gərəkdir Məmmədə xidmətkar ola.

Aşıq Pərinin Məhəmməd bəyə cavabı:

Şayəstədir, ey mürşidi-kamilim,
Dostlar arasında etibar ola.
Şair odur ustadından dərs ala,
Ziddü cinsi rədifi-pərgar ola.

Cəvabi-xəttindən olmuşam xoşhal,
Ərz edərəm qulluğuna vəsfi-hal,
Şan ilə şövkətin olsun bizəval,
Gərək xidmətində xidmətkar ola.

Mailəm hüsnünün xoşca rənginə,
Yetə bilmən təcnisinin dənginə,
Səni sallam müəşşərin cənginə,
Arif bu yerlərdən xəbərdar ola.

Pəri idim eşq içində aşikar,
Aralıqda yaxşı olur səbəbkar,
Bu cəng meydanında eylərəm şikar,
Əgər Məhəmməd tək səd həzar ola.

Məhəmməd bəyin Aşıq Pəriyə cavabı:

Ustadi-əzəldən dərsim almışam,
Mailəm hər yerdə qövğayə, Pəri!
Ziddü cinsi-rədif sözün danışma,
Mən desəm, düşərsən ah-vayə, Pəri!

Əlindəki badə olsun, saz olsun,
Hərəkətin işvə olsun, naz olsun,
Yekə yerdən danışmağın az olsun,
Düşərsən bir dərin dəryayə, Pəri!

Müəşşərin hər bəndində naçarsan,
Mən açmaram, yenə özün açarsan,
Bu işindən yəqinimdir qaçarsan,
Axırda Məlikə, Mirzayə, Pəri!

Qafiyə gərəkdir ola dilpəsənd,
Nə ki, belə məğşuş ola dərdmənd.
Bilmirəm ki, sənə eləyim rişxənd,
Yoxsa onu yazan mollayə, Pəri!

Ləblərin müsəffası Aşiqi,
Dəhanının müəmması Aşiqi,
Siyəh zülfün təmənnası Aşiqi
Salıbdır bir uzun sövdayə, Pəri!

Vəsfi-dilbər babında Molla Pənah Vaqif səbkində yazdığı mürəbbeatdır:

Səni tarı, məndən olma mükəddər,
İncimə, bu dilin viranı sənsən!
Neylərəm dünyanı, əzizim, sənsiz,
Bilirəm dərdimin dərmanı sənsən!

Gözəldir camalın, hüsnündür cəmil,
Ölmədim hicrində, qalmışam xəcil,
Başın üçün, ey gül, dolanım yüz il,
Könlümün mülkünün sultanı sənsən.

Vamiqin Əzrayə var idi meyli,
Onunçün axardı gözündən seyli,
Yusifin Züleyxa, Məcnunun Leyli,
Mənim də canımın cananı sənsən.

Hər nə ki, ərz etdim, ona yetmədin,
Şad eləyib bizi gəlib-getmədin,
Könlüm alıb bir yol qəbul etmədin,
Bu qədər çəkdiyim amanı sənsən.

Pünhanı baxışın alıbdır canı,
Cadu qəmzələrin verməz amanı,
Tarı hifz eləsin nuki-mücganı,
Aşiqin qatili-pünhanı sənsən!

Yenə Aşiqin vəsfi-dilbər barəsində yazdığı kəlam:

Səndən ayrı işim mənim, ay dilbər,
Gecə-gündüz ahü fəğan olubdur.
Təğafül rəhmindən zülmü sitəmin
Bizim barəmizdə ehsan olubdur.

Ləhzə-ləhzə halın sorduğun könlüm,
Gündə min təsəlli verdiyin könlüm,
Daim şadü xürrəm gördüyün könlüm
İndi dərd əlindən viran olubdur.

Haçan almamışdın ağlımı sərdən,
Oxurdum müshəfi-hüsnün əzbərdən,
O gündən ki, saldın gözdən, nəzərdən,
Mənim halım çox-çox yaman olubdur.

Heç yada salmazsan mən dilfikarı,
Səni bimürüvvət yaradıb tarı,
Dəhanın şövqündən Aşiqi-zarı
Öldürən bir daği-pünhan olubdur.

Cəfərqulu xan &quot;Nəva&quot; təxəllüsün Məhəmməd bəyə ənam etdiyi qızıl quş barəsində tərtib etdiyi qafiyələr:

Başın üçün, sizin bazi-ənami
On beş gündə alıb iki şikari,
Birisi yüz ovla üç qanad uçmuş,
Birisi bir yelpək kəbki-yəsari.

Olmaz belə şəfqət, belə mərhəmət,
Canü dildən gərək ha çəkәk minnət,
Sərkari-alidə tapıb tərbiyət,
Onunçun bu qədər çoxdu vüqarı.

Səhər gəmişərəm, axşam tutaram,
Vaxt olur ki, meşələrdə yataram,
Börkümü götürüb önnük ataram.
Yad elərəm tez-tez pərvərdigarı.

Belə xana nüzul olmaz belə qəm,
Çarə olmaz buna, neyləsə aləm.
Uçmadığı, almadığı cəhənnəm,
Çağıranda ələ gələydi barı.

Gərəkdir götürüb dərəbədərə
Gəmişəydi bunu Tatvos, Mərkərə,
Nə rəvadır mənim kimi çakərə
Bəxş edəsən belə tənbəl murdarı.

Burada yazılan qafiyələrdən başqa Məhəmməd bəy Aşiqin bir çox qəzəliyyatı və mərhum Qasım bəy Zakir ilə deyişmələri vardır ki, onları bəzi səbəblərə görə, zikr etməyi münasib görmədik; ancaq ömrünün axır çağında tərcibənd təriqində yazdığı &quot;Tövbənamə&quot;ni yazmaqla iktifa etdik:

TÖVBƏNAMӘ

Ey xuda, sənə əyandır ki, vəfadaram mən,
Tutduğum işləri yad eyləyib ağlaram mən.
Leyk bu nəfsin əlimdən həməvəqt zaram mən,
Əliboş, üzüqara, bəndeyi-biaram mən.
Hər na tənbeh edəsən, ona səzavaram mən,
Gəlmişəm dərgəhinə, labüdü naçaram mən.
Rəhm qıl, bari-xudaya ki, günəhkaram mən,
Asiyü bədəməlü-rusiyəhü xaram mən.

Gərçi dünyayə gəlib gəzdimü getdim biçiz,
Vermədim xeyrü şərə zərrəcə təşxisü təmiz.
Artdı hirsim mərəzi, etmədim əsla pərhiz,
Dəxi bundan sora yoxdur mənə bir rahi-güriz.
Nə əməl riştəsi var əldə, nə bir dəstaviz,
Eylədim xəlq ilə nahəq yerə pərxaşü sitiz.
Rəhm qıl, bari-xudaya ki, günəhkaram mən,
Asiyu bədəmülü rusiyəhü xaram mən.

Hər nə iş tutdum isə, cümlə bədü bədhərəkət,
Etmədim şükri-həyat, eyləmədim fikri-məmat,
Bu dəni dəhrdə bihudə keçirdim övqat,
Şimdi rehlət dəmidir, qalmışam avarəvü mat,
Şərmsari-günəhəm, ah, əlim bisövqat,
Yetməyim məqsədə bu vəch ilə heyhat, heyhat!
Rəhm qıl, bari-xudaya ki, günəhkaram mən,
Asiyü bədəməlü rüsiyəhü xaram mən.

Ya rəb, indi mən öz əhvalıma heyranam çox,
Qəzəbü qəhrin edib fikr, hərasanam çox,
Bilib etdiklərim əfalə peşimanam çox,
Bilməyib səhvü qələt işlərə giryanam çox.
Kərəmü lütfünü çox izz ilə cuyanam, çox,
Qüssədən şamü səhər zarü pərişanam çox,
Rəhm qıl, bari-xudaya ki, günəhkaram mən,
Asiyü bədəməlü rusiyəhü xaram mən.

Tövbə, ya rəb, bu qədər bəd əməlimdən tövbə!
Məsiyət rahinə həm get və gəlimdən tövbə!
Hər xilaf olmuş isə sınmış əlimdən, tövbə!
Dəxi bundan sora məkrü dəğəlimdən tövbə!
Eylərəm sidq ilə mən piş əz--ölümdən tövbə!
Hər xəta çıxmış isə bir də dilimdən, tövbə!
Rəhm qıl, bari-xudaya ki, günəhkaram mən,
Asiyü bədəməlü rusiyəhü xaram mən.

Bilməz idim ki, bu aləmdə olur zar olmaq,
Nə ölüm var, nə qocalıq, nə də bimar olmaq.
Adətim hər xəmi-gisuyə nigunsar olmaq,
Mayili-ləli-ləbü aşiqi-ruxsar olmaq,
Valehi-xalü xətü heyrəti-didar olmaq,
Yar əğyar olub, əğyarım ilə yar olmaq,
Rəhm qıl, bari-xudaya ki, günəhkaram mən,
Asiyü bədəməlü-rusiyəhü xaram mən.

Bəli, məsdud olub şimdi mənə rahi-xilas,
Çünki lazım düşüb üsyanə şəriətdə qisas.
Qüdrətü hikməti-həqdən görünür böylə xəvas--
Kim, görə ruzi-cəza hər kişi felinə xilas,
Sən özün dadə yet ol gündə ki, nə amü nə xas,
Nə kərəm əhli yetər dadə, nə əhli-ixlas.
Rəhm qıl, bari-xudaya ki, günəhkaram mən;
Asiyü bədəməlü rusiyəhü xaram mən.

Nəfsi-əmmareyi-sərkeş gətirib əqlimə zur,
Cism ilə canı tutub mərtəbeyi-kibrü qürur.
Əməlim ləğv, işim məzləmə, şüğlüm şərü şur,
Gəlmişəm dərgəhə bainhəmeyi-eybü qüsur,
Dəxi, ya rəbb, dərindən məni sən eyləmə dur.
Qoymadı hirs, tamah gərdi dəxi didədə nur,
Rəhm qıl, bari-xudaya ki, günəhkaram mən,
Asiyü bədəməlü rusiyəhü xaram mən.

Müxtəsər, hər nə əməl eylədim oldum nadim,
Hirs qıldı məni hər nakəsi-duna xadim.
Nəfs ucundan nə bəla çəkdi dili-pürbadim,
Şimdi nə bir əməlim əldə, nə var bir zadim,
Tapmadım bir kərəm əhli ki, edə imdadim,
Sən özün dadimə yet, barı eşit fəryadim.
Rəhm qıl, bari-xudaya ki, günəhkaram mən,
Asiyü bədəməlü rusiyəhü xaram mən.

Nə dilim var ki, səni cürət edib yad qılım,
Nə üzüm var sənə sarı tutuban dad qılım.
Nə sözüm var özümü ol söz ilə şad qılım,
Dili-bərbadı nə ümmid ilə abad qılım?
Nə edim canımı bu vərtədən azad qılım,
Çarə oldur ki, yenə bu sözü övrad qılım,
Rəhm qıl, bari-xudaya ki, günəhkaram mən,
Asiyü bədəməlü rusiyəhü xaram mən.

Bir neçə il özümü eşqə müqəyyəd qıldım,
Gahi Aşiq adımı, gah Məhəmməd qıldım,
Məşqi-əbruyi-xətü xal ilə mürtəd qıldım,
Şiveyi-mehrü məhəbbətdə böyük səd qıldım.
Rövşəni-eşqdə Məcnunə dəxi rəd qıldım,
Hər nə iş tutdum isə, cümləsini bəd qıldım.
Rəhm qıl, bari-xudaya ki, günəhkaram mən,
Asiyü bədəməlü rusiyəhü xaram mən.

Mərhum Məhəmməd bəyin bu &quot;Tövbənamə&quot;si onun bərgüzidə əsərlərindən birisidir. Şair ömrünün tükənəcəyində--rehlət dəmində dərgahi-ilahiyə üz çevirib, kəmali-əczü inkisar ilə tövbə və istiğfar eləyir və etdiyi günah əməlləri bir-bir tedad qılıb zarü pərişan halda rəhmi çox olan həqqdən məğfirət diləyir.

Bəli! Əyyami-cavanlıqda az adam tapılır ki, həyatın qədrini bilib, onu bihudə sərf eləməsin və şairin zəbunü pərişan halını pirlik mövsümündə öz vücudunda hiss eləməsin, hirs, tamah, hübbi-cahü mərtəbə, hübbi-malü miknət, ləhvü ləəb, büğzü ədavət, məniyyət, sərkeşlik, büxlü həsəd və zülmü sitəmə adət və sair övsafi-zəmimə və əxlaqi-rəzilə ki, cümləsi avamlıq və cəhalət nəticələridir, cismü ruhumuzu bir növ zəbtü təsərrüf edibdir ki, həqqü həqqaniyyətdən, insafü mürüvvətdən və əsl bəşəriyyət və insaniyyət nə olduğundan bilkülliyyə qafil və bixəbərik.

Ancaq axır nəfəsimizdə qəflətdən gözümüzü açıb, ölümü önümüzdə görüb xövfü əndişəyə düşürük və şairin dili ilə bu günə tövbə və istiğfar eləyirik. Əgərçi axırkı peşmanlıq fayda verməz, vəli tövbə və inabədən başqa bir çarəmiz yoxdur:

Tövbə, ya rəb, bu qədər bəd əməlimdən tövbə!
Məsiyət rahinə həm get və gəlimdən tövbə!
Hər xilaf olmuş isə sınmış əlimdən, tövbə!
Dəxi bundan sora məkrü dəğəlimdən tövbə!
Eylərəm sidq ilə mən piş əz ölümdən tövbə!
Hər xəta çıxmış isə bir də dilimdən, tövbə!
Rəhm qıl, bari-xudaya ki, günəhkaram mən,
Asiyü bədəməlü rusiyəhü xaram mən.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*031]]</text>
      <sha1>5kys0hdn3mufa6xwtv9faevyj05acxn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Mirzəcan bəy Mədədov (məqalə)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19475</id>
    <revision>
      <id>84612</id>
      <parentid>51856</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:08:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9613" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Mirzəcan bəy Mədədov 
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Məhəmməd bəy Cavanşir &quot;Aşiq&quot; təxəllüs|Məhəmməd bəy Cavanşir &quot;Aşiq&quot; təxəllüs]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Mirzə Fətəli Axundov (məqalə)|Mirzə Fətəli Axundov]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Molla Pənah Vaqif dövrünün şairlərindən birisi də Mirzəcan bəy Mədədovdur ki, əslən Qarabağ mahalında Çanaxçı qəryəsindəndir və özü də məşhur general Valerian Qriqoryeviç Mədədovun ya əqrəbasındandır və yaxud onun özüdür ki, ondoqquzuncu əsrin ibtidalarında Rus ilə Osmanlı arasında vüqua gələn bir çox müharibələrdə ziyadə rəşadət göstəribdir və Qafqaziyanın bir çox yerlərini təsxir eləyibdir.

Mirzəcan bəy əgərçi milliyyət cəhətincə erməni idi, vəli əxlaqü adatca müsəlmanlardan seçilməzdi. Müsəlmanlara çox yavuq olduğu üçün, onun əfkarü hissiyyatı müsəlman əfkarü hissiyyatı idi, nişəst-bərxastı onlar ilə idi. Öz qövmündən artıq müsəlmanları dost tutardı.

Bilmək gərəkdir ki, knyaz Valerian Qriqoryeviç dəxi müsəlmanpərəst bir vücud olub, türk dilini yaxşı bilirdi və çox ittifaq və məqamlarda müsəlmanları şirin dil və hüsni-süluku ilə özünə ramü rağib edirdi.

Mirzəcan bəy türk dilindən əlavə fars dilini də kamalınca bilirdi və şerü ədəbiyyata meylü həvəsi artıq idi. Mirzə Yusif Qarabaği,--necə ki, onun barəsində zikr olundu,--Mirzəcan bəyin təklif və iltiması ilə Molla Pənahın və onun müasirlərinin əşarından bir məcmuə tərtib qılıb Teymurxanşurada çapa vermişdir. Mirzəcan bəy əhli zövq olduğu üçün Vaqifin kəlamını ziyadə dost tutarmış və özünün təbi-şeriyyəsi var imiş. Müasirlərindən Qazax şairi Kazım ağa Salik ilə və Maralyanlı Aşıq Pəri ilə irsal-mərsulları var imiş. Hər qisim əşarı mövcuddur. Amma Mirzəcanın sevdiyi əşarın mürəbbeat növüdür ki, əksərini Vaqif yazdığı səbkdə yazmışdır. Bu mürəbbeatın birisindən belə görünür ki, şair bir
vaxtı zindana düşüb, haman şerləri zindanda olan zamanı yazıbdır:

Bir belə əyyamda, böylə zamanda
Qəmgin könlüm necə munda şad olsun?
Munca zülmü sitəm, munca siyasət
Bəs deyilmi, yar da məndən yad olsun?!

Nə bir qəmxar, nə bir dosti-yeganə
Təmami-aşina oldu biganə,
Saldın axır, fələk, məni zindanə,
Qoymadın qüssədən can azad olsun.

Olmasın o, qəmgin, mən çəkim cəfa,
Unutmaq aşiqi görməsin rəva,
Gəlməsə, deyərlər ona bivəfa,
İstərəm özünə yaxşı ad olsun.

Külli-aləm düşmən olub canıma,
Tapıb fürsət düşmən batıb qanıma,
Deyin, dostlar, yarım gəlsin yanıma,
Bəlkə görmək ilə bir imdad olsun!

Fələyin ədli yox, dünyada divan,
Dəxi gəlməz həyatıma bir güman,
Bəndə düşüb nahaq yerə Mirzəcan,
Səbəbkarın evi qoy abad olsun!

Bu şerlərdən mütəvəffa Mirzəcanın alitəb olmağı və mərdanəliyi zahir olunur ki, onu nahaq yerə müttəhim edib zindana salan adama--&quot;səbəbkar&quot;a Mirzə nalayiq sözlər demir və nifrin oxumur, bəlkə onun haqqında gözəl dilək eləyir: &quot;Səbəbkarın evi qoy abad olsun!&quot; Və habelə şair yarının onu ziyarət etməyinə artıq şövqmənddir, onun üçün ki, ona bivəfa deməsinlər:

Gəlməsə, deyərlər ona bivəfa,
İstərəm özünə yaxşı ad olsun!

Mürəbbeatından məşhuru bunlardır:

BƏNƏFŞƏYӘ XİTAB

Boynu buruq varıb yarın kuyinə,
Dərdi-dilim söylə yarə, bənəfşə!
Üzümə bax, rəngi-ruyim hər nə var
Ərz etgilən o xunxarə, bənəfşə!

Aparsalar səni yar otağına,
Qafil olma, bax soluna, sağına,
Üz sürtüb zülfünə, de qulağına,
Salmasın aşiqin narə, bənəfşə!

Sirr ilə üzündə baxgilən hər su,
Məskən sal telində, söylə mubəmu,
Görsün ki, cananım olmayıb bədxu,
Bir xələl qat o əğyarə, bənəfşə!

Neyləsin mən kimi fəqir əndəlib,
Sən bənəfşə olsan o gülə həbib?
Əgər sən də mənə olasan rəqib,
Görüm günün keçsin qarə, bənəfşə!

Bundan artıq yoxdur sənə bir cavab,
Layiq deyil etmək aşiqə əzab.
İstərsən edəsən dünyada səvab,
Eylə Mirzəcana çarə, bənəfşə!

Əyzən kəlami-Mirzəcan:

Çəkdiyim cəfadən, cövrü bəladən
Xəbər verən o dildarə tapılmaz.
Pərişan halımı, ahü zarımı
Bir söyləyən o qəmxarə tapılmaz.

Nə canda taqət var, nə təndə rahət,
Qoymayır bu fələk olum fəraqət.
Dərd öldürür məni saətbəsaət,
Bu dərdlərə məgər çarə tapılmaz?!

Yar orda ah çəkər, mən burda fəryad,
Kim var ki, eyləyə bizlərə imdad,
Ya rəb, bu məmləkət olaydı bərbad,
Gələn ondan bu diyarə tapılmaz.

Yarın dərdi çoxdur Mirzə canında,
Bir kimsə yox onun bəndüvanında,
Hər kəsin sevgisi, yarı yanında,
Mənim kimi heç avarə tapılmaz.

Əyzən kəlami-Mirzəcan:

Girdabi-möhnətdə qərq olan canım,
Ya rəb, ola bir kənarə yetərmi?
Bu seyli-bəladən, tufan qəmindən
Xilas olub, o dildarə yetərmi?

Qəm ləşkəri mənə olub həvalə,
İstəyir qürbətdə canımı alə,
Çəkdiyim əfğanlar, etdiyim nalə
Bu diyardan o diyarə yetərmi?

Çünki belə hicran düşmüş arayə,
Kim var ki, yetişsin bunda harayə
Ümid yox qasidə, badi-səbayə,
Bir ah çəksəm, onda yarə yetərmi?

Necə dözsün canım bu sitəmlərə,
Munca möhnətlərə, munca qəmlərə?
Yarımın kuyində siz həmdəmlərə
Bir də görüm bu biçarə yetərmi?

Fələk məni böylə salmış avarə,
Könül müştaq, göz müntəzir didarə,
Mirzəcani, məgər o gülüzarə
Sənin kimi bəxtiqarə yetərmi?

Əyzən kəlami-Mirzəcan:

Dağıdır huşumu, alır canımı,
Hər baxanda o məstanə gözlərin.
Çəkibdir üstümə xəncəri-xunriz,
Batacaqdır məgər qanə gözlərin?

Bilirəm, bilibdir qəmii izzətin,
Qoy çəkməsin heç şadlığın minnətin,
Çünki bilmiş ağlamağın ləzzətin,
Qoy ağlasın yanə-yanə gözlərin!

Bulunmaz mənimçün bir yaxşı həmdəm,
Ərzimi yetirə yarə dəmadəm,
Bircə baxa mənə, gözdən yaş tökəm,
Bəlkə ola dərdim qanə gözlərin.

Eylərsən axırda sən məni Sənan,
Dönərəm dinimdən verəsən fərman,
Bilmirsən edəcәk canını qurban,
Baxsa əgər Mirzəcanə gözlərin.

Burada yazılanlardan başqa Mirzəcanın yenə çox yaxşı mürəbbeatı vardır ki, hamısını buraya salmağa ehtiyac yoxdur. Bir neçə müxəmməsləri də vardır ki, onlardan biri belə başlanır.

Ey bivəfa yar, səni necə salım yadə mən,
Qoymadın bir şad olam bu fəna dünyadə mən,
Eyb deyildir sənə gəlmişəm fəryadə mən,
Səndən qeyri kimsə yox, kimə gedim dadə mən?
Dadrəsim yox mənim, qalmışam aradə mən i.a.

Bir müxəmməsində Mirzəcan könlünə xitab edib deyir:

İncinmə, könül kim, sənə imdad ola bilməz.
Yardan pozulan dil dəxi abad ola bilməz.
Ol zülfə giriftar olan azad ola bilməz.
Rəhm olmasa ondan, bu könül şad ola bilməz.
Gizlin qəmimi açmağa sərdar tapa bilməm i.a.

Aşıq Pəri ilə bir-birinin müqabilində münazirə təriqi ilə yazdıqları müsəddəs və mürəbbe:

Aşıq Pəri

Şairi-sənsən zəmanə, mərdi-meydandan danış,
Əzbər eylə dildə dəftər, cövhəri-candan danış,

Yeddi yerdir, yeddi göydür, yeddi əzbərdən sual,
Yeddi məna, yeddi qüslü yeddi gövhər həm kəmal,
Yeddi bürcdə yeddi ulduz, həşt cənnət bimisal,
Yeddi rəkət, yeddi imam, yeddi ərkandan danış!

Mirzəcan

Sevmə sən əfsanəni, gəl, ey Pəri, yardan danış,
Neylərəm üqba işin, sən kimi dildardan danış,
Yeddi yerdən, yeddi göydən neylərəm etmək sual,
Tapmışam bir mürşidi, kəsb etmişəm ondan kəmal,
Çəkmənəm rizvan qəmin bu dünyada versən macal,
Aşiqə cövr eyləyən yari-sitəmkardan danış!

Aşıq Pəri

Yetgilən Qüdsi-Xəlilə miqdis ilə mahrasa
Əqlini təğyir etdi, aldı sərdən kəlisa,
Əzbər eylə hər saətdə zikri-Məryəm həm İsa,
Gah İncil, gah Cəm-cəm, gah ərkandan danış!

Mirzəcan

Tapmışam Qüdsi-Xəlili, mahrasanı neylərəm?
Əldə təsbih ilə zünnarü əsanı neylərəm?
Bu Pəri şeyda qılıb, həzrət Musanı neylərəm?
Sevmərəm Tövrat, Zəburu, sən çalan tardan danış!

Aşıq Pəri

Tapdığın tərsa yoludur, eyləmə zövqü həvəs,
Badeyi-gülguna təhsin etməsin nitqü nəfəs,
Qaidə-qanun budur qalü bəladən xaçpərəs
Çağırar İsa, kəlisa göftügu candan danış!

Mirzəcan

Məndə can yox, eyləmə səyi-əbəs, bica həvəs,
Mürği-can pərvaz edib, cismim qalıb xali qəfəs,
Gəl mənə zülm eyləmə, naləm salır dünyaya səs,
Aləmi qərqə verən bu çeşmi-xunbardan danış!

Aşıq Pəri

Ey Pəri, oldu dili-şeyda rədifi-əlbəəl,
Sən təriqətdən ötüb, ürfan yoluna qoy məhəl,
Yəmdə mahi, göydə günbəd var Mərrixü Zühəl,
Abi-heyvan, şaxi-tuba, baği-rizvandan danış!

Mirzəcan

Tapalı eşqin yolun bir böylə işi neyləriz?
Əqlimiz heyran olubdur, dinü kişi neyləriz?
Gəl edək zövqü səfa, molla-keşişi neyləriz?
Mirzəcanı öldürən bu ah ilə zardan danış!&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*032]]</text>
      <sha1>dtmhobakssaux373jx20kgb2t70a9cn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Mirzə Fətəli Axundov (məqalə)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19476</id>
    <revision>
      <id>84613</id>
      <parentid>51857</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:08:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="89787" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Mirzə Fətəli Axundov 
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Mirzəcan bəy Mədədov (məqalə)|Mirzəcan bəy Mədədov]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Mirzə Həsən &quot;Mirzə&quot; təxəllüs|Mirzə Həsən &quot;Mirzə&quot; təxəllüs]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Mərhum Mirzə Fətəlinin tərcümeyi-halına və mütəəddid əsərlərinə şüru etməkdən müqəddəm onun məsqətürrəsi olan Nuxa şəhərinin və Şəki xanlığının keçmiş əhvalatına və əhalisinii dolanacağına dair filcümlə məlumat verməyi burada lazım gördük.

Nuxa şəhəri Qafqaz dağlarının cənubi-şərqində dağ ətəyində təmir olunmuş gözəl bir şəhərdir ki, sabiqdə Şəki xanlarının paytaxtı hesab olunurmuş. On səkkizinci əsri-miladın əvasitinə kimi indiki Nuxa bir qoryə halında imiş. Şəki xanlığı bina tutduqdan sonra Nuxa qəryəsi şəhərə mübəddəl olub, sürət ilə məmura və abadanlığa üz qoyur.

Şəki xanlığı baş tutubdur Nadir şahın Zaqafqaziyaya ləşkərkeşliyi zamanında — miladın 1734–1740-cı sənələrində. Şəki xanlarının zəmani-hökuməti yüz sənəyə kimi çəkibdir. Tarixi-məsihiyyənin 1819-cu səpəsində Fətəli xanın əyyami-hökumətində Şəki xanlığı bilkülliyyə Rus dövlətinin təhti-idarəsinə keçmişdir. Xanların əvəzinə onda rus çinovnikləri başlayır hökmranlıq etməyə.

1846-cı sənədə Nuxa şəhəri və Şəki mahalı əvvəlcə Şamaxı quberniyasının, sonradan Bakı və axırda Gəncə quberniyasının uyezdlərindən birisi hesab olunur. Bu halda Şəki mahalı Gəncə quberniyasının uyezdidir.

Arxeoqrafiçeski komissiyanın tərtib qıldığı aktlardan belə məlum olunur ki, Kovalenskinin Gürcüstana nazir təyin olunduğu vaxtda Şəki hakimi Məhəmmədhəsən xan imiş. Əgərçi Kovalenski onu müfəttin, hiyləgər və qəzəbnak xanlardan birisi hesab edir, vəli &quot;Asari-Dağıstan&quot;da təhrir olunduğuna binaən, xanın işbilən və aqibəti gözləyən müdəbbir bir vücud olduğu görünür. Ağaməhəmməd xan onun əmlakını qəsb edib, gözlərini də çıxartdırmış idi. Ağaməhəmməd şahın qətlindən sonra yenə öz əmlakına sahiblənmiş idi.

Gürcüstan ilə kor xanın əlaqəsi ancaq ticarət işlərində imiş. Zahirdə özünü Gürcüstana dost göstərərmiş isə də, batində onun dostluğuna və dəyanətinə etibar etməz imiş və Gürcüstan padşahlarını sevməz imiş. Məhəmmədhəsən xanın hərəmlərinin içində Tiflis knyazlarının birisinin qızı var imiş. O qızın atası bəzi vaxtlar qızını görmək niyyəti ilə Nuxaya gəlib, orada vaqe olan siyasi işlərə dair bəzi məlumat cəm edib apararmış.

Sabiqdə Şəki əhli öz xanlarına tabe və çox zirək tayfa imiş. Belə cəld və qoçaq camaatın vasitə və köməyi ilə Şəki xanı çox işlər görə bilərmiş. Çifayda, Məhəmmədhəsən xan gözsüz olduğuna görə, ancaq öz başını hər tərəfdən hücum edən düşmənlərdən qorurmuş. Xani-mərhum vəfat edibdir miladın 1804-cü ilində.

Şəhərin içində şayani-diqqət tikililərdən Nuxa xanlarının sarayıdır ki, 1765-ci sənədə İran padşahlarının qəsri səbkində təmir olunubdur və bundan əlavə şəhərin yuxarı səmtində çəkilmiş hasardır ki, bunun içində əlan rus qoşunu sakin olmaq üçün kazarmalar tikilibdir. Hasar bir şəkildə təmir olunubdur ki, ona diqqət olunsa, &quot;Məhəmməd&quot; kəlməsi oxunar.

Şəhərin abü havası mötədil və səlamətdir. Çahar fəsli çox düz və hər fəsil öz iqtizasına müvafiq gəlib keçir. Şəhərin içində hər tərəf sular və çeşmələr axır; hər evin özünə məxsus məhəlləsi və bağçası olduğundan şəhər yaşıl yarpaqlar ilə əhatə olunubdur.

Ətrafda olan dağ ətəyindən Nuxaya tamaşa etdikdə gözün qabağında gözəl bir mənzərə açılır, ruh təzələnir. Uca və böyük ağacların arasından minarələr dəxi göy tərəfinə sərkeşlik edib, guya zəbani-hal ilə onlara deyir: Nə qədər siz uca olsanız da, bizim rütbəmiz və hörmətimiz sizinkindən əladır; bizim başımızdan &quot;allahü əkbər&quot; sədası, sizin üstünüzdən qarğa və dolaşalar qaqtıltısı eşidilir.

Şəki mahalında qədimdən barama qurdu saxlamaq adəti olmağa görə, burada Zaqafqaziyanın sair yerlərindən artıq barama becərilir və Nuxa tacirlərinin ümdə alış-verişi barama və ipək ilədir. Bu halda Nuxada işləyən ipək zavodlarının ədədi ildən-ilə artmaqdadır. Zavodların artmağı bir tərəfdən şəhərin fəqir-füqərasına məaş verirsə də, digər tərəfdən havanı pozğun və xarab edir və fəhlələrin bədənlərinə böyük zərər toxuyur. Biçarəlar dar və rütubətli zavodlarda səhərdən axşamadək işləməkdən və mütəəffin hava ilə nəfəs almaqdan vaxtsız-vədəsiz solub, qisim-qisim mərəzlərə mübtəla olurlar.

Nuxa əhli sabiqdə nə qədər elmü mərifət və kəsbi-kəmal və sərvət cəhətincə geridə imişlərsə də, bu axır vaxtlarda qəflətdən ayılıb kəmali-ciddiyyət və sürət ilə irəli getməkdədirlər. Ülum və maarif təhsilinə canü dildən qurşanıblar.

Nuxa şəhərində hicrətin 1227-ci sənəsində — ki, miladın 1812-ci ilin mütabiqdir, — bizim böyük və möhtərəm ədibimiz və əvvəlinci dramayazanımız və müqtədir mütəfəkkirimiz Mirzə Fətəli Axundov təvəllüd edibdir.

Mirzə Fətəlinin özü fars dilində yazdığı tərcümeyi-halı 1887-ci sənədə &quot;Kəşkül&quot; qəzetinin; 43, 44, 45-ci nömrələrində dərc olunubdur. İşbu təfsilatı ən möhkəm və doğru bir mənbə hesab edib, burada onu eyni ilə türkə tərcümə edirik.

Tərcümeyi-Halını Mirzə Fətəli bu sayaq başlayır: &quot;Mənim atam Mirzə Məhəmmədtağı Hacı Əhmədin oğludur. Onun babaları fars tayfasındandır. Atam cavanlığında Təbriz həvalisində Xamnə qəsəbəsinin kəndxudası olubdur. Bu mənsəbdən məzul olandan sonra 1811-ci sənədə ticarət əzmi ilə Şəki vilayətinə gəlib, Nuxa şəhərində sakin olubdur və burada məşhur Axund Hacı Ələskərin qardaşı qızını nikah edibdir. Bu mənkuhədən mən tarixi-məsihiyyənin 1812-ci sənəsində vücuda gəlmişəm.

Bu tarixdən iki il keçmiş Şəki vilayətinin hakimi Cəfərqulu xan vəfat edir. Bu səbəbə görə, İran qəribləri — ki, Cəfərqulu xanın himayəti altında zindəganlıq edirlərmiş, — onun vəfatından sonra öz vətənlərinə qayıtmaq qəsdinə düşürlər. Mənim atam da onun silkində arvadı və oğlu ilə Xamnə qəsəbəsinə müraciət edir. Dörd sənə burada qalandan sonra mənim anam atamın o biri arvadı ilə — ki, Xamnə əhlindən idi, — yola getmir və ərindən xahiş edir ki, onu mənimlə bir yerdə əmisi Axund Hacı Ələsgərin yanına göndərsin.

O əsnada Axund Hacı Ələsgər də Ərdəbildə Şəkinin sabiqi hakimi Səlim xanın müsahibətində zindəkanlıq edirmiş. Atam anamın xahişini qəbul edib, onu mənimlə əmisinin yanına göndərdi. Bu tarixdən mən atamdan ayrılıb bir də onu görmədim; anamın əmisinin yanında oldum — Horand qəryəsində ki, Qaradağ kəndlərindən birisidir.

Bir ildən sonra Axund Hacı Ələsgər təlim və tərbiyəmə şüru edib, əvvəl Quranı mənə oxutdurdu. Quranı tamam edəndən sonra yavaş-yavaş fars və ərəb kitablarından başladı mənə dərs verməyi.

Axund Hacı Ələsgər mümtaz bir fazil idi və cəmi ülumi-islamiyyədən, — xah farsi olsun, xah ərəbi, --kamil ittilaı var idi. Mərhum məni oğulluğa qəbul elədi və xalq arasında &quot;Hacı Ələsgər oğlu&quot; adı ilə məşhur oldum.

İki ildən sonra Horand qəryəsindən Ənkut qışlağına köçüb Vəlibəyli obasının içində sakin olduq. Bu vaxtlarda Mustafa xan Şirvani El-Ənkut qışlağında Şəkərli adlanan bir mahalda sakin olurdu. Bu gözəl xasiyyətli və nəcib xandan mənim ikinci atam[1] --yəni Axund Hacı Ələsgər xeyli himayətlər və vəsfdən ziyadə yaxşılıqlar gördü.

[1]-Mərhum mirzə hər yerdə Axund Hacı Ələsgəri &quot;ikinci ata&quot; ləqəbi ilə zikr edir.

Bu əsnada — ki, tarixi-məsihiyyənin 1825-ci ili idi, — Axund Hacı Ələskərin böyük qardaşı Məhəmmədhüseyn Şəki vilayətindən Ənkut mahalına gəlib, qardaşını, məni və anamı vətəni-məlufa apardı.

Axund Hacı Ələsgər əvvəl ili Gəncə şəhərində məskənət elədi. Bir ildən sonra İran dövləti ilə rusların davası başlandı. O müsibətlər — ki, bu müharibədən Axund Hacı Ələsgərə və onun əyalına üz verdi və o bəlalar ki, ona düçar oldular və cəmi əmvalü əcnasdən əlləri boş qaldı, — Gəncə qalasında tarac oldu və özləri müflis halına düşdülər, — onların cümləsini yazmağa yer yoxdur; kitab və dəftərə sığınmaz.

Əlqissə, İran qoşunu şikəst tapandan sonra Axund Hacı Ələskər öz əyalı ilə Nuxa şəhərinə gəlib burada aram oldu və burada mənim təlim və tərbiyəmə kəmali-ehtimam ilə əmək sərf elədi; fars və ərəb dillərini özü mənə öyrətdi. Hətta məni Dağıstan ləzgilərinin tələbələri kimi fars və ərəb dillərində mükalimə etməyə mötad qıldı.

1832-ci ilin əvvəllərində Axund Hacı Ələsgərin Həcc səfəri lazım oldu. Өzü ilə məni Gəncəyə gətirib Axund Molla Hüseyn adlı alim bir şəxsin yanında qoydu və ona tapşırdı ki, mənə məntiq və fiqh kitablarından dərs versin; özü azimi-Məkkə oldu.

Bu vaxta kimi mən fars və ərəb dillərini oxumaqdan başqa bir şey bilməzdim və dünyadan bixəbər idim və ikinci atamın muradı bu idi ki, mən ülumi-ədəbiyyəni təhsil edib ruhanilər silkinə daxil olam və mollalıq ilə başımı dolandıram. Amma başqa bir qəziyyə üz verdi və bu, niyyətimin fəsxinə bais oldu.

Əlqissə, ikinci atam Axund Hacı Ələsgər Həccdən qayıdandan sonra mən də Nuxaya gəldim və burada bir neçə vaxt ərəb dilində yazılmış kitabların, o cümlədən Şeyx Bəhai əleyhirrəhmənim &quot;Xülasətül-hesab&quot; adında yazılmış kitabının mütaliəsinə məşğul oldum. Bu əsnada Nuxa şəhərində rus məktəbi açıldı. İkinci atamın icazəsi ilə rus dilini öyrənmək üçün bu məktəbə girib, bir il burada təlim alıb çıxdım. Çünki yaşım artıq idi və bir ildən ziyadə burada oxumağa qadir deyil idim.

Bir ildən sonra 1834-cü tarixdə ikinci atam özü ilə bahəm məni götürüb Tiflisə apardı və burada sərdar Baron Rozenə ərizə verib təvəqqe elədi ki, məni öz dəftərxanasında Şərq dillərinin mütərcimi mənsəbinə qəbul eləsin və rus yazıçılarından bir nəfəri mənim üçün köməkçi təyin etsin, ta ki, rus dilində biliyim artsın, qüvvət tapsın.

Bilmirəm hansı bir dil ilə bu sərdarın, yəni Baron Rozenin yaxşılıqlarını zikr edib şükrgüzarını yerinə yetirim. Mələk xisallı bu əmir ikinci atamın iltimasını fövrən qəbul edib, iltifat və mərhəmətlərini mənim haqqımda zahir qıldı ki, təmamisini vəsf etməkdə acizəm.

Ol vaxtdan bu günə kimi mən Qafqaziya sərdarlarının nəzdində əlsineyk-Şərqiyyə mütərcimi olub, hər birindən ənvai-iltifat və mərhəmətlər görmüşəm. Xüsusən, mütəvəffa general feldmarşal knyaz Vorontsovdan razı və şakirəm ki, Baron Rozendən sonra mənim ikinci vəliyyün-neməm olubdur və bu əmiri-kardan və rövşənzəmirin iltifatının vasitəsilə məndə müsənniflik qabiliyyəti büruz edibdir.

Altı komediya — yəni təmsil türk-Azərbaycan dilində təlif edib hüzuri-alilərinə təqdim etmişəm. Cümləsi məqbul və təhsin olunub; əvəzində bir çox ənamlara nail olmuşam. Təmsilatımı Tiflis teatrında — ki, onun da banisi knyaz Vorontsov olubdur, — səhneyi-tamaşaya qoydular. Hüzzari-məclisdən çox təriflər və afərinlər eşitdim. Ondan sonra &quot;Yusif şahın hekayəti&quot;ni[2] yenə türk dilində yazdım. Bu yeddi təsniflərim rus dilinə tərcümə olunub çapa verildi və onların haqqında Berlin və Peterburq curnallarında xeyli tərifnamələr yazılıbdır.

[2]- &quot;Yusif şahın hekayəti&quot;ni — ki, &quot;Aldanmış kəvakib&quot; adı ilə məşhurdur, — ikinci dəfə olaraq türk dilindən rusa biz tərcümə edib &quot;Vestnik Kafkaza&quot; adlı curnalın 5-ci nömrəsində 1901-ci sənədə çap etdirmişik. Bu hekayənin əvvəlki tərcüməsindən bizim xəbərimiz yoxdur və mütərcimi kim olubsa, o da bizə məlum deyil.

1857-ci tarixi-məsihiyyədə islam əlifbasının təğyiri babında bir kitabça fars dilində yazmışam. Məzkur əlifbanın təğyiri vacib və mühüm əmrlərdən olmağını xeyli mətin dəlillər vasitəsilə sübuta yetirmişəm.

1863-cü tarixdə Qafqaz canişini imperatorzadeyiəfxəm veliki knyaz Mixail Nikolayeviçin icazəsi ilə bu xəyalını elan etmək üçün İstambula azim oldum. Cəmi səfər xərcimi veliki knyaz öz xəzinəsindən mərhəmət elədi və vəziri Kruzenştern İstambulda olan rus səfirinə bir kağız yazdı ki, mənim mətləbimin əncama yetməyi üçün Osmanlı dövlətinin övliyavü ərkanından təvəqqe eləsin, ta ki, lazimeyi-təqviyət və müavinəti müzayiqə etməsinlər.

Əlifbanın təğyiri babında tərtib qıldığım kitabçanı rus elçisinin draqomanı müərrifliyi ilə sədri-əzəm Fuad paşanın hüzuruna pişnəhad etdim və yazdığım təmsilatı və &quot;Yusif şahın hekayəti&quot;ni də nişan verdim. Kitabçamı sədri-əzəm həzrətlərinin əmri ilə Osmaniyyənin Cəmiyyəti-elmiyyəsində mülahizə edib hər bir xüsusda məqbul və müstəhsən gördülər və lakin icrasına icazə vermədilər. Bu səbəbə ki, kitabçada qərari-sabiqi üzrə hüruflar bir-birinə culaşır və kəlmələrin tərtibində çətinlik müşahidə olunur.

Bu irada cavabım bu oldu ki, belə olan surətdə lazımdır islam əlifbasını bilkülliyyə tərk edib, avropalıların üsuli-xəttini götürmək və yazını soldan-sağa yazıb oxumaq və nöqtələri bilmərrə saqit etmək və hürufların şəklini latın hüruflarından intixab edib, təzə bir əlifba tərtib eləmək və hürufi-müsəvvətəni hürufi-samitənin yanınca yazmaq. Xülasə, sillabi əlifbanı alfabiti əlifbaya mübəddəl etmək.

Həqirin bu rəyini də İstambul üləma və vüzərası öz fəhmü qanacaqlarına müvafiq görmədilər və qəbul etmədilər və orada olan İran vəziri-muxtarı Mirzə Hüseyn xanın mənim barəmdə olan qədimi ədavəti büruz edib İstambul vəzirlərinin ədəmi-müvafiqətinə səbəb oldu. Xülasə, məramü arzuma çatmayıb İstambuldan geri qayıtdım.

Əgərçi Osmaniyyə dövlətində müsəlman əlifbasının təğyiri babında etdiyim fikir və xəyal nəticə vermədi və qəbula keçmədi, amma bu zəhmətin əvəzində bəndəyə &quot;Məcidiyyə&quot; nişanı fərmani-təhsin ilə ənam olundu. Mirzə Hüseyn xandan İstambulda xeyli mərarət və küdurətlər çəkdim ki, onların hamısını zikr etsəm, başağrısı olar. Müşarileyh sabiqdə Tiflis şəhərində öz dövlətinin konsulu idi və məlum oldu ki, batində mənimlə böyük ədavəti var imiş. Vəli onun ədavətindən mən qafil imişəm və onu özümə dost hesab edib evində mənzil etdim. Axırda ədavətini büruz edib, məni cəmi Osmaniyyə vəzirlərinin nəzərində islam dininin və müsəlman dövlətlərinin bədxahı nişan verdi.

Necə ki, məlum oldu, onun ədavətinin səbəbi bu imiş ki, guya mən öz təmsilatımda iranlıların əxlaqi-zəmimələrini həcv qılmışam və halanki dramaya dair əsərlərin şərti və xüsusən, komediyanın təqazası xəlayiqin eyiblərini və əxlaqi-zəmimələrini eyni ilə göstərməkdir.

Çün müşarileyh drama fənnini, onun şərtlərini anlamır və ülumi-dünyəviyyədən bilkülliyyə bibəhrədir və hiyləvü təzvirdən və büxlü həsəddən və hirsü tamahdan başqa bir şeyə qabiliyyəti yoxdur, ona binaən belə qiyas eləyir ki, mənim bu hərəkətim iranlılara nisbət büğzü ədavətimdən naşidir. Onun belə ədavəti zahir olandan sonra evindən çıxıb, özgə bir yerdə mənzil etdim.

Tiflisə qayıdandan sonra əlifbamızın qüsuru və təğyiri barəsində təzədən yenə bir kitabça yazıb Tehrana göndərdim. Bu kitabçada hürufi-müqəttəəni hürufi-müttəsiləyə tərcih etdimsə də, yenə üləmanın qorxusundan rəsmi-xətti sabiqi qərar üzrə sağdan-sola yazmağı nişan verdim, Tehranda da həmçinin mənim bu fikrü təsəvvürümə mültəfit olmadılar və bu məsələ əlan tərəqqipərvərlər ilə mühafizəkarlar arasında İstambulda mayeyi-mübahisə olub bir məqamda qərar tutmayıbdır.

Digər öz dövlətimin ərkanü böyükləri icazəsi ilə Osmanlı dövlətinin sədri-əzəmi olan Əli paşaya əlifba məsələsinə dair bir kitabça yazıb Tiflisdən göndərdim. Bu kitabçaya əlavə olaraq Osmanlı danişməndlərindən Süavi əfəndinin əlifbamız barəsində yazdığı tənqidi (kritikanı) dəxi qoşdum. Vəli bu kitabça da bisəmər qaldı.

Əlifbanın təbdili xüsusunda bu qədər səyü təlaşım nəticəsiz qaldığını və bu əhvalın güzarişini fars dilində yazılmış bir mənzumədə bəyan etmişəm[3]. Bu macəradan sonra Rzaqulu xan &quot;Hidayət&quot; təxəllüsün &quot;Rövzətüs-səfa&quot;ya mülhəqat tərzində yazdığı tarixə müxtəsər bir tənqid (kritika) yazıb Tehrana göndərmişəm və bundan bir sənə keçmiş &quot;Süruş&quot; təxəllüslü Tehran şairinin ki, &quot;Məliküşşüəra&quot; ləqəbi ilə şöhrətlənmiş idi, yazdığı bir qəsidəyə tənqid yazıb öz aşinalarıma Tehrana göndərmişəm.

[3]- Bu mənzumə aşağıda yazılacaqdır.

Əlan — ki, tarixi-miladiyyənin 1878-ci ilidir,--ömrüm altmışdan keçibdir. Rus dövlətinin mərhəmətindən irəliki xidmətimdə qalıb, onun lütfü himayətində bəhrəməndəm&quot;.

Mərhum Mirzə Fətəlinin öz yazdığı seyr-sülukundan maəda bir para məlumat onun oğlu mərhum Rəşid bəy cəm edib bizə göndərmişdi ki, məqamı gəldikcə onlardan bəhs olunacaqdır.

Necə ki, öz yazdığı tərcümeyi-halından görünür, mirzə uşaqlıqdan yetim qalır. Bu yetimlikdə böyük əlamət var. Tarixdən xəbərdarlığı olanlara məlumdur neçə-neçə böyük şəxslər — ki, ibarət olsun hükəmavü üləmadan, məşhur reformatorlardan, din və şəriət sahiblərindən, — uşaqlıqdan yetim qalıblar. Vəli heç bir yetimi allah-taala sahibsiz və hamisiz qoymayıbdır. Mirzə Fətəli də körpə vaxtından yetim qalıbsa da, artıq üsrət və zəhmət çəkməyibdir.

Axund Hacı Mirzə Ələsgər atalıq və analıq vəzifəsini öhdəsinə götürüb, nəvəsi mənzələsində olan balaca Fətəliyə lütfü nəvazişlərini əsirgəməyibdir və öz istəkli övladı kimi onun təlim və tərbiyəsinə məşğul olubdur. Balaca Fətəli dəxi onu atası kimi istərmiş və ömrünün axırına kimi zikri-xeyir ilə yad edərmiş. Mirzeyi-mərhum Gəncədə Axund Molla Hüseyn Gəncəvidən təlim almağı filcümlə yad edirsə də və mollalığa hazırlaşdığı əsnada onun fikirlərinin dəyişirilməsini və başqa bir qəziyyənin üz verməsini ötəri işarə edirsə də, amma həqiqəti-halı bəyan etmir.

Mərhum Rəşid bəyin bizə verdiyi məlumatdan belə zahir olunur ki, möhtərəm atası Gəncədə olan zamanı məşhur Mirzə Şəfi ilə görüşüb tanış olur. Səhih rəvayətə görə, Mirzə Şəfi İrandan gəlib Gəncədə müvəqqəti olarmış, özü də alim və fəlsəfəməslək bir vücud imiş ki, hər bir şeydən xəbərdarlığı var imiş. Əfqanlı Şeyx Cəmaləddinin və Mirzə Mülküm xanın və İranın bir neçə təzə fikirli adamları ilə ülfət və əlaqəsi var imiş. Bununla belə gözəl və mövzun təbi var imiş. Mirzə Şəfinin bir çox əşari-nəfisəsi və asari-fəlsəfiyyəsi Avropada və xüsusən Almaniyada iştihar bulmuşdu. Almaniyada Mirzə Şəfinin məcmuəsi Bodenştedt[4] adlı alim bir şəxsin ehtimamı ilə nemsə dilinə tərcümə olunubdur.

[4]-Bilmək gərəkdir ki, Bodenştedt nemsə ədib və şairlərinin məşhurlarından birisi hesab olunur. Bu axır vaxtlara kimi sağ imiş. Bodenştedt 1840-cı səneyi-miladidə Moskva şəhərinə gəlib, orada knyaz Qalitsinlərdən birisinin mürəbbisi olur. 1844-cü sənədə Qafqaz canişini general Neydqardtın təklifi ilə Tiflisə gəlib, indiki şəhər müəllimləri hazırlaşdıran məktəbə (Aleksandrovski instituta) müdir olur. Bodenştedt bu mənsəbində bir ildən ziyadə qalmayıb istefa verir və sonra Qafqazın çox yerlərini və Krım vilayətini seyrü səyahət edib bir çox məlumat və təcrübələr kəsb qılır. Gəncə şəhərində olan vaxtı Mirzə Şəfidən fars dilini öyrənir. Sonra Bodenştedt vətəninə müraciət edib, Berlin şəhərində &quot;Qəzəliyyati-Mirzə Şəfi&quot; ünvanında öz əşarını çapa verir. &quot;Qəzəliyyati-Mirzə Şəfi&quot;də olan müəssənat və lətafət bir dərəcədə nemsələrə xoş gəlir ki, 123 dəfə peydərpey çap olunur.

Bəzi rəvayətə görə, &quot;Qəzəliyyati-Mirzə Şəfi&quot; mərhum Mirzə Şəfinin öz kəlamıdır ki, onu Bodenştedt farsdan nemsəyə artıq məharətlə rəvan dildə tərcümə edibdir. Bəziləri dəxi bu qövlə şərikdirlər ki, Mirzə Şəfi xud Bodenştedt özüdür ki, &quot;Mirzə Şəfi&quot; ləqəbini özü üçün intixab etmişdir. Amma bu qövl səhih deyil. Səhihi budur ki, Mirzə Şəfi əslən İran əhlidir. Gəncədə sakin olduğu əsnada Bodenştedtin oraya səfəri düşür onunla tanış olub bir müddət məclisində iqamət edib dilini ondan təhsil etmişdir. Bodenştedt və əsərlərində Mirzə Şəfini &quot;ustad&quot; ləqəbi ilə yad edir.

Bəli, Mirzə Şəfi cavan Fətəlinin ağlını, fitri zəkavət və fərasətini müşahidə edib və gözlərindən yağan anlaq və mərifət nurunu dərk edib, gələcəkdə ondan böyük xidmətlər vüqua gəlməsini Mirzəyə bəşarət verir və onunla bir neçə müddət görüşüb danışandan sonra filosof Mirzə Şəfi cavan Fətəlinin fikir və xəyalatını başqa bir səmtə çevirir. Bundan sonra cavan Fətəli ruhani olmaq fikrindən bilmərrə daşınıb, Avropa mədəniyyəti ilə aşina olmaq niyyətinə düşür və dövləti xidmətlərdən birisinə daxil olmağa meyil edir. Bu əsnada mərhum Axund Hacı Mirzə Ələsgər Həccdən müraciət edir və — necə ki, zikr olundu, — öz nəvəsinin əvvəlcə rus dili öyrənməyinə və sonra qulluğa girməyinə səbəb olur. Bu qulluqda (Qafqaz canişinlərinin mütərcimliyi mənsəbində) Mirzə Fətəli ömrünün axırına kimi qalıb, sədaqət və ixlasla öz vəzifəsini əda eləyir və hüsni-xidmətləri əvəzində neçə-neçə nişanlar və polkovnik çini alır.

Qulluq işlərindən fariq olduqda asudə vaxtlarını mirzə rus kitablarının mütaliəsinə sərf qılıb, bir çox məlumat kəsb edir. Onun artıq sevdiyi fəlsəfəyə dair, siyasi və iqtisadi elmlərinə məxsus kitablar imiş.

Mirzə Fətəli vəfat edibdir Tiflis şəhərində tarixi-məsihiyyənin 1878-ci ilində may ayının 28-də ki, tarixi-hicrətin 1294-cü sənəsinə və cəmadiyül-əvvəlin 27-ci gününə təsadüf edir[5]. Dəfn olunubdur Tiflis qəbiristanlığında.

[5]-&quot;Kəşkül&quot; qəzetinin verdiyi xəbərə görə, mərhum Mirzə Fətəlinnn vəfatı ittifaq düşübdür haman ildə fevral ayının 28-ci yövmündə.

Axundovun tərcümeyi-halına dair yazdığımız bu qədər məlumata iktifa edib, onun əsərlərindən və millətə göstərdiyi hüsni-xidmətlərindən filcümlə danışmağı burada lazım görürük.

Mirzə Fətəli Axundov, demək olur ki, müsəlmanların əvvəlinci reformatoru olubdur. Müsəlman məişətinin köhnə və çürümüş əsaslarını pozan və islam tərəqqisinə mane olan üsulü qəvaidin təğyirü təbdili yolunda ən əvvəl sərfi-himmət edən bu zati-ali olubdur.

İyirmi sənədən ziyadə mirzə müsəlman kitablarının mütaliəsi ilə məşğul olub, yenə onları rəvan oxumaqda özünü aciz görür. Amma rus əlifbasının vasitəsilə bir az vaxtda çox şeylər öyrənir və rus hərfləri ilə yazılmış kitabların kaffəsini asanlıq ilə oxuyur. Bu hal mirzəni mütəhəyyir edir və onun diqqətini cəlb edir. Bu qədər məktəblər küncündə ömürlər sərf edib axırda yenə bisavad və elmdən bibəhrə qalmağımızı mirzə əlifbamızın qüsurundan görür. Bu qüsuru rəfü dəf etmək üçün, oxumaq və yazmaq məsələsini asanlandırmaq üçün özü təzə bir əlifba tərtib edir.

Bu əlifbada mirzə nöqtələri götürüb, yazıda nişanı və asarı olmayan hürufi-müsəvvətə üçün və hərəkələr əvəzinə müəyyən nişanlar icad edir. Bununla oxumaq və yazmaq məsələsini bir növ yüngülləşdirir. Vəli avam xalqın qorxusundan və mütəəssib və fanatik ruhaniləri ürkütməməkdən ötrü Mirzə Fətəli müsəlman hərflərini bilmərrə dəyişməyib, onların ibtidasına və ya axırına bəzi nişanlar qoşur və bu vəch ilə yazılmış kəlmələrin düzgün olunmağını qaydaya salır[6].

[6]-Əlifbamızın qüsuru babında öz fikrü rəyimizi 1898-ci ildə &quot;Kavkaz&quot; qəzetinin 230, 238, 264-cü nömrələrində müfəssələn yazmışıq.

Filhəqiqə, ərəbdən götürdüyümüz sillabi xəttdə o qədər qüsur və nöqsanat vardır ki, təhrirə sığası və təqrirə gələsi deyil. Ümum müsəlman tayfalarının tərəqqi və təali yolunda Avropa əhalisindən bu qədər dalda qalmaqlarının böyük səbəblərindən birisi də həmin mayeyi-səadətimiz və məbdəyi-tərəqqimiz olan oxumaq və yazmaq alatü əsbabının qüsur ilə dolu olmağıdır. Bir əlifbanın ki, irabü hərəkəsi və qədri-kifafınca hürufi-müsəvvətəsi və müəyyən bir şəkildə hürufatı olmasın və qədim misirlilərin heroqlifinə bənzəyib, bir kəlmənin neçə tərzdə oxunmağına yol versin, onun bu tərəqqi əsrində bəqası [səlah] deyil və nə qədər təbdil və təshihinə tez çarələr bulunsa, bir o qədər də irəli düşərik və sürətlə qabağa gedərik; dünya və axirət işlərimiz qaydaya düşüb öz yolu ilə rastü rahat gedər.

Ülumü fünundan — ki, bu qədər bəhs edib, məclislərdə və məhfillərdə danışırıq, qəzetə və curnallarda yazırıq, — heç biri bizim üçün müyəssər olmur. Hürufumuz təbdil olduqda qilü qalsız asan vəch ilə cümləsindən bəhrəmənd və mənfəətbərdar olarıq.

Xətti-alfabiti[7] — ki, Avropa millətləri arasında icravü istemal olunur, — dillərdə eşidilən cəmi sövtləri əksiyi otuz, artığı otuz beş ədəd hərflərin vasitəsilə əda edilir.

[7]-Firəng dilində xətti-alfabiti o xəttə deyilir ki, kəlmələr hürufi-məqtəə vasitəsilə tərtib olunur. Amma xətti-sillabidə kəlmələr hürufi-müttəsilə vasitəsilə düzülür. Xətti-alfabitidə hər bir hərf özünə məxsus şəkildə həmişəlik qalır; xətti-sillabidə bir hərf öz məqamına görə, neçə cürə şəklə düşür. Bizim hərflər kimi kəlmənin başında bir şəkildə yazıldıqda ortasında başqa və axırında özgə şəkildə yazılır.

Az-çox tərbiyəli və ağlı salamat adam əcnəbi millətin xətti-alfabitisi ilə tərtib olunmuş əlifbasını üç-dörd saatın ərzində öyrənib oxumağa başlar. Bisavad uşaq iki ayın müddətində oxuyub-yazmağa qadir olur. Bir adam xətti-alfabiti ilə yazılmış bir səhifəni oxuya bilsə, haman xətt ilə təb olunmuş kitabların hamısını düz və asan oxuya bilər. Amma bizim çox dərin oxumuş mollalarımız aşina olmadığı kitabı oxumaqda aciz qalırlar. İki sətir güc ilə oxuyub duruxurlar; eşitmədikləri bir sözü düz oxuya bilmirlər. Bunda təqsir, əlbəttə, mollalarımızda deyil, təqsir bu sillabi xətt ilə tərtib olunmuş əlifbamızdadır. Burada həqiqət gün kimi aydın və rövşəndir.

Əqli-səlim sahibi hərgiz bu doğrunu inkar edə bilməz. Amma avamlığın zoru, adətü ayininin gücü bizim canımıza bir dərəcədə sirişt edibdir ki, həqiqəti görüb, təsdiq və qəbul etməkdə aciz olmuşuq; çətini dərk edib, asanı götürməyə cürətimiz yoxdur.

Hər halda piyada atlıya və atlı dəmir yol (vapor) ilə gedənə və havada uçana yoldaş olmayan kimi, biz müsəlman qövmü millətləri dəxi qədimi heroqlif şəklində düzülmüş əlifbamız ilə mədəniyyət aləmində bu qədər sibqət edən və hünərlər göstərən Avropa millətlərinə yoldaş deyilik və ola da bilmərik.

Mərhum Mirzə bu barədə yazır: &quot;Əgər əlefbaye-melləte-eslam əlfabeti budi, nə sillabi və neveştən həm əz tərəfe-dəste-çəp betərəfe-dəste-rast budi, çenan ke, rəsme-xətte-əlfabetist, melləte-eslam dər aləme-sivilize, yəni tərəqqiyo mədəniyyət bər melləte-Orupa bişobhe sebqət costəndi, beelləte-in ke, dər ebteda toxmesivilize dər xake-eslamiyan ağaze-ruyidən kərd. Əmma bevaseteye-səubəte-xəttb-sillabiye-eslamiyan olumo məaref fi ma beyki-omumu-ouzafe-in mellət təmim nəpəziroft və toxme-sibilize dər xake-eslamiyan puside, zay gərdide və dər xake-Orupa bevaseteye-səhuləte-xətte-əlfabetiye-əhləş ruyənde şod.

Hezar əfsus ke, ouliyaye-melləte-esdam vocube-təğyire-əlefbaye-xodeşanra dərk nemikonənd və in mətləbe-rouşəntər əz aftabra nemifəhmənd və saere-omuratra əz qəbile-tənzimate-cədide və təmire-toroqe-cədidiyye və səfayene-boxariyye və keşidəne-cədavele-tilğerafiyye və təcdide-əsləheye-hərbiyye və əmsale-zalik ke, nesbət betəğyire-ədefba foruatənd bər in əhle-hərkar və bər in qtaybəste-hər divare-morəcceh miengarənd, zəhi bodbəxtist ke, adəm dər in mellət əz aləme-ədəm beərseye-vocud qədəm qozarəd və həqqra befəhməd və nətəvanəd ke,
behəmmellətane-nadane-xod befəhmənəd və beənduho həsrət əz donya berəvəd.

Emza: Mirza Fəthəli Axundzade&quot;.

Mirzeyi-mərhum böyük təmənnalarla tərtib qıldığı əlifbanın Rum və İranda qəbul olunmadığını, avam ve kutahnəzər İranda vəzirlərinin İstambulda müqim İran səfiri Mirzə Hüseyn xanın büğzü ədavətini və filcümlə öz hali-dilini fars dilində yazılmış
mövzun bir mənzumədə bəyan etmişdir ki, eynən və təbərrükən aşağıda dərc olunur. Bu mənzumə Firdovsiyi-Tusi əleyhirrəhmənin inşad qıldığı &quot;Şahnamə&quot;si tərzində yazılmışdır. Bu kəlamdan Mirzə Fətəlinin fünuni-şerdə mahir və xoştəb bir şair olduğu zahir olunur.

Mənzumənin ünvanı bu sayaq yazılıbdır:

Mənzumeist ke, Kolinel Mirza Fəthəli Axundzade --motərceme-caneşine-Qafqaz dər vəsfe-hale-xod qofteəst dər səneye-1284:

Beənduho həsrət məra ruzeqar
Sər aməd dər in deyre-napaydar.
Bebesyare-tədbirha çəngzən
Həmibudəm əz ferte-hobbe-vətən.
Nəbəxşid səyəm vəli haseli
Nədidəm dər in əsr sahebdeli.
Bozorqane-torkano İranzəmin
Həme xofte budənd ço xəlqe-Çin[1]
Cəzaniyəm rəft zəbun gəşt zur,
Cəvani nədidəm ba zouqo şur.
Səfər kərdəm əz rahe-dərya be Rum,
Əlefbae-noura dər an mərzo bum[2],
Nəmudəm beərkane-doulət təmam,
Xəyaləm bəsi poxte budo nə xam.
Yekayek beqoftənd səd afərin,
Cəhan şod beçeşməm ço xolde-bərin.
Məra paykəhe-biştər saxtənd,
Beəname-şahan benəvaxtənd --
Ke, naqah yek mərdəke-zərdçehr[3]
Be came-moradəm bər amixt zəhr.
Be pişe-vəziran ura rah bud,
Məra doşməne-dino doulət nəmud.
Bedin tohməte-an mərde-napakzad
Məra pişe-hər kəs həmikərd yad.
Bevəhşət dər əfkənd torkanra,
Bozorqane-şurayo ərkanra,
Əz u hiç şod rənce-dəhsaleəm,
Şenid aseman əz zəmin naleəm.
&quot;Resəd pak yəzdan befəryadi-mən
Be məhşər setanəd əz u dade-mən&quot;[4]
Şenidəm ke, babaş dər kudəki
Be Qəzvin bud əz saderuyan yeki.
Benaçar bər gəştəm əz xake-Rum --
Ke, mandən dər anca məra bud şum.
Ferestadəm an gəh be Tehran xəbər
Əz in rəftəno amədəne-bisəmər.
Neveştəm yeki nameyi-delpəzir
Bename-vəzire-olum əz əbir.
Əlefbae-noura neşan dadəməş,
Dəre-nou beferdous beqoşadəməş.
Nədanəm məgər hemmətəş pəst bud,
Nədanəm məgər ruzo şəb məst bud --
Ke, nədad bər mən cəvab in vəzir,
Nəşod bər moradəm məra dəstgir.
Vəzire-digər dər ləbe-softe bud,
Dər in məsəle rəye-xod qofte bud --
Ke, ma xəlqe-İran ze xordo bozorg,
Ze gəbro ze tərsa, ze fərso ze tork,
Həme zirəko mərifətpişeim,
Ze fərte-zəkavət porəndişeim.
Ze doşvariye-xət nədarim bak,
Bekuran səzəd rəhnoma əz məğak.[5]
Nəgirim nou xət əz hiç kəs. --
Ke mara xətto zehne-ma həst bəs.
Pəs an gəh əz in rəy balide bud,
Kəfe-dəst bər riş malide bud.
Həme səfneşinan dər an əncomən
Bedu qoft: &quot;Əhsənət, ey rəyzən.
Behərfe-dorostət hezar afərin,
Behekmət nəgərdəd tora kəs qərin.
Delət rouşənəsto kəlamət səvab,
Nədarəd Ərəstu berəddəş cəvab&quot;.
Dəriğa şəhənşahe-bafərro huş
Ze kerdare-kuran neşinəd xəmuş.
Dəriğa ke, fərmandehe-dadgər
Nədid in əlefbara sərbesər.
Doriğa ke, dər əhde-firuze-u
Vəziri nədidəm ba aberu.
Həme portəmə, bihonəro bixerod,
Bexubi kəsi nameşan key bərəd.
Əgər çe dər ağaze-əhdəş be Şərq
Vəziri derəxşid manənde-bərq,
Vəli u vəziri çö Baris[6] bud --
Ke, dər molke-rusan vəzarət nəmud.
Ço hər kar mikərd bidəxəle-şah,
Ço Baris gərdid omrəş təbah.
Həmin rəmzra fəhməd in padşah --
Ke, ura bəqa bad çon mehro mah.
Ke, doulət pərəstare-mellət bud,
Nə mellət, pərəstare-doulət bud.
Əya çalese-məsnəde-Keyqobad,
Bər an şəhriyariyət cavid bad!
Şenidəsti axər ke, dər molke-rus
Ço xubi be mellət Alesandrus
Be hemmət, beqeyrət, benamus kərd,
Benamavəri dər cəhan gəşt fərd.
Şenidəsti axər ke, Palmereton[7]
Çe kərde bəraye-britaniyan?
Şenidosti axər to Vilhelmra[8]
Krale-xerədmənde-zielmra,
Nəyasayəd əz rənco kuşeş dəmi
Beheştəst molkeş bedourəş həmi.
Şenidəsti axər to Bismarkra[9]
Ke, əfraşt bər fərq dan fərqra.
Çe tədbirha sər zəd əz rəye-u,
Bəraye-vətən gəşte xod cəngcu.
Şenidəsti axər ke, dər parsal
Ğribaldi[10] ba zəne-məhcəmal
Çe san cənghaye-dəlirane kərd,
Vətənra mosəffa ze bigane kərd.
Behər ca ke, məşğule-peykar bud,
Zənəş dər qəfayəş vəra yar bud.
Şenidəsti axər to Linkolnra[11]
Çe sap kərd canra be mellət fəda.
Şenidəsti axər Tyerra[12] ke, hal
Ze omrəş qozəşteəst həştad sal,
Bəraye-vətən daema dər ğəməst
Nə dərbənde-asayeşo derhəm əst.
Çe kərde vəziranət, ey padşah,
Be kerdare-işan to xod şo qovah.
Vəziran nəkərdəəst bireyb hiç,
Gəh əz dər dorude, gəh əz dərde-piç.
Pəs işan nəyərzənd yek cou bər an,
Ze dərgahət, ey xosrove-xosrovan,
Vəziran ba elmo hekmət bexah,
Nəcabət rəha kon, fəzilət bexah.
Ke, ta molk arayeşe-tazei,
Bekirəd fəra xor əndazei.
Əlefbae-noura bekar avərənd,
Nehale-səadət bebar avərənd.

[1]- Bu halda Çin xalqı da qəflətdən ayılıbdır, vəli İran zəminin böyükləri yuxudan doymurlar və hirs--tamahdan bizar olmurlar.
[2]- Mirzənin Ruma səfəri hicrətin 1260-cı sənəsində olubdur ki, miladın 1863-cü ilinə mütabiqdir.
[3]- Mirzə Hüseyn xana işarədir.
[4]- İn do fərd əz Ferdousiye-Tusist ke, bemonasebətariye şodeəst. — Mirzə Fəthəli.
[5]- Məğak-- çuxur və nahəmvar yer.
[6]-Boris Qodunov — rus əyanından (boyarlardan) birisininadıdır ki, üç yüz əlli il bundan müqəddəm Rusiyada iğtişaş zamanı bir müddət vəzirlik edib, sonra məsnədi-səltənəti dəxi qəsb etmişdi. Ziyadə ağıllı və pürtədbir bir zat imiş. Vəli xəyanəti ucundan axırda bədbəxt və bədfərcam oldu. Heyfa ki, Mirzə Fətəli Borisə felü əməlində oxşayan İran vəzirinin adını zikr etməyib mətləbi pərdəli söyləyir.
[7]- Palmerston — İngilis dövlətinin vəziri olubdur ki, onun politikası sayəsində ingilis dövləti bir çox yerlərə malik olubdur və nüfuzunu Şərq və Qərbdə artırıbdır. Təvəllüd edibdir miladın 1784-cü sənəsində və vəfat edibdir 1875-ci tarixdə.
[8]-İndiki nemsə imperatoru Vilhelmin babasıdır. Ziyadə
müdəbbir və millətpərəst bir padşah imiş.
[9]-Bismark — Almaniya dövləti vəziri-əzəmi olubdur. Təvəllüd edib miladın 1815-ci ilində; vəfat edib 1898-cn sənədə. KnyazBismark öz vaxtının ən müqtədir və dəqiq politikaşünaslarından hesab olunur. Onun vəzarəti zamanından Almaniya dövlətinin şənü hörməti uca məqama yetişdi.
[10]-Harribaldi — italiyalı bir bahadırın adıdır ki, vətənini biganələrin əlindən xilas edibdir. Təvəllüdü miladın 1807-ci, vəfatı 1882-ci sənəsində vaqe olubdur.
[11]-Linkoln — yeni dünyanın — Amerikanın cümhuriyyət rəisi olubdur. Amerikada həbəşlərin (qara qulların) hürriyyəti yolunda bahadıranə cəng edib, onları əsirlikdən azad edibdir. Təvəllüdü miladın 1809-cu, vəfatı 1895-ci sənələrində olubdur.
[12]-Tyer — Firəngistanın məşhur müvərrixi və sonradan bir çox böyük xidmətləri ifa edəm millət hamisi və hürriyyət tərəfdarı olan böyük bir zat imiş. Təvəllüdü miladın 1797-ci və vəfatı 1877-ci illərində vaqe olubdur.

Xetab bər duste-xod ke, ebarət əz Ruhol-qodsəst:

Bəsi şekve xordəm, soxən şod deraz,
Qozəştəm, nəxahəm tora did baz.
Sepordəm beəhde-to in karra,
Sərəncame-in rənco bimarra.

Mirzə Fətəlinin bu mənzum şikvəvü naləsi Firdovsi əleyhirrəhmənin Sultan Mahmud Qəznəvi haqqında yazdığı həcvə bənzəyir. Hər iki kəlamın mənbəi bidadlıq və ədalətsizlikdən nəşət edən nalələrdir.

Axundov ustadi-kamili məqamında olan Firdovsiyi şirinkəlama peyrəvilik etməkdə artıq dərəcədə məharət büruz etmişdir. İranzəmin vəzirlərinə elə bir qara ləkə və həcv sikkəsi vurubdur ki, qiyamətədək baqi qalacaqdır və yumaq və qazımaq ilə getməyәcəkdir.

Mirzeyi-mərhum müsəlman əlifbasının təğyiri və təshili uğrunda çox zəhmətlər çəkib, töhmət və məzəmmətlər eşitdi; ömürlər sərf qıldı, vəli işin axırını bir yana çıxarda bilmədi və ürəyi həsrətlə bu dünyadan getdi.

Əlifbanın təğyiri babında fars və türk dillərində bir neçə tutarlı məqalələr yazıb, möhkəm dəlillər ilə onun qüsurunu və islam aləminin tənəzzülünə bais olmasını sübut etmişdir.

Fransa ədib və mütəfəkkirlərindən Şarl Mister Osmanlı dövlətinin sədri-əzəmi Əli paşaya müsəlman əlifbasının qüsuru babında yazdığı məqaləni firəng dilindən farsa tərcümə edib Tehrana vəziri-əzəmə göndərdi. Və bundan əlavə &quot;Fəqəreyi-əcibə&quot; ünvanında əlifbamızın qüsuruna dair fars dilində türfə bir hekayə təhrir qılıbdır ki, oxuyanları İran tüccarının sadədilliyi və tərəfkirliyi heyrətə salır.

Mirzə Fətəli Axundovun bu yolda əkdiyi toxumlar indiyəcən səmər verməyibsə də, çürüyüb tələf də olmayıbdır; o toxumlar yavaş-yavaş göyərib bitməkdədir. Əlifbamızın pürqüsur olmağı hər yerdə anladılıb, rəfinə əlac və çarə axtarılmaqdadır. Təzə əlifba tərtib etmək fikrinə düşənlərin də ədədi çoxalmaqdadır. Əlan bu məsələ Osmanlı məmləkətində və İranda üləma, vüzəra və üdəbanın fikrü xəyalını işğal etməkdədir.

Təzə kitab yazanlar, üsuli-imla tərtib qılanlar, qəzet və curnal verənlər hər birisi bir növ imla və üsuli-təhrir ittixaz etməklə çalışır ki, qarei onun yazdığını düz oxuyub, fikrini və mətləbini anlasın. Sabiqdə müsəlman əlifbasının qüsur və təbdilinə etina etməyən mərhum İsmayıl bəy Qasprinski axır vaxtlarda üsuli-imlanı bilmərrə pozub və kəlmələri, --xah türki olsun, xah ərəb və əcəmi, — öz istədiyi tərzdə parçalayıb təzə bir səbkdə müsəlman hərfləri ilə &quot;Tərcüman&quot;da məqalələr və sair əhvalat yazır idi. Üsuli-imlada vüqua gələn və yazımızda müşahidə olunan bu inqilabın, bu reformanın baisi mərhum Mirzə Fətəli olubdur.

Əlbəttə, çox müddət çəkməz ki, bu mühüm məsələ həll olunar və müsəlmanların əlifbası dəyişdirilib və asanlaşıb sair mədəniyyətli millətlərin əlifbası kimi, ülum və maarifin intişarına mükəmməl və mübərhən bir alat olar; inşaallah-taala….

Mirzə Fətəlinin komediyalarına gəldikdə qəti surətdə deyə bilərik ki, rus drama yazanlarının babası Qoqol və firəng drama yazanlarının babası və ustadı Molyer olan kimi, türk-Azərbaycan ədiblərinin və komediyanəvislərinin atası və yolgöstərəni mərhum Mirzə Fətəli Axundov olubdur. O yazdığı komediyaların mislini təzə yazıçılarımız hələ yazıb bitirə bilməyiblər. Vəli onun sayəsindən bir neçə müqtədir ədiblər vücuda gəlibdir. O cümlədən Nəcəf bəy Vəzirov və Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Nəriman bəy Nərimanov və Mirzə Cəlil Məmmədquluzadə cənablarıdır ki, hər birinin bir neçə komediyaları və dramaya məxsus əsərləri vardır ki, indiki məişətimizin bəzi övzavü əhvalını və əhli-zəmanənin fikrü xəyalatını və nə yolda çalışmaqlarını eyni ilə yazıb öz əsərlərində göstərirlər. Bu ədiblərin və Mirzə Fətəliyə peyrəvlik edən sair dramanəvislərin vücuda gətirdiyi əsərlər barəsində öz məqamında müfəssəl məlumat veriləcәkdir.

Komediya yazmaq hər bir ədibin işi deyil. Ədəbiyyatın bu növündə əsərlər vücuda gətirmək üçün elm və savaddan başqa təcrübə, bilik və millətin məişətinə ətraflı bələdiyyat dəxi lazımdır. Bunlardan əlavə fitri bir istedad və yaradıcı bir qüvvə, bir təbi-füsunsaz, beistilahi-türki &quot;allah vergisi&quot; lazımdır ki, bir yandan görüb-eşitdiyini götürüb yetirə bilsin və bir tərəfdən öz fikrü xəyalatı ilə yoxdan var etsin.

Bu &quot;allah vergisi&quot;, yoxdan vücuda gətirmək qüvvəsi mərhum Mirzə Fətəlidə kəmalınca var imiş. Bu sözlərin doğru olmağına onun komediyaları möhkəm dəlil və adil şahiddir. Necə ki, Qoqolun Qorodniçisi, Xlestakovu, Dobçinski, Bobçinskisi hal-hazırda Rusiyanın bəzi yerlərində müşahidə olunmaqdadırlar, habelə də Mirzə Fətəlinin Hatəmxan ağası, Hacı Qarası, Molla İbrahimxəlili, Namazı, Zalxası, Ağa Kərim Miyançısı və qeyriləri bu halda sağ və salamat bizim içimizdə dolanıb, hər biri öz felü əməllərini işlətməkdədirlər.

Mirzə Fətəlinin komediyaları yazılan zamandan bizim vaxtadək -altmış-yetmiş sənə gəlib keçibdir. Bu uzun müddətin ərzində — ki, yarım əsrdən ziyadədir, --məişətimizdə, dürüst diqqət olunsa, artıq bir tərəqqi əsəri görünməz; ata-babadan qalma köhnə adətlər və ayinlər üzrə güzəran edib yaşamaqda varıq. Xeyir və şər ittifaqlarda işlənən bihudə məsarif və məxaricə diqqət olunsa, sözümüz təsdiq olunar.

Ata-babalarımızın batil əqidələrinə, kəsalət və bətalətlərinə varis olmuşuq. Bu axır vaxtlarda şəhərlərdə az-çox tərəqqi və təməddün əsərləri görünürsə də, əhli-dehat irəliki qərar üzrə avamlıq halında yaşayırlar; onların imdadına yetən yoxdur. Amma onları soyan və qarət edən çoxdur; bir tərəfdən tamahkar ruhanilər, bir yandan zülmkar polisə məmurları və üçüncü tərəfdən yalançı millət dostları ki, ibarət olsun yarımçıq elm kəsb edənlərimizdən və quru isim ilə mədəni olan nücəbamızdan. Bu xüsusda Qasım bəy Zakirin tərcümeyi-halından və əsərlərindən məlumat verdikdə filcümlə söyləmişik. Dübarə təkrari-kəlam edib, mətləbə tul-təfsil verməyi artıq bildik.

Hər halda mərhum Mirzə Fətəlinin komediyaları məişətimizin təәccüblü bir aynasıdır ki, zahirimizi də və batinimizi də eynilə göstərir.

Müruri-əyyam ilə bu aynanın üzünə toz qonubdur. Bu tozu silib, aynanın üzünə sığal verib diqqət ilə ona baxsaq, öz surətimizi onda görərik və biri-birimizi tanıyarıq. Batini aləmimizə, əmali-naməşruəmizə və əfali-şəniəmizə diqqət yetirsək, xəcalət çəkib yəqin edərik ki, bu yarım əsrin müddətində çox da uzaq getməmişik, cüzi dəgşiriliyimiz və təfavütümüz olubsa, o da zahiridir. Batini tərəfimiz mənən və əxlaqən irəliki qərar üzrə baqidir. Odur ki, Axundovun komediyalarını oxuyan bəsirət əhli bir tərəfdən gülürsə, bir tərəfdən də ağlayıb göz yaşı tökür. Gülmək görünür, amma ağlamaq görünmür; onun ağır damcıları ürəyin üstünə düşüb, onu yaralayır, dəlir….

Mirzə Fətəli komediyalarına müqəddimə olaraq ifadeyi-məram üçün komediya nə deməkdir və nə qisim təsnifatdan ibarətdir, teatr nədir və ondan təhzibiəxlaqü adaba dair böyük mənfəətlər yetişməyini müxtəsərən bəyan edir və türk dilinin imlası barəsində öz təsəvvüratını bildirib, komediya oxuyanlara və oynayanlara (artistlərə) bir para lazım olan bəyanat və düsturül-əməllər verir. Necə ki, mərhum yazır: &quot;İnsanın təbiətində iki ümdə xasiyyət qoyulubdur; biri qəm və o biri fərəh. Ağlamaq əlaməti-qəm olduğu kimi, gülmək də əlaməti-fərəhdir. İnsana bir müsibət üz verəndə qəmnak olur. Əgər müsibət ağır isə, ağlayır və biləks ona bir şadlıq və fərəh üz verəndə gülür və könlü açılır.

İnsanın gülməyinə və ağlamağına fərəhin və müsibətlərin təqriri və təhriri dəxi səbəb ola bilər. Təqrir və təhrir surətində kiryə və xəndəyə ümdə müəssir vəzi-hekayətdir.

Əksər övqat namərğub vəz ilə zikr olunan müsibətdən adam mütəəssir olmaz və lakin haman müsibət özgə pəsəndidə vəz ilə nəql olunduqda kəmayənbəği təsir bağışlar. Necə ki, naqis və kamil mərsiyəxanların məclislərində bu iki keyfiyyəti biz mükərrər müşahidə edirik.

Əgər nəqli-müsibət və ya behcət təbaye və əxlaqi-bəşəriyyəni kəmali-filvaqe bəyan etməklə təbiəti-müstəmiə məqbulü müəssir düşdü, haman nəqlin vazeinə və müsənnifinə həkimi-rövşənrəvan və arifi-təbayei-insani deyirlər və naqili-kamilinə süxənguyi-qabil&quot;….

Burada naqil, süxənku və raviyi-şirinməqal ilə bizim işimiz olmayıb da, müsənnifi haqqında — yəni mərhum Mirzə Fətəli barəsində kəmali-cürət ilə deyə bilərik ki, onun komediyalarını oxuduqda bizə yəqinlik hasil olur ki, bunların müsənnifi əlhəqq &quot;həkimi-rövşənrəvan və arifi-təbayei-insani&quot;dir. Çünki bizim komediya yazanların heç biri Mirzə Fətəli kimi nə ürəkdən güldürür və nə də doğrudan ağladır. Bu bacarıq və qabiliyyət və təbayei-insaniyyəyə bələdiyyət, bu ruhşünaslıq ancaq o mərhumun təmsilatında görünür. Mərhumun dramanəvislikdə izhar qıldığı qabiliyyət və kəmalat doğrudan da vəsfə gələsi deyil.

O təmsilatdan ələ alıb oxuduqda olduğumuz övzavü zamanı bilaixtiyar unudub, özümüzü mirzeyi-mərhumun yazdığı zamanda, vəsf qıldığı övzavü mühitdə və əlvan dəstgah içində görürük. Əfradi-məclis guya bir-bir gözümüzün önündən növbənöv libaslarında gəlib keçirlər. Biz onların hərəkatü sükənatını, necə ki, var, müşahidə edirik; danışdıqları söhbəti eşidirik; gülənlər ilə gülüb, ağlayanlar ilə ağlayırıq.

Burada Axundovun yazdığı komediyalar ilə oxucularımızı aşina etməyi artıq bilirik. Zənni-acizanəmizcə əhli-savaddan az adam tapılar ki, məzkur komediyaları oxumamış olsun və bundan əlavə onlardan hər birisi dəfaat ilə səhneyi-tamaşaya qoyulubdur. Zaqafqaziyanın elə bir şəhəri və qəsəbəsi yoxdur ki, mərhum Axundovun komediyalarından bir-ikisi oynanılmamış olsun. Şayani-diqqət Axundovun komediyalarında səhneyi-tamaşaya gələn ünas tayfasıdır.

Məlum olsun ki, Axundovun əsrində arvad məsələsi məhəlli-müzakirəyə qoyulmamışdı. O vaxtlarda müsəlman aləmində arvadların hüququ, hürriyyət və müsavatı barəsində bir söz də danışılmazdı və danışmaq da olmazdı. Əvvəl kəsi ki, arvadları da insan dərəcəsinə qoyub, onların haqqü hüququ barəsində söz açıbdır və oiları səhneyi-tamaşaya gətiribdir, o, mərhum Mirzə Fətəli olubdur.

Arvadların dolanacaqı, fikrü xəyallarını, kişilər ilə rəftarü əlaqələrini və onların əhvali-ruhiyyələrini və sair müxtəlif sifətlərini mərhum mirzə artıq məharətlə təhrir qılıbdır. Demək olar ki, Mirzə Fətəli bu vaxtacan gizlində, qara pərdələr altında və zülmat içində yaşayan ana-bacılarımızın üzərinə bir işıq qapısı açıbdır; onların nicat və səadəti üçün yol göstəribdir. Müsəlmanlar üçün təzə bir aləm kəşf edibdir ki, onsuz diriliyimiz, tərəqqi və səadətimiz qeyri-mümkündür.

Mirzənin müsəlman arvadlarını səhneyi-tamaşaya gətirməsi, əlbəttə, müasirlərinə xoş gəlməzdi. O cəhətə ona gizlində və aşkarda lənət oxuyub, olmazın sözləri haqqında deyirdilər.

Möhtərəm Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev &quot;Xəyalat&quot; adı ilə yazdığı əsərində Hatəmxan ağa ilə Mirzə Fətəlinin arasında vüqua gələn nizavü davanı təhrir qılıb, Hatəmxan ağanın dilindən deyir: &quot;Hələ bunlar hamısı dursun kənarda, sən mənim özümü məsxərəyə qoyubsan, bu heç. Bu övrət-uşaq ilə nə işin var? Sən özün hərçənd müsəlmanlıqdan kənarsan, amma yenə nə qədər olsa, sənin qanın müsəlman qanıdır. Heç sənə müsəlman ismətinə toxunmaq yaraşarmı? Qardaş, niyə mənim övrətimin, qızımın adını camaat bilsin? Eyib olsun sənin üçün, çox eyib olsun!&quot;

Hatəmxan ağa nəinki öz arvad-uşağının səhnəyə çıxmağına, hətta qeyriləri onların adlarını bilməyə də razı deyil. Belə şeylər onun qeyrət və namusuna toxunur, onu xalq içində bədnam edir. Bunların cümləsinə yenə haman bidin, laməzhəb mirzə səbəb olubdur.

Bu da məişətimizdə yeni bir &quot;reforma&quot;, təzə bir dəgişirilik, təzə adət və qanun…. Bu yolda dəxi mirzənin çəkdiyi cəfalar, eşitdiyi föhşlər və nalayiq sözlər və hər qisim tənələr hədsiz və hesabsızdır və təqrirə gələsi deyil….

Diqqət yetirməli burasıdır ki, mərhum Mirzə Fətəli komediyalarında yazdığı arvadların cümləsi qeyrət, namus, ismət və hünər sahibləridir. Bu komediyalarda bir arvad nəzərə gəlməz ki, bihəya, bacarıqsız və yasar olsun. Bəzilərinin öz kişilərindən zirək və bacarıqlı olmaqları müşahidə olunur.

Mirzə Fətəlinin təsnif qıldığı altı komediyalarının ancaq birində — &quot;İbrahim Xəlil kimyagər&quot;də arvad tayfasından bəhs olunmur. Yerdə qalan beş komediyaların hamısında kişilər ilə arvadlar da bərabər səhneyi-tamaşaya gəlib, öz fikirləri, işləri və dolanacaqları ilə bizi tanış edirlər. Sözümüzü sübuta yetirmək üçün mətləbə bir az tulü təfsil vermək lazım gəlir.

Mirzə Fətəli komediyalarında həyat səhnəsinə gətirdiyi arvadlar bunlardır:

1. &quot;Müsyö Cordan&quot; təmsilində Hatəmxan ağanın arvadı Şəhrbanu xanım. Hər cəhətdan öz kişisi Hatəmxan ağadan qoçaq, cürətli və bacarıqlı olduğu görünür.

Şahbaz bəy — ki, Hatəmxan ağanın qardaşı oğludur və qızı Şərəfnisa xanımın nişanlısıdır, — istəyir həkimi-nəbatat Müsyö Cordan ilə Paricə gedib, orada firəng dilini öyrənsin və mərifət kəsb etsin. Şəhrbanu xanım Şahbaz bəyin bu fikrindən duyuq düşüb istəyir mane olsun. Qeyz ilə Şahbaz bəyə deyir ki, &quot;Sən azıb yolundan və izindən çıxıbsan. Heç vaxtı Paricə gedə bilməzsən. Sən istəyirsən gedib orada üzüaçıq gəzən firəng arvadları ilə vaxtını keçirəsən və gülüzlü balamı gözüyaşlı qoyasan?! Müsyö Cordana bir toy tutaram ki, gəldiyi yolu da azar və Parici də unudar&quot;.

Hatəmxan ağa Şəhrbanu xanım ilə bacarmır və Şahbaz bəyin Paricə getməyi baş tutmur. Komediyanın axırında Xanpəri nənə deyir: &quot;Eh, xanım! Əgər kişilərin ağlı var, niyə biz onları hər qədəmdə min yol alladırıq və öz bildiyimizi edirik?!&quot;

2. &quot;Hekayəti-xırsi-quldurbasan&quot;da Namazın arvadı Zalxa Bayramın işini düzəltməkdə və tədbir tökməkdə artıq dərəcədə ağıl və fərasət büruz edir. Axmaq, qorxaq və bivec Tarıverdini alladıb yoldan çıxardır və bacarmadığı işə, yəni quldurluğa göndərir. Zalxa bu barədə fikirləşib öz-özünə deyir: &quot;Vallah, əgər Tarıverdi mənim sözlərimdən quldurluğa getsə, biçarənin heç təqsiri yoxdur. O neyləsin ki, bu viran olmuş ölkənin qızları quldurluq, oğurluq bacarmayanı sevmirlər. Divanbəyiyə deyən yoxdur ki, niyə biçarə gədələri oğurluqdan və quldurluqdan ötrü incidirsən? Bacarırsan, ölkəmizin qızlarına qadağan elə ki, quldur olmayan oğlanlardan zəhlələri getməsin. Onda mən zamin ki, qurd qoyun ilə otlaya&quot;.

Zalxanın bu sözlərində olan doğruluğa şübhə yoxdur. Qız tayfasının sevdiyi oğlan gərəkdir qoçaq və zirək olsun, aciz və qorxaq kişini ünas tayfası dost tutmaz. Xüsusən, keçmiş əsrlərdə, bas-tut, vur-öldür əyyamında qızın sevdiyi ancaq rəşid, qoçaq, quldurluqda adı çıxan oğlan olarmış.

Haman bu komediyada sadə bir kəndçi qızı Pərizadın cavan və qoçaq Bayrama olan təmiz eşqi və eşqində göstərdiyi dəyanət və səbat adamı heyrətə salır.

3. &quot;Hekayəti-mərdi-xəsis&quot;də Hacı Qaranın arvadı Tükəzin ərindən min kərə qoçaq, ağıllı və yaxşı olmağı görünür. Tükəz öz əri Hacı Qaraya deyir: &quot;Sən xəsis, ölməli murdarsan. Səndən ömründə bir kəs bir xeyir görmür. Uşaq aşıq yığan kimi, sən də pulu yığmısan. Boğazın elə qurusun ki, su da ötməsin!…&quot; Hacının acizliyini və qorxaqlığını zikr edib deyir: &quot;Bu yaraqların iyirmisini üstünə taxsan da, mən arvadlığım ilə yenə sondən qorxmaram!…&quot;

Həmçinin bu &quot;Mərdi-xəsis&quot; təmsilində gözəl, ağıllı və dəyanətli Sona xanım naçalnikə zamin olub, nişanlısı Heydər bəyi həbsdən və bazxastdan xilas edir və onu əyri yola getməkdən daşındırır.

4. &quot;Sərgüzəşti-vəziri-xani-Sərabi&quot;də vəzirin hərəmləri Ziba xanım və Şölə xanım və qaynanası Pərixanım sadədil vəzirin başına kələk gətirirlər; onun başına badya geydirib Teymur bəyi evdən çıxardırlar. Arvadlar biri-birini günüləyir, bir-birinin üstünə şər atır, bir-birinin ayağından çəkir, amma öz sahiblərinə xəyanət göstərmirlər.

Nə Şölə xanımın və nə Ziba xanımın Teymur ağa ilə gizlində heç bir əlaqəsi yoxdur. Şölə xanımın qız bacısı Nisə xanım hökumət və dövlət sahibi olan xana getmək istəməyib, can-dildən sevdiyi Teymur ağanı ona tərcih verir. Zülm və mürüvvətsizlik müzməhill olub, haqqü ədalət onlara qalib gəlir.

5. &quot;Mürafiə vəkillərinin hekayəti&quot;ndə Səkinə xanım o qədər mətanəti-qəlb, cürət, əqlü tədbir göstərir ki, adamın ağlı heyrətdə qalır ki, nə sayaq elm və tərbiyə görməmiş bir yetim qızda bu qədər kamal, mərifət və dərrakə olsun.

Bir tərəfdən qardaşının mütədən dul qalmış arvadını Təbrizin şeytan fikirli mürafiə vəkilləri əldə dəstaviz edib, ondan irs tələb edirlər, bir tərəfdən Ağahəsən tacirbaşının hiyləvü dəsisələri onu rahat qoymur, üçüncü tərəfdən onun şöhrətpərəst bibisi Zibeydə xanım istəyir onu könülsüz tacirbaşıya versin.

Hər tərəfdən bədxah, mühil və tamahkar adamlar…. Səkinə xanım bu qədər hiyləsazların və tamahkarların hücumundan özünü itirməyib, vəsfə gəlməyən hünərlər zahir edir və düşmənlərinə qalib gəlir, bibisinə açıq deyir ki, &quot;Mən Ağahəsənə getməyәcəyəm. Zira ki, o nadürüst oğlu altmış min tümən adın eşidib, onun üçün məni istəməyə talib olubdur. Yoxsa o, məni sevdiyindən ki, almaq istəmir! Əgər o, məni alan idi, niyə qardaşım sağlığı heç bir ağız açmadı?&quot;

Səkinə xanım Ağahəsənin özünə də deyir ki, &quot;Mən sənə getməyәcəyəm!&quot;

Ağahəsən deyir: &quot;Xanım, məndən nə təqsir sadir olubdur ki, məni özündən uzaq edirsən?&quot; Səkinə xanım cavabında deyir ki, &quot;Heç təqsir sadir olmayıbdır. İndi mən özüm öz vəkiliməm. Mən sənə getmək istəmirəm; mən səni sevmirəm. Könülə ki, güc yoxdur?&quot;

Ağahəsən deyir: &quot;Xanım, bu söz sənə çox zərər gətirər, belə buyurma!&quot;

Səkinə xanım cavabında deyir: &quot;Hər nə bacarırsan, elə, əlindən gələni əsirgəmə, əsirgəsən, namərdsən!&quot;

Ağahəsən axırda daralıb dürüştlük ilə deyir: &quot;Yaxşı! Sənə mən oyun tutum ki, dastanlarda deyilsin. Өlənədək dadı damağından getməsin!&quot;

Səkinə xanım deyir: &quot;Get! Səndən qorxan səndən əskikdir, əlindən gələni beş qaba çək!&quot;

Axırda Səkinə xanım müddəilərinə qalib gəlib cümləsini məyus və məhkum etdirir.
Bu minval üzrə oxucular özləri görürlər ki, Mirzə Fətəlinin təmsilatında zikr olunan arvadlar aciz və bacarıqsız adamlar deyillər, bəlkə onların əksəri kişilərdən qoçaq və hünərlidirlər.

Əlbəttə, bu qisim aqilə və cəmilə arvadların səhneyi-tamaşaya gətirilməsi səbəbsiz deyil. Mirzə Fətəli altmış sənə bundan müqəddəm öz müasirlərinə göstərir ki, sizin içinizdə belə gözəl canlar, belə mamuslu və qeyrətli ana-bacılarınız, etibarlı arvadlarınız vardır. Vəli siz onları vücud hesab etməyib, hər qədəmdə hüquq və ixtiyarlarını tapdalayırsınız; haqsız incidib, xarü zəlil edirsiniz və belə cahilanə hərəkətinizdə məişətinizi pozğun edib, özünüzü və nəslinizi fəlakətə salırsınız….

Mirzə Fətəli Axundovun komediyaları bunlardır:

1. &quot;Hekayəti-Molla İbrahimxəlil kimyagər&quot;. Keyfiyyəti dörd məclisdə bəyan olub itmama yetir. Təsnif olunubdur hicrətin 1267-ci tarixində.

2. &quot;Hekayəti-müsyö Cordan həkimi-nəbatat və dərviş Məstəli şah məşhur cadugər&quot;. Təmsili-güzarişiəcib. Keyfiyyəti dörd məclisdə bəyan olur. Yazılıbdır 1267-ci sənədə.

3. &quot;Hekayəti-xırsi-quldurbasan&quot;. Keyfiyyəti üç məclisdə bəyan olub itmama yetir. Yazılıbdır 1268-ci sənədə.

4. Sərgüzəşti-vəziri-xani-Sərab&quot;. Təmsili-güzarişi-əcib. Keyfiyyəti dörd məclisdə bəyan olub itmama yetir. Yazılıbdır hicrətin 1267-ci sənəsində.

5. &quot;Sərgüzəşti-mərdi-xəsis — Hacı Qara&quot;. Təmsili-güzarişi-əcib. Keyfiyyəti beş məclisdə bəyan olur. Yazılıbdır 1269-cu tarixdə.

6. &quot;Mürafiə vəkillərinin hekayəti şəhri-Təbrizdə&quot;. Qəribə bir təmsildir. Keyfiyyəti bəyan olur üç məclisdə. Yazılıbdır 1272-ci tarixdə.

Ədəbiyyatın bu növü Mirzə Fətəli kimi qabil ədibin qələmindən əvvəlinci dəfə olaraq Azərbaycan türklərinin arasında vücuda gəldikdə cümləni heyrətə salır. Mirzə Fətəlinin zamanına kimi bu qisim əsərlər, yəni komediyalar müsəlmanlar arasında görülməmişdi.

Bu əsərləri mütaliə etdikdə guya hər kəs özünü, qohum-qardaşını və dost-aşnasını və filcümlə ətrafında dolanan adamları görür, onlar ilə danışır, söhbət edir….

Əvvəlinci imtahan, o da belə kamil və gözəl surətdə, eybdən xali, qüsurdam uzaq, nəzafət və mühəssənat ilə dolu; Azərbaycan türklərinin dolanacağının, adatü adabının həqiqət göstərici bir aynası.

Əlhəqq bu komediyalar xəzinə malıdır. Ərbabı nəzərində bunlar üçün qiymət bulunmaz. Odur ki, bu komediyalar səhneyi-tamaşaya qoyulduqda və çapdan çıxdıqda hamının fikrü diqqətini öz tərəfinə cəlb edir.

Əcnəbi qövmü tayfalarının gözü önündə təzə bir dünya açılır. Bizim məişətimizin və dolanacağımızın üzündən Mirzə Fətəli pərdəni çəkib, bizim varlığımızı və həyatımızı dünyaya kəşf edir. Ol səbəbdəndir ki, Mirzə Fətəlinin komediyaları hələ türk dilində çapa verilməmiş rus dilinə tərcümə olunaraq 1853-cü tarixdə — ki, hicrətin 1269-cu sənəsinə mütabiqdir, — təbdən çıxır[8]. Bu komediyaların şöhrət və sədası sürətlə hər yerə dağılır, onların barəsində rus və Avropa dillərində çıxan curnal və qəzetlərdə gözəl məqalələr yazılır, hər yerdə onların tərifi olunur. Çox çəkmir ki, Axundovun komediyaları İran məmləkətində də şöhrət kəsb edir. Şahzadə Cəlaləddin Mirzənin sərkatibi (sekretarı) Mirzə Cəfər onları türkdən fars dilinə tərcümə edib Tehranda çapa verir. Heyfa ki, bu tərcümə indi nadir tapılan əsərlərdən olubdur.

[8]- Mirzə Fətəlinin komediyaları &quot;Aldanmış kəvakib&quot; ilə bir yerdə türk dilində ancaq altı il rus çapından sonra — 1859-cu sənədə təb olunur.

Avropa üdəba və lisaniyyunu bu komediyalardan bəzini öz dillərinə tərcümə ediblər. 1882-ci sənədə İngiltərədə &quot;Sərgüzəşti-vəziri-xani-Sərab&quot; təmsili ingilis dilinə tərcüməsi ilə bir yerdə çapdan çıxır. Bu tərcüməyə əlavə olaraq məxsus lüğat və bir para qeydlər qoşulur.

1886-cı tarixdə məşhur ədib Varbie de Meunard! Paricdə &quot;Yournal Asiatigue&quot; adlı cəridədə &quot;Hekayəti-İbrahimxəlil kimyagər&quot;i çap eləyir.

1889-cu ildə Stokholm lisaniyyun cəmiyyətinin curnalında &quot;Hekayəti-xırsi-quldurbasan&quot; təb olunur və haman sənədə Alfons Silyer (Alfons Cillere) ismində bir şəxs fars dilində &quot;Vəziri-xani-Sərab&quot; ilə &quot;Mürafiə vəkilləri&quot;ni çap etdirir. Və yenə haman sənədə Vyana şəhərində professor Vurmund &quot;Həkimi-nəbatat müsyö Cordan&quot;ın fars dilindəki təcrüməsini lüğatı və bəzi qeyd və bəyanatı ilə məən çap etdirir. Və həmçinin 1882-ci sənədə Tiflis şəhərində Nikolay Qulak ismikdə bir şəxs ki, əlsineyi-Şərqiyyəyə, xüsusən fars dilinə dara idi, Mirzə Fətəlinin komediyalarını nemsə dilinə tərcümə edir[9].

[9]-Məlum ola ki, Qulak sabiqdə Tiflisdə əvvəlinci gimnaziyada nemsə dilinin müəllimi idi. Sonradan artıq sinnə dolmağa görə, qulluqdan çıxıb, ədəbiyyatla məşğul olardı. Həkim Xəyyamın &quot;Rübaiyyat&quot;ını və Füzulinin &quot;Leyli və Məcnun&quot;unu nəzm ilə rus dilinə tərcümə edirdi. O tərcümələrdən bəziləri &quot;Kəşkül&quot; qəzetində hissə-hissə dərc olunardı.

Mərhum Mirzə Fətəli Axundov yuxarıda zikr olunan komediyalardan başqa tarixi-islamiyyənin 1273-cü sənəsində-- ki, miladın 1857-ci ilinə mütabiqdir,--&quot;Aldanmış kəvakib&quot; və yaxud &quot;Hekayəti-Yusif şah&quot; adında qəribə bir hekayət yazıbdır. Bu qəziyyənin vüquu səfəviyyə padşahlarından Şah Abbasın zəmani-səltənətinə təsadüf eləyir. Bu təәccüblü əhvalatın İran-zəmində həqiqətdə vaqe olub, ya olmamağına söz verə bilmərik. Amma yəqinən deyə bilərik ki, bu qisim əhvalat və qəzayat orada baş verə bilər. &quot;Aldanmış kəvakib&quot;də Mirzə Fətəlinin ümdə mətləbi İran vəzirlərinin səyahət və avamlığını və öz ali mənsəblərinə əsla layiq olmamaqlarını göstərmək imiş.

İnsafən bu mətləbi müsənnifi-mərhum böyük məharət ilə bəyan edibdir. &quot;Aldanmış kəvakib&quot;i oxuduqda yəqinlik hasil olur ki, İran kimi böyük bir dövlətin viran olmağına, &quot;dövləti-əliyyənin&quot; belə zəif və nəhif hala düşməyinə &quot;ümənayi-dövlət&quot; və &quot;üləmayi-giram&quot; və &quot;vüzərayi-zülehtiram&quot; olublar. Bu rəy və qövlün haqq və doğru olmağını Şah Abbasın müqərrəb vəzirləri və ərkani-dövlət onun hüzurunda lisani-bəlağətsənci ilə sübuta yetirirlər. Onlardan hər biri öz qəbahət və səfahətlərini kəmali-iftixar ilə bəyan edir.

Qədim şövkətli və əzəmətli İranı xarab edən və pozğun hala salan vüzəra cahilanə işlərini və tədbirlərini hüsni-xidmət və böyük hünər məqamında qoyub, dövləti-əliyyəyə sədaqətlə xidmət etməklərini sübuta yetirmək istəyirlər. &quot;Aldanmış kəvakib&quot;i oxuyandan sonra Mirzə Hüseyn xanın mərhum Mirzə Fətəli Axundova nisbət büruz etdiyi büğzü ədavət hansı mənbədən cuş etməyi vazeh olur.

Axundovun komediya yazan müsənniflərə və həqiqi ədibə məxsusi olan qabiliyyətlərindən birisi də budur ki, mərhum öz təmsilat və hekayətlərində əhvalatı və keyfiyyəti söylənən adamların hər birini öz dili ilə danışdırır.

Əkinçidən tutmuş vəzirə və padşaha kimi hər hansı sinfin dilindən söz açırsa, elə bir sayaqda söyləyir ki, guya müsənnif haman o sinfin və dairənin özündəndir və yainki onların sözlərini eşitdikcə bir-bir sinəsinə yığıbdır. Bu qabiliyyətdən əlavə Mirzə Fətəlinin dilində artıq dərəcədə nəməkrizlik, zarafat və şirinlik var. Hər kəs onun kəlamını oxuyur isə, könlü açılır və dodağı altında öz-özünə gülür. Mirzənin təbiətindən zövqü xoştablıq mayası və yaranmasında zarafat və lətafət xəmirəsi olduğu üçün həmişə onun meyli zarafatçı, lətifəku və güşadəqəlb adamlar ilə imiş. Məzəçilik və zərifanə danışıb-gülmək onun təbiətinin təqazası olduğu üçün bəzi işləri və danışıqları dəxi başdan-ayağa gülünc və zarafat imiş. Onun baməzə işlərini və dilindən söylənən lətifələri və türfə sözləri cəm etsək, gözəl bir kitabça əmələ gələr.

Şah Abbasın vəzirləri padşahın hüzurunda ulduzların sədəmeyi-üzmasını dəf etmək üçün artıq vüqar və təmkin ilə danışdıqları sözlərə diqqət yetirilsə, haman sözlərin tamamisi boş və biməzmun və mayeyi-istehza olmağına şübhə qalmaz. Belə ki, sərdar Zaman xan özünün sahibi-əqlü tədbir olmağını hüzzari-məclisi-xassəyə bəyan etmək üçün əsla mətləbə dəxli olmayan Osmanlı qoşununun İran üstünə hücumundan söz açıb deyir: &quot;Əgərçi bizim qoşunumuz hesab və ədədcə tayifeyi-osmaniyyədən kəm deyildi, nəhayət, mənim heyfim gəldi ki, firqeyi-naciyənin qoşununu güruhi-zallənin müqabilində tələfə verdirəm. Ona binaən əmr etdim ki, Osmaniyyə sərhəddindən ta nəhayəti-mülki Azərbaycan tamam dehatın ziraətini xarab etsinlər və yolları pozsunlar.

Vəqti ki, Bəkir paşa (Osmanlı əskərlərinin sərkərdəsi) sərhəddimizə daxil oldu, əgərçi müqabilində bizim qoşundan bir nəfər görmədi, amma yollar bir mərtəbədə xarab olunmuşdu ki, əsla özü ilə topxana gətirməyə qadir olmayıb, ancaq atlı və piyadası ilə ənvai-zəhmətdən sonra Təbrizə varid oldu və hər tərəfə dəstələr göndərib, zəxirə təhsilinə iqdam etdi. Əlinə bircə həbbə və bir öküz və qoyun düşmədi. Naçar üç gündən sonra üftanü xizan, ac və əfsürdə Təbrizdən kusi-rehlət döyüb qaçdı. Bu tədbir ilə mülki-İran tayifeyi-biganənin hücumundan məhfuz qaldı.

Yolları pozmaq və körpüləri yıxmaq bir mərtəbədə tədbiri-müfid göründü ki, dövləti-əliyyə Bəkir paşanın qaçmağından sonra dəxi belə səlah gördü ki, onları həmişə bu qərarda baqi qoysun, dübarə bu tayifeyi-biganənin ehtiyatı ilə. Bu təriq ilə dövləti-əliyyənin qoşunundan bir nəfərin dəxi burnu qanamayıb, əsagiri-mənsurənin cümləsi həmsayə düşmənlərin vəhşəti üçün salim qaldı. Belə işlər xüsusunda astaneyi-əliyyənin qoca iti tədbir göstərməkdə aciz deyil. Amma kəvakib ilə müxalifət etməkdə ağlım hər bir əlacdan qasir görünür&quot;.

Sərdar Zaman xanın bu gunə öz hüsni-xidmətlərini tərif etməyi, ağıllı və tədbirli binagüzarlıqlarını vəsf qılmağı doğrudan da adama gülünc gəlir; &quot;əsakiri-mənsurə&quot; &quot;güruhi-zallə&quot;nin hücumuna davam gətirə bilməyib qaçır. Vətənin uğrunda, onun mühafizəsi üçün bir damcı da qan tökülmür. Bu heç…. Məqami-heyrət burasıdır: öz əlləri ilə vətənin viran olmağı, əkinçilərin ziraəti, bağbanların bağü bostanları dağılıb altı-üstə çevrilməyi, malü məvaşinin pərakəndə olması; yolların xarablığı, körpülərin uçurulub dağılmağı kəmali-iftixarla şahın hüzurunda söylənir və bu sözlərdən padşahın &quot;astaneyi-əliyyənin qoca iti&quot;nə əsla qəzəbi tutmur. Bu çox qəribə haldır!… Sərdari-rövşən zəmirin tədbir və səlahdidi ilə yolların dağınıq və körpülərin uçuq halda qalmağı bir dərəcədə səlah göründü ki, onları bu qərarda baqi saxlamağa hökm olundu, zira ki, tayifeyi-biganənin hücumundan ehtiyatda olmaq lazımdır.

Həqiqətdə həm gülməli və həm ağlamalı haldır!… Ümuri-məmləkət belə şəxslərin ixtiyarında olduğu əsnada abadiyi-vətən və tərəqqiyi-məmləkət, əlbəttə, qeyri-mümkündür:

Xanemani ke, to başi məhrəm,
Vay bər siyrəte-an əhle-hərəm.

Həmin bu qərar üzrə &quot;məclisi-xassın&quot; sair üzvləri dəxi — ki, ibarət olsun vəzir Mirzə Möhsündən, müstövfi Mirzə Yəhyadan və mollabaşı Axund Səməddən --öz əhməqanə tədbirləri ilə və xilafi-əqlü qanun əməlləri ilə qoca və şöhrətli İranı belə fəna hala salmaqlarını, əhaliyə həddindən ziyadə zülm etməklərini, dini-paki-Məhəmmədini pozub, başqa bir hala salmaqlarını iftixar ilə şərh qılıb həmaqət və səfahətlərini bəyan edirlər. Əgər doğrudan da işin künhünə diqqət yetirilsə, İranın viran olmasına və bundan sonra onun bir də həyat və ricətinə ümid qalmamasına ümdə səbəb tamahkar, şöhrətpərəst, dünyadan bixəbər, avam və cahil vüzəra ilə üləma olublar.

Mərhum Mirzə Fətəli Axundov öz zamanının fəridi və ürəfavü üdəba dairəsinin ruhu məqamında imiş, Cümlə əhli-qələm və sahibi-elmü idrak ilə tanış imiş; cümlə şüəra və üdəbaya ol mərhumun hüsni-təsiri keçibdir. Necə ki, sabiqdə zikr olundu, onunla Qarabağın müqtədir şairi Qasım bəy &quot;Zakir&quot; təxəllüsün mabeynində dostluq və yaxınlıq var imiş və bu dostluğa ümdə səbəb hər iki ədib və şairin qələmi, türfə kəlamı və təblərində olan zərafət və nəzakət olubdur.

Zakir Qarabağ mahalında vüqua gələn əhvalat və güzarişatdan və orada sakin olan nücəba, ürəfavü üləma sinfinin əfalü əmalından və xususən divan əmələsinin bəd və bihesab işlərindən, elat və dehat əhlinin dolanacağından və tərzi-məişətindən məlumat tonlayıb, vaxtbevaxt sadə və gözəl şerlər vasitəsilə yazıb dostuna göndərərmiş.

Zakirin tərcümeyi-halını yazdıqda məzkur namələrdən nümunələr göstərmişik; oraya rücu etməli.

Zakir xalqının dilini və dolanacağını çox yaxşı bildiyi uçün Mirzə Fətəliyə yazdığı namələrdə özünün həqiqi milli bir şair olduğunu göstərmişdir. Mirzə Fətəli isə hər şeydən artıq dost tutduğu öz millətinin sadə dili və sadə dolanacağı olduğu üçün Zakirin bu milli ruhuna və milli ədasına artıq dərəcədə əhəmiyyət verərmiş və necə ki, yuxarıda zikr olundu, bəzilərin rəvayətinə görə, &quot;Hacı Qara&quot; təmsilatının əslü binasını və Mərdi-xəsisin keyfiyyəti-halını Mirzə Fətəliyə mərhum Qasım bəy nəql edibdir və həmçinin həkimi-nəbatat Müsyö Cordanın sərgüzəştinə dair bir para təfsilatı mərhum Axundov Zakirin dilindən yazıbdır. Vəli Mirzə Fətəli bu hekayətləri qəribə bir dona geydirib, mislü bərabəri olmayan komediyalar vücuda gətiribdir.

Sabiqdə zikr olunduğu üzrə mərhum Mirzə Fətəli dostluqda artıq sədaqət və etibar göstərib, Qasım bəyin xilası yolunda çox çalışıb və axırda onun təmizə çıxıb vətəninə qayıtmağına səbəb olur. Bu barədə Zakir dostunu tərif edib yazır:

Aşina, müsahib, yaru həmsayə
Lazımdır yetişə qövrə, harayә;
Kitabətin dəyər mülki-dünyayə,
Nə hacət istəmək simü zər səndən.

Tək yaradıb səni vahidü yekta,
Əxlaqına, ətvarına mərhəba!
Neyləmisən Molla Səfi, Bəybaba --
Məmnundu, əzizim, bu qədər səndən?

O vilanın yoxdur bu yer tək pisi,
Təqəllübü, hərzəkarı, xəbisi;
Yaxşı gördüm tamam əhli-Tiflisi,
Razıyam, nəhayət, biştər səndən.

Mirzə Fətəlinin Qasım bəyə yazdığı namələrdən ancaq bir mənzumə ələ düşdü ki, burada dərc olunur. Bu məktubu Mirzə Fətəli dostu Zakirə yazıbdır 1271-ci tarixdə məhərrəm ayının ibtidasında Mehdiqulu xanın qızı Xurşidbanu bəyim Natavan haqqında. Məktubdan belə məlum olur ki, o vaxtları Qasım bəy xan qızına yaxın imiş. Mirzeyi-mərhumun yazdığı qafiyələr zarafat təriqi ilədir:

Qasım bəy, eşitdim yaxın olubsan --
Xan qızına, axır nədir bu rəftar?
Edibsən xubları yüz il imtahan,
Eylərsən onlara yenə etibar?

Yeyib otağında şamü naharın,
Kəsdiribsən yasdığının kənarın,
Eşidirsən şirin-şirii göftarın,
Kişi, sənin, vallah, əcəb işin var?

Dediyin qafiyə ona xoş gəlib,
Qaçan bəxtin indi sənə tuş gəlib,
Sevdalı başına təzə huş gəlib,
Tәәccüb eylərəm büsyarü büsyar.

Səni pərivəşlər salıb bu halə,
Döndəriblər əlif qəddini dalə,
Çəkərdin onlardan həmişə nalə,
Nədir yenə dildə əzbər olub yar?

Xan qızı məhvəşdir, el bilir, aləm
Məhvəşlər atəşdir, bizik əqli kəm,
Yüz il xidmət edə oda bir adəm,
Yenə düşən dəmdə ona, bil, yanar.

Xudadan istərəm versin muradın,
Yamanlığa hərgiz çəkməzəm adın,
Yolunda zəhmətin, rənci-ziyadın
Mən çəkdim, o etdi məni şərmsar.

Өzgə cəfalarım dursun kənarə,
Nə lazım hər birin salmaq şümarə?
Xeyr işinə onun mən o diyarə
Şadü xürrəm getdim, qayıtdım bəs xar.

O qafiyən mənə çox etdi əsər,
Qalmadı könlümdə ondan bir kədər;
Novcəvandır, təkdir, izədi-davər
Eyləsin ömründə onu kamkar.

Rəvadırmı çəkə bixürdü bixab
Bəstəri-möhnətdə bu qədər əzab?
Duayi-xeyrinə eyləyin şitab
Siz də mənim kimi hər leylü nəhar.

Belə pəriruyin, heç səni tarı,
Rəvadırmı qəmdən sola üzarı?
Həm xələfdən xali ola kənarı?
Olsun ona mövlam yavərü qəmxar.

Mənim var gərçi bir az günahım,
Sən get hüzuruna, ol üzrxahım,
Söylə ki, ey şahım, ey qibləgahım,
İncimə, gər etdim şikayət izhar!

Mirzə Fətəlinin bu qafiyələri sadə və rəvanlıqda Zakirin kəlamına bənzəyir. Çox ehtimal var ki, Zakirə dəxi bu şivədə açıq lisan ilə şer yazmağı Mirzə Fətəli öyrətmiş olsun. İbtidayi-kəlamda Mirzə Fətəli Xurşidbanu bəyimdən bir azacıq gilayə edib, onun mirzəyə nisbət izhar qıldığı kəmetinalığına işarə edir. Bundan məlum olur ki, onların mabeynində cüzi bir soyuqluq bəhəmə gəlibmiş. Vəli kəlamın axırında pakzəmir mirzə öz xətasını müqirr olub, dostu Zakirdən təvəqqe eləyir ki, xan qızının hüzuruna gedib üzrxahlıq etsin və şikayət izhar qılmağından rəncidə-xatir olmasın.

Mirzə Fətəlinin bu kağızı Xurşidbanu bəyimin bəstəri-qəmdə mərizə olduğu zamanü hala təsadüf edir və yəqinlik hasil olur ki, mirzeyi-mərhum bu şerləri Qasım bəyin kəlamını oxuyandan sonra yazıbdır. Qasım bəyin kəlamından belə anlaşılır ki, Xurşidbanu bəyimin knyaz Xasaya getdikdən sonra bir müddət övladı olmayıb və övlad ümidi ilə ol mərhumə özünə müalicə etdirib ondan naxoş olubdur. Bu əhvalın haqq və doğruluğu Zakirin və Mirzə Fətəlinin qafiyələrindən aşikarən görünür.

Zakir yazır:

Sipəhri-bərinin hilalı sənsən,
Şərafətdə mələk misalı sənsən,
Gülşəni-Xəlilin nihalı sənsən,
Barvər istərəm xudadən səni.

Məsihi çıxardan ərşi-alayə,
Salan üftadələr başına sayə,
Yetmişdə İshaqı verən Sarayə
Qurtarsın bu rəncü inadən səni.

Xan qızının müalicə etməyinə işarə:

Çubi-çini nədir, qibləsən, nəsən,
Tәәccüb eylərəm bu əhvalə mən;
Dəstgirin olsun Hüseynü Həsən,
Fərağət olasan cəfadən səni.

Axundov yazır:

O qafiyən mənə çox etdi əsər,
Qalmadı könlümdə ondan bir kədər,
Nocəvandır, təkdir, izədi-davər
Eyləsin ömründə onu kamgar.

Belə pəriruyin, heç səni tarı,
Rəvadırmı qəmdən sola üzarı?
Həm xələfdən xali ola kənarı?
Olsun ona mövlam yavərü qəmxar.

Eşitdiyimizə görə, Mirzə Fətəlinin burada zikr olunan əsərlərindən əlavə yenə də bir çox farsi və türki əşarı vardır və lakin, məəttəəssüf, onları ələ gətirə bilmədik və həmçinin Rzaqulu xan &quot;Hidayət&quot; təxəllüsün tarixinə yazdığı tənqidini və Tehran şairi &quot;Süruş&quot; təxəllüsün qəsidəsinə təhrir etdiyi iradları axtardıq, tapa bilmədik. Bu əsərləri Axundovun möhtərəm fərzəndi Rəşid bəy bizə vəd etmişdi, heyfa ki, ona da əcəl fürsət vermədi.

Mirzə Fətəli Axundovun əsərləri əlli-altmış sənə olar ki, çapdan çıxıb aramızda intişar tapıbdır. Vəli onların bizə çəndan təsiri keçməyibdir və mirzeyi-mərhumun qədri bilinməyibdir.

Əgər müsəlmanlar bilümum və Zaqafqaziya türkləri bilxüsus o mərhumun qədrini bilsə idik, haqqında bir yaxşılıq və ehsanat edərdik; yadigaranəsi üçün onun adına məktəblər, kütübxanalar, teatrlar açardıq, stipendiyalar təyin edərdik və bir çox gözəl işlərimiz ilə qədirşünaslıq vəzifəsini ifa edərdik. Hələ ki, meydanda gözə gələn bir şey yoxdur, bəqeyr əzan ki, 1911-ci tarixdə mərhum Axundovun təvəllüdündən yüz il keçmək münasibətilə Bakıda, Tiflisdə və Zaqafqaziyanın sair şəhərlərində yubiley tərtib olunub, onun komediyalarından bəziləri səhneyi-tamaşaya qoyulub və xatirinə bir neçələri tərəfindən mütəəssir nitqlər söylənib, bununla qədirbilməklik və haqqşünaslıq vəzifəsi əda olundu.

Bu yubileydə söylənən nitqlərdə çox böyük vədələr verildisə də, çox arzulardan dəm vuruldusa da, vəli heç birinə əməl olunmadı. Hətta Axundovun əsərlərinin — ki, əlan onlar nadir tapılır, — təzə çapına da şüru olunmadı. Bu yubileydən nəticeyi-xeyir olaraq ancaq iki xırdaca əsər qaldı. Onlardan birisi möhtərəm Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin yazdığı &quot;Xəyalat&quot;dır ki, bir məclisdə mərhum Mirzə Fətəlinin yüz illik yubiləsi (yövmi-alisi) münasibətilə tərtib olunmuşdur. İkincisi həqirin &quot;Mirzə Fətəli Axundov&quot; sərlövhəsilə yazdığı risaleyi-yadigaranədir ki, bu da mərhumun təvəllüdündən yüz il mürur etmək münasibətilə təhrir qılınmışdır[10].

[10]-Mirzə Fətəlinin yövmi-alisi münasibətilə yazılmış mənzumatdan bərgüzidəsi möhtərəm Abbas ağa Qaibov Nazirin kəlamıdır ki, aşağıda dərc olunacaqdır.

Mirzə Fətəlinin qədrü qiymətini bilmədiyimiz üçün onun əsərlərinə də əhəmiyyət vermədik; onlardan hissə almadıq. Əgər mirzənin yazdıqlarına diqqət yetirsəydik və onlara əməl etsəydik, əlbəttə, bu qədər tənəzzül etməzdik və bu qədər dalda qalmazdıq. Başlayaq bir-bir sadalamağa:

Birinci bu ki, əgər əlifbamıza təğyir verib hürufatımızı asanlaşdırsaydıq, oxumaq və yazmaq alatü əsbabını qaydaya salsaydıq, təlim və tədrisdə bu qədər çətinliyə düçar olmazdıq. Az vaxtda oxumaq və yazmaq öyrənib, çox elmü fənnlərə dara olardıq. Məktəblər küncündə cavan və gözəl ömürlər çürüyüb badi-fənaya getməzdi. Bizim içimizdə dəxi böyük və məşhur üləma və hükəma zühur edərdi; müqtədir ədiblər və qabil yazıçılar, şairlər görsənərdi; dilimiz və yazımız qaydaya düşüb rövnəq tapardı.

İkinci, Axundov komediyalarında göstərdiyi eyiblərimizə diqqət yetirib, onların dəfinə və islahına çalışsaydıq, bu qədər avam qalmazdıq, içimizdə, dolanacağımızda müşahidə olunan küfrü zəlalət və xilafi-əqlü qanun əməllər cari olmazdı. Oğruluqdan və əyrilikdən ikrah edib daşınardıq; halal kəsb dalısınca gedib şənü hörmət kəsb edərdik; zindanxanalar və məhbəsxanalar müsəlmanlar ilə dolu olmazdı.

Üçüncü, arvadlarımıza təlim və tərbiyə verib, onlar ilə hüsni-müamilə etsəydik, hüquq və ixtiyarlarını müraat edib zülm etməsəydik, bu vaxta qədər avam halında qalmazdılar, caduya və bitiyə inanmazdılar; övladlarına gözəl tərbiyə verərdilər; ərlərinə və qardaşlarına çox işlərdə köməkçi olub, məişətimizə rövnəq və ziynət verərdilər; yaxşı işlərə bizi qeyrətləndirib, fəna işlərdən və qəbih əməllərdən çəkindirərdilər, daşındırardılar; vətənpərvərlik və millətpərəstlik və dindarlıq kimi uca və müqəddəs hissləri bizim qəlbimizdə oyadıb bəslərdilər.

Dördüncü, müsəlman məmləkətlərində, xüsusən İranzəmində ümuri-dövlətə mübaşir olan vüzəravü vükəla və sair ərkani-səltənət — ki, Mirzə Fətəlinin əsrindən indiyə kimi gəlib gediblər, — &quot;Aldanmış kəvakib&quot;də zikr olunan qüsurlarına diqqət yetirib məmləkətlərinin məmuru və səlahı üçün sərfi-himmət etsəydilər, Yusif şah öz müvəqqəti əyyami-səltənətində işlətdiyi binagüzarlıqları və tədbirləri icra etsəy-
dilər, müsəlman məmləkətləri hərgiz belə fəna və pozğun hala düşməzdi və əcnəbi millətlərin çəngali-təsərrüfünə keçməzdi. Onlar da sair dövlətlər kimi qüvvət və miknət kəsb edib əmnü asayiş üzrə yaşardı.

Bu tedad etdiyimiz eyib və nöqsanlarımızdan maəda Mirzə Fətəli yenə də bir çox təsəvvürlərimizi, köhnə adat və ayinlərimizi istehza təriqi ilə öz komediyalarında göstəribdir. Amma onlar bizim diqqətimizi cəlb etməyibdir və haman köhnə adətlər və batil əqidələr üzrə yaşamaqda varıq. Mirzə Fətəlini, necə ki, lazımdır, biz tanımamışıq və əsərlərini diqqət ilə oxuyub öyrənməmişik. O mərhum öz əsrinin həkimi-rövşənzəmiri və filosofu olubdur. Onun kimi dərin fikirli, dəqiq və ruhşünas bir ədib Azərbaycan türklərinin arasında bu vaxtadək vücuda gəlməyibdir.

Axundov öz zamanının Tolstoyu və Musabəyovu olubdur. Vəli onun qədri bilinməyibdir. Azadə fikirli, saf əqidəli və əqli-səlimə itaət edici bir vücud olduğu üçün çoxları onu bidin və laməzhəb adlandırıb təkfir edərlərmiş. Əqidəsi ucundan onun ən yaxın dostları və əqrəbası axırda ondan üz çöndərib iba etmişlər və vəfatında təşyiyi-cənazəsinə və namazına bir kəs gəlməyib, dörd nəfər hammal artıq əhanətlə ol mərhumun tabutunu məzarıstana aparıb, namazsız, duasız və təlqinsiz dəfn etmişlər.

İndi də Mirzə Fətəli Axundovun adı zikr olunanda üzlərini turşaldan saluslar az deyildir. O cümlədən, &quot;Riyazül-aşiqin&quot; sahibi M. Müctəhidzadə kitabının dibaçəsində vəsf qıldığı İskəndər bəy Rüstəmbəyovdur ki, bəndeyi-həqirin Mirzə Fətəli Axundovun təvəllüdündən yüz il mürur etmək münasibətilə tərtib etdiyi risaleyi-yadigaranəni görüb də mütəğəyyirhal olmuşdur və bizim haqqımızda nasəza sözlər söyləmişdir ki, &quot;Mirzə Fətəli Axundov kimi laməzhəb şəxsi yad edib, onun şənində kitab yazan özü də gərəkdir mürtəd olsun&quot;.

Bilmək gərəkdir ki, İskəndər bəy Rüstəmbəyov özü də ədiblik iddiasında olub, şer və qəzəl deməklə fəxarət eləyir. &quot;Riyazül-aşiqin&quot; sahibi kitabını onun səlahdidi ilə tərtib qılmışdır və ol cənabı bu günə vəsf edir: &quot;Hicrətin min üç yüz iyirmi beşində bir gün cənab sərkar İskəndər bəy Rüstəmbəyov — ki, cümleyi-əyani-vilayətdən darayi-zəkavətü mərifət [idi] və iqlimi-danişu kiyasətdə vaqeən İskəndəri-zaman və zülmati-Qarabar içrə abaən cədd çün abi-həyat mənbəi-cövdü ehsani idilər, — hüzuruna müşərrəf olub, ayineyi-qəlbimdə müsəvvər olan müddəamı nişan verdim və şəraiti-bəndəliyi yerinə yetirdim. Mumaileyh isə zəbani-gövhərnisarı ilə buyurdular ki, gərək bir töxmi-yadigar məzrəeyi-ruzigardə əkmək ki, əbnayi-vətən ondan nəfbərdar olsunlar və mütaliəsindən [fayda) təhsil edənlər müəllifinə rəhmət oxusunlar. Və bir məcmuə yazılmaq gərəkdir ki, hər səhifəsi qeyrəti-arizi-hur və hər sətri rəşki-zülfi-qılmani-behişti-biqüsur ola və röyət edənlər mail və qəmləri zail olub, bu sözlərə mütərənnim olsunlar:

Vəh-vəh bu nə riyazdır, ey əndəlibi-can,
Yoxsa behişt qitəsidir olmayır xəzan&quot; i. a.

Bəli, &quot;iqlimi-daniş və kiyasətdə vaqeən İskəndəri-zaman və zülmati-Qarabağ içrə çün abi-həyat mənbəi-cövdü ehsan&quot; olan Rüstəmbəyov cənabları Mirzə Fətəli Axundov kimi müqtədir ədiblərimizə və böyük mütəfəkkir və reformatorlarımıza lən oxuduqda işlərimiz artıq sürətlə surət tapar, daha tərəqqi etməyimizə şübhə yeri qalmaz….

Beş yüz sənə bundan müqəddəm Konstantski sobor ictimaı qərardadı ilə Avropada Yan Qusu əqaidi-diviyyəsi və azadeyi-əfkarı ucundan oda atıb yandırdılar. İndi bizim ondoqquzuncu əsrin axırlarında və iyirminci əsrin ibtidasında, bu tərəqqi dövründə yaşayan millət və camaatımız cəhalət və təəssübdə Qusun əsrində yaşayan fanatiklərdən dalda qalmayıblar. Əgər Mirzə Fətəlinin və Hacı Seyid Əzimin müasirləri əlində ixtiyar və hökumət olsaydı, bilaşübhə, hər ikisini oda atıb yandırardılar.

Yan Qus oda atılmazdan qabaq düşmənlərinə xitabən dedi: &quot;Yüz ildən sonra bir laçın uçub gələr, onu tutub yandırmaq sizə müyəssər olmaz&quot;. Filhəqiqə, Qusun oda atılmasından yüz il keçmiş məşhur reformator Martin Lüter gəldi və Rim papasları pozğun hala saldığı həzrət İsanın dinini qəllü qəşdən təmizləyib safa çıxartdı.

İndi görək Mirzə Fətəli Axundovdan və Hacı Seyid Əzim Şirvanidən sonra — ki, onlar müdam avam və hiyləgər ruhanilərin təzvir və fəsadları ilə cəngdə olub, — rütbəsiz bu dünyadan getdilər, müsəlmanların da Lüteri zühur edib onları haqqa irşad qılacaqdırmı?

Mirzə Fətəli Axundovun yüz illik yubiləsi münasibətilə Abbas ağa Qaibzadə &quot;Nazir&quot; təxəllüs yazdığı kəlamı burada dərc etməklə onun barəsində bu qədər yazdığımıza hələlik iktifa edirik.

Kəlami-Nazir:

Ey ədibi-şəhiru bihəmta,
Mayeyi-fəxri-milləti-islam!
Ey xirədməndi-arifu dana,
Əhli-fəzlü kəmal, mərdi-tamam!

Vətən övladı cəm olubdu bu gün --
Ki, səni layiqincə yad etsin.
Göstərib izzü ehtirami-bütün,
Sənə ixlasın izdiyad etsin.

Bu nə xoş gün, nə yaxşı saətdir,
Səni fəxr ilə yad edir millət;
Vətən üçün zəhi səadətdir --
Ki, oxur ruhi-pakına rəhmət.

Millətə şahrahi-elm açdın,
Mərhəba, ey mühəndisi-qadir!
Vətənə töxmi-mərifət saçdın
Sən, ey ustadi-kamilü mahir!

Eybü nöqsani-milləti bildin,
Etdin anı beeynihi təsvir;
Əməli-fasidin əyan qıldın,
Ta ki, islahına edə tədbir.

Yəni yazdın sən altı təmsilat,
Bir hekayət də mülhəq etdin ona;
Eşidən onu qaldı valehü mat,
Əl çalıb afərinlər etdi sənə.

Millətin müşkülata uğramağı
Xətti-müşküldən olduğun duydun;
Bilibən özgə çarə olmamağı
Xətti təğyir üçün sən əl qoydun.

Bir əlifbayi-tazə tərh etdin,
Şivəsi xoş, oxunmağı asan;
Rəsmi-təlimi zikrü şərh etdin,
Qoymadın bir qüsuru bir nöqsan.

Mətləbi qanmamış əgər də avam,
Sənə bərəks getdi keçmişdə;
Bilməmiş məqsədü məramı tamam
Oldu mane sənə bu xeyr işdə.

Bilmədi ol ki, fikri batil imiş,
Sərbəsər xam imiş xəyalatı;
Məhz səndən nicat hasil imiş,
Sən imişsən açan mühimmatı.

Vətənin borcunu sən etdin əda,
Qəlbü vicdanın eylədin rahət;
Borclu qaldı vətən və leyk sənə,
Onu vadar edir bu gün qeyrət --

Ki, sənin borcunu əda etsin,
Ta ki, qəlbi tapa onun təskin
Cümlə evladını nida etsin --
Ki, bu işdə ola şərikü müin.

Nə sayaq borcu ol əda edəcәk?
Deyə bilməm onu ələttəyin;
Şəninə layiq iş bina edəcәk?
Deyə bilməm bunu sərihü yəqin&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*033]]</text>
      <sha1>s8erxu9esjlpgb3a06up7ndd539c47f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Mirzə Həsən &quot;Mirzə&quot; təxəllüs</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19477</id>
    <revision>
      <id>84614</id>
      <parentid>51858</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:11:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7196" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Mirzə Həsən &quot;Mirzə&quot; təxəllüs 
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Mirzə Fətəli Axundov (məqalə)|Mirzə Fətəli Axundov]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Mirzə Hüsen &quot;Zülali&quot; təxəllüs|Mirzə Hüsen &quot;Zülali&quot; təxəllüs]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Qüdsiyi-cənnətməkanın müasirlərindən Qazax şairləri Mustafa ağa Arif və Kazım ağa Salikdən başqa Qarabağ xanlığında dəxi bir neçə xoştəb şüəra var imiş ki, onların isimləri atidə zikr olunur.

Mirzə Həsən İbrahim xanın müqərriblərindən Əliməhəmməd ağanın nəvəsi və Mirzə Cəfərin oğludur. Mirzə Həsən ziyadə mərifətli, xoşxülq və sahibcamal bir zat imiş və təbi-şeriyyəsi də var imiş.

Əvaili-sinnində tərki-vətən edib Şəki xanlığına müsafirət edir və orada Nuxa şəhərində yeni açılmış rus dəftərxanasında münşilik əmrinə məşğul olur. Vəli ömrünün hənuz cavan çağında haman sərzəmində dari-bəqaya rehlət edir. Öz vəsiyyətinə görə, cənazəsi əsl vətəni Şuşa şəhərinə nəql olunur və şəhərin şimali-şərqisində bir verst kənarda dəfn olunur və o mərhumun adı ilə məzarıstan əlan adlanır ki, &quot;Mirzə Həsən qəbiristanlığı&quot; deyilir.

Mirzə Həsənin qürbətdə vəfatı öz qohum-əqrəbasına və xüsusən, şüəravü ürəfa silkinə artıq dərəcədə təsir eləyir və hər birisi bir növ növhə ilə o mərhumun övsafi-cəmiləsini zikr eləyir. O cümlədən Mirzə Əbülhəsən &quot;Şəhid&quot; təxəllüs bu fərdi onun maddeyi-tarixində demişdir:

Şəhid qoft besale-vəfatəş in mesrə:
Hezar ah in qamət hezar əfsus. [1]

[1] Tərcüməsi:
Şəhid onun vəfatı ilinə bu misranı dedi:
Bu qamətə min ah, min təəssuf.

Bu maddeyi-tarixdən məlum olunur ki, Mirzə Həsənin vəfatı hicrətin 1249-cu sənəsində vaqe olubdur.

Mirzeyi-mərhum müasirləri arasında sahibi-kəmalü mərifət bir şəxs sayıldığından xatiri artıq dərəcədə əziz tutularmış.

Aşıq Pəri və Aşıq İbn Canı ki, aşağıda tərcümeyi-hallarından bəhs olunacaqdır, onun şənində gözəl şerlər yazmışlar. O cümlədən Aşıq Pərinin Mirzəyə xəstə olduğu halda yazdığı namədir ki, burada zikr olunur:

Nə yatıbsan ləhaf bəstər içində,
Bimarmısan, nədir bəs halın sənin?
Eşqin mərizinə mən də təbibam,
Bəyak eylə mənə əhvalın sənin.

İsmi-şərifiniz ada yetişsin,
Mətləb alıb hər murada yetişsin,
Şahlar şahı özü dada yetişsin,
Hifzində saxlasın zəvalın sənin.

Barilaha gülzarına qıymasın,
Xəstə düşüb bimarına qıymasın,
Şirin-şirin göftarına qıymasın,
Bağışlasın qaşı hilalın sənin.

Bir məsəldir: bağban olan bar çəkər,
Əndəlibin meyli gülüzar çəkər,
Allahına bəndə ahü zar çəkər,
Qəm çəkmə, kamildir kəmalın sənin.

Mən Pəriyəm, eşqə zarəm, neyləyim,
Dərdi-dildən xəbərdarəm, neyləyim,
Burda ora intizarəm, neyləyim,
Şəfalansın nuri-vüsalın sənin!

Mirzə Həsən Aşıq Pərinin cavabında yazmışdır:

Bu qəm bəstərində möhnət içində
Daim fikrimdədir xəyalın sənin.
Dərmansız dərdimə bulunmaz çarə,
Müyəssər olmasa vüsalın sənin.

Könül adət ahü zarə eyləyir,
Eşq sirri aşikarə eyləyir,
Qoyma, ruzigarım qarə eyləyir—-
O zülfün, [o] xəttin, o xalın sənin.

Qönçə lətafətli, lalə üzlüsən,
Məstanə baxışlı, xumar gözlüsən,
Şirin hərəkətli, şəkər sözlüsən,
Yoxdur yer üzündə misalın sənin.

İltifat eyləyib alıb canımı,
Odlara salıbsan din-imanımı,
Yəqin tirə edər şəbistanımı,
Münəvvər etməsə camalın sənin.

Sən Mirzənin qədrini bil, naz elə,
Səgi-rəqiblərdən ehtiraz elə,
Nəcəf bəyə iltifatı az elə,
Həlak elər məni bu halın sənin.

Və yenə Mirzə Həsən Aşıq Pərinin hüsnü camalını belə vəsfü tərif qılmışdır:

Lalə yanağında badi-səbadən
Ucu tər cıqqalı tellər oynaşır.
Süzgün baxışından xumar gözlərin
Hiylələr, fitnələr, fellər oynaşır.

Cəm olubdur hüsnün, bu vəcahətin,
Yetməsin zəvalə çeşmi-afətin,
Yayınsa bir zaman sərvi-qamətin,
Gözüm içrə qanlı sellər oynaşır.

Boyun yaraşıqda qiyamət eylər,
İşvəni, qəmzəni bu babət eylər,
Ağ məmə köynəyə zərafət eylər,
Kəmər ilə nazik bellər oynaşır.

Mum tək incəlmişəm incə belindən,
Sövdayə düşmüşəm siyəh telindən,
Titrədikcə zülfün səhər yelindən,
Sanasan gülşəndə güllər oynaşır.

Etdikcə vəsfini Mirzə mükərrər,
Tazələnib ruhum olur müəttər,
Gülüstanda zülfün kimi müənbər
Nə susənlər, nə sünbüllər oynaşır.

Vətəni-məlufundan diyari-qürbətə hicrət etdiyi əsnada bir dilbəri-şirinməqala xitabən aşağıdakı qəzəli inşad etmişdir:

Əla ey şuxi-şirinkari-bimürvət, xudahafiz,
Qəmi-eşqində bəsdir çəkdiyim zillət, xudahafiz!

Nigara, dövri-ruyində rəqibim şadkam oldu,
Mənəm ancaq olan avareyi-qürbət, xudahafiz!

Könüllər izdihamı, şanə cövrü qoymadı könlüm--
Edə zülfündə bir asayişi-rahət, xudahafiz!

Dərində şad bulsan pasibanın xatiri yetməz
Bu gündən böylə naləmdən ona zəhmət, xudahafiz!

Həsən, bu mahrulərdən vəfavü mehr az istə--
Ki, cövr etmək olur məhvəşlərə adət, xudahafiz!

Məhəmməd bəy &quot;Aşiq&quot; təxəllüs Mirzənin dostu imiş və aralarında dostluq və məvəddət var imiş. Hər ikisi Aşıq Pəriyə bir növ aşiq olub, onun mədhində şerlər yazarlarmış. Məhəmməd bəyin bir qəzəlinə cavab olaraq atidəki şerləri inşad etmişdir:

Yetişdi, Aşiqa, əşari-mövzunun bu rüsvayə,
Həmana bəxt saldı başimə guya mənim sayə.

Bu nə əyyami-piridir, yenə nə küştigiridir,
Burax bu şüğlu, ey piran, mənim tək bari bürnayә!

Dolaşma şanə tək sən çox o giysuyi-pərişanə,
İlişsə payinə bir tük, gedər başın bu sövdayə.

Bükülmüş qədd ilə ol sərv baş çəkməz kənarından,
Xədənki-cansitan müşkül girər böylə pozuq yayə.

Gərək dərd əhli dərdin əhli-dərdə eyləsin hali,
Giriftarəm sənin tək mən də bir sərvi-dilarayə.

Məgər məşuqun aşiq qaşını oxşatdı, ey Aşiq,
Yeni ayə və ya yayə, əgər göydən yenə ayə.

Bir ay üzlü, qara gözlü, şəkər sözlü, sözü duzlu,
Beli incə, ağız qönçə, ləbi şəhdi-müsəffayə.

Bu qəzəlin ikinci beytindən belə anlaşılır ki, Məhəmməd bəy sinndə Mirzə Həsəndən böyük imiş. Necə ki, Mirzə ona zərifanə deyir: Sövdayi-eşqi əyyami-piridə boşla və bu şüğlü mənim tək bürnaya--cavana həvalə elə.

Bainhəmə Məhəmməd bəy Mirzə Həsəndən artıq yaşayıbdır.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*034]]</text>
      <sha1>g88husz1w3z2gifworwrz826m6ghbth</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Mirzə Hüsen &quot;Zülali&quot; təxəllüs</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19478</id>
    <revision>
      <id>84615</id>
      <parentid>51859</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:11:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1895" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Mirzə Hüsen &quot;Zülali&quot; təxəllüs 
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Mirzə Həsən &quot;Mirzə&quot; təxəllüs|Mirzə Həsən &quot;Mirzə&quot; təxəllüs]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Mirzə Məhəmməd Qaib oğlu &quot;Fədai&quot; təxəllüs|Mirzə Məhəmməd Qaib oğlu &quot;Fədai&quot; təxəllüs]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Mirzə Hüseyn Zülali əslən şirvanlıdır. Tərcümeyi-halına dair məlumat cəm edə bilmədik. Eşitdiyimizə görə, Zülalinin nəslindən Şəmsəddin ismində və Zülalov familiyasında bir şəxs sabiqdə Gəncə şəhərində poçt-teleqraf kantorasında xidmət edirmiş. Mumiileyhə kağız göndərib Mirzə Hüseynin haqqında məlumat istədik, vəli cavabi-namə gəlmədi. Zülalinin əsərlərindən ancaq bir qəzəl tapdıq ki, zeyldə dərc olunur:

Qəzəli-Mirzə Hüseyn Zülali:

Gülü gülzarı dünyanın cəfayi-xarına dəyməz,
Meyi-gülgun xumarı verdiyi azarına dəyməz.

Ola Qarun tək gəncin, müsaid olsa iqbalın,
Çəkən həsrət gedən dəm dövlətin idbarına dəyməz.

Güzidə məkulatın ləzzətin bilmək fəna üzrə
Bəqa zəqquminin bir qətrə zəhrimarına dəyməz.

Əgər kamil ola ol meypərəstin əqli başında,
Gəlib meyxanənin hər gün başi divarına dəyməz.

Qoyub xəllaqını məxluqdən hər kim dilər rizqin,
Onun &quot;aməntü billah&quot; etdiyi iqrarına dəyməz.

Zülali bəzmi-ürfanda əgər lafü gəzaf etsə,
İnanman doğrudur göftarı, bu girdarına dəyməz.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*035]]</text>
      <sha1>qe9bxjb7zlpzao411kgl9p9kh7v4w53</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, II cild)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19480</id>
    <revision>
      <id>84718</id>
      <parentid>59330</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T06:22:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>/* Mündəricat */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4138" xml:space="preserve">{{aydınlaşdırma|Azərbaycan ədəbiyyatı (dəqiqləşdirmə)}}
{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı 
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = II cild
| mənbə              = [http://anl.az/el/k/fk_2.php Köçərli F. Azərbaycan ədəbiyyatı.2 cilddə.-B.:Elm. 1-ci cild.-1981.-460s.]
| əvvəlki            = 
| növbəti            = 
| il                 = 1925
| qeydlər            = 
}}

== Mündəricat ==

* [[/Ağamirzə Məhəmməd Bağır &quot;Xalxali&quot;|Ağamirzə Məhəmməd Bağır &quot;Xalxali&quot;]]
* [[/Axund Molla Hüseyn Marağalı &quot;Dəxil&quot;|Axund Molla Hüseyn Marağalı &quot;Dəxil&quot;]]
* [[/Bahar əyyamı və Hacı Seyid əzim dövrü|Bahar əyyamı və Hacı Seyid əzim dövrü]]
* [[/Bahar Şirvani - Mirzə Nəsrullah İbn mərhum Hacı Əbülqasım Şəmaxi &quot;Bahar&quot;|Bahar Şirvani - Mirzə Nəsrullah İbn mərhum Hacı Əbülqasım Şəmaxi &quot;Bahar&quot;]] 
* [[/Dərbənd şairləri|Dərbənd şairləri]]
* [[/Fatimə xanım &quot;Kəminə&quot;|Fatimə xanım &quot;Kəminə]]
* [[/Həsən bəy Rzaqulu bəy oğlu &quot;Həsən Qara&quot; və &quot;Hadi&quot;|Həsən bəy Rzaqulu bəy oğlu &quot;Həsən Qara&quot; və &quot;Hadi&quot;]]
* [[/Hacı Əbülhəsən Raci|Hacı Əbülhəsən Raci]]
* [[/Hacıağa &quot;Fəqir&quot; Ordubadi|Hacıağa &quot;Fəqir&quot; Ordubadi]]
* [[/Hacı Molla Abbas &quot;Şölə&quot;|Hacı Molla Abbas &quot;Şölə&quot;]]
* [[/Hacı Mahmud Əfəndi &quot;Nafe&quot;|Hacı Mahmud Əfəndi &quot;Nafe&quot;]]
* [[/Hacı Rəhim ağa Dilbazov &quot;Vəhidi&quot;|Hacı Rəhim ağa Dilbazov &quot;Vəhidi&quot;]]
* [[/Hacı Rəsul &quot;Rəsul&quot;|Hacı Rəsul &quot;Rəsul&quot;]]
* [[/Hacı Seyid ağa Əmirzadə &quot;Sabir&quot;|Hacı Seyid ağa Əmirzadə &quot;Sabir&quot;]]
* [[/İsgəndər ağa Qaibbəyov &quot;Şair&quot;|İsgəndər ağa Qaibbəyov &quot;Şair&quot;]]
* [[/İbrahim bəy &quot;Azər&quot;|İbrahim bəy &quot;Azər&quot;]]
* [[/İsmayıl bəy &quot;Nakam&quot;|İsmayıl bəy &quot;Nakam&quot;]]
* [[/İrəvan şairləri|İrəvan şairləri]]
* [[/Kərbəlayi Qulu Xarrat Vələdi-Məhəmməd Pəri Nazzadə &quot;Yusifi&quot;|Kərbəlayi Qulu Xarrat Vələdi-Məhəmməd Pəri Nazzadə &quot;Yusifi&quot;]]
* [[/Mustafa ağa &quot;Nasir&quot;|Mustafa ağa &quot;Nasir&quot;]]
* [[/Mustafa ağa &quot;Şuxi&quot;|Mustafa ağa &quot;Şuxi&quot;]]
* [[/Məhəmmədəli bəy Məşhədi Əsəd bəy oğlu &quot;Məxfi&quot;|Məhəmmədəli bəy Məşhədi Əsəd bəy oğlu &quot;Məxfi&quot;]]
* [[/Mirzə Cəbrayıl &quot;Süpehri&quot;|Mirzə Cəbrayıl &quot;Süpehri&quot;]]
* [[/Mirzə Əbülhəsən İbn Kərbəlayı Qasım Qarabaği &quot;Şəhid&quot;|Mirzə Əbülhəsən İbn Kərbəlayı Qasım Qarabaği &quot;Şəhid&quot;]]
* [[/Məhəmməd Əmin &quot;Dilsuz&quot;|Məhəmməd Əmin &quot;Dilsuz&quot;]]
* [[/Mirzə Ələsgər &quot;Növrəs&quot;|Mirzə Ələsgər &quot;Növrəs&quot;]]
* [[/Məşhədi Əbdül &quot;Şahin&quot; |Məşhədi Əbdül &quot;Şahin&quot;]]
* [[/Mirzə Əlixan Şəmsül-Hükəma &quot;Ləli&quot;|Mirzə Əlixan Şəmsül-Hükəma &quot;Ləli&quot;]]
* [[/Mirzə Əbdürrəhim Şeyx Abutalıbzadə|Mirzə Əbdürrəhim Şeyx Abutalıbzadə]]
* [[/Məşhədi Hidayət bəy &quot;Xaki&quot;|Məşhədi Hidayət bəy &quot;Xaki&quot;]]
* [[/Mirzə Həsən Əfəndi Əlqədari|Mirzə Həsən Əfəndi Əlqədari]]
* [[/Mirzə Haqverdi &quot;Şəfa&quot;|Mirzə Haqverdi &quot;Şəfa&quot;]]
* [[/Molla Hüseyn Sabit &quot;Ağbaş&quot;|Molla Hüseyn Sabit &quot;Ağbaş&quot;]]
* [[/Mirzə Hüseyn bəy &quot;Salar&quot;|Mirzə Hüseyn bəy &quot;Salar&quot;]]
* [[/Məşhədi İsmayıl Hacı Kazımzadə &quot;Bəzmi&quot;|Məşhədi İsmayıl Hacı Kazımzadə &quot;Bəzmi&quot;]]
* [[/Molla İbrahimxəlil &quot;Dodui&quot;|Molla İbrahimxəlil &quot;Dodui&quot;]]
* [[/Mirzə Kərim &quot;Şüai&quot;|Mirzə Kərim &quot;Şüai&quot;]]
* [[/Mirzə Kazım Qazi Əsgərzadə Axund Əhmədov &quot;Müttəle&quot;|Mirzə Kazım Qazi Əsgərzadə Axund Əhmədov &quot;Müttəle&quot;]]
* [[/Molla Məhəmməd &quot;Hüzni&quot;|Molla Məhəmməd &quot;Hüzni&quot;]]
* [[/Mirzə Məhəmməd Tağı &quot;Qumri&quot;|Mirzə Məhəmməd Tağı &quot;Qumri&quot;]]
* [[/Mirzə Nəbi əfəndi Qaibov|Mirzə Nəbi əfəndi Qaibov]]
* [[/Mirzə Sadiq &quot;Fani&quot;|Mirzə Sadiq &quot;Fani&quot;]]
* [[/Məhəmməd &quot;Şəməmduz&quot;|Məhəmməd &quot;Şəməmduz&quot;]]
* [[/Pürqəm|Pürqəm]]
* [[/Rəsul &quot;Dülgər&quot;|Rəsul &quot;Dülgər&quot;]]
* [[/Şahnigar xanim &quot;Rəncur&quot;|Şahnigar xanim &quot;Rəncur&quot;]]
* [[/Xurşidbanu &quot;Natəvan&quot;|Xurşidbanu &quot;Natəvan&quot;]]
* [[/Xəstə Qədir|Xəstə Qədir]]

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)| ]]</text>
      <sha1>frwv3ym1d5ci410x1qa7dv2gu6n0dov</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Mirzə Məhəmməd Qaib oğlu &quot;Fədai&quot; təxəllüs</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19481</id>
    <revision>
      <id>84616</id>
      <parentid>51868</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:13:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2705" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Mirzə Məhəmməd Qaib oğlu &quot;Fədai&quot; təxəllüs 
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Mirzə Hüsen &quot;Zülali&quot; təxəllüs|Mirzə Hüsen &quot;Zülali&quot; təxəllüs]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Molla Qasım Zakir (məqalə)|Molla Qasım Zakir]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Kazım ağa Salikin müasirlərindən birisi də mərhum Mirzə Məhəmməd Qaibzadə &quot;Fədai&quot; təxəllüsdür ki, əslən Salahlı qəryəsindən olub, indiki Qaibovların babalarından birisidir. Onun ilə Kazım ağanın mabeynində ülfət və məvəddət olduğu biri-birinə yazdıqları əşardan görünür.

Fədai sinndə Kazım ağadan böyük imiş. Necə ki, onun Kazım ağaya yazdığı bir kağızından məlum olur:

Nədəndir, ey bəyim, əşarıma sizdən cavab olmaz,
Bu gündən böylə daxi şeriniz gəlsə, hesab olmaz.

Sədayi-qafiyə ya bir qəzəl yox suyi-dilbərdən,
Necə səbr eyləsin dil, bundan artıq kim, əzab olmaz.

Keçib ol novcəvanlıq, kimsə yad etməz məni hərgiz,
Qocalıq damənim tutmuş, dəxi zövqi-şəbab olmaz.

Gərək yad eyləsin səyyadi-tazə köhnə səyyadı,
Təsəvvür etməsin torlan kim, üstündə üqab olmaz.

Rəqibi-kəcrəvi gör yar ilə işrət qılır hər dəm,
O yerdə şəbpərə pərvaz edər kim, afitab olmaz.

Tikilmiş bir hədəfdir lövhi-sinəm tiri-müjganə,
Xədəngi-qəmzədən üşşaqlərdə ictinab olmaz.

Fədai gəlsə yarın kuyinə, didarı mən etmin,
Neçün kim, aşiqü məşuq arasında hicab olmaz.

Salikin Mirzə Məhəmməd Qaib oğluna yazdığı bir qəzəl:

Olma, ey Mirzə Məhəmməd, zəmmi-şerimdən məlul,
Əhli-dil əhli-dilin azarını eylər qəbul.

Naləvü fəryaddır arayişi-bəzmi-cünun,
Şövkətidir şairin həm söyləmək tulü füzul.

Gərçi istərsən ki, Misri-şerə sultan olasan,
Eylə bir yari-əziza canını, əlbəttə, qul.

Aşiqi-sadiqlik istərsən əgər, ey əhli-hal,
Adına Məcnun desinlər Qeys tək divanə ol.

Ey məcazi eşq ilən kəsbi-həqiqət eyləyən,
Çək qədəm ki, mənzili-məqsudinə getməz bu yol.

Ey ki, bəhri-eşqə düşmək istər isən, qıl həzər,
Eşq dəryasın görüb Məcnun demiş: biərzü tul.

Salika, ol yar yari-qəmküsarın olmasa,
Vərteyi-vəhşətdə qaldın, başına bir çarə bul.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*036]]</text>
      <sha1>sl20a4pv8iegl1uow80e11ktkblvncq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Molla Qasım Zakir (məqalə)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19482</id>
    <revision>
      <id>84617</id>
      <parentid>51869</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:14:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17864" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Molla Qasım Zakir (məqalə) 
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Mirzə Məhəmməd Qaib oğlu &quot;Fədai&quot; təxəllüs|Mirzə Məhəmməd Qaib oğlu &quot;Fədai&quot; təxəllüs]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Məhvəşi Şirvani (məqalə)|Məhvəşi Şirvani]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Şəki şairlərindən Mirzə Fətəli Axundovun və qarabağlı Qasım bəy Zakirin müasiri olan Molla Qasım fəqir və biçiz bir molla imiş ki, öz vaxtında Nuxa şairlərinin ustadı hesab olunurmuş. Molla Qasımın atası dəxi molla imiş ki, ismi Molla Muraddır.

Molla Qasım Nuxa şəhərində Yuxarıbaş məhəllədə sükunət edərmiş. Tarixi-təvəllüdü məlum deyil. Təlim və tərbiyəsi Nuxada atası Molla Muradın təhti-nəzarətində olubdur.

Təbi-səlim sahibi olduğu üçün hər qisim əşarü asar vücuda gətirmişdi. Şüğlü sənəti məktəbdarlıq, mollalıq olubdur və lakin ol vaxtı mollalıqdan artıq bir mənfəət hasil olmadığı üçün kəsbi-məaş yolunda başqa işlərlə dəxi — kümdarlıq kimi --məşğul olarmış. Məşhur qövlə görə, şairin dilində dügün, rəkakət var imiş. Çox vaxtı danışıq zamanında və acığı tutanda dili tutularmış. Amma şer söyləyəndə rəkakətdən bir əsər görünməzmiş. Şeri çox rəvan oxurmuş. Nuxalı Molla Qasım Zakir qarabağlı Qasım bəy Zakir ilə həməsr imişlərsə də, bir-birini tanımazlarmış. Tәәccüb burasıdır ki, hər iki şairii isimləri &quot;Qasım&quot;, təxəllüsləri &quot;Zakir&quot; olubdur. Hər ikisinin təbləri mövzun və zərif olduğu üçün əksər ittifaqlarda birisinin kəlamını qeyrisinə nisbət edərlərmiş və halan ki, ərbabi-fəsahət hər birinə nəzər yetirdikdə təfavütünü görüb təşxis və təmyiz edər.

Molla Qasım təxminən altmış beş və ya yetmiş sənə bundan müqəddəm qırx beş sinnində vəfat etmişdir. Belə rəvayət olunur ki, Şirvan mahalında Molla Zakiri şairə bir qız şer meydanında məğlub edibdir və şair bundan ziyadə mütəəssir olaraq zəhərlənib orada dəfn olunubdur. Bu rəvayətin doğruluğuna şübhə var. Əgər filhəqiqə Şirvan vilayətində belə bir şairə və Molla Zakir kimi müqtədir əhli-kəlama faiq gələn qız olmuş olsaydı, hərgiz binişan qalmazdı, namü şöhrəti dillərdə söylənərdi və şerlərindən bir əsər qalardı.

Molla Qasım Zakirin əsərləri çox isə də, dağınıq və pərişan haldadır. Onlardan bir parası cənab müfti Hüseyn əfəndi Qaibovun &quot;Məcmuə&quot;sində tapıldı və bir neçəsi pərişan övraqda göründü. Nümunə olaraq bəziləri burada dərc olunur.

Qəzəli-Molla Zakir:

Əsiri-baği-hüsnün mən tək olsa bülbüli-şeyda,
Oxur kuyində zövq ilə &quot;fəsübhanəl-ləzi əsra&quot;.

İki məstanəvü məxmur çeşmin fikr edən tərsa
Unutmaz, dildə zikr eylər ki, amənna və səddəqna.

Əsasi-eşqi qurdun, keç fənadən, tut rəhi-üqba,
İçarət eyləmə kərkəs kimi dünyavü mafiha.

O tari-kakilin feyzin alıbdır gərdəni-mina,
Onunçün qarə keymiş ruzigarın ol şəbi-yelda.

Əgər ol mahrudən zərrə, Zakir, görməsəm beyza,
Axar seylabi-əşkim, çeşmeyi-qəmdən olur dərya,

Bu qəzəldən maəda Zakiri-Nuxəvinin iki natamam qəzəlləri xoşməzmun kəlamlar cümləsindən olduğu üçün aşağıda zikr olunur. Bu natamam qəzəllər müfti əfəndinin &quot;Məcmuə&quot;sindən götürülübdür.

Birinci qəzəl:

Könül əhli-cahan içrə olub bir şux dustağı,
O şuxun şux rəftarı çəkibdir sinəmə dağı.

Edibdir gözlərim yaşı binayi-ömrümü viran,
Mənim viran olan könlüm olubdur bayqu yığnağı.

Ləbi-ləli-şəkərbarı lətafətdə, təkəllümdə,
Sanasan bağ ara titrər səbadən lalə yaprağı.

Nə hacət badəvü sağər, dağıtdın Huşumu sərdən,
Məni məstü xərab etmiş o şuxun əyri baxmağı,

İkinci qəzəl:

Mey nəşəsi gətirdi məni xüm ayağına,
Mən oldu rəhnüma yenə kövsər qırağına.

Bir büt xəyalü mehrimizi aldı aqibət,
Sənan kimi buraxdı bizi tərsa dağına.

Ləli-ləbin güzarına düşmüş həcər yolu,
Ya hindlər düzülmüş o Zəmzəm qırağına?

Şol türrələr ki, tərfi-bənaguşu bəkləyib,
Өmrüm quşudu yoxsa qonub gül budağına?

Eşqin əlacı olmaz, əgər gəlsə yüz təbib,
Ta həsrət içə dəyməyə ləb yar dodağına,

Əyzən kəlami-Molla Qasım:

Göz qaldı yolunda, namdarım,
Səbr etməyə olmadı qərarım;

Qurbanın olum, təğafül etmə,
Sənsiz mənim olmaz ixtiyarım.

Ey gənci-məlahətin ziyasi,
Sərmayeyi-dürri-şahvarım,

Gün kimi cəmalının yanında
Bir zərrəcə yoxdur etibarım.

Cəllad baxışlı, ahu gözlü,
Ey kakili-zülfi-şəkkbarım,

Yoxdur mənə sənsiz, ey yeganə,
Hicran günü yari-qəmküsarım.

Mən Zakiri-bəndeyi-qulaməm,
Sən xosrovi-eşq, tacidarım!

Müxəmməsi-Zakir:

Ağa, bu gülşəni-aləmdə bəndə xar qalsınmı?
Deyim dərgahına bir ərzi-halım var, qalsınmı?
Yazıb hali-dili şərh eyləyim təkrar qalsınmı?
Өzün insaf elə, könlümdə atəş bar qalsınmı?
Sənin tək mərd ağası olan naçar qalsınmı?

Sənin qurbanın ollam kim, neçün müşkülgüşasən sən!
Həqiqət dərdməndə görməyən möhnət rəva sənsən!
Şikəstəbəstələr xatirlərinə mumiyasən sən!
Təmamən əhli-dərdin dərdinə fikri-dəvasən sən!
Rəvadır bəstəri-zillətdə dil bimar qalsınmı?

Dedin məddahi-nakəs olma, əşarə qələm çəkmə!
Cəfa vermə dili-əfkarına, çövrü sitəm çəkmə!
Bu dövrani-fənadən zərrəcə ahü ələm çəkmə!
Buyurmuşdun səni bərdaşt qıllam, hiç qəm çəkmə!
Çəkir həsrət könül, bəs didə giryan, zar qalsınmı?

Sənə canım fəda olsun ki, sən ərbabi-şövkətsən,
Hüzuri-vacibül-ərzim, neçün miri-vilayətsən,
Kərəm kanı, ədalət mədəni, bəhri-səxavətsən,
Çiraği-mərifət, həm pərtövi-xurşidi-himmətsən,
Könül ayinəsi, ey sahiba, bəs tar qalsınmı?

Keçər hər kimsənin rəyincə, bir növi mədarı var,
Bu gülzari-fənadə könlümün çox ahü zarı var,
Rəvadırmı sənin tək dadrəs kim, tacdarı var,
Təmamən əhli-şəhrin hər birinin kəsbü karı var,
Gəzib sərgəştə Zakir hər tərəf, bikar qalsınmı?

Bu müxəmməs mərhum Molla Zakirin öz dəstxəttilə göy və qalın kağız üstündə nəstəliq şivəsilə yazılmış bir əsərdir. Bu nadir nüsxəni cənab Rəşid bəy Əfəndizadə Nuxada tapıb, lütf üzü ilə bizə ianə etmişdir. Əgərçi məzkur vərəqparədə yazılmış xətt açıq oxunur və lakin Molla Zakir hürufi-müqətəə cümləsindən olan &quot;&gt;&quot; &quot;Y&quot; &quot;Y&quot; hərflərini bir sayaq üzrə — yəni cümləsini &quot;Y&quot; hərfi k imi yazdığından və &quot;nuni-səğir&quot;in (Y) qabağına nöqtəli &quot;nun&quot; (y) izafə etməklə əvvəl dəfə yazı bir az çətinlik ilə oxunur.

Bu müxəmməsdən Molla Qasım Zakir fəqir, möhtac və kəmbəzaət bir şəxs olduğu anlaşılır. Şair öz müasiri Şəki ağalarından miri-vilayət və sahibi-dövlət və hökumət olan bir vücuda kəmali-əczü inkisar ilə rücu edib, ondan bir mənsəb və qulluq istəyir. Şairin kəlamından məlum olur ki, məzkur ağa əhli-mürüvvət və sahibi-mərifət bir şəxs imiş ki, məlcəi-füqəra və mərcui-züəfa hesab olunurmuş. Necə ki, şair onu bu ibarələr ilə vəsf qılır: &quot;kərəm kanı&quot;, &quot;ədalət mədəni&quot;, &quot;səxavət bəhri&quot;, &quot;mərifət çirağı&quot; və &quot;himmət şəmsinin pərtövü&quot;.

Müxəmməsin axırında şair öz dəstxəttilə bu sözləri də qeyd edibdir: &quot;Çün vacib idi, hüzura ərzü təqrirü bəyan eylədik, sahib ixtiyarsız&quot;.

Bu ağa, yəqin ki, Fətəli xanın oğlu mərhum Kərim ağa Fateh imiş ki, sahibi-mərifət və səxavət bir zat olduğu dillərdə söylənərmiş. Onun tərcümeyi-halı babında gələcəkdə məlumat veriləcәkdir.

Müxəmməsi-müstəzadi-Molla Zakir:

Səd bar şükr dideyi-xummarını gördüm,

Ey ruhi-mücəssəm!
Badami-siyəh, nərgisi-məstanını gördüm,

Qəm çəkmərəm ölsəm.
Ey sərvi-qəbapuş ki, rəftarını gördüm,

Oldusa qədim xəm.
Өmrüm başa yetdi güli-ruxsarını gördüm,

Vəslin mənə mübhəm.
Sabit olan ancaq sənin iqrarını gördüm,

Ey şahi-müəzzəm.

Nadir olu bir sən kimi sərdari-fərəhnak,

Ey bəxqi-hümayun!
Haşa ki, sənin tək ola bir sahibi-idrak,

Hikmətdə Fəlatun.
Çün kakilin etdi neçə Harutu xətərnak,

Olmaz belə məftun.
Zülfi-siyəhindir səbəbi-qatili-Zöhhak,

Kar eyləməz əfsun.
Kisu demək olmaz, iki şahmarını gördüm,

Gənc üstünə məhrəm.

Vazeh görünür feli-ləbindən sənin, ey ruh.

Ecazi-Məsiha.
Gər qılsa təəmmül səni girdaba düşər Nuh,

Ey gövhəri-yekta!
Haşa ki, cəmalın tək ola lamei-məftuh,

Mehrü məhi-dünya.
Müşki-Xütən ahulərini eylədi məcruh

Nəzzareyi-ziba.
Qəmzən həşəmi navəki-mücganını gördüm,

Dil oldu müsəmməm.

Eşq atəşinə yanmağa mərdanəlik istər

Həmtayi-səməndər.
Şəmi-ruxi-cansuz ola, pərvanəlik istər,

Ey nuri-müsəvvər.
Məşuqə məgər aşiqə biganəlik istər,

Ey şahi-sitəmgər?
Gördüm səni, könlüm rəhi-bütxanəlik istər,

İnsaf elə, kafər!
Sənan sifət ol həlqeyi-zünnarını gördüm,

İman evi bərhəm.

Qurtar məni-biçarəni bu hicrü bəladən,

Bəsdir bu mətalib.
Əl çək, dolanım başına, bu cövrü cəfadən,

Axır nə münasib?
Billah, sənə ustad deyirlər bu ədadən,

Hər nakəsə raqib,
Gündə neçə yüz laf uran mehrü vəfadən

İqrarına kazib.
Zakir, dediyin əhli-vəfa yarını gördüm
                        Әğyar ilә hәmdәm.

Müxəmməsi-Molla Zakir:

Ey gül, bu lətafətdə sənə yoxdu qərinə,
Mücdə veri Yusif bəsi hüsnün xəbərinə,
Eşqin neçə üşşaqi salır bəhri-dərinə,
Çatmaz ləbinin Xızrü Məsiha əsarinə,
Qəvvas ola gər məxzəni-dərya göhərinə.

Ey şahi-məlahət, bu rəviş var ola səndə,
Bülbül oxuyur vəsfini gülzari-çəməndə,
Qəmzən oxu yüz qan elədi mülki-Xütəndə,
Xalın həbəş ahulərini saldı kəməndə,
Zülfi-siyəhin verdi nəsəq Çin şəhərinə.

Nə həddi var Əflatun edə lafi-kəmalın,
İskəndəri zülmatə salır şəhdi-zülalın,
İman evinin payəsidir nöqteyi-xalın,
Faiq gəlü bir zərrə sənin nuri-cəmalın,
Çərxi-fələyin pərtövi-mehrü qəmərinə.

Eşqin ələmi saldı mənim canıma əxgər,
Ey bürci-səadətdə gəzən nuri-müsəvvər,
Ey qaməti tənnaz olan rövnəqi-məhşər,
Xaki-qədəmin feyzi əgər olsa müyəssər,
Kafərdi o kəs üz çevirə xüldi-bərinə.

Qorxum budu zəngari-xətin üz verə nagah,
Axşama dönə ruzi-ümidim mənim, ey mah,
Tən bəndə duasını qəbul eyləsə hərgah,
Əhdim budu, ey şux, cəfa yetməsin əsla
Əğyar əli ol daməni-vəslin kəmərinə.

Hicran ilə məsdud isə bu qəlbi-müzəyyən,
Ol pavəki-mücganın edib sinəmi rövzən
Qurbanın olum mən sənin, ey arifi-pürfən,
Ceyran quzusu etdi mənim könlümü məskən,
Səyyadi-qəza düşdü onun rəhgüzərinə.

Zakir sənə bildirmədimi elmi-nəsihət?
Var eşq təriqində neçə bari-riyazət,
Asan görünür xəlqə məgər xəncəri-ülfət,
Məstanə olub eyləmisən lafi-məhəbbət,
Tab eylə, könül, atəşi-eşqin şərərinə.

Qafiyeyi-Molla Zakir:

Bir namə yazmışdın, gözəllər şahi,
Gəldi, məni-mübtəlayə yetişdi.
Guşeyi-gülahım fəxri-namədən
Gedib çərxi-müəllayə yetişdi.

Şəhbazi-aləmsən, istərəm səni,
Allahı sevərsən, unutma məni;
Guya ki, Yusifin gül pirahəni
Ol Yəqubi-binəvayə yetişdi.

Kim əl çəkər sən tək nazikbədəndən,
Şəhbazi-bibədəl, gülpirəhəndən;
Ol zaman ki, xəbər bilmədim səndən,
Ahü naləm Məsihayə yetişdi.

Mən dönmənəm, ölsəm əhdü beyətdən,
Düşməsin məzacın istiqamətdən;
Gəldi namə sən tək mahtələtdən,
Başımıza şöləsayə yetişdi.

Sən Molla Zakirin qibləgahısan,
Malahət şəhrinin padişahısan,
Aşiqi-sadiqin nəzərgahısan,
Səadətin Sürəyyayə yetişdi.

Molla Zakirin xoruzunu çaqqal aparır və molla xoruzun səsini eşidib, dalısınca gedib, onu çaqqalın ağzından saldırır və xoruz nimcan olduğu əsnada şair ona xitabən istehza təriqincə bir neçə sözlər deyir. Bizim əlimizə düşən nüsxədə şerin vəznü qafiyəsində qələt çox olduğu üçün düzgün oxunmağı müşkül oldu. Bu şerlər ilə molla kəlamı xətm edir:

Əgər eşidibsən, olarsan təskin,
&quot;İza caə əcəlühüm ayəsin,
Zakir kimi qəlbini tut mütməin,
Gedirsən cənnətül--məvayə, xoruz!

Müsəmməni-Molla Zakir:

Ey gül, sən əgər şəhi-cahansan,
Hökm eylə ki, nazanini-cansan!
Sərdari-əmiri-aşiqansan,
Bəhrami-xədəngi-zərnişansan.
Sən navəki-xəncərü sinansan,
Cəlladi-sitəmgəri-zamansan.
Өldür məni, vermə bir aman sən,
Bais ki, rəqibə mehribansan.

Ey Gövəri-Qülzümi-kəmalat
Ey nuri-xudavü mehri-zərrat,
Bir kimsəyə üz verən mühimmat
Sənsən ona müqtəzayi-hacat,
Bu fikri-məhal səndə, heyhat,
Dün nərgisi-məstin oldu isbat.
Dedi səni saqiyi-xərabat,
Əz badeyi-nazi-sərgiransan.

Ey pərtövi-asimani-qüdrət,
Ey mədəni-gövhəri-məlahət,
Ey ləli-ləbi Məsihadət,
Səndən kimə eyləyim şikayət?
Hicran ilə keçdi ömrü müddət,
Ey rəsmi-vəfadə bimürüvvət,
Ey gülşəni-əhdi-bidəyanət,
Gər sərv ola qamətin, rəvansan.

Ey kişvəri-hüsn padişahi,
Ey əhli-ziya ümidgahi,
Ey bəndeyi-asi üzrxahi,
Ol külli-xəlayiqin ilahi,
Xəlq eylədi səbzəvü giyahi,
Gülzari-cəmalının gəvahi,
Ey əhli-bəsirətin pənahi,
Sən süni-bədii-laməkansan.

Zakir, bu nə afətü bəladır?
Bu hadisədən nə müddəadır?
Çün dil bu məşiyyətə rizadır,
Dünyada bu özgə macəradır.
Üşşaq olanın işi cəfadır,
Məşuqə həmişə bivəfadır.
Könlüm quşu tikmə bibinadır,
Bu nəxli-bəlada aşiyansan.

Vəsfü tərifi-dilbər babında tənzim olunmuş əşari-müsəddəsəni--ki, aşağıda zikr olunur,--bəziləri qarabağlı Qasım bəy Zakirə və bəzi digəri nuxalı Molla Qasım Zakirə nisbət etmişlər. Bizim anladığımıza görə, bu kəlam gərək Qasım bəyin olsun. Buna şiveyin-lisan dəxi şəhadət verir və bundan əlavə çox ehtimal var ki, bu şerləri Qasım bəy gülablı Kərbəlayı Səfi Valehin kəlamına nəzirə olaraq yazmışdır və Kərbəlayı Səfi də məzkur kəlamı, bəzi rəvayətə görə, Molla Pənah Vaqifin fərmudəsi ilə təzə səbkdə inşa etmişdi[1]. Haman kəlam budur:

[1] Kərbəlayi Səfinin şeri belə başlanır:
Ləbinə nazlı yarın badeyi-gülfam dedim,
Tündü təlx oldu, mənə məstü cünun olma — dedi.

Gözləyən kimsə, gözüm haqqı, deməz ay sənə,
Nəçidir ay vəcahətdə ola tay sənə?
Sən kimi görum onun çöhreyi-tabanımı var?
Xali-hindusumu var, zülfi-pərişanımı var?
Bir sarı rənglicədir əvvəli əyri nun tək,
Elə ki, keçdi iki-üç gün olu bir parə çörək.

Bəzi məclisdə qədin sərvü sənubər oxunur,
Tanrı bilsin ki, bu saf qamətinə şər oxunur.
Qamətin kimi onun seyri-xuramanımı var?
Əzmi-cövlanımı var, afəti-dövranımı var?
Bağ-bostanda əgər bağban onu tək-tək,
Bundan ötrü ki, kümə məsrəf olur tirü dirək.

Müddəilər gözünə nərgisi-fəttan desələr,
Kim inanır bu sözə, göz görə böhtan desələr.
Nərgisin çeşmi-xumarın kimi məstanımı var?
Tiği-bürranımı var, navəki-mücganımı var?
Yaz olur, həqdi bitər, bir şeyə olmaz o gərək,
Əqli zad gəsməz uşaqlar yığar anı görcək.

Ağzını duş biri qönçəyə nisbət söləmiş,
Heyf mən olmamışam, bu sözü xəlvət söləmiş.
Qönçənin ağzı nədir, ləfzi-dürəfşanımı var?
Ləli-meygunumu var, gövhəri-qəltanımı var?
Həmdəmi xar, özü bibəhrəvü həm ömrü gödək,
Dağılır hər vərəqi bir tərəfə bad əscək.

Nə rəvadır, ləbi-ləlin meyi-gülfam olsun,
Onu bədnam qılanlar özü bədnam olsun!
Ləli-nabın tək onun duzluca xəndanımı var?
Abi-heyvanımı var, dərdlərə dərmanımı var?
Əslü zatı bu ki, bir bəstlik ənguri-tənək,
Quyşaq üzüm suyuyü monzili bir saxsı sənək.

Zülfünə sünbüli-tər kim ki, desə, ölməlidir,
Urula payinə zəncir gərəkdir, dəlidir.
Sünbülün səfheyi-ruxsardə dövranımı var?
Ənbərəfşanımı var, nikhəti-rizvanımı var?
Bir ələfdir ki, yeyər daim onu at, eşşək,
Əvvəli kah təbah, axırı biqürb, təzək.

Ağzıma gendi desəm limu əgər püstanə,
Ol iki qübbeyi-nur, tazəvü tər püstanə.
Eyşü nuşində onun ləzzəti-ruhanımı var?
Səhni-meydanımı var, zövqi-firavanımı var?
Өzü bədşəkl, ağızda təmi manəndeyi-zək,
Bir malın qiyməti olmaz kişi satsa yüz ətək.

Ziynəti-kuyini gərdunə bərabər deyənin
Cırasan ağzı, qulağın döşünə hər döyənin --
Ki, göyün, hərzə kişi, lölöi-mərcanımı var?
Dürri-məknunumu var, ləli-Bədəxşanımı var?
Sanıb əncüm görünür həqti tühi tasi-fələk,
Çərx miratına yerdəndi düşüb əksi-çiçək.

Qoyma əğyarı səri-kuydə məva tutsun,
Aşiqi-sadiqini bülbüli-şeyda tutsun.
Zakirin kimi onun sövti-qəzəlxanımı var?
Təbi-mövzunumu var, şeri-nümayanımı var?
Eşidən incir onun tərzi-nəvasın bişək,
Şivəsi cəngü cədəl, naləvü əfğanı kələk.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*037]]</text>
      <sha1>dr7eziynab7xz0agje9hixr0cucvrhb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Məhvəşi Şirvani (məqalə)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19483</id>
    <revision>
      <id>84618</id>
      <parentid>51870</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:14:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19050" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Məhvəşi Şirvani  
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Molla Qasım Zakir (məqalə)|Molla Qasım Zakir]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Nabi Əfəndi Şirvani Valiyül-əsl|Nabi Əfəndi Şirvani Valiyül-əsl]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Məhvəşi Şirvani on üçüncü əsrin əvayilində Şirvan vilayətində Ağaməsih Şirvanidən sonra vücuda gəlibdir. Bir çox kəlamından — ki, bizim əlimizə düşübdür, — onun əhli-hal və sahibi-kəmal bir şairi-şirinməqal olduğu görünür. Hər qisim əşarı vardır. Onlardan bir parası nümunə üçün burada təstir olunur. Peyğəmbəri-valatəbarımız Məhəmmədəl-Mustafa həzrətlərinə olan məhəbbət və sədaqətini bu qəzəli-bibədəlində bəyan etmişdir:

Ey nikahi cansitan, çeşmi-siyahi dilfərib,
Qoymamışdır məndə-qəmzən səbrü aramü şəkib.

Bəndeyi-biçarəyəm, avarə düşmüş kimsəyəm,
Qıl tərəhhüm mən fəqirə, olmuşam miskin qərib,

Gözlərin cəlladi-yaği, qaşların qövsi-qüzeh,
Kipriyin xunrizi-dövrandır, xətin nəqşi-əcib.

Şəhriyari-xubrusan, xosrovi-alinicad,
Mətləi-ənvari-həqsən, şafei-ruzi-həsib.

Dərgəhin darul-amandır, xakpayin tutiya,
Söhbətin ənfasə candır, rəfətin əcza təbib.

Xatəmi-xeyli-rüsülsən, əvvəli-hirzi həyat,
Baisi-icadi-aləm, məhrəmi-sirri-mücib.

Məhvəşi bir kəmtərindir dəhr ara aramı yox,
Müntəzirdir rəhmətə, şəfqət elə bir şey nəsib.

Qəzəli-Məhvəşi:

Vermişəm dünya mətain qarətə cananə mən,
Olmuşam məsruru xürrəm, eylərəm şükranə mən.

Neylərəm qəmxanəni, qəm çəkməyə dünya üçün?
Eylərəm şükrü səna ol xaliqi-sübhanə mən.

Dami-qəmdir bu cahan, meyl eyləmən ol danəyə,
Görmüşəm tüğyani-Adəm ismini dər danə mən.

Yar kuyi məskənimdir, istərəm ol kuyi mən,
Yarsız meyil etmənəm ol rövzeyi-rizvanə mən.

Yari-baqidir mənə, həmrahü həmxabım müdam,
Həmnişin, həmsöhbətəm ol qadirü yəzdanə mən.

Məniyi-zatım nümayan, məndədir ənvari-həq,
Dərgəhi-piri-muğanəm, guşeyi-meyxanə mən.

Məndədir cami-sürahi, xəlvəti-kaşanə həm,
Cami-Cəmdir, Məhvəşi, peymanə o, məstanə mən,

Məhvəşinin bu növ mütəəddid şerlərindən məlum olur ki, ol mərhum da Nişat kimi şüərayi-farsdan sufiməslək Şeyx Əttara, Şəms Təbriziyə və Mövlana Cəlaləddin Rumiyə peyrəvilik edib bir növ özü də həqiqətpərəst olmuşdur.

Məhvəşi şeyin zahirinə etina etməyib, hər yerdə onun həqiqətinə və batini aləminə diqqət yetirib mənayi-əzəlisini bilmək istəyir. Şair cümleyi-kainatda və kaffeyi-mövcudatda böyük hikmətlər və sirrlər hər dəmdə zahir olduğunu görüb də bir kəlamında deyir:

Yari-baqi oldurur əflakdə seyr eyləyən,
Baxgilən ibrət gözilə, görgilən əsrari-həq.

Sirri-həq mövcuddur hər dəmdə izhar eyləyir,
Gah dildə, gah güldə görsənir əsrari-həq….

Suya bax, daşdan çıxıb cari olur, aramı yox,
Gah gərmü gah sərdü mötədil əsrari-həq.

Aç gözün, qılgil nəzarə, hər yana baxsan, odur,
Vahid oldur, baqi oldur, münbəsit əsrari-həqq.

Məhvəşi hər dəmdə görür gunə-gunə sirri-həq
Xud özü bir sirrdir, söylər özü əsrari-həq.

Şairi-həqiqətbin və xoşayin hər qisim məsiyyətdən öz vücudunu pak və münəzzəh görüb və cami-bəqadan çəşidə edib, aqil və kamil bir vücud olmasını və sirri &quot;ənəlhəqq&quot; söyləməsini başqa bir kəlamında izhar eləyir və ibtidayi-kəlamı fatehi-Xeybər və saqiyi-kövsər, yəni Əli Heydəri-kərrarın mədhilə başlayıb, özünü bu sayaq nişan verir:

İçmişəm cami-əzəldən, olmuşam məstanə mən,
Saqiyi-kövsər Əlidir, olmuşam cananə mən.

Oldurur şahım, pənahım, məzhəbü dinim mənim,
Elmi-zahirdən, nə hasil, olmuşam biganə mən.

Oldurur elmül-lədünni, oldurur əsrari-həq,
Kəmtərii bir bəndəyəm, şükr eylərəm sübhanə mən.

Kəbəni bütxanədən ayrı bilir zahirpərəst,
Məscidin tərkini qıldım, bəklədim meyxanə mən.

Məstü məxmur olmuşam, zahid, dəri-meyxanədə,
Söylərəm sirri-&quot;ənəlhəqq&quot;, olmuşam divanə mən,

Cənnətü firdovsi-əla vəsfini çox söyləmə,
Yar baqidir mənə, bil, baxmışam Fürqanə mən,

Oturub bir guşədə, taət edirsən xaliqə,
Niyyətin cənnət imiş, gör, söylərəm mərdanə mən.

Bil həqiqət həqqdən, vaiz, usan bu cəhldən,
Cənnət içrə izzi yoxdur, girmişəm rizvanə mən.

Kor olubsan, görməyirsən röyəti-cananını,
Məhvəşi, gəl qıl nəzarə, onda dur, dürdanə mən.

Məhvəşinin yuxarıda yazılan kəlamlarından — ki, mənən və bəlağət heysiyyəti ilə biqüsurdurlar, onun Füzuli əleyhirrəhməyə və Nəbatiyə təbəiyyət göstərməyi zahir olur. Ehtimal var ki, Nəbati ilə Məhvəşi bir əsrin adamları olmuş olsunlar. Hər halda onların kəlamları bir-birinə çox bənzəyir: həm ləfzən, həm mənən.

Zahirpərəst vaizlərin haqqında demişdir:

Vaizin zahiri xoş, sirri-xudadən qafil,
Ümmiyi-əhməq imiş, batin işindən cahil.

Nə olur zöhdü riyadən, nə bilir bixəbəran,
Deməyin, mərdümi-dana, bulara siz aqil.

Əqli yox kövdən imiş, misli-bəhaim bifəhm,
Deməz insan bulara, mərdi-mübarək, qabil.

Uymagil nəfsə, fəqih, zöhdü riyadən bir usan,
Habili-xoşsiyəri qətlə yetirdi Qabil.

Dəhri-dun məzrəi-üqbadı, bil anı təhqiq,
Yaxşılıq töxmin əgər mərdümi-dana kamil.

Olma qafil, həzər eylə bu riya işlərdən,
Nəfsi-şuma uyuban etmə xəyalın batil.

Bir eşit Məhvəşinin pəndini, ey vaizi-şəhr,
Eşq dəryasına gir, eylə vücudun sahil.

Məhvəşinin bu qisim xoşməzmun kəlamı çoxdur və cümləsində şairin həqiqətbin və alitəbliyi görünür. Bir qəzəlində şairin təbi övci-məqama pərvaz eləyib, şahbazi-fikri seyrangahi-lahutda dövrü gərdiş eləyir. Bu halət üzrə şair bəşəriyyət halından çıxıb öz vücudunu gah gənci-əsrari-xuda və mədəni-ənvai-cəvahir və məxzəni-ləlü gövhər bilir və gah göy üzündə gərdiş edən şəmsi-aləmara və səfheyi-asimanda bərq vuran seyheyi-səda və sair məxluqatın kaffəsinə məzhəri mənbə hesab eləyir.

Məhvəşinin bu kəlamında Şəms Təbrizinin təsiri aşikarən görünür. Haman qəzəl budur:

Bir fəqirəm şahasa, dərvişəm şeydasifat,
Bir gədayəm birida, dərgahi-alimənzələt.

Müstəhəq biçizü miskin bəndeyi-azadəyəm,
Məxzəni-dürdanəyəm, əsrari-gənci-mərifət.

Gənci-əsrari-xudayəm guşeyi-meyxanədə,
Şəmsi-gərdunəm yəqin, seyr eylərəm dəryavü dəşt.

Eylərəm bir dəmdə seyr əflaki-gərduni təmam,
Mötəkif bir guşədə xummarvəş bipavü dəst.

Xümnişinəm, çün Fəlatun hikməti-Rəhman mənəm,
Pəhlivanəm çün Təhəmtən, olmuşam çalakü cəst.

Bərq uran göy səfhəsində seyheyi-əfğan mənəm,
Mədəni-ənvai-cövhər məndədir, ey xudpərəst!

Sərfərazəm eşq ara, rindi-qələndərməşrəbəm,
Şəhriyari-arifanəm tuqdari-tacü təxt.

Şahbazi-fikrətəm, seyrangəhim lahutdur,
İçmişəm mey cami-həqdən, olmuşam azadə məst.

Saqiyi-rizvan qulami Məhvəşi küstaxdır,
Dəhr ara sərməst olubdur zahirən ol rəyi səxt.

Qeysəri-kəbrnicadəm, xosrovi-xaqani-Çin,
Adili-Nuşirəvanəm, cami-Cəm, Cəmşidbəxt.

Məhvəşinin bu məzmunda daha da bir çox qəzəlləri vardır ki, cümləsini burada dərc qılmağa ehtiyac yoxdur.

Şair bəsirət gözü ilə ətrafına nəzər yetirib, tamami-məxluqatın axırını puçü zayü fani görüb, özü dəxi fəna arzusuna düşür, rahətü səadəti məhz fənada və aləmi-ədəmdə təhqiq edir və könlünü fəna mülkünə tərəf sövq edib deyir :

Fəna olmaq dilər könlüm əlayiqdən qutarmaqdan,
Fənadə işrətü qəm yox, misali-məstü heyrandır.

Necə ki, bu babda Füzuli Bağdadi həm demişdir:

Əlqissə, vücud dami-qəmdir,
Azadələrin yeri ədəmdir.

Belə olan surətdə mərgdən xövf etmək və fəna aləminə köç etməkdən məyus və mükəddər olmaq böyük bir səhv deyilmi? Həqiqəti-haldan bir növ bixəbər və qafil olmaq deyilmi? İnsan üçün ölüm haqqdır və ayeyi-vafi hidayə məzmununca &quot;kullu şeyin halikun illə vəchəhu&quot; — baqi və əbədi qalan ancaq bir qadiri-zülcəlaldır. Bu cəhətə dünyanın qəmin yeməkdən və övzai-zəmanədən dilgir və şaki olmaqdan bir fayda yoxdur. Vəli insan necə ki, diridir, həyatın qədrini gərəkdir bilsin və həqq-taala ona mərhəmət qıldığı qüdrət və bacarığı xeyir işlərə və haqq yoluna sərf eləsin. Tək fəna arzulamaqdan bir mənfəət yoxdur və həqq-taalanın əmri bizə səyü təlaşdır. Zaviyənişinlik və bikarçılıqdan bir şey çıxmaz. Bizim bu əsri-şumda hətta mədəni tayfalar arasında dəxi diriliyi biməzmun bilib dünyadan və onun keşməkeşindən bizar olub canlarına qəsd edənlər az deyildir.

Axır vaxtlarda elə ittifaq düşür ki, paytaxt şəhərlərdə intihar edənlərin həddü hesabı əndazədən çıxır və ricali-dövləti, polisə məmurlarını, hükəma və fəlsəfə firqələrini fikrü əndişəyə salır. Bu hədsiz intihara səbəblər çoxdur. Vəli ümdəsi dünyadan bizar olub, beş günlük həyatı püç və biməzmun bilmək əqidəsidir.

İslam aləmində dəxi bu fikrü əqidədə olanlar az deyildir. Təkcə Füzulinin:

Əlqissə, vücud dami-qəmdir,
Azadələrin yeri ədəmdir --

— şeri ona kifayət edir ki, çoxlarını qəflətdən ayıldıb beş günlük dünya məişətinin puç və boş olmağı barəsində böyük əndişəyə salsın. Başqa bir əcəm şairi bu xüsusda demişdir:

Ma hiç, cəhan hiç, ğəmo şadi hiç,
Xoş nist bəraye-hiç naxoş budən.

Mərhum Məhvəşi dəxi bu əqidədə olduğunu bir qəzəlində izhar qılıb deyir:

Şadiman ol, çəkmə qəm dünya üçün, ey nikmərd,
Səndə vardır əsli-məna, gövhəri-paki-xirəd.

Gün dolanır, ay olur, dövran keçir, olur xəzan,
Fəsli-gül keçdi — deyib olma, könül, aşüftəgərd.

Fanidir məcmui-əşya, sərbəsər hər nə ki, var,
Yerü göy, şəmsü qəmər, əncüm, kəvakib, bad gərd.

Oldurur baqi qalan, hər bir şeyin mənasıdır,
Qeyr yoxdur, hər nə görsən oldurur yektayi-fərd.

Şəkli-gunagun görünür dəhr ara bihəddü həsr,
Təlxü şirin, xubü ziştü bədsiyər, ruxsari-zərd.

Gör fənadə baqini, bilmən bu istiğna nədir,
Ey səmənbar nazlı yarım, söyləmə bir hərfi-rədd.

Yari-baqi çilvəsidnr hər nə körsən, Məhvəşn,
Müztəribhal olmakil, ey mərdi-arif, metəməd!

Həqq-taalanın tövhidi, qüdrətü əzəmətü bəqası xüsu-sunda və insanın zəf, əçzü fənası barəsində Məhvəşikin yuxarıda tərqim olunan kəlamı xeyli pürməna və Füzulinin kəlamına bənzər bir qəzəldir. Bu misilli qəzəlləri çoxdur. Əşarın qəzəliyyat qismindən səva Məhvəşinin hər növ kəlamı vardır. Cümləsindən mü-səlsəl və mövzun olanı tərçibənd və tərkibbənd kəlamlarıdır.

Bunlardan qeyri bir çox xoşməzmun və səlis müsəd-dəsat, müxəmməsat və mürəbbeatı vardır ki, cümləsi-nin buraya küncayişi yoxdur. Nümunə üçün onlardan birisi zeyldə dərç olunur.

Kəlami-Məhvəşi əleyhirrəhmə:

Piranəsərəm, şurü nəvadən xəbərim var,
Aşüftətərəm, suni-xudadən xəbərim var.
Seyr eyləmişəm, teyri-hümadən xəbərim var,
Bidar oturub badi-səbadən xəbərim var.
Çox eyləmişəm seyr, fənadən xəbərim var,
Kəl həmdəm olaq, əhli-bəqadən xəbərim var.
Çüi mötəkifəm, zehdü riyadən xəbərim var,
Xoffaş niyəm[1], mehrü ziyadən xəbərim var.

[1]- Niyəm — yəni nistəm, deyiləm. Xəffaş niyəm — geçəquşu, Yarasa deyiləm.

Hamu eləmən, yəni nəvadən xəbərim var,
Zahnd deyiləm, sövmü səladən xəbərim var,
Saqi deyiləm, bəzmi-səbadən xəbərim var,
Hüdhüd deyiləm, şəhri-Səbadən xəbərim var.
Tuti deyiləm, murği-Minadən xəbərim var,
Zalim deyiləm, əhli-çəfadən xəbərim var.
Vaiz deyiləm, xövfü ricadən xəbərim var,
Alim deyiləm, elmi-xəfadən xəbərim var.
Cahil deyiləm, &quot;la&quot;vü &quot;əla&quot;dən xəbərim var,
Qafil deyiləm, qalü bəladən xəbərim var..
Nadan deyiləm, eyni-rizadən xəbərim var,
Bidin deyiləm, əhli-vəfadən xəbərim var.

Çoxlar dolanıb dəhrdə dürdanə tapaydım,
Çoxlar dolanıb kənc ilə viranə tapaydım,
Çoxlar dolanıb aşiqi-divanə tapaydım,
Çoxlar dolanıb məscidümeyxanə tapaydım,
Çoxlar dolanıb arifi-məstanə tapaydım,
Çoxlar dolanıb saqiyi-peymanə tapaydım,
Çoxlar dolanıb həmrəhi-mərdanə tapaydım,
Çoxlar dolanıb qabil çananə tapaydım,
Çoxlar dolanıb meyveyi-bidanə tapaydım,

Çoxlar dolanıb şairi-fərzanə tapaydım,
Çoxlar dolanıb məcməi-əfsanə tapaydım,
Çoxlar dolanıb zivəri-kaşanə tapaydım,
Çoxlar dolanıb məsnədi-şahanə tapaydım,
Tənha oturub cümləni biganə tapaydım.

Dövran dolanır, yoxdur onun səbrü qərari,
Gündür dolanır, sübhü məsa yoxdu qərari,
Suya nə olubdur ki, edər növheyi-zari,
Azadə olan sərvi-səhin vermədi bari.
Nə zinət ilə güllər açıb nəxli-ənari,
Güllər — kimi əhmər, kimi abi, kimi sari.
Bu hikmətə bax, şəhdi-müsəffa verir ari,
Olmuş güli-həmra nə üçün munisi-xari?
Gənc üzrə qılıbdır nə üçün məskən mari.
Өvzai-cahan böylə olubdur niyə bari?!

Vaiz sözünə tutma qulaq, olma giranbar,
Bu cismi-lətifin eləmə cifeyi-murdar.
Olma nigəran zəxmeyi-qəmxanədə bimar,
Həsrətlə baxıb qeyrilərə eyləmə əfkar.
Dövranü zaman kimsə ilə olmadı qəmxar,
Budur qərəzin kim, olasan ona vəfadar?
Əsla eləmə zaye özün dəhrdə, idbar,
Uyma onun ətvarına, ey mərdi-nikukar!
Biqiymət olub etmə özün zayevü biar,
Bu bəzmdə mərdanə dolan feli səzavar.
Bu pəndim eşit, işləmə bəd, olma xətakar,
Bir dürri-giranmayəsən, ey məxzəni-əsrar!

Bu zöhdü riyadən usan, ey zahidi-xudbin,
Olma nigəran nəfsin üçün dəhrdə qəmgin.
Səhrayə çıxıb seyr eləgil biqəmü bikin,
İbrətlə baxıb fikr elə, gör gülləri rəngin.
Nə şövkət ilə dağlər olmuş belə səngin,
Nə tərz ilə bünyad olub dəhrdə maçin.
Nə rəng ilə güllər yetirib bağdə gülbün,
Nə vəch ilə aram deyil xuşeyi-pərvin.
Göy səfhəsi üzrə gör edib nəcmlər ayin,
Nə ətr saçıb bağdə nərgislə rəyahin.
Gülzarə çıxıb həşmət ilə Xosrovi-şahin,
Şahbaz baxıb gördü onun şövkətü cahin.

Vaiz nə bilir keyfiyyəti-cəhlü həqiqət,
Zahid nə bilir mərifəti-şərti-təriqət,
Ümmi nə bilir mərtəbeyi-keyfi-nübüvvət,
Nadan nə bilir nəşeyi-sərşari-məhəbbət,
Naqis nə bilir nikü bədü qübhü qəbahət,
Aşiq nə bilir şiveyi-göftari-fəsahət,
Qafil nə bilir zövqi-ələm, üsrətü işrət,
Zalim nə bilir mərhəmətü helmü mürüvvət,
Alim nə bilir nükteyi-tövhidi-şəriət,
Miskin nə bilir təntəneyi-hökmi-fəxarət,
Kuran nə bilir ruzü şəbü əhsəni-surət,
Şeyda nə bilir zivərü arayişü zinət,
Sərməst nə bilir qaideyi-söhbətü fikrət,
Bidar gərək arifü huşyari-ədalət,
Pirani-rəhi-mərifətü munisi-vəhdət,
Bunlardı həqiqətdə olan qabili-qüdrət.

Ey vaiz, usan, eyləmə təkrar bu qali,
Yüz hiylə ilə cəm eləmə malü mənali.
Səhrayə düşüb eyləmə hər yerdə suali,
Cəm eyləməgil boynuna bu qədr vəbali.
Olma nigəran ruzi, həvəs eyləmə zari,
Bu şirkü riyadən uzaq ol, etmə xəyali.
Mərdanə dolan dəhrdə, bir eyləgil ari,
Olma nigəran cifə üçün, şükr elə bari.
Azadərəviş dövr eləgil, etmə xumari,
Şeydasifət ol guşeyi-meyxanədə bari.
Gəl adəm ol, ey əhməqi-sərgəştə, übali,
Axır günüdür, xar olub çəkmə məlali.

Ey Məhvəşiyi-suxtədil, xatiri dərviş
Bünyadi-cahan böylə olub, eyləmə təşviş.
Qəndü şəkərü zəhri-həlahil, əsəlü niş,
Fərzanəvü divanə qamu munisü həmxiş.
Gürgü, səgü gusaləvü büzqaleyi-buz, miş,
Əsbü şütürü şir, pələngü kəlü camiş.
Gürbə nədürür, ruzi olub onlar üçün muş,
Ağıl buna çatmaz, eləmə bunlara sən guş.
Bunlar həmə əsrari-xudadır, nə asan iş,
Dövranı-fələkdənmi olubdur yaz ilə qiş?
Ancaq özüdür eyləyən izhari-binaguş,
Sərməstləri kimdir edən dəhrdə mədhuş?
Məxmurlərə kimdi verən qüdrət ilə huş,
Məxluqlərə kimdi verən füshəti-daniş?
Fərzanə nikurəy gərək, aqibətəndiş.

Məhvəşinin bu tərkibbəndində bəzi mətləblər təkrar olunursa da (məsələn, riyakar zahidlərə və dünyagir vaizlərə olunan töhmət və sərzənişlər kimi), bəzi mətləblər dəxi vardır ki, şayani-diqqətdir.

Şair bir neçə məqamlarda mərhum müəllim Nacini öz əşari-hikmətamizi ilə yada salır və onun kimi bir çox nazik mənalar və mühüm işarələr üstə danışır. Həqq-taalanın bilinməz sirrlərini və ağlasığışmaz hikmətlərini yad edib matü mütəhəyyir qalır və bir növ çaşmış halda deyir:

Bunlar həmə əsrari-xudadır, nə asan iş….

Bundan başqa bu tərkibbənddə Məhvəşinin gözəl bəndləri və tənbehləri dəxi vardır ki, onlara diqqət yetirməmək olmaz. Məsələn, bu dəhri-dunda beş günlük ömür üçün adam gərəkdir nəfsinə uymasın və feli-nasəza ilə özünü biarü biqiymət eləməsin:

Əsla eləmə zaye özün dəhrdə, idbar,
Uyma onun ətvarına, ey mərdi-nikukar!
Biqiymət olub etmə özün zayevü biar,
Bu bəzmdə mərdanə dolan, feli səzavar.
Bu pəndim eşit, işləmə bəd, olma xətakar,
Bir dürri-giranmayəsən, ey məxzəni-əsrar![2]

[2]- Məhvəşinii bu şerləri türk şairlərindən Əbdülhəqq Hamidin &quot;İbn Musa&quot; nam əsərinə bənzəyir. Necə ki, İbn Musanın dilindən demişdir:

Məhvəşinin mütəəddid əsərləri bir yerdə cəm olumsa, mötəbər bir divani-əşar hasilə gələr. Asari-nəfisələrindən bir çoxu alicənab müfti əfəndinin &quot;Məcmuə&quot;sində təhrir olunmuşdur.

Bəhs etmə mənə dəğdəğeyi-yəsü əməldən,
Ol təcrübədən nəzdi-kəlamımda qina var,
Azadəsərəm qaileyi-şövqü kəsəldən,
Madam ki, əncami-həvadisdə fəna var.
Hər verdiyi çıxmaqda ikən aqibət əldən,
Dünya bu qədər rəğbətə olsunmu səzavar?!
Musayə nə qəm zərbeyi-cəlladi-əcəldən,
Өmründə fəna var isə namında bəqa var.
Məqsud budur eylədiyim səyü əməldən,
Musa denilir qübbədə bir xoşca səda var.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*038]]</text>
      <sha1>jpxbvlfeboqstm3afki0c9dhzxwl4ww</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Nabi Əfəndi Şirvani Valiyül-əsl</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19484</id>
    <revision>
      <id>84619</id>
      <parentid>51871</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:14:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1343" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Nabi Əfəndi Şirvani Valiyül-əsl 
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Məhvəşi Şirvani (məqalə)|Məhvəşi Şirvani]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Nişat Şirvani (məqalə)|Nişat Şirvani]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Nabi əfəndi Şirvaninin bir neçə qəzəlləri və müxəmməsləri səmahətli müfti əfəndinin &quot;Məcmuə&quot;sində təhrir olunmuşdur. Onlardan atidə dərc olunmuş bir qəzələ iktifa etdik:

Əsrari-xətinlə dili mədhuş edə bilsəm,
Bir gəz qəmi-dünyanı fəramuş edə bilsəm.

Eylərdim iki dəstimi bir qifli-mütəlsəm,
Ol qaməti-mövzuni dərağuş edə bilsəm.

Göstərməz idim kimsəyə heç ləzzəti-ləlin,
Möhri-ləbim ol nemətə sərpuş edə bilsəm.

Etmək nə olur əncüməni-dəhri pərişan,
Bir gəz meyi-samanşikəni nuş edə bilsəm.

Verməz süxənaralıq ilə kimsəyə növbət,
Nabi, dəhəni-xaməni xamuş edə bilsəm&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*039]]</text>
      <sha1>0atbvgqmykl4zkjjc7hzpts3kcims9k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Nişat Şirvani (məqalə)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19485</id>
    <revision>
      <id>84620</id>
      <parentid>51872</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:15:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8146" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Nişat Şirvani 
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Nabi Əfəndi Şirvani Valiyül-əsl|Nabi Əfəndi Şirvani Valiyül-əsl]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Nəsimi Şirvani (məqalə)|Nəsimi Şirvani]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Nişat Şirvani Ağaməsihin müasiri imiş. Şirvan şairlərinin mötəbərlərindən birisi hesab olunur, Nişat həqiqət əhli olduğu üçün zahiri zöhdü təqvanı və riyai ibadəti sevməz imiş və şerlərinin çoxunda xudbin vaizlərə və müdəmməq abidlərə dolaşarmış. Heyfa ki, Nişatın tərcümeyi-halına dair məlumat cəm edə bilmədik.

Ağaməsihlə onun həməsr olduğu əşarından görünür. Məlum olduğuna görə, hər iki şair ömürlərinin çoxunu başqa diyar və ölkələrdə səyyahlıqla keçiriblər və səyahət etdikləri vilayətlərin əksəri İran məmləkətində olan vilayətlər olubdur və İran şüəra və ürəfasından təhsili-kəmalat etmişlər. Və lakin Nişat qürbət vilayətlərdə kamal və təcrübə kəsb edibsə də, xeyli məşəqqət və zəhmətlərə dəxi düçar olubdur. Necə ki, bu xüsusda bir qəzəlində yazır:

Qürbətdə rəhi-səbdə əsbabi-səfər tək
Asudəliyim olmadı hər mənzilə düşdüm.

Gər misli-hübab özgə həva başıma düşdü,
Bir dəmdə evim tikdimü yıxdım, yola düşdüm.

Üz görmədim əzbəs ki, Nişat, əhli-vətəndən,
Bu vəch ilədir kim, baş alıb hər elə düşdüm.

Aşağıda yazılan qəzəl Ağaməsihin diqqətini cəlb edib, ona cavab yazmağa şairi vadar etmişdir.

Qəzəli-Nişat:

Şuri-cünun aşiqin başına rifət verir,
Hər kəsə dünyadə, həq əqlicə dövlət verir.

Qanım içirkən bulur çeşminə eyni-səfa,
Öylə ki, meyxarələr bəzminə zinət verir.

Handa ki, görsən, könül, yarı, dolan başına,
Sanma ki, dövran sənə bir dəxi fürsət verir.

Surəti-halın demək aşiqə lazım deyil,
Üz verə iqbal əgər, eşq özü surət verir.

Gövhəri-nəzmin, Nişat, eyləmə hər yerdə sərf,
Bir belə bazardə kim ona qiymət verir?

Bunun cavabında Ağaməsih yazmışdır:

Aşiqə təlimi-yar feyzi-bəşarət verir,
Necə ki, gül bülbülə dərsi-fəsahət verir.

Ol səhiqəd, püstələb gülşənə olsa rəvan,
Qönçəni dilgir edər, sərvə xəcalət verir.

Əmməyə mümkün ola gər ləbi-dildardən,
Çeşmeyi-heyvan kimi gör necə ləzzət verir.

Vaiz özü hurilər vəsfi ilə zövq edər,
Tərki-meyü eşq edin--xəlqə nəsihət verir.

Duzəx özü söylənir şiddəti məşhurdur,
Canda fəraq atəşi özgə hərarət verir.

Çərxə vəfa bağlama, eyş edə gör vəqt ikən,
Vədə irişsə, əcəl sanma ki, fürsət verir.

Gövhəri-nəzmin, Nişat, düşsə Məsih əlinə,
Rayici-bazar edər, aləmə şöhrət verir.

Ağaməsihin axırkı beyti Nişatın xoştəb və şirinkəlam bir şair olduğunu göstərir. Nişatın öz əsərləri dəxi onun fünuni-şerdə mahir və qabil olduğunu bildirir. O əsərlərdən bir neçəsi burada yazılır.

Qəzəli-Nişat:

Sənin fərşin ki, zahid, buriyadır,
Həqiqət mənzilində bu riyadır.

Riyadır zahidin gərçi namazı--
Və lakin xəlq içində xoş ədadır.

Nikahından ol ahuçeşmin, ey dil,
Özün saxla kim, ol eyni-xətadır.

Düşər güzgüyə daim əksi-canan,
Könül saf olsa, hər mətləb rəvadır.

Əcəb yox, türrəsindən olmuşam şad,
Mənim bəxtim ki, var başdan qaradır.

Nişatın könlünü incitmə, ey şux,
Sənə nifrin edər, əhli-duadır.

Yenə qəzəli-Nişat:

Qönçə tək eldən kişi sirrin nihan etmək gərək,
Aşiqi-yekrəng olan bağrını qan etmək gərək.

Müşkül işdir dərdi hər bidərdə izhar eyləmək,
Dərdi bir dərd əhlinə şərhü bəyan etmək gərək.

Xəlqdən qəti-ədaqə eyləyib ənqa kimi,
Bir qənaət guşəsində aşiyan etmək gərək.

Yaxşı gündə bilmək olmaz kim, dəyanət kimdədir,
Yaxşı yoldaşı yaman gün imtəhan etmək gərək.

Ey Nişat, ox tək sözümdən hər kimə səhm eylənir,
Böylədir, doğru sözü xatirnişan etmək gərək.

Nişatın bu qəzəli hikmət və təcrübə üzü ilə deyilmiş şerlərdir. Şair hər nakəsə sirri-zəmiri açıb söyləməkdən insana ariz olan zərəri təcrübə ilə müşahidə edib nəsihət üzü ilə tövsiyə edir ki, kişi olan gərəkdir qönçə tək sirrini xalqdan pünhan saxlasın, ta ki, öz muradına vasil ola bilsin. Peyğəmbərimiz Məhəmməd əl-Mustafa dəxi buyurmuşdur ki, &quot;hər kəsə sirri əyan etmək olmaz&quot;. Necə ki, Molla Rumi &quot;Məsnəvi&quot;sində bu babda yazmışdır:

Ta təvani pişe-kəs məgşay raz,
Bər kəsi in dər məkon zinhar baz.
Çon ke əsrarət nəhan dər del şəvəd,
An moradət zudtər hasel şəvəd.
Qoft peyğəmbər ke, hər ke ser nəhoft,
Zud gərdəd ba morade-xiş coft.
Dane çon əndər zəmin penhan şəvəd,
Səre-u sərsəbzeye-bustan şəvəd.
Zərro noğre gər nəbudəndi nəhan,
Pərvəreş key yaftəndi zire-kan. [1]

[1] Tərcüməsi:
Bacardığın qədər heç kəsin yanında sirr açma,
Amandır, bu qapını heç kəsə açma!
Əgər sirrlərin ürəyində gizlənərsə,
O muradın tezliklə hasil olar.
Peyğəmbər demişdir: hər kim ki, sirri gizlətsə,
Tezliklə öz muradına çatar.
Toxum torpaqda gizlənərsə,
Bostan bitkilərinin başı olar.
Qızıl və gümüş əgər üstüörtülü olmasaydılar,
Onlar mədəndə nə vaxt pərvəriş tapardılar?!

Və bu babda yenə əbəs deyilməyibdir ki: &quot;Sər vermək olar, sirri əyan eləmək olmaz!&quot; Doğrudan da insanın qəlbi karvansara deyil ki, yol ilə hər ötüb keçən onda özü üçün məqam bulsun və onun içində olan yaxşı-yamanı görüb aləmə faş qılsın.

İnsan gərəkdir sirrlərini və fikirlərini sevsin və cani-dil ilə onları ürəyində bəsləyib həddi-kəmala yetirsin və sonra faş etməyi lazım isə, faş eləsin və bundan maəda hər naəhlə və hər bidərdə dərdi-dili izhar etməyin nə faydası? Bir kəs ki, sənin dərd və qəminə şərik olmayacaqdır və sənin xiffət və küdurətini azaltmayacaqdır, ona daha dərdi söyləməkdən nə hasil? Kişi dərdini söyləsə də, gərəkdir dərd əhlinə söyləsin və bilmək istəsin ki, dərd əhli və dusti-həqiqi kimdir. Lazımdır dost adlandırdığı şəxsi yaman günündə, yəni sənə bir yas və müsibət üz verən halda imtahan edəsən.

Hər gah dostun yaman günündə dəyanət göstərib öz dostluq və sədaqətində möhkəm və sabitqədəm olsa, o, həqiqi dostdur. Və illa yaxşı gündə, əldə var və dövlət olan zamanı hamı sənə dost və xeyirxah olacaqdır. Odur ki, şair deyir:

Yaxşı gündə bilmək olmaz kim, dəyanət kimdədir,
Yaxşı yoldaşı yaman gün imtəhan etmək gərək.

Amma Nişatın bir arzu və xahişini haqq və savab görə bilmədik. O isə xalqdan qəti-əlaqə edib ənqa kimi qənaət kuşəsində aşiyan etməkdir. Nişatın bir tərəf-dən kuşənişin abidləri və riyakar zahidləri tən və məlamət edib, digər tərəfdən özü guşənişinlik arzu etməsi bir növ qəribə gəlir və bir də islamda röhba-niyyət olmadığı üçün müslüm gərəkdir xalq içində, həmçinsi arasında dolanıb, onlar ilə müaşirət eləsin, xalqa kömək və nəf yetirsin, xalqa, din və vətənə hüsni-xidmətlər göstərib hər ikisinin tərəqqi və təalisi yolunda sərfi-himmət etsin. Guşənişinlik böyük bir hünər deyil ki, onu arzu edib, əməli qeyrilərə dəxi töv-siyə olunsun.

Nişat Şirvaninin yuxarıda zikr olunan qəzəllərindən başqa daha da bir çox gözəl müxəmməsləri və mürəbbeatları vardır ki, cümləsinə məcmuəmizdə yer yoxdur.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*040]]</text>
      <sha1>1cvj1qrjmbstaw4e2rq1w2oki6mn84t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Nəsimi Şirvani (məqalə)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19486</id>
    <revision>
      <id>84621</id>
      <parentid>51873</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:15:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1200" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Nəsimi Şirvani 
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Nişat Şirvani (məqalə)|Nişat Şirvani]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Qövsi (məqalə)|Qövsi]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Bu şairin kəlamlarından ancaq bir qəzəlin yazılmasına iktifa etdik:

Dünü gün müntəzir oldum ki, bu pərgar nədir,
Gərdişi-çərxi-fələk, günbədi-dəvvar nədir?

Fələkin əsli nədəndir, mələkin əsli nədən
Adəmin surətinə bunca tələbkar nədir?

Bisütun çərxi-müəlləq nədən oldu tərtib,
Fələk altında qəmər, kövkəbi-səyyar nədir?

Məkəsin təbinə bax, bal nədən, zəhr nədən,
Yenə bu məsələdə nur nədir, nar nədir?

Tərki-dünya qılasan böylə Nəsimi olasan,
Ola bir gün deyəsən xirqəvü dəstar nədir?&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*041]]</text>
      <sha1>a3ftdaxhw49411qwp18kj3ivbgleuer</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Qövsi (məqalə)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19487</id>
    <revision>
      <id>84622</id>
      <parentid>51874</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:15:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18766" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Qövsi 
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Nəsimi Şirvani (məqalə)|Nəsimi Şirvani]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Quba|Quba]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Azərbaycan şüərasından &quot;Qövsi&quot; təxəllüs zərif və xoştəb bir şairin yazma divani-əşar və qəzəliyyatı əlimizə düşmüşdü. Bu divandan həkim Qövsi kim və hansı yerin adamı olduğu anlaşılmadı, vəli şiveyi-lisanından və üslubi-kəlamından bizim Zaqafqaziya torpağının rayihəsi gəlir, hiss olunur. Belə ki, əgər bəzi qəzəllərinin axırıncı fərdində Qövsi əvəzinə Qüdsi və ya Zakir və ya Seyid yazılsaydı, onlar Qüdsinin, ya Zakirin və ya Seyidin kəlamı olduğuna kimsə şübhə etməzdi.

Bununla belə nə Şəki və Şirvanda və nə Bakı və Səlyanda və nə Gəncə və Qarabağda və nə Mavərayi-Qafqazın sair mütəməddin mərkəzlərində &quot;Qövsi&quot; təxəllüslü şairin ism və nişanəsi guşumuza erişməyibdir. Onun barəsində salxürdə ədiblərimizə rücu etdiksə də, heç kəsdən cəvabi-kafi almadıq.

Şəmsəddin Sami bəyin &quot;Qamusül-əlam&quot;ına rücu etdik. Onda dəxi &quot;Qövsi&quot; təxəllüslü türk şairindən bir əsər bulmadıq. Onda iki nəfər &quot;Qövsi&quot; təxəllüsü ilə zikr olunmuş şəxsə rast gəldik: onlardan birisi məşahiri-xəttatindən bağdadlı Qövsidir ki, 999-cu tarixində vəfat etmişdir, digəri isə İran şüərasından olub, yazdıqları tamam farsi dilində olduğu göstərilmişdir:

Cai ke toi nist kəsira anca,
Əz mən ke təvanəd ke resanəd xəbər anca? [1]

[1] Tərcüməsi:
Sənin olduğun yerdə heç kəs yoxdur.
Məndən ora kim xəbər apara bilər?

Qövsinin üslubi-kəlamı Rum şairlərinin üslubi-kəlamına bir azacıq bənzəyir isə də, ona Rum şari dəxi demək olmaz. Yenə təxminən demək olur ki, Qövsi Azərbaycanın İran dövlətinə mütəəlliq məhəllərində, xüsusən, Təbrizdə və ya ona qərib şəhərlərin birisində vücuda gəlmişdir. Amma övqatını bizim vilayətdə keçirmişdir.

Buna dəlil olaraq bir qəzəlinin axırıncı beytində Təbriz şəhərini Kəbəyə təşbih qılıb və ona iqtida etməsini özünə borc bilməsidir. Haman qəzəl bu sayaq başlanır:

Səbr eylə, aqibət mey olur qan dedikləri,
Sübhi-vüsal olur, şəbi-hicran dedikləri.

Ərşi-bərin qubarın onun tutiya qılır,
Hərçənd müşti-xakdır insan dedikləri.

Ləlində cami-badə kimi cəmdir sənin
Abi-həyatü atəşi-suzan dedikləri.

Qövsi gərəkdi Kəbə deyib iqtida qıla--
Təbriz qülləsinə Sifahan dedikləri.

Və yenə özgə bir qəzəlində şair Təbriz şəhərini həsrətlə yad edib deyir:

Gər yandıra öz varını pərvanə, rəvadır,
Kimdir ki, qaranlıq gecə cananə yetişməz?!

Təbriz açar könlümü, Qövsi, gər açılsa,
Hərçənd ki, firdovs Sifahanə yetişməz.

Yəqin ki, Sifahan Təbrizdə məhəllə adıdır və şair haman məhəllədəndir. Çox ehtimal var ki, Qövsi bu şerləri qürbətdə olduğu əsnada yazmışdır.

Divanında yazılmış bir tərcibənddən belə məlum olur ki, Qövsi Uğurlu xan Ziyad oğlunun əsrində onun təhti-himayəsində mürəffəhhal güzəran edirmiş. Bununla belə vətəni-məlufunu unutmayıb, hər dəm onu yad edərmiş. Uğurlu xan isə Gəncə xanlarından Şahverdi xanın qardaşı və məşhur Cavad xanın əmisi olduğu rəvayət olunur ki, hicrətin 1180–1190-cı illərində xanlıq edərmiş. Belə olan surətdə Qövsi Molla Pənah Vaqifin müasiri olub onunla bir yerdə bizim türk--Azərbaycan şairlərinin babası mənzələsindədir.

Məzkur tərcibənd ki, Qövsinin təbinin ziyadə səlis və mövzun olmağına şəhadət verir, burada dərc olunur.

Kəlami-Qövsi:

Gətir, saqi, qədəh kim, novbahari-eyşü işrətdir.
Bu gündən böylə cuşi-eşqü tüğyani-məhəbbətdir.
Bu gün kim, cami-güldən banki-nuşa-nuş urar bülbül,
Meyi-gülrəngdən hər kim ki, qafil, məsti-qəflətdir.
Verir badi-bahar əmvatə əhya sübhdəm, sən həm
Oyaq ol, fürsəti fövt etmə kim, fürsət qənimətdir,
Nola gər cami-minadən düşərsə aləmə qovğa
Ki, bu xurşidi-məhşər ol qiyam etmiş qiyamətdir.
Gətir səhba ki, baqidir səlahü tövbənin çağı,
Bu beş gün kim, qələm yoxdur bizə, əyyami-möhlətdir.
Uğurlu xan Ziyad oğlu Müsahib ruzigarında--
Ki, xaki-rəhgüzarı sürmeyi-çeşmi-bəsirətdir.

Bihəmdillah ki, dudi-ahımız əbri-bahar oldu,
Qaradan çıxdı dağü bağü səhra, laləzar oldu.

Gətir, saqi, şərabı ver mənə əmvatə əhya tək,
Ləbi-canəxşini məndən diriğb etmə Məsiha tək.
Nə xoş güllər düşübdür çeşmimə gülzardən sənsiz,
Əcayib dağlar var lalədən sinəmdə səhra tək.
Məni məzur tut, gər olmuşam məst, istərəm səndən
Vəfa kim, adı var, yoxdur özü aləmdə ənqa tək.
Nola gər rəşkdən bülbül töküb göz yaşı, qan ağlar--
Ki, məhv olmuş gülə şəbnəm, bieynih çeşmi-bina tər.
Mənim tək nola gər məstanə söylər bülbülü qumri--
Ki, gül cami-meyi-gülgun kimidir sərvi-mina tək.
Uğurlu xan Ziyad oğlu Müsahib ruzigarında--
Ki, daniş gövhərilə var malamal dərya tək.

Bihəmdillah ki, dudi-ahımız əbri-bahar oldu,
Qaradan çıxdı dağ barü səhra, laləzar oldu.

Gətir, saqi, qədəh kim, arizu bağrım kəbab etmiş,
Meyi-gülrəng tək qeyri, məni həsrət xərab etmiş.
Mənim göz yaşımı zinhar ğur et, sərgiran baxma--
Ki, suzi-dil onun hər qətrəsin bir ləli-nab etmiş.
Mənim hər misrəi-ahım vurar divan ilə pəhlu--
Ki, divani-qiyamından məni eşq intixab etmiş.
O günlər kim, keçibdir tövbəvü zöhdü vərə birlə,
Fəğan ki, xameyi-təqdir ömrümdən hesab etmiş.
Bahar əyyamı olma naleyi-məstanədən qafil--
Ki, rəhmət naləsin məstin duayi-müstəcab etmiş.
Uğurlu xan Ziyad oğlu Musahib ruzigarında--
Ki, hər bir zərrəni şəfqət gözilə afitab etmiş.

Bihəmdillah ki, dudi-ahımız əbri-bahar oldu,
Qaradan çıxdı dağü bağü səhra, laləzar oldu.

Qövsinin bu kəlamından belə anlaşılır ki, mərhum Uğurlu xan ürəfa və şüəra silkinə hörmət və riayət göstərməklə özü dəxi əhli-hal və sahibi-kəmal bir şəxs imiş. Necə ki, şair deyir:

Uğurlu xan Ziyad oğlu Müsahib rüzigarında--
Ki, daniş gövhərilə var malamal dərya tək.

Şairin dəxi zərif, əhli-hal və sahibi-məna bir vücud olduğu öz kəlamından anlaşılır. Necə ki, bir qəzəlində demişdir:

Nüktə tutmaq bülbülə, Qövsi, nə lazımdır sənə,
Hər kimin mənidə miqdarı sözündən bəllidir.

Qövsinin sözündə olan lətafət və mühəssənatı hər bir ərbabi-zövq anlaya bilir. Şair bu babda demişdir:

Gərçi Qövsi xuni-dildən öz sözün rəngin edər,
Söz bilən aşiq bilir göftar onun göftarıdır.

Qövsinin həqiqətdə şirin göftarı, zərif və dilpəsənd əşarı ilə oxucularımızı tanış etmək üçün bir neçə nümunələr göstərilir.

Qəzəli-Qövsi:

Hərçənd gül lətif olar, ruxsarın özgədir,
Nərgis nə olsa, çeşmi-füsunkarın özgədir.

Mən qönçəyə yaman demərəm, nüktə tutmaram,
Söz bundadı kim, ləli-göhərbarın özgədir.

Tubadə var rəunztü əndam sərvdə,
Amma xürami-nəxli-bəlabarın özgədir.

Yox vaizin sözünə sözüm kim kim, behişt var,
Kuyin bir özgə cənnətü didarın özgədir.

Qövsi, əgərçi var cəfapişə dustlar,
Amma sənin hərifi-sitəmkarın özgədir.

* * * * *

Heç şəm ilə ram olmaz pərvanələriz bizlər,
Zəncirə baş endirməz divanələriz bizlər.

Dünya ilə surətdə var ülfətimiz, amma
Mənidə bu aləmdən biganələriz bizlər.

Seylabi-həvadisdən neylər biza gərdun kim,
Tuyrani-keşakeşdən viranələriz bizlər.

Hərgiz səsimiz çıxmaz, heç kəs dilimiz bilməz,
Hərçənd ki, dillərdə əfsanaləriz bizlər,

Yox taətimiz, amma fariq deyilik, Qövsi,
Ol mah büti-Çindir, bütxanələriz bizlər,

Qövsinin bu qəzəlindən onun movləvilər silkindən və həqiqət əhlindən olduğu zahir olur. Necə ki, şair deyir: Surətdə bu dünya ilə ülfətimiz var isə də, mənidə bu aləmdən biganələriz. Başqa bir mənəviyyat aləmlərinin məxluquyuz. Ona binaən seylabi-həvadisdən bizim bakımız yoxdur, zira birdəfəlik tufan keşakeşindən biz məxrub və viran olmuşuz. Bu aləmi-zahirdə bizim səs və sədamız dillərdə əfsanə olubsa da, özümüzdən bir səs çıxmaz və bir alamət və nişan görünməz. Zahirdə taat və ibadətimiz gözə gəlirsə də, batində cümləmiz taət əhliyiz və ol mahi-büti-Çin, yəni xudavəndi-aləmin bizim məbud bəhrəqqimizdir.

Özgə bir qəzəlində Qövsi yenə bu mənadan danışıb, aləmi vəhdət meyini çeşid edənlər üçün bir meyxanaya təşbih qılıb deyir:

Badeyi-vəhdət içən aləmi meyxanə bilir,
Fələyin gərdişini gərdişi-peymanə bilir.

Tifli-əşkim qərəzin aqil olan fəhm etməz,
Bu uşaqlar dilini aşiqi-divanə bilir.

Doludur bəs ki, nifaq ilə cahan, sahibi-dil,
Aşina surətini məniyi-biganə bilir.

Xəttü xal seyrinə, zinhar, könül bağlama kim.
Damdır ol ki, onu əhli-həvəs danə bilir.

Aşağıda yazılan qəzəl həmçinin Qövsinin əhli-həqq və sahibi-dil və mənipərəst olmağına şəhadət edir. Şair dünyanın malü mənalına və cahü calalına könül bağlamır. Zahiri hüsnü cəmal və xəttü xal ilə onun işi yoxdur. Aradığı sahibi-dil və hüsni-mənadır:

Aşiqəm mən, dövlətü malü mənalı neylərəm,
Bərkü bərdən yummuşam göz, şaxu balı neylərəm?!

Yek gəlir bir qönçeyi-məstur yüz güldən mənə,
Yar sahibdil gərək, sahibcəmalı neylərəm?!

Handa olsam buyi-gül tək rövzeyi-kuyindəyəm,
Naməvu peyğam üçün badi-şimalı neylərəm?!

İstərəm vəslin ki, yarın, aşina olmaz mənə,
Gər xəyalın ram ola, bəzmi-vüsalı neylərəm?!

Sən nəfəs çağ eylə, ey ney, gər usandın nalədən,
Mən həvayi-kuyi-eşqəm, etidalı neylərəm?!

Gər verirsən, dövləti-didari-canan ver, fələk,
Yoxsa mən mehmani-fəqrəm, mülkü malı neylərəm?!

Tarü pudi aləmin əfsanəvü niyrəng imiş,
Mən bu batil xabü bihasil xəyalı neylərəm?!

Ləzzəti-didardən, Qövsi, mənə heyrət yetər,
Əldə ta ayinə var, abi-zülalı neylərəm?!

Necə ki, zikr olundu, Qövsi dünyanın malına və cah-cəlalına qədrü qiymət qoymayıb, əsl səadət və insaniyyəti istiqamət və sədaqətdə görür. Haqqı tanıyıb insaniyyət dərəcəsinə və mənəviyyat aləminə vasil olmaq üçün, Qövsinin əqidəsincə, başqa bir dəlil və rəhbər lazım deyil, beqeyrəz &quot;sidqi-niyyət&quot;.

Fəxr etmə malü cahə ki, iqlimi-fəqrdə
Dövlət şikəstəbalü huma hiçkarədir.

Ta Xızri-rahın olmaya öz sidqi-niyyətin,
Qövsi, bu yolda rahnüma hiçkarədir….

Mərd ilə namərd və fürumayə ilə alitəb və dünyayi-dunun qəddar və gəcrəftarlığı babında demişdir:

Nola gər fərq ola namərdlərdən mərd dünyadə,
Əgərçi bəllidir hər mərdü hər namərd dünyadə.

Edərdim nikü bəd fərqin, bilərdim yaxşılar qədrin,
Fəğan kim, açmadım göz bir nəfəs namərd dünyadə.

İçərlər xəlqi-aləm sağəri-zərrin ilə səhba,
Mənə qalmışmı əşki-sürxü rəngi-zərd dünyadə?!

Betərdir tiğdən biabrulər surətin görmək--
Ki, olsun tömeyi-şəmşir hər namərd dünyada.

Cahanda buyi-dərdü dağ heç bir kimsədən gəlməz,
Onunçün gün görərlər mərdümi-bidərd dünyadə.

Olar kim, ol təbibin hikmətindən qafil olmuşlar,
Nə bilsinlər ki, eyni-afiyətdir dərd dünyadə.

Neçə mən bilməyim, Qövsi, bu viran olmuşun qədrin--
Ki, öz könlümdən ayrı bulmadım həmdərd dünyadə.

Zəmanənin ədəmi-səbatından və daima təğyir və təbdil etməsindən və əhli-zəmanənin bir haldan qeyri bir hala dəyişirilməsindən, fəqirin qəni və qəninin fəqir və bəsirət əhlinin məyus və xunincigər olmasından bəhs edib deyir:

Əsasi-tövbeyi-mey üstüvar böylə qalırmı?
Bizə müdam südayi-xumar böylə qalırmı?

Gəlir bir özgə zəmanə, dönər fələk, dolanar gün,
Rəqibə bu şərəfi-etibar böylə qalırmı?

Şərab nirxinə, ey bağban ki, sirkə satırsan,
Çəmən həmişə baharü bahar böylə qalırmı?

Dönə-dönə içirirsə bəsirət əhlinə qanlar,
Sipəhrə həm bu qərarü mədar böylə qalırmı?

Keçər təğafül edib yar naz ilə sənə, Qövsi,
Keçər bu bir neçə gün, ruzigar böylə qalırmı?

Həqiqətdə gözəl sözlər və həkimanə suallardır: Ey malü dövlətə faxir libas və hüsni-surətə fəxr edən qafillər, bu qədər məğrur olmayın. Bu dövlət və bu hüsni-cəmal əbədi və daimi deyil; beş günlükdür; gəlib keçəsidir və ey əhli-hal və bəsirət, sizə zəmanə dönə-dönə qan içirirsə, ondan siz məyus və pərişan olmayın. Sipəhrə həm bu qərarü mədar belə qalmaz və sizin də axırınız xeyrə mübəddəl olar. Və, ey Qövsi, əgər yari-cəfakar təğafül edib, sənin yanından keçib sənə iltifat və etina etməzsə, sən də ondan mükəddər olma. Bu bir neçə gün gəlib keçər, nə səndən bir əsər və nə sənə nazü işvə satan yardan bir əlamət qalar.

Əşarın qəzəliyyat növündən maəda Qövsinin xeyli dilpəsənd və mövzun bahariyyatı, saqinaməsi, tərkibbənd və tərcibəndləri və qəsidələri vardır ki, cümləsinin buraya küncayişi yoxdur. Vəli onlardan nümunə üçün bir neçə bəndlər göstərilir.

Tərkibbənddən bir bənd:

Qurbanın olum, Qövsi, məhcur sənindir,
Şirin söz ilə xalqa salan şur sənindir.
Aşiq ki, zəif olsa, onu yazıya salma,
Hərçənd Süleyman olasan, mur sənindir.
Məst olsamü dursam, dolanıb başına ölsəm,
Təqsirimə qalma, meyi-pürzur sənindir.
Gər öldürər olsan, əgər əhya verər olsan,
Öz istədiyin eylə ki, dəstur sönindir.
Yandırsan əgər cismimi, yandır, nə sözüm var,
Didar sənin, şölə sənin, Tür sənindir.
Yadınla gözüm mərdümüdür qətreyi-əşkim,
Gər var çırağımda mənim nur, sənindir.
Ey gənci-rəvan, guşeyi-bituşədən ötmə,
Gəl-gəl ki, bu gəncinəvü gəncur sənindir.
Hərçənd ki, hər guşədə, hər bağdə, ey gül,
Bülbül mənimü qençeyi-məstur sənindir.

Mən eyləmənəm ərzi-təmənna, sözüm anla,
Dindirmə məni, dilsizəm, amma sözüm anla!

Qövsinin tərcibəndindən bir bənd:

Üşşaqə vaizin nəfəsindən nə faidə?!
Mənzildə karvan çərəsindən nə faidə?!
İkki cahanda vaizə çün mey haram imiş,
Cənnət həvasinin həvəsindən nə faidə?!
Naseh müdam tövbəyə tərğib edər məni,
Ya rəb, ona bu mültəməsindən nə faidə?!
Bikardır bədən dili-pürşur olmasa,
Çün əndəlib yox, qəfəsindən nə faidə?!
Zülfün nə lazım eyləyə zəncir könlümü,
Ol seyd bəsləmən mərəsindən nə faidə?!
Ey həmsəfər, mənim kimi bir tifli-məşrəbə
Bidərd təbli-köç səsindən nə faidə?!

Aşağıda yazılan müsəddəs-tərcibənd--ki, Füzuliyi-Bağdadinin kəlamına nəzirə səbkində inşad olunubdur,--Qövsinin gözəl və mövzun kəlamlarından birisidir:

Gəlin, ey əhli-vərə, aşiqü xummar olalım!
Hamı bir müğbəçə yanında giriftar olalım!
Ney kimi nalə çəkib, çəng kimi zar olalım!
Necə bir böylə gözəl fəsldə huşyar olalım!
İçəlim bir neçə gün badəvü sərşar oladım!
Bizə yar olmasa saqi, biz ona yar olalım!

Camlər zəhr ilə məmlüv şəbi-hicran içdik,
Eylədik tövbə əgər göz görə, pünhan içdik.
Hər nə kim verdi bizə saqiyi-dövran, içdik,
Bu fəna dəhrdə bəsdir bu qədər qan içdik!
İçəlim bir neçə gün badəvü sərşar olalım!
Bizə yar olmasa saqi, biz ona yar olalım!

Necə bir şamü səhər xabü xəyal ilən ötə,
Necə bir əxtəri-məsud zəval ilən ötə,
Yüz nişat ilə gəlib ömr, məlal ilən ötə,
Heyfdir böylə bahar ayı bu hal ilən ötə,
İçəlim bir neçə gün badəvü sərşar olalım!
Bizə yar olmasa saqi, biz ona yar olalım!

Xublar vardı çəmən seyrinə zinhar, gəlin!
Cəm olun qönçə kimi, gül kimi bir dəm açılın!
Eşidin bülbülün ahəngini, qədrini bilin,
Dustlar, mövsümi-gül getmədən əldən yığılın--
İçəlim bir neçə gün badəvü sərşar olalım!
Bizə yar olmasa saqi, biz ona yar olalım!

Yarə can eylərik isar, budur niyyətimiz,
Tutarıq damənini yar ola gər dövlətimiz.
Biz onun bəndəsiyik, səcdəsidir taətimiz,
Ömr əgər möhlətimiz versə, fələk fürsətimiz,
İçəlim bir neçə gün badəvü sərşar olalım!
Bizə yar olmasa saqi, biz ona yar olalım!

Fariq olmun fələki-mübrimin ibramından,
Hiç kim səy ilə qurtulmaz onun damından,
Dustlar, dövri-zaman gərdişi-əyyamından
Etməmişkən bizi bihuş əcəl camından,
İçəlim bir neçə gün badəvü sərşar olalım!
Bizə yar olmasa saqi, biz onna yar olalım!

Nola gər çərx ilə yekru qılıram mən, Qövsi!
Dust gər yar ola, neylər mənə düşmən, Qövsi!
Büt ilə xəlvət edən yerdə brəhman, Qövsi,
Gəl ki, bir guşədə saqiyyü mənü sən, Qövsi,
İçəlim bir neçə gün badəvü sərşar olalım!
Bizə yar olmasa saqi, biz ona yar olalım!

Atidə dərc olunan münacat ilə--ki, Qövsinin ən xoşməzmun və səfabəxş kəlamlarından birisidir və mənən Füzulinin kəlamına bənzəyir,--xətmi-kəlam edəlim. Onun əşari-lətifələrindən ittixaz olunan nümunələrə iktifa olunur.

Münacati-Qövsi:

İlahi, könlümü qurtar bu aləm macərasından,
Məni döndər onun biganəsindən, aşinasından!
İlahi, könlüm et rövşən, məni göstər mənə , ya rəb,
Onun ayineyi-dəryadili-aləmnümasından!
İlahi, könlümü öz eşqin ilə et ləbaləb kim,
Usandım qədrbilməzlər qəmü dərdü bəlasından!
İlahi, rövşən eylə çeşmimi öz xaki-rahından--
Ki, yekdir zülfü xəttin sürməsindən, tutiyasından!
Havalandır məni ərbabi-dil övci-məqamında,
Bu duni-fitrətin qurtar səri-kuyi-həvasından!
Mükəddər eylədi ayinəmi qəflət tozu, ya rəb,
Xəbərdar et məni öz Kəbeyi-kuyin səfasından!
İlahi, bir məqam et Qövsiyi-biçarəyə rüzi--
Ki, yek gəlsin ona dərdin sənin qeyrin dəvasından.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*042]]</text>
      <sha1>s5xzwz0ddm6cwu2j75pctu4qw4a51bz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Quba</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19488</id>
    <revision>
      <id>84623</id>
      <parentid>51875</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:16:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2633" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Quba 
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Qövsi (məqalə)|Qövsi]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Qasım bəy &quot;Zakir&quot; təxəllüs|Qasım bəy &quot;Zakir&quot; təxəllüs]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Mərhum Abbasqulu ağa Qüdsinin tərcümeyi-halına şüru etməzdən müqəddəm Quba şəhərinin barəsində--ki, şairin vətəni məqamındadır,--icmalən məlumat verməyi münasib gördük.

Yadigar qalmış vərəqparələrdən və təvarixdə görünən müxtəsər əhvallardan belə məlum olunur ki, Quba şəhərini Nadir şah tarixi-hicriyyənin 1147-ci sənəsində--ki, miladın 1734-cü sənəsinə mütabiqdir,--bina etdirmişdir. Müşarileyh Şabrandan (Quba uyezdində Dəvəçi mahalıdır) gəlib keçdikdə Dərbənd ilə Şabranın arasında &quot;Gülüstani-İrəm&quot; adında basəfa bağlıqda istirahət üçün sakin olmuşdur.

Buranın abü havası şaha xoş gəldiyindən Mirzə Mehdi xan münşi təvəssütü ilə əmr etmişdir ki, burada şəhər binası qoyulsun. Bu əmri icra etmək üçün neçə nəfər öz qoşunundan--ki, Ərdəbil şəhərindən var imişlər,--o məkanda qoyur. O cəhətə şəhərin əvvəlinci məhəlləsi indilikdə də &quot;Ərdəbil məhəlləsi&quot; adı ilə məşhurdur.

Rəvayət olunur ki, şəhərin adını Nadir şah öz çadırının başındakı qübbəsinin nişanəsinə yad olaraq əmr edir &quot;Qübbə&quot; qoyulsun. Bir rəvayət də budur ki, Qubanın binasını Qudyal çayının sağ tərəfində ibtida qoyan Fətəli xan Müştərinin atası mərhum Hüseynəli xan olubdur. Belə ki, şəhər bu axır vaxtlara kimi o yerin əhalisi arasında &quot;Qudyal qala&quot; adı ilə məruf idi.

Mərhum Müştərinin əyyami-hökumətindən Abbasqulu ağa Qüdsinin zamanına kimi bu aralıqda nə növ üləma və ürəfa vücuda gəldiyi və onlar kimlər olduğu məlum deyildir. Hər halda Qubada bir çox əhli-hal və ürəfavü üləma olublar və onun üçün mərhum Kazım ağa Salik Qubanı (Qübbəni) yad etdikdə demişdir:

Kəmali-rifəti-Şirvan məlum,
Maarif mədəni xaki-Qubadır.

Neçə əhli-bəlağət var onda,
Biri Ağabəyü Mirzəbabadır.

Biri &quot;Qüdsi&quot; ləqəb Abbasqulu bəy,
Diyari-nəzmü şerə padşadır.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*043]]</text>
      <sha1>6wcg14yr4vep3s805iep1ejsv7l4q7l</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Qarabağ-Şuşa şəhəri</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19490</id>
    <revision>
      <id>84625</id>
      <parentid>51877</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:17:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10600" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Qarabağ-Şuşa şəhəri 
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Qasım bəy &quot;Zakir&quot; təxəllüs|Qasım bəy &quot;Zakir&quot; təxəllüs]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Rafei (məqalə)|Rafei]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Sabiqdə Şuşa şəhəri Qarabağ xanlarının paytaxt şəhəri hesab olunurmuş. Bu şəhərin banisi Pənahəli xan olubdur. Şəhərin təmir və binası vaqe olubdur 1170-ci sənədə ki, tarixi-məsihiyyənin 1757-ci ilinə mütabiqdir. Bu şəhər əvvəlcə öz banisinin adı ilə adlanırmış. Pənahabad. Sonradan şəhərin üç-dörd verstliyində olan erməni Şuşa kəndinin adı ilə təsmiyə olundu. Pənah xan mərhum Şuşa şəhərini təmir və təsis edib, ətrafına möhkəm hasar çəkdirdi və sonra hamı xalqa müəyyən yurd və məkan göstərib, fəraqət dolanmaqlarına lazımi binagüzarlıq edibdir və yeni bina etdirdiyi şəhərin adı ilə gümüş pul zərb etdirdi--&quot;Pənahabad&quot; ki, rusların indiki gümüş üçşahılığı vəznində imiş.

Məlum ola ki, Pənahəli xanın əsli qarabağlıdır və Sarıcalı qəryəsindəndir və Sarıcalı onun babalarından birisinin adı ilə--ki, Sarıcalı imiş,--təsmiyə olunubdur.

Mərhum Mirzə Cəmal öz tarixində Pənahəli xanın abavü əcdadı şənində belə yazır: Pənah xanın ata-babaları həmişə Cavanşir elinin içində məşhurü məruf və sahibi-ismü rəsmü nan və sahibi-hörmətü dövlətü ehsan olublar. Atasına İbrahimxəlil ağa deyərlərmiş. Çox qövmü qəbilə və əqrəbavü arxası çox olan şəxs imiş ki, dövlət və neməti bipayan və avazəsi və şöhrəti məzkurul-lisan olmuş, necə ki, Ağdamda Tağbənd damı və divarı və Arasbarda çarpasının mərateyi və asarı və yaylaqda dəxi İbrahimxəlil ağa qalaqı (qalası), məşhur olan imarəti və nişanəsi vardır. Bunların hamısı onun sahibi-dövlət və hişmət olmağına dəlil və şahidi-biədildir.

Zəmani ki, Nadir şah Əfşar indiki Zaqafqaziya vilayətlərini--ki, ibarət ola Gəncə, Tiflis, Qarabağ, Şirvanat və sair yerlərdən,--öz təsəllütünə götürdü, öz adət və qaydasına görə hər bir el və oymağın içində bir rəşid, qoçaq və kardan adam olsa idi, onu gətirdib öz hüzurunda xidmətkar edərdi və ləyaqətinə görə ona mənsəb və məvacib verərdi, o cümlədən Cavanşir elindən dəxi İbrahimxəlil ağanın qabağınca böyük oğlu Fəzləli bəyi və onun vəfatından sonra Pənahəli bəyi gətirdib hüzurunda xidmətkar elədi. Tezliklə onun ziyadə fərasətli və rəşid olmağını görüb, hüsni-xidməti və sədaqəti əvəzində məvacib və rütbəsini artırdı və ol vaxtlarda Rum qoşunu ilə--ki, Abdulla paşa Köprülüoğlunun sərkədəliyində idi,--Nadir şahın neçə yerlərdə böyük davaları vüqua gəlibdir və bu davalarda Pənah xanın artıq rəşadət və hünərləri Nadir şahın daha da ziyadə iltifat və şəfəqqətini cəlb eləyir və lakin bir neçə paxıl və şərir kəslər Pənah xanın bu minval tərəqqi tapmağına həsəd aparıb, ondan bədguluq etmək binasını qoyurlar və Nadir şahın hüzurunda onu müqəssir edib, qətlinə fitva verirlər. Pənah xan əhvalı bu növ ilə görüb, canının qorxusundan fürsət tapıb, Nadir şah Xorasanda olan vaxtı bir neçə nəfər əqvami-müxlisələrdən özü ilə müttəfiq görüb, Qarabağ vilayətinə qaçır. Nadir şah Pənah xanın qaçmağından çox qəzəbnak olub, dalınca çaparlar göndərir ki, onu yoldan tutub gətirsinlər. Amma müyəssər olmayıb və Qarabağda dəxi onun tutulmağına çox səy və təlaş edirlərsə də, bir şey bacarmırlar. Ancaq onun elindən qövmü əqrəbasını və əhlü əyalını Nadirin hökmü ilə Xorasan məmləkətində Sərəxs torpağına sürürlər. Sonralardan 1160-cı tarixində Nadir şah Xorasanda qətlə yetəndən sonra Pənah xan qorxudan çıxıb, Qarabağın içində özünü zahir edibdir. Bu vaxta kimi Pənah xan gah Qarabağın dağlarında və meşələrində öz xəvasları ilə və bir para əqrəbaları ilə quldurmanənd dolanarmış və gah Şəki vilayətində və Qəbələ mahalında övqat keçirərmiş. Nadir şahın qətlindən sonra onun hökmü ilə Xorasana sürgün olan Qarabağ elatı əzancümlə Pənah xanın əhlü əyalı böyük oğlu İbrahim xan ilə bir yerdə xudsər köçüb öz əsli vətənlərinə qayıdırlar.

Mərhum Pənah xan çox tədbirli, aqibətəndiş və karkön bir adam imiş. Özünün hökumət və istiqlaliyyətini möhkəmləndirmək üçün Qarabağın qoçaq və rəşid cavanlarından özünə bir dəstə mükəmməl atlı saz eləmişdi. Çün ətrafdakı vilayətlər--Şəki, Şirvan, Gəncə, İran, Qarabağ xanları onunla düşmən idilər, özünü bunların hücumundan eymən və salamat saxlamaq üçün əvvəlcə 1161-ci ildə indiki Kəbirli mahalında Bayat qalasının binasını qoydu. Üç-dörd il bu qalada sakin olub, sonra görür ki, bu yer münasib deyil, özü də aranzəmindir və əhali istidən zəhmət çəkir, onda Tərnakut yaxud Tərnaut qalasını bina etdirir ki, &quot;Şahbulağı&quot; adı ilə məşhurdur. Bu qalanın binası 1165-ci sənədə--ki, tarixi-məsihiyyənin 1752-ci sənəsinə mütabiqdir,--vaqe olubdur. Beş sənə də bu Tərnakut qalasında qalıb, sonradan indiki Şuşa qalası olan məhələ hicrət edir. Çünki ol vaxtı Azərbaycan hakimi Məhəmməd Möhsün xandan çox ehtiyat olunurdu ki, İran qoşununu Qarabağa çəkib, onun əmval və ehşamı payimal olunsun. Şuşa qalasının yeri çox möhkəm və ətrafı sıldırım qayalar və dərin dərələr olmağa görə, onu təsxir eləmək hər halda mümkün deyildi. Odur ki, neçə dəfə Qızılbaş qoşunu onun üstə gəlib, onu mühasirə ediblərsə də, fəthində aciz qalıb, məyus və pərişanhal geri qayıtmağa məcbur olublar.

Qarabağ vilayətinin Rusiyaya mülhəq olması Pənah xanın oğlu İbrahim xanın vaxtında, 1804-cü sənədə vaqe olubdur. Haman sənədə qış fəslində İbrahim xan mərhum və oğlanları Məhəmməd Həsən ağa və Mehdiqulu ağa ilə və Qarabağın bir neçə mütəşəxxis bəyləri və əyanları ilə şəkili Səlim xan ilə--ki, onun damadı idi,--Kürək çayında knyaz Sisianov ilə görüşürdü və burada cəşnü ziyafətlərdən sonra miyanlarında mühavirat və müahidat vaqe olub, hər iki canibdən binayi-əhdü peyman qoyuldu və şürutnamə yazıldı. Mərhum İbrahim xan və sərdar Sisianov öz möhürləri və dəstxətləri ilə haman şürutnaməni imza qıldılar. Bu əhdnamənin hökmüncə İbrahim xan dövləti-Rusiyyəyə itaət etməyi qəbul etdisə də, amma həm özü və ondan sonra nə qədər varisi vardır nəslən bədi-nəsl imperaturi-əzəm tərəfindən Qarabağ vilayətində bilistiqlal hakim olmaqları təsdiq olunur və bu məclisdə İbrahim xana general-leytenantlıq və Səlim xana general-mayorluq, Məhəmməd Həsən ağaya və Mehdiqulu ağaya polkovniklik çini verilmək üçün sərdar Sisianov tərəfindən vəsatət olundu və lakin Sisianov Bakıda məqtul olandan sonra İbrahim xanın meyli bir növ İran dövlətinin tərəfinə dönür. Şuşa qalasında duran bir fövc batalyon rus qoşunundan böyük mayor Lisaneviç bir para şərir və əhli-qərəz adamların təhrik və iğvası ilə gecə vaxtı iki yüz soldat götürüb, şəhərin iki verstliyində İbrahim xanın olduğu səngəri əhatə edir və tamamını böyük zülm və ədalətsizliklə qətlə yetirir.

İbrahim xandan sonra onun yerində oğlu Mehdiqulu xan canişin olur ki, onun qızı şairə Xurşidbanu &quot;Natəvan&quot; təxəllüs Şuşa şəhərində 1315-ci sənədə və Xurşidbanunun oğlu Mehdiqulu xan &quot;Vəfa&quot; təxəllüs 1318-ci sənədə Tiflis şəhərində vəfat ediblər.

Şuşa qalası Zaqafqaziyanın gözəl və basəfa şəhərlərindən birisi hesab olunurdu və axır vaxtlarda artıq sürət ilə abad olmağa üz qoymuşdu. İçində çox gözəl imarətlər yapılmışdı. Yay fəslində altmış-yetmiş minə qədər nüfus bu şəhərə cəm olurdu, çünki Şuşanın abü havası xeyli saf və salamat olmağa görə, yaylaq mənzələsindədir. Qarabağın tarixinə və sair övzavü əhvalına dair bir para məlumat Molla Pənah Vaqifin tərcümeyi-halı nəql olunduqda söylənəcəkdir.

Şuşa şəhərinin ab-havasının təsirindən və torpağının bərəkətindən burada çox zürəfa, üdəba və şüəra vücuda gəlibdir. Belə ki, Şuşa qalası Zaqafqaziyanın Şirazı mənzələsində olub, ərbabi-zövqü səfa oymağı və əhli-hal və sahibi-dil yatağı hesab olunur. Şuşa əhli--xah ermənisi və xah müsəlmanı--həmişə eyşü işrətdə olub, günlərini gəzməkdə, seyrü səyahətdə keçirirdilər və buranın sazəndə və xanəndələri indi də məşhuri-cahandır.

Heyfa ki, 1905-ci ildə erməni və müsəlman davasında bu şəhərin Ermənistan tərəfi və 1906-cı ildə müsəlmanistanın bəzi hissələri öz əhalisinin cahilanə rəftarı və vəhşiyanə kirdarı ucundan yanıb zir-zəbər oldu. Yüz ildən bəri balaları ənvayi-zəhmət və məşəqqət çəkib, külli məxaric və məsariflər töküb abad elədiyi vətəni bu gün onun cünunluq mərəzinə mübtəla olmuş övladı belə rəhmsiz və ağılsız viran olmağına canlarını nisar elədilər. Yüz ildən bəri iki mehriban qonşu kəmali-sədaqət və məvəddətlə bir yerdə dolanıb, bir hava ilə nəfəs alıb, asudə və mürəffəül-hal zindəganlıq etməklərindən guya diltəng və narazı olub, bir-birlərinin canına və malına yağı olmaqları qəribə bir hal və heyrətəngiz bir sirrdir.

Bu halda Şuşa şəhəri əhalidən, demək olur ki, boş qalıbdır. Az-çox varı və tavanası olanlar qeyri bilad və ölkələrə hicrət edib, hər birisi bir növ güzəran etməkdədirlər. Şəhərdə qalanlar ancaq əlsiz-ayaqsız, əhli-kəsbü sənətdir ki, onların də məişəti tərəddüd və alış-veriş olmadığına görə, artıq dərəcədə çətinlik ilə keçir.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*045]]</text>
      <sha1>a6mq9gab80dd5vlnvqn1grhq8y401z3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Rafei (məqalə)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19491</id>
    <revision>
      <id>84624</id>
      <parentid>51878</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:17:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1938" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Rafei 
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Qarabağ-Şuşa şəhəri|Qarabağ-Şuşa şəhəri]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Seyid Əbülqasım Nəbati (məqalə)|Seyid Əbülqasım Nəbati]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Bu şairin dəxi ismü nəsəbi və məhəllü məkanı məlum deyil. Şiveyi-lisanından Qafqaz əhli olduğu anlaşılır. Vaqifin müasirlərindəndir. Mürəbbeatından birisi zeyldə yazılır:

Sən necə həmdəmsən, ey badi-səba,
Nə müddətdir xəbərin yox halimdən.
Nuh kimi qərq oldum qəm girdabına,
Dərdməndəm, nolur tutsan əlimdən?

Əfsunçu kar etməz zülfün marına,
Cismim düşdü ənbər telin tarına,
Pərvanə tək yandım eşqin narına,
Bülbül təki əl üzmüşəm gülümdən.

Məndə xəyal vüsalına yetməkdir,
Sənin meylin qeyri həmdəm tutmaqdır,
Mən bülbüləm, işim fəğan etməkdir,
Gəl yanıma, qaçma dərdi-dilimdən.

Yusifi Misirdə zindan öldürdü,
Züleyxanı dərdi-pünhan öldürdü,
Rafeini dərdi-hicran öldürdü,
Özün yetir, qurtargilən ölümdən.

Söz yoxdur ki, Rafeinin qəsdi bu şerləri düzməkdən Molla Pənah Vaqifə və Molla Vəli Vidadiyə nəzirə yazmaq imiş və lakin onların kəlamları ilə Rafeinin şerləri arasında təfavüt yerdən göyəcəndir:

Daneye-felfel siyaho xale-məhruyan siyah,
Hər do del suzənd, əmma in kocavo an koca. [1]

[1] Tərcüməsi:
İstiot dənəsi də qaradır, ayüzlülərin xalı da,
Hər ikisi ürək yandırır, amma bu hara, o hara?&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*046]]</text>
      <sha1>lm4plffb0z10e9sii3z6hwf2lufcly7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Seyid Əbülqasım Nəbati (məqalə)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19492</id>
    <revision>
      <id>84626</id>
      <parentid>52035</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:18:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="46899" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Seyid Əbülqasım Nəbati  
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Rafei (məqalə)|Rafei]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Şeyx İbrahim Qüdsi Gəncəvi (məqalə)|Şeyx İbrahim Qüdsi Gəncəvi]]
| il                 = 
| qeydlər            = [[Əbülqasım Nəbati]] haqqında
}}

&lt;poem&gt;Azərbaycan türklərinin müqtədir şairlərindən birisi də mərhum Seyid Əbülqasım &quot;Nəbati&quot; təxəllüsdür. Seyid Əbülqasımın vətəni Qaracadağda Üştibin, yaxud Üçdibin qəryəsidir ki, İran dövlətinə mütəəlliqdir və Muğan səhrasına yaxındır. Bu qəryənii abhavası mötədil və torpağı münbitdir. Əhalisi salamat və kargüzar olduğu üçün mürəffəhhal yaşayırlar. Vəli zəmanənin övzavü iqtizasından bixəbər və elmdən bibəhrədirlər, necə ki, dövləti-əliyyənin rəiyyətləri və rəncbərləri təmamən bu hal üzrə yaşamaqdadırlar.

Seyid Əbülqasım təvəllüd edibdir tarixi-hicriyyənin on üçüncü əsrinin ibtidasında--Nəsrəddin şahın atası Məhəmməd şahın zəmani-səltənətində681. Bir qəsidəsində məzkur şahı belə tərif eləyir:

Hərə bir şahə oldular məddah,
Mən kəmin bəndə şahi-İranə.

Şahi-mən şahi-müfəxxər Qacar --
Ki, salıb divi-zülmi zindanə.

Şəh Məhəmməd şəhi-Skəndərşən,
İltifat etməz abi-heyvanə.

Xadimi-bargahi yüz Cəmşid,
Tən edər cahi min Süleymanə.

Bəxş edər murə mülki-dünyani,
Dür tökər gənci-lütfi hər yanə.

Dusti bilməsin ki, qəm nə imiş,
Düşməni ağnasın qızıl qanə.

Sən, Nəbati, duanı eylə təmam,
Nə işin var eşitdi şah ya nə?

Əgərçi şairin sali-vəfatı dürüst məlum deyil, amma mötəbər rəvayətə görə, haman on üçüncü əsrin axırlarında — yəni min iki yüz yetmişinci illərin əvaxirində və həştadıncı illərin əvailində vəfat edibdir. Vəfatı ömrünün müsinn çağında — yetmişində və ya yetmiş beşində vaqe olubdur. Buna şairin öz şeri dəlalət edir:

Mən dedim bəs Xançobani cavandır,
Bir igid oğlandır bəbri-bəyandır,
Demə kim, qocalıb, qəddi kəmandır,
İndi gördüm, saqqalının çalı var.

Bundan əlavə onun qocalığına bu şeri-müstəzadı dəxi şəhadət verir:

Dövri-çərxdən olmuşam əlil,
Dizdə taqətim, gözdə nur yox.
Bir nəzər, əya şahi-lafəta,
Bu Nəbatiyi-binəvaya bax!

Eşitdiyimizə görə, bu halda Nəbatinin övladından bir neçə mötəbər vaizlər və mərsiyəxanlar vardır.

Seyid Əbülqasımın bir neçə təxəllüsü var. Onlardan məşhuru bunlardır: &quot;Nəbati&quot;, &quot;Məcnun&quot;, &quot;Şah&quot; və &quot;Xançobani&quot;.

Mərhum ziyadə müttəqi, dindar və pakdamən bir vücud olub ömrünün çoxunu zöhdü riyazətdə keçirərmiş. Riyazət əhli olduğu üçün əksər övqat dünya işlərindən əl çəkib və xalqdan qəti-əlaqə edib etikafa əyləşərmiş. Bu etikaf və zaviyənişinliyi özü üçün böyük bir səadət hesab edib, həqiqət aləminə irişməyi və nihan sirrlərindən ittila kəsb etməyi məhz vəhdət guşəsində bularmış. Ol səbəbdən deyibdir:

Guşeyi-vəhdət nə əcəb ca imiş,
Sirri-nihan onda hüveyda imiş.

Aşiqi-divanələrin mənzili, --
Rütbəyə bax, ərşi-müəlla imiş.

Qafil idim bu dili-viranədəm,
Dil demə, oğlan, bu ki, dərya imiş.

Etikafdan fariq olduğu zaman gahbir camaat arasına çıxıb söhbət edərmiş. Ziyadə fəsih və şirinzəban olduğu üçün çoxları özünə valeh və heyran edərmiş və müasirlərindən bir çoxu onunla mükaliməyə daxil olmağı və onun söhbətindən istifadə qılmağı özlərinə böyük bir feyzü qənimət hesab edərlərmiş.

Rəvayət olunur ki, Seyid Əbülqasım Üştibində əvvəlcə dərvişlər həlqəsinə daxil olub, onların içində nüfuzu artıbdır və sonralardan dərvişlərə mürşid olubdur. Bəzi vaxtlarda ondan kəramət sadir olarmış; belə ki, bir para xariqüladə əlamətlərin ondan zühur etməyini görənlər olubdur.

Etikafdan çıxan zamanı onun simasında başqa bir parlaqlıq və nuraniyyət cilvə edərmiş; özgə bir halətə düşərmiş və bəzi vaxtı şövqü zövq ilə cuşa gəlib eşqdən, mey və məhəbbətdən dəm vurarmış. Necə ki, deyibdir:

Zöhdü səlatı çölə sal, Gəzgəza,
Mövsimi-eyşü meyü mina imiş.

Xançobani adi, Nəbati özü,
Bir üzü qırxıq, bığı burma imiş.

Nəbati artıq dərəcədə səxi, comərd və nəcib bir vücud imiş. Atası dəxi möhtərəm seyidlərdən imiş. Buna şairin kəlamı şəhadət verir:

Meydani-eşq içrə səyirtdim ati,
Müsəxxər eylədim Rumü Herati,
Möhtərəm oğluyam, adım Nəbati,
Zatımız haşimi, əslimiz ərəb.

Seyid Əbülqasımın ləqəbi &quot;Möhtərəm oğlu&quot; olduğuna onun bu şeri dəxi şəhadət verir.

&quot;Möhtərəm oğlu&quot; deyərlər mənə, adım Məcnun,
Bir adım Xançobani, bir bığı burma-burma.

Nəbati həzrət Əli əleyhissəlamın həqiqi və səmimi məddahlarından olduğu üçün ol cənabın vəsfi-şənində çox gözəl və qərra qəsidələr yazıbdır ki, hər kəs onları mütaliə etsə, onun qəlbində həqiqi bir vəcdü tərəb vüqua gəlir. Nəbati demək olur ki, öz mövlasına ürəkdən aşiq imiş və bu, məhəbbəti ucundan ol şahidəryadilin və gövhəri-nəcəf və mədəni-izzü şərəfin mədhində yazdığı bir kəlamında əndazədən çıxır və bir növ özünü şəkkaklar silkinə daxil edən kimi olur:

Mən ruzi-əzəldə sevmişəm bir şahi,
Allah deyər ona Əliallahi.
Hər kim ona allah desə, kafirdir,
Şəkkakdır ol Nəbati tək, vallahi.

Divani-əşarında ibtidayi-kəlamı həzrət Əlinin adı ilə bu sayaq başlayır:

İcade-bənaye-aləm əz name-Əlist,
Aine-nəbi ze zərbe-Səmsame[1]-Əlist.

[1]-Səmsam — kəskin qılınc.

Meyxaneyi-dəhr qayem əz həstiye-ust,
Abe-rox ze meye-came-qolfame-Əlist.
İn nəqşeneqare-sanee-biçunəst,
Ya dəftəre-eşqe-Leyliyo Məcnunəst.
Hər səfheəş əz bağe-Erəm zibatər,
Hər noqteəş əz dorce-dore-məknunəst.
Əz gərdeşe-ruzeqaro doure-gərdun
Divane-mən əz rədif gərdəd birun,
Aşoftetər əz şekənce-zolfe-Leyli,
Culidetər əz məqale-hale-Məcnun.
İn reşheye-kelke-Maniye-nəqtaşəst,
Ya qeteye-meşke-aşeqe-qəllaşəst.
Bər təbe-gohərbare-Nəbati əhsən,
Mətbutər əz ruye-bote-Cəmmaşəst[2].

[2]- Çəmmaş --zəndvəst deyilən bütpərəst qövm.

Xah türk dilində və xah fars dilində Nəbati yazdığı şerlərdə bir qüsur yoxdur. Bəzi kəlamlarında, məsələn, &quot;Saqinamə&quot;sində, fars lisanında yazdığı şerləri türk dilində yazdıqlarına tərcih vermək olar. Bu &quot;Saqinamə&quot;nin axırını yenə həzrət Əli mədhinə çevirib, ol cənabın övsafi-cəmilə və əxlaqi-həmidəsini bir-bir zikr qılıb, ol bəhri-hikmətə və sahibi-şənü izzətə xitabən deyir:

Şəha, şəhriyara mən binəvara
Ze lotfət biyara ço mehre-monəvvər,
Əya, saqi, cəm şəvi şado xorrəm,
Fədaiye-to kərdəm, biya, mey biyavər.
Bedəh bade çon qol, bexan həmço bolbol --
Ke, kamət şod hasel, moradət moyessər.
Əli qu, Əli qu, Əli cu, Əli cu,
Resi ta be hu-hu, əz in nam begzər,
Əli qu, Nəbati, ke, yabi necati,
To ta dər həyati bexan naməş əzbər.

Nəbatinin həzrət Əli şənində yazdığı türk qəsidələri dəxi səmimi-qəlbdən nəşət edən pakizə və həqiqi hisslərdir ki, oxuculara artıq dərəcədə təsir eləyir. Onları burada zikr etməyə ehtiyac yoxdur.

Tərcibənd səbkində yazdığı &quot;Saqinamə&quot;də dəxi Əsədullah Qalib Əliyyül-Mürtəza haqqında gözəl mədhlər söyləmişdir. Nəbatinin bu &quot;Saqinamə&quot;si demək olar ki, onun cümlə kəlamının əfzəli və bərgüzidəsidir; bu sayaq başlanır:

Ey edən eşq naməsin inşa,
Vəh, düşüb başına əcəb sövda!
Qoygilən başə taci-bismillah,
İbtida qıl sözü benami-xuda --
Ki, odur hər kəlamə sərmətlə --
Ki, odur sərvəri-hamə əsma.
Qadirü zülcəlalü vəlikram,
Faliqül-həbb, xaliqül-əşya,
Sanei-ərşü fərşü şəmsü qəmər,
Aləmi yoxdan eyləyən peyda.
Ol xudavəndi-vacibüt-təzim,
Həyyü qəyyumü fərdi-bihəmta.
Əhsənül-xaliqin ləhül-izzə,
Vələhül-həmd vəssənaül-üla.
Adəmi o yaratdı torpaqdan,
Başına qoydu taci-&quot;Kərrəmna&quot;,
Ondan oldu Məhəmmədi-ərəbi,
Sahibi-tacü təxti-ov-ədna.
Ey qələm, ey ənisi-əhli-bəyan,
Cəhd qıl etgilən sözü ziba.
Gəl, gətir badə, ey gözüm saqi --
Ki, verim çöhreyi-məqalə səfa.
&quot;Şur&quot;ü &quot;Şəhnaz&quot;dən çəkim ahəng,
Naləni eyləyim büləndava.
&quot;Sövti-Davudi&quot; eyləyim zahir,
Gah &quot;Hüseyni&quot; gəhi &quot;Zəminxara&quot;.
Ta salım bu cahana bir ğülğül,
Başlayım tazə bir əcibə &quot;Nəva&quot;.
Gələlər vəcdə aşiqü arif,
Düşələr rəqsə padişahü gəda.
Ucadan başla &quot;Raki-Novruzi&quot;
Çulğasın nöh sipehri sövtü səda.
Şahi-islamə ruzü şəb nüsrət --
İstə həqdən həmişə, eylə dua.
Çəkkilən başə badeyi-eşqi,
Günbədi-çərxi eylə pürqövğa,
Şahi-Misri çıxartgilən çəhdən,
Aləmi eylə valehü şeyda.
Degilən, ya Əli, bəsövti-cəli,
Eyləmə hiç kimsədən pərva.
Himmət al pirdən, mədəd həqdən,
Dəmbədəm &quot;hu&quot; çəkib yolu başla.
Qoy qədəm rahi-eşqə mərdanə,
Gir xərabatə məst-məstanə.

Şair pirdən himmət və həqqdən mədəd diləyib sövticəli ilə Əliyyül-Mürtəzanı zikr edib və dəmbədəm &quot;hu&quot; çəkib, rahi-eşqə şövq ilə, mərd-mərdanə qədəmgüzar olur və özünü fənafillah dəryasına qərq eləyir və burada cürbəcür aləmləri seyr edib, vaxtbəvaxt saqiyi-ənisü canpərvərə rücu edib ondan lütfü kərəm istəyir.

Bu &quot;Saqinamə&quot;nin bir bəndində eşqi-həqiqi və məhəbbəti-ilahini vəsfü tərif edib, başqa bəndlərində gah hicrdən şikayət eləyir, gah mübtəlayi-dərdi-möhnət olmaqdan və əqlü kəmalı tərk edib Məcnunsifət küçə və səhralarda vəhşiyanə cövlan etməkdən söz açıb artıq fəsahətlə öz hissiyyatını belə rişteyi-nəzmə çəkir:

Saqiya, dur gətir meyi-gülgun,
Məni qəm etdi lalə tək dilxun.
Hicr edib odlu sinəmi gülxən,
Dərd edib dağlı bağrımı kanun.
Əql-məqlü kəmaldan keçdik,
Gəl bir az da tutaq təriqi-cünun.
Yandıraq rəxtü təxti mərdanə,
Seyr edək kuçələrdə çün Məcnun.
Gah [edək] rəqsü gah çərxə vuraq,
Gəh çəkәk nalə məstü digərgun.
Gəh deyək şer-mer, gəh hədyan,
Gah məsti-şərabü gəh əfyun.
Gahi vəhşilər ilə həmcövlan,
Gah səhra gəzəkü gəh hamun.
Gahi heyrət çölündə sərgərdan,
Didə giryanü xatiri məhzun.
Gahi dağlarda valehü şeyda,
Gah əfsanəvü-gəhi əfsun.
Gahi xamuşü gəh süxəiküstər,
Gahi Əshabi-kəhfi-cari-fünun.
Gəlsə təqrirə gər hekayəti-eşq,
Olu bir dəmdə min gəda Qarun.
Ey xoşaxoş o aşiqi-qəllaş --
Ki edə canı yarına qurbun[3].
Əyyühəl-aşiqun, fədeytü ləküm,
İnnəküm məşərü və hüm yufun.
Badeyi-xümnişini ver, saqi,
Nə deyər bir görək o Əflatun.

[3]- Qurbun — qurban mənasınadır. Qafiyə düz gəlmək üçün &quot;qurbun&quot; yazılmışdır.

Bu &quot;Saqinamə&quot;nin bir bəndində Nəbati bahar fəslini belə şairanə vəsf qılır:

Saqiya, gəldi novbahar yenə,
Mövsimi-gəşti-laləzar yenə.
Vergilən bəzmə inbisatü şükuh,
Gəldi həngami-vəsli-yar yenə.
Nərgisi-məst yüz nəzakət ilə
Zülfünü etdi müşkbar yenə.
Şahi-gül çəkdi bürqəin üzdən,
Hüsnünü etdi aşikar yenə.
Kuhü səhranı əbri-neysani
Gör nə xoş etdi mərğzar yenə.
Rədi-ğərran çəkib ğəriyü xüruş,
Aləmə saldı xarxar yenə.
Şaxi-gül oldu məskəni-bülbül,
Laləni etdi dağdar yenə.
Hardasan, ey şəkərləbü gülrux,
Ver, gözüm, cami-xoşgüvar yenə.
Gəl içək badə gül əyağında,
Bir edək şükri-kirdgar yenə.

Mey və məhbub barəsində yazıbdır:

Saqiya, ey nigari-şirinfən,
Hardadır ol dəvayi-dərdi-həzən?
Təlxi-şiringüvar, yəni mey,
Mərd olur içsə gər onu hər zən.
Bu idi etdi şah Cəmşidi,
Həyyü cavid çün Üveysi-Qərən.
Ehtiram et ki, cami-Cəmdir bu,
Olma bədməst sən də çün Bəhmən.
Ələ aldıqca gözlə şərti-ədəb --
Ki, odur dərdi-eşqə çarə edən.
Hanı ol Kürdi-şiri-nərsövlət?
Noldu İsfəndiyari-ruhintən?
Məni yandırdı bir buti-sərməst,
Vəsfi-hüsni edib məni əlkən.
Taqi-əbrü kəmani-Sami-dilir,
Tiri-mücgani xəncəri-Bicən,
Qönçə ağzı çü püsteyi-xəndan,
Ləbi-ləli əqiqi-sürxi-Yəmən.
Tərfi-ruxsari rövzətül-firdovs,
Sünbüli-zülfi rəşki-müşki-Xütən.
Xali-sərsəbzi dami-fitnəvü şər,
Çeşmi-sərməsti kani-sehrü finən.
Sözü şəhdü şəkər, gözü şəhla,
Canü dil bəndüvani-çahi-zəqən.
Qıya baxmağı rəm yemiş ceyran,
Güli-ariz misali bərki-səmən.
İşvəsi şux, qəmzəsi cəllad,
Qan içən həmçü zeyğəmi-ərcən.
Surətində xəcil məhi-ənvər,
Qəddi-bala besani-sərvi-çəmən.
Qoymaz aşiqdə nazı tabu təvan,
Өldürər gərçi olsa Əhrimən i. a.

Yenə bu &quot;Saqinamə&quot;də keçmiş padşahların şökətü əzəmətindən və namdar pəhlivanların qüvvətü hünərlərindən və aşiqi-biçarələrin hali-cigərsuzlarından söz açıb axəri-kəlamı həzrət Əli əleyhissəlama yetirib deyir:

Hanı şiri-xuda, şahi-mərdan
Sahibi-Zülfiqari-xunaşam.
Hələta şənü innəma şövkət
&quot;Lafəta&quot; mədhi-şahi ərşməqam
Gər mürəkkəb ola çəmii-bəhar,
Cümlə əşcar əgər ola əqlam,
Ola katib təmami-xəlqi-cəhan,
Yazalar vəsfi-şənini madam,
Aqibət qərqi-lücceyi-xiclət,
Matu məbhut qasirül-övham.
&quot;Qulkəfa&quot; haq deyəndə bir şahə,
Mən nə tərif edim, mənim ağam?!
Dur gətir badə, saqiya, ver cam,
Lovhəşəllah, gəlin edək bayram.
Çəkilək bağə, bir əyaq çəkәk,
Döşənək gül əyağinə xoşkam.
Vəcd edək, mənzilə verək zinət,
Ruzü şəb vəcdə eyləyәk iqdam.,
Qoy qədəm rahi-eşqə mərdanə,
Gir xərabatə məstu məstanə.

Seyid Əbülqasım Azərbaycan türklərinin Xacə Şəmsəddii Hafizi və Şəms Təbrizisi və bəzi məqamlarda Mövlana Cəlaləddin Rumisi mənziləsindədir. Necə ki, Hafiz fəsahət və bəlağətdə şüərayi-farsın sərdəftəri olub, həmçinin Nəbati də Azərbaycan şüərasının fəsihraqıdır. Necə ki, şerü kəlamında Nəbati Xacə Hafizə peyrəvilik göstərib, habelə də dünya zindəganlığında ustadi-kamili və mürşidi-mənəvisi tutduğu yol ilə gedib dərvişlər dairəsinə daxil olub, onlar ilə müaşirət və müsahibət edərmiş və dünyanın malü dövlətinə mütləqa etina göstərməzmiş. Өvqatını ibadət və riyazətdə və şer yazmaqda keçirərmiş. Xacə Hafizə nisbətən qəlbində əlaqə tutduğu məhəbbət və sədaqəti aşağıda yazılan şerlər vasitəsilə bəyan etmişdir:

Ey səba, ey bəridi-aşiqi-zar,
Kuyi-cananə bircə var genə.
Açginən şahbaz tək şəhpər,
Eylə Şirazə bir güzar genə.
Hafizin ruhi-pakinə bizdən
Bir yetir eşqi-bişümar genə.
Bədi-&quot;əlhəmdü&quot; sureyi--&quot;ixlas&quot;
Gör nədir bir o yari-ğar genə.
Məni-müştaqə bu hekayətdən
Gəldi nagəh nəvayə tar genə.
Dedi: ey dərdü qəm giriftari,
Çox dəxi etmə ahü zar genə.
Tutgilən daməni-təvəkküldən,
Əşqəri-eşqə ol səvar genə.
Qoy qədəm rahi-eşqə mərdanə,
Gir xərabatə məstü məstanə.

Yenə özgə bir yerdə Nəbati &quot;Lisanül-qeyb&quot; ləqəbi ilə məşhur olan ustadı haqqında demişdir:

Hafizin ruhuna ixlas ilə bir fatihə ver,
Çərxə vur, dövrə gəl, ey bəççeyi-ənqa, ənqa.
Tutiyi-baği-cinan, bulbüli-şaxi-Şiraz,
Xaceyi-&quot;Şəms&quot; ləqəb, şairi-ğərra, ğərra.

Və yenə Şiraz bağının bülbüli-xoşəlhanı haqqında yazıbdır:

Fərəhəfzast dorərhaye-softeye-Hafez,
Ğəni nəmud məra gənce-xofteye-Hafez.
Məlale-del bebərəd şerə-rofteye-Hafez,
Bər aseman çe əcəb gər ze qofteye-Hafez,
Səma Zohre berəqs avərəd Məsihara.

Məlumdur ki, Xacə Hafiz, Şeyx Sədi və Cəlaləddin Rumi kimi nəsihətamiz timsal və hekayətlər yazmaqla belə onlardan hissəi ittixaz etməyibdir. Ancaq mənən bir-birinə münasibəti olmayan qəzəllər vasitəsilə hissiyyati-təbiiyyəsindən və kəmalati-mənəviyyəsindən naşi hikmətasa və möcüznüma şerlər yaradıbdır. Hər şerin və hər beytin təklikdə dərin mənası var. Hər bir kəlməsi böyük nəsihətdir. Tərzi-kəlamda və şiveyi-lisanda o qədər həlavət və fəsahət var ki, əhli-hal onu mütaliə etdikdə valeh olur, dimağı başqa bir zövq ilə vəsfə gəlməyən bir feyzlə dolur. Nəbati dəxi bir mətləbin üstündə dayanıb durmur, pəndü nəsihət deməkdən və xalqa yol göstərməkdən yaxasını kənara çəkib öz hissiyyatından və mənəviyyat aləmindən dəm vurur. Bu xüsusda ibtidayi-kəlamda şair özü bunu iqrar edir ki, onun divanında qayda və nizam olmayacaqdır və mənən bir-birinə müxalif və müğayir şerlər çox olacaqdır:

Əz gərdeşe-ruzeqaro doure-gərdun
Divane-mən əz rədif gərdəd birun,
Aşoftetər əz şekəncə-zolfe-Leyli,
Julidetər əz məqale-hale-Məcnun.

Başqa bir kəlamında şair öz halətini və dünyadan laqeyd olmağını, ata-ana və qohum-əqrəba tanımadığını, müəyyən bir fikrə və məsləkə qulluq etmədiyini, dost-aşnadan qəti-ülfət etdiyini və şerdə nizam və qayda gözləmədiyini bu sayaq nəzmə çəkir:

Bilmərəm səc pədir, qafiyəni anlamaram,
Mən qaradağlıyam, ver mənə xurma, xurma.

&quot;Möhtərəm oğlu&quot; deyərlər mənə, adım Məcnun,
Bir adım Xançobanı, bir bığı burma, burma.

Nə qələndərdi, nə dərviş, nə natiqü nə lal,
&quot;Ma ərəfnak&quot; deyirlər, budu həqqa, həqqa.

Bacı-qardaş deməz, ata-anasın bilməz,
Degilən bir ayı ya bir dədi-səhra, səhra.

Tərk edib yaru rəfiqi, çəkilib pünhanə,
Gecə-gündüz oturur vahidü tənha, tənha i. a.

Şair dünyada çox yaşayıbsa da, amma kim və nə olduğunu haradan gəlib və haraya getdiyini və nə növ icra və maddələrdən tərkib bulduğunu və hansı din və təriqətdə olduğunu dürüst təyin edə bilməyib, &quot;dünya&quot; deyilən bu vadiyi-heyrətdə avara və sərgərdan qalıbdır, müəyyən bir mənzilə vasil olmadığını və hələ məbhut, mütəhəyyir və ləng halında yaşamağını öz-özünə xitabən &quot;nə mənəm, nə mən mənəm mən&quot; deməklə böyük bir şəkkdə və iztirabda olmağını mövzun bir kəlamında bəyan edir. Haman kəlamı eyni ilə burada dərc edirik:

Nə mərizo, nə təbibəm, hələ ləng, ləngəm,
Nə həbibo nə rəqibəm, hələ ləng, ləng, ləngəm.
Nə mokəddər, nə şadəm, nə nehan, nə aşekarəm,
Nə ze xakəmo, nə badəm, hələ ləng, ləng, ləngəm.
Nə ço ğonçe dər şekoftəm, nə nəəm, nə la şenoftəm,
Nə ğəməş bedel nəhoftəm, hələ ləng, ləng, ləngəm.
Nə şərabiyəm, nə bəngi, nə xəyaliyəm, nə rəngi,
Nə moğənniyəm, nə çəngi, hələ ləng, ləng, ləngəm.
Nə rəfiqe-bustanəm, nə qərine-qolestanəm,
Səge-kuye-delsetanəm, hələ ləng, ləng, ləngəm.
Nə setareəm, nə mahəm, nə gəda, nə padşahəm,
Bemiyane-in do rahəm, hələ ləng, ləng, ləngəm.
Nə zəmin, nə asemanəm, nə əz ino nə əz anəm,
Nə diyare-laməkanəm, hələ ləng, ləng, ləngəm.
Nə pəri, nə cenno ensan, iə mələk, nə huro qelman,
Nə felanəmo, nə behman, hələ ləng, ləng, ləngəm.
Nə ze kano mədənəm, mən nə ze gənco məxzənəm mən
Nə mənəm, nə mən mənəm mən, hələ ləng, ləngəm.
Nə cəvanəmo nə pirəm, nə kəmanəmo nə tirəm,
Nə səğiro nə kəbirəm, hələ ləng, ləng, ləngəm.
Nə ze ləle-bibəhayəm, ğə ze dorre-bisəfayəm,
Nə nəva, nə binəvayəm, hələ ləng, ləng, ləngəm.
Nə holuliyəm, nə dəhri, nə kənariyəm, nə bəhri,
Nə riyaziyəm, nə cəfri, hələ ləng, ləng, ləngəm.
Nə monəccem, nə kahen, nə sahero nə mədahen,
Nə bezarean gəvahen, hələ ləng, ləng ləngəm.
Nə Nəbatiyəm, nə bəngi, nə mosəllayəm, nə cəngi,
Nə məcuso, nə ferəngi, hələ ləng, ləng, ləngəm.

Yenə başqa bir kəlamında Seyid Əbülqasım özünü mədhuş və heyran bir halda valeh və sərgərdan görüb kəmali-fəsahətlə məstanə halətini bu tövr bəyan edir:

Өylə məstəm bilməzəm kim, mey nədir, mina nədir,
Gül nədir, bülbül nədir, sünbül nədir, səhra nədir.

Od tutub canım sərasər yandı, amma bilmədim
Dil nədir, dilbər nədir, başımda bu sevda nədir.

Bilmədim ömrümdə hərgiz küfrü iman hansıdır,
Əhmədü Məhmud kimdir, Musiyü İsa nədir?

Şahbazi-övci-vəhdət, vahidü həyyü qədim,
Xaliqi-ərzü səma ol fərdü bihəmta nədir?

Sədri-eyvani-cəlalət, şəmi-bəzmi-kainat,
Afitabi-ərşi-izzət &quot;lafəta illa&quot; nədir?

Türrəhatı qoy kənarə, rəqsə gəl divanəvər,
Gəl, xərabət içrə gör bu şurişü qövğa nədir!

Dürdi-safi gözləmək vaxtı deyil, saqi, aman!
Şişə ver, peymanə ver, sağər nədir, səhba nədir?!

Dur, gözün qurbanıyam, məstanə gəl, rindanə ver,
Çox demə Cəmşiddən, İskəndərü Dara nədir?

Lövhəşəllah, kimdi bilməm eşq divanın yazan,
Aşiqü məşuq kimdir, Vamiqü Əzra nədir?

Şahidi-xəlvətnişinim etdi ruxsarın əyan,
Aşiqi-divanə gəl gör zahirü ixfa nədir!

Yetdi ömrün axirə, sən bir, Nəbati, bilmədin,
Kimdi bu gözdən baxan, ya dildə bu guya nədir?

Nəbatinin bu şerləri Şəms Təbrizi əleyhirrəhmənin aşağıda yazılan kəlamına çox bənzəyir. Təfavüt ancaq bundadır ki, Nəbatinin kəlamı rindanə və aşiqanə, amma Şəms Təbrizinin kəlamı həkimanə və fəlsəfanə əsərlərdir. Nəbatinin kəlamındakı atəşi-eşq, cuşi-zövq və şövq qareini vəcdə gətirir, Şəms Təbrizinin kəlamı isə onları dərin fikir və əndişəyə salır.

Budur Şəms Təbrizinii kəlamı:

Ruzha fekre-mən inəst, həme şəb soxənəm
Ke, çera ğafel əz əhvale-dele-xiştənəm.
Əz konça amədeəm, amədənzm bəhre-çe bud,
Bekoca mirəvəm, axər nənəmai vətənəm.
Kist dər quş ke, u mişənəvəd avazəm,
Ya kodaməst soxən mikonəd əndər dəhənəm.
Kist dər dide ke, əz dide birun minekərəd,
Ya ke, canəst nəquyi ke, mənəş pirəhənəm.
Mən bexod namədəm inca ke, bexod baz rəvəm,
An ke, avərd məra baz borəd bər vətənəm.
To məpendar ke, mən şer bexod miquyəm,
Ta ke, hoşyarəmo bidar yeki dəm nəzənəm.
Şəms Təbrizi, əgər ruy bema benəmayi,
Vəllah in qalebe-mordar behəm dər şekənəm.

Məşhur çarparəsində Nəbati püxtə və arif olmağa və mürği-Qafla həmzəban olub uca məqamlarda dövr etməyə və kuyi-eşqə dəlil bulmağa və nəqşi-bütdə sirri-vəhdəti görməyə və dünyanın çigunəliyinə məlumat yerişdirməyə çox səfər, təcrübə, bilik, məhəbbət, cürət və tərkisərlik lazım olmağını şairanə bəyan edib deyir:

Get dolangilən, xamsən hənuz,
Püxtə olmağa çox səfər gərək.
Mürği-Qaf ilə həmzəban olub,
Dövrə qalxmağa balü pər gərək.

Kuyi-eşqə gəl getmə bidəlil,
Quli-dəng təx düşmə çöllərə.
Ta ki, salikə rəhnümun ola,
Xizri-rəh kimi rahbər gərək.

Yox, yalan dedim, hərzə söylədim,
Vazehin deyim, doğru söyləyim,
Həqqə arifi vasil etməyə
Bir dodaqları xam şəkər gərək.

Zülfi-ənbərin, xali-nazənin,
Qönçə tək dəhan, qaşı cansitan,
Mahi-biqərin, şahi, gülruxan,
Nəstərən kimi simbər gərək.

Lalə tək üzü al yanaq ola,
Tazə gül kimi tərbuxaq ola,
Bir günəşqabaq, xoşməzağ ola,
Şux sərvqəd, zərkəmər gərək.

Həminan ola mehrü mah ilən,
Həmzəban ola nurü nar ilən,
Nitqi dilgüşa, ləfzi canfəza,
Gənci-sinəsi pürgöhər gərək.

Həqqə aşina, xəlqdən cüda,
Eyləmiş ola nəfyi-masəva,
Həyyi-lamyəzəl, fərdi-biməsəl,
Ol Məsih tək bipədər gərək.

Qoygilən qədəm deyrə lacərəm,
Nəqşi-bütdə gör sirri-vəhdəti,
Bu çigunədən vaqif olmağa
Bir cünuni-həq, mərdi-ər gərək.

Az danışgilən, olgilən xəmuş,
Etmə aləmə sirri-eşqi faş,
Burda durma çox, keç bu vərtədən,
Bu məqulə söz müxtəsər gərək.

Mən qılmayın çox da zahidi,
Üzrü var onun, aşiq olmayıb,
O, əbəs yerə xəlq olunmayıb,
Bağbanə bir kəlləxər görək.

Ciddü cəhd qıl, arif ol, gözüm,
Elmi-eşqdən olma binəsib,
Cum bu bəhrə bir, tap bu gövhəri,
Aşiqəm deyən tərki-sər gərək.

Rah pürxətər, bəxt vacgun,
Zülfi-yar tək şəb siyahgun,
İndi qeybdən Xançobanına
Nəxli-Turdən bir şərər gərək.

Ya Əli, məni cami-eşqdən
Bir kərəm qılıb öylə məst qıl --
Kim, desinlə xəlq lal oturmağa,
Bu Nəbati tək bəxtəvər gərək.

Nə qədər ki, mərhum Seyid Əbülqasım müttəqi, haqpərəst bir zat imiş və nə qədər övqatını ibadət və riyazətdə keçirməyi sevərmiş, bir o qədər də bimərifət və biməhəbbət ibadəti, riyayi və zahiri zöhdü təqvanı dost tutmaz imiş, &quot;bismillahı dərk et(mə)miş həm də şərh verən&quot; abidi-fasiqə və müfəttin vaizə canü dildən tən və nifrin oxuyarmış. Belə riyayi və yalançı zahidləri bəzi kəlamlarımda zahidlik isminə yaraşmayan sifətlə müttəsif qılmışdır:

Mən qılmayın çox da zahidi,
Üzrü var onun, aşiq olmayıb,
O, əbəs yerə xəlq olunmayıb,
Bağbanə bir kəlləxər gərək.

Və həmçinin məhəbbəti-ilahidən bixəbər və mərifəti-rəbbanidən bisəmər abidlərə xitabən demişdir:

Zahid, az danış, get, gözümdən it!
Eşqdən məni çox da danlama,
Mən məgər əbəs olmuşam dəli,
Bir o &quot;mim&quot;ü &quot;dal&quot;, &quot;ba&quot;vü &quot;ra&quot;yə bax,

Məndən ət götür, ey uzunqulaq!
Zöhd satma çox, ey himar, məhz!
Dur ayağa bir, aç o kor gözün,
Bir o gözləri sürməsayə bax!

Burada Nəbati:

Mən məgər əbəs olmuşam dəli,
Bir o &quot;mim&quot;ü &quot;dal&quot;, &quot;ba&quot;vü &quot;ra&quot;yə bax --

— şerində ona işarə edir ki, ruzi-əzəldən müdəbbiri-ləmyəzəl (Y&quot;YY Y ^YY) — ki, ibarət ola qadiri-zülcəlaldan, — onun xəmirəsini məhəbbətlə yoğurub, mərifət nuru ilə münəvvər qılıbdır, bərgüzidələr silkinə daxil və dünya qeydindən xilas və biehtiyac eləyibdir. Necə ki, özgə bir məqamda şair deyir:

Təbbali-qəza döydü mənim adıma axir

Bu təbli-cununu.
Səhrayə salıb etdi məni kuhdə məskun,

Bu gərdişi-gərdun.

Və habelə şair eşq əhlinin ustadı və sərxeyli olan Məcnuni-zəbunu və sonra Fərhadi-bimuradı yada salıb özünü dəxi onların silkinə daxil edib və hətta Fərhadi-qəmpərvərdən özünü artıq tutub deyir:

Əlminnətü-lillah oxudum elmi-lədünni

Ustadi-əzəldən.
Feyzi-nəzəri etdi məni qabili-əsma,

Çün Xizri-müəlla.
Əfsus ki, aləmdə deyil dağ çapan oğlan

Fərhadi-hünərmənd,
Təlim edəydim ona mən dərsi-&quot;səmina&quot;

Ta ayeyi-&quot;övfa&quot;.
Məcnun idi eşq əhlinin ustadı, həqiqət,

Pirimdən eşitdim.
Əfv eylə günahın sən onun, bari-xudaya,

Ovsilhu bi Leyla.
Hərçənd qaradağlıyam, yoxdu kəmalım,

Müşküldü kəlamım,
Hər fərddə məsturdu bir dürri-müsəffa,

Yüz lölövü lala.
Yandı ciyərim, bəsdi, fəğan etmə, Nəbati,

Bir ləhzə tut aram.
Səhrayi-cünun içrə ol azadədil, amma

Tut daməni-mövla.

Və yenə Nəbati riyakar zahidin söhbət və ülfətindən peşman olub və yaxasını kənara çəkib deyir:

Mən hara, söhbəti-namaz hara?!
Məni azdırdı bu müsahibi-xam.
Dəftəri-eşqü babi-sövmü səlat,
Məbhəsi-xalü xət, rükuü qiyam.
Ey ələmdari-şahi-təşnəcigər,
Sənə qurban mənim atam-anam.
Hərə bir şahı sevmiş, əzəldən
Səni sevmiş Nəbatiyi-bədnam.
Gəh Əbülfəzlü gahi ya Abbas --
Deyərəm, eylədim sözü itmam.
Saqiyü camü şahidü gülü mül --
Bu idi, vəssəlam, vəlikram.
Gəl, gözüm, tut nəzərdə ol şahi,
Müxtəsər eylə, etmə çox ibram.
Qoy qədəm rahi-eşqə mərdanə,
Gir xərabatə məstü məstanə.

Aşağıda dərc olunan kəlamında Nəbati bir növ hali-dilini bəyan etmək üçün bəni-Haşim mahı, mənbəi-sövlətü şücaət Əliyyül-Mürtəza oğlu Həzrət Abbasdan mədəd tələb edir, xaməsinin tişeyi-Fərhaddan kəskin olmağını təmənna edir və divanəvər həlqeyi-zənciri meydani-tərəbdə silkələyib eşq ilə bir hay-huy çəkir. Bu əsnada şairin qulağına Hatifdən nida gəlir ki, ey Nəbati, mətləbin rəva oldu, xatiriki şad qıl! Və sonra münşiyi-divani-həqq şairə bu fərmanı verir ki, eşqdən lafü gəzaf vurub özünü eymə və aşiqəm demə. Bu yolda eşqi-məcazi yaramaz; bu yolda gərəkdir kərrat ilə canını bəlalara salıb, bərkidib polad edəsən və buteyi-ixlasda qəlbi-misi əridib iksiri-eşq ilə onu pak və saf qılasan və hər nisfi-şəbdə rahət yuxusundan ayılıb, əl-üzünə səfa verib, şövq ilə nami-xudanı vird edəsən, ta ki, bu minval ilə nəfsi-dunun köpəyi məqamında olan hirsü tamahı özünə ram edə biləsən və qəmkədeyi-üzlətə təbini mötad qılmağı bacarasan.

Vəqti ki, bu imtahanlardan çıxıb və şərbəti-təcriddən bir cam içib özünü həlqeyi-ürəfayə və daireyi-hükəmaya daxil elədin, onda sənə eşq tilsiminin qıfılı fəth olunar. Bundan sonra rahi-fənada sənin nəfsinə bircə təvəkkül kifayət edər, beşərti ki, su yerinə gözlərin yaşını Dəcleyi-Bağdad edib və yarın ətəyindən bərk yapışıb rahi-eşqdə müstəhkəm durasan. Bu halda aləmi öz əmrinə tabe edə bilərsən və xatirini zikrdən cənnəti-Şəddad qılsan da, vəsvəseyi-şeytan səni gümrah edə bilməz. Bundan sonra əgər Nəbati başqa məqamlarda səyahət etmək fikrinə düşərsə, onda onun başını temeyi-xəncər etməyə muxtarsan. Şairin öz kəlamına rücu edək:

Aşiqi-divanə, bir zümzümə bünyad qıl!
Xatirimi qüssədən bir nəfəs azad qıl!

Həlqeyi-zənciri bir silkələ, səslən yenə,
Eşq ilə bir hay-huy, şur ilə bir dad qıl!

Müddəti-axır bu ev bəzmgəhi-yar idi,
Heyfdi, bu mənzili yıxma, gəl abad qıl!

Mahəsəl, məqsədin yar idi məqsud əgər,
Başini bu damdə daneyi-səyyad qıl!

Ruzi-əzəl aşiqə qismət olub xuni-dil,
Bax mənə bir sədrini kureyi-həddad qıl!

Yoxdu bizim sazımız, tari-xoşavazımız,
Tök üzə əşki-rəvan, naləvü fəryad qıl!

Mahi-bəni-haşim ol Həzrəti-Abbasdən --
İstə mədəd, xaməni tişeyi-Fərhad qıl!

Müğbəçeyi-mütrübün burda yeri yox hənuz,
Ah çəkib dəmbədəm növhəvü bidad qıl!

Yetdi nida səminə Hatifi-lareybdən,
Mətləbin oldu rəva, xatirini şad qıl!

Münşiyi-divani-həqq yazdı bu fərmanı kim,
Bu neçə əbyatı da dəftərə irad qıl!

Laf urub eşqdən, adına aşiq demə,
Ya bu ki, bu rahdə canını fulad qıl!

Bu misi-qəlbi ərit buteyi-ixlasdə,
Vur ona iksiri-eşq, qabili-nəqqad qıl!

Nisfi-şəb olduqca dur əl-üzünə ver səfa,
Yatma dəxi, sübhə dək şövq ilə övrad qıl!

Ta ki, sənə ram ola hirsi-səki-nəfsi-dun,
Qəmkədeyi-üzlətə təbini mötad qıl!

Şərbəti-təcriddən başına bir cam çək,
Get özünü daxili-həlqeyi-övtad qıl!

Ta ki, sənə fəth ola qıfli-tilismati-eşq,
Xəlq üzünə qapını şeşdəri-nərrad qıl!

Əşhəbi-sər-sər-xuram gərçi inanın qırıb,
Getmə, dur, ey biədəb, hörməti-ustad qıl!

Şamü səhər müttəsil həmdü yüz ixlas ilə
Ta nəfəsin var isə ruhun onun şad qıl!

Yar ətəyindən əlin üzmə, budur rahi-eşq,
Gözlə onu, aləmi tabeü münqad qıl!

Vəsvəseyi-Əhrimən gər səni gümrah edə,
Xatirini zikrdən cənnəti-Şəddad qıl!

Bir də Nəbati əgər meyli-səyahət edə,
Başın onun tömeyi-xəncəri-cəllad qıl!

Digər bir kəlamında Nəbati könlünə xitab edib deyir: Bu qədər yatdığın bəsdir. Qəflət yuxusundan bir gözünü açıb bidar ol! Qönçə kimi pərdədə qaldığın bəsdir, bir zaman açılıb sən də bir şahidi-bazar ol! Zülmət diyarına qədəm basıb abi-həyatı axtar, irəli yeri, dönüb dala baxma, xövfü şəkkə düşmə! &quot;Ləntərani&quot; əcəb bir əmrdir. Əgər həqiqi aşiqsən, Tura sarı yüyür, talibi-didar ol! Musa kimi əsanı yerə at və nəleynini ayağından çıxart, onda nuri-həqq səndə təcəlla edər. Əgər həqqi tutub xalqı unutsan. İsa kimi göylərdə məqam tutarsan.

Əlli ilin müddətində bu qədər məscidə gedib-gəlməyindən nə hasil etdin? Hansı feyzü kəmalata nail oldun? Oğlun ölsün, bir usan, bəsdir bu qədər riyayi ibadət və zahiri taat! Bizar ol! Şəkkü səhvi qəlbindən çıxart, &quot;qabili-məğfirəti-qadiri-qəffar ol-ol&quot;!

Bu qədər guşeyi-mehrabə sığındın bəsdir,
Bir də meyxanəyə gəl, faizi-ənvar ol-ol!

Eşqi, aşiqliyi mən eyləmə, zahid, billah,
Əqlini başına yığ, aşiqi-bir yar ol-ol!

Seyid Əbülqasım öz təbi-gövhərbarı və əşari-abdarı xüsusunda belə yazır:

Aç fəsahət qapısın, ey &quot;ənə əfsəh&quot; nəsli[4],
Səndə mirasi-şahənşahi-tədəlla görünür.

[4]- Rəsuli-əkrəmə işarədir.

Şəms Təbrizi kimi mühyiyi-əmvat oldun,
Vəh, onun cilvəgəhi aləmi-bala görünür.

Təbi-mətbuun edər Maniyü Ərcəngi xəcil,
Rəşheyi-kilki-tərin sehri-həlala görünür.

Bu nə pərvazdı, ey tairi-Simürğ-şikar,
Təhti-balında onun fövqi-Sürəyya görünür.

Sözü qıl şəhdü şəkər, ey ənə əmləh balası,
Məhəki-dürri-süxən -surəti-Sədra görünür.

Həyy edər əzmi-rəmimi nəfəsi-müşkini,
Nitqi-şirini ara möcüzi-İsa görünür.

Qələmi gövhərrizinə xitabən deyibdir:

Ey qələm, ey ənisi-əhli-bəyan,
Cəhd qıl etgilən sözü ziba.
Gəl, gətir badə, ey gözüm saqi --
Ki, verim çöhreyi-məqalə səfa,
Ta salım bu cahanə bir ğülğül,
Başlayım tazə bir əcibə nəva,
Gələlər vəcdə aşiqü arif,
Düşəlar rəqsə padişahü gəda.

Bu babda yenə başqa bir kəlamında yazıbdır:

Kilki-süxənsəncü şəkərrizə bax,
Gündü bu ya gövhəri-inşa imiş?

Kağızı diba kimi gülgun edib,
Cümlə hünər bunda mühəyya imiş.

Nöqtələri hər biri bir qitədir,
Hərfləri hər biri pira imiş.

Haşimiyəm, varisi-fəxrül-kəlam,
Bizlərə bu şiveyi-aba imiş.

Padişahi-ərzü səmadır qələm,
Taçi-səri-Xosrovü Dara imiş.

Bu qələmi-silsiləmudur ki, bu
Həmdəmi-hər arifü dana imiş.

Yenə bu xususda başqa bir yerdə yazmışdır:

Kağəzi-zərkeş kətir, ver mənə zərrin qoləm,
Ta ki, mən inşa qılım eşqdə bu məhzərn.

Çünki tamam eylədim mən bu tərəbxanəni,
Hazır edin siz v dəm Maniyi-surətgərn.

Onda mənim şəklimi, surəti-dildarımı
Nəqş edə bu səfhədə, şad edə bu kafəri.

Getdi Nəbati özü, qaldı sözü yadigar,
Aşiq olanlar gəzər axtarı bu dəftəri.

Yenə ez təbi haqqında buyurmuşdur:

Çox tərif eləmə baği-behişti, zahid --
Ki, onun kuyi, mənim rövzeyi-rizvanım bəs,

Bülbülü tutiyü qumri sənə ərzani ola,
Ey Nəbati, mənə bu təbi-süxəndanım bəs.

Burada zikr olunan kəlamlardan başqa yenə Nəbatn-nin öz təbi vəsfində mövzun şerləri vardır ki, cümləsini yazmağa ehtiyac yoxdur. Biz ancaq bunu deyə bilərik ki, əlhəqq Nəbatinin təbi kezəl və rəvan imiş. Ondan nəşət edən sözlərin çoxu ləlü çəvahirə bərabərdir.

Gövhəri-iəzmdi ya silki-dürü ləli-xoşab,
Şeri-rənkindi ya lölövü lala-lala.

Nəbati əleyhirrəhmənin başqa növ kəlamları nlə möhtərəm oxucuları daha da ətraflı aşina etmok qəs-di ilə təbərrükən bir neçəsini burada dərc edirik,

Müstəzadi-Nəbati:

Ta oldu sənin mehri-ruxun sunbülo mülhoq,

Ey mahi-mütəbbəq!
Sandım ki, kunəş əbrə kirib oldu mübərrəq,

Çan oldu mühərrəq.
Mah uzrə duşən nöqteyi-xalın nə bəladır,

Ey közləri cadu.
Heyrətdədi bu məsələdə cümlə müdəqqiq,

Acizdilə mütləq.
Bu dairədə nöqteyi-pərgar qalıb mat,

Şətrəncdə çün şah.
Girdabi-bəla içrə sınıb ləngəri-zövrəq,

Hər dəm deyər &quot;həq-həq&quot;.
Bu acizü dərvişə əgər mürşidi-eşqin

Rüsxət verə, billah,
İsbat edərəm böylə ki, hamı deyə səddəq,

Həm ərşi-müəlləq.
Faş eyləməzəm mən dəxi əsrari-nihanı,

Yox, yox, qələt etdim.
Get, get, qanını heç yerə tökdürmə benahəq,

Ey cahili-əhməq!
&quot;Bismillah&quot;ı dərk eyləməmiş &quot;həmd&quot;ә yüyürmə,

Ey zahidi-gümrah!
Sərkərdəsiz aya görünüb bağlana səncəq,

Ləşkər tapa rövnəq?
Doyməz iki dinarə sənin sövmü səlatın,

Sallanma behiştə!
Qəflətdən oyan, aç gözün, ol tazə müsəbbəq,

Manəndi-Fərəzdəq.
Keyfiyyəti-meyxanəni məsciddə kim anlar,

Gəl ol sözə vaqif.
Aldatdı səni cifeyi-dünyayi-müzərrəq,

Vur başına çün bəq.
Hümmət elə, aç sinəmi, qıl nitqimi guya,

Ey piri-xərabət!
Bu leyli-düca içrə məni qoyma müfərrəq,

Ey sübhi-müfəlləq.
Bu ərseyi-xunxardə dəm vurma, Nəbati,

Ol sakitü samit.
Guya sənə kəşf olmayıb əhvali-&quot;ənəlhəq&quot;,

Sən bilmədin əlhəq

Qəzəli-Nəbati:

Cumdum yenə qəvvas tək dəryayə mən, dəryayə mən,
Qıldım nəzər bir lölöyi-lalayə mən, lalayə mən.

Sən sanma mən bu bəhrdə hər inci, mirvari gəzəm,
Göz dikmişəm bir gövhəri-valayə mən, valayə mən.

Getdim biyaban gəştinə, urdum təcəlla dəştinə,
Etdim tamaşa Turdə Musayə mən, Musayə mən.

Çıxdım bu ərşin üstünə, baxdım büləndü pəstinə,
Pəs onda nagəh uğradım İsayə mən, İsayə mən.

Saldım tamami-aləmi gözdən, unutdum Adəmi,
Verdim könül bir vahidi-yektayə mən, yektayə mən.

Gəzdim səmavati tamam, hər mənzilə etdim xuram,
Qıldım güzər həm cənnəti-əlayə mən, əlayə mən.

Etdim tamaşa güllərin, həm xoşnəva bülbüllərin,
Saldım nəzər həm mənzəri-hurayə mən, hurayə mən.

Getdi sərimdən əqlü huş, bir guşədə oldum xəmuş,
Düşdüm əcayib mənzili-ixfayə mən, iifxayə mən.

Nə yatmış idim nə oyaq, nə atlı idim nə yayaq,
Bir vaxtı gördüm gəlmişəm dünyayə mən, dünyayə mən.

Leyli deyib çəkdim aman, qan-qaş töküb etdim fəğan,
Düşdüm yenə Məcnun kimi səhrayə mən, səhrayə mən.

Fani olubdur bu bədən, dur tap, Nəbati, bir kəfən.
Bu canı qurban eylədim Leylayə mən, Leylayə mən.

Əyzən qəzəli-Nəbati:

Ey könül, etmə şurü qövğa hiç!
Çəkmə bihudə rəncü qövğa hiç!

Bivəfa ömrə etibar etmə,
Olma aludə fikrə əsla hiç!

Xak olur aqibət fəqirü ğəni,
Hasili-malü mülki-dünya hiç!

Arif ol, arif, olma zahidi-xüşk,
İxtiyar etmə zöhdü təqva hiç!

Mübtəla olma nəşeyi-bəngə,
Meyi-gülfam, cami-mina hiç!

Hümmət et, olgilən yəqin əhli,
Küfrü dii bəhsin etmə qəta hiç!

Ey Nəbati, səninlə həqdir yar,
Qəm yemə aləm olsa əda hiç!

Mürəbbeati-Nəbati:

Səba, bu ərzimi yetir səyyada,
Söylə bağışlasın xudayə məni.
Taqətim kəsilib künci-qəfəsdə,
Mürəxxəs eyləsin bir ayə məni.

Əgərçi bilirəm çoxdur günahım,
Dəxi ondan özgə yoxdur pənahım,
Degilən: ümidim vardır ki, şahım
Əfv etsin ayeyi-vəfayə məni.

Gecələr sübhə dək işim nalədir,
Ağlamaqdan gözüm qan piyalədir,
Canım bütün qara dağlı lalədir,
Yetirsin Zəmzəmü Səfayə məni.

Məlamət çəkməkdən yetişdim canə,
Əridi ürəyim, döndü al qanə,
Səba, ərzim budur şahi-cahanə:
Dəxi çox salmasın sədayə məni.

Nəbati, Məcnun tək gahi ağladın,
Uşaqları yığıb dəstə bağladın,
Gahi Qələndər tək özün dağladın,
Axır ki, gətirdin harayə məni,

Əyzən qafiyeyi-Nəbati:

Yenə gözüm düşdü bir məhcəmalə,
Ağ üzündə qara müşkin xalı var.
Həlqə-həlqə olub zülfi-müşkini,
Lovhəşallah, əcəb qəddi-dalı var.

Yanaqları lalə, gözlər badami,
Bağrımı qan etdi ləli-gülfami,
Nə oldular, ya rəb, Xosrovi-nami,
Xosrovü Şirinin min məqalı var.

De gəlsin saqiyə, qılsın büsatı,
Mürəttəb eyləsin bəzmi-nişatı,
Tez olun, yandırın şəmi-simatı,
Döşəyin məclisə hər nə qalı var.

Səfheyi-ruxsarı bədri-münəvvər,
Döşənib üstünə zülfi-müənbər,
Dişləri mirvari, dəhanı şəkkər,
Ləblərinin əcəb dadlı balı var.

Gəzəsən aləmi cümlə sərapa,
Tapılmaz bir belə sərvi-dilara,
Dəyməz [bir] muyinə, həq bilir, haşa,
Hər nə bu dünyanın mülki, malı var.

Yəhərləyin görüm əsbi-gülguni,
Bivəfa görürəm çərxi-gərduni,
Bir də seyr eləyim tərfi-hamuni,
Divanə könlümün yüz məlalı var.

Mən dedim bəs Xançobani cavandır,
Bir igid oğlandır, bəbri-bəyandır,
Demə ki, qocalıb, qəddi kəmandır,
İndi gördüm, saqqalının çalı var.

Əyzən qafiyeyi-Nəbati:

Səba, məndən söylə o gülüzarə,
Bülbül gülüstanə gəlsin, gəlməsin?
Bu hicran düşkünü, illər xəstəsi
Qapına dərmanə gəlsin, gəlməsin?

Mən qurbanı olum ənbər tellərin,
Qönçə dodaqların, püstə dillərin,
O lalə ruxsarın, müşkin xalların
Oduna pərvanə gəlsin, gəlməsin?

Gözüm çox həsrətdir xumar gözünə,
Günəş cəmalına, şəkər sözünə,
Utanıram, necə deyim üzünə,
Dərdin xəstə canə gəlsin, gəlməsin?

Nəbati istəməz sənsiz dünyani,
İzzəti, hörməti, şövkəti, şani,
Bir zada qalmayıb dəxi gümani,
Bu baş o meydanə gəlsin, gəlməsin?

Əyzən qafiyeyi-Nəbati:

Şeyda bülbül, fəqan etmə, qəm yemə,
Bu gün-sabah gül açılır, yaz olur.
Əziz saxla, qənimət bil vücudun,
Vəfası yox gülün, ömrü az olur.

Degilən Fərhada, ey möhnətpişə,
Şirindən incimə, çal daşa tişə
Aşiq-məşuq arasında həmişə
İşvə olur, qəmzə olur, naz olur.

Gedər, candan çıxar daği-həsrətin,
Artar gündən-günə şanü şövkətin,
Sübhi-vəslə yetər şami-firqətin,
Diləyin, mətləbin hamı saz olur.

Xədəmələr durar sağü solunda,
Cəvahir bazubənd iki qolunda,
Fəvvarələr işlər daim gölündə,
Yaşıl başlı ördək olur, qaz olur.

Nəbati, sevmişəm bir dilsitanı,
Bir sözü gülşəkər, qönçədəhanı,
Dəxi faş eyləmə sirri-nihanı,
Aşiqin könlündə yüz min raz olur.

Əyzən mürəbbeati-Nəbati:

Yenə İskəndər tək düşdüm zülmətə,
Qabaşmı kəsib yüz min bəhrü bər,
İgidliyin, mürüvvətin çağıdır,
Yetiş fəryadıma, ey Xizri-rəhbər!

Tülu etməz nədən &quot;şəmsi-vəzzüha&quot;?!
Fənayə baş çəksin leylətüd-düca,
Yoxsa yatıb məgər nəsimi-səba,
Məşamıma yetməz nəfxeyi-səhər?!

Yarə qurban deyən dili lal etdim,
Möhr edib ağzımı tərki-qal etdim,
Əlif tək qəddimi bükdüm, dal etdim,
İndi görək bu kəmanı kim əyər?

Nəbati, mingilən Rəxşi-himməti,
Seyr elə sərbəsər dəşti-vəhdəti,
Qoyma çıxsın əldən vəqti-fürsəti,
Heyifsən, dünyadan getmə bixəbər!

Təcnisi-Nəbati:

Sənin tək şəhbazi-sərvqamətə
Bir cürə tərlanın ayağı gərək,
Gəmişən saatda kəbkü turaca
Qaynağının dəmi, ayağı gərək.

Əyninə geyəsən gündə minalı,
Beli bağlı xəncər, dəstə minalı,
Qurulsun məclisin cəngü minalı,
Əlində saqinin əyağı gərək.

Qabağınca neçə yedək çəkilə,
Səni görcək xanzadələr çəkilə,
Erişə şöhrətin Çinü Çəkilə,
Deyələr şahlığa ayağı gərək.

Səhər-axşam təblü nayın buğlana,
Çəkilə düşmənin darə bağlana,
Plov qazanların üstə buğlana,
Yaxşı bollu əti-ayağı gərək.

Səba, bu ərzəni ələ salma ya!
Mənim salamımı yetir Səlmaya[5],
Niyə gərək məni yada salmaya,
Onun Nəbati tək ayağı gərək.

[5]Səlma — şairin sevgilisinin adıdır.

Yenə təcnisi-Nəbati:

Məcnunlar adını çəkən təhrirə,
Nola sərdəftərə o, yaza məni.
Deyirlər bu idi zikri Mahmudun:
Durun qurban edin Əyaza məni.

Yenə sağ qalmışam, belə yarə, mən,
Kəlbin tək kuyində yatam yerə mən,
Gizlin sirrim gedim deyim yarə mən,
Bir ağaç götürə, ay əzə məni.

Saçı sünbül, üzü gül-gül, göz ala,
Göz istəməz gözlərindən göz ala,
Bu şan-şan bağrımı gül-gül göz ala,
Qənaət verginən a yaza məni.

Nəbati tək dəryaları üzəsən,
Siyah zülfün əfşan eylə üzə sən,
Qəmər tək buluddan bir çıx üzə sən,
Çox da verməgilən ayaza məni.

* * * * * *

Eşqi başa vurub söz deyən aşiq,
Gəl [görüm] görmüsən bu göz kimi göz?
And olsun allaha, həyyü layəzəl
Xəlq edəməz bir də bu göz kimi göz.

Niyə zülfün yenə üzdən yan durmuş,
Məni oxlamağa Gəzgəz yan durmuş,
Çox fəqiri fələk yaxıb yandırmış,
Heç kafir görməsin bu göz kimi göz.

Bu müşkülün heç görünməz asanı,
Dağ-düyünün yoxdur dəxi a sanı,
Görüm allah hifz eləsin a səni,
Bədnəzər düşməyib bu göz kimi göz.

Bilməm fələk məni kimə cur etdi,
Eşqim qurmamış qapdı, çur etdi,
Gözüm yaşı Nəbatini çürütdi,
Dilim yandı dedim: bu göz kimi göz.

* * * * * *

Qafqaziyada və Azərbaycanın bəzi nöqtələrində Molla Pənah dövrünə daxil olan və fövqdə isimləri zikr olunan şüəradan başqa bir çoxları da vardır ki, onların, məəttəəssüf, tərcümeyi-hallarından və isim-nəsəblərindən, azacıq da olsa, məlumat kəsb etməkdə aciz qaldıq və bu yolda çox cüstücu etdiksə də, səyü təlaşımız bir nəticə vermədi.

Bu şairlərdən məşhur olanları Ağaməsih Şirvanidən və Xacə Nişatdan sonra Şamaxı və Şirvan torpağında vücuda gələnləridir ki, fəzlü kəmalda və xüsusən şer yazmaqda iştihar bulmuşlar.

Mərhuməl-məğfur Ağaəli bəy Əfəndizadənin bizə verdiyi məlumata görə Ağaməsihdən və Nişatdan sonra xaki-mübarəki-Şirvanda ərseyi-vücuda gələn şüəra --ki, ibarət ola Məhvəşidən, Zülalidən, Vaiz əfəndi Şirvanidən, Əsgər Şirvanidən, Nabi əfəndi Şirvanidən, Arif Şirvanidəi, Lahici Şirvanidən, Hümməti Şirvanidən, Asəf Şirvanidən, Nəsim(i) Şirvanidən, Məhzun Şirvanidən, Molla Qədir Naci Şirvanidən və qeyrilərindən — hicrətin on üçüncü əsrinin əvvəllərində və bəziləri əvasitində zildəganlıq edib əşari-mütəfərriqədən səva bir namü nişan qoymayıblar. Bu şairlərin içində Məhvəşi, Vaiz Şirvani və Naci Şirvani kimi müqtədir, süxənvər və danişməndləri də olubdur ki, hər biri təbi-səlim sahibi imiş. Bunların ismlərini zikr-edib də lazım gördük ki, hər birinin əşarü kəlamından bəzilərini nümunə olaraq məcmuəmizə daxil edək.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*047]]</text>
      <sha1>qwu0gdoa5104jcodvku5lomd01zqmt7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Şeyx İbrahim Qüdsi Gəncəvi (məqalə)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19493</id>
    <revision>
      <id>84627</id>
      <parentid>51880</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:18:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4989" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Şeyx İbrahim Qüdsi Gəncəvi  
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Seyid Əbülqasım Nəbati (məqalə)|Seyid Əbülqasım Nəbati]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Sabit Şəqaqi (məqalə)|Sabit Şəqaqi]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;
Yuxarıda adları zikr olunan Şamaxı və Şirvan şairlərinin müasirlərindən Gəncə şəhərində məşhur olanları Şeyx İbrahim Qüdsi və Ağaismayıl Zəbih hesab olunur. Hər birinin tərcümeyi-halından burada məlumat verilir.

Mərhum Şeyx İbrahim Şeyx Həsən oğlu Şeyxzamanov Gəncə şairlərinin məşhurundandır. Təvəllüd edibdir Gəncədə hicrətin 1231-ci tarixində, yüz sənə bundan müqəddəm. Şeyx İbrahim təlim alıbdır Gəncə pişnamazı mərhum axund Molla Hüseyndən. Məlum ola ki, mərhum Mirzə Fətəli Axundov da həmin bu müdərrisdən təlim almışdır.

Şeyx İbrahimin ərəbcə və farsca yaxşı biliyi var imiş və müqtədir türk şairlərindən birisi hesab olunur. Qüdsi müdərrislik ilə və bir tərəfdən Gəncə şəhərinin yaxınlığında vaqe olan İmamzadeyi-İbrahim türbəsinin mütəvəlliliyi ilə güzəran edərmiş. 1255-də təəhhül edibdir. Belə rəvayət olunur ki, 1261-ci ilə kimi hər sənədə bir qızı vücuda gəlir imiş.

1261-ci tarixdə haqq-taala ona bir oğul kəramət edibdir və şair bundan ziyadə xoşhal olub, ona &quot;Əliəkbər&quot; ad qoyubdur və bu münasibətlə deyibdir:

Qəməfza bəyani ke, dər məhzərəst,
Ze mən yadeqare-Əli Əkbərəst.
Keşidəm bəsi sağər əz xune-del,
Həmana ke, tarixe-an &quot;sağər&quot; əst.

Şeyx İbrahimin bir təxəllüsü də &quot;Naseh&quot;dir və bəzən &quot;Şeyx&quot; dəki yazarmış. Qüdsinin gözəl qəzəlləri var. Onlardan bir parası türkcədir, amma əsərlərinin çoxu farsi dilindədir. Xacə Hafizin qəzəllərinə timsal olaraq bir çox qəzəllər inşad etmişdir:

Ney taqəte-del dari,
Ney forsəte-didari,
Ney forsəte-didari,
Ney taqəte-del dari.

— beytlərilə başlanılan qəzəllər kimi.

Qüdsi cənabları şiəməzhəb saliklərindəndir. Gəncənin müxtəsər tarixçəsini general Lazarevin xahişinə görə, yazıbdır ki, onun müsəvvədəsi əldədir. Cümleyi-əşarı dağınıq surətdə olduğu halda, eşitdiyimizə görə, hali-həyatda olan oğlu Şeyx İsa həzrətləri onları cəm etməkdədir. Ümidvar ki, tezliklə çapa verilsin.

Əşarından əlavə, &quot;Tarixi-müqəddəs&quot; kitabı dəxi tərtib edibdir və lakin mərhumun bu əsəri də hənuz çap olunmayıbdır. Çap olunmamış divanı da vardır. Divanına daxil olan şerlər və qəzəllər 150-dən ziyadədir. Cümlə qəzəlləri yeddi beytdən ibarətdir; artıq-əskiyi yoxdur. Əsərləri ələlümum üləma qisminin zəmminə və ruhani sinfinin çirkin və qəbih əməllərinə dair əsərlərdir.

Sabiqdə Gəncə şəhərində qəzavət edibdir və sonraları gimnaziya məktəbində müəllim olubdur. Belə ki, Gəncədə əvvəlinci əqaid və türk dilinin müəllimi bu zat olubdur. Bəzi rəvayətə görə, Şeyx İbrahimin Şeyx Nizami ilə qərabəti var imiş.

Şeyx həzrətləri ziyadə müttəqi və dindar bir vücud olduğundan ülumi-ilahiyyəyə artıq bələdiyyatı var imiş və Qurani-şərifi əzbər bilirmiş. İdareyi-ruhaniyyədə Şeyx İbrahim rəqabət imtahanı verərkən Qafqazın fərmanfərması — namestniki knyaz Vorontsov həzrətləri də orada var imiş. Şeyxi-mərhumun imtahan vaxtında izhar etdiyi elm və kamalını müşahidə edib, ona afərin və təhsin oxuyub, öz qızıl saatını da bəxş etmişdir.

Şeyx İbrahim 1282-ci tarixdə Gəncədə qəflətən vəfat edib; məqbərəsi İmamzadə qəbristanındadır. Şeyxi-mərhum ziyadə ağıllı, zəkavətli və hafizəli möhtərəm bir alim imiş. Aşağıda yazılan qəzəl şeyxin kəlamlarındandır:

Eşq məmnu olsa, bəs icadi-hüsnə yox səbəb,
Əqli-qate hökmünə zənni rəvayət neyləsin?

Eşqdir bais ki, Yusif qissəsi əhsəndürür,
Qövli-həqqi danmasın sahibqəvayət, neyləsin?

Hüsni-izhar etməyin hüsnünü zahid bilməsə,
&quot;Küntü kənzən&quot; qövlünə yoxdur dirayət, neyləsin?

Vaiz olsa xudbəxud münkir gərəkdir olmaya,
Zahidin haqqı ona etmiş sirayət, neyləsin?

Hüsni-cazibdir və gər nə eşq olmaz kimsədə,
Eşqə gər dnl verməsin sahibkifayət, neyləsin?

Şükri-nemət etməmək küfrandır çün, Naseha,
Hüsni-qədrin bilməsin sahibhidayət, neyləsin?

Mərhum şeyxin əsərlərindən bundan artıq nümunələr ələ düşmədi ki, burada dərc olunsun.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*048]]</text>
      <sha1>63i3lrv2gkklzmm02fj22fgbszj2c5p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Sabit Şəqaqi (məqalə)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19494</id>
    <revision>
      <id>84628</id>
      <parentid>51881</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:18:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2487" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Sabit Şəqaqi 
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Şeyx İbrahim Qüdsi Gəncəvi (məqalə)|Şeyx İbrahim Qüdsi Gəncəvi]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Şəkər Şirvani (məqalə)|Şəkər Şirvani]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Bu şairin dəxi Aciz, Qövsi, Nişat və qeyriləri kimi ismi və əsl-nəsəbi məlum deyil. &quot;Sabit&quot; şairin təxəllüsüdür. Anadan təvəllüd etdiyi məhəllin ismi də yəqin ki, Şəqaqdır ki, onunla müləqqəb olmuş--Şəqaqi adlanır. Çox ehtimal var ki, onun adı Mehdi olsun. Çünki aşağıda yazılan bir qafiyəsində Sabit əvəzinə Mehdi yazılmışdır. Onun əsərlərindən Mirzə Yusif Qarabağinin məcmuəsinə daxil olan ancaq bir qəzəl ilə bir mürəbbeatıdır ki, hər ikisi burada dərc olunur.

Qəzəli-Sabit:

Ənbərin rayiheyi-türreyi-canan gətirir,
Lütf ilə badi-səba dərdimə dərman gətirir.

Deyirəm qasidə: get nameyi-cananı gətir,
O gedir sürət ilə qətlimə fərman gətirir.

Mən dedim iikhəti-zülfün gətir, ey badi-səba,
O gedir başıma sevdayi-pərişan gətirir.

Zülf düşgəc yüzünə didələrim əşk tökər,
Gün üzün əbr haçan bağlasa, baran gətirir.

Baxıb ol şiveyi-rəftarə, töküb qanlı yaşım,
Mən bilirdim ki, bu göz başıma çox qan gətirir.

Küfri-zülfün ürəfa rəxneyi-iman dedilər,
Bu necə küfrdü kim, hər görən iman gətirir?!

Mərdümi-didələrim hicr günü Nuhasa,
O qədər əşk tökər, axırı tufan gətirir.

Sabita, şükr elə, hər izzət üçün zillət var,
Demədin vəsl süruri qəmi-hicran gətirir?!

Qafiyə:

Bürci-nəhsə düşdü kövkəbi-bəxtim,
Fələk zülmü mənə nümayan oldu.
Zövrəqi-taleyim bəhri-ələmdə
Təlatümi-qəmdən binişan oldu.

Soldu gül, pozuldu gülşəni-aləm,
Şeyda bülbül nərə çəkər dəmadəm,
Fanusi-ifayə çünki düşdü şəm
Pərvanə gör necə sərgərdan oldu.

Pəri, … fələk dad əlindən, dad,
Bir dəm eşq əhlini eyləmədin şad,
Bir Şirindən ötrü misali-Fərhad
Mehdi Bisitunda kuhkən oldu.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*049]]</text>
      <sha1>mpb9ohqbdwaer79fksrjphgtf4osujm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Şəkər Şirvani (məqalə)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19495</id>
    <revision>
      <id>84629</id>
      <parentid>51882</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:19:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2168" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Şəkər Şirvani 
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Sabit Şəqaqi (məqalə)|Sabit Şəqaqi]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Sənan Şirvani (məqalə)|Sənan Şirvani]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;
Bu şairin kəlamından müfti əfəndinin &quot;Məcmuə&quot;sində ancaq bir müxəmməs tapdıq ki, eyni ilə burada dərc olunur.

MӘKTUBA XİTAB

Səni bir səfheyi-əbyəz kitabət eylərəm, kağəz!
Hücumi-ləşkəri-qəmdən şikayət eylərəm, kağəz!
Yazıb hali-dilim şərhin, hekayət eylərəm, kağəz!
Mənim cananımı görsən, əmanət eylərəm kağəz!
Təmami-dostlara izhari-səlamət eylərəm, kağəz!

Yetib nazik əlin öpcək əzəl həmdü səna ilə,
Açılcaq, rubəru olcaq təvaze, xoş səfa ilə,
Nəzər məzmununa salsa bemətləb ibtida ilə,
Çəkib bir-bir sətirlərdən bəyani-müddəa ilə
Səki bir qasidi-əhli-fəsahət eylərəm, kağəz!
İnansən, min qəmim vardır, yanımda qəmküsarım yox,
Fəğanım bülbülə bənzər, əbəs ki, gülüzarım yox,
Gözüm, könlüm təmənnası, əlimdə ixtiyarım yox,
Onunçün bu cəhətlərdən həyata etibarım yox.
Qərəz beş gün hesab ilə əmanət eylərəm kağəz --

Ki, bilsinlər cüdalıqda vücudum pürsiyasətdir,
Qalıbdır bir çürük canım, işim rəncü riyazətdir,
Müsahib yar vəslinə yetişmək xoş səadətdir,
Aradə nameyi-casus gəlib-getmək dəyanətdir,
Cavabın gəlməsə, billah, qiyamət eylərəm, kağəz!

Mühəqqər Şəkkəri-zarəm, digərgunəm məlalımdan,
Gərək təhrir edəm ancaq sözümdən, razi-halımdan,
Gətirdi kilki-mücganım, nələr keçdi xəyalımdan,
Dəvati-çeşmimə şəncərf töküldü əşki-alımdan,
Səni sürx ilə inşai-ibarət eylərəm, kağəz!.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*050]]</text>
      <sha1>k0miqidtzx5yzn8uaohtg1rx8brn8iv</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84680</id>
      <parentid>84629</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T05:14:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2168" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Şəkər Şirvani 
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Sabit Şəqaqi (məqalə)|Sabit Şəqaqi]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Sənan Şirvani (məqalə)|Sənan Şirvani]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;
Bu şairin kəlamından müfti əfəndinin &quot;Məcmuə&quot;sində ancaq bir müxəmməs tapdıq ki, eyni ilə burada dərc olunur.

MƏKTUBA XİTAB

Səni bir səfheyi-əbyəz kitabət eylərəm, kağəz!
Hücumi-ləşkəri-qəmdən şikayət eylərəm, kağəz!
Yazıb hali-dilim şərhin, hekayət eylərəm, kağəz!
Mənim cananımı görsən, əmanət eylərəm kağəz!
Təmami-dostlara izhari-səlamət eylərəm, kağəz!

Yetib nazik əlin öpcək əzəl həmdü səna ilə,
Açılcaq, rubəru olcaq təvaze, xoş səfa ilə,
Nəzər məzmununa salsa bemətləb ibtida ilə,
Çəkib bir-bir sətirlərdən bəyani-müddəa ilə
Səki bir qasidi-əhli-fəsahət eylərəm, kağəz!
İnansən, min qəmim vardır, yanımda qəmküsarım yox,
Fəğanım bülbülə bənzər, əbəs ki, gülüzarım yox,
Gözüm, könlüm təmənnası, əlimdə ixtiyarım yox,
Onunçün bu cəhətlərdən həyata etibarım yox.
Qərəz beş gün hesab ilə əmanət eylərəm kağəz --

Ki, bilsinlər cüdalıqda vücudum pürsiyasətdir,
Qalıbdır bir çürük canım, işim rəncü riyazətdir,
Müsahib yar vəslinə yetişmək xoş səadətdir,
Aradə nameyi-casus gəlib-getmək dəyanətdir,
Cavabın gəlməsə, billah, qiyamət eylərəm, kağəz!

Mühəqqər Şəkkəri-zarəm, digərgunəm məlalımdan,
Gərək təhrir edəm ancaq sözümdən, razi-halımdan,
Gətirdi kilki-mücganım, nələr keçdi xəyalımdan,
Dəvati-çeşmimə şəncərf töküldü əşki-alımdan,
Səni sürx ilə inşai-ibarət eylərəm, kağəz!.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*050]]</text>
      <sha1>ky3wh474iydotm1iz4hlw3pvuoelvev</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Sənan Şirvani (məqalə)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19496</id>
    <revision>
      <id>84630</id>
      <parentid>51883</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:19:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3820" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Sənan Şirvani 
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Şəkər Şirvani (məqalə)|Şəkər Şirvani]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Vaiz Əfəndi Şirvani (məqalə)|Vaiz Əfəndi Şirvani]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Sənan Şirvanidən zeyldə təstir olunmuş qəsidə tapıldı:

Nişanın taci-dövlətdir, səadətlilərin dilbər
Həm oldur qübbətül-Kəbə onunçun Həcc olur əkbər.

Saçın &quot;vəlleyl iza yəğşa&quot; --dedi həblülmətin əmma
Hicabi-günbədi-xəzra düxani-udü ya ənbər.

Dü zülfün nafeyi-ahu, veribdir aləmə xoş bu,
Siyəhgun rəngdir hindu əlində xosrovi-xavər.

Nə xoş qüdrət iki guşun yaratmış xaliqi-yekta,
Birisi yasəmən tərhi, biridir həm güli-cəfər.

Qabağın mədəni-qüdrət, yədi-beyzadən əfzundur,
Mükəmməl səbheyi-xurşid, qəmər ondan tapar ənvər.

Qaşındır sureyi-&quot;Yasin&quot;, misali-qabə-qövseyn tək
Yaşıl tozlu müqəvvəsdir betaği-məscidü minbər.

Siyəh kirpiklərin etmiş müsəxxər rübi-məskuni,
Görəndə xeyli-üşşaqi atar səhmi, çəkər xəncər.

Dü çeşmin fitnələr başi, nə yəğmaçi müqəlliddir,
Çəkibdir sinəmə daği siyəh mərdümlərin, kafər!

Məşami-ənbəramizin gümüş məftulmudur, ya rəb --
Ki, məğzi-püstə, badamü nüql, xaneyi-şəkkər.

Üzün xurşidə tən eylər, bu söz mərufi-aləmdir,
Rüxündür ismətüd-dünya, onu mənzum edər əxtər.

Yanarın bir güli-tərdir, kimə bu gül müyəssərdir,
Camalın şəmsi-xavərdir, tutubdur aləmi yeksər.

Çəhi-Kənanə manənddir zənəxdanın bu vəch ilə,
Çıxar Yusif kimi andan düxani-qəlb əzin çakər.

Müəmma içrə mövhum nöqtəsidir ləli-gülfamın,
Onu dərk eyləyən arif deyər yaqutdur, əhmər.

Dəhanın çeşmeyi-Zəmzəm dedim, yox qönçeyi-novxiz,
Ədəm dəryasıdan çıxmış məgər bu dürci-purgövhər?!

Dişindir incilər xasi, dəhanın dürr dəryasi,
Birinin qiymətin bilməz verə xaqani-həft kişvər.

Məsih əlfazdən izharə yetmiş rütbeyi-canbəxş,
Ləbın feyzi əsər qılmış Məsiha nitqdən behtər.

Gümüş minamıdır qəddin, çəkilmiş gərdənin qu tək,
Zəhi ziba, mələksima, zəhi süni-cahanpərvər!

İki duşin fələk bürci, biri qövsi, biri əqrəb,
Veribdir piç-tab ilən iki giysulərin ənbər.

Dü simi-saidin, sərvi-qəddin firdovs bağında,
Yədüllah ilə peyvənddir iki şümşadü bir ərər.

Miyani-sədri-əbyazın büsati-bəzmi-xosrovdur,
İki şahzadeyi-rumi, biri qəndü biri şəkkər.

Zəhi hüsnü zəhi surət, təaləllah, zəhi sənət!
Nə qüdrətdir, bu nə hikmət, bu nə sima, bu nə peykər!

Əgər zahid səni görsə bu əltafü məlahətdə,
Döyər köksünə, qan ağlar, tökər başına xakistər.

Səni bimislü bihəmta yaratmış xaliqi-əşya,
Pəripeykər, mələkmənzər, firiştəxu, səfidəxtər.

Təmənnayi-rüxündən mən edib lütfün diriğ etmə,
Gözəlsən, şahi-aləmsən, Sənaidir sənə çakər.

Sənainin bu qəsidəsindən məlum olunur ki, ol cənab xeyli güşadətəb və sahibi-zövq bir şair imiş ki, vəsfi-gözəldə bir qüsur qoymamışdır və ənva istiarələr ilə sevdiyi dilbəri mədhü tərif qılmışdır. Bəli…. Əfsus ki, bizim belə rəvantəb və süxəndan şairlərimizin başqa bir doğru və salamat məsləkləri olmayıb da, təbi-gövhərsənclərini bihudə sərf ediblər.
&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*051]]</text>
      <sha1>jkehqmc8h3uwihfv4vx4e75huxi3d5y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Vaiz Əfəndi Şirvani (məqalə)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19497</id>
    <revision>
      <id>84631</id>
      <parentid>51884</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:19:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5912" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Vaiz Əfəndi Şirvani  
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Sənan Şirvani (məqalə)|Sənan Şirvani]]
| növbəti            = 
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Mərhum Vaiz əfəndi Şirvan vilayətinin möhtərəm, alim və sahibi-kəmalü təcrübə şairlərindən hesab olunub, əşari-zərifələri ilə öz əsrində namü şöhrət kəsb etmişdi. Onun qəzəllərindən bir neçəsi əlimizə düşdü. Nümunə olaraq aşağıda iki qəzəli dərc olunur.

Qəzəli-Vaiz əfəndi:

Mehrü vəfasızların heç kim sözünü qanmaz,
Yəğmadən əl götürməz, bidaddən usanmaz.

Cahi-cahan gələndə bir tari-muy saxlar,
Üz döndərib gedəndə zəncir ilə dayanmaz.

Töhmət deyən öziçün, nə söylər özgəsiçün,
Utanmayan özündən heç kimsədən utanmaz.

Münim yalan deyəndə təsdiq edər xəlayiq,
Gər doğru desə müflis, heç kim ona inanmaz.

Ey dilbəri-sitəmgər, məğruri-hüsn olma,
Heç kimsənin çiraği sübh açılınca yanmaz.

Zərfin tünükdü[1], zahid, bir cuş ilə daşarsan,
Dəryadilin məzacı seylab ilə bulanmaz.

[1]- Tünük — dar və təng mənasınadır.

Vaiz, sənin kəlamın hər biri niştər olsa,
Hər kəs edərsə qəflət ta həşrə dək oyanmaz.

Vaiz əfəndinin bu qəzəlində çox pürməna və həkimanə nöqtələr vardır ki, cümləsi indəl-üqəla məqbul və müstəhsəndir.

Bu həqir bəndə həmişə bu etiqad üzrədir ki, əksəri özqatda şəxsin xoşbəxt və rahat olması öz səyi ehtimamına bağlıdır. Hər bir iş insanın elmü kəmalından, bilik və təcrübəsindən asılıdır: &quot;Zəhmət çəkməyən bal yeməz&quot;, &quot;cəfa çəkməyən səfa görməz&quot;. Bu etiqadda ola-ola həqir bu doğrunu da inkar edə bilməz ki, insanın iqbalı açılanda və bəxti gətirəndə zəhmətsiz və məşəqqətsiz də hər tərəfdən onun üstünə dövlət və nemət axıb tökülür, hər yerdə ona hörmət və izzət görsənilir. Və bu bəxt gətirən vaxtı onun malü dövlətini, cahü cəlalını saxlamağa &quot;bir tari-muy&quot; kifayət eləyir. Amma vay o gündən ki, bəxt insandan üz çevirə, iqbal gətirməyə. Bu halda adam nə qədər çalışıb-əlləşsə və nə qədər canını zəhmət və cəfa oduna yaxsa, yenə də axırda biçiz və əliboş qalacaqdır. Budur ki, atalar deyiblər: &quot;Çox çalışan çarıq yırtar&quot;. İnsandan dövlət və hörmət üz döndərib gedəndə, filhəqiqə, nəinki zəncir ilə, bəlkə heç bir qüvvə ilə onu saxlamaq mümkün olmaz. Vaiz əfəndinin bu misraına dəxi diqqət yetirməmək olmaz:

…. Utanmayan özündən, heç kimsədən utanmaz.

Doğrudan da öz eyib və qəbahətini görməyib, qeyriləri eyibləndirən və özgələrə töhmət edən şəxsdən nə hörmət və mərifət təmənna eləmək olar? Өz pozğunluqlarını görməyən, çirkin və nasəza əməllərindən utanıb şərmü həya etməyən adam, söz yoxdur ki, özgədən də utanmaz və bişərmanə sevmədiyi adamın haqqında hər qisim iftira və böhtanı söylər. Bu qisim adamlardan kənar dolanmaq eyni-məsləhətdir. Necə ki, deyiblər:

Abrını saxla abırsızdan,
Həyanı saxla həyasızdan.

Bəs, Vaiz əfəndinin bu beytinə nə irad tutmaq olar:

Münim yalan deyəndə təsdiq edər xəlayiq,
Gər doğru desə müflis, heç kim ona inanmaz.

Dünya yaranandan bu anacan Adəm atanın övladı öz şəxsi mənfəətlərini mülahizə edib dövlət və sərvət sahiblərindən qisim-qisim təmənnaları nəzərdə tutub doğrunun üzünə yalanın qara pərdəsini çəkməyə mötad olublar. Müflis və miskinlərin hünəri olmayıbdır ki, doğrunu kəmali-cürət ilə söyləyib, düruğgu və hiyləbaz münəccimlərin yalanlarını batil eləsin və haqqı yeritsin. Belə ittifaqlarda hər tərəfdən onun üstünə tənpərvər və nəfspərəst dəni və fürumayə şəxslər hucum edib ağzını qapayıblar və özün də xalq içində bihörmət və biabır ediblər.

Ol səbəbdəndir ki, müsəlman qardaşların arasında yalan söyləmək və haqqı gizlətmək adi bir şey olubdur və hətta bəzi ittifaqlarda hünər sayılır. Bu minval haqqa güc və zor edib kizbü yalana rövnəq verməyin adını &quot;düruği-məsləhətamiz&quot; qoyub Şeyx Sədinin bu hikmətamiz sözlərini başqa dona geydirirlər. Odur ki, Vaiz əfəndi qeyri bir qəzəlində kinayə təriqi ilə demişdir:

Demək kim, xəlq ara birəğbətiz, iqbalımız yoxdur,
Zəmanə mövsimi-dəsmaldır, dəsmalımız yoxdur.

Kəmali-zatımızdır, şükrililləh, eybdən ari,
Rəvacın verməyə tərif edən dəllalımız yoxdur.

Hümayiz üstüxan ilə qənaətpişə kərkəs tək,
Şikari-cifeyi-dünya üçün çəngalımız yoxdur….

Ağız kəskinliyiçün dəxli çoxdur yal-kuppalın,
Şikəstəbəstə fəqriz, yalımız, kuppalımız yoxdur.

Səbükruhül-müşərrəf məşrəbiz fariğ təkəllüfdən
Zəmanə əhlinə lazım olan sanbalımız yoxdur.

Zəmanə halidir, Vaiz, həya eylə həyasızdan,
Həyasızla həyasızlıq edəcәk halımız yoxdur.

Mərhum Vaizin bu kəlamı dəxi onun müasirlərinin avam və zahirpərəst olmaqlarına şəhadət verir. Hər kəsin ki, saqqalı uzun və pəhnalı və cübbəsi faxir və papağı uca olubsa, onun hörməti artıq və sözü ötkən olubdur. Mərifət əhli isə şikəstəpər və müztəribbal olub özlərini avamın etirazından və cühəlanın zülmü sitəmindən kənarda saxlayıb, meydanı ağzı yallılara, yal və kuppal sahiblərinə veriblər.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*052]]</text>
      <sha1>gu5rx4zykvirj0524226bxprjwabr3m</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84632</id>
      <parentid>84631</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:20:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Special:Contributions/Araz Yaquboglu|Araz Yaquboglu]] ([[User talk:Araz Yaquboglu|müzakirə]]) tərəfindən edilmiş 1 redaktə geri qaytarılaraq [[User:Kriptex|Kriptex]] tərəfindən yaradılan sonuncu versiya bərpa olundu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5945" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Vaiz Əfəndi Şirvani  
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Sənan Şirvani (məqalə)|Sənan Şirvani]]
| növbəti            = 
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Mәrhum Vaiz әfәndi Şirvan vilayәtinin möhtәrәm, alim vә sahibi-kәmalü tәcrübә şairlәrindәn hesab olunub, әşari-zәrifәlәri ilә öz әsrindә namü şöhrәt kәsb etmişdi. Onun qәzәllәrindәn bir neçәsi әlimizә düşdü. Nümunә olaraq aşağıda iki qәzәli dәrc olunur.
 
Qәzәli-Vaiz әfәndi:
 
Mehrü vәfasızların heç kim sözünü qanmaz,
Yәğmadәn әl götürmәz, bidaddәn usanmaz.
 
Cahi-cahan gәlәndә bir tari-muy saxlar,
Üz döndәrib gedәndә zәncir ilә dayanmaz.
 
Töhmәt deyәn öziçün, nә söylәr özgәsiçün,
Utanmayan özündәn heç kimsәdәn utanmaz.
 
Münim yalan deyәndә tәsdiq edәr xәlayiq,
Gәr doğru desә müflis, heç kim ona inanmaz.
 
Ey dilbәri-sitәmgәr, mәğruri-hüsn olma,
Heç kimsәnin çiraği sübh açılınca yanmaz.
 
Zәrfin tünükdü[1], zahid, bir cuş ilә daşarsan,
Dәryadilin mәzacı seylab ilә bulanmaz.
 
[1]- Tünük -- dar vә tәng mәnasınadır.
 
Vaiz, sәnin kәlamın hәr biri niştәr olsa,
Hәr kәs edәrsә qәflәt ta hәşrә dәk oyanmaz.
 
Vaiz әfәndinin bu qәzәlindә çox pürmәna vә hәkimanә nöqtәlәr vardır ki, cümlәsi indәl-üqәla mәqbul vә müstәhsәndir.
 
Bu hәqir bәndә hәmişә bu etiqad üzrәdir ki, әksәri özqatda şәxsin xoşbәxt vә rahat olması öz sәyi ehtimamına bağlıdır. Hәr bir iş insanın elmü kәmalından, bilik vә tәcrübәsindәn asılıdır: «Zәhmәt çәkmәyәn bal yemәz», «cәfa çәkmәyәn sәfa görmәz». Bu etiqadda ola-ola hәqir bu doğrunu da inkar edә bilmәz ki, insanın iqbalı açılanda vә bәxti gәtirәndә zәhmәtsiz vә mәşәqqәtsiz dә hәr tәrәfdәn onun üstünә dövlәt vә nemәt axıb tökülür, hәr yerdә ona hörmәt vә izzәt görsәnilir. Vә bu bәxt gәtirәn vaxtı onun malü dövlәtini, cahü cәlalını saxlamağa «bir tari-muy» kifayәt elәyir. Amma vay o gündәn ki, bәxt insandan üz çevirә, iqbal gәtirmәyә. Bu halda adam nә qәdәr çalışıb-әllәşsә vә nә qәdәr canını zәhmәt vә cәfa oduna yaxsa, yenә dә axırda biçiz vә әliboş qalacaqdır. Budur ki, atalar deyiblәr: «Çox çalışan çarıq yırtar». İnsandan dövlәt vә hörmәt üz döndәrib gedәndә, filhәqiqә, nәinki zәncir ilә, bәlkә heç bir qüvvә ilә onu saxlamaq mümkün olmaz. Vaiz әfәndinin bu misraına dәxi diqqәt yetirmәmәk olmaz:
 
....Utanmayan özündәn, heç kimsәdәn utanmaz.
 
Doğrudan da öz eyib vә qәbahәtini görmәyib, qeyrilәri eyiblәndirәn vә özgәlәrә töhmәt edәn şәxsdәn nә hörmәt vә mәrifәt tәmәnna elәmәk olar? Өz pozğunluqlarını görmәyәn, çirkin vә nasәza әmәllәrindәn utanıb şәrmü hәya etmәyәn adam, söz yoxdur ki, özgәdәn dә utanmaz vә bişәrmanә sevmәdiyi adamın haqqında hәr qisim iftira vә böhtanı söylәr. Bu qisim adamlardan kәnar dolanmaq eyni-mәslәhәtdir. Necә ki, deyiblәr:
 
Abrını saxla abırsızdan,
Hәyanı saxla hәyasızdan.
 
Bәs, Vaiz әfәndinin bu beytinә nә irad tutmaq olar:
 
Münim yalan deyәndә tәsdiq edәr xәlayiq,
Gәr doğru desә müflis, heç kim ona inanmaz.
 
Dünya yaranandan bu anacan Adәm atanın övladı öz şәxsi mәnfәәtlәrini mülahizә edib dövlәt vә sәrvәt sahiblәrindәn qisim-qisim tәmәnnaları nәzәrdә tutub doğrunun üzünә yalanın qara pәrdәsini çәkmәyә mötad olublar. Müflis vә miskinlәrin hünәri olmayıbdır ki, doğrunu kәmali-cürәt ilә söylәyib, düruğgu vә hiylәbaz münәccimlәrin yalanlarını batil elәsin vә haqqı yeritsin. Belә ittifaqlarda hәr tәrәfdәn onun üstünә tәnpәrvәr vә nәfspәrәst dәni vә fürumayә şәxslәr hucum edib ağzını qapayıblar vә özün dә xalq içindә bihörmәt vә biabır ediblәr.
 
Ol sәbәbdәndir ki, müsәlman qardaşların arasında yalan söylәmәk vә haqqı gizlәtmәk adi bir şey olubdur vә hәtta bәzi ittifaqlarda hünәr sayılır. Bu minval haqqa güc vә zor edib kizbü yalana rövnәq vermәyin adını «düruği-mәslәhәtamiz» qoyub Şeyx Sәdinin bu hikmәtamiz sözlәrini başqa dona geydirirlәr. Odur ki, Vaiz әfәndi qeyri bir qәzәlindә kinayә tәriqi ilә demişdir:
 
Demәk kim, xәlq ara birәğbәtiz, iqbalımız yoxdur,
Zәmanә mövsimi-dәsmaldır, dәsmalımız yoxdur.
 
Kәmali-zatımızdır, şükrilillәh, eybdәn ari,
Rәvacın vermәyә tәrif edәn dәllalımız yoxdur.
 
Hümayiz üstüxan ilә qәnaәtpişә kәrkәs tәk,
Şikari-cifeyi-dünya üçün çәngalımız yoxdur....
 
Ağız kәskinliyiçün dәxli çoxdur yal-kuppalın,
Şikәstәbәstә fәqriz, yalımız, kuppalımız yoxdur.
 
Sәbükruhül-müşәrrәf mәşrәbiz fariğ tәkәllüfdәn
Zәmanә әhlinә lazım olan sanbalımız yoxdur.
 
Zәmanә halidir, Vaiz, hәya eylә hәyasızdan,
Hәyasızla hәyasızlıq edәcәk halımız yoxdur.
 
Mәrhum Vaizin bu kәlamı dәxi onun müasirlәrinin avam vә zahirpәrәst olmaqlarına şәhadәt verir. Hәr kәsin ki, saqqalı uzun vә pәhnalı vә cübbәsi faxir vә papağı uca olubsa, onun hörmәti artıq vә sözü ötkәn olubdur. Mәrifәt әhli isә şikәstәpәr vә müztәribbal olub özlәrini avamın etirazından vә cühәlanın zülmü sitәmindәn kәnarda saxlayıb, meydanı ağzı yallılara, yal vә kuppal sahiblәrinә veriblәr.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*052]]</text>
      <sha1>64yec13s6f6orqx4os1dorlhz8pm8k4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84633</id>
      <parentid>84632</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:21:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>[[Special:Contributions/Araz Yaquboglu|Araz Yaquboglu]] ([[User talk:Araz Yaquboglu|müzakirə]]) tərəfindən edilmiş [[Special:Diff/84632|84632]] nömrəli redaktə geri qaytarıldı</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5912" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Vaiz Əfəndi Şirvani  
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Sənan Şirvani (məqalə)|Sənan Şirvani]]
| növbəti            = 
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Mərhum Vaiz əfəndi Şirvan vilayətinin möhtərəm, alim və sahibi-kəmalü təcrübə şairlərindən hesab olunub, əşari-zərifələri ilə öz əsrində namü şöhrət kəsb etmişdi. Onun qəzəllərindən bir neçəsi əlimizə düşdü. Nümunə olaraq aşağıda iki qəzəli dərc olunur.

Qəzəli-Vaiz əfəndi:

Mehrü vəfasızların heç kim sözünü qanmaz,
Yəğmadən əl götürməz, bidaddən usanmaz.

Cahi-cahan gələndə bir tari-muy saxlar,
Üz döndərib gedəndə zəncir ilə dayanmaz.

Töhmət deyən öziçün, nə söylər özgəsiçün,
Utanmayan özündən heç kimsədən utanmaz.

Münim yalan deyəndə təsdiq edər xəlayiq,
Gər doğru desə müflis, heç kim ona inanmaz.

Ey dilbəri-sitəmgər, məğruri-hüsn olma,
Heç kimsənin çiraği sübh açılınca yanmaz.

Zərfin tünükdü[1], zahid, bir cuş ilə daşarsan,
Dəryadilin məzacı seylab ilə bulanmaz.

[1]- Tünük — dar və təng mənasınadır.

Vaiz, sənin kəlamın hər biri niştər olsa,
Hər kəs edərsə qəflət ta həşrə dək oyanmaz.

Vaiz əfəndinin bu qəzəlində çox pürməna və həkimanə nöqtələr vardır ki, cümləsi indəl-üqəla məqbul və müstəhsəndir.

Bu həqir bəndə həmişə bu etiqad üzrədir ki, əksəri özqatda şəxsin xoşbəxt və rahat olması öz səyi ehtimamına bağlıdır. Hər bir iş insanın elmü kəmalından, bilik və təcrübəsindən asılıdır: &quot;Zəhmət çəkməyən bal yeməz&quot;, &quot;cəfa çəkməyən səfa görməz&quot;. Bu etiqadda ola-ola həqir bu doğrunu da inkar edə bilməz ki, insanın iqbalı açılanda və bəxti gətirəndə zəhmətsiz və məşəqqətsiz də hər tərəfdən onun üstünə dövlət və nemət axıb tökülür, hər yerdə ona hörmət və izzət görsənilir. Və bu bəxt gətirən vaxtı onun malü dövlətini, cahü cəlalını saxlamağa &quot;bir tari-muy&quot; kifayət eləyir. Amma vay o gündən ki, bəxt insandan üz çevirə, iqbal gətirməyə. Bu halda adam nə qədər çalışıb-əlləşsə və nə qədər canını zəhmət və cəfa oduna yaxsa, yenə də axırda biçiz və əliboş qalacaqdır. Budur ki, atalar deyiblər: &quot;Çox çalışan çarıq yırtar&quot;. İnsandan dövlət və hörmət üz döndərib gedəndə, filhəqiqə, nəinki zəncir ilə, bəlkə heç bir qüvvə ilə onu saxlamaq mümkün olmaz. Vaiz əfəndinin bu misraına dəxi diqqət yetirməmək olmaz:

…. Utanmayan özündən, heç kimsədən utanmaz.

Doğrudan da öz eyib və qəbahətini görməyib, qeyriləri eyibləndirən və özgələrə töhmət edən şəxsdən nə hörmət və mərifət təmənna eləmək olar? Өz pozğunluqlarını görməyən, çirkin və nasəza əməllərindən utanıb şərmü həya etməyən adam, söz yoxdur ki, özgədən də utanmaz və bişərmanə sevmədiyi adamın haqqında hər qisim iftira və böhtanı söylər. Bu qisim adamlardan kənar dolanmaq eyni-məsləhətdir. Necə ki, deyiblər:

Abrını saxla abırsızdan,
Həyanı saxla həyasızdan.

Bəs, Vaiz əfəndinin bu beytinə nə irad tutmaq olar:

Münim yalan deyəndə təsdiq edər xəlayiq,
Gər doğru desə müflis, heç kim ona inanmaz.

Dünya yaranandan bu anacan Adəm atanın övladı öz şəxsi mənfəətlərini mülahizə edib dövlət və sərvət sahiblərindən qisim-qisim təmənnaları nəzərdə tutub doğrunun üzünə yalanın qara pərdəsini çəkməyə mötad olublar. Müflis və miskinlərin hünəri olmayıbdır ki, doğrunu kəmali-cürət ilə söyləyib, düruğgu və hiyləbaz münəccimlərin yalanlarını batil eləsin və haqqı yeritsin. Belə ittifaqlarda hər tərəfdən onun üstünə tənpərvər və nəfspərəst dəni və fürumayə şəxslər hucum edib ağzını qapayıblar və özün də xalq içində bihörmət və biabır ediblər.

Ol səbəbdəndir ki, müsəlman qardaşların arasında yalan söyləmək və haqqı gizlətmək adi bir şey olubdur və hətta bəzi ittifaqlarda hünər sayılır. Bu minval haqqa güc və zor edib kizbü yalana rövnəq verməyin adını &quot;düruği-məsləhətamiz&quot; qoyub Şeyx Sədinin bu hikmətamiz sözlərini başqa dona geydirirlər. Odur ki, Vaiz əfəndi qeyri bir qəzəlində kinayə təriqi ilə demişdir:

Demək kim, xəlq ara birəğbətiz, iqbalımız yoxdur,
Zəmanə mövsimi-dəsmaldır, dəsmalımız yoxdur.

Kəmali-zatımızdır, şükrililləh, eybdən ari,
Rəvacın verməyə tərif edən dəllalımız yoxdur.

Hümayiz üstüxan ilə qənaətpişə kərkəs tək,
Şikari-cifeyi-dünya üçün çəngalımız yoxdur….

Ağız kəskinliyiçün dəxli çoxdur yal-kuppalın,
Şikəstəbəstə fəqriz, yalımız, kuppalımız yoxdur.

Səbükruhül-müşərrəf məşrəbiz fariğ təkəllüfdən
Zəmanə əhlinə lazım olan sanbalımız yoxdur.

Zəmanə halidir, Vaiz, həya eylə həyasızdan,
Həyasızla həyasızlıq edəcәk halımız yoxdur.

Mərhum Vaizin bu kəlamı dəxi onun müasirlərinin avam və zahirpərəst olmaqlarına şəhadət verir. Hər kəsin ki, saqqalı uzun və pəhnalı və cübbəsi faxir və papağı uca olubsa, onun hörməti artıq və sözü ötkən olubdur. Mərifət əhli isə şikəstəpər və müztəribbal olub özlərini avamın etirazından və cühəlanın zülmü sitəmindən kənarda saxlayıb, meydanı ağzı yallılara, yal və kuppal sahiblərinə veriblər.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|*052]]</text>
      <sha1>gu5rx4zykvirj0524226bxprjwabr3m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, II cild)/Axund Molla Hüseyn Marağalı &quot;Dəxil&quot;</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19499</id>
    <revision>
      <id>84560</id>
      <parentid>51891</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T14:49:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12913" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. II cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Axund Molla Hüseyn Marağalı &quot;Dəxil&quot;
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, II cild)/Ağamirzə Məhəmməd Bağır &quot;Xalxali&quot;|Ağamirzə Məhəmməd Bağır &quot;Xalxali&quot;]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, II cild)/Bahar əyyamı və Hacı Seyid əzim dövrü|Bahar əyyamı və Hacı Seyid əzim dövrü]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Dilsuzun həmməslək və həməsrləri olan Azərbaycan şairlərindən məşhurudur ki, &quot;Dəxil&quot; təxəllüsü ilə iştihar tapıbdır. Dəxilin yazdığı asarın cümləsi cənab İmam Hüseynin müsibətinə məxsus, Kərbəla faciəsinə dair əhvalatdır. Dəxilin kitabı mərsiyəxanların əlində ən mötəbər kitabdır və bu kitabda Kərbəla əhvalatı bəzi yerdə nəsr ilə və əksərən nəzm ilə təhrir və tənzim olunubdur. Dəxilin Füzuli kimi nəsr ilə yazmaqda dəxi ziyadə qabiliyyəti və məharəti kəlamından məlum olunur. Necə ki, zeyldə yazılan sətirlər ona şəhadət edir.

Vəqta ki, şahi-Kərbəla-seyyidüş-şühəda, yəni məzlumlar ağası İmam Hüseyn Kərbəlada yekkəvü tənha qalıb özünə kömək çağırırdı, ol cənabın ahü naləsi göylərə və yerlərə böyük çaxnaş və zəlzələ saldı və pərvərdigari-cəlilin təsbihü təhlilinə məşğul olan görübən müqərribin və məlaikeyi-səmavatü ərzin Kərbəla səmtinə mültəfit olub gördülər bir gülzardır ki, xiyabanın gülləri sineyi-əhli-matəm tək çak-çak, çeşmə kənarının səbzələri çeşmi-həsrət kimi nəmnak və sahəti-zəmini [misli]-daməni-gülçin sərasər laleyi-xun[in] və nəsimi-həvası manəndi-ahi-dilnişin və reyhanları yetim zülfü kimi qubaralud və sərvləri əsirlər ahı tək siyahəndud və qönçələri aşiqi-məhzun tək xunbar və sünbülləri zülfi-ərusani-matəmdidəmisal tarumar və rayiheyi-nəsimi əşki-əsiran ilə həmabü həva və həzarələri ətfali-qəriblərə həmnəva və cuybarı məcrayi-əşki-laləgun və çeşməsarı beeynih dideyi-pürxun, bülbülləri xamuş və bağbanı mədhuş:

NƏZM

Vəh nə gülşən, çeşməsarı cuyi-xun,
Novcavanlar nəşi sərvi-vajəgun.
Qanə batmış türrələrdir sünbülü,
Pənbeyi-daği-cərahətdir gülü.
Bir tərəf güllər tamam olmuş xəzan,
Bir tərəf məbhut durmuş bağban.
Bir tərəf bihəm əsər badi-səmum,
Bir tərəf zağü zəğən eylər hücum.
Qüdsiyan ol gülşənə heyran həmə,
Vadiyi-heyrətdə sərgərdan həmə.
Bir belə gülşəndə ağlar bülbülü,
Qan içində tərbiyət tapmış gülü.
Etdilər diqqətlə çün hər yan nəzər,
Gördülər açmış zəban susən deyər:
Bu çəməndir bustani-Kərbəla,
Məqtəli-pirü cəvani-Kərbəla.

Bu həngamədə məlaikələr cəmiyyən bina qoydular təfərrüc ilən Kərbəlanın gülşəninə baxmağa. Mütəvəcceh olub, tainki gördülər:

Bir tərəf qan içrə yatmış bir cavan,
Hülqi-pakından olur al qan rəvan.
Aşiyani-mürği-peykan peykəri,
Pay ta sər zəxm cismi-ənvəri.
Bəs ki, dəymiş tirü xəncər abdar,
Hər səri-muyi olub bir çeşməsar.
Yusifi-Misri kimi gülgun qəba.
Seyd tək xəncəri-gürgani-cəfa.
Kimdi, ya rəb, ol cəvani-mahru?
Kimdi, yaran, ol ğəzali-mişkbu?
Ümmi-Leylanın Əliyyi-Əkbəri,
Kərbəla sərdarının gülpeykəri.
Gördülər bir yanda düşmüş xarüzar,
Bir uca qamətli qolsuz şəhriyar.
Bəs ki, cismindən olub al qan rəvan.
Kuhü səhranı edib dəryayi-qan.
Kimdi, yaran, ol qəribi-naümid,
Təşnələr səqqası Abbasi-şəhid.
Naz ilən xab eyləyib bir sərvinaz,
Türrəsi eylər səbadən ehtiraz.
Cismi-pakı sərbəsər zəxmi-sinan,
Kakilindən telbətel qanı rəvan.
Olmamış bir ləmhə həmağuşi-yar,
Buyi-vəsl ilən olub bihuşi-yar.
Gül kimi cismində qanlı pirəhən,
Parə-parə nəşinə olmuş kəfən.
Peykərində zəxmi-pürxuni-sinan,
Şərhi-dərdi-hicr üçün açmış zəban.
Bəs ki, qan cari olub hər dağdən,
Laleyi-həsrət bitib toprağdən.
Mən nə hacət kim, edim adın bəyan,
Qan hənası eylər əhvalın əyan--
Kim, odur damadi-şahi-Kərbəla.
Təşnələb qurban olan kuyi-vəfa.

Cənab Əli Əkbərin şənində yazdığı qəsidənin başında bəladan bəhs edib belə buyurur:

Hədisdir ki, vəla əhlinə bəla gətirir,
Bəla nə qədr gələ qəlbə incila gətirir.
Tilayi-qəlb əgər qəlp ola şərari-bəla,
Nə qədər artıq ola, artıcıq bəla gətirir.
Mərizsən, mərəzindən mərəz edib qafil,
Sənə həmişə təbibi-xuda dəva gətirir.
Bəla dəvadır, əgərçi gəlir təbiətə təlx,
Vəli məzacına şirinliyi riza gətirir.
Əgər bəlanı qəbul eyləsən riza ilə,
Olara ruzi-cəza əhsənül-cəza gətirir.
Məriz hali-dil ilə dəvayə talib olur,
Əgərçi qal-qiyli hərfi-narəva gətirir.
Deyil təbib, ilahi, mərizdən qafil,
Odur ğəza gətirən, sən demə qəza gətirir.
Həmişə hikmət ilə hökm edər təbibi-həkim,
Qəbul et sənə hər nə dəva ğəza gətirir.
Pəriyü cinnü bəşər aqibət bəlayə düşər,
Bu hökmü xəlqə Süleymani-Kərbəla gətirir.
Fəna yelinə büsatın verib bilib ki, fəna
Həmin büsat dəva ilə çün liqa gətirir.
Düşüb bəlayə ki, naəhli-həqq ola agah--
Ki, xəlqi daireyi-həqqə ibtila gətirir.
Əliyyi-Əkbəri kuyi-bəlayə oldu dəlil,
Salıb dalınca onu xəlqə rəhnüma gətirir.
Ki, ümməti edə əsrari-şərdən agah,
Dübarə ümmətə peyğəmbəri-xuda gətirir i.a….

İmam Hüseyn bacısı müxəddəreyi-ülya cənab Zeynəb xatuna buyurduğu bəzi xitabatü fərmayişatdan bir neçə əbyat:

Xoş ol zaman ki, çıxam bu hicabi-kəsrətdən,
Tapam bu kəsrət ara bir nişanə vəhdətdən.
Məhaldır ola tərki-əlayiqi-məxluq,
Könül gər olmaya agah sirri-xilqətdən.
Neçün məhəbbət ilə mərifət olur zahir--
Ki, xəlq zahir olub məbdeyi-məşiyyətdən.
Gərək həmişə ola xaliqə təvəccöhi-xəlq,
Ğəzayi-ruh alalar vəhcəti-vəcahətdən.
O vaxtı əks salır surəti-cəmali-ilah--
Ki, qəlb ayinəsi pak ola küdurətdən.
Könül hərimi-ilahidi qeyrə yol vermə,
Həramdır hərəmi-həqqi, salma hörmətdən.
Rəva deyil ola bir yerdə yar ilə əğyar,
Əgər kişi olasan, çox uzaqdı qeyrətdən.
Əgər xülusilə lillah ola əməl fillah,
Nə bak salik üçün tənəvü şəmatətdən.
Özünə xaliqi-məbudi etgilən məhbub,
Əgər varındı şikayət əzabi-firqətdən.
Olanda vəslinə talib yanında hazırdır,
Hüzuri-talibi eylə xilas vəhşətdən.
Hicabsən özünə sən özün özündən çox,
Cəmali-yarı çıxar ta niqabi-qeybətdən.
Məcaz mənzərəsindən nə qədər keçməmisən,
Həmişə varsan uzaq mənzili-həqiqətdən.
Cəmali-şahid o vaxtı olur sənə məşhud--
Ki, kamyab olasan şahidi-şəhadətdən.
Özün şəhidü özün şahidü özün məşhud
Olursan, olsan əgər pak lövsi-kəsrətdən.
Səni bu can eləyib əcnəbi, mənim canım,
Bu canı qan ilə yu, ta çıxa cinayətdən.
Bu surəti sənə surətdə göstəriblər olar--
Ki, tərki-surət edib çıxmayıbla surətdən.
Hüseyn tahir idi, əthəri-mütəhhər idi,
Yenə yuyub üzünü qan ilə təharətdən.
Yuyubdu zahiri batin kimi əlayiqdən,
Çəkibdi ali-hərəm hicleyi-xidarətdən.
Qılıbdı qəlbini fariq şüuni-dünyadə
Əyalü malü mənalü cəlalü şövkətdən.
Edibdi izzətini tərk &quot;ya əziz&quot; deyib,
Təvəhhüm eyləməyib inkisarü zillətdən.

Cənab Leylanın oğlu Əli Əkbərə olduğu məhəbbəti izhar edib, bilümum məhəbbətdən söyləyir:

Məhəbbət əhlinin əhvalı bərqərar olmaz,
Məhəbbət olduğu yerdə həyavü ar olmaz.
Məhəbbət əhli həras eyləməz məlamətdən--
Ki, hər nə fikrinə gəlsə, çıxar məhəbbətdən.
Səriri-məsnədə əyləşdi eşq sultanı,
Şikari-hökm ilə eylər qulam mövlanı.
Məhəbbət aşiqə məşuqi çün əziz eylər,
Ananı oğluna bir kəmtərin kəniz eylər.
Çün ixtiyar ilə olmaz məhəbbətin səbəbi,
Həmişə aşiqə lazımdı sədmeyi-qəlbi.
Məhəbbət olsa edər tazə qaidə təsis,
Məhəbbət ilə yetər abruyə miqnatis.
Olur məhəbbət məhbub ilə müqabil ola,
Xüsus o vaxta ki, məhbub əsli-qabil ola.
Gərəkdir aləmə məhbub ola Əli Əkbər,
Bu qabiliyyətə şahiddi cəddi peyğəmbər.
Tutub həbibi-xudayə şəbahətni güvah--
Ki, ol cəvanə deyilsin gərək həbibüllah.

Həzrət Abbasın atı Üqabın tərifində yazıbdır:

Minəndə sabitü möhkəm bəsani-kuhi-əzim,
Havalanandan uçardı havada çün təyyar.
Rəuf sahibinə çün mərakibi-cənnət,
Şədid düşmənə həmçün cəhənnəmi-qəhhar.
Gəzəndə yerdə mələk tək əlü əyağına
Nisar üçün tökülürdü səvabitü səyyar.
Urardı daməni manəndi-taziyaneyi-sim
Çəkəndə şeyhə çəkərdi fənayi-düşmənə xar.
Üqab üstə çü şəhbaz nizəsi çəngal,
Xədəngi-şəhpəri-minqarı xəncəri-xunxar.
Çəkib Üqab çü məhmiz döndü bir dalıya,
Dedi Hüseynə: xudahafiz, ey şəhi-biyar,
Həlal eylə, gedirəm, yalqızam, dua eylə,
Atam Əli yanına gəldi vədeyi-didar i.a….

Cavani-valaşani-şücaətnişanü rəşadətbünyan, yəni Əli ibn Hüseynin müqabili-səfi-üdvanda durub zəbani-fəsahət-tərcümanı ilə bətəriqi-rəcəz söylədiyi nüktədən bir qitə:

BӘHRİ-TƏVİL

Bilin, ey ləşkəri-kafərfərü bədtinətü bədheybətü biqeyrətü übbadi-sənəm, nəngi-üməm, hatiki-səttari-hərəm, düşməni-ərbabi-kərəm, mühriqi-Qurani-xuda, mözeyi-yarani-xuda fasiqü həm facirü həm ariqü həm şaribü həm zaniyü həm latiyü həm layiü əlqabi-kilab, afəti-əhbabi-ləinani-bədayin, müridani-şəyatin, cəfacuy cəfakar, xətadidə xətakar, mənəm şibhi-peyəmbər, mənəm nayibi-heydər, mənəm misli-Qəzənfər, mənəm sahibi-xəncər.

Bir cavanəm ki, vəcahətdə, səlabətdə, səbahətdə, səxavətdə, şücaətdə, məlahətdə, təravətdə, təlaqətdə, lətafətdə, nəcabətdə, nəzafətdə mənə yoxdu bərabər nə nəbiyyü nə vəliyyü nə səxibü nə nəqibü nə fələkdə mələkü əncümü ənvari-məhü möhrü sitarə. Mənəm xəlqdə, həm xülqdə həm nitqdə mirati-rəsuli-mədəniyyü Qüreyşi məzhəri-övsaf Əli şiri-xuda şirsəda mehtərü həm kəhtərü həm xaceyi-Qənbərü həm saqiyi-kövsərü həm qatili-Əntərü həm qalei-Xeybər ənə Əli ibnəl-Hüseyn.

Yoxdu hərçənd mənim tək dəxi bir sahibi-şəmşiri-şərərpeykərü həm xəncəri-xuncövhərü tizü təbərü nizeyi-suzən-güzərü sahibi-Səmsami-pələngəfkənü düşmənşikən əmma nə edim çarə bu küffarə necə tiğ çəkim xun töküm bikəsü biyarü mədədkar nə bəradər, nə əmim həzrəti-Abbas nə Ovnü nə Cəfər cigərim təşnə, atam təşnə, anam təşnə, susuzlar qəmi bir yanda, susuzluq qəmi bir yanda özüm yekkəvü tənha, tutub çevrəmi əda, gəlib üstümə yeksər, çəkib qətlimə xəncər məni-bikəsü biyar, nə bəradər nə Ovnü nə ləşkər ənə Əli ibnəl-Hüseyn.

Rəhm qıl, ey məlikül-ərş, bu biyarü diləfkarə ki, yox tabü təvanım, quruyub təşnə dəhanım, yanır ağzımda zəbanım, nə təbibim, nə həbibim, tutub ətrafı rəqibim baxıram hər yana nə həmnəfəsim var, nə bir dadrəsim var, tutub dövrəmi ləşkər, alıblar ələ xəncər edər qülqülə əşrar urar həlhələ küffar, atam bikəsü biyar, anam xiymədə ağlar, bibim zülfün açıbdır, bacım rəngi qaçıbdır, çıxıb nalə hərəmdən bu çövrü sitəmdən hanı Cəfəri-təyyar, hanı həmzeyi-sərdar, nolub Əhmədi-Muxtarə, nolub Heydəri-Kərrarə görə zarü zəliləm, qəribəm, Dəxiləm, gələ dadıma o sərvərü sərdari-dilavər görə bu ləşkəri-əbtər tutub dəşti sərasər ənə Əli ibnəl-Hüseyn.

Və üzün qoşun camaatına tutub buyurdu:

Sizdə əgər Yəzidi-bədəxtər nişanı var,
Gündən işıqdı bizdə peyəmbər nişanı var.
Mən nayibi-Hüseyn, Hüseyn varisi--Əli,
Məndə Hüseynü Heydərü Səfdər nişanı var.
Vardır atam Hüseyndə çün surəti Əli,
Etsə qəbul məndə də Qənbər nişanı var.
Olmaz hərif kimsə mənə, məndə, bixilaf,
Abbasi-namdarü dilavər nişanı var i.a.

Dəxilin xah nəsr ilə və xah nəzm ilə yazılmış kəlamı onun təbinin mətin və rəvanlığına və lisanının güşadəvü fəsihü bəliğ olmasına şəhadət edir. Şerində əsla bir rəkakət və siqlət görünməyib, vəzni, rədif və qafiyəsində əsla bir eyib və qüsur müşahidə olunmur.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|002]]</text>
      <sha1>3858oazkv5hlo38cuv5daeorb1v0tnb</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84565</id>
      <parentid>84560</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T14:50:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Toghrul R</username>
        <id>5449</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12913" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. II cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Axund Molla Hüseyn Marağalı &quot;Dəxil&quot;
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, II cild)/Ağamirzə Məhəmməd Bağır &quot;Xalxali&quot;|Ağamirzə Məhəmməd Bağır &quot;Xalxali&quot;]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, II cild)/Bahar əyyamı və Hacı Seyid əzim dövrü|Bahar əyyamı və Hacı Seyid əzim dövrü]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Dilsuzun həmməslək və həməsrləri olan Azərbaycan şairlərindən məşhurudur ki, &quot;Dəxil&quot; təxəllüsü ilə iştihar tapıbdır. Dəxilin yazdığı asarın cümləsi cənab İmam Hüseynin müsibətinə məxsus, Kərbəla faciəsinə dair əhvalatdır. Dəxilin kitabı mərsiyəxanların əlində ən mötəbər kitabdır və bu kitabda Kərbəla əhvalatı bəzi yerdə nəsr ilə və əksərən nəzm ilə təhrir və tənzim olunubdur. Dəxilin Füzuli kimi nəsr ilə yazmaqda dəxi ziyadə qabiliyyəti və məharəti kəlamından məlum olunur. Necə ki, zeyldə yazılan sətirlər ona şəhadət edir.

Vəqta ki, şahi-Kərbəla-seyyidüş-şühəda, yəni məzlumlar ağası İmam Hüseyn Kərbəlada yekkəvü tənha qalıb özünə kömək çağırırdı, ol cənabın ahü naləsi göylərə və yerlərə böyük çaxnaş və zəlzələ saldı və pərvərdigari-cəlilin təsbihü təhlilinə məşğul olan görübən müqərribin və məlaikeyi-səmavatü ərzin Kərbəla səmtinə mültəfit olub gördülər bir gülzardır ki, xiyabanın gülləri sineyi-əhli-matəm tək çak-çak, çeşmə kənarının səbzələri çeşmi-həsrət kimi nəmnak və sahəti-zəmini [misli]-daməni-gülçin sərasər laleyi-xun[in] və nəsimi-həvası manəndi-ahi-dilnişin və reyhanları yetim zülfü kimi qubaralud və sərvləri əsirlər ahı tək siyahəndud və qönçələri aşiqi-məhzun tək xunbar və sünbülləri zülfi-ərusani-matəmdidəmisal tarumar və rayiheyi-nəsimi əşki-əsiran ilə həmabü həva və həzarələri ətfali-qəriblərə həmnəva və cuybarı məcrayi-əşki-laləgun və çeşməsarı beeynih dideyi-pürxun, bülbülləri xamuş və bağbanı mədhuş:

NƏZM

Vəh nə gülşən, çeşməsarı cuyi-xun,
Novcavanlar nəşi sərvi-vajəgun.
Qanə batmış türrələrdir sünbülü,
Pənbeyi-daği-cərahətdir gülü.
Bir tərəf güllər tamam olmuş xəzan,
Bir tərəf məbhut durmuş bağban.
Bir tərəf bihəm əsər badi-səmum,
Bir tərəf zağü zəğən eylər hücum.
Qüdsiyan ol gülşənə heyran həmə,
Vadiyi-heyrətdə sərgərdan həmə.
Bir belə gülşəndə ağlar bülbülü,
Qan içində tərbiyət tapmış gülü.
Etdilər diqqətlə çün hər yan nəzər,
Gördülər açmış zəban susən deyər:
Bu çəməndir bustani-Kərbəla,
Məqtəli-pirü cəvani-Kərbəla.

Bu həngamədə məlaikələr cəmiyyən bina qoydular təfərrüc ilən Kərbəlanın gülşəninə baxmağa. Mütəvəcceh olub, tainki gördülər:

Bir tərəf qan içrə yatmış bir cavan,
Hülqi-pakından olur al qan rəvan.
Aşiyani-mürği-peykan peykəri,
Pay ta sər zəxm cismi-ənvəri.
Bəs ki, dəymiş tirü xəncər abdar,
Hər səri-muyi olub bir çeşməsar.
Yusifi-Misri kimi gülgun qəba.
Seyd tək xəncəri-gürgani-cəfa.
Kimdi, ya rəb, ol cəvani-mahru?
Kimdi, yaran, ol ğəzali-mişkbu?
Ümmi-Leylanın Əliyyi-Əkbəri,
Kərbəla sərdarının gülpeykəri.
Gördülər bir yanda düşmüş xarüzar,
Bir uca qamətli qolsuz şəhriyar.
Bəs ki, cismindən olub al qan rəvan.
Kuhü səhranı edib dəryayi-qan.
Kimdi, yaran, ol qəribi-naümid,
Təşnələr səqqası Abbasi-şəhid.
Naz ilən xab eyləyib bir sərvinaz,
Türrəsi eylər səbadən ehtiraz.
Cismi-pakı sərbəsər zəxmi-sinan,
Kakilindən telbətel qanı rəvan.
Olmamış bir ləmhə həmağuşi-yar,
Buyi-vəsl ilən olub bihuşi-yar.
Gül kimi cismində qanlı pirəhən,
Parə-parə nəşinə olmuş kəfən.
Peykərində zəxmi-pürxuni-sinan,
Şərhi-dərdi-hicr üçün açmış zəban.
Bəs ki, qan cari olub hər dağdən,
Laleyi-həsrət bitib toprağdən.
Mən nə hacət kim, edim adın bəyan,
Qan hənası eylər əhvalın əyan--
Kim, odur damadi-şahi-Kərbəla.
Təşnələb qurban olan kuyi-vəfa.

Cənab Əli Əkbərin şənində yazdığı qəsidənin başında bəladan bəhs edib belə buyurur:

Hədisdir ki, vəla əhlinə bəla gətirir,
Bəla nə qədr gələ qəlbə incila gətirir.
Tilayi-qəlb əgər qəlp ola şərari-bəla,
Nə qədər artıq ola, artıcıq bəla gətirir.
Mərizsən, mərəzindən mərəz edib qafil,
Sənə həmişə təbibi-xuda dəva gətirir.
Bəla dəvadır, əgərçi gəlir təbiətə təlx,
Vəli məzacına şirinliyi riza gətirir.
Əgər bəlanı qəbul eyləsən riza ilə,
Olara ruzi-cəza əhsənül-cəza gətirir.
Məriz hali-dil ilə dəvayə talib olur,
Əgərçi qal-qiyli hərfi-narəva gətirir.
Deyil təbib, ilahi, mərizdən qafil,
Odur ğəza gətirən, sən demə qəza gətirir.
Həmişə hikmət ilə hökm edər təbibi-həkim,
Qəbul et sənə hər nə dəva ğəza gətirir.
Pəriyü cinnü bəşər aqibət bəlayə düşər,
Bu hökmü xəlqə Süleymani-Kərbəla gətirir.
Fəna yelinə büsatın verib bilib ki, fəna
Həmin büsat dəva ilə çün liqa gətirir.
Düşüb bəlayə ki, naəhli-həqq ola agah--
Ki, xəlqi daireyi-həqqə ibtila gətirir.
Əliyyi-Əkbəri kuyi-bəlayə oldu dəlil,
Salıb dalınca onu xəlqə rəhnüma gətirir.
Ki, ümməti edə əsrari-şərdən agah,
Dübarə ümmətə peyğəmbəri-xuda gətirir i.a….

İmam Hüseyn bacısı müxəddəreyi-ülya cənab Zeynəb xatuna buyurduğu bəzi xitabatü fərmayişatdan bir neçə əbyat:

Xoş ol zaman ki, çıxam bu hicabi-kəsrətdən,
Tapam bu kəsrət ara bir nişanə vəhdətdən.
Məhaldır ola tərki-əlayiqi-məxluq,
Könül gər olmaya agah sirri-xilqətdən.
Neçün məhəbbət ilə mərifət olur zahir--
Ki, xəlq zahir olub məbdeyi-məşiyyətdən.
Gərək həmişə ola xaliqə təvəccöhi-xəlq,
Ğəzayi-ruh alalar vəhcəti-vəcahətdən.
O vaxtı əks salır surəti-cəmali-ilah--
Ki, qəlb ayinəsi pak ola küdurətdən.
Könül hərimi-ilahidi qeyrə yol vermə,
Həramdır hərəmi-həqqi, salma hörmətdən.
Rəva deyil ola bir yerdə yar ilə əğyar,
Əgər kişi olasan, çox uzaqdı qeyrətdən.
Əgər xülusilə lillah ola əməl fillah,
Nə bak salik üçün tənəvü şəmatətdən.
Özünə xaliqi-məbudi etgilən məhbub,
Əgər varındı şikayət əzabi-firqətdən.
Olanda vəslinə talib yanında hazırdır,
Hüzuri-talibi eylə xilas vəhşətdən.
Hicabsən özünə sən özün özündən çox,
Cəmali-yarı çıxar ta niqabi-qeybətdən.
Məcaz mənzərəsindən nə qədər keçməmisən,
Həmişə varsan uzaq mənzili-həqiqətdən.
Cəmali-şahid o vaxtı olur sənə məşhud--
Ki, kamyab olasan şahidi-şəhadətdən.
Özün şəhidü özün şahidü özün məşhud
Olursan, olsan əgər pak lövsi-kəsrətdən.
Səni bu can eləyib əcnəbi, mənim canım,
Bu canı qan ilə yu, ta çıxa cinayətdən.
Bu surəti sənə surətdə göstəriblər olar--
Ki, tərki-surət edib çıxmayıbla surətdən.
Hüseyn tahir idi, əthəri-mütəhhər idi,
Yenə yuyub üzünü qan ilə təharətdən.
Yuyubdu zahiri batin kimi əlayiqdən,
Çəkibdi ali-hərəm hicleyi-xidarətdən.
Qılıbdı qəlbini fariq şüuni-dünyadə
Əyalü malü mənalü cəlalü şövkətdən.
Edibdi izzətini tərk &quot;ya əziz&quot; deyib,
Təvəhhüm eyləməyib inkisarü zillətdən.

Cənab Leylanın oğlu Əli Əkbərə olduğu məhəbbəti izhar edib, bilümum məhəbbətdən söyləyir:

Məhəbbət əhlinin əhvalı bərqərar olmaz,
Məhəbbət olduğu yerdə həyavü ar olmaz.
Məhəbbət əhli həras eyləməz məlamətdən--
Ki, hər nə fikrinə gəlsə, çıxar məhəbbətdən.
Səriri-məsnədə əyləşdi eşq sultanı,
Şikari-hökm ilə eylər qulam mövlanı.
Məhəbbət aşiqə məşuqi çün əziz eylər,
Ananı oğluna bir kəmtərin kəniz eylər.
Çün ixtiyar ilə olmaz məhəbbətin səbəbi,
Həmişə aşiqə lazımdı sədmeyi-qəlbi.
Məhəbbət olsa edər tazə qaidə təsis,
Məhəbbət ilə yetər abruyə miqnatis.
Olur məhəbbət məhbub ilə müqabil ola,
Xüsus o vaxta ki, məhbub əsli-qabil ola.
Gərəkdir aləmə məhbub ola Əli Əkbər,
Bu qabiliyyətə şahiddi cəddi peyğəmbər.
Tutub həbibi-xudayə şəbahətni güvah--
Ki, ol cəvanə deyilsin gərək həbibüllah.

Həzrət Abbasın atı Üqabın tərifində yazıbdır:

Minəndə sabitü möhkəm bəsani-kuhi-əzim,
Havalanandan uçardı havada çün təyyar.
Rəuf sahibinə çün mərakibi-cənnət,
Şədid düşmənə həmçün cəhənnəmi-qəhhar.
Gəzəndə yerdə mələk tək əlü əyağına
Nisar üçün tökülürdü səvabitü səyyar.
Urardı daməni manəndi-taziyaneyi-sim
Çəkəndə şeyhə çəkərdi fənayi-düşmənə xar.
Üqab üstə çü şəhbaz nizəsi çəngal,
Xədəngi-şəhpəri-minqarı xəncəri-xunxar.
Çəkib Üqab çü məhmiz döndü bir dalıya,
Dedi Hüseynə: xudahafiz, ey şəhi-biyar,
Həlal eylə, gedirəm, yalqızam, dua eylə,
Atam Əli yanına gəldi vədeyi-didar i.a….

Cavani-valaşani-şücaətnişanü rəşadətbünyan, yəni Əli ibn Hüseynin müqabili-səfi-üdvanda durub zəbani-fəsahət-tərcümanı ilə bətəriqi-rəcəz söylədiyi nüktədən bir qitə:

BƏHRİ-TƏVİL

Bilin, ey ləşkəri-kafərfərü bədtinətü bədheybətü biqeyrətü übbadi-sənəm, nəngi-üməm, hatiki-səttari-hərəm, düşməni-ərbabi-kərəm, mühriqi-Qurani-xuda, mözeyi-yarani-xuda fasiqü həm facirü həm ariqü həm şaribü həm zaniyü həm latiyü həm layiü əlqabi-kilab, afəti-əhbabi-ləinani-bədayin, müridani-şəyatin, cəfacuy cəfakar, xətadidə xətakar, mənəm şibhi-peyəmbər, mənəm nayibi-heydər, mənəm misli-Qəzənfər, mənəm sahibi-xəncər.

Bir cavanəm ki, vəcahətdə, səlabətdə, səbahətdə, səxavətdə, şücaətdə, məlahətdə, təravətdə, təlaqətdə, lətafətdə, nəcabətdə, nəzafətdə mənə yoxdu bərabər nə nəbiyyü nə vəliyyü nə səxibü nə nəqibü nə fələkdə mələkü əncümü ənvari-məhü möhrü sitarə. Mənəm xəlqdə, həm xülqdə həm nitqdə mirati-rəsuli-mədəniyyü Qüreyşi məzhəri-övsaf Əli şiri-xuda şirsəda mehtərü həm kəhtərü həm xaceyi-Qənbərü həm saqiyi-kövsərü həm qatili-Əntərü həm qalei-Xeybər ənə Əli ibnəl-Hüseyn.

Yoxdu hərçənd mənim tək dəxi bir sahibi-şəmşiri-şərərpeykərü həm xəncəri-xuncövhərü tizü təbərü nizeyi-suzən-güzərü sahibi-Səmsami-pələngəfkənü düşmənşikən əmma nə edim çarə bu küffarə necə tiğ çəkim xun töküm bikəsü biyarü mədədkar nə bəradər, nə əmim həzrəti-Abbas nə Ovnü nə Cəfər cigərim təşnə, atam təşnə, anam təşnə, susuzlar qəmi bir yanda, susuzluq qəmi bir yanda özüm yekkəvü tənha, tutub çevrəmi əda, gəlib üstümə yeksər, çəkib qətlimə xəncər məni-bikəsü biyar, nə bəradər nə Ovnü nə ləşkər ənə Əli ibnəl-Hüseyn.

Rəhm qıl, ey məlikül-ərş, bu biyarü diləfkarə ki, yox tabü təvanım, quruyub təşnə dəhanım, yanır ağzımda zəbanım, nə təbibim, nə həbibim, tutub ətrafı rəqibim baxıram hər yana nə həmnəfəsim var, nə bir dadrəsim var, tutub dövrəmi ləşkər, alıblar ələ xəncər edər qülqülə əşrar urar həlhələ küffar, atam bikəsü biyar, anam xiymədə ağlar, bibim zülfün açıbdır, bacım rəngi qaçıbdır, çıxıb nalə hərəmdən bu çövrü sitəmdən hanı Cəfəri-təyyar, hanı həmzeyi-sərdar, nolub Əhmədi-Muxtarə, nolub Heydəri-Kərrarə görə zarü zəliləm, qəribəm, Dəxiləm, gələ dadıma o sərvərü sərdari-dilavər görə bu ləşkəri-əbtər tutub dəşti sərasər ənə Əli ibnəl-Hüseyn.

Və üzün qoşun camaatına tutub buyurdu:

Sizdə əgər Yəzidi-bədəxtər nişanı var,
Gündən işıqdı bizdə peyəmbər nişanı var.
Mən nayibi-Hüseyn, Hüseyn varisi--Əli,
Məndə Hüseynü Heydərü Səfdər nişanı var.
Vardır atam Hüseyndə çün surəti Əli,
Etsə qəbul məndə də Qənbər nişanı var.
Olmaz hərif kimsə mənə, məndə, bixilaf,
Abbasi-namdarü dilavər nişanı var i.a.

Dəxilin xah nəsr ilə və xah nəzm ilə yazılmış kəlamı onun təbinin mətin və rəvanlığına və lisanının güşadəvü fəsihü bəliğ olmasına şəhadət edir. Şerində əsla bir rəkakət və siqlət görünməyib, vəzni, rədif və qafiyəsində əsla bir eyib və qüsur müşahidə olunmur.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|002]]</text>
      <sha1>fc35r4j80xo55l8mbexf3juxvm51ga8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, II cild)/Bahar əyyamı və Hacı Seyid əzim dövrü</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19500</id>
    <revision>
      <id>84557</id>
      <parentid>51895</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T14:47:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23366" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. II cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Bahar əyyamı və Hacı Seyid əzim dövrü
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, II cild)/Axund Molla Hüseyn Marağalı &quot;Dəxil&quot;|Axund Molla Hüseyn Marağalı &quot;Dəxil&quot;          ]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, II cild)/Bahar Şirvani - Mirzə Nəsrullah İbn mərhum Hacı Әbülqasım Şəmaxi &quot;Bahar&quot;|Bahar Şirvani - Mirzə Nəsrullah İbn mərhum Hacı Әbülqasım Şəmaxi &quot;Bahar&quot;]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Mirzə Nəsrullah Bahar Şamaxının ən müqtədir şairlərindən birisi hesab olunur. Azərbaycan şairlərinin tarixinə az-çox bələdiyyatı olanlara Baharın nami-möhtərəmi və kəlami-dilpəziri məlum olmamış deyil.

Necə ki, sabiqdə zikr olundu, Şamaxı şəhəri qəribə dahiyələrə gəhvareyi-tərbiyə olduğundan naşi bədiül-misal alimlər və şairləri və ədibi-fazilləri öz ağuşi-nazbəxşində bəsləyib ərseyi-dünyaya gətirmişdir. Qüdəmalarından ən bərgüzidə olanları Xaqani Şirvani, Sahib Şirvani, Ağaməsih və Nişat Şirvani və qeyriləri olduğu halda, mütəәxxirindən dəxi mərhum Mirzə Bahar Şirvani, Molla Qədir Şirvani, Bixud Şirvani, Hacı Seyid Əzim Şirvani və Sabir Şirvani Azərbaycanın ən mötəbər və məşhur şairləri hesab olunur.

Mirzə Nəsrullah Bahar artıq tizfəhm, rəvan təbli, istedadlı bir şair imiş ki, kəmalatına layiqincə vaqif olmaq istəyənlər lazımdır ol ədibin türkcə və farsca və hətta fransızca vücuda gətirdiyi asari-nəfisəsini mütaliə edib, onun qüvveyi-fikriyyəsinə və ülüvvi-məratibi-xəyalına bələd olsunlar.

Bahari-namdar hicrətin 1251-ci tarixində Şamaxı şəhərində təvəllüd etmişdir. Pədəri-möhtərəmi Hacı Əbülqasım silsileyi-tüccardan nəcib və alitəb bir şəxs imiş.

Bahar sinni-tüfuliyyətdə məktəbdə oxuduğu vaxt zəkavət və fətanətilə çoxlarını heyrətə salarmış və uşaqlıqdan şer və qəzəl deməyə həvəsi varmış. Belə ki, farsca oxuduğu qəzəlləri türk dilinə nəzmən tərcümə edərmiş. O cümlədən qəzəli-məşhurdan:

Moğan kəz daneye-ənqur ab misazənd,
Setareha şekənənd, aftab misazənd

--beytini belə tərcümə etmişdir:

Əngur danəsin ki, əzəllər şərab üçün,
Guya sitarələr pozulur afitab üçün.

Yenə məşhur beyti:

To ke, əz xordəne-mey ləle-ləbət rənginəst,
Bəs səbəb çist ke, mey təlx, ləbət şirinəst?!

--belə tərcümə qılmışdır:

Gər mey içməklə sənin ləli-ləbin rəngindir,
Səbəbi bəs nədi mey təlx, ləbin şirindir?!

Cibilli fitrət və zəkavəti sayəsində Bahar az vaxtda çox məlumata dara olmuşdur. Fars, ərəb və türk dillərini kamalınca təhsil etmişdir. Müasiri mərhum Abdulla bəy Asi kimi Bahar dəxi laübali və laqeyd bir şəxs imiş ki, kefi istədiyi kimi azadə dolanıb, heç kəsin hökmü fərmanına itaət etməzmiş və övqatını eyşü işrətdə keçirərmiş. Onun bu gunə rindisifət dolanmağını dayısı xoşlamayıb və bir qədər ona pul verib və mayəmləkdən ixrac etdikdə şair bədahətən bu məzmunda bir qitə demişdir:

Dayım məni Həzrəti-Adəm kimi
Buğda yedim çıxartdı cənnətdən.
Beş-on tümən nədir mənim karıma,
Şükri-xuda qurtardım minnətdən.

Dayısından aldığı məbləği bir az müddətin zərfində kənarda xərcləyib, şəhərə müraciətində həməsri olan Molla Qədir Naci Şirvani ilə görüşdükdə bu beyti bədahətən demişdir:

Bir aydan sonra gəldim şəhrə, ey Naci, hilalasa,
Məni el lağərü üryan görüb, meyil etmədi əsla.

Baharın bədihəguluqda binəzir bir şair olduğu müxəmməsi-məşhuri-atisindən aşikarən məlum olur. Şamaxıda məşhur Hacı İbrahim bəy bağında rüfəqaları Əndəlib Kaşani, Naci Şirvani, Seyid Şirvani və qeyriləri olduqda rəfiqlərindən birinin hüzurda olmadığına görə, xadimi onun dalınca göndərdikdə birqələmə yazdığı qəsideyi-bədihiyyəsidir ki, belə başlanır:

Neşəst aftabha, meye-ço aftab ku?
Ço şod neqare-məhleqa, piyaleye-şərab ku?
Sorude-rud, mey koca, təraneye-robab ku?
Became-bossədin koca meye-ço ləle-nab ku?
Becane-mən qolamikə konun şetabe-kar kon[1].

[1] Tərcüməsi:
Günəşlər hamı əyləşdi, günəşə bənzər mey hanı?
Ay qabaqlı gözəl necə oldu, şərab piyaləsi hanı?
Neyin nəğmələri hanı, rübabın təranəsi hanı?
Mərcan cam hanı, saf ləl kimi mey hanı?
Sən mənim canım, ay qulamciyəz, tez ol!

Cəhalət və təəssübün, ələlxüsus, təəssübi-cahilanənin düşməni olub, onun kökünü və rişəsini qazıb çıxartmaq üçün məhafilü məcalisdə məqalələr və gözəl nitqlər deməkdən əsla çəkinməzmiş. Məcalisdə sözlərinin haqq olmasını şafi dəlillər vasitəsilə sübuta yetirərmiş. Belə ki, bir kərə bir məclisdə mövhumat və əsatiri-əvvəlin babında mübahisəyə girişdiyi vaxt tərəfi-müqabilə söz anlatmaq üçün bir misal gətirmişdir. Belə ki, deyibdir: &quot;Əfəndilər! İndi mən bu divara bir inək şəkli çəkərəm və o inəkdən sizin üçün süd sağaram&quot;. Müstəmein iştiyaqi-tamam ilə israr etmişlər ki: &quot;Cənab mirzə, lütfən mərhəmət edin, bir baxıb seyr edəlim&quot;. Bahar cavabında demiş ki: &quot;Bəli, əfəndilər, sizlər mötəqid olduğunuz mövhumatın əksəri bu qəbildəndir. Bunca təfəkkür və təəqqül etmirsiniz ki, divara çəkilmiş inək şəklindən süd sağmaq məhal və qeyri mümkündür. Bu payədə sadəlövhlükdən süd tələb edirsiniz&quot;.

Necə ki, zikr olundu, mərhum Bahar müasiri Abdulla bəy Asi və Seyid Şirvani kimi badəpərəst olub, çox açıq və xövfsüz meyi-nabı tərif qılarmış və bəzi vaxt Şeyx Xəyyam kimi onun tərifində əndazədən keçərmiş. Necə ki, bir məclisdə münasibətən bu beyti oxumuşdur:

Bade vəhyəsto səbukeş cəbrəil,
Hər ke inra mixorəd, peyğəmbərəst[2].

[2] Tərcüməsi:
Badə vəhydir, Cəbrail isə saqi,
Hər kim bunu içsə, peyğəmbərdir.

Əhli-məclis bunu eşidib küllən əleyhinə qiyam edib, onu tənü lən etməkdən çəkinməmişlər. Təkfirinə üləmadan dəxi hökm olunmuşdur. Əlhəqq, Baharın bu halı biçarə Abdulla bəyin halına çox müvafiq gəlir. Hər iki şair ziyadə xoştəb və şirinkəlam və nəcib və xoşxülq olduqları halda əsiri-badeyi-gülfam və şərabi-bədfərcam olub, abru və hörmətlərini itirib, təbi-rəvanpərvərlərini boş şeylərin üstünə sərf etmişlər.

Yuxarıda zikr olunan vəqədən sonra mərhum Mirzə Nəsrullah Şirvanda artıq iqamət edə bilməyib, tərki-şəhru diyar edib İrana müsafirət etmişdir və Tehranda Nəsrəddin şaha bir qəsideyi-qərra təqdim etmiş ki, mətləi budur:

Şəbəm benalevo ruzəm qozəşt dər tari,
Fəğan ze gərdeşe-in asemane-zənqari.

Qozəşt əz səre-bam aftabe-omr hənuz,
Ze bəxte-xofte nədarəm omide-bidari.

Xəmide şod qədəm əz bare-mohnəte-əyyam,
Bəli, xəmide şəvəd qamət əz gəranbari.

Mənəm sepehre-qəmin şadəm ke, şəb ta sobh
Setarehaye-sereşkəm konənd səyyari.

Bebustane-cəhan həmço bide-məcnunəm
Konəm tərəqqiye-məkus dər nequnsari[3] i.a.

[3] Tərcüməsi:
Gecəm nalə, gündüzüm qaranlıqda keçdi,
Fəğan bu paslı göylərin dövranından.
Ömrümun günəşi damımdan keçdi,
Artıq yatmış bəxtimin oyanmasına ümidim yoxdur.
Dövranın möhnətindən qəddim əyildi,
Bəli, ağır yükdən qamət əyilər.
Mən qəmli asimanam, xoşbəxtəm ki, gecələr sübhə qədər
Göz yaşımın ulduzları seyr edirlər.
Dünya bostanında məcnun söyüd kimiyəm,
Üzüaşağı--əksinə tərəqqi edirəm i.a.

Bu qəsideyi-qərra vasitəsilə Mirzə Nəsrullah şahın xidmətində təqərrüb hasil edib, hüzur şüəralarından məhsub olmuşdur və axırda &quot;Məliküşşüəra&quot; ləqəbini almışdır və ona şahın xəzinəsindən məvacib təyin olunmuşdur. Haman vaxtlarda şair xaricdən bir müəllim tutub fransızca təlim almağa məşğul olub, bir az vaxtın ərzində firəng lisanını bir dərəcədə kamil öyrənmişdi ki, o dildə şer deməyə dara olmuşdur. O cümlədən ərəbcə, farsca, türkcə və fransızca dediyi bir qəzəldir.

Ərəbcəsi:
Əya xilləti qəd nəqəztil-uhud,
Aufərti minhu yaumə məhsud[4].

[4] Tərcüməsi:
Ey dostum, əhdlər pozuldugundan
Həsrətli günlərim çoxaldı.

Farscası:
Ze dəste-fərağət çenan zar geryəm--
Ke əz dide cari konəd Zenderudi[5].

[5] Tərcüməsi:
Sənin ayrılıgının əlindən elə zar-zar arlayıram,
Sanki gözdən Zindərud (daşqın çay) axır.

Türkcəsi:
Yetişməzmi naləm sənə, ya ilahi,
Dağıtmazmı ahim bu çərxi-kəbudi?

Fransızcası:
Siel, ou suis--je, ou etais--ye ou seral--ye ah?
Reut on supproser une nouvelle assez rude?
Shere amie serai--ye en etat de desouvrire?
Vous vestige en Est, Oueste, nord, sud[6]?

[6] Tərcüməsi:
Mən nerdəyəm, mən nerdə idim, nerdə olacagam,
Bu qədər çətin bir müəmma olurmu?
Ey dost, mən səni bula biləcәkmiyəm
Şərqdə, qərbdə, şimalda ya çənubda?

Məşhur rəvayətə görə, Mirzə Bahar 1295-ci sənədə Tehrandan Təbrizə əzimət qılmışdır və burada təəhhül ixtiyar edib sakin olmuşdur. O vaxtlarda Təbrizdə iqamət edən ingilis səfiri ilə tanış olub, səfir şairin elmü kamalını və əxlaqi-həsənəsini görüb onunla səmimi dost olmuşdur. Tarixi-hicriyyənin 1300-cü ilində ki, miladın 1883-cü sənəsinə mütabiqdir, aləmi-bəqaya rehlət edib və &quot;Məqbərətüşşüəra&quot;da vətəndaşı Xaqaninin həmsayəliyində dəfn olunmuşdur….

Vəfatından sonra rəfiqi olan ingilis səfiri mərhumun türkcə, farsca və fransızca olan təranələrini və əsərlərindən bəzini əmanət təriqi ilə almış ki, London şəhərində təb etdirsin, vəli tabəhal ondan bir xəbər və nişanə yoxdur. Ancaq mərhum Baharın tərcümeyi-halına dair məlumatı möhtərəm Hacı Səfdər Şirvani cəmləşdirib lütf üzü ilə bizə göndərmişdir. Ol cənabın yazmağı ilə şairin əlhal əldə olan əsərlərindən məşhuru bunlardır: türkcə — &quot;Qəzəliyyat&quot;ı, farsca — &quot;Divani-qəsaidü qəzəliyyat&quot;ı və &quot;Töhfətül-İraqeyn&quot; adlı məsnəvisi və &quot;Nərgis və gül&quot; adlı bir kitabı vardır ki, heç biri hala təb olunmamışdır. Bu əsərlərin heç birisi bizim nəzərimizə çatmayıbdır. Ancaq bir neçə qəzəliyyat fars lisanında bizə Ağaəli bəy Əfəndiyev &quot;Naseh&quot; təxəllüs göndəribdir ki, çap olunur.

Qəzəli-Bahar:

Nemiquyəm ke, del əz dəst giro şad kon mara,
Əgər bini ze pa oftadeira, yad kon mara!

Becan dadən nəxahəm şekve kərdən əz cəfaye-to,
Təvani hər çe, ey namehreban bidad kon mara!

Nəqoftəm ğeyrra əz rəhm kon ommidvare-xod,
Tora qoftəm ke yek şəb quş bər fəryad kon mara!

Bexun balo pərəm dər keş əgər ze azare-mən şadi,
Benaləm gər ze courət, əz qəfəs azad kon mara!

Behəsrət ta key, ey həmaşiyan, sər zire-pər manəm,
Xodara, rəhbəri bər xaneye-səyyad kon mara!

Bovəd ta key deləm xun dər vosal əz olfəte-ğeyrəş,
Kocai, ey şəbe-hecran, biya, emdad kon mara!

Konəm ta çənd əz to çon Bəhar ezhare-naşadi,
Berahi qah-qahi əz neqahi şad kon mara[7]!

[7] Tərcüməsi:
Mən demirəm ki, ürəyimi əlimdən almaqla sən bizi şad elə,
Bir əldən düşmüşü görəndə bizi yada sal.
Can verəndə sənin cəfandan şikayət etməyәcəyəm,
Ey namehriban, bacardığın qədər bizə zülm elə.
Demədim ki, qeyri rəhm ilə özünə ümidvar elə,
Sənə dedim ki, bir geçə bizim fəryadımıza qulaq as.
Məni inçitməklə şad olursansa, qol-qanadımı qana boya,
Əgər sənin çəfandan nalə eləsəm, qəfəsdən bizi azad elə.
Ey həmaşiyan, nə vaxta qədər başım qanad altında həsrətlə

qalsın,
Allah xatirinə, bizi ovçu evinə sarı yolla.
Sənin əğyar ilə ülfət vüsalında olmağından nə vaxta qədər

mənim ürəyim qan olacaq,
Ey hiçran gecəsi, hardasan, gəl bizim dadımıza çat.
Bahar kimi nə vaxtadək səndən şad olmadığımı bildirim.
Hərdən bir yolüstü bizi öz baxışınla şad elə.

Əyzən qəzəli-Bahar:

Ruze-vəsləst, xodara, bekoş əz naz məra,
Baz bər həsrəte-didar məyəndaz məra!

Ba həme couro cəfa suye-to ayəm çe konəm,
Beqozarəd del çon gəşte bexod baz məra.

Ah əz in şiveye-səyyad ke əz səngdeli,
Beşkənəd balo dəhəd roxsəte-pərvaz məra.

Cay darəd ke xoda xanəmət, ey məh ke, çenin
Hər nəfəs mikoşiyo zende koni baz məra.

Çe qədr naz be mən mikoni əz koştəne-mən,
Kərdei zende məgər, ey bote-tənnaz, məra?!

Beçenin dideyi-keryano roxe-zərde-Bəhar
Aşekara nəşəvəd çon becəhan raz məra[8].

[8] Tərcüməsi:
Vəsl günüdür, ya rəb, məni naz içində öldür,
Məni yenə görüş həsrətinə salma.
Bütün bu cövr-cəfanla sənə sarı gəlirəm, nə edim [ki],
Ürək məni yenə özbaşına gəzməyə qoysun.
Aman daş ürəkli ovçunun bu adətindən ki,
Qanadımı sındırır, sonra da mənə deyir uç.
Eh mah, yeri var ki, səni allah adlandırım,
Çünki hər nəfəsdə məni öldürüb, sonra yenə dirildirsən.
Məni öldürmək üçün mənə nə qədər naz edirsən,
Məgər, ey gözəl qamətli büt, məni sən yaratmısan?
Baharın belə ağlar gözü və saralmış bənzi
Mənim sirrimi dünyada faş eləməyəcәk.

Əyzən qəzəli-farsiyi-Bahar:

Rixti, bərhəm zədi gisuyi-ənbərfamra,
Baz rosvaye-gəhan kərdi məne-bədnamra.

Şod moşəvvəş əz deləm zolfe-to, ari, mişəvəd
Əz təpidənhaye-morğ aşoftegiha damra.

Vəde dadi sobh bər vəsləm, məgər danestei
Hecre-to bər mən bərabər kərde sobho şamra?!

Qoftəməş: Siminbərətra xahəm əndər bər keşid,
Qoft: Ro, əz del borun kon in xəyale-xamra.

Gər besurət bər to manəd surəte-bothaye-Çin,
Vaceb aməd səcde kərdən bəd əz in əsnamra.

Henduye-zolfət əgər zin qune qəsde-din konəd,
Səcdeqahe-kofr sazəd qebleye-eslamra.

Çon koni bər mostəhəqqan bəxşe-neməthaye-hosn,
Bər Bəhare-xəstədel əvvəl bedeh doşnamra[9].

[9] Tərcüməsi:
Ənbər saçan saçını töküb pərişan elədin,
Yenə mən bədnamı rüsvayi-cahan elədin.
Mənim ürəyimin çırpıntısından sənin zülfün pərişan oldu,
Bəli, quş çapalayanda qəfəsdə pərişanlıq olar,
Mənə vədə verdin ki, sübh çağı vəslə çatacağıq,
Məgər bilirdin ki, sənin ayrılığın mənim gecə-gündüzümü

bərabər edib?!
Ona dedim:--Sənin gümüş bədənini bağrıma basmaq istəyirəm,
Dedi:--Get, bu xam xəyalı başından çıxar.
Əgər surətdə Çin bütləri sənə oxşasalar,
Bundan sonra sənəmlərə səcdə eləmək vacib olar,
Saçının qaralığı əgər dinə belə qəsd eləsə,
İslamın qibləsini kafirlərin səcdəgahına çevirər.
Müstəhəqq olanlara gözəl nemətlər bəxş edirsənsə,
Əvvəlçə ürəyi xəstə Baharı söy.

Qəzəli-farsiyi-Bahar:

Şəvəd bexak nehan sobhe çon şərab dər ayəd,
Setare celve nədarəd ço aftab dər ayəd.

Ze şərm mah keşəd sər bexak pirəhəne-sobh,
Şəbi ke mahe-mən əz xane bineqab dər ayəd.

Ze didənət rəvəd əz dide gər sereşkəm, əcəb nist,
Dər aftab ço bini ze dide ab dər ayəd.

Ze şərhe-qesseye-zolfe-to şəb nəxosbəm əgər çe
Deraz şod ço hekayət ze dide xab dər ayəd.

Məgər ze çine-do zolfe-to kərde nafe qoşayi
Ke əz nəsime-səhər buye-meşke-nab dər ayəd.

Ze geryeəm ləbe-lələş şəvəd be xənde qoşude,
Bəli, bexənde qol əz geryeye-səhab dər ayəd.

Ze yade-xuye-roxəş şod Bəhar təbqozari,
Ço qətre dər sədəf oftəd dore-xoşab dər ayəd[10].

[10] Tərcüməsi:
F. Köçərli bu qəzəlin altı beytinin bədii tərçüməsini aşağıda
verdiyi üçün burada onun yalnız son beytinin tərcuməsi verilir:

Bahar sənin üzündəki tər damcısını yada salıb ilhama gəldi.
Damcı sədəfə düşəndə təmiz durr əmələ gələr.

Əgər fars ədiblərinin ən məşhur və kamili bu qəzəllərdən hər birini mütaliə edib diqqət yetirə, anladığımıza görə, yenə də təşxis edə bilməz ki, bunlar türk oğlunun kəlamıdır. Bundan məlum olur ki, mərhum Bahar fars dilinin şivəsinə və üsuli-inşasına bir dərəcədə bələd imiş ki, onu öz ana dili kimi bilirmiş.

Baharın bu qəzəlləri müasiri olan Qaaninin və sair məşhur fars şairlərinin kəlamına bənzəyir. Xaqani Şirvaninin səfəhati-İranda o qədər adı və şöhrəti yoxdur, nə qədər ki, Baharın namü nişanı və ehtiramı ziyaddır.

Farslar özləri iqrarü etiraf edirlər və Xaqaninin şerlərini oxuduqda deyirlər: &quot;Buye-tork miayəd&quot;[11]. Və lakin Baharın kəlamına o qəbil isnadat verilmir.

[11] Tərcüməsi: Türk ətri gəlir.

Cinas, eyham, təşbihat və istiarat istemalında Bahar mərhum Qaaniyə bərabər imiş. Bu qövlümüzün təsdiqi üçün axırıncı qəzəldən bir neçə beytlərin tərcüməsini burada gətirməyi lazım gördük: Günəş doğub asiman üzrə tülu etdikdə ulduzların cilvəsi pozulub, nəzərə gəlmədiyi kimi, şərabi-gülfam dəxi məclisə gəldikdə təsbeh tarları gözdən düşüb məhvü nabud olur. Sənin nurani üzünü gördükdə gözlərimdən yaş axmağı təәccübünə gəlməsin, zira ki, günəşə hər kəs baxsa, gözlərindən su axar. Sənin müəttər və uzun saçının qissəsini şərh etdikdə gecələr sabaha kimi yatmadığım ondandır ki, hekayət tul çəkdikdə gözdən yuxu gedər. Mənim ağlamağımdan onun lələ bənzər dodaqları xəndə edib gül kimi açılır, yəni mən ağladıqca nigarım gülür. Bəli, bunda təәccüb yoxdur, həmişə göy üzündə bulud ağlayanda çəməndə gül xəndə edir və hakəza.

Baharın türk dilində yazdığı şerlərdən bir neçə qəzəlləri ələ düşdü ki, burada dərc olunur.

Qəzəl:

Mey nuri cilvə eylədi cami-bülurdən,
Cami-büluri gör ki, ləbaləbdi nurdən.

Ruxsarın atəşi məni yandırdı durdən[12],
Əlbəttə, yandırar, düşə gün gər bülurdən.

[12] Tərcüməsi:
&quot;Yandırdı durdən məni ruxsarın atəşi&quot; olmalıdır

Naz ilə bir xuramə gəl, əmvatə qıl güzər,
Ta &quot;mərhəba!&quot; səsi gələ əhli-qüburdən.

Zahid sözilə kim büti-meyxanədən keçər,
Özü görək keçirmi behişt ilə hurdən[13]?

[13] Tərcüməsi:
Zahid sözilə mən necə meyxanədən keçim,
Zahid özü keçərmi behişt ilə hurdən?--[olmalıdır].

Ol bivəfa tutarmı vəfa ilə dəstimi,
Basmaz ayağını gözümə çün qürurdən.

Meyxanəyə Bahar qürur ilə meyil edər,
Zahid qüsura meyl qılır [kim] qüsurdən.

Qəzəl:

Zülfün kimi qaraldı könül dudi-ah ilə,
Eşqində iddia edərəm bu güvah ilə.

Netsin o tari-zülfünə bu qan olan könül,
Mümkünmüdür bacarmaq o zülfi-siyah ilə?!

Hər guşəsində gözlərinin min bəla yatıb,
Necə can almasın belə göz bir nikah ilə?

Lütf ilə yığdı süni-qəza hüsni-ruyinə,
Necə ki, bağban gülü bağlar giyah ilə.

Müjgan səfini sinəmə çəkmək rəva deyil,
Gəlmək xərabə mülkə nə lazım sipah ilə?!

Fikri həmişə qanını tökməkdir aşiqin,
Muxtardır, nə etmək olur padişah ilə!

Meyxanəyə Bahar girib &quot;ya sənəm&quot; deyir,
Zahid girəndə Kəbəyə yüz &quot;la ilah&quot; ilə[14].

[14] Tərcüməsi:
La ilahə illəllah….--allahdan başqa allah yoxdur…. (Q u r a n ayəsindən).

Qəzəl:

Hər kim ki, hicri-yar ilə düşsə dimağdən,
Heç açılırmı könlü onun seyri-bağdən?

Sordum sorağını, dedilər qeyrə yar olub,
Ey kaş lal olaydı dilim bu sorağdən.

Ölməkdən özgə yox mənə eşqində bir vüsul,
Pərvanə yanmağın sevər ancaq çirağdən.

Bir lalə üzlü yar çəkib dağ sinəmə,
Ya rəb, sən etmə sinəmi xali bu dağdən!

Yetdikdə gül dodağına mey bilməzəm alır
Meydən dodaq nəşəni, ya mey dodaqdən?!

Sənsiz əgər bahar açıla istəməz Bahar,
Nə qönçə bardən açıla, lalə dağdən.

Qəzəl:

Aç qara zülfünü ta səfheyi-ruxsarı tuta,
Xoş olur sünbül əgər açıla gülzarı tuta.

Hər zaman müşki-Xitadən iy oğurlar zülfün,
Möhtəsib hanı ki, bu düzdi-xətakarı tuta?

Bilməyirsən neçə min aşiq olub zülfünə bənd,
Zülf qalmaz sənə gər hər biri bir tarı tuta.

Hiç insaf deyil, zülfünə canım qurban,
Mən duram, özgələr ol türreyi-tərrarı tuta.

Qorxum oldur ki, görə zülfünü zahid nagəh,
Buraxıb sübheyi-səddanəni, zünnarı tuta.

Nə əcəb etməsə ol şux mənimlə göftar,
Neyləsin, yox o qədər arzı ki, göftarı tuta.

Yalvara-yalvara zülfün nə olur tutsa Bahar,
Çox əcəb sanmayın əfsungər əgər marı tuta.

Qəzəl:

Ləli-ləbin ki, xəlq deyirlər şərab ona,
Xasiyyəti-şərab tapar yetsə ab ona.

Şirin ləbin ki, ləl ürəyin qanə döndərib,
Yoxdur üzündə qanı, deyən ləli-nab ona.

Görmək şüai-arizini kimdə tabi var,
Bitablıq edib nə salırsan niqab ona?!

Gündən-günə saraldı, görüb hüsnünü yenə,
Girməz yerə ki, qarşı çıxar aftab ona.

Nəfyi-vücudi-nöqteyi-mövhum edər həkim,
Ağzın deyəydi kaş açılıb bir cavab ona.

Zahid ki, eşqi küfr deyib hökm edər, Bahar,
İmanə gəlməz, oxuyasan min kitab ona.

Qəzəl:

Tutsam şərabı gər ləbinə tay, haramdır,
Gər nöğrə söyləsəm təninə, hərfi-xamdır.

Ruxsarın üzrə zülfünə baxdım o qədr kim,
Gördüm ki, gün qürub eyləyib, vəqti-şamdır.

Mahi-tamam səhv ilə bir gün dedim sənə,
Hər kəs eşitdi, dedi: bu söz natamamdır.

Zalım, bu qədr könlümü qan etməyin nədir,
Qan etmədim, dedim ləbinə ləl, namdır.

Zahid bilirmi hiç miyanın hekayətin,
Nazik sözü nə bilsin o kəs kim, avamdır.

Zahid, təvafi-Kəbəni qoy, bir güzar qıl,
Meyxanə içrə gör nə səfalı məqamdır?!

Dedim ki, şəhddir ləbin, ey canı cismimin,
Dedi: görün Bahar nə şirinkəlamdır.

Qəzəl:

Derdim o məst gözlərinin çox bəlası var,
Gördüm o qara zülfü onun da xətası var.

Hərgiz behiştə meyl eləməz, huri istəməz,
Hər aşiqin ki, sən kimi bir dilrübası var.

Derlər bahadır ağzına can, bilməzəm neçün
Bu yox olan şeyin bu qədər çox bahası var?

Müjganın ilə çeşmini gər sorsalar nədir,
Bimar piri gör ki, əlində əsası var.

Bir naz ilə xuramə gəl, ey sərv, ta görək
Hüsn içrə hansı sərvqədin iddiası var.

Yox eybi gərçi hicrin ilə ölməgin, vəli
Çeşmin görəndə ölməgin özgə səfası var.

Fəxr eylə kim, qulamınam, ey xublər şəhi,
Hansı şəhin Bahar kimi bir gədası var?

Mərhum Baharın türk lisanında yazdığı başqa kəlamlarından, məəttəəssüf, ələ gətirə bilmədik. Onların vasitəsilə şairin qədrü qiyməti və dərəceyi-kəmalü təbi-şeriyyəsi daha da artıq təhqiq və təyin olunardı.
 &lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|003]]</text>
      <sha1>oj64kqbp9ym17pvx031x0xhql0y426u</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84558</id>
      <parentid>84557</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T14:48:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23366" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. II cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Bahar əyyamı və Hacı Seyid əzim dövrü
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, II cild)/Axund Molla Hüseyn Marağalı &quot;Dəxil&quot;|Axund Molla Hüseyn Marağalı &quot;Dəxil&quot;          ]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, II cild)/Bahar Şirvani - Mirzə Nəsrullah İbn mərhum Hacı Əbülqasım Şəmaxi &quot;Bahar&quot;|Bahar Şirvani - Mirzə Nəsrullah İbn mərhum Hacı Əbülqasım Şəmaxi &quot;Bahar&quot;]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Mirzə Nəsrullah Bahar Şamaxının ən müqtədir şairlərindən birisi hesab olunur. Azərbaycan şairlərinin tarixinə az-çox bələdiyyatı olanlara Baharın nami-möhtərəmi və kəlami-dilpəziri məlum olmamış deyil.

Necə ki, sabiqdə zikr olundu, Şamaxı şəhəri qəribə dahiyələrə gəhvareyi-tərbiyə olduğundan naşi bədiül-misal alimlər və şairləri və ədibi-fazilləri öz ağuşi-nazbəxşində bəsləyib ərseyi-dünyaya gətirmişdir. Qüdəmalarından ən bərgüzidə olanları Xaqani Şirvani, Sahib Şirvani, Ağaməsih və Nişat Şirvani və qeyriləri olduğu halda, mütəәxxirindən dəxi mərhum Mirzə Bahar Şirvani, Molla Qədir Şirvani, Bixud Şirvani, Hacı Seyid Əzim Şirvani və Sabir Şirvani Azərbaycanın ən mötəbər və məşhur şairləri hesab olunur.

Mirzə Nəsrullah Bahar artıq tizfəhm, rəvan təbli, istedadlı bir şair imiş ki, kəmalatına layiqincə vaqif olmaq istəyənlər lazımdır ol ədibin türkcə və farsca və hətta fransızca vücuda gətirdiyi asari-nəfisəsini mütaliə edib, onun qüvveyi-fikriyyəsinə və ülüvvi-məratibi-xəyalına bələd olsunlar.

Bahari-namdar hicrətin 1251-ci tarixində Şamaxı şəhərində təvəllüd etmişdir. Pədəri-möhtərəmi Hacı Əbülqasım silsileyi-tüccardan nəcib və alitəb bir şəxs imiş.

Bahar sinni-tüfuliyyətdə məktəbdə oxuduğu vaxt zəkavət və fətanətilə çoxlarını heyrətə salarmış və uşaqlıqdan şer və qəzəl deməyə həvəsi varmış. Belə ki, farsca oxuduğu qəzəlləri türk dilinə nəzmən tərcümə edərmiş. O cümlədən qəzəli-məşhurdan:

Moğan kəz daneye-ənqur ab misazənd,
Setareha şekənənd, aftab misazənd

--beytini belə tərcümə etmişdir:

Əngur danəsin ki, əzəllər şərab üçün,
Guya sitarələr pozulur afitab üçün.

Yenə məşhur beyti:

To ke, əz xordəne-mey ləle-ləbət rənginəst,
Bəs səbəb çist ke, mey təlx, ləbət şirinəst?!

--belə tərcümə qılmışdır:

Gər mey içməklə sənin ləli-ləbin rəngindir,
Səbəbi bəs nədi mey təlx, ləbin şirindir?!

Cibilli fitrət və zəkavəti sayəsində Bahar az vaxtda çox məlumata dara olmuşdur. Fars, ərəb və türk dillərini kamalınca təhsil etmişdir. Müasiri mərhum Abdulla bəy Asi kimi Bahar dəxi laübali və laqeyd bir şəxs imiş ki, kefi istədiyi kimi azadə dolanıb, heç kəsin hökmü fərmanına itaət etməzmiş və övqatını eyşü işrətdə keçirərmiş. Onun bu gunə rindisifət dolanmağını dayısı xoşlamayıb və bir qədər ona pul verib və mayəmləkdən ixrac etdikdə şair bədahətən bu məzmunda bir qitə demişdir:

Dayım məni Həzrəti-Adəm kimi
Buğda yedim çıxartdı cənnətdən.
Beş-on tümən nədir mənim karıma,
Şükri-xuda qurtardım minnətdən.

Dayısından aldığı məbləği bir az müddətin zərfində kənarda xərcləyib, şəhərə müraciətində həməsri olan Molla Qədir Naci Şirvani ilə görüşdükdə bu beyti bədahətən demişdir:

Bir aydan sonra gəldim şəhrə, ey Naci, hilalasa,
Məni el lağərü üryan görüb, meyil etmədi əsla.

Baharın bədihəguluqda binəzir bir şair olduğu müxəmməsi-məşhuri-atisindən aşikarən məlum olur. Şamaxıda məşhur Hacı İbrahim bəy bağında rüfəqaları Əndəlib Kaşani, Naci Şirvani, Seyid Şirvani və qeyriləri olduqda rəfiqlərindən birinin hüzurda olmadığına görə, xadimi onun dalınca göndərdikdə birqələmə yazdığı qəsideyi-bədihiyyəsidir ki, belə başlanır:

Neşəst aftabha, meye-ço aftab ku?
Ço şod neqare-məhleqa, piyaleye-şərab ku?
Sorude-rud, mey koca, təraneye-robab ku?
Became-bossədin koca meye-ço ləle-nab ku?
Becane-mən qolamikə konun şetabe-kar kon[1].

[1] Tərcüməsi:
Günəşlər hamı əyləşdi, günəşə bənzər mey hanı?
Ay qabaqlı gözəl necə oldu, şərab piyaləsi hanı?
Neyin nəğmələri hanı, rübabın təranəsi hanı?
Mərcan cam hanı, saf ləl kimi mey hanı?
Sən mənim canım, ay qulamciyəz, tez ol!

Cəhalət və təəssübün, ələlxüsus, təəssübi-cahilanənin düşməni olub, onun kökünü və rişəsini qazıb çıxartmaq üçün məhafilü məcalisdə məqalələr və gözəl nitqlər deməkdən əsla çəkinməzmiş. Məcalisdə sözlərinin haqq olmasını şafi dəlillər vasitəsilə sübuta yetirərmiş. Belə ki, bir kərə bir məclisdə mövhumat və əsatiri-əvvəlin babında mübahisəyə girişdiyi vaxt tərəfi-müqabilə söz anlatmaq üçün bir misal gətirmişdir. Belə ki, deyibdir: &quot;Əfəndilər! İndi mən bu divara bir inək şəkli çəkərəm və o inəkdən sizin üçün süd sağaram&quot;. Müstəmein iştiyaqi-tamam ilə israr etmişlər ki: &quot;Cənab mirzə, lütfən mərhəmət edin, bir baxıb seyr edəlim&quot;. Bahar cavabında demiş ki: &quot;Bəli, əfəndilər, sizlər mötəqid olduğunuz mövhumatın əksəri bu qəbildəndir. Bunca təfəkkür və təəqqül etmirsiniz ki, divara çəkilmiş inək şəklindən süd sağmaq məhal və qeyri mümkündür. Bu payədə sadəlövhlükdən süd tələb edirsiniz&quot;.

Necə ki, zikr olundu, mərhum Bahar müasiri Abdulla bəy Asi və Seyid Şirvani kimi badəpərəst olub, çox açıq və xövfsüz meyi-nabı tərif qılarmış və bəzi vaxt Şeyx Xəyyam kimi onun tərifində əndazədən keçərmiş. Necə ki, bir məclisdə münasibətən bu beyti oxumuşdur:

Bade vəhyəsto səbukeş cəbrəil,
Hər ke inra mixorəd, peyğəmbərəst[2].

[2] Tərcüməsi:
Badə vəhydir, Cəbrail isə saqi,
Hər kim bunu içsə, peyğəmbərdir.

Əhli-məclis bunu eşidib küllən əleyhinə qiyam edib, onu tənü lən etməkdən çəkinməmişlər. Təkfirinə üləmadan dəxi hökm olunmuşdur. Əlhəqq, Baharın bu halı biçarə Abdulla bəyin halına çox müvafiq gəlir. Hər iki şair ziyadə xoştəb və şirinkəlam və nəcib və xoşxülq olduqları halda əsiri-badeyi-gülfam və şərabi-bədfərcam olub, abru və hörmətlərini itirib, təbi-rəvanpərvərlərini boş şeylərin üstünə sərf etmişlər.

Yuxarıda zikr olunan vəqədən sonra mərhum Mirzə Nəsrullah Şirvanda artıq iqamət edə bilməyib, tərki-şəhru diyar edib İrana müsafirət etmişdir və Tehranda Nəsrəddin şaha bir qəsideyi-qərra təqdim etmiş ki, mətləi budur:

Şəbəm benalevo ruzəm qozəşt dər tari,
Fəğan ze gərdeşe-in asemane-zənqari.

Qozəşt əz səre-bam aftabe-omr hənuz,
Ze bəxte-xofte nədarəm omide-bidari.

Xəmide şod qədəm əz bare-mohnəte-əyyam,
Bəli, xəmide şəvəd qamət əz gəranbari.

Mənəm sepehre-qəmin şadəm ke, şəb ta sobh
Setarehaye-sereşkəm konənd səyyari.

Bebustane-cəhan həmço bide-məcnunəm
Konəm tərəqqiye-məkus dər nequnsari[3] i.a.

[3] Tərcüməsi:
Gecəm nalə, gündüzüm qaranlıqda keçdi,
Fəğan bu paslı göylərin dövranından.
Ömrümun günəşi damımdan keçdi,
Artıq yatmış bəxtimin oyanmasına ümidim yoxdur.
Dövranın möhnətindən qəddim əyildi,
Bəli, ağır yükdən qamət əyilər.
Mən qəmli asimanam, xoşbəxtəm ki, gecələr sübhə qədər
Göz yaşımın ulduzları seyr edirlər.
Dünya bostanında məcnun söyüd kimiyəm,
Üzüaşağı--əksinə tərəqqi edirəm i.a.

Bu qəsideyi-qərra vasitəsilə Mirzə Nəsrullah şahın xidmətində təqərrüb hasil edib, hüzur şüəralarından məhsub olmuşdur və axırda &quot;Məliküşşüəra&quot; ləqəbini almışdır və ona şahın xəzinəsindən məvacib təyin olunmuşdur. Haman vaxtlarda şair xaricdən bir müəllim tutub fransızca təlim almağa məşğul olub, bir az vaxtın ərzində firəng lisanını bir dərəcədə kamil öyrənmişdi ki, o dildə şer deməyə dara olmuşdur. O cümlədən ərəbcə, farsca, türkcə və fransızca dediyi bir qəzəldir.

Ərəbcəsi:
Əya xilləti qəd nəqəztil-uhud,
Aufərti minhu yaumə məhsud[4].

[4] Tərcüməsi:
Ey dostum, əhdlər pozuldugundan
Həsrətli günlərim çoxaldı.

Farscası:
Ze dəste-fərağət çenan zar geryəm--
Ke əz dide cari konəd Zenderudi[5].

[5] Tərcüməsi:
Sənin ayrılıgının əlindən elə zar-zar arlayıram,
Sanki gözdən Zindərud (daşqın çay) axır.

Türkcəsi:
Yetişməzmi naləm sənə, ya ilahi,
Dağıtmazmı ahim bu çərxi-kəbudi?

Fransızcası:
Siel, ou suis--je, ou etais--ye ou seral--ye ah?
Reut on supproser une nouvelle assez rude?
Shere amie serai--ye en etat de desouvrire?
Vous vestige en Est, Oueste, nord, sud[6]?

[6] Tərcüməsi:
Mən nerdəyəm, mən nerdə idim, nerdə olacagam,
Bu qədər çətin bir müəmma olurmu?
Ey dost, mən səni bula biləcәkmiyəm
Şərqdə, qərbdə, şimalda ya çənubda?

Məşhur rəvayətə görə, Mirzə Bahar 1295-ci sənədə Tehrandan Təbrizə əzimət qılmışdır və burada təəhhül ixtiyar edib sakin olmuşdur. O vaxtlarda Təbrizdə iqamət edən ingilis səfiri ilə tanış olub, səfir şairin elmü kamalını və əxlaqi-həsənəsini görüb onunla səmimi dost olmuşdur. Tarixi-hicriyyənin 1300-cü ilində ki, miladın 1883-cü sənəsinə mütabiqdir, aləmi-bəqaya rehlət edib və &quot;Məqbərətüşşüəra&quot;da vətəndaşı Xaqaninin həmsayəliyində dəfn olunmuşdur….

Vəfatından sonra rəfiqi olan ingilis səfiri mərhumun türkcə, farsca və fransızca olan təranələrini və əsərlərindən bəzini əmanət təriqi ilə almış ki, London şəhərində təb etdirsin, vəli tabəhal ondan bir xəbər və nişanə yoxdur. Ancaq mərhum Baharın tərcümeyi-halına dair məlumatı möhtərəm Hacı Səfdər Şirvani cəmləşdirib lütf üzü ilə bizə göndərmişdir. Ol cənabın yazmağı ilə şairin əlhal əldə olan əsərlərindən məşhuru bunlardır: türkcə — &quot;Qəzəliyyat&quot;ı, farsca — &quot;Divani-qəsaidü qəzəliyyat&quot;ı və &quot;Töhfətül-İraqeyn&quot; adlı məsnəvisi və &quot;Nərgis və gül&quot; adlı bir kitabı vardır ki, heç biri hala təb olunmamışdır. Bu əsərlərin heç birisi bizim nəzərimizə çatmayıbdır. Ancaq bir neçə qəzəliyyat fars lisanında bizə Ağaəli bəy Əfəndiyev &quot;Naseh&quot; təxəllüs göndəribdir ki, çap olunur.

Qəzəli-Bahar:

Nemiquyəm ke, del əz dəst giro şad kon mara,
Əgər bini ze pa oftadeira, yad kon mara!

Becan dadən nəxahəm şekve kərdən əz cəfaye-to,
Təvani hər çe, ey namehreban bidad kon mara!

Nəqoftəm ğeyrra əz rəhm kon ommidvare-xod,
Tora qoftəm ke yek şəb quş bər fəryad kon mara!

Bexun balo pərəm dər keş əgər ze azare-mən şadi,
Benaləm gər ze courət, əz qəfəs azad kon mara!

Behəsrət ta key, ey həmaşiyan, sər zire-pər manəm,
Xodara, rəhbəri bər xaneye-səyyad kon mara!

Bovəd ta key deləm xun dər vosal əz olfəte-ğeyrəş,
Kocai, ey şəbe-hecran, biya, emdad kon mara!

Konəm ta çənd əz to çon Bəhar ezhare-naşadi,
Berahi qah-qahi əz neqahi şad kon mara[7]!

[7] Tərcüməsi:
Mən demirəm ki, ürəyimi əlimdən almaqla sən bizi şad elə,
Bir əldən düşmüşü görəndə bizi yada sal.
Can verəndə sənin cəfandan şikayət etməyәcəyəm,
Ey namehriban, bacardığın qədər bizə zülm elə.
Demədim ki, qeyri rəhm ilə özünə ümidvar elə,
Sənə dedim ki, bir geçə bizim fəryadımıza qulaq as.
Məni inçitməklə şad olursansa, qol-qanadımı qana boya,
Əgər sənin çəfandan nalə eləsəm, qəfəsdən bizi azad elə.
Ey həmaşiyan, nə vaxta qədər başım qanad altında həsrətlə

qalsın,
Allah xatirinə, bizi ovçu evinə sarı yolla.
Sənin əğyar ilə ülfət vüsalında olmağından nə vaxta qədər

mənim ürəyim qan olacaq,
Ey hiçran gecəsi, hardasan, gəl bizim dadımıza çat.
Bahar kimi nə vaxtadək səndən şad olmadığımı bildirim.
Hərdən bir yolüstü bizi öz baxışınla şad elə.

Əyzən qəzəli-Bahar:

Ruze-vəsləst, xodara, bekoş əz naz məra,
Baz bər həsrəte-didar məyəndaz məra!

Ba həme couro cəfa suye-to ayəm çe konəm,
Beqozarəd del çon gəşte bexod baz məra.

Ah əz in şiveye-səyyad ke əz səngdeli,
Beşkənəd balo dəhəd roxsəte-pərvaz məra.

Cay darəd ke xoda xanəmət, ey məh ke, çenin
Hər nəfəs mikoşiyo zende koni baz məra.

Çe qədr naz be mən mikoni əz koştəne-mən,
Kərdei zende məgər, ey bote-tənnaz, məra?!

Beçenin dideyi-keryano roxe-zərde-Bəhar
Aşekara nəşəvəd çon becəhan raz məra[8].

[8] Tərcüməsi:
Vəsl günüdür, ya rəb, məni naz içində öldür,
Məni yenə görüş həsrətinə salma.
Bütün bu cövr-cəfanla sənə sarı gəlirəm, nə edim [ki],
Ürək məni yenə özbaşına gəzməyə qoysun.
Aman daş ürəkli ovçunun bu adətindən ki,
Qanadımı sındırır, sonra da mənə deyir uç.
Eh mah, yeri var ki, səni allah adlandırım,
Çünki hər nəfəsdə məni öldürüb, sonra yenə dirildirsən.
Məni öldürmək üçün mənə nə qədər naz edirsən,
Məgər, ey gözəl qamətli büt, məni sən yaratmısan?
Baharın belə ağlar gözü və saralmış bənzi
Mənim sirrimi dünyada faş eləməyəcәk.

Əyzən qəzəli-farsiyi-Bahar:

Rixti, bərhəm zədi gisuyi-ənbərfamra,
Baz rosvaye-gəhan kərdi məne-bədnamra.

Şod moşəvvəş əz deləm zolfe-to, ari, mişəvəd
Əz təpidənhaye-morğ aşoftegiha damra.

Vəde dadi sobh bər vəsləm, məgər danestei
Hecre-to bər mən bərabər kərde sobho şamra?!

Qoftəməş: Siminbərətra xahəm əndər bər keşid,
Qoft: Ro, əz del borun kon in xəyale-xamra.

Gər besurət bər to manəd surəte-bothaye-Çin,
Vaceb aməd səcde kərdən bəd əz in əsnamra.

Henduye-zolfət əgər zin qune qəsde-din konəd,
Səcdeqahe-kofr sazəd qebleye-eslamra.

Çon koni bər mostəhəqqan bəxşe-neməthaye-hosn,
Bər Bəhare-xəstədel əvvəl bedeh doşnamra[9].

[9] Tərcüməsi:
Ənbər saçan saçını töküb pərişan elədin,
Yenə mən bədnamı rüsvayi-cahan elədin.
Mənim ürəyimin çırpıntısından sənin zülfün pərişan oldu,
Bəli, quş çapalayanda qəfəsdə pərişanlıq olar,
Mənə vədə verdin ki, sübh çağı vəslə çatacağıq,
Məgər bilirdin ki, sənin ayrılığın mənim gecə-gündüzümü

bərabər edib?!
Ona dedim:--Sənin gümüş bədənini bağrıma basmaq istəyirəm,
Dedi:--Get, bu xam xəyalı başından çıxar.
Əgər surətdə Çin bütləri sənə oxşasalar,
Bundan sonra sənəmlərə səcdə eləmək vacib olar,
Saçının qaralığı əgər dinə belə qəsd eləsə,
İslamın qibləsini kafirlərin səcdəgahına çevirər.
Müstəhəqq olanlara gözəl nemətlər bəxş edirsənsə,
Əvvəlçə ürəyi xəstə Baharı söy.

Qəzəli-farsiyi-Bahar:

Şəvəd bexak nehan sobhe çon şərab dər ayəd,
Setare celve nədarəd ço aftab dər ayəd.

Ze şərm mah keşəd sər bexak pirəhəne-sobh,
Şəbi ke mahe-mən əz xane bineqab dər ayəd.

Ze didənət rəvəd əz dide gər sereşkəm, əcəb nist,
Dər aftab ço bini ze dide ab dər ayəd.

Ze şərhe-qesseye-zolfe-to şəb nəxosbəm əgər çe
Deraz şod ço hekayət ze dide xab dər ayəd.

Məgər ze çine-do zolfe-to kərde nafe qoşayi
Ke əz nəsime-səhər buye-meşke-nab dər ayəd.

Ze geryeəm ləbe-lələş şəvəd be xənde qoşude,
Bəli, bexənde qol əz geryeye-səhab dər ayəd.

Ze yade-xuye-roxəş şod Bəhar təbqozari,
Ço qətre dər sədəf oftəd dore-xoşab dər ayəd[10].

[10] Tərcüməsi:
F. Köçərli bu qəzəlin altı beytinin bədii tərçüməsini aşağıda
verdiyi üçün burada onun yalnız son beytinin tərcuməsi verilir:

Bahar sənin üzündəki tər damcısını yada salıb ilhama gəldi.
Damcı sədəfə düşəndə təmiz durr əmələ gələr.

Əgər fars ədiblərinin ən məşhur və kamili bu qəzəllərdən hər birini mütaliə edib diqqət yetirə, anladığımıza görə, yenə də təşxis edə bilməz ki, bunlar türk oğlunun kəlamıdır. Bundan məlum olur ki, mərhum Bahar fars dilinin şivəsinə və üsuli-inşasına bir dərəcədə bələd imiş ki, onu öz ana dili kimi bilirmiş.

Baharın bu qəzəlləri müasiri olan Qaaninin və sair məşhur fars şairlərinin kəlamına bənzəyir. Xaqani Şirvaninin səfəhati-İranda o qədər adı və şöhrəti yoxdur, nə qədər ki, Baharın namü nişanı və ehtiramı ziyaddır.

Farslar özləri iqrarü etiraf edirlər və Xaqaninin şerlərini oxuduqda deyirlər: &quot;Buye-tork miayəd&quot;[11]. Və lakin Baharın kəlamına o qəbil isnadat verilmir.

[11] Tərcüməsi: Türk ətri gəlir.

Cinas, eyham, təşbihat və istiarat istemalında Bahar mərhum Qaaniyə bərabər imiş. Bu qövlümüzün təsdiqi üçün axırıncı qəzəldən bir neçə beytlərin tərcüməsini burada gətirməyi lazım gördük: Günəş doğub asiman üzrə tülu etdikdə ulduzların cilvəsi pozulub, nəzərə gəlmədiyi kimi, şərabi-gülfam dəxi məclisə gəldikdə təsbeh tarları gözdən düşüb məhvü nabud olur. Sənin nurani üzünü gördükdə gözlərimdən yaş axmağı təәccübünə gəlməsin, zira ki, günəşə hər kəs baxsa, gözlərindən su axar. Sənin müəttər və uzun saçının qissəsini şərh etdikdə gecələr sabaha kimi yatmadığım ondandır ki, hekayət tul çəkdikdə gözdən yuxu gedər. Mənim ağlamağımdan onun lələ bənzər dodaqları xəndə edib gül kimi açılır, yəni mən ağladıqca nigarım gülür. Bəli, bunda təәccüb yoxdur, həmişə göy üzündə bulud ağlayanda çəməndə gül xəndə edir və hakəza.

Baharın türk dilində yazdığı şerlərdən bir neçə qəzəlləri ələ düşdü ki, burada dərc olunur.

Qəzəl:

Mey nuri cilvə eylədi cami-bülurdən,
Cami-büluri gör ki, ləbaləbdi nurdən.

Ruxsarın atəşi məni yandırdı durdən[12],
Əlbəttə, yandırar, düşə gün gər bülurdən.

[12] Tərcüməsi:
&quot;Yandırdı durdən məni ruxsarın atəşi&quot; olmalıdır

Naz ilə bir xuramə gəl, əmvatə qıl güzər,
Ta &quot;mərhəba!&quot; səsi gələ əhli-qüburdən.

Zahid sözilə kim büti-meyxanədən keçər,
Özü görək keçirmi behişt ilə hurdən[13]?

[13] Tərcüməsi:
Zahid sözilə mən necə meyxanədən keçim,
Zahid özü keçərmi behişt ilə hurdən?--[olmalıdır].

Ol bivəfa tutarmı vəfa ilə dəstimi,
Basmaz ayağını gözümə çün qürurdən.

Meyxanəyə Bahar qürur ilə meyil edər,
Zahid qüsura meyl qılır [kim] qüsurdən.

Qəzəl:

Zülfün kimi qaraldı könül dudi-ah ilə,
Eşqində iddia edərəm bu güvah ilə.

Netsin o tari-zülfünə bu qan olan könül,
Mümkünmüdür bacarmaq o zülfi-siyah ilə?!

Hər guşəsində gözlərinin min bəla yatıb,
Necə can almasın belə göz bir nikah ilə?

Lütf ilə yığdı süni-qəza hüsni-ruyinə,
Necə ki, bağban gülü bağlar giyah ilə.

Müjgan səfini sinəmə çəkmək rəva deyil,
Gəlmək xərabə mülkə nə lazım sipah ilə?!

Fikri həmişə qanını tökməkdir aşiqin,
Muxtardır, nə etmək olur padişah ilə!

Meyxanəyə Bahar girib &quot;ya sənəm&quot; deyir,
Zahid girəndə Kəbəyə yüz &quot;la ilah&quot; ilə[14].

[14] Tərcüməsi:
La ilahə illəllah….--allahdan başqa allah yoxdur…. (Q u r a n ayəsindən).

Qəzəl:

Hər kim ki, hicri-yar ilə düşsə dimağdən,
Heç açılırmı könlü onun seyri-bağdən?

Sordum sorağını, dedilər qeyrə yar olub,
Ey kaş lal olaydı dilim bu sorağdən.

Ölməkdən özgə yox mənə eşqində bir vüsul,
Pərvanə yanmağın sevər ancaq çirağdən.

Bir lalə üzlü yar çəkib dağ sinəmə,
Ya rəb, sən etmə sinəmi xali bu dağdən!

Yetdikdə gül dodağına mey bilməzəm alır
Meydən dodaq nəşəni, ya mey dodaqdən?!

Sənsiz əgər bahar açıla istəməz Bahar,
Nə qönçə bardən açıla, lalə dağdən.

Qəzəl:

Aç qara zülfünü ta səfheyi-ruxsarı tuta,
Xoş olur sünbül əgər açıla gülzarı tuta.

Hər zaman müşki-Xitadən iy oğurlar zülfün,
Möhtəsib hanı ki, bu düzdi-xətakarı tuta?

Bilməyirsən neçə min aşiq olub zülfünə bənd,
Zülf qalmaz sənə gər hər biri bir tarı tuta.

Hiç insaf deyil, zülfünə canım qurban,
Mən duram, özgələr ol türreyi-tərrarı tuta.

Qorxum oldur ki, görə zülfünü zahid nagəh,
Buraxıb sübheyi-səddanəni, zünnarı tuta.

Nə əcəb etməsə ol şux mənimlə göftar,
Neyləsin, yox o qədər arzı ki, göftarı tuta.

Yalvara-yalvara zülfün nə olur tutsa Bahar,
Çox əcəb sanmayın əfsungər əgər marı tuta.

Qəzəl:

Ləli-ləbin ki, xəlq deyirlər şərab ona,
Xasiyyəti-şərab tapar yetsə ab ona.

Şirin ləbin ki, ləl ürəyin qanə döndərib,
Yoxdur üzündə qanı, deyən ləli-nab ona.

Görmək şüai-arizini kimdə tabi var,
Bitablıq edib nə salırsan niqab ona?!

Gündən-günə saraldı, görüb hüsnünü yenə,
Girməz yerə ki, qarşı çıxar aftab ona.

Nəfyi-vücudi-nöqteyi-mövhum edər həkim,
Ağzın deyəydi kaş açılıb bir cavab ona.

Zahid ki, eşqi küfr deyib hökm edər, Bahar,
İmanə gəlməz, oxuyasan min kitab ona.

Qəzəl:

Tutsam şərabı gər ləbinə tay, haramdır,
Gər nöğrə söyləsəm təninə, hərfi-xamdır.

Ruxsarın üzrə zülfünə baxdım o qədr kim,
Gördüm ki, gün qürub eyləyib, vəqti-şamdır.

Mahi-tamam səhv ilə bir gün dedim sənə,
Hər kəs eşitdi, dedi: bu söz natamamdır.

Zalım, bu qədr könlümü qan etməyin nədir,
Qan etmədim, dedim ləbinə ləl, namdır.

Zahid bilirmi hiç miyanın hekayətin,
Nazik sözü nə bilsin o kəs kim, avamdır.

Zahid, təvafi-Kəbəni qoy, bir güzar qıl,
Meyxanə içrə gör nə səfalı məqamdır?!

Dedim ki, şəhddir ləbin, ey canı cismimin,
Dedi: görün Bahar nə şirinkəlamdır.

Qəzəl:

Derdim o məst gözlərinin çox bəlası var,
Gördüm o qara zülfü onun da xətası var.

Hərgiz behiştə meyl eləməz, huri istəməz,
Hər aşiqin ki, sən kimi bir dilrübası var.

Derlər bahadır ağzına can, bilməzəm neçün
Bu yox olan şeyin bu qədər çox bahası var?

Müjganın ilə çeşmini gər sorsalar nədir,
Bimar piri gör ki, əlində əsası var.

Bir naz ilə xuramə gəl, ey sərv, ta görək
Hüsn içrə hansı sərvqədin iddiası var.

Yox eybi gərçi hicrin ilə ölməgin, vəli
Çeşmin görəndə ölməgin özgə səfası var.

Fəxr eylə kim, qulamınam, ey xublər şəhi,
Hansı şəhin Bahar kimi bir gədası var?

Mərhum Baharın türk lisanında yazdığı başqa kəlamlarından, məəttəəssüf, ələ gətirə bilmədik. Onların vasitəsilə şairin qədrü qiyməti və dərəceyi-kəmalü təbi-şeriyyəsi daha da artıq təhqiq və təyin olunardı.
 &lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|003]]</text>
      <sha1>bghpgm34zxakiejfcysed8qo359i8vx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, II cild)/Bahar Şirvani - Mirzə Nəsrullah İbn mərhum Hacı Əbülqasım Şəmaxi &quot;Bahar&quot;</title>
    <ns>0</ns>
    <id>20374</id>
    <revision>
      <id>84554</id>
      <parentid>53793</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T14:46:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Araz Yaquboglu [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, II cild)/Bahar Şirvani - Mirzə Nəsrullah İbn mərhum Hacı Әbülqasım Şəmaxi &quot;Bahar&quot;]] səhifəsinin adını [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, II cild)/Bahar Şirvani - Mirzə Nəsrullah İbn mərhum Hacı Əbülqasım Şəmaxi &quot;Bahar&quot;]] olaraq dəyişdi.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23552" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. II cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Bahar Şirvani - Mirzə Nəsrullah İbn mərhum Hacı Әbülqasım Şəmaxi &quot;Bahar&quot;
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, II cild)/Bahar əyyamı və Hacı Seyid əzim dövrü|Bahar əyyamı və Hacı Seyid əzim dövrü]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, II cild)/Dərbənd şairləri|Dərbənd şairləri]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Mirzә Nәsrullah Bahar Şamaxının әn müqtәdir şairlәrindәn birisi hesab olunur. Azәrbaycan şairlәrinin tarixinә az-çox bәlәdiyyatı olanlara Baharın nami-möhtәrәmi vә kәlami-dilpәziri mәlum olmamış deyil.
 
Necә ki, sabiqdә zikr olundu, Şamaxı şәhәri qәribә dahiyәlәrә gәhvareyi-tәrbiyә olduğundan naşi bәdiül-misal alimlәr vә şairlәri vә әdibi-fazillәri öz ağuşi-nazbәxşindә bәslәyib әrseyi-dünyaya gәtirmişdir. Qüdәmalarından әn bәrgüzidә olanları Xaqani Şirvani, Sahib Şirvani, Ağamәsih vә Nişat Şirvani vә qeyrilәri olduğu halda, mütәәxxirindәn dәxi mәrhum Mirzә Bahar Şirvani, Molla Qәdir Şirvani, Bixud Şirvani, Hacı Seyid Әzim Şirvani vә Sabir Şirvani Azәrbaycanın әn mötәbәr vә mәşhur şairlәri hesab olunur.
 
Mirzә Nәsrullah Bahar artıq tizfәhm, rәvan tәbli, istedadlı bir şair imiş ki, kәmalatına layiqincә vaqif olmaq istәyәnlәr lazımdır ol әdibin türkcә vә farsca vә hәtta fransızca vücuda gәtirdiyi asari-nәfisәsini mütaliә edib, onun qüvveyi-fikriyyәsinә vә ülüvvi-mәratibi-xәyalına bәlәd olsunlar.
 
Bahari-namdar hicrәtin 1251-ci tarixindә Şamaxı şәhәrindә tәvәllüd etmişdir. Pәdәri-möhtәrәmi Hacı Әbülqasım silsileyi-tüccardan nәcib vә alitәb bir şәxs imiş.
 
Bahar sinni-tüfuliyyәtdә mәktәbdә oxuduğu vaxt zәkavәt vә fәtanәtilә çoxlarını heyrәtә salarmış vә uşaqlıqdan şer vә qәzәl demәyә hәvәsi varmış. Belә ki, farsca oxuduğu qәzәllәri türk dilinә nәzmәn tәrcümә edәrmiş. O cümlәdәn qәzәli-mәşhurdan:
 
Moğan kәz daneye-әnqur ab misazәnd,
Setareha şekәnәnd, aftab misazәnd
 
--beytini belә tәrcümә etmişdir:
 
Әngur danәsin ki, әzәllәr şәrab üçün,
Guya sitarәlәr pozulur afitab üçün.
 
Yenә mәşhur beyti:
 
To ke, әz xordәne-mey lәle-lәbәt rәnginәst,
Bәs sәbәb çist ke, mey tәlx, lәbәt şirinәst?!
 
--belә tәrcümә qılmışdır:
 
Gәr mey içmәklә sәnin lәli-lәbin rәngindir,
Sәbәbi bәs nәdi mey tәlx, lәbin şirindir?!
 
Cibilli fitrәt vә zәkavәti sayәsindә Bahar az vaxtda çox mәlumata dara olmuşdur. Fars, әrәb vә türk dillәrini kamalınca tәhsil etmişdir. Müasiri mәrhum Abdulla bәy Asi kimi Bahar dәxi laübali vә laqeyd bir şәxs imiş ki, kefi istәdiyi kimi azadә dolanıb, heç kәsin hökmü fәrmanına itaәt etmәzmiş vә övqatını eyşü işrәtdә keçirәrmiş. Onun bu gunә rindisifәt dolanmağını dayısı xoşlamayıb vә bir qәdәr ona pul verib vә mayәmlәkdәn ixrac etdikdә şair bәdahәtәn bu mәzmunda bir qitә demişdir:
 
Dayım mәni Hәzrәti-Adәm kimi
Buğda yedim çıxartdı cәnnәtdәn.
Beş-on tümәn nәdir mәnim karıma,
Şükri-xuda qurtardım minnәtdәn.
 
Dayısından aldığı mәblәği bir az müddәtin zәrfindә kәnarda xәrclәyib, şәhәrә müraciәtindә hәmәsri olan Molla Qәdir Naci Şirvani ilә görüşdükdә bu beyti bәdahәtәn demişdir:
 
Bir aydan sonra gәldim şәhrә, ey Naci, hilalasa,
Mәni el lağәrü üryan görüb, meyl etmәdi әsla.
 
Baharın bәdihәguluqda binәzir bir şair olduğu müxәmmәsi-mәşhuri-atisindәn aşikarәn mәlum olur. Şamaxıda mәşhur Hacı İbrahim bәy bağında rüfәqaları Әndәlib Kaşani, Naci Şirvani, Seyid Şirvani vә qeyrilәri olduqda rәfiqlәrindәn birinin hüzurda olmadığına görә, xadimi onun dalınca göndәrdikdә birqәlәmә yazdığı qәsideyi-bәdihiyyәsidir ki, belә başlanır:
 
Neşәst aftabha, meye-ço aftab ku?
Ço şod neqare-mәhleqa, piyaleye-şәrab ku?
Sorude-rud, mey koca, tәraneye-robab ku?
Became-bossәdin koca meye-ço lәle-nab ku?
Becane-mәn qolamikә konun şetabe-kar kon[1].
 
[1] Tərcüməsi:
Günәşlәr hamı әylәşdi, günәşә bәnzәr mey hanı?
Ay qabaqlı gözәl necә oldu, şәrab piyalәsi hanı?
Neyin nәğmәlәri hanı, rübabın tәranәsi hanı?
Mәrcan cam hanı, saf lәl kimi mey hanı?
Sәn mәnim canım, ay qulamciyәz, tez ol!
 
Cәhalәt vә tәәssübün, әlәlxüsus, tәәssübi-cahilanәnin düşmәni olub, onun kökünü vә rişәsini qazıb çıxartmaq üçün mәhafilü mәcalisdә mәqalәlәr vә gözәl nitqlәr demәkdәn әsla çәkinmәzmiş. Mәcalisdә sözlәrinin haqq olmasını şafi dәlillәr vasitәsilә sübuta yetirәrmiş. Belә ki, bir kәrә bir mәclisdә mövhumat vә әsatiri-әvvәlin babında mübahisәyә girişdiyi vaxt tәrәfi-müqabilә söz anlatmaq üçün bir misal gәtirmişdir. Belә ki, deyibdir: &quot;Әfәndilәr! İndi mәn bu divara bir inәk şәkli çәkәrәm vә o inәkdәn sizin üçün süd sağaram&quot;. Müstәmein iştiyaqi-tamam ilә israr etmişlәr ki: &quot;Cәnab mirzә, lütfәn mәrhәmәt edin, bir baxıb seyr edәlim&quot;. Bahar cavabında demiş ki: &quot;Bәli, әfәndilәr, sizlәr mötәqid olduğunuz mövhumatın әksәri bu qәbildәndir. Bunca tәfәkkür vә tәәqqül etmirsiniz ki, divara çәkilmiş inәk şәklindәn süd sağmaq mәhal vә qeyri mümkündür. Bu payәdә sadәlövhlükdәn süd tәlәb edirsiniz&quot;.
 
Necә ki, zikr olundu, mәrhum Bahar müasiri Abdulla bәy Asi vә Seyid Şirvani kimi badәpәrәst olub, çox açıq vә xövfsüz meyi-nabı tәrif qılarmış vә bәzi vaxt Şeyx Xәyyam kimi onun tәrifindә әndazәdәn keçәrmiş. Necә ki, bir mәclisdә münasibәtәn bu beyti oxumuşdur:
 
Bade vәhyәsto sәbukeş cәbrәil,
Hәr ke inra mixorәd, peyğәmbәrәst[2].
 
[2] Tərcüməsi:
Badә vәhydir, Cәbrail isә saqi,
Hәr kim bunu içsә, peyğәmbәrdir.
 
Әhli-mәclis bunu eşidib küllәn әleyhinә qiyam edib, onu tәnü lәn etmәkdәn çәkinmәmişlәr. Tәkfirinә ülәmadan dәxi hökm olunmuşdur. Әlhәqq, Baharın bu halı biçarә Abdulla bәyin halına çox müvafiq gәlir. Hәr iki şair ziyadә xoştәb vә şirinkәlam vә nәcib vә xoşxülq olduqları halda әsiri-badeyi-gülfam vә şәrabi-bәdfәrcam olub, abru vә hörmәtlәrini itirib, tәbi-rәvanpәrvәrlәrini boş şeylәrin üstünә sәrf etmişlәr.
 
Yuxarıda zikr olunan vәqәdәn sonra mәrhum Mirzә Nәsrullah Şirvanda artıq iqamәt edә bilmәyib, tәrki-şәhru diyar edib İrana müsafirәt etmişdir vә Tehranda Nәsrәddin şaha bir qәsideyi-qәrra tәqdim etmiş ki, mәtlәi budur:
 
Şәbәm benalevo ruzәm qozәşt dәr tari,
Fәğan ze gәrdeşe-in asemane-zәnqari.
 
Qozәşt әz sәre-bam aftabe-omr hәnuz,
Ze bәxte-xofte nәdarәm omide-bidari.
 
Xәmide şod qәdәm әz bare-mohnәte-әyyam,
Bәli, xәmide şәvәd qamәt әz gәranbari.
 
Mәnәm sepehre-qәmin şadәm ke, şәb ta sobh
Setarehaye-sereşkәm konәnd sәyyari.
 
Bebustane-cәhan hәmço bide-mәcnunәm
Konәm tәrәqqiye-mәkus dәr nequnsari[3] i.a.
 
[3] Tərcüməsi:
Gecәm nalә, gündüzüm qaranlıqda keçdi,
Fәğan bu paslı göylәrin dövranından.
Ömrümun günәşi damımdan keçdi,
Artıq yatmış bәxtimin oyanmasına ümidim yoxdur.
Dövranın möhnәtindәn qәddim әyildi,
Bәli, ağır yükdәn qamәt әyilәr.
Mәn qәmli asimanam, xoşbәxtәm ki, gecәlәr sübhә qәdәr
Göz yaşımın ulduzları seyr edirlәr.
Dünya bostanında mәcnun söyüd kimiyәm,
Üzüaşağı--әksinә tәrәqqi edirәm i.a.
 
Bu qәsideyi-qәrra vasitәsilә Mirzә Nәsrullah şahın xidmәtindә tәqәrrüb hasil edib, hüzur şüәralarından mәhsub olmuşdur vә axırda &quot;Mәliküşşüәra&quot; lәqәbini almışdır vә ona şahın xәzinәsindәn mәvacib tәyin olunmuşdur. Haman vaxtlarda şair xaricdәn bir müәllim tutub fransızca tәlim almağa mәşğul olub, bir az vaxtın әrzindә firәng lisanını bir dәrәcәdә kamil öyrәnmişdi ki, o dildә şer demәyә dara olmuşdur. O cümlәdәn әrәbcә, farsca, türkcә vә fransızca dediyi bir qәzәldir.
 
Әrәbcәsi:
Әya xillәti qәd nәqәztil-uhud,
Aufәrti minhu yaumә mәhsud[4].
 
[4] Tərcüməsi:
Ey dostum, әhdlәr pozuldugundan
Hәsrәtli günlәrim çoxaldı.
 
Farscası:
Ze dәste-fәrağәt çenan zar geryәm-- 
Ke әz dide cari konәd Zenderudi[5].
 
[5] Tərcüməsi:
Sәnin ayrılıgının әlindәn elә zar-zar arlayıram,
Sanki gözdәn Zindәrud (daşqın çay) axır.
 
Türkcәsi:
Yetişmәzmi nalәm sәnә, ya ilahi,
Dağıtmazmı ahim bu çәrxi-kәbudi?
 
Fransızcası:
Siel, ou suis--je, ou etais--ye ou seral--ye ah?
Reut on supproser une nouvelle assez rude?
Shere amie serai--ye en etat de desouvrire?
Vous vestige en Est, Oueste, nord, sud[6]?
 
[6] Tərcüməsi:
Mәn nerdәyәm, mәn nerdә idim, nerdә olacagam,
Bu qәdәr çәtin bir müәmma olurmu?
Ey dost, mәn sәni bula bilәcәkmiyәm
Şәrqdә, qәrbdә, şimalda ya çənubda?
 
Mәşhur rәvayәtә görә, Mirzә Bahar 1295-ci sәnәdә Tehrandan Tәbrizә әzimәt qılmışdır vә burada tәәhhül ixtiyar edib sakin olmuşdur. O vaxtlarda Tәbrizdә iqamәt edәn ingilis sәfiri ilә tanış olub, sәfir şairin elmü kamalını vә әxlaqi-hәsәnәsini görüb onunla sәmimi dost olmuşdur. Tarixi-hicriyyәnin 1300-cü ilindә ki, miladın 1883-cü sәnәsinә mütabiqdir, alәmi-bәqaya rehlәt edib vә &quot;Mәqbәrәtüşşüәra&quot;da vәtәndaşı Xaqaninin hәmsayәliyindә dәfn olunmuşdur....
 
Vәfatından sonra rәfiqi olan ingilis sәfiri mәrhumun türkcә, farsca vә fransızca olan tәranәlәrini vә әsәrlәrindәn bәzini әmanәt tәriqi ilә almış ki, London şәhәrindә tәb etdirsin, vәli tabәhal ondan bir xәbәr vә nişanә yoxdur. Ancaq mәrhum Baharın tәrcümeyi-halına dair mәlumatı möhtәrәm Hacı Sәfdәr Şirvani cәmlәşdirib lütf üzü ilә bizә göndәrmişdir. Ol cәnabın yazmağı ilә şairin әlhal әldә olan әsәrlәrindәn mәşhuru bunlardır: türkcә -- &quot;Qәzәliyyat&quot;ı, farsca -- &quot;Divani-qәsaidü qәzәliyyat&quot;ı vә &quot;Töhfәtül-İraqeyn&quot; adlı mәsnәvisi vә &quot;Nәrgis vә gül&quot; adlı bir kitabı vardır ki, heç biri hala tәb olunmamışdır. Bu әsәrlәrin heç birisi bizim nәzәrimizә çatmayıbdır. Ancaq bir neçә qәzәliyyat fars lisanında bizә Ağaәli bәy Әfәndiyev &quot;Naseh&quot; tәxәllüs göndәribdir ki, çap olunur.
 
Qәzәli-Bahar:
 
Nemiquyәm ke, del әz dәst giro şad kon mara,
Әgәr bini ze pa oftadeira, yad kon mara!
 
Becan dadәn nәxahәm şekve kәrdәn әz cәfaye-to,
Tәvani hәr çe, ey namehreban bidad kon mara!
 
Nәqoftәm ğeyrra әz rәhm kon ommidvare-xod,
Tora qoftәm ke yek şәb quş bәr fәryad kon mara!
 
Bexun balo pәrәm dәr keş әgәr ze azare-mәn şadi,
Benalәm gәr ze courәt, әz qәfәs azad kon mara!
 
Behәsrәt ta key, ey hәmaşiyan, sәr zire-pәr manәm,
Xodara, rәhbәri bәr xaneye-sәyyad kon mara!
 
Bovәd ta key delәm xun dәr vosal әz olfәte-ğeyrәş,
Kocai, ey şәbe-hecran, biya, emdad kon mara!
 
Konәm ta çәnd әz to çon Bәhar ezhare-naşadi,
Berahi qah-qahi әz neqahi şad kon mara[7]!
 
[7] Tərcüməsi:
Mәn demirәm ki, ürәyimi әlimdәn almaqla sәn bizi şad elә,
Bir әldәn düşmüşü görәndә bizi yada sal.
Can verәndә sәnin cәfandan şikayәt etmәyәcәyəm,
Ey namehriban, bacardığın qәdәr bizә zülm elә.
Demәdim ki, qeyri rәhm ilә özünә ümidvar elә,
Sәnә dedim ki, bir geçә bizim fәryadımıza qulaq as.
Mәni inçitmәklә şad olursansa, qol-qanadımı qana boya,
Әgәr sənin çәfandan nalә elәsәm, qәfәsdәn bizi azad elә.
Ey hәmaşiyan, nә vaxta qәdәr başım qanad altında hәsrәtlә
                                                           qalsın,
Allah xatirinə, bizi ovçu evinә sarı yolla.
Sәnin әğyar ilә ülfәt vüsalında olmağından nә vaxta qәdәr
                                   mәnim ürәyim qan olacaq,
Ey hiçran gecәsi, hardasan, gәl bizim dadımıza çat.
Bahar kimi nә vaxtadәk sәndәn şad olmadığımı bildirim.
Hәrdәn bir yolüstü bizi öz baxışınla şad elә.
 
Әyzәn qәzәli-Bahar:
 
Ruze-vәslәst, xodara, bekoş әz naz mәra,
Baz bәr hәsrәte-didar mәyәndaz mәra!
 
Ba hәme couro cәfa suye-to ayәm çe konәm,
Beqozarәd del çon gәşte bexod baz mәra.
 
Ah әz in şiveye-sәyyad ke әz sәngdeli,
Beşkәnәd balo dәhәd roxsәte-pәrvaz mәra.
 
Cay darәd ke xoda xanәmәt, ey mәh ke, çenin
Hәr nәfәs mikoşiyo zende koni baz mәra.
 
Çe qәdr naz be mәn mikoni әz koştәne-mәn,
Kәrdei zende mәgәr, ey bote-tәnnaz, mәra?!
 
Beçenin dideyi-keryano roxe-zәrde-Bәhar
Aşekara nәşәvәd çon becәhan raz mәra[8].
 
[8] Tərcüməsi:
Vәsl günüdür, ya rәb, mәni naz içindә öldür,
Mәni yenә görüş həsrәtinә salma.
Bütün bu cövr-cәfanla sәnә sarı gәlirәm, nә edim [ki],
Ürək mәni yenә özbaşına gәzmәyә qoysun.
Aman daş ürәkli ovçunun bu adәtindәn ki,
Qanadımı sındırır, sonra da mәnә deyir uç.
Eh mah, yeri var ki, sәni allah adlandırım,
Çünki hәr nәfәsdә mәni öldürüb, sonra yenә dirildirsәn.
Mәni öldürmәk üçün mәnә nә qәdәr naz edirsәn,
Mәgәr, ey gözәl qamәtli büt, mәni sәn yaratmısan?
Baharın belә ağlar gözü vә saralmış bәnzi
Mәnim sirrimi dünyada faş elәməyәcәk.
 
Әyzәn qәzәli-farsiyi-Bahar:
 
Rixti, bәrhәm zәdi gisuyi-әnbәrfamra,
Baz rosvaye-gәhan kәrdi mәne-bәdnamra.
 
Şod moşәvvәş әz delәm zolfe-to, ari, mişәvәd
Әz tәpidәnhaye-morğ aşoftegiha damra.
 
Vәde dadi sobh bәr vәslәm, mәgәr danestei
Hecre-to bәr mәn bәrabәr kәrde sobho şamra?!
 
Qoftәmәş: Siminbәrәtra xahәm әndәr bәr keşid,
Qoft: Ro, әz del borun kon in xәyale-xamra.
 
Gәr besurәt bәr to manәd surәte-bothaye-Çin,
Vaceb amәd sәcde kәrdәn bәd әz in әsnamra.
 
Henduye-zolfәt әgәr zin qune qәsde-din konәd,
Sәcdeqahe-kofr sazәd qebleye-eslamra.
 
Çon koni bәr mostәhәqqan bәxşe-nemәthaye-hosn,
Bәr Bәhare-xәstәdel әvvәl bedeh doşnamra[9].
 
[9] Tərcüməsi:
Әnbәr saçan saçını töküb pәrişan elәdin,
Yenә mәn bәdnamı rüsvayi-cahan elәdin.
Mәnim ürәyimin çırpıntısından sәnin zülfün pәrişan oldu,
Bәli, quş çapalayanda qәfәsdә pәrişanlıq olar,
Mәnә vәdә verdin ki, sübh çağı vәslә çatacağıq,
Mәgәr bilirdin ki, sәnin ayrılığın mәnim gecә-gündüzümü
                                               bәrabәr edib?!
Ona dedim:--Sәnin gümüş bədәnini  bağrıma basmaq istәyirәm,
Dedi:--Get, bu xam xәyalı başından çıxar.
Әgәr surәtdә Çin bütlәri sәnə oxşasalar,
Bundan sonra sәnәmlәrә sәcdә elәmәk vacib olar,
Saçının qaralığı әgәr dinә belә qәsd elәsә,
İslamın qiblәsini kafirlәrin sәcdәgahına çevirәr.
Müstәhәqq olanlara gözәl nemәtlәr bәxş edirsәnsә,
Әvvәlçә ürәyi xәstә Baharı söy.
 
Qәzәli-farsiyi-Bahar:
 
Şәvәd bexak nehan sobhe çon şәrab dәr ayәd,
Setare celve nәdarәd ço aftab dәr ayәd.
 
Ze şәrm mah keşәd sәr bexak pirәhәne-sobh,
Şәbi ke mahe-mәn әz xane bineqab dәr ayәd.
 
Ze didәnәt rәvәd әz dide gәr sereşkәm, әcәb nist,
Dәr aftab ço bini ze dide ab dәr ayәd.
 
Ze şәrhe-qesseye-zolfe-to şәb nәxosbәm әgәr çe
Deraz şod ço hekayәt ze dide xab dәr ayәd.
 
Mәgәr ze çine-do zolfe-to kәrde nafe qoşayi
Ke әz nәsime-sәhәr buye-meşke-nab dәr ayәd.
 
Ze geryeәm lәbe-lәlәş şәvәd be xәnde qoşude,
Bәli, bexәnde qol әz geryeye-sәhab dәr ayәd.
 
Ze yade-xuye-roxәş şod Bәhar tәbqozari,
Ço qәtre dәr sәdәf oftәd dore-xoşab dәr ayәd[10].
 
[10] Tərcüməsi:
F.Köçәrli bu qәzәlin altı beytinin bәdii tәrçümәsini aşağıda
verdiyi üçün burada onun yalnız son beytinin tәrcumәsi verilir:
 
Bahar sәnin üzündәki tәr damcısını yada salıb ilhama gәldi.
Damcı sәdәfә düşәndә tәmiz durr әmәlә gәlәr.
 
Әgәr fars әdiblәrinin әn mәşhur vә kamili bu qәzәllәrdәn hәr birini mütaliә edib diqqәt yetirә, anladığımıza görә, yenә dә tәşxis edә bilmәz ki, bunlar türk oğlunun kәlamıdır. Bundan mәlum olur ki, mәrhum Bahar fars dilinin şivәsinә vә üsuli-inşasına bir dәrәcәdә bәlәd imiş ki, onu öz ana dili kimi bilirmiş.
 
Baharın bu qәzәllәri müasiri olan Qaaninin vә sair mәşhur fars şairlәrinin kәlamına bәnzәyir. Xaqani Şirvaninin sәfәhati-İranda o qәdәr adı vә şöhrәti yoxdur, nә qәdәr ki, Baharın namü nişanı vә ehtiramı ziyaddır.
 
Farslar özlәri iqrarü etiraf edirlәr vә Xaqaninin şerlәrini oxuduqda deyirlәr: &quot;Buye-tork miayәd&quot;[11]. Vә lakin Baharın kәlamına o qәbil isnadat verilmir.
 
[11] Tərcüməsi: Türk әtri gәlir.
 
Cinas, eyham, tәşbihat vә istiarat istemalında Bahar mәrhum Qaaniyә bәrabәr imiş. Bu qövlümüzün tәsdiqi üçün axırıncı qәzәldәn bir neçә beytlәrin tәrcümәsini burada gәtirmәyi lazım gördük: Günәş doğub asiman üzrә tülu etdikdә ulduzların cilvәsi pozulub, nәzәrә gәlmәdiyi kimi, şәrabi-gülfam dәxi mәclisә gәldikdә tәsbeh tarları gözdәn düşüb mәhvü nabud olur. Sәnin nurani üzünü gördükdә gözlәrimdәn yaş axmağı tәәccübünә gәlmәsin, zira ki, günәşә hәr kәs baxsa, gözlәrindәn su axar. Sәnin müәttәr vә uzun saçının qissәsini şәrh etdikdә gecәlәr sabaha kimi yatmadığım ondandır ki, hekayәt tul çәkdikdә gözdәn yuxu gedәr. Mәnim ağlamağımdan onun lәlә bәnzәr dodaqları xәndә edib gül kimi açılır, yәni mәn ağladıqca nigarım gülür. Bәli, bunda tәәccüb yoxdur, hәmişә göy üzündә bulud ağlayanda çәmәndә gül xәndә edir vә hakәza.
 
Baharın türk dilindә yazdığı şerlәrdәn bir neçә qәzәllәri әlә düşdü ki, burada dәrc olunur.
 
Qәzәl:
 
Mey nuri cilvә eylәdi cami-bülurdәn,
Cami-büluri gör ki, lәbalәbdi nurdәn.
 
Ruxsarın atәşi mәni yandırdı durdәn[12],
Әlbәttә, yandırar, düşә gün gәr bülurdәn.
 
[12] Tərcüməsi:
&quot;Yandırdı durdәn mәni ruxsarın atәşi&quot; olmalıdır
 
Naz ilә bir xuramә gәl, әmvatә qıl güzәr,
Ta &quot;mәrhәba!&quot; sәsi gәlә әhli-qüburdәn.
 
Zahid sözilә kim büti-meyxanәdәn keçәr,
Özü görәk keçirmi behişt ilә hurdәn[13]?
 
[13] Tərcüməsi:
Zahid sözilә mәn necә meyxanәdәn keçim,
Zahid özü keçәrmi behişt ilә hurdәn?--[olmalıdır].
 
Ol bivәfa tutarmı vәfa ilә dәstimi,
Basmaz ayağını gözümә çün qürurdәn.
 
Meyxanәyә Bahar qürur ilә meyl edәr,
Zahid qüsura meyl qılır [kim] qüsurdәn.
 
Qәzәl:
 
Zülfün kimi qaraldı könül dudi-ah ilә,
Eşqindә iddia edәrәm bu güvah ilә.
 
Netsin o tari-zülfünә bu qan olan könül,
Mümkünmüdür bacarmaq o zülfi-siyah ilә?!
 
Hәr guşәsindә gözlәrinin min bәla yatıb,
Necә can almasın belә göz bir nigah ilә?
 
Lütf ilә yığdı süni-qәza hüsni-ruyinә,
Necә ki, bağban gülü bağlar giyah ilә.
 
Müjgan sәfini sinәmә çәkmәk rәva deyil,
Gәlmәk xәrabә mülkә nә lazım sipah ilә?!
 
Fikri hәmişә qanını tökmәkdir aşiqin,
Muxtardır, nә etmәk olur padişah ilә!
 
Meyxanәyә Bahar girib &quot;ya sәnәm&quot; deyir,
Zahid girәndә Kәbәyә yüz &quot;la ilah&quot; ilә[14].
 
[14] Tərcüməsi:
La ilahә illәllah....--allahdan başqa allah yoxdur.... (Q u r a n ayәsindәn).
 
Qәzәl:
 
Hәr kim ki, hicri-yar ilә düşsә dimağdәn,
Heç açılırmı könlü onun seyri-bağdәn?
 
Sordum sorağını, dedilәr qeyrә yar olub,
Ey kaş lal olaydı dilim bu sorağdәn.
 
Ölmәkdәn özgә yox mәnә eşqindә bir vüsul,
Pәrvanә yanmağın sevәr ancaq çirağdәn.
 
Bir lalә üzlü yar çәkib dağ sinәmә,
Ya rәb, sәn etmә sinәmi xali bu dağdәn!
 
Yetdikdә gül dodağına mey bilmәzәm alır
Meydәn dodaq nәşәni, ya mey dodaqdәn?!
 
Sәnsiz әgәr bahar açıla istәmәz Bahar,
Nә qönçә bardәn açıla, lalә dağdәn.
 
Qәzәl:
 
Aç qara zülfünü ta sәfheyi-ruxsarı tuta,
Xoş olur sünbül әgәr açıla gülzarı tuta.
 
Hәr zaman müşki-Xitadәn iy oğurlar zülfün,
Möhtәsib hanı ki, bu düzdi-xәtakarı tuta?
 
Bilmәyirsәn neçә min aşiq olub zülfünә bәnd,
Zülf qalmaz sәnә gәr hәr biri bir tarı tuta.
 
Hiç insaf deyil, zülfünә canım qurban,
Mәn duram, özgәlәr ol türreyi-tәrrarı tuta.
 
Qorxum oldur ki, görә zülfünü zahid nagәh,
Buraxıb sübheyi-sәddanәni, zünnarı tuta.
 
Nә әcәb etmәsә ol şux mәnimlә göftar,
Neylәsin, yox o qәdәr arzı ki, göftarı tuta.
 
Yalvara-yalvara zülfün nә olur tutsa Bahar,
Çox әcәb sanmayın әfsungәr әgәr marı tuta.
 
Qәzәl:
 
Lәli-lәbin ki, xәlq deyirlәr şәrab ona,
Xasiyyәti-şәrab tapar yetsә ab ona.
 
Şirin lәbin ki, lәl ürәyin qanә döndәrib,
Yoxdur üzündә qanı, deyәn lәli-nab ona.
 
Görmәk şüai-arizini kimdә tabi var,
Bitablıq edib nә salırsan niqab ona?!
 
Gündәn-günә saraldı, görüb hüsnünü yenә,
Girmәz yerә ki, qarşı çıxar aftab ona.
 
Nәfyi-vücudi-nöqteyi-mövhum edәr hәkim,
Ağzın deyәydi kaş açılıb bir cavab ona.
 
Zahid ki, eşqi küfr deyib hökm edәr, Bahar,
İmanә gәlmәz, oxuyasan min kitab ona.
 
Qәzәl:
 
Tutsam şәrabı gәr lәbinә tay, haramdır,
Gәr nöğrә söylәsәm tәninә, hәrfi-xamdır.
 
Ruxsarın üzrә zülfünә baxdım o qәdr kim,
Gördüm ki, gün qürub eylәyib, vәqti-şamdır.
 
Mahi-tamam sәhv ilә bir gün dedim sәnә,
Hәr kәs eşitdi, dedi: bu söz natamamdır.
 
Zalım, bu qәdr könlümü qan etmәyin nәdir,
Qan etmәdim, dedim lәbinә lәl, namdır.
 
Zahid bilirmi hiç miyanın hekayәtin,
Nazik sözü nә bilsin o kәs kim, avamdır.
 
Zahid, tәvafi-Kәbәni qoy, bir güzar qıl,
Meyxanә içrә gör nә sәfalı mәqamdır?!
 
Dedim ki, şәhddir lәbin, ey canı cismimin,
Dedi: görün Bahar nә şirinkәlamdır.
 
Qәzәl:
 
Derdim o mәst gözlәrinin çox bәlası var,
Gördüm o qara zülfü onun da xәtası var.
 
Hәrgiz behiştә meyl elәmәz, huri istәmәz,
Hәr aşiqin ki, sәn kimi bir dilrübası var.
 
Derlәr bahadır ağzına can, bilmәzәm neçün
Bu yox olan şeyin bu qәdәr çox bahası var?
 
Müjganın ilә çeşmini gәr sorsalar nәdir,
Bimar piri gör ki, әlindә әsası var.
 
Bir naz ilә xuramә gәl, ey sәrv, ta görәk
Hüsn içrә hansı sәrvqәdin iddiası var.
 
Yox eybi gәrçi hicrin ilә ölmәgin, vәli
Çeşmin görәndә ölmәgin özgә sәfası var.
 
Fәxr eylә kim, qulamınam, ey xublәr şәhi,
Hansı şәhin Bahar kimi bir gәdası var?
 
Mәrhum Baharın türk lisanında yazdığı başqa kәlamlarından, mәәttәәssüf, әlә gәtirә bilmәdik. Onların vasitәsilә şairin qәdrü qiymәti vә dәrәceyi-kәmalü tәbi-şeriyyәsi daha da artıq tәhqiq vә tәyin olunardı.
&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|004]]</text>
      <sha1>6vriuvlvbife5helwcmeurpsdqw3ff9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84556</id>
      <parentid>84554</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T14:47:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23278" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. II cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Bahar Şirvani - Mirzə Nəsrullah İbn mərhum Hacı Әbülqasım Şəmaxi &quot;Bahar&quot;
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, II cild)/Bahar əyyamı və Hacı Seyid əzim dövrü|Bahar əyyamı və Hacı Seyid əzim dövrü]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, II cild)/Dərbənd şairləri|Dərbənd şairləri]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Mirzə Nəsrullah Bahar Şamaxının ən müqtədir şairlərindən birisi hesab olunur. Azərbaycan şairlərinin tarixinə az-çox bələdiyyatı olanlara Baharın nami-möhtərəmi və kəlami-dilpəziri məlum olmamış deyil.

Necə ki, sabiqdə zikr olundu, Şamaxı şəhəri qəribə dahiyələrə gəhvareyi-tərbiyə olduğundan naşi bədiül-misal alimlər və şairləri və ədibi-fazilləri öz ağuşi-nazbəxşində bəsləyib ərseyi-dünyaya gətirmişdir. Qüdəmalarından ən bərgüzidə olanları Xaqani Şirvani, Sahib Şirvani, Ağaməsih və Nişat Şirvani və qeyriləri olduğu halda, mütəәxxirindən dəxi mərhum Mirzə Bahar Şirvani, Molla Qədir Şirvani, Bixud Şirvani, Hacı Seyid Əzim Şirvani və Sabir Şirvani Azərbaycanın ən mötəbər və məşhur şairləri hesab olunur.

Mirzə Nəsrullah Bahar artıq tizfəhm, rəvan təbli, istedadlı bir şair imiş ki, kəmalatına layiqincə vaqif olmaq istəyənlər lazımdır ol ədibin türkcə və farsca və hətta fransızca vücuda gətirdiyi asari-nəfisəsini mütaliə edib, onun qüvveyi-fikriyyəsinə və ülüvvi-məratibi-xəyalına bələd olsunlar.

Bahari-namdar hicrətin 1251-ci tarixində Şamaxı şəhərində təvəllüd etmişdir. Pədəri-möhtərəmi Hacı Əbülqasım silsileyi-tüccardan nəcib və alitəb bir şəxs imiş.

Bahar sinni-tüfuliyyətdə məktəbdə oxuduğu vaxt zəkavət və fətanətilə çoxlarını heyrətə salarmış və uşaqlıqdan şer və qəzəl deməyə həvəsi varmış. Belə ki, farsca oxuduğu qəzəlləri türk dilinə nəzmən tərcümə edərmiş. O cümlədən qəzəli-məşhurdan:

Moğan kəz daneye-ənqur ab misazənd,
Setareha şekənənd, aftab misazənd

--beytini belə tərcümə etmişdir:

Əngur danəsin ki, əzəllər şərab üçün,
Guya sitarələr pozulur afitab üçün.

Yenə məşhur beyti:

To ke, əz xordəne-mey ləle-ləbət rənginəst,
Bəs səbəb çist ke, mey təlx, ləbət şirinəst?!

--belə tərcümə qılmışdır:

Gər mey içməklə sənin ləli-ləbin rəngindir,
Səbəbi bəs nədi mey təlx, ləbin şirindir?!

Cibilli fitrət və zəkavəti sayəsində Bahar az vaxtda çox məlumata dara olmuşdur. Fars, ərəb və türk dillərini kamalınca təhsil etmişdir. Müasiri mərhum Abdulla bəy Asi kimi Bahar dəxi laübali və laqeyd bir şəxs imiş ki, kefi istədiyi kimi azadə dolanıb, heç kəsin hökmü fərmanına itaət etməzmiş və övqatını eyşü işrətdə keçirərmiş. Onun bu gunə rindisifət dolanmağını dayısı xoşlamayıb və bir qədər ona pul verib və mayəmləkdən ixrac etdikdə şair bədahətən bu məzmunda bir qitə demişdir:

Dayım məni Həzrəti-Adəm kimi
Buğda yedim çıxartdı cənnətdən.
Beş-on tümən nədir mənim karıma,
Şükri-xuda qurtardım minnətdən.

Dayısından aldığı məbləği bir az müddətin zərfində kənarda xərcləyib, şəhərə müraciətində həməsri olan Molla Qədir Naci Şirvani ilə görüşdükdə bu beyti bədahətən demişdir:

Bir aydan sonra gəldim şəhrə, ey Naci, hilalasa,
Məni el lağərü üryan görüb, meyil etmədi əsla.

Baharın bədihəguluqda binəzir bir şair olduğu müxəmməsi-məşhuri-atisindən aşikarən məlum olur. Şamaxıda məşhur Hacı İbrahim bəy bağında rüfəqaları Əndəlib Kaşani, Naci Şirvani, Seyid Şirvani və qeyriləri olduqda rəfiqlərindən birinin hüzurda olmadığına görə, xadimi onun dalınca göndərdikdə birqələmə yazdığı qəsideyi-bədihiyyəsidir ki, belə başlanır:

Neşəst aftabha, meye-ço aftab ku?
Ço şod neqare-məhleqa, piyaleye-şərab ku?
Sorude-rud, mey koca, təraneye-robab ku?
Became-bossədin koca meye-ço ləle-nab ku?
Becane-mən qolamikə konun şetabe-kar kon[1].

[1] Tərcüməsi:
Günəşlər hamı əyləşdi, günəşə bənzər mey hanı?
Ay qabaqlı gözəl necə oldu, şərab piyaləsi hanı?
Neyin nəğmələri hanı, rübabın təranəsi hanı?
Mərcan cam hanı, saf ləl kimi mey hanı?
Sən mənim canım, ay qulamciyəz, tez ol!

Cəhalət və təəssübün, ələlxüsus, təəssübi-cahilanənin düşməni olub, onun kökünü və rişəsini qazıb çıxartmaq üçün məhafilü məcalisdə məqalələr və gözəl nitqlər deməkdən əsla çəkinməzmiş. Məcalisdə sözlərinin haqq olmasını şafi dəlillər vasitəsilə sübuta yetirərmiş. Belə ki, bir kərə bir məclisdə mövhumat və əsatiri-əvvəlin babında mübahisəyə girişdiyi vaxt tərəfi-müqabilə söz anlatmaq üçün bir misal gətirmişdir. Belə ki, deyibdir: &quot;Əfəndilər! İndi mən bu divara bir inək şəkli çəkərəm və o inəkdən sizin üçün süd sağaram&quot;. Müstəmein iştiyaqi-tamam ilə israr etmişlər ki: &quot;Cənab mirzə, lütfən mərhəmət edin, bir baxıb seyr edəlim&quot;. Bahar cavabında demiş ki: &quot;Bəli, əfəndilər, sizlər mötəqid olduğunuz mövhumatın əksəri bu qəbildəndir. Bunca təfəkkür və təəqqül etmirsiniz ki, divara çəkilmiş inək şəklindən süd sağmaq məhal və qeyri mümkündür. Bu payədə sadəlövhlükdən süd tələb edirsiniz&quot;.

Necə ki, zikr olundu, mərhum Bahar müasiri Abdulla bəy Asi və Seyid Şirvani kimi badəpərəst olub, çox açıq və xövfsüz meyi-nabı tərif qılarmış və bəzi vaxt Şeyx Xəyyam kimi onun tərifində əndazədən keçərmiş. Necə ki, bir məclisdə münasibətən bu beyti oxumuşdur:

Bade vəhyəsto səbukeş cəbrəil,
Hər ke inra mixorəd, peyğəmbərəst[2].

[2] Tərcüməsi:
Badə vəhydir, Cəbrail isə saqi,
Hər kim bunu içsə, peyğəmbərdir.

Əhli-məclis bunu eşidib küllən əleyhinə qiyam edib, onu tənü lən etməkdən çəkinməmişlər. Təkfirinə üləmadan dəxi hökm olunmuşdur. Əlhəqq, Baharın bu halı biçarə Abdulla bəyin halına çox müvafiq gəlir. Hər iki şair ziyadə xoştəb və şirinkəlam və nəcib və xoşxülq olduqları halda əsiri-badeyi-gülfam və şərabi-bədfərcam olub, abru və hörmətlərini itirib, təbi-rəvanpərvərlərini boş şeylərin üstünə sərf etmişlər.

Yuxarıda zikr olunan vəqədən sonra mərhum Mirzə Nəsrullah Şirvanda artıq iqamət edə bilməyib, tərki-şəhru diyar edib İrana müsafirət etmişdir və Tehranda Nəsrəddin şaha bir qəsideyi-qərra təqdim etmiş ki, mətləi budur:

Şəbəm benalevo ruzəm qozəşt dər tari,
Fəğan ze gərdeşe-in asemane-zənqari.

Qozəşt əz səre-bam aftabe-omr hənuz,
Ze bəxte-xofte nədarəm omide-bidari.

Xəmide şod qədəm əz bare-mohnəte-əyyam,
Bəli, xəmide şəvəd qamət əz gəranbari.

Mənəm sepehre-qəmin şadəm ke, şəb ta sobh
Setarehaye-sereşkəm konənd səyyari.

Bebustane-cəhan həmço bide-məcnunəm
Konəm tərəqqiye-məkus dər nequnsari[3] i.a.

[3] Tərcüməsi:
Gecəm nalə, gündüzüm qaranlıqda keçdi,
Fəğan bu paslı göylərin dövranından.
Ömrümun günəşi damımdan keçdi,
Artıq yatmış bəxtimin oyanmasına ümidim yoxdur.
Dövranın möhnətindən qəddim əyildi,
Bəli, ağır yükdən qamət əyilər.
Mən qəmli asimanam, xoşbəxtəm ki, gecələr sübhə qədər
Göz yaşımın ulduzları seyr edirlər.
Dünya bostanında məcnun söyüd kimiyəm,
Üzüaşağı--əksinə tərəqqi edirəm i.a.

Bu qəsideyi-qərra vasitəsilə Mirzə Nəsrullah şahın xidmətində təqərrüb hasil edib, hüzur şüəralarından məhsub olmuşdur və axırda &quot;Məliküşşüəra&quot; ləqəbini almışdır və ona şahın xəzinəsindən məvacib təyin olunmuşdur. Haman vaxtlarda şair xaricdən bir müəllim tutub fransızca təlim almağa məşğul olub, bir az vaxtın ərzində firəng lisanını bir dərəcədə kamil öyrənmişdi ki, o dildə şer deməyə dara olmuşdur. O cümlədən ərəbcə, farsca, türkcə və fransızca dediyi bir qəzəldir.

Ərəbcəsi:
Əya xilləti qəd nəqəztil-uhud,
Aufərti minhu yaumə məhsud[4].

[4] Tərcüməsi:
Ey dostum, əhdlər pozuldugundan
Həsrətli günlərim çoxaldı.

Farscası:
Ze dəste-fərağət çenan zar geryəm--
Ke əz dide cari konəd Zenderudi[5].

[5] Tərcüməsi:
Sənin ayrılıgının əlindən elə zar-zar arlayıram,
Sanki gözdən Zindərud (daşqın çay) axır.

Türkcəsi:
Yetişməzmi naləm sənə, ya ilahi,
Dağıtmazmı ahim bu çərxi-kəbudi?

Fransızcası:
Siel, ou suis--je, ou etais--ye ou seral--ye ah?
Reut on supproser une nouvelle assez rude?
Shere amie serai--ye en etat de desouvrire?
Vous vestige en Est, Oueste, nord, sud[6]?

[6] Tərcüməsi:
Mən nerdəyəm, mən nerdə idim, nerdə olacagam,
Bu qədər çətin bir müəmma olurmu?
Ey dost, mən səni bula biləcәkmiyəm
Şərqdə, qərbdə, şimalda ya çənubda?

Məşhur rəvayətə görə, Mirzə Bahar 1295-ci sənədə Tehrandan Təbrizə əzimət qılmışdır və burada təəhhül ixtiyar edib sakin olmuşdur. O vaxtlarda Təbrizdə iqamət edən ingilis səfiri ilə tanış olub, səfir şairin elmü kamalını və əxlaqi-həsənəsini görüb onunla səmimi dost olmuşdur. Tarixi-hicriyyənin 1300-cü ilində ki, miladın 1883-cü sənəsinə mütabiqdir, aləmi-bəqaya rehlət edib və &quot;Məqbərətüşşüəra&quot;da vətəndaşı Xaqaninin həmsayəliyində dəfn olunmuşdur….

Vəfatından sonra rəfiqi olan ingilis səfiri mərhumun türkcə, farsca və fransızca olan təranələrini və əsərlərindən bəzini əmanət təriqi ilə almış ki, London şəhərində təb etdirsin, vəli tabəhal ondan bir xəbər və nişanə yoxdur. Ancaq mərhum Baharın tərcümeyi-halına dair məlumatı möhtərəm Hacı Səfdər Şirvani cəmləşdirib lütf üzü ilə bizə göndərmişdir. Ol cənabın yazmağı ilə şairin əlhal əldə olan əsərlərindən məşhuru bunlardır: türkcə — &quot;Qəzəliyyat&quot;ı, farsca — &quot;Divani-qəsaidü qəzəliyyat&quot;ı və &quot;Töhfətül-İraqeyn&quot; adlı məsnəvisi və &quot;Nərgis və gül&quot; adlı bir kitabı vardır ki, heç biri hala təb olunmamışdır. Bu əsərlərin heç birisi bizim nəzərimizə çatmayıbdır. Ancaq bir neçə qəzəliyyat fars lisanında bizə Ağaəli bəy Əfəndiyev &quot;Naseh&quot; təxəllüs göndəribdir ki, çap olunur.

Qəzəli-Bahar:

Nemiquyəm ke, del əz dəst giro şad kon mara,
Əgər bini ze pa oftadeira, yad kon mara!

Becan dadən nəxahəm şekve kərdən əz cəfaye-to,
Təvani hər çe, ey namehreban bidad kon mara!

Nəqoftəm ğeyrra əz rəhm kon ommidvare-xod,
Tora qoftəm ke yek şəb quş bər fəryad kon mara!

Bexun balo pərəm dər keş əgər ze azare-mən şadi,
Benaləm gər ze courət, əz qəfəs azad kon mara!

Behəsrət ta key, ey həmaşiyan, sər zire-pər manəm,
Xodara, rəhbəri bər xaneye-səyyad kon mara!

Bovəd ta key deləm xun dər vosal əz olfəte-ğeyrəş,
Kocai, ey şəbe-hecran, biya, emdad kon mara!

Konəm ta çənd əz to çon Bəhar ezhare-naşadi,
Berahi qah-qahi əz neqahi şad kon mara[7]!

[7] Tərcüməsi:
Mən demirəm ki, ürəyimi əlimdən almaqla sən bizi şad elə,
Bir əldən düşmüşü görəndə bizi yada sal.
Can verəndə sənin cəfandan şikayət etməyәcəyəm,
Ey namehriban, bacardığın qədər bizə zülm elə.
Demədim ki, qeyri rəhm ilə özünə ümidvar elə,
Sənə dedim ki, bir geçə bizim fəryadımıza qulaq as.
Məni inçitməklə şad olursansa, qol-qanadımı qana boya,
Əgər sənin çəfandan nalə eləsəm, qəfəsdən bizi azad elə.
Ey həmaşiyan, nə vaxta qədər başım qanad altında həsrətlə

qalsın,
Allah xatirinə, bizi ovçu evinə sarı yolla.
Sənin əğyar ilə ülfət vüsalında olmağından nə vaxta qədər

mənim ürəyim qan olacaq,
Ey hiçran gecəsi, hardasan, gəl bizim dadımıza çat.
Bahar kimi nə vaxtadək səndən şad olmadığımı bildirim.
Hərdən bir yolüstü bizi öz baxışınla şad elə.

Əyzən qəzəli-Bahar:

Ruze-vəsləst, xodara, bekoş əz naz məra,
Baz bər həsrəte-didar məyəndaz məra!

Ba həme couro cəfa suye-to ayəm çe konəm,
Beqozarəd del çon gəşte bexod baz məra.

Ah əz in şiveye-səyyad ke əz səngdeli,
Beşkənəd balo dəhəd roxsəte-pərvaz məra.

Cay darəd ke xoda xanəmət, ey məh ke, çenin
Hər nəfəs mikoşiyo zende koni baz məra.

Çe qədr naz be mən mikoni əz koştəne-mən,
Kərdei zende məgər, ey bote-tənnaz, məra?!

Beçenin dideyi-keryano roxe-zərde-Bəhar
Aşekara nəşəvəd çon becəhan raz məra[8].

[8] Tərcüməsi:
Vəsl günüdür, ya rəb, məni naz içində öldür,
Məni yenə görüş həsrətinə salma.
Bütün bu cövr-cəfanla sənə sarı gəlirəm, nə edim [ki],
Ürək məni yenə özbaşına gəzməyə qoysun.
Aman daş ürəkli ovçunun bu adətindən ki,
Qanadımı sındırır, sonra da mənə deyir uç.
Eh mah, yeri var ki, səni allah adlandırım,
Çünki hər nəfəsdə məni öldürüb, sonra yenə dirildirsən.
Məni öldürmək üçün mənə nə qədər naz edirsən,
Məgər, ey gözəl qamətli büt, məni sən yaratmısan?
Baharın belə ağlar gözü və saralmış bənzi
Mənim sirrimi dünyada faş eləməyəcәk.

Əyzən qəzəli-farsiyi-Bahar:

Rixti, bərhəm zədi gisuyi-ənbərfamra,
Baz rosvaye-gəhan kərdi məne-bədnamra.

Şod moşəvvəş əz deləm zolfe-to, ari, mişəvəd
Əz təpidənhaye-morğ aşoftegiha damra.

Vəde dadi sobh bər vəsləm, məgər danestei
Hecre-to bər mən bərabər kərde sobho şamra?!

Qoftəməş: Siminbərətra xahəm əndər bər keşid,
Qoft: Ro, əz del borun kon in xəyale-xamra.

Gər besurət bər to manəd surəte-bothaye-Çin,
Vaceb aməd səcde kərdən bəd əz in əsnamra.

Henduye-zolfət əgər zin qune qəsde-din konəd,
Səcdeqahe-kofr sazəd qebleye-eslamra.

Çon koni bər mostəhəqqan bəxşe-neməthaye-hosn,
Bər Bəhare-xəstədel əvvəl bedeh doşnamra[9].

[9] Tərcüməsi:
Ənbər saçan saçını töküb pərişan elədin,
Yenə mən bədnamı rüsvayi-cahan elədin.
Mənim ürəyimin çırpıntısından sənin zülfün pərişan oldu,
Bəli, quş çapalayanda qəfəsdə pərişanlıq olar,
Mənə vədə verdin ki, sübh çağı vəslə çatacağıq,
Məgər bilirdin ki, sənin ayrılığın mənim gecə-gündüzümü

bərabər edib?!
Ona dedim:--Sənin gümüş bədənini bağrıma basmaq istəyirəm,
Dedi:--Get, bu xam xəyalı başından çıxar.
Əgər surətdə Çin bütləri sənə oxşasalar,
Bundan sonra sənəmlərə səcdə eləmək vacib olar,
Saçının qaralığı əgər dinə belə qəsd eləsə,
İslamın qibləsini kafirlərin səcdəgahına çevirər.
Müstəhəqq olanlara gözəl nemətlər bəxş edirsənsə,
Əvvəlçə ürəyi xəstə Baharı söy.

Qəzəli-farsiyi-Bahar:

Şəvəd bexak nehan sobhe çon şərab dər ayəd,
Setare celve nədarəd ço aftab dər ayəd.

Ze şərm mah keşəd sər bexak pirəhəne-sobh,
Şəbi ke mahe-mən əz xane bineqab dər ayəd.

Ze didənət rəvəd əz dide gər sereşkəm, əcəb nist,
Dər aftab ço bini ze dide ab dər ayəd.

Ze şərhe-qesseye-zolfe-to şəb nəxosbəm əgər çe
Deraz şod ço hekayət ze dide xab dər ayəd.

Məgər ze çine-do zolfe-to kərde nafe qoşayi
Ke əz nəsime-səhər buye-meşke-nab dər ayəd.

Ze geryeəm ləbe-lələş şəvəd be xənde qoşude,
Bəli, bexənde qol əz geryeye-səhab dər ayəd.

Ze yade-xuye-roxəş şod Bəhar təbqozari,
Ço qətre dər sədəf oftəd dore-xoşab dər ayəd[10].

[10] Tərcüməsi:
F. Köçərli bu qəzəlin altı beytinin bədii tərçüməsini aşağıda
verdiyi üçün burada onun yalnız son beytinin tərcuməsi verilir:

Bahar sənin üzündəki tər damcısını yada salıb ilhama gəldi.
Damcı sədəfə düşəndə təmiz durr əmələ gələr.

Əgər fars ədiblərinin ən məşhur və kamili bu qəzəllərdən hər birini mütaliə edib diqqət yetirə, anladığımıza görə, yenə də təşxis edə bilməz ki, bunlar türk oğlunun kəlamıdır. Bundan məlum olur ki, mərhum Bahar fars dilinin şivəsinə və üsuli-inşasına bir dərəcədə bələd imiş ki, onu öz ana dili kimi bilirmiş.

Baharın bu qəzəlləri müasiri olan Qaaninin və sair məşhur fars şairlərinin kəlamına bənzəyir. Xaqani Şirvaninin səfəhati-İranda o qədər adı və şöhrəti yoxdur, nə qədər ki, Baharın namü nişanı və ehtiramı ziyaddır.

Farslar özləri iqrarü etiraf edirlər və Xaqaninin şerlərini oxuduqda deyirlər: &quot;Buye-tork miayəd&quot;[11]. Və lakin Baharın kəlamına o qəbil isnadat verilmir.

[11] Tərcüməsi: Türk ətri gəlir.

Cinas, eyham, təşbihat və istiarat istemalında Bahar mərhum Qaaniyə bərabər imiş. Bu qövlümüzün təsdiqi üçün axırıncı qəzəldən bir neçə beytlərin tərcüməsini burada gətirməyi lazım gördük: Günəş doğub asiman üzrə tülu etdikdə ulduzların cilvəsi pozulub, nəzərə gəlmədiyi kimi, şərabi-gülfam dəxi məclisə gəldikdə təsbeh tarları gözdən düşüb məhvü nabud olur. Sənin nurani üzünü gördükdə gözlərimdən yaş axmağı təәccübünə gəlməsin, zira ki, günəşə hər kəs baxsa, gözlərindən su axar. Sənin müəttər və uzun saçının qissəsini şərh etdikdə gecələr sabaha kimi yatmadığım ondandır ki, hekayət tul çəkdikdə gözdən yuxu gedər. Mənim ağlamağımdan onun lələ bənzər dodaqları xəndə edib gül kimi açılır, yəni mən ağladıqca nigarım gülür. Bəli, bunda təәccüb yoxdur, həmişə göy üzündə bulud ağlayanda çəməndə gül xəndə edir və hakəza.

Baharın türk dilində yazdığı şerlərdən bir neçə qəzəlləri ələ düşdü ki, burada dərc olunur.

Qəzəl:

Mey nuri cilvə eylədi cami-bülurdən,
Cami-büluri gör ki, ləbaləbdi nurdən.

Ruxsarın atəşi məni yandırdı durdən[12],
Əlbəttə, yandırar, düşə gün gər bülurdən.

[12] Tərcüməsi:
&quot;Yandırdı durdən məni ruxsarın atəşi&quot; olmalıdır

Naz ilə bir xuramə gəl, əmvatə qıl güzər,
Ta &quot;mərhəba!&quot; səsi gələ əhli-qüburdən.

Zahid sözilə kim büti-meyxanədən keçər,
Özü görək keçirmi behişt ilə hurdən[13]?

[13] Tərcüməsi:
Zahid sözilə mən necə meyxanədən keçim,
Zahid özü keçərmi behişt ilə hurdən?--[olmalıdır].

Ol bivəfa tutarmı vəfa ilə dəstimi,
Basmaz ayağını gözümə çün qürurdən.

Meyxanəyə Bahar qürur ilə meyil edər,
Zahid qüsura meyl qılır [kim] qüsurdən.

Qəzəl:

Zülfün kimi qaraldı könül dudi-ah ilə,
Eşqində iddia edərəm bu güvah ilə.

Netsin o tari-zülfünə bu qan olan könül,
Mümkünmüdür bacarmaq o zülfi-siyah ilə?!

Hər guşəsində gözlərinin min bəla yatıb,
Necə can almasın belə göz bir nikah ilə?

Lütf ilə yığdı süni-qəza hüsni-ruyinə,
Necə ki, bağban gülü bağlar giyah ilə.

Müjgan səfini sinəmə çəkmək rəva deyil,
Gəlmək xərabə mülkə nə lazım sipah ilə?!

Fikri həmişə qanını tökməkdir aşiqin,
Muxtardır, nə etmək olur padişah ilə!

Meyxanəyə Bahar girib &quot;ya sənəm&quot; deyir,
Zahid girəndə Kəbəyə yüz &quot;la ilah&quot; ilə[14].

[14] Tərcüməsi:
La ilahə illəllah….--allahdan başqa allah yoxdur…. (Q u r a n ayəsindən).

Qəzəl:

Hər kim ki, hicri-yar ilə düşsə dimağdən,
Heç açılırmı könlü onun seyri-bağdən?

Sordum sorağını, dedilər qeyrə yar olub,
Ey kaş lal olaydı dilim bu sorağdən.

Ölməkdən özgə yox mənə eşqində bir vüsul,
Pərvanə yanmağın sevər ancaq çirağdən.

Bir lalə üzlü yar çəkib dağ sinəmə,
Ya rəb, sən etmə sinəmi xali bu dağdən!

Yetdikdə gül dodağına mey bilməzəm alır
Meydən dodaq nəşəni, ya mey dodaqdən?!

Sənsiz əgər bahar açıla istəməz Bahar,
Nə qönçə bardən açıla, lalə dağdən.

Qəzəl:

Aç qara zülfünü ta səfheyi-ruxsarı tuta,
Xoş olur sünbül əgər açıla gülzarı tuta.

Hər zaman müşki-Xitadən iy oğurlar zülfün,
Möhtəsib hanı ki, bu düzdi-xətakarı tuta?

Bilməyirsən neçə min aşiq olub zülfünə bənd,
Zülf qalmaz sənə gər hər biri bir tarı tuta.

Hiç insaf deyil, zülfünə canım qurban,
Mən duram, özgələr ol türreyi-tərrarı tuta.

Qorxum oldur ki, görə zülfünü zahid nagəh,
Buraxıb sübheyi-səddanəni, zünnarı tuta.

Nə əcəb etməsə ol şux mənimlə göftar,
Neyləsin, yox o qədər arzı ki, göftarı tuta.

Yalvara-yalvara zülfün nə olur tutsa Bahar,
Çox əcəb sanmayın əfsungər əgər marı tuta.

Qəzəl:

Ləli-ləbin ki, xəlq deyirlər şərab ona,
Xasiyyəti-şərab tapar yetsə ab ona.

Şirin ləbin ki, ləl ürəyin qanə döndərib,
Yoxdur üzündə qanı, deyən ləli-nab ona.

Görmək şüai-arizini kimdə tabi var,
Bitablıq edib nə salırsan niqab ona?!

Gündən-günə saraldı, görüb hüsnünü yenə,
Girməz yerə ki, qarşı çıxar aftab ona.

Nəfyi-vücudi-nöqteyi-mövhum edər həkim,
Ağzın deyəydi kaş açılıb bir cavab ona.

Zahid ki, eşqi küfr deyib hökm edər, Bahar,
İmanə gəlməz, oxuyasan min kitab ona.

Qəzəl:

Tutsam şərabı gər ləbinə tay, haramdır,
Gər nöğrə söyləsəm təninə, hərfi-xamdır.

Ruxsarın üzrə zülfünə baxdım o qədr kim,
Gördüm ki, gün qürub eyləyib, vəqti-şamdır.

Mahi-tamam səhv ilə bir gün dedim sənə,
Hər kəs eşitdi, dedi: bu söz natamamdır.

Zalım, bu qədr könlümü qan etməyin nədir,
Qan etmədim, dedim ləbinə ləl, namdır.

Zahid bilirmi hiç miyanın hekayətin,
Nazik sözü nə bilsin o kəs kim, avamdır.

Zahid, təvafi-Kəbəni qoy, bir güzar qıl,
Meyxanə içrə gör nə səfalı məqamdır?!

Dedim ki, şəhddir ləbin, ey canı cismimin,
Dedi: görün Bahar nə şirinkəlamdır.

Qəzəl:

Derdim o məst gözlərinin çox bəlası var,
Gördüm o qara zülfü onun da xətası var.

Hərgiz behiştə meyl eləməz, huri istəməz,
Hər aşiqin ki, sən kimi bir dilrübası var.

Derlər bahadır ağzına can, bilməzəm neçün
Bu yox olan şeyin bu qədər çox bahası var?

Müjganın ilə çeşmini gər sorsalar nədir,
Bimar piri gör ki, əlində əsası var.

Bir naz ilə xuramə gəl, ey sərv, ta görək
Hüsn içrə hansı sərvqədin iddiası var.

Yox eybi gərçi hicrin ilə ölməgin, vəli
Çeşmin görəndə ölməgin özgə səfası var.

Fəxr eylə kim, qulamınam, ey xublər şəhi,
Hansı şəhin Bahar kimi bir gədası var?

Mərhum Baharın türk lisanında yazdığı başqa kəlamlarından, məəttəəssüf, ələ gətirə bilmədik. Onların vasitəsilə şairin qədrü qiyməti və dərəceyi-kəmalü təbi-şeriyyəsi daha da artıq təhqiq və təyin olunardı.
&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|004]]</text>
      <sha1>myw1rmr4wldg137p511mdwibmuxk5jl</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84559</id>
      <parentid>84556</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T14:48:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23278" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. II cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Bahar Şirvani - Mirzə Nəsrullah İbn mərhum Hacı Əbülqasım Şəmaxi &quot;Bahar&quot;
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, II cild)/Bahar əyyamı və Hacı Seyid əzim dövrü|Bahar əyyamı və Hacı Seyid əzim dövrü]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, II cild)/Dərbənd şairləri|Dərbənd şairləri]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Mirzə Nəsrullah Bahar Şamaxının ən müqtədir şairlərindən birisi hesab olunur. Azərbaycan şairlərinin tarixinə az-çox bələdiyyatı olanlara Baharın nami-möhtərəmi və kəlami-dilpəziri məlum olmamış deyil.

Necə ki, sabiqdə zikr olundu, Şamaxı şəhəri qəribə dahiyələrə gəhvareyi-tərbiyə olduğundan naşi bədiül-misal alimlər və şairləri və ədibi-fazilləri öz ağuşi-nazbəxşində bəsləyib ərseyi-dünyaya gətirmişdir. Qüdəmalarından ən bərgüzidə olanları Xaqani Şirvani, Sahib Şirvani, Ağaməsih və Nişat Şirvani və qeyriləri olduğu halda, mütəәxxirindən dəxi mərhum Mirzə Bahar Şirvani, Molla Qədir Şirvani, Bixud Şirvani, Hacı Seyid Əzim Şirvani və Sabir Şirvani Azərbaycanın ən mötəbər və məşhur şairləri hesab olunur.

Mirzə Nəsrullah Bahar artıq tizfəhm, rəvan təbli, istedadlı bir şair imiş ki, kəmalatına layiqincə vaqif olmaq istəyənlər lazımdır ol ədibin türkcə və farsca və hətta fransızca vücuda gətirdiyi asari-nəfisəsini mütaliə edib, onun qüvveyi-fikriyyəsinə və ülüvvi-məratibi-xəyalına bələd olsunlar.

Bahari-namdar hicrətin 1251-ci tarixində Şamaxı şəhərində təvəllüd etmişdir. Pədəri-möhtərəmi Hacı Əbülqasım silsileyi-tüccardan nəcib və alitəb bir şəxs imiş.

Bahar sinni-tüfuliyyətdə məktəbdə oxuduğu vaxt zəkavət və fətanətilə çoxlarını heyrətə salarmış və uşaqlıqdan şer və qəzəl deməyə həvəsi varmış. Belə ki, farsca oxuduğu qəzəlləri türk dilinə nəzmən tərcümə edərmiş. O cümlədən qəzəli-məşhurdan:

Moğan kəz daneye-ənqur ab misazənd,
Setareha şekənənd, aftab misazənd

--beytini belə tərcümə etmişdir:

Əngur danəsin ki, əzəllər şərab üçün,
Guya sitarələr pozulur afitab üçün.

Yenə məşhur beyti:

To ke, əz xordəne-mey ləle-ləbət rənginəst,
Bəs səbəb çist ke, mey təlx, ləbət şirinəst?!

--belə tərcümə qılmışdır:

Gər mey içməklə sənin ləli-ləbin rəngindir,
Səbəbi bəs nədi mey təlx, ləbin şirindir?!

Cibilli fitrət və zəkavəti sayəsində Bahar az vaxtda çox məlumata dara olmuşdur. Fars, ərəb və türk dillərini kamalınca təhsil etmişdir. Müasiri mərhum Abdulla bəy Asi kimi Bahar dəxi laübali və laqeyd bir şəxs imiş ki, kefi istədiyi kimi azadə dolanıb, heç kəsin hökmü fərmanına itaət etməzmiş və övqatını eyşü işrətdə keçirərmiş. Onun bu gunə rindisifət dolanmağını dayısı xoşlamayıb və bir qədər ona pul verib və mayəmləkdən ixrac etdikdə şair bədahətən bu məzmunda bir qitə demişdir:

Dayım məni Həzrəti-Adəm kimi
Buğda yedim çıxartdı cənnətdən.
Beş-on tümən nədir mənim karıma,
Şükri-xuda qurtardım minnətdən.

Dayısından aldığı məbləği bir az müddətin zərfində kənarda xərcləyib, şəhərə müraciətində həməsri olan Molla Qədir Naci Şirvani ilə görüşdükdə bu beyti bədahətən demişdir:

Bir aydan sonra gəldim şəhrə, ey Naci, hilalasa,
Məni el lağərü üryan görüb, meyil etmədi əsla.

Baharın bədihəguluqda binəzir bir şair olduğu müxəmməsi-məşhuri-atisindən aşikarən məlum olur. Şamaxıda məşhur Hacı İbrahim bəy bağında rüfəqaları Əndəlib Kaşani, Naci Şirvani, Seyid Şirvani və qeyriləri olduqda rəfiqlərindən birinin hüzurda olmadığına görə, xadimi onun dalınca göndərdikdə birqələmə yazdığı qəsideyi-bədihiyyəsidir ki, belə başlanır:

Neşəst aftabha, meye-ço aftab ku?
Ço şod neqare-məhleqa, piyaleye-şərab ku?
Sorude-rud, mey koca, təraneye-robab ku?
Became-bossədin koca meye-ço ləle-nab ku?
Becane-mən qolamikə konun şetabe-kar kon[1].

[1] Tərcüməsi:
Günəşlər hamı əyləşdi, günəşə bənzər mey hanı?
Ay qabaqlı gözəl necə oldu, şərab piyaləsi hanı?
Neyin nəğmələri hanı, rübabın təranəsi hanı?
Mərcan cam hanı, saf ləl kimi mey hanı?
Sən mənim canım, ay qulamciyəz, tez ol!

Cəhalət və təəssübün, ələlxüsus, təəssübi-cahilanənin düşməni olub, onun kökünü və rişəsini qazıb çıxartmaq üçün məhafilü məcalisdə məqalələr və gözəl nitqlər deməkdən əsla çəkinməzmiş. Məcalisdə sözlərinin haqq olmasını şafi dəlillər vasitəsilə sübuta yetirərmiş. Belə ki, bir kərə bir məclisdə mövhumat və əsatiri-əvvəlin babında mübahisəyə girişdiyi vaxt tərəfi-müqabilə söz anlatmaq üçün bir misal gətirmişdir. Belə ki, deyibdir: &quot;Əfəndilər! İndi mən bu divara bir inək şəkli çəkərəm və o inəkdən sizin üçün süd sağaram&quot;. Müstəmein iştiyaqi-tamam ilə israr etmişlər ki: &quot;Cənab mirzə, lütfən mərhəmət edin, bir baxıb seyr edəlim&quot;. Bahar cavabında demiş ki: &quot;Bəli, əfəndilər, sizlər mötəqid olduğunuz mövhumatın əksəri bu qəbildəndir. Bunca təfəkkür və təəqqül etmirsiniz ki, divara çəkilmiş inək şəklindən süd sağmaq məhal və qeyri mümkündür. Bu payədə sadəlövhlükdən süd tələb edirsiniz&quot;.

Necə ki, zikr olundu, mərhum Bahar müasiri Abdulla bəy Asi və Seyid Şirvani kimi badəpərəst olub, çox açıq və xövfsüz meyi-nabı tərif qılarmış və bəzi vaxt Şeyx Xəyyam kimi onun tərifində əndazədən keçərmiş. Necə ki, bir məclisdə münasibətən bu beyti oxumuşdur:

Bade vəhyəsto səbukeş cəbrəil,
Hər ke inra mixorəd, peyğəmbərəst[2].

[2] Tərcüməsi:
Badə vəhydir, Cəbrail isə saqi,
Hər kim bunu içsə, peyğəmbərdir.

Əhli-məclis bunu eşidib küllən əleyhinə qiyam edib, onu tənü lən etməkdən çəkinməmişlər. Təkfirinə üləmadan dəxi hökm olunmuşdur. Əlhəqq, Baharın bu halı biçarə Abdulla bəyin halına çox müvafiq gəlir. Hər iki şair ziyadə xoştəb və şirinkəlam və nəcib və xoşxülq olduqları halda əsiri-badeyi-gülfam və şərabi-bədfərcam olub, abru və hörmətlərini itirib, təbi-rəvanpərvərlərini boş şeylərin üstünə sərf etmişlər.

Yuxarıda zikr olunan vəqədən sonra mərhum Mirzə Nəsrullah Şirvanda artıq iqamət edə bilməyib, tərki-şəhru diyar edib İrana müsafirət etmişdir və Tehranda Nəsrəddin şaha bir qəsideyi-qərra təqdim etmiş ki, mətləi budur:

Şəbəm benalevo ruzəm qozəşt dər tari,
Fəğan ze gərdeşe-in asemane-zənqari.

Qozəşt əz səre-bam aftabe-omr hənuz,
Ze bəxte-xofte nədarəm omide-bidari.

Xəmide şod qədəm əz bare-mohnəte-əyyam,
Bəli, xəmide şəvəd qamət əz gəranbari.

Mənəm sepehre-qəmin şadəm ke, şəb ta sobh
Setarehaye-sereşkəm konənd səyyari.

Bebustane-cəhan həmço bide-məcnunəm
Konəm tərəqqiye-məkus dər nequnsari[3] i.a.

[3] Tərcüməsi:
Gecəm nalə, gündüzüm qaranlıqda keçdi,
Fəğan bu paslı göylərin dövranından.
Ömrümun günəşi damımdan keçdi,
Artıq yatmış bəxtimin oyanmasına ümidim yoxdur.
Dövranın möhnətindən qəddim əyildi,
Bəli, ağır yükdən qamət əyilər.
Mən qəmli asimanam, xoşbəxtəm ki, gecələr sübhə qədər
Göz yaşımın ulduzları seyr edirlər.
Dünya bostanında məcnun söyüd kimiyəm,
Üzüaşağı--əksinə tərəqqi edirəm i.a.

Bu qəsideyi-qərra vasitəsilə Mirzə Nəsrullah şahın xidmətində təqərrüb hasil edib, hüzur şüəralarından məhsub olmuşdur və axırda &quot;Məliküşşüəra&quot; ləqəbini almışdır və ona şahın xəzinəsindən məvacib təyin olunmuşdur. Haman vaxtlarda şair xaricdən bir müəllim tutub fransızca təlim almağa məşğul olub, bir az vaxtın ərzində firəng lisanını bir dərəcədə kamil öyrənmişdi ki, o dildə şer deməyə dara olmuşdur. O cümlədən ərəbcə, farsca, türkcə və fransızca dediyi bir qəzəldir.

Ərəbcəsi:
Əya xilləti qəd nəqəztil-uhud,
Aufərti minhu yaumə məhsud[4].

[4] Tərcüməsi:
Ey dostum, əhdlər pozuldugundan
Həsrətli günlərim çoxaldı.

Farscası:
Ze dəste-fərağət çenan zar geryəm--
Ke əz dide cari konəd Zenderudi[5].

[5] Tərcüməsi:
Sənin ayrılıgının əlindən elə zar-zar arlayıram,
Sanki gözdən Zindərud (daşqın çay) axır.

Türkcəsi:
Yetişməzmi naləm sənə, ya ilahi,
Dağıtmazmı ahim bu çərxi-kəbudi?

Fransızcası:
Siel, ou suis--je, ou etais--ye ou seral--ye ah?
Reut on supproser une nouvelle assez rude?
Shere amie serai--ye en etat de desouvrire?
Vous vestige en Est, Oueste, nord, sud[6]?

[6] Tərcüməsi:
Mən nerdəyəm, mən nerdə idim, nerdə olacagam,
Bu qədər çətin bir müəmma olurmu?
Ey dost, mən səni bula biləcәkmiyəm
Şərqdə, qərbdə, şimalda ya çənubda?

Məşhur rəvayətə görə, Mirzə Bahar 1295-ci sənədə Tehrandan Təbrizə əzimət qılmışdır və burada təəhhül ixtiyar edib sakin olmuşdur. O vaxtlarda Təbrizdə iqamət edən ingilis səfiri ilə tanış olub, səfir şairin elmü kamalını və əxlaqi-həsənəsini görüb onunla səmimi dost olmuşdur. Tarixi-hicriyyənin 1300-cü ilində ki, miladın 1883-cü sənəsinə mütabiqdir, aləmi-bəqaya rehlət edib və &quot;Məqbərətüşşüəra&quot;da vətəndaşı Xaqaninin həmsayəliyində dəfn olunmuşdur….

Vəfatından sonra rəfiqi olan ingilis səfiri mərhumun türkcə, farsca və fransızca olan təranələrini və əsərlərindən bəzini əmanət təriqi ilə almış ki, London şəhərində təb etdirsin, vəli tabəhal ondan bir xəbər və nişanə yoxdur. Ancaq mərhum Baharın tərcümeyi-halına dair məlumatı möhtərəm Hacı Səfdər Şirvani cəmləşdirib lütf üzü ilə bizə göndərmişdir. Ol cənabın yazmağı ilə şairin əlhal əldə olan əsərlərindən məşhuru bunlardır: türkcə — &quot;Qəzəliyyat&quot;ı, farsca — &quot;Divani-qəsaidü qəzəliyyat&quot;ı və &quot;Töhfətül-İraqeyn&quot; adlı məsnəvisi və &quot;Nərgis və gül&quot; adlı bir kitabı vardır ki, heç biri hala təb olunmamışdır. Bu əsərlərin heç birisi bizim nəzərimizə çatmayıbdır. Ancaq bir neçə qəzəliyyat fars lisanında bizə Ağaəli bəy Əfəndiyev &quot;Naseh&quot; təxəllüs göndəribdir ki, çap olunur.

Qəzəli-Bahar:

Nemiquyəm ke, del əz dəst giro şad kon mara,
Əgər bini ze pa oftadeira, yad kon mara!

Becan dadən nəxahəm şekve kərdən əz cəfaye-to,
Təvani hər çe, ey namehreban bidad kon mara!

Nəqoftəm ğeyrra əz rəhm kon ommidvare-xod,
Tora qoftəm ke yek şəb quş bər fəryad kon mara!

Bexun balo pərəm dər keş əgər ze azare-mən şadi,
Benaləm gər ze courət, əz qəfəs azad kon mara!

Behəsrət ta key, ey həmaşiyan, sər zire-pər manəm,
Xodara, rəhbəri bər xaneye-səyyad kon mara!

Bovəd ta key deləm xun dər vosal əz olfəte-ğeyrəş,
Kocai, ey şəbe-hecran, biya, emdad kon mara!

Konəm ta çənd əz to çon Bəhar ezhare-naşadi,
Berahi qah-qahi əz neqahi şad kon mara[7]!

[7] Tərcüməsi:
Mən demirəm ki, ürəyimi əlimdən almaqla sən bizi şad elə,
Bir əldən düşmüşü görəndə bizi yada sal.
Can verəndə sənin cəfandan şikayət etməyәcəyəm,
Ey namehriban, bacardığın qədər bizə zülm elə.
Demədim ki, qeyri rəhm ilə özünə ümidvar elə,
Sənə dedim ki, bir geçə bizim fəryadımıza qulaq as.
Məni inçitməklə şad olursansa, qol-qanadımı qana boya,
Əgər sənin çəfandan nalə eləsəm, qəfəsdən bizi azad elə.
Ey həmaşiyan, nə vaxta qədər başım qanad altında həsrətlə

qalsın,
Allah xatirinə, bizi ovçu evinə sarı yolla.
Sənin əğyar ilə ülfət vüsalında olmağından nə vaxta qədər

mənim ürəyim qan olacaq,
Ey hiçran gecəsi, hardasan, gəl bizim dadımıza çat.
Bahar kimi nə vaxtadək səndən şad olmadığımı bildirim.
Hərdən bir yolüstü bizi öz baxışınla şad elə.

Əyzən qəzəli-Bahar:

Ruze-vəsləst, xodara, bekoş əz naz məra,
Baz bər həsrəte-didar məyəndaz məra!

Ba həme couro cəfa suye-to ayəm çe konəm,
Beqozarəd del çon gəşte bexod baz məra.

Ah əz in şiveye-səyyad ke əz səngdeli,
Beşkənəd balo dəhəd roxsəte-pərvaz məra.

Cay darəd ke xoda xanəmət, ey məh ke, çenin
Hər nəfəs mikoşiyo zende koni baz məra.

Çe qədr naz be mən mikoni əz koştəne-mən,
Kərdei zende məgər, ey bote-tənnaz, məra?!

Beçenin dideyi-keryano roxe-zərde-Bəhar
Aşekara nəşəvəd çon becəhan raz məra[8].

[8] Tərcüməsi:
Vəsl günüdür, ya rəb, məni naz içində öldür,
Məni yenə görüş həsrətinə salma.
Bütün bu cövr-cəfanla sənə sarı gəlirəm, nə edim [ki],
Ürək məni yenə özbaşına gəzməyə qoysun.
Aman daş ürəkli ovçunun bu adətindən ki,
Qanadımı sındırır, sonra da mənə deyir uç.
Eh mah, yeri var ki, səni allah adlandırım,
Çünki hər nəfəsdə məni öldürüb, sonra yenə dirildirsən.
Məni öldürmək üçün mənə nə qədər naz edirsən,
Məgər, ey gözəl qamətli büt, məni sən yaratmısan?
Baharın belə ağlar gözü və saralmış bənzi
Mənim sirrimi dünyada faş eləməyəcәk.

Əyzən qəzəli-farsiyi-Bahar:

Rixti, bərhəm zədi gisuyi-ənbərfamra,
Baz rosvaye-gəhan kərdi məne-bədnamra.

Şod moşəvvəş əz deləm zolfe-to, ari, mişəvəd
Əz təpidənhaye-morğ aşoftegiha damra.

Vəde dadi sobh bər vəsləm, məgər danestei
Hecre-to bər mən bərabər kərde sobho şamra?!

Qoftəməş: Siminbərətra xahəm əndər bər keşid,
Qoft: Ro, əz del borun kon in xəyale-xamra.

Gər besurət bər to manəd surəte-bothaye-Çin,
Vaceb aməd səcde kərdən bəd əz in əsnamra.

Henduye-zolfət əgər zin qune qəsde-din konəd,
Səcdeqahe-kofr sazəd qebleye-eslamra.

Çon koni bər mostəhəqqan bəxşe-neməthaye-hosn,
Bər Bəhare-xəstədel əvvəl bedeh doşnamra[9].

[9] Tərcüməsi:
Ənbər saçan saçını töküb pərişan elədin,
Yenə mən bədnamı rüsvayi-cahan elədin.
Mənim ürəyimin çırpıntısından sənin zülfün pərişan oldu,
Bəli, quş çapalayanda qəfəsdə pərişanlıq olar,
Mənə vədə verdin ki, sübh çağı vəslə çatacağıq,
Məgər bilirdin ki, sənin ayrılığın mənim gecə-gündüzümü

bərabər edib?!
Ona dedim:--Sənin gümüş bədənini bağrıma basmaq istəyirəm,
Dedi:--Get, bu xam xəyalı başından çıxar.
Əgər surətdə Çin bütləri sənə oxşasalar,
Bundan sonra sənəmlərə səcdə eləmək vacib olar,
Saçının qaralığı əgər dinə belə qəsd eləsə,
İslamın qibləsini kafirlərin səcdəgahına çevirər.
Müstəhəqq olanlara gözəl nemətlər bəxş edirsənsə,
Əvvəlçə ürəyi xəstə Baharı söy.

Qəzəli-farsiyi-Bahar:

Şəvəd bexak nehan sobhe çon şərab dər ayəd,
Setare celve nədarəd ço aftab dər ayəd.

Ze şərm mah keşəd sər bexak pirəhəne-sobh,
Şəbi ke mahe-mən əz xane bineqab dər ayəd.

Ze didənət rəvəd əz dide gər sereşkəm, əcəb nist,
Dər aftab ço bini ze dide ab dər ayəd.

Ze şərhe-qesseye-zolfe-to şəb nəxosbəm əgər çe
Deraz şod ço hekayət ze dide xab dər ayəd.

Məgər ze çine-do zolfe-to kərde nafe qoşayi
Ke əz nəsime-səhər buye-meşke-nab dər ayəd.

Ze geryeəm ləbe-lələş şəvəd be xənde qoşude,
Bəli, bexənde qol əz geryeye-səhab dər ayəd.

Ze yade-xuye-roxəş şod Bəhar təbqozari,
Ço qətre dər sədəf oftəd dore-xoşab dər ayəd[10].

[10] Tərcüməsi:
F. Köçərli bu qəzəlin altı beytinin bədii tərçüməsini aşağıda
verdiyi üçün burada onun yalnız son beytinin tərcuməsi verilir:

Bahar sənin üzündəki tər damcısını yada salıb ilhama gəldi.
Damcı sədəfə düşəndə təmiz durr əmələ gələr.

Əgər fars ədiblərinin ən məşhur və kamili bu qəzəllərdən hər birini mütaliə edib diqqət yetirə, anladığımıza görə, yenə də təşxis edə bilməz ki, bunlar türk oğlunun kəlamıdır. Bundan məlum olur ki, mərhum Bahar fars dilinin şivəsinə və üsuli-inşasına bir dərəcədə bələd imiş ki, onu öz ana dili kimi bilirmiş.

Baharın bu qəzəlləri müasiri olan Qaaninin və sair məşhur fars şairlərinin kəlamına bənzəyir. Xaqani Şirvaninin səfəhati-İranda o qədər adı və şöhrəti yoxdur, nə qədər ki, Baharın namü nişanı və ehtiramı ziyaddır.

Farslar özləri iqrarü etiraf edirlər və Xaqaninin şerlərini oxuduqda deyirlər: &quot;Buye-tork miayəd&quot;[11]. Və lakin Baharın kəlamına o qəbil isnadat verilmir.

[11] Tərcüməsi: Türk ətri gəlir.

Cinas, eyham, təşbihat və istiarat istemalında Bahar mərhum Qaaniyə bərabər imiş. Bu qövlümüzün təsdiqi üçün axırıncı qəzəldən bir neçə beytlərin tərcüməsini burada gətirməyi lazım gördük: Günəş doğub asiman üzrə tülu etdikdə ulduzların cilvəsi pozulub, nəzərə gəlmədiyi kimi, şərabi-gülfam dəxi məclisə gəldikdə təsbeh tarları gözdən düşüb məhvü nabud olur. Sənin nurani üzünü gördükdə gözlərimdən yaş axmağı təәccübünə gəlməsin, zira ki, günəşə hər kəs baxsa, gözlərindən su axar. Sənin müəttər və uzun saçının qissəsini şərh etdikdə gecələr sabaha kimi yatmadığım ondandır ki, hekayət tul çəkdikdə gözdən yuxu gedər. Mənim ağlamağımdan onun lələ bənzər dodaqları xəndə edib gül kimi açılır, yəni mən ağladıqca nigarım gülür. Bəli, bunda təәccüb yoxdur, həmişə göy üzündə bulud ağlayanda çəməndə gül xəndə edir və hakəza.

Baharın türk dilində yazdığı şerlərdən bir neçə qəzəlləri ələ düşdü ki, burada dərc olunur.

Qəzəl:

Mey nuri cilvə eylədi cami-bülurdən,
Cami-büluri gör ki, ləbaləbdi nurdən.

Ruxsarın atəşi məni yandırdı durdən[12],
Əlbəttə, yandırar, düşə gün gər bülurdən.

[12] Tərcüməsi:
&quot;Yandırdı durdən məni ruxsarın atəşi&quot; olmalıdır

Naz ilə bir xuramə gəl, əmvatə qıl güzər,
Ta &quot;mərhəba!&quot; səsi gələ əhli-qüburdən.

Zahid sözilə kim büti-meyxanədən keçər,
Özü görək keçirmi behişt ilə hurdən[13]?

[13] Tərcüməsi:
Zahid sözilə mən necə meyxanədən keçim,
Zahid özü keçərmi behişt ilə hurdən?--[olmalıdır].

Ol bivəfa tutarmı vəfa ilə dəstimi,
Basmaz ayağını gözümə çün qürurdən.

Meyxanəyə Bahar qürur ilə meyil edər,
Zahid qüsura meyl qılır [kim] qüsurdən.

Qəzəl:

Zülfün kimi qaraldı könül dudi-ah ilə,
Eşqində iddia edərəm bu güvah ilə.

Netsin o tari-zülfünə bu qan olan könül,
Mümkünmüdür bacarmaq o zülfi-siyah ilə?!

Hər guşəsində gözlərinin min bəla yatıb,
Necə can almasın belə göz bir nikah ilə?

Lütf ilə yığdı süni-qəza hüsni-ruyinə,
Necə ki, bağban gülü bağlar giyah ilə.

Müjgan səfini sinəmə çəkmək rəva deyil,
Gəlmək xərabə mülkə nə lazım sipah ilə?!

Fikri həmişə qanını tökməkdir aşiqin,
Muxtardır, nə etmək olur padişah ilə!

Meyxanəyə Bahar girib &quot;ya sənəm&quot; deyir,
Zahid girəndə Kəbəyə yüz &quot;la ilah&quot; ilə[14].

[14] Tərcüməsi:
La ilahə illəllah….--allahdan başqa allah yoxdur…. (Q u r a n ayəsindən).

Qəzəl:

Hər kim ki, hicri-yar ilə düşsə dimağdən,
Heç açılırmı könlü onun seyri-bağdən?

Sordum sorağını, dedilər qeyrə yar olub,
Ey kaş lal olaydı dilim bu sorağdən.

Ölməkdən özgə yox mənə eşqində bir vüsul,
Pərvanə yanmağın sevər ancaq çirağdən.

Bir lalə üzlü yar çəkib dağ sinəmə,
Ya rəb, sən etmə sinəmi xali bu dağdən!

Yetdikdə gül dodağına mey bilməzəm alır
Meydən dodaq nəşəni, ya mey dodaqdən?!

Sənsiz əgər bahar açıla istəməz Bahar,
Nə qönçə bardən açıla, lalə dağdən.

Qəzəl:

Aç qara zülfünü ta səfheyi-ruxsarı tuta,
Xoş olur sünbül əgər açıla gülzarı tuta.

Hər zaman müşki-Xitadən iy oğurlar zülfün,
Möhtəsib hanı ki, bu düzdi-xətakarı tuta?

Bilməyirsən neçə min aşiq olub zülfünə bənd,
Zülf qalmaz sənə gər hər biri bir tarı tuta.

Hiç insaf deyil, zülfünə canım qurban,
Mən duram, özgələr ol türreyi-tərrarı tuta.

Qorxum oldur ki, görə zülfünü zahid nagəh,
Buraxıb sübheyi-səddanəni, zünnarı tuta.

Nə əcəb etməsə ol şux mənimlə göftar,
Neyləsin, yox o qədər arzı ki, göftarı tuta.

Yalvara-yalvara zülfün nə olur tutsa Bahar,
Çox əcəb sanmayın əfsungər əgər marı tuta.

Qəzəl:

Ləli-ləbin ki, xəlq deyirlər şərab ona,
Xasiyyəti-şərab tapar yetsə ab ona.

Şirin ləbin ki, ləl ürəyin qanə döndərib,
Yoxdur üzündə qanı, deyən ləli-nab ona.

Görmək şüai-arizini kimdə tabi var,
Bitablıq edib nə salırsan niqab ona?!

Gündən-günə saraldı, görüb hüsnünü yenə,
Girməz yerə ki, qarşı çıxar aftab ona.

Nəfyi-vücudi-nöqteyi-mövhum edər həkim,
Ağzın deyəydi kaş açılıb bir cavab ona.

Zahid ki, eşqi küfr deyib hökm edər, Bahar,
İmanə gəlməz, oxuyasan min kitab ona.

Qəzəl:

Tutsam şərabı gər ləbinə tay, haramdır,
Gər nöğrə söyləsəm təninə, hərfi-xamdır.

Ruxsarın üzrə zülfünə baxdım o qədr kim,
Gördüm ki, gün qürub eyləyib, vəqti-şamdır.

Mahi-tamam səhv ilə bir gün dedim sənə,
Hər kəs eşitdi, dedi: bu söz natamamdır.

Zalım, bu qədr könlümü qan etməyin nədir,
Qan etmədim, dedim ləbinə ləl, namdır.

Zahid bilirmi hiç miyanın hekayətin,
Nazik sözü nə bilsin o kəs kim, avamdır.

Zahid, təvafi-Kəbəni qoy, bir güzar qıl,
Meyxanə içrə gör nə səfalı məqamdır?!

Dedim ki, şəhddir ləbin, ey canı cismimin,
Dedi: görün Bahar nə şirinkəlamdır.

Qəzəl:

Derdim o məst gözlərinin çox bəlası var,
Gördüm o qara zülfü onun da xətası var.

Hərgiz behiştə meyl eləməz, huri istəməz,
Hər aşiqin ki, sən kimi bir dilrübası var.

Derlər bahadır ağzına can, bilməzəm neçün
Bu yox olan şeyin bu qədər çox bahası var?

Müjganın ilə çeşmini gər sorsalar nədir,
Bimar piri gör ki, əlində əsası var.

Bir naz ilə xuramə gəl, ey sərv, ta görək
Hüsn içrə hansı sərvqədin iddiası var.

Yox eybi gərçi hicrin ilə ölməgin, vəli
Çeşmin görəndə ölməgin özgə səfası var.

Fəxr eylə kim, qulamınam, ey xublər şəhi,
Hansı şəhin Bahar kimi bir gədası var?

Mərhum Baharın türk lisanında yazdığı başqa kəlamlarından, məəttəəssüf, ələ gətirə bilmədik. Onların vasitəsilə şairin qədrü qiyməti və dərəceyi-kəmalü təbi-şeriyyəsi daha da artıq təhqiq və təyin olunardı.
&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|004]]</text>
      <sha1>clqei6wwsluwfd3vtmegrq5ys6cfxnw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Cümə gün</title>
    <ns>0</ns>
    <id>20451</id>
    <revision>
      <id>84677</id>
      <parentid>54017</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T05:12:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Kateqoriya:Həftənin günləri]] əlavə olundu [[VM:HC|HotCat]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1386" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Cümə gün
| müəllif            = Molla Cümə
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              =
| əvvəlki            = 
| növbəti            = 
| il                 = 
| qeydlər            =  
| mənbə              = {{cite web |url=http://www.folklorinstitutu.com/antologiyalar/Antol-18-Seki.pdf |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160316130833/http://folklorinstitutu.com/antologiyalar/Antol-18-Seki.pdf |archivedate=2016-03-16 |title=Azərbaycan Folkloru Antologiyası. XVIII kitab. Şəki folkloru. III cild |author= |date=2008 |work=AMEA Folklor İnstitutu |publisher=folklorinstitutu.com |accessdate=2016-08-12 |language=az }}
}}
&lt;poem&gt;
Ey könül, haqqa iladət qıl Cümə gün,
Zikr eylə, qəlbin pasını sil Cümə gün.
Ver salavat, ol salamat Məhəmməd Mustafanın eşqinə,
Neçə min Kəbə savabın qıl mübarək Cümə gün.
 
Aşiq sadiq olanın tərki-dünyadır işi,
Mömün odur ki, dünyada rast gəlməz hər işi
Haqq buyurmuş buna layiq istərsə bir kişi
Bir savabı min yazır o mübarək Cümə gün
 
Oxunur məsciddə əzan, cəm olur bayu, gəda
Ola dağlarla günahı əvf edə bayu xuda
Oxunur minbərdə Quran fəzzi əda
Bir dəfə zikr eylə sidq ilə Cümə gün.
&lt;/poem&gt;
[[Kateqoriya:Qoşmalar]]
[[Kateqoriya:Həftənin günləri]]</text>
      <sha1>olru6hpov890mkw6gfdhxmxi9qfji0z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, II cild)/Dərbənd şairləri</title>
    <ns>0</ns>
    <id>22037</id>
    <revision>
      <id>84553</id>
      <parentid>58344</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T14:46:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5921" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. II cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Dərbənd şairləri
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, II cild)/Bahar Şirvani - Mirzə Nəsrullah İbn mərhum Hacı Әbülqasım Şəmaxi &quot;Bahar&quot;|Bahar Şirvani - Mirzə Nəsrullah İbn mərhum Hacı Әbülqasım Şəmaxi &quot;Bahar&quot;]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, II cild)/Fatimə xanım &quot;Kəminə&quot;|Fatimə xanım &quot;Kəminə&quot;]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

Məlum ola ki, Dərbənd şəhəri qədim binalardan birisi olub, Xəzər dənizinin kənarında təmir olunmuşdur. Dərbəndin binasını, bəzi rəvayətə görə--əzan cümlə &quot;Dərbəndnamə&quot;də yazıldığına binaən, İran padşahı Keyqubad qoyubdur. Keyqubad şahın əsrində Dağıstanın şimal səmti, Dərbənd həvalisi, Krım, Qazan və Rusiyanın şərqi-cənub səmti xəzərlərin padşahı Xaqana tabe idi.

Şah Keyqubad Xaqanın qızını hiylə ilə təzvic edib, onunla qohumluq binasını qoydu və sonradan dərya kənarında İskəndər Zülqərneyn təmir etdirdiyi hasarın ayağını: dəryaya kimi çəkməklə hər iki dövlətin arasında bir sərhəd binasını möhkəmləşdirməyə izn aldı.

Xaqan dostluq və qərabəti mənzur edib mane olmadı və Keyqubad şah indiki Dərbənd olan məhələ külli memar və bənna və fəhlələr göndərib, dəryanın kənarında iki tərəfli xeyli mətin və möhkəm hasarlar çəkdirdi və onun içində bir şəhər bina etdirdi.

Təmirat tamam olandan sonra sərəskər və bir memarbaşı şaha xəbər verdilər ki, haqq-taalanın övni-mərhəməti ilə təmirat hasilə gəlibdir. Haman şəhərin adını &quot;Babül-əbvab&quot; qoyub, şahın hökmü ilə üç min ev İrandan oraya nəql olunmuşdu və bundan əlavə şəhəri mühafizət etmək üçün üç min atlı qoşun dəxi oraya göndərilmişdi.

&quot;Dərbəndnamə&quot; sahibi rəvayət edir, zəmani ki, şəhər uca və zorba hasarlar və dəmir qapılar ilə möhkəmləşir və şah bilmərrə xatircəm olub, Xaqanın qızını gətirdiyi halət üzrə, yəni ona müqaribət et[mə]miş atasının üstə göndərib, öz xəyanətini və fasid niyyətini büruz edib və bu əhvaldan sonra xəzərlər ilə iranlıların arasında böyük cəngü davalar vüqua gəlib, amma nüsrət yenə Keyqubad tərəfdə olur və bir müddət İranın nüfuzu haman yerlərdə artır.
Belə ki, Keyqubad şahın oğlu Nuşirəvani-adil haman ətrafda və Dağıstanın çox yerlərində şəhər və qəryələr bina etdirir. Nuşirəvanın vəfatından sonra xəzərlər yenə külli qoşun ilə Dərbənd səmtinə hücum edib, oralara malik
olurlar və hətta İraqi-əcəmin və Azərbaycanın çox yerlərini zəbt qılırlar.

Vəqti ki, Cəzirətül-Ərəbdə dini-mübini-Məhəmmədi zühur etdi, onun nuru ətrafü əknafa dağılıb da bir ləməsi Qafqaziya dağlarını və ətəklərini münəvvər elədi və Dərbənd qalası ərəblərin yədi-təsərrüfünə keçdi. Xəzərlər ilə ərəblərin arasında dəfəat ilə böyük davalar vüqua gəlibsə də, xəzərlər həmə vaxt məğlub və münhəzəm olublar. Ən böyük davanın birisinə qırx nəfər ərəb bahadırlar Səlman ilə Rəbiətül-Xeylin sərkərdəliyi ilə özlərini qəlbi-ləşkərə vurub, xeyli cəsarət və rəşadətdən sonra özləri dəxi şərbəti-şəhadət nuş ediblər. Onların qəbri şəhərin şimal tərəfində vaqe olan məzarıstanlıqda ümumi bir hasarın içindədir. Böyük, uzun qəbirlər yan-yana düşüblər və &quot;Qırxlar&quot; adı ilə məşhur ziyarətgahdır.

Dərbənd hasarları bu halda dəxi hər kəsin diqqətini cəlb edəsi bir əlamətdir ki, keçmiş bənna və memarların fünuni-təmiratda nə dərəcədə mahir və qabil olmaqlarına böyük şəhadət edir. Bu hasarın cənub tərəfinə beş darvaza və şimal tərəfinə üç darvaza qoyulub və bu darvazaların bəzisinin üstünə kufə xətti ilə &quot;la ilahə illəllah Məhəmmədün rəsulüllah&quot; yazılıbdır. Şəhərin yuxarı tərəfində qədim və vəsi bir məscid bina olunubdur. Onun asari-qədimədən olduğuna həmin bu kifayət edir ki, onun təmiri 130 ildən ziyadədir. Onu Əbumüslüm bina etdiribdir. Demək olar ki, Qafqaz məmləkətində onun misli yoxdur. Sonralardan Şah Abbas Səfəviyi-mərhum əsrində onun əmri ilə yeddi yerdə məhəllə məscidi bina olunubdur və neçə yerlərdə mütəəddid çeşmələr gətirdib və yeddi ab-anbar bina etdiribdir. Məzkur binalar bu halda da mövcuddur.

Rus dövləti Dərbəndi iki dəfə təsxir edibdir. Əvvəlinci dəfə 1722-ci sənədə Pyotri-kəbirin qoşunu ilə, ikinci dəfə 1796-cı sənədə İmperator Pavelin əsrində. Dərbəndin Rusiyaya mülhəq olması 1806-cı sənədə vaqe olubdur. Bu şəhərin əhalisi qədimdən islam dinində olduğuna görə, həmişə şüari-islamı müraat edib, dindarlıqda və dinpərvərlikdə şöhrət bulublar. Ramazanül-mübarək və məhərrəmülhəram aylarını kəmali-sədaqət və ehtiram ilə zöhdü ibadətdə və təziyədarlıqda keçirməyi müqəddəs vəzifələrindən hesab edirlər. Xüsusən Şühədayi-Kərbəla üçün əla mərtəbədə təziyə tutub, rövzəxanlığa və şəbihkərdanlığa artıq meylü rəğbət göstərirlər. Şəbih binası yüz ildən ziyadədir ki, Dərbənd şəhərində qoyulubdur. Hər əsrdə bu şəbih ümuratına mübaşir olan şairlər olubdur. Amma bu dəstgaha cümlədən artıq rövnəq verən şüəra üç nəfərdir: Mirzə Kərim Şüai, Mirzə Cəbrayıl Süpehri və Mirzə Məhəmmədtağı Qumri.

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|005]]</text>
      <sha1>8x9zyl9kby77ve1mmgygez36tqc1bse</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84561</id>
      <parentid>84553</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T14:49:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5921" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. II cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Dərbənd şairləri
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, II cild)/Bahar Şirvani - Mirzə Nəsrullah İbn mərhum Hacı Əbülqasım Şəmaxi &quot;Bahar&quot;|Bahar Şirvani - Mirzə Nəsrullah İbn mərhum Hacı Əbülqasım Şəmaxi &quot;Bahar&quot;]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, II cild)/Fatimə xanım &quot;Kəminə&quot;|Fatimə xanım &quot;Kəminə&quot;]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

Məlum ola ki, Dərbənd şəhəri qədim binalardan birisi olub, Xəzər dənizinin kənarında təmir olunmuşdur. Dərbəndin binasını, bəzi rəvayətə görə--əzan cümlə &quot;Dərbəndnamə&quot;də yazıldığına binaən, İran padşahı Keyqubad qoyubdur. Keyqubad şahın əsrində Dağıstanın şimal səmti, Dərbənd həvalisi, Krım, Qazan və Rusiyanın şərqi-cənub səmti xəzərlərin padşahı Xaqana tabe idi.

Şah Keyqubad Xaqanın qızını hiylə ilə təzvic edib, onunla qohumluq binasını qoydu və sonradan dərya kənarında İskəndər Zülqərneyn təmir etdirdiyi hasarın ayağını: dəryaya kimi çəkməklə hər iki dövlətin arasında bir sərhəd binasını möhkəmləşdirməyə izn aldı.

Xaqan dostluq və qərabəti mənzur edib mane olmadı və Keyqubad şah indiki Dərbənd olan məhələ külli memar və bənna və fəhlələr göndərib, dəryanın kənarında iki tərəfli xeyli mətin və möhkəm hasarlar çəkdirdi və onun içində bir şəhər bina etdirdi.

Təmirat tamam olandan sonra sərəskər və bir memarbaşı şaha xəbər verdilər ki, haqq-taalanın övni-mərhəməti ilə təmirat hasilə gəlibdir. Haman şəhərin adını &quot;Babül-əbvab&quot; qoyub, şahın hökmü ilə üç min ev İrandan oraya nəql olunmuşdu və bundan əlavə şəhəri mühafizət etmək üçün üç min atlı qoşun dəxi oraya göndərilmişdi.

&quot;Dərbəndnamə&quot; sahibi rəvayət edir, zəmani ki, şəhər uca və zorba hasarlar və dəmir qapılar ilə möhkəmləşir və şah bilmərrə xatircəm olub, Xaqanın qızını gətirdiyi halət üzrə, yəni ona müqaribət et[mə]miş atasının üstə göndərib, öz xəyanətini və fasid niyyətini büruz edib və bu əhvaldan sonra xəzərlər ilə iranlıların arasında böyük cəngü davalar vüqua gəlib, amma nüsrət yenə Keyqubad tərəfdə olur və bir müddət İranın nüfuzu haman yerlərdə artır.
Belə ki, Keyqubad şahın oğlu Nuşirəvani-adil haman ətrafda və Dağıstanın çox yerlərində şəhər və qəryələr bina etdirir. Nuşirəvanın vəfatından sonra xəzərlər yenə külli qoşun ilə Dərbənd səmtinə hücum edib, oralara malik
olurlar və hətta İraqi-əcəmin və Azərbaycanın çox yerlərini zəbt qılırlar.

Vəqti ki, Cəzirətül-Ərəbdə dini-mübini-Məhəmmədi zühur etdi, onun nuru ətrafü əknafa dağılıb da bir ləməsi Qafqaziya dağlarını və ətəklərini münəvvər elədi və Dərbənd qalası ərəblərin yədi-təsərrüfünə keçdi. Xəzərlər ilə ərəblərin arasında dəfəat ilə böyük davalar vüqua gəlibsə də, xəzərlər həmə vaxt məğlub və münhəzəm olublar. Ən böyük davanın birisinə qırx nəfər ərəb bahadırlar Səlman ilə Rəbiətül-Xeylin sərkərdəliyi ilə özlərini qəlbi-ləşkərə vurub, xeyli cəsarət və rəşadətdən sonra özləri dəxi şərbəti-şəhadət nuş ediblər. Onların qəbri şəhərin şimal tərəfində vaqe olan məzarıstanlıqda ümumi bir hasarın içindədir. Böyük, uzun qəbirlər yan-yana düşüblər və &quot;Qırxlar&quot; adı ilə məşhur ziyarətgahdır.

Dərbənd hasarları bu halda dəxi hər kəsin diqqətini cəlb edəsi bir əlamətdir ki, keçmiş bənna və memarların fünuni-təmiratda nə dərəcədə mahir və qabil olmaqlarına böyük şəhadət edir. Bu hasarın cənub tərəfinə beş darvaza və şimal tərəfinə üç darvaza qoyulub və bu darvazaların bəzisinin üstünə kufə xətti ilə &quot;la ilahə illəllah Məhəmmədün rəsulüllah&quot; yazılıbdır. Şəhərin yuxarı tərəfində qədim və vəsi bir məscid bina olunubdur. Onun asari-qədimədən olduğuna həmin bu kifayət edir ki, onun təmiri 130 ildən ziyadədir. Onu Əbumüslüm bina etdiribdir. Demək olar ki, Qafqaz məmləkətində onun misli yoxdur. Sonralardan Şah Abbas Səfəviyi-mərhum əsrində onun əmri ilə yeddi yerdə məhəllə məscidi bina olunubdur və neçə yerlərdə mütəəddid çeşmələr gətirdib və yeddi ab-anbar bina etdiribdir. Məzkur binalar bu halda da mövcuddur.

Rus dövləti Dərbəndi iki dəfə təsxir edibdir. Əvvəlinci dəfə 1722-ci sənədə Pyotri-kəbirin qoşunu ilə, ikinci dəfə 1796-cı sənədə İmperator Pavelin əsrində. Dərbəndin Rusiyaya mülhəq olması 1806-cı sənədə vaqe olubdur. Bu şəhərin əhalisi qədimdən islam dinində olduğuna görə, həmişə şüari-islamı müraat edib, dindarlıqda və dinpərvərlikdə şöhrət bulublar. Ramazanül-mübarək və məhərrəmülhəram aylarını kəmali-sədaqət və ehtiram ilə zöhdü ibadətdə və təziyədarlıqda keçirməyi müqəddəs vəzifələrindən hesab edirlər. Xüsusən Şühədayi-Kərbəla üçün əla mərtəbədə təziyə tutub, rövzəxanlığa və şəbihkərdanlığa artıq meylü rəğbət göstərirlər. Şəbih binası yüz ildən ziyadədir ki, Dərbənd şəhərində qoyulubdur. Hər əsrdə bu şəbih ümuratına mübaşir olan şairlər olubdur. Amma bu dəstgaha cümlədən artıq rövnəq verən şüəra üç nəfərdir: Mirzə Kərim Şüai, Mirzə Cəbrayıl Süpehri və Mirzə Məhəmmədtağı Qumri.

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|005]]</text>
      <sha1>g1dc3w2qlc1bm6afamjdz9e3glv3qcj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, II cild)/Fatimə xanım &quot;Kəminə&quot;</title>
    <ns>0</ns>
    <id>22038</id>
    <revision>
      <id>84563</id>
      <parentid>58345</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T14:50:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9552" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. II cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Fatimə xanım &quot;Kəminə&quot;
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, II cild)/Dərbənd şairləri|Dərbənd şairləri]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, II cild)/Həsən bəy Rzaqulu bəy oğlu &quot;Həsən Qara&quot; və &quot;Hadi&quot;|Həsən bəy Rzaqulu bəy oğlu &quot;Həsən Qara&quot; və &quot;Hadi&quot;]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Qarabağın üçüncü şaireyi-möhtərəməsi ismətməab Fatimə xanım &quot;Kəminə&quot; təxəllüsdür ki, səbiyyeyi-Mirzə Bəybaba vələdi-Əliyar bəydir[1].

[1] Mirzə Bəybaba Əliyar bəy oğlu Fəna (1787–1867)--XIX əsr Azərbaycan şairi.

Mirzə Fatimə xanım təvəllüd edibdir Şuşa qalasında 1257-ci[2] tarixdə. Təlim və tərbiyəsi dəxi Şuşa qalasında olubdur.

[2] 1841.

Mirzə Bəybaba Fənanın övladı xilqətdən sahibi-fəhmü kiyasət və əhli-zövqü fərasət olduğu cəhətə, Fatimə xanım dəxi əyyami-tüfuliyyətdən öz fitri kamalati-zehnü fərasətilə çoxlarını heyrətə gətirərdi və müasirləri içində özünə artıq şöhrət və hörmət kəsb etmişdi.

Mirzə Fatimə xanım türk və fars dilində yaxşı savad əxz edib, hər iki lisanda gözəl şerlər yazırdı. Təxminən dörd-beş yüz əfradi-şerü qəzəlləri vardır. Onlardan bəzisini təyəmmünən [buraya] daxil qıldıq.

Qəzəli-farsiyi-Kəminə:

Dər rəhe-eşqe-to, ey dust, çenan naşadəm,
Çon qobare-rəhe-to dade fələk bər badəm.

Morğe-bibalo pəri budəmo dər qeyde-qəza,
Dam qostərdo gerefto behiyəl səyyadəm.

Ahuyi budəmo rəm kərde bekuhe-ommid,
Heyrət arəm bekəmənde-to ke, çon oftadəm.

Ze ahe-sərde-dele-pordərd nətərsi səhləst,
Zatəşe qəhre-xoda tərso bekon azadəm.

Təlxkaməm bekonəd şure-to çon Şirini,
Kuhe-səbri bemoje bər konəm əz Fərhadəm.

Dər həme omr ço pərgar beğəm gərdidəm,
Vəh-vəh əz gərdeşe-çərxe-fələk estadəm.

Çon Kəmine nəkonəd ğeyre-to bər kəs elhaq,
Ey xoda, dəste-məra kir, ze pa oftadəm[3].

[3] Tərcüməsi:
Ey dost, sənin eşqin yolunda elə naşadam ki,
Fələk məni sənin yolunun tozu kimi yelə verdi.
Qəzanın qəfəsi içində qolsuz-qanadsız quş idim,
Ovçu tələ qurub məni hiylə ilə tutdu.
Bir ceyran idim, məni ümid dağında ram etdin,
Heyrət edirəm ki, mən sənin kəməndinə necə düşdüm.
Əgər mənim dərdli ürəyimin soyuq ahından qorxmursansa,
Allah qəzəbinin atəşindən qorxub məni azad elə.
Sənin şurun mənim ovqatımı təlx etmişdir, çünki sən

Şirinsən,
Fərhaddan fərqli olaraq mən səbr dağını kipriyimlə qazaram.
Pərgar kimi ömrüm boyu qəmlə dolandım,
Ey ustadım, aman bu çərxi-fələyin gərdişindən.
Kəminə səndən başqasına yalvarmadığından,
Ey allah, əlimdən tut, əldən-ayaqdan düşmüşəm.

Qəzəli-türki:

Düşər könlüm, əzizim, qanə sənsiz,
Gəlir şamü səhər əfğanə sənsiz.

Səninlə duzəxin narına yannam,
Behiştdə baxmazam qılmanə sənsiz.

Edən abad memari-vüsalın
Olubdur hicrdə viranə sənsiz.

Müsəddər bəzmi-vəslində olan dil
Neçün hicran çölündə yanə sənsiz?!

Gülüstani-vüsalə həsrət oldum,
Dönüb aləm mənə zindanə sənsiz.

Ənis olmuşdu dil ol şəmi-qəddə,
Yanar, billah, necə pərvanə sənsiz.

Nə sənsiz qəm əyağına əl urram,
Nə də nuş eylərəm peymanə sənsiz.

Olur bərhəm, pərişan qanə dönmüş,
Könül zülfə çəkəndə şanə sənsiz.

Dilimdə zikrsən, könlümdə fikrim,
İki aləm dəxi əfsanə sənsiz.

Kəminə, ey hərifi-bimürüvvət,
Ola, qorxum budur, divanə sənsiz.

* * * * *

Cövri-rəqib, sərzənişi-əhli-ruzigar
Qoymaz qılam bu dərdi-dili yarə aşikar.

İşrətsərayi-könlümü, ey yari-tündxu,
Hər dəm cəfavü qəhr ilə gəl etmə tarmar.

Hicrində dürri-əşk, vüsalında nəqdi-can
Bilməm, hüzurü qeybətdə eylərəm nisar.

Gülşəndə gör nə şur ilə bülbül fəğan edir,
Guya ki, şax üzrə gülə həmdəm oldu xar.

Dil intizari-vəsldə pamali-fikr olub,
Tən atəşi-fərağdə çün muy biqərar.

Gər feyzi-cami-eşqi-həqiqətdə məstsən,
Əhsənt xoş məqamdəsən, olma huşyar.

Dövran ki, saqiyi-qəmə olmuş həvalə, gör,
Bu dövrdə Kəminə kimi kimdi kamgar.

* * * * *
Ey dil, rəva deyil ki, mən əğyarə yalvarım,
Sən rəhnümalıq eylə, gedim yarə yalvarım.

Murü mələxü möminü asidi mütməin,
Lütfi-xuday qadiri-qəffarə yalvarım.

Rumü firəng, özbəkü hində nə ehtiyac,
Qeyr əz xuda gedim necə tatarə yalvarım.

Hər vəqt təngə düşsən, əlindən tutar Əli,
Müşkülgüşadı, Heydəri-Kərrarə yalvarım.

Hər dəm qılır cəfa mənə çün tən ilə rəqib,
Şahi-qəyurü qolsuz ələmdarə yalvarım.

Kani-vəfavü qeyrəti-Abbasi-namvər
Görməz rəva xəbisü xətakarə yalvarım.

Mənsur tək çəkibdi məni darə zülfi-yar,
Yad eyləyim &quot;ənəlhəqini&quot; darə yalvarım.

Bülbül sifət nəvayə gətirdin Kəminəni,
Sevdayi-gül başımda, necə xarə yalvarım?!

* * * * *
Rəhi-eşq içrə mənzurum mənim ol tacdarımdır,
Könül mülkündə sultanım, xücəstə şəhriyarımdır.

Əgərçi guşeyi-qəmdə şikəstəxatirəm, lakin
Səri-kuyində dövr edən xəyali-biqərarımdır.

Kəməndi-eşqinə bağlı gedib könlüm, inanmazsan,
Yoluna göz dikən şahid dü çeşmi-əşkbarımdır.

Şikənci-zülfdən könlüm mütəvvəl arizu eylər
Səri-zülfün kimi bərhəm pərişan ruzigarımdır.

Sənin əğyar ilə könlün əgərçi şadü xurrəmdir,
Həmişə naləvü əfğan mənim də şüğlü karımdır.

Sənin gər var isə bu qaməti-mövzun, ruxi-gülgun,
Mənim də dövlətü cahım bu eşqi-paydarımdır.

Kəminə bivəfa görsə səni, vallahı incinməz,
Səni məndən iraq edən bu bəxti-kəcmədarımdır.

Mirzə Fatimə xanımın qəzəlləri biri-birindən gözəldir. Cümləsini buraya daxil etmək olmaz. Fatimə xanımın Mirzə Rəhim Fəna cənablarına ki, onun seyyidüş-şühəda İmam Hüseyn həzrətlərinə təkyə saxlamağı barəsində həcv təriqi ilə yazdığı şerə verdiyi cavab dəxi şayani-diqqət şerlər isə də, burada çap olunması münasib görülmədi. Amma Gəncə sakini &quot;Fani&quot; təxəllüs şair Kəminə kəlamını Fəna kəlamına üç beyt ilə belə tərcih veribdir:

Yazmış Kəminə şeri-Fənayə əcəb cavab,
Verməz cavab şer ilə bu növ hiç kəs.

Düşdü nəzər kəmali-Fənavü Kəminəyə,
Tərcihi-əql qoydu bu əşarə pişü pəs.

Şeri-Kəminə çün əsəli-şəhdi-xoşgüvar,
Durmuş Fəna kəlamı müqabildə çün məgəs.

Və Axund Molla Hüseyn Qazaxi &quot;Sabit&quot; təxəllüs ki, &quot;Ağbaş&quot; ləqəbi ilə məşhurdur, Kəminənin kəlamını Fənanın əşarına tərcih tutub, belə yazıbdır:

Söz yox Kəminə sözləri novqönçə bikrdir,
Öz gülbüni-vüsalına yox gərçi dəstrəs.

Hər sətri rast sərvə vurar tənə dur ki, dur,
Hər ləhnü hənəgi kəbki edər süxrə kəs ki, kəs.

Eyhami-rəmzi hüqqeyi-pünhanı tək nihan,
Çatmaz ona təsəvvüri-idraki-hiç kəs.

Şeri-Kəminə ləhceyi-Məryəmcə ruhə zad,
Şeri-Fəna məaniyə atdan gələn nəfəs.

Şeri-Kəminə Rəxşi-səbükseyri-mərifət,
Hər bir qədəmdə şeri-Fənadən salıbdı təs.

Şeri-Kəminə xatiri-əhbab tək əziz,
Şeri-Fəna vəsavəsi-şeytan kimi nəhəs.

Sabit, Fəna iş əhlidi, məğrur edər səni,
Qövğa günündə məst olu &quot;köhlən&quot; ləqəb fərəs.

Burada, bizim zənnimizə görə, hər iki şair Kəminənin kəlamını Fəna əşarına tərcih tutmaqda və Fənanı bir növ təhqir və xəcil etməkdə mübaliğə ediblər, zira Mirzə Rəhim Fəna cənabları ziyadə müəddəb və sahibi-mərifət bir vücud olduğundan bir kəsin qəlbinə toxunmaz. Onun Kəminəyə tutduğu bir para iradlar haqq deyilsə də, elə bir böyük xəta da deyil ki, şairə ondan artıq töhmət gəlsin. Şair ancaq zərifanə şairənin gözəlliyini, əhli-hal və sahibi-dil olmasını və batindən ona meylü rəğbət bağlamasını izhar edibdir. Qareini-giramı şəkkdən çıxarmaq üçün Fənanın inşa etdiyi kəlamın axır beytlərindən bir neçəsini burada zikr etməyi lazım gördük:

Huriyü şəni-Şişə olub cəm bəzminə,
Guya pəridi, Şişə ara yoxdu bir nəfəs.

Şəkkər ləbin nabat, vəcahətdə çox əziz,
Olmaz cahanda hüsnünə manənd hiç kəs.

Müddətdi könlümün sənə gizlin nikahı var,
Daim xəyal onunla edər nalə çün cərəs.

Dərd əhlisən, çifaydə həmdərdin olmadı,
Bidərdlər olurmu sənin ilə həmnəfəs?

Sahibdil olmağın var imiş cana möhnəti,
Sahibdil oldu gərçi Fəna, yoxdu dadrəs.

Fatimə xanım həqiqətdə çox gözəl və zərif bir can idi və zahiri gözəlliyinə müvafiq batini və mənəvi tərəfdən dəxi əxlaqi-həsənə sahibəsi olub, ziyadə xoşxülq, mülayimə və xoşrəftar bir nadireyi-zəmanə idi ki, onun vəfatı cümlə şüəravü ürəfayi-Qarabağa böyük bir yas oldu.

Fatimə xanım vəfat edibdir Şuşa qalasında 1316-cı[4] tarixdə, payız mövsümünün ibtidasında ki, tarixi-məsihiyyənin 1898-ci ilinə və sentyabrın əvvəlinə müvafiqdir.

[4]1318.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|006]]</text>
      <sha1>sd6xugu6bsqnydogxxb3yc601sko5zd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, II cild)/Həsən bəy Rzaqulu bəy oğlu &quot;Həsən Qara&quot; və &quot;Hadi&quot;</title>
    <ns>0</ns>
    <id>22039</id>
    <revision>
      <id>84564</id>
      <parentid>58346</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T14:50:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10420" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. II cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Həsən bəy Rzaqulu bəy oğlu &quot;Həsən Qara&quot; və &quot;Hadi&quot;
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, II cild)/Fatimə xanım &quot;Kəminə&quot;|Fatimə xanım &quot;Kəminə&quot;]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, II cild)/Hacı Əbülhəsən Raci|Hacı Əbülhəsən Raci]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;&quot;Beyti-xamuşan&quot; üzvlərinin müqtədirlərindən birisi də Rzaqulu bəy oğlu Həsən bəy idi ki, &quot;Həsən Qara&quot; və &quot;Hadi&quot; təxəllüsü ilə məşhur idi. Onun türk və fars əşarü qəzəliyyatı çoxdur. Nümunə üçün bir türk qəzəli bu məcmuəyə daxil olundu:

Şəbi-zülmati-zülfündə fəğanü ahü zarım var,
Vüsali-sübhi-ruyin feyzinə çox intizarım var.

Kəsilmiş taqətü tabü təvanım, tarı şahiddir,
Nə yol bullam vüsalə, hicrə nə səbrü qərarım var.

Nigara, məhcəbina, qəddi-sərvin iştiyaqında
Edən hər ləhzə cari çeşmə çeşmi-əşkbarım var.

Sənə birəhmlik bunca nədəndir bilməzəm, zalim,
Gətirməzsən xəyalə kim, mənim bir dilfikarım var.

Hüzurunda, əzizim, zərrəcə hərçənd qədrim yox,
Vəli qəmlər yanında şaxisəm, çox etibarım var.

Sənin əqdi-sürəyya tək cəbinində ərəq mənzum,
Mənim də xab görməz dideyi-əncümşümarım var.

Açar müjgan oxu, Hadi, xəyalımdan neçə rövzən,
Xəyalə girməyə, vəh-vəh, nə bəxti-huşyarım var.

Bəzi rəvayətə görə bu Həsən Qara haman Hadiyül-Müzəllindir ki, &quot;Əkinçi&quot; qəzetinin banisi Həsən bəy Məlikov və &quot;Əkinçi&quot;nin müqtədir mühərrirlərindən Əhsənül-Qəvaid cənabları aşura günü baş çapmağın qəbahətini və şəriəti-qərraya ziddü bərəks olmasını yazdıqları üçün Həsən bəyi həcv etmişdi. Həsən bəy isə qəzetə əlavə olunan qitələrdən birisində Hadiyül-Müzəllinin həcvini atidə zikr olunan irad ilə məən dərc etmişdi: &quot;Cənab Hadiyül-Müzəllin Qarabağinin aşağıda zikr olunan həcvini, onun xahişinə müvafiq tamam çap etməyə izn olmadı. Ona binaən onların bir para nalayiq və hədyan sözləri qaldı. Amma ol cənab və onu fitləyən əşxaslar məyus olmasın ki, belə kamallı sözlər pünhan qalacaq. Fikrim budur ki, bizim Zərdab kəndində Qarabağın sərhəddində bir daş qoydurub, onun üstə zikr olunan həcvi tamam qazıdım ki, gələcəkdə bizim övlad o yadigara baxıb bilsinlər ki, mən bu zəhmət ilə milləti-islamı qəflətdən ayıltmaq istəyən vaxtda necə nadanlara rast gəlmişəm&quot;.

Hadinin həcvi bu sayaq başlanır:

Ey edən fisqini aləmdə nümayan Həsən!
Dadamayan dəhrdə bir ləzzəti-iman Həsən!
Şəri-qərrayə vuran qəsd ilə nöqsan Həsən!
Eyləyən öz-özünü bisərü saman Həsən!

Qarabağ əhli artıq dindar və övladi-Mustafaya dustdar olduqlarından &quot;ağköynək məsələsi&quot;nə irad tutmaq onlarda dinə toxunan və naşayəstə əməllərdən biri hesab olunurdu. Cənab Həsən bəyin bu məsələni araya qoymağı, xüsusən ibtidayi-karda, qırx il bundan əqdəm ki, indiki halımıza nisbət camaatımız cəhalət və avamlıq halında idilər, əlbəttə, böyük bir səhv idi və &quot;Əkinçi&quot;nin bir nömrəsində Qarabağ əhlindən bir nəfəri Həsən bəyə kağız yazıb, ona məlum etmişdi ki, aşura barəsində qəzetdə çap olunan hadisə cümləmizi mükəddər etdi və bəzilərini sizin qətlinizə dəxi mühəyya edibdir.

Hadiyül-Müzəllin Qarabağinin cavabı ki, mərhum Hacı Seyid Əzim tərəfindən yazılmışdı, &quot;Əkinçi&quot;nin 10-cu nömrəsində 1294-cü ildə ki, tarixi-məsihiyyənin 1877-ci ilinə mütabiqdir, çap olunmuşdu. Haman cavabı bir para həcvmanənd bəndlərindən savayı eynilə burada zikr etməyi münasib gördük:

Ey olan hadiyi-ərbabi-zələalət Hadi,
Ey Müzəllini edən həqqə hidayət Hadi,
Eylədin sən ki, bu mehdiliyə adət, Hadi,
Elə bəs aləmə təbliği-risalət, Hadi!

Leyk peyğəmbər olan həcv eləməz ümmətini,
Kişi lazımdı çəkə ümmətinin qeyrətini,
Gərçi həcv eyləyənin yoxdu kəsən sünnətini,
Sənə bu həcv nə fərz idi, nə sünnət, Hadi!

&quot;Əhsənül-Qaidə&quot;nin sahibi, yaxud özü bəg,
Yazmış idi: nə rəva xəlq olur ağköynək?
Sən, oba aşrı, əzizim, nəyə lazım hürmək,
Nə üçün eylədin izhari-ədavət, Hadi?!

İnşaallah saba-birgün yetişir mahi-əza,
Gey kəfən, yar başını, tök yaşını, bağla qara,
Səni meydanda görən kimsə desin: namxuda
Eləyibdir yenə aləmdə qiyamət Hadi.

Əlini tutmadı bir kimsə ki, qardaş, sənin,
Can sənin, cism sənin, tiğ sənin, baş sənin,
Cəm ola baxmağına sünni, qızılbaş sənin,
Baxıban onlara sən eylə fəxarət, Hadi!

Kim deyər ağlama sən Kərbübəla sərvərinə,
Canımız cümlə fəda olsun onun Əkbərinə.
Ağladı ərzü səma təşnə ölən Əsğərinə,
Onu inkar edənin zatına lənət, Hadi!

Leyk siz bir para bidətlər edibsiz icad,
Qoymusuz adını siz təziyə, ey əhli-fəsad!
Sizə bu təziyədən özgə həvəslərdi murad,
Mən ölüm, sən bir özün eylə mürüvvət, Hadi!

Bu deyilmi qərəzin başını sən çapmaqdan,
Yəni ki, canımı cananə edərdim qurban,
Malını bəs nə üçün eyləməyirsən ehsan,
Quru baş çapmağa sən etmisən adət, Hadi!

Xatirin cəm elə kim, gər bu isə rəsmi-əza,
Sənə nifrin edəcək padşahi-Kərbübəla,
Bədənin zəhmətinə şərdə yoxdur fitva,
Yoxsa var sizdə, görək, tazə şəriət, Hadi?

Xaçpərəstlər hamısı açdı gözün düşdü qabaq,
Dalda qaldıq tökülüb cəhl ilə biz, ay sarsaq!
Bəs nə vaxtı bizə qismət olacaq göz açmaq?
Əqlə gəl, tarıya bax, bəsdi bu qəflət, Hadi!

Bu hədisi nə zaman zikr qılıb peyğəmbər--
Ki, olur rus diliylə oxuyan kəs kafər?
Allah, allah, bu nə böhtandır, ey hiylətgər,
İxtilafati-lisandır bizə nemət, Hadi!

Kim ki, bir dil bilə bir nemətə ol vasildir,
Kim ki, çox bilsə, o çox nemətə bəs şamildir,
Leyk aləmdə hər ol kimsə ki, naqabildir,
Edəcək qeyr lisanı o, məzəmmət, Hadi!

Biz də müddət &quot;Zərəbə Zeyd&quot; kitabın oxuduq,
Rişteyi-ömrümüzü nəhv ilə sərfə toxuduq,
Barı biz taifə əzzəldə yenə bir…………,
Olmuşuq indi dəxi eyni-nəcasət, Hadi!

Tut, Həsən bəy, bizə təlim eləyir dərsi-zəlal,
Götürüb boynuna ol kafər olub vizrü vəbal,
Niyə təlimə siz ətfal qılırsız irsal,
Bilməyirsiz niyə bəs eybü qəbahət, Hadi?

Oxudur cümlə uşaqlarını xanü bəyiniz,
Neməti-rus ilə pərvərdə olub cəmdəyiniz,
Bilməyən rus dilini bəlkə ola tək-təkiniz,
Sizdədir hamıdan artıq ona rəğbət, Hadi!

Mərhəba mülki-Qarabağ əzadarları,
Tarı əfzun eləsin siz təki dindarları,
Seyyida, bəsdi, əgər görsə bu əşarları,
Çəkəcək tutduğu kirdarə xəcalət Hadi!

Haman sənə &quot;Əkinçi&quot;nin 12-ci nömrəsində Hadiyül-Müzəllinin əfzəli-şüəra Hacı Seyid Əzim Şirvaninin cavabında yazdığı əşar dərc olunmuşdu. O kəlami-mövzunu dəxi burada zikr edirik:

Ey bizi həcv qılan şairi-dövran Əzim,
Seyyidü sərvərü sərdari-süxəndan Əzim,
Dəhr gülzarı ara bülbüli-xoşxan Əzim,
Əzizim, ikki gözüm, cəddinə qurban, Əzim!

Şənin üzmadı əgər biz deyilik əzmi-rəmim,
Abi-heyvan dəkisən, biz dəxi qəssaq, həmim,
Seyyidin təbi kəramətli olur, nəfsi səlim,
Nə rəvadır deyəsən hərzəvü hədyan, Əzim?

Sən əgər ali-Əlisən, hanı qeyrət, de görüm!
Haşimisən, qürəşisən, hanı qeyrət, de görüm!
Allah, allah, nədi bir böylə qəsavət, de görüm!
Sakit ol, samit otur, sındımı peyman, Əzim?!

Cəddini mədh edən vəqtdə, əya alicənab,
Niyə qarnına düşüb sancı, edirsən təbü tab?
Sən də mən kimi gözün yaşını tök, başını çap,
Cəddini yaxşı tanı, mərtəbəsin qan, Əzim!

Aç bəsirət gözünü şahi-şəhidanə tərəf,
Baxgilən Kərbübəla səmtinə meydanə tərəf,
Məhliqa canları gör, tiği-cəfa ilə tələf,
Gör ki, sən də olusan qanına qəltan, Əzim!

Şur başında əgər olsa, bilirsən ki, nə var,
Eşq gülzarına gəl, seyr elə bir, keçdi bahar,
Qumriyü bülbülü cüğdü necə gör zarü fikar
Eşq sultanına olmuşlar əzaxan, Əzim!

Gər desəm həcv sənə, cümlə müsəlmanə dəyər,
Zəmm daşın gər atam, şişeyi-imanə dəyər,
Bədənə hadis olan sədmə yəqin canə dəyər,
Nə edim, çarə nədir, cuş qılır qan, Əzim!

Hüsni-xülqi bizə məlumdu Mirzə Həsənin,
Yox lüzumu o cənabə dəxi iqrar sənin,
Mənbəi-feyzdir aləmlərə kani-kərəmin,
Mədəni-elmü ədəb, məlcəi-ürfan Əzim!

Kim deyir rus dili bidətdir aləm ara,
Cahili əlsinələr xiclətdir aləm ara,
Hər dilin mərifəti izzətdir aləm ara,
Mərifət elmini kim eylədi ketman, Əzim!

Dəxi bihudə danışma sən, əya paknihad,
Nəfsi-əmmarə ilə Hadi kimi eylə cəhad.
Hüzn ilə qan yaş axıt, eyləgilən cəddini yad,
Nariza olmaya ta şahi-şəhidan, Əzim!

Hadiyül-Müzəllinin Hacı Seyid Əzimə verdiyi ədəbiyyata cavabından aşikarən görünür ki, Şirvan şairinin Qarabağda artıq hörmət və ehtiramı var imiş və Qarabağ şairləri ol cənabı özlərinə fünuni-şerdə ustadi-mahir və mürşidi-kamil mənzələsində tutarlarmış. Hadinin cavabı onun özünün dəxi sahibi-təbi-səlim olmasını göstərir.

&quot;Əkinçi&quot;nin 1294-cü sənəsində çap olunan 9-cu nömrəsindən belə məlum olur ki, Hadi sabiqdə Həsən bəyin zəmmində yazdığı həcvmanənd şerlərindən bir növ peşman olub, mühərrir əfəndidən üzrxahlıq eləyir və &quot;ağköynək məsələsi&quot;ndən təqsiri Əhsənül-Qəvaidin üstə həvalə edib deyir:

Biya ke, noubəte-solhəsto aştiyo inayət,
Beşərte-an ke, nəquyim əz ançe rəft hekayət[1].

[1] Tərcüməsi:
Gəl ki, sülh, barışıq, inayət vaxtıdır,
O şərtlə ki, söhbətin nədən getdiyindən danışmayaq.

Bu barışıqdan sonra Hadinin nəzm və nəsr ilə yazılmış bəzi asari-qələmiyyəsi &quot;Əkinçi&quot;nin səhifələrində görünür.
&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|007]]</text>
      <sha1>so665byni8ajgplzl1cduep7jyakms0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, II cild)/Hacı Əbülhəsən Raci</title>
    <ns>0</ns>
    <id>22040</id>
    <revision>
      <id>84566</id>
      <parentid>58347</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T14:50:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="27249" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. II cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Hacı Əbülhəsən Raci
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, II cild)/Həsən bəy Rzaqulu bəy oğlu &quot;Həsən Qara&quot; və &quot;Hadi&quot;|Həsən bəy Rzaqulu bəy oğlu &quot;Həsən Qara&quot; və &quot;Hadi&quot;]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, II cild)/Hacıağa &quot;Fəqir&quot; Ordubadi|Hacıağa &quot;Fəqir&quot; Ordubadi]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Azərbaycanın İrana mütəəlliq qitəsində zühur edən türk şairlərindən məşhuru Hacı Əbülhəsən Racidir. Racinin nüfuzu Araz çayının sol tərəfində sükunət edən Azərbaycan türklərinə dəxi ki, rus təbəələrindən ibarət olsun, keçibdir. Belə ki, Raci nə qədər İran torpağında mərufü məşhurdur, bir o qədər də Zaqafqaziya türkləri arasında onun hörmət və şöhrəti vardır. Bununla belə Raci kimi şairin ki, onun lətif və dilpəsənd qəzəlləri və cigərsuz növhələri böyükdən kiçiyə kimi cümlə əhli-savadın dillərində caridir, tərcümeyi-halına dair lazım olan məlumatı cəm etməkdə aciz qaldıq. Divani-qəzəliyyat, qəsaid və növhəcatına rücu etdik də şairin öz halü şəninə və filcümlə seyr-sülukuna məxsus bir işarə də bulmadıq. Bu isə bir tərəfdən şayani-təəssüf və bir yandan layiqi-heyrət və təәccüb bir haldır ki, kərrat və dəfəat ilə Racinin divani-əşarü kəlamı çapdan çıxıb və hər bir sinif arasında intişar tapıbdır və divan çap etdirən kitabfüruşların və onun təbinə imtiyaz alan sair əşxasın heç birinin fikrinə gəlməyibdir ki, divan sahibi olan şairin tərcümeyi-əhvalına dair divanın, icmalən cüzi məlumat kitabın bir guşəsində dərc edib, oxuyanları onunla aşina eləsin. Bu təәccüb kəlməsi hal bir Racinin haqqında olmayıb, bəlkə ümum İran və Azərbaycan şairlərinin halına şamildir. İndiyə kimi demək olur ki, Şeyx Sədinin &quot;Gülüstan&quot; və &quot;Bustan&quot; kitabları əqəllən yüz dəfə çapdan çıxıbdır, amma bu çapların heç bir nüsxəsinə Sədi kimi müəzzəm və mötəbər, əhli-hikmət şairin haqqında üç kəlmə də söz tapılmaz. Ancaq kitabın axırında çəndan lüzumiyyəti olmayan şeyi qeyd edirlər ki: &quot;Təmam şod divane-mərhumol-məğfure-felan əleyhorrəhme behəsbe-fərmayeşe sərvəre-mokərrəm və məlazol-ekram Məşhədi felan və ya xeyrol-hace-felan ketabforuş və besəyo ehtemame-Kərbəlaye felan surəte-enteba pəziroft. Allahummə ənfəəhu bihə və licəmiil-moumenin&quot;[1]i.a.

[1] Tərcüməsi:
Günahsız mərhum filankəsin divanı çox hörmətli məşhədi filanın göstərişi əsasında tamam oldu və ya xeyrül-həqq filan kərbəlayının səyi nəticəsində çap olundu.

Hacı Əbülhəsən Racinin tərcümeyi-əhvalına dair bizdə olan cüzi əxbardan məlum olur ki, ol mərhum təvəllüd edibdir tarixi-məhəmmədiyyənin 1247–1252-ci[2] illərində Təbriz şəhərinin Xiyaban məhəlləsində. Təlim və tərbiyəsi öz şəhərində olubdur. Ömrü qırxdan qırx beşə kimi olubdur. Vəfatı Həcc ziyarətindən müraciət edəndə olubdur. Cəddədə gəmiyə oturanda əsnayi-rahda dəryaya qərq olubdur və bu hüznavər hadisə hicrətin 1292-ci[3] ilində vaqe olubdur.

[2] 1831–1836.
[3] 1875.

Şairin əhibbalarından birisi--&quot;Səbur&quot; təxəllüslü--Racinin belə qafil, vətəndən kənarda vaxtsız vəfatı barəsində yazdığı bir növhədə onu belə vəsf etmişdir:

Ey dəriğa ke, həzrəte-Raci
Çon zər əz kiseye-əhibba rəft.
Bihədd əfsus, sədhezar dərir
Ke, behəsrət ze dare-donya rəft.
Dağe-ferqət nəhad bər dele-ma,
Suxt əz hecre-u dele-ma rəft.
Nə şəbəm şəb, nə ruze-mən ruzəst,
Huşəm əz sər, ze del şəkiba rəft.
Bi to ey çeşmeye-çerağe-sorur
Rouşənai ze çeşme-bina rəft.
Xake-qəm çərx bər səre-ma rixt--
Ke, tora xare-mout bər pa rəft.
Heyf əz an şahbaze-qolleye-Qaf--
Ke, beqafe-ədəm ço Ənqa rəft.
Zan kəmalate-u hezar əfsus--
Ke, bebade-əcəl beyekca rəft.
Ey mohiti ke, xun şəvəd abət,
Abe-ru əz roxe-to əz ma rəft.
Ey ze şure-to şur dər delha,
Vəz şəre-to şərər becanha rəft.
Kaş an dəm ke, u bekəşti şod,
Hokme-&quot;ya ərzu ibləi ma&quot; rəft.
Ahü vahəsrəta ke, mədfəne-u,
Gəşt penhan vəli ze peyda rəft.
Qəbruhu fi qulubi min valast,
Gərçe dər zaher əz nəzərha rəft.
Gəşt çon Xezr zendevo cavid
Ta bezolmate-mərg tənha rəft.
Yunesasa ze Mesre-dare-fəna
Bərdəhane-nəhənge-oqba rəft.
Və minəl-mai kullu şeyin həyyun,
Zende baz şode Xezrasa rəft.
Şod rəvan suye-cənnətol-məva,
Tayere-qodse-xod beməva rəft.
Cesm boqzaşto sərbesər can şod,
Əz doi sələb gəşt yekta rəft.
Həmço qol va şod əndər in qolşən,
Pa keşid əz çəmən, beyəğma rəft.
Peye-didar bude həmço Kəlim,
&quot;Ərni&quot; quyan be Ture-Sina rəft.
Şahede-mənəvi nəmudəş rox
Həmço Musa peye-təcəlla rəft.
Əz meye-eşq corei nuşid,
Baz çon bade suye-mina rəft.
Əz ərz pak gəşto couhər şod,
Həmço ruh əz kədər mosəffa rəft.
Yari peyvəst aqebət ba yar,
Ançe mikərd əz an təmənna rəft.
Qələme-ənbərinşəmime-Səbur
Bəhre-tarix kərdən enşa rəft.
Yaft əz kələmeye-&quot;əya ğəffari&quot;,
Bəhre-təhrir kərdən emla rəft[4].

[4] Tərcüməsi:
Heyif ki, həzrət Raci
Dostlarının kisəsindən qızıl kimi getdi.
Hədsiz əfsus, yüz min heyif
Dünya evindən həsrətlə getdi.
Bizim ürəyimizə ayrılıq dağı çəkdi,
Ürəyimizi ayrılığı ilə yandırıb getdi.
Nə gecəm gecə, nə gündüzüm gündüzdür,
Başımdan huşum, ürəyimdən səbrim getdi.
Ey şadlıq çirağının çeşməsi, sənsiz
Gözlərimin işığı getdi.
(Yəqin) fələk başımıza qəm torpağı töküb--
Ki, sənin ayağına ölüm tikanı batdı.
Heyif o qülleyi-Qafın tərlanından--
Ki, Ənqa kimi ədəm (yoxluq) Qafına getdi.
Heyif onun kəmalatından--
Ki, əcəl küləyi ilə birdəfəlik (heç olub) getdi.
Ey suyu qan olan ümman,
Sənin və bizim uzümüzün suyu getdi.
Sənin şurundan ürəklərdə şur var,
Sənin qığılcımından canlara qığılcım düşdu.
Kaş o, gəmiyə minəndə
&quot;Ey yer, suyu ud&quot; hökmü veriləydi.
Yüz min təəssüf ki, onun qəbri
Pünhan oldu.
Onun qəbri allah adamlarının qəlbindədir,
Hərçənd o, zahirən nəzərlərdən (uzaq düşüb) getdi.
Ölüm zülmətinə tək getdiyinə baxmayaraq,
O Xızr kimi diri və əbədi oldu.
Yunis kimi dari-fəna Misrindən
Axirət nəhənginin ağzına getdi.
Hər şey su ilə diridir,
Diri bir quş olub Xızr kimi getdi,
Cənnət evinə tərəf yollandı,
Muqəddəs quş özu evinə getdi.
Cismi qoyub başdan ayağa can oldu,
İkiliyi tərk edib tək getdi.
Bu gülşəndə gül kimi açıldı,
Çəməndən ayaq çəkib heçliyə getdi.
Kəlim kimi görüş arzusunda idi,
&quot;Ərni&quot; deyərək Sina dağına getdi.
Üzü mənəvi gözəl kimi görsəndi.
Musa kimi təcəlla ardınça getdi.
Eşq şərabından bir qurtum içdi,
Yenə badə kimi Minaya tərəf getdi.
Ərzdən təmizlənib cövhər oldu,
Ruh kimi çirkabdan təmizlənib getdi.
Nəhayət, dost öz dostuna çatdı,
Arzu elədiyi məqsədə yetişdi.
Ətirli, ənbərli, səbirli qələm
Onun tarixini yazmaq üçün gedib
&quot;Əya ğəffari&quot; ifadəsini tapıb yazdı.

Səbur cənablarının burada yazılan şerlərindən məlum olur ki, mərhum Hacı Əbülhəsən Racinin şənü rütbəsi dost və əhibbası arasında xeyli tutulurmuş. Mərhum şairin pişəzvəqt qafil ölməyi əhibbalarını böyük yasü ələmə düçar edib, novgüllərinə ayrılıq və heyrət dağı çəkibdir. Cənab Səbur sair Azərbaycan şairləri kimi vəsfində mübaliğə edib, Racinin fəzilətini bir dərəcədə artırıb ki, onun şənü halını ənbiyayi-kiramdan bəzinin halına təşbih qılıbdır. Bir sayaq üzrə ki, Raci dəxi müqəddəs və mütəhhər vücudlar kimi məaniyi-əshab ilə həmcəlis olub, cismi-kəsifdən xilas olmaq ilə böyük bir səadətə vasil olubdur. Necə ki, şair deyibdir:

Əz ərz pak gəşto couhər şod,
Həmço ruh əz kədər mosəffa rəft.

Racinin divani-əşarı bu qayda üzrə tərtib olunubdur: qəzəliyyati-farsi, qəsaidi-türki, qəzəliyyati-türki, təcnisi-türki, Kərbəla şühədalarının əhli-beytinin müsibətinə dair növhəvü sinəzənləri, müqəttəat və rübaiyyat. Növhə və sinəzənlərin arasında yazılan əfrad mərhumül-məğfur Molla Hüseyn &quot;Dəxil&quot; təxəllüs şairin kəlamlarıdır ki, onları Raciyə nisbət vermək dürüst deyil. Divani-Racinin bəzi nüsxələrində Dəxilin və Nacinin və Mirinin kəlamlarından dəxi seyyidüş-şühədanın müsibətinə dair növhə və sinəzənlər daxil olubdur. Belə ki, Təbriz mətbəələrində çap olunan kitabların çoxunda əsla bir qayda və səliqə yoxdur. Hər bir kitaba lazım olan föhristdən dəxi xəbərləri yoxdur. Ancaq onu qənimət bilirlər ki, kitabın boş qalan yerlərini hər nə ilə olacaq, olsun, doldursunlar.

Racinin səlis və rəvan təbi olduğu əşarından görünür. Onun qəzəllərinin çoxu dillərdə əzbər olubdur və xanəndələrin çox vaxtı toylarda və işrət məclislərində oxuduqları Racinin gözəl qəzəlləridir. Necə ki, şair özü deyir:

De bir türki qəzəl, Raci,
Oxusun bu gözəl, Raci,
Bələd olsun əzəl Raci
Rümuzi-eşq dərdinə.

* * * * *

Raci, fünuni-şerdə gərçi vəhidsən,
Dəm vurma çox ki, baisi-lafü kəzaf olur.

Və həmçinin şer və qəzəl deməyə artıq meyl və həvəsi olmağını və həqiqi fəxarəti şer və qəzəldə görməyini bu beytində bildirir:

Tərk elə simü zəri, cəm elə əşarü qəzəl,
İstəsən, Raci, əgər namü nişanın çıxsın.

* * * * *

Desəm Raciyə şer yaz , hey yazar,
Pul adı gətirsəm biləkdən qurur.

Racinin vətəndaşı və həmməclisi olan bir nəfər şəxs ilə dəmir yol[un]da tanış oldum. Ol cənab ziyarətə gedirdi və Racini görmüşdü. Racinin əxlaqü adabından əhvalpürsan oldum. Məzkur hacı Racini çox tərif edib, ziyadə xoşxülq, xoşrəftar və xoşsöhbət olduğunu söylədi. Mərhumun əxlaqi-pəsəndidələrindən birisi də onun artıq mütədəyyin, vətənpərəst və həmçinin hirsü təmədən ari, cümləyə yaxşılıq edən dərvişsifət və əhli-qənaət, pakdamən bir vücud olması barəsində bir beytdə deyibdir:

Qalıb bu pənd mənə yadigar pirimdən:
Həmişə zində bu aləmdə niknam qalır.

Racinin dostluqda, vəfada və vətənpərəstlikdə sabitqədəm olmağına bu şerləri şəhadət verir:

Sər fədaye-dust kərdən pişe-ma doşvar nist,
Danəm in naqabeliha qabele-ezhar nist.

Hər ke aşeq şod yəqin başəd ke, əz can begzərəd,
Şeyx Sənan bəhre-tərsa arəş əz zonnar nist.

Dustan, əfğane-Raci başəd əz hobbe-vətən,
Mouseme-qol bolboli danəd ke, dər qolzar nist[5].

[5] Tərcüməsi:
Başı dosta qurban eləmək bizim uçün çətin iş deyil,
Bilirəm ki, bu naqabil bir şeydir və demək mümkün deyil.
Aşiq olan kəs canından keçməlidir.
Şeyx Sənanın tərsa [qızı] uçün zünnardan arı yoxdur.
Ay dostlar, Racinin əfğanı vətən məhəbbəti üçündür,
Gül mövsümunun (qədrini) gülzarda olmayan bülbül bilər.

Və əyzən həqiqi dostluq babında deyibdir:

Hər kəs ke, koşte gəşt berahe-vəfaye-dust,
Əz xune-u rəvast xəlayeq vozu konənd[6].

[6] Tərcüməsi:
Dost vəfası yolunda ölənin
Qanı ilə rəvadır ki, çamaat dəstəmaz alsın.

Padşah ilə gədanın və fəqir ilə dövlətlinin arasında həqiqətdə bir təfavüt olmadığını və cümlənin axırı puç olduğunu bu rübaisində bəyan etmişdir:

Girəm to padşahe-təmame-cəhan şəvi,
Girəm cəhaniyan həmera hokmran şəvi,
Girəm ke, qəsrhaye-to sər bər fələk keşəd,
Ruzi şəvəd to həm gele-kuzegəran şəvi[7].

[7] Tərcuməsi:
Tutaq ki, sən bütun dünyanın padşahı olacaqsan (oldun).
Tutaq ki, sən dünya xalqı üçün hökmdar olacaqsan,
Tutaq ki, sənin saraylarının başı fələyə çatacaq,
Bir gün olacaq ki, sən də kuzəgərlər üçün gil olacaqsan.

Əgərçi Racinin divani-şeri Azərbaycanın hər bir vilayətinə dağılıb və kəlami-mövzunu dillərdə caridir, vəli biz də məcmuəmizi onun asari-lətifələrindən xali qoymamaq üçün bir neçə nümunələr burada təhrir qıldıq.

Qəzəli-Raci:

Övzai-çərx sanma ki, biixtilaf olur,
Cuyi-zəmanə gah bulanır, gah saf olur.

Verməzlə gah Yusifi Misrin bəhasına
Gəh pirəzal əlində bəhası kəlaf olur.

Eşq əhlinə bir özgə əziyyət rəva deyil,
Təni-rəqibü cövri-zəmanə kəfaf olur.

Məşuqə aşiqin bilü razi-nihanını
Bu rişteyi-məhəbbət ona telqraf olur.

Kəşf eylərəm bu eşq ilə hüsnün mətalibin,
Amma yazanda xamə bu sirri şikaf olur.

Tövəmdi[8] rəncü rahət, müdğəmdi eyşü qəm,
Vəslü fəraq, şadiyü matəm müzaf olur.

[8] Tövəm--əkiz doğulan uşaq.

Hər şeyi öz yerindədi bu karxanənin,
Dəxlü təsərrüf eyləsə hər kim, xilaf olur.

Hər kimsə öz məqamını aləmdə seyr edər,
Ənqayə Qaf, cüğdə[9] xərabə mütaf[10] olur.

[9] Cüğd--bayquş.
[10] Mütaf--təvaf olunmuş məhəl.

Ustad hər kəsin qədinə bir qəba biçib,
Var bir qəba ki, özgə qəbayə sicaf olur.

Olmaz yüz il fəğanə gələ zar, əndəlib,
Pəşşə nə qədr tiz uça, simürği-Qaf olur.

Bəs, hər kəs anlasın gərək öz qürbü qədrini,
Rubəh nə növi şirə hərifi-məsaf olur.

Amma olubdu çoxlara bu əmr müştəbeh,
Culfalıq etməmiş küləhduz kəlaf olur.

Raci, fünuni-şerdə gərçi vəhidsən,
Dəm vurma çox ki, baisi-lafü kəzaf olur.

Racinin bu qəzəlində &quot;xeyli məzmunlu şerlər vardır ki, onlara diqqət yetirməmək olmaz, əz cümlə zəmanənin övzai müttəsil təğyirü təbdil tapıb da, ixtilaf üzrə gərdiş etməsidir. Belə ki, &quot;Cuyi-zəmanə gah bulanıb, gah saf olur&quot;. Ona binaən insan dəxi gərəkdir elmü bilik ilə mütəməddin olub, zəmanənin iqtizasınca dolanmağa özünə əsbabi-məişət mühəyya edə.

Atidə yazılan qəzəlində Raci insanın başına eşqdən gələn bəlaları bir-bir tedad edib, onların olmağını, filcümlə dünyada insanın zövq-vəfası və eyş-işrəti üçün xəlq olunmuş əsbabü əlamətlərin yoxluğunu və hüzn-ələmin, qəm-qüssənin nəfyini arzu edib əsil mətləb və təmənnası nə olduğunu məxfi saxlayır. Rus şairi Lermontov kimi bizim Racimiz də nə ölmək istəyir və nə sağ qalmaq, nə şirinliyə meyil edir və nə acılığa, nə hicrin zəhri-həlahilini və nə vəslin şəkəri-safını tələb edir. Haman qəzəl budur:

Nə eşq olaydı, nə aşiq, nə hüsni-dilbər olaydı,
Nə ayinə, nə səfa, ey könül, nə cövhər olaydı.

Nə nazü qəmzə, nə qəncü dəlalü[11] nə işvə,
Nə əczü labe[12], nə xunabi-dideyi-tər olaydı.

[11] Qəncü dəlal--ikisi də nazü işvə məzmunundadır.
[12] Labe--söz, laf.

Nə zülf olaydı, nə ariz, nə xətt olaydı, nə xal,
Nə müşk olaydı, nə məcmər, nə udü ənbər olaydı.

Nə hüsn olaydı, nə könlüm, nə dəstə-dəstə bu zülf,
Nə şəh, nə mülk, nə bu fövc-fövc ləşgər olaydı.

Nə əbruyi-xəm olaydı, nə çeşm, nə müjgan,
Nə tiğ olaydı, nə cəllad, nə bu xəncər olaydı.

Əzəl nə nəşə olaydı, sora nə rənci-xumar,
Nə tiyşi-vəsl, nə ənduhi-hicri-dilbər olaydı.

Nə öldürəydi xətin gəlcək üzdə üşşaqi,
Məsih tək nə ləbi-ləli-ruhpərvər olaydı.

Nə yalvaraydı rəqibə bu payədə üşşaq,
Və nə bu mərtəbə məşuqələr sitəmgər olaydı.

Nə şur olaydı, nə bülbül, nə gül olaydı, nə xar,
Nə lütfi-baği-baharü nə cövri-sərsər olaydı.

Nə dil olaydı, nə qamət, nə qəlb olaydı, nə rux,
Nə şəmi-şölə, nə pərvanə, nə səməndər olaydı.

Nə gül, nə ətr, nə şümşad olaydı, nə şanə,
Nə zülf olaydı, nə məşşatə, nə bu zivər olaydı.

Nə şərhə-şərhə olaydı bu sinə tiğinlə,
Nə şərhi-dəftəri-dərdü bəla, nə müztər olaydı.

Cəfayi-yar ilə üşşaq inciməz, ey kaş,
Nə səndə mümkün o, məndə nə bu, müyəssər olaydı.

Nə hicr olaydı, nə giryə, nə künci-qəm, nə bu ah,
Nə abü atəşü xakü həva müxəmmər olaydı.

Nə tifl olaydı, nə məktəb, nə dərs olaydı, nə elm,
Rümuzi-eşq nə dillərdə böylə əzbər olaydı.

Nə kuyi-yarı qoyub xəlq edəydi meyli-behişt,
Nə şeyx olaydı, nə məscid, nə vəzi-mənbər olaydı.

Nə dil olaydı, nə didə, nə əşki-xunalud,
Nə kan olaydı, nə dərya, nə ləlü gövhər olaydı.

Nə ictinab, nə tövbə olaydı, nə pərhiz,
Şikəsti-tövbə nə peymandan füzuntər olaydı.

Məzaqi-Raci nə şirin olaydı, nə beylə təlx,
Nə hicr zəhri-həlahil, nə vəsl şəkkər olaydı.

* * * * *

Sənə bu hüsn, xəyal eyləmə müdam qalır,
Çəməndə hansı güli-tər ələddəvam qalır?!

Qalıb bu pənd mənə yadigar pirimdən:
Həmişə zində bu aləmdə niknam qalır.

Gözün könül quşun ovlar, əgərçi laçın tək
Və leyk axır özü paybəndi-dam qalır.

O ləbləri ki, edər kami-aləmi şirin,
Mənim kimi olu bir vaxt təlxkam qalır.

Gedər çü məstiyi-mey, zəhməti-xumar gəlir,
Həmişə başda haçan nəşeyi-müdam qalır.

Həmişə aşiqinə naz edib, xəyal etmə
Sənə bu rəngü ruxü zülfi-müşkfam qalır.

Əsər xəzan yeli gülzari-hüsnünə bir gün,
Nə üzdə rəng, nə zülfündə bir nizam qalır.

Nə çeşmi-məstin edər böylə naz-naz nikah,
Səhi qəddin nə bu növ ilə xoşxuram qalır,

O vaxta üz çevirib cümlə bədnəzər səndən,
Məgər bu Raciyi-biçarə sübhü şam qalır?

Racinin fünuni-şerdə mahir olmağına onun təcnisləri dəxi şəhadət verir. Nümunə üçün onlardan bir neçəsini burada zikr etməyi münasib gördük:

Demə, zahida, sərgüzəşti-behişt,
Yoxumdur mənim meyli-gəşti-behişt.

Büküb qəddimi eşq ilə bari-qəm,
Qəmindən iki aləmin fariqəm.

Dilü din ver müşkbu kakilə,
Mənim tək ol aşüftə bu kakilə.

Gəl, ey aşiqin atəşə yanduran,
Məni yana-yana qoyub yan duran.

Nədir, ey səhiqəd günahım mənim,
Keçər ərşdən hər gün ahım mənim.

Sən oyna gecə rudü şətrənc ilə,
Töküm mən yüzə rud şətrənc ilə.

Rəvadır qalım mən şəbi-tar ilə,
Keçir sübhə tək sən şəbi tar ilə.

Sipahi-qəm aldı, aman, dövrəmi,
Tamam eylə, ey saqi, can dövrəmi.

Dolub dərd ilə meysərd meymənə,
Sınıq qəlbə bax, vergilən mey mənə.

Yazın bu sözü səngi-mərmərdə siz,
Qoyun fərq namərd ilə mərdə siz.

Açıbdır qərənfil, güli-yasəmən,
Güli-yas tək batmışam yasə mən.

Könül şəmi-ruyində pərvanədir,
Ona suzdən xövfü pərva nədir.

Səninlə böylə oldu cism, ey sənəm,
Həqiqətlə baxsan əgər mən sənəm.

Bilərsən əgər baxsan ayinəyə,
Sənə oxşadır xəlq ayi nəyә?

Məni aqibət öldürür dər diyar,
Xədəngi-cəfayə məni dərdi-yar.

Könül şişəsin sındırıb səng ilə,
Genə səngdil eylisən sən gilə.

Harayım çıxar ərşə hər gün, hər ay,
Yetiş, ey sitəmgər, hərayə həray.

Sənə Raci, ey hur, ta bəndədir,
Həmişə üzün nuru tabəndədir.

Çıxarmaz səni yaddan mah, sal,
Onu sən də bir yadə, ey mah, sal!

Racinin bu qisim təcnisləri çoxdur. Burada biz ancaq onlardan bir neçəsini yazdıq. Cümləsi ilə bələd olmaq istəyənlər onun divanına rücu eləsinlər. Mərhum Hacı Əbülhəsən Racinin qönçeyi-təbi-lətifi xüsusən facieyi-Kərbəlanı zikr etdikdə gül kimi açılıb, hər tərəf hüznü ələm gətirici ətirlər saçıb və cümlənin ürəklərini qəmü qüssə ilə və gözlərini yaş ilə doldurur. Və lakin bu qəmü ələm və bu göz yaşı insanı məyüsü məğşuşü təzyiq etmir, bəlkə onun qəlbini səfalandırıb, gözünə işıq gətirir.

Əgər iradü etiraf olunsa ki, kədər ilə səfa və qəm ilə sürur və yaş ilə nur bir yerdə ola bilməz, bunlar bir-biri ilə zidd olduğu halda uyuşmaz, onda deyə bilərik, bəli, İmam Hüseyn müsibətində bu feyz vardır, bir yandan ağladır, bir yandan nuraniyyət bəxş edib şad qılır; bir yandan qəmləndirir, bir yandan qəmü qüssədən azad edir. Bir yandan şikəstəvü pərişanhal edir, bir yandan uca məqamlarda dövr etməyə pərü bal verir. Bu feyzü bərəkət, bu qeyri-adi halət və xüsusiyyət ancaq seyyidüş-şühəda müsibətü əzasına müxtəsdir, ancaq mahi-məhərrəmdə tərtib olunan təziyələrdə hiss olunur. Raci isə bu təziyələrin rövnəqi və matəmlərin şəfəqidir. Azərbaycan şüərasından Dəxildən sonra Raci Kərbəla gülşəninin ən fəsih bülbüli-xoşəlhanı və neynəva dəştinin ən suznak növhəxanı hesab olunur. Racinin növhələrində olan təsir çox rövzəxanların mərsiyələrindən artıqdır. Əzbəs ki, rövzəxanların əksəri oxuduqları əhvalatda bəzi kərə o qədər mübaliğə edirlər ki, o qədər fəhmü idraka sığışmayan və ağıl qəbul etməyən sözlər və hekayə söyləyirlər ki, əhli-məclis onlara inanmayıb, bir növ qövllərindən ikrah edirlər. Oxuduqları mərsiyəyə meylü rəğbət göstərmirlər. Raci Kərbəla faciəsinin hansı bir qissəsini rişteyi-nəzmə çəkibsə, tamamında böyük məharət büruz edibdir, əhvalatı eyni ilə, sərapa, şairanə elə gözəl tərzdə nəql edir ki, cümlənin huşü diqqətini cəlb edir.

Məsələn, İmam Hüseyn əleyhissəlamın əziz və istəkli qızı cənab Səkinə Şamda cümleyi-əhli-beytlə əsirvar olduğu zamanda bir gecə yuxuda babası seyyidüş-şühədanı görüb, ona şərhi-hal etməsini, yainki ali-əbanın Kərbəla diyarına yetişdikdə möhnətü qəm qubarına batmaqlarını və seyyidüş-şühədanın övladü ənsarının hər birinin vəsfi-halını və yainki əhli-beytin Şamdan Mədinəyə müraciət etməsini və əhli-Mədinənin şurişü nəvaya gəlməsini və mərizə Fatimənin hali-pürməlalını və bu qisim çox-çox Kərbəla əhvalatını Raci əleyhirrəhmə elə bir fəsahət və məharətlə təhrir qılıbdır [ki], hər kəs onları diqqət ilə oxusa, məyusü məlulü feyzyab olmaqla əhvalatdan dəxi filcümlə xəbərdar olar. Kərbəla şəhidlərinin müsibətinə şüru etməkdən qabaq şair həqq dərgahına münacat edib, ondan tövfiqü mərhəmət diləyir və səhni-çəməni-Neynəvada pərvaz etmək üçün balü pər istəyir və nəfsi-şumun əlindən xilas olub, həqiqi aşiqlər məsləkinə daxil olmağa və vadiyi-heyrətdən qurtarıb nicat bulmağa lütf kimi bir dadrəsü rəhbər tələb edir:

Can bülbülü olmuş zəğəni-nəfsə giriftar,
Daim qəfəsi-sinədə eylər ona azar.
Bu, layiqi-firdovs, o, niyranə səzavar,
Ülvitələbi-süfldə ol hiyləgər istər.

Tövfiqini, ya rəb, bizə həmvarə rəfiq et,
Dəvayi-təvalayi-hüseynidə sədiq et,
Lütfün bu rəhi-eşqdə həmrahi-təriq et,
Dil vadiyi-heyrətdədi, bu rahbər istər.

Hər kimsənə istər ola aşiqliyə layiq,
Əlbəttə, xəlayiqdən edər qəti-əlayiq,
Qəti-nəzər ondan da gərək aşiqi-sadiq,
Hər mamələkindən edə qəti-nəzər istər.

Racinin növhələri məlum isə də, onlardan birini nümunə üçün burada yazırıq. Bu növhədə İmam Hüseyn həmşirəsi olan vəfa kanı və dəyanətü sədaqət mənbəyi Zeynəbi-qəmpərvərdə öz cananı ilə, yəni xaliqi-ləmyəzəl ilə ruzi-əzəldə elədiyi əhdləri bəyan edib, kamali-cürətü fəxarət ilə deyir ki, həqq yolunda və eşq aləmində nə qədər ağır cəfalara və böyük bəlalara giriftar olsam, mənə eyni-səadətdir və yüz belə zəhmətlərə öz canımla dözərəm. Cənab Zeynəb isə qardaşına təsəlli verib hər növ bəlalara təhəmmül etməsini təsdiq edib deyir ki, ya Hüseyn, ruzi-cəzada səninlə başlar əlində şühəda həşrə gələn zamanı mən də üsəranı başıma cəm edib, bu zülfi-pərişanımla siz ilə müttəfiq cümlə [ümmətə] şəfaətçi olaram. Haman növhə budur:

Belə əhd eyləmişəm, ey bacı, cananım ilən,
Ərseyi-Kərbübəladə boyanım qanım ilən.

Çünki bu cami-əcəldə şəkərü şəhdim var,
Bu səbəbdən susuz ölməkliyə çox cəhdim var,
Aləmi-zərrdə canan ilə bir əhdim var,
Varam öz eylədiyim əhd ilə, peymanım ilən.

Bacı, əhdim budu bu çöldə gərək qanə batam,
Qanımı Əkbərimin qanına şövq ilə qatam,
Can verib təşnə, gərək isti qum üstündə yatam,
Cismi-məcruhim ilə, sineyi-suzanım ilən.

Qan içində eləyim həqq ilə bir razü niyaz,
Budur əhdim ki, quram burda gərək məclisi-raz,
Can verən vəqtdə meydanda qılam, bacı, namaz,
Dəstəmazım ola bu şərt ilə öz qanım ilən.

Düşdü İbrahim əgər şövqi-həvayi-eşqə,
Etmədi tab, vəli dərdü bəlayi-eşqə,
Bircə qurban ilə gəldi o, Minayi-eşqə,
Gəlmişəm mən bura yetmiş iki qurbanım ilən.

Çəkmərəm dəm, dəmi-şəmşirdə, şəmşir nədir,
Xəncərü tiğ nədir, nizə nədir, tir nədir,
Məclisi-vəslə qədəm qoymağa təxir nədir,
Mən bu bəzmə gedirəm başım ilə, canım ilən.

Zövrəqi-cismimə var lücceyi-xun içrə nicat,
Təşneyi-eşqə verir suzi-ətəş abi-həyat,
İçmərəm gər tuta dünya üzünü abi-Fərat,
Bəzmi-vəslə gedirəm bu ləbi-ətşanım ilən.

Həq yolunda susuz ölmək demə zəhmətdi mənə,
Gözümə ox dəyə gər, eyni-məhəbbətdi mənə,
Aləmi-eşqdə hər zəhməti rahətdi mənə,
Dözərəm yüz belə zəhmətlərə bir canım ilən.

Çəkmərəm minnət ədudən, çəkərəm bu ətəşi,
Bacı, eşq aləminin çoxdu belə keşməkeşi,
Səni bazarə çəkərlər çü əsiri-həbəşi,
Şami-şum içrə əyali-şəhi-mərdanım ilən.

Əhli-Kufə yetirir zülmünü itmamə, bacı,
Bədənimdə dəxi qoymazla qala camə, bacı,
Nizələrdə apararlar başımı Şamə, bacı,
Bədənim yerdə qalar peykəri-üryanım ilən.

Şamdə məclisi-işrət qurular, söz demərəm,
Kuçəvu bamdə səf-səf duralar, söz demərəm,
Xeyzüran çubu nə qədri vuralar, söz demərəm,
Bəzmi-əğyardə mən bu ləbü dəndanım ilən.

Zeynəb ərz eylədi:--Qardaş, bilirəm ruzi-cəza
Sən ilə həşrə gəlir başlar əlində şühəda,
Üsəranı başıma cəm edərəm mən də, əxa,
Gələrəm məhşərə bu zülfi-pərişanım ilən.

Ümmətə cümlə şəfaət edərəm mən sən ilə,
Kərbəladə bulaşan qanına pirahən ilə,
Şimri-dunun yaxasından tutaram şivən ilə,
İstərəm qanını bu çaki-gəribanım ilən.

Ya hüseyn, hövli-qiyamətdə yetiş imdadə,
Raciyəm, bircə ümidim sənə var üqbadə,
Ağlaram, olsa həyatım nə qədər dünyadə,
Gecə-gündüz sənə bu dideyi-giryanım ilən.
&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|008]]</text>
      <sha1>gryakwxhaiwoomfsg1gr967lzmx7yxm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, II cild)/Hacıağa &quot;Fəqir&quot; Ordubadi</title>
    <ns>0</ns>
    <id>22041</id>
    <revision>
      <id>84567</id>
      <parentid>58349</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T14:51:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13567" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. II cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Hacıağa &quot;Fəqir&quot; Ordubadi
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, II cild)/Hacı Əbülhəsən Raci|Hacı Əbülhəsən Raci]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, II cild)/Hacı Molla Abbas &quot;Şölə&quot;|Hacı Molla Abbas &quot;Şölə&quot;]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Azərbaycan şüərasının məşhurlarından birisi də mərhum Hacıağa ibn Məhəmməd &quot;Fəqir&quot; təxəllüsdür. Fəqirin şərhi-halı və sirəti-əhvalı Naxçıvan, Ordubad tərəfdə və İranın bəzi şəhərlərində cümlə üdəbaya məlumdur. Hacıağa təvəllüd edibdir Ordubad şəhərində təxminən hicrətin 1252-ci[1] sənəsində. Ordubad Naxçıvan nahiyəsində İrəvan quberniyasında qədim qəsəbələrdən birisi hesab olunur. Əhalisi əksəriyyən müsəlmandır; ermənisi də var, azdır və onlar ticarətlə məşğul olur. Ordubad əlan İran ilə Rusiyanın sərhəddində vaqe və Rus dövlətinə mütəəlliqdir.

[1] 1836.

Ordubadın ab-havası mötədildir, özü də bağat içində bir basəfa yerdə vaqe olubdur. Ordubadın meyvəcatı və məhsulatı az yerdə tapılar.

Çün Fəqirin atası İranda alış-veriş edərmiş, ona binaən Fəqir dəxi uşaqlıqdan İrana düşüb, onun üçün Təbriz və Şiraz kimi səvadi-əzəmdə nəşvü nüma edib, mərtəbeyi-kəmalata qədəm qoymuşdu.

Məşhur rəvayətə görə, xaki-paki-Şirazda təhsili-ülum edib, ərəb və fars dillərini kamil vəchdə bilirmiş və öz ana dilinə dəxi artıq meyli olmağa görə, dara imiş.

İyirmi beş sinnində ərseyi-şerdə cövlan edərkən &quot;hübbül-vətəni minəl-imani&quot;[2] hədisi-şərifini unutmayıb, vətəni-məlufuna övdət etmişdi. Az müddətin mürurunda şüəralar silkində şöhrət kəsb edib &quot;Gülşəni-ürfan&quot; adında bir məcmuə sahibi sayılırdı.

[2] Hübbül-vətəni minəl-imani--vətənə məhəbbət imandandır. Hədisdir.

Hacıağa Fəqir tizfəhm, fəsih və hazırcavab bir şəxs ikən artıq rəvan təb sahibi imiş. Əksəri-ömrünü tədrisü tədibi-əbnayi-vətən ilə keçiribdir.

Hicrəti-nəbəviyyənin 1303-cü[3] sənəsində rəcəbül-mürəccəbin onuncu günü qırx beş sinninə yetişdikdə nidayi-həqqə ləbbeyk deyib və dəvəti-həqqi icabət edib haqq-təala rəhmətinə vasil olubdur.

[3] 1886.

Fəqirin məcmuəsi üç sənə bundan əqdəm fərzəndi-möhtərəmi Kərbəlayi Məmməd Səid Ordubadi [tərəfindən] Təbrizdə çap olunmağa göndərilmişdi və lakin bu hala dək onun çap olunması və ya olunmaması bizə məlum olmadı. Səid cənabları o vaxtı bizə işarə etmişdi ki, Təbriz çapı namərğub olduğuna görə, məcmuəni istəyir gətirdib Badkubədə çapa verdirsin. Badkubədə dəxi onun çap olunmadığı bizə məlumdur.

Burada onun əsərlərindən bəziləri ki, cənab Səid lütf üzü ilə bizə göndəribdir, dərc olunur. Məcmueyi-məzkurənin dibaçəsindən bir neçə şerlər:

Sipasi-şükrü həmdi-fərdi-yekta,
Xudayi-biməsəl, həyyü təvana,
Qiyasi-əqli-küll zatında qasir,
Deyən şənində əhməd &quot;maərəfna&quot;.
Təmamən masiva etsə kitabət,
Yazanmaz vəsfinə bir sətri-tuğra.
Olar vəssaflər vəsfində aciz,
Zəhi sübhani-bieybü mübərra.
Fərəhza, qəmzüda kəlmati-paki
Tapılmaz elminə övlavü üxra.
Edən məxluqi min şeyi icad,
Vücud ondan tapıb əczayi-əşya.
Zəhi qadir ki, bu nöh taqi-çərxi
Ucaldıb sün binəccarü bənna.
Kəvakiblə verən əflakə zivər,
Bürucati-bənat, əqdi-sürəyya.
Yaratdı cümləsin yeksər ədəmdən,
Hamana &quot;kaf&quot;i etcək &quot;nun&quot;ә ilqa.
Qılıb bir qətrədə cəmi-əvalim,
Mürəkkəb eyləyib əczavü əza.
Fəlasif cümlə aciz hikmətində.
Ümumən ləğvdir hökmi-ətibba.
Olub ondan müvafiq dörd məxalif,
Qılar dörd zidd bir yerdə müdara.

Dibaçənin axırında yazılıbdır:

Fəqira, yetməz hərgiz intihayə,
Məlayik ta qiyamət olsa guya.

Dibaçənin bəzi yerlərini oxuya bilmədik, çünki əlimizdə olan nüsxə imlasız və dolaşıq xətt ilə yazılmışdır.

Fəqirin gözəl əsərlərindən birisi onun dünyanın bivəfalığı xüsusunda yazdığı ibrətnamədir ki, burada eyni ilə dərc olunur:

Qan ağla, ey gözüm, yenə fəsli-bahar olur,
Bülbül bahar olanda işi ahü zar olur.
Gül mövsümündə naleyi-bülbül əbəs deyil,
Fəsli-xəzanı yadə salır, biqərar olur.
Baği-cahanda qönçəni neylim olur bir ay,
Xarı çəkir kənarına, bietibar olur.
Novrəs cavanların qədidir ziri-xakdə,
Eylər nömüvv sərv ləbi-cuybar olur.
Baxsan bəsirət ilə əgər zülfi-sünbülə,
Müşkül sənə ki, bir neçəsi aşikar olur.
Sünbül deyil çəməndəki, susən deyil, nədir,
Yarın şikənci-zülfüdü yerdən kənar olur.
Topraqdən çıxan xəti-səbzi-nigardır,
Reyhan odur ki, üzdə həmişə qubar olur.
Gülşəndə bülbülə dedilər:--Badə nuş bad!
Verdi cavab ki, axırı rənci-xumar olur.
İbrətlə bax qızıl gülə, gör çərxi-kəcmədar
Əvvəl onu əziz edər, axır nə xar olur.
Gəh qönçə pərdəsində qoyar, bağrı qan edər,
Gahi çəkər gülabın atar, tarmar olur.
Lalə deyil çıxıb qızaran Bisütundə,
Fərhad qəlbidir ki, hər il dağdar olur.
Çəşmin vurar şükufə, əgərçi beş-altı gün
Axır fələk qəbasin alır uri-ar olur.
Böylə xəyal etmə çəməndə bənəfşədir,
Nakam əruslar qaşıdır vəsmədar olur.
Dünya birini ağladıban, güldürür birin,
Əbrin sirişki xəndəgəhi-laləzar olur.
Tərk etgilən bu dəhri-dəni pirə zalını,
Hər gün bir ayrı şövhərə çün ixtiyar olur.
Bietibardır bu köhən çərxi-bibina,
Aqil kişi nə yatmış olur, huşyar olur.
Çoxları tərk edibdi fələk, yox nişanəsi,
İnsan üçün onun əməli yadigar olur.
Bəhram Guri gör necə gurə çəkib fələk,
Rubahi-çərxə şir olan axır şikar olur.
Bizdən sora o qədr baharü xəzan gəlir,
Hər il şübatü azərü neysan əyar olur.
Badi-səba keçər, sora badi-şimal əsər,
Daim bu ordu rüusi-şəhrü xar olur.
Biz görmədik, görən görəcәkdir zəmanəni,
Gəh yaz olanda gül olu, gəh qışda qar olur
Kəsranı get Mədainə al Tağdən xəbər,
Taci-Kəyan qoyan yenə dəfni-məzar olur.
İskəndəriyyə şəhrinə get, gör Skəndəri,
Biçarə o cəlal ilə gör nə fikar olur.
Çoxları çəkdi təxteyi-tabutə təxtdən,
Cümlə şəhənşəhin yeri ol qəbri-dar olur.
Ey nəfsi-şum, axır olubdur nədir bu cəhd,
Vizrü vəbalı boynuna yığma ki, bar olur.
Beş gündən ötrü dövlətü malü imarəti
Gəl istəmə, gedəndə ki, bir intizar olur.
Fitnə dolub cəhanə, xəlayiq olub şərir,
Yoxdur cahanda xeyir, əcəb ruzigar olur.
Mərdüm bulur halalı həramü həramı pak,
Nahaq şəhadət onlara daim şüar olur.
İmanların satarla çilov, çayü qəhvəyə,
Çoxdur bu şəxs yarləri yadxar olur.
Şəri-nəbi qiyamini eylərlə məsxərə,
Hər yerdə əmrü nəhy ola, onlar fərar olur.
Ya rəb, Əliyyü ali-Əli hörmətinə sən
Fəryadə yet o gündə ki, ruzi-şümar olur.
Artır mənə nəbiyyü vəlinin məhəbbətin,
Gər böylə olsa, nəxli-ümidimdə bar olur.
Fəryadıma Əlini o gündə yetir mənim,
Ruhum gedər, bədən qalı biqəmküsar olur.
Yarü rəfiqü qövmü bəradər qoyar gedər
Əndamımı sıxar, mənə çün qəbr dar olur.
Ey dil, ötürmə daməni-ali-Məhəmmədi,
Qəm etmə, yavərin, şəhi-Düldül-səvar olur.
Artır, Fəqir, dildə Əlinin məhəbbətin,
Hər kəs qulam ola o şahə, tacdar olur.

Fəqirin bu ibrətnaməsinə hikmət nəzərilə baxılsa, hətiqətdə bir para sirrlər aşkar olur. Ruzigari-sitəmkarın pənceyi-qəddarında giriftar olub, ömürlərinin bahar çağında əcəl badəsini nuş edən cavan oğlanların, ziba sənəmlərin məzarları üstə bitən gül və lalələrin və ənvayi-çiçəklərin hər birisi onların hüsni-məlahətlərindən nişanə deyillərmi? Ləbi-cuybarda bitən sərvlər ziri-xakdə dəfn olunan novcavanların qəddi-mövzunu deyilmi? Çəməndə bitən sünbül, susən özgə bir şey deyil, &quot;yarın şikənci-zülfüdü yerdən kənar olur&quot;.

Torpaqdan göyərib yengi çıxan təzə-tər, xırdaca otlar novcavanların gül üzarları üstə bitən bu xətlərdir. Reyhanın üstə müşahidə olunan qubar üzdəki qəm qubarıdır. Bisütunda çıxıb qızaran lalələr Fərhad misallı namurad cavanların dağdar olmuş ürəkləridir. Çəməni müzəyyən edən bənəfşələr və çiçəklər nakam ərusların pərişan zülfləridir.

Dünyanın işi belədir. Bir kəsi başa kimi xoşhal və kamyab etməyibdir. Birisini ağladanda, o birisini güldürür. Necə ki, buludu ağladıb çəməni-laləzarı xəndə qılır. Birisinin müsibəti qeyrisinin fərəhü şadlığına səbəb olur.

&quot;Kürdün çul satmağı&quot; təmsili dəxi Fəqirin ibrət götürüləsi əsərlərindən birisi olmağa görə burada çap olunur:

Guş edin ərzimə yeksər, siz əya pirü cəvan,
Bircə təmsil gəlib xatirimə, eylüm əyan,
Nəql ediblər bu keçən il var idi bircə kişi,
Sahibi-xeylü rəmə, əhli-məhali-İrəvan.
Toxumuşdu Fatısı əsl fayiq bir çuli-əsb,
Xeyli mətbuü dilavizü giran, qədri giran.
İşləmişdi onun üstündə Fatı düz iki ay,
Tar-pudunda onun bənd eləyib rişteyi-can.
Şamova verdi çulu, söylədi ki:--Həmsəri-mən,
Sübhdən sal çulu, min yabını, ol şəhrə rəvan.
Aparıb bu çulu sən şəhrdə sat qırx manata,
Beş qəpik əksiyə satma ki, olur bəs ərzan.
Satıb, al Dilpəriyə, Gülpəriyə nimtənəlik,
Yırtılıb, Dilpərinin yoxdu ayağında tuman.
Əti-əndamı çıxıbdır eşiyə Nazpərinin,
Köynək al əyninə, həm başına şali-Şirvan.
Səni tarı, a kişi, al mənə də bir yalavuc,
Fəsli-yaylaqda tiküm nimtənə şali-Kirman.
Saqquz al Mahpəriyə, Şahpəriyə güzgü, daraq,
Algilə cəhrəmə ig, bir tikə qır, çit, kətan,
Qədri zərnix, ahəg al gətir tənvir eləyәk,
Tük basıb canımızı, sirkə-bitə oldu məkan.
Süuva bircə düdük, al Əlüvə bircə lülük,
Məmova bircə papaq al, verəyüm həqqi-çoban.
Əyn-başın tökülüb, al özünə bircə geyim,
Madyana noxta alıb, eşşəyə də bircə palan.
Müxtəsər, götdü çulu, şəhrə rəvan oldu o kürd,
Çiyninə saldı gəzib çarsuyi-bazar, dükkan.
Qırx manat söylədi, bir kimsə onu almadılar,
Şəhri üç gün dolanıb mat-məəttəl, heyran.
Dedi:--Bu töhfədi, qətən alır əşxas bunu,
Gər qubernata verəm, çox mənə eylər ehsan.
Müxtəsər götdü çulu, sildi tozü torpağın,
Gətirib verdi qubernatə haman dəmdə nişan.
Ta qubernat görüb söylədi işto-mişto,
Dedi:--Bir töhfə gətirdim sənə canım qurban.
Yaranal aldı çulu, verdi qulamına o dəm,
Şamovun qəlbi açıb gül kimi oldu xəndan.
Yaranal söylədi üç yol &quot;xaraşo&quot;, bir &quot;malades&quot;,
Daxil oldu evinə, qıldı Şamo dadü fəğan:
--Nə qələtdir elədim öz nənə-babamla mən,
Bilirəm Fatı yolur yalımı bişəkkü güman.
Müxtəsər, kəndə gəlib, ta Fatı gördü ərini,
Üzü qara, əli boş, zurna çalır, həm balaban.
Şamova söylədi Fatı:--Çulu satdın neçəyә?
Hanı çul? Yağlığımız noldu məgər? Eylə bəyan!
Dedi ər:--Fatı, çula uç &quot;xaraşo&quot;, bir &quot;malades&quot;
Yaranal verdi, əgər sud ola, ya inki ziyan.
Eşidib Fatı, vurub kürdə ikiəlli qapaz.
Kürd salıb möhra tasa, çəşminə tar oldu cahan.
Durdu övrət ayağa, geydi çarıq, sonra dolaq,
Şamovu götdü, minib yabını çün şiri-jəyan.
Girdi ta şəhrə, qubernat qapısın etdi tələb,
Dışra çıxdı yaranal, gördü gəlir dad, aman.
Dedi:--Zaçem tı sidiş, dlya çevo stroqo?
Baş əyib övrəti-biçarə çəkib ahi-nihan.
Ərz qıldı yaranala:--Mən Şamovun Fatısıyam,
Niyə zülm eyləyə bilməm ümənayi-divan?
Vermisən o çula sən üç &quot;xaraşo&quot;, bir &quot;malades&quot;,
Verirük hər kəsə, verməzlə bizə bircə soğan.
Ya pulu, ya çulu ver, istəmirik biz xaraşo,
Malades qarnımızı sir eləməz, istər nan.
Eşidib bu sözü çox güldü qubernat ol dəm.
Xoşuna gəldi, gəlib nitqə, deyib xəndəkönan:
--A patom, tı niboysya, istiroqa, istiraqa,
Lütfi-bihəd qılaram mən sizə hər saətü an.

MƏNZUMӘ

Ey əzizim, sənə ibrətdi bu söz, eylə qəbul,
Xəlqdən çəkməgilən gərdənə çox bari-giran.
Yox səxavət əsəri xəlqdə, yum çəşmi-təmə,
Nədi hər ləhzə qubernat qapısı, xidməti-xan.
Ey Fəqir, çəkməgilən çox da dəni minnətini,
Söyləmə cifədən ötrü dəxi həcvü hədyan!

Fəqir bu kəlamda dənitəblərin minnətinin bari-giran olmasını türfə timsali-ədibanə ilə nəzmə çəkib, sahibmənsəblərdən və ümənayi-dövlətdən səxavət və ehsanat diləməyin bihudə xəyal və əbəs səy olmasını göstərir. Bundan əlavə ülumü mərifətdən bibəhrə qalmış və yarı insaniyyət və yarı vəhşiyyət halətində güzəran edən kürdlərin məişətindən bir parça nümunə göstərir. Heyfa ki, Fəqirin sair əsərlərinə bələdiyyət yetirə bilmədik. &quot;Moşt nomuneye-xərvarəst&quot; heysindən bu məcmuəyə daxil olanlar dəxi onun müqtədir şair və zərif ədib olmasına dəlili-kafidir.
&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|009]]</text>
      <sha1>9u5jpbmymfrhbunu5yhlpaduyi2neaa</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, II cild)/Hacı Molla Abbas &quot;Şölə&quot;</title>
    <ns>0</ns>
    <id>22042</id>
    <revision>
      <id>84568</id>
      <parentid>58350</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T14:51:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7751" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Azərbaycan ədəbiyyatı. II cild.
| müəllif            = Firudin bəy Köçərli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi =
| bölmə              = Hacı Molla Abbas &quot;Şölə&quot;
| mənbə              = 
| əvvəlki            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, II cild)/Hacıağa &quot;Fəqir&quot; Ordubadi|Hacıağa &quot;Fəqir&quot; Ordubadi]]
| növbəti            = [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, II cild)/Hacı Mahmud Əfəndi &quot;Nafe&quot;|Hacı Mahmud Əfəndi &quot;Nafe&quot;]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
}}

&lt;poem&gt;Mərhum Hacı Molla Abbas Hacı Abdulla oğlu əslən isfahanlı imişsə də, yenə Gəncə şüərasının zümrəsindən hesab olunur.

Hacı Molla Abbas &quot;Şölə&quot; təxəllüs təxminən qırx beş sənə bundan müqəddəm Gəncəyə gəlib, orada evlənibdir və lakin övladı olmayıbdır. Şölə Hindistanı, İranın çox yerlərini, Ərəbistanı və Misiri seyrü səyahət edib xeyli bilik və təcrübə kəsb etmiş bir vücud idi. Qafqaziyanın dəxi çox yerlərini gəzib, onda olan müxtəlif əqvamü miləlin adabü ayini ilə bələd olmuşdu.

Mərhum Şölə təvəllüdü zamanından ömrünün müsinn çağına qədər xəstə olmadığını və hətta baş və diş ağrısı nə olduğunu bilmədiyini öz dost və tanışları yanında iddia edərmiş. Şölə fars və türk dillərini kamil vəchdə bilirmiş. Amma əşarü kəlamının çoxusu türk dilindədir. Yazdığı əşarın əksəri, demək olur ki, Gəncə şəhərinin xüsusi vüquatına və onda vaxtbəvaxt zühur edən əlamata, vüqua gələn təğyirata və Gəncə əhlinin əxlaqü adatına dairdir. Şölənin dili açıq və sadə olduğuna binaən, onun kəlamları hər kəsə, hətta kəmsavad adamlara da xoş gəlir.

Məcmuəsi var, amma çap olunmayıbdır. Şölə vəfat edibdir Gəncədə 1899-cu ildə, təxminən yetmiş yaşında.

Əsərlərindən nümunə üçün Gəncənin vəsfində yazdığı şerləri burada gətiririk:

Gəl, ey aləm ara qəmxanə Gəncə,
Dönübsən məhbəsü zindanə, Gəncә!
Əgərçi zahirən abad olubsan,
Olubsan batinən viranə Gəncә!
Sənin üstündə çox qanlar tökülmüş,
Binayi-dəhrdən piranə Gəncә!
Gəhi Osmanlının, gəh Rusun oldun,
Nəsib oldun gəhi İranə, Gəncә!
Bu çərxin qafil olma gərdişindən,
Olur dövran yenə dolanə, Gəncә!
Yəqin et, səndə heç bir qəlb açılmaz,
Gedə gər bağ ilə bostanə, Gəncә!
Olur şad ol zamanda kim, ayağın
Qoyar bir məscidə, meydanə, Gəncә!
Bina tutmaz birisi səndə yayda,
Atarsan hər birin bir yanə, Gəncә!
Ədəb, hörmət aradan oldu nabud,
Çü fayton gəldi bu meydanə, Gəncә!
Keçənlər öldü qurtardı, yerindən--
Ki, biz gəldik yaman dövranə, Gəncә!
Həqiqət Qafqazdə şəm idin sən,
Cəmii-şəhrlər pərvanə, Gəncә!
Sədaqətlə rəfaqət itdi, getdi,
Dönüb işlər hamı yalanə, Gəncә!
Lisanlar cümləsi təğyir olundu:
&quot;Pajalusta&quot; olub qurbanə, Gəncә!
Məqamı kəfşkən kəslər keçərlər
Necə gör sədrə bir şahanə, Gəncә!
Olar kim, beş qruşa yalvarırdı
Deməzlər indi pul milyonə, Gəncә!
Nə günlər səndə gördüm bundan əqdəm,
Həzaran heyf ol dövranə, Gəncә!
Ağardı baş, dişim səndə töküldü,
Məni həsrət qoyubsan nanə, Gəncә!
Olar kim, tülküdən eylərdilər xövf,
Dönüblər şir ilə aslanə, Gəncә!
Tamam iftardə paprus çəkərlər,
Olubdur çün əvəz qəlyanə, Gəncә!
Əcəb iftar, əcəb ruzə, əcəb rəsm,
Şəriət düşdü çox nöqsanə, Gəncә!
Gözüm yaşı bu ruxsarə rəvandır
Gedəndə səmti-qəbristanə, Gəncә!
Çəkər meydanü məscid iştiyaqi,
Gedəndə Şölə Hayestanə, Gəncә!

Şölə bu şerlərində Gəncənin özünü və həm də əhalisini təzmimü təyib edib, onu bir məhbəsü zindanə oxşadır ki, ol qəmxana zahirdə abad görünürsə də, batində viranədir. Onun üstündə çox qanlar tökülüb, canlar fövt olubdur; gah Osmanlıya tabe olubdur, gah Rusa və gah da İran qoşunu onu təsxir edibdir.

Gəncədə yüz bağ və bostana seyr üçün gedilsə də, bir kəsin könlü açılıb, ürəyi şad olmaz. Burada ancaq qəlbi şad edən bir məsciddir, bir də Gəncənin gen və vəsi meydanı. Keçmişdə sair şəhərlərə nisbət Gəncə şəhəri şam imişsə də və sair şəhərlər pərvanə misal onun başına dolanarmışsa da, indi onun rövnəqi dönüb və övraqı pozulubdur. Əhali arasında adabü ərkan götürülübdür. Xüsusən fayton çıxandan bəri xalqın əxlaqı xarab olub, dillərini də dəyişiriblər. İndi hər bir şey bir &quot;pajalustaya&quot; münhəsrdir. Ədna şəxslər və kəfşkəndə məqamı olanlar sədri-məclisə keçiblər və beş qruşa möhtac olan adamlar indi milyona da pul demirlər və bu pulun və dövlətin səbəbinə tülküməzac və qorxaq vücudlar indi aslanə dönüblər. İftarda qəlyan əvəzinə papiros çəkirlər.

Xülasə, sabiqdəki rəsmü qayda götürülüb, dinə rəxnə və şəriətə nöqsan yetişibdir. Bu şerlərdən görünür ki, mərhum Şölə köhnəməslək və bir növ fanatik adamlardan birisi imiş ki, şəriətin nöqsana düşməyini ramazan ayında qəlyan əvəzinə papiros çəkilməkdə və camış arabasının əvəzində fayton minməkdə görür. Bu məsləkdə davam edən köhnəpərəstlər indi də içimizdə az deyil. Şair keçmiş vaxtları ki, onda Avropa rəsmü adətindən bir əsər yox idi, həsrətlə yad edib deyir:

Nə günlər səndə gördüm bundan əqdəm,
Həzaran heyf ol dövranə, Gəncә!
Ağardı baş, dişim səndə töküldü,
Məni həsrət qoyubsan nanə, Gəncә!

Yuxarıda zikr olunan mənzumata bərəks olaraq mərhum Şölə özgə bir kəlamında Gəncəni bu sayaq tərif qılır:

Gəldi bahar, oldu əcəb çağı Gəncənin,
Bazarə gəldi süd ilə qaymaği Gəncənin.

Bir vaxt var o şəhrdə çox-çox fəsadlər
Yapraq açanda çubi-çinaranı Gəncənin.

Qış fəsli səbzəcat, ələf, sairə nəbat,
Əltafi-həqqdir Ərəbistanı Gəncənin.

Artmazla xəlqi, bilmirəm aya səbəb nədir,
Ya rəb, məgər ki, vəqfdi torpağı Gəncənin.

Hər kim ki, getməyibdi, yəqiqən gedən bilər,
Guya ki, bir behiştdi yaylaği Gəncənin.

Çox yerdə vardı məscidi-came zəmanədə,
Heç yerdə yoxdu məscidinin tayı Gəncənin.

Çöl əhlinin müəzzini çaqqallar olur,
Qiblə olubdu Haçaqaya dağı[1] Gəncənin.

[1] Haçaqaya adlanan dağ Kəpəz dağıdır ki, Gəncənin cənub səmtində vaqe olduğu üçün avam xalq qibləsini onunla təyin edir.

Etmə güman ki, xəlq qoyub ehtiyatını,
Pünhan olub yapıncı da, çomağı Gəncənin.

Şölə bu qədri vəsf eləmə, əlqərəz budur,
Yoxdur cahanda tay ilə ortağı Gəncənin.

Şölənin hər iki şerləri ki, burada təhrir olundu, Gəncənin keçmişdəki övzavü əhvalına dair məlumat verməyi ilə layiqi-diqqətdir və şerlərdən onun sahibi-təb olması anlaşır. Və lakin ikinci və üçüncü beytlərdə &quot;çinaranı&quot; və &quot;Ərəbistanı&quot; sözləri rədif olaraq qeyrilərlə mütabiq gəlmir. Bu isə tamami kəlama bir növ nöqsan gətirir.

Aşağıda yazılan beytlər dəxi Şölənin kəlamlarındandır. Bunlardan başqası ələ düşmədi:

Əcəb divanədir, yaran, görün bu mərdümi-aləm,
Bəla zəncirinin adın qoyublar türreyi-pürxəm.

* * * * *

Mənə bir navəki-peykan vurubdur ol kəmanəbru--
Ki, hərgiz Əşkbusi vurmayıb bu şəstlə Rüstəm.

* * * * *

Gərçi çox müşkül olur darü diyar ayrılığı,
Hamıdan müşkül olur sevgili yar ayrılığı.
&lt;/poem&gt;
[[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli)|010]]</text>
      <sha1>73vqj10c8ynqw5351i5ig875m86ct3d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>A yüzə tək-tək</title>
    <ns>0</ns>
    <id>22239</id>
    <revision>
      <id>84569</id>
      <parentid>58867</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T14:52:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Toghrul R</username>
        <id>5449</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1234" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = {{PAGENAME}}
| müəllif            = Aşıq Ələsgər
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi = 
| bölmə              = 
| əvvəlki            = 
| növbəti            = 
| il                 = 
| qeydlər            = 
| mənbə              = {{cite book |url=http://anl.az/el/a/ae_e.pdf |archiveurl=https://ia601503.us.archive.org/3/items/AsiqElesgerEserleri/asiq%20elesger_eserleri.pdf |archivedate=2017-06-19 |title=Əsərləri |author=Aşıq Ələsgər |date=2004 |publisher=&quot;Şərq-Qərb&quot; |accessdate=2017-06-19 |language=az |isbn=9952-418-21-0}}
| vikipediya_keçidi  = 
| vikisitat_keçidi   = 
| commons_keçidi     = 
}}
&lt;poem&gt;
O sərxoş yerişin, o sallanışın
Yetirdi dərdimi a yüzə tək-tək.
Camalın şoxundan ağlım dağıldı,
Əfşan eylə zülfün ay üzə tək-tək.

Məskən saldım astananda, dərində,
Dost bağını becərin də, dərin də.
Gövhər olar dəryalarda dərində,
Onu qəvvas çəkər ay üzə tək-tək.

Ələsgərin az ömrünü üz, Gilə!
Sona sənsən, dəryalarda üzgilə†.
Bir salxımda peyvəst olub üz‡ gilə,
Kamil bağban gərək ay üzə tək-tək.
&lt;/poem&gt;
[[Kateqoriya:Təcnislər]]</text>
      <sha1>epz8csol6gltihfcn5ukgonay5jr62x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Səhərdə gül üzün şaha, çü gülşəndə gülab oynar</title>
    <ns>0</ns>
    <id>23115</id>
    <revision>
      <id>84578</id>
      <parentid>60837</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T14:56:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Toghrul R</username>
        <id>5449</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1443" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = Səhərdə gül üzün şaha, çü gülşəndə gülab oynar
| müəllif            = İmadəddin Nəsimi
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi = 
| bölmə              = 
| əvvəlki            = 
| növbəti            = 
| il                 = 
| qeydlər            = 
| mənbə              = [http://anl.az/el/n/inesimi_e1.pdf İmadəddin Nəsimi. Seçilmiş əsərləri. İki cilddə. I cild. Bakı, &quot;Lider nəşriyyat&quot;, 2004. səh.197.] 
| vikipediya_keçidi  = 
| vikisitat_keçidi   = 
| commons_keçidi     = 
}}
&lt;poem&gt;Səhərdə gül üzün şaha, çü gülşəndə gülab oynar,
Anı görüb səfasından fələkdə afitab oynar.

Əcəb zati-mütəhhərsən, nəzirin yoxdur, ey dilbər,
Vücudun nuru bərqindən camalında inqab oynar.

Çü gördü qəbqəbin eynim, dedi görün tamaşayı
Ki, lə’lin höqqə altında müəlləq durmuş ab oynar.

Qurulmuş məclisi-şahi, çalınır çəngü ney, qanun,
Tərənnümlər qılır mütrüb, ara yerdə şərab oynar.

Fələk tərsinə dövr eylər, məgər axır zaman oldu,
Qəfəsdə tutiyü qumru, çəmənlərdə qürab oynar.

Fərəhdən cümlə üşaqqın fəğanı göylərə ağdı,
Həsəddən zahidi-xüşkün qabağında xunab oynar.

Nəsimi, uşbu ənvarın şüasından münəvvərdir,
Kitabü nərdü şətrəncü odü yel, su, türab oynar.&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Qəzəllər]]</text>
      <sha1>oqc3heuwquodr7y42wqpg1qw380ighk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Məni (Aşıq Alı)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>27131</id>
    <revision>
      <id>84562</id>
      <parentid>74015</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T14:49:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Toghrul R</username>
        <id>5449</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1044" xml:space="preserve">{{aydınlaşdırma|Məni}}
{{Başlıq
| başlıq             = Məni
| müəllif            = Aşıq Alı
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi = 
| bölmə              = 
| əvvəlki            = 
| növbəti            = 
| il                 = 
| qeydlər            = 
| mənbə              = Aşıq Alı. Nə qaldı. Bakı, &quot;Qanun nəşriyyatı&quot;, 2020. səh.170 (Toplayanı və tərtib edəni: İlham Qəhrəman)
| vikipediya_keçidi  = 
| vikisitat_keçidi   = 
| commons_keçidi     = 
}}
&lt;poem&gt;
Cəsədi möhnətdə nara qalandım,	
Yandırıb döndərər küllərə məni.
Dərdim dərya kimi coşub çağlayır,
Qərq edər ümmana, sellərə məni.

Əyibdi işimi qəzavü-qədər,
Gəşd edib dünyanı dolannam hədər.
Ömrümün növrağı tamama yetər,
Həsrət qoyar doğma ellərə məni.

Aşıq Alı deyər: həsrətəm yara,
Görən tapılarmı dərdimə çara?!
Baş alıb gedərəm qürbət diyara,
Salar dərdi-möhnət, çöllərə məni.
&lt;/poem&gt;

[[Kateqoriya:Qoşmalar]]</text>
      <sha1>5a2685wbf4fw67ynb1wk3mkabc6a69o</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Hədiqətüs-süəda/Doqquzuncu bab</title>
    <ns>0</ns>
    <id>27323</id>
    <revision>
      <id>84550</id>
      <parentid>74636</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T13:47:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Toghrul R</username>
        <id>5449</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="72916" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = [[Hədiqətüs-süəda]].&lt;br&gt;Doqquzuncu bab. Həzrəti İmam Hüseynin Məkkədən Kərbəlaya gəldigin bəyan edər
| müəllif            = Məhəmməd Füzuli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi = 
| bölmə              = 
| əvvəlki            = [[Hədiqətüs-süəda/Səkkizinci bab|Səkkizinci bab. Müslimi-Əqilin şəhadətin bəyan edər]]
| növbəti            = [[Hədiqətüs-süəda/Onuncu bab|Onuncu bab. Həzrəti İmam Hüseynin ləşkəri-Yezidlə müharibəsin bəyan edər və ol iki fəsldür]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
| mənbə              = [http://www.anl.az/el/f/fm_e6.pdf Məhəmməd Füzuli. Əsərləri. Altı cilddə. VI cild. Bakı, &quot;Şərq-Qərb&quot;, 2005, səh. 241–270]
| vikipediya_keçidi  = 
| vikisitat_keçidi   = 
| commons_keçidi     = 
}}

Həqqa ki, hirqəti-hekayəti-pürşikayəti-vaqieyi-Kərbəla bir atəşicigərsuzdur
ki, əgər bir şö’ləsinin şərhin kilki-xurşidlə mühərririkargahi- qəza səfheyi-ruyizəminə
təhrir etsə, hərarətdən əczayizəmin cüşa gəlüb buxarı tənuri-asimanda
Həməlü Hutu büryan edər və riqqəti-rəvayəti-məlalətqayəti-şühəda bir həlaləti-cangüdazi-qəmənduzdur
ki, səriri-rə’dlə səhabi-saiqəbar bir qətrəsinin vəsfin
gərduna təqrir etsə, tarəmi-çəharümdə Məsihi-mücərrəd zülali-həyatından həlavət
gedər. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Səhl sanman Kərbəla qovğasın, ey əhli-xirəd,
Ərseyi-bidadü meydani-bəladır Kərbəla.
Sorsalar kim, qansı mənzildir məsayib məcmə’i,
Ün verür qəsri-fələk kim, Kərbəladır, Kərbəla.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Həmana ki, hədiqeyi-tinəti-Adəm mənbəti-nihali-xilafət olduqda və qamətiiste’
dadi-bəşəriyyət xilqəti-&quot;Və ləqəd kərrəmna&quot;&lt;ref&gt;Biz onu kərəm sahibi etdik ([[Quran]], 17, 70).&lt;/ref&gt; ilə zinət bulduqda məlaikənin
&quot;Ə-təc’əlü fiha mən yüfsidu fiha&quot;&lt;ref&gt;Yer üzündə) fəsad törədəcək kimsənimi (xəlifə) edəcəksən? (Qur’an, 2, 30).&lt;/ref&gt; kinayəsindən qərəzləri fəsadi-vaqi’eyi-
Kərbəla idi və məzmuni-&quot;İnni ə’ləmu mala-tə’ləmun&quot;&lt;ref&gt;Mən sizin bilmədiklərinizi bilirəm (Qur’an, 2, 30).&lt;/ref&gt; işarətindən murad ol
müsibətdən müstəfad olunan dərəceyi-kəmali-Hüseyn bin Əliyyi-Murtəza idi.
Filvaqe’, vaqi’eyi-Kərbəladan ziyadə fəsad mümkün olmaz və bəladan hasil olan
məratibdə mərtəbeyi-şahi-Kərbəladan ə’la mərtəbə surətiehtimal bulmaz. Qit’ə:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Gər bəlayi-Kərbəla ol şah qədrin arturub,
Xəlqdən mümtaz ana verdi ülüvvi-iqtidar.
Kərbəla həm ol şəhi-mə’sumdan rəf’ət bulub,
Xəlqə olmuş qədr ilə mənzuri-eyni-e’tibar.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Fəzayi-qəmfəzayi-Kərbəla bir gülzardır ki, abü həvayi-sərabü səmumla nəşvü
nəma bulan sərvi-rəvanı girdbadi-bəladır və seylabiəşki-həsrətlə pərvərdə olan
gülbüni-gülbərgfəşanı xari-cəfadır. Qit’ə:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Çeşmə nisbət dəmbədəm pakizətinətlər gözün,
Əşkbar eylər məlali-zikri-xaki-Kərbəla.
Ağladırsa Kərbəla toprağı dərd əhlin, nola
Bu müqərrərdir ki, daim göz yaşardır tutiya.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Rəvayətdir ki, Hüseyn ibn Əli mütəvəllid olduqda HəzrətiIzzətdən Cəbrailə
əmr oldu nüzul edüb həm viladət təhniyəsin verə və həm şəhadət tə’ziyəsin
yetürə. Cəbraili-Əmin nüzul etdikdə Hüseyni-məzlum Həzrəti-Rəsulun kənarında
idi. Ol Həzrət təhniyət yetürdikdən sonra izhari-tə’ziyət qıldı. Həzrəti-Rəsul
ayıtdı: &quot;Ey bəradər, səbəbi-təhniyət mə’lumdur, vəsileyi-tə’ziyət nədir?&quot; Cəbrail
ayıtdı: &quot;Ya Rəsulullah, bu məzlumu səndən sonra Kərbəlada tiği-cəfayla zalimlər
şəhid edərlər&quot;. Həzrəti-Rəsul ol halətə giryan olub, Həzrəti-Murtəza hazır idi.
Səbəb sorduqda ol Həzrət ixtiyarsız izhari-surəti-hal etdi. Həzrəti-Murtəza dəxi
giryan olub mənzilinə mütəvəccih olduqda Həzrəti-Fatiməyə ol halı zahir etdi.
Fatimə giryan-giryan Həzrəti-Rəsul xidmətinə gəlüb dedi: &quot;Ey məxdum, ələlitlaq
bu nə xəbərdir ki, Əli Həzrətinizdən nəql edər?&quot; HəzrətiRəsul ayıtdı: &quot;Ey
Fatimə, bu vaqi’ənin naqili Cəbraildir&quot;. Fatimə ayıtdı: &quot;Ya Rəsulullah, bu surət
nə vaxt zühura gəlür?&quot; Həzrəti-Rəsul ayıtdı: &quot;Bəndən və səndən və Əlidən və
Həsəndən sonra&quot;. Fatimə ayıtdı: &quot;Ya Rəsulullah, müsibətim ziyadə oldu. Aya, bu
müsibət vaqe’ olduqda bənim məzlumum üçün kim ’əza dutar?&quot;

Rəvayətdir ki, ol halətdə hatifdən nida gəldi ki: &quot;Ey xatuniqiyamət,
axirüzzəman əhlindən xanədani-risalət müxlisləri hər yildə bu matəmi tazə
edərlər və Qiyamətədək bu rəsmi dünyadə yürüdələr&quot;.

Rəvayətdir ki, şahi-Kərbəla mütəvəllid olduqda Cəbraili-Əmin təhniyə üçün
Həzrəti-Rəsul xidmətinə gəlürkən yolda bir firiştə gördü Fətrəs nam, şikəstəbal
və pərişanhal. Müqimi-zirveyi-izzət ikən mübtəlayi-dami-zillət olduğunun
vəsiləsin sual etdikdə Fətrəs ayıtdı: &quot;Ey Cəbrail, bənim bir xidmətdə ehmalım
olub, atəşi-qəhri-İlahi pərü
balım yaxub bəni bu hala buraxdı. Aya, bu vaqi’ənin heç çarəsi mümkün
olurmu?&quot; Cəbrail ayıtdı: &quot;Bən Həzrəti-Rəsul xidmətinə getməliyəm. Bənimlə
gəl, ola ki, şəfa’ətinə məzhər vaqe’ olasan&quot;. Fətrəs Cəbrail ittifaqilə Həzrəti-
Rəsul xidmətinə gəlüb ərzi-hal etdikdə Hüseyni-məzlum həzrəti-xacə kənarında
idi. Ol Həzrət buyurdu ki, ey Fətrəs, kəndüni bənim Hüseynimə yetür və
ə’zayiməcruhini kəfi-payi-şərifinə sür. Fətrəs həsbülfərman əməl edüb ol
mülamisə bərəkətiylə məğfur olub, balü pər peyda qılub mö’bədinə ’övdət edüb
ibadətə məşğul oldu. Və Həzrəti-Hüseyn bin Əli şərbətişəhadət içdikdə vaqif
olub, cəzayi-ehsan istid’asiylə münacat etdi ki, &quot;ya Rəb, noleydi bana əmr oleydi
xidmətimdə olan yetmiş bin firiştə ilə Hüseynin mü’avinətinə hazır olaydım&quot;.
Həzrəti-İzzətdən nida gəldi ki, &quot;ey Fətrəs, əgər ol dövlət müyəssər olmadisə, hala
müqərrər etdim ki, xidmətində olan firiştələri Kərbəlaya varub ol məzlumun
məzarı üzrə Qiyamətədək tə’ziyət dutub, ağlayıb qətərati-əşkirəvanın savabın
anda tə’ziyət dutanlara nəzr edəsən. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Gəl ey rəsmi-vəfadan dəm uran, əşki-rəvan göstər,
Mücərrəd qövlə qane’ olma, isbat et, nişan göstər.
Dili-pürxuni-suzanın misali-qönçeyi-lalə,
Məlamət xəncəriylə çak qıl, daği-nihan göstər.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Elməfrazi-mə’rəkeyi-məsayibi-Kərbəla və əncümənsazi-matəmkədeyi-asari-nəvayibi-
şühəda rayəti-rəvayətə bu tərzlə təhrik vermiş və sürudü rudi-hekayəti
bu qanunla izhara gətürmiş ki, çün ə’yanü əşrafi-Kufənin surəti-sədaqətləri
Müslimi-Əqil təsdiqiylə Həzrəti-İmama mə’lum oldu və caddeyi-müsadiqətdə
sabitqədəm olduqları ol müxbiri-sadiq e’lamiylə vüzuh buldu, Həzrəti-İmam
əsbabi-səfər mühəyya qılub, müstə’idi-müsafirət olduqda əhbabü əhibba hər
tərəfdən xidməti-şərifinə gəlüb və hər nə qədər ki, mən’ etdilər, müfid olmadı və
hər necə ilhah qıldılar, faidə qılmadı. Bir gecə Əbdullah Əbbas mülaqati-şərifinə
müşərrəf olub nəhayəti-tə’zimü təkrimdən sonra ədəb təriqiylə ayıtdı. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Ey zəmiri-ənvərin ayineyi-gitinüma,
Afitabi-təl’ətin misbahi-ənvari-Huda.
Əzminə nüsrət müqarin, pə’yinə hikmət qərin,
Əmrinə tabe’ fələk, fərmaninə qail qəza.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
&quot;Ya İmami-zəman, lütf edüb Kufə ’əzimətin tərk eylə və Məkkədən çıxma ki,
atan Əli ibn Əbi Talib ol diyara təvəccöh qıldıqda giriftari-dami-bəliyyat oldu və
qarındaşın Həsəni-Muctəba ol mülk əhlindən təfriqeyi-xatir buldu&quot;.
Həzrəti-İmam ayıtdı: &quot;Ey Əbdullah, zahirən müsəlmanlar
məktublar irsal edüb hüzurimi istid’a qıldılar və iltimasla nüsrətimə
mütəkəffil oldular və mümkündür ki, bu surətdə icrayi-ümuri-həq surət bula və
tərvici-şəri’ət müyəssər ola&quot;. Əbdullah ayıtdı: &quot;Ey məxdumzadə, hənuz Kufə
Yezid təsərrüfindədir. Əgər anın naibin ixrac edüb şəhri Müslimə təslim
edərlərsə, ol canibə getmək münasibdir və əgər qəziyyə mün’əkis olsa və ləşkəri-
Yezidlə müqavimət lazım gəlsə, mümkündür ki, ol canibdən surəti-nüsrət zühura
gələ və Həzrətinizə anda iztirab mütəvəccih ola&quot;. Həzrəti-Hüseyn ayıtdı: &quot;Ey
Əbdullah, bu gecə bu xüsusda bir təəmmül edüb yarın sənə cəvab verəyim&quot;.
Əbdullah Əbbas mənzilinə müraciət qıldıqda Həzrəti-İmam Kəlamullahdan
istixarə təriqiylə mütəvəqqe’i-nəsihət olduqda bu ayət falına gəldi ki: &quot;Kullu
nəfsin zaiqatu’lmovti və innəma tufunə ucurəkum yovməl-qiyaməti&quot;&lt;ref&gt;Hər bir insan ölümü dadacaqdır. Mükafatlarınız Qiyamət günü sizə bütövlükdə veriləcəkdir (Qur’an, 3, 185).&lt;/ref&gt;. Həzrəti İmam
ayıtdı: &quot;Sədəqə’llahü’lə’zim və sədəqə rəsuluhu’l-nəbiyyul-kərim&quot;&lt;ref&gt;Ulu Tanrı doğru buyurdu və uca Peyğəmbər də doğru söylədi.&lt;/ref&gt;. Fali-
Müshəf şəhadətim xüsusunda Həzrəti-Rəsulullah vaqi’əmdə gördügüm
kəlimatinə münafiq gəldi və mütabiq vaqe’ oldu. Lacərəm qələmi-təqdirlə təhrir
olan qəziyyə, əlbəttə, təğəyyür bulmaz və əhkami-qəza iqtizayitəmşiyyət
qıldıqda, çarə ilə məmnu’ olmaz. İkinci gün Əbdullahi-Əbbas hazır olub ayıtdı:
&quot;Ya İbn Rəsulullah, nə tədbirə qərar verdinüz və Kufə ’əzimətində nə məsləhət
gördünüz?&quot; Həzrəti-İmam ayıtdı: &quot;Ey Əbdullah, əziməti-səfər müsəmməmdir və
binayi-niyyəti-müsafirət möhkəm, zira mühəqqəq bilürəm ki, Yezid bəndən
təğafül qılmaz və dəf’ü rəf’im tədbirlərindən qafil olmaz. Riza verməzəm ki,
xani-şərifi-Kə’bə qibleyi-’aləm ikən sipahi-əhli-zəlalət paymalı olub, kəsrihörmət
bulmağına bən səbəb vaqe’ olam və rəva görməzəm ki, ərzi-mübarəki-
Bətha möhtərəmü mükərrəm ikən daməni-pakın alüdeyi-xun və xəlqini pərişan
qılam. Səlah oldur ki, bu silsileyi-fitnəyi bir qeyr diyara çəkəm və toxmitəfriqəyi
bir qeyr məzrə’əyə tökəm&quot;. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Qanda kim eyləsəm məqam, bana
Fitnə həmdəm, bəla mülazİmdir.
Hərəmi-Kə’bəni bəlalarla,
Mübtəla eyləmək nə lazımdır.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Əbdullah ayıtdı: &quot;Ey məxdumzadə, əgər, əlbəttə, maili-səfərsən, barı, Yəmən
canibinə təvəccöh qıl ki, məmləkəti-vəsi’ və ’ərseyi-’əriz olub, hüsunü qila’i
bihəddü bişümar və qəbileyi-Həmədan təmam mühibbi-xanədani-Əhmədi-
Muxtardır. Yəqin ki, ol diyara sən varub qərar tutduqda ətrafü cəvanibdən
müxlislər və mücahidlər cəm’ olurlar və sənə mü’avinət qılurlar&quot;. Hüseyn ayıtdı:
&quot;Ey Əbdullah, sənin kəmali-şəfqətini kəndü xüsusimdə mühəqqət bilurəm və
kəlamın məhzi-nəsihət olduğuna mö’tərif oluram. Əmma nə çarə, qaidi-qəza
zİmami-iradətimi canibi-İraqa çəkməkdədir. Nihanxaneyi-hikmət sirrinə yetmək
olmaz və iradəmi təqdirdən təcavuz etmək olmaz. Minbə’d bu xüsusda mübaliğə
qılma və mane’ olma ki, bizə ’əyan olan əsrar sizə nihandır, netə ki, hikməti-
xərqi-səfinə Musaya məxfi və Xızra əyandür. Və bən ol kimsənin varisi-elmiyəm
ki, kərratla minbər üzrə buyurmuşdur ki, &quot;Utitu elməl-mənaya və’l-bəlaya&quot;&lt;ref&gt;Ölum və fəlakətlərin elmi mənə verildi.&lt;/ref&gt;. Və
dəxi buyurmuşdur ki, &quot;Sə’luni əmma dünə’l-’ərşi&quot;&lt;ref&gt;Göylərdən başqa məndən nə soruşarsınız, soruşun&lt;/ref&gt;. Ey Əbdullah, əsrarihikmət
bizə məxfi olmaz və feyzi-ismət bizi aludeyi-qəflət qılmaz&quot;. Əbdullahi-Əbbas
ayıtdı: &quot;Ya İmam, bana dəxi xidməti-şərifində olmaq məqsud idi, əmma hala
rayizi-qəza ’inani-əzimətimi Mədinə canibinə mün’ətif qılmış. Ümidvaram ki,
həzrətiniz Kufəyə vardıqda şərəfimülazimət müyəssər ola, əmma bilməzəm ki,
əyyami-müfariqətində ruzigar bəni nə bəlalara giriftar qıla&quot;. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Ağla, ey göz kim, təni-bimar candan ayrılur,
Can ilə cismim rəfiq olmuşdu, andan ayrılur,
Nalə qıl, ey dil, ki tuti şəkkəristandan çıxub,
Bülbüli-zari-bəlakeş bustandan ayrılur.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Rəvayətdir ki, Əbdullahi-Əbbasdən sonra Məhəmməd Hənifə, Əbdullahi-Ömər
və Əbdülluhi-Zübeyr xidməti-şərifinə gəlüb ənva’imüqəddəmatla nəsihət
qıldılar, sudmənd olmadı və faidə qılmadı.

Ayıtdılar: &quot;Ya İmam, bu israra səbəb nədir?&quot; Həzrəti-Hüseyn ayıtdı: &quot;Ey qövm,
həqqa ki, bu gecə vaqi’əmdə gördüm, Həzrəti-Rəsul buyurdu ki, &quot;Ey Hüseyn,
Kufə ’əzimətində tə’xirü tə’əllül etməyəsən və təriqi-təqsirü təkahül dutmayasan
ki, Həzrəti-Sultani-Səriri-Kibriya səni ol büq’ədə alüdeyi-xakü xun görmək istər
və məlaikəyə kəmali-səbrin ərz edib mərtəbeyi-itaətin göstərmək istər. Təvəqqüf
bu xidmətdə xətadır və tə’əllül narəva&quot;. Əshabü əhbab ol kəlimati istima’
etdikdə ayıtdılar: &quot;İnna lillahi və inna ileyhi raci’un&quot;&lt;ref&gt;Biz Allaha aidik və qayıdışımız da onadır (Qur’an, 2, 156).&lt;/ref&gt;. Ey Hüseyn, çün nəhayətiəzmin
mə’lum oldu və qayəti-müsafirətin vüzuh buldu, bu ətfalü əyalı nə ümid
ilə diyari-qürbətə salursan və nə vəsilə ilə sərgərdan qılursan?&quot; Hüseyn ayıtdı:
&quot;Ey əzizlər, Əhli-Beytin əhvalın dəxi Həzrəti-Rəsula ərz etdim. Buyurdi ki,
anları dəxi Vacibülvücud zalimlər əlində əsirü aciz görmək istər və anlara dəxi ol
bəlaya müqabil cəza yetürmək istər&quot;.

Əlqissə, əshabü əhbabla vida’ edüb, təhiyyeyi-əsbabi-səfər qılub, ol sultani-səriri-
bəla və şahənşahi-məsnədi-izzü ə’la cəmi’i-ətba’ü əşya’in cəm’ edüb və
müxəddərati-hücreyi-ismət və cəvahiri-əsdafitəharətçün mişkinmuy naqələr
üzərinə münasib hövdəclər və əmarilər mürəttəb etdirib, bir sübhdəm ki, şahiəncüm
haşiyeyi-səbzəzari-sipehri-lacivər difamə xeymeyi-zərrintənab tikdi və
fərraşi-sübhi-sadiq rövzəneyi-şəbistan zülmətinə pərdeyi-zərnigar çəkdi,
ələmiəzəmət və livayi-fəthü nüsrət qaldurub və sədayi-kusi-rehlət və sədmeyi-nəfiri-
irtihalilə cərasvar qübbeyi-zəngarguni-asimanı doldurub, İttifaqən həm ol
gün ki, Müslimi Kufədə şəhid etmişlərdi, Məkkədən çıxub mütəvəccihi-İraq
oldu. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Kəsbi-şəhadət etməgə qürbət diyarinə,
Oldu rəvanə qafileyi-izzü ehtişam.
Əşrafi-Əhli-Beyt səfər ixtiyar edüb,
Səyyarə oldu əxtəri-gərduni-din təmam.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Ol sərvəri-din və nəqdi-seyyidi-mürsəlin əhli-Məkkə ilə vida’ edüb rəvan
olduqda əraziyi-Məkkəyə lərzə düşüb, xəvasü əvami-Hicaz bə’zi mürafiqət üçün
və bə’zi müşayiət üçün mütəhərrik olub, bir zəlzələ qopdu ki, nəzzarəsi ’üyuni
tirə və təəmmüli ’üquli xirə qıldı. Və ələmi-müfariqətindən [xəlqə] bir giryə
qalib oldu ki, olgiryədən əbri-bəhar münf’əil olurdu. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Xaneyi-Kə’bə urdu köksünə daş,
Çahi-Zəmzəm axıtdı gözdən yaş.
Xaki-paki-xətireyi-Bətha,
Zərrə-zərrə binüb səməndi-səba,
Ol şəhənşaha oldular həmrah,
Çıxdı çərxi-bərinə gərdi-sipah.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Təmamiyi-əşrəfi-büq’eyi-Kə’bə və xəvasü əvami-Məkkə bir mənzil ol
şəhriyari-alimiqdar və sultani-kamgarın mülazimi-rikabihümayuni olub təriqimülazimət
riayət qıldılar. Qimmeyi-şadirvani-rif’ət zinəti-ruyi-zəmin olduqda və
orduyi-hümayun sə’adətlə nüzula icazət bulduqda, Həzrəti-İmam bir fəzayi-fərəhfəzadə
bir kürsi nəsb etdirib, üzərinə çıxub, həmdü sənaya möhtəvi və şükrü
sipasa müştəmil bir xütbeyi-bəliğ ədasından sonra nida qıldı ki, &quot;Ey
mə’şəriəshabi-girami və ey hüzzari-məclisi-cami! Mən səyyahi-badiyəpeymayisəhrayi-
müsibətəm, bən müsafiri-biyabannəvərdi-badiyeyimöhnətəm. Bən
səyyareyi-asimani-qürbətəm, bən saliki-təriqişəhadətəm. Xatiri-fatirimə
əndişeyi-ləzzati-dünya güzar etməz və zəmiri-pürtəşvirimə xəyali-təsərrüfi-mülki-
aləm yetməz. Səhifeyi-söhbətim nəqşi-hiylədən mü’ərradır və cərideyi-ülfətim
tərzixud’ədən mübərradır. Heç bəndəyi iqtinayi-fəvaidi-dünyəvi
və’dəsiylə müqəyyəd etməzəm və heç fəqirin e’tilayi-məratibü mənasib
müjdəsiylə daməni-tə’əllüqin tutmazam. Təhti-livayi-rif’ətimdə sayeyi-səltənəti-suri
təmənna qılan sərrişteyi-irtibatın silsileyi-ülfətimdən qət’ etsün və növbəhari-şövkətimdə
rəyahini-tənə’ümati-məcaziyə talib olan tərki-ülfətim dutsun&quot;. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Bən bəla dəryasinə qərq olmağa basdım qədəm,
Gəzməsün girdabvəş çevrəmdə hər canın sevən,
Bən fəna deyrində mənzil dutmağa əzm eylədim,
Durmasun yanımda mülkü qəsrü eyvanın sevən.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Bu nəsihətdən sonra şəm’i-şəbistani-hərəmsərayi-’ismət olub, sabahadək
suzü güdazla övqat keçirdi. Ələs-səbah ki, tiği-şə’şəeyixosrovi-xavər rabiteyi-nurdan
zülmət silsiləsin qət’ qıldı və sipahi-Rumü Həbəş bir-birindən ayrıldı, ol
mənzildən orduyi-humayun irtihal qılub və əhbabi-həqiqi və məcazi bir-birindən
ayrılub ol ki, rişteyi-irtibatı təəllüqati-dünyaya möhkəm idi, vida’ edib Məkkəyə
müraciət qıldı və ol ki, təriqi-vəfada rasixdəm və sabitqədəm idi, mürafiqətdə
yekcəhət oldu.

Rəvayətdir ki, ikinci mənzildə Həzrəti-sultani-Kərbəla bir namə təhrir edüb
ammeyi-Bənu Haşim və kaffeyi-Bənu Əbdülmüttəlibə irsal etdi bu məzmunla ki:
&quot;Ey silsileyi-intisabi-Rəsulullaha müntəzəm olan cəvahiri-əsdafi-səadət, və ey
şərəfi-qürbi-Mustəfa bulan zəvahiri-hədayiqi-siyadət! Gəncineyi-iqbali-biintiqala
təriqi-təsərrüf bulmuşam. Kəmali-mürüvvətim iqtizayi-səlayi-’amm edər və
maideyi-ne’məti-bizəvala mehman olmuşam. Hüsni-sirətim təqazayi-əxbarü
e’lam edər. İmdi münhiyi-məktubi-şərifim əxbaritəvəccöhüm e’lam etdikdə və
bəşiri-risaleyi-lətifim sizə yetdikdə hər kim iste’calla gəldi, bu gəncinədən bəhrə
bulub bu maidədən nəsib aldı; və hər kim təvəqqüf qıldı, məhrum qaldı,
vəssəlam&quot;. Məktub irsal edüb, barxanələr yüklənib rəvan oldu. Bir neçə mənzil
qət’ olunduqdan sonra əsnayi-təriqdə Səbah nam mənzildə Fərəzdəqi-şair ki,
İraqdan gəlüb Hicaza gedərdi, ol Həzrətin pabusi-şəriflərinə müşərrəf olub izhari-du’avü
səna qıldı bu təriqlə ki. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Əssəlam, ey nəqşi-nə’li-mərkəbin Mehrabi-din,
Həlqeyi-fitraki-rəxşin rişteyi-Həblülmətin,
Tərhi-orduyi-humayunin tirazi-məhdi-mülk,
Nəqşi-çətri-bargahın zinəti-ruyi-zəmin.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Həzrəti-İmam andan əhvali-İraq istifsar etdikdə ayıtdı: &quot;Ya İbn Rəsulullah,
əhli-Kufənin əf’allərin əqvallərinə müxalif gördüm&quot;.

Həzrəti-İmam anın sözünə təsdiq edüb, ol mənzildən dəxi rəvan olub
Bətnür-rümmə deməklə mə’ruf mənzili müxəyyəmi-xiyami-orduyihumayun
edüb, ol mənzildən əhli-Kufəyə Qeys bin Məşhərlə bir namə irsal etdi, bu
məzmunila ki: &quot;Əkabirü ə’yani-İraq və ə’azimü əşrafi-Kufədən təriqi-məvəddətimdə
qədimülvidad və caddeyi-ita’ətimdə səlimül-e’tiqad olan sənadidi-
’izam və firqeyi-mə’arifigiram şəraifi-təslimati-inayətəncam və lətayi-fitəhiyyati-
səadətixtitama ixtisasi-tam bulduqdan sonra mə’lum edələr ki,
əmmzadeyi-cəlilül-qədri-bi’ədil Müslim bin Əqil ki, vəkili-mö’təmidim və
rəsuli-mö’təqidimdir, bu canibə irsali-rəsayil edüb məzmununda sizing surəti-ixlasü
e’tiqadınızı ərz etməgin silsileyi-təvəccöhümüz ol canibə mütəhərrik olub
və uqabi-həyati-rif’ətü iclalım ol ərsə həvasiylə
balü pər açub, mütəvəccih olmuşam və ehtİmamla əzimət qılmışam. Ümmid ki,
Həzrəti-İzzət tövfiqi-iqtisal müyəssər qıla və bu namə Bətnürrümmədən sizə
infaz olundu, ta mə’lum ola&quot;.

Rəvayətdir ki, Həzrəti-İmam Məkkədən çıxıb mütəvəccihi-Kufə olduqda
Yezidin anda olan ə’vanü ənsarından Übeylullahi-Ziyada məkatib irsal olunub
xəbər yetmişdi və Übeydullahi-Ziyad cəm’işəvarii və mənazili mö’təmid
kimsənələrinə tapşurub məsun və məzbut etmişdi. Qeys bin Məşhər ki, Həzrəti İmamın
məktubi-şərifin Kufə ə’yanına yetürmək qəsdinə iste’calla gedərdi,
Qadisiyyə mülkünə yetdikdə İttifaqən ol məqamın hifzinə mə’mur olan Həsən
bin Təmim mə’lum edüb, ol məzlumu dutub Übeydullahi-Ziyada irsal etdikdə
Übeydullahi-Ziyad ol bigünahı şəhid etdi. Əmma Həzrətiİmam mənazilü mərahil
qət’ edüb gəlirkən Dürud nam mənzilə yetdikdə gördülər bir xeymə qurulmuş və
bir sərapərdə urulmuş. Həqiqəti-halın sual etdikdə dedilər: &quot;Züheyr bin Qeys
Nəhai Məkkədən gəlüb mülkinə gedər&quot;. Həzrəti-İmam bir xidmətkar irsal edib
anın ehzarın murad etdi. Hüzuruna gəldikdə ayıtdı: &quot;Ey Züheyr, biz gövhəriri-zayi-Həq
təmənnasında dəryayi-bəla qəvvaslarıyuz. Nəhəngi-nayibədən ehtiraz
etməyən bizə həm’inan olur. Və biz cövhəri-qürbi-İzəd təvəllasında səhrayisəbatü
səbr səyyahlarıyız. Hücumi-hadisədən ictinab etməyən rəfaqətimizə
rəğbət qılur. Aya səndə ol himmət olamı ki, meydani-məhəbbətdə mərkəbi-mücahidət
yügürdüb həm’inan olasan və şəmşiri-şücaət çəkib mürafiqət
qılasan?&quot; Züheyr ol növbəhari-tövfiqdən gül kibi xəndan olub dedi: &quot;Ya İmami-Zəman,
bir müddətdir ki, bu səadətə müntəzirəm, əlminnətü lillah, müyəssər oldu
və hüsni-tale’im hüsuli-mərama müavinət qıldı&quot;. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Gəldi ol dəm ki, qılam canımı canana fəda,
Eyləyəm ərzi-məhəbbət, qılam izhari-vəfa.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Həm ol sa’ət mənzilinə mü’avidət qılub, əshabü ətba’inə ayıtdı: &quot;Ey qövm,
bən qərqeyi-girdabi-məhəbbət oldum və canibi-üqbaya təvəccöh qıldım. Bəlaya
mütəhəmmil olub fənaya riza verən bənimlə gəlsin və müqəyyədi-rahət olub
arizuyi-fərağət qılan müfariqət qılsun&quot;. Və mənkuhəsina ayıtdı: &quot;Ey yari-əziz,
bən nəqdi-can sərf etməgə şəhadət bazarına təvəccöh etmişəm, sən bənim
malımdan həqqini alıb bəndən müfariqət ixtiyar et&quot;. Və bir rəvayət budur ki, ol
övrət təlaq alub qarındaşiylə Kufəyə [getdi]. Və bir rəvayət budur ki, dedi: ey
Züheyr, sən Hüseyn mülazimətin ixtiyar etdin isə, bən dəxi xatuni-Qiyamət
xidmətin ixtiyar etdim. Ittifaqla Kərbəlaya gəldilər.

Çün Həzrəti-İmam Şüquq nam mənzilə nüzul etdi, Kufədən bir kimsənə gəlib
xəbər verdi ki, Müslimi-Əqil və Hani bin Ürvəyi şəhid etdilər və başların Şama
göndərdilər. Həzrəti-İmam ayıtdı: &quot;İnna lillahi və inna ileyhi raci’un&quot;&lt;ref&gt;Biz Allaha aidik və qayıdışımız da onadır (Qur’an, 2, 156).&lt;/ref&gt;.
Rəvayətdir ki, Müslimi-Əqilin on üç yaşında bir qızı olub hərəmsərayiismətdə
müsahibəti-müxəddərata müşərrəf idi və Həzrəti-İmam ana qayətdə
ehtiram edərdi. Müslimin xəbəri-şəhadəti istima’ olunduqda Həzrəti-İmam
hərəmsərainə gəlüb, ol qızı görüb hər gündən ziyadə iltifat etdi. Ol salehə
fərasətlə mütəvəhhim olub ayıtdı: &quot;Ya Hüseyn, məgər Müslim şəhid olubdur ki,
bana yetimlər ri’ayətin edərsən&quot;. Həzrəti-İmam təhəmmül qılmayub giryan olub
ayıtdı: &quot;Ey salehə, Müslim getdi isə, bən anın yerinə&quot;. Ol fəqirə Müslimin
şəhadətin təhqiq etdikdə bünyadi-növhə qılub və baqi vladı nalan olub matəmin
dutdular.

Rəvayətdir ki, bu xəbər şaye’ olduqda və sübut bulduqda bə’zi rüfəqa
Həzrəti-İmama qəsəmlər verib mübaliğələr qıldılar ki, ya İmam, kəndünüzə və
bu ətfalü əyalə cəfa rəva görüb Kufə canibinə getmin və bu təhlükədən ehtiraz
edin [ki,] mə’rəkəyi-qəlizdir.

Həzrəti-İmam təəmmül edüb, bir zəman sükut ixtiyar etdükdə Müslimin
övladı hücum edüb ayıtdılar: &quot;Ya İmam, əhli-Kufədən Müslimin qanın
almayınca bizə müraci’ət mümkün degil. Heç kimsənə getməz isə, barı, biz
gedəriz, ya intiqam alaruz və ya kəsbişəhadət edəriz&quot;. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Zillət ilə ləzzəti olmaz həyatın, dustlar,
Nəqdi-can sərf eyləyib dünyada, kam almaq gərək.
Əcz ilə dönmək ədudən səhldir, himmət dutub,
Ya şəhid olmaq gərək, ya intiqam almaq gərək.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Hüseyni-məzlum ol himməti görüb əshabına ayıtdı: &quot;Laxəyrə, fi’l əyşi-bə’də
ha’ulai&quot;&lt;ref&gt;Bunlardan sonra artıq yaşamağın xeyri yoxdur.&lt;/ref&gt;. Yə’ni bunlardan sonra həyatdan ləzzət görmək olmaz. Kufə ’əzminə
yekcəhət olub, ol mənzildən köçüb Malə
mənzilinə nüzul etdikdə Ömər bin Sə’ddən bir məktub varid oldu, məzmununda
bu ki: &quot;Ey Hüseyn, əhli-Kufə iqrarlərinə inkar edüb Müslimi-Əqili şəhid etdilər.
Və Müslim hiyni-şəhadətdə bana vəsiyyət etmişdi ki, bu əhvalı sənə e’lam edəm.
Gərəkdir ki, bu əxbarı mə’lum etdikdə həzərində olasan və Kufə ’əzimətinin
tərkin qılasan&quot;.

Bu xəbər şəhzadənin orduyi-humayunində intişar və iştihar bulduqda ətrafü
cəvanibdən təmə’i-dövləti-dünyaçün cəm’ olanlar güruh-güruh pərişan oldılar və
meydani-vəfada sabitqədəm olanlar qaldılar. Ol mənzildən dəxi rehlət edüb,
Bənilmüqatilə gəldikdə bir sərapərdə gördülər ki, qurulmuş. Həqiqətin sual
etdükdə dedilər: &quot;Əbdüllah bin Hürrindür&quot;. Və Həzrəti-İmam İbn Həccacı ki,
anın qəbiləsindən idi, mütalibətinə irsal etdi. İcabət qılmayub, Həzrətiİmam
bizzat anın mənzilinə təşrif buyurub ana təklifi-rəfaqət qıldı. Əbdullah bin Hürr
ayıtdı: &quot;Ya İmam, Yezidin ləşkəri çoxdur və sənin xidmətində olanlar şərzimeyiqəlil
olub anlarınla tabi-müqavimətləri yoxdur. Qalib oldur ki, məğlub olalar və
mücərrəd bənimlə rəxneyiafət məsdud olmaz. İltimas edərəm ki, bəni mü’af
edəsən. Və bənim bir atım və bir qılıncım var ki, manəndləri yoxdur. Pişkəş
təriqiylə bəndən qəbul edəsən&quot;. Həzrəti-İmam ayıtdı: &quot;Bən at üçün və qılınc
üçün gəlmədim&quot;. Mə’yus olub andan müraciət qılub [mənzilinə gəldi].

Rəvayətdir ki, vaqieyi-Kərbəladan sonra ol süstrə’yikəmtədbir təəssüflər çəkərdi,
əmma faidə qılmazdı. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Zəhi nadan ki, şahi-mülki-iman
Ana ərz edə təşrifi-şəhadət,
Təvəhhüm eyləyib tiği-bəladan,
Özündən eyləyə səlbi-səadət.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Nəqldir ki, bir mənzildə Həzrəti-İmam, Zeynəb dizi üzərinə baş qoyub
yuquya getmiş ikən iztirabla oyanub dideyi-nəmnakindən gövhəri-əşk rəvan
oldu. Ümm Külsüm ayıtdı: &quot;Ya Hüseyn, səbəbigiryə nədir?&quot;. Həzrəti-İmam
ayıtdı: &quot;Vaqi’əmdə hala cəddimi gördüm. Giryan olub bana dedi ki, ey Hüseyn,
və’deyi-müvasilət qərib oldu&quot;. Ümm Külsüm dəxi giryan olub və Əli Əkbər
ayıtdı: &quot;Ya İmam, ləşkəri-ə’dayla müqabilə vaqe’ olduğu təqdirdə Həq bizim
tərəfimizdədir, yoxsa anlar canibində?&quot; İmam ayıtdı: &quot;Həq bizdədir və biz Həq
iləyiz&quot;. Əli Əkbər ayıtdı: &quot;Pəs, hər cəfa mütəsəvvir olsa, qəm degil!&quot;

Əlqissə, ol mənzildən dəxi intiqal edüb Qətqətana dedikləri mənzilə nüzul
etdikdə, şəhzadə cəm’i-ləşkərin cəm’ edüb, tərtibi-müqəddəmati-nəsayehü
məva’iz etdikdən sonra Müslimi-Əqilin şəhadətin və əhliKufənin xəyanətin
şaye’ edüb nida qıldı ki, &quot;Ey qövm, ayineyi-dövran bir qeyr surət göstərdi və
nihali-tədbir müxalifi-məqsud bər verdi. Və mühəqqəq oldu ki, əhli-Kufə nəqzi-əhd
edüb Müslimi şəhid etmişdir və ləşkəri-Yezid cidalü qital etməgə ətrafü
cəvanibimizi tutmuşlar. Və bən bilürəm ki, iqtizayi-şəhadət bana rüxsəti-nüsrət
verməz və qeyrəti-şüca’ət müraciət etmək caiz görməz. Hər ayinə bana bu
dəryayi-bəlaya girmək lazımdır və iste’dadi-rütbeyi-qədərim bu seylabi-fitnə
girdabinə ’azimü cazim. Əmma sizə ümumən rüxsətdir ki, əbvabi-nəcat məsdud
olmadan kəndünizi fəzayi-səlamətə çəküb, bu təfriqədən imən olasız və rayizi-fitneyi-
zəman inani-ixtiyarınızı əldən almadan bir canibə gedüb bu dəğdəğədən
qurtulasuz. Zira rəva görməzəm ki, bənim vücudum məhzi-xeyr ikən sizə nisbət
mövcibi-zərər vaqe’ ola və mir’ati-surəti-halınuz bənim rəhgüzarımdan qübari-küdurət
bula&quot;.

Rəvayətdir ki, ol cəmaətdən ol vaqtədək xatirində hənuz məzənneyi-intifai-dünyəvi
olanlar qət’i-əlaqə qıldılar və dəvayi-səbati-məhəbbət qılanlar riza
qəzaya verib, fəryadü fəğana gəldilər ki, ey hadiyi-təriqi-müstəqim və ey
müqtədayi-sirati-qəvim, biz dövlətimülazimətində saliki-rahi-hidayət ikən
imtahanla badiyeyi-təəssüf təriqin göstərmə və bir dəm sə’adəti-şəhadətdən
novmid olduğumuzu rəva görmə. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Biz bəladan incinüb, bidaddan vəhm etmərüz,
Nəqdi-canın sərfi-canan eyləyən aşiqlərüz.
Eşq meydanında bidadü bəladan dönməyüb,
Rastrəv saliklərüz, sabitqədəm sadiqlərüz.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Filvaqe’, ol zəmanda sə’adət və şəqavət bir-birindən imtiyaz buldu və sə’idü
şəqi əhvalı bir imtahanla mə’lum oldu. Ol tayifə ki, ömrü mal və övladü mülki-dünyaya
müqəyyəd olub tərk edə bilmədi, kəsbi-sə’adəti-əbədi qılmadı. Və ol
güruh ki, əsbabi-müstə’ari-dünyəvidən keçüb sə’adəti-şəhadət ixtiyar etdi,
mənzili-məqsuda yetdi. Yəqindir ki, qəssami-qəza dünya hərisinə ücrət verməz
və heç məzhəbdə iki həmşirə bir nikaha girməz.

Əlqissə, Həzrəti-İmam mənzil-mənzil qət’i-rah edüb bəni-Sükun qəbiləsinə
yetdikdə, Bəni-Əkrəmədən bir şəxsə uğruyub andan Kufə əxbarın sual etdikdə
ayıtdı: &quot;Ya İmam, Übeydullahi-Ziyad sənin qəsdinə hər canib ləşkər rəvan edüb
təfəhhüsündə və təcəssüsündədir. Səlah oldur ki, müraciət qılasan. Həqqa ki,
təvəccöhün tiği-abdar və sinani-xunxardır və müxalifin qayətdə cəfapişə və
sitəmkarədir&quot;.

Ol nəhəngi-dəryayi-vilayət və şiri-bişeyi-siyasət ol xəbərdən təvəhhüm
etməyüb bəlkə şövqü zövqi-şəhadət hiddətin ziyadə qılub rəvan oldu. Əmma
rahdarlar və casuslar Həzrəti-İmamın Bəni-Sükun qəbiləsinə yetüb, andan dəxi
rehlət edüb və hiddəti-’əzimətin görüb Übeydullahi-Ziyada xəbər verdilər. Ol
müdbir Hürr bin Yezidi-Riyahiyə əmr etdi ki, bin müsəlləh namərdlə istiqbal
qılub Həzrəti Hüseyni qanda görsələr, nə vəchlə olsa, qeyr canibin təvəccöhündən
mən’ edüb Kufəyə gətürə. Hürr bin Yezid ol ləşkərlə badiyəpeymay və
səhranəvərd olub, mənzil-mənzil Hüseyni mütalibət edüb, tərəddüd qılub, Səddiab
deməklə mə’ruf mənzilə yetüb, ol mənzildə aram dutub müntəzir ikən
Həzrəti-İmam mənzilindən gecə ilə köçüb bədrəqeyi-əxtəri-əşki-qəmənduz və
məş’əleyi-ahi-cigərsuzla sabahadək qət’i-rah edüb. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Sübh kim, xəlqi xazini-hikmət
Sirri-pünhandan eylədi agah,
Çərxi-zalimnihadü kafirkiş
Qıldı bütxanəsini atəşgah.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Ol padşahi-bütşikəni-atəşxanəfikən və ol şahbazi-düzmənşi-kari-ülvi-nəşimən
qayəti-isti’caldan ixtiyari-nüzul etməyüb, aftabvar rayəti-rif’ət asimana çəküb və
səhabi-müjgani-dürəfşandan zamanzəman rəhgüzara barani-rəhmət töküb
yürürdü ol zəmanədək ki, əczayi-zəmin irtifa’i-xurşiddən kəsbi-zərarət qılub və
bazarisəmumü sərab hiddəti-həvadan rəvacü rövnəq bulub rif’əti-aftab zəvala
mütəvəccih oldu və hey’əti-rüzgar fərti-hərarətdən təğəyyür buldu. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Qayəti-hiddət verüb suhani-nəqşi-riglə,
Dəhr cəlladı həva tiğini xunriz eylədi.
Səfheyi-səhrada surət göstərib sudan sərab,
Təşnə təb’ində tə’əttüş atəşin tiz eylədi.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Dəbdəbeyi-tə’zimü təbcil və zəmzəmeyi-təsbihü təhlillə təlieyi-sipahi-zəfərpənah
mənzili-Səddi-aba yetüb Hürr bin Yezidi-Riyahinin ləşkərinə mülhəq
oldular. Və Hürrün ləşkəri dəxi bir səhrada düşüb hər biri kəndü sayeyi-mərkəbində
qərar dutmuşkən səlabəti-əsakiri-zəfərməasirdən ehtizaza düşüb,
mərkəblərinə binüb, səf çəküb müqabilə gəldilər. Təhqiqi-hal etmək üçün
sultaniKərbəladan ol ləşkər sipəhsaları ehzarinə fərman sadir olduqda Hürr bin
Yezidi-Riyahi ehtirazü ictinab etməyib, rikabi mülazimi-humayun olub ərzi-hal
etdi bu rəsmlə ki. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Ey sücudi- dərgəhin sərmayeyi-dünyavü din,
Şəmseyi-eyvani-qədrin hilyeyi-’ərşi-bərin.
Xadimi-xəlvətsərayi-ta’ətin zikri müdam:
Hazihi cənnati’ ədnin fədxuluha xalidin&lt;ref&gt;Budur, bunlar əbədi cənnətlərdir, əbədi olaraq oraya girin!&lt;/ref&gt;.
Ya Əmirəl-mö’minin, İslam səndəndür dürüst,
Ya Əmirəş-şər’, sənsən rəhbəri-əhli-yəqin.
Yetməsün məqsudinə hər kim sənə eylərlsə qəsd,
Görməsün rahət yuzin hər kim sənə bağlarsa kin.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Həzrəti-İmam anın ismin və rəsmin sual etdikdə ayıtdı: &quot;Ya İmam, bənəm
Hürr bin Yezidi-Riyahi&quot;. Həzrəti-İmam ayıtdı: &quot;Ya Hürr, &quot;İleyna əm əleyna&quot;&lt;ref&gt;Lehimizəmi, əleyhimizəmi?&lt;/ref&gt;,
yə’ni müavinətə gəlmişsən, ya müharibəyə? Hürr ayıtdı: &quot;Ya İmam,
Übeydullahi-Ziyaddan mə’muram ki, mülazimətində olam Kufəyədək və sənə
qeyr canibə getməgə təmkin verməyəm&quot;. Həzrəti-İmam ayıtdı: &quot;La-həvlə və la quvvətə
illa billahil-Əliyyil-əzim&quot;&lt;ref&gt;Tanrıdan başqa qorxu və qüvvət sahibi yoxdur.&lt;/ref&gt;. Ey Hürr, hala nəmaz vəqtidir, sən
cəma’ətünlə və biz cəma’ətimizlə nəmaz edəlüm, andan sonra qanda getməlü isə
gedəlüm&quot;. Hürr ayıtdı: &quot;Ya İbn Rəsulullah, sən İmami-zəmansan, İmamət qıl,
iqtida qılalum&quot;. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Sana istərəm kim, qılam iqtida,
Budur aləm içrə həman niyyətim
Ki, bildim səni müqtəda, bilməsəm,
Qəbul eyləməz Həq bənim ta’ətim.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Həzrəti-İmam ana afərin oxuyub ittifaqla nəmaz qıldıqdan sonra xatibanə
şəmşiri-abdarinə təkyə qılub həmdü sənaya müştəmil və dürudü duaya möhtəvi
bir xütbeyi-bəliğ əda qıldıqdan sonra əhliKufəyi müxatəb edüb, möv’izeyi-
xütbəsin bu kəlimatla müzəyyən qıldı ki, &quot;Ey ümməti-Məhəmməd&quot;, &quot;Cə’ələ
Əllahu ət-təvfiqə rəfiqəkum&quot;&lt;ref&gt;Tanrı yardımını sizə yoldaş eyləsin.&lt;/ref&gt;, əgərçi bənim rəqəbeyi-iqtidarım Yezidin
ribqeyiinqiyadinə girmək münasib görünməyüb, anın ita’əti-naməqbulindən
inhiraf etdigim dərəceyi-vüzuha yetmişdi, siz ki, əhli-Kufəsiz, mütəvatir namələr
irsal edüb və asari-məhəbbət və məvəddət ərz eyləyüb &quot;İmamımız və
müqtədamız yoxdur&quot; – deyüb bənim hüzurimi lazım etdinüz, İmdi əgər həm ol
qərar üzrəsiz, bən bana lazım olan əmrə iqdam etdim. Siz dəxi sizə lazım olan
məsləhəti sərəncam edin və əgər əziməti-mülki-səadətdə xari-səhrayi-tə’əllüq
damənihimmətiniz dutub peşiman oldunuz isə, xari-rəhgüzarım olman, gəldigüm
kibi müraci’ət qılayım. Zira bən bu diyara gəlüb cidalü qitali kəndü rə’yimlə
ixtiyar etməmişəm və razı degiləm ki, səbəbi-[səfki]- dima’ olam&quot;.
Hürr ayıtdı: &quot;Ey Hüseyn bin Əli, bənim namələrdən xəbərim yoxdur&quot;.
Hüseyn ayıtdı: &quot;Sənin yoxsa, ləşkərində xəbəri olan çoxdur&quot;. Pəs, buyurdi ki, ol
namələri bə’zi hazır olanlara göstərüb infi’al verdilər. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Ey xoş ol dəm ki, nameyi-ə’mal,
Qafili vaqifi-günah eylər.
Məhəki-imtəhan olub zahir,
Nəqdi-məğşuşi rusiyah eylər.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Bu hala müqarin canibi-Kufədən altı namərd isti’calla gəlüb Übeydullahi-
Ziyaddan Hürrə bir namə gətürdilər məzmunu bu ki: &quot;Ey Hürr, nə mənzildə ki,
Hüseynə mülhəq olasan və mülaqat qılasan, gərəkdir ki, ana müvəkkil və
müsəllət olasan, bu canibə gətürəsən&quot;. Hürr ol məktubu mütali’ə etdükdə
Həzrəti-İmama göstərüb ayıtdı: &quot;Ey nəqdi-Rəsulullahi-Haşimi, mülahizə qıl ki,
sənin xüsusunda Übeydullahın nə miqdar ehtİmamı var. Və bən heyrətdəyəm ki,
aya nə tədbir qılam? Əgər səni müaf etsəm, Übeydullahdan vəhm eylərəm və
əgər sənə qəsd eyləsəm, Mə’budimdən xövf edərəm. Əmma Allah
xövfü Übeydullah vəhminə qalibdir. Qələm olsun ol pənceyi-namübarək ki, sən
kibi pəncəyi-afitaba şü’ai-şəmşiri-atəşparə çəküb, zülməti-üsyanla kəndü
ruzigarın siyah edər və ’ədəm olsun ol nacəvanmərdin mənzili ki, sən kibi kamil
vücuda zəxarifi-dünya üçün qəsd edüb, vəsvəseyi-şeytanla kəndü əhvalın təbah
edə. Həqqa ki, bu canibə gəldikdə yolda heç xarü xaraya yol qomadım ki, bana
zəbanihalla müjdeyi-şəhadət vermədi və heç nəsim bəndən yana güzar etmədi ki,
bana bəşarəti-behişti-bərin yetürmədi. Və mən heyrətdəyəm ki, aya bu nə əməl
cəzasıdır, bən xud müqatileyi-Ali-Rəsula mə’muram. [Əmma] ümiddir ki,
müqatilə mürafiqətə mübəddəl ola və Həq dövlətimütabiətinizdə bana səadəti-nəcat
müyəssər qıla. Hala bənimlə müxalifət olmağın səlah budur ki,
mütəhhərati-hücərati-ismət bəhanəsiylə sizün orduyi-hümayuniniz bizim əskəri-şərarət
əsərimizdən bir mərtəbə müba’ədət ixtiyar edüb nüzul edələr, zülməti-şəb
müstövli olduqda irtihal edüb nə canibə murad isə rəvan olun ki, sabah olduqda
bən ləşkəri xilaf səmtə çəküb, səhrada bir zaman tərəddüd edüb, &quot;bulmadum&quot; –
deyüb müraci’ət qılam və bu mə’siyətdən nəcat bulam&quot;.

Həzrəti-Hüseyn əsrari-hikmət izhar üçün ol səlahi münasib görüb nüzul
etdikdə, bir miqdar anlardan bə’id olmaqla anlar xabi-qəflətdə ikən nisfi-leyldə
orduyi-humayunun köçurüb canibi-Məkkeyi-mü’əzzəməyə rəvan oldu. Qaliba ol
gecə ərusi-aləm şühəda üçün tə’ziyət iste’dadində olub, gisuyi-müşkbarində
rüxsarın nihan etmişdi və şəhidlər və məzlumlar iztirabın görüb dudi-ahi-zəmin
daməniasimanı dutmuşdu. Əlqissə, bir zülməti-məhibi-cansitandı kim, badiyeyi-dəhşətdə
Xizri-xirəd sərgərdan idi. Nə mahü sitarədən nişan peyda və nə sübhü
afitabdan əsər hüveyda. Anın kibi zülmətdə ol məzlumlar ’inani-ixtiyar qayidi-qəzaya
təslim edüb, təmam gecə ciddü cəhdlə qət’i-rah qılub, sübh olduqda
mərkəbi-şəhsuvari-meydani-şəhadət bir hövlnak mənzildə təvəqqüf edüb, andan
ilərü getməgə təqdirdən rüxsət bulmadı və Həzrəti-İmam nə qədər ki, taziyanə
urub mütərrik etmək istədi, fayda qılmadı. Həzrəti-İmam ayıtdı: &quot;Ey mənazil və
mərahildən xəbərdar olanlar, bilirmisiz bu nə mənzildir?&quot; Dedilər: &quot;Bu zəminə
ərzi-Mariyə derlər&quot;. İmam ayıtdı: &quot;Şayəd bir qeyr ismi dəxi var ola?&quot; Dedilər:
&quot;Bir ismi dəxi Kərbəladır&quot;. Hüseyn ayıtdı: &quot;Allahu əkbər, haza ərzu kərbin və
bəla&quot;&lt;ref&gt;Aman Allahım, bura dərd və bəla toprağıdır.&lt;/ref&gt;. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Budur ol mənzil ki, toprağinə qaynar qanımız,
Bundadır zira məkani-cismi-sərgərdanımız.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Əli Əkbər mütəəllim olub ayıtdı: &quot;Ey pedəri-büzürgvar, bu nə fali-namübarəkdir?&quot;
Hüseyn ayıtdı: &quot;Ey nuri-didə, Əliyyi-Murtəzayla əziməti-hərbi-
Siffin etdükdə, bu mənzilə yetdikdə, Həzrəti-Murtəza Düldüldən enüb, İmami-
Həsən dizi üzərinə mübarək başın qoyub yuxuya getmiş ikən nagah bidar olub ah
çəkdi. İmam Həsən səbəb sual etdükdə ol Həzrət ayıtdı: &quot;Şimdi vaqe’əmdə
gördüm ki, bu səhra girdabi-xun olmuş və bənim Hüseynim ol girdaba düşüb
mütəhəyyir qalmış. Nə qədər ki, istiğasə edər, kimsənə fəryadinə yetməz. Pəs,
bana mütəvvəcceh olub ayıtdı: &quot;Ya Hüseyn, bu badiyədə sənə bu vaqi’ə əl versə,
nə dersən?&quot; Dedim: &quot;Ya Əli, səbr edərəm və səbr ilə əcr istərəm ki, &quot;İnnəma
yuvə’f-fə’s-sabirunə əcrəhum bi-qəyri hisabin&quot;&lt;ref&gt;Səbr edənlərin mükafatları saysız olaraq ödəniləcəkdir (Qur’an, 39, 10).&lt;/ref&gt;.
Pəs, şahzədə buyurdu ki, hicabi-bargahi-rif’ət ol mənzili məxyəmi-xiyami-
orduyi-hümayun edələr. Fərmani-vacibül-iz’an müqtəzasincə ol padşahi-aləmpənahın
sərapərdeyi-rif’ətləri səhrayi-Kərbəlaya uruldu və ol sultani-məlayik
sipahi-həşmət dəstgahın bargahi-səadətləri meydani-Kərbəlaya quruldu. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Sayə saldı qübbeyi-gərdüna çətri-’ərşsay,
Yetdi səthi-xakə qədrindən kəmali-irtifa’.
Kərbəla gərdun idi, çətri-şəhidi-Kərbəla,
Xeymeyi-xurşid idi, ətnabi-zərrini şü’a.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Çün Həzrəti-İmamın cəm’i-əf’alı məzahiri-əsrari-hikmət və mətale’i-qüdrət
idi, Hürr bin Yezidi Riyahi ləşkərindən inşiraf edüb Məkkə canibinə təvəccöh
etmiş ikən, ixtiyarsız Kərbəlaya düşdügü təvəhhümdən və təhəyyürdən degildi,
bəlkə bu qərəz mənzur idi ki, ’əziməti-meydani-bəla və təvəccöhi-dəşti-Kərbəla
kəndünün məhzişücaətlərindən bilinməyüb, rəfiqi olan ə’yani-dövlətə və
ərkanihəşmətə mə’lum ola ki, daireyi-tədbirü təsərrüfindən xaric bir mühərriki-silsileyi-
iradət və bədrəqeyi-təriqi-məşiyyət var ki, anın əmriylədir hər nə vaqe’
olur.

Nəqldir ki, Həzrəti-İmam səməndi-badpayi-badiyəpeymasindən nüzul edüb
xaki-Kərbəlaya qədəm basdıqda, ol xaki-şərif həyasından
sararıb, andan bir qübar çıxub gisuyi-mü’ənbərlərin müğəbbər etdi. Ümm
Külsüm anı görüb ayıtdı: &quot;Ey əzizim, bir əcib halət və mülahizə qıldım və bir
qərib arizə gördüm. Bu badiyə toprağından könlümə bir vəhm müstövli oldu&quot;.
Həzrəti-İmam ana təsəlli verüb Şəhrbanuya ayıtdı: &quot;Ey yari-dilnəvaz, və ey
həmdəmü həmraz, bəni bu mövze’də ə’zayi-məcruhla ağüşteyi-xakü xun
gördükdə vəsiyyətim budur ki, sədayi-növhə ilə baisi-təzayüdi-süruri-cəmalın
təmaşagahi-əhlişəmatət qılmayasan. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Qılub gisu pərişan, xatirin cəm’ etmə bədxahın,
Sürudi-ah ilə dərdi-dil izhar etmə əşrara.
Açub xurşidi-’ariz, qılma rövşən çeşmi-bədbini,
Giriban çak edüb cənnət qapısın açma küffara.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Təmamiyi-Əhli-Beyt ol xəbərdən giryanü büryan olub dedilər: &quot;Ey
şahzadeyi-aləmpənah, bu nə əxbari-cangüdazi-cigərsuz və kəlami-ələməncami-qəmənduzdur?&quot;
Həzrəti-Şahzadə müqəddəmati-nəsayehü məvaizlə təsəlli verdi
ki: &quot;Ey cavahiri-mə’dəni-risalət və ey rəyahini-rövzeyi-vilayət, çün iradeyi-təqdiri-
Rəbbani budur, səbrdən qeyr nə çarə&quot;. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Surəti-keyfiyyəti-əşya çəkən rəssami-sün’,
Kargahi-sən’ətin mövqufi-tədbir eyləməz.
Vadiyi-tədbir sərgərdanıdır aləm, vəli,
Hileyi-tədbir səlbi-hökmi-təqdir eyləməz.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Əlqissə, Həzrəti-İmam ol badiyeyi-xunxar və səhrayi-məlalətasarda qərar
dutub, mütəməkkin olduqda, Süleyman bin Sürəd Xuzai əşpafü-ə’yani-İraqa bir
namə yazub Qeys Ə’rabiylə irsal etdi bu məzmunla ki, &quot;Ey qaibanə izharisədaqət
qılub ərzi-iştiyaq edən mö’təmidlər və müxlisanə übudiyyətnamələr irsal
edən mücahidlər! Sizin məkatib və mərasilinüzün süturi-xütuti səlasili-cəzbi-iradətümüz
vaqe’ olub, bu canibə təvəccöh qılub, hala dəşti-Kərbəla ki, bətni-biladi-
İraqi-Ərəbdir, məxyəmi-nüzuli-orduyi-humayun oldu və Süheyli-iqbali-Hicazi-
mətlə’imiz bu fəzaya pərtövi-səadət saldı. İmdi gərəkdir ki,
qıldığınuz əhdə vəfa qılub və səadəti-məqdəmi-şərifimizi müğtənəm bilib,
məzmuni-misali-vacibül-imtisala ittila’ bulduqda nəqdi-can nisar etməgə
dərgahi-dünyadan övla olduğun mühəqqəq biləsiz. Həqqa ki,
bu işarət sizə ehdayi-təriqi-hidayətdir. Təsəvvür etmən ki, istid’ayi-müzahirət və
mü’avinətdir, zira səltənəti-aləmi-fani ana dəgməz ki, minnətlə təhsil edələr və
zillətlə buraxub gedələr&quot;. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Tiği-tövfiq ilə bən qət’i-tə’əllüq qılmışam,
Çəkməzəm minnət, olub mail sərirü əfsərə.
Çün bana məqsud fəthi-aləmi-təcriddir,
Aləmi dutmaqda gün möhtac olurmu ləşkərə?&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Qeysi-Ə’rabi Həzrəti-İmamın naməsin Kufəyə ilətüb, Suleymani Xüzaiyə
verüb, cavab almaq qəsdinə rəvan olduqda Kufəyə yetmədən Übeydullahi-
Ziyadın təli’eyi-əskəri ol namuradı dutub hüzuruna ilətdilər. Qeysi-Ə’rabi
Übeydullahi-Ziyada müqabil olduqda naməyi parələdi. Übeydullah ayıtdı: &quot;Nişə
naməyi parələdin?&quot; Qeys ayıtdı: &quot;Dost sirri düşməndən məxfi gərək&quot;.
Übeydullah ayıtdı: &quot;Ey Qeys, əgər bənim siyasətimdən nəcat bulmaq muradınsa,
iki işdən birin ixtiyar et: Ya namədə olanlar ismi izhar eylə, ya minbərə çıxub
Hüseyn və ətba’inə nasəza edüb bana və Yezidə sitayiş qıl&quot;. Qeys ayıtdı: &quot;Ey İbn
Ziyad, izhari-məzmuni-namə xud mümkün degil, əmma qəziyyey-iminbər
ehtimalpəzirdir. Buyurun xəlq cəm’ olsun&quot;.

Silsileyi-cəm’iyyət müntəzəm olduqda, Qeysi-Ə’rabi minbərə çıxub zəbani-fəsihlə
Vacibül-vücuda həmdü səna və Həzrəti-Rəsula dürudi-bimüntəha əda
qıldıqdan sonra nida qıldı ki: &quot;Ey əhli-Kufə, bən rəsuli-Hüseynəm və gəlmişəm
ki, təşrifi-şərifindən sizi xəbərdar edəm&quot;. Və məzmuni-naməyi ağazdan
əncamədək şərh qıldı, Yezidə və İbn-Ziyada nifrin oxuyub, Hüseyn və ətba’inə
sitayişlər qılub xassü ammə ğərivü qülqülə saldı. Übeydüllahi-Ziyad ol
vaqi’ədən qəzəbnak olub hənuz minbərdə ikən ol məzlumu şəhid etdirdi. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Nə saətdir ki, gülzari-bəladan bir gül açılmaz?
Nə dəmdir kim, fələk bir mübtəla bağrını qan qılmaz?&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Çün Übeydullahi-Ziyad Hüseyn bin Əlinin Kərbəlaya gəldigindən vaqif olub
bir namə irsal qıldı, bu məzmunla ki: &quot;Ey Hüseyn, bana Yezid namələr irsal edüb
e’lam edibdir ki, Hüseyn bin Əli ol canibə gəldikdə, bənim bey’ətim andan
almayınca qərar dutmayasan və əgər qəbul etməz olursa, qətlində tə’əllül
qılmayasan. İmdi sənə nəsihət edərəm. Kəndünə tərəhhüm edüb Yezidin bey’ətin
qəbul et və əgər qəbul etməz isən, əsbabi-müharibə mühəyya qıl&quot;.

Həzrəti-Hüseyn ol namənin məzmununa müttəle’ olduqda, [əlindən] buraxdı
və çehreyi-mübarəki qəzəbdən gülnari olub buyurdu ki, zəhi bədbəxt qövmi ki,
rizayi-xəlqi qəzəbi-Xaliqə ixtiyar edüb ümmətiyüz dedikləri Peyğəmbərin
övladın həlak etməklə rizasın istərlər&quot;. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Gör nə cahildir ədu kim, də’viyi-İslam edib,
Dövləti-dünya üçün Ali-Rəsul eylər həlak.
Gör nə qafildir ana tabe’ olan bədbəxt kim.
Xəlqi xoşnud eyləyib, eylər Xudayı xəşmnak.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Qasidi-Übeydullah ayıtdı: &quot;Ya Hüseyn, nədir bu risalətin cəvabı?&quot; Həzrəti-
Hüseyn ayıtdı: &quot;Ma-ləhu indi cəvabin ləqəd həqqət əleyhi kəlimətul-’əzab&quot;&lt;ref&gt;Ona veriləcək cavabım yoxdur. Ona əzab vacib oldu.&lt;/ref&gt;.
Qasidi-Übeydullah müraciət qılub, Hüseyn bin Əlinin cəvab verməyüb
naməyi buraxdığını ol müdbirə xəbər verdikdə ol bədbəxt qəzəbnak olub, əhli-məclisə
yüz dutub ayıtdı: &quot;Ey əkabiri-Şam və ə’azimi-Kufə, kimdir sizdən ki,
mütəsəddiyi-hərbi-Hüseyn olub, hər məmləkəti-mü’zəm ki, İraqdan murad
edinsə, ana verüm&quot;. Heç kimsənə cəvab vermədi. Bu kəliməyi təkrar edib,
kimsənədən cəvab almayub aqibət Ömər bin Sə’d Vəqqasa ayıtdı: &quot;Ey əşcə’i-bəni-Qüreyş,
bir müddətdir ki, mülki-Rey təmənnasındasan və diyari-Təbəristan
istid’asında. İmdi mülki-Rey və diyari-Təbəristan hökumətin sənə verdim&quot;.
Filhal mənşuri-əyalət tövqii-ixtitama yetüb təslim olunduqda bir xəl’əti-faxir
dəxi geydirib və bir cənibi-bərqrəftar dəxi mülazimlərinə təslim etdirdi. Bu
ən’amü ehsandan sonra ayıtdı: &quot;Ey nəqdi-Sə’d Vəqqas, atan skabiri-səhabədən
olub şücaətdə məşhurü mə’ruf idi. Və hala Yezidin təhti-livayi-hökumətində
əgərçi mö’təbər sərəfrazlər çoxdur, əmma səndən əşcə’ və əqdəm mübariz
yoxdur.

Bənim səlahım budur ki, sən sipəhsalari-ləşkər olub, Hüseyn bin Əli üzərinə
ləşkər çəküb andan Yezidin bey’ətin alasan. Və əgər qəbul etməzsə, anın və
ətba’inin başların kəsib, bu canibə göndərib, bu xidməti kəndünə mövcibi-izdiyadi-
rif’ət və baisi-təzayüdi-mənzilət biləsən&quot;.

Ömər Sə’d ayıtdı: &quot;Ey Übeydullah, bu bir əmri-əzİmdir və şüğlivəhimdir.
Təfəkkürsüz və təəmmülsüz şüru etmək olmaz. Bana
möhlət ver, mənzilimə müraciət qılub, övladü ətba’imlə məşvərət edüb, nə
məsləhətə qərar verirlər isə, gəlib ərz edəyim&quot;. Rüxsət hasil edüb, geydigi
xəl’ətlə mərkəbi-cənibə binüb, Təbəristan və Rey mənşurun əlinə alub mənzilinə
gəldikdə övladü ətba’i anı ol zinətlə görüb ayıtdılar: &quot;Bu ən’amü iltifata səbəb nə
vaqe’ oldu ola?&quot; İbn Sə’d ayıtdı: &quot;Bu gün Übeydullahi-Ziyadın dəryayi-iltifatı
təməvvücə gəlüb və nəsimi-atifəti mütəhərrik olub, bəni bu ən’amü ehsanla
sərəfraz edüb sərəskər etdi, bu şərtlə kim, Hüseyn bin Əli Murtəzayla hərb edüb,
ya daireyi-bey’ətə gətürəm və ya dərəceyi-şəhadətə yetürəm&quot;. Ulu oğlu ayıtdı:
&quot;Heyhat, heyhat, ey qafil, bu nə xəyaliqələt və əndişeyi-batildir?! Və nə sevdayibihudə
və sə’yi bihasildir! Aya, bilməzmisən ki, ol cigərguşeyi-Zəhra və nuri-dideyi-
Mustəfa və süruri-sineyi-Murtəzadır və sənin atan Sə’d Vəqqas nəqdicanın
anların yolunda sərf etdi və hala sən anın qəsdinə ləşkər çəkmək istərsən?!
Və sən kəndü əlinlə üç məktub yazub, irsal edüb bu diyara anı də’vət etdin, hala
ğədrlə qanın tökmək istərsən. Həqqa ki, müsəlmanam deyən bu əmrə irtikab
etməz və də’vayi-İslam edəndən bu ’əməl zühura yetməz. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;At ölür, don yırtılır, Rey mülkü eylər intiqal,
Leyk ta Məhşər qalur baqi vəbali-xuni-Al.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Bəlkə bu nikbətin əsəri Qiyamətədək övladına və ətbainə dəxi sirayət
eyləmək müqərrərdir, zira mə’siyəti-ə’zəm və cinayətiəkbərdir&quot;.
Ömər bin Sə’d anın sözündən münzəcir olub, yüz döndərib kiçik oğlundan
nəsihət istədikdə ol həramzadə ayıtdı: &quot;Ey baba, əgərçi qarındaşım dedigi
sözlərin səhih olduğu zahirdir, əmma əmri-qayib olub, Übeydullahi-Ziyad etdigi
ən’amü ehsan hazırdır. Heç aqil nəqdi nisyəyə verməz və qayibi hazırdan övla
görməz&quot;.

Ömər Sə’d anın səlahın qəbul edüb və ol rə’yə qərar verüb, Übeydullahi-
Ziyadın məclisinə gəlüb, izhari-riza qıldıqda, Übeydullah xoşhal olub, afərinlər
oxuyub, filhal beş bin mübarizixunxar həmrah edüb Kərbəlaya rəvan etdi.
Rəvayətdir ki, Ömər Sə’d təhiyyeyi-əsbab edüb mütəvəccih olmaqda ikən
Həmzə bin Müğeyrə ki, xahərzadəsiydi, ol müdbirin əzimətin görüb ayıtdı: &quot;Ey
bədbəxti-əzəlü əbəd, bu nə xəyali
fasiddir? Aya, İzədi-Cəbbar, Əhmədi-Muxtar və Heydəri-Kərrara rücu’in
olmazmı və Ərəsati-Qiyamət yadına gəlməzmi?&quot; İbn Sə’d ayıtdı: &quot;Ey əziz, bən
dəxi bilirəm ki, bu əndişeyi-nasaibdir, əmma zövqi-hökuməti-Rey və Təbəristan
cəmi’i-təsəvvüratıma qalibdir&quot;. Həmzə ayıtdı: &quot;Həqqa ki, hökuməti-təmamiyialəm
ana dəgməz ki, dünyada bədnam olasan və axirətdə üqubət bulasan&quot;. Ömər
Sə’d bu nəsihətdən bir miqdar mütəəssir olub, fəsxi-əzimətə əzm qılmış ikən
yenə hübbi-cah və sevdayi-riyasət dideyi-bəsirətin ə’ma qılub, zəlalətdə yekcəhət
olub ol sərəskəri-sipahi-şəyatin və sipəhsalariərbabi- kibrü kin ənhəsi-övqatda və
ərzəli-saətdə sitareyi-nəhs kibi bürci-münqəlibi-Kufədən tülu’ edüb dəşti-
Kərbəlaya pərtövinühusət bıraxdı. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Aldı təşvişi-qüdumi rahət əhlindən firağ,
Urdu övzai-xiyami sineyi-səhraya dağ.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Və yetdigi saətdə təvəqqüf etməyüb, biədəbanə Həzrəti-Hüseynə bir məktub
irsal etdi bu məzmunla ki: &quot;Ey Hüseyn, bu diyara gəldigindən qərəz nədir?&quot;.
Həzrəti-İmam cəvab yazdı ki: &quot;Bənim hüzuruma səbəb sizin namələriniz və
izhari-iştiyağınız vaqe’ oldu. Həqqa ki, bən bu canibə sizin səlahınız içün
mütəvəccih oldum ki, məziqi-zəlalətdən fəzayi-nəcata rəhnümalıq edəm. Hala ki,
cövhəriiste’dadınıza əsəri-qəbuli-hidayət olmayıb, Müslim Əqilə ol cəfaləri rəva
gördünüz, mə’lumum oldi. Niyyətim budur ki, darülmülkiHicaza müraciət qılam,
əgər mane’ olmayasınız&quot;.

Ömər Sə’d təsəvvür edərdi ki, Hüseyni-Əli məhzən cidalü qital üçün bu
diyarə gəlübdür. Bu cavabla xoşhal olub ayıtdı: &quot;Şayəd sülhlə rəf’i-fəsad
mümkün ola və Hüseyn İbn Əli kəndü diyarına müraciət qılub bu fitnə təskin
bula&quot;. Pəs, vaqe olan sual və cəvabı Übeydullaha ərz etdi. Ol müdbir cəvab yazdı
ki: &quot;Ey sipəhsalari-Kufə, Yezidin bey’ətin Hüseynə ərz et. Qəbul etməz olursa,
bana e’lam edüb mütərəssidi-fərman ol&quot;.

İbn Sə’d ol məzmundan mühəqqəq bildi ki, Übeydullah sülhlə razı olmaz. Ol
naməyi Həzrəti-İmam hüzurinə irsal edüb, Həzrəti-İmam ol məzmundan ibavü
imtina’ surətin göstərdikdə və keyfiyyəti-hal Übeydullaha ərz olunduqda ol
müdbir qəzəbnak olub Həsin bin Təmir və Şis Rəbi’i və Şimri-Zilcövşəni on bin
müfsidlə irsal edüb, əmr etdi
ki, Hüseyni abi-Fəratdan mən’ qılub bey’ət edənədək su verməyələr. İbn Sə’d ol
əmrə ita’ət edüb, Ömər bin Həccacı beş yüz namərdlə rudi-Fərat zəbtinə tə’yin
qılub, zülali-Fəratı ol dəryayi-fəzilətdən münqəte’ etdilər.

Bu surət Məhərrəm ayının yeddinci günündə vaqe’ oldu və həm ol gün
Həzrəti-İmamın ləşkərində əsəri-tə’əttüş peyda olub, qüsuni-şəcəreyi-nübüvvət və
rəyahini-rövzeyi-risalət qəhti-abdan pəjmürdə və hiddəti-’ətəşdən əfsürdə
olmağın Əbbas bin Əli əlli nəfər səvarü piyada mübarizlərlə Fərata mütəvəccih
olub, Ömər bin Həccacla müharibə edüb, qalib düşüb, kifayət miqdarı su gətirüb
ləşkərgaha yetürdilər.

İkinci gecədə Həzrəti-İmam İbn Sə’də e’lam etdi ki, əgər səlah isə bir zəman
mülaqat edəlim. İbn Sə’d ol səlahı qəbul edüb bə’zi mülazimlərlə ləşkərindən
çıxub və Həzrəti-İmam [dəxi] Əbbas və Əli Əkbərlə müqabilə qılub ayıtdı: &quot;Ey
İbn Sə’d, atan Sə’d Vəqqasdan sənə vəsiyyət bumudur ki, ali-Əbu Süfyana tabe’
olub, saqiyiSəlsəbilü Kövsər övladına abi-rəvanı məsdud edüb,
təskini-hərarətlərin zülali-şəmşiri-abdarə həvalə qılasan və fəcərəvü fəsəqə
mülazimətin xanədani-nübüvvət təvəllasından övla biləsən? Ey İbn Sə’d,
zəxarifi-dünyaya e’tibar olmaz və ərusi-bivəfayi-zəmanə kimsənəyə vəfa qılmaz.
Həqqa ki, sənə izhar etdigim nəsayeh zimmətimdə mövdu’ olan ləvazimati-əmrimə’ruf
və nəhyi-münkərdir. Yoxsa sənin müavinətin və müzahirətindən
müstəğni olduğum müqərrərdir&quot;. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Biz bəla meydanına vəqf etmişiz can nəqdini,
Xah səndən qeyr bu meydana gəlsin, xah sən.
Bu nə layiqdir sənə kim, bunca əhli-zülmdən,
Olasan qəttali-övladi-Rəsulullah sən?!&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Ömər Sə’d ayıtdı: &quot;Ya İbn Rəsulullah, cəmi’i-buyurduğun həqq və sədiqdir.
Əmma vəhmim andandır ki, mübaşiri-əmri-qital olmasam, Übeydullahi-Ziyad
inadla Kufədə olan məqamü mənzilimi xərab edə&quot;. Həzrəti-İmam ayıtdı:
&quot;İmarəti-dünyaya nə e’tibar? Axirətdə sənin məqamına mütəkəffil olayım və
dünyada dəxi sərayindən yeg mənazil Mədinədə səninçün müqərrər qılayım&quot;.
Ömər Sə’d ayıtdı: &quot;Bənim Kufədə ziya’ və əqarım çoxdur, təsərrüfümdən çıxar&quot;.
Həzrəti-İmam ayıtdı: &quot;Bənim Hicazda ziya’ və
əqarım var, anları sənə verəyim&quot;. Ömər Sə’din bəhanəsi münqəte’ olub xəmuş
oldu. Həzrəti-İmam gördü ki, qabili-nəsihət degil, dedi: &quot;Ey zalim, bu əməldə
təsəvvür etdigin muradına yetməyəcəksən&quot;. Filvaqe’ öylə oldu. Əndək zamanda
Muxtari-Əbu Übeydə çıxub ol müdbiri və oğlunu siyasətə yetirdi və nəcasətlərin
yer yüzündən götürdü. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Zalimi sanma kim, murada yetər,
Zülm bünyadı üstüvar olmaz.
Bəhrəmənd eyləməz fəsad əhlin,
Məkr nəqşinə e’tibar olmaz.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Rəvayətdir ki, şəhzadə andan mə’yus mənzilinə müraciət etdikdə Bərir bin
Həsin-Həmədani ki, əfzəli-zühhadi-əsrdi, İmamın icazətiylə nəsihət üçün ol
gümrahın ləşkərinə gedüb, icazətsiz məclisinə girib, səlam verməyib oturdu. İbn
Sə’d ol halətdən mütəəccüb olub ayıtdı: &quot;Ey əziz, nə mane’ oldu ki, səlam
vermədin?&quot;. Bərir ayıtdı: &quot;Səlam müsəlmanlara məxsusdur&quot;. İbn Sə’d ayıtdı:
&quot;Məgər bən müsəlman deyiləm?&quot; Bərur ayıtdı: &quot;Hədisi-Mustəfəvidir ki, &quot;Əl-muslimu
mən səlimə’l-muslimunə min yədihi və lisanihi&quot;&lt;ref&gt;Müsəlman olan о kişidir ki, dilindən və əlindən müsəlmanlar salamatdır.&lt;/ref&gt;. Və sən Həzrəti-Rəsul
övladını abi-Fəratdan mən’ edüb daiyə qılmışsan ki, hərb edüb qətl edəsən. Bu
təqdirlə İslaminə hökm olunurmu?&quot; İbn Sə’d ayıtdı: &quot;Bən dəxi bilirəm ki, övladi-
Rəsulla hərb edən müstəhəqqi-əzabi-əlim və müstəiddi-iqabi-cəhim olur. Əmma
tərki-hökuməti-Rey və Təbəristan edə bilməzəm&quot;. Bərir olbədbəxtdən novmid
olub məclisindən çıxdı. Qit’ə:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Hər bixirəd ki, fisqü fəsad ilə dutdu xu,
Olmaz hədisi-əhli-xirəd kargər ana.
Zatında hər şəqi ki, Zühəl kibi nəhsdir,
Bin Müştəri sə’adəti etməz əsər ana.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Rəvayətdir ki, Şimri-Zilcövşəni-şəqi ol əhvala vaqif oludqda filhal Kufəyə
rəvan olub Übeydullahi-Ziyada ərz etdi ki, Hüseynlə Ömər Sə’d arasında ixtilat
olub gecələr mücalisət edərlər, bilməzəm nə tədarükdədir. Übeydullahi-Ziyadın
ol xəbərdən qəzəbi tüğyan
edüb Ömər Sə’də bir namə yazdı bu məzmunla ki: &quot;Bən səni müharibət üçün
göndərmişəm, müsahibət içün göndərməmişəm. Bilirəm ki, sən bu əmri-xətirin
öhdəsindən çıxmazsan. Təbəristan və Rey mənşurin Şimri-Zilcövşənə təslim et&quot;.
Ömər Sə’d ol namədən mütəəssir olub, ol cəfakari-bədkirdarın atəşi-fəsadı
Übeydullahın dəmi-sərdindən zəbanə çəküb, müharibə və müqatiləyə yekcəhət
olub, pərdeyi-mühabavü müvasa aradan götürdü. Rəvayətdir ki, Məhərrəmin
səkkizinci günündə ləşkəriİslamda asari-tə’əttüş zahir olub ol, çeşmeyi-həyata
ərz olunduqda ol Həzrət işarət etdi, bir mövze’i həfr etdilər. Bir çeşmeyi-zülal
çıxub cəmi’i-ləşkər sirab olduqdan sonra yenə pünhan oldu və bu xəbər dəxi
Übeydullaha irişib, ol zalım təhdidlə Ömər Sə’də e’lam etdi ki: &quot;İstima’ olunur
ki, Hüseynə badiyədə həfri-abyar edüb fərağat rüxsətin vermişsən. Bu qəziyyə
naməqbuldur, gərəkdir ki, əhvalına müzayiqə verib təmkini-rahət verməyəsən&quot;.
Həm ol saət Məhəmməd Əş’əsi dört bin mübarizlə və anın əqəbincə Qeys bin
Əxməsi iki bin namərdlə və ana mütəaqib Həccac bin Hərəzi bin mübarizlə irsal
edüb, on altı bin mübariz cəm’ oldular. Ol hücumu görüb Həbib bin Müzahir
ayıtdı: &quot;Ya İbn Rəsulullah, qəbileyi-Əsəd bu qürbdədir. Əgər icazət olursa, varub
anları təriqi-hidayətə irşad etmək olur, zira ol tayifədə mərtəbeyi-şəhadət talibi
olanlar çoxdur, əmma bu [mə’rəkədən] xəbərləri yoxdur&quot;.

Əlqissə, şərəfi-icazət hasil edüb ol qəbiləyə varub nida qıldı ki: &quot;Ey sə’adəti-şəhadətə
müştaq olanlar, və ey dövləti-baqi istid’a qılanlar!&quot; Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Şəhbazi-aşiyani-vilayət həlakinə,
Səhrayi-Kərbəlada hücum eyləmiş qürab.
Şiri-şikargahi-ğəzadan hücum edib,
Əzmi-Fərat şəhdini mən’ eyləmiş kilab.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Rəvayətdir ki, ol tayifədən doqsan şuca’i-namdar və mübarizi-kinəgüzar
[İbnül-Bəşiri kəndülərinə sərdarü] sərxeyl edüb, mükəmməl və müsallah Həbibi-
Müzahirlə Həzrəti-İmam hüzurinə mütəvəccih oldular. Ömər Sə’d ol əhvalı
mə’lum edüb, Əzrəqi-Şamiyi dört bin namərdlə yollar mühafizəsinə irsal
etmişdi. Fərat kənarında bir-birinə mülhəq oldular. Ol mücahidlər dəxi anlardan
dönməyüb, bünyadi
cidalü qital edüb, ol müsəlmanların bə’zi məqtul olub, bə’zi məhzum, canibi-
Kərbəlaya yol bulmayub, kəndü qəbilələrinə müraci’ət qıldılar.

Həbibi-Müzahir mə’yus və məhrum Həzrəti-İmama mülhəq olub surəti-əhval
ərz etdi. Übeydullahi-Ziyad ol hala dəxi müttəle’ olub Ömər Sə’də qəzəbamiz bir
məktub irsal etdi ki, &quot;Eşitdim ki, Hüseynə möhlət vermişsən qəbayilə namələr
göndərib ləşkər cəm’ etməgə. Həqqa ki, namə yetdikdə ibtidai-hərb edüb anın
əmrin sərəncam etməyəcək olsan, sənə və cəm’ii-hüzurində olanlara siyasətlərim
toxunur&quot;.

Heyni-vüsuli-namə əgərçi axiri-ruz olub qürubi-afitaba qərib idi, sabahadək
səbr etməyüb, siyasətdən ehtiraz edüb, İbn Sə’d təmamiyi-ləşkərin mürəttəb edüb
mütəvəccihi-hərb oldular. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Məhçeyi-rayət oldu gərdunsay,
Ərşə çıxdı sədayi-naleyi-nay.
Səf çəküb ləşkəri-müxalifi-din,
Lövhi-xətti-ğəm oldu ruyi-zəmin.
Əxtəri-ruzgərdi-ləşkəri-Şam
Səfheyi-afitaba saldı zəlam.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
İttifaqən ol gün Məhərrəm ayının doqquzuncu günü idi və Həzrəti-İmam ol
vəqt məsnədi-asayişdə idi. Naleyi-nay və növhəyinəfirdən bidar olub Əbbasa
əmr etdi ki, anlara müqabil durub həqiqəti-hal mə’lum edə. Əbbas igirmi
mübarizlə anlara istiqbal edüb, hərb üçün gəldiklərin mə’lum qılub Həzrəti İmama
xəbər yetürdükdə Həzrəti-İmam buyurdu ki, ey Əbbas, bu cəmaətdən bu
gecə möhlət istəyib döndərə gör, zira bu gecə cüm’ə gecəsidir və intihayi-əyyami-ömrümüz
mərasimi-taətü ibadətə iştiğal edəlim. Sabah olduqda hər nə
səlah isə, əməl oluna.

Əbbas ol ləşkərə müqabil durub nida qıldı ki, ey müsəlmanlar, cigərguşeyi-
Rəsulullah sizdən bu gecə möhlət istər. İbn Sə’d ümərayi-ləşkərinə məşvərət
qılub, möhlətə səlah görməyüb dedilər: &quot;Sizə aman yoxdur&quot;. Əbbas ayıtdı: &quot;Ey
birəhmlər, bu nə zülmisərihdir ki, nəqdi-Rəsulullaha bu gecə möhlət
verməyəsiz?! Və ey bədbəxtlər, bu nə zülmi-sərih və əmri-qəbihdir ki, cəm’iiömrünüzdə
Həq rizasinə girməyəsiz?! Həqqa ki, əgər şəhsüvarimeydanivilayətdən
sibqəti-hərbə rüxsət alsaydım və sultani-səriri-İmamətdən
təqəddümi-rəzmə icazət bulsaydım, zəbani-tiğ ilə cəvabınız verərdim&quot;.
Əlqissə, ləşkər ol mükalimədən həya qılub, müharibə əmrində tə’əllül edüb,
bizzərurə rüəsayi-ləşkərə dəxi müraciət lazım gəlüb, qəziyyeyi-hərb ol gecə
mövquf oldu. Əmma Həzrəti-İmam cəm’iiəshabü əhbabın cəm’ edüb buyurdu ki,
orduyi-şərifin bir tərəfindən rəhgüzari-hərb üçün yol qoyub, baqi ətrafına xəndəq
məhfur edüb xarü xaşakla doldurub od uralar ki, ibtali-mə’rəkeyi-cidalü qitala
məşğul ikən müxəddərati-süradiqi-’ismət müxaliflərdən mütəhəssin olalar.
Ol atəşin şö’ləsi zəbanə çəkdikdə Malik bin Ürvə ki, əşəddi-əhlinifaqdı,
mərkəbinə binüb, cövlan qılub nə’rə urdu ki, &quot;ey Hüseyn, atəşi-duzəxdən
müqəddəm kəndüni atəşi-dünyaya yaqdın&quot;. Hüseyn ayıtdı: &quot;Kəzəbtə ya
əduvvəllah&quot;&lt;ref&gt;Ey Tanrının düşməni, yalan söylədin.&lt;/ref&gt;. Güman edərmisən ki, bən duzəxə girib, sən əhli-behişt olasan?&quot;.
Müslimi-Əvsəcə ayıtdı: &quot;Ya İbn Rəsulullah, icazətin olsa, bir xədəngizəhrəşikafla
bu məl’una duzəxi göstərmək olur&quot;. Hüseyn ayıtdı: &quot;Ya Müslim,
istəməm ki, bənim ləşkərimdən ibtidayi-hərb ola. Əmma təmaşa qıl ki, bu
məl’un qəhriİlahiyə necə giriftar olur?&quot; Pəs, ol saliki-rahi-həqiqət yüzün
dərgahibiniyaza dutub ayıtdı: &quot;Əllahummə cirrəhu ilən-nar&quot;&lt;ref&gt;Tanrım, onu atəşə çək.&lt;/ref&gt;, yə’ni &quot;İlahi, bu
məl’unu silsileyi-üqubətlə atəşi-suzanə çək&quot;. Filhal &quot;Də’vətü’lməzlumi
mustəcabətun&quot;&lt;ref&gt;Məzlumun duası qəbul olunur.&lt;/ref&gt; müqtəzasincə ol məl’unun mərkəbi ixtiyarsız anı alub, Həzrəti İmamın
ləşkərinə mütəvəccih olub, xəndəqə yetdikdə iltihabi-nairədən rəm qılub
ol məl’unu atəşi-suzana buraxdı və ol halətə iki ləşkər təmaşa qıldılar.
Həzrəti-İmam səcdeyi-şükr edib, duaya məşğul olub derdi ki: &quot;Ya Rəb,
zürriyyəti-Əhli-Beyti-Rəsuləm və yetimü məzlumi-Bətuləm. Sən dadımı bu
zalimlərdən alasan&quot;. Məhəmməd Əş’əsi-Kufi nə’rə urdu ki, ey Hüseyn, sənə
Peyğəmbərin nənisbəti var ki, anda laf edərsən? Hüseyn ayıtdı: &quot;Ya Rəb, İbni
Əş’əs nəsəbim qət’ edər, istərəm ki, bu gün cəzasın verəsən&quot;. Hənuz dua təmam
olmadın ol məl’unun bətni-napakində bir təqaza olub mərkəbindən yerə endi ki,
tədarüki-əhval edə. Əvrətinə bir əqrəb niş urub, nəcasət içrə dolanub,
məkşufül’əvrə can tapşurdı.

Həm ol zəman Cə’də Qərani müqabilə gəlüb avaz yetürdi ki, ey Hüseyn,
zülali-Fərat ki, dəryasifət təməvvücdədir, həqqa ki, sənə və ətba’una andan bir
qətrə su verilməz, ta təşnələb həlak olasuz. Həzrəti-Hüseyn giryan olub dua qıldı:
&quot;Əllahummə əmithu ətşanən&quot;&lt;ref&gt;Tanrım, onu suya təşnə ikən öldür.&lt;/ref&gt;.

Filhal ol məl’unun mərkəbi bivasitə rəm qılub anı buraxub, ol məl’un piyadə
hər canib yügürüb &quot;Əl-’ətşu, [əl-’ətşu]&quot;&lt;ref&gt;Susadım, susadım.&lt;/ref&gt; derdi və hər nə qədər su verirlərdi, içə
bilməyüb xüşkləb can tapşurdı. Və ləşkəri-Yezid ol kəramətləri görürlərdi, əmma
faidə qılmazdı və ayineyi-etiqadlarından bu seyqəllərlə jəngi-küdurət açılmazdı.
Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Pak etməgə ərbabi-xəta səfheyi-qəlbin,
İzhari-kəramət qılur əhli-nəzər, əmma
Zalimlərə izhari-kəramət əsər etməz,
Qılmaz dili-Fir’anu münəvvər Yədi-Beyza.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Bu kəramətlərdən sonra Həzrəti-Sultani-Kərbəla cəm’ii-ixvanü övladü
ənsabın cəm’ edüb, bir kürsi nəsb qılub, üzərinə çıxub bir xütbə ağaz etdi bu
məzmunla ki: &quot;Şərayifi-sipasi-biqiyas ol müdəbbiri-biniyaza ki, məzmuni-kitabeyi-
eyvani-bargahi-qürbi əsrari-möhnətü müsibətbəyandır. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Ol nəsəqbəxşi-ümuri-kargahi-sün’ kim,
Şəhdi-lütfi möhnətamizü bəlaəngizdir,
Cuybari-gülşəni-ehsanı tiği-abdar,
Səbzeyi-gülzari-qürbi xəncəri-xunrizdir.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Və lətayifi-həmdi-bihəd ol mə’şuqi-aşiqgüdaza ki, hilyeyi-sərapərdeyi-hərimi-
qürbi-qəbulu məhrəmlər və müqərrəblər qanıdır. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Zəhi sultani-müstəğni ki, cami-iltifatindən,
Nəsibi-əhli-təslimü təvəkkül zəhri-qatildir.
Kəmali-iltifatı qayəti-qəhrindədir müzmər,
Cəfasindən tənəffür qılmayan lütfinə qabildir.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Və dürudi-namə’dud ol əşrəfi-kainata ki, sülləmi-ehtimali-məsaib payeyi-qədrin
dərəceyi-Me’raca yetürmüş və təcərrö’i-zəhri-
bəla təb’i-səlimi-müstəqiminə nişaneyi-tövfiqi-təqərrüb vermiş. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Ol şəhi-mə’mureyi-ənduhü iqlimi-bəla,
Kim diyari-dərd tə’mirində sərf etmiş həyat,
Salmamış viraneyi-dünyaya zilli-e’tiqad,
Açmamış cəm’iyyəti-əsbaba çeşmi-iltifat.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Şəraiti-həmdü sənadan sonra buyurdu ki: &quot;Ey daireyi-mütabi’ətimdə və
hövzeyi-intisabimdə olan vəfadarlar. &quot;Cəzakumullahu xəyrən&quot;&lt;ref&gt;Allah sizə yaxşılıq versin.&lt;/ref&gt;. Sizdən
xoşnudam. Təriqi-mürafiqətimdə təqsir etmədiniz və daireyi-mütabi’ətimdən
təriqi-müxalifət tutmadınız. Hala istəmən ki, naireyi-möhnətimdən sizə şərarəti-məzərrət
irə və sərsəri-müsibətimdən gulzari-cəmiyyətiniz xəzani-təfriqə görə.

Və bənim bu gecə bu cəfapişələrdən möhlət istədigimdən qərəz həlaveyi-həyatımdan
istifayi-təməttö’ etmək degil, bəlkə məqsudum budur ki, çün şahidi-tövfiqi-
şəhadət pərdeyi-xəfada ikən ərzi-cəmal etdi və nihali-həyati-müstə’arım
bərgriz olmağa və’də yetdi. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Gəldi ol dəm ki, fəna pərdəsin çak qılam,
Bəzmi-vəhdətdə bəqa ləzzətin idrak qılam.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Və bilürəm ki, bu tayifənin məqsudləri bənəm və bana zəfər bulduqdan sonra
sizə iltifat etməzlər. Səlah oldur ki, bu gecə fürsət var ikən güruh-güruh ətrafü
cəvanibə pərişan olasuz və qərqeyi-tüfanibəla olmadan bir nəcat bulasuz. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Çıxmadan dəsti-iəsərrüfatdan ’inani-ixtiyar,
Fikr edüb möhnətdə tədbiri-nəcat etmək gərək.
Hadisati-dəhrdən qafil gərəkməz adəmi,
Surəti-halinə hər kim iltifat etmək gərək.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Bu kəlimatı eşitdikdə alü ətba’ü əşya’indən fəryadü fəğan fəlaki-dəvvarə
çıxub ittifaqla ayıtdılar: &quot;Ey xazini-gəncineyi-əsrari-hikmət və ey kaşifi-rümuzi-vilayət,
haşa ki, xaki-payinə nəqdi-can nisar olmadan dövləti-mülazimətindən
müfariqət mümkün ola və və’dəgahi-
bəlada xəl’əti gülrəngi-şəhadət geymədən bu mə’rəkədən çıxmaq surəti-ehtimal
bula!&quot; Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Biz ibtidayi-xilqətü ağazi-ömrdən,
Nəzri-nisarın eyləmişüz nəqdi-canımız.
Mümkün degil mülazimətindən müfariqət,
Ta səfheyi-vücudda vardır nişanımız.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Həzrəti-İmam təriqi-vəfada anları sabitqədəm görüb, dua qılub Müslimi-Əqil
övladinə ayıtdı: &quot;Ey əzizlər, biz Kufə xəlqinin məva’idi-kaziblərinə e’timad
edüb, Müslimi ol diyara irsal etdik və ol müfsidlər təriqi-müxalifət dutub ol
məzlumu şəhid etdilər. Hala səlah oldur ki, siz validənüz alub Bəni-Təyy
qəbiləsinə varub andan mütəvəccihi-Mədinə olasuz ki, xanədanınız münhədim
və mün’ədim olmaya&quot;. Övladi-Müslim bu kəlimati-cangüdazdan xüruşa gəlüb
ayıtdılar: &quot;Haşa ki, xidmətindən müba’idət ixtiyar edəyüz! Ya Hüseyn,
iltimasımız budur ki, babamız və qarındaşlarımız müqəddəmeyiləşkəri- şəhid
olduği kibi bizə dəxi bu sə’adət müyəssər ola&quot;. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Çün bəqa mülkindədir cəm’iyyəti-əhli-vəfa,
Ruyi-dil ol məqsədi-ə’laya döndərmək gərək.
Neylərüz heyranü sərgərdan qalub, himmət dutub,
Dari-dünyadan ’inan üqbaya döndərmək gərək.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Həzrəti-İmam anlara dəxi dua qılub cəm’ii-əshabına rüxsət verdi ki, varub
ta’ətü ibadətə iştiğal edələr. Və kəndü dəxi sə’adətsərayinə mütəvəccih olub
ibadətə məşğul oldu.

[[Kateqoriya:Hədiqətüs-süəda/Doqquzuncu bab]]</text>
      <sha1>ehov7z7h18uovi9jjomfo5ukglxg0o0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Hədiqətüs-süəda/Onuncu bab</title>
    <ns>0</ns>
    <id>27329</id>
    <revision>
      <id>84540</id>
      <parentid>74637</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T13:38:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Toghrul R</username>
        <id>5449</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1110" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = [[Hədiqətüs-süəda]].&lt;br/&gt;Onuncu bab. Həzrəti İmam Hüseynin ləşkəri-Yezidlə müharibəsin bəyan edər və ol iki fəsldür
| müəllif            = Məhəmməd Füzuli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi = 
| bölmə              = 
| əvvəlki            = [[Hədiqətüs-süəda/Doqquzuncu bab|Doqquzuncu bab. Həzrəti İmam Hüseynin Məkkədən Kərbəlaya gəldigin bəyan edər]]
| növbəti            = [[Hədiqətüs-süəda/Xatimə|Xatimə. Müxəddərati-Əhli-Beytin Şama getdigin bəyan edər]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
| mənbə              = [http://www.anl.az/el/f/fm_e6.pdf Məhəmməd Füzuli. Əsərləri. Altı cilddə. VI cild. Bakı, &quot;Şərq-Qərb&quot;, 2005, səh. 271–338]
| vikipediya_keçidi  = 
| vikisitat_keçidi   = 
| commons_keçidi     = 
}}

* [[/Fəsli-əvvəl|Fəsli-əvvəl: Şəhadəti-Hürr və bəzi şühəda]]
* [[/İkinci fəsil|İkinci fəsil: Həzrəti Hüseyn və Əhli-Beyt şəhadətin bidirir]]

[[Kateqoriya:Hədiqətüs-süəda/Onuncu bab]]</text>
      <sha1>9rxis5sdltllaw0xc5x26b7trjaoldy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Hədiqətüs-süəda/Onuncu bab/Fəsli-əvvəl</title>
    <ns>0</ns>
    <id>27330</id>
    <revision>
      <id>84539</id>
      <parentid>74638</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T13:37:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Toghrul R</username>
        <id>5449</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="90813" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = [[Hədiqətüs-süəda]].&lt;br&gt;[[Hədiqətüs-süəda/Onuncu bab|Onuncu bab. Həzrəti İmam Hüseynin ləşkəri-Yezidlə müharibəsin bəyan edər və ol iki fəsldür]]&lt;br&gt;Fəsli-əvvəl: Şəhadəti-Hürr və bəzi şühəda
| müəllif            = Məhəmməd Füzuli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi = 
| bölmə              = 
| əvvəlki            = [[Hədiqətüs-süəda/Onuncu bab|Onuncu bab. Həzrəti İmam Hüseynin ləşkəri-Yezidlə müharibəsin bəyan edər və ol iki fəsldür]]
| növbəti            = [[Hədiqətüs-süəda/Onuncu bab/İkinci fəsil|İkinci fəsil: Həzrəti Hüseyn və Əhli-Beyt şəhadətin bidirir]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
| mənbə              = [http://www.anl.az/el/f/fm_e6.pdf Məhəmməd Füzuli. Əsərləri. Altı cilddə. VI cild. Bakı, &quot;Şərq-Qərb&quot;, 2005, səh. 271–310]
| vikipediya_keçidi  = 
| vikisitat_keçidi   = 
| commons_keçidi     = 
}}

Çün müttəfiqi-əleyhi-ərbabi-’üqul və mö’təqidi-əshabi-qəbul oldur ki, ədl
ümuri-mütəvəssiti-mütəsaviut-tərəfeyndən ibarətdür və cövr ifratü təfritdən bir
kinayətdür, lacərəm təriqi-əməldən hər üdula iki cövr mülazim olur. Bu səbəbdən
qilləti-ədl və kəsrəti-cövr lazım gəlməgin əksəri-xəlqi-cəhan ərbabi-fitnəvü fəsad
olub, əqəlli-əhlizəman əshabi-səlahü sədaddır. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Ümuri-mərtəbeyi-ədldir təvəssüti-hal,
Üduli mövcibi-ifratü baisi-təfrit.
Səbəb budur ki, olub ’ədl cövr məğlubi,
Həmişə fitnədən olmaz bəri büsati-bəsit.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Hər ayinə sultani-təbiət müstəxdimi-əsnafi-cövr olmağın və şəhriyari-əql
iqtibasi-ənvari-ədl qılmağın peyvəstə biri-birinə münaze’dir və münaziətləri
cəm’iyyəti-əsbabi-nizamü intizama mane’dir. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Təbiət talibi-zövqü tərəbdir,
Təriqi-əql qanuni-ədəbdir.
Təbiətdir məzidi-rif’ətü cah,
Muradi-əql tərki-masivallah.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
İlahi, pərtövi-inayətindən ianət istid’a qılınur ol dəm ki, sultanitəbiət diyaribədəndə
sipahi-rəzilət cəm’ edüb, əsləheyi-mənahi və məlahi mürəttəb qılub,
şəhriyari-əqlin ləşkəri-sidqü səlahın mütəfərriq
edüb məğlub qıla. Və əsəri-mərhəmətindən müavinət iltimas olunur ol saət ki,
mülki-təndə istilayi-hücumi-ləşkəri-həvadan məliki-ruh müztərib və mütəhəyyir
qala. Netə ki, təğəllübü tüğyani-ləşkəri-Yezidi- pürcəfadan şəhidi-badiyeyi-
Kərbəla və hücumi-hümumiə’dadan Hüseyn bin Əliyyi-Murtəza. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Surəti-təhrirə gəlməz olsa dəryalar midad,
Şərhi-bidadü bəlayi-rəzmgahi-Kərbəla.
Kərbəlada həsr olub aləmdə hər möhnət ki, var,
Bənd qılmışdır təriqi-səbri Şahi-Kərbəla.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Raviyi-rəvayəti-cigərsuz və naqili-hekayəti-qəmənduz bu tərzlə tərtibi-süfufi-mə’rəkəyə
kəlam vermiş və bu tərzlə silsileyi-rəvayəti təhrikə gətirmiş ki, çün
şəbi-Aşura Həzrəti-Sultani-Kərbəla ləşkəriə’dadan tətmimi-şəraiti-ibadət və
təğdimi-mərasimi-üzri-əshabiita’ət üçün möhlət tələb qılub və ol istid’a icabətə
yetüb, əndişeyi-hərbdən filcümlə fariğ olub, təvabe’ və ləvahiqlə ibadətə iştiğal
etdi və sabahadək zükurü ünasdan zəmzəmeyi-təkbirü təhlil səvame’imələkuta
yetdi. Ol gecə sükkani-süradiqi-ülvi mütəğəyyirül-əhval olub və ümmali-əvalimi-
süfli heyrət və dəhşətdə qalub fələk şərmsar idi ki, aya, bu nə tədbiri-nasəvabdı
və zəmin müztəribü biqərar idi ki, aya, bu nə bidadi-bihesabdı? Sitarə
tə’sirü tədbirdən aciz olmaz, bəlkə dideyi-bidar açub mütəhəyyir qalmış, ərusi-aləm
libasi-matəm geyüb xəvatini-hərəmsərayi-ismət üçün matəmdə idi və
xosrovi-əncüm matəmkədeyi-zülümatə girüb şühəda üçün qəmü ələmdə idi. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Asiman açmışdı əbvabi-məlal,
Əxtəri-iqbala yetmişdi vəbal.
Fövt olub sərrişteyi-tədbiri-kar,
Müztərib qalmışdı dövri-ruzigar.
Münfə’il dövran müxalif dövrdən,
Münzəcir aləm müşəvvəş tövrdən.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Əgərçi Məsiha daməni-xurşidi dutub tülu’indən mən’ edərdi ki, əşi’eyi-ənvar
şəhidi-Kərbəlaya sihami-bəla olmaya və gərdun səhər əbvabın məsdud etmişdi
ki, sübhi-kazibin dəmi-sərdindən ŞahiKərbəlanun şəm’i-həyatı intifa bulmaya,
əmma iqtizayi-iqbalişəhadət sür’əti-dövrana isti’cal edüb, təli’eyi-sübhi-sadiq
canibi
məşriqdən hüveyda oldu. Rəvayətdir ki, ol dəm asimandan bir nida gəldi ki, &quot;Ya
xəlilullah ədrukni&quot;&lt;ref&gt;Ey Tanrının sevgili qulu, imdadıma yetiş!&lt;/ref&gt; və ol sədadan Ümm Külsüm müztərib olub, tə’cillə Həzrəti İmamın
mənzilinə gəlib ayıtdı: &quot;Ey bəradəri-əziz, bu sədadan vaqif oldunmu?&quot;.
Hüseyn ayıtdı: &quot;Bən vaqif oldum. Hala Həzrəti-Rəsulu vaqi’əmdə gördüm. Ol
həzrət bana müjdeyi-şəhadət verüb buyurdu ki: &quot;Ey Hüseyn, səvakini-aləmi-bala
və zümreyi-məlai-ə’la ərvahi-müqəddəseyi-ənbiyayla istiqbali-ruhişərifin qılub
intizarindədür. Cəhd et ki, bu gecə hüzurumuzda iftar edəsən&quot;. Və bu hala
müqarin bir firiştə gördüm əlində bir şişə. Dedim: &quot;Ya Rəsulullah, bu firiştə
əlində bu şişə nədir?&quot; Buyurdu ki: &quot;Ya Hüseyn, bu firiştə mə’murdur ki, zalimlər
sənin qanın tökdükdə bu şişəyə doldurub asimana ilətə&quot;. Ümm Külsüm ol halətə
giryan olub, Hüseyn ayıtdı: &quot;Ey məzlumə, əhli-beytimi hazır et ki,
həngamivida’dır&quot;. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Əlvida’, ey dustlar kim, gəldi həngami-səfər,
Ərş pərvazinə mürği-ruhum açdı balü pər.
Yusifi-Misri-qəbuləm, çəkməz oldum həbsi-tən,
Eylədim zindani-təngi-dəhrdən qət’i-nəzər.
Necə ehmal eyləyəm mülki-bəqa əzmində kim,
Şəm’i-ömrüm eylədi izhari-asari-səhər.
Müztəribdir şövqi-təşrifimdə Şahi-Övliya,
Müntəzirdir ləzzəti-didarimə Xeyrül-Bəşər.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Əlqissə, müxəddərati-sərapərdeyi-təharət və rəyahini-riyazi-vilayət hazır olub,
Həzrəti-İmam anları bir-bir bağrına basub, vida’ edüb derdi ki, ey məzlumlar,
aya, badiyeyi-qürbətdə bu zalimlər içində əhvalınız nola və əvaqibiniz nə surət
bula?&quot; Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Dərda ki, rəhgüzari-həvadisdə uğradı
Bidad girdbadinə şəm’i-cəmalınız,
Ey mə’dəni-təharətü ismət gühərləri,
Ya Rəb, nə ola xaki-məzəllətdə halınız?&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Bir tərəfdən Şəhrbanu giribani-təhəmmül çak edüb derdi ki: &quot;Ey biçarələr
qəmxarı və ey şikəstələr qəmküsarı! Bu şahzadələri yetim
qoyub, kimin öhdəsində buraxıb gedərsən və bu əmanətləri kimə təslim
edərsən?&quot; Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Hiç kim, ya Rəb, bana manənd məhzun olmasun,
Surəti-hali-həvadisdən digərgun olmasun!
Bir yana ənduhi-qürbət, bir yana hicrani-dust,
Necə dil püriztirabü didə pürxun olmasun?!&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Və bir tərəfdən Ümm Külsüm naxuni-ənduhla rüxsareyigülgünün parə-parə
qılub növhə qılurdı ki: &quot;Ey çiraği-xanədanirisalət və ey şəm’i-şəbistani-İmamət!
Əliyyi-Mürtəza mütəvəccihirövzeyi- rizvan olduqda atəşi-fəraqına mövcibi-təskin
olan HəsəniMüctəba idi. Və ol Həzrət intiqal etdikdə sənin sayeyi-atifətin
bizə mə’məni-riza idi. Aya, səndən sonra məhrəmimiz kim ola və xatirimiz
kiminlə təsəlli bula? Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Bu müsibət qəfləti-mövt ilə asandır bana
Kim, qılur gərduni-gərdan canımı təndən cüda.
Bu müsibət andan əfzundur təəmmül eyləsən
Kim, bəni səndən cüda eylər, səni bəndən cüda.
Və gahi bu sürudla növhə bünyad edərdi. Şe’r:
Çərxi-zalim aqibət mülkin xərab eylər, diriğ!
Əmri-naməqbulü fikri-nasəvab eylər, diriğ!
Zülməti-hicran ilə tarik edüb aləmləri,
Əbri-bidadi niqabi-afitab eylər, diriğ!&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Bu müsibətdə ikən əsəri-sübh peyda olub, Həzrəti-İmam afitabvar
hərəmsəradan mütəvəccihi-səhra olub, təyəmmüm qılub cəmaətlə nəmaza
məşğul oldu.

Rəvayətdir ki, əvradi-nəmaz ixtitama yetmədən və Həzrəti-İmam duayi-namazı
təmam etmədən mə’siyət sərməstlərindən sədayi-cuşü xüruş qübbeyi-əflaka
çıxub və bişeyi-bid’ət bəhayimindən sədəmati-əsvati-namülayim guşi-gərduni
kər qılub, naleyi-nayi-rəzmi və sədayi-kusi-hərbi mübarizlərə səlayi-hərb
urub, zalimlər ərseyiKərbəlaya ələmlər yürütdülər və sipahi-zəlalət fövc-fövc
səvarü piyadə mütəvəccihi-meydan olub, ğübari-tirədən ayineyi-ruyi
zəmini mükəddər etdilər. İbn Sə’di-səfih tə’biyeyi-səfi-sipah edüb, meyməneyi-naməysuri
Ömər bin Həccaca müsəlləm edüb, meysəreyi-nameysuri Şimri-
Zilcövşənə namizəd qılub, kəndü qəlbisipah oldu. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Zəhi bədbəxt kim, kəsbi-şəqavət ixtiyar etdi,
Özün dünya üçün bədnami-ruyi-ruzigar etdi.
Zəhi-müdbir ki, məğlubu olub aləmdə şeytanın,
Fəsad etməkdə insanı mələkdən şərmsar etdi.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Və bir canibdən dəxi meydani-mücahidət cansiparləri və ərseyi-şəhadət
vəfadarləri ol cuşü xüruşdan mütənəbbeh olub, bəlkə bəzmi-bəlada ol
təranələrdən zövqlər bulub, bir-bir nə’reyi-məstanə və xüruşi-mərdanə ilə
künyətlər verub ol sultani-mülkastanın astaninə gəldilər və rüxsəti-meydan bulub
təsbihü təhlillə ərseyi-karzara mütəvəccih oldular. Və Həzrəti-İmam dəxi kəsrəti-sipahi-
ə’dadan mütəvəhhim olmayub və qilləti-əhibbadan təğəyyür bulmayub,
fərqi-mübarəkin əmameyi-Rəsulla müzəyyən və bədəni-lətifin dürraeyirisalət
birlə mürəttəb qılub, Rəsul Həzrətlərinin Fəriha nam mərkəbin rikabi-hümayuna
çəküb və şəmşiri-zəfərməasirin həmayil edüb, cövlan edərək səfi-sipaha gəldi və
sipahi-səfərpənaha tərtib verüb, məyməneyi-meymuni Züheyr bin Mücəllaya
rucu’ edüb, meysəreyimeysuri Həbib bin Müzahirə müqərrər qılub, rayəti-fəthayəti
Əbbas bin Əliyyi-Murtəzaya tapşırub, kəndü bizzat iman kibi
mö’minlərin qəlbində qərar dutub şəhadətə müntəzir oldu.

Ol gün ərusi-xəlvətsəray üfüqi-matəmkədeyi-dünyaya xəraşidəruy və
pərişanmuy çıxdı və piri-sipehri-xəmidəqamət təriqi-tə’ziyət dutub daməni-libasi-
nilgunə çaklər bıraxdı və əbkari-əncüm tabi-nəzzareyi-məsaibi-xəvati-nihərəmsərayi-
nübüvvət gətürməyüb pərdeyi-hicaba girdi və nəsimi-səhər şühəda
üçün dəmadəm ahi-sərd çəküb məzaci-kainata küdurət gətirdi. Rizvan riyazi-cinana
zinət verdi ki, ruhi-şəhidi-Kərbəla mehman olur və hura dideyi-iştiyaq
açub mütərəssid oldu ki, nuri-dideyi-Zəhra gəlür. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Çıxdı gün, ya sineyi-gərduna urdu tazə dağ
Bərqi-ənduhi-dili-övladi-Xeyrül-mürsəlin?
Sübh pərtöv saldı, ya məzlumlar halın görüb,
Qüssədən bimar olub zərd oldu rüxsari-zəmin?!&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Rəvayətdir ki, iki canibdən süfufi-müharibə mürəttəb olduqda və keyfiyyəti-həqqü
batil və küfrü iman imtiyaz bulduqda HəzrətiSultani- Kərbəla səfisipahindən
çıxub, ol bisəadətlərə müqabil durub səlabətü sövlətlə bu beyti inşa
qıldı. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Ənəbnə nəbiyyə’t-tuhri min ali-Haşım,
Kəfani bi-haza məfxəri hinə əfxəru&lt;ref&gt;Haşim nəslindən pak bir peyğəmbərin oğluyam,&lt;br&gt;Öyündükdə bu iftixar mənə bəsdir.&lt;/ref&gt;. &lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Yə’ni bən fərzəndi-Pəsuli-Xudayam və nütfeyi-sərvəri-ənbiyayam. İftixar
etdikdə bana bu fəxr kifayət edər və mübahat qıldıqda bana təfaxür bu yetər. &quot;Ey
qövmi-birəhm, başımdakı əmmamə və belimdəki tiğ və əgnimdəki dürra’ə və
rikabımdakı mərkəb Həzrəti-Rəsulullahındır. Və bən varisi-elmi-Rəsulam və
nuri-dideyi-Bətulam. Hərgiz kizbü gəzafa iqdam etməmişəm və mütləq
təriqi-müxalifəti-Xuda və Rəsul dutmamışam. Mədinədə mücaviri-rövzeyi-Rəsul
ikən bana təmkin vermədiniz və Məkkədə mö’təkifi-zaviyeyi-qənaət olduğumu
rəva görmədiniz. Həqqa ki, bana məkatibü mərasil irsal edüb, üzərimə hüccətlər
bıraxub bu diyara siz gətirdiniz və bu fitnəyi təhriki-səlasili-əsbabla siz bu
məqama yetirdiniz. Ey Ömər bin Sə’d, vey Ömər bin Həccac, vey Şis bin Rəbi’i,
bu nə qəddarlıqdır, və ey Sinan bin Ənəs, və ey Şimri-Zilcövşən, bu nə
məkkarlıqdır?&quot; Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Məkr bünyadı üstüvar olmaz,
Hiylə asarı paydar olmaz.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Ol cəmaət ittifaqla inkar etdilər. Həzrəti-İmam məktubların hazır edüb, anlara
hüccəti-təmam etdikdən sonra ol məktubları oda yaxdırdı. Aqibət, Ömər bin Sə’d
müqabilinə gəlüb ayıtdı: &quot;Ey Hüseyn, bu hekayətlər nəticə verməz. Ya Yezidin
bey’ətin qəbul etmək gərəksən, ya tərki-həyat eyləmək&quot;. Bu sözü deyüb, bir
navəki-dilduz əlinə alub ayıtdı: &quot;Ey əhli-Kufə, güvah olun və Übeydullah
hüzurunda şəhadət verin ki, ibtidai-hərbi-Hüseyn bəndən oldu&quot;. Və ol navək
canibi-Hüseynə rəvan qıldı.

Həzrəti-Hüseyn məhasini-şərifin əlinə alub ayıtdı: &quot;Ey qövm, qəzəbi-Rəbbani
Yəhuda ol zəman iştidad buldu ki, &quot;Uzeyr İbnullah&quot;&lt;ref&gt;Üzeyir Allahın oğludur ([[Quran]], 9, 30).&lt;/ref&gt;
dedilər və qəhri-İlahi Nəsaraya ol gün nazil oldu ki, &quot;Məsihu’bnullah&quot;&lt;ref&gt;Məsih Allahın oğludur.&lt;/ref&gt; dedilər
və sixəti-Sübhani sizə hala müqərrər oldu ki, qəsdi-Ali Rəsul etdiniz. Həqqa ki,
sizün bədəninüzdə hər səri-mu bir xəncəri-abdar olsa, &quot;Və ’sabir və ma-səbrukə
illa billahi&quot;&lt;ref&gt;Səbr et, səbrin ancaq Allah(ın yardımı) ilədir (Qur’an, 16, 127).&lt;/ref&gt; dairəsindən inhiraf etməzəm və hər fərdiniz qəsdimə bir ləşkərikinəgüzar
olsa, &quot;İnnə’llahə yuhibbu’s-sabirinə&quot;&lt;ref&gt;Allah səbr edənləri sevir.&lt;/ref&gt; mərtəbəsinin tərkin tutmazam&quot;.

Rəvayətdir ki, ləşkəri-Yezid, İbn Sə’din iqdamın gördükdə ana iqtida qılub,
Həzrəti-İmama bir mərtəbə tirbaran etdilər ki, pəriü-qabdan çeşmeyi-afitab
tutuldu və zəxmi-peykani-abdardan ruyizəmin məsabeyi-ğərbal oldu. Həzrəti İmam
ol hücumdan səfi-sipaha müraciət qılub əshabü əhbabinə ayıtdı: &quot;Ey
vəfadarlar və cansiparlar, müstəid olun və təhiyyeyi-əsbabi-səfər qılun ki, dəmi-
xunrizdir və həngami-rəstaxizdür&quot;. Və Ömər bin Sə’din peyki-peykanı bu xəbər
pəyamına gəldi və qasidi-navək bu peyğamla varid oldu və bu vaqiə səbahi-cüm’ə
aşiri-Məhərrəm, hicrətin altmış altıncı yilində vüqu’ buldu. Və ləşkərimüxalif
bir rəvayətdə on yeddi bin nəfər və bir rəvayətdə otuz bin nəfər, əmma
əsəhhi-əqvalla igirmi iki bin mübariz olub və ləşkəri-İmam bir qövllə səksən
nəfər və bir qövllə yetmiş iki nəfər olub, otuz iki atlu idi və baqi piyadə idi. Və
əksəri-rəsaildə icmal ilə şərh etmişlər, əmma Həzrəti-Mövlana Hüseyn Vaiz
əleyhir-rəhmə fil-cümlə təriqi-təfsil dutmuş.

Raviyi-əxbari-məlalətasar bu tərzlə itmami-rəvayət vermiş və naqili-göftari-küdurətasar
bu tərzlə göftara zinəti-tətmim yetirmiş ki, çün süfufi-ləşkər
mürəttəb oldu, Hürr bin Yezid Riyahi Ömər Sə’din hüzuruna gəlüb ayıtdı: &quot;Ya
İbn Sə’d, əlbəttə, Hüseynlə müharibə etmək müqərrərmidir?&quot; İbn Sə’d ayıtdı:
&quot;Bəli, müqərrərdir. Bu hərbdə qanlar tökülür və başlar kəsilür&quot;. Hürr ayıtdı:
&quot;Rəsulullaha Qiyamət günü nə cəvab verirsən?&quot; Ömər Sə’d cəvab verməyüb,
Hürr kəndü ləşkərinə müraciət qılub, heybət və səlabətdən ləvni mütəğəyyir olub
və qəlbi mütəhəyyir olub biqərardı. Qarındaşı andan sual etdi ki, &quot;ey pəhləvaniərəb,
hərgiz heç mə’rəkədə səndən bu təzəlzül mülahizə olunmayub, mə’ə qillətiə’da
bu nə təğəyyürdür ki, səndə zahir oldu?&quot; Hürr ayıtdı: &quot;Ey bəradər, bana
ə’dadan təvəhhüm yoxdur, əmma behişt və duzəx arasında mütəhəyyir qalmışam
və həqqü batil
imtiyazında heyran olmuşam&quot;. Bu təkəllümdə ikən ixtiyarsız bir nə’rə urdu ki,
&quot;əl-minnətu lillah, məkməni-qeybdən məş’əleyi-nuri-hidayət zahir olub bəni
təriqi-zəlalətdən sirati-müstəqimə buraxdı&quot;. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Lilləhil-həmd ki, bən sahibi-irfan oldum,
Qabili-mərtəbeyi-səhhəti-iman oldum.
Əməli-batil imiş Ali-Məhəmməd büğzü,
E’tiraf eylədim ol cürmə, peşiman oldum.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Pəs, səməndi-badpayə cövlan verüb, kəndü ləşkərindən çıxub ləşkəri-
Hüseynə mülhəq olub, mərkəbindən enüb, rikabi-hümayuninə yüz sürüb ayıtdı.
Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Ey çiraği-təl’ətin şəm’i-şəbistani-sürur,
Gərdi-xaki-rəhgüzarın tutiyayi-çeşmi-hur.
Ya Əmirəlmö’minin, üsyana iqdam eylədim,
Bilmədim ki, böylə tüğyan edə ərbabi-qürur.
Bilmədim ki, dutmayub şəm’i-risalət hörmətin,
Irtikabi-zülmü bidad edə qövmi-bişüur.
Ya Şəfi’ülmüznibin, üzri-günahım qıl qəbul,
Görmə caiz bünyeyi-ümmidə hirmandan fütur.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Bu təriqlə çox niyazlar edüb təzzərö’ etdi ki, ya İmam, aya mə’zirətim
məqbul olurmu ola? Həzrəti-İmam ayıtdı: &quot;Ey Hürr, dərgahi-lütfü ehsan əhli-
etizara həmişə məftuhdur və günahın mö’tərif olan həmişə müsabü məmduhdur
və &quot;Huvə yəqbəlu’t-tövbə ən ibadihi&quot;&lt;ref&gt;Qulların tövbəsini qəbul edən odur (Qur’an, 9, 104).&lt;/ref&gt;.

Çün Müs’əb bin Yezid qarındaşın gördü ki, axirəti-dünyaya ixtiyar etdi və
üzri-günahı dərəceyi-qəbula yetdi, ol dəxi səadəti-mülazimətinə müşərrəf oldu və
surəti-ixlas ərz qıldı. Əlqissə, Hürr bin Yezidi-Riyahi mükafati-əf’al üçün
Həzrəti-İmamdan icazəti-hərb istədikdə Həzrəti-İmam ayıtdı: &quot;Ey Hürr, hənuz
bizdən istişmamirayiheyi-rahət etmədin zəhmətə düşmək münasib degil. Səbr et,
ibtidayi-hərb qeyrdən olsun&quot;. Hürr ayıtdı: &quot;Ya İmam, netə ki, ibtidayimüxasimət
bəndən oldu, istərəm ki, ağazi-izhari-məhəbbət dəxi bəndən ola&quot;.

Əlqissə, təzərrö’lə rüxsət alub meydana girdi və bu təzəllümlə ismü rəsmin
zühuraə gətürdi. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Bənəm ol Hürr bin Yezidi-Riyahi
Ki, əzəldən mühibbi-Ali-Əbayam,
Şükrü lillah kəmali-sidqü səfadan,
Qabili-xidməti-vəliyyi-Xudayam.
Tiği-xunrizlə zəmani-şücaət,
Düşməni-duni-nabəkara bəlayam.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
İbn Sə’di-bixirəd Hürr bin Yezidi meydanda görüb, əndaminə təvəhhümdən
lərzə düşüb, məxsuslarından Səfvan nam bir mübarizə ayıtdı: &quot;Yürü var, Hürrə
nəsihət qıl və malü əsbabla firib ver, əgər qəbul etməsə, siyasətə yetür&quot;.
Səfvan səfi-sipahdan çıxub səməndi-badrəftara cövlan verüb Hürrə müqabil
olduqda ayıtdı: &quot;Ey Hürr, sahibi-əqlü sahibi-rə’y olmaq gərək. Əcəb ki, ne’məti-dünyadan
inhiraf edüb zillət ixtiyar etdün&quot;. Hürr ayıtdı: &quot;Ey nadan, izzət
xidməti-Ali-Rəsuldadır. Zəhi səfihi-siyəhruzgar ki, ne’məti-fani üçün tərkidövləti-
baqi edə. Əlhəq, əgər iman varsa, nəfyi-tənəümati-rövzeyi-rizvan nədir
və əgər iman yoxsa, də’vayi-iman nədir?&quot; Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Qabili-kəşfi-rümuzi-hikmət olmaz hər kişi,
Hər kimin fe’li nəqizi-qövldür, məzmum olur.
Pərdeyi-təşkikdir bu zülməti-qeydi-həyat,
Pərdə rəf’ olduqda halı hər kimin mə’lum olur.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Səfvan gördü ki, Hürr qabili-nəsihət degil, qəzəbnak olub, sineyibikinəsinə
nizeyi-cansitan həvalə qıldı. Hürri-vəfadar bir tiğlə nizəsin rədd edüb, bir zərblə
mərkəbindən nigunsar edüb, bir lö’blə yıxdı ki, nə’reyi-afərin iki ləşkərdən
asimana çıxdı.

Rəvayətdir ki, Səfvanın üç qarındaşı olub, talibi-intiqam təriqiylə mütəaqib
meydana gəlüb bir-bir Hürr əlindən şərbəti-fəna içdilər. Hürr ol mübarizləri
həlak etdikdən sonra Həzrəti-İmamın izzi-hüzurişəriflərinə gəlüb ayıtdı: &quot;Ya
İmami-zaman, bəndən xoşnud oldunmu?&quot; Həzrəti-İmam ayıtdı: &quot;Nə’əm, əntə
Hurrun kəma səmmətəkə ummukə&quot;&lt;ref&gt;Bəli, anan sənə Hürr adını verdiyi kimi hürrsən.&lt;/ref&gt;. Hürr ol bəşarətlə yenə meydana müraciət
qılub, gərmi-mübarizət ikən bir həramzadə mərkəbin səqət qılub, piyadə qaldı.
Ol müxlisi-vəfadar ədəmi-mərkəb ilə ləşkəri-ə’dadan
izhari-əcz etməyüb, inani-əzimət döndərməyüb müharibə etdigin şahzadə
gördükdə bir mərkəbi-tazinəjad irsal etdi.

Hürr ol mərkəbə binub, cövlan edüb, hər tərəf mütəvəccih olduqda güruhgüruh
müxalifləri pərakəndə etdigi əsnada hatifdən səda gəldi ki: &quot;Ey Hürr,
müjdə ki, hurü qılman müntəziri-didarındır&quot;. Hürr ol sədadan məsrur olub
canibi-Hüseynə təvəccöh qılub ayıtdı: &quot;Ya İmam, cəddin xidmətinə mütəvəccih
oluram, peyğamın nədir?&quot; Həzrəti-İmam ol xəbərdən giryan olub ayıtdı: &quot;Ey
Hürr, biz dəxi mütəaqib gəlməkdəyiz&quot;.

Əlqissə, ol şiri-bişeyi-şücaət və nəhəngi-dəryayi-cəladət səddi-sipahi-ə’daya
rəxnələr urub və cəm’iyyəti-müxalifə təfriqələr yetürüb, nizəsi şikəst bulub, tiğiabdarla
mütəvəccihi-qəlbi-sipaholdu və qəlbi-sipahı dili-üşşaq kibi çak edüb,
kəndüsin ələmdara yetürdi. Ələmi nigunsar etməkdə ikən Şimri-bədbəxt
ləşkərinə nə’rəurdu ki, ey namərdlər, bir mübarizdən aciz olmaq nədir?
Ləşkər hər canibdən qülüvv qılub, ol namuradı ortaya alub, nagah Qisvar bin
Kinanə bir zəxmi-mühlik urub, Hürr dəxi ana bir zəxm urub, ikisi dəxi
mərkəbdən cüda olub, Hürr nə’rə urdu ki: &quot;Ya İbn Rəsulullah, ədrikni&quot;&lt;ref&gt;İmdadıma yetiş.&lt;/ref&gt;. Həzrətiİmam
biixtiyar meydana girüb, Hürrü ol zalimlər arasından alub ləşkərinə
yetürdi və mərkəbindən enüb, başın dizi üzərinə alub, astini-mübarəkiylə
rüxsarından xakü xun pak edüb dua qılırkən Hürr anın rayiheyi-canbəxşindən
həyat istiarə qılub, rüxsarimübarəkinə dideyi-iştiyaq açub, təbəssüm qılub ayıtdı:
&quot;Ya İmam, bəndən razı oldunmu?&quot; İmam ayıtdı: &quot;Səndən razı oldum, Allah
səndən razı olsun&quot;. Hürri-vəfadar bu bəşarətlə filhal nəqdi-can nisar edüb. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Eşq meydanında can vermək degil ar, ey könül,
Can verüb məqsuda yet, gər himmətin var, ey könül.
Eşq bazarına salmışdır səadət gövhərin,
Nəqdi-canın verməyən olmaz xəridar, ey könül.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Nəqldir ki, bu beyt Həzrəti-İmamın Hürr üçün dedigi mərsiyədəndir.
Şe’r:
Fə-ni mə’l-hurru Hurra’bni Riyahin
Səburun ində müxtəlifür-rimahin&lt;ref&gt;Hürr bin Riyahi nə xeyirli bir hürrdür.&lt;br&gt;
Yanında nizələrin uçuşduğu (onunla) səbirlidir.&lt;/ref&gt;
Çün Hürrün qarındaşı Hürrün şəhadətinə ittila’ buldu, ol dəxi rüxsət alub,
meydana girüb, izhari-kəmali-şücaətdən sonra şəhadət bulub qarındaşına mülhəq
oldu. Rəvayətdir ki, Hürrün Əli nam bir oğlu var idi ki, bəsi şüca’ və cigərdar idi.
Bu əhvalı mülahizə qıldıqda Ürvə nam bir qulla atlarına su vermək bəhanəsiylə
ləşkərdən çıxub, Həzrəti-İmamın xidmətinə müşərrəf olub izhari-ismü rəsm
etdilər və icazəti-hərb aldılar. İbtidayi-hal Əli bin Hürr meydana girüb, cidalü
qital edüb səadəti-şəhadət hasil etdi. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Ey xoş ol nütfeyi-pakizə kim, ol
Olmaya naqisü nadanü səfih.
Qıla izhari-hünər kəsbin edüb,
Mə’niyi-&quot;Əl-vələdu sirrə əbih&quot;&lt;ref&gt;Övlad atasının sirridir.&lt;/ref&gt;.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Andan sonra Ürvəyi-vəfadar xacələri vəfasında sərbazlıq edüb rütbeyi-hürriyyət
kəsb etməgə meydana girdi. Ol dəxi mərasimi-şücaət əda qılub şəhid
oldu. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Ey xoş anlar kim, qılub feyzi-şəhadət kəsbini,
Xəlqdən tövfiqi-iqbal ilə mümtaz oldular.
Qıldılar cəm’iyyəti-dünyaya üqba ixtiyar,
Feyz edüb, hasil bulub rif’ət, sərəfraz oldular.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Sipəhsalari-meydani-təkəllüm bu tərzlə ərseyi-bəyana sipahi-ibarət çəkmiş və
səfarayi-mə’rəkeyi-süxən bu rənglə tiği-zəban çəküb mərdümi-didə qanın
tökmüş ki, Hürr bin Yezidi-Riyahi ətba’iylə bəzmi-bəlada cami-səadətdən
şərbəti-şəhadət içdikdən sonra sultani-səriri-izzü ə’la Hüseyn bin Əliyyi-Mürtəza
səfi-sipahizəfərpənahdan çıxub, ləşkəri-ə’daya müqabil durub, bir dəxi
qaideyihüccət tazə edüb nida qıldı ki: &quot;Ey əhli-İslamü imanam&quot; – deyüb də’va
qılanlar və ey mö’tərifi-şəhadət olub, mö’təqidi-iman olanlar! Bən nəbireyiƏhmədi-
Muxtaram. Bən nəqdi-sahibi-Zülfiqaram. Təsəvvür etmən ki, kəsrətisipahinizdən
ehtirazım ola, şiddəti-ədavətinizdən səbati-təmkinim təzəlzül bula.
Həqqa ki, şəmşiri-abdarimə müdəbbiri-kargahi-hikmətdən rüxsət olsa, zülməti-səvadi-
sipahinizə şə’şə’eyi-afitabi-aləmtabdır və sinani-saiqəbarım mühərriki-silsileyi-
şəhadətdən icazət bulsa, binayi-fəsadi-inadınıza tişeyi-ixtilalü inqilabdır. Əgərçi
mühəqqəq bilirəm ki, tinəti-napakınızda iste’dadiqəbuli nəsihət olmadığın və
rüsuxi-niyyəti-fəsad cibilliyyətinizdə möv’izə ilə təğəyyür bulmadığın, əmma
itmami-hüccət təriqiylə sizə təkrar nəsihət edərəm. Ey taifeyi-tağiyə, bən bu
diyara hərb üçün gəlməmişəm və bu qövğaya kəndü rə’yimlə mürtəkib
olmamışam. Hənuz aramızda atəşi-fəsad işti’al bulmadın və bu surəti-müqatiləvü
müharibə zahir olmadın ya bana mane’ olman, yenə Mədinəyə müraciət edəyim,
ya təriqi məsdud etmən, Yezidlə münazirə qılmağa Şama gedəyim&quot;. Cəvab
verdilər ki: &quot;Ey Hüseyn, sənə bu təhlükədən nəcat mümkün degil, zira əgər Şama
getsən, fəsahəti-lisanla Yezidə firib verüb xilas olduqda sərmayeyi-fəsad olursan
və əgər Mədinəyə müraciət qılsan, əsbabi-fitnə mühəyya qılub hər nə təqdirlə
bizi bir dəxi əzaba salursan&quot;. Həzrəti-İmam ayıtdı: &quot;Barı, əzbi-Fəratı ki, cümleyi-məxluqata
mübahdır, şəcəreyi-gülzari-ismətü təharətdən qət’ etmən&quot;. Dedilər:
&quot;Ey Hüseyn, istilayi-təəttüşdən ətbavü ənsabına zə’fi-bədən yetməsə və qəhti-ab
nihali-şövkətünüzi pəjmürdə etməsə, bu müqərrərdir ki, sövləti-şücaəti-Ali-
Haşimə xarü xaşakiKufə və Şam müqavimət qılmağa qadir olmaz və həyatından
qət’iümid edən güruhla müharibə faidə qılmaz&quot;.

Həzrəti-İmam gördü ki, heç vəchlə əmri-səlah surət bulmaz və heç tədbirlə
müsalihət mümkün olmaz, dedi: &quot;Ey qövm, çün müharibə müqərrərdir, barı,
insaf edüb təriqeyi-ədldən üdul etmən. Bir-bir mübaşiri-hərb olun ki, mərddən
namərd mümtaz ola&quot;. Bu şərti qəbul edüb ləşkəri-Yeziddən Sam nam bir məl’un
meydana girüb, nə’reyi-&quot;Həl mən mübariz&quot;&lt;ref&gt;(Qarşıma çıxacaq) döyüşçü yoxmu?&lt;/ref&gt; urub Həzrəti-İmam ləşkərinə
müqabil durdu. Bu canibdən Züheyr bin Həssan Sultani-Kərbəladan rüxsət alub,
əbribəhar kibi cuşanü xüruşan saiqeyi-şəmşiri-abdar və barani-xədəngixunxarla
ərseyi-xakdanı xəsm qanıyla laləzar etməgə meydana çıxdı və cilveyi-nəsimi-səməndi-
saiqəmanəndlə səfi-ə’daya övraqi-əşcar kibi lərzələr bıraxdı. Mərasimitəridü
nəvarddən sonra izhari-ismü rəsm etdi ki, &quot;Ey firqeyi-füccari-nabəkar&quot;.
Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Bənəm sahibi-tiğü gürzü kəmənd,
Züheyr İbni-Həssan yəli-ərcümənd.
Bənəm çakəri-xanədani-Rəsul,
Kəmin bəndeyi-nuri-çeşmi-Bətul.
Əgər kuhi-Qafilə qılsam məsaf,
Məsafımda aciz olur kuhi-Qaf.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Sami-bədbəxt ol nikbəxti görüb ağazi-nəsihət qıldı ki, ey şəhsəvari-mizmari-mübarizət
və ey namdari-meydani-müharibət, bu nə tədbiri-namünasibdir və
rə’yi-nasayibdir ki, tərki-malü əhlü əyal qılub bu ləşkəri-məğluba daxil olmuşsan
və kəmali-zilləti nəhayətiizzətə ixtiyar qılmışsan? Züheyr ayıtdı: &quot;Ey namərd,
dövləti-baqi mülaziməti-xanədani-nübüvvətdir və izzəti-daimi mütabi’ətidudmanivilayətdir&quot;.
Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Nə e’tibar süruri-səriri-dünyaya
Ki, var kövkəbi-hökmündə ehtimali-üful.
Xoş ol ki, eyləyə gərduni-tale’ində tülu
Sitareyi-şərəfi-mehri-xanəndani-Rəsul.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Sam istərdi ki, tətvili-kəlam edə, Züheyr möhlət verməyib, anı bir zərblə
düzəxə göndərüb pəhləvan istədikdə əhli-İraq və Şam ol namdarın vəhmindən
hərasan olub, heç pəhləvana bu iqtidar olmadı ki, meydani-şücaətdə rəxşi-himmətə
cövlan verə və ana müqabil dura. İbn Sə’d ol halı görüb ləşkərinə
siyasət gözüylə baxub, ayıtdı: &quot;Ey namərdlər, bu nə əhəmiyyətsizlikdir?&quot; Nəsr bin
Kə’b Nəhəi ki, rüəsayi-ərəb anı bin mübarizə bərabər dutarlardı, meydana girüb,
Züheyrə müqabil durub, mübahatlar qılub lafü gəzafla nə’rələr urdu və Züheyrə
ol dəxi ağazi-nəsihət qıldı ki, ey şüca’i-yeganə və ey mübarizimərdanə, nişə
tərki-inad edüb gəlməzsən ki, Übeydullahi-Ziyaddan dövləti-dünya bulasan və
sahibi-rif’ət olub, əmsalü əqran içində sərəfraz olasan?!&quot; Züheyr ayıtdı: &quot;Ey
bədbəxt, bən bustani-vilayətdən ictinayi-rəyahini-murada dəstrəs bulmuşam və
güldəsteyi-risalətdən istişmami-rayiheyi-rahətə müvəffəq olmuşam. Bana
Yezidin xarzarixidmətində nəşvü nəma bulan nihali-nədamət gərəkməz ki,
övraqı zülli-zəlalət göstərə və meyvəsi tə’ami-tüğyan verə&quot;. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Bən müqimi-rövzeyi-lütfü riyazi-rə’fətəm,
Xari-səhrayi-zəlalətdən xəbər vermən bana.
Nuri-rəhmətdən münəvvərdir çiraği-dövlətim,
Dudi-nirani-nədamətdən xəbər vermən bana.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Nəsr bin Kə’b ol əndişədə idi ki, kəlimatla anı məşğul edüb hiylə ilə bir heyf
edə. Züheyr ol mə’nidən agah olub, təmkin verməyüb, bir zərblə anı dəxi həlak
edüb, andan sonra Saleh bin Kə’b gəlüb anın şəmşiri-abdarindən şərbəti-fəna
içdi.

Əlqissə, bu təriqlə ol mö’mini-müttəqi çox mübarizlər qətl edüb, heç bir
mübarizdə iqdami-müqabilə görməyib, müqəddəmeyi-ləşkərdə olan piyadələr
süfufinə mütəvəccih olub, anları dəxi mütəfərriq edüb, yenə meydanə
müraciətqılıb mübariz tələb etdikdə İbn Sə’d, Həcərüləhcarə ki, mö’təmidi-səfisipah
idi, itab etdi ki, ey sipahsalari-Şam, səndən qeyr mübariz bu pəhləvanə
müqabil dura bilməz. Həcərüləhcar ayıtdı: &quot;Ey əmir, bu pəhləvan bir atəşisuzandır,
xarü xaşaka anınla müqabilə xarici-daireyi-imkandır. Məgər hiylə ilə
üç yüz mübariz kəmin edələr və bən anınla müqatilə edüb kəmingah tərəfinə
həzimət qılub, ol bənim qəsdimə gəlub bana yetdikdə ol ləşkər çıxub hər yandan
tirbaran edüb ana nüsrət bulalar və hiylə ilə ana qalib olalar. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Şüca’ət rəsmini sanman ki, ancaq xunfəşanlıqdır,
Sipahilər içində hiylə həm bir pəhləvanlıqdır.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
İbn Sə’d bu məsləhətə razı olub, üç yüz mübariz kəminə müqərrər qılub
Həcərüləhcar Züheyr bin Həssana müqabil durub mülayimət təriqiylə ayıtdı: &quot;Ey
güzideyi-ərəb və ey şəhsəvari-alinəsəb, bən müharibə üçün gəlməmişəm, nəsihət
üçün gəlmişəm. Heyfdir ki, sənin kibi namdar qabili-izzü iqtidarkən qayili-iczü
inkisar ola. Hüseyn bin Əli hala məğlubdur və səadəti-dünya Yezidə mənsubdur.
Müqtəzayihimməti-bülənd oldur ki, həzizi-zillətdən övci-rif’ətə rəğbət qılasan və
tərki-ihanət qılub, talibi-ülüvvi-mənzilət olasan&quot;. Züheyr ayıtdı: &quot;Ey müdbir,
izzi-əbədi mülazimi-mülazimeyi-Ali-Mustəfadır və anlardan qeyrə xidmət eynimə’siyət
və məhzi-xətadır&quot;. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Hər nə dövlət var isə dünyada, olmaz bixələl,
Dövləti-Ali-Nəbidir la-yəzalü ləm-yəzəl.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Əlqissə, Züheyr bin Həssan həmlə qıldıqda Həcərüləhcar həzimət edüb,
Züheyr mütəaqib rəvanə olub ol kəmingaha irişdikdə üç yüz namərd çıxub, ol
şəhsəvarı araya alub tirbaran etdilər. Əmma ol firişteyi-asimani-rəhmət hücumi-şəyatindən
mülahizə qılmayub,
zövqi-dövləti-şəhadətlə şövqü əfzun olub və kəsrəti-xarü xaşakdan naireyişücaəti
hiddəti-iştial bulub, təməvvüci-dəryayi-himməti ol qayətə yetdi ki,
Hüseyni-təşnələbdən yana xuni-ə’dadan cuybarlar yürütdü. Axirül-əmr, əsnayi-mə’rəkədə
izdihami-amm olub, Şis bin Rəbi’i fürsət bulub ol şəhriyara bir
zəxmi-mühlik urdu. Ol dəxi ŞisiRəbi’iyə həmlə qıldıqda ol bədbəxt həzimət
edüb, ol şiri-bişeyişücaət ol halla dəxi əlli mübariz həlak edüb, aqibət
cərəyanixunabeyi-cərahətdən əsəri-zə’f hasil edüb, Həzrəti-İmam anın halından
xəbərdar olub, on nəfəri-mülazim irsal edüb, ol əjdəhayı murçələr izdihamından
kənara çəküb, Həzrəti-İmam hüzurinə gətürdilər. Ə’zayi-şərifində doqsan zəxm
olub, hər birindən çeşmeyixun rəvandı. Əmma şükri-səadəti-şəhadət qılmağa hər
zəxmi bir dəhandı. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Tiği-düşmən namədir, məzmunu peyğami-əcəl,
Müttəsil gəlməkdədir tədbiri-hicran etməgə.
Açdı rövzənlər bədən qəsrinə peykani-bəla,
Can çıxub nəzzareyi-rüxsari-canan etməgə.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Həzrəti-İmam mərkəbindən enüb, başını dizi üzərinə aldıqda, rayiheyi-məhəbbətindən
həyati-mücəddəd bulub, güli-rüxsarinə nərgis kibi dideyi-heyran
açub zəbani-halla bu təkəllümdə guya oldu. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Bihəmdillah, rəhi-eşqində can nəqdin nisar etdim,
Verüb can xaki-dərgahində kəsbi-e’tibar etdim.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Həzrəti-İmam ayıtdı: &quot;Ey tayiri-rövzeyi-şəhadət, razi-dil izhar edüb bir
təkəllüm et&quot;. Züheyr ayıtdı: &quot;Ya Hüseyn, bənim üçün bir cam şərbət mühəyya
olubdur. Səbr et ki, içdikdən sonra təkəllüm edəyim&quot;. Həzrəti-İmam əshaba və
əhbaba ayıtdı: &quot;Bu şərbət şərbəti-behiştdir ki, Züheyrə ərz etmişlər&quot;. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Demən ki, tiği-ədudan şəhidə yetməz feyz,
Zülali-rövzeyi-rizvandır abi-tiği-ədu.
Zülali-xəncəri-bədxahı səhl sanman kim,
Hərarəti-dili-əhbabı rəf’ edər ol su.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Bu təkəllüm əsnasında ol tayiri-büləndpərvazın mürği-ruhu nişiməni-bəqaya
pərvaz qıldı. Rəhmətullahi əleyh. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Afərin ol səadət əhlinə kim,
Rəhi-canana can nisar etdi.
Qılmadı meyli-aləmi-fani,
Dövləti-baqi ixtiyar etdi.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Rəvayətdir ki, Züheyr bin Həssan səadəti-şəhadət bulduqdan sonra rüəsayiləşkəri-
Yezid qütəlayi-əskəri təfəhhüs etdikdə gördülər, Züheyr bin Həssan
qitalində məcruhdan qeyr məqtul olanlar yüz nəfərdən ziyadədir. Bu vaqiədən
zəhrələri çak olub ayıtdılar: &quot;Heyhat, bu güruhla bir-bir müqatilə etmək mümkün
olmaz və sərfə qılmaz&quot;. Əbtali-əskər bir qayətdə hərasan oldular ki, heç
kimsənədə rəğbəti-meydan qalmadı.

Əmma Həzrəti-İmamın əskəri-hümayunu əgərçi surətdə şərzimeyi-qəlil idi,
əmma mə’nidə hər biri bir yeganeyi-binəzir və fəridi-biədil idi ki, ittifaqla
əsliheyi-təqvavü təharət mürəttəb edüb, ləşkəri-şəyatinə məlaikvar iztirabü
ehtizaz salmışlardı. Zira təəllüqati-dünyayla mütləq irtibatları qalmayub şəhadətə
mühəyya olmuşlardı. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Tərki-dünya eyləyən əndişə qılmaz mövtdən,
Qeydi-cəm’iyyət çəkən bidərdə ol düşvar olur.
Ərseyi-mülki-bəqa seyrin qılan ariflərə
Təngnayi-dərdi-zindan, dari-dünya dar olur.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
İbn Sə’d ləşkərin iztirabın görüb, təvəhhüm edüb nəzəri-siyasətlə baxdıqda
səfi-ləşkərdə Übeydullahi-Ziyadın iki məmlükü hazır idi: biri Salim deməklə
mə’ruf, biri Yəsar deməklə mövsuf. İttifaqlaə ahəngi-meydan etdilər. Həzrətiİmam
ləşkərindən Bərirlə Həbib bin Müzahirə qeyrəti-şücaət qalib olub rüxsətimeydan
tələb etdikdə Həzrəti-İmam rüsxət verməyüb, Əbdullah bin Öməri-Kəlbi
rikabihümayuninə yüz sürüb icazəti-meydan istədikdə Həzrəti-İmam buyurdu ki,
&quot;Ey Əbdullah, mərdanə ol ki, [bu] iki həramzadənin qətli sənin əlində
müqərrərdir&quot;. Əbdullah saiqeyi-şəmşiri-abdarla əbrvar xüruşanü ğürran piyadə
mütəvəccihi-ərseyi-meydan oldu. Derdu. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Bu ərseyi-bəlada bənəm ol piyadə kim,
Əzmimdə fil-bəndi-ədudan gedər səbat.
Rüx şahi-din rikabinə sürmüş piyadəyəm,
Lö’büm əcəbmi xəsmi-dəğəlbazi etsə mat.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Yəsari-bədbəxt ol vəfadara nizə həvalə qılub, Əbdullah anın nizəsin rədd
edüb, bir tiğ urub, mərkəbin ayağdan buraxub, piyadə olduqda fürsət bulub
tədarüki-qətlində ikən Salim həmlə qıldı. Ol mübarizi-vəfadar qət’ən əndişə
qılmayub, əvvəl Yəsarı həlak edüb, anın əqəbincə Salimi dəxi bir zərblə duzəxə
göndərüb ÜbeydullahiZiyadın qulları ol halı görüb, ittifaqla hücum edüb
təsəvvürdən ziyadə cidalü qital etdikdən sonra ol məzlumu şəhid etdilər.
Rəhmətullahi əleyh.

Andan sonra Bərir bin Həsən Həmədani ki, əzhədi-zühhadi-dövran və əvrə’iübbadi-
zəman idi və hərgiz dəsti-təəllüq damənitəcərrüdünə yetməmişdi və
zəmiri-münirinə mütləq əndişeyi-mülkü mal xütur etməmişdi, mütəvəcehi-hərb
olub, ol ləşkəri-biimanla qital edüb derdi: &quot;Ey badiyeyi-qəflət sərgərdanları və ey
badiyeyi-zəlalət məst və heyranları.
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Can fədayi-Kərbəla qıldım, bəladan dönməzəm;
Əhli-təsliməm, bəlayi-Kərbəladan dönməzəm.
Tərki-sərdir müddəa meydani-eşq içrə bana,
Getsə başım dönməzəm, bu müddəadan dönməzəm&quot;.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Hər tərəf cövlan edüb, mübarizlərə fəna salmağından ləşkəri-ə’da aciz olub,
aqibət Yezid bin Mö’qələ künyətlər verib anın qətlinə həris etdilər. Ol məl’un
meydana girüb Bərirə müqabil durduqda [bünyadi]-tə’ərrüz etdi ki, ey Bərir,
əhli-zəlalətsən, İmami-zəmana xüruc etmişsən. Bərir ayıtdı: &quot;Ey zalim, səninlə
mübahilə edəlim, əhli-bütlana bəla nazil olsun&quot;. Ol məl’un qəbul edüb, iki
tərəfdən duaya iştiğal olunub dedilər: &quot;İlahi, həqqi qalib və batili məğlub qıl&quot;.
Bu sözə qərar verüb Yezid bin Mö’qəl Bərirə şəmşir həvalə qılub, məzərrət
yetirə bilməyüb, Bərir tiği-saiqəkirdarın məhəki-təcrübeyihəqqü batil qılub, ol
namərdi bir zərblə həlak edüb, aqibət Bəxtəriyibədbəxt zərbətiylə dərəceyi-şəhadət
buldu. Rəhmətullahi əleyh.

&quot;[[Nurül-Əlimmə]]&quot;dən nəqldir ki, Bəxtərinin İbni-əmmi Əbd bin Cabir
Bəxtəriyə ayıtdı: &quot;Ey bədbəxt, bu gün bir zahidi şəhid etdin ki,
ərseyi-aləmdə binəzir idi&quot;. Ol bidövlət peşiman olub, ləşkərdən çıxub
mütəhəyyir gedərkən hövl qalib olub həlak oldu. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Gərçi şəmşiri-sitəm zahirdə ancaq tiz olur,
Tiği-Həq zahirdə həm, batində həm xunriz olur.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Andan sonra Vəhbi-Kəlbi ki, mahi-ruxsarı şəm’i-şəbistani-hüsnü cəmal və
sərvi-qaməti nihali-bustani-hüsni-e’tidal idi, hənuz qaliyeyi-ənbərin gülbüni-rüxsarinə
sayə salmamışdı və nəsriniüzarinə bənəfşeyi-xətti müqarin olmamışdı,
İttifaqən həm ol zəmanda tövfiqi-təzvici vaqe’ olub, ol mahtəl’ət zöhrəcəbinlə
iqtisal etmişdi və qayətdə ana nigarandı. Qimri nam validəsi olub ana ilhah etdi
ki: &quot;Ey fərzəndi-səadətmənd! Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Vəqtdir kim, qıla məqsudini hər kim hasil,
Vəqtdir kim, ola mətlubinə hər kim vasil.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Bu gün xazini-gəncineyi-kərəm dəşti-Kərbəlada xani-feyzi-şəhadət açüb
səlayi-amm etmiş, sə’y edüb andan nəsib almaq gərək və ruzigarla intizarın
çəkdigimiz səadət və hüsulinə və’də yetmiş, tə’əllül etməyüb bəhrəmənd olmaq
gərək. Səlah oldur ki, Şahi-Kərbəlaya bu gün nəqdi-can nisar edüb bənim rizamı,
bəlkə Həq rizasın anın rizasında hasil qılasan və bir zəman zəhmət çəküb
mərtəbeyi-səadəti-baqiyə vasil olasan&quot;. Vəhbi-Kəlbi ayıtdı: &quot;Ey madəri-mehriban,
nəsihətini qəbul etdim, əmma xatirim canibi-ərusa mayildir. Möhlət
ver ki, anınla vida, edəyim, zira bəndən bəhrə görməyüb qəribü bikəs qalur&quot;. Ol
salehə ayıtdı: &quot;Ey fərzənd, cəmaətinisa naqis əqillə mə’ruf tayifədir. Olmaya ki,
əzimətinə mane olub şövqi-ğalib səni bu səadətdən məhrum edə&quot;. Vəhb ayıtdı:
&quot;Ey validə, məhəbbəti-Hüseyn bin Əli ol qayətdə [möhkəmdir] könlümdə ki,
şiveyi-ərusi-rə’na, bəlkə füsuni-zali-məkkareyi-dünyayla xələlpəzir ola&quot;.
Əlqissə, Vəhb ərusla mülaqat edüb, vida’ qılub, meydana girüb bu rəcazi ağaz
etdi. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Əmiri Hüseyinün və ni’məl-əmir,
Ləhu ləm’ətun kə’s-siracu-l-munir.&lt;ref&gt;Əmirim Hüseyn nə yaxşı bir əmirdir,&lt;br&gt;İşıq saçan çiraq kimi parlaqlığı vardır.&lt;/ref&gt;&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Və qələbeyi-ə’dadan təvəhhüm etməyüb, bünyadi-qital edüb ol məl’unlardan
cəm’i-kəsir həlak edüb, validə hüzurinə gəlüb ayıtdı: &quot;Ey nihali-miveyi-həyatım,
bəndən razı oldunmu?&quot; Ol əfifə ayıtdı: &quot;Ey cigərguşə, razı oldum, əmma itmamine’
mət dərəceyi-şəhadətdir&quot;. Vəhb qəbul edüb, yenə meydana müraciət qılub,
Möhkəm bin Tüfeyl ki, əşhəri-əbtal idi, qətl edüb, aqibət hücumi-ləşkərlə şəhid
olub, bisəadətlər anın səadətli başın kəsüb İmam ləşkərindən yana buraxdılar. Ol
salehə oğlu başın ərus hüzurinə götürüb, yüzün yüzünə sürüb fəğana başladılar
və aqibət səbr edüb qəzaya riza verdilər. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Dəhri-dun hər ləhzə bir növrəs gülü bərbad edər,
Bülbüli-biçarə həsrətlər çəküb fəryad edər.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Andan sonra Ömər bin Xalid meydana girüb, çox münafiqləri dərəkaticəhənnəmə
göndərüb cənnəti-ə’laya mütəvəccih oldu. Rəhmətullahi əleyh.
Andan sonra Xalid İbn Ömər meydana girib &quot;Mən əşbəhə əbahu fi-mazələmə&quot;&lt;ref&gt;
Atasına oxşayan kimsə ona zülm etməmişdir.&lt;/ref&gt; müqtəzasincə validi-büzürgvarının intiqamın alıb ana mülhəq oldu.
Rəhmətullahi əleyh.

Andan sonra Sə’d Hənzələ meydana girib, səvaqibi-sihamla mürtəkibirücumi-
şəyatin olub və naireyi-hüsamla xərməni-ömriədaya atəşi-fəna salub
mütəvəccihi-darülbəqa oldu. Rəhmətullahi əleyh.
Andan sonra Ömər bin Abdullahi-Rəmhi meydana girüb, nəhəngvar cövlanla
dəryayi-karzarı mütəməvvic qılub, qərqeyi-girdabi-vüsal oldu. Rəhmətullahi
əleyh.

Andan sonra Vəqqas bin Malik əbri-saiqəbari-növbəhari-rəzm olub, əmtarisihami-
tizrəftarla münafiqlər cəm’iyyətin seylabifənaya verüb bir namərdin
zərbətiylə şəhadət buldu. Rəhmətullahi əleyh.

Andan sonra Şərih bin Übeyd afitabi-ərseyi-meydan olub şə’şəeyitiğiatəşbarla
Həq zalimlərinin zülməti-küdurətin səfheyi-aləmdən rəf’ edüb aqibət
üfüqi-şəhadətdə ixtifa buldu. Rəhmətullahi əleyh.

Andan sonra Müslimi-Azərbaycani saqiyi-bəzmi-rəzm olub, nə’reyi-məstanə
ilə günbədi-gərduna sədalar bıraxub, çox bixəbərləri cami-fənadan sərməst etdi.
Gah şəmşiri-atəşbarla rəzm edüb, gah tiri-
tizrəftarla müharibə qılurkən kəsrəti-cərahətdən zəif olub mərkəbindən düşdü.
Həzrəti-İmam və Həbib Müzahir üzərinə gəlüb, anı mə’rəkədən çıxarub səfisipaha
yetürdikdə hənuz həyatından bir rəməq vardı. Həzrəti-İmam ayıtdı: &quot;Ey
Müslim, əhli-behiştə səlamım yetür ki, bən dəxi mütəaqib gəlməkdəyəm&quot;.
Müslim göz açub, təbəssüm qılub bu məzmunla guya oldu. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Ey xoş ol saət ki, can sərfi-rəhi-canan ola,
Göstərüb aşiq vəfa mə’şuqinə, qurban ola.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Həbib Müzahir ayıtdı: &quot;Ey Müslim, əgər bilsəydim, səndən sonra qalduğımı,
iltimasi-vəsiyyət edərdim&quot;. Müslim ayıtdı: &quot;Ey Həbib, vəsiyyət budur ki,
Həzrəti-İmama canın fəda qılasan və anın xidmətin [səadəti]-dünyavü axirət
biləsən&quot;. Bu təkəllümdə ikən ahəngi-rövzeyi-rizvan etdi. Rəhmətullahi əleyh.
Andan sonra anın nəqdi-pakı və xələfi-salehi meydana girüb, babayi-büzürgvarının
intiqamın alub bir şəqi zərbətiylə bəzmgahibəqaya intiqal etdi.
Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Xoş ol arif ki, bildi mülki-dünyanın sərəncamın,
Həyatından təməttö’ bulmayub içdi əcəl camın.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Andan sonra Hilal bin Rəfi’ ’istid’ayi-meydan edüb rüxsət istədi. İttifaqən
növkədxuda idi. Həzrəti-İmam ayıtdı: &quot;Ey Hilal, rəva görmə ki, müqəyyədi-əlaqeyi-
ittisalın şərabi-vüsalindən təməttö’ görmədən təcərrö’i-zəhri-fəraqınla
həlak ola&quot;. Hilal ayıtdı: &quot;Ey nəqdi-Rəsulullah, hala heç şərbət bana şərbəti-şəhadətdən
ənfə’ və ana cüllabitəcəmmüldən ənsəb mülahizə olunmaz&quot;. Əlqissə,
nəhayəti-ilhahla icazət alub meydana girdi. Və ol bir kəmandar idi ki, həngami-rəzm
sihami-navəki-dilduzinə şüayi-xurşid kibi ətbaqi-asiman hicab olmazdı və
peykani-əcəlkirdarinə tə’siri-kəvakib kibi sipəri-tədbirlə əndişə çarə qılmazdı.
İbtidayi-hərbdə Qeysi-Şami müqabil gəlüb, hədəfi-navəki-dilduzu olub və çoxlar
anın kibi peykani-abdarindən cərahət bulub müqabilinə mübariz gəlməz oldu.
Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Rəngin kəman əlinə alan dəmdə gülrüxüm,
Zəxmi-xədəngi ilə zəmin laləzar olur.
Çak olsa sinələr nolə dövründə laləvar,
Qövsi-qüzeh əlameyi-fəsli bəhar olur.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Rəvayətdir ki, ol sərəfrazın tirkeşində yetmiş navək olub, hər biriylə bir
namərdi məqtul edüb, aqibət zuri-bazuyi-hücumi-ə’dayla navəkvar ruhipürfütuhu
kəmanxaneyi-bədəndən pərvaz etdi. Rəhmətullahi əleyh. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Hər dəm bəla yelin mütəhərrik qılur fələk,
Hər ləhzə bir nihalı ayaqdan salur fələk.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Andan sonra Əbdürrəhman bin Əbdullah Yəzəni meydana girüb, ləşkəribədxaha
cəzalar verüb, yigirmi səkkiz mübariz qətl edüb, xuni-ə’dadan cuybarlar
yürütdu. Ol cuybarlar üzrə başlardan hübablar rəvan etdi. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Bir karzar qıldı ki, dövrani-ruzigar
Aləmdə görməmişdi anın kibi karzar.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Ləşkəri-müxalif yegan-yegan ol yeganeyi-ruzigarın müharibəsinə qadir
olmayub, xilafi-qaideyi-mə’hud, üzərinə hücum edüb, əksəri məqtul olduqdan
sonra ol məzlumu şəhid etdilər. Rəhmətullahi əleyh. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Rəhmət ana ki, rahi-məhəbbətdə verdi can,
Əndişeyi-təəllülü tə’xir qılmadı.
Düşmən, təğəllübündən edüb vəhmü ehtiraz,
Kəsbi-rizayi-dostda təqsir qılmadı.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Andan sonra Yəhya bin Müslimi-Mazəni meydana girüb xəl’əti-gülguni-
xunabi ilə bəzmi-süruri-bəqaya təvəccöh qıldı.

Andan sonra Əbdürrəhman bin Ürvə meydana girüb, cəm’iyyətiə’daya
təfriqələr buraxub rəhməti-Rəhmana vasil oldi.

Andan sonra Malik bin Ənəs meydana girüb, çox müxaliflər maliki-duzəxə
təslim edüb, maliki-mülki-behişt oldu. Rəhmətullahi əleyh.

Andan sonra Ömər bin Muta’ fərmani-cəhani-müta’ müqtəzasincə meydana
girüb, əhli-üsyana icrayi-hökmi-şər’ edüb müqərrəbidərgahi- qürb oldu. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Gün açıldıqca olub gərmiyyəti-qovğa füzun,
Çıxdı dəşti-Kərbəladan daməni-gərduna xun.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Mücmələn, hər canibdən xazini-cənnət ziyafətxaneyi-behiştə cəvahiri-əsdafiəltafla
zinət verüb və xani-ümumi-məkarimdə ənvaini’əm mühəyya qılub, səlayi-ziyafət
yetirməgin ərvahi-şühəda bir libasi-xunabeyi-şəhadət və ləaliyi-əşki-heyrət
birlə müzəyyən olub, xarü xaşaki-ə’dayı yollarından pak edüb ol məcmə’ə
mütəvəccih olmaqda idi və bir canibdən maliki-niran atəşi-cəhimə xaşakiəbdanifüccarla
hiddəti-işti’al verüb və qələyani-qirü qətranı cüşə salub və əfa’ivü
əqaribin əzab üçün hazır edüb, nüfusi-əşrara tə’yinimənazil etməgin əcəzeyiŞamü
Kufə güruh-güruh buxari-səvad və gərdi-meydani-bəladan səvadülvəch
hasil edüb hər biri kəndü miqdarincə mənzilinə vüsul bulmaqda idi. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Bu müqərrərdir ki, dərgahi-müqərrəb məhrəmi
Sayiri-nüzhətsərayi-rövzeyi-rizvan olur.
Bu mühəqqəqdir ki, sultani-təmərrüd tabe’i.
Sakini-zindani-möhnətxaneyi-niran olur.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Rəvayətdir ki, dəryayi-təhəyyüri-Kərbəla təlatümdə ikən nagah canibiyəmini-
mə’rəkədən bir şəhsəvari-mühib sayeyi-səlabət meydana bıraxdı ki,
cilveyi-səməndi-bərqrəftarı ləmheyi-bəsərdən əsrə’ və hiddəti-sinani-saiqəkirdarı
dəşneyi-əcəldən əqtə’ idi, ləşkəri-Kufəyə müqabil durub nə’rə urdu ki: &quot;Bənəm
Haşim bin ÜtbeyiVəqqas. Ey güruhi-zəlalətpişə və ey firqeyi-fücurəndişə!
Binayi-imanınızda nə xələl vaqe’ olubdur və əsasi-İslamınız nə qüsur bulubdur ki,
irtikabi-əmri-nasəvab etmişsiz və təriqi-müxalifəti-Xudavü Rəsul dutmuşsuz?!&quot;.
Ömər bin Sə’d əmmzadəsin iste’dadi hərblə meydanda gördükdə qayətdə
müztərib oldu, zira kəmali-şücaətindən xəbərdardı. Əkabiri-sipaha yüz dutub
anın məsafinə mübariz tələb etdikdə Səm’an bin Muqatil ki, hakimi-Hələb idi,
həm ol gün bin mübarizlə Kərbəlaya gəlmişdi, icazətlə meydana girüb Haşimə
müqabil durdu və ağazinəsihət etdi ki: &quot;Ey əmirzadeyi-ərəb, əmmzadən
sipəhsalari-Kufəvü Şamdır, sənə münasibmidür ki, küfrani-ne’mət qılasan və
məqhurlar və məğlublarla məqhurü məğlub olasan?!&quot; Haşim ayıtdı: &quot;Ey bədbəxt,
ne’məti-baqi dövləti-fanidən övladır. Əhli-Həq əgərçi məğlubdur surətdə,
[əmma] qalibi-mə’nadır&quot;. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Оlsa bina dideyi-idrak irfan əhlinə,
Hasili-hər fe’lü nəf’i – hər əməl mə’lumdur.
Demə Haman həşmət ilə keçdi, Harun fəqr ilə,
Anı gör kim, şİmdi kim məmduhü kim məzmumdur.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Səm’ani-bədbəxt Haşimi qabili-nəsihət görməyib, ana tiği-abdar həvalə
qıldıqda Haşim anın tə’nəsin rədd edüb bir zərblə rişteyi-həyatın qət’ etdi. Əmma
Nü’man bin Müqatil qarındaşı intiqamın almağa mülazimətində olan bin
mübarizlə hücum edüb Haşimi ortaya aldılar. Həzrəti-İmam gördü ki, ol
namurada kəsrəti-ə’dadan xətər mütəvəccih oldu, rəhm edüb, Fəzl bin Əliyyi-
Murtəzayı doqquz mücahidlə müavinətinə irsal etdi. Ol hala İbn Sə’d vaqif olub
iki bin mübarizi-namərd təyin etdi ki, Haşimlə ol mücahidlərin arasına hayil olub
mülhəq olmağa fürsət verməyə[lər].

Əlqissə, ol on mücahid ol iki bin mü’anidlə qital edüb atəşi-tiğibərqgüzardan
bazari-müqatilə gərm oldu, bir qayətdə ki, hərarətindən Mərrixi-xəncərgüzar
simabvar münhəll olub qətreyi-şəbnəm kibi nilufəri-asiman üzrə təzəlzül buldu
və dəryayi-hərb bir mərtəbədə təməvvüc qıldı ki, daməni-libasi-mişkini-Zühəl
nəmnak olub ərseyiasimana rəng saldı. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Qubari-sipah oldu bir tirə miğ,
Ana bərqü baran olub tirü tiğ.
Sədayi-nəfir etdi gərdunu kər,
Nəmi-xun qılub səfheyi-mahi tər.
Bulub rəxnələr zəxmdən qəsri-tən,
Rəvan etdi canlar vida’i-bədən.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Anın kibi mə’rəkədə Fəzl bin Əli təcdidi-mərasimi-rəzmi-Murtəza qılub, tiği-
Zülfiqarkirdarla hər həmlədə bir cümlə həlak edüb mərdanə karzar edərkən ol iki
bin namərd tirbaran edüb, mərkəbin səqət qılub, piyadə olduqda dəxi çox hərblər
etdikdən sonra ol afitabiövci-səadət hicabi-əbri-bəlaya girüb, sərdəftəri-şühədayi-
Əhli-Beyt oldu. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Ey xoş ol kim, rəzm meydanında hatifdən ana,
Yetdi həngami-təzəlzül müjdeyi-fəthi-qərib.
Xani-ehsan üzrə oldu müstəhəqqi-feyzi-amm,
Həm qəzadan bəhrə buldu, həm şəhadətdən nəsib.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Ləşkəri-Yezid ol on nəfər məzlumu şəhid etdikdən sonra Nü’mani-Müqatil
müavinətinə mütəvəccih olub, Haşimi-biçarəyə hücum etdilər. Haşimi-cəvanmərd
ol üç bin namərdlə müharibə etməkdə ikən nagah Nümani-Müqatilə
müqabil vaqe’ olub, bir zərblə ol məl’unu həlak edüb ələmin dəxi nigunsar etdi.
Aqibətüləmr, əsnayi-hərbdə kəsrəti-cərahətdən və şiddəti-hərarətdən muztərib
olub ana zə’f qalib olduqda bir bədbəxt zərbətiylə şərbəti-şəhadət nuş etdi.
Rəhmətullahi əleyh. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Sərrafi-çərx rişteyi-feyzi-şəhadətə
Hər ləhzə danə-danə çəkər dürri-şahvar.
Ol dürləri əlaqeyi-tərfi-izar edib,
Artar cəmali-şahidi-bidadi-ruzigar.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Andan sonra Həbib bin Müzahir mütəvəccihi-meydan oldu. Və[ol] bir piri-kühənsali-
sahibkəmali-pakizəxisali-həmidəfial idi ki, asari-təqva nasiyeyi-əhvalində
peyda və əlamati-helmü həya surəti-ə’malində hüveyda idi və əksəri-övqati-
ömrü Mustəfa və Murtəza mülazimətində sərf qılmışdı və hər gecə bir
növbə kəlami-İlahi xətm etmək mö’tadı olmuşdu. Həzrəti-Hüseyn ayıtdı: &quot;Ey
piri-pərhizkar, sən Həzrəti-Rəsuldan yadigarsan və səndə şiddəti-zə’fdən
qüvvətimuharibə yoxdur. Mürtəkibi-məşəqqəti-hərb olma&quot;. Həbib ayıtdı:
&quot;Ey nuri-dideyi-Zəhra, tövfiqi-tuli-ömr bana bu səadət üçün müyəssər
olmuşdur. Hala ki, fürsət düşdü, iktisabi-mətlubda tə’xir etmək rəva degil&quot;. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Çün əhli-cəhan küştələrin yad edələr,
Təhsin edələr, ruhların şad edələr.
Can nəqdini sərf qıldığımdan qərəzim,
Oldur ki, bəni daxili-te’dad edələr.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Əlqissə, icazət alub, meydana girüb bu məzmunla bir rəcəz inşa qıldı. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Bənəm Həbibi-Müzahir, mühibbi-Ali-Rəsul,
Kəminə mö’təqidi-xanədani-zövci-Bətul.
Hüseynə nəqdi-rəvan istərəm nisar qılam,
Zəhi səadət, əgər olsa xidmətim məqbul!&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Ol piri-zəif zövqi-şəhadət bəşarətiylə qüvvəti-təmam bulub, murçeyi-nəhif
ikən əjdəhayi-dəman və pəşşeyi-zəif ikən şiri-jəyan olub, ərseyi-heycada girdbad
kibi hər cövlanda güruh-güruh xarü xaşakı yer yüzündən götürürdü və
seylabmanənd hər təvəccöhdə süfufi-ə’daya rəxnələr buraxub xələllər yetürürdi.
Əlqissə, çehreyi-nürani və məhasini-kafurfamla tiği-atəşbar çəküb sübhi-sadiq
kibi Şam əhlinə fəna bıraxmaqda ikən Bəni-Təmimdən bir bədbəxt zərbətiylə
ayaqdan düşdü. Nə’rə urdu ki: &quot;Ya İmam, mədəd&quot;. Həzrəti-İmam anın
nə’rəsindən mütəəssir olub, bizzat bəhri-bəlaya qutə urub üzərinə sayeyi-mərhəmət
buraxdıqda rayiheyi-iltifatindən həyati-mücəddəd kəsb edüb zəbani-halla
bu beyti inşa qıldı. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Şükrü lillah gərçi nəsrin oldu reyhanım bənim,
Dərmədən məqsəd gülün, bu bustandan çıxmadım.
Hasil etdim, dövləti-cavid tuli-ömrdən,
Vermədən cananıma canı, cəhandan çıxmadım.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Həzrəti-İmam ol məzluma bəşarəti-cinan verüb ol məzlum rövzeyi-cinan
bəşarətiylə can verdi. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Nəsrinə rəngi-lalə verüb xuni-nabdən,
Arturdı baği-cənnətə pirayeyi-sürur.
Kafurfam tarə çəküb danə-danə lə’l,
Qıldı dəmi-müaniqə zibi-üzari-hur.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Rəvayətdir ki, ol sərvərin səri-mübarəkin bir sərkəş qət’ edüb, yanında
saxlayub, vaqieyi-Kərbəladan sonra Məkkəyə müraciət qılub, mərkəbinin
boynuna asub, şəhrə girüb mübahat edərkən Həbibi-Müzahirin oğlu uğrayub,
&quot;Bu, kimin başıdır?&quot; – deyə sual etdikdə ol bixəbər təfaxür qılub ayıtdı: &quot;Bu,
Həbib bin Müzahir başıdır&quot;. Ol xələfi-qabil [ol] müxalifi bir zərblə qətl edüb
Həbibi-Müzahirin sərimübarəkin bir büq’ədə dəfn etdi və hala Rə’sül-Həbib
deməklə mə’ruf bir məzari-müqərrərdür. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Təni-paki-şühəda sitri yetər pərdeyi-xun,
Nola gər olsa dəmi-dəfn kəfəndən ayru.
Şəfəqamiz günəşdir səri-xunini-şəhid,
Nola yerdən-yerə gər getsə bədəndən ayru.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Andan sonra Həmzeyi-Hərir ki, mö’təqi-Əbazəri-Qəffari idi, piyada meydana
girüb şəbi-mişkfam kibi ə’danın ruzigarın siyah etdi və dudi-ahi-üşşaq kibi
andan müxaliflərə çox əsərlər yetdi. Aqibət hücumi-ə’dayla ol mərdümi-didə
dideyi-mərdümdən nihan oldu. Rəhmətullahi əleyh.

Andan sonra Yezid bin Mühaciri-Cə’fi meydana girüb şəhid oldu.
Rəhmətullahi əleyh.

Andan sonra Ənəs bin Mə’qil mütəvvəccehi-hərb olub səadətişəhadətə qərin
oldu. Rəhmətullahi əleyh.

Andan sonra Şarib Mö’təq Əbbas bin Şis zirehü sipərdən istiğna qılub,
bədəni-üryanla meydana girdi. Dedilər: &quot;Bu nə bipərvalıqdır?&quot;. Cəvab verdi ki:
Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Sipər [dutmam] bəla peykanlarına, keçmişəm candan,
Çü bən dəryaya qərq oldum, nə bakim var barandan.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Aqibət tirbarani-ə’dayla şəhid oldu. Rəhmətullahi əleyh. Andan sonra Cə’fi,
müəzzini-ləşkəri-İmam, rüxsət alub meydana girdi və zəmzəmeyi-təkbirü təhlil
asimana yetürdi. Və dəf’ə-dəf’ə güruh-güruh müxalifləri həlak edüb, aqibət şəhid
oldu. Rəhmətullahi əleyh.

Andan sonra Seyf bin Haris və Malik bin Ütbə ittifaqla icazət alub meydana
girdilər və ol nifaq əhlinə bəlalar yetürdilər. Aqibət hücumi-ədayla zülmətsəradan
nüzhətgahi-bəqaya yüz urdular.

Andan sonra Farisi-Qulam dövləti-pabusa müşərrəf olub ərziniyaz etdi. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Ey hərimi-dərgəhi-qədrində xadim sübhü şam,
Şam bir Hindi kənizin, sübh bir Rumi qulam.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
&quot;Ya İmami-zəman, feyzi-şəhadət xani-ümumi-ehsan açub, hər kim
miqdarınca bəhrəmənd olmaqdadır. Xazini-gəncineyi-qəza fəthiəbvab edüb hər
kim nəsib almaqdadır. Bəndəyə dəxi bu səadət mətlubdur&quot;. Həzrəti-İmam ayıtdı:
&quot;Ey Faris, sən İmam Zeynəlabidinə mənsubsan, andan icazət istə&quot;. Və Həzrəti İmam
Zeynəlabidin ol əyyamda bimardı. Faris, xidmətinə müşərrəf olub icazət
istədikdə ayıtdı: &quot;Ey Faris, bən səni azad etdim, hala şürui müharibə sənin
iradətinə müttəlliqdir. Faris daxili-silsileyi-əhrar olub, mərdanə bir rəcəz inşa
qıldı ki. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Bənəm Faris ol türki-xəncərgüzar
Ki, Bəhrama tiğİmdir ayinədar.
Bana xidməti- xanədani-Rəsul,
Yetər payeyi-rif’əti-iqtidar.
Səadət rəfiqim olub, qılmışam.
Hüseyni-Əli xidmətin ixtiyar.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Gah tiği-atəşbarla və gah nizeyi-əjdəhakirdarla və gah navəki-xunxarla
ləşkəri-bədxaha fəna buraxub, aqibət növbəti-təcərrö’icami-şəhadət ana dəxi
yetüb, ruhi-pürfütuhi hatifdən sədayi-&quot;Fədxuli fi ibadi vədxuli cənnəti&quot;&lt;ref&gt;Yaxşı qullarım arasına qatıl və cənnətimə gir (Qur’an, 89, 9–30).&lt;/ref&gt; istima’
edüb mütəvəccihi-rövzeyi-rizvan oldu. Rəhmətullahi əleyh.

Andan sonra Hənzələ bin Səid [meydana girüb ənvai-məvaizlə və nəsayehlə
ol gümrahları təhdid edüb, müfid görməyüb mübaşiri-qital oldi. Və əksəri-əhlizəlalətdən
ərseyi-meydanı xali edüb şəhadət buldu. Rəhmətullahi əleyh.

Andan sonra Yəzid bin Ziyadi-Şə’bi] meydana girüb navəkidilduzlə mürğiruhi-
ə’dayə bədənlərin kəsrəti-cərahətdən qəfəs qılub, aqibət tayiri-ruhi səfiri-
&quot;İrci’i ila rəbbiki raziyətən mərziyyətən&quot;&lt;ref&gt;(Allah) səndən razı, sən də ondan razı olaraq Tanrına dön (Qur’an, 89, 28).&lt;/ref&gt; istima’ edüb, məziqi-bədəndən pərvaz
etdi. Rəhmətullahi əleyh.

Andan sonra Sə’d İbn Əbdullah ki, Məhəmməd Hənifə əqrəbasından idi,
meydana girüb və müqabilinə gələn müxalifləri seylabi-fənaya verüb, aqibət
&quot;Kullu şey’in halikun illa vəchəhu&quot;&lt;ref&gt;Onun zatından başqa hər şey yox olmağa məhkumdur (Qur’an, 28, 88).&lt;/ref&gt; müqtəzasincə ruznameeyi-həyatın əcəlirəqəmi
&quot;Kullu min əleyha fan&quot;&lt;ref&gt;Onun (yerin) üzərindəki hər şey fanidir (Qur’an, 55, 26).&lt;/ref&gt; ilə müzəyyən qılub nüsxeyi-həyatına xətti-inqizayi-
müddət çəkdi. Rəhmətullahi əleyh.

Andan sonra Cibavə bin Haris mütəsəddiyi-əmri-meydan olub, izhari-kəmalicəladət
və isbati-müntəhayi-şücaət qılub, girdbadibadpayindən mir’aticəmiyyəti-
ə’dayə jəngi-təfriqə buraxub, aqibət
jəngi-həyati-müstəarı mir’ati-zatindən seyqəli-tiği-bədxahla mürtəfe’ oldu.
Rəhmətullahi əleyh.

Andan sonra Ömər bin Cibaveyi-Haris ərseyi-meydanı cilvəgahi-səmənd
qılub, aqibət nüzhətsərayi-sərvəri-bəqa oldu. Rəhmətullahi əleyh.

Andan sonra on beş mücahidi-namdar və şücai-xəncərgüzar ittifaqla meydana
girüb, ləşkəri-ə’daya müqabil durub, ərseyi-ruzigarı sədamati-girüdar və
qülqüleyi-karzarla məmlüv qılub, düşmənləri bihəddü bişümar dərəkati-sə’irə
irsal qıldıqdan sonra dərəcaticənnətə- intiqal etdilər. Rəhmətullahi əleykum.

Anlardan sonra Məhəmməd bin Miqdad və Əbədullah bin Dücanə meydana
girüb mütəəhhidi-rəzm olub, atəşi-qitalla xərməni-xaşakicəm’iyyəti-bədxaha
fəna salub, aqibət kəsrəti-ə’da hücum etməginHəzrəti-İmam ləşkərindən Sə’di
Qulam ki, mövlayi-Əli bin ƏbuTalib idi və Qeys bin Rəbi’, Şis bin Süveyd,
Ömər bin Qurt, Müslim və Həmmad anların himayətinə mütəvəccih olub, ol
yeddi əxtərisəyyareyi-asimani-şücaət müxaliflərin güruh-güruh rişteyi-həyatların
qət’ etdikdən sonra və’deyi-şəhadət yetdikdə bir-birinə mütəaqib behiştihəştbaba
mütəvəccih oldular. Rəhmətullahi əleykum. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Kimdir ol ki, ərseyi-dünyaya gəldi, getmədi,
Kİmdir ol kim, qəsri-ömrün çərx viran etmədi?&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Əlqissə, aftab ərseyi-rüb’i-asimanı qət’ edənədək Həzrəti-İmamın mütəəlliqat
və mənsubatından əlli üç fərzanə şərbəti-şəhadət içüb, Həzrəti-İmamla
Zeynəlabidindən qeyri on doquz nəfər ərseyi-intizari-şəhadətdə qalmışdı. Əmma
dərəceyi-aftab irtifa’ bulduqca hərarəti-ruz iştidad bulub bir qayətə yetmişdi ki,
hərəkati-sərsəri-səmum məsabeyi-şəmşiri-abdar və məddi-şüai-aftab müşabihi-sihami-
bərqasardı. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Küreyi-nar idi xətireyi-xak,
Əxkəri-mənqəl əxtəri-əflak.
Mövc urub ləhzə-ləhzə bəhri-sərab,
Təşnəyə artırırdı həsrəti-ab.
Fitnə atəşgəhi olub meydan,
Şö’lə şəmşir idi, şərər peykan.
Ətəş urmuşdi aləmə xurşid,
Aləm olmuşdu sayədən novmid.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Həzrəti-İmam çün ləşkəri-ə’danın kəmali-qilzət və ədəmi-mürüvvətlərin
mülahizə qıldı və əksəri-əshabın məqtul görüb və kəndünün və tətimmeyi-əhbabının
dəxi sərəncamləri nə olduğun mühəqqət bildi və Əhli-Beytinin
hiddəti-həvadan və fövti-əhibbadan və təsəllüti-ə’dadan təvəhhüm və təhəssürü
təəllüm çəkdiklərinə müttəle’ oldu, ahi-dərdalüd çəküb, dideyi-nəmdidədən əşkihəsrət
töküb zəbani-halla bu tərənnümə guya oldu ki. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Nədir, ey çərx, əşrarı əziz, əşrafı xar etmək,
Xilaf əhlin sərəfraz, əhli-sidqi xaksar etmək?!
Nədir qılmaq müqəddəm sadiqindən kazibin sübhün,
Nücumun nəhsini sə’dindən ə’la e’tibar etmək?!
Səriri-pürsəfayi-sübhə urmaq şö’leyi-atəş,
Sərayi-təngnayi-şamı pürnəqşü nigar etmək?!
Şərarət cilvəgahın rif’əti-qədr ilə gərdunsay,
Vilayət xanədanın zülm əliylə tarümar etmək.
Yezidi kamran, müstəğrəqi-dəryayi-cəm’iyyət,
Hüseyni təşnələb bəd’əhdlər zülmüylə zar etmək?!&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Əgərçi istilayi-şədayid zəmiri-münirlərinə bir miqdar tə’sir etdi və istilayi-nəvayibdən
xatiri-atirlərinə fil-cümlə bir küdurət yetdi, əmma yenə nəsimi-tövfiqi-
təhəmmül canibi-riyazi-rizayi-İlahidən hədiqeyi-hüsni-əxlaqinə güzar
edüb, səbzeyi-amalın qətərati-barani-bəşarət irtifa’i-qədrlə sirab edüb və aftabi-tə’yidi-
təvəkkül fələkifeyzi-namütənahidən aləmi-izzü ixtisasinə tülu edüb,
fəzayi-surəti-əhvalın şə’şə’əyi-nuri-nəvidi-e’tilayi-şanla münəvvər qılub bu
sürudla mülhəm oldu ki. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Ey nihali-nazpərvərdi-riyazi-Haşimi,
Nazənin təb’i bəla gördükdə məhmum eyləmə.
Bu bəla zimnindədir feyzi-kəmali-qürbi-Həq,
Bu bəlaya tə’n edüb ol qədri məzmum eyləmə.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Ətrafü cəvanibdə olan ixvanü ənsab təsliyə təriqiylə ayıtdılar: &quot;Ey hümayi-övci-
səadət və şahbazi-aşiyaneyi-dövlət, nə səadət bundan əfzun ola ki, və’deyi-mülaqati-
ərvahi-müqəddəseyi-ənbiya qərib olub, talib mətluba vasil olmağa
fürsət bula. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Həmnişinlər qıldılar əzmi-diyari-qürbi-Həq,
Ol vəfa əhlinə ehmal etməyüb yetmək gərək.
Etmək olmaz tiği-rəşki-sibqəti-əhbaba səbr,
Tiği-ə’da ilə rəf’i-tiği-rəşk etmək gərək.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Həzrəti-İmam anları təriqi-vəfada sabitqədəm görüb, dua qılub təsəlli
olduqda Əhli-Beyt zümrəsindən Əbdullah bin Müslimi-Əqil icazəti-meydan
istid’a qılub ayıtdı: &quot;Ey nuri-çeşmi-risalət, icazətişərifinlə mütəvəccihi-rövzeyi-rizvan
olub səlamını Müslimə ilətmək tədarükindəyəm. Himmət diriğ etmə&quot;.

İlhahi-təmamla rüxsət hasil edüb, meydana girüb cövlanlar etdi ki, nə’libadpayindən
qübarisəlabət fələki-sabitə yetdi.

Ol canibdən Ömər Sə’d rüəsayi-ləşkərə tənbih təriqiylə ayıtdı: &quot;Ey
mübarizlər, ehtiyati-təmam edin ki, bu cəmaət xəvasi-BəniHaşimdir. Həqqa ki,
əgər mərkəblərində cu’vü ətəşdən əsəri-zə’f və bədənlərində təbi-hərarət və
cəzə’i ətfaldan iztirab olmasaydı, hər birindən bizim kibi yüz ləşkər aciz olurdu.
Əmma sizə müavin olan şəmşiri-şö’leyi-aftab və müzahirət qılan navəki-dilduzihərəkatisəmumi-
cigərtabdır&quot;. Pəs, ə’yani-ləşkərdən Qüdamə bin Qiranə
mütəvəccih olub ayıtdı: &quot;Ey Qüdamə, sən əşcə’i-əhli-ruzigarsan, bu pəhləvani-
Bəni-Haşimə müqabil durub şərrini dəf’ et&quot;.

Qüdameyi-bidövlət Əbdullahi-sahibsəadətə müqabil durub, Əbdullah həmlə
etdikdə fərar edüb, hiylə ilə bir neçə növbət tərəddüd etdikdə, Əbdullah
təşnəlikdən süst oldüqda, bir guşədə qərar dutub nizəsin əlindən bıraxdıqda ol
həramzadə fürsət bulub ana bir nizə həvalə qıldı. Əbdullah anın nizəsin əlindən
alub, bir zərblə qətl edüb, mərkəbinə binüb, kəndü mərkəbin qoluna salub
mütəvvəccehi-hərb oldu. Ləşkəri-müxalif ol hərəkətdən mütəvəhhüm olub,
müqabiləsində tə’xir etməgin tənha qalub, ləşkərə urub, İbn Sə’din təhtilivasında
Saleh bin Misriyi qətl edüb yenə meydana müraciət qıldı. Bir şəqi
mərkəbin səqət qılub, piyadə qalub və kəsrətihərarətdən nəhayəti-zə’f bulub,
Müfəzzəl bin Mərahim zərbiylə ol xülaseyi-xanədan şəhid oldu. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Diriğü dərd ki, xurşidi-asimani-kəmal
Cəfayi-çərxdən övci-şərəfdə gördü vəbal,
Cəhan nəzareyi-hüsniylə xürrəm olmuşkən,
Yetürdi cami-əcəl nuş edüb cəhana məlal.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Andan sonra Cə’fər bin Əqil meydana girüb bu məzmunla bir rəcəz ağaz etdi
ki. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Bənəm ki-nəqdi-Əqiləm, kəmin qulami-Hüseyn,
Həqir baxma bana, ey müxalifi-kəmbin.
Süruri-aləmi-fani degil murad bana,
Bənü məhəbbəti-övladi-Seyyidüs-Səqəleyn.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
müddəasincə müxaliflər qətl etdikdən sonra anın dəxi səfineyi-həyatın
təlatümi-dəryayi-fitnə girdabi-fənaya buraxdı. Rəhmətullahi əleyh.

Andan sonra Əbdürrəhman bin Əqil mərkəbi-ictihad ərseyi-cihada səgirdüb,
meydana girüb, kəmali-şücaət göstərüb aqibət Əbdullah bin Ürvə zərbiylə
səadəti-şəhadət buldu. Rəhmətullahi əleyh. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Fələk zülmlər aşikar eylədi,
Zəmanə müxalif mədar eylədi.
Cəfa əhlini xürrəmü şadman,
Vəfa əhlini xarü zar eylədi.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Övladi-Əqil məhrəmi-sərapərdeyi-şəhadət olduqdan sonra növbəti-şəhadət
övladi-Cə’fəri-Təyyara düşüb, Məhəmməd bin Əbdullah Həzrəti-İmamın pabusi-şərifinə
müşərrəf olub ayıtdı: &quot;Ey simurği-Qafi-qürbi-İlahi və ey şahbazi-aşiyaneyi-
feyzi-namütənahi, icazət iltifat et ki, meydana girüb bu kafir-nihadi-bədsirət
və mülhide’tiqadi-ziştsurətlərdən mö’minlərin intiqamın alub səvab
hasil edəm&quot;. Əlqissə, icazət alub, meydana girüb bu məzmunla bir rəcəz ağaz
etdi ki. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Lilləhil-həmd, zəmani-qəmü möhnət getdi,
İçməgə cami-şəhadət bana növbət yetdi.
Din təriqində şəhid olmaq idi kami-dilim,
Verdi kami-dilimi, dəhr bana rəhm etdi.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Minqari-peykani-abdarla danə-danə əhli-qüruri-əşkbarı səhifeyi-ruyi-ruzigardan
götürüb və barani-zülali-tirü tiğlə sükkani-səvahili-qəflət rəxti-fərağətlərin
seylabi-fənaya verüb aqibət şəhid oldu. Rəhmətullahi əleyh.

Andan sonra Məhəmməd bin Əvf bin Əbdullah qarındaşın məqtul görüb,
irqi-üxüvvət mütəhərrik olub, ixtiyarsız meydana girüb, qarındaşı qatilin qətl
edüb, Həzrəti-İmamın xidmətinə müraciət qılub ağazi-mə’zirət qıldı ki: &quot;Ey
səməreyi-nihali-fütüvvət və ey vasiteyiicadi-fitrət, fəraqi-bəradər baisi-tərki-ədəb
vaqe’ olub, icazətsiz meydana girdim. Hala iltimasi-icazət edərəm ki, bəqiyyeyihəyat
sərfi-rəhi-məhəbbət qılam&quot;. Həzrəti-İmam ana dua qılub rüxsət verdikdə
mütəvəccihi-meydan olub, aqibət mütəvəccihi-darülqərar oldu. Rəhmətullahi
əleyh.

Andan sonra Əvn bin Əvf meydana girüb nəqdi-can nisar etdi. Rəhmətullahi
əleyh. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Diriğa ki, bir-bir qürub etdilər
Sərasər nücumi-sipehri-vəfa.
Gülüstani-iqbal gülbünləri
Sınub, oldu sərsəbz xari-cəfa.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Övladi-Cə’fəri-Təyyar şəhadətindən sonra növbət Həzrəti İmami- Həsən
övladına yetüb Əbdullah bin Həsən ki, əkbəri-övladi-Həsəni-Muctəba idi, əmmi-büzürgvarindən
icazət alub, meydana girüb, güruh-güruh müfsidləri seylabi-fənaya
verirdi, ta yüz səksən mübarizdən həlak etdi. Meydanına mübariz rəğbət
etməz oldu. Aqibət müxaliflər bu səlahı gördülər ki, bunlarınla məsaf etməkdən
isə təhəmmül edüb məsaf etməmək övladır, zira biz təhəmmül etdikcə anlara
hərarəti-ətəş müstövli olub həlak edər. Bu tədbiri təvəhhümə bəhanə edüb
təvəqqüf etdikdə Əbdullahın dəryayi şücaəti cuşa gəlüb, biixtiyar kəndüsin qəlbi-sipaha
urub bizzat Ömər Sə’də həmlə qıldı. İbn Sə’d tabi-muqavimət
göstərməyüb fərar ixtiyar etdikdə Əbdullah bə’zi mübarizləri qətl edüb yenə
meydana müraciət etdi. Bəxtəri bin Öməri-Şami İbn Sə’də ayıtdı: &quot;Ey əmir,
də’vayi-riyasəti-sipah edərsən, bir mübarizdən fərar etmək nə münasibdir?&quot;. İbn
Sə’d ayıtdı: &quot;Ey Bəxtəri, bən sərəskərəm, bənim həlakım cəmi’i-ləşkər həlakıdır.
Və dəxi can şirindir, əvəzi olmaz və filvaqe’, əgər səndə ziyadətişücaət varsa,
imtahan etmək olur&quot;. Bəxtəri, İbn Sə’din sözündən qeyrət edüb, beş yüz
mübarizlə Əbdullaha müqabil durdu. Həzrəti-İmam ləşkərindən dəxi Məhəmməd
İbn Ənəs və Əs’əd bin Dücanə və Firuzani-mevlayi
Hüseyn, Əbdullahın müavinətinə rəvan olub, cümlədən müqəddəm Firuzan
Bəxtəriyə müqabil durub müharibəyə iştiğal etdilər. Əsnayikarzarda Əbdullah
bin Həsən ol mücahidlərə ittifaqla həmlə qıldıqda ol beş yüz namərd dört
pəhləvana hərif ola bilməyüb, məğlub olub təfriqə buldular.
Ol mücahidlər kəndülərin qəlbi-sipaha urduqda İbn Sə’d ŞisiRəbi’iyə dəxi
beş yüz həmrah edüb anların müavinətinə irsal etdi.

Əlqissə, bin mübariz dört şəhsəvarla hərb edüb, yenə hərif ola bilməyüb,
məğlub olub münhəzim olduqda İbn Sə’ddən nəqldir ki, demiş: &quot;Bən Firuzani-qulamdan
ol gün bir şücaət mülahizə qıldum ki, sifəti əhateyi-təqrirə girməz.
[Həqqa ki,] əgər hövli-ətəş inani-əzimətin tutmasaydı, təmamiyi-sipah ana hərif
olmazdı&quot;.

Rəvayətdir ki, yüz otuz mübariz rəmhlə və igirmi yeddi mübariz tiğlə həlak
etmişdi. Əmma kəsrəti-zəxmdən süst olub, Həzrəti-İmam xidmətinə müraciət
etmək istədikdə Osman Müfəzzil ol məzluma bir zərbət urub mərkəbdən buraxdı.
Əmma hənuz piyada ol müdbirlə cidal edərdi. Əs’əd ol hala vaqif olub, həmlə
qılub anı çıxarmaq tədarükində ikən Bəxtəri-qafil bir zərb urub əlindən nizəsin
bıraxdırdı. Əzrəq bin Haşim anı şəhid etdi. Rəhmətullahi əleyh.

Əmma Əbdullah bin Həsən Şisi-Rəbi’i ilə cidal edüb, Şisi-Rəbi’I on yeddi
zəxm ol məzluma urub, hər zəxmindən bir çeşmeyi-xunabə rəvandı. Ol
zəxmlərdən müztərib olmayub, Şisi-Rəbi’in səfi-sipahın çak edüb, Əs’əd və
Firuzan mə’rəkəsinə gəlüb gördü ki, Əs’əd şəhid olub, Firuzan məcruh və piyadə
xaki-məzəllətə düşmüş. Bəxtərinin səfi-sipahın mütəfərriq edüb, Firuzanı alub,
əshabinə gətirməkdə ikən mərkəbi kəsrəti-zəxmdən bitaqət olub, hərəkətdən
qalub, naçar piyadə oldu. Əvni-Əli ol hala vaqif olduqda Əbdullaha bir cənibət
yetirüb, Əbdullah ol mərkəbə binüb, Firuzan piyada gəlirkən Həqqə vasil oldu.
Rəhmətullahi əleyh.

Əmma Əbdullah bin Həsən, Firuzan müfariqətindən qayətdə mütə’əllim olub,
dəsti-təvəkkül həblülmətini-&quot;Həsbi-Allah&quot;a&lt;ref&gt;Allah mənə yetər.&lt;/ref&gt; üstüvar qılub və hisni-&quot;Və matəvfiqi-
illa bi’llah&quot;da&lt;ref&gt;Mənim uğurum ancaq Tanrı ilədir.&lt;/ref&gt; mütəhəssin olub ahəngi-meydan etdi. Əmma təvəhhümi-şəmşiri-
abdarı ol qayətə yetdi ki, aftabi-şö’leyi-tiğindən müxaliflərin mürğiruhları
xüffaşvar
hərasan olub müqabilə gəlməz oldu və pərtövi-məhtabi-təl’ətinə ol məsru’lardan
müqabilə mümkün olmaz oldu. İbn Sə’d mübaliğeyi-təmamla Yusif bin Əhcarı
anın meydanına irsal edüb, Yusif bin Əhcar ol Şahzadənin əlindən şərbəti-fəna
təcərrö’ qıldı. Ana mütə’aqib Tariq bin Əbdullah həm ol şərbətdən nəsib aldı.
Ana mütə’aqib Bədrəki-pəlid gəlüb həm ol sağərdən mütəcərre’ oldu. Axirul-əmr
şəhzadənin vəhmi-tiği əbvabi-təvəccöhi-ə’dayı məsdud edüb, kəndü ol ləşkəri-bikərana
həmlə qılub, on iki mübariz dəxi yıxub, Həzrətiİmam xidmətinə
müraciət qılub, nə’rə urdu ki: &quot;Ey əmmi-büzürgvar, &quot;Əl-’ətəş, əl-’ətəş&quot;&lt;ref&gt;Susadım, susadım.&lt;/ref&gt;.
Həzrəti-İmam buyurdu ki: &quot;Ey nuri-didə, dəmidir ki, zülali-Kövsərdən ruhirəvanın
sirab olur&quot;.

Əbdullah bin Həsən ol bəşarətlə yenə meydana girüb, bu növbət İbn Sə’d beş
bin bədbəxti anın qitalinə müqərrər qılub, ol şiri-bişeyivilayəti araya alub hər
canibdən hücum etdilər. Lacərəm kəsrəticərahətdən ə’zayi-şərifi qərqi-xun olub
və binayi-vücudi zəxmlərdən rəxnə bulub, Əbbasi-Əli və Əvni-Əli ol beş bin
namərdlə həmlə qılub, Əbdullahı anların arasından alub götürərkən Məhal bin
Zahir ol şahi-aləmpənaha bir zərb urub şəhid etdi. Rəhmətullahi əleyh.
Əbbasi-Əli saiqəmisal ol pəlidin xərməni-ömrinə atəşi-fəna urub, Həmzə bin
Məhal ki, anın nütfeyi-naməqbuli idi, Əbbasa həmlə qılıb, Əvn bin Əli anın
şərrin Əbbasdan dəf’ edüb, ittifaqla Əbdullahı götürüb Əhli-Beytin hüzurinə
gətürdilər. Mütəhhərati-hücreyi-təharət seylabi-əşklə ə’zayi-şərifin xakü xundan
pak edüb ’əzasinə məşğul oldular. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Ah kim, dövran əməl qəsrini viran eylədi,
Əhli-ümmidi əsiri-dami-hirman eylədi.
Badi-bidadi-xəzan gülzari-ismət güllərin
Göstərüb afət, açılmaqdan peşiman eylədi.
Nüsxeyi-İslamdan şirazə açdı ruzigar,
Ərseyi-aləmdə övraqın pərişan eylədi.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Qasim bin Həsən ki, sipehri-səyadətdə bir aftabi-aləmtab idi və bustanilətafətdə
bir laleyi-növrəsteyi-sirab, Əbdullah Həsənin ol halətin mülahizə
qıldıqda fəzayi-aləm nərgisi-şəhlasinə tar olub dilibiqərarı nəhayəti-qeyrətdən
püriztirar olmağın Sultani-Kərbəlanın rikabi-hümayuninə yüz sürüb ayıtdı: &quot;Ey
əmmi-büzürgvar və ey
xudavəndi-alimiqdar, rüxsət ver ki, bu facirlərdən intiqam almağa meydana
girəm və zəbani-sinan və sinani-zəbanla zəlalətin cavabın verəm&quot;. Ol şəhriyari-kamgarın
əzimətin mülahizə qıldıqda bir tərəfdən xəvatini-hərəmsərayi-nübüvvət
daməni-iqtidarinə dəstitəzəllüm urub fəryada gəldilər ki, ey güldəsteyi-növbəhari-
fəzilət, səndən rayiheyi-hüsni-Həsən gəlür, fəraqına təhəmmül
olunmaz. Və bir tərəfdən Həzrəti-İmam təriqi-təvəccöhin məsdud etdi ki, ey
şəmseyi-eyvani-səyadət, bəradəri-ərşədim zikri səninlə ehya olur, sənə bədəl
bulunmaz. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Dəvayi-dərdi-fəraqi-Həsən bana sənsən,
Sənin təvəccöhünə xatirim riza verməz.
Görür ədu sitəmin kim ki, bu məsafə girər,
Mürüvvətim sənə mütləq sitəm rəva görməz.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Rəvayətdir ki, şahzadə Qasim heç vəchlə rüxsəti-meydan bulmayub qayətdə
mütəəllim olmağın xatiri-şərifinə yetdi ki, Həzrəti-İmam Həsən aləmi-fanidən
rihlət etdikdə bir tə’viz yazub, bazuyi-mübarəkinə bağlayub vəsiyyət etmişdi ki,
ey Qasim, kəmaliməlalət bulduqda bu tə’vizi açüb oxuyub məzmuniylə əməl
edəsən. Kəmali-ənduhi müstəlzimi-mütalieyi-tə’viz olub, ol tə’vizi bir xəlvətdə
açub oxuduqda gördü yazılmış: &quot;Ey Qasim, sənə vəsiyyətim budur ki, Həzrəti-
Hüseyn dəşti-Kərbəlada bəlaya giriftar olduqda zinhar, zinhar, ana nəqdi-can
nisar etməgə təqsir etməyəsən və heç bəhanə ilə təriqi-təəllül dutmayasan&quot;. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Budur, ey nütfeyi-pakizə, vəsiyyət sənə kim,
Nəqdi-can sərf qılub kəsbi-səadət qılasan.
Ləzzəti-ömr səni qılmaya qafil Həqdən,
Kəndünü qabili-iqbali-şəhadət biləsən.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Qasim ol tə’vizi Həzrəti-Hüseynə göstərüb icazəti-meydan istədikdə Həzrəti İmam
ayıtdı: &quot;Ey nuri-didə və ey seyyidi-bərgüzidə, ol Həzrətin bana dəxi bir
vəsiyyəti olmuş idi. Əmma vəfasına dövran müsaid olmadı və əncamına fələk
müavinət qılmadı&quot;. Pəs, Qasimin əlin dutub, hərəmsərayi-ismətə girüb Əvni-Əli
və Əbbasi-Əlini hazır edüb xəvatini-hərəmsəraya əmr etdi ki, Qasim namzədi
olan şəhzadəyə ərusanə zinət verüb gətirələr. Həzrəti
Hüseyn ol salehənin əlin Qasim əlinə verüb ayıtdı: &quot;Ey rahəti-dil, Həzrəti-İmam-
Həsən vəsiyyəti müqtəzasincə bu əmanəti sənə təslim etdim&quot;. Ərusi-namurad
Qasimə təslim olunduqda Həzrəti-İmam ol hərəmsəradan çıxub mütəvəccihi-meydan
oldu. Qasim İbn Həsən ol qönçeyi-ülviçəmən rüxsarinə heyran olub
mütəfəkkir ikən ləşkərimüxalifdən sədayi-&quot;həl min mübariz&quot;&lt;ref&gt;(Qarşıma çıxacaq) mübariz yoxmu?&lt;/ref&gt;, səm’i-mübarəkinə
irişdi. Biixtiyar tərki-xəlvət qılub əziməti-meydan tədarükündə ikən mütəhhərati-
xanədani-ismət dəsti-təzərrö’ daməni-pakinə urub təzərrö’ etdilər ki, ey şəm’i-şəbistani-
təharət və ey qönçeyi-gülbünisəadət, bu əmanəti kimə təslim edüb
gedirsən? Qasimi-məzlum abididə rəvan edüb ayıtdı: &quot;Ey rəyahini-gülzari-ismət
və ey nücumi-sipehri-iffət, qələbəyi-ləşkəri-müxalif İmam Hüseynə müqabildir.
Nə rəva ki, bən sürura mail olam və istilayi-ə’da ləşkəri-İslama hasildir, nə
münasib ki, bən sakini-xəlvətsərayi-işrət olub təğafül qılam. Bənim və’deyitəzvicim
Qiyamətə düşdü, mə’zur dutun. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Zəmanə bir gül etdi sərvə peyvənd,
Vəli sərv olmadı gül birlə xürsənd.
Araya saldı firqət ehtİraqın,
Ana göstərdi ol sərvin fəraqın.
Fələk bir riştəyə çəkdi iki dür,
Kəsüb ol riştəyi tiği-təğəyyür,
Bıraxdı bir-birindən dürləri dur,
Qəza bu əmrədir guya ki, mə’mur.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Ərusi-namurad pərdeyi-hicaba bərqi-ahi-həsrətlə atəş urub fəğan etdi ki: &quot;Ey
məxdumzadə, Qiyamət günü sənə nə məqamda talib olayım və nə əlamə ilə səni
bulayım? Qasim ayıtdı: &quot;Ey gülinaşüküftə və ey gövhəri-nasüftə, bəni ərseyi-
Qiyamətdə xidməti-əcdadimdə cameyi-çak və dideyi-nəmnakla bulmaq olur&quot;.
Pəs, ərusa vida’ edüb, mütəvəccihi-meydan oldu. Əhli-Beytdən ğərivü qülqülə
qübbeyi-əflaka çıxub, Həzrəti-İmam gördü ki, Qasim mütəvəccihi-dərəceyi-şəhadətdir.
Gül kibi giribanın çak edüb, libasına kəfən tərkibin verüb, kəndü
tiğin belinə bağlayub meydana göndərdi. Qasim meydana girüb, cövlan edüb bu
məzmunla bir rəcəz ağaz etdi. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Bənəm güli-çəməni-sidq Qasim İbni-Həsən
Ki, nəqdi-can qılıbam nəzri-xaki-payi-Hüseyn,
Müqimi-kuyi-vəfayam, müsafiri-rəhi-Həq,
Mütii-əmri-Həsən, talibi-rizayi-Hüseyn.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Və ləşkəri-ə’daya həmlə qılub, müqabilinə gələn həramzadələri həlak edüb,
[dəryayi]-sipaha ğutə urdu və qəlbi-sipahda Ömər Sə’də müqabil durdu. Və
səlabəti-sövtlə nə’rə urub nida yetürdi ki: &quot;Ey cəfakari-tirəruzgar, bunca
mö’minləri şəhid etdin, vəqt olmadımı ki, istiğfar edüb bu əməldən peşiman
olasan?&quot;. İbn Sə’d ayıtdı: &quot;Ey büzürgzadə, vəqt olmadımı ki, siz dəxi bu tüğyanı
tərk edəsiz və Yezidin bey’ətin qəbul edəsiz?&quot;. Qasim ayıtdı: &quot;Ey şəqi, tüğyan
budur ki, rudi-Fəratı cəm’ii-məxluqata mübah ikən övladi-Rəsula diriğ edərsən.
Aya, atəşi-səhrayi-Qiyamət xatirinə yetməzmi və və’deyivə’idi-kəlami-münzəl
dili-səngininə əsər etməzmi?!&quot;.

İbn Sə’d ol kəlimatı istima’ etdikdə mülzəm olub, ləşkərinə yüz dutub ayıtdı:
&quot;Ey mübarizlər, bu şəhsəvari-yeganə və şücai-fərzanə Qasim bin Həsəndir ki,
şiveyi-şücaət ana irslə yetmişdir və ayinirəzm ana abavü əcdaddan intiqal
etmişdir. Ruzi-rəzm xəncəri-abdara məhbublar navəki-müjganından ziyadə meyil edər və həngami-hərb nizeyi-əjdəhanümudara sənəmlər qamətindən füzun
təvəccöh qılur. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Budur ol nəqdi-Heydəri-Kərrar
Ki, çəküb tiğ edəndə qəsdi-qital,
Rəşkdən xəncərini daşa çalar
Ləm’eyi-bərqi-afitabmisal.
Tayiri-tiri-tizpərvazı
Meyli-seyd eyləsə açub pərü bal,
Ana eylər həvayi-vəsl dutub,
Mürği-ruhi-müxalif istiqbal.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Həqqa ki, əhli-asimanü zəmin bir-bir müharibəsinə qüdrət bulmazlar. Səlah
oldur ki, cəmi’i-ləşkər ittifaqla mütəvəccih olub, təmkini-cədəl verməyüb,
kəsrəti-tiğü nizə ilə hər tərəfdən ə’zasın məcruh edüb və sədəmati-avazi-kusü
nayü nəfir ilə hər canibdən mürği-ruhun sərasimə qılasuz, şayəd ki, bu tədbirlə
ana qalib olasuz&quot;.

Qasimi-məzlum bu vaqiədən bixəbər ikən ol güruhi-cəfakar piyadə və səvar
xaşaki-nizəvü navəklə seylabvar ol sərvi-büləndiqtidara mütəvəccih olub, araya
alub bünyadi-cidal və tirbaran etdilər. Qasim bin Həsən ol qülüvdən əndişə
qılmayub, bir həmlə ilə ol cəm’i pərişan edüb, İbn Sə’d Əzrəqi-Şamiyə ki,
sipəhsalari-Şam idi, tiği-tə’nə urub ayıtdı: &quot;Ey pəhləvani-Şam, sən mənzuri-ənzari-
əvatifi-Yezidsən. Bunun kibi həngamə üçün nə mane’dir ki, çıxub bu
mübarizin fitnəsin dəf’ etməzsən?&quot;. Əzrəqi-Şami təkəbbür təriqiylə ayıtdı: &quot;Ey
bin Sə’d, bəni ərəb bin mübarizə müqabil tutarlar. Nə münasibdir ki, bir tiflə
müqabil durub namusuma şikəst verəm?&quot;. İbn Sə’d ayıtdı: &quot;Ey nadan, bu
nəbireyi-Həzrəti-Mustəfa və Murtəzadır və bu nəqdi-Həsəni-Muctəbadır. Həqqa
ki, əgər əsəri-ətəşdən təb’i-naziki münzəcir olub inhirafi-mizac bulmasaydı və
nihali-nazpərvərdi-təbiəti təşnəlikdən pəjmürdə olmasaydı, bu sipahla məsaf
etmək ana ar idi&quot;. Əzrəq ayıtdı: &quot;Çün mübaliğə qılursan, dört oğlum var, hər biri
bir nadiri-ruzigar, birinə əmr edəyim, anı dutub gətürsin&quot;.

Pəs, ol bədbəxt əkbər övladına künyət verüb meydana rəvan etdikdə ol
həramzadə zinəti-təmamla Qasimə müqabil durub həmlə etdikdə Qasim anın
tə’nin rədd edüb, ol məl’unu bir zərblə mərkəbindən yıxub, kakülindən dutub bir
zəman əlində gəzdirüb, ə’zasını sındırub mübariz istədikdə ikinci oğlu meydana
girib şahzadə əlində həlak olub, üçüncü oğlu meydana girib ol şahbazi-aşiyani-şücaət
zərbilə anlara mülhəq oldu. Dördüncü oğlu meydana girdi. Ol
şəhsəvari-meydani-məhabət anı dəxi duzəxə göndərib, Əzraq qəzəbnak olub
səlabəti-təmamla meydana girdikdə şəhzadəyə zəban diraz edüb nasəzalar dedi.
Şəhzadə dedi: &quot;Ey Əzrəq, bu iztirab oğlanlar fəraqından isə, bu dərdin dərmanı
əlimdədir&quot;. Həzrəti-İmam, Əzrəqiməl’unu meydanda görüb iztirab peyda qıldı,
zira ol həramzadə şücaətdə şöhreyi-dövrandı və şəhzadə həm növrəsidə və həm
təşnəcigər və həm tə’əbnak və həm nigərandı. Dəsti-niyaz dərgahi-biniyaza açub
duaya məşğul oldu.

Əlqissə, Əzrəqi-bədbəxt Qasimi-sahibsəadətə həmlələr qılub və şəhzadə anın
həmlələrin rədd edüb, müamileyi-cidal aralarında çox zəman iştidad bulub,
aqibət nəsimi-nüsrət şəhzadə canibindən mütəhərrik olub, ol zalimin dəf’inə
fürsət bulub bir tiğlə mərkəbindən bıraxub, başın kəsüb, mərkəbin cənibət qılub,
Həzrəti-İmam hüzurinə müraciət qıldı və zəbani-halı bu tərənnümə guya oldu ki.
Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Ey rikabi-rəxşi-iqbalın hilali-övci-din,
Nəqşi-nə’li-mərkəbin mehrabi-ərbabi-yəqin.
İqtidayi-şər’dir, fərmanına olmaq müti’,
Əsli-imandır səni bilmək Əmirəlmö’minin.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
&quot;Ya Əmirəl-mö’minin, nirani-təəttüş şəbistani-vücudimə ehtiraqitəzəlzül
bıraxmaqdadır və naireyi-qəhti-ab canimə qəsd edüb cigərim yaxmaqdadır. Hər
necə ki, saqiyi-dövrandan təskini-hərarət qılmağa bir qətrə su istərəm, təskini-hərarətimi
gah gözümdən axan seylabi-əşki-rəvana həvalə qılub və gah
zəxmlərdən rəvan olan çeşmə-çeşmə qana işarət eylər və gah zülali-tiği-ə’daya
rücu edər. Aya, nə hikmətdir?&quot;. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Şahidi-zövqi-tələb rüxsarinə ey çərxi-dun,
Bitəvəqqüf pərdeyi-fövtü fəna çəkmək nədir?
Bir içim su vermədən təşnəcigərlər qəsdinə,
Xəncəri-bidadü şəmşiri-cəfa çəkmək nədir?&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Həzrəti-İmam ol məzluma müjdeyi-şərbəti-şəhadət birlə təskin verib ayıtdı:
&quot;Ey Qasim, bir dəxi dövləti-didar qənimətdir. Hərəmsərayə varıb Əhli-Beyt ilə
rəsmi-müvadəə tazə qıl&quot;. Şəhzadə mütəvvəccehi-hüzuri-Əhli-Beyt olub, ərusi-şəbistani-
ismət pərdəsəradan çıxub, dövləti-pabusinə müşərrəf olub, növhələr
qılub, şahzadə ana təsəlli verüb yenə meydana müraciət qıldı. Əmma mövqidizəmirində
nari-məhəbbət bəqayət müştə’il və zəmiri-müniri təəmmüli-keyfiyyəti-əvaqibi-
ümura müştəğil olub derdi. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Nədir, ey çərxi-zalim, yarı yarindən cüda qılmaq,
Murad əhlin əsiri-dami-bidadü bəla qılmaq?!
Çü lazımdır sənə qılmaq cüda hər yarı yarindən,
Çəküb zəhmət nə lazım bir-biriylə aşina qılmaq?!&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Əlqissə, ol şəhzadeyi-kamil həzar ənduhla meydana getdikdə nəzəri-mübarəki
Übeydullahi-Ziyadın rayəti-nühusətayətinə düşüb, himmət anın dəf’inə
məsruf edüb qəlbi-sipaha mütəvəccih oldu. Piyadələr şəhzadənin mən’inə iqdam
edüb, ol Həzrət piyadələrə məşğul ikən Şis bin Nəhai kətfi-mübarəkinə bir nizə
həvalə qılub, ol şəhsəvari-mə’rəkeyi-şücaəti mərkəbindən buraxdı. Ol Həzrətin
igirmi yeddi zəxmi olub, hər birindən çeşmə-çeşmə qanlar rəvan olmağın zə’f
qalib olmuşdu. Məğlub olub mərkəbindən cüda olduqda nə’rə urdu ki, &quot;Ya
əmmah ədrikni&quot;&lt;ref&gt;Ey əmi, dadıma yetiş!&lt;/ref&gt;.

Həzrəti-Hüseyn ol sədadan mütəəssir olub, mərkəbi-mücahidət meydana
salub, səflər sındırub gördü ki, ol sərvi-riyazi-vilayət aludeyi-xakü xun olub, Şis
bin Rəbi’i üzərinə müsəllət olmuş, sərimübarəkin bədəndən cüda qılmaq istər.
Bir zərblə ol pəlidi şəhzadənin üzərindən dur edüb ol şəhidi götürüb xeyməgaha
gətürdi.

Hənuz həyatından bir rəməq baqi idi. Əhli-Beyt üzərinə cəm’ olub növhəvü
fəğan etdikdə anların sədasından bir növbət nərgisi-şəhlasın açub, gül kibi
təbəssüm edüb gülşəni-cinana əzm etdi. Rəhmətullahi əleyh. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Rəhmət ol əhli-dillərə kim, ixtiyarla,
Rəğbət bu kargahi-fənadan götürdülər.
Bel bağlayub təriqi-məhəbbətdə mərdvar,
Hər də’vi etdilərsə, yerinə yetürdilər.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;

[[Kateqoriya:Hədiqətüs-süəda/Onuncu bab]]</text>
      <sha1>d8mjc8ttvi5b6b2p2vwont1qrreqdge</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Hədiqətüs-süəda/Onuncu bab/İkinci fəsil</title>
    <ns>0</ns>
    <id>27334</id>
    <revision>
      <id>84541</id>
      <parentid>74639</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T13:40:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Toghrul R</username>
        <id>5449</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="67654" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = [[Hədiqətüs-süəda]].&lt;br&gt;[[Hədiqətüs-süəda/Onuncu bab|Onuncu bab. Həzrəti İmam Hüseynin ləşkəri-Yezidlə müharibəsin bəyan edər və ol iki fəsldür]]&lt;br&gt;İkinci fəsil: Həzrəti Hüseyn və Əhli-Beyt şəhadətin bidirir
| müəllif            = Məhəmməd Füzuli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi = 
| bölmə              = 
| əvvəlki            = [[Hədiqətüs-süəda/Onuncu bab/Fəsli-əvvəl|Fəsli-əvvəl: Şəhadəti-Hürr və bəzi şühəda]]
| növbəti            = [[Hədiqətüs-süəda/Xatimə|Xatimə. Müxəddərati-Əhli-Beytin Şama getdigin bəyan edər]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
| mənbə              = [http://www.anl.az/el/f/fm_e6.pdf Məhəmməd Füzuli. Əsərləri. Altı cilddə. VI cild. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2005, səh. 310-338]
| vikipediya_keçidi  = 
| vikisitat_keçidi   = 
| commons_keçidi     = 
}}

Münşiyi-əhkami-kargahi-qüdrət və mümliyi-ərqami-səhayifihikmət ki,
bidayəti-fitrətdə &quot;İnnəl-insanə lə-fi-xusrin&quot;&lt;ref&gt;İnsan şəksiz zərərdədir ([[Quran]], 103, 2).&lt;/ref&gt; ibarətiylə səhifeyi-əhvali-insana
rəqəmi-hökmi-xüsran yürütmüş və zümreyixəvas bargahi-qürbün istisnayi-
&quot;İlləl-ləzinə amənu və əmilu’ssalihati&quot;&lt;ref&gt;İman edənlər və yaxşı iş görənlər xaricdir (Qur’an, 103, 3).&lt;/ref&gt; işarətiylə ol cümlədən məfruz etmiş.
Əmma məzmuni-&quot;Ənnə və’dəl-lahi həqqun və lakinnə əksəruhum layu’minun&quot;&lt;ref&gt;Allahın və’di gercəkdir, ancaq çoxları bunu bilməzlər (Qur’an, 28, 13).&lt;/ref&gt;
kəsrəti-ə’dasinə bir bürhandır qate’ və məfhumi – &quot;Və qəlilun min ibadiyəş-şəkur&quot;&lt;ref&gt;Qulların içində şükür edənlər azdır (Qur’an, 34, 13).&lt;/ref&gt;
qilləti-əhibbasinə bir bəyandır vaqe’. Zahirən kəsrəti-ərbabi-ədalət və
qilləti-əshabi-hidayətə vəsilə oldur ki,
təbiəti-bəşər əsli-fitrətdə maili-rahətdir və qəbuli-əhkami-şəriyyə mütəzəmmini-əsnafi-
məşəqqət. Qit’ə:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Rahət istər təb’ü möhnətdir ibadət sərbəsər,
Tərki-rahət rəğbəti-möhnət qılan mümtaz olur.
Bu səbəbdəndür ki, küfr asan olub, İslam sə’b,
Ərseyi-aləmdə mülhid çox, müvəhhid az olur.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Filvaqe’, bu məzmuna bir şahidi-sadiqdir vaqieyi-Kərbəla və bir bürhani-müvafiqdir
vüqu’i-kəsrəti-sipahi-Yezid və qilləti-zümreyi-şühəda. Zira igirmi iki
bin cəfakar yetmiş iki ləbtəşneyi-dilfigara müqabil durmuşdu və sərsəri-tüğyani-sitəm
pərdeyi-azərmi aradan götürmüşdü. Bir tərəfdən cəmi’i-əsnafi-üdvan
surəti-cəm’iyyət bulub və bir canibdən silsileyi-cəm’iyyəti-iman mütəhərrik
olub, nə güruhi-müxalifdə təriqi-mürüvvət asarı hüveyda idi və nə
zümreyi-şühədada qaideyi-tənəzzül və müdara nümudları peyda. Əgərçi aləmi-surətdə
zəman-zəman mücahidlər əksilib, müxaliflər ziyadə olmaqda idi, əmma
aləmi-mə’nidə müxalifət tənəzzül bulub, mücahidlər kəmali-rif’ət bulmaqda idi.
Qit’ə:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Mümkün olmaz ki, ola aləmdə
Əhli-bütlana əhli-Həq məğlub.
Əhli-Həq qatil olsa, gər məqtul,
Zəfəri əql ana qılub mənsub.
Qətldən oldur eyləyən ikrah
Ki, şəhadət degil ana mətlub.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Hər ayinə Həzrəti-İmam ləşkərinin əmvatinə məzmuni-&quot;Fəriqun fil-cənnəti&quot;&lt;ref&gt;Bir qismi cənnətdədir (Qur’an, 42, 7).&lt;/ref&gt;
tüğrayi-misali-hal və müjdeyi-&quot;İnnəl-əbrarə lə-fi nə’im&quot;&lt;ref&gt;Yaxşılar hökmən cənnətdədirlər (Qur’an, 80, 13).&lt;/ref&gt; mövcibi-fərağbal olub,
sükkani-riyazi-rizvandan &quot;Səlamun əleykum bima səbərtüm&quot;&lt;ref&gt;Səbrinizdən dolayı sizə salam olsun! (Qur’an, 13, 24).&lt;/ref&gt; təhniyeyi-qüdum
olmaqda idi. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Nəqdi-can sərfi-rəhi-canan edən sahibnəzər,
Eşq meydanində sərxeyli-səfi-üşşaq olur.
Mənzili-məqsudədir qeydi-təəllüq səddi-rah,
Rütbeyi-tərki-təəllüq əhsəni-əxlaq olur.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Və müxalif sipahın qütəlasinə məfhumi-&quot;Fəriqun fissə’ir&quot;&lt;ref&gt;Bir qismi cəhənnəmdədir (Qur’an, 42, 7).&lt;/ref&gt; təraznameyi-əməl
olub, təhdidi-&quot;İnnəl-fuccarə lə-fi cəhim&quot;&lt;ref&gt;Küfr sahibləri cəhənnəmdədir (Qur’an, 82, 14).&lt;/ref&gt; ehtizazü iztilal verüb müqəyyədi-səlasili-
səlabət qılmaqda idi. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Qeydi-cəm’iyyəti əsbab giriftarı olan
Seyri-gülzari-cinan etməgə fürsət bulmaz.
Zövqi-dünya ilə zaye’ keçirən övqatın,
Şərəfi-rütbeyi-tövfiqi-səadət bulmaz.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Bitəkəllüf ərseyi-Kərbəla meydani-imtiyazi-həqqü batildür və təriqi-hüsuli-kəmal
əşrəfi-mənazildir. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Kərbəladan hasil etmişlər ülüvvi-mənzilət,
Zillətü izzətdə əhli-zülmü ərbabi-vəfa.
Nərdibani-bami-rif’ətdir təəmmül eyləsən,
Nəqşi-mövci-rigi-səhrayi-şərifi-Kərbəla.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Həqqa ki, ərseyi-Kərbəlanın əxbari-cigərsuzi andan ziyadədir ki, əhateyi-imkani-
təqrirə girə və əhvali-şühədanın hekayəti-qəmənduzi andan füzundur ki,
qələmi-şikəstəzəban ana surəti-təhrir verə. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Eyləyib hər yil cəmi’i-əhli-aləm ittifaq,
Şərh edərlər macərayi-Kərbəla əxbarını.
Nə tükənməz qissədir kim, hərgiz axir olmadı,
Şərhi aciz eylədi əhli-cəhanın varını.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Mə’rəkəarayi-meydani-kəlam və əncümənsərayi-məhfili-əxbarü e’lam
tətimmeyi-əhvali-Kərbəladan bu təriqlə xəbər vermiş və şühədanın əncami-halın
bu tərzlə bəyana gətirmiş ki, Həzrəti İmamzadə Qasim ibn Həsən səadətlə daxili-
&quot;Əshabül-cənnətihumul-faizun&quot;&lt;ref&gt;Qurtulanlar ancaq cənnət xalqıdır (Qur’an, 59, 20).&lt;/ref&gt; olub mütəvəccihi-aləmi-bəqa olduqdan sonra
Əbu Bəkr bin Əliyyi-Murtəza kəməri-əziməti-şəhadət miyani-cana üstüvar qılub,
kəmali-təzərrö’lə Həzrəti-Sultani-Kərbəladan icazəti-meydan iltimas etdikdə,
Həzrəti-İmam nərgisi-şəhladan güli-rüxsara əşki-laləgün rəvan edüb ayıtdı: &quot;Ey
qönçeyi-gülbüni-İmamət və
şükufeyi-baği-rəhmət, bu təmənna qıldığın meydani-bəla ərseyifənadır. Bu
ərsəyə qədəm basan müraciət qılmadı və bu meydana gedən gerü gəlmədi. Nə
ümidlə sənə rüxsət verəyim və nə vəchlə müfariqətin rəva görəyim?&quot;. Ol sərvəri-həmidə-mənaqib
və ol nəqdiƏli İbni-Əbi Talib rikabi-hümayuninə yüz sürüb
ayıtdı: &quot;Ey padşahi-məsnədi-izzü təmkin və ey şəhriyari-vilayəti-dövlətü din,
təhtişəhadət içdikcə bənim dəryayi-şövqüm təməvvücə gəlüb və təəttüşüm
zülali-mülaqati-Mustəfa və Murtəzaya ziyadə olub, sibqət edənlər rəşkindən
həlak oluram. Nola əgər kəmali-mərhəmətindən riza hasil edüb, bən dəxi nəqdican
bəzl eyləyüb bu meydanda muradım hasil edəm?!&quot; Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Can təmaşayi-riyazi-rəhmət eylər arzu,
Dil səfayi-bəzmgahi-cənnət eylər arzu.
Oldu bağrım bərqi-ifrati-hərarətdən kəbab,
Səlsəbili-rövzədən bir şərbət eylər arzu.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
İlhahi-təmamla icazət hasil edüb, mütəvəccihi-meydan olub bu məzmunla bir
rəcəz ağaz etdi ki. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Bənəm nəqdi-sultani-Düldülsəvar,
Şəhi-Qənbərü sahibi-Zülfiqar.
Bənəm əxtəri-asimani-şərəf,
Əbu Bəkr bin Heydəri-namdar.
Bənəm çakəri-nuri-çeşmi-Bətul,
Hüseyni-Əli sərvəri-kamkar.
Bihəmdullah, oldur İmamım bənim,
Anın taətin qılmışam ixtiyar.
Muradım budur kim, rizasın bulub,
Ana eyləyəm nəqdi-canım nisar.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Və mübarizanə cövlanlar qılub və rif’əti-iqtidari-abavü əcdada mübahatlar
edüb və səməndi-səbarəftarın təhərrükə salub və tiğisaiqəkirdarın əlinə alub,
əndək zamanda yüz qırx mübariz müsafirirahi-ədəm qıldı və igirmi yeddi zəxmi-mühlik
ə’zayi-şərifinə vasil oldu. Axirül-əmr Übeydullah bin Ütbə zərbiylə dari-dünyadan
intiqal etdi. Rəhmətullahi əleyh. Qit’ə:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Darüssəlam cilvəgəhin ixtiyar edüb,
Peyvənd kəsdi rişteyi-qeydi-zəmanədən.
Meyli-fəzayi-rövzeyi-mülki-bəqa qılub,
Şəhbazi-ruhi uçdu bu təng aşiyanədən.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Andan sonra Ömər bin Əli mütəsəddiyi-əmri-hərb olub, səmsami-intiqamla
ləşkəri-Yezidin rayəti-istiqlalinə ehtizaz buraxub, kəmali-şücaətlə mübarizlər
yıxub, aqibətül-əmr şərbəti-şəhadət nuş etdi. Rəhmətullahi əleyh. Və bir rəvayət
dəxi oldur ki, ol Həzrət Kərbəla vaqiəsinə hazır olmadı. Əmma əsəhhi-əqval
oldur ki, hazır olub şəhid oldu.

Andan sonra Osman bin Əliyyi-Murtəza mübaşiri-tərvici-ərseyirəzm olub,
Sultani-Kərbəlanın icazəti-şərifiylə meydana girüb bu məzmunla bir rəcəz ağaz
etdi ki. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Mən gövhəri-meydani-vəfayəm,
Osmani-Əliyyi-Murtəzayəm.
Taci-səri-aləməm və lakin
Xaki-rəhi-Şahi-Kərbəlayəm.
Tərk eyləmişəm fəna məqamın,
Bən talibi-dövləti-bəqayəm.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Ol varisi-şücaəti-Heydər və rəşheyi-zülali-vücudi-saqiyi-Kövsər Əlivar
cənglər edüb və Heydəranə məsaflar qılub bikəran müxaliflər həlak etdikdən
sonra Sinan bin Yezid Əbtəhi zərbiylə şəm’i-həyatı şəbistani-bədəndə intifa
buldu. Rəhmətullahi əleyh. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Hər şəhidə göstərüb cənnətdə dövran mənzilin,
Aldı ol mənzil təmənnasində könlündən qərar.
Ismət əşcarın fəzayi-rövzədə ğərs etməgə,
Xakdani-dəhrdən bir-bir qopardı ruzigar.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Andan sonra Əvn bin Əli ki, surətlə əhsəni-ərbabi-cəmal və sirətlə əkməli-əshabi-
kəmal idi, Həzrəti-İmamın rikabi-səadətintisabinə ruyi-təzərrö’ sürüb
ayıtdı. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Ey fəzayi-rövzeyi-qürbin behişti-cavidan,
Padişahi-dinü dövlətsən, İmami-insü can.
İxtiyari-xidmətin misbahi-əbvabi-nəcat,
İnqiyadi-taətin miftahi-əbvabi-cinan.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Ədayi-sənadan sonra ərz etdi ki: &quot;Ey pərdəgüşayi-bargahi-&quot;İnni ə’ləmu ma-la
tə’ləmun&quot;&lt;ref&gt;Sizin bilmədiklərinizi mən bilirəm (Qur’an, 2, 30).&lt;/ref&gt;, və ey arifi-əsrari-&quot;Nun vəl-qələmi vəma yəsturunə&quot;&lt;ref&gt;Nun, qələm və yazılanların haqqı üçün (Qur’an, 68, 1).&lt;/ref&gt;, icazəti-meydani-
iltifat et ki, ərseyi-heycada hənuz sənin rayəti-zəfərayətin sayəgüstər
ikən və nəzəri-iltifatın aləmizahirdə bəndəpərvər ikən zilli-mərhəmətində vasili-dərəceyi-şəhadət
olam. Zira muradım budur ki, divani-Həşrdə şəhadətinlə
şəhadətimi isbat qılam&quot;. İlhahla icazət aldıqda ayıtdı: &quot;Ya İmam, bir tədbir
etmişəm&quot;. Həzrəti-İmam ayıtdı: &quot;Ol tədbir nədir?&quot; Əvn ayıtdı: &quot;Ya İmam, bu
ləşkəri-binəhayətdir, bunlarınla bir-bir müharibə etmək bizə sərfə etməz. Zira
əgər təərrüz görməyüb, işimiz mücərrəd tiğ urub qətl etmək olsa, imtidadi-tuliömrümüz
bu ləşkərin nihayətinə yetməz. Səlahım oldur ki, ələmi-əlameyi-təvəccöhdə
qəlbi-ləşkərə həmlə qılam, ola ki, ələmi-əlameyi-əskəri-müxalifələrin
sərnigun etməgə fürsət bulam&quot;. Həzrəti-İmam ayıtdı: &quot;Ey şahi-mülki-məlahət və
şahbazi-övci-səbahət, süfufi-ləşkəri-ə’da bir mərtəbədə hayil degil ki, ol
müddəaya fürsət mütəsəvvir ola&quot;. Əvn ayıtdı: &quot;Ey sərvərihəmidəxisal və seyyidi-sütudə-fəal,
həmleyi-ənqaya təbəqati-pərdeyi-ənkəbut hicab olurmu və hücumi-seylaba
süfufi-xarü xaşak mümaniət qılurmı?&quot;. Bu tədbirlə ol sərvəri-qazi və ol
meydani-qəza sərəfrazi qəlbi-ləşkərə həmlə qıldıqda İbnül-Əhcar, ol pəlidi-qəddar
iki bin mübarizi-xunxarla şəhzadəyə istiqbal edüb bünyadi-hərb etdi.
Qit’ə:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Tişeyi-Fərhad qəsdi-Bisütun eylər vəli,
Tişə ilə Bisütun daşı tükənməkdir məhal.
Mün’ədim olmaq nə mümkün ləşkəri-murü məgəs,
Tutalum kim, əjdəha dəm urdu, Simürğ açdı bal.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Şahzadə ol haramzadələrdən qətl etdikcə qəlbi-ləşkərdən müavinət gəlüb,
şəhzadəyə təhəccüm qılub, qəlbi-ləşkərə düxul mütəəzzir olub, Həzrəti-İmamın
şövqi-didarı şəhzadənin inani-əzimətin canibi-xeyməgaha mün’ətif qılub dövləti-mulazimət
müyəssər olduqda, Həzrəti-İmam ana dualar qılub ayıtdı: &quot;Ey Əvn,
cərahətlərin çoxdur. Bir zəman hərəmsərayə təvəccöh qılub, cərahətlərin
bağladıb, bir miqdar istirahət edüb, yenə meydana gəl&quot;. Əvn ayıtdı: &quot;Ey
bəradəribüzürgvar, görürəm ki, saqiyi-Kövsər bir cami-şərbət mühəyya
qılıbdur, bana işarət etməkdədir. Vəhmim andandır ki, bən mütəvəccihi-rahət
olduqda bu şərbət fövt olub təəttüşüm ziyadə ola və canımda Fərat suyundan
ziyadə bu şərbətin təhəssürü qala&quot;. Həzrəti-İmam gördü ki, mən’ olunmaz,
ayıtdı: &quot;Ey Əvn, rikabındakı mərkəb cərahətlərdən zəbun olubdur. Ol ədhəm ki,
Həzrəti-ƏliyyiMurtəzadan sənə inayət qılınmışdı, mübarəkdir, səfəri-axirət üçün
anı rikabi-hümayuna çək&quot;.

Əvni-Əli ol mərkəbi müşərrəf edüb, mə’rəkəyə girdikdə Saleh bin Yəsar ki,
Həzrəti-Murtəzanın əyyami-xilafətində müstəhəqqi-tə’zir olub, əmri-şər’
müqtəzasincə Əvni-Əli səksən taziyanə urmuşdu və ol kinə həmişə xatirində idi,
Əvnə intiqam üçün müqabil durdu və Əvn ana fürsət verməyüb bir zərblə həlak
edüb mübariz istədikdə ləşkərifüccar piyadəvü səvar bihəddü bişümar hər
canibdən tirbaran edüb o üqabi-büləndpərvaz sihami-ə’dadan balü pər peyda
qılub, qüvvətü qüdrət olduqca viraneyi-qəflət bumların mütəfərriq edüb, aqibət
təriqi-ixvanü ənsaba salik olub şərbəti-şəhadət içdi. Rəhmətullahi əleyh. Qit’ə:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Kim ki, girdi Kərbəla meydaninə fürsət bulub,
Nüzhəti-üqbaya təbdil etdi dünyanın qəmin.
Qayib oldu kim ki, cüllabi-şəhadət qıldı nuş,
Aləmi-qeyb eylədi dövran şəhadət aləmin.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Andan sonra Əbdullah bin Əliyyi-Murtəza şəhriyari-məsnədi-rizadan icazəti-meydan
alub, ərseyi-meydanı cilveyi-səməndi-səba-seyrilə fanusi-xəyal edüb,
əsrəi-hərəkatla yüz səksən mübarizin rişteyi-həyatın qət’ etdikdən sonra Hani bin
Süveybi-Həzrəmi zərbiylə şərbəti-həyati-əbədi nuş etdi. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Bargahi-qürbdə tərtib olub bəzmi-sürur,
Növbətilə içdilər cami-tərəb fərzanələr.
Pənceyi-dövran şəhadət riştəsinə verdi tab,
Dövrlə bir-bir düzüldü riştəyə dürdanələr.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Andan sonra növbəti-təcərrö’i-şərbəti-şəhadət Əbbas bin Əliyyi-Murtəzaya
yetdi və ol Həzrət ələmdari-sipah və əlameyi-ləşkərizəfərpənahdı. Çün gördü ki,
təngnayi-həyati-müstəari-fani tərtibi-süfufi- əskəri-ərbabi-vəzayə müzayiqə
verüb, ləşkər bir-bir fəzayi
aləmi-bəqayı cilvəgah etməkdədir və Sultani-Kərbəladan bir-bir rüxsət alub
məziqi-möhnətdən ol fəzayi-fərəhfəzaya getməkdədir, ələmi-[əlameyi]-əskəri-hümayunu
dili-zəmində möhkəm edüb Həzrəti-Sultani-Kərbəlanın rikabi-hümayunun
mülsəmi-təqbiliədəb qılub, bu təriqlə ərzi-niyaz etdi ki: &quot;Ey ləngəri-səfineyi-
səbrü təhəmmül və ey ənqayi-Qafi-təslimü təvəkkül, vəqt oldu ki, bən
dəxi ələməfrazi-aləmi-ülvi olam və ələmi-ahı əlameyi-ülüvvi-iqtidar edüb aləmiüqbaya
təvəccöh qılam&quot;.

Həzrəti-İmam giryan olub ayıtdı: &quot;Ey Əbbas, sən əlameyi-əskəriİslam idin.
Hala ki, ləşkər badiyeyi-fənadan mülki-bəqaya əzimətirihlət qıldı, sana dəxi ol
diyara ələm çəkmək münasib oldu. Əmma sana nəsihətim budur ki, meydana
gəldikdə bu zalimlərə təcdidi-hüccət təriqiylə nəsihət verəsən&quot;.
Əbbasi-Əli qəbul edüb, mütəvəccihi-meydan olub, ənvai-lö’blə ə’daya
məhabət buraxub bu məzmunla bir rəcəz ağaz etdi ki. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Bənəm Əbbas-sərdari-müxalifsuzi-xəsməfkən,
Müti’i-Mustəfa, nəqdi-Əmirəl-mö’minin Heydər.
Əgər dəryayə düşsə tiği-atəşbarımın əksi,
Şüaindən olur dəryada hər bir qətrə bir əxgər.
Və gər toprağa pərtöv salsa şəm’i-rayəti-əzmim,
Ziyasindən olur topraqda hər bir zərrə bir əxtər.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
İzhari-ismü rəsm etdikdən sonra avazi-büləndlə nida qıldı ki: &quot;Ey qövmi-bimürüvvət,
əgər nəsihət məqbul isə Həzrəti-Hüseyni-Əlidən sizə rəsuli-pəyamgüzaram
və əgər xilafi-təriqi-mürüvvət dutsanuz, müəddiyi-karzaram&quot;. Ol
müanidlər ayıtdılar: &quot;Peyğamın nədür?&quot;. Əbbas ayıtdı: &quot;Ey bivəfalar, Həzrəti-
Sultani-Kərbəla və nəqdi-Mustəfa və nuri-çeşmi-Murtəza və cigərguşeyi-Zəhra
buyurur ki, təmamiyivəfadarü həvaxahlərimi qətl etdinüz. Vəqt olmadımı vaqe’
olan əhvaldan peşiman olub bu nirani-təəttüşdən iztirab edən övrətü ətfala bir
içim su verəsiz ki, ləbi-xüşklərin tər qılalar və aman verəsiz ki, anları alub
canibi-diyari-Rum, ya Hindü Çinə çıxub cəzireyi-Ərəb və mülki-Hicazı sizə
müsəlləm qılam və şərt edəm sizinlə tə ruziQiyamət müxasimə qılmıyam?!&quot;.
Bu kəlimatdan ləşkəri-Yezidə xüruşü qülqülə düşüb, bə’zi mütəəssif olub,
ümərayi-ləşkərə qəsd etmək tədarükində ikən Şimri-Zilcövşən və Şisi-Rəbii və
Həcərüləhcar fitnədən təvvəhhüm edüb, ləşkərə
təmkin verməyüb Həzrəti-Əbbasa müqabil durub ayıtdılar: &quot;Ey Əbbas, əgər
təmamiyi-ruyi-zəmin seylabla dolsa və anın hifzi bizüm qəbzeyi-iqtidarimizdə
olsa, Yezidə bey’ət etməyincə bir qətrə su Hüseynə və ətbainə verilmək mümkün
degil&quot;.

Əbbas ol tayifədən novmid olub, müraciət qılub ərzi-hal etdikdə nagah ətfaliƏhli-
Beytdən fəryadi-&quot;Əl-ətəş, əl-ətəş&quot;&lt;ref&gt;Susadım, susadım&lt;/ref&gt; səm’i-mübarəklərinə irişüb, bir-iki
məşkü məthərə alub biixtiyar-seyl-manənd mütəvəccihi-rudi-Fərat oldu. Və dört
bin namərd ki, mühafizəti-Fərat üçün müqərrər olmuşdu, Əbbası görüb səvarü
piyadə mütəvəccih olub tirbaran etdilər. Ol şiri-bişeyi-məhabət əndişə qılmayub,
ol güruha həmlə qılub, bir həmlədə yetmiş namərd dərəkati-cəhənnəmə
göndərüb, tətimməsin pərakəndə qılub Fərata girdi. Əmma təmkin verməyüb,
səvarü piyadə hücum edüb tirbaran etdilər. Ol nəhəngi-dəryayi-şücaət Fəratdan
çıxub, yenə ol dəryayitüğyana əsayi-Musa kibi çaklar salub, gerü Fərata müraciət
qıldı. İstədi ki, mərkəbin sirab edüb kəndü dəxi bir miqdar su içə, yenə Əhli-
Beytin ləbtəşnəvü cigər-suxtələri yadına gəlüb rəva görmədi ki, anlardan
müqəddəm sirab ola. Əlqissə, bir içim su içmədən əlindəki məşkü məthərəyi
pürab edüb çıxdıqda ol bədbəxtlər ətrafın alub, tirbaran edüb əsnayi-müharibədə
Nofəl bin Əzrəqi-həramzadə qəfil tiği-bidiriğ urub, ol məzlumun saidi-yəminin
bədəni-mübarəkindən cüda qıldı. Əbbas ol məşki əlindən buraxmıyub, bazuyiyəsara
salub rəvan oldu. Bir həramzadə dəxi fürsət bulub bir zərbə ilə
bazuyiyəsarın dəxi qət’ etdi. Rəvayətdir ki, ol saniyi-Cə’fəri-Təyyar və varisi-
Heydəri-Kərrar ol məşki buraxmayub, mübarək dişləriylə kətfinə buraxub
rikabla ə’dayi ətrafindən mən’ edərdi və derdi. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Səbrdən qət’i-kəfü said bəni mən’ eyləməz,
Nəxli qılmaz münhərif nöqsani-bərgü şaxsar.
Mərdi-meydani-bəlayam, qət’i-ə’zadan nə bak?
Şəhpəri-himmətdədir pərvazi-övci-iqtidar.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Nagah bir həramzadə dəxi zəxmi-navəki-dilduzla ol məşki dəlüb anda olan su
məzlumlar əşki kibi və şəhidlər qanı məsabəsində xaki-Kərbəlaya töküldü. Əbbas
ol vaqiədən pərişan olub ahi-cigərsuz sineyi-püratəşdən çəküb ayıtdı: &quot;Ya Rəb,
bu nə halətdir ki, bir qətrə
su Əhli-Beytə nəsib olmaz&quot;. Hatifdən nida gəldi ki: &quot;Ey məzlum, hüsuli-dərəcati-
üxrəvi asan olmaz və cəfa çəkmədən heç salik mənzili-məqsuda dəstrəs
bulmaz. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Fəraq atəşi rövşən qılub çiraği-vüsal,
Hərarəti-ətəş eylər ziyadə zövqi-zülal.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Əlqissə, Əbbasi-Əli ol iki zəxmi-mühliklə mərkəbdən düşüb nərə urdu ki:
&quot;Ya əxi, ədrik əxakə&quot;&lt;ref&gt;Ey qardaşım, qardaşına yetiş!&lt;/ref&gt;. Hüseyni-məzlum ol avazı istima’ edib fəğan etdi ki:
&quot;Ə’lanə ənkəsərə zəhri&quot;, yəni İmdi belim sındı&quot;. Və bir ahi-cigərsuz çəkdi ki,
zəmini-Kərbəla mütəzəlzil oldu. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Getdi ol sərvi-səmənbər ki, dilaramım idi,
Rahəti-sinəvü kami-dili-nakamım idi.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Rəvayətdir ki, Məhəmməd Ənəs Həzrəti-İmam xidmətində idi. Həzrəti Əbbasın
avazın istima’ etdikdə və ol səda istima’indən şahzadə Hüseynin
iztirabın gördükdə mütəvəccihi-meydan olub gördü ki, Həzrəti-Əbbas ağüşteyi-
xakü xun olub can vermiş. Kəndüsin anın üzərinə buraxub şivən edərkən ləşkəri-müxalif
səvarü piyadə tirbaran edüb anı dəxi şəhid etdilər. Rəhmətullahi əleyhi.
Çün cəmi’i-ənsabü əqrəba şəhdi-şəhadət nuş edüb növbəti-təcərrö’i-şərbəti-bəqa
Hüseynə və övladinə yetdi, hiddəti-atəşi-sitəm cigəri-kainata tə’sir etdi.
Asiman pənceyi-xurşidi daməni-dövrana urdu ki, vəqt oldu bu dövri-müxalifdən
peşiman olasan və əcəliMələkülmövtə ağazi-təərrüz etdi ki: &quot;Necə bir bəni Ali-
Mustəfadan şərmsar qılasan?&quot; Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Təcavüz qıldı həddən ey fələk bidadın, insaf et,
Yetər tə’zimi-əşrar eyləyib təxfifi-əşraf et.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Rəvayətdir ki, Hüseyn İbn Əlinin üç oğlu olub, biri Əliyyi-Əkbər idi və biri
Əliyyi-Əvsət idi ki, Zeynəlabidindür və biri Əliyyi-Əsğər idi ki, Əbdullah derlər
və Həzrəti-İmam anın ismiylə mükənnadür. Ol sərvəri-mülki-bəqa və məhrəmi-səra-pərdeyi-
vəfa övladınun fövtü mövtün görməmək məsləhəti üçün kəndüyə
silah mürəttəb qıldı,
mütəvəccihi-meydan olmağa. Əliyyi-Əkbər xurşidi-rüxsarun Həzrəti İmamın
kəfi-payi-ərşpayəsinə sürüb, təzərrö’ edüb rüxsəti-meydan istədi. Hər necə ki,
xəvatini-hərəmsərayi-nübüvvət fəryadü fəğanla mən’ etdilər, faidə qılmadı.
Həzrəti-İmam təzərrö’vü İlhahindən mütəəssir olub, kəndü mübarək əliylə
əsbabi-rəzmin mürəttəb qılub, Həzrəti-Adəm kəmərin ki, Şahi-Vilayətdən
yadigar idi, belinə bağlayub və Həzrəti-Əbbasın mərkəbinə bindirüb, himməti-aliyəsin
bədrəqeyi rahi-bəqa qılub meydana rəvan etdi. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Vəh ki, ol gülrux səfər əzminə ahəng eylədi,
Şəhrü səhrayı bana könlüm kibi təng eylədi.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Rəvayətdir ki, ol zəmanda şahzadə on səkkiz yaşında olub sünbüli-gisuyi-müşkbarı
gülşəni-rüxsarinə sayə salmaqda idi və ətrafi-laləzarı bənəfşeyi-tərdən
müzəyyən olmaqda idi. Və bu məşhurdur ki, hüsni-surətlə Rəsulullaha andan
əşbəh madəriəyyamdan mütəvəllid olmamışdı və andan əmləh daireyi-vücuda
ədəmdən gəlməmişdi. Hərgah ki, Əhli Beytə arzuyi-istima’ikəlimati-Rəsul qalib
olurdu, anın [lə’li-şəkərbarın göftara gətirirlərdi və hərgah ki, didari-seyyidi-kainata
müştaq olurlardı], anın çehrəsindən didəyə nuri-sürur yetürürlərdi.
Əlqissə, ol nihali-gülşənisəbahət ol zəman ki, rüxsət alub sərvi-xüramanın aləmi-ərseyi-meydan
etdi, zövqi-pabusi-səməndi-səbükseyrdən zəmzəmeyi-mübahat
zəminü asimana yetdi. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Üqabi-bərqşitabı səbadan aldı qərar,
Sipehri eylədi heyran sür’əti-rəftar.
Zəminə rəxşi salub nəqşi-mixi-rizeyi-nə’l,
Səvabit eylədi zahir kəvakibi-səyyar.
Lətafəti-hərəkatinə afərinlər edüb,
Təbəq-təbəq düri-əncüm sipehr qıldı nisar.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Hər tərəf cövlanlar edüb lö’blər göstərdikdən sonra bəyani-ismü rəsm edüb
nə’rə urdu ki: &quot;Bənəm şükufeyi-nihali-təqva, bənəm nəqdi-Hüseyn bin Əliyyi-
Murtəza&quot;. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Bənəm ol şahi-şahzadeyi-dəhr
Ki, sifatimdə əql heyrandür.
Həsri-övsafi-qədrü mənzilətim,
Xarici-ehtimalü imkandır.
Nurbəxşi-çiraği-icadım,
Mahi-kövneynü Şahi-Mərdandır.
Cəddi-pakım Məhəmmədi-Mürsəl,
Əsli-zatım Əliyyi-İmrandır.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
İbn Sə’d ki, ol füruği-şə’şə’eyi-cəmalı mütaliə qıldı və ol lətafəti-hüsni-məqala
vaqif oldu və şahzadənin kim olduğun bildi, kəndü qəbahəti-əf’alindən
əsəri-infi’al bulub, ahi-həsrət çəküb ə’yaniləşkərə ayıtdı: &quot;Ey qövm, bu sərvər
əkbəri-övladi-Hüseyn bin Əlidir ki, şəklü şəmayildə şəbihi-həzrəti-Nəbidir&quot;. Bir
zəman mütəhəyyir olub kimsənəyə rüxsət vermədi ki, meydana girə və ana bir
ələm yetürə. Zira bildi ki, məks etdikcə təərrüzi-ləşkər ehtiyac olmayub ol
növcəvanın həlakinə tiği-təəttüş yetər və navəki-şüai-afitabi-suzan və sinanizəhrəşikafi-
səmumi-cigərsuz kifayət edər. Şəhzadə gördü ki, dirəng etməklə
şəmşiri-hərarət tiz olub mövcibi-zə’fi-qüva və baisi-riqqəti-ə’za olur, bimühaba
kəndüsin qəlbi-sipaha urub bünyadi-cidal etdi və hökmi-zülali-şəmşiri-abdarın
mümkün olduqca məcariyi-üruqi-əbdani-ə’daya yürütdü. Əmma izhari-kəmali-şücaət
edüb, şövqlə cəng edərkən tabi-afitabdan zireh həlqələri hiddətihərarət
bulub bədəni-nazpərvərdinə dağlar urdu və ehtimali-alətihərb kətfi-şərifinə
ələmlər yetürdi. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Bari-tari-pirəhəndən inciyən cismi-lətif,
Necə çəksin rəzm meydanında bəndi-ahənin?
Nazpərvərdi-nəimi-şəfqətü ehsan olan,
Necə olsun qabili-bidadi-əhli-zülmü kin?&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Əlqissə, külfəti-alati-rəzm əlaveyi-ənduhi-təəttüş olub, şahzadə təlatümi-hərbdən
kənara çıxub, validi-büzürgvarının xidmətinə müraciət edüb fəryada
gəldi ki: &quot;Ya əbətah, zəbəhəni əl-ətşu və əsqələni’l-hədid&quot;&lt;ref&gt;Ey atacan, susuzluq məni öldürdü və dəmir də əzdi.&lt;/ref&gt;, yə’ni &quot;Bəni həlak
etdi susuzluq və ağırlandırdı bari-ahən&quot;. Həqqa ki, əgər bir qətrə suyla təskinihərarət
versəydim, ləşkəri-müxalifi qərqeyi-tufani-fəna qılırdım&quot;. Həzrəti-İmam
gərdimeydan çehreyi-pakindən pak edüb, Həzrəti-Rəsulun nigini-
mübarəkin təskini-hərarət üçün lə’li-abdarinə mülazim etməgin bir miqdar təskin
bulub yenə meydana müraciət qıldı. Bu növbət İbn Sə’d, Tariq bin Şisə əmr etdi
ki, ey Tariq, sən meydana girüb bu şəhzadə dəf’inə qüdrət bulsan, vilayəti-Mosul
hökumətin sənə ən’am edərəm. Tariqi-məl’un hökuməti-Mosul həvasiylə
meydana girüb Əli bin Hüseynə nizə həvalə qıldı. Şəhzadə ol bədbəxtin nizəsin
rədd edüb sineyi-pürkinəsinə bir nizə urdu ki, nuki-nizə səbzəmanənd
şurəzaricismi-pəlidindən baş çıxarub həlak oldu.

Andan sonra Öməri-Tariq gəlüb şəhzadə əlindən şərbəti-fəna içdi. Andan
sonra Misra’bin Qalib meydana gəlüb müqabil olduqda şəhzadə şücaəti-
Mustəfəvi və cəladəti-Murtəzəvi izhar edüb, tiğiabdarla nizəsin qələm qılub
fərqi-namübarəkinə bir zərb urdu ki, iki parə olub mərkəbinin iki tərəfindən
meydana düşdü. Ləşkəri-müxalif ol zərbi-dəsti görüb, bərgi-xəzan kibi lərzan
olub müharibəsindən mütəvəhhim olduqda İbn Sə’d Möhkəm bin Tüfeyli iki bin
mübarizlə [şəhzadənin məsafinə təhris etdi. Möhkəm bin Tüfeyl iki bin
mübarizlə] ol afitabi-asimani-vilayəti araya alub, şəhzadə əndişə qılmayub,
nəş’eyi-vilayət sərməsti olub, ol iki bin namərdi mütəfərriq edub bir dəxi
Həzrəti-İmam xidmətinə təvəccöh edüb ayıtdı: &quot;Ya əbətah, əl-ətəş, əl-ətəş&quot;&lt;ref&gt;Atacan, susadım&lt;/ref&gt;.
Həzrəti-İmam dideyi-nəmnakdan seylixunabə rəvan edüb dedi: &quot;Ey cigərguşə,
səbr et ki, səninçün şərbəti-Kövsər mühəyya olubdur&quot;.

Şəhzadə ol bəşarətlə meydana müraciət qıldıqda, ləşkəri-ə’da hücum edüb,
yəminü yəsarın alub və nihali-cismi-lətifi gülbüniqönçə kibi pürpeykan olub və
sipərmisal ə’zayi-şərifinə müxtəlif zəxmlər, çaklar salub, aqibətüləmr İbn Təmir
tə’nəsiylə, bir rəvayətdə Mən’ə bin Mürreyi-Əbdi zəxmilə mərkəbdən düşüb
nə’rə urdu ki, &quot;Ya əbətah, ədrikni&quot;&lt;ref&gt;Atacan, yetiş!&lt;/ref&gt;. Şe’r:
Qərqi-girdabi-fəraq oldum, tərəhhüm qıl, səba,
Şərh edüb halım, bənim, billah, yetür dildarımı.
Qıldı cəlladi-fələk qəsdi-həlakım Tanrıçün,
Ərz qıl dildarimə hali-dili-əfgarımı.
Var ikən cismimdə can, məqsudum oldur kim, qılam, Şəm’i-ruyindən
münəvvər dideyi-xunbarımı.

Həzrəti-İmam ol məzlumun intizarında ikən və nə’rəsin eşidü, biixtiyar
meydana girüb ol sərvi-rəvanı xaki-məzəllətdən götürüb xeyməgaha yetürdi və
rüxsarın rüxsarinə sürüb ayıtdı: &quot;Ey fərzəndi-dilbənd və ey arami-dili-dərdmənd,
bir təkəllüm et&quot;. Şəhzadə göz açub validi-büzürgvarın, bəradəri-qəmgüsarın və
valideyi-biqərarın üzərində görüb ayıtdı: &quot;Ya əbətah, gördüm ki, əbvabi-asiman
məftuh olub, şərbəti-səlsəbildən camlar mürəttəb olubdur&quot;. Bu təkəllüm
əsnasında ruhi-pürfütuhi rövzeyi-rizvana intiqal etdi. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Mahi-cəmalın ol güli-baği-risalətin
Sitri-səhabi-mərg nihan etdi, ey diriğ!
Şaxi-güli-hədiqeyi-iqbali-ruzigar,
Pamali-inqilabi-xəzan etdi, ey diriğ!&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Və bu dəxi bir rəvayətdir ki, şəhzadə qəlbi-sipahi-ə’daya həmlə qıldıqda
Həzrəti-İmamın nəzərindən qayib oldu. Ol Həzrət biixtiyar anın mütali-bətinə
rəvan olub, &quot;ya Əli, ya Əli&quot;-deyib, hər tərəf gəzüb fəryad edərkən nagah bir
canibdən sədayi-&quot;Ya əbətah&quot; istima’ edüb ol canibə rəvan oldu, əmma əsərin
görmədi. Və səbəb ol idi ki, Mən’ə bin Mürruyi-həramzadə şahzadəyə zəxm
urluqda bişüur olub, mərkəb biixtirar anı meydandan çıxarub, bir səhraya
bıraxmışdı. Həzrətiİmam şahzadə təfəhhüsündə ikən gördü ki, mərkəbi-birakib
mütəvəccihi-xeyməgah oldu. Cameyi-səbrü təhəmmül çak edüb mərkəbi tutmaq
istədi. Mərkəb fərar etdikdə Həzrəti-İmamı ol mənzilə ilətdi ki, şəhzadə düşmüş
idi. Həzrəti-İmam gördü ki, şəhzadə aludeyi-xakü xun olub, hənuz həyatından bir
rəməq var. Mərkəbindən piyadə olub, səri-mübarəkin kənari-şərifinə alub,
ruxsarın rüxsarinə sürüb, şəhzadə gözün açdıqda Həzrəti-Sultani-Kərbəlanun
rüxsari-mübarəkin görüb ayıtdı: &quot;Ey validi-büzürgvar, hala görürəm ki, Həzrəti-
Rəsul iki əlində iki cam dutubdur. Birin bana vermək istədi, bən ayıtdım: &quot;Ya
cəddah, ikisin dəxi iltifat et ki, qayətdə təşnəyəm&quot;. Buyurdu ki, &quot;Ey Əli, bu
camlərin biri sənə mənsubdur, sən təsərrüf et. Bu birinə təmə’ qılma ki, Hüseyn
içün mühəyya olubdur. Hala gəlüb nuş edəcəkdir&quot;. Bu təkəllümdə ikən canın
canana təslim etdi. Rəhmətullahi əleyh.
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Dərda ki, içdi bəzmi-bəlada meyi-fəna,
Canü cəhandan almadan ol növrəsidə kam.
Gülzari-ömri gördü xəzan, görmədi bəhar,
Mahi-cəmalı etdi qürub, olmadan təmam.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Diriğa ki, nihali-növrəsi-İmamət izhari-şükufə qılub, çəmənarayibustanivilayət
olmuş ikən sərsəri-xəzani-fənadan şikəst buldu və hilali-asimani-səyadət
guşeyi-əbru göstərüb əhli-iştiyaqı nəzzarəsiylə məsrur etmiş ikən bədri-təmam
olmadan səhabi-əcəldə müxtəfi oldu. Müxəddərati-sərapərdeyi-ismət bünyadi-növhə
qılub təcdidi-matəm etdilər. Filvaqe’ bu vaqieyi-dilduzun ləhibi-nirani-hərarətindən
bir xunincigər agahdır ki, dili-parə-parəsi bir fərzəndi-dilbənd
dağifəraqiylə yanmış ola və bu hadiseyi-qəmənduzin hərarəti-mərarətindən bir
dilsuxtə vaqifdir ki, nəxli-həyatının tazə ikən sərsəri-həvayi-müxalifdən bir
şaxsarı sınmış ola. Həzrəti-İmam vücudi-hirqəti-təmam ilə xəvatini-Əhli-Beytə ol
müsibətdə təsəlli verüb derdi: &quot;Ey Əhli-Beyti-risalət və ey riyazi-gülzari-İmamət,
bəlayi-asiman nüzul etdikdə asarı cəmi’i-gülzari-İmamət, bəlayi-asiman
nüzul etdikdə asarı cəm’i-kainata şamildir və kafirü müsəlman əhateyi-ümumi-möhnətə
daxildir. Əmma əyari-imtiyazi-mö’min bəlada səbrü şükr
etməklə rütbeyi-rif’ət bulur və kafir cəzə’vü iztirab qılmağ ilə məqhurü məzmum
olur və təqriri-dilpəziri-&quot;İnnəma yüvəffə’s-sabirunə əcrəhüm bi-ğayri-hisabin&quot;&lt;ref&gt;Ancaq səbr edənlərə saysız mükafat verilir (Qur’an, 39, 10).&lt;/ref&gt; bu
məzmuna əsəhhi-dəlayidir. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Səbr etməyüb müsibətə hər kim qılur cəzə’,
Şayisteyi-məvahibi-əfvü əta degil.
Mə’lum olur məsayibi-ərbabi-küfrdən
Kim, səbrdir vəsileyi-rəhmət, bəla degil.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Ey xəvatini-sərapərdeyi-sitrü ifaf, səbr edin və təhəmmül pişə qılun ki, bu
səbrü təhəmmülün nəticəsi axirətdə rövzeyi-nə’im və dünyada Qiyamətədək
ehtiramü tə’zİmdir. Zinhar, zinhar, bəndən sonra çaki-giriban edüb muyi-sər
pərişan etməyəsüz ki, mövcibişəmatəti-ə’da olmaya. Əmma giryədən sizi mən’
etməzəm, zira abidideyi-məzlum hədiqeyi-rəhməti sirab edər və seyli-əşkiqəribiməhmum
ilə mir’ati-əməldən qübari-küdurət gedər&quot;. Pəs əsağiri-övladını
əkabirə əmanət təriqiylə təslim edüb və məcmuin

Vacibül-vücuda tapşırub, vida’ qılub meydani-məsafa mütəvəccih olduqda
mütəhhərati-Əhli-Beyt bir növhə qıldılar və bir növ’lə nalan oldular ki, sükkani-səvami’i-
mələkut ğülğüleyi-növhələrindən sərasimə olub [təsbihü təhlillərin
fəramuş etdilər və ənadilü qümariyiriyazi-behişt zəmzəmeyi-giryələrindən]
mütəhəyyir qalub kəndüsürudlərin unutdular. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Şahidi-ifrati-ğəmdir kəsrəti-fəryadü ah,
Seyli-abi-çeşm miqdarı dil azarincədür.
El əzasinə nə nisbətdir əzayi-Əhli-Beyt,
Çün əzası hər kimin məqtul miqdarincədür.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Ol hala müqarin Əliyyi-Əsğər ki, tifli-şirxarə idi və hərarəti-ruzigar qönçeyi-pistani-
validəsinə hiddəti-peykan verüb ol tiflin çeşmeyi-məişətin məsdud
qılmışdı və ol tifli-mə’sum iztirabi-cu’vü ətəşdən vərteyi-həlaka qərib olmuşdu,
Həzrəti-İmama əhvalın ərz etdikdə, Həzrəti-İmam ol tifli mübarək əlinə alub,
ləşkəri-müxalifə müqabil durub ayıtdı: &quot;Ey zalimlər, tutalım ki, bən günahkaram,
bu tifli-bigünaha neçün bir qətrə su verməzsiz?&quot;. Ol səngparələrdən abirəvan
çıxmaq mümkün olmayub ayıtdılar: &quot;Ey Hüseyn, Übeydullahi-Ziyadın hökmirəvanı
su mən’ində müəkkəddir, təğəyyür bulmaz və bey’ət etməyincə sana və
övladına su içmək müyəssər olmaz&quot;. Həzrəti-İmam novmid olub müraciət etmək
sədədində ikən Hüzeymə Kahili bir navəki-dilduza güşad verüb, ittifaqla ol
mə’sumun hülqi-mübarəkinə dəgüb, güzar edüb Həzrəti-İmamun saidi-mübarəkinə
sancıldı. Həzrəti-İmam ol oxu çəkdikdə ol tiflin hülqumundun
çeşmeyi-xun rəvan olub, pak edərək validəsinə yetirüb ayıtdı: &quot;Ey biçarə,
fərzəndin şərbəti-şəhadət ilə sirab oldu&quot;.

Rəvayətdir ki, Əliyyi-Əsğərlə yetmiş iki nəfər təmam oldu və Həzrəti-İmam
Zeynəlabidindən qeyri ki, bimardı, səhrayi-vücudda Həzrəti-Hüseynə həmrah
qalmadı. Şəhzadə kəndüsin tənha gördükdə ahi-cigərsuz çəküb bu məzmunla bir
rəcəz ağaz etdi ki. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Dərda ki, dari-dəhrdə bir yar qalmadı,
Bir yari-qəmgüsarü vəfadar qalmadı.
Dami-bəladan əhli-vəfa buldular nəcat,
Bir bəndən özgə zarü giriftar qalmadı.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Rəvayətdir ki, Həzrəti-İmam Zeynəlabidin validi-büzürgvarın tənha görüb,
riqqəti-təmamla xabgahdan dışra çıxub, cismi-zəif və kəfilərzanlakəndüyə
əsbabi-rəzm mürəttəb qılub, əziməti-meydan etməkdə ikən Həzrəti-Hüseyn
ayıtdı: &quot;Ey nuri-didə, hala sənə rüxsəti-şəhadət yoxdur, zira silsileyi-siyadət sənə
mərbutdur və bəqayi-nəsli-Mustəfəvi sənin vücudinə məşrutdur&quot;. İmam
Zeynəlabidin ayıtdı: &quot;Ey məxdum, haşa ki, bən şərbəti-şəhadətdən binəsib və
dövləti-didari-şərifindən məhrum qalam?&quot;. Həzrəti-Hüseyn ayıtdı: &quot;Ey
cigərguşə, bəzmi-bəlada cami-şəhadət nuş etməgə hənuz sənə növbət
yetməmişdir və saqiyi-əcəl səni hənuz yad etməmişdir. Ənqərib sən dəxi bu
şərbətdən içüb bizə vasil olursan və muradınca bu xani-müsibətdən nəsib
alursan&quot;. Pəs, həzrəti-Zeynəlabidini hüzurinə alub cəddü abadan mövdu’ olan
əmanətləri ol Həzrətə tapşurdı. Kəlamüllahi-Məcid və müshəfi-Fatimə,
cifriəbyəz və cifri-came’, elmi-qiyamət və baqi ülum ki, əimmədən qeyrə
mümkün degil, ana təslim edüb və anı Vacibül-vücuda tapşırıb. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Seyr eylədi zülali-səfa bağa bağdan,
Nur etdi intiqal çirağa çirağdan.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Təslimi-əmanət etdikdən sonra ziyafətxaneyi-behişt əzimətin müqərrər bilüb:
&quot;Dostlar vəliməsinə getdikdə müzəyyən olmaq rəsmdir&quot; – deyüb bir dəxi
hərəmsərayə girüb, qübari-meydandan məhasinü gisu pak edüb və təcdidi-libas
təriqiylə dəqqi-Misridən bir giranmayə xəl’ət geyüb və əmameyi-Rəsulullahın
əqdin tazələyüb və seyyidül-şühəda Həmzənin sipərin kətfinə bıraxub və
Əliyyi-Murtəzanın Zülfiqarın həmayil qılub və Rəsulullahın Zülcinah nam
büraqrəftarın rikabi-hümayuna çəküb, mübarək əlinə bir rəmhi-əjdəhamanənd
alub, zinəti-təmamla Əhli-Beytə vida’ edüb &quot;Və kəfa billahi şəhidən&quot;&lt;ref&gt;Allahın şahidliyi mənə yetər.&lt;/ref&gt; kəliməsin
yad qılub, ərseyi-meydana yüz dutdu və yetdikdə nizeyi-cansitanın dili-xakə
üstüvar qılub və nizəsinə təkyə qılub bir rəcəz ağaz etdi ki, bə’zi əbyatı budur.
Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Xəyrətu’llahə minə’l-xəlqi əbi,
Summə ümmi və ənə’bnə’l-xəyrətəyn.
Fizzətun qəd xuliqət min zəhəbin,
Və ənə’l-fizzətu’İbnə’z-zəhəbəyn.
Fatimətu’z-Zəhra ümmi və əbi,
Varisu’r-rusuli İmamə’s-səqələyn.
Min ləhu cəddin kə-cəddi fi’l vəra,
Əv kə’şəyxi və ənə’bnu’l-aləmeyn.
Zəhəbun fi-zəhəbin fi-zəhəbin,
Və ləcinu fi-ləcin fi-ləceyn&lt;ref&gt;Allahın yaratdıqlarının xeyirlisi mənim atamdır.&lt;br&gt;Sonra anamdır və mən bu ikisinin oğluyam.&lt;br&gt;Mən gümüşəm və iki qızılın oğluyam.&lt;br&gt;Anam Fatimətüz-Zəhradır və babam&lt;br&gt;Səqəleyn İmamı və peyğəmbərlərin varisidir.&lt;br&gt;Mənim kimi vərada belə bil babaya,&lt;br&gt;Və ya belə bir şeyxə sahib kİmdir?&lt;br&gt;Və mən iki dünya oğluyam,&lt;br&gt;Qızıl içində qızılam,&lt;br&gt;Dəniz içində dənizəm.&lt;/ref&gt;.
Ol bənəm kim, cəddi-pakimdir çiraği-ənbiya,
Afitabi-övci-himmət, sərvi-baği-İstəfa.
Ol bənəm kim, mə’dəni-dürri-vücudumdur Əli,
Şahi-ərbabi-həqiqət, şəm’i-cəm’i-övliya.
Ol bənəm kim, şəm’i-nuri-xilqətİmdir Fatimə,
Cövhəri-kani-şərəf, şəm’i-şəbistani-həya.
Bən nihali-gülşəni-ədlü riyazi-ismətəm,
Ey fəsad əhli, nədir bunca bana cövrü cəfa?
Tökdünüz bir-bir atub səngi-sitəm övraqımı,
Qoydunuz tənha bəni qürbətdə bibərgü nəva.
Haliya qət’üm təmənnasində qılmışsız qülüvv,
Qansı məzhəbdə bənim qət’i-həyatımdır rəva?!&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Və məqalədən sonra ol güruhi-müxalifi müxatəb qılub nida qıldı ki: &quot;Ey
qövmi-sitəmkar və ey taifeyi-qəddar, ehtiraz edin ol Qəhhar qəhrindən ki,
firqeyi-Ali-Fir’ovni qərqeyi-seylabi-Nil və sipahi-Əshabi-Fili məğlubi-hücumi-təyri-
əbabil etdi. Və təvəhhüm qılun ol Cəbbar qəzəbindən ki, üsati-qövmi-Lut
şəhrin sərnigun edüb, ğülati-Ali-Nuhun mülkinə seylabi-siyasət yürütdü. &quot;Və
istəğfiru Rəbbəkum summə tubu iləyhi yumətti’kum məta’ən həsənən&quot;&lt;ref&gt;Və Tanrınızdan üzrlər diləyiniz, sonra ona tövbə ediniz ki, sizə gözəl ruzilər
versin (Qur’an, 2, 3).&lt;/ref&gt;. Ey
zalimlər, əgər hakimi-divani-qəza ədlinə və Həzrəti-Rəsul şəriətinə e’tiqadınız
var isə, yad edin əvaqibi-ümuru və bu zülmlərdən istiğfar qılun və bana aman
verin ki, bu ətfalü əyalı paymali-qürbət olmadan ya Həbəş canibinə, ya Rum
tərəfinə alub gedəyim və bu cəzireyi-Ərəb və ərziBabil və mülki-Hicazı sizə
təslim edəyim və əgər müharibədən təcavüz mümkün olmazsa, barı, bir-bir
meydana gəlin&quot;.

Ləşkəri-Kufə və Şam ol kəlimati-məhəbbətamizi istima’ etdikdə daşlardan
çeşmələr rəvan olur kibi biixtiyar dideyi-vəqahət-pişələrindən əşki-nədamət rəvan
olub bir miqdar peşiman olmağa mütəvəccih ikən Bəxtəri bin Rəbi’ə, Şis bin
Rəbi’i və Şimr Zihcövşən və bə’zi rüəsayiəskər ki, dili-səxtlərində ədavəti-
xanədani-vilayət mütəməkkin idi, gördülər ki, Hüseynin kəlimatı tə’sir edüb
təğəyyüri-əqaidi-əskər mümkündür, filhal Hüseynə müqabil durub ayıtdılar: &quot;Ey
Hüseyn, bizim müharibəmiz Yezid hökmüylə olub, sənin zülali-nəcatın anın
çeşmeyi-bey’ətindədir. Ya qəbuli-bey’ət etmək gərək, ya siyasətə yetmək gərək&quot;.
Bu hala müqarin tirəndazlara əmr olundu ki, Hüseynə möhlət verməyüb
tirbaran edin. Bir qayətdə tirbaran etdilər ki, həva pəriüqabdan məmlüv olub,
kəsrəti-peykani-hücumi-ammi-siham şüaiafitabdan ol mahi-övci-rif’ətə bir
sipəri-ahənin oldu və ol gülzariismətin ətrafın qələbeyi-navək xaristani-cəfa
qıldı. Əmma hirzihimayəti-Rəbbani hisni-hifz olub, ol padşaha zərər yetmədi.
Həzrətiİmam ol halı görüb qəlbi-sipaha həmlə qılmaq tədarükündə ikən nagah
bir qübari-vəhmnak peyda olub aləmi tirə qıldı. Və ol halətdə bir şəxsi-mühib və
surəti-əcib zahir oldu ki, başı mərkəbə bənzəyib, ayaqları aslan ayaqlarına
bənzərdi. Həzrəti-Sultani-Kərbəlanun mülaziəmtinə müşərrəf olub ayıtdı:
&quot;Əssəlamu əleykə və əla cəddikə və əla əbikə&quot;&lt;ref&gt;Sənə, babana və atana salam olsun.&lt;/ref&gt;. Həzrəti-İmam cəvabi-[səlam]
alub ayıtdı: &quot;Ey nikbəxt, sən kimsən ki, bu tənhalıqda qərİbnəvazlıq edərsən?&quot;.
Dedi: &quot;Ya İbn-Rəsulullah, bən bu diyarda sakin olan pərilərin sərdarıyam və
bana Zə’fəri-Cinn derlər. Və Həzrəti-Əli bin Əbi Talib ol zəmanda ki, Çahi-
Beynəl-ələmeyndə zərbi-Zülfiqarla divləri müsəlman etdi, bənim babamı bu
diyarın pərilərinə sərdar qıldı və hala bən varisimülkəm. Rüxsət ver ki, bu
sitəmkarların etdikləri əməllərin nəticəsin göstərəyim&quot;. Həzrəti-İmam ayıtdı: &quot;Ey
Zə’fəri-Cinn, hüsni-e’tiqadinə məmnun oldum, əmma siz əcsami-lətifəsiz,
məhsus olmayub insanla
müharibə etmək mütəzəmmini-zülmdür. Rəva görməzəm&quot;. Zə’fər Cinn ayıtdı:
&quot;Ya Hüseyn, surəti-insana girüb cəng edəlim, netə ki, Bədr və Hüneyn
mə’rəkəsində məlayikə Həzrəti-Rəsula Bədr və Hüneyn mə’rəkəsində və’deyi-şəhadət
yetməmişdi. Bəhər hal nəcat üçün müavinət lazım olmağın Həzrəti-Həq
məlayikəyə hökm etdi. Hala bən elmül-mənayada görmüşəm ki, bu gün
Mə’budimlə mülaqat edərəm və dari-fənadan mülki-bəqaya gedərəm. Bu bir saət
həyat üçün dostlarımı zəhmətə salmaq nə münasibdir?&quot;.

Zə’fəri-Cinn rüxsəti-müharibə bulmayub, vida’ edib müraciət etdikdə [ol
qübar sakin olub, ol zülmət açılub, Həzrəti-İmam mütəvəccihi-hərb olub mübariz
tələb etdikdə] Təmim bin Qəhtəbə ki, ümərayi-Şamdan olub mübarizi-mə’rufdu,
müqabil durub ayıtdı: &quot;Ey Hüseyn, nəfsi-vahiddə bir ləşkərə müqabil durmuşsan
ki, zəmanisabiqdə əksərinin abavü əcdadın Nəhrəvanda və Siffin müharibəsində
atan qətl edib hənuz xatirlərində ol kinə mütəməkkin ikən hala dəxi əksərinin
ixvanü övladın həlak edib təcdidi-ədavət vaqe’ olmuşdur və zəman-zəman ziyad
olmaqdadır. Bunun kibi ləşkərlə müqabilə etmək qələtdir. Səlah oldur ki, təriqibey’ət
məsluk edib tələbi-nəcat edəsən&quot;. Həzrəti-İmam ayıtdı: &quot;Ey Şami, bən
sizünlə ibtidayi-hərb etmədim. Siz baisi-fəsad olub övladü ənsabımı qətl etdiniz.
Hala kəsrəti-ə’dadan bana təvəhhüm verib bey’ətimi almaq istərsən. Ey bədbəxt,
əgərçi aləmi-surətdə sizin ləşkəriniz çoxdur, aləmi-mə’nidə bənim sipahimə
[nəhayət] yoxdur. Mən ol sultani-büləndbargaham ki, süradiqi-cahü cəlalım
səthi-ərşdə ətnabi-tövfiq və övtadi-tə’yidlə istehkam bulub, sayeyi-ümumi-məlayiki-
ülviyyəvü süfliyyə və üqulü nüfusi-bəşəriyyə və divü pəri və vəhşü teyr
təhti-livayi-İmamətimdə i’anətimə mə’mur olub, mütiləri mizbani-mərhəmətim
mütəməti’ine’məti-behişt edib, mütəmərridləri iqtizayi-müxalifətim atəşicəhimə
yaxmışdır. İnşaallah, bu surət aqibət sizə mə’lum olur və pərdeyi-qəflət rəf’ olub
hər kim surəti-ə’malın mülahizə qılur: &quot;Qəd xəsirə’l-ləzinə kəzzəbu bi-likai’llahi
hətta iza ca’əthumus-sa’ətu bəğtətən qalu ya həsrətəna əla ma-fərrətna&quot;&lt;ref&gt;Allaha dönəcəklərini yalandan söyləyənlər ziyan etmişlərdir. Nəhayət özlərinə
qəfildən o zaman gəlib çatınca &quot;Vay başımıza gələn, nə etdik&quot; – deyərlər (Qur’an, 6, 31).&lt;/ref&gt;. Ey
həramzadə, bənim cəddi-rəfi’-miqdarımdır ol ki, ləşkəri-müxalif hücum etdikdə
məlayik surəti-insana girib xidmətin ixtiyar etdi. Və bənim validi-
büzürgvarımdır ol ki, rayəti-qədrin məhçeyi &quot;Yuhibu’llahu və rəsuluhu&quot;&lt;ref&gt;Tanrı və onun elçisi onu sevir&lt;/ref&gt;
gərdunsay edib zərbi-dəstindən babi-Xeybərə şikəst yetdi&quot;. Bu nişatla bir nə’rə
urdu ki, cəmi’i-ləşkər heybətindən titrədi, bəlkə ərzi-Kərbəlaya zəlzələ düşdü.
Həm ol halətdə tiği-saiqəkirdarın çəküb, Təmim bin Qəhtəbəyi bir zərblə həlak
edib dəxi mübariz istədikdə cəmi’i-ləşkər ol səlabəti-nə’rə və ol zərbi-dəstdən
tərsnak olub mütəğəyyirü mütəfəkkir qalmış ikən Zeyd Əbtəhiyi-bədbəxt ki,
aləmi-şücaətdə bəğayət sahibi-qürur idi və ərəbdə kəmalimübarizətlə məşhur,
şəhzadəyə müqabil durub bimühaba tiğ həvaləqıldı. Həzrəti-İmam anı dəxi bir
zərblə iki parə qılub, təşnəlikdən bəğayət müztərib olub su içmək qəsdinə
ahəngi-rudi-Fərat etdi. Şimri-lə’in ol halı görüb fəryad etdi ki: &quot;Ey ləşkəri-Şamü
Kufə, zinhar, zinhar, Hüseynə təmkin vermən ki, bir qətrə su içə ki, əgər kəndü
sirab olub mərkəb su içə, bin bu ləşkər kibi ana cəvab verməz və cəmi’
etdigimüz sə’ylər zaye’ olmaq müqərrərdir&quot;. Ol həramzadə təhrisilə ləşkər
qələbə qılub, Həzrəti-İmamla Fərat arasına hayil oldular və Həzrəti-İmam
mərkəbi-badrəftarına cilvə verib və tiğiatəşbarın çəkib müqatiləyə və mücadiləyə
məşğul oldu. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Öylə kim pulad ilə daşdan olur atəş əyan,
Axıdırdı tiği-bərqindən ədunin xuni-nab.
Xuni-ə’dadan rəvan eylərdi hər yan seyllər,
Seyllər üzrə əyan eylərdi başlardan hübab.
Cövhəri-tiğində məzmun mövci-tufani-fəna,
Sayeyi-rəmhində müzmər şərhi-əhvali-əzab.
Cilveyi-rəxşində rövşən sür’əti-nuri-bəsər,
Surəti-seyrində zahir həmleyi-sultani-xab.
Rəxşi kuhi-badcünbüş, tiği bərqi-abgun,
Rəxşinə gərdun fəda, tiğinə qurban afitab.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Ol şahsəvari-ərseyi-meydani-şəhadət və ol şahbazi-seyidgahi-səadət rəxşi-himmət
gərmcövlan edib və tiği-şücaət qərqi-xunabiəhli-şəqavət qılub, ol
zalimlərin üç səfin çak edib kəndüsin Fərata yetirdi. Nəhəngvar Fərata girib,
əlinə su alıb içmək istədikdə bir kimsənə nida yetirdi ki: &quot;Ey Hüseyn, nə su
içmək məcalıdır, ləşkəribədxah qarəti-hərəmsəraya mütəvəccih oldular&quot;. Kəmali-qeyrət
inani-
ixtiyarın əlindən alıb, bir qətrə su içmədən səməndi-seylrəftarın canibi-
xeyməgaha səddi-sipər edib yetdikdə gördü ki, ol avaz mən’iab üçün bir hiylə
imiş, əmma müvafiqi-iradeyi-təqdir vaqe’ olmuş. Zira ol gün şərbəti-şəhadət
içmək müqərrər idi. Rəvayətdir ki, Fərat kənarından xeyməgaha yetincə qırx
mübariz bıraxmışdı və nəqli-səhihdir ki, Həzrəti-İmam xeyməgaha yetdikdə
mükərrər xəvatini-hərəmsərayi-isməti hazır edib vəsiyyət tazə qıldı ki: &quot;Ey
əsmari-nihali-fütüvvət və ey əşcari-rəyahini-təharət, müsibət üçün mühəyya
olun, əmma zinhar, camə çak edib muyi-gisu pərişan etmən və kəndünüzi
mümkün olduqca naməhrəmdən nihan dutun&quot;. Həzrəti-Zeynəlabidini bir dəxi
bağrına basıb, yüzün yüzünə sürüb vida’ etdi. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Gəl ey həmdəm ki, cismimdə vida’ etməkdədir canım.
Tökər qanlar, anıb firqət bəlasın çeşmi-giryanım.
Bənim müşkül degil halım ki, qürbi-Həq qılur hasil,
Qəmi-dünya əlindən qurtulur hala giribanım.
Səninçün ağlaram kim, edəcəkdir halını müztər,
Həm ə’da zülmü cövri, həm bənim ənduhi-hicranım.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Ey nuri-didə, təriqi-müsabirətdən inhiraf etmə ki, şimeyi-ənbiya və şiveyi-övliyadır.
Yəqin ki, bu ibtila bizə nəsib olmaseydi, bizdən sonra zahir olan
müsəlmanlara hər bəla nazil olduqda anı mövcibiqəzəbi-İlahi təsəvvür edüb
mə’yus olmaq müqərrər idi. Zəhi səadət ki, bəla bizim mülazimətimizdə
məmduhi-əhli-həqiqətdir və vüquimüsibət mövcibi-təsəlliyi-ətqiyayi-ümmət.
Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Bəlaya səbr edəlim, cövrə şükrlər qılalım
Ki, bu rəviş tələb əhlinədir təriqi-vüsul.
Cəmi’i-xəlqə bəla ehtiramı vacibdir,
Kim oldu əqrəbi-xüddami-Əhli-Beyti-Rəsul.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Ey cigərguşə, Mədinəyə yetdikdə netə ki, bən sənin səlamını sükkani-əhli-behiştə
ilətərəm, sən dəxi bənim səlamımı anda olan əhibbavü əviddaya ərz
edəsən&quot;. Bu halətdə Şəhrəbanu ol şəhriyarın damənin dutub ayıtdı: &quot;Ey sərvəri-alimiqdar
və ey seyyidi-büzürgvar, bən nəsli-Yəzdicird şəhriyaram. Həvadisi-əyyamdan
sənin hisnihimayətin pənah etmişdim. Hala vəhmüm andandır ki,
zəmani
qeybətində bu zalimlər sayir xəvatini-Əhli-Beytə övladi-Rəsul olmaqla hörmət
edüb bana ihanət yetirələr. Bəni kimə təslim edərsən?&quot;. Həzrəti-Hüseyn ayıtdı:
&quot;Ey Şəhrbanu, bu vasitədən dəğdəğə çəkmə ki, sən daxili-Əhli-Beytsən və bu
hisari-iffətdə sənə naməhrəm təərrüzü yetməz&quot;. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Pəri-Cibrildir divari-dövlətxaneyi-ismət,
Anın sükkaninə asib yetməz şərri-şeytandan.
Hərimi-qürbi-Əhli-Beyt bənzər zövrəqi-Nuha,
Olan ol zövrəq içrə ehtiraz eylərmi tufandan?!&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Və bir rəvayət dəxi oldur ki, Həzrəti-İmam Şəhrbanuya vəsiyyət qıldı ki:
&quot;Bəndən sonrə mərkəbim xeyməgaha gəlür, ol mərkəbə kəndüni möhkəm edüb
inani-iradətin rayizi-qəzaya tapşur. Ol mərkəb səni badiyeyi-hövldən çıxarur&quot;.
Və Şəhrbanu ol vəsiyyətlə əməl edüb ol mərkəblə ləşkərgahdan çıxdı.
Aqibətüləmri Allah bilür. Əmma əsəhhi-rəvayət oldur ki, Əhli-Beytlə Şama
getdi.

Əlqissə, Həzrəti-Sultani-Kərbəla vəsiyyəti tamam olduqda mütəvəccihi-meydan
olub bu məzmunla bir rəcəz ağaz etdi. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Gəldi ol dəm ki, dili-qəmnakımı şad eyləyəm,
Mürği-ruhu damgahi-təndən azad eyləyəm.
Gəldi ol dəm ki, bu möhnətxanəyi viran edüb,
Qüds mülkünə binayi-işrət abad eyləyəm.
Gəldi ol dəm kim, qılam dərgaha ərzi-halımı,
Çeşmi-nəmnakü dili-qəmnakla dad eyləyəm.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Ol padişahi-qüdsisipah və ol sultani-ərşbargah zövqi-təqərrübi-dərgahullah ilə
&quot;Ənə’bnu rəsulullahi [və ənə’bnə Əliyyun vəliyallahu]&quot;&lt;ref&gt;Mən Rəsulullahın oğluyam, mən Allahın vəlisi Əlinin oğluyam.&lt;/ref&gt; deyüb bir nə’rə urdu
ki, ol sədadan cəmi’i-əczai-tərkibikainat mütəhəllil olub, fələki-dəvvar
hərəkətdən mütəvəqqif və ərzisakin mütəzəlzil oldu. İbn Sə’d şahzadəyi ol
səlabətdə görüb, ləşkəri bir-bir müharibə qılmaqdan mən’ edüb, fəryad etdi ki:
&quot;Ey bixəbərlər, şücaəti-Mustəfa və səlabəti-Murtəza və heybəti-Həsəni-Muctəba
bu gün bu şəxsdə münhəsir olubdur. Həqqa ki, əgər cəmi’i-kainat bir
surətə mütəşəxxis olub ana müqabil dursa, bir həmləsinə vəfa qılmaz və hala
zəxmi-tiği-atəş və cərahəti-müfariqəti-əhbab ana kargər olubdur. Cəmi’i-ləşkər
ittifaqla həmlə qılub, tərəddüdün ziyadə qılun&quot;. Ol məl’unun əmriylə cəmi’iləşkər
ittifaqla mütəvəccih olub şəhzadəyi araya aldılar və ol şiri-bişeyi-şücaət
tiği-bərqasayla dideyi-idraki-bədxahı xirə qılub, hər canibə təvəccöh qıldıqca
gərdi-nə’libadpayi-badiyəpeymasından ruzigari-ə’da tirə olurdu.

Rəvayətdir ki, bir dəxi ol ləşkəri paymali-rəxşi-himmət qılub səməndi-badrəftarın
Fərata yetürdi və daiyə qıldı ki, bir qətrə su içüb təskini-hərarət verə.
Ətəşi-mütəhhərat və ətfal yadına gəlüb tərkimüddəa qıldı. Və bir rəvayət dəxi
oldur ki, bir miqdar su içmək tədarükündə ikən Hüseyr bin Təmimi bir ox atub,
ol ox zəxmiylə ləbü dəndani-mübarəkin məcruh edüb su içmək müyəssər olmadı.
Əlqissə, ləşkəri-ə’da hücum edüb gəldikcə ğülüvvi-müxalif ziyadə olub və
və’deyi-şəhadət müqaribət qılub zəxmlərindən çeşmə-çeşmə qanlar getməklə
şəhzadəyə zə’f qalib oldu. Rəvayətdir ki, ol Həzrətin yetmiş iki zəxmi olub,
səməndi-səbükseyri dəxi kəsrəti-zəxm və ifrati-ətəşdən süst olub asari-təzəlzül
zahir oldu. İbn Sə’d şahzadənin zə’fi-halın mülahizə qılub qətlinə iqdam etdikdə
Həzrət ol bədbəxtə qəhrlə baxub ayıtdı: &quot;Ey zalim, bu əmri-qəbihə sənmi iqdam
edərsən?&quot;. Ol bədbəxt infial olub gerü döndükdə Şimribədbəxt piyadələrə
buyurdu ki, ətrafü cəvanibin dutub tirbaran edələr. Yenə şahzadə bir həmlə qılub,
anların səfin sındırub bir mövze’də qərar dutdu. Rəvayətdir ki, ol bədbəxtlərdən
bə’zi mübaşiri-qətliHüseyn olub, bə’zi mütəvəccihi-nəhbi-Əhli-Beyt oldular.
Həzrətiİmam ol halətdən vaqif olub ayıtdı: &quot;Ey Ali-Əbu Süfyan, tutalım ki, sizdə
iman əsəri yoxdur, barı, qaideyi-namusi-cahiliyyəti ki, lazimeyicibilliyyətinizdir,
tərk etmək nə münasibdir ki, qəsdi-əvrat edərsiz? Əgər məqsudiniz bənim qətlim
isə, ol müddəa bəndən müyəssərdir&quot;. Şimri-məl’un ayıtdı: &quot;Ey Hüseyn, bu
iltimasun qəbul edəriz&quot;. Pəs, ləşkəri təərrüzi-Əhli-Beytdən mən’ edüb mübaşiriqətli-
Hüseyn oldu.

Rəvayətdir ki, ol kəmali-zə’flə tiği-abdarından ehtiraz edüb, qətlinə kimsənə
iqdam edə bilməzdi. Aqibət İraqdan tirbaran etdilər. Həzrəti-İmam gördü ki,
cövlan etməgə qüdrət yox, naçar mərkəbdən enüb piyadə oldu ki, mərkəbinə
tirbarandan zərər yetməyə, zira yadigari-Mustəfa və Murtəza olub mükərrəm və
möhtərəm idi. Ol
bədbəxtlər Həzrəti-İmamı piyadə görüb, dilir olub qətlinə mütəvəccih oldular.
Əsnayi-mə’rəkədə bir lə’in ol afitabi-övci-səadətin cəbini-mübarəkinə bir ox urub
məcruh [etdi]. Həzrəti-İmam ol navəkixunfəşanı çəküb, cəbini-mübarəkindən
məhasini-şərifinə qanlar rəvan olub, xəzab olduqda mübarək əliylə rüxsarinə
sürüb mübahat edərdi ki: &quot;İnşallah, bu rənglə cəddim xidmətinə müşərrəf
oluram&quot;. Və bu halətdə qibləyə mütəvəccih olub və bargahi-qürbi-Mə’buda yüz
dutub müntəziri-şəhadət oldu. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Şəm’i-həyata sübhi-əcəl verdi iztirab,
Mulki-vücuda seyli-ədəm saldı inqilab.
Gülzari-ömrə qıldı əsər sərsəri-xəzan,
Dəsti-zəmanə rişteyi-ümmidə verdi tab.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Rəvayətdir ki, ol sərvi-riyazi-şəriət sərsəri-hücumi-ə’da və seyli-sihami-əşqiyayla
mərkəbdən düşüb bixud olduqda münafiqlər bir-bir, iki-iki qəsdi-qətl
edüb müqabilinə gəldikdə rüxsarimübarəkin görüb, şərm edüb tə’xir edərlərdi.
Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Tökmək övladi-Rəsulun qanını asan degil,
Ol səbəbdən kim, bu qan hər qana bənzər qan degil.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Aqibətul-əmr Şimri-lə’in gördü ki, ləşkər ol Həzrətin qətlində tə’xir edərlər,
fəryada gəldi ki: &quot;Ey bihəmiyyətlər, bu nə tə’xirdir?&quot;. Dər’ə bin Şəriki-bidövlət
gəlüb ol Həzrətin saidi-mübarəkin məcruh etdi və Sinan bin Ənəs kətfi-mübarəkinə
bir ox urub, ol iki zəxmdən şahzadəyi-aləm ixtiyarsız düşüb, xaki-
Kərbəlaya təzəlzül buraxdı və ol vaqiədən sükkani-təhtüs-səradan Sürəyyaya
ğülğülə çıxdı. Dövrani-fələk sərasimə olub derdi ki: &quot;Aya, bu nə əmri-qəbihdir?&quot;.
Və daireyi-zəman iztiraba düşüb təəssüf çəkərdi ki: &quot;Aya, bu nə zülmi-sərihdir?&quot;.
Əlqissə, Xəvl bin Yezidi-Əshəbi və anın fərzəndi Şibl bin Yezid ittifaqla piyadə
olub, ol sərəfrazın səri-mübarəkin bədəni-şərifindən cüda qılmaq qəsdinə
mütəvəccih oldular. İqdam etdikdə məhabət müstövli olub müyəssər olmadı.
İsmail Buxaridən nəqldir ki, şahzadə duşdugu saətdə İbn Sə’d əmriylə bir
mübariz anın qətlinə iqdam etdikdə Həzrəti-İmam ayıtdı: &quot;Ey fəqir, bənim
qatilim sən degilsən, bu əmri-qəbihə iqdam etmə. Heyfdir ki, atəşi-duzəxə
giriftar olasan&quot;. Ol mübariz giryan olub
ayıtdı: &quot;Ya İbn Rəsulullah, bu halətdə sən hənuz bizə rəhm edərsən, Əhli-Həq
olduğuna şəkküm qalmadı&quot;. Ol mübariz biməhaba əlindəki tiği müraciət qılub
İbn Sə’də həvalə qıldı. Mülazimlər hər tərəfdən mane olub, ana zəxmlər urub, ol
yeganeyi-zəman bədəni-məcruhla Həzrəti-İmam hüzurinə gəlüb ayıtdı: &quot;Ya
Hüseyn, sənin üçün bəni şəhid edərlər&quot;. Həzrəti-İmam ayıtdı: &quot;Mücahidlər əməli
zaye’ olmaz&quot;.

Əlqissə, hər tərəfdən tiğlər çəküb Yezidin ən’amü iltifatı ümidinə ol əmriqəbihə
iqdam edərlərdi. Əmma kimsənəyə bu şəqavət müyəssər olmayub iki
kimsənəyə münhəsir oldi: biri Sinan bin Ənəs və biri Şimri-Zilcövşən. Sinani-bədbəxt
istədi ki, ol əmrə mübaşirət qıla, Şimri-bidövlət sibqət edüb ol Həzrətin
sineyi-bikinəsinə qədəm basdı. Həzrəti-İmam göz açub dedi: &quot;Ey bədbəxt, sənə
kim derlər?&quot;. Dedi: &quot;Bən Şimri-Zilcövşənəm&quot;. Həzrəti-İmam ayıtdı:
&quot;Daməni-zireh çehreyi-napakindən götür, səni görəyim&quot;. Ol bədbəxt daməni-zireh
rəf’ edüb, çehreyi-napakini göstərdikdə Həzrəti-İmam gördü ki, dişləri xinzir
dişləri kibi dəhani-pəlidindən dışra çıxmış. Dedi: &quot;Sədəqə-Allah və sədəqə
Rəsulullah&quot;&lt;ref&gt;Rəsulullah doğru söyləmiş.&lt;/ref&gt;, bu bir nişanədir&quot;. Zira vaqiəsində Həzrəti-Rəsul, qətlindən xəbər
verüb və’deyi-qətlin müqərrər etmişdi. Dedi: &quot;Ey Şimr, bənim qətlim sənə
müqəddər olubdur, əməlində təqsir etmə. Əmma ey Şimr, bu vəqt nə vəqtdir və
bu gün nə gündür və bu ay nə aydır?&quot;. Şimr ayıtdı: &quot;Məhərrəm ayıdır, cümə
günüdür və nəmaz vəqtidir&quot;. Həzrəti-İmam ayıtdı: &quot;Ey zalim, bunun kibi şəhrihəram
və ruzi-cəm’iyyət və vəqti-nəmaz ki, xütəbayi-İslam və rüusi-mənabirdə
cəddim övsafın bəyan edərlər və übbadi-xəvasü əvam mütəvəccihi-dərgahi-
Mə’bud olub ədayi-ibadət qılurlar, sən nişə bu əmri-qəbihə iqdam edərsən? Barı,
ey Şimr, köksüm üzərindən durub bir miqdar möhlət ver ki, bən dəxi ləbi-təşnə
ilə nəmaza məşğul olayım və çün nəmazda ikən şəhid olmaq bana mirasdır, bən
dəxi ol səadəti bulayım&quot;.

Şimri-bədbəxt ol Həzrətin sinəsindən durub və ol Həzrətdə bir miqdar qüdrət
var idi ki, oturub qibləyə mütəvəccih olub nəmaza iştiğal etdi. Ol vəqt bir vəqt
idi ki, sultani-sərapərdeyi-tarəmi-çarüm sihami-şüain xarü xaşaka urub, parəparə
qılub və şəmşiri-şə’şəəsin kuhsara çalmaqdan sındurub zəvala mütəvəccih
olmuşdu. Və xütəbayi-ümmət minbərə çıxub &quot;Innə’llahə yə’muru bil-ədli və’l-
ihsani və itai zi’l-qurba və yənha əni’l-fəhşai və’l-münkəri və’lbəğyi yə’izu kum
lə’əlləkum təzəkkərun&quot;&lt;ref&gt;Şübhəsiz ki, Tanrı sizə ədaləti, yaxşılığı, yaxınlarınıza yardımı əmr edər. Pisliyi, yamanlığı və
zülmü yasaq edər. Bunları ağlınızda tutasınız deyə sizə öyüd verir (Qur’an, 16, 90).&lt;/ref&gt; moizəsin zalimlərə ilqa qılub və müəzzin minarələrdən
&quot;Innə’l-lahə və məlaikətəhu yusəllunə ə’lən-nəbiyyi&quot;&lt;ref&gt;Şübhə yox ki, Allah və mələkləri Peyğəmbərə səlat edərlər (Qur’an, 33, 56).&lt;/ref&gt; zəmzəməsin cəhana
salmışdı. Filvaqe’, əgərçi ol vəqt aləmi-surətdə əhli-zəlalətin kövkəbi-iqbalları
dərəceyi-rif’ətdə İbn Sə’d və sayir ümərayi-ləşkəri-Yezid bir-birinə təhniyeyizəfər
verüb, ümidi-iltifatü ən’amla nişati-təmam bulub və Yezid və Übeydullahi-
Ziyad məsnədi-hökumətlərində məcalisi-tərəb tərtib edüb nazü nuşla məşğuli-
eyşü tərəb olmuşlardı və Əhli-Beytiİmamın nəvayibü əhzanı kəmala yetüb
Hüseyn və sayir şühəda aludeyi-xakü xun, dəşti-Kərbəlada mərkəblər paymalı
olub, mütəhhərati-hərəmsərayi-nübüvvət riqqəti-qəlblə küştələrin parəparə
bərabərlərində görüb və başları üzrə mücərrəd tiğlər müşahidə qılub iztirabitəmamla
təzəlzül bulmuşlardı. Əmma aləmi-mə’nidə ol bədbəxtlərin münşiyiqəza,
nasiyeyi-əhvallərinə rəqəmi-&quot;Xəsirə’ddunya və’l-axirətu&quot;&lt;ref&gt;Həm dünyanı, həm də axirəti qeyb etdi (Qur’an, 22, 11).&lt;/ref&gt; çəküb istirdadine’
mətlərinə fələk pənceyitəsərrüf mühəyya qılub və tə’zibi-ruhlarına Malikiduzəx
səlasilü əğlal mürəttəb edüb, əsəri-zülmü sitəmləri sərayi-aqibətlərin viran
etmişdi. Və Həzrəti-Hüseynə və ətbainə ərvahi-ənbiya istiqbal edüb, məlayikeyimüqərrəbə
nisar üçün ətbaqi-cəvahiri-təhiyyat mühəyya qılub, divani-qəzadan
[misali]-hökuməti-dünyavü axirət verilüb və mütəhhərati-Əhli-Beytə hüccəti-təmliki-
hur və qüsuri-cənnət ən’am olunub, səm’i-rizalərinə müjdeyi-ehtiramidünyəvi
və üxrəvi yetmişdir. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Bir dükandır bu büsati-dəhr kim, ümmalinə
Əcr miqdari-əməldir, müzd miqdari-hünər.
Xakdani-dəhr bir məzrə’dirü ə’mal zər’,
Xeyr olur məhsul xeyr əhlinə, şər əhlinə şər.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Əlqissə, Həzrəti-İmam nəmaza məşğul olub səcdədə ikən Şimribədbəxt baş
qaldırmağa möhlət verməyüb şərbəti-şəhadət içirdi.

&quot;İnna lillahi və inna ileyhi raci’un&quot;&lt;ref&gt;Biz Allaha aidik və qayıdışımız da onadır (Qur’an, 2, 155).&lt;/ref&gt;. Bu halətdə qülqülə səvame’imələkuta
düşüb və xətayiri-cəbərut vəlvəleyi-məlai-ə’ladan dolub, çün padişahi-məsnədiİmamət
aləmi-surətdən aləmi-mə’naya intiqal etdi, əhli-aləmi-surət ol dağifəraqa
səbr etməyüb, ittifaqla iztirab edüb, micməreyi-gərduni-gərdan qüsurinigari-
əflaka atəş urub məlayik pərü balın atəşi-fəraqa yaxdı və şö’bədə-bazi-surət-xaneyi-təbiət
silsileyi-rabiteyi-təbayei qət’ qılub əczai-mürəkkəbata ehtiraz
bıraxdı. Fəzayi-dərya bu müsibətdə mahilərə çeşmeyi-zəhri-həlahil oldu və
ərseyi-səhrayı bu möhnət vühuşü tüyura təngnayi-tənuri-püratəş qıldı.

Nəqldir Ətəmi-Kufidən ki, müqarini-qətli-Hüseyn həvaya bir qübar tari olub
ol qayətdə ki, aləm tirəvü tar oldu ki, &quot;əlameyi-Qiyamətdir&quot; – deyüb xəlqi-aləm
istiğfara başladılar. Ol qübar mürtəfe’ olduqda Həzrəti-Hüseynin mərkəbi
kakülin qanla rəngin edüb, mütəvəccihi-xeyməgah olub, mütəhhərati-Əhli-Beyt
ol mərkəbi kaküli-pürxunla şəhzadədən cüda gördükdə fəğanlar edüb, mərkəbi
müxatəb qılub növhə ilə ayıtdılar. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Ey səməndi-badpa, billah, qanı ol şəhsəvar?
Nişə ol sərdardan qıldun cüdalıq ixtiyar?
Neylədin ol dürri-şəhvarı ki, tapşurduq sənə?
Qanda saldın, nişə gəlməz, ötdü həddən intizar.
Paybusindən anın məhrum olub, sən ey rikab,
Səxtdilsən kim, gözün olmaz dəmadəm əşkbar!
Dəstbusindən anın düşmüşsən ayrı, ey licam,
Nola toprağa düşüb oldunsa xarü xaksar?!&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Anlar sürudla növhə qıldıqca Zülcinah didələrindən əşki-rəvan axıdırdı.
Rəvayətdir ki, ol mərkəbi-vəfadar ol Həzrətdən sonra rəhibadiyə dutub minbə’d
andan kimsənə nişan bulmadı və anın rükubu kimsənəyə müyəssər olmadı.
Rəvayətdir ki, qətldən sonra Şimri-məl’un münafiqlərlə mütəvəccihihərəmsəra
olub bünyadi-qarət etdilər, əmma mütəhhərata dəsti-təərrüz yetmədi.
Əmma Şimri-bədbəxt Həzrəti-İmam Zeynəlabidinə yetüb qəsd etdi ki, qətl edə,
Həmid İbn Müslim təriqi-mən’lə ayıtdı: &quot;Ey bədbəxt, bu növrəsidə əsiri-damimərəzdir.
Bigünah
qətlinə iqdam etmək mürüvvətmidir?&quot; Və bir rəvayət dəxi oldur ki, Ömər Sə’d
mən’ etdi. Bəhər hal, çün müqtəzayi-hikmət bəqayi-şəhzadə idi, ol vərtədən nəcat
buldu. Həzrəti-İmamın matəminə iştiğal edüb bu məzmunla sürüda başladı. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Ya Rəb, nə fitnədir ki, cəhan qıldı aşkar?!
Ya Rəb, nə zülmdür ki, əyan etdi ruzigar?!
Ya Rəb, qəza bu əmrdə çəkməzmi infial?!
Ya Rəb, fələk bu fe’ldən olmazmı şərmsar?!
Abü həvayi-gülşəni-möhnətfəzayi-dəhr
Çün olmadı Hüseynə səfabəxşü sazkar,
Aram dutmayub yerə keçsin həmişə ab,
Məhdi-fərağət üzrə həva tutmasın qərar.
Çün xakdani-dəhrdə aram bulmadı,
Sultani-din Hüseyni-Əli, şahi-kamkar,
Badi-fənaya getsə rəvadır bu xakdan,
Ayineyi-vücuda ədəmdən salıb qübar.
Ey dil, hökumətinə cəhanın nə e’timad?!
Ey didə, həşmətinə zəmanın nə e’tibar?!
Olsaydı ruzigar nihadında bir səbat,
Əhdin qılırdı Ali-Rəsul ilə üstüvar.
Dövran cibillətində gər olsaydı bir vəfa,
Ali-Rəsul xidmətin eylərdi ixtiyar.
Ol vəqtdən ki, xəsm rizasıyla tiğü tir
Şahi-şəhidin eylədi ə’zasını figar,
Açmış dəhan təəssüf üçün tiri-tündrəv,
Çəkmiş zəban təhəssür üçün tiği-abdar.
Ya Pəb ki, tiğ çıxmaya həbsi-niyamdan!
Ya Rəb, ki qanda olsa ola tir xaksar.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;

[[Kateqoriya:Hədiqətüs-süəda/Onuncu bab]]</text>
      <sha1>6jdzi93bptbpz1u46cyf4u30a8bsyh6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Hədiqətüs-süəda/Xatimə</title>
    <ns>0</ns>
    <id>27337</id>
    <revision>
      <id>84545</id>
      <parentid>74628</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T13:42:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Toghrul R</username>
        <id>5449</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="88304" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = [[Hədiqətüs-süəda]].&lt;br&gt;Xatimə. Müxəddərati-Əhli-Beytin Şama getdigin bəyan edər
| müəllif            = Məhəmməd Füzuli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi = 
| bölmə              = 
| əvvəlki            = [[Hədiqətüs-süəda/Onuncu bab/İkinci fəsil|İkinci fəsil: Həzrəti Hüseyn və Əhli-Beyt şəhadətin bidirir]]
| növbəti            = [[Hədiqətüs-süəda/Xatimə/Mərsiyeyi-Həzrəti İmam Hüseyn əleyhissəlam|Mərsiyeyi-Həzrəti İmam Hüseyn əleyhissəlam]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
| mənbə              = [http://www.anl.az/el/f/fm_e6.pdf Məhəmməd Füzuli. Əsərləri. Altı cilddə. VI cild. Bakı, &quot;Şərq-Qərb&quot;, 2005, səh. 339–374]
| vikipediya_keçidi  = 
| vikisitat_keçidi   = 
| commons_keçidi     = 
}}

Hikməti-baliğeyi-rəbbani binayi-mükəvvənat və qüdrəti-kamileyi-müsəvviri-əşkali-
mövcudat böylə iqtiza qılmış ki, bünyeyi-vücudi-bəşər məzhəri-cəmi’isifat
olub, gah ətvari-sütudələri ə’malizəmimələrinə qalib düşüb, rif’əti-iqtidarləri
məlayikədən ə’la ola və gah əf’ali-qəbihələri əxlaqi-həmidələrinə
fayiq olub, rütbeyie’tibarların İblisdən ədna qıla. Və bə’zi ərbabi-həqayiq ki,
aləmikövnü fəsada insani-kəbir demiş, bu mə’naya mütəzəmmindir ki,
surətialəm həmişə mütənəvve’ və mütələvvindir. Gah məsnədi-xilafətdə
xüləfayi-ədalətşüar və səlatini-rə’fətdisar istiqrar bulub ərbabi-küfrü tüğyan
məqhur olub və gah səriri-əyalətdə müluki-cəfapişə və hükkami-sitəməndişə
mütəməkkin olub, əshabi-əqlü imanı məğbunü məxzul qılur. Ol cümlədəndir
Yezidin əyyami-istiqlali-hökuməti ki, cəmi’i-əf’ali-zəmiməyə came’ olub, cəhanı
darülfəsad etmişdi və Hüseyni-məzlumun zəmani-istilayi-möhnəti ki, təmamiyi-əxlaqi-kəriməyə
məzhər vaqe’ olub, aləmi-surətdə müsibətü məlalı kəmala
yetmişdi. Bilmək gərək ki, dövri-Adəmdən xatimi-ənbiyayadək cəmi’iə’sarü
ənsarda təmamiyi-əfradi-insana vaqe’ olan əsnafi-bəliyyatı cəm’ etsələr, Kərbəla
müsibətinin bindən birinə bərabər olmaz. Və e’tiqad etmək gərək ki, sayiribəliyyatın
eyni vaqieyi-Kərbəlanun təsəvvürüncə həqiqət əhlinə əsər qılmaz.
Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Gögdən endikdə bəla bulmazdı mənzil qonmağa,
Olmasaydı ərseyi-aləmdə xaki-Kərbəla.
Kərbəladan qeyr yoxdur bir mübarək büq’ə kim,
Ola anın əksəri-əczayi-tərkibi bəla.
Filvaqe’, Kərbəla bir büq’eyi-şərifdir ki, canibi-Həqdən anda rütbəyi-
ehtirami-xanədani-risalət və tə’zimi-dudmani-nübuvvət&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
kəmala yetmiş və həqiqəti-zülmi-əşqiya və səbri-övliyada olan əsrari-hikmət
zühura yetmiş. Zəhi bədbəxtlər ki, anın kibi büq’eyişərifdə mahi-Məhərrəm ki,
müqəddəmi-şühuri-mədari-aləmdir və ruzi-cüm’ə ki, sayir əyyamdan ehtiramla
müqəddəmdir və vəqti-zöhr ki, zəmani-iqamətasari-Rəsuli-mükərrəmdir hörməti-
Rəsulullahı riayət qılmayub övladına sitəm rəva gördülər və həzrəti-
Vacibülvücudun səbrin kəndülərinə nüsrət təsəvvür edüb vacibüt-tə’zim olan
cəmaəta ihanət yetürdilər. Çün bu mahi-mübarəkdə Əhli-Beytirisalət nəhayətiməlalət
bulmuşlar və qayəti-iztirabla mütəfərriqü pərişan olmuşlar, lacərəm
tərki-sürur qılub təriqeyi-matəm rəayət edənlərə şərəfi-intisabi-Əhli-Beyti-risalət
müqərrərdir və məlalətlərinə şərik olanlara səvablarla şirkət müyəssərdir. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Məhərrəmdir, könül fəryada gəl, ah eylə, əfğan qıl!
Əza dut, başa topraqlar savur, çaki-giriban qıl!
Qılub qət’i-nəzər mahi-Məhərrəm eyşü işrətdən,
Dəmadəm çeşmini məzlumlar yadıyla giryan qıl!
Urub gərduna bərqi-ahi-atəşbardan atəş,
Binasın yax, anı dövri-müxalifdən peşiman qıl!&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
&quot;Üyunir-Riza&quot;da məzkurdur ki, Əmr Leys hakimi-Xorasan ikən ümərayi-ləşkərindən
bin müsəlləh mübarizə malik olan kimsənəyə bir zərrin gürz ən’am
edərdi. Bir gün ə’yani-dövlət və ərkani-həşməti ərzi-ləşkər gördükdə yüz igirmi
sahiblivayi-zərringürz qələmə gəldi.

Surəti-hal Əmr Leysə ərz olunduqda mərkəbindən düşüb, xakiməzəllətə yüz
sürüb zar-zar ağladı. Ərkani-dövlət ol halətə təəccüb edüb ayıtdılar: &quot;Ey məlikikamkar
və şəhriyari-alimiqdar, əl-minnətü lillah, mülkin mə’mur, ləşkərin
məsrur, düşmənin məqhur, şadü xürrəm olmaq münasib ikən bu pərişanlığa
səbəb nədir?&quot;. Əmr Leys ayıtdı: &quot;Ey əzizlər, bən bu ləşkəri iste’dadi-təmamla
mühəyya gördükdə yadıma vaqieyi-Kərbəla gəldi. Təəssüfüm və təhəyyürüm
budur ki, neçün bu ləşkərlə ol gün Hüseyni-məzluma müavinət qılmağa
müvəffəq olmadım və Yezidin ləşkərin mütəfərriq edüb iktisabisəadət
qılmadım&quot;.

Rəvayətdir ki, Əmr Leys dünyadan intiqal etdikdə vaqiədə gördülər: başında
taci-mürəssə’ əgnində xəl’əti-giranmayə, altında mərkəbibadrəftar,
mülazimətində qilmani-mahrüxsar. Ayıtdılar: &quot;Ey əmir, bu səadət nə ibadət
əcridir?&quot; Əmr Leys ayıtdı: &quot;Bu kəramətlər ol niyyət
müqabiləsində vaqe’ oldu ki, həngami-ərzi-ləşkər müavinəti-şühəda xüsusunda
xatirimə yetirdim&quot;. Bu tənbehdən mə’lum oldu ki, arzuyimüavinəti-şühəda
məsabeyi-əzadır, bəlkə əzadan əsvəb. Və əsvəb, anlar üçün irtikabi-əzadır. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Əgərçi-həşmətü övladü mülkü mal qamu,
Əziz olur qamuya, zövqi-ruh qalibdür.
Çü can müqəddəm olur cümlədən yaxındır bu
Ki, tərki-can ələmi ə’zəmi-məsayibdür.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Mühəqqəq oldu bu tərtib olan müqəddəmələrdən ki, rütbəyi-şühəda əşrəfi-məratibdir.
Nəqldir ki, ruzi-cəza zümreyi-şühədaya cəmi’i-əsnafi-məvahib və
cümleyi-ənvai-mətalib kəramət olunduqdan sonra canibi-Həqdən nida gələ ki, ey
təriqi-məhəbbətdə nəqdi-can nisar qılanlar və ey bəzmi-bəlada həlahiliməhəbbətimi
şəhdi-şəfa bilənlər, dəxi muradınız var isə, bəyan edin, hasil olsun
və dəxi məqsudiniz nə isə, əyan edin, icabət bulsun. Firqeyi-şühəda bu cəvaba
mülhəm olalar ki: Ya Rəb, səadəti-şəhadət nəticəsin görüb iradətimiz ziyadə
olmağın muradımız dünyaya müraciət qılub təkrarla səadətişəhadət bulmaqdır və
əgər müyəssər olsa, bu iqbalın idrakinə müdavi olmaqdır. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Şəhidi-xəncəri-bidada ruzi-Həşr feyzi-Həq,
Əyan etdikdə sərfi-nəqdi-can əcrinin asarın,
Kəmali-zövq bundan qeyr qoymaz anda həsrət kim,
Dönüb dünyaya hasil eyləyə ol zövq təkrarın.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Kitabi-&quot;Rəbiül-Əbrar&quot;da Bəxtəri məstur etmiş bir əzizdən, nəql edüb ki, bir
gün Həzrəti-Rəsulullah bənim mənzilimdə mübarək əllərin yuyub və məzməzə
edüb iste’mal olunan suyu bir mövze’də tökdü. Sabah olduqda ol mövze’də bir
dirəxti-barvər peyda olub bir xoş meyvə gətürdi. Bir müddət xəlq ana &quot;Şəcəreyi-mübarəkə&quot;
ləqəb qoyub meyvəsindən mütəmətte’ olurlardı. Bir gün gördük
meyvəsi tökülüb, bərgləri pəjmürdə olmuş. Təəccüb etdik ki, aya, nə afət vaqe’
oldu ola? Nagah xəbəri-vəfati-Rəsul istima’ olundu. Andan sonra dəxi meyvə
verürdi, əmma nihayət qillətdə. Bir gün gördük ki, cəmi’imeyvəsi tökülüb,
yerinə tikən bitmiş. Nagah Həzrəti-Murtəza vəfatından xəbər verdilər. Andan
sonra dəxi övraqın iste’mal edüb
bimarlar şəfa bulurlardı. Bir gün gördük təmamiyi-qüsunü övraqı xüşk olub
həman saqi-dirəxt qalmış. Nagah xəbəri-vəfati-İmam Həsən şiya’ buldu. Bir gün
gördük ol saqi-dirəxtdən dəxi əsər qalmayıb xakla yeksan olmuş. Nagah vaqieyi-
Kərbəladan xəbər yetürdilər. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Hər qafilin ki, çeşmi bu matəmdə tər degil,
Mütləq nihali-ömrü anın barvər degil.
Hər didə kim, degil bu müsibətdə əşkbar,
Məqbuli-təb’i-mərdümi-sahİbnəzər degil.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Rəvayətdir ki, Həzrəti-Hüseyn şəhid olduqda filhal bir kəbutəri-kafurfam
həvadan yenüb, pərü balın ol məzlumun qanıyla gülgun edüb, pərvaza gəlüb,
həm ol saətdə Mədinə əzmin qılub, rövzeyi-Rəsulullahın ətrafinda cövlan edüb
qətrə-qətrə qan pərü balından ol mərqədi-mübarəkə axıdırdı və Əhli-Beyt ol
haləti müşahidə qılub heyran qalmışlardı ki, aya, bu nə əlamətdir? Nagah xəbəri-vaqieyi-Kərbəla
yetüb mə’lum oldu ki, ol kəbutərin pərü balı nameyi-əhvali-Kərbəla
imiş rövzeyi-Rəsulullaha.

&quot;Kənzül-Ğərayib&quot;də məsturdur ki, bir yəhudinin bir cəmilə qızı olub bə’zi
bəlalara mübtəla idi. Ol cümlədən biri ol ki, ə’ma idi və yəhudi xarici-şəhrdə
anınçün bir bustan mürəttəb edüb mənzil müəyyən etmişdi. Bir gün ol yəhudi
qayib olub, ol zəifə qaldıqda Hüseyni-məzlumin qanıyla rəngin olan kəbutər ol
bustana güzar edüb, bir şaxsar üzrə qonub fəğan elərdi. Ol zəifə anın sədasına
mütəvəccih olub ol şaxsara yetdikdə, baş qaldırub yuxaru təvəccöh qıldıqda
kəbutər pərü balından bir qətrə qan dideyi-nabinasina damub bina oldu. Göz
açub ol kəbutəri gördükdə pərü balından axdığı qandan sayir ə’zasına dəxi sürüb
səhhəti-təmam buldu. Səhihül-mizac və bina seyr edərkən yəhudi şəhrdən gəlüb
bustana girdikdə ol bimarını səhhət üzrə görüb, təəccüb edüb səbəb sual etdikdə
ol zəifə surəti-halın bəyan etdi. Yəhudi mütəəccüb olub, ol şaxsara mütəvəccih
olduqda ol kəbutəri görüb nişatla ayıtdı: &quot;Əyyuhə’t-təyru ma-həqiqətu halikə
vəma fibalikə&quot;&lt;ref&gt;Ey quş, həqiqəti-halın və qanadındakı nədir?&lt;/ref&gt;. Hikməti-İlahidən yəhudiyə səbəbi-İslam olmaq məsləhəti üçün
ol heyvan natiq olub göftara gəldi ki: &quot;Ey yəhudi, bu gün bə’zi kəbutərlər ilə
aşiyanəmizdən pərvaz edüb seyr edərkən
güzarımız Kərbəlaya düşdü. Hüseyni-məzlumu gördük, aludeyi-xakü xun şəhid
olmuş. Pərü balımızı anın qanına sürüb, hər birimiz bir canibə təvəccöh qılub,
hala bən bu büq’əyə düşüb növhəyə məşğul ikən sənin fərzəndin hazır olub
təvəccöh etdikdə əmrazinə şəfa verən pərü balımdan axan qandır və bu gün
vühuşü tüyur matəmi-övlad tutub pərişandır&quot;. Yəhudi bu hala müttəle’ olduqda
hidayəti-İslam bulub səadəti-imana yetdi və səbəb sual edənlərə şərhü bəstlə
bəyani-hal edüb çoxları dəxi müsəlman etdi. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Məhrəmi-bargahi-İzzətdən
Nə əcəb gər kəramət etsə zühur.
Qürbi-dərgahi-Həq bulanlardan,
Mö’cüzatü kəramət olmaz dur.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Raviyi-ərbabi-cigərsuzi-Kərbəladan və naqili-asari-qəmənduzi-şühədadan
səhhətə yetmiş, rəvayət və şöhrət etmiş hekayət budur ki, Şimri-Zilcövşəni-məl’un
ol əmri-qəbihə mübaşirət etdikdən sonra Əhli-Beytin qarəti-əmvalü
əsbabinə italeyi-əyaliyi-təsərrüf qılüb mütə’ərriz oldu. İstədi ki, Həzrəti-İmam
Zeynəlabidini qətl edə. Bir rəvayətdə Həmid bin Müslim mən’iylə və bir
rəvayətdə Ömər Sə’d nəhyiylə məmnu’ olub əmvalü əmtiələrin qarət qıldı. Əbu
Hənifə tarixində məsturdur ki, Ömər Sə’d əmri-müharibə itmam bulduqdan
sonra Həzrəti-İmamın səri-sahibsəadətin Xəvli bin Yezid Əsbəhiyə təslim edüb
Übeydullahi-Ziyada irsal etdi və kəndü bir gün dəxi Kərbəlada qalub, kəndü
ləşkərinin məqtulların cəm’ etdirüb, üzərlərinə nəmaz edüb dəfn etdirdi və
şühədanun başların alub bədənlərinə iltifat etməyüb səhrada üryan bıraxdı. Və ol
başları ləşkərinə təslim etdi ki, hər cəmaət miqdarincə Übeydullahi-Ziyaddan
ən’amü ehsana müstəhəqq ola. Igirmi iki ədəd yəhudiyə on dört ədəd Bəni-
Təmimə, yeddi ədəd Bəni-Əsədə, beş ədəd Ərdəşirə və on iki ədəd BəniSəqifə
verüb hökm etdi ki, hər taifə kəndü səfinə ol başlarla ziynət verüb Kufə şəhrinə
girələr və xəvatini-hərəmsərayi-risalət üçün münasib hövdəclər mürəttəb qılub.
Və bu ki, derlər, üryan naqələr üzrə alub getmişlər, qələti-məhzdir, zira Əhli-
Beyti-risalətə ol ihanət heç vəchlə mümkün olmaz. Və nəqli-səhihdir ki, vaqieyi-
Kərbəlada Əhli-Beyt cəmi’i-məkkaridən məsunü məhrus olub, hisnü
himayətiismətü iffətdə qalub məstur və məhcub mütəvəccihi-Şam oldular. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Müxəddərati-sərapərdeyi-risalətə bişək,
Kəfaləti-kərəmi-Kirdgar hisni-həsindir.
Nə ehtimali-xələl sitri-iffətinə anın kim,
Hərimi-hörməti-qürbi-Nəbidə pərdənişindir.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Rəvayətdir ki, xəvatini-hərəmsəra əmarilər içrə gedərkən güzarları
mə’rəkeyi-qitala düşüb, Zeynəb Hüseyni-məzlumun bədəni-şərifin aludeyi-xakü
xun görüb biixtiyar fəryada gəldi ki: &quot;Ya cəddah və Muhəmmədah&quot;&lt;ref&gt;Ah babam, ah Məhəmmədim!&lt;/ref&gt;, bu ol
Hüseyn bin Əlidir ki, sinəvü rüxsarı sənin busəgahın idi və bu ol fərzəndi-ərcümənd
və cigərguşeyi-səadətməndindir ki, məhbubü məqbuli-dilagahın idi.
Başı bədəndən cüda və bədəni libasdan müərra, gör nə məqama yetmişdir və
ruzigar ana nə cəfalar etmişdir!

Əlqissə, Xəvli bin Yezid ki, Həzrəti-İmamın səri-sahib-səadətin Kufəyə
ilətmək məsləhətinə mə’mur idi, ol gün Kufəyə girmək müyəssər olmayub,
mənzili-xarici-şəhrdə olmağın kəndü mənzilinə nüzul etdi və Həzrəti-İmamın
səri-mübarəkin bir guşədə pünhan edüb məsnədində aram dutdu.

Rəvayətdir ki, ol bədbəxtin övrəti ənsardan olub qayətdə əhlisəlah və
mühibbi-xanədandı və təhəccüd nəmazinə adət etmişdi. Nisfül-leyldə qaideyi-mə’hudu
üzrə nəmaza məşğul olduqda gördü ki, mənzili rövşən olmuş. &quot;Səbəbiziya
nə ola?&quot; – deyüb mülahizə qıldıqda gördü bir guşədən layih olur. Şö’leyi-atəş
təsəvvür edüb təfəhhüs etdikdə gördü ki, guşeyi-hücrə şəqq olub, nurdən bir
təxt peyda olub. Üzərində dört xatun enüb, ol şüa zahir olan guşədən bir surət
çıxarub, rüxsarın rüxsarına sürüb fəğana başladı ki: &quot;Ey məzlumi-madər və ey
məhmumi-madər, inşaallah, ruzi-Qiyamət qaimeyi-ərşdən dəsti-təzəllüm
çəkməyəm sənin intiqamını zalımlardan almayınca&quot;. Və baqiyi-övrət dəxi ittifaq
edüb növhəyə məşğul oldular. Bir zəman növhə etdikdən sonra vida’ edüb
gəldikləri məqama müraciət qıldılar. Ol zəifə iztirabla ol guşəyə mütəvəccih olub
gördü ki, ziyarət etdikləri surət çehreyi-mübarəki-məzlumiKərbəladır və tə’zimin
qıldıqları peykər də sərdəftəri-şühədadır.

Qayəti-təvəhhümdən müztərib olduqda hatifdən nida gəldi ki, &quot;Ey məsturə,
sən bu bədbəxt günahına müaxiz olmazsan və bilmiş ol ki, hala bu tə’ziyətinə
hasil olanların biri Məryəm binti-Imran, biri Asiyə,
biri Xədicə və biri Fatimeyi-Zəhra idi. Ol övrəti-pakizəe’tiqad ol peykəri-mübarəki
gərdi-meydandan müşkü gülabla yuyub və gisuyi-mübarəkin şanə
qılub, bir pak yerdə qoyub, Xəvliyi-bədbəxti bidar edüb ayıtdı: &quot;Ey bidövlət,
bilmədinmi ki, bu fərzəndi-Rəsulullahdır?!. Nişə qətlinə irtikab etdin?&quot;. Filhal ol
məl’unun mənzilindən çıxdı, dəxi əsəri görünmədi.

Əmma sübhdəm ki, cəlladi-fələk sultani-əncümun səri-bibədənin təbəqi-lacivərdfama
vəz’ edüb məhfili-ə’yana gətürdi və nəsimisəhər məcmə’i-xarigülbün
içrə şahidi-gül çehrəsindən niqab götürdü, Xəvliyi-bisəadət iltifatü
inayətə ümidvar olub, səri-nuraniyi-sahib-səadəti-sultani-Kərbəlayı bir təbəqdə
vəz’ edüb ÜbeydullahiZiyadın məclisinə yetirdi. Ol bədbəxt mübtəhicü məsrur
olub, ol surəti-cəmalı müqabilində qoyub, cəmali-aləmarasinə təmaşa qılub və
hüsni-şəmayilinə mütəhəyyir qalub. Əlində bir qəsəbə olub, ol qəsəbə ilə ləbü
dəndani-mübarəkinə işarə edərdi ki, Hüseynin nə xoş ləbü dəndanı var imiş. Ol
halətdə Ərqəm ki, səhabeyi-kübardan idi və ol məclisdə hazir idi, fəryada gəlüb
ayıtdı: &quot;Qətə’əllahu yədəkə&quot;&lt;ref&gt;Allah əlini kəssin!&lt;/ref&gt;. Ey bədbəxt, bu nə tərki-ədəbdir? Həqqa ki,
kərratla görmüşəm ki, Həzrəti-Rəsulullah bu qəsəbə ilə mütəərriz olduğun ləbü
dəndanı mülsəmi-təqbili-ehtiram etdigin!&quot;. Hüzzari-məclis anın kəlimatindən
mütəəssir olub fəğana başladılar. Übeydullahi-bədbəxt qəzəbnak olub ayıtdı: &quot;Ey
Ərqəm, əgər hörməti-kibəri-sinn olmasaydı, sənə siyasət edərdim&quot;. Əlqissə,
Ərqəmi məclisdən çıxarub buyurdu ki, Həzrətiİmamın başın yenə sayir
şühədanun başlarına mülhət edüb cəmiyyətlə şəhrə gətirələr.

Rəvayətdir ki, Ömər Sə’d şühədanın başların alub, bədənlərin buraxub
Kərbəladan irtihal etdikdən sonra ol cəvanibdə Arizə nam bir qəryə var idi,
əhlinə ol vaqiə mə’lum olub Kərbəlaya gəldilər ki, bir neçə başsız bədənlər yatur,
əmma üzərlərində bir növhə olur. Və kimsənə görməyüb fərasətlə bildilər ki,
cinnilərdən matəm tutub mərsiyələr oxurlar və bu beyt ol mərsiyələrdəndir. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Nisau’l-cinni yus ’əduni nisau’l-haşimiyyati,
Bənatu’l-Mustəfa Əhməd İmam zaki’z-zati&lt;ref&gt;Ey pəri qadınlar, Haşimi qəbiləsinə mənsub qadınlar məni xoşbəxt edərlər.&lt;br&gt;Çünki o qadınlar zatı pak olan İmam Əhməd Mustafanın qızlarıdır.&lt;/ref&gt;.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Və &quot;Şəvahid&quot;də məsturdur ki, sual etdilər Bəni-Təyy qəbiləsinin bir
mö’təmidinə ki, şühədayi-Kərbəla üçün cinnilər növhə qıldığın siz istima’
etdinizmi? Ol mö’min ayıtdı: Həqqa ki, hürr və azad ol növhəyi istima’ etdilər və
anların mərsiyələrindən beytlər yadlarında tutdular. Ol cümlədəndir bu ki. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Məsəhə’r-rəsulu cəbinəhu qəd faqə bərqam fi’l-hüdud,
Əbəvahi min-ə’la Qureyşin və cədduhu xəyrə’l-cüdud&lt;ref&gt;Rəsul alnını sildi və yanında bir şimşək çaxdı.&lt;br&gt;Əcdadı Qüreyşin ən uluları və ən xeyirliləri idi.&lt;/ref&gt;.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Əlqissə, əhli-Arizə ol məzlumlərin bədənlərin cəm’ edüb, təchiz edüb,
üzərlərinə nəmaz qılub dəfn etdilər. Və Ömər Sə’d Kərbəladan rəvan olub
Kufəyə yetdikdə şühəda başların nizələr üzrə tə’biyə qılub və müxəddərati-
xanədani-ismət əmarilərin tərtiblə rəvan edüb, ələmlər açdırub, nəqarələr
çaldırub şəhrə mütəvəccih oldular. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Amaci-navəki-nəzəri-mərdüm olmağa
Başlar dizildi nizəyə zərrin qəbəq misal.
Təqdirdən zəmanəyə hökm oldu qaliba
Kim, sərbülənd qıl buları, qılma paymal.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Übeydullahi-Ziyad, Ömər Sə’din gəldigindən vaqif olub, bargahi-həşmətinənvai-
zibü ziynətlə arayiş qılub bin müsəlləh mübariz tə’yin etdi ki, dərvazələri
və məhəllələri zəbt edüb fitnədən ehtiyat edələr və münadi nida yetürdi ki,
cəm’i-xəvasü əvam istiqbala çıxalar. Təmamiyi-şəhr bə’zi təhniyə təriqiylə və
bə’zi tə’ziyə iste’-dadiylə istiqbal edüb, ol gün bir qovğavü izdiham oldu ki,
kəsrəti-xəlidən ləşkəri-Ömər Sə’d sabah dərvazədən girib vəqti-əsr qəsriəmarəyə
yetdilər. Rəvayətdir ki, əhli-Kufə məhfəl ətrafında qülüvv qılub,
təəssüflər çəküb fəğan edərlərdi. Zeynəb binti-Əli müttəle’ olub, hövdəcdən
zəbani-tə’n açub ayıtdı: &quot;Ey Əhli-Kufə, siz peyğamlar və məktublar irsal edüb
Hüseyni bu diyara gətirdiniz və siz nəqzi-əhd edüb, Müslimi öldürüb, bizi bu
məqama yetirdiniz. Yenə siz təəssüf edüb növhə qılırsuz?! Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Ey əhli Kufə, adətiniz məkr imiş müdam,
Ey əhli-Şam, hiylə imiş rəsminiz təmam.
Gəh sə’y edərsiz Ali-Rəsulun qitalinə,
Gəh matəmin tutub ana eylərsiz ehtiram.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Əhli-Kufə arasında bir piri-kühənsal ayıtdı: &quot;Ey xatuni-Qiyamət, bu
kəlimatində sadiqsən: &quot;Yəqulunə bi-əlsinətihim maleysə fi qulubihim&quot;&lt;ref&gt;Qəlblərində olmayan şeyi dillərilə söylərlər.&lt;/ref&gt;. Həqqa
ki, bu bədnamlıq Kufə əhlindən Qiyamətədək mərfu’ olmaz&quot;.

Zeyd bin Ərqəmdən nəqldir ki, şühəda başların Kufə məhəllələrində
gəzdirirkən bən bir qürfədə sakin idim. Bana yetdikdə Həzrəti İmamın səri-mübarəkindən
bir səda eşitdim ki, oxurdu: &quot;Əm həsibtə ənnə əshabə’l-kəhfi və’rrənimi
kanu min ayatina əcəbən&quot;&lt;ref&gt;Yoxsa sən Kəhf və Rəqim sahiblərini heyrət ediləcək ayətlərimizdənmi sandın? ([[Quran]], 18, 9).&lt;/ref&gt;. Ol kəlimatın səlabətindən ə’zama lərzə düşüb
ayıtdım: &quot;Sədəqtə ya ’bnə Rəsulullah&quot;&lt;ref&gt;Ey Rəsulullahın nəvəsi, doğru buyurdun.&lt;/ref&gt;.

Nəqldir bir əzizdən dəxi ki, qəsri-əmarədə şühəda başların nizələrdən
endirdikdə bən qərib idim. Həzrəti-İmamın səri-mübarəkindən bu ayət tilavətin
sərih eşitdim ki: &quot;Və la təhsəbənna’llahə qafilən əmma yə’məluz’z-zalimun&quot;&lt;ref&gt;Zənn etmə ki, Allah zalımların etdiklərindən qafildir (Qur’an, 14, 42).&lt;/ref&gt;.
Rəvayətdir ki, Übeydullah bir növbət dəxi Həzrəti-İmamın sərimübarəkin
hüzurinə gətirüb, əlinə alub dizi üzərinə qoyduqda bir qətrə qan axub saqipəli-dindən
peykani-abdar kibi güzar etdi və ol məmərrdən peyvəstə məcruh
qalub, müddəti-həyatında qabili-əlac olmayub, rayiheyi-məkruhindən əhli-məclis
mütəəzzi olmağın cərahətə hər nə qədər nafeyi-müşk bağlardı, faidə qılmazdı.
Beyt:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Sanma tökmək əhli-Beytin qanını asan olur.
Ehtiraz et kim, sənə hər qətrə bir peykan olur.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Rəvayətdir ki, ol cərahət zəmani-qətlinədək əlacpəzir olmayub müharibeyi-
Muxtarda məqtul olduqda İbrahim bin Malik Əştər olpəlidin cüssəsin ol
cərahətdən mə’lum etdi.

Əlqissə, Übeydullahın məclisinə Əhli-Beyt hazır olduqda Zeynəb cümlədən
müqəddəm məclisə qədəm dutdu. Übeydullah anın
istiğnasından qəzəbnak olub ayıtdı: &quot;Bu kİmdir ki, hənuz əsəri-tüğyan surəti-əhvalında
məlhuz olunur?&quot;. Dedilər: &quot;Bu, Zeynəbdir, həmşireyi-Hüseyn&quot;.

Übeydullah ayıtdı: &quot;Ey xatun, şükrü sipas ol mə’buda ki, sizi xassü amm içində
rüsva qılub bütlanınızı zahir etdi və seyqəli-ianətilə mir’ati-mülkümüzdən zəngi-küdurət
getdi&quot;. Zeynəb ayıtdı: &quot;Kəzəbtə ya əduvə’llah&quot;&lt;ref&gt;Ey Allahın düşməni, yalan dedin&lt;/ref&gt;. Ey kəzzab, sipasi-biqiyas
ol Vacibülvücuda ki, bizim xanədanımızı şərəfi-nübüvvətlə müəzzəzü
mükərrəm qılub. &quot;Innəma yuridullahu li-yuzhibə ənkumu’r-ricsə əhlə’l-beyti&quot;&lt;ref&gt;Ey Əhli-Beyt, Tanrı sizdən pisliyi yox etmək istəyir (Qur’an, 33, 33).&lt;/ref&gt;
itşarətiylə səadəti – &quot;Və yutəhhirəkum təthirən&quot;&lt;ref&gt;Sizi pak və tərtəmiz etmək istəyir (Qur’an, 33, 33).&lt;/ref&gt; kəramət qıldı və bədxahımızın
dideyi-bəsirətlərin ə’ma qılub, &quot;Və ləhum əyminun la-yubsirunə biha və ləhum
azanun la-yəsmə’unə biha&quot;&lt;ref&gt;Gözləri var görməz, qulaqları var eşitməz (Qur’an, 7, 179).&lt;/ref&gt; badiyəsində heyran edüb daireyi-heyrətə saldı&quot;.
ÜbeydullahiZiyad ayıtdı: &quot;Ey fərzəndi-Əli İbn Əbi Talib, nə e’tiqadun var bizim
qalib və sizin məğlub olduğunuz xüsusunda?&quot;. Zeynəb ayıtdı: &quot;Ey zalim, bizə
vaqe’ olan əhvaldan cəddimüz xəbər vermişdir, vüquinə müntəzir idik. Əlminnətu
lillah ki, cəddimizin sidqi-qövlinə surətiəhvalımız məzhər [vaqe’] olub,
dərəceyi-iqbali-&quot;İnnə’llahə mə’ə’ssabirin&quot;&lt;ref&gt;Allah səbr edənlərlə bərabərdir (Qur’an, 2, 153).&lt;/ref&gt; müyəssər oldu. Ənqərib sizə dəxi hər
kimin sərəncamı nə olduğu mə’lum olacaqdır və hər kim cəzayi-əməlin kargahiədldən
bulacaqdır: &quot;Və bəşşiri’l-munafiqinə bi-ənnə ləhum əzabən əlimən&quot;&lt;ref&gt;Özləri üçün acıqlı bir əzab olduğunu düşmənlərə müjdə ver! (Qur’an, 4, 138).&lt;/ref&gt;.

Übeydullah ayıtdı: &quot;Ey binti Əbu Turab, hala bu bir səadətdir ki, zəmirimiz sizin
tüğyanınızdan fariğ oldu və istilayiqürurunuz təskin buldu&quot;. Zeynəb ayıtdı: &quot;Ey
İbn Mərcanə, qüruriəsbabi-dünyayla sərməst olub bir padişah qəsdin etmişsən ki,
cəmi’iəfradi-afəriniş təhti-livayi-İmamətində və rizayi-Xuda və Rəsul şərəfi-itaətində
idi&quot;. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Hüseyn İbn Əli İbn Talib kim, andandır,
Binayi-şər’ə istehkamü dini-Həqqə iste’la.
Müəzzəm cəddi-valası, nəbiyyi-ümmiyi-Məkki,
Mükərrəm babi-ilqasi Əliyyi-aliyi-ə’la.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Übeydullahi-bədbəxt ol kəlimatdan mütə’əzzi olub qətlinə əmr etdi. Ömər
bin Hüreysi-Məxzumi hazır idi, fəryada gəlüb ayıtdı: &quot;Ey zalim, bir qəribin ki,
əkabiri məqtul olub, əsağiri-yetim və əsir olmuş ola, əgər hərqəti-qəlb və
hərarəti-cigərdən diliranə təkəllüm qıla əcəb olmaz&quot;. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Sən nə agəhsən ki, suzi-atəşi-möhnət nədir?
Məsnədi-rahətdə mülkü mal ilə məğrursan.
Dərd əhli halını aləmdə dərd əhli bilür,
Səndə yoxdur dərd, ey bidərd, sən mə’zursan.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Übeydullah Zeynəbdən inhiraf edüb, Əliyyi-Zeynəlabidinə təvəccöh qılub
ayıtdı: &quot;Bu kİmdir?&quot; Dedilər: &quot;Əli bin Hüseyn&quot;. Dedi: &quot;Əli bin Hüseyn məqtul
olduğu istima’ olundu&quot;. Dedilər: &quot;О, ƏliiyiƏkbər idi&quot;. Həzrəti-İmam
Zeynəlabidin mütəhəmmil olmayub ayıtdı: &quot;Vəllahu innə ləhu mutalibən
yövmə’l-qiyaməti&quot;&lt;ref&gt;Allaha and içirəm ki, qiyamət günündə onun bir alacaqlısı vardır.&lt;/ref&gt;. Ey Übeydullah, ol bənim bəradəri-buzurgvarım idi, ol
bənim ümidgahım və istizharım idi. Həqqa ki, axirətdən müqəddəm dünyada
anın intiqamın alanlar ənqərib peyda olur&quot;. Übeydullah qəzəbnak olub buyurdu
ki, ol məzlumu qətl edələr. Zeynəb dəsti-mübarək Həzrəti-İmamın
damənişərifinə möhkəm edüb bünyadi-növhə qıldı ki: &quot;Ey bədbəxt, əgər hənuz
atəşi-tüğyanun seyli-xuni-şühədayi-Əhli-Beyti-Mustəfadan təskin bulmadıysa və
hərarəti-isyanın şəhidlər qanın içməkdən sakin olmadıysa, bu məzlum yerinə
bəni şəhid et ki, buna mütəərriz olma, zira bundan qeyri xanədani-nübüvvətdə və
dudmani-risalyətdə məhrəm qalmamışdır&quot;. Həzrəti-İmam Zeynəlabidin əmmeyimöhtərəməsindən
inani-təkəllüm alub, meydani-fəsahətə rəxşi-ibarət salub
goftara gəldi ki: &quot;Ey İbn Mərcanə, bana qətldən təvəhhüm verürsən.

Bilməzmisən ki, bizə qətlü qital sərmayeyi-feyzi-şəhadətdir və həmişə cəza qılub
şəhid olmaq adətdir. Peyvəstə nihali-həyatımız zülali-şəmşiri-abdarla səbzü
xürrəmdir və həmvarə riza qəzaya vermək və məsayibə səbr eyləmək bizə
müsəlləmdir&quot;. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Qətldən xövf verən əhli-Həqə, bilməz kim,
Dam olur əhli-Həqə daireyi-qeydi-həyat.
Dəhr bir mənzili-möhnətdirü qəm, ey qafil,
Və’deyi-qətldədir müjdeyi-tövfiqi-nəcat.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Übeydullahi-Ziyad gördü ki, məsduqeyi-&quot;Və ma-yəntiqu əni’l-həva&quot;&lt;ref&gt;Mahiyyətindən bir şey söyləməz.&lt;/ref&gt; vaqe’
olan qövmlə münazirə faidə qılmaz və mütəəllimiməktəbi-&quot;Və əlləm-hu
şədidü’l-quva&quot;ya&lt;ref&gt;Güclü Allah ona öyrətmişdir.&lt;/ref&gt; mübahisədə qalib olmaq olmaz, naçar sakit olub
mülazimlərinə əmr etdi ki, ol məzlumlara qəsrdən dışra came’i-Kufəyə [qərib]
bir mənzil tə’yin edüb əhli-şəhri ixtilatlarından mən’ edələr. Bir neçə gündən
sonra təhiyyeyi-əsbabisəfər edüb Zübeyr bin Qeys və Həsin bin Müğeyrə və
ŞimriZilhövşənə beş bin müsəlləh namərd qoşub Əhli-Beyti şühəda başlarıyla
canibi-Şama rəvan etdi.

Rəvayətdir ki, mənazilü mərahil qət’ edüb gedərkən hər mənzildə ənvaikəramat
zahir olurdu. Ol cümlədəndir bu ki, çün Hərrana yetdilər, Yəhya nam bir
yəhudi sayir xəlqlə ol başlara təmaşa üçün istiqbal etdikdə və Həzrəti-Hüseynin
səri-mübarikinə qərib olduqda ləbi-mübarəkin mütəhərrik görüb diqqətlə
təəmmül qıldıqda bu ayət tilavəti səm’inə yetdi ki: &quot;Və səya’ləmu’l-ləzinə zələmu
əyyə munqəlibin yənqəlibun&quot;&lt;ref&gt;Zalımlar nələrə düçar olacaqlarını lap yaxında anlayacaqlar (Qur’an, 26, 227).&lt;/ref&gt;. Yəhya mütəhəyyir olub sual etdi ki, bu kimin
başıdır? Ayıtdılar: &quot;Hüseyn bin Əlinin başıdır ki, cəddi Mustəfadır və validəsi
Fatimeyi-Zəhradır&quot;. Yəhyaya ol kəramət əsər qılub filhal imana gəldi. Mənzilinə
dönüb xəvatini-hərəmsərayi-nübüvvət üçün və İmam Zeynəlabidin üçün
əlbisədən və ət’imədən bə’zi münasib hədiyyələr mürəttəb edüb, bin dirhəm nəzr
qılub gətürdikdə müvəkkil olanlar təərrüz etdilər ki, ə’dayi-padşaha məhəbbət
mövcibi-fəsaddır və qətlinə qəsd eylədilər. Yəhya dəxi vəhm etməyüb, bə’zi
mülazimlərlə anlara müqabil durub, həsbülməqdur müqatilə edüb şəhid oldu.
Rəhmətullahi əleyh. Və hala qəbri Hərranda olub Yəhyayi-şəhid deməklə mə’ruf
bir məzardır. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Kəraməti-nəsəbi-Mustəfa degil məxfi,
Nə bak ana həsəd əhli əgər nəzər qılmaz.
Nə tirədir dili-əhli-həsəd ki, mö’cüzi-Al
Yəhuda eylər əsər, anlara əsər qılmaz.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Cümleyi-kəramətdən biri dəxi oldur ki, Mosul diyarına yetdikdə Şimri-
Zilçövşən e’lam etdi ki, əmiri-Mosul şəhrə ayin bağlayub əhlişəhrlə istiqbala
çıxalar. İmadüddövlə ki, əmiri-Mosuldu, əhli-şəhri
cəm’ edüb ol əmrə iqdam etməyüb cavab göndərdi ki, bu şəhrdə təvayifi-müxtəlifə
çoxdur, fəsad ehtimalı var. Səlah oldur ki, dışrada qonub nüzul [edələr
və sayir ləvazim] xidmətlərinizə irsal oluna. Şimri-məl’un dəxi qayəti-vəhmdən
bu səlahı qəbul edüb, şəhrə girməyüb dışrada nüzul edüb, Həzrəti-İmamın səri-mübarəkin
bir daş üzərinə qoymuşlardı. Bir qətrə qan damub ol səhrayi-mübarəki
mə’dəni-yaquti-kəramət qıldı. Müqərrər oldu ki, hər mahi-Məhərrəm
ol qan cuşa gəlüb mücəddəd ola və xəvasü əvami-şəhr ətrafında cəm’ olub əzaya
məşğul olalar, ta Əbdülməlik məsnədi-hökumətdə vali olduqda həsəddən ol daşı
götürüb andan əsər qalmadı, əmma yerinə &quot;Məşhədi-Nöqtə&quot; deyüb hənuz ziyarət
edərlər. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Girdin, ey əhli-sitəm bir qana kim, hər qətrəsi,
Daşa damsa ta əbəd daşdan çıxar yaquti-tər.
Könlünü daşdan betər dersəm rəvadır, nişə kim,
Daşa tə’sir eylər ol qan, könlünə qılmaz əsər.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Və cümleyi-kəramatdan biri dəxi oldur ki, Nüsəybin hüdudına yetdikdə
Mənsur bin İlyas şəhrə ayin bağladub, istiqbala çıxub anları şəhrə gətürdikdə bir
bərqi-aləmsuz zahir olub şəhrin əksərin yaxdı və ləşkəri-Şimri-məl’una iztirabü
iztirar bıraxdı. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Düşməni-qafil sanur kim, xuni-ali-Mustəfa,
Baği-iqbalinə gülbərgi-bəharəfruzdur.
Ehtiraz etməz, həzər qılmaz, məgər vaqif degil
Kim, anın hər qətrəsi bir bərqi-aləmsuzdur.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Və cümleyi-kəramətdən biri dəxi oldur ki, Nüsəybindən ixtirarla çıxub bir
qəl’əyə yetdilər ki, hakiminə Süleyman bin Yusuf derlərdi. Və anın iki qarındaşı
olub, biri müharibeyi-Siffində Əliyyi-Murtəza əlində məqtul olub, biri anınla
şəriki-əyalət idi. Və şəhrin iki dərvazəsi olub, hər biri birinin hökmündə idi.
Şimrin vüsulindən vaqif olduqda şərhə əyin bağladub, təfaxür üçün hər biri ol
başları kəndüyə mütəəlliq olan dərvazədən gətürmək üçün niza’ edüb, aralarında
fitnə vaqe’ olub, [Suleyman məqtul oldu]. Və ləşkəri-Şimr dəxi sərasimə olub,
anda təmkin bulmayub Hələb diyarına təvəccöh etdilər. Həvaliyi-Hələbdə bir
mə’mur büq’əyə yetdilər ki, anda hərirdən qeyr nəsnə iste’mal olunmazdı.
Qürbündə qonub aram dutduqda Şəhrbanunun Şirin nam bir cariyeyi-cəmiləsi vardı ki, lətafəti-hüsnlə yeganeyi-ruzigardı.
Şəhrbanu xidmətinə gəlüb giryə ağaz etdi. Və səbəb bu idi ki, Şəhrbanu
Mədinəyə gəlüb Həzrəti-Hüseyn söhbətinə müşərrəf olduqda yüz cariyəsi olub,
zəmani-zifaf əlli cariyəni azad edüb, əlli cariyə qalmışdı və Həzrəti-Zeynəlabidin
mütəvəllid olduqda qırx cariyə dəxi azad olub on cariyə xidmətində qalmışdı və
Şirin ol cümlədən idi. Rəvayətdir ki, bir gün Həzrəti-İmamın nəzəri-şərifinə
mətbu görünüb mütayibə təriqiylə Şəhrbanuya ayıtdı: &quot;Ey şəhzadə, Şirin bu gün
qayətdə ziba görünür&quot;. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Düşdü guya surəti-Şirinə hüsnündən füruğ
Kim, könül Fərhadvəş buldu liqasindən sürur.
Pərtövi-xurşidi-aləmtabdandır müttəsil,
Lə’lə rəngü laleyi-siraba tabü maha nur.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Şəhrbanu təsəvvür etdi ki, Həzrəti-İmamın ana rəğbəti var, ixlasla ayıtdı: &quot;Ey
şəhzadə, bu cariyəyi sənə hədiyyə qıldum&quot;. Həzrəti-İmam ayıtdı: &quot;Bən dəxi azad
etdim&quot;. Şirin azad olduqda Şəhrbanu ana bir xəl’əti-faxir geydirdi ki, xəzaneyiabavü
əcdaddan ana irslə yetmişdi. Həzrəti-İmam ayıtdı: &quot;Ey şəhzadə, nə vaqe’
oldu ki, Şirin hüsniiltifatınla sayir cariyələrdən mümtaz oldu?&quot;. Şəhrbanu ayıtdı:
&quot;Ey şəhzadə, sayir cariyələr bənim azadımdı, Şirin sənin azadındır&quot;. Həzrətiİmam
ana dua qıldı. Və hala Şirin Şəhrbanunun kisvətin pirayələrdən müərra
görüb, ədna əlbisə ilə mülahizə qılmağın mütəhəmmil olmayub təzərrö’ etdi ki,
ey məxdumə, bana rüxsət ver ki, bu qəl’əyə girüb, bə’zi pirayələrim verüb, ola
ki, bir münasib məlbusi-hərir alub xidmətinə müşərrəf olam. Şəhrbanu ayıtdı:
&quot;Ey Şirin, sən azadsan. Sənə kim mane’ olur?&quot;. Şirin icazət alub ol qəl’əyə
mütəvəccih olduqda dərvazəyi bağlu görüb, bir guşədə mütəməkkin olub,
açılmasına müntəzir ikən Əziz bin Harun ki, kutvali-qəl’ə idi, bürcü baru
üzərində seyr edərkən görüb avaz yetirdi ki: &quot;Əyyuhə’r-rəcul?&quot;&lt;ref&gt;Sən kimsən?&lt;/ref&gt; [Şirin ayıtdı:]
&quot;Bir qəribəm, hacətim var. Nola əgər lütf edüb qəl’ə qapusın açasan?&quot;. Əziz
ayıtdı: &quot;Ey xatun, sən Şirin degilmisən?&quot;. Şirin təəccüb edüb ayıtdı: &quot;Bəli, bən
Şirinəm&quot;. Əziz dərvazəyi açub, Şirini qəl’əyə alub, ana səlam verdikdə Şirin
cəvabi-səlam alub ayıtdı: &quot;Ey Əziz, nə bildin ki, bən Şirinəm&quot;.

Əziz ayıtdı: &quot;Bu gecə həzrəti-Musayı Harunla vaqiəmdə gördüm. Nasiyələrində
əsəri-tə’ziyət və çehrələrində nişani-müsibət. Giribanları çak və didələri nəmnak.
Təzərrö’lə ayıtdım: &quot;Ey əizzeyi-Bəni-İsrail, nə vaqe’ oldu ki, surəti-halınuz
mütəğəyyir mülahizə olunur?&quot;. Dedilər: &quot;Ey Əziz, bu gün cəm’i-əşya əzaya
məşğuldur, zira nəqdi-Xatimül-Mürsəlin şəhid olmuşdur və ol məzlumun səri-mübarəkin
bədəni-lətifindən cüda qılub hala bu məqama gətirmişlər. Ey Əziz,
əgər səadəti-baqi muradın isə Həbibullaha iman gətirüb, Həzrəti Hüseynin səri-mübarəkin
ziyarət edüb bizim səlamımızı yetür&quot;. Kəlamati-şirinlərin kəmali-
e’tiqadla istima’ etdikdən sonra ayıtdım: &quot;Ey qüdəmayi-Bəni-İsrail, təzayüdi-
e’tiqad üçün bir sərriştə muradımdır&quot;. Dedilər: &quot;Ey Əziz, hala bu qəl’ə qapusında
Əhli-Beytdən bir cariyə Şirin nam gəlüb müntəzirdir. Və ol cariyə divaniqəzadan
sənin təzvicinə müqəddər olubdur. Ana istiqbal edüb, həqiqəti-hal andan
mə’lum edüb, anınla xidmətlərinə müşərrəf olasan&quot;. Şirin ol kəlimatdan xoşhal
olub ayıtdı: &quot;Ey Əziz, hər nə dedin, əyni-səvab və məhzi-məsləhətdir. Əmma
bənim əqdim Şəhrbanu icazətinə mövqufdur&quot;. Pəs, Şirin həm ol saət müraciət
qılub Şəhrbanuya əhval ərz etdikdə cəmi’i-Əhli-Beyt vaqif olub, mübahatlar
qılub şükr etdilər. Əmma sübhdəm ki, Musayi-xurşidi-aləmtab əsayi-şüa’lə
dəryayi-nilguna güzar etdi və şə’şəeyi-yədi-beyzayi-sübhi-sadiq Turi-kuhsarı
sərasər tutdu, Əziz bin Harun qəl’ədən yenüb müstəhfizlərə bin dirəm rüşvət
verüb, xidməti-Əhli-Beytə icazət alub, bin altun Həzrəti-İmam Zeynəlabidinə
nəzr təriqiylə mühəyya qılub və xəvatini-hərəmsərayi-risalətin hər birinə bir
münasib töhfələr mürəttəb [edüb] xidmətlərinə müşərrəf oldu və iman gətürdi.
Və Həzrəti-Hüseynin səri-mübarəkin ziyarət edüb Musa və Harun səlamın
yetürdikdə Həzrəti-İmamın səri-sahibsəadətindən bir avaz gəldi ki, &quot;Səlamu’llahi
əla nəbiyyina və əleyhim&quot;&lt;ref&gt;Allahın salamı Nəbimizə və onların üzvlərinə olsun!&lt;/ref&gt;. Əziz ayıtdı: &quot;Ya İmam, bana təriqi-hidayət irşad et&quot;.
Səda gəldi ki: &quot;Ey Əziz, çün müsəlman oldun, hidayət buldun. Və çün Əhli-
Beytimə hörmət qıldın və ənbiya səlamın yetürdin, silsileyi-intisabimizə daxil
oldun&quot;. Əziz dua qılub müraciət qıldıqda Şəhrbanu Şirinə ayıtdı: &quot;Əgər
rizayi-şərifimizi istərsən, Əzizi qəbut et&quot;. Şirin Şəhrbanu icazətiylə Əzizi qəbul
edüb anınla rəvan oldu. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Səadət nişanı budur kim, yəhud
Olur əhli-din, əhli-tüğyan ikən.
Şəqavət dəlili budur kim, şəqi
Qılır tərki-din, əhli-iman ikən.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Həzrəti-İmam, İsmail Əbul-Hünuqdan rəvayət edər ki, şühəda başların əlli
mübariz hər gecə mühafizət edərlərdi. Bən ki, ƏbulHünuqam, bir gecə anlarınla
həmrah olub, anlar yuxuya varub, bən bidar qaldım. Gördüm ki, bin gəndümgun
kimsənə libasi-kafurfamla giryangiryan Həzrəti-Hüseynin başı olan sənduqa
müqarin olub, ol sərimübarəki sənduqdan çıxarub, yüzün yüzünə sürüb fəğana
başladı. Bən öylə təsəvvür etdim ki, sayir xəlqdəndir. Təhəvvürlə mütəvəccih
oldum ki, ol başı əlindən alub yenə sənduqa buraxam. Nagah bir səda gəldi ki:
&quot;Ey biədəb, bu, Adəmi-Səfidir, cigərguşeyi-Mustəfa matəmin dutar&quot;. Bən
ğərqeyi-dəryayi-təhəyyür olmuş ikən bir səda dəxi gəldi. Bir mö’təbər kimsənə
dəxi peyda oldu. Dedilər: &quot;Nuh Nəbidir&quot;. Və mütəaqib İbrahim və İsmail və
İshaq və sayir ənbiya hazır olub, bir-bir başı ziyarət qıldılar. Cümləsindən sonra
sədəmati-naləvü əfğanla gisuləri pərişan və didələri giryan Həzrəti-Rəsulullah,
cəmaəti-səhabeyikübar və Heydəri-Kərrar, İmam Həsən və Həmzə və Cə’fəri-
Təyyarla gəlüb hazır olduqda mülahizə qıldım, asimandan bir kürsiyi-nurani
nazil olub, Həzrəti-Rəsul ol kürsi üzərinə qərar dutub, sayir ənbiya ətrafinda
mütəməkkin olub əzaya iştiğal etdilər. Ol hala müqarin gögdən firiştə yendi. Bir
əlində tiği-bürran və bir əlində əmudi-atəşinkəran. Sənduq müstəhfizlərinə həmlə
qıldıqda bən qayəti-vəhmdən fəryada gəlüb ayıtdım: &quot;Ya Rəsulullah, bən ikrahla
bunlara rəfaqət qılmışam, haşa ki, düşməni-xanədani-Rəsul olam. Həzrəti Rəsul
bəni mən’ilə xilas etdi, əmma rüxsarimə bir təpançə urdu ki, anın əsərindən
tərəfi-rüxsarım siyah oldu. Sabah olduqda ol rəfiqlərimdən [bir] əsər görmədim,
bir neçə xirməni-xakistərdən qeyri. Bu xəbər Şimri-Zilcövşənə yetüb, bəndən ki,
Əbul-Hünuqam, həqiqət sual etdikdə müşahidə qıldığum əhvalı təmam şərh
etdim. Ləşkəri-müxalif ol halı mə’lum edüb əvaqibiümurlərinə ittila’ buldular,
əmma nə çarə? Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Hər əməl bir cəzaya qabildir,
Ey xoş ol ki, səvaba mayildir.
Netə kim, gül olur tikəndən yeg,
Gül tikəndir, tikən tikəndən yeg.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Əbu Səid Diməşqidən nəqldir ki, demiş: &quot;Bən ol cəmaətlə Şam yolunda rəfiq
idim. Həvaliyi-Diməşqə yetdikdə bu xəbər şaye’ oldu ki, Müseyib Qə’qayi-
Xüzai bir ləşkər mürəttəb edüb, şəbixun urub başları almaq tədarükündədir.
Rüəsayi-ləşkər müztərib olub ol səhrada bir deyr gördülər. Mütəhəssin olmaq
üçün ol deyrə mütəvəccih oldular. Rahibi-deyr ayıtdı: &quot;Ey qövm, siz nə tayifəsiz
və bu başlar kimlərindir və bu deyrə gəlməkdən muradınuz nədir?&quot;. Ayıtdılar:
&quot;Biz əskəri-Yezidiz və bu cəmaət xürüc etmişlərdi, siyasətə yetirdik. Və hala
istima’ olundu ki, cəmi’i-müxaliflər qəsdi-şəbixun etmişlər, bu deyrə mütəhəssin
olmaq istərüz&quot;. Rahib ayıtdı: &quot;Bu deyrdə izdihami-əskər vüs’əti yoxdur.
Münasib budur ki, əsirləri və başları hisara salub, ləşkər dışrada dura&quot;. Şimrilə’in
bu səlaha razı olub, başları bir sənduqa qoyub, möhr edüb, deyr içində bir
müstəhkəm səraya salub qapusuna qüfl urdurdu və Həzrəti-İmam Zeynəlabidin
və baqiyi-Əhli-Beyt üçün dəxi ol deyrdə bir münasib mənzil tə’yin etdirüb, ol
canibdən təsəlli olub ləşkərlə dışrada aram dutdu.

Şəbhəngam ki, deyri-binayi-fələk müddə’i-möhreyi-mehrirəxşan olub sipahizəlami-
qirfam misali-ləşkəri Şam ətrafi-fələkdə qərar dutdu və rahibi-hinduyizəngirəngi-
şəbsənduqi-zərrini-afitabı deyri-sipehri-minada nihan etdi, nisfileyldə
rahib bidar olub gördü ki, sənduq olan sərayın rövzənlərindən nur lame’
olur. Mütəhəyyir olub bir rövzənədən nəzər qıldıqda gördü ki, səqfi-səray şəqq
olub, şikafından bir əmari çıxub ol əmaridən bir neçə xatun ki, tarimi’cərlərindən
mədudi-şüai-xurşid kibi ənvari-iffətü ismət füruzandı və pərtövi-ənvaritəl’ətlərində
sayəvar zülməti-fəsadü fitnə gürizandı. Anlara mütəaqib bir xatun
dəxi bə’zi mütəhhəratla zahir oldu ki, ləm’eyi-nuri-səlahindən müqəddəm
gələnlər pərdeyiixtifaya girdilər. Rahib mütəğəyyir ikən nida gəldi ki: &quot;Ey
biədəb, nəzzarə qılma ki, bunlar müxəddərati-pərdeyi-iffətdirlər. Bunlar xəvatini-səra-pərdeyi-
ismətdilər. Müqəddəm gələnlərin biri Sarəzövceyi-Xəlil, biri
Hacərdir, valideyi-İsmail. Biri Xədiceyi-Kübradır, zövceyi-Həbibi-Məliki-Cəlil,
biri Asiyədir, zövceyi-Fir’ovni-əlil və bunlardan sonra gələn Fatimeyi-Zəhradır&quot;.
Əgərçi rahib nəzər qılmazdı, əmma istima’ edərdi ki, derdi: &quot;Əssəlamu əleykə
əyyuhə’l-məzlum, əssəlamu əleykə əyyuhə’l-məhmum, əssəlamu əleykə
əyyuhə’l-məğmum&quot;&lt;ref&gt;Ey məzlum, sənə salam olsun! Ey sıxıntı içində olan, sənə salam olsun! Ey qəmli, sənə salam olsun!&lt;/ref&gt;. Və sayir xəvatin ana mürafəqət qılub növhə qılırlardı. Bir
zəman əza tutub qayib oldular. Rahib bu haldan mütəəssir olub, biixtiyar çirağ
yaxub, ol sarayın qüflün sındırub, Həzrəti-İmamın başın sənduqdan çıxarub,
müşkü gülabla yuyub, bir təbəq üzərinə qoyub bünyadi-təzərrö’ etdi ki: &quot;Ey
sərvəri-aləm, İmdi bildim ki, sən ol tayifədənsən ki, peyğəmbərlərimiz
qüdumişərifindən və’də verüb mütabiətin bizə lazım etmiş. Filhal irşadi-yəhud
məsləhəti üçün Həzrəti-İmamın ləbi-mübarəki mütəhərrik olub, göftara gəlüb
ayıtdı: &quot;Ey rahib, &quot;Əna məzlumun, əna məhmumun, əna məqtulun, əna qəribun,
ənəbnə’l-Mustəfa, ənəbnə’l-Murtəza&quot;&lt;ref&gt;Ey rahib, mən məzlumam, mən sıxıntı içindəyəm, mən qətl olunmuşam, mənqəribəm, mən
Mustafanın oğluyam, mən Murtəzanın oğluyam.&lt;/ref&gt;. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Mən ruhi-rəvani-Mustəfayam,
Bən rahəti-cani-Murtəzayam.
Məzlumü qəribü zarü heyran,
Məqtulü şəhidi-Kərbəlayam.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Rahib bu kəraməti görüb, övladü ətbain hazır edüb, əhvala müttəle’ qılub,
yetmiş nəfər nəsrani ittifaqla Həzrəti-İmam Zeynəlabidin hüzurinə gəlüb həm ol
gecə müsəlman oldular və icazət istədilər ki, çıxub ləşkərə şəbixun edələr.
Həzrəti-İmam rüxsət vermədi ki, anlarun zəvalinə və’də irməmişdir. Sabah
olduqda ləşkəri-Şimr anları çıxarub, ahəngi-rah edüb, Əsqəlan nam şəhrə
yetdilər. Yə’qub Əsqəlani hərbi-Kərbəlada daxili-əskər idi. Filhal şəhrə ayin
bağladub, xəlqin istiqbala çıxarub, məcalisi-xəmrü ləhv mürəttəb qıldırub, Şimri
ləşkəriylə alub gəlirkən Bəriri-Xüzai ticarət təriqiylə anda idi. Bu əhvala müttəle’
olduqda istiqbala çıxub seyr edərkən Şimrə müqabil oldu. Gördü ki, mübahat
edüb gəlür. Bərir ayıtdı: &quot;Ey bədbəxt, bu kimin başıdır ki, məhçeyi-ələm
etmişsən?&quot; Şimri-lə’in andan müxalifət fəhm edüb mülazimlərinə hökm etdi, ol
məzlumu məcruh edüb bıraxdılar.

Rəvayətdir ki, ləşkər getdikdən sonra Bərir durub hər tərəf tərəddüd edərkən
bir cəmaətə yoluxdu ki, fəryadü fəğan edərlər.

Ayıtdı: &quot;Ey qövm, bu gün bu şəhrin xəlqi şadü xürrəm ikən nə əcəbdir ki, siz
məhzunsuz?&quot;. Dedilər: &quot;Biz mühibbi-xanədani-Rəsuluz, Hüseyn üçün
matəmdəyüz&quot;. Bərir ayıtdı: &quot;Ey qövm, əgər qövlünüzdə sadiqsiz, gəlin canımızı
fədayi-Əhli-Beyt edəlim&quot;. Ol cəmaət ittifaq edüb, yüz on nəfər mücahid cüm’ə
günü xüruc edüb, xətibi öldürüb izhari-məhəbbəti-Əhli-Beyt qıldılar və
hekayətləri əksəri-təvarixdə məsturdur.

Əlqissə, ləşkəri-Yezid mənazilü mərahil qət’ edüb və hər mənzildə bir
kəramət və hər mərhələdə bir işarət görüb şəhri-Diməşqə qərib olduqda və
xəbəri-vüsulları xassü ammə şüyu bulduqda Yezidi-pəlid vaqif olub, məsnədi-hökumətinə
ənvai-təkəllüfatla zibü ziynət verüb və məclisi-eyşü işrət mürəttəb
qılub, cəmi’i-ərkani-həşmət və ə’yani-hökuməti əlbiseyi-faxir və əsbabi-mülukanə
ilə müzəyyən olub bargahinə cəm’ oldular və təmamiyi-xəlqi-şəhr
tərki-müamilət edüb nişatü sürurla təmaşa üçün istiqbala təvəccöh qıldılar.

&quot;Kənzül-Ğəraib&quot;də Əbul-Əbbas, Səhli-Saididən nəql etmiş ki, bən təriqi-ticarətlə
ol zəmanda Şamda idim. Gördüm ki, bir gün kusibəşarət urulub, xəlqişəhr
nişata məşğul oldular. Güman etdim ki, məgər eydləridir. Birisindən sual
etdim ki, aya, səbəbi-nişat nədir? Dedi: &quot;Ey şeyx, bu gün Yezid müxaliflərinün
başları gəlir, nişat anınçündür&quot;. Dedim: &quot;Ey əziz, nə dərvazədən gətürirlər?&quot;.
Dedi: &quot;Dərvazeyi-səadətdən&quot;. Rəvan oldum, kəndümi ol qovğada Əhli-Beytə
yetürdim və ol başları gördükdə ixtiyarsız fəryada gəldim. Fəryadımı eşitdikdə
hövdəcdən bir avaz eşitdim ki, bana dedi: &quot;Ey pir, səbəb nədir ki, cəmi’i-xəlq
xəndan olan əyyamda sən giryansan?&quot;. Dedim: &quot;Ey əfifə, sən kim olursan?&quot;.
Dedi: &quot;Bən Səkinə binti Hüseynəm&quot;. Dedim ki, ey gövhəri-xəzaneyi-ismət, bən
SəhliSaidəm, səhabeyi-Rəsulullahdan və bu diyara qərib vaqe’ olmuşam. Dedi:
&quot;Ey Səhl, sən mühibbi-Əhli-Beytsən, bir tədbir et ki, bu nizədarlar ki, şühəda
başlarun tutmuşlar, bizdən bir miqdar mübaidət qılalar. Ola ki, xəlqin hücumu
başlar tamaşasına olub, hövdəcimütəhhərati-Əhli-Beyt nəzəri-naməhrəmdən
məhfuz ola&quot;. Bu xidməti eyni-səadət bilüb, nizədarların sərdarına bin altun qəbul
etdirdim ki, bir miqdar ol başları xəvatini-Hərəm əmarilərindən müqəddəm
yürüdələr.

Rəvayətdir ki, ləşkəri-Kufə şühəda başların məş’əli-pürnur kibi nizələr üzrə
tərtib edüb və müxəddərati-Əhli-Beyt əmarilərin
qönçeyi-gülbün kibi naqələr üzrə mürəttəb qılub, bir-birinə mütəaqib rəvan edüb
və baqiyi-ləşkər əqəblərincə səf çəküb ələmlər və bayraqlar cövlana gətirüb,
sədayi-nəfir, naleyi-kus və qülqüleyi-nay asimana yetürdilər. Sübhdəm ki,
cəlladi-fələk möhreyi-xurşididirəxşanı səri-bitən kibi nizeyi-məddi-şüa üzrə
təmaşagahi-əhlialəm qıldı və rimahi-səbzeyi-növxiz üzrə üqudi-şəbnəm
rüusişühəda kibi cilvəgər oldu, şəhrə girib izdihami-əvamdan vəqti-əsr qəsri-əmmarəyə
füpsəti-vüsul buldular. Dərvazeyi-qəsrə yetdikdə başları nizələrdən
endirüb və müxəddərati-Əhli-Beyti hövdəclərdən çıxarub Yezidin bargahinə
mütəvəccih oldular. Əmma ŞimriZilcövşən hiylə edüb Həzrəti-İmamın səribasəadətin
Bəşir bin Malik əlinə verdi ki, əgər bu xidmət məqbul olmazsa, kəndü
ihanət çəkməyə. Bəşiri-bədbəxt ol səri-pürsəadəti Yezidin məclisinə gətürdikdə
mübahatla bir rəcəz ağaz etdi. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Əmlə’u rikabi fizzətən və zəhəbən,
İnni qətəltu’l-məlikə’l-mühəzzabə.
Qətəltu xəyrə’n-nasi ummən və əbə,
Və əşrəfə’l-aləmi cəm’ən həsəbən&lt;ref&gt;Üzəngini gümüş və qızılla doldur,&lt;br&gt;Çünki mən əxlaq sahibi o ağanı öldürdüm.&lt;br&gt;Anası və atası insanların ən xeyirlisi olan insanı,&lt;br&gt;Soyu-kökü e’tibarı ilə ən şərəfli olanı öldürdüm&lt;/ref&gt;.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Yezid bu kəlimatdan infial bulub mütəğəyyir oldu, dedi: &quot;Ey bədbəxt, çün
bildin ki, İmam Hüseyn bu sifatla mövsufdur, nişə qətl etdin?&quot;. Filhal buyurdu
ki, dəf’i-məzənnə üçün anı qətl etdilər. Pəs, Yezid ümərayi-Kufəyə mütəvəccih
olub surəti-vaqiəyi sual etdikdə Züheyr bin Qeys ağazi-təkəllüm qılub ayıtdı:
&quot;Bu şəxs bə’zi əqvamıyla Kərbəlaya gəldikdə bey’ət ərz etdik, qəbul etmədi.
Qətl edüb, başların gətürdik&quot;. Yezid bir zəman mütəfəkkir olub buyurdu ki,
&quot;Həzrəti-İmamın səri-mübarəkin bir təbəqdə qoyub hüzurinə gətürdilər&quot;.
İttifaqən ol bidövlətin dəxi Übeydullahi-Ziyad kibi əlində bir qəsəbə vardı,
anınla mübarək ləbü dəndanına işarət etdikdə ƏbulMüəyyədi-Xarəzmidən
nəqldir ki, Təmir bin Cündəb ol məclisdə idi. Mütəhəmmil olmayub ayıtdı:
&quot;Qətə’əllahu yədəkə&quot;&lt;ref&gt;Allah əlini kəssin!&lt;/ref&gt;. Ey biədəb, bu
mülaəbə qıldığun ləbü dəhən mülsəmi-Həzrəti-Rəsulullahdır&quot;. Yezid qəzəbnak
olub ayıtdı: &quot;Ey Təmir, hörməti-söhbəti-Rəsul olmasaydı, sənə siyasət edərdim&quot;.
Təmir ayıtdı: &quot;Ey bədbəxt, söhbəti-Rəsulullahın hörməti olub, övladının hörməti
olmamaq nə munasibdir?&quot;. Hüzzari-məclis bu kəlimatdan mütəəssir olub, Yezid
fitnədən təvəhhüm edüb, Təmiri məclisdən ixrac etdürüb qeyr kəlimata məşğul
oldu. Əbul-Məfaxirdən nəqldir ki, bir yəhudi ticarət təriqiylə Şama gəlüb
İttifaqən ol gün məclisdə hazır idi. Sual etdi ki, bu nə başlardır? Yezid ayıtdı:
&quot;Bu bir kimsənədir ki, bana xüruc etmişdi?&quot;. Yəhudi ayıtdı: &quot;Bu şəxs kəndüsində
bir ləyaqət mülahizə qılmasaydı, xürüc etməzdi&quot;. Yezid ayıtdı: &quot;Bəli, Hüseyn bin
Əlidir, nəbireyi-Həzrəti-Nəbidir&quot;. Yəhudi fəryada gəlüb ayıtdı: &quot;Ey Yezid,
bənimlə Davud arasında yetmiş qərn təcavüz edübdür, hənuz bana yəhudilər
tə’zim edərlər. Məhəmmədi-Qüreyşi dün fövt oldu, bu gün övladına qəsd
edərsiz?! Bu nə dindir?!&quot;. Yezid qəhr edüb ayıtdı: &quot;Ey yəhudi, əgər Həzrəti-
Rəsuldan azari-əhli-zimmə məmnu’ olmasaydı, səni qətl edərdim&quot;. Yəhud ayıtdı:
&quot;Ey əhməq, bir yəhud üçün müxasimə qılan Vacibülvücud Rəsulu üçün xəsm
olmazmı?&quot;. Yəzid qəzəbnak olub qətlinə əmr etdi. Yəhudi filhal Hüseynin səri-mübarəkin
müxatəb qılub ayıtdı: &quot;Ya Əba Əbdullah, şəhadət verəsən ki, sidqipakla
müsəlman oldum&quot;. Yezid ayıtdı: &quot;Ey yəhudi, xövfi-qətldir səni müsəlman
edən, İslamına nə e’tibar?&quot;. Yəhudi ayıtdı: &quot;Ey Yezid, müsəlmanların İmamın
qətl etdin. Əgər bir növmüsəlman qətl etsən nə lazım gəlir? Bən dəxi bu səadətə
talibəm ki, daxili-firqeyi-şühədayi-Kərbəla olam&quot;. Filhal ol növmüsəlmanı şəhid
etdilər. Rəhmətullahi əleyh. Kitabi-&quot;Rəbiül-Əxbar&quot;da məsturdur ki, Əbdülvəhab
nam bir tərsa risalət təriqiylə Rum diyarından gəlüb ol məhfildə hazır idi.
Həzrəti İmamın rüxsari-şərifin görüb, ahi-cigərsuz çəküb ayıtdı: &quot;Bən Həzrəti-
Rəsulun əyyami-həyatında ticarət rəsmiylə Mədinəyə getmişdim. İstədim ki,
Həzrəti-Rəsula bir töhfə nəzr edəm. Səhabədən istifsar etdim ki, Həzrəti-Rəsul
nə cinsə talibdir. Dedilər: &quot;Təb’i-mübarəki ətriyyata rağibdir&quot;. İki nafeyi-müşklə
bir miqdar ənbəri-əşhəb ol Həzrətə töhfə ilətdim. Ümm Sələmə sərayində idi.
Buyurdu ki, ey əziz, ismin nədir? Dedim: &quot;Əbdülvəhab&quot;. Dedi: &quot;Ey Əbdülvəhab,
əgər dini-İslamı qəbul edərsən, töhfəni qəbul edərəm&quot;. Simayi-mübarəkindən
bana mə’lum oldu ki, Həzrəti-İsa və’də qılan
Peyğəmbər oldur. Filhal əsəri-iltifatla müsəlman oldum və bir müddətdir ki,
imanımı ixfa qılub diyarımda əmri-vəzarətə məşğulam. Həqqa ki, ol gün ki,
Həzrəti-Rəsul hüzuri-şərifində idim, bu əziz ki, hala səri-mübarəki zillətlə
hüzurindədir, tifl idi. Nagah hazır olub, Həzrəti-Rəsulullah anı bağrına basub,
rüxsarın rüxsarına sürüb derdi ki, Vacibülvücud rəhmətindən binəsib olsun ol
bədbəxt ki, sənin qətlinə riza verə. Bir gün dəxi Həzrəti-Rəsulla məscidi-came’də
idim. Bu əziz ulu qarındaşıyla gəlüb dedilər: &quot;Ya cəddah, qüdrət təfavütində birbirimizlə
niza’muz var. Hala müddəamuz budur ki, hüzurində müsariə qılub hər
kimin qüdrət və qüvvəti mə’lum ola&quot;. Ol Həzrət təbəssüm edüb ayıtdı: &quot;Ey nurididələr,
müsariə etmək sizdən münasib degil. Əmma xətt yazın, hər kimin hüsni-
xətti ziyadə olsa, ol qalib ola&quot;. Şəhzadələr qəbul edüb hər biri bir xət yazub
Həzrəti-Rəsula ərz etdilər. Həzrəti-Rəsul heç birinin xatiri məlul olmamaq
məsləhəti üçün ayıtdı: &quot;Ey cigərguşələr, xəttinizi Əliyyi-Muritəzaya göstərün, ol
təmyiz etsin&quot;. Şəhzadələr xəttlərin Mürtəzaya göstərdikdə ayıtdı: &quot;Ey seyyidlər,
validənizə ərz edün, ol təmyiz etsün&quot;. Həzrəti-Zəhraya ərz olduqda ayıtdı: &quot;Ey
məxdumzadələr, bənim xət elmindən vüqufim yoxdur, əmma bir neçə danə
lö’lö’ə malikəm, sizə nisar edəyim. Hər kim əksər cəm etsə, ol qalibdir&quot;. Fatimə
ol gövhərləri ol gövhərlərə nisar edüb şəhzadələr cəm’ etməgə təvəccöh qıldıqda
HəzrətiRəsuldan istima’ etdi ki, Həzrəti-İzzət Cəbrailə əmr etdi ki, ey Cəbrail,
yer yüzünə enüb bu lö’lö’ləri müsavi mütəqəssim et. Qoyma ki, təqsimində
təfavüt bulunub birisinin xatirinə qübari-ələm irişə. Hərgah ki, Həzrəti-İzzət,
Mustəfa, Murtəza və Zəhra anlara məlalət rəva görməyələr, zəhi bədbəxt ki, birin
zəhrlə həlak edüb, birin tiğisifasətə müstəhəqq görələr. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Ey də’viyi-səadəti-İslam edən güruh,
Haşa ki, qətli-Ali-peyəmbər rəva ola?!
Vay ol lə’ini-müdbirə kim su’i-fe’l ilə
Məhşər günündə xəsmi anın Mustəfa ola.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Əhli-məclis bu hekayətdən mütəəssir olub fəryada gəlməgin Yezid ayıtdı:
&quot;Ey Əbdülvəhab, kəlimatın səbəbi-fitnə olur. Əgər hörməti-risalət lazım
olmasaydı, sənə siyasət edərdim&quot;. Əbdülvəhab ayıtdı: &quot;Ey bədbəxt, hörməti-
Rəsuli-Xuda lazım olan yerdə anın
övladına necə lazım olmaz?&quot;. Yezid mülzəm olub buyurdu, anı məclisdən
çıxardılar. Andan sonra hökm etdi ki, Əhli-Beytdən bə’zi kimsənə hazır edələr.
Ümm Külsüm, Zeynəb və İmam Zeynəlabidin hazır olub pərdə altından
Zeynəbin nəzəri-mübarəki Həzrəti-İmamın rüxsari-şərifinə düşdü. Biixtiyar
fəryada gəlüb ayıtdı. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Ey fələk, şərm et, nə bid’ətdir ki, bünyad eylədin,
Xanədani-Əhmədi-Muxtara bidad eylədin.
Əhli-Beyti-Mustəfaya bin sitəm gördün rəva,
Ta Yezidi-pürcəfanın könlüni şad eylədin.
Bu nə fikri-batilü əndişeyi-bihudədir
Kim, yıxub bin Kə’bə bir bütxanə abad eylədin.
Ey Yezidi-pürcəfa, hər kimsə bir ad eyləmiş,
Sən dəxi bu zülm ilə aləmdə bir ad eylədin.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Yezid ayıtdı: &quot;Bu kimdir?&quot;. Dedilər: &quot;Həmşireyi-Hüseyn bin Əlidir&quot;. Ümm
Külsüm dəxi bir canibdən xüruşa gəlüb ayıtdı: &quot;Ey Yezid, rüxsət ver ki, Həzrəti-
Hüseynlə bir dəxi mülaqat edüb vida’ edəm&quot;. İcazət hasil edüb, ol səri-mübarəki
əlinə alub, rayiheyi-gisuyi-müşkbarindən bir zəman bihuş olub özünə gəldikdə
ayıtdı: &quot;Ey Yezid, ümidvaram Vacibül-vücud dərgahından ki, əzabi-axirətdən
müqəddəm əzabi-dünyaya giriftar olub muradına yetməyəsən&quot;. Yezid ayıtdı: &quot;Ey
xatun, gördünüzmü ki, də’vayi-kazibiniz nə nəticə verdi?&quot;. Ümm Külsüm ayıtdı:
&quot;Ey Yezid, &quot;İnnə’l-munafiqinə la-kazibunə&quot;&lt;ref&gt;Şəksiz ki, ikiüzlülər yalançıdırlar (Qur’an, 62, 1).&lt;/ref&gt;, münafiqlər kazibdirlər. &quot;Və
yu’əzzibul-munafiqinə və’l munafiqati&quot;&lt;ref&gt;Allah ikiüzlü kişilərlə ikiüzlü qadınlara əzab verər (Qur’an, 33, 73).&lt;/ref&gt; və Həqq münafiqləri müəzzəb edər.
Əlminnətu lillah ki, biz xanədani-nübüvvətü vilayətüz&quot;. Yezid anlardan münhərif
olub İmam Zeynəlabidinə təvəccöh edüb ayıtdı: &quot;Bu kimdir?&quot;. Dedilər: &quot;Əli İbn
Hüseyn&quot;. Yezid ayıtdı: &quot;Əli İbn Hüseyn məqtul oldu&quot;. Dedilər: &quot;Ol Əliyi-Əkbərdir,
Bu bimardı&quot;. Yezid ayıtdı. &quot;Ey Zeynəlabidin, Hüseyn istid’a qılurdu
ki, minbərdə cilvə qıla və xütbələr bəyan edə. Əl-minnətu li’llah ki, cilvəgahi
rü’usi-rimah oldu və bənim dövlətim anı məqhur və məxzul qıldı&quot;. İmam
Zeynəlabidin ayıtdı: &quot;Ey Yezid, binayi-minbər bənim əcdadımdandır, ya sənin?
Və rəsmi-xütbə bizim canibimizdəndir, ya sənin
tərəfindən? Ey Yezid, dövlət dövləti-üxrəvidir və ol bizə müyəssərdir və səadət
səadəti-baqidir və ol bizə müqəddərdir. &quot;Və’lləzinə hacərü fisəbil’illahi summə
qutilu əvmatu ləyərzuqənə-humullahu rizqən Həsənən&quot;&lt;ref&gt;Allah yolunda köç edib, sonra öldürülən və ölənləri Allah ən gözəl ruzi ilə
mükafatlandıracaqdır (Qur’an, 22, 58).&lt;/ref&gt;. Ey qafil, sənə dəxi
etdigin əməl cəzası ənqərib ayid olmaq müqərrərdir. &quot;Və mən yəqtulə mu’minən
mutə’əmmidən fə’cəzauhu cəhənnəmə xalidən fiha&quot;&lt;ref&gt;Hər kim bir mö’mini qəsdən öldürürsə, onun cəzası həmişəlik cəhənnəmdə
qalmaqdır (Qur’an, 4, 93).&lt;/ref&gt;. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Ey ki, hərgiz qılmayub əndişə ruzi-Həşrdən,
Səyyi’ati-məhzdir peyvəstə əf’alın sənin.
Ol zəman kim Mustəfa xəsm ola, hakim Kirdgar,
Sən dəxi bişək bilürsən kim nolur halın sənin.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Yezid anın kəlimatindən qəzəbnak olub qətlinə hökm etdi. Ümm Külsüm və
Zeynəb fəryada gəlüb ayıtdılar: &quot;Ey zalim, bu tifldən qeyr xanədani-nübüvvətdə
sahibi-vilayət qalmadı. Bu nə zülmi-sərihdir?&quot;. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Unadikə ya cəddahu, ya xəyrə Mursəlin,
Huseynukə məqtulun və nəslukə zayi’in&lt;ref&gt;Ey babam, ey göndərilən peyğəmbərlərin ən xeyirlisi, sənə səslənirəm,&lt;br&gt;Hüseynin öldürülmüş və nəslin tükənmişdir.&lt;/ref&gt;.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Yezidə bu kəlimatdan hövl qalib olub, İmam Zeynəlabidinin qətlindən
təcavüz edüb, hüzurinə gətirüb, oğluna müqarin məqam tə’yin edüb ayıtdı: &quot;Ey
Zeynəlabidin, bənim oğlum səninlə qərindir. Anınla müsariə etməgə
qadirmisən?&quot; İmam Zeynəlabidin ayıtdı: &quot;Müsariə səhldir, əmma hər birimüzə
əlinə aləti-cərihə verüb hökm et, mücadilə qılalım. Qalib olan məğlubu qətl
etsün&quot;. Bu təkəllümdə ikən sədayi-nəqareyi-növbət çıxub bargaha zəlzələ
buraxdı. Yezidin oğlu ayıtdı: &quot;Ey Zeynəlabidin, bu bənim atam növbətidir, qanı
sizün növbətinüz?&quot;. Zeynəlabidin ayıtdı: &quot;Bir miqdar səbr et&quot;. Nəqarədən sonra
müəzzin nə’reyi-&quot;Allahu əkbər&quot; çəküb məsame’i-hüzzara qülqülə bıraxdıqda
Zeynəlabidin ayıtdı: &quot;Ey nütfeyi-Yezid, bu bizüm növbətimizdir ki, təğəyyürü
təbəddül bulmaz&quot;. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Növbəti-hökmi-müluk eylər qəbuli-intiqal,
Şər’dir ol hökm kim yoxdur ana mütləq zəval.
Qət’ bulmaz rişteyi-peyvəndi-Ali-Mustəfa,
Gərdəni-üqbaya salmışdır kəməndi-ittisal.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Həzrəti-İmam Zeynəlabidinin hüsni-fəsahətindən Yezidə rə’şə düşüb ayıtdı:
&quot;Ey fərzəndi-Hüseyn, nə hacətin var isə, bəndən istid’a qıl&quot;. İmam ayıtdı:
&quot;Qatili-Hüseyni bana təslim et, cəzasına yetirəyim&quot;. Yezid rəf’i-məzənnə üçün
Kufə sərdarların cəm’ edüb ayıtdı: &quot;Kimdir Hüseynin qatili?&quot;. Dedilər: &quot;Xəvli
bin Yeziddir&quot;. Xəvli bin Yezidi hazır edüb sual etdikdə ayıtdı: &quot;Haşa ki, qətl
etmiş olam, lə’nət anın qatilinə!&quot;. Əlqissə, çox mübaliğə və münaziələrdən sonra
dedilər: &quot;Şimri-Zilcövşəndir&quot;. Şimrdən sual olunduqda ayıtdı: &quot;Ey əmir,
Hüseynin qatili bən degiləm&quot;. Yezid ayıtdı: &quot;Pəs kimdir?&quot; Şimr ayıtdı: &quot;Ol
kimsənədir ki, təhiyyeyi-əsbab edüb, hökmlər irsal edüb, ləşkər göndərüb bu
əmrə mübaşir oldu&quot;. Yezid bu sözdən münfəil olub ayıtdı: &quot;Lə’nət sizə və
əf’alinizə, bən Hüseynin qətlinə razı degildim&quot;. Həzrəti-İmam Zeynəlabidinə
ayıtdı: &quot;Bundan qeyr hacət təmənna qıl&quot;. İmam ayıtdı: &quot;İcazət ver ki, Əhli-
Beytlə mütəvəccihi-Mədinə olub, cəddi-büzürgvarım türbəti üzərində mücavir
olam&quot;. Yezid ayıtdı: &quot;Bu hacət icabətə məqrundur, bir hacət dəxi istə&quot;. İmam
ayıtdı: &quot;Bu gün cüm’ə günüdür. Rüxsət ver ki, minbərə çıxub bir xütbə bəyan
edəm&quot;. Yezid ayıtdı: &quot;Bu istid’a dəxi məqbuldur, əmma bir şərtlə ki, axiri-
xütbədə mənaqibi-Ali-Əbu Süfyan bəyan edəsən&quot;. Pəs, münadilər salub, cəmi’iəhli-
Şamı məscidi-came’də hazır edüb, ibtidayi-halda əhli-Şamdan bir xətib
minbərə çıxardı ki, həmdü sənadan sonra sitayişi-Ali-Əbu Süfyan və
məzəmməti-Ali-Əbu Turab edüb, övliyyəti-Yezid və bütlani-Hüseyn xüsusunda
mübaliğələr qıldı. Həzrəti-İmam Zeynəlabidin mütəhəmmil olmayub ayıtdı: &quot;Ey
xətib, xəta qıldun ki, rizayi-xəlqi qəzəbi-Xaliqə ixtiyar etdin&quot;. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Ey xətibi-süstrə’yü səxtrüyi-biədəb,
Daməni-napak ilə aludə qıldun minbəri.
Mədhi-əhli-zülm ilə qıldun Xudayı xəşmnak,
Tə’ni-Al etdin, məzəmmət eylədin Peyğəmbəri.
E’tibari-dövləti-dünyayi-fani səhldir,
Noldu, ey zalim, neçün yad eyləməzsən Məhşəri?!&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Xatibin təərrüzündən sonra ayıtdı: &quot;Ey Yezid, icazət ver, bən minbərə çıxub
həsbülvaqe’ bir xütbə bəyan edəyim&quot;. Çün Yezid bilirdi ki, izhari-həqiqətdən
infial çəkmək lazım gəlür, təğafül qılub riza vermədi. Əmma hüzzari-məclis
iltimas etdilər ki, əhli-Hicazın fəsahətin istima’ etmək muradımızdır. Çox
mubaliğədən sonra icazət verüb, Həzrəti-İmam minbərə çıxub, məsnədi-Rəsulu
vücudişərifiylə münəvvər qılub bir xütbeyi-bəliğ əda qıldı ki, kəməndi-diqqəti-idraki-
nəzər küngüreyi-eyvani-övsafına yetmək dayireyi-imkana girməz və
dəryayi-təfəkkür məzmunü ibarətində əqlisərasimeyi-sahilə ehtimal verməz.
Bədaye’i-ibaratında əsnafilətayifi-məlikiyyə möhtəvi və lətayifi-məzmununda
əsrari-zərayifimələkutiyyə möntəvi. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Təsəlsüli-kəlimati kəməndi-qeyd qılub,
Fəzayi-ərseyi-göftarı seydgahi-üqul.
Bəlağətində əyan sirri-hikməti-Qur’an,
İbarətində müəyyən rümuzi-şər’i-Rəsul.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Şərayiti-həmdü sənadan sonra bir moizə bəyan etdi ki, ləzzəti-istima’indən
nüfusü üquli-hüzzari-məclisü rişteyi-əlaqeyi-əvalimi-cismaniyyədən münqəte’
qalub qərqeyi-dəryayi-hüzuzati-ruhani oldular və ərvahi-qülubi-sükkani-məhfil
şərabi-idrakından sərməst olub, zövqi-tənə’ümati-həzayiri-qüdsiyyə hasil
qıldılar. Filvaqe’, bir kəlami- hikmətamiz ki, məhzi-dərdi-dil və nəhayəti-cigərdən
münbə’is ola, sirayəti müqərrərdir və bir cövhəri-təkəllüm ki,
sədəfiismətü iffətdən çıxub iqtizayi-izhar qıla, ədəmi-hüsni-qəbul
namutəsəvvərdir. Əlqissə, siğəri-sinnilə kəmali-fəsahət və nəhayəti-bəlağətin
mülahizə qılub, cəmi’i-əhli-məclis məftunü mö’təqid olduqda əhsəni-əsvatla
nida qıldı ki: &quot;Ey qövm, bənəm varisimüsafiri-fəzayi &quot;Subhanə’lləzi əsra biəbdihi
leylən min’əlməscidi’l-hərami ilə’l-məscidəl’l-əqsa&lt;ref&gt;Gecə ilə qulunu Məscidi-Həramdan ətrafını mübarək bildiyimiz Məscidi-Əqsaya
götürən o Zat hər əskiklikdən uzaqdır (Qur’an, 17, 1).&lt;/ref&gt;, bənəm
mücavirihərəmsərayi-&quot;Fə-kanə qabə qəvseyni əv ədna&quot;&lt;ref&gt;Yayın iki ucu məsafəsi və ya daha yaxın bir uzaqlıqda idi.&lt;/ref&gt;, bənəm
dəndaneyimiftahi-&quot;Ənə mədinətu’l-ilmi və Əliyyun babuha&quot;&lt;ref&gt;Mən elm şəhəriyəm və Əli də o şəhərin qapısıdır.&lt;/ref&gt;, bənəm məzmuni-ibarəti-&quot;
La əs’əlkum əleyhə’l-əcrə illa əl-məvəddəti fi’l-
qurbə&quot;&lt;ref&gt;Yaxın adamlarıma məhəbbət göstərməyinizdən başqa bir şey istəmirəm.&lt;/ref&gt;. Bənəm nütfeyi-xeyrüləslab, bənəm nüqaveyi-əhsənülənsab. Bənəm
şükufeyi-bəharistani-ismət, bənəm gülbüni-qönçeyi-təharət. Bənəm cigərguşeyi-
Fatiməti-Zəhra, bənəm miveyi-dili-Əliyyi-Murtəza. Bənəm nuri-dideyi-Həsəni-
Muctəba, bənəm süruri-sineyi-şəhidi-Kərbəla. Məsnədi-xilafəti-mə’nəvi canibivalidi-
büzürgvarimdən bana mövhubdur və səriri-səltənəti-suri canibivalideyialimiqdarımdan
bana mənsubdur&quot;.

Ol bülbüli-gülzari-fəsahət və ol tutiyi-şəkkəristani-bəlağətin kəlimati-hikmətasarın
Yezidi-pəlid müəssir görüb, xəlqin təğəyyüriəqidələrindən ehtiraz
edüb müəzzinə işarət qıldı, iqamət gətirüb Həzrəti-İmamın kəlimatın qət’ edə.
Müəzzin ayağa durub ayıtdı: &quot;Allahu əkbər&quot;&lt;ref&gt;Allah uludur.&lt;/ref&gt;. Həzrəti-İmam ayıtdı: &quot;La şəkkə
fihi və la-şubhətə və la-hey’in əkbərə minhu&quot;&lt;ref&gt;Şəksiz və şübhəsiz, heç bir şey ondan daha uca deyildir.&lt;/ref&gt;. Müəzzin ayıtdı: &quot;Əşhədu ən-lailahə
illallah&quot;&lt;ref&gt;Allahdan başqa Tanrı olmadığına şəhadət edirəm.&lt;/ref&gt;. Həzrəti-İmam ayıtdı: &quot;Əşhədu biha ləhmi və dəmi&quot;&lt;ref&gt;Ətimlə və qanımla ona şəhadət edirəm.&lt;/ref&gt;. Müəzzin
ayıtdı: &quot;Əşhədu ənnə Muhammədən Rəsulu’llah&quot;&lt;ref&gt;Məhəmmədin Allahın elçisi olduğuna şəhadət edirəm.&lt;/ref&gt;. Həzrəti-İmam əmameyişərifin
fərqi-mübarəkindən alub, müəzzin önünə bıraxub, gisuyi-müənbərin
pərişan edüb ayıtdı: &quot;Ey müəzzin, bu zikr olan Məhəmməd həqqi üçün bir saət
səbr et&quot;. Müəzzin xəmuş olduqda şahzadə rəxşi-fəsahət meydani-ibarətə bıraxub,
hərarətiismət cür’əti-İmamət birlə ehtirazü ictinab etməyüb dedi: &quot;Ey Yezid, bu
Rəsuli-kərim ki, zikri zivəri-mənabirdir, aya, sənin cəddinmidir, ya bənim? Və
bu sahibi-şə’ni-əzim ki, vəsfi virdi-əkabirü əsağirdir, aya, nə xəyali-qələt və
əndişeyi-batildir ki, zəxarifi-dünyayi-bie’tibar üçün sərayi-aqibətin viran edüb
nəqdi-Rəsulullahı təşnəvü heyran hədəfi-sihami-bəla və sipəri-tiği-cəfa qılub və
müxəddərati-ƏhliBeyti naməhrəmlərlə şəhrdən-şəhrə gəzdirüb mübtəlayimöhnətiqürbət
qıldun? Əgər xilqətində əsəri-İslam var isə, nədir bu
istixfafinüqəbayi-İslam? Və əgər yox isə, nədir bu məscidü mehrab aludə qılub
ibadəti-batilə qiyamü iqdam?&quot;.

Yezid ol kəlimatdan kəmali-infial bulub, ayağa durub müəzzinə əmr etdi,
iqamət gətürüb nəmaza məşğul oldular. Nəmazdan sonra
dəf’i-məzənnə üçün cəmi’i-ümərayi-Şamü Kufəyi hazır edüb, anlara nifrinü
nasəza deyib izhari-təəssüf qıldı ki, bən Hüseynin qətlinə razı degildim. Lə’nət
Übeydullaha ki, bu əmri-qəbihə iqdam edüb bəni İraqü Şamda bədnam etdi&quot;.
Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Degil ey süflə, asan qətli-Ali-Mustəfa qılmaq,
Vəfa əhlin əsiri-bəndi-bidadü bəla qılmaq.
Ədalət bağının gülbünlərindən qönçələr üzmək,
Cəfa tiğiylə bir-bir başların təndən cüda qılmaq.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
&quot;Kənzül-Ğəraib&quot;də nəqldir ki, Yezid Əhli-Beytə kəndü sərayində bir mənzil
tə’yin etmişdi. Həzrəti-İmam Hüseynin dört yaşında bir mə’suməsi olub, ol
Həzrətin iltifatinə mö’tad idi. Ol Həzrət dərəceyişəhadət bulduqda hər gün
mütəfəqqid olub sorardı ki, &quot;Əynə əbi&quot;&lt;ref&gt;Atam hardadır?&lt;/ref&gt;.

Ənvai-firiblə təskin verirlərdi. Bu zəmanda ki, məqamları Yezidin sərayində
idi, ol mə’sumə bir gecə validi-büzürgvarın vaqiəsində görüb, iztirabla bidar
olub fəryad etdi ki, &quot;Əynə əbi?&quot;. Ol növhədən Yezid bidar olub səbəb sual
etdikdə ol mə’sumənin halın ərz etdilər. Yezid ayıtdı: &quot;Hüseynin başın ana
göstərsünlər, ola ki, təskin bula&quot;. Həzrəti-İmamın səri-mübarəkin bir təbəqdə ol
mə’sumənin hüzurinə gətürdikdə dedi: &quot;Bu nədir?&quot; Dedilər: &quot;Haza əbukə&quot;&lt;ref&gt;Bu, atandır.&lt;/ref&gt;. Ol
mə’sumə nəzər qıldıqda biixtiyar rüxsarın rüxsarinə sürüb, ahi-cigərsuz çəküb
can tapşırdı. Müxəddərati-Əhli-Beyt ol halı görüb, təcridi-matəm qılub növhələr
bünyad qıldılar ki, Yezidin sərayinə zəlzələ düşdü. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Artırırsan, ey fələk, övladi-Peyğəmbər qəmin,
Tazə eylərsən dəmadəm Əhli-Beytin matəmin.
Tişeyi-bidad ilə hər dəm tökür bir daşını,
Vəh ki, viran eylədin şər’in binayi-möhkəmin.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Yezid ol əhvala müttəle’ olduqda Əhli-Beytə tə’zimlə tə’ziyət yetürdi. Əmma
Ümm Külsüm Yeziddən icazət istədi ki, sərayiimarətdən xaric bir mənzil
müqərrər edələr ki, Əhli-Beyt anda sakin olub fərağətlə əzaya məşğul olalar.
Yezid müxəddərati-pərdeyi-ismət üçün xarici-sərayi-imarətdə mənzili-münasib
tə’yin etdirüb əmr etdi
ki, xəvatini-əkabir və əşrafi-Şam cəm’ olub anlarınla əzaya məşğul olalar.

Əlqissə, məcmə’i-matəm mürəttəb olub, növhələr bünyad olunub mərsiyələr
oxundu, bu ol cümlədəndir ki. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Matət ricali və əfnə’l-məvtu-sadati,
Və zadəni heyrətun min-bə’də adati&lt;ref&gt;Adamlarım öldü, ölüm böyüklərimi yox etdi,&lt;br&gt;Və məndən sonra məni ən çox heyrətə salan qanun və adətlərimdən uzaqlaşmadır.&lt;/ref&gt;.
Ah kim, qıldı cəfa çərx vəfadarlara,
Dağlar urdu dəmadəm dili-əfgarlara.
Bunca mə’sumləri zarü giriftar etdi,
Hiç rəhm eyləməyüb zarü giriftarlara.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Məqtəli-Əbu Mihnəfdə məsturdur ki, Yezid Həzrəti-Zeynəlabidin ilə bə’zi
xidmətkarlar qoşub, şühədanun başların Kərbəlada bədənlərinə mülhəq edüb
gerü Şama müraciət qılanadək Əhli-Beyt üçün əsbabi-səfər mühəyya qılub, hər
birinə münasib xəl’ətlər və hədiyyələr verüb, Həzrəti-İmam Zeynəlabidin
gəldikdə Nü’mani-Bəşiri otuz mükəmməl mübarizlə xidmətlər üçün tə’yin edüb,
riayətlərində mübaliğə qılub Mədinəyə irsal etdi. Nü’mani-Bəşir müxlisi-
xanədandı. Mədinə yolunda Əhli-Beytin xidmətində kəmalisə’yi ehtimam
zühura gətirüb nüzul və irtihalda təriqi-ədəb bir mərtəbədə riayət qıldı ki,
xəvatini-Əhli-Beyt şakirü razı oldular. Mədinə qürbünə yetdikdə Ümm Külsüm
Zeynəbə ayıtdı: &quot;Ey həmşireyi-əzizə, Nü’manın ədayi-hüququ bizə lazım oldu,
səlah nədir?&quot; Zeynəb ayıtdı: &quot;Ma-ləna şey’in illa hilyətuna&quot;&lt;ref&gt;Zinətlərimdən başqa bir şeyim yoxdur.&lt;/ref&gt; yə’ni hilyəmizdən
qeyr nəsnəyə qüdrətimiz yoxdur&quot;. Pəs ə’zalərindən hilyələrin çıxarub, bir
təbəqdə qoyub Nü’mana irsal etdilər ki, bu, xidməti-dünyadır. İnşa’allah, cəzayi-
xidmətin axirətdə zahir olur. Nü’man ol hilyələri yenə gerü döndərüb təzərrö’
qıldı ki: &quot;Ey xəvatini-hərəmsərayi-nübüvvət, əgərçi bu xidmət zahirən Yezid
hökmüylə surət buldu, əmma həqiqətdə bənim məqsudumdu ki, bu xanədana
nisbət bir xidmət bəndən zahir ola. Əlminnətü lillah ki, müyəssər oldu&quot;.
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Lillahi’l-həmd ki, şayisteyi-dərgah oldum,
Mə’niyi-surəti-ixlasdan agah oldum.
Aqibət mənzili-məqsuda yetərsəm nə əcəb,
Əhli-e’cazü kəramat ilə həmrah oldum.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Əlqissə, Əhli-Beytin təşrifindən xəbərdar olub, əhli-Mədinə zükurü ünas və
siğarü kibar naləvü fəğanla istiqbal edüb, Həzrəti İmam Zeynəlabidin və xəvatini-Əhli-
Beyti libasi-matəmdə giryanü pərişan görüb, sinələrin çak və didələrin
nəmnak edüb derlərdi. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Ey sipahi-münkəsir, noldu sipəhsalarınuz?
Netdinüz sultanınız, billah, qanı sərdarınuz?
Nişə olmuş lə’lgun lö’lö’i-abi-çeşminiz?
Nişə rəngi-yasəmən dutmuş güli-rüxsarınuz?
Netdinüz ol şəhriyari-mə’dələtasarı kim,
Lütfi olmuşdu ənisü munisü qəmxarınuz?!&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Əlqissə, Mədinəyə qülqüleyi-əhli-əzadan bir zəlzələ düşdü ki, dərü divardan
sədayi-növhə asimana irişdi. &quot;Nüzhətül-Ərvah&quot;da məsturdur ki, beş növbət
Mədinədə öylə müsibət vaqe’ oldu ki, qovğasından müqəddəmeyi-Qiyamət
təsəvvür edüb xəlq istiğfara başladılar. Bir növbət hərbi-Uhudda Həzrəti-Rəsul
məqtullar içrə qalıb İblis nida qıldıqda ki, &quot;Əl’an Muhəmməd qəd qutilə&quot;&lt;ref&gt;İndi Məhəmməd öldürüldü.&lt;/ref&gt;, bir
növbət dəxi Həzrəti-Risalət dari-dünyadan rehlət etdikdə, bir növbət dəxi
Həzrəti-Hüseyn Əhli-Beytlə Mədinədən Məkkəyə təvəccöh etdikdə, bir növbət
dəxi Şamdan Əhli-Beyt Mədinəyə gəldikdə.

Rəvayətdir ki, Əhli-Beyt çehrə və gisu qubari-rahdan pak etmədən və rəncisəfərdən
istirahət bulmadan rövzeyi-Seyyidikainata mütəvəccih olub, fəryadü
fəğanlar edüb, səlam verüb ərzi-hal etdilər ki: &quot;Ya cəddah və ya seyyidah&lt;ref&gt;Ey ata, ey ağam!&lt;/ref&gt;,
badiyeyi-Kərbəla sərgərdanlarıyuz, diyari-qürbət heyranü pərişanlarıyuz.
Pənceyi-həvadisdən giribanımız çak, təpançeyi-nəvahibdən didəmiz nəmnak.
Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Ya Rəsulullah, biyabani-bəla səyyahıyuz,
Gəlmişiz dərgahinə zarü diləfgarü həzin.
Şəm’i-nüzhətgahımız badi-fənadan fövt olub,
Həmdəm olmuşdur bizə nirani-ahi atəşin.
Rəxtimüz seylaba getmiş, mülkümüz olmuş xərab,
Halımız olmuş mükəddər, könlümüz ənduhgin.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Bu növ’lə növhələr qılırkən nagah Ümm Sələmə hücreyi-təharətdən
xiraşidəruy və pərişanmuy istiqbala gəlüb, şişeyi-xakiKərbəla əlində qana
dönmüş. Mütəhhərati-Əhli-Beyt Ümm Sələməyi görüb bir növ’lə matəm etdilər
ki, sükkani-təbəqati-səma səbheyiibadətxaneyi- ülya övradi-mütəarifələrin
fəramuş edüb anların əzasinə mütəvəccih oldular.

&quot;Uyunur-Riza&quot;da məsturdur ki, fərzəndi-Dəili-Xüzai rəvayət etmiş ki,
validimin heyni-mövtində rüxsarın siyah görüb qayətdə mütəhəyyir idim. Bir
gecə vaqiəmdə gördüm ki, xürrəmü xəndan libasi-faxirlə cənnət içrə seyr edər.
Dedim: &quot;Ey validi-büzürgvar, heyni-vəfatda halın əhli-cərayim halına müşabih
idi. Hala surətihalında nişaneyi-əhli-səlah var, hikmət nədir?&quot;. Dedi: &quot;Ey
fərzəndiəziz, qayəti-isyanla dünyadan çıxdım. Əmma Həzrəti-Rəsul bəndən sual
etdi ki, ey Dəil, şəhidi-Kərbəla mərsiyəsində nə demişsən, təqrir eylə. Bən dəxi
əda qıldım və bu beyt andandır. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;La-əzhəku’llahu səqrə’d-dəhri in zəhikət,
Və ali Əhməd məzluminə qəhrən&lt;ref&gt;Allah fələyi əsla güldürməsin,&lt;br&gt;Çünki Əhmədin övladları məzlumcasına qəhr oldular.&lt;/ref&gt;.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Və bən oxuduqca Həzrəti-Rəsulullah riqqət edüb ağlardı. Təmam olduqda bu
üzərimdəki xəl’əti ən’am edüb günahlarıma şəfi’ oldu&quot;. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Əhli-Beytin sənavü mərsiyəsi
Əhsəni-əfzəli-fəzayildir.
Kim ki, bir beyt ol xüsusda der,
Ol dəxi Əhli-Beytə daxildir.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Rəvayətdir ki, qatili-Hüseyn bir atəşin tabut içrə müqəyyəd olub səlasilü
əğlalla təcəddüdlə mütəaqib olmaqdadır Qiyamətədək.

Və &quot;Sühüfi-Şərif&quot;də isnadi-Rizaviyyədən nəqldir ki, Həzrəti Rəsul buyurmuş
ki, Musa bin Imran, Haruni-Nəbi fövtündən sonra ruyi-təzərrö’ dərgahi-
Vacibül-vücuda dutub Harun üçün rəhmət istid’a qıldı. Həzrəti-İzzətdən vəhy
gəldi ki: &quot;Ey Musa, əgər bəndən cəmi’ixəlq üçün rəhmət istid’a qılsan, qəbul
edərəm. Əmma qatili-Hüseynin günahından təcavüz mümkün degil, anın
intiqamın mən alsam gərək&quot;. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Gər əzabi-əhli-duzəx cürm miqdarincədir,
Vay ana kim eyləmiş, qətli-şəhidi-Kərbəla!
Ol səbəbdən kim, şəhidi-Kərbəlanun qədrini
Eyləmiş ə’la cəmi’i-xəlqdən Rəbbül-üla.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
&quot;Kənzül-Ğərayib&quot;də məsturdur ki, cəmi’i-əjdərhalarun mehtəri bir əjdərdir
Şədid nam. Hər gün yetmiş növbət titrəyüb, ə’zasından zəhri-həlahil tökülür.
Həzrəti-İzzətdən nida gəlür ki: &quot;Ey Şədid, səbr et ki, qatili-Hüseyn tə’zibi sənə
mənsubdur&quot;.

Rəvayətdir ki, Əhli-Kufə və Şamdan hər fərd ki, ol mə’rəkədə idi, bu üqubətə
şərikdir. &quot;Kənzül-Ğərayib&quot;də məsturdur İmami-Sipəri nəqliylə ki, bir gün
məclisimizdə bu zikr olunurdu ki, vaqieyiKərbəlada məsrur olanlar sərbəsər
dünyada məqhur oldular. Xəvaricdən bir bədbəxt hazır idi, bu göftara inkar edüb
dedi: &quot;Bu söz kizbdir, zira bən ol cümlədənəm və əsla bana məkruh mütəvəccih
olmadı&quot;. Həqqa ki, hənuz göftarı tamam olmadan çiraği-məclisdən bir şərarə
rəxtinə düşüb, zəbanə çəküb heç vəchlə təskin bulmayub ol bədbəxti yaxdı və bu
surət ülul-əbsara mövcibi-təzayidi-e’tibar oldu. İmam Həsəni-Bəsri, rəhmətullahi
əleyh, nəql etmiş ki, təhqiqiməsayili-şər’iyyə üçün bir mütəəllim bənim
məclisimə tərəddüd edərdi və həmişə andan bir rayiheyi-məkruh zahir olub, əhliməclisə
küdurət yetürərdi, əmma mən’inə həya mane’ olurdu. Aqibətüləmr ol
rayihənin səbəbin sual etdikdə münfəil olub ayıtdı: &quot;Ey əzizlər, bən ol
tayifədənəm ki, vaqieyi-Kərbəlada mühafizəti-Fərat üçün mə’mur olmuşlardı.
Müharibədən sonra bir gecə vaqiəmdə gördüm Qiyamət olmuş və bən qayətdə
təşnəyəm. Nagah gördüm ki, Həzrəti-Rəsul və Əli və Həsən və Hüseyn [hövzi]-
Kövsər kənarında cəm’ olmuşlar. Və dəxi ilhab edüb bir cür’ə su istədim,
vermədilər. Fəryad etdim ki, təşnəyəm. Həzrəti-Rəsul müttəle’ olub ayıtdı: &quot;Nişə
bu fəqirə su
verməzsiz?&quot; Ayıtdılar: &quot;Ya Rəsulullah, bu şəxs ol tayifədəndir ki, müharibeyi-
Kərbəlada hifzi-Fərat üçün tə’yin olunmuşlardı&quot;. Həzrəti-Rəsul ayıtdı: &quot;Əsquhu
qətranən&quot;&lt;ref&gt;Оna qətran içirin!&lt;/ref&gt;. Bən qətranı su təsəvvür edüb təcərrö’ etdikdə rayihəsindən nifrət
edüb, hövlü hərasla bidar olduqda bu zəhmət bəndə peyda oldu&quot;. İmam Həsəni-
Bəsri ol haldan vaqif olduqda məclisdən mən’ edüb, ol bədbəxt əqrəb zəmanda
əs’əbi-bəliyyatla dünyadan getdi.

Əbul-Məfaxirdən mənquldur ki, bir şəxs təvafi-Kə’bədə gördüm, niqaba
girmiş. Təzərrö’ edərdi ki, ya Rəb, günahımı əfv et. Əgərçi bilirəm ki, qabili-əfv
degil&quot;. Əşrafi-Məkkə ayıtdılar. &quot;Ey fəqir, novmidlik küfrdür&quot;. Dedi: &quot;Ey qövm,
bən ol güruhdanam ki, şühədanun başları Şama getdikdə mühafizəsinə mə’mur
olmuşlardı. Və ol bədbəxtlər hər mənzildə başların sənduqini araya alub,
ətrafında məclisi-xəmr tərtib edüb irtikabi-ləhv edərlərdi, Əmma bən irtikab
etməyüb əməllərinə müşahidə qılırdum. Bir gecə cəmi’i-müstəhfizlər məst olub
bən tənha qaldıqda gördüm gögdən bir xeymeyi-nur enüb, başların
müqabiləsində qurulub və ol xeymədən üç sahibçehreyinurəfşanla çıxub, ol
başları sənduqdan çıxarub ziyarət etdilər. Və bən təvəhhümi-təmamla müşahidə
qılırkən üzərində bir piri-rövşənzəmirinurani görünüb sual etdim ki: &quot;Bunlar
kimlərdir?&quot;. Dedi: &quot;Bunlar dərgahi-İlah müqərrəbləri, yə’ni Cəbrail, Mikail və
İsrafildir&quot;. Bir zəmandan sonrə gördüm Cəbrail xeyməyə mütəvəccih olub dedi:
&quot;Ənzil, ya Səfiyyəllah&quot;&lt;ref&gt;En, ya Səfiyullah! (Allahın seçilmişi).&lt;/ref&gt;. Gördüm ki, Adəm və Şis və İdris çıxub ol başları
ziyarət etdilər. Anlardan sonra dedi: &quot;Ənzil, ya Nəciyəllah&quot;&lt;ref&gt;En, ya Nəciyullah! (Allahın nicat verəni).&lt;/ref&gt;. Gördüm Nuh və
Sam çıxub ol başları ziyarət etdilər. Anlardan sonra ayıtdı: &quot;Ənzil, ya
Xəliləllah&quot;&lt;ref&gt;En, ya Xəlilullah! (Allahın dostu).&lt;/ref&gt;. Gördüm İbrahim və İshaq çıxıb ziyarət etdilər. Anlardan sonra
ayıtdı: &quot;Ənzil, ya Kəliməllah&quot;&lt;ref&gt;En, ya Kəlimullah! (Allah ilə danışan).&lt;/ref&gt;. Musa və Harun çıxıb ziyarət etdilər. Anlardan
sonra ayıtdı: &quot;Ənzil, ya Ruhəllah&quot;&lt;ref&gt;En, ya Ruhullah! (Allahın ruhu).&lt;/ref&gt;. Gördüm İsa çıxub ziyarət etdi. Andan sonra
ayıtdı: &quot;Ənzil, ya Həbibəllah&quot;&lt;ref&gt;En, ya Həbibullah! (Allahın sevimlisi).&lt;/ref&gt;. Gördüm Həzrəti-Mustəfa təşrif buyurub səri-mübarəki-
Hüseyn yetmiş qədəm miqdarı istiqbala gəlüb, çehreyi-mübarəkin qədəmi-
Rəsulullaha sürub, avazi-hüzn ilə fəğana gəldi ki: &quot;Ya cəddah, ümməti-bivəfadan
gör ki, bana nə bəlalar gəldi&quot;. Və Həzrəti Rəsul rüxsari-şərifin rüxsarinə sürüb və
cəmi’i-ənbiya ittifaqla əzaya məşğul oldular. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Səhldir ol kim həmin Həvvadan Adəm oldu dur,
Olmadı məcmui-ətba’vü əyalından cüda.
Səhldir ol qəm ki, düşdü bəhrə Nuhun zövrəqi,
Görmədi dəryayi-xunab içrə girdabi-fəna.
Səhldir kim, yetdi İbrahimə Nəmrud atəşi,
Yetmədi bərqi-cəhansuzi-fİraqi-əqrəba.
Səhldir kim, çəkdi bidadını Fir’onun Kəlim,
Olmadı düşmən ana bir kafiri-mö’minnüma.
Bitəkəllüf əql mizaniylə təhqiq etsələr,
Cümleyi-ənduhi-məcmui-güruhi-ənbiya.
Gəlməz ol miqdar möhnətlərcə kim səbr eyləyüb,
Çəkdi əhli-zülmdən məzlumi-dəşti-Kərbəla.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Rəvayətdir ki, ol tə’ziyət əsnasında Cəbrail Həzrəti-Rəsulun xidmətinə gəlüb
ayıtdı: &quot;Ya Rəsulullah, hökmi-Həzrəti-İzzətdir ki, rizayi-şərifin olsa, Kufə şəhrin
Lut qövminin mülkünə döndərəm&quot;. Həzrəti-Rəsul ayıtdı: &quot;Ey Cəbrail, bənim
səbrim sayir ənbiyadan ziyadədir. Səbr edərəm, Qiyamət günü əzabi-müəbbədlə
anlardan intiqam aluram&quot;. Cəbrail ayıtdı: &quot;Ya Rəsulullah, hökmdür ki, bu
müstəhfizləri məlayikeyi-əzab atəşi-əzaba yaxalar&quot;. Həm ol halətdə firiştələr
hərbeyi-atəşin çəküb ol cəmaətə həmlə qıldılar. Əlli nəfər müstəhfizlərin qırx
doquzu yanub bana növbət yetdikdə təzərrö’ etdim ki, &quot;Əl-əman əl əman&quot;&lt;ref&gt;Aman, kömək edin!&lt;/ref&gt;.
Həzrəti-Rəsul ayıtdı: &quot;Lağəfərə’llahu ləkə&quot;&lt;ref&gt;Tanrı səni bağışlasın!&lt;/ref&gt;. Və mən bilirəm ki, duayi-Həzrəti-
Rəsul müstəcabdır və mən məğfur olacaq degiləm&quot;. Dedilər: &quot;Niqab tutmağa
səbəb nədir?&quot;. Dedi: &quot;Ol vaqiə səlabətindən ləvnim mütəğəyyir oldu&quot;. Mübaliğə
ilə pərdəsin açdıqda gördülər, peykəri pozulmuş. Ol bədbəxti Kə’bə təvafından
mən’ edub çıxardılar. Bir saiqə peyda olub ol napakı pak yaxdı. Beyt:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Əsəri-zülmü sitəmdir qəzəbü qəhrə səbəb,
Zülm əhlinə düşər saiqeyi-qəhrü qəzəb.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Əksəri-əhli-təfsirdən nəqldir ki, səhhətə yetmişdir ki, vaqieyi-Kərbəladan
sonra Übeydullahi-Ziyadın ləşkərində səvarü piyada, xadimü məxdum &quot;Ka’inən
ma-kanə&quot;&lt;ref&gt;Kim olursa, olsun!&lt;/ref&gt; heç fərd asayişü hüzurla məaş etməyüb, hər biri qəbləl-mövt bir əzaba
giriftar olub anınla fövt oldu. Xalid bin Yezid Həzrəti-İmamın əmameyi-şərifin
fərqimübarəkindən alub təsərrüf etmişdi. Dimağı müxəbbət olub, illəti-sevdayla
zəncirlərə girüb ol qeydlə silsileyi-&quot;Zər’uha səb’unə zira’ən&quot;&lt;ref&gt;Boyu yetmiş arşın.&lt;/ref&gt; qeydinə düşdü. Və
Cə’fər bin Əxzəri pirahəni-şərifin bədəni-lətifindən çıxarub almışdı və ol
pirahəndə yüz yetmiş zəxmitiğü tir olub, filhal ol bədbəxt əbrəs olub illətibərəslə
dünyadan getdi. Əsvəd bin Hənzələ şəmşirin təsərrüf etdi. Cüzama
giriftar olub ol illətlə fövt oldu. Malik bin Yəsar cövşənlərin təsərrüf etdi.
Xiffəti-əql peyda qılub, məsru’ olub küçələrə düşdu. Aqibət tifllər daşıyla həlak
oldu. &quot;Şəhvahid&quot;də məsturdur ki, Şimri-lə’in bir miqdar əşrəfi Həzrətiİmamın
rüxutindən çıxarub nəhb etmişdi. Bə’zisin hilyə edüb, övladına vermək da’iyəsin
qıldıqda ol tila mə’dum olub, Şimr ol halətə şəkk gətirüb, zərgəri kəndü hüzurinə
hazır edüb ol tilanun bə’zisin butəyə qoyduqda təmam mə’dum oldu. Rəvayətdir
ki, bə’zi bədbəxtlər şahzadənin qətarindən naqələr zibh edüb tənavül etdikdə
məsabeyi-zəhr olub təsərrüfü müyəssər olmadı. Əlqissə, qitaleyiHüseyn üqubatiüxrəvidən
müqəddəm üqubati-dünyaya giriftar olmadan dünyadan getmədilər.

&quot;[[Miratül-Cinan]]&quot;da məsturdur ki, vaqieyi-Kərbəladan sonra əqrəbi-zəmanda
Übeydullahi-məl’unun səri-namübarəkin qət’ edüb Kufə məscidinə gətürdilər.
İmam Tirmizi, Əmmaridən nəql etmiş ki, bən hazır idim, gördüm divardan bir
əf’i çıxub, Übeydullahi-bədbəxtin dimaği-namübarəkinə girüb, durub çıxub bir
neçə növbət bu əməli edərdi. Müşahidə edənlərə mühəqqəq oldu ki, bu,
müqəddimeyi-əzabdır. Və &quot;Şəvahid&quot;də məsturdur ki, Mədinədə bir bədbəxt
Həzrəti-İmamın qətlinə bəşarət etdi. Həm ol gecə bir avaz eşitdi ki, asimandan
gəlirdi:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Əyyuhə’l-qatilunə cəhlən Hüseynən
Əbşiru bil-əzabi-və’t-tənkil&lt;ref&gt;Ey cəhalətlə Hüseyni öldürənlər! Uğrayacağınız əzab və cəza sizə müjdə olsun!.&lt;/ref&gt;.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Ümid var ki, ümumi-lütfi-İlahi və şümumi-fəzli-namütənahi ol əhibbayisadiqülixlas
və əviddayi-qəvimül-ixtisasa qərini-hal və kəfili-hüsni-mə’al ola ki,
hər mahi-Məhərrəm təcdidi-matəmi-şahi-Kərbəla və təhriki-silsileyi-tə’ziyəti-şühəda
qılub, dideyi-giryan və dili-biryanla mütəvəccihi-kəsbi-səvabi-dünyəvi və
üxrəvi olub əcrlər bulalar və cümleyi-səvabından bu müsibətnamə müəllifinə
təsəddüq qılub bu səvabı dəxi mövcibi-məzidi-həsənat bilə. Təmmə bi’l-xəyr
və’s-səadət&lt;ref&gt;Xeyir və səadətlə tamamlandı&lt;/ref&gt;.

* [[/Mərsiyeyi-Həzrəti İmam Hüseyn əleyhissəlam|Mərsiyeyi-Həzrəti İmam Hüseyn əleyhissəlam]]
* [[/İzhari-təvəllüdi-əimmə və qeyrihi rəziyəllahu ənhum|İzhari-təvəllüdi-əimmə və qeyrihi rəziyəllahu ənhum]]
* [[/Münacat|Münacat]]
{{İstinad siyahısı}}

[[Kateqoriya:Hədiqətüs-süəda/Xatimə]]</text>
      <sha1>dj5ch1zu83c6yw61xrewaftt9zuer7v</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Hədiqətüs-süəda/Xatimə/Mərsiyeyi-Həzrəti İmam Hüseyn əleyhissəlam</title>
    <ns>0</ns>
    <id>27339</id>
    <revision>
      <id>84542</id>
      <parentid>74625</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T13:41:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Toghrul R</username>
        <id>5449</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Toghrul R [[Hədiqətüs-süəda/Xatimə/Mərsiyеyi-Həzrəti İmam Hüsеyn əlеyhissəlam]] səhifəsinin adını [[Hədiqətüs-süəda/Xatimə/Mərsiyeyi-Həzrəti İmam Hüseyn əleyhissəlam]] olaraq dəyişdi.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3981" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = [[Hədiqətüs-süəda]].&lt;br/&gt;[[Hədiqətüs-süəda/Xatimə|Xatimə. Müхəddərati-Əhli-Bеytin Şama gеtdigin bəyan еdər]]&lt;br/&gt;Mərsiyеyi-Həzrəti İmam Hüsеyn əlеyhissəlam
| müəllif            = Məhəmməd Füzuli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi = 
| bölmə              = 
| əvvəlki            = [[Hədiqətüs-süəda/Xatimə|Xatimə. Müхəddərati-Əhli-Bеytin Şama gеtdigin bəyan еdər]]
| növbəti            = [[Hədiqətüs-süəda/Xatimə/İzhari-təvəllüdi-əimmə və qеyrihi rəziyəllahu ənhum|İzhari-təvəllüdi-əimmə və qеyrihi rəziyəllahu ənhum]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
| mənbə              = [http://www.anl.az/el/f/fm_e6.pdf Məhəmməd Füzuli. Əsərləri. Altı cilddə. VI cild. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2005, səh. 374-376]
| vikipediya_keçidi  = 
| vikisitat_keçidi   = 
| commons_keçidi     = 
}}

&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Mahi-Məhərrəm оldu, şəfəqdən çıхub hilal,
Qılmış əza, tutub qədi-хəm qərqi-əşki-al.
Övladi-Mustəfaya mədəd qılmamış Fərat,
Kеçirməsinmi yеrlərə anı bu infial?!
Çохdur hеkayəti-ələmi-şahi-Kərbəla,
Əlbəttə, çох hеkayət оlur mövcibi-məlal.
Fəhm еyləsən qəmi-şühəda şərhin еtməgə,
Hər səbzə Kərbəlada çəkübdir zəbani-hal.
Təcdidi-matəmi-şühəda qıldı ruzigar,
Zar ağla, еy könül, bu gün оlduqca еhtimal.
Mеydani-çərхi cilvəgəhi-dudi-ah qıl,
Gərduni-dunə kisvəti-matəmsiyah qıl.

&lt;nowiki&gt;* * *&lt;/nowiki&gt;

Mahi-Məhərrəm оldu məsərrət həramdır,
Matəm bu gün şəriətə bir еhtiramdır.
Təcdidi-matəmi-şühəda nəf’siz dеgil,
Qəflətsərayi-dəhrdə tənbihi-ammdır.
Qоvğayi-Kərbəla хəbərin səhl sanma kim,
Nəqsi-vəfayi-dəhrə dəlili-təmamdır.
Hər dürri-əşk kim, saçılur zikri-Al ilə,
Səyyarеyi-sipеhri-ülüvvi-məqamdır.
Hər məddi-ah kim çəkilür Əhli-Bеyt üçün
Miftahi-babi-rövzеyi-Darüssəlamdır.
Şad оlmasın bu vaqiədən şad оlan könül,
Bir dəm məlalü qüssədən azad оlan könül.

&lt;nowiki&gt;* * *&lt;/nowiki&gt;

Tədbiri-qətli-Ali-Əba qıldun, еy fələk,
Fikri-qələt, хəyali-хəta qıldun, еy fələk.
Bərqi-səhabi-hadisədən tiğlər çəküb,
Bir-bir həvalеyi-şühəda qıldun, еy fələk.
Ismət hərəmsərasinə hörmət rəva ikən,
Pamali-хəsmi-bisərü pa qıldun, еy fələk.
Səhrayi-Kərbəlada оlan təşnələblərə,
Rigi-rəvan sеyli-bəla qıldun, еy fələk.
Təхfifi-qədri-şər’dən əndişə qılmayub,
Övladi-Mustəfaya cəfa qıldun, еy fələk.
Bir rəhm qılmadun cigəri qan оlanlara.
Qürbətdə ruzigarı pərişan оlanlara.

&lt;nowiki&gt;* * *&lt;/nowiki&gt;

Basdıqda Kərbəlaya qədəm Şahi-Kərbəla,
Оldu nişani-tiri-sitəm Şahi-Kərbəla.
Düşmən охuna qеyr sipər görməyüb rəva,
Yaхmışdı cana daği-ələm Şahi-Kərbəla.
Ə’da müqabilində çəkəndə səfi-sipah,
Qılmışdı məddi-ah ələm Şahi-Kərbəla.
Dudi-dili-püratəşi-əhli-nəzarədən,
Еtmişdi pərdədari-hərəm Şahi-Kərbəla.
Оlduqca ömrü rahəti-dil görməyüb dəmi,
Оlmuş həmişə həmdəmi-qəm Şahi-Kərbəla.
Ya Şahi-Kərbəla, nə rəva bunca qəm sana.
Dərdi-dəmadəmü ələmi-dəmbədəm sana.

&lt;nowiki&gt;* * *&lt;/nowiki&gt;

Еy dərdpərvəri-ələmi-Kərbəla Hüsеyn!
Vеy Kərbəla bəlalarına mübtəla Hüsеyn!
Qəm parə-parə bağrını yandırdı dağ ilə,
Еy lalеyi-hədiqеyi-Ali-Əba Hüsеyn!
Tiği-cəfa ilə bədənin оldu çak-çak,
Еy bustani-səbzеyi-tiği-cəfa, Hüsеyn.
Yaхdı vücudunu qəmi-zülmətsərayi-dəhr,
Еy şəm’i-bəzmi-bargəhi-Kibriya, Hüsеyn!
Dövri-fələk içirdi sənə kasə-kasə qan,
Еy təşnеyi-hərarəti-bərqi-bəla Hüsеyn!
Yad еt, Füzuli, Ali-Əba halın, еylə ah
Kim, bərqi-ah ilən yaхılur хirməni-günah.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;

[[Kateqoriya:Hədiqətüs-süəda/Xatimə]]</text>
      <sha1>i7o988h0ytknuqa7lzub7i8k41ymmj8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84544</id>
      <parentid>84542</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T13:42:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Toghrul R</username>
        <id>5449</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3889" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = [[Hədiqətüs-süəda]].&lt;br&gt;[[Hədiqətüs-süəda/Xatimə|Xatimə. Müxəddərati-Əhli-Beytin Şama getdigin bəyan edər]]&lt;br&gt;Mərsiyeyi-Həzrəti İmam Hüseyn əleyhissəlam
| müəllif            = Məhəmməd Füzuli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi = 
| bölmə              = 
| əvvəlki            = [[Hədiqətüs-süəda/Xatimə|Xatimə. Müxəddərati-Əhli-Beytin Şama getdigin bəyan edər]]
| növbəti            = [[Hədiqətüs-süəda/Xatimə/İzhari-təvəllüdi-əimmə və qеyrihi rəziyəllahu ənhum|İzhari-təvəllüdi-əimmə və qeyrihi rəziyəllahu ənhum]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
| mənbə              = [http://www.anl.az/el/f/fm_e6.pdf Məhəmməd Füzuli. Əsərləri. Altı cilddə. VI cild. Bakı, &quot;Şərq-Qərb&quot;, 2005, səh. 374–376]
| vikipediya_keçidi  = 
| vikisitat_keçidi   = 
| commons_keçidi     = 
}}

&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Mahi-Məhərrəm oldu, şəfəqdən çıxub hilal,
Qılmış əza, tutub qədi-xəm qərqi-əşki-al.
Övladi-Mustəfaya mədəd qılmamış Fərat,
Keçirməsinmi yerlərə anı bu infial?!
Çoxdur hekayəti-ələmi-şahi-Kərbəla,
Əlbəttə, çox hekayət olur mövcibi-məlal.
Fəhm eyləsən qəmi-şühəda şərhin etməgə,
Hər səbzə Kərbəlada çəkübdir zəbani-hal.
Təcdidi-matəmi-şühəda qıldı ruzigar,
Zar ağla, ey könül, bu gün olduqca ehtimal.
Meydani-çərxi cilvəgəhi-dudi-ah qıl,
Gərduni-dunə kisvəti-matəmsiyah qıl.

&lt;nowiki&gt;* * *&lt;/nowiki&gt;

Mahi-Məhərrəm oldu məsərrət həramdır,
Matəm bu gün şəriətə bir ehtiramdır.
Təcdidi-matəmi-şühəda nəf’siz degil,
Qəflətsərayi-dəhrdə tənbihi-ammdır.
Qovğayi-Kərbəla xəbərin səhl sanma kim,
Nəqsi-vəfayi-dəhrə dəlili-təmamdır.
Hər dürri-əşk kim, saçılur zikri-Al ilə,
Səyyareyi-sipehri-ülüvvi-məqamdır.
Hər məddi-ah kim çəkilür Əhli-Beyt üçün
Miftahi-babi-rövzeyi-Darüssəlamdır.
Şad olmasın bu vaqiədən şad olan könül,
Bir dəm məlalü qüssədən azad olan könül.

&lt;nowiki&gt;* * *&lt;/nowiki&gt;

Tədbiri-qətli-Ali-Əba qıldun, ey fələk,
Fikri-qələt, xəyali-xəta qıldun, ey fələk.
Bərqi-səhabi-hadisədən tiğlər çəküb,
Bir-bir həvaleyi-şühəda qıldun, ey fələk.
Ismət hərəmsərasinə hörmət rəva ikən,
Pamali-xəsmi-bisərü pa qıldun, ey fələk.
Səhrayi-Kərbəlada olan təşnələblərə,
Rigi-rəvan seyli-bəla qıldun, ey fələk.
Təxfifi-qədri-şər’dən əndişə qılmayub,
Övladi-Mustəfaya cəfa qıldun, ey fələk.
Bir rəhm qılmadun cigəri qan olanlara.
Qürbətdə ruzigarı pərişan olanlara.

&lt;nowiki&gt;* * *&lt;/nowiki&gt;

Basdıqda Kərbəlaya qədəm Şahi-Kərbəla,
Oldu nişani-tiri-sitəm Şahi-Kərbəla.
Düşmən oxuna qeyr sipər görməyüb rəva,
Yaxmışdı cana daği-ələm Şahi-Kərbəla.
Ə’da müqabilində çəkəndə səfi-sipah,
Qılmışdı məddi-ah ələm Şahi-Kərbəla.
Dudi-dili-püratəşi-əhli-nəzarədən,
Etmişdi pərdədari-hərəm Şahi-Kərbəla.
Olduqca ömrü rahəti-dil görməyüb dəmi,
Olmuş həmişə həmdəmi-qəm Şahi-Kərbəla.
Ya Şahi-Kərbəla, nə rəva bunca qəm sana.
Dərdi-dəmadəmü ələmi-dəmbədəm sana.

&lt;nowiki&gt;* * *&lt;/nowiki&gt;

Ey dərdpərvəri-ələmi-Kərbəla Hüseyn!
Vey Kərbəla bəlalarına mübtəla Hüseyn!
Qəm parə-parə bağrını yandırdı dağ ilə,
Ey laleyi-hədiqeyi-Ali-Əba Hüseyn!
Tiği-cəfa ilə bədənin oldu çak-çak,
Ey bustani-səbzeyi-tiği-cəfa, Hüseyn.
Yaxdı vücudunu qəmi-zülmətsərayi-dəhr,
Ey şəm’i-bəzmi-bargəhi-Kibriya, Hüseyn!
Dövri-fələk içirdi sənə kasə-kasə qan,
Ey təşneyi-hərarəti-bərqi-bəla Hüseyn!
Yad et, Füzuli, Ali-Əba halın, eylə ah
Kim, bərqi-ah ilən yaxılur xirməni-günah.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;

[[Kateqoriya:Hədiqətüs-süəda/Xatimə]]</text>
      <sha1>if87rh44je1zpdrmx9n18lakbgmuu9h</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Hədiqətüs-süəda/Xatimə/İzhari-təvəllüdi-əimmə və qeyrihi rəziyəllahu ənhum</title>
    <ns>0</ns>
    <id>27340</id>
    <revision>
      <id>84546</id>
      <parentid>74626</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T13:43:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Toghrul R</username>
        <id>5449</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5612" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = [[Hədiqətüs-süəda]].&lt;br&gt;[[Hədiqətüs-süəda/Xatimə|Xatimə. Müxəddərati-Əhli-Beytin Şama getdigin bəyan edər]]&lt;br&gt;İzhari-təvəllüdi-əimmə və qeyrihi rəziyəllahu ənhum
| müəllif            = Məhəmməd Füzuli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi = 
| bölmə              = 
| əvvəlki            = [[Hədiqətüs-süəda/Xatimə|Mərsiyeyi-Həzrəti İmam Hüseyn əleyhissəlam]]
| növbəti            = [[Hədiqətüs-süəda/Xatimə/Münacat|Münacat]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
| mənbə              = [http://www.anl.az/el/f/fm_e6.pdf Məhəmməd Füzuli. Əsərləri. Altı cilddə. VI cild. Bakı, &quot;Şərq-Qərb&quot;, 2005, səh. 376–378]
| vikipediya_keçidi  = 
| vikisitat_keçidi   = 
| commons_keçidi     = 
}}

Əgərçi izhari-silsileyi-siyadət daxili-əhvali-Kərbəla və şərhiibtilayi-ənbiya
olmayub, bu nüsxədə iradı münasib degil, əmma tətəbbö’i-məzmuni-&quot;Rövzətüş-şühəda&quot;
təriqi-icmalla təqririnə iqtiza qılmağın, öylə ki, &quot;Şəvahidün-nübüvvət&quot;
də məsturdur ərz olunur: &quot;Bilmək gərək ki, əsəhhi-rəvayətdə Həzrəti Əmirəlmö’minin
Əli ibn Əbi Talibin otuz altı övladı olub, ol cümlədən on səkkiz
nəfər zükur və on səkkiz nəfər ünasdır. Və bə’zi rəvayətdə on doqquz oğlan və
on yeddi qızdır. Ol cümlədən altı nəfər əyyami-həyatında mütəvəffa olub, altı
nəfər Kərbəlada şərbəti-şəhadət nuş etdilər. Əmma məşhur olanlar İmam Həsən
və Hüseyn, Möhsin və Yəhya, Əbdullah və Məhəmməd Hənifə, Əbu Bəkr və
Ömər, Osman və Əvn, Cə’fər və Əbbas. Və’llahü ə’ləm&lt;ref&gt;Ən doğrusunu Allah bilir.&lt;/ref&gt;.

Həzrəti-İmam Həsən əleyhissəlam əkbəri-övladi-Zəhradır, ikinci İmamdır.
Viladəti-şərifi Rəməzan ayının on beşinci günündə hicrətin üçüncü yilində və
vəfatı Səfər ayının on toquzuncu gecəsində, hicrətdən əlli yil keçdikdə. Və
müddəti-ömri-şərifləri qırx altı yil, altı
ay və on beş gün idi. On altı nəfər övladı olub, on biri zükur və ol cümlədən
məşhur olan Zeyd və Hüseyn və Təlhə və İsmail və Əbdullah və Həmzə və
Əbdurrəhman və Ömər və Qasİmdir. Və’llahu ə’ləm.

Həzrəti-İmam Hüseyn üçüncü İmamdır. Viladəti-şərifi hicrətin dördüncü
yilində və mürzi’əsi Ümmül-Fəzl idi, zövcəyi Əbbas bin Əbdülmüttəlib və
övladı Əliyyi-Əkbər və Əliyyi-Övsət və Əliyyi-Əsğər və Əbdullah və Məhəmməd
və Cə’fərdir. Və’llahu ə’ləm.

Həzrəti-İmam Zeynəlabdin dördüncü İmamdır. Viladəti-şərifi hicrətin otuz
altı yilində vaqe’ olub, vəfatı yetmiş beşinci yilindədir. Övladı on səkkiz nəfər
olub, ol cümlədən övladi-zükur doqquz nəfər və övladi-ünas doqquz nəfər idi.
Əmma övladi-zükurdan məşhur olan Məhəmməd Baqir və Əbdullah Bahir,
Zeydi-Şəhid və Öməri-Əşrəf və Hüseyni-Əsğər və Əliyyi-Əsğər idi. Və’llahu
ə’ləm.

Məhəmməd Baqir beşinci İmamdır. Künyəti Əbu Cə’fər, ləqəbi Baqir və
viladəti-şərifi Mədinədə cümə günü Səfər ayının üçüncü günündə, hicrətin əlli
yeddinci yilində vaqe’ olub. Yeddi övladı olub, ol cümlədən məşhur olan Cə’fər
və Əbdullah və İbrahim və Əlidir. Və’llahu ə’ləm.

Həzrəti-İmam Cəfəri Sadiq altıncı İmamdır və viladəti-şərifi Mədinədə
düşənbə günü Rəbiül-əvvəl ayının on yeddinci günündə, hicrətdən səksən yil
keçdikdə. Və əksəri-ülumi-qəribə ana mənsubdur: cifri-əhmər, cifri-əbyəz və
müshəfi-Fatimə kibi və cifricame’ kibi. Və yeddi övladı [olub] İsmail və
Əbdullah, Musa və Ishaq, Məhəmməd və Əbbas və Əli. Və’llahu ə’ləm.

Həzrəti-İmam-Musa Kazim yeddinci İmamdır. Viladəti-şərifi-yekşənbə günü,
hicrətdən yüz yigirmi yeddi yil keçdikdə Harunərrəşid həbsində vəfat etdi.
Altmış nəfər övladı olub, ol cümlədən otuz yeddi ünas və yigirmi üç zükur.
Məşhur olanlar Əbbas və Harun və İshaq və İsmail, Həsən və Riza və İbrahim və
Murtəza və Məhəmməd və Cə’fərdir. Və’llahu ə’ləm:

Həzrəti-İmam Əli İbn Musa ər-Riza səkizinci İmamdır. Viladəti-şərifi
Mədinədə pəncşənbə günü, nisfi-Rəbiül-axir, hicrətdən yüz əlli yil keçdikdə
vaqe’ olmuş. Və ol Həzrətin beş nəfər övladı olmuş: Məhəmməd və Həsən və
Cə’fər və İbrahim və Hüseyn. Və’llahu ə’ləm. Həzrəti-İmam Məhəmməd Təqi
doquzuncu İmamdır. Viladətişərifi cümə günüu nisfi-şəhri-Rəcəb, hicrətdən yüz
doqsan beş yil keçdikdə vaqe’ olmuş. Mö’təsim əyyami-xilafətində zəhrlə
şəhadət
buldu. İki nəfər fərzəndi-səadətməndi olmuş: Əliyyi-Hadi və Musa. Və’llahu
ə’ləm.

Həzrəti-İmam Əliyyən-Nəqi onuncu İmamdır və viladəti-şərifi Mədinədə
Rəcəb ayının on üçüncü günündə vaqe’ olmuş. Müstənsir əyyami-xilafətində
şəhid olmuş. Üç oğlu olub: Həsən və Hüseyn və Cə’fər. Və’llahu ə’ləm.
Həzrəti-İmam Həsəni-Əskəri on birinci İmamdır. Viladəti-şərifi
Mədinədə. Ol həzrətin Məhəmməd Mehdidən qeyri fərzəndi yoxdu. Və’llahu
ə’ləm.

Həzrəti-İmam Məhəmməd Mehdi on ikinci İmamdır. Məzhəbi İmamiyyə
müqtəzasincə və silsileyi-İmamət anda xətm olur. Və’llahu ə’ləm.

[[Kateqoriya:Hədiqətüs-süəda/Xatimə]]</text>
      <sha1>eya8epl6vr9blk01y7poazwxygrc8q6</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84548</id>
      <parentid>84546</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T13:45:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Toghrul R</username>
        <id>5449</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Toghrul R [[Hədiqətüs-süəda/Xatimə/İzhari-təvəllüdi-əimmə və qеyrihi rəziyəllahu ənhum]] səhifəsinin adını [[Hədiqətüs-süəda/Xatimə/İzhari-təvəllüdi-əimmə və qeyrihi rəziyəllahu ənhum]] olaraq dəyişdi.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5612" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = [[Hədiqətüs-süəda]].&lt;br&gt;[[Hədiqətüs-süəda/Xatimə|Xatimə. Müxəddərati-Əhli-Beytin Şama getdigin bəyan edər]]&lt;br&gt;İzhari-təvəllüdi-əimmə və qeyrihi rəziyəllahu ənhum
| müəllif            = Məhəmməd Füzuli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi = 
| bölmə              = 
| əvvəlki            = [[Hədiqətüs-süəda/Xatimə|Mərsiyeyi-Həzrəti İmam Hüseyn əleyhissəlam]]
| növbəti            = [[Hədiqətüs-süəda/Xatimə/Münacat|Münacat]]
| il                 = 
| qeydlər            = 
| mənbə              = [http://www.anl.az/el/f/fm_e6.pdf Məhəmməd Füzuli. Əsərləri. Altı cilddə. VI cild. Bakı, &quot;Şərq-Qərb&quot;, 2005, səh. 376–378]
| vikipediya_keçidi  = 
| vikisitat_keçidi   = 
| commons_keçidi     = 
}}

Əgərçi izhari-silsileyi-siyadət daxili-əhvali-Kərbəla və şərhiibtilayi-ənbiya
olmayub, bu nüsxədə iradı münasib degil, əmma tətəbbö’i-məzmuni-&quot;Rövzətüş-şühəda&quot;
təriqi-icmalla təqririnə iqtiza qılmağın, öylə ki, &quot;Şəvahidün-nübüvvət&quot;
də məsturdur ərz olunur: &quot;Bilmək gərək ki, əsəhhi-rəvayətdə Həzrəti Əmirəlmö’minin
Əli ibn Əbi Talibin otuz altı övladı olub, ol cümlədən on səkkiz
nəfər zükur və on səkkiz nəfər ünasdır. Və bə’zi rəvayətdə on doqquz oğlan və
on yeddi qızdır. Ol cümlədən altı nəfər əyyami-həyatında mütəvəffa olub, altı
nəfər Kərbəlada şərbəti-şəhadət nuş etdilər. Əmma məşhur olanlar İmam Həsən
və Hüseyn, Möhsin və Yəhya, Əbdullah və Məhəmməd Hənifə, Əbu Bəkr və
Ömər, Osman və Əvn, Cə’fər və Əbbas. Və’llahü ə’ləm&lt;ref&gt;Ən doğrusunu Allah bilir.&lt;/ref&gt;.

Həzrəti-İmam Həsən əleyhissəlam əkbəri-övladi-Zəhradır, ikinci İmamdır.
Viladəti-şərifi Rəməzan ayının on beşinci günündə hicrətin üçüncü yilində və
vəfatı Səfər ayının on toquzuncu gecəsində, hicrətdən əlli yil keçdikdə. Və
müddəti-ömri-şərifləri qırx altı yil, altı
ay və on beş gün idi. On altı nəfər övladı olub, on biri zükur və ol cümlədən
məşhur olan Zeyd və Hüseyn və Təlhə və İsmail və Əbdullah və Həmzə və
Əbdurrəhman və Ömər və Qasİmdir. Və’llahu ə’ləm.

Həzrəti-İmam Hüseyn üçüncü İmamdır. Viladəti-şərifi hicrətin dördüncü
yilində və mürzi’əsi Ümmül-Fəzl idi, zövcəyi Əbbas bin Əbdülmüttəlib və
övladı Əliyyi-Əkbər və Əliyyi-Övsət və Əliyyi-Əsğər və Əbdullah və Məhəmməd
və Cə’fərdir. Və’llahu ə’ləm.

Həzrəti-İmam Zeynəlabdin dördüncü İmamdır. Viladəti-şərifi hicrətin otuz
altı yilində vaqe’ olub, vəfatı yetmiş beşinci yilindədir. Övladı on səkkiz nəfər
olub, ol cümlədən övladi-zükur doqquz nəfər və övladi-ünas doqquz nəfər idi.
Əmma övladi-zükurdan məşhur olan Məhəmməd Baqir və Əbdullah Bahir,
Zeydi-Şəhid və Öməri-Əşrəf və Hüseyni-Əsğər və Əliyyi-Əsğər idi. Və’llahu
ə’ləm.

Məhəmməd Baqir beşinci İmamdır. Künyəti Əbu Cə’fər, ləqəbi Baqir və
viladəti-şərifi Mədinədə cümə günü Səfər ayının üçüncü günündə, hicrətin əlli
yeddinci yilində vaqe’ olub. Yeddi övladı olub, ol cümlədən məşhur olan Cə’fər
və Əbdullah və İbrahim və Əlidir. Və’llahu ə’ləm.

Həzrəti-İmam Cəfəri Sadiq altıncı İmamdır və viladəti-şərifi Mədinədə
düşənbə günü Rəbiül-əvvəl ayının on yeddinci günündə, hicrətdən səksən yil
keçdikdə. Və əksəri-ülumi-qəribə ana mənsubdur: cifri-əhmər, cifri-əbyəz və
müshəfi-Fatimə kibi və cifricame’ kibi. Və yeddi övladı [olub] İsmail və
Əbdullah, Musa və Ishaq, Məhəmməd və Əbbas və Əli. Və’llahu ə’ləm.

Həzrəti-İmam-Musa Kazim yeddinci İmamdır. Viladəti-şərifi-yekşənbə günü,
hicrətdən yüz yigirmi yeddi yil keçdikdə Harunərrəşid həbsində vəfat etdi.
Altmış nəfər övladı olub, ol cümlədən otuz yeddi ünas və yigirmi üç zükur.
Məşhur olanlar Əbbas və Harun və İshaq və İsmail, Həsən və Riza və İbrahim və
Murtəza və Məhəmməd və Cə’fərdir. Və’llahu ə’ləm:

Həzrəti-İmam Əli İbn Musa ər-Riza səkizinci İmamdır. Viladəti-şərifi
Mədinədə pəncşənbə günü, nisfi-Rəbiül-axir, hicrətdən yüz əlli yil keçdikdə
vaqe’ olmuş. Və ol Həzrətin beş nəfər övladı olmuş: Məhəmməd və Həsən və
Cə’fər və İbrahim və Hüseyn. Və’llahu ə’ləm. Həzrəti-İmam Məhəmməd Təqi
doquzuncu İmamdır. Viladətişərifi cümə günüu nisfi-şəhri-Rəcəb, hicrətdən yüz
doqsan beş yil keçdikdə vaqe’ olmuş. Mö’təsim əyyami-xilafətində zəhrlə
şəhadət
buldu. İki nəfər fərzəndi-səadətməndi olmuş: Əliyyi-Hadi və Musa. Və’llahu
ə’ləm.

Həzrəti-İmam Əliyyən-Nəqi onuncu İmamdır və viladəti-şərifi Mədinədə
Rəcəb ayının on üçüncü günündə vaqe’ olmuş. Müstənsir əyyami-xilafətində
şəhid olmuş. Üç oğlu olub: Həsən və Hüseyn və Cə’fər. Və’llahu ə’ləm.
Həzrəti-İmam Həsəni-Əskəri on birinci İmamdır. Viladəti-şərifi
Mədinədə. Ol həzrətin Məhəmməd Mehdidən qeyri fərzəndi yoxdu. Və’llahu
ə’ləm.

Həzrəti-İmam Məhəmməd Mehdi on ikinci İmamdır. Məzhəbi İmamiyyə
müqtəzasincə və silsileyi-İmamət anda xətm olur. Və’llahu ə’ləm.

[[Kateqoriya:Hədiqətüs-süəda/Xatimə]]</text>
      <sha1>eya8epl6vr9blk01y7poazwxygrc8q6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Hədiqətüs-süəda/Xatimə/Münacat</title>
    <ns>0</ns>
    <id>27341</id>
    <revision>
      <id>84547</id>
      <parentid>74627</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T13:44:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Toghrul R</username>
        <id>5449</id>
      </contributor>
      <comment>vikiləşdirmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4910" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = [[Hədiqətüs-süəda]].&lt;br&gt;[[Hədiqətüs-süəda/Xatimə|Xatimə. Müxəddərati-Əhli-Beytin Şama getdigin bəyan edər]]&lt;br&gt;Mərsiyeyi-Həzrəti İmam Hüseyn əleyhissəlam
| müəllif            = Məhəmməd Füzuli
| keçidsiz müəllif   = 
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi = 
| bölmə              = 
| əvvəlki            = [[Hədiqətüs-süəda/Xatimə/İzhari-təvəllüdi-əimmə və qeyrihi rəziyəllahu ənhum|İzhari-təvəllüdi-əimmə və qeyrihi rəziyəllahu ənhum]]
| növbəti            = 
| il                 = 
| qeydlər            = 
| mənbə              = [http://www.anl.az/el/f/fm_e6.pdf Məhəmməd Füzuli. Əsərləri. Altı cilddə. VI cild. Bakı, &quot;Şərq-Qərb&quot;, 2005, səh. 376–380]
| vikipediya_keçidi  = 
| vikisitat_keçidi   = 
| commons_keçidi     = 
}}

İlahi, bu kəmali-inayətindən şərəfi-ixtitama müvəffəq olan nüsxeyi-nami və
nəvali-atifətündən səadəti-itmam bulan bu səhifeyigiramidə ibtidadan
intihayadək ə’mali-sütudələri məsturü məzkur olan və əf’ali-həmidələri təstirü
təhrir bulan ənbiyayi-üzam və övliyayi-giram və şühədayi-zəvi’lehtiramin ki,
sakini-süradiqatiqürbü qəbul olmuşlar və məhrəmiyyəti-sərapərdeyi-təqərrüb
bulmuşlar, məyamini-ərvahi-müqəddəsələrin və bərəkati-nüfusimütəhhərələrin ol
padişahi-aləmpənaha bədrəqeyi-təriqi-hidayət qıl. Və tirazi-məhceyi-livayinüsrətayət
ki, tüğyani-ərbabi-zəlalətü bid’ət Əhli-Beytə məsdud etdigi abi-Fərat
anın əyyami-ədalətində fərmani-şərifiylə dəsti-təvəssül daməni-Kərbəlaya urdu
və ol zülali-Kövsərmisalın təhəssüründə həlak olanlar ki, ərvahi-şərifləri sirab
etməklə çeşmeyi-iltifatı cuybari-mərhəmət yetürdi, şəhənşahi ki, əgər xameyisəbzə
övsafi-ədlin səfheyi-gülzara təhrir etsə, övraqi-əşcara nəsimi-təzəlzül güzar
etməz və əgər misali-zərnigari-gül tüğrayişərifiylə müvəşşəh olsa, istimrarihökmünə
təğəllübi-xəzandan xələli-təğəyyür yetməz. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Ol şəhənşahi-fələkrif’ət ki, kəsb etmiş günəş
Xakbusi-asitanindən ülüvvi-iqtidar.
Ol sərəfrazi-mələksurət kim, almış asiman
Xidməti-dərgahi-qədrindən sümüvvi-e’tibar.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Yə’ni Sultani-sultannişan və qütbi-dayireyi-əmnü əman Əbulmüzəffər Sultan
Süleyman bin Səlim-xan &quot;Rəfə’əllahu [bihi’n] nəva’ibə əni’zzəmani ila yəvmə
yəqumu’l-həşri və yunsəbu’lmizan&quot;&lt;ref&gt;Allah fəlakətləri Qiyamətə qədər onun üzərindən qaldırsın.&lt;/ref&gt; və ol xudavəndgari-səadətdəstgahin sayeyi-mərhəmətindən
və ol kamkari-məlayik-sipahin zilli-məkrəmətindən həmişə
mütəmətte’ ola və həmvarə intifa’ bula. Ol sərvəri-xücəstəliqa və ol sərdari-sahibrə’yi-
mülkara ki, bu nüsxeyi-dilpəzir anın hüsni-işarətişərifiylə siməti-təhrir
bulmuş və anın lütfi-ehtİmamiylə müstə’idi-səadəti təstir olmuş, cəhandari ki,
pirayeyi-hifzü hərasətlə hövzeyi-İraqi-Ərəb rəngi-nigaristani-Çin dutmuş və
kəmali-hirzü himayəti büq’eyi-Bəğdadı qeyrəti-darül-İslam etmiş. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Güli-gülzari-dövlətü iqbal,
Afitabi-sipehri-cahü cəlal,
Göhəri-mə’dəni-səxavü kərəm,
Zübdeyi-firqeyi-Bəni-Adəm.
Məlcə’vü mərcə’i-xəvasü əvam,
Ə’zəmü əkrəmi-izamü giram.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;
Yə’ni kəhfül-füqəra və sədrül-üməra müizzirrif’əti və və’l-izzi və’l-üla
Məhəmməd Paşa &quot;həfəzəhu’llahu əmma yəxafu və yəğşa&quot;&lt;ref&gt;Allah onu qorxduğundan və çəkindiyindən qorusun.&lt;/ref&gt;. Əl-minnətu lillah ki,
bu tərzi-məlaləfzayi-qəmənduz və bu nüsxeyicangüdazi-cigərsuz əhsəni-saat və
əyməni-övqatda siməti-ixtitam buldu və məsləhəti-təfhimi-əvam üçün
təkəllüfati-rəsmidən müərra və istiarati-bə’idə və əsca’i-qəribədən mübərra
təmam oldu. Təvəqqe’ budur ki, füzəlayi-bəlağətpişə və füsəhayi-diqqət-əndişədən
ki, binayi-tə’lifinə və tərhi-təsnifinə nəzəri-diqqət buraxdıqda
islahixətasinə iqdamü ehtİmam edələr və mühərrirü müqərririn duayla yad edüb
qəbuli-üzrlə hər nöqsanın təmam edələr. Şe’r:
&lt;center&gt;&lt;poem&gt;Hücumi-möhnəti-dövran məluli,
Giriftari-qəmi-aləm Füzuli,
Degil ol ləhceyi-göftara qadir
Kim, ola qabili-səm’i-əkabir.
Qılur cəm’iyyəti-dil ləfzi-dilkəş,
Müşəvvəş söyləməz illa müşəvvəş.
Gəl ey hali-təkəllümdən xəbərdar,
Tərəhhüm qıl, təərrüz qılma, zinhar!
Xeyrə-yazsun şərrini onun kiramən katibin,
Kim dua ilə ana işbu kitabın katibin.
Nari-düzəxdən Xuda üqbada azad eyləyə,
Bu Hədiqə katibin kim xeyrilə yad eyləyə.&lt;/poem&gt;&lt;/center&gt;

[[Kateqoriya:Hədiqətüs-süəda/Xatimə]]</text>
      <sha1>168dtdgnbqfxmblcfd3pq47pjem6u4p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Boz ay (Əhməd Cavad)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>29192</id>
    <revision>
      <id>84674</id>
      <parentid>83219</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T05:10:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Kateqoriya:Boz ay]] əlavə olundu [[VM:HC|HotCat]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2216" xml:space="preserve">{{Başlıq
| başlıq             = {{PAGENAME}}
| müəllif            = Əhməd Cavad
| keçidsiz müəllif   =  
| tərcüməçi          = 
| keçidsiz tərcüməçi = 
| bölmə              = 
| əvvəlki            = 
| növbəti            = 
| il                 = 
| qeydlər            = 
| mənbə              = {{cite web |url=http://yevlakh.cls.az/front/files/libraries/2481/books/305891570.pdf |archiveurl=https://web.archive.org/web/20180927172002/http://yevlakh.cls.az/front/files/libraries/2481/books/305891570.pdf |archivedate=2018-09-27 |title=Seçilmiş əsərləri |author=Əhməd Cavad |date=2005 |publisher=Şərq-Qərb |accessdate=2018-09-27 |language=az }}
| vikipediya_keçidi  = 
| vikisitat_keçidi   = 
| commons_keçidi     = 
}}
&lt;poem&gt;
Gah bozarır, gah qızarır,
Gah qızarır, gah bozarır. 
Günəş çıxır, tez də batır 
Yazla-qışın arasında.
Hava meyxoş, hava sərin, 
Qışla-Yazın arasında.
Bu nə qışdır, bu nə yazdır? 
Soyuq çoxdur, isti azdır.
G ünəş doğur, bəs Günəşin, 
О istisi harda qalıb?
О həniri, hərarəti,
Yoxsa ondan qışmı alıb? 
Soyuq, şaxta Yerə hopub 
İşləm işdir iliyinə.
Şehlər dönüb qrov olub, 
Səpələnib Yer üzünə!
Qar da, buz da yağış təkin, 
Çisək təkin tez-tez yağır. 
Qarı N ənə ətəyini 
Bulud kimi tez-tez sıxır. 
Qara bulud durulaşır, 
Pambıq kimi dümağ olur. 
Qara yağış - Ağ yağışa, 
Yağa-yağa urcah olur. 
Quşlar damı hasarından 
Yuvasını sökür daha. 
Ağaclarm kəlləsində 
Yeni yuva tikir daha.
Qonur köhnə ovlağına, 
Sanki çıxır yaylağına.
Harm Yaza hazırlaşır, 
Sığırçınlar qaqqıldaşır. 
Duma köçü səmt götürür. 
Karvan çəkib köhno yurda! 
Bülbüllər də tez-tez ötür 
О qoruqda, bu qoruqda.
Boz Ay dönüb qızardıqca 
Boz bülbüllər sari olur.
İlk çiçəyi qoxlayan da 
Bal toplayan an olur!
Boz Ay Qışı sıxışdırır,
Yaza yeni yollar açır! 
Qışdan sonra gələn Yaza 
Çöllər geniş qollar açır. 
Xonça tutub el-obalar,
Sanki Yazı izləyirmiş.
D üzlər boyu xalı sərmiş,
Sanki gəlin gözləyirmiş!

&lt;/poem&gt;
[[Kateqoriya:XX əsrin şeirləri]]
[[Kateqoriya:Qış]]
[[Kateqoriya:Boz ay]]</text>
      <sha1>o1dn2mpyk8ay8u36e3lqp3915yaqevs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>MediaViki:Gadget-kirLat.js</title>
    <ns>8</ns>
    <id>29646</id>
    <revision>
      <id>84518</id>
      <timestamp>2024-04-25T12:42:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Toghrul R</username>
        <id>5449</id>
      </contributor>
      <comment>Yeni səhifə yaradıldı</comment>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="2977" xml:space="preserve">/* Latın qrafikalı mətndə kiril qrafikalı hərflərin ayırd edilməsi üçün qadcet
	CC-BY-SA 4.0 RLuts, DonRumata, Vort 
	Подсветка слов со смесью кириллицы и латиницы.
*/
function highlight($content) {
    let latPattern = '[Ѐ-҄҇-ԯᲀ-ᲈᴫᵸⷠ-ⷿꙀ-ꚟ︮-︯]'; 
    let cyrPattern = '[A-Za-zªºÀ-ÖØ-öø-ʸˠ-ˤᴀ-ᴥᴬ-ᵜᵢ-ᵥᵫ-ᵷᵹ-ᶾḀ-ỿⁱⁿₐ-ₜℲⅎⅠ-ↈⱠ-ⱿꜢ-ꞇꞋ-ꞿꟂ-ꟊꟵ-ꟿꬰ-ꭚꭜ-ꭤꭦ-ꭩﬀ-ﬆＡ-Ｚａ-ｚ]';
    var cyrLat = new RegExp('(' + latPattern + '+(?=' + cyrPattern + '))', 'g'); 
    var latCyr = new RegExp('(' + cyrPattern + '+)(' + latPattern + '+)', 'g');

    jQuery.fn.extend({
        lightLay: function () {
            return $(this).each(function () {
                function wrapRangeInTextNode(node, pos, len) {
                    let startNode = node.splitText(pos),
                        ret = startNode.splitText(len);
                    $(startNode).wrapAll('&lt;span style=&quot;background-color: #ADFF2F&quot;; title=&quot;Bu hərf kiril qrafikasındadır&quot;;&gt;&lt;/span&gt;');
                    return ret;
                }
                function wrapMatches(node, regex, group) {
                    let match;
                    regex.lastIndex = 0;
                    while ((match = regex.exec(node.textContent)) !== null &amp;&amp; match[group] !== '') {
                        let pos = match.index;
                        for (let i = 1; i &lt; group; i++)
                            pos += match[i].length;
                        node = wrapRangeInTextNode(node, pos, match[group].length);
                    }
                    return node;
                }
                let node = this;
                wrapMatches(node, cyrLat, 1);
                while (node !== null) {
                    wrapMatches(node, latCyr, 2);
                    node = node.nextSibling;
                    while (node !== null &amp;&amp; node.nodeType !== 3) {
                        node = node.nextSibling;
                    }
                }
            });
        }
    });

    function onlyTextNode() {
        return this.nodeType == 3;
    }
    switch (mw.config.get('wgAction')) {
        case 'view':
            $content.find('#firstHeading span:nth-child(2)').contents().filter(onlyTextNode).lightLay();
            $content.find('#mw-pages').contents().filter(onlyTextNode).lightLay();
        case 'submit': // предпросмотр с перезагрузкой
        case 'edit': // предпросмотр без перезагрузки страницы
            $content.parent().find('.mw-parser-output').find('*').contents().filter(onlyTextNode).lightLay();
            break;
    }
}

if ($.inArray(mw.config.get('wgAction'), ['view', 'edit', 'submit']) !== -1 &amp;&amp; mw.config.get('wgNamespaceNumber') &gt;= 0) {
    mw.loader.using('mediawiki.util').done(function () {
        mw.hook('wikipage.content').add(highlight);
    });
}</text>
      <sha1>peza1qlzglese1gs4e4skpgx0kq9um9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>MediaViki:Gadget-kirLat</title>
    <ns>8</ns>
    <id>29647</id>
    <revision>
      <id>84519</id>
      <timestamp>2024-04-25T12:42:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Toghrul R</username>
        <id>5449</id>
      </contributor>
      <comment>Yeni səhifə yaradıldı</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="213" xml:space="preserve">Latın qrafikalı mətndə kiril hərflərinin ayırd edilməsi üçün yaşıl rəngdə göstərilməsi (məsələn, m&lt;span style=&quot;background-color: #ADFF2F&quot;; title=&quot;Bu hərf kiril qrafikasındadır&quot;&gt;o&lt;/span&gt;bil)</text>
      <sha1>bdmot09mell3smhahyxje63wioo33od</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>MediaViki:Gadget-registerTool.js</title>
    <ns>8</ns>
    <id>29648</id>
    <revision>
      <id>84520</id>
      <timestamp>2024-04-25T12:43:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Toghrul R</username>
        <id>5449</id>
      </contributor>
      <comment>Yeni səhifə yaradıldı</comment>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="5372" xml:space="preserve">// Register Tool
// [[Проект:Технические работы/Разработчикам скриптов#Добавление кнопок на панели инструментов]]

( function () {

var toolsToAdd = {};
var addClassicToolbarToolsHooked = false;

window.registerTool = function ( tool ) {
	function moveProperties( tool, mode ) {
		function generalPropertyToParticular( property ) {
			if ( tool[ property ] &amp;&amp; !tool[ mode ][ property ] ) {
				tool[ mode ][ property ] = tool[ property ];
			}
		}

		if ( tool[ mode ] ) {
			[ 'name', 'position', 'title', 'label', 'icon', 'callback', 'addCallback', 'filters' ]
				.forEach( function ( item ) {
					generalPropertyToParticular( item );
				} );
			return tool[ mode ];
		}
	}
	
	function sortTools( mode ) {
		return Object.keys( toolsToAdd ).sort().reduce( function ( result, key ) {
			if ( toolsToAdd[ key ][ mode ] ) {
				result.push( moveProperties( toolsToAdd[ key ], mode ) );
			}
			return result;
		}, [] );
	}

	function addClassicToolbarTools() {
		function addClassicToolbarTool( tool ) {
			var toolObj = {
				section: 'main',
				group: tool.group || ( mw.config.get( 'wgServerName' ) === 'az.wikipedia.org' ? 'gadgets' : 'insert' ),
				tools: {}
			};
			toolObj.tools[ tool.name ] = {
				label: tool.label,
				type: 'button',
				icon: tool.icon,
				filters: tool.filters || [],
				action: {
					type: 'callback',
					execute: function () {
						tool.callback();
					}
				}
			};
			$( '#wpTextbox1' ).wikiEditor( 'addToToolbar', toolObj );
			if ( tool.addCallback ) {
				tool.addCallback();
			}

			mw.hook( 'wikieditor.toolbar.' + tool.name ).fire();

			delete toolsToAdd[ tool.position ].classic;
		}

		var tools = sortTools( 'classic' );

		for ( var i = 0; i &lt; tools.length; i++ ) {
			addClassicToolbarTool( tools[ i ] );
		}

		addClassicToolbarToolsHooked = false;
	}
	
	function addVeTool( tool ) {
		if (!ve.init.mw.DesktopArticleTarget) return;
		
		// Create and register a command
		function Command() {
			Command.parent.call( this, tool.name );
		}
		OO.inheritClass( Command, ve.ui.Command );

		// Forbid the command from being executed in the visual mode
		Command.prototype.isExecutable = function () {
			var surface = ve.init.target.getSurface();
			var mode = surface.getMode();
			return surface &amp;&amp; tool.modes &amp;&amp; ( tool.modes === mode || tool.modes.indexOf( mode ) !== -1 );
		};

		Command.prototype.execute = function () {
			tool.callback();
			return true;
		};

		if ( ve.ui.wikitextCommandRegistry ) {
			ve.ui.wikitextCommandRegistry.register( new Command() );
		}

		// Create and register a tool
		function Tool() {
			Tool.parent.apply( this, arguments );
		}
		OO.inheritClass( Tool, ve.ui.Tool );

		Tool.static.name = tool.name;
		Tool.static.group = tool.group || 'utility';
		Tool.static.title = tool.title;
		Tool.static.icon = tool.name;
		Tool.static.commandName = tool.name;
		Tool.static.autoAddToCatchall = false;
		Tool.static.deactivateOnSelect = false;

		Tool.prototype.onUpdateState = function () {
			Tool.parent.prototype.onUpdateState.apply( this, arguments );
			this.setActive( false );
		};

		ve.ui.toolFactory.register( Tool );

		mw.util.addCSS( '\
			.oo-ui-icon-' + tool.name + ' {\
				background-image: url(' + tool.icon + ');\
			}\
		' );
		
		if ( tool.addCallback ) {
			tool.addCallback();
		}
	}

	function registerVeTools() {
		function registerVeTool( tool ) {
			mw.libs.ve.addPlugin( function () {
				return mw.loader.using( [
					'ext.visualEditor.core',
					'ext.visualEditor.mwwikitext',
					'ext.visualEditor.mwtransclusion'
				] ).then( function () {
					addVeTool( tool );
				} );
			} );

			delete toolsToAdd[ tool.position ].visual;
		}

		var tools = sortTools( 'visual' );

		for ( var i = 0; i &lt; tools.length; i++ ) {
			registerVeTool( tools[ i ] );
		}
	}

	// So that in the case of index collisions gadgets don't override each other
	while ( toolsToAdd[ tool.position ] ) {
		tool.position++;
	}

	toolsToAdd[ tool.position ] = tool;

	if ( tool.classic &amp;&amp;
		( [ 'edit', 'submit' ].indexOf( mw.config.get( 'wgAction' ) ) !== -1 &amp;&amp;
			( mw.user.options.get( 'visualeditor-newwikitext' ) != 1 ||
				// Switched off visual editor + switched on new wikitext mode + ?action=edit = WikiEditor
				mw.user.options.get( 'visualeditor-betatempdisable' ) == 1 ) &amp;&amp;
			mw.user.options.get( 'usebetatoolbar' ) == 1
		) &amp;&amp;
		!addClassicToolbarToolsHooked
	) {
		$.when(
			mw.loader.using( [ 'ext.wikiEditor' ] ),
			$.ready
		).then( function () {
			if ( mw.config.get( 'wgServerName' ) === 'az.wikipedia.org' ) {
				mw.hook( 'wikieditor.toolbar.gadgetsgroup' ).add( addClassicToolbarTools );
			} else {
				addClassicToolbarTools();
			}
		} );

		addClassicToolbarToolsHooked = true;
	}

	if ( tool.visual &amp;&amp; mw.config.get( 'wgIsArticle' ) ) {
		if ( tool.visual.addRightAway ) {
			// If a gadget loads in the moment of VisualEditor startup, for example in [[MediaWiki:Common.js]]
			mw.loader.using( [
				'ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init',
				'ext.visualEditor.core',
				'ext.visualEditor.mwwikitext',
				'ext.visualEditor.mwtransclusion'
			] ).then( function () {
				addVeTool( moveProperties( tool, 'visual' ) );
			} );
		} else {
			mw.loader.using( [ 'ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init' ] ).done( registerVeTools );
		}
	}
};

}() );</text>
      <sha1>2rkcvcislzn1ebtllxn0p33xzc5ievs</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84528</id>
      <parentid>84520</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T12:50:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Toghrul R</username>
        <id>5449</id>
      </contributor>
      <comment>wikisource</comment>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="5374" xml:space="preserve">// Register Tool
// [[Проект:Технические работы/Разработчикам скриптов#Добавление кнопок на панели инструментов]]

( function () {

var toolsToAdd = {};
var addClassicToolbarToolsHooked = false;

window.registerTool = function ( tool ) {
	function moveProperties( tool, mode ) {
		function generalPropertyToParticular( property ) {
			if ( tool[ property ] &amp;&amp; !tool[ mode ][ property ] ) {
				tool[ mode ][ property ] = tool[ property ];
			}
		}

		if ( tool[ mode ] ) {
			[ 'name', 'position', 'title', 'label', 'icon', 'callback', 'addCallback', 'filters' ]
				.forEach( function ( item ) {
					generalPropertyToParticular( item );
				} );
			return tool[ mode ];
		}
	}
	
	function sortTools( mode ) {
		return Object.keys( toolsToAdd ).sort().reduce( function ( result, key ) {
			if ( toolsToAdd[ key ][ mode ] ) {
				result.push( moveProperties( toolsToAdd[ key ], mode ) );
			}
			return result;
		}, [] );
	}

	function addClassicToolbarTools() {
		function addClassicToolbarTool( tool ) {
			var toolObj = {
				section: 'main',
				group: tool.group || ( mw.config.get( 'wgServerName' ) === 'az.wikisource.org' ? 'gadgets' : 'insert' ),
				tools: {}
			};
			toolObj.tools[ tool.name ] = {
				label: tool.label,
				type: 'button',
				icon: tool.icon,
				filters: tool.filters || [],
				action: {
					type: 'callback',
					execute: function () {
						tool.callback();
					}
				}
			};
			$( '#wpTextbox1' ).wikiEditor( 'addToToolbar', toolObj );
			if ( tool.addCallback ) {
				tool.addCallback();
			}

			mw.hook( 'wikieditor.toolbar.' + tool.name ).fire();

			delete toolsToAdd[ tool.position ].classic;
		}

		var tools = sortTools( 'classic' );

		for ( var i = 0; i &lt; tools.length; i++ ) {
			addClassicToolbarTool( tools[ i ] );
		}

		addClassicToolbarToolsHooked = false;
	}
	
	function addVeTool( tool ) {
		if (!ve.init.mw.DesktopArticleTarget) return;
		
		// Create and register a command
		function Command() {
			Command.parent.call( this, tool.name );
		}
		OO.inheritClass( Command, ve.ui.Command );

		// Forbid the command from being executed in the visual mode
		Command.prototype.isExecutable = function () {
			var surface = ve.init.target.getSurface();
			var mode = surface.getMode();
			return surface &amp;&amp; tool.modes &amp;&amp; ( tool.modes === mode || tool.modes.indexOf( mode ) !== -1 );
		};

		Command.prototype.execute = function () {
			tool.callback();
			return true;
		};

		if ( ve.ui.wikitextCommandRegistry ) {
			ve.ui.wikitextCommandRegistry.register( new Command() );
		}

		// Create and register a tool
		function Tool() {
			Tool.parent.apply( this, arguments );
		}
		OO.inheritClass( Tool, ve.ui.Tool );

		Tool.static.name = tool.name;
		Tool.static.group = tool.group || 'utility';
		Tool.static.title = tool.title;
		Tool.static.icon = tool.name;
		Tool.static.commandName = tool.name;
		Tool.static.autoAddToCatchall = false;
		Tool.static.deactivateOnSelect = false;

		Tool.prototype.onUpdateState = function () {
			Tool.parent.prototype.onUpdateState.apply( this, arguments );
			this.setActive( false );
		};

		ve.ui.toolFactory.register( Tool );

		mw.util.addCSS( '\
			.oo-ui-icon-' + tool.name + ' {\
				background-image: url(' + tool.icon + ');\
			}\
		' );
		
		if ( tool.addCallback ) {
			tool.addCallback();
		}
	}

	function registerVeTools() {
		function registerVeTool( tool ) {
			mw.libs.ve.addPlugin( function () {
				return mw.loader.using( [
					'ext.visualEditor.core',
					'ext.visualEditor.mwwikitext',
					'ext.visualEditor.mwtransclusion'
				] ).then( function () {
					addVeTool( tool );
				} );
			} );

			delete toolsToAdd[ tool.position ].visual;
		}

		var tools = sortTools( 'visual' );

		for ( var i = 0; i &lt; tools.length; i++ ) {
			registerVeTool( tools[ i ] );
		}
	}

	// So that in the case of index collisions gadgets don't override each other
	while ( toolsToAdd[ tool.position ] ) {
		tool.position++;
	}

	toolsToAdd[ tool.position ] = tool;

	if ( tool.classic &amp;&amp;
		( [ 'edit', 'submit' ].indexOf( mw.config.get( 'wgAction' ) ) !== -1 &amp;&amp;
			( mw.user.options.get( 'visualeditor-newwikitext' ) != 1 ||
				// Switched off visual editor + switched on new wikitext mode + ?action=edit = WikiEditor
				mw.user.options.get( 'visualeditor-betatempdisable' ) == 1 ) &amp;&amp;
			mw.user.options.get( 'usebetatoolbar' ) == 1
		) &amp;&amp;
		!addClassicToolbarToolsHooked
	) {
		$.when(
			mw.loader.using( [ 'ext.wikiEditor' ] ),
			$.ready
		).then( function () {
			if ( mw.config.get( 'wgServerName' ) === 'az.wikisource.org' ) {
				mw.hook( 'wikieditor.toolbar.gadgetsgroup' ).add( addClassicToolbarTools );
			} else {
				addClassicToolbarTools();
			}
		} );

		addClassicToolbarToolsHooked = true;
	}

	if ( tool.visual &amp;&amp; mw.config.get( 'wgIsArticle' ) ) {
		if ( tool.visual.addRightAway ) {
			// If a gadget loads in the moment of VisualEditor startup, for example in [[MediaWiki:Common.js]]
			mw.loader.using( [
				'ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init',
				'ext.visualEditor.core',
				'ext.visualEditor.mwwikitext',
				'ext.visualEditor.mwtransclusion'
			] ).then( function () {
				addVeTool( moveProperties( tool, 'visual' ) );
			} );
		} else {
			mw.loader.using( [ 'ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init' ] ).done( registerVeTools );
		}
	}
};

}() );</text>
      <sha1>emyle8a8cs3xz9iws19p07f9ksin1k9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>MediaViki:Gadget-wikificator.js</title>
    <ns>8</ns>
    <id>29649</id>
    <revision>
      <id>84521</id>
      <timestamp>2024-04-25T12:44:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Toghrul R</username>
        <id>5449</id>
      </contributor>
      <comment>Yeni səhifə yaradıldı</comment>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="29155" xml:space="preserve">// &lt;nowiki&gt;
( function () {
	

var clientProfile = $.client.profile();
var hotkey = clientProfile.platform === 'mac' ? 'Ctrl+Shift+W' : 'Ctrl+Alt+W';
var strings = {
	name: 'Vikiləşdirici',
	tooltip: 'Vikiləşdirici — mətnin avtomatik vikiləşdirilməsi (' + hotkey + ')',
	summary: 'vikiləşdirici',
	fullText: 'Vikiləşdirici səhifədəki bütün mətnə tətbiq olunacaq. Davam edilsin?',
	talkPage: 'Vikiləşdirici müzakirə səhifələrinə tam tətbiq edilə bilmir.'
};
window.wfPlugins = window.wfPlugins || [];
window.wfPluginsT = window.wfPluginsT || [];

// Function takes an input or text as an argument. If it is absent, it uses $( '#wpTextbox1' )
// as an input.
window.Wikify = function ( inputOrText ) {
	'use strict';

	var text, isInput, $input, caretPosition, textScroll,
		txt = '',
		hidden = [],
		winScroll = document.documentElement.scrollTop,
		$CodeMirrorVscrollbar = $( '.CodeMirror-vscrollbar' );

	// Check what's in the first parameter
	if ( typeof inputOrText === 'string' ) {
		text = inputOrText;
	} else {
		isInput = ( inputOrText &amp;&amp;
			( ( inputOrText.nodeType &amp;&amp; inputOrText.value !== undefined ) || // node
				( inputOrText.prop &amp;&amp; inputOrText.prop( 'nodeType' ) ) // jQuery object
			)
		);
		$input = $( isInput ? inputOrText : '#wpTextbox1' );
	}


	// FUNCTIONS

	function r( r1, r2 ) {
		txt = txt.replace( r1, r2 );
	}

	function hide( re ) {
		r( re, function ( s ) {
			return '\x01' + hidden.push( s ) + '\x02';
		} );
	}

	function hideTag ( tag ) {
		hide( new RegExp( '&lt;' + tag + '( [^&gt;]+)?&gt;[\\s\\S]+?&lt;\\/' + tag + '&gt;', 'gi' ) );
	}

	function hideTemplates() {
		hide( /\{\{([^{]\{?)+?\}\}/g );
		var pos = 0,
			stack = [],
			tpl,
			left,
			right;
		while ( true ) {
			left = txt.indexOf( '{{', pos );
			right = txt.indexOf( '}}', pos );
			if ( left === -1 &amp;&amp; right === -1 &amp;&amp; !stack.length ) {
				break;
			}
			if ( left !== -1 &amp;&amp; ( left &lt; right || right === -1 ) ) {
				stack.push( left );
				pos = left + 2;
			} else {
				left = stack.pop();
				if ( typeof left === 'undefined' ) {
					if ( right === -1 ) {
						pos += 2;
						continue;
					} else {
						left = 0;
					}
				}
				if ( right === -1 ) {
					right = txt.length;
				}
				right += 2;
				tpl = txt.substring( left, right );
				txt = txt.substring( 0, left ) +
					'\x01' + hidden.push( tpl ) + '\x02' +
					txt.substr( right );
				pos = right - tpl.length;
			}
		}
	}
	
	function processLink( link, left, right ) {
		left = left.replace( /[ _\u00A0]+/g, ' ' ).trim();
		if ( left.match( /^(?:Kateqoriya|Şəkil|File|Fayl) ?:/ ) ) {
			return '[[' + left + '|' + right + ']]';
		}
		right = right.replace( / {2,}/g, ' ' ).trim();
		var inLink = right.substr( 0, left.length );
		var afterLink = right.substr( left.length );
		var uniLeft = left.substr( 0, 1 ).toUpperCase() + left.substr( 1 );
		var uniRight = ( right.substr( 0, 1 ).toUpperCase() + right.substr( 1 ) ).replace( /[_\u00A0]/g, ' ' );
		if ( uniRight.indexOf( uniLeft ) === 0 &amp;&amp; afterLink.match( /^[a-züəı\-]*$/ ) ) {
			return '[[' + inLink + ']]' + afterLink;
		} else {
			return '[[' + left + '|' + right + ']]';
		}
	}

	function processText() {
		var i,
			u = '\u00A0'; // non-breaking space
		if ( mw.config.get( 'wgNamespaceNumber' ) % 2 || mw.config.get( 'wgNamespaceNumber' ) === 4 ) { // is talk page
			var sigs = txt.match( /\d\d:\d\d, \d\d? \S{3,8} 20\d\d \(UTC\)/g );
			if ( sigs &amp;&amp; sigs.length &gt; 1 ) {
				alert( wmTalkPage );
				return;
			}
		}

		hideTag( 'nowiki' );
		hideTag( 'pre' );
		hideTag( 'source' );
		hideTag( 'syntaxhighlight' );
		hideTag( 'templatedata' );

		hideTag( 'code' );
		hideTag( 'kbd' );
		hideTag( 'tt' );

		hideTag( 'graph' );
		hideTag( 'hiero' );
		hideTag( 'math' );
		hideTag( 'timeline' );
		hideTag( 'chem' );
		hideTag( 'score' );
		hideTag( 'categorytree' );
		hideTag( 'inputbox' );
		hideTag( 'mapframe' );
		hideTag( 'maplink' );

		r( /( |\n|\r)+\{\{(·|•|\*)\}\}/g, '{{$2}}' ); // before {{·/•/*}}, usually in templates
		r( /\{\{\s*[Şş]ablon:([\s\S]+?)\}\}/g, '{{$1}}' );
		r( /[\u00A0 ]+(\{\{\s*([Rr]ef-[a-z\-]+?|[Ee]n icon|[Cc]hecked|[Vv]|[Yy]oxlanılıb)\}\})/g, '$1' );
		r( /&lt;[\/\\]?(hr|br)( [^\/\\&gt;]+?)?? *[\/\\]?&gt;/gi, '&lt;$1$2&gt;' );
		r( /&lt;noinclude&gt;\s*(\{\{[dD]ocpage\}\})\s*&lt;\/noinclude&gt;/g, '$1' );
		r( /(\n)(\s+)([A-Za-z0-9ÜüİÖöƏəÇçŞş&quot;\[*#\-–—])/g, '$1$1$3' ); // sətrin əvvəlindəki boşluqlar
		r( /(\n)(\s+)({)/g, '$1$3' );
		r( /(\n)(\s+)(\n)/g, '$1$1' ); // boş sətirdəki boşluqlar
//		r( /(})(\n)(')/g, '$1\n\n$3' ); // giriş hissədə şablonla preambula boşluğu
//		r( /(})(')/g, '$1\n\n$2' ); // giriş hissədə şablonla preambula boşluğu (bitişik olduqda)
		r( /(­|‎)/g, '' ); // səhifələrdə qalan qırmızı nöqtə
		r( /(¬)/g, '' ); // səhifələrdə qalan ¬ simvolu
		r( /(\[\[[^\{\]|\n]+){{!}}([^\{\]|\n]+\]\])/g, '$1|$2' );
		r( /(\])({)/g, '$1 $2' );
		
		r( /(Ģ)/g, 'ş' ); //OCR xətasından gələn simvol
		
		//BIRTH-DEATH DATES
		r( /\{\{(| )[Dd]oğum(_| )tarixi(| )\|(| )(\d*)(| )\}\}(\n)/g, '$5\n' );
		r( /\{\{(| )[Dd]oğum(_| )tarixi(| )\|(| )(\d*)(| )\|(| )\|(| )\}\}(\n)/g, '$5\n' );
		r( /\{\{(| )[Dd]oğum(_| )tarixi(| )\|(| )(\d+)(| )\|(| )(\d*)(| )\|(| )(\d*)(| )\}\}(\n)/g, '$11.$8.$5\n' );
		r( /\{\{(| )[Dd]oğum(_| )tarixi(_| )və(_| )yaşı(| )\|(| )(\d+)(| )\|(| )(\d*)(| )\|(| )(\d*)(| )\}\}(\n)/g, '$13.$10.$7\n');
		
		r( /\{\{(| )[Vv]əfat(_| )tarixi(| )\|(| )(\d*)(| )\}\}(\n)/g, '$5\n' );
		r( /\{\{(| )[Vv]əfat(_| )tarixi(| )\|(| )(\d*)(| )\|(| )\|(| )\}\}(\n)/g, '$5\n' );
		r( /\{\{(| )[Vv]əfat(_| )tarixi(| )\|(| )(\d+)(| )\|(| )(\d*)(| )\|(| )(\d*)(| )\}\}(\n)/g, '$11.$8.$5\n');
		r( /\{\{(| )[Vv]əfat(_| )tarixi(_| )və(_| )yaşı(| )\|(| )(\d+)(| )\|(| )(\d*)(| )\|(| )(\d*)(| )\|(| )(\d*)(| )\|(| )(\d*)(| )\|(| )(\d*)(| )\}\}(\n)/g, '$13.$10.$7\n' );
		
		// Keçid verilmiş tarixlər
		r( /\[\[(\s+|)(\d+)(\s+)([Yy]anvar|[Ff]evral|[Mm]art|[Aa]prel|[Mm]ay|[İi]yun|[İi]yul|[Aa]vqust|[Ss]entyabr|[Oo]ktyabr|[Nn]oyabr|[Dd]ekabr)(\s+|)\]\]/g, '$2 $4');
		r( /\[\[([Yy]anvar|[Ff]evral|[Mm]art|[Aa]prel|[Mm]ay|[İi]yun|[İi]yul|[Aa]vqust|[Ss]entyabr|[Oo]ktyabr|[Nn]oyabr|[Dd]ekabr)\]\]/g, '$1');
		r( /\[\[(\d+)(-|–|—)(ci|cı|cu|cü)\s(il|illər)\]\]/g, '$1-$3 $4');
		r( /\[\[(\d+)(-|–|—)(ci|cı|cu|cü)\s(il|illər)\|(\w*)\]\]/g, '$5');
		r( /(\[\[)(\d+)(\]\])(\s|)(-|–|—)(\s|)(ci|cı|cu|cü)/g, '$2-$7');
		r( /\[\[(\d+)\]\]/g, '$1');
		r( /\[\[(E|e).ə. (\d+)\]\]/g, '$1.ə. $2');
		r( /\[\[(\s+|)(\d+)(\s+|)\|(\s+|)([A-Za-z0-9ÜüİÖöƏəÇçŞşğı\-\–\— ]+)(\s+|)\]\]/g, '$5'); // [[1985|1985-ci il]] → 1985-ci il
		r( /\[\[(\s+|)(\d+)(\s+|)([Yy]anvar|[Ff]evral|[Mm]art|[Aa]prel|[Mm]ay|[İi]yun|[İi]yul|[Aa]vqust|[Ss]entyabr|[Oo]ktyabr|[Nn]oyabr|[Dd]ekabr)(\s+|)\|(\s+|)([A-Za-z0-9ÜüİÖöƏəÇçŞşğı\-\–\— ]+)(\s+|)\]\]/g, '$7'); // [[25 may|mayın 25]]-i → mayın 25-i
		
		//&quot;Şəkil yoxdur&quot;ları silmək
		r( /[Şş]əkil(_| )yoxdur(-qadın|-kişi|-film|).(jpg|svg)/g, '' );
		r( /[Nn]o(_| )image(_| )available-az.svg/g, '' );

		for ( i in window.wfPluginsT ) {
			if ( window.wfPluginsT.hasOwnProperty( i ) ) {
				window.wfPluginsT[i]( txt, r );
			}
		}

		hideTemplates();
		hide( /^[ \t].*/mg );
		hide( /(https?|ftp|news|nntp|telnet|irc|gopher):\/\/[^\s\[\]&lt;&gt;&quot;]+ ?/gi );
		hide( /^#(redirect|İSTİQAMƏT(LƏNDİRMƏ)?)/i );
		hideTag( 'gallery' );


		r( / +(\n|\r)/g, '$1' ); // spaces at EOL
		txt = '\n' + txt + '\n';

		// LINKS
		r( /(\[\[:?)(category|kateqoriya):( *)/ig, '$1Kateqoriya:' );
		r( /(\[\[:?)(module|module):( *)/ig, '$1Modul:' );
		r( /(\[\[:?)(template|şablon):( *)/ig, '$1Şablon:' );
		r( /(\[\[:?)(image|şəkil|file):( *)/ig, '$1Fayl:' );
		
		// Linked years, centuries and ranges
		r( /(\(|\s)(\[\[[12]?\d{3}\]\])[\u00A0 ]?(-{1,3}|–|—) ?(\[\[[12]?\d{3}\]\])(\W)/g, '$1$2–$4$5' );
		r( /(\(|\s)(\[\[[IVX]{1,5}\]\])[\u00A0 ]?(-{1,3}|–|—) ?(\[\[[IVX]{1,5}\]\])(\W)/g, '$1$2–$4$5' );
		r( /(\d+)(\s+|)(-|–|—)(\s+|)(ci|cı|cu|cü)/g, '$1-$5'); // 1918 -ci → 1918-ci
		r( /(\d+)(\s+|)(ci|cı|cu|cü)(\s+)/g, '$1-$3$4'); // 1918 ci / 1918ci → 1918-ci
		r( /(\d+)(–|—)(ci|cı|cu|cü)/g, '$1-$3');
		
		r( /\[\[(\d+)(-|–|—)(\d*)\]\]/g, '$1–$3'); // yanlışlıqla [[1950-1951]] formasında yazılarsa
		
		//sıra saylarının düzəlişi
		r( /(\d+)-ç(i|ı|u|ü)(\s+)/g, '$1-c$2$3');
		r( /(\s)0-(ci|cu|cü)(\s+)/g, ' 0-cı$3');
		r( /(1|2|5|7|8|20|50|70|80)-(cı|cu|cü)(\s+)/g, '$1-ci$3');
		r( /(6|40|60|90)-(ci|cu|cü)(\s+)/g, '$1-cı$3');
		r( /(9|10|30)-(cı|ci|cü)(\s+)/g, '$1-cu$3');
		r( /(3|4|100|200|300|400|500|600|700|800|900)-(cı|ci|cu)(\s+)/g, '$1-cü$3');

		// Ay adları kiçiklə
		r( /(\s+)Yanvar(\s+)(\d+)/g, '$1yanvar$2$3');
		r( /(\s+)Fevral(\s+)(\d+)/g, '$1fevral$2$3');
		r( /(\s+)M(art|ay)(\s+)(\d+)/g, '$1m$2$3$4');
		r( /(\s+)A(prel|vqust)(\s+)(\d+)/g, '$1a$2$3$4');
		r( /(\s+)(I|İ)(yun|yul)(\s+)(\d+)/g, '$1i$3$4$5');
		r( /(\s+)Sentyabr(\s+)(\d+)/g, '$1sentyabr$2$3');
		r( /(\s+)Oktyabr(\s+)(\d+)/g, '$1oktyabr$2$3');
		r( /(\s+)Noyabr(\s+)(\d+)/g, '$1noyabr$2$3');
		r( /(\s+)Dekabr(\s+)(\d+)/g, '$1dekabr$2$3');
		
		// Nice links
		r( /(\[\[[^|[\]]*)[\u00AD\u200E\u200F]+([^\[\]]*\]\])/g, '$1$2' ); // Soft Hyphen &amp; DirMark
		r( /\[\[ *([^|[\]]+?) *\| *('''''|'''|'')([^'|[\]]*)\2 *]]/g, '$2[[$1|$3]]$2' ); // move fomatting out of link text
		r( /\[\[ *([^|[\]]+?) *\| *«([^»|[\]]*)» *\]\]/g, '&quot;[[$1|$2]]&quot;' ); // move quotation marks out of link text
		r( /\[\[ *([^|[\]]+?) *\| *„([^“|[\]]*)“ *\]\]/g, '&quot;[[$1|$2]]&quot;' );
		r( /\[\[ *([^|[\]]+?) *\| *&quot;([^&quot;|[\]]*)&quot; *\]\]/g, '&quot;[[$1|$2]]&quot;' );
		r( /\[\[([^|[\]\n]+)\|([^|[\]\n]+)\]\]/g, processLink ); // link shortening
		r( /\[\[ *([^|[\]]+)([^|\[\]()]+?) *\| *\1 *\]\]\2/g, '[[$1$2]]' ); // text repetition after link
		r( /\[\[ *(?!Şəkil:|Kateqoriya:)([a-zA-Zа\u00A0-\u00FF %!\&quot;$&amp;'()*,\-—.\/0-9:;=?\\@\^_`’~]+) *\| *([^\|\[\]]+) *\]\]([a-zа]+)/g, '[[$1|$2$3]]' ); // &quot;
		hide( /\[\[[^\]|]+/g); // only link part

		// TAGS
		r( /&lt;&lt;(\S.+\S)&gt;&gt;/g, '&quot;$1&quot;' ); // &lt;&lt; &gt;&gt;
		r( /(«|»|“|”|„)/g, '&quot;' );
		r( /(su[pb]&gt;)-(\d)/g, '$1−$2' ); // -&gt;mənfi
		r( /&lt;(b|strong)&gt;(.*?)&lt;\/(b|strong)&gt;/gi, &quot;'''$2'''&quot; );
		r( /&lt;(i|em)&gt;(.*?)&lt;\/(i|em)&gt;/gi, &quot;''$2''&quot; );
		r( /^&lt;hr ?\/?&gt;/gim, '----' );
		r( /[\u00A0 \t]*&lt;ref(?:\s+name=&quot;&quot;)?(\s|&gt;)/gi, '&lt;ref$1' );
		r( /(\n== *[a-z\s\.:]+ *==\n+)&lt;references *\/&gt;/ig, '$1{' + '{İstinad siyahısı}}' );
		r( /&lt;references ?\/?&gt;/g, '{{İstinad siyahısı}}' );
		r( /\{\{reflist\}\}/g, '{{İstinad siyahısı}}' );
		r( /\{\{Istinad siyahısı\}\}/g, '{{İstinad siyahısı}}' );
		r( /\{\{Xarici istinadlar\}\}/g, '{{Xarici keçidlər}}' );
		r(/&lt;nowiki&gt;&lt;\/nowiki&gt;/g, '');
		r(/&lt;nowiki( |)\/( |)&gt;/g, '')
		hide( /&lt;[a-z][^&gt;]*?&gt;/gi);

		hide( /^(\{\||\|\-).*/mg); // table/row def
		hide( /(^\||^!|!!|\|\|) *[a-z]+=[^|]+\|(?!\|)/mgi); // cell style
		hide( /\| +/g); // formatted cell

		r( /[ \t\u00A0]{2,}/g, ' ' ); // double spaces

		// Entities etc. → Unicode chars
		if ( mw.config.get( 'wgNamespaceNumber' ) !== 10 ) {
			r( /&amp;(#x[0-9a-f]{2,4}|#[0-9]{3,4}|[0-9a-z]{2,8});/gi, function ( s ) {
				var t = document.createElement( 'textarea' );
				t.innerHTML = s;
				var c = t.value;
				if ( c.length === 1 &amp;&amp; c.charCodeAt( 0 ) &gt; 127 || s === '&amp;#x20;' ) {
					return c;
				}
				return s;
			});
		}
		r( /\(tm\)/gi, '™' );
		r( /\.\.\./g, '…' );
		r( /(^|[^+])\+-(?!\+|-)/g, '$1±' );
		r( /~=/g, '≈' );
		r( /\^2(\D)/g, '²$1' );
		r( /\^3(\D)/g, '³$1' );
		r( /\skv\.\s*([dsmnk]?m|mkm)([\s\.,;:)])/g, u + '$1²$2' );
		r( /\skub\.\s*([dsmnk]?m|mkm)([\s\.,;:)])/g, u + '$1³$2' );
		r( /((?:^|[\s&quot;])\d+(?:[\.,]\d+)?)\s*[xх]\s*(\d+(?:[\.,]\d+)?)\s*([m]{1,2}(?:[\s&quot;\.,;?!]|$))/g, '$1×$2' + u + '$3' );
		r( /\s+×\s+/g, u + '×' + u );
		r( /№№/g, '№' );
		r( /(\))(\()/g, '$1 $2' );
		r( /(\]\])(\()/g, '$1 $2' );
		r( /(,)([A-Za-zÜüİÖöƏəÇçŞşğı])/g, '$1 $2' ); // vergüldən sonra hərf gəldikdə verilən boşluq
		r( /(\.)([A-ZÜİÖƏÇŞВЕӘКМНОРСТУХ])/g, '$1 $2' ); // nöqtədən sonra böyük hərf gəldikdə verilən boşluq
//		r( /(-|–|—)(\n)([A-Za-z0-9ÜüİÖöƏəÇçŞşğı&quot;\[\(\,\.])/g, '$3' ); // yarımçıq qalmış sətir
//		r( /([A-Za-z0-9ÜüİÖöƏəÇçŞşğı&quot;\[\(\,\.])(\n)([A-Za-z0-9ÜüİÖöƏəÇçŞşğı&quot;\[\(\,\.])/g, '$1 $3' ); // yarımçıq qalmış sətir

		// Headings
		r( /^(=+)[ \t\f\v]*(.*?)[ \t\f\v]*=+$/gm, '$1 $2 $1' ); // add spaces inside
		r( /([^\r\n])(\r?\n==.+==\r?\n)/g, '$1\n$2' ); // add empty line before
		r( /(==.+==)[\r\n]{2,}(?!=)/g, '$1\n' ); // remove empty line after
		r( /^== (?:(.+[^.])\.|(.+):) ==$/gm, '== $1$2 ==' );
		r( /^== '''(?!.*'''.*''')(.+)''' ==$/gm, '== $1 ==' );

		// Hyphens and en dashes to pretty dashes
		r( /(\s)-{1,3} /g, '$1— ' ); // hyphen -&gt; &amp;mdash;
		r( /(\d)--(\d)/g, '$1—$2' ); // -&gt; &amp;mdash;
		r( /(\s)-(\d)/g, '$1−$2' ); // hyphen -&gt; minus

		// Year and century ranges
		r( /(\(|\s)([IVX]{1,5})[\u00A0 ]?(-{1,3}|—) ?([IVX]{1,5})(?![\w\-])/g, '$1$2–$4' );
		r( /(\d+)(\s+|)(-|—)(\s|)(\d+)/g, '$1–$5' );
		r( /(\d+)(-)(\s)/g, '$1 — ' );
		r( /(yanvar|fevral|mart|aprel|may|iyun|iyul|avqust|sentyabr|oktyabr|noyabr|dekabr)(\s+)(-|–|—)(\s+)(yanvar|fevral|mart|aprel|may|iyun|iyul|avqust|sentyabr|oktyabr|noyabr|dekabr)(\s+)/g, '$1–$5$6' );
		r( /(yanvar|fevral|mart|aprel|may|iyun|iyul|avqust|sentyabr|oktyabr|noyabr|dekabr)(\s+)(\d+)(–)(\d+|)(\s+|)(yanvar|fevral|mart|aprel|may|iyun|iyul|avqust|sentyabr|oktyabr|noyabr|dekabr)/g, '$1 $3 $4 $5 $7' );

		//ISBN
		r( /(\d+)(-|–|—)(\d+)(-|–|—)(\d+)(-|–|—)(\d+)(-|–|—|)(\d+|)/g, '$1-$3-$5-$7$8$9' );

		// Insert/delete spaces
		r( /^([#*:]+)[ \t\f\v]*(?!\{\|)([^ \t\f\v*#:;])/gm, '$1 $2' ); // #* işarələrindən əvvəl boşluq
		r( /([№§])(\s*)(\d)/g, '$1' + u + '$3' );

		// inside ()
		r( /\( +/g, '(' );
		r( / +\)/g, ')' );

		// Temperature
		r( /([\s\d=≈≠≤≥&lt;&gt;—(&quot;'|])([+±−\-]?\d+?(?:[.,]\d+?)?)(([ °\^*]| [°\^*])(C|F))(?=[\s&quot;').,;!?|\x01])/gm, '$1$2' + u + '°$5' ); // '

		// Dot → comma in numbers
		r( /(\s\d+)\.(\d+[\u00A0 ]*[%‰°×])/gi, '$1,$2' );

		// kiril və latın qarışdırılarsa
		// ilk hərflər
		r( /(\s|&quot;|-|\()А([a-züöəçşğı])/g, '$1A$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()а([a-züöəçşğı])/g, '$1a$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()В([a-züöəçşğı])/g, '$1B$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()Е([a-züöəçşğı])/g, '$1E$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()е([a-züöəçşğı])/g, '$1e$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()Ә([a-züöəçşğı])/g, '$1Ə$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()ә([a-züöəçşğı])/g, '$1ə$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()К([a-züöəçşğı])/g, '$1K$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()к([a-züöəçşğı])/g, '$1k$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()М([a-züöəçşğı])/g, '$1M$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()Н([a-züöəçşğı])/g, '$1H$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()О([a-züöəçşğı])/g, '$1O$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()о([a-züöəçşğı])/g, '$1o$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()Р([a-züöəçşğı])/g, '$1P$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()р([a-züöəçşğı])/g, '$1p$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()С([a-züöəçşğı])/g, '$1C$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()с([a-züöəçşğı])/g, '$1c$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()Т([a-züöəçşğı])/g, '$1T$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()У([a-züöəçşğı])/g, '$1Y$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()у([a-züöəçşğı])/g, '$1y$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()Х([a-züöəçşğı])/g, '$1X$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()х([a-züöəçşğı])/g, '$1x$2');
		
		// orta hərflər
		r( /([A-Za-zÜüİÖöƏəÇçŞşğı])а([a-züöəçşğı])/g, '$1a$2');
		r( /([A-Za-zÜüİÖöƏəÇçŞşğı])е([a-züöəçşğı])/g, '$1e$2');
		r( /([A-Za-zÜüİÖöƏəÇçŞşğı])ә([a-züöəçşğı])/g, '$1ə$2');
		r( /([A-Za-zÜüİÖöƏəÇçŞşğı])к([a-züöəçşğı])/g, '$1k$2');
		r( /([A-Za-zÜüİÖöƏəÇçŞşğı])һ([a-züöəçşğı])/g, '$1h$2');
		r( /([A-Za-zÜüİÖöƏəÇçŞşğı])о([a-züöəçşğı])/g, '$1o$2');
		r( /([A-Za-zÜüİÖöƏəÇçŞşğı])р([a-züöəçşğı])/g, '$1p$2');
		r( /([A-Za-zÜüİÖöƏəÇçŞşğı])с([a-züöəçşğı])/g, '$1c$2');
		r( /([A-Za-zÜüİÖöƏəÇçŞşğı])у([a-züöəçşğı])/g, '$1y$2');
		r( /([A-Za-zÜüİÖöƏəÇçŞşğı])х([a-züöəçşğı])/g, '$1x$2');
		
		// ortada böyük hərflər — sol ümumi, sağ dəqiq
		r( /([A-ZÜİÖƏÇŞ])А([DFGİLNQRSUVZÜİÖƏÇŞ])/g, '$1A$2');
		r( /([A-ZÜİÖƏÇŞ])В([DFGİLNQRSUVZÜİÖƏÇŞ])/g, '$1B$2');
		r( /([A-ZÜİÖƏÇŞ])С([DFGİLNQRSUVZÜİÖƏÇŞ])/g, '$1C$2');
		r( /([A-ZÜİÖƏÇŞ])Е([DFGİLNQRSUVZÜİÖƏÇŞ])/g, '$1E$2');
		r( /([A-ZÜİÖƏÇŞ])О([DFGİLNQRSUVZÜİÖƏÇŞ])/g, '$1O$2');
		r( /([A-ZÜİÖƏÇŞ])Х([DFGİLNQRSUVZÜİÖƏÇŞ])/g, '$1X$2');
		r( /([A-ZÜİÖƏÇŞ])У([DFGİLNQRSUVZÜİÖƏÇŞ])/g, '$1Y$2');
		r( /([A-ZÜİÖƏÇŞ])Р([DFGİLNQRSUVZÜİÖƏÇŞ])/g, '$1P$2');
		r( /([A-ZÜİÖƏÇŞ])К([DFGİLNQRSUVZÜİÖƏÇŞ])/g, '$1K$2');
		r( /([A-ZÜİÖƏÇŞ])Ә([DFGİLNQRSUVZÜİÖƏÇŞ])/g, '$1Ə$2');
		
		// ortada böyük hərflər — sol dəqiq, sağ ümumi
		r( /([DFGİLNQRSUVZÜİÖƏÇŞ])А([A-ZÜİÖƏÇŞ])/g, '$1A$2');
		r( /([DFGİLNQRSUVZÜİÖƏÇŞ])В([A-ZÜİÖƏÇŞ])/g, '$1B$2');
		r( /([DFGİLNQRSUVZÜİÖƏÇŞ])С([A-ZÜİÖƏÇŞ])/g, '$1C$2');
		r( /([DFGİLNQRSUVZÜİÖƏÇŞ])Е([A-ZÜİÖƏÇŞ])/g, '$1E$2');
		r( /([DFGİLNQRSUVZÜİÖƏÇŞ])О([A-ZÜİÖƏÇŞ])/g, '$1O$2');
		r( /([DFGİLNQRSUVZÜİÖƏÇŞ])Х([A-ZÜİÖƏÇŞ])/g, '$1X$2');
		r( /([DFGİLNQRSUVZÜİÖƏÇŞ])У([A-ZÜİÖƏÇŞ])/g, '$1Y$2');
		r( /([DFGİLNQRSUVZÜİÖƏÇŞ])Р([A-ZÜİÖƏÇŞ])/g, '$1P$2');
		r( /([DFGİLNQRSUVZÜİÖƏÇŞ])К([A-ZÜİÖƏÇŞ])/g, '$1K$2');
		r( /([DFGİLNQRSUVZÜİÖƏÇŞ])Ә([A-ZÜİÖƏÇŞ])/g, '$1Ə$2');

		// orta hərflər (qoşa ehtimallı)
		r( /а([bdfghjqlmnrstvzuüöəçşğı])/g, 'a$1');
		r( /е([bdfghjqlmnrstvzuüöəçşğı])/g, 'e$1');
		r( /ә([bdfghjqlmnrstvzuüöəçşğı])/g, 'ə$1');
		r( /к([bdfghjqlmnrstvzuüöəçşğı])/g, 'k$1');
		r( /о([bdfghjqlmnrstvzuüöəçşğı])/g, 'o$1');
		r( /р([bdfghjqlmnrstvzuüöəçşğı])/g, 'p$1');
		r( /с([bdfghjqlmnrstvzuüöəçşğı])/g, 'c$1');
		r( /у([bdfghjqlmnrstvzuüöəçşğı])/g, 'y$1');
		r( /х([bdfghjqlmnrstvzuüöəçşğı])/g, 'x$1');
		
		// orta hərflər (qoşa ehtimallı)
		r( /([bdfghjqlmnrstvzuüöəçşğı])а/g, '$1a');
		r( /([bdfghjqlmnrstvzuüöəçşğı])е/g, '$1e');
		r( /([bdfghjqlmnrstvzuüöəçşğı])ә/g, '$1ə');
		r( /([bdfghjqlmnrstvzuüöəçşğı])к/g, '$1k');
		r( /([bdfghjqlmnrstvzuüöəçşğı])о/g, '$1o');
		r( /([bdfghjqlmnrstvzuüöəçşğı])р/g, '$1p');
		r( /([bdfghjqlmnrstvzuüöəçşğı])с/g, '$1c');
		r( /([bdfghjqlmnrstvzuüöəçşğı])у/g, '$1y');
		r( /([bdfghjqlmnrstvzuüöəçşğı])х/g, '$1x');
		
		// yekun hərflər
		r( /([A-Za-zÜüİÖöƏəÇçŞşğı])а(\s|,|\.|:|&quot;|-)/g, '$1a$2');
		r( /([A-Za-zÜüİÖöƏəÇçŞşğı])е(\s|,|\.|:|&quot;|-)/g, '$1e$2');
		r( /([A-Za-zÜüİÖöƏəÇçŞşğı])ә(\s|,|\.|:|&quot;|-)/g, '$1ə$2');
		r( /([A-Za-zÜüİÖöƏəÇçŞşğı])к(\s|,|\.|:|&quot;|-)/g, '$1k$2');
		r( /([A-Za-zÜüİÖöƏəÇçŞşğı])о(\s|,|\.|:|&quot;|-)/g, '$1o$2');
		r( /([A-Za-zÜüİÖöƏəÇçŞşğı])р(\s|,|\.|:|&quot;|-)/g, '$1p$2');
		r( /([A-Za-zÜüİÖöƏəÇçŞşğı])с(\s|,|\.|:|&quot;|-)/g, '$1c$2');
		r( /([A-Za-zÜüİÖöƏəÇçŞşğı])у(\s|,|\.|:|&quot;|-)/g, '$1y$2');
		r( /([A-Za-zÜüİÖöƏəÇçŞşğı])х(\s|,|\.|:|&quot;|-)/g, '$1x$2');
		
		// yekun böyük hərflər
		r( /([ÜİÖƏÇŞ]A)/g, '$1A');
		r( /([ÜİÖƏÇŞ]В)/g, '$1B');
		r( /([ÜİÖƏÇŞ]С)/g, '$1C');
		r( /([ÜİÖƏÇŞ]Е)/g, '$1E');
		r( /([ÜİÖƏÇŞ]О)/g, '$1O');
		r( /([ÜİÖƏÇŞ]Х)/g, '$1X');
		r( /([ÜİÖƏÇŞ]У)/g, '$1Y');
		r( /([ÜİÖƏÇŞ]Р)/g, '$1P');
		r( /([ÜİÖƏÇŞ]К)/g, '$1K');
		r( /([ÜİÖƏÇŞ]Ә)/g, '$1Ə');
		
		// yanlış yazılmış sözlər, orfoqrafiya pozuntuları
		r( /(\s|\n)(B|b)ugün(\s+)/g, '$1$2u gün ');
		r( /(\s|\n)(Ç|ç)atışmamazlı/g, '$1$2atışmazlı');
		r( /(\s|\n)(E|e)htiyyac/g, '$1$2htiyac');
		r( /(\s|\n)(E|e)htiyyat/g, '$1$2htiyat');
		r( /(\s|\n)(L|l)ahiyə/g, '$1$2ayihə');
		r( /(\s|\n)(M|m)əhşur/g, '$1$2əşhur');
		r( /(\s|\n)(T|t)əxris/g, '$1$2ərxis');
		r( /(\s|\n)(T|t)övsiyyə/g, '$1$2övsiyə');
		r( /(\s|\n)(Y|y)alnış/g, '$1$2anlış');
		r( /(\s|\n)(Z|z)əyif/g, '$1$2əif');
		r( /(\s|\n)(Ə|ə)lbətdə/g, '$1$2lbəttə');
		r( /(\s|\n)(H|h)azırki/g, '$1$2azırkı');
		r( /(\s|\n)(F|f)akultə/g, '$1$2akültə');
		r( /(\s|\n)(H|h)eyyət/g, '$1$2eyət');
		r( /(\s|\n)(M|m)ühüt/g, '$1$2ühit');
		r( /(\s|\n)(M|m)üdür/g, '$1$2üdir');
		r( /(\s|\n)(P|p)alkovnik/g, '$1$2olkovnik');
		r( /(\s|\n)(H|h)ökümət/g, '$1$2ökumət');
		r( /(\s|\n)(H|h)ök(ü|u)mran/g, '$1$2ökmran');
		r( /(\s|\n)(S|s)inifi/g, '$1$2infi');
		r( /(\s|\n)(F|f)ikiri/g, '$1$2ikri');
		r( /(\s|\n)(N|n)əaliyyət/g, '$1$2ailiyyət');
		r( /(\s|\n)(A|a)bu-hava/g, '$1$2b-hava');
		r( /(\s|\n)(Ə|ə)ləxsus/g, '$1$2ləlxüsus');
		r( /(\s|\n)(B|b)aşlanğıç/g, '$1$2aşlanğıc');
		r( /(\s|\n)(B|b)əyənat/g, '$1$2əyanat');
		r( /(\s|\n)(A|a)rtış/g, '$1$2rtım');
		r( /(\s|\n)(H|h)ərbiçi/g, '$1$2ərbçi');
		r( /(\s|\n)(T|t)ağım/g, '$1$2aqım');
		r( /(\s|\n)(N|n)igah/g, '$1$2ikah');
		r( /(\s|\n)(T|t)abeçili/g, '$1$2abeli');
		r( /(\s|\n)(R|r)ahatçılı/g, '$1$2ahatlı');
		r( /(\s|\n)(N|n)arahatçılı/g, '$1$2arahatlı');
		r( /(\s|\n)(M|m)üşaiyət/g, '$1$2üşayiət');
		r( /(\s|\n)(Ş|ş)aiyə/g, '$1$2ayiə');
		r( /(\s|\n)(Ə|ə)ksik/g, '$1$2skik');
		r( /(\s|\n)(K|k)iprik/g, '$1$2irpik');
		r( /(\s|\n)(Q|q)armaqarışı/g, '$1$2arma-qarışı');
		r( /(\s|\n)(O|o)rjinal/g, '$1$2rijinal');
		r( /(\s|\n)(B|b)iruzə/g, '$1$2üruzə');
		r( /(\s|\n)(N|n)əqarət/g, '$1$2əqərat');
		r( /(\s|\n)(T|t)utğun/g, '$1$2utqun');
		r( /(\s|\n)(M|m)eyl(\s)e(t|d)/g, '$1$2eyil e$4');
		r( /(\s|\n)(M|m)eylli/g, '$1$2eyilli');
		r( /(\s|\n)(İ|i)lluziya/g, '$1$2llüziya');
		r( /(\s|\n)(F|f)eyziyab/g, '$1$2eyzyab');
		r( /(\s|\n)(İ|i)l(\s)dönümü/g, '$1$2ldönümü');
		r( /(\s|\n)(D|d)ünya(\s)görüşü/g, '$1$2ünyagörüşü');
		r( /(\s|\n)(G|g)eniş(\s)miqyaslı/g, '$1$2enişmiqyaslı');
		r( /(\s|\n)(B|b)aş(\s)sağlığı/g, '$1$2aşsağlığı');
		r( /(\s|\n)(E|e)tibarı(\s)ilə/g, '$1$2tibarilə');
		r( /(\s|\n)(M|m)əqsədi(\s)ilə/g, '$1$2əqsədilə');
		r( /(\s|\n)(M|m)ünasibəti(\s)ilə/g, '$1$2ünasibətilə');
		r( /(\s|\n)(V|v)asitəsi(\s)ilə/g, '$1$2asitəsilə');
		r( /(\s|\n)(H|h)allusinasiya/g, '$1$2allüsinasiya');
		r( /(\s|\n)(A|a)yrıseçkili/g, '$1$2yrı-seçkili');
		r( /(\s|\n)(B|b)iraz(\s)/g, '$1$2ir az ');
		r( /(\s|\n)(D|d)edektiv/g, '$1$2etektiv');
		r( /(\s|\n)(S|s)əbrli/g, '$1$2əbirli');
		r( /(\s|\n)(H|h)əftə(\s)(içi|sonu)/g, '$1$2əftə$4');
		r( /(\s|\n)(A|a)zərkeş/g, '$1$2zarkeş');
		r( /(\s|\n)(Q|q)əbristanlı/g, '$1$2əbiristanlı');
		r( /(\s|\n)(K|k)artikaturası/g, '$1$2artikaturu');
		r( /(\s|\n)(A|a)breviaturası/g, '$1$2breviaturu');
		r( /(\s|\n)(A|a)idiyyatı/g, '$1$2idiyyəti');
		r( /(\s|\n)(A|a)idiyyat/g, '$1$2idiyyət');
		r( /(\s|\n)(K|k)ariyera/g, '$1$2aryera');
		r( /(\s|\n)(P|p)rosses/g, '$1$2roses');
		r( /(\s|\n)(B|b)roş(u|ü)ra/g, '$1$2roşür');
		r( /(\s|\n)(P|p)aqon/g, '$1$2oqon');
		r( /(\s+)həmdə(\s+)/g, '$1həm də ');
		r( /(\s|\n)(H|h)albu(\s+)ki(\,|)/g, '$1$2albuki');
		r( /(\s|\n)(B|b)u(\s+|)gün(\s+|)ki(\,|)(\s+)/g, '$1$2ugünkü ');
		r( /(\s|\n)Oteld/g, '$1Hoteld'); r( /(\s|\n)oteld/g, '$1hoteld');
		r( /(\s|\n)Oteli/g, '$1Hoteli'); r( /(\s|\n)oteli/g, '$1hoteli');
		r( /(\s|\n)Otelə/g, '$1Hotelə'); r( /(\s|\n)otelə/g, '$1hotelə');
		r( /(K|k)arvansarayı(\s|,|\'|\.|:|&quot;|-)/g, '$1arvansarası$2');
		r( /(K|k)arvansaray(\s|,|\'|\.|:|&quot;|-)/g, '$1arvansara$2');
        r( /(\s|\n)(A|a)rtifakt/g, '$1$2rtefakt');

		// ABŞ
		r( /(\[\[|)(Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ|)(ABŞ)(|\]\])(-|–|—)(da)(|\]\])(\s+)/g, '$1$2$3$4-də$7$8');
		r( /(\[\[|)(Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ|)(ABŞ)(|\]\])(-|–|—)(a)(|\]\])(\s+)/g, '$1$2$3$4-yə$7$8');
		
		/* Ölkəmiz, vətənimiz → Azərbaycan
		r( /(\s)(Ö|ö)lkəmiz Azərbaycan/g, '$1Azərbaycan');
		r( /(\s)(Ö|ö)lkəmizin(\s)/g, '$1Azərbaycanın$3');
		r( /(\s)(Ö|ö)lkəmizdəki(\s)/g, '$1Azərbaycandakı$3');
		r( /(\s)(Ö|ö)lkəmiz(\s)/g, '$1Azərbaycan$3');
		r( /(\s)(V|v)ətənimiz Azərbaycan/g, '$1Azərbaycan');
		r( /(\s)(V|v)ətənimiz(\s)/g, '$1Azərbaycan$3');
		r( /(\s)(V|v)ətənimizin(\s)/g, '$1Azərbaycanın$3');
		r( /(\s)(V|v)ətənimizdə(\s)/g, '$1Azərbaycanda$3'); */
		
		/* Vergüllər
		r( /(\s+)(amma|ancaq|lakin|halbuki|fəqət)(\,)/g, '$1$2');
		r( /([A-Za-z0-9ÜüİÖöƏəÇçŞşğı])(\s+)(amma|lakin|halbuki|fəqət)/g, '$1,$2$3');
		r( /(\.)(\s+|)(Amma|Lakin|Halbuki|Fəqət)(\,|)(\s+)/g, ',$2$3$5');
		r( /(\,)(\s+)A(mma)(\s)/g, '$1$2a$3$4');
		r( /(\,)(\s+)L(akin)(\s)/g, '$1$2l$3$4');
		r( /(\,)(\s+)H(albuki)(\s)/g, '$1$2h$3$4');
		r( /(\,)(\s+)F(əqət)(\s)/g, '$1$2f$3$4');
		r( /(M|m)(əsələn)(\s+)([A-Za-z0-9ÜüİÖöƏəÇçŞşğı])/g, '$1$2, $4');
		//r( /([A-Za-z0-9ÜüİÖöƏəÇçŞşğı])(\s+)(ya da|həm də|gah da|nə də)(\s+)/g, '$1,$2$3$4'); // ,ya da*/
		
		// Köhnə e-qanun linklərinin düzəldilməsi
		r( /( |)http:\/\/e-qanun\.az\/print\.php\?internal=view&amp;target=1&amp;docid=(\d+)&amp;doctype=0.?(\{\{Dead link\|.?\}\})?/g, 'https://e-qanun.az/framework/$1');
		
		// Plugins
		for ( i in window.wfPlugins ) {
			if ( window.wfPlugins.hasOwnProperty( i ) ) {
				window.wfPlugins[i]( txt, r );
			}
		}

		function unhide( s, num ) {
			return hidden[ num - 1 ];
		}
		while ( txt.match( /\x01\d+\x02/ ) ) {
			r( /\x01(\d+)\x02/g, unhide );
		}

		txt = txt.substr( 1, txt.length - 2 ); // compensation for &quot;txt = '\n' + txt + '\n';&quot;
	}

	function processAllText() {
		txt = $input ? $input.textSelection( 'getContents' ) : text;
		processText();
		if ( $input ) {
			r( /^[\n\r]+/, '' );
			
			// 2017 wikitext editor adds an empty line to the end with every text replacement
			// Remove the following block when [[phab:T198010]] is fixed.
			if ( window.ve &amp;&amp; ve.init &amp;&amp; ve.init.target &amp;&amp; ve.init.target.active ) {
				r( /[\n\r]+$/, '' );
			}
			
			$input.textSelection( 'setContents', txt );
			if ( caretPosition ) {
				$input.textSelection( 'setSelection', {
					start: caretPosition[0] &gt; txt.length ? txt.length : caretPosition[0]
				} );
			}
		} else {
			text = txt;
		}
		if ( window.auto_comment &amp;&amp;
			window.insertSummary &amp;&amp;
			!document.editform.wpSection.value
		) {
			window.insertSummary( 'vikiləşdirici' );
		}
	}


	// MAIN CODE

	if ( $input ) {
		$input.focus();
		
		caretPosition = $input.textSelection( 'getCaretPosition', { startAndEnd: true } );
		if ( caretPosition ) {
			textScroll = ( $CodeMirrorVscrollbar.length ? $CodeMirrorVscrollbar : $input )
				.scrollTop();
			if ( caretPosition[0] === caretPosition[1] ) {
				processAllText();
			} else {
				txt = $input.textSelection( 'getSelection' );
				processText();
				// replaceSelection doesn't work with MediaWiki 1.30 in case this gadget is loaded
				// from other wiki
				$input.textSelection( 'encapsulateSelection', {
					replace: true,
					peri: txt
				} );
				// In CodeMirror, the selection isn't preserved, so we do it explicitly
				$input.textSelection( 'setSelection', {
					start: caretPosition[0],
					end: caretPosition[0] + txt.length
				} );
			}
			( $CodeMirrorVscrollbar.length ? $CodeMirrorVscrollbar : $input )
				.scrollTop( textScroll );
		// If something went wrong
		} else if ( confirm( wmFullText ) ) {
			processAllText();
		}
	} else {
		processAllText();
		return text;
	}

	// scroll back, for 2017 wikitext editor, IE, Opera
	document.documentElement.scrollTop = winScroll;
	
	//Qısa məzmun
	var summaryValue = $('#wpSummary').val();
    if (!/vikiləşdirmə/.test(summaryValue)) {
		$('#wpSummary').val(summaryValue + '[[Vikipediya:Qadcetlər/Vikiləşdirici|vikiləşdirmə]]'); 
	}
	//Bildiriş
		mw.notify('Səhifənin mətni vikiləşdirildi!', { type: 'success' });
};


function registerWikificatorTool() {
	registerTool( {
		name: 'wikificator',
		position: 100,
		title: strings.name,
		label: strings.tooltip,
		callback: Wikify,
		classic: {
			icon: '//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/06/Wikify-toolbutton.png',
		},
		visual: {
			icon: '//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Wikificator_VE_icon.svg/20px-Wikificator_VE_icon.svg.png',
			modes: [ 'source' ],
			addRightAway: true,
		},
	} );
}

if ( mw.config.get( 'wgServerName' ) === 'az.wikipedia.org' ) {
	registerWikificatorTool();
} else {
	$.when(
		mw.loader.using( [ 'mediawiki.util', 'user.options' ] ),
		$.getScript( 'https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=MediaWiki:Gadget-registerTool.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript' )
	).done( registerWikificatorTool );
}

$( '#editform' ).on( 'keydown', function ( e ) {
	if (
		e.ctrlKey &amp;&amp;
		!e.metaKey &amp;&amp;
		(clientProfile.platform === 'mac' ? e.shiftKey &amp;&amp; !e.altKey : !e.shiftKey &amp;&amp; e.altKey) &amp;&amp;
		e.keyCode === 87
	) {
		Wikify();
	}
} );

}() );
// &lt;/nowiki&gt;</text>
      <sha1>nlwgc1bbi8i7607i0njpospcqc2cqe3</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84522</id>
      <parentid>84521</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T12:44:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Toghrul R</username>
        <id>5449</id>
      </contributor>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="29157" xml:space="preserve">// &lt;nowiki&gt;
( function () {
	

var clientProfile = $.client.profile();
var hotkey = clientProfile.platform === 'mac' ? 'Ctrl+Shift+W' : 'Ctrl+Alt+W';
var strings = {
	name: 'Vikiləşdirici',
	tooltip: 'Vikiləşdirici — mətnin avtomatik vikiləşdirilməsi (' + hotkey + ')',
	summary: 'vikiləşdirici',
	fullText: 'Vikiləşdirici səhifədəki bütün mətnə tətbiq olunacaq. Davam edilsin?',
	talkPage: 'Vikiləşdirici müzakirə səhifələrinə tam tətbiq edilə bilmir.'
};
window.wfPlugins = window.wfPlugins || [];
window.wfPluginsT = window.wfPluginsT || [];

// Function takes an input or text as an argument. If it is absent, it uses $( '#wpTextbox1' )
// as an input.
window.Wikify = function ( inputOrText ) {
	'use strict';

	var text, isInput, $input, caretPosition, textScroll,
		txt = '',
		hidden = [],
		winScroll = document.documentElement.scrollTop,
		$CodeMirrorVscrollbar = $( '.CodeMirror-vscrollbar' );

	// Check what's in the first parameter
	if ( typeof inputOrText === 'string' ) {
		text = inputOrText;
	} else {
		isInput = ( inputOrText &amp;&amp;
			( ( inputOrText.nodeType &amp;&amp; inputOrText.value !== undefined ) || // node
				( inputOrText.prop &amp;&amp; inputOrText.prop( 'nodeType' ) ) // jQuery object
			)
		);
		$input = $( isInput ? inputOrText : '#wpTextbox1' );
	}


	// FUNCTIONS

	function r( r1, r2 ) {
		txt = txt.replace( r1, r2 );
	}

	function hide( re ) {
		r( re, function ( s ) {
			return '\x01' + hidden.push( s ) + '\x02';
		} );
	}

	function hideTag ( tag ) {
		hide( new RegExp( '&lt;' + tag + '( [^&gt;]+)?&gt;[\\s\\S]+?&lt;\\/' + tag + '&gt;', 'gi' ) );
	}

	function hideTemplates() {
		hide( /\{\{([^{]\{?)+?\}\}/g );
		var pos = 0,
			stack = [],
			tpl,
			left,
			right;
		while ( true ) {
			left = txt.indexOf( '{{', pos );
			right = txt.indexOf( '}}', pos );
			if ( left === -1 &amp;&amp; right === -1 &amp;&amp; !stack.length ) {
				break;
			}
			if ( left !== -1 &amp;&amp; ( left &lt; right || right === -1 ) ) {
				stack.push( left );
				pos = left + 2;
			} else {
				left = stack.pop();
				if ( typeof left === 'undefined' ) {
					if ( right === -1 ) {
						pos += 2;
						continue;
					} else {
						left = 0;
					}
				}
				if ( right === -1 ) {
					right = txt.length;
				}
				right += 2;
				tpl = txt.substring( left, right );
				txt = txt.substring( 0, left ) +
					'\x01' + hidden.push( tpl ) + '\x02' +
					txt.substr( right );
				pos = right - tpl.length;
			}
		}
	}
	
	function processLink( link, left, right ) {
		left = left.replace( /[ _\u00A0]+/g, ' ' ).trim();
		if ( left.match( /^(?:Kateqoriya|Şəkil|File|Fayl) ?:/ ) ) {
			return '[[' + left + '|' + right + ']]';
		}
		right = right.replace( / {2,}/g, ' ' ).trim();
		var inLink = right.substr( 0, left.length );
		var afterLink = right.substr( left.length );
		var uniLeft = left.substr( 0, 1 ).toUpperCase() + left.substr( 1 );
		var uniRight = ( right.substr( 0, 1 ).toUpperCase() + right.substr( 1 ) ).replace( /[_\u00A0]/g, ' ' );
		if ( uniRight.indexOf( uniLeft ) === 0 &amp;&amp; afterLink.match( /^[a-züəı\-]*$/ ) ) {
			return '[[' + inLink + ']]' + afterLink;
		} else {
			return '[[' + left + '|' + right + ']]';
		}
	}

	function processText() {
		var i,
			u = '\u00A0'; // non-breaking space
		if ( mw.config.get( 'wgNamespaceNumber' ) % 2 || mw.config.get( 'wgNamespaceNumber' ) === 4 ) { // is talk page
			var sigs = txt.match( /\d\d:\d\d, \d\d? \S{3,8} 20\d\d \(UTC\)/g );
			if ( sigs &amp;&amp; sigs.length &gt; 1 ) {
				alert( wmTalkPage );
				return;
			}
		}

		hideTag( 'nowiki' );
		hideTag( 'pre' );
		hideTag( 'source' );
		hideTag( 'syntaxhighlight' );
		hideTag( 'templatedata' );

		hideTag( 'code' );
		hideTag( 'kbd' );
		hideTag( 'tt' );

		hideTag( 'graph' );
		hideTag( 'hiero' );
		hideTag( 'math' );
		hideTag( 'timeline' );
		hideTag( 'chem' );
		hideTag( 'score' );
		hideTag( 'categorytree' );
		hideTag( 'inputbox' );
		hideTag( 'mapframe' );
		hideTag( 'maplink' );

		r( /( |\n|\r)+\{\{(·|•|\*)\}\}/g, '{{$2}}' ); // before {{·/•/*}}, usually in templates
		r( /\{\{\s*[Şş]ablon:([\s\S]+?)\}\}/g, '{{$1}}' );
		r( /[\u00A0 ]+(\{\{\s*([Rr]ef-[a-z\-]+?|[Ee]n icon|[Cc]hecked|[Vv]|[Yy]oxlanılıb)\}\})/g, '$1' );
		r( /&lt;[\/\\]?(hr|br)( [^\/\\&gt;]+?)?? *[\/\\]?&gt;/gi, '&lt;$1$2&gt;' );
		r( /&lt;noinclude&gt;\s*(\{\{[dD]ocpage\}\})\s*&lt;\/noinclude&gt;/g, '$1' );
		r( /(\n)(\s+)([A-Za-z0-9ÜüİÖöƏəÇçŞş&quot;\[*#\-–—])/g, '$1$1$3' ); // sətrin əvvəlindəki boşluqlar
		r( /(\n)(\s+)({)/g, '$1$3' );
		r( /(\n)(\s+)(\n)/g, '$1$1' ); // boş sətirdəki boşluqlar
//		r( /(})(\n)(')/g, '$1\n\n$3' ); // giriş hissədə şablonla preambula boşluğu
//		r( /(})(')/g, '$1\n\n$2' ); // giriş hissədə şablonla preambula boşluğu (bitişik olduqda)
		r( /(­|‎)/g, '' ); // səhifələrdə qalan qırmızı nöqtə
		r( /(¬)/g, '' ); // səhifələrdə qalan ¬ simvolu
		r( /(\[\[[^\{\]|\n]+){{!}}([^\{\]|\n]+\]\])/g, '$1|$2' );
		r( /(\])({)/g, '$1 $2' );
		
		r( /(Ģ)/g, 'ş' ); //OCR xətasından gələn simvol
		
		//BIRTH-DEATH DATES
		r( /\{\{(| )[Dd]oğum(_| )tarixi(| )\|(| )(\d*)(| )\}\}(\n)/g, '$5\n' );
		r( /\{\{(| )[Dd]oğum(_| )tarixi(| )\|(| )(\d*)(| )\|(| )\|(| )\}\}(\n)/g, '$5\n' );
		r( /\{\{(| )[Dd]oğum(_| )tarixi(| )\|(| )(\d+)(| )\|(| )(\d*)(| )\|(| )(\d*)(| )\}\}(\n)/g, '$11.$8.$5\n' );
		r( /\{\{(| )[Dd]oğum(_| )tarixi(_| )və(_| )yaşı(| )\|(| )(\d+)(| )\|(| )(\d*)(| )\|(| )(\d*)(| )\}\}(\n)/g, '$13.$10.$7\n');
		
		r( /\{\{(| )[Vv]əfat(_| )tarixi(| )\|(| )(\d*)(| )\}\}(\n)/g, '$5\n' );
		r( /\{\{(| )[Vv]əfat(_| )tarixi(| )\|(| )(\d*)(| )\|(| )\|(| )\}\}(\n)/g, '$5\n' );
		r( /\{\{(| )[Vv]əfat(_| )tarixi(| )\|(| )(\d+)(| )\|(| )(\d*)(| )\|(| )(\d*)(| )\}\}(\n)/g, '$11.$8.$5\n');
		r( /\{\{(| )[Vv]əfat(_| )tarixi(_| )və(_| )yaşı(| )\|(| )(\d+)(| )\|(| )(\d*)(| )\|(| )(\d*)(| )\|(| )(\d*)(| )\|(| )(\d*)(| )\|(| )(\d*)(| )\}\}(\n)/g, '$13.$10.$7\n' );
		
		// Keçid verilmiş tarixlər
		r( /\[\[(\s+|)(\d+)(\s+)([Yy]anvar|[Ff]evral|[Mm]art|[Aa]prel|[Mm]ay|[İi]yun|[İi]yul|[Aa]vqust|[Ss]entyabr|[Oo]ktyabr|[Nn]oyabr|[Dd]ekabr)(\s+|)\]\]/g, '$2 $4');
		r( /\[\[([Yy]anvar|[Ff]evral|[Mm]art|[Aa]prel|[Mm]ay|[İi]yun|[İi]yul|[Aa]vqust|[Ss]entyabr|[Oo]ktyabr|[Nn]oyabr|[Dd]ekabr)\]\]/g, '$1');
		r( /\[\[(\d+)(-|–|—)(ci|cı|cu|cü)\s(il|illər)\]\]/g, '$1-$3 $4');
		r( /\[\[(\d+)(-|–|—)(ci|cı|cu|cü)\s(il|illər)\|(\w*)\]\]/g, '$5');
		r( /(\[\[)(\d+)(\]\])(\s|)(-|–|—)(\s|)(ci|cı|cu|cü)/g, '$2-$7');
		r( /\[\[(\d+)\]\]/g, '$1');
		r( /\[\[(E|e).ə. (\d+)\]\]/g, '$1.ə. $2');
		r( /\[\[(\s+|)(\d+)(\s+|)\|(\s+|)([A-Za-z0-9ÜüİÖöƏəÇçŞşğı\-\–\— ]+)(\s+|)\]\]/g, '$5'); // [[1985|1985-ci il]] → 1985-ci il
		r( /\[\[(\s+|)(\d+)(\s+|)([Yy]anvar|[Ff]evral|[Mm]art|[Aa]prel|[Mm]ay|[İi]yun|[İi]yul|[Aa]vqust|[Ss]entyabr|[Oo]ktyabr|[Nn]oyabr|[Dd]ekabr)(\s+|)\|(\s+|)([A-Za-z0-9ÜüİÖöƏəÇçŞşğı\-\–\— ]+)(\s+|)\]\]/g, '$7'); // [[25 may|mayın 25]]-i → mayın 25-i
		
		//&quot;Şəkil yoxdur&quot;ları silmək
		r( /[Şş]əkil(_| )yoxdur(-qadın|-kişi|-film|).(jpg|svg)/g, '' );
		r( /[Nn]o(_| )image(_| )available-az.svg/g, '' );

		for ( i in window.wfPluginsT ) {
			if ( window.wfPluginsT.hasOwnProperty( i ) ) {
				window.wfPluginsT[i]( txt, r );
			}
		}

		hideTemplates();
		hide( /^[ \t].*/mg );
		hide( /(https?|ftp|news|nntp|telnet|irc|gopher):\/\/[^\s\[\]&lt;&gt;&quot;]+ ?/gi );
		hide( /^#(redirect|İSTİQAMƏT(LƏNDİRMƏ)?)/i );
		hideTag( 'gallery' );


		r( / +(\n|\r)/g, '$1' ); // spaces at EOL
		txt = '\n' + txt + '\n';

		// LINKS
		r( /(\[\[:?)(category|kateqoriya):( *)/ig, '$1Kateqoriya:' );
		r( /(\[\[:?)(module|module):( *)/ig, '$1Modul:' );
		r( /(\[\[:?)(template|şablon):( *)/ig, '$1Şablon:' );
		r( /(\[\[:?)(image|şəkil|file):( *)/ig, '$1Fayl:' );
		
		// Linked years, centuries and ranges
		r( /(\(|\s)(\[\[[12]?\d{3}\]\])[\u00A0 ]?(-{1,3}|–|—) ?(\[\[[12]?\d{3}\]\])(\W)/g, '$1$2–$4$5' );
		r( /(\(|\s)(\[\[[IVX]{1,5}\]\])[\u00A0 ]?(-{1,3}|–|—) ?(\[\[[IVX]{1,5}\]\])(\W)/g, '$1$2–$4$5' );
		r( /(\d+)(\s+|)(-|–|—)(\s+|)(ci|cı|cu|cü)/g, '$1-$5'); // 1918 -ci → 1918-ci
		r( /(\d+)(\s+|)(ci|cı|cu|cü)(\s+)/g, '$1-$3$4'); // 1918 ci / 1918ci → 1918-ci
		r( /(\d+)(–|—)(ci|cı|cu|cü)/g, '$1-$3');
		
		r( /\[\[(\d+)(-|–|—)(\d*)\]\]/g, '$1–$3'); // yanlışlıqla [[1950-1951]] formasında yazılarsa
		
		//sıra saylarının düzəlişi
		r( /(\d+)-ç(i|ı|u|ü)(\s+)/g, '$1-c$2$3');
		r( /(\s)0-(ci|cu|cü)(\s+)/g, ' 0-cı$3');
		r( /(1|2|5|7|8|20|50|70|80)-(cı|cu|cü)(\s+)/g, '$1-ci$3');
		r( /(6|40|60|90)-(ci|cu|cü)(\s+)/g, '$1-cı$3');
		r( /(9|10|30)-(cı|ci|cü)(\s+)/g, '$1-cu$3');
		r( /(3|4|100|200|300|400|500|600|700|800|900)-(cı|ci|cu)(\s+)/g, '$1-cü$3');

		// Ay adları kiçiklə
		r( /(\s+)Yanvar(\s+)(\d+)/g, '$1yanvar$2$3');
		r( /(\s+)Fevral(\s+)(\d+)/g, '$1fevral$2$3');
		r( /(\s+)M(art|ay)(\s+)(\d+)/g, '$1m$2$3$4');
		r( /(\s+)A(prel|vqust)(\s+)(\d+)/g, '$1a$2$3$4');
		r( /(\s+)(I|İ)(yun|yul)(\s+)(\d+)/g, '$1i$3$4$5');
		r( /(\s+)Sentyabr(\s+)(\d+)/g, '$1sentyabr$2$3');
		r( /(\s+)Oktyabr(\s+)(\d+)/g, '$1oktyabr$2$3');
		r( /(\s+)Noyabr(\s+)(\d+)/g, '$1noyabr$2$3');
		r( /(\s+)Dekabr(\s+)(\d+)/g, '$1dekabr$2$3');
		
		// Nice links
		r( /(\[\[[^|[\]]*)[\u00AD\u200E\u200F]+([^\[\]]*\]\])/g, '$1$2' ); // Soft Hyphen &amp; DirMark
		r( /\[\[ *([^|[\]]+?) *\| *('''''|'''|'')([^'|[\]]*)\2 *]]/g, '$2[[$1|$3]]$2' ); // move fomatting out of link text
		r( /\[\[ *([^|[\]]+?) *\| *«([^»|[\]]*)» *\]\]/g, '&quot;[[$1|$2]]&quot;' ); // move quotation marks out of link text
		r( /\[\[ *([^|[\]]+?) *\| *„([^“|[\]]*)“ *\]\]/g, '&quot;[[$1|$2]]&quot;' );
		r( /\[\[ *([^|[\]]+?) *\| *&quot;([^&quot;|[\]]*)&quot; *\]\]/g, '&quot;[[$1|$2]]&quot;' );
		r( /\[\[([^|[\]\n]+)\|([^|[\]\n]+)\]\]/g, processLink ); // link shortening
		r( /\[\[ *([^|[\]]+)([^|\[\]()]+?) *\| *\1 *\]\]\2/g, '[[$1$2]]' ); // text repetition after link
		r( /\[\[ *(?!Şəkil:|Kateqoriya:)([a-zA-Zа\u00A0-\u00FF %!\&quot;$&amp;'()*,\-—.\/0-9:;=?\\@\^_`’~]+) *\| *([^\|\[\]]+) *\]\]([a-zа]+)/g, '[[$1|$2$3]]' ); // &quot;
		hide( /\[\[[^\]|]+/g); // only link part

		// TAGS
		r( /&lt;&lt;(\S.+\S)&gt;&gt;/g, '&quot;$1&quot;' ); // &lt;&lt; &gt;&gt;
		r( /(«|»|“|”|„)/g, '&quot;' );
		r( /(su[pb]&gt;)-(\d)/g, '$1−$2' ); // -&gt;mənfi
		r( /&lt;(b|strong)&gt;(.*?)&lt;\/(b|strong)&gt;/gi, &quot;'''$2'''&quot; );
		r( /&lt;(i|em)&gt;(.*?)&lt;\/(i|em)&gt;/gi, &quot;''$2''&quot; );
		r( /^&lt;hr ?\/?&gt;/gim, '----' );
		r( /[\u00A0 \t]*&lt;ref(?:\s+name=&quot;&quot;)?(\s|&gt;)/gi, '&lt;ref$1' );
		r( /(\n== *[a-z\s\.:]+ *==\n+)&lt;references *\/&gt;/ig, '$1{' + '{İstinad siyahısı}}' );
		r( /&lt;references ?\/?&gt;/g, '{{İstinad siyahısı}}' );
		r( /\{\{reflist\}\}/g, '{{İstinad siyahısı}}' );
		r( /\{\{Istinad siyahısı\}\}/g, '{{İstinad siyahısı}}' );
		r( /\{\{Xarici istinadlar\}\}/g, '{{Xarici keçidlər}}' );
		r(/&lt;nowiki&gt;&lt;\/nowiki&gt;/g, '');
		r(/&lt;nowiki( |)\/( |)&gt;/g, '')
		hide( /&lt;[a-z][^&gt;]*?&gt;/gi);

		hide( /^(\{\||\|\-).*/mg); // table/row def
		hide( /(^\||^!|!!|\|\|) *[a-z]+=[^|]+\|(?!\|)/mgi); // cell style
		hide( /\| +/g); // formatted cell

		r( /[ \t\u00A0]{2,}/g, ' ' ); // double spaces

		// Entities etc. → Unicode chars
		if ( mw.config.get( 'wgNamespaceNumber' ) !== 10 ) {
			r( /&amp;(#x[0-9a-f]{2,4}|#[0-9]{3,4}|[0-9a-z]{2,8});/gi, function ( s ) {
				var t = document.createElement( 'textarea' );
				t.innerHTML = s;
				var c = t.value;
				if ( c.length === 1 &amp;&amp; c.charCodeAt( 0 ) &gt; 127 || s === '&amp;#x20;' ) {
					return c;
				}
				return s;
			});
		}
		r( /\(tm\)/gi, '™' );
		r( /\.\.\./g, '…' );
		r( /(^|[^+])\+-(?!\+|-)/g, '$1±' );
		r( /~=/g, '≈' );
		r( /\^2(\D)/g, '²$1' );
		r( /\^3(\D)/g, '³$1' );
		r( /\skv\.\s*([dsmnk]?m|mkm)([\s\.,;:)])/g, u + '$1²$2' );
		r( /\skub\.\s*([dsmnk]?m|mkm)([\s\.,;:)])/g, u + '$1³$2' );
		r( /((?:^|[\s&quot;])\d+(?:[\.,]\d+)?)\s*[xх]\s*(\d+(?:[\.,]\d+)?)\s*([m]{1,2}(?:[\s&quot;\.,;?!]|$))/g, '$1×$2' + u + '$3' );
		r( /\s+×\s+/g, u + '×' + u );
		r( /№№/g, '№' );
		r( /(\))(\()/g, '$1 $2' );
		r( /(\]\])(\()/g, '$1 $2' );
		r( /(,)([A-Za-zÜüİÖöƏəÇçŞşğı])/g, '$1 $2' ); // vergüldən sonra hərf gəldikdə verilən boşluq
		r( /(\.)([A-ZÜİÖƏÇŞВЕӘКМНОРСТУХ])/g, '$1 $2' ); // nöqtədən sonra böyük hərf gəldikdə verilən boşluq
//		r( /(-|–|—)(\n)([A-Za-z0-9ÜüİÖöƏəÇçŞşğı&quot;\[\(\,\.])/g, '$3' ); // yarımçıq qalmış sətir
//		r( /([A-Za-z0-9ÜüİÖöƏəÇçŞşğı&quot;\[\(\,\.])(\n)([A-Za-z0-9ÜüİÖöƏəÇçŞşğı&quot;\[\(\,\.])/g, '$1 $3' ); // yarımçıq qalmış sətir

		// Headings
		r( /^(=+)[ \t\f\v]*(.*?)[ \t\f\v]*=+$/gm, '$1 $2 $1' ); // add spaces inside
		r( /([^\r\n])(\r?\n==.+==\r?\n)/g, '$1\n$2' ); // add empty line before
		r( /(==.+==)[\r\n]{2,}(?!=)/g, '$1\n' ); // remove empty line after
		r( /^== (?:(.+[^.])\.|(.+):) ==$/gm, '== $1$2 ==' );
		r( /^== '''(?!.*'''.*''')(.+)''' ==$/gm, '== $1 ==' );

		// Hyphens and en dashes to pretty dashes
		r( /(\s)-{1,3} /g, '$1— ' ); // hyphen -&gt; &amp;mdash;
		r( /(\d)--(\d)/g, '$1—$2' ); // -&gt; &amp;mdash;
		r( /(\s)-(\d)/g, '$1−$2' ); // hyphen -&gt; minus

		// Year and century ranges
		r( /(\(|\s)([IVX]{1,5})[\u00A0 ]?(-{1,3}|—) ?([IVX]{1,5})(?![\w\-])/g, '$1$2–$4' );
		r( /(\d+)(\s+|)(-|—)(\s|)(\d+)/g, '$1–$5' );
		r( /(\d+)(-)(\s)/g, '$1 — ' );
		r( /(yanvar|fevral|mart|aprel|may|iyun|iyul|avqust|sentyabr|oktyabr|noyabr|dekabr)(\s+)(-|–|—)(\s+)(yanvar|fevral|mart|aprel|may|iyun|iyul|avqust|sentyabr|oktyabr|noyabr|dekabr)(\s+)/g, '$1–$5$6' );
		r( /(yanvar|fevral|mart|aprel|may|iyun|iyul|avqust|sentyabr|oktyabr|noyabr|dekabr)(\s+)(\d+)(–)(\d+|)(\s+|)(yanvar|fevral|mart|aprel|may|iyun|iyul|avqust|sentyabr|oktyabr|noyabr|dekabr)/g, '$1 $3 $4 $5 $7' );

		//ISBN
		r( /(\d+)(-|–|—)(\d+)(-|–|—)(\d+)(-|–|—)(\d+)(-|–|—|)(\d+|)/g, '$1-$3-$5-$7$8$9' );

		// Insert/delete spaces
		r( /^([#*:]+)[ \t\f\v]*(?!\{\|)([^ \t\f\v*#:;])/gm, '$1 $2' ); // #* işarələrindən əvvəl boşluq
		r( /([№§])(\s*)(\d)/g, '$1' + u + '$3' );

		// inside ()
		r( /\( +/g, '(' );
		r( / +\)/g, ')' );

		// Temperature
		r( /([\s\d=≈≠≤≥&lt;&gt;—(&quot;'|])([+±−\-]?\d+?(?:[.,]\d+?)?)(([ °\^*]| [°\^*])(C|F))(?=[\s&quot;').,;!?|\x01])/gm, '$1$2' + u + '°$5' ); // '

		// Dot → comma in numbers
		r( /(\s\d+)\.(\d+[\u00A0 ]*[%‰°×])/gi, '$1,$2' );

		// kiril və latın qarışdırılarsa
		// ilk hərflər
		r( /(\s|&quot;|-|\()А([a-züöəçşğı])/g, '$1A$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()а([a-züöəçşğı])/g, '$1a$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()В([a-züöəçşğı])/g, '$1B$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()Е([a-züöəçşğı])/g, '$1E$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()е([a-züöəçşğı])/g, '$1e$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()Ә([a-züöəçşğı])/g, '$1Ə$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()ә([a-züöəçşğı])/g, '$1ə$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()К([a-züöəçşğı])/g, '$1K$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()к([a-züöəçşğı])/g, '$1k$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()М([a-züöəçşğı])/g, '$1M$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()Н([a-züöəçşğı])/g, '$1H$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()О([a-züöəçşğı])/g, '$1O$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()о([a-züöəçşğı])/g, '$1o$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()Р([a-züöəçşğı])/g, '$1P$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()р([a-züöəçşğı])/g, '$1p$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()С([a-züöəçşğı])/g, '$1C$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()с([a-züöəçşğı])/g, '$1c$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()Т([a-züöəçşğı])/g, '$1T$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()У([a-züöəçşğı])/g, '$1Y$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()у([a-züöəçşğı])/g, '$1y$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()Х([a-züöəçşğı])/g, '$1X$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()х([a-züöəçşğı])/g, '$1x$2');
		
		// orta hərflər
		r( /([A-Za-zÜüİÖöƏəÇçŞşğı])а([a-züöəçşğı])/g, '$1a$2');
		r( /([A-Za-zÜüİÖöƏəÇçŞşğı])е([a-züöəçşğı])/g, '$1e$2');
		r( /([A-Za-zÜüİÖöƏəÇçŞşğı])ә([a-züöəçşğı])/g, '$1ə$2');
		r( /([A-Za-zÜüİÖöƏəÇçŞşğı])к([a-züöəçşğı])/g, '$1k$2');
		r( /([A-Za-zÜüİÖöƏəÇçŞşğı])һ([a-züöəçşğı])/g, '$1h$2');
		r( /([A-Za-zÜüİÖöƏəÇçŞşğı])о([a-züöəçşğı])/g, '$1o$2');
		r( /([A-Za-zÜüİÖöƏəÇçŞşğı])р([a-züöəçşğı])/g, '$1p$2');
		r( /([A-Za-zÜüİÖöƏəÇçŞşğı])с([a-züöəçşğı])/g, '$1c$2');
		r( /([A-Za-zÜüİÖöƏəÇçŞşğı])у([a-züöəçşğı])/g, '$1y$2');
		r( /([A-Za-zÜüİÖöƏəÇçŞşğı])х([a-züöəçşğı])/g, '$1x$2');
		
		// ortada böyük hərflər — sol ümumi, sağ dəqiq
		r( /([A-ZÜİÖƏÇŞ])А([DFGİLNQRSUVZÜİÖƏÇŞ])/g, '$1A$2');
		r( /([A-ZÜİÖƏÇŞ])В([DFGİLNQRSUVZÜİÖƏÇŞ])/g, '$1B$2');
		r( /([A-ZÜİÖƏÇŞ])С([DFGİLNQRSUVZÜİÖƏÇŞ])/g, '$1C$2');
		r( /([A-ZÜİÖƏÇŞ])Е([DFGİLNQRSUVZÜİÖƏÇŞ])/g, '$1E$2');
		r( /([A-ZÜİÖƏÇŞ])О([DFGİLNQRSUVZÜİÖƏÇŞ])/g, '$1O$2');
		r( /([A-ZÜİÖƏÇŞ])Х([DFGİLNQRSUVZÜİÖƏÇŞ])/g, '$1X$2');
		r( /([A-ZÜİÖƏÇŞ])У([DFGİLNQRSUVZÜİÖƏÇŞ])/g, '$1Y$2');
		r( /([A-ZÜİÖƏÇŞ])Р([DFGİLNQRSUVZÜİÖƏÇŞ])/g, '$1P$2');
		r( /([A-ZÜİÖƏÇŞ])К([DFGİLNQRSUVZÜİÖƏÇŞ])/g, '$1K$2');
		r( /([A-ZÜİÖƏÇŞ])Ә([DFGİLNQRSUVZÜİÖƏÇŞ])/g, '$1Ə$2');
		
		// ortada böyük hərflər — sol dəqiq, sağ ümumi
		r( /([DFGİLNQRSUVZÜİÖƏÇŞ])А([A-ZÜİÖƏÇŞ])/g, '$1A$2');
		r( /([DFGİLNQRSUVZÜİÖƏÇŞ])В([A-ZÜİÖƏÇŞ])/g, '$1B$2');
		r( /([DFGİLNQRSUVZÜİÖƏÇŞ])С([A-ZÜİÖƏÇŞ])/g, '$1C$2');
		r( /([DFGİLNQRSUVZÜİÖƏÇŞ])Е([A-ZÜİÖƏÇŞ])/g, '$1E$2');
		r( /([DFGİLNQRSUVZÜİÖƏÇŞ])О([A-ZÜİÖƏÇŞ])/g, '$1O$2');
		r( /([DFGİLNQRSUVZÜİÖƏÇŞ])Х([A-ZÜİÖƏÇŞ])/g, '$1X$2');
		r( /([DFGİLNQRSUVZÜİÖƏÇŞ])У([A-ZÜİÖƏÇŞ])/g, '$1Y$2');
		r( /([DFGİLNQRSUVZÜİÖƏÇŞ])Р([A-ZÜİÖƏÇŞ])/g, '$1P$2');
		r( /([DFGİLNQRSUVZÜİÖƏÇŞ])К([A-ZÜİÖƏÇŞ])/g, '$1K$2');
		r( /([DFGİLNQRSUVZÜİÖƏÇŞ])Ә([A-ZÜİÖƏÇŞ])/g, '$1Ə$2');

		// orta hərflər (qoşa ehtimallı)
		r( /а([bdfghjqlmnrstvzuüöəçşğı])/g, 'a$1');
		r( /е([bdfghjqlmnrstvzuüöəçşğı])/g, 'e$1');
		r( /ә([bdfghjqlmnrstvzuüöəçşğı])/g, 'ə$1');
		r( /к([bdfghjqlmnrstvzuüöəçşğı])/g, 'k$1');
		r( /о([bdfghjqlmnrstvzuüöəçşğı])/g, 'o$1');
		r( /р([bdfghjqlmnrstvzuüöəçşğı])/g, 'p$1');
		r( /с([bdfghjqlmnrstvzuüöəçşğı])/g, 'c$1');
		r( /у([bdfghjqlmnrstvzuüöəçşğı])/g, 'y$1');
		r( /х([bdfghjqlmnrstvzuüöəçşğı])/g, 'x$1');
		
		// orta hərflər (qoşa ehtimallı)
		r( /([bdfghjqlmnrstvzuüöəçşğı])а/g, '$1a');
		r( /([bdfghjqlmnrstvzuüöəçşğı])е/g, '$1e');
		r( /([bdfghjqlmnrstvzuüöəçşğı])ә/g, '$1ə');
		r( /([bdfghjqlmnrstvzuüöəçşğı])к/g, '$1k');
		r( /([bdfghjqlmnrstvzuüöəçşğı])о/g, '$1o');
		r( /([bdfghjqlmnrstvzuüöəçşğı])р/g, '$1p');
		r( /([bdfghjqlmnrstvzuüöəçşğı])с/g, '$1c');
		r( /([bdfghjqlmnrstvzuüöəçşğı])у/g, '$1y');
		r( /([bdfghjqlmnrstvzuüöəçşğı])х/g, '$1x');
		
		// yekun hərflər
		r( /([A-Za-zÜüİÖöƏəÇçŞşğı])а(\s|,|\.|:|&quot;|-)/g, '$1a$2');
		r( /([A-Za-zÜüİÖöƏəÇçŞşğı])е(\s|,|\.|:|&quot;|-)/g, '$1e$2');
		r( /([A-Za-zÜüİÖöƏəÇçŞşğı])ә(\s|,|\.|:|&quot;|-)/g, '$1ə$2');
		r( /([A-Za-zÜüİÖöƏəÇçŞşğı])к(\s|,|\.|:|&quot;|-)/g, '$1k$2');
		r( /([A-Za-zÜüİÖöƏəÇçŞşğı])о(\s|,|\.|:|&quot;|-)/g, '$1o$2');
		r( /([A-Za-zÜüİÖöƏəÇçŞşğı])р(\s|,|\.|:|&quot;|-)/g, '$1p$2');
		r( /([A-Za-zÜüİÖöƏəÇçŞşğı])с(\s|,|\.|:|&quot;|-)/g, '$1c$2');
		r( /([A-Za-zÜüİÖöƏəÇçŞşğı])у(\s|,|\.|:|&quot;|-)/g, '$1y$2');
		r( /([A-Za-zÜüİÖöƏəÇçŞşğı])х(\s|,|\.|:|&quot;|-)/g, '$1x$2');
		
		// yekun böyük hərflər
		r( /([ÜİÖƏÇŞ]A)/g, '$1A');
		r( /([ÜİÖƏÇŞ]В)/g, '$1B');
		r( /([ÜİÖƏÇŞ]С)/g, '$1C');
		r( /([ÜİÖƏÇŞ]Е)/g, '$1E');
		r( /([ÜİÖƏÇŞ]О)/g, '$1O');
		r( /([ÜİÖƏÇŞ]Х)/g, '$1X');
		r( /([ÜİÖƏÇŞ]У)/g, '$1Y');
		r( /([ÜİÖƏÇŞ]Р)/g, '$1P');
		r( /([ÜİÖƏÇŞ]К)/g, '$1K');
		r( /([ÜİÖƏÇŞ]Ә)/g, '$1Ə');
		
		// yanlış yazılmış sözlər, orfoqrafiya pozuntuları
		r( /(\s|\n)(B|b)ugün(\s+)/g, '$1$2u gün ');
		r( /(\s|\n)(Ç|ç)atışmamazlı/g, '$1$2atışmazlı');
		r( /(\s|\n)(E|e)htiyyac/g, '$1$2htiyac');
		r( /(\s|\n)(E|e)htiyyat/g, '$1$2htiyat');
		r( /(\s|\n)(L|l)ahiyə/g, '$1$2ayihə');
		r( /(\s|\n)(M|m)əhşur/g, '$1$2əşhur');
		r( /(\s|\n)(T|t)əxris/g, '$1$2ərxis');
		r( /(\s|\n)(T|t)övsiyyə/g, '$1$2övsiyə');
		r( /(\s|\n)(Y|y)alnış/g, '$1$2anlış');
		r( /(\s|\n)(Z|z)əyif/g, '$1$2əif');
		r( /(\s|\n)(Ə|ə)lbətdə/g, '$1$2lbəttə');
		r( /(\s|\n)(H|h)azırki/g, '$1$2azırkı');
		r( /(\s|\n)(F|f)akultə/g, '$1$2akültə');
		r( /(\s|\n)(H|h)eyyət/g, '$1$2eyət');
		r( /(\s|\n)(M|m)ühüt/g, '$1$2ühit');
		r( /(\s|\n)(M|m)üdür/g, '$1$2üdir');
		r( /(\s|\n)(P|p)alkovnik/g, '$1$2olkovnik');
		r( /(\s|\n)(H|h)ökümət/g, '$1$2ökumət');
		r( /(\s|\n)(H|h)ök(ü|u)mran/g, '$1$2ökmran');
		r( /(\s|\n)(S|s)inifi/g, '$1$2infi');
		r( /(\s|\n)(F|f)ikiri/g, '$1$2ikri');
		r( /(\s|\n)(N|n)əaliyyət/g, '$1$2ailiyyət');
		r( /(\s|\n)(A|a)bu-hava/g, '$1$2b-hava');
		r( /(\s|\n)(Ə|ə)ləxsus/g, '$1$2ləlxüsus');
		r( /(\s|\n)(B|b)aşlanğıç/g, '$1$2aşlanğıc');
		r( /(\s|\n)(B|b)əyənat/g, '$1$2əyanat');
		r( /(\s|\n)(A|a)rtış/g, '$1$2rtım');
		r( /(\s|\n)(H|h)ərbiçi/g, '$1$2ərbçi');
		r( /(\s|\n)(T|t)ağım/g, '$1$2aqım');
		r( /(\s|\n)(N|n)igah/g, '$1$2ikah');
		r( /(\s|\n)(T|t)abeçili/g, '$1$2abeli');
		r( /(\s|\n)(R|r)ahatçılı/g, '$1$2ahatlı');
		r( /(\s|\n)(N|n)arahatçılı/g, '$1$2arahatlı');
		r( /(\s|\n)(M|m)üşaiyət/g, '$1$2üşayiət');
		r( /(\s|\n)(Ş|ş)aiyə/g, '$1$2ayiə');
		r( /(\s|\n)(Ə|ə)ksik/g, '$1$2skik');
		r( /(\s|\n)(K|k)iprik/g, '$1$2irpik');
		r( /(\s|\n)(Q|q)armaqarışı/g, '$1$2arma-qarışı');
		r( /(\s|\n)(O|o)rjinal/g, '$1$2rijinal');
		r( /(\s|\n)(B|b)iruzə/g, '$1$2üruzə');
		r( /(\s|\n)(N|n)əqarət/g, '$1$2əqərat');
		r( /(\s|\n)(T|t)utğun/g, '$1$2utqun');
		r( /(\s|\n)(M|m)eyl(\s)e(t|d)/g, '$1$2eyil e$4');
		r( /(\s|\n)(M|m)eylli/g, '$1$2eyilli');
		r( /(\s|\n)(İ|i)lluziya/g, '$1$2llüziya');
		r( /(\s|\n)(F|f)eyziyab/g, '$1$2eyzyab');
		r( /(\s|\n)(İ|i)l(\s)dönümü/g, '$1$2ldönümü');
		r( /(\s|\n)(D|d)ünya(\s)görüşü/g, '$1$2ünyagörüşü');
		r( /(\s|\n)(G|g)eniş(\s)miqyaslı/g, '$1$2enişmiqyaslı');
		r( /(\s|\n)(B|b)aş(\s)sağlığı/g, '$1$2aşsağlığı');
		r( /(\s|\n)(E|e)tibarı(\s)ilə/g, '$1$2tibarilə');
		r( /(\s|\n)(M|m)əqsədi(\s)ilə/g, '$1$2əqsədilə');
		r( /(\s|\n)(M|m)ünasibəti(\s)ilə/g, '$1$2ünasibətilə');
		r( /(\s|\n)(V|v)asitəsi(\s)ilə/g, '$1$2asitəsilə');
		r( /(\s|\n)(H|h)allusinasiya/g, '$1$2allüsinasiya');
		r( /(\s|\n)(A|a)yrıseçkili/g, '$1$2yrı-seçkili');
		r( /(\s|\n)(B|b)iraz(\s)/g, '$1$2ir az ');
		r( /(\s|\n)(D|d)edektiv/g, '$1$2etektiv');
		r( /(\s|\n)(S|s)əbrli/g, '$1$2əbirli');
		r( /(\s|\n)(H|h)əftə(\s)(içi|sonu)/g, '$1$2əftə$4');
		r( /(\s|\n)(A|a)zərkeş/g, '$1$2zarkeş');
		r( /(\s|\n)(Q|q)əbristanlı/g, '$1$2əbiristanlı');
		r( /(\s|\n)(K|k)artikaturası/g, '$1$2artikaturu');
		r( /(\s|\n)(A|a)breviaturası/g, '$1$2breviaturu');
		r( /(\s|\n)(A|a)idiyyatı/g, '$1$2idiyyəti');
		r( /(\s|\n)(A|a)idiyyat/g, '$1$2idiyyət');
		r( /(\s|\n)(K|k)ariyera/g, '$1$2aryera');
		r( /(\s|\n)(P|p)rosses/g, '$1$2roses');
		r( /(\s|\n)(B|b)roş(u|ü)ra/g, '$1$2roşür');
		r( /(\s|\n)(P|p)aqon/g, '$1$2oqon');
		r( /(\s+)həmdə(\s+)/g, '$1həm də ');
		r( /(\s|\n)(H|h)albu(\s+)ki(\,|)/g, '$1$2albuki');
		r( /(\s|\n)(B|b)u(\s+|)gün(\s+|)ki(\,|)(\s+)/g, '$1$2ugünkü ');
		r( /(\s|\n)Oteld/g, '$1Hoteld'); r( /(\s|\n)oteld/g, '$1hoteld');
		r( /(\s|\n)Oteli/g, '$1Hoteli'); r( /(\s|\n)oteli/g, '$1hoteli');
		r( /(\s|\n)Otelə/g, '$1Hotelə'); r( /(\s|\n)otelə/g, '$1hotelə');
		r( /(K|k)arvansarayı(\s|,|\'|\.|:|&quot;|-)/g, '$1arvansarası$2');
		r( /(K|k)arvansaray(\s|,|\'|\.|:|&quot;|-)/g, '$1arvansara$2');
        r( /(\s|\n)(A|a)rtifakt/g, '$1$2rtefakt');

		// ABŞ
		r( /(\[\[|)(Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ|)(ABŞ)(|\]\])(-|–|—)(da)(|\]\])(\s+)/g, '$1$2$3$4-də$7$8');
		r( /(\[\[|)(Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ|)(ABŞ)(|\]\])(-|–|—)(a)(|\]\])(\s+)/g, '$1$2$3$4-yə$7$8');
		
		/* Ölkəmiz, vətənimiz → Azərbaycan
		r( /(\s)(Ö|ö)lkəmiz Azərbaycan/g, '$1Azərbaycan');
		r( /(\s)(Ö|ö)lkəmizin(\s)/g, '$1Azərbaycanın$3');
		r( /(\s)(Ö|ö)lkəmizdəki(\s)/g, '$1Azərbaycandakı$3');
		r( /(\s)(Ö|ö)lkəmiz(\s)/g, '$1Azərbaycan$3');
		r( /(\s)(V|v)ətənimiz Azərbaycan/g, '$1Azərbaycan');
		r( /(\s)(V|v)ətənimiz(\s)/g, '$1Azərbaycan$3');
		r( /(\s)(V|v)ətənimizin(\s)/g, '$1Azərbaycanın$3');
		r( /(\s)(V|v)ətənimizdə(\s)/g, '$1Azərbaycanda$3'); */
		
		/* Vergüllər
		r( /(\s+)(amma|ancaq|lakin|halbuki|fəqət)(\,)/g, '$1$2');
		r( /([A-Za-z0-9ÜüİÖöƏəÇçŞşğı])(\s+)(amma|lakin|halbuki|fəqət)/g, '$1,$2$3');
		r( /(\.)(\s+|)(Amma|Lakin|Halbuki|Fəqət)(\,|)(\s+)/g, ',$2$3$5');
		r( /(\,)(\s+)A(mma)(\s)/g, '$1$2a$3$4');
		r( /(\,)(\s+)L(akin)(\s)/g, '$1$2l$3$4');
		r( /(\,)(\s+)H(albuki)(\s)/g, '$1$2h$3$4');
		r( /(\,)(\s+)F(əqət)(\s)/g, '$1$2f$3$4');
		r( /(M|m)(əsələn)(\s+)([A-Za-z0-9ÜüİÖöƏəÇçŞşğı])/g, '$1$2, $4');
		//r( /([A-Za-z0-9ÜüİÖöƏəÇçŞşğı])(\s+)(ya da|həm də|gah da|nə də)(\s+)/g, '$1,$2$3$4'); // ,ya da*/
		
		// Köhnə e-qanun linklərinin düzəldilməsi
		r( /( |)http:\/\/e-qanun\.az\/print\.php\?internal=view&amp;target=1&amp;docid=(\d+)&amp;doctype=0.?(\{\{Dead link\|.?\}\})?/g, 'https://e-qanun.az/framework/$1');
		
		// Plugins
		for ( i in window.wfPlugins ) {
			if ( window.wfPlugins.hasOwnProperty( i ) ) {
				window.wfPlugins[i]( txt, r );
			}
		}

		function unhide( s, num ) {
			return hidden[ num - 1 ];
		}
		while ( txt.match( /\x01\d+\x02/ ) ) {
			r( /\x01(\d+)\x02/g, unhide );
		}

		txt = txt.substr( 1, txt.length - 2 ); // compensation for &quot;txt = '\n' + txt + '\n';&quot;
	}

	function processAllText() {
		txt = $input ? $input.textSelection( 'getContents' ) : text;
		processText();
		if ( $input ) {
			r( /^[\n\r]+/, '' );
			
			// 2017 wikitext editor adds an empty line to the end with every text replacement
			// Remove the following block when [[phab:T198010]] is fixed.
			if ( window.ve &amp;&amp; ve.init &amp;&amp; ve.init.target &amp;&amp; ve.init.target.active ) {
				r( /[\n\r]+$/, '' );
			}
			
			$input.textSelection( 'setContents', txt );
			if ( caretPosition ) {
				$input.textSelection( 'setSelection', {
					start: caretPosition[0] &gt; txt.length ? txt.length : caretPosition[0]
				} );
			}
		} else {
			text = txt;
		}
		if ( window.auto_comment &amp;&amp;
			window.insertSummary &amp;&amp;
			!document.editform.wpSection.value
		) {
			window.insertSummary( 'vikiləşdirici' );
		}
	}


	// MAIN CODE

	if ( $input ) {
		$input.focus();
		
		caretPosition = $input.textSelection( 'getCaretPosition', { startAndEnd: true } );
		if ( caretPosition ) {
			textScroll = ( $CodeMirrorVscrollbar.length ? $CodeMirrorVscrollbar : $input )
				.scrollTop();
			if ( caretPosition[0] === caretPosition[1] ) {
				processAllText();
			} else {
				txt = $input.textSelection( 'getSelection' );
				processText();
				// replaceSelection doesn't work with MediaWiki 1.30 in case this gadget is loaded
				// from other wiki
				$input.textSelection( 'encapsulateSelection', {
					replace: true,
					peri: txt
				} );
				// In CodeMirror, the selection isn't preserved, so we do it explicitly
				$input.textSelection( 'setSelection', {
					start: caretPosition[0],
					end: caretPosition[0] + txt.length
				} );
			}
			( $CodeMirrorVscrollbar.length ? $CodeMirrorVscrollbar : $input )
				.scrollTop( textScroll );
		// If something went wrong
		} else if ( confirm( wmFullText ) ) {
			processAllText();
		}
	} else {
		processAllText();
		return text;
	}

	// scroll back, for 2017 wikitext editor, IE, Opera
	document.documentElement.scrollTop = winScroll;
	
	//Qısa məzmun
	var summaryValue = $('#wpSummary').val();
    if (!/vikiləşdirmə/.test(summaryValue)) {
		$('#wpSummary').val(summaryValue + '[[Vikipediya:Qadcetlər/Vikiləşdirici|vikiləşdirmə]]'); 
	}
	//Bildiriş
		mw.notify('Səhifənin mətni vikiləşdirildi!', { type: 'success' });
};


function registerWikificatorTool() {
	registerTool( {
		name: 'wikificator',
		position: 100,
		title: strings.name,
		label: strings.tooltip,
		callback: Wikify,
		classic: {
			icon: '//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/06/Wikify-toolbutton.png',
		},
		visual: {
			icon: '//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Wikificator_VE_icon.svg/20px-Wikificator_VE_icon.svg.png',
			modes: [ 'source' ],
			addRightAway: true,
		},
	} );
}

if ( mw.config.get( 'wgServerName' ) === 'az.wikisource.org' ) {
	registerWikificatorTool();
} else {
	$.when(
		mw.loader.using( [ 'mediawiki.util', 'user.options' ] ),
		$.getScript( 'https://az.wikisource.org/w/index.php?title=MediaWiki:Gadget-registerTool.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript' )
	).done( registerWikificatorTool );
}

$( '#editform' ).on( 'keydown', function ( e ) {
	if (
		e.ctrlKey &amp;&amp;
		!e.metaKey &amp;&amp;
		(clientProfile.platform === 'mac' ? e.shiftKey &amp;&amp; !e.altKey : !e.shiftKey &amp;&amp; e.altKey) &amp;&amp;
		e.keyCode === 87
	) {
		Wikify();
	}
} );

}() );
// &lt;/nowiki&gt;</text>
      <sha1>k0f2x1mct5gsql9jamq8j8pdwa5ktq6</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84527</id>
      <parentid>84522</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T12:49:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Toghrul R</username>
        <id>5449</id>
      </contributor>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="29115" xml:space="preserve">// &lt;nowiki&gt;
( function () {
	

var clientProfile = $.client.profile();
var hotkey = clientProfile.platform === 'mac' ? 'Ctrl+Shift+W' : 'Ctrl+Alt+W';
var strings = {
	name: 'Vikiləşdirici',
	tooltip: 'Vikiləşdirici — mətnin avtomatik vikiləşdirilməsi (' + hotkey + ')',
	summary: 'vikiləşdirici',
	fullText: 'Vikiləşdirici səhifədəki bütün mətnə tətbiq olunacaq. Davam edilsin?',
	talkPage: 'Vikiləşdirici müzakirə səhifələrinə tam tətbiq edilə bilmir.'
};
window.wfPlugins = window.wfPlugins || [];
window.wfPluginsT = window.wfPluginsT || [];

// Function takes an input or text as an argument. If it is absent, it uses $( '#wpTextbox1' )
// as an input.
window.Wikify = function ( inputOrText ) {
	'use strict';

	var text, isInput, $input, caretPosition, textScroll,
		txt = '',
		hidden = [],
		winScroll = document.documentElement.scrollTop,
		$CodeMirrorVscrollbar = $( '.CodeMirror-vscrollbar' );

	// Check what's in the first parameter
	if ( typeof inputOrText === 'string' ) {
		text = inputOrText;
	} else {
		isInput = ( inputOrText &amp;&amp;
			( ( inputOrText.nodeType &amp;&amp; inputOrText.value !== undefined ) || // node
				( inputOrText.prop &amp;&amp; inputOrText.prop( 'nodeType' ) ) // jQuery object
			)
		);
		$input = $( isInput ? inputOrText : '#wpTextbox1' );
	}


	// FUNCTIONS

	function r( r1, r2 ) {
		txt = txt.replace( r1, r2 );
	}

	function hide( re ) {
		r( re, function ( s ) {
			return '\x01' + hidden.push( s ) + '\x02';
		} );
	}

	function hideTag ( tag ) {
		hide( new RegExp( '&lt;' + tag + '( [^&gt;]+)?&gt;[\\s\\S]+?&lt;\\/' + tag + '&gt;', 'gi' ) );
	}

	function hideTemplates() {
		hide( /\{\{([^{]\{?)+?\}\}/g );
		var pos = 0,
			stack = [],
			tpl,
			left,
			right;
		while ( true ) {
			left = txt.indexOf( '{{', pos );
			right = txt.indexOf( '}}', pos );
			if ( left === -1 &amp;&amp; right === -1 &amp;&amp; !stack.length ) {
				break;
			}
			if ( left !== -1 &amp;&amp; ( left &lt; right || right === -1 ) ) {
				stack.push( left );
				pos = left + 2;
			} else {
				left = stack.pop();
				if ( typeof left === 'undefined' ) {
					if ( right === -1 ) {
						pos += 2;
						continue;
					} else {
						left = 0;
					}
				}
				if ( right === -1 ) {
					right = txt.length;
				}
				right += 2;
				tpl = txt.substring( left, right );
				txt = txt.substring( 0, left ) +
					'\x01' + hidden.push( tpl ) + '\x02' +
					txt.substr( right );
				pos = right - tpl.length;
			}
		}
	}
	
	function processLink( link, left, right ) {
		left = left.replace( /[ _\u00A0]+/g, ' ' ).trim();
		if ( left.match( /^(?:Kateqoriya|Şəkil|File|Fayl) ?:/ ) ) {
			return '[[' + left + '|' + right + ']]';
		}
		right = right.replace( / {2,}/g, ' ' ).trim();
		var inLink = right.substr( 0, left.length );
		var afterLink = right.substr( left.length );
		var uniLeft = left.substr( 0, 1 ).toUpperCase() + left.substr( 1 );
		var uniRight = ( right.substr( 0, 1 ).toUpperCase() + right.substr( 1 ) ).replace( /[_\u00A0]/g, ' ' );
		if ( uniRight.indexOf( uniLeft ) === 0 &amp;&amp; afterLink.match( /^[a-züəı\-]*$/ ) ) {
			return '[[' + inLink + ']]' + afterLink;
		} else {
			return '[[' + left + '|' + right + ']]';
		}
	}

	function processText() {
		var i,
			u = '\u00A0'; // non-breaking space
		if ( mw.config.get( 'wgNamespaceNumber' ) % 2 || mw.config.get( 'wgNamespaceNumber' ) === 4 ) { // is talk page
			var sigs = txt.match( /\d\d:\d\d, \d\d? \S{3,8} 20\d\d \(UTC\)/g );
			if ( sigs &amp;&amp; sigs.length &gt; 1 ) {
				alert( wmTalkPage );
				return;
			}
		}

		hideTag( 'nowiki' );
		hideTag( 'pre' );
		hideTag( 'source' );
		hideTag( 'syntaxhighlight' );
		hideTag( 'templatedata' );

		hideTag( 'code' );
		hideTag( 'kbd' );
		hideTag( 'tt' );

		hideTag( 'graph' );
		hideTag( 'hiero' );
		hideTag( 'math' );
		hideTag( 'timeline' );
		hideTag( 'chem' );
		hideTag( 'score' );
		hideTag( 'categorytree' );
		hideTag( 'inputbox' );
		hideTag( 'mapframe' );
		hideTag( 'maplink' );

		r( /( |\n|\r)+\{\{(·|•|\*)\}\}/g, '{{$2}}' ); // before {{·/•/*}}, usually in templates
		r( /\{\{\s*[Şş]ablon:([\s\S]+?)\}\}/g, '{{$1}}' );
		r( /[\u00A0 ]+(\{\{\s*([Rr]ef-[a-z\-]+?|[Ee]n icon|[Cc]hecked|[Vv]|[Yy]oxlanılıb)\}\})/g, '$1' );
		r( /&lt;[\/\\]?(hr|br)( [^\/\\&gt;]+?)?? *[\/\\]?&gt;/gi, '&lt;$1$2&gt;' );
		r( /&lt;noinclude&gt;\s*(\{\{[dD]ocpage\}\})\s*&lt;\/noinclude&gt;/g, '$1' );
		r( /(\n)(\s+)([A-Za-z0-9ÜüİÖöƏəÇçŞş&quot;\[*#\-–—])/g, '$1$1$3' ); // sətrin əvvəlindəki boşluqlar
		r( /(\n)(\s+)({)/g, '$1$3' );
		r( /(\n)(\s+)(\n)/g, '$1$1' ); // boş sətirdəki boşluqlar
//		r( /(})(\n)(')/g, '$1\n\n$3' ); // giriş hissədə şablonla preambula boşluğu
//		r( /(})(')/g, '$1\n\n$2' ); // giriş hissədə şablonla preambula boşluğu (bitişik olduqda)
		r( /(­|‎)/g, '' ); // səhifələrdə qalan qırmızı nöqtə
		r( /(¬)/g, '' ); // səhifələrdə qalan ¬ simvolu
		r( /(\[\[[^\{\]|\n]+){{!}}([^\{\]|\n]+\]\])/g, '$1|$2' );
		r( /(\])({)/g, '$1 $2' );
		
		r( /(Ģ)/g, 'ş' ); //OCR xətasından gələn simvol
		
		//BIRTH-DEATH DATES
		r( /\{\{(| )[Dd]oğum(_| )tarixi(| )\|(| )(\d*)(| )\}\}(\n)/g, '$5\n' );
		r( /\{\{(| )[Dd]oğum(_| )tarixi(| )\|(| )(\d*)(| )\|(| )\|(| )\}\}(\n)/g, '$5\n' );
		r( /\{\{(| )[Dd]oğum(_| )tarixi(| )\|(| )(\d+)(| )\|(| )(\d*)(| )\|(| )(\d*)(| )\}\}(\n)/g, '$11.$8.$5\n' );
		r( /\{\{(| )[Dd]oğum(_| )tarixi(_| )və(_| )yaşı(| )\|(| )(\d+)(| )\|(| )(\d*)(| )\|(| )(\d*)(| )\}\}(\n)/g, '$13.$10.$7\n');
		
		r( /\{\{(| )[Vv]əfat(_| )tarixi(| )\|(| )(\d*)(| )\}\}(\n)/g, '$5\n' );
		r( /\{\{(| )[Vv]əfat(_| )tarixi(| )\|(| )(\d*)(| )\|(| )\|(| )\}\}(\n)/g, '$5\n' );
		r( /\{\{(| )[Vv]əfat(_| )tarixi(| )\|(| )(\d+)(| )\|(| )(\d*)(| )\|(| )(\d*)(| )\}\}(\n)/g, '$11.$8.$5\n');
		r( /\{\{(| )[Vv]əfat(_| )tarixi(_| )və(_| )yaşı(| )\|(| )(\d+)(| )\|(| )(\d*)(| )\|(| )(\d*)(| )\|(| )(\d*)(| )\|(| )(\d*)(| )\|(| )(\d*)(| )\}\}(\n)/g, '$13.$10.$7\n' );
		
		// Keçid verilmiş tarixlər
		r( /\[\[(\s+|)(\d+)(\s+)([Yy]anvar|[Ff]evral|[Mm]art|[Aa]prel|[Mm]ay|[İi]yun|[İi]yul|[Aa]vqust|[Ss]entyabr|[Oo]ktyabr|[Nn]oyabr|[Dd]ekabr)(\s+|)\]\]/g, '$2 $4');
		r( /\[\[([Yy]anvar|[Ff]evral|[Mm]art|[Aa]prel|[Mm]ay|[İi]yun|[İi]yul|[Aa]vqust|[Ss]entyabr|[Oo]ktyabr|[Nn]oyabr|[Dd]ekabr)\]\]/g, '$1');
		r( /\[\[(\d+)(-|–|—)(ci|cı|cu|cü)\s(il|illər)\]\]/g, '$1-$3 $4');
		r( /\[\[(\d+)(-|–|—)(ci|cı|cu|cü)\s(il|illər)\|(\w*)\]\]/g, '$5');
		r( /(\[\[)(\d+)(\]\])(\s|)(-|–|—)(\s|)(ci|cı|cu|cü)/g, '$2-$7');
		r( /\[\[(\d+)\]\]/g, '$1');
		r( /\[\[(E|e).ə. (\d+)\]\]/g, '$1.ə. $2');
		r( /\[\[(\s+|)(\d+)(\s+|)\|(\s+|)([A-Za-z0-9ÜüİÖöƏəÇçŞşğı\-\–\— ]+)(\s+|)\]\]/g, '$5'); // [[1985|1985-ci il]] → 1985-ci il
		r( /\[\[(\s+|)(\d+)(\s+|)([Yy]anvar|[Ff]evral|[Mm]art|[Aa]prel|[Mm]ay|[İi]yun|[İi]yul|[Aa]vqust|[Ss]entyabr|[Oo]ktyabr|[Nn]oyabr|[Dd]ekabr)(\s+|)\|(\s+|)([A-Za-z0-9ÜüİÖöƏəÇçŞşğı\-\–\— ]+)(\s+|)\]\]/g, '$7'); // [[25 may|mayın 25]]-i → mayın 25-i
		
		//&quot;Şəkil yoxdur&quot;ları silmək
		r( /[Şş]əkil(_| )yoxdur(-qadın|-kişi|-film|).(jpg|svg)/g, '' );
		r( /[Nn]o(_| )image(_| )available-az.svg/g, '' );

		for ( i in window.wfPluginsT ) {
			if ( window.wfPluginsT.hasOwnProperty( i ) ) {
				window.wfPluginsT[i]( txt, r );
			}
		}

		hideTemplates();
		hide( /^[ \t].*/mg );
		hide( /(https?|ftp|news|nntp|telnet|irc|gopher):\/\/[^\s\[\]&lt;&gt;&quot;]+ ?/gi );
		hide( /^#(redirect|İSTİQAMƏT(LƏNDİRMƏ)?)/i );
		hideTag( 'gallery' );


		r( / +(\n|\r)/g, '$1' ); // spaces at EOL
		txt = '\n' + txt + '\n';

		// LINKS
		r( /(\[\[:?)(category|kateqoriya):( *)/ig, '$1Kateqoriya:' );
		r( /(\[\[:?)(module|module):( *)/ig, '$1Modul:' );
		r( /(\[\[:?)(template|şablon):( *)/ig, '$1Şablon:' );
		r( /(\[\[:?)(image|şəkil|file):( *)/ig, '$1Fayl:' );
		
		// Linked years, centuries and ranges
		r( /(\(|\s)(\[\[[12]?\d{3}\]\])[\u00A0 ]?(-{1,3}|–|—) ?(\[\[[12]?\d{3}\]\])(\W)/g, '$1$2–$4$5' );
		r( /(\(|\s)(\[\[[IVX]{1,5}\]\])[\u00A0 ]?(-{1,3}|–|—) ?(\[\[[IVX]{1,5}\]\])(\W)/g, '$1$2–$4$5' );
		r( /(\d+)(\s+|)(-|–|—)(\s+|)(ci|cı|cu|cü)/g, '$1-$5'); // 1918 -ci → 1918-ci
		r( /(\d+)(\s+|)(ci|cı|cu|cü)(\s+)/g, '$1-$3$4'); // 1918 ci / 1918ci → 1918-ci
		r( /(\d+)(–|—)(ci|cı|cu|cü)/g, '$1-$3');
		
		r( /\[\[(\d+)(-|–|—)(\d*)\]\]/g, '$1–$3'); // yanlışlıqla [[1950-1951]] formasında yazılarsa
		
		//sıra saylarının düzəlişi
		r( /(\d+)-ç(i|ı|u|ü)(\s+)/g, '$1-c$2$3');
		r( /(\s)0-(ci|cu|cü)(\s+)/g, ' 0-cı$3');
		r( /(1|2|5|7|8|20|50|70|80)-(cı|cu|cü)(\s+)/g, '$1-ci$3');
		r( /(6|40|60|90)-(ci|cu|cü)(\s+)/g, '$1-cı$3');
		r( /(9|10|30)-(cı|ci|cü)(\s+)/g, '$1-cu$3');
		r( /(3|4|100|200|300|400|500|600|700|800|900)-(cı|ci|cu)(\s+)/g, '$1-cü$3');

		// Ay adları kiçiklə
		r( /(\s+)Yanvar(\s+)(\d+)/g, '$1yanvar$2$3');
		r( /(\s+)Fevral(\s+)(\d+)/g, '$1fevral$2$3');
		r( /(\s+)M(art|ay)(\s+)(\d+)/g, '$1m$2$3$4');
		r( /(\s+)A(prel|vqust)(\s+)(\d+)/g, '$1a$2$3$4');
		r( /(\s+)(I|İ)(yun|yul)(\s+)(\d+)/g, '$1i$3$4$5');
		r( /(\s+)Sentyabr(\s+)(\d+)/g, '$1sentyabr$2$3');
		r( /(\s+)Oktyabr(\s+)(\d+)/g, '$1oktyabr$2$3');
		r( /(\s+)Noyabr(\s+)(\d+)/g, '$1noyabr$2$3');
		r( /(\s+)Dekabr(\s+)(\d+)/g, '$1dekabr$2$3');
		
		// Nice links
		r( /(\[\[[^|[\]]*)[\u00AD\u200E\u200F]+([^\[\]]*\]\])/g, '$1$2' ); // Soft Hyphen &amp; DirMark
		r( /\[\[ *([^|[\]]+?) *\| *('''''|'''|'')([^'|[\]]*)\2 *]]/g, '$2[[$1|$3]]$2' ); // move fomatting out of link text
		r( /\[\[ *([^|[\]]+?) *\| *«([^»|[\]]*)» *\]\]/g, '&quot;[[$1|$2]]&quot;' ); // move quotation marks out of link text
		r( /\[\[ *([^|[\]]+?) *\| *„([^“|[\]]*)“ *\]\]/g, '&quot;[[$1|$2]]&quot;' );
		r( /\[\[ *([^|[\]]+?) *\| *&quot;([^&quot;|[\]]*)&quot; *\]\]/g, '&quot;[[$1|$2]]&quot;' );
		r( /\[\[([^|[\]\n]+)\|([^|[\]\n]+)\]\]/g, processLink ); // link shortening
		r( /\[\[ *([^|[\]]+)([^|\[\]()]+?) *\| *\1 *\]\]\2/g, '[[$1$2]]' ); // text repetition after link
		r( /\[\[ *(?!Şəkil:|Kateqoriya:)([a-zA-Zа\u00A0-\u00FF %!\&quot;$&amp;'()*,\-—.\/0-9:;=?\\@\^_`’~]+) *\| *([^\|\[\]]+) *\]\]([a-zа]+)/g, '[[$1|$2$3]]' ); // &quot;
		hide( /\[\[[^\]|]+/g); // only link part

		// TAGS
		r( /&lt;&lt;(\S.+\S)&gt;&gt;/g, '&quot;$1&quot;' ); // &lt;&lt; &gt;&gt;
		r( /(«|»|“|”|„)/g, '&quot;' );
		r( /(su[pb]&gt;)-(\d)/g, '$1−$2' ); // -&gt;mənfi
		r( /&lt;(b|strong)&gt;(.*?)&lt;\/(b|strong)&gt;/gi, &quot;'''$2'''&quot; );
		r( /&lt;(i|em)&gt;(.*?)&lt;\/(i|em)&gt;/gi, &quot;''$2''&quot; );
		r( /^&lt;hr ?\/?&gt;/gim, '----' );
		r( /[\u00A0 \t]*&lt;ref(?:\s+name=&quot;&quot;)?(\s|&gt;)/gi, '&lt;ref$1' );
		r( /(\n== *[a-z\s\.:]+ *==\n+)&lt;references *\/&gt;/ig, '$1{' + '{İstinad siyahısı}}' );
		r( /&lt;references ?\/?&gt;/g, '{{İstinad siyahısı}}' );
		r( /\{\{reflist\}\}/g, '{{İstinad siyahısı}}' );
		r( /\{\{Istinad siyahısı\}\}/g, '{{İstinad siyahısı}}' );
		r( /\{\{Xarici istinadlar\}\}/g, '{{Xarici keçidlər}}' );
		r(/&lt;nowiki&gt;&lt;\/nowiki&gt;/g, '');
		r(/&lt;nowiki( |)\/( |)&gt;/g, '')
		hide( /&lt;[a-z][^&gt;]*?&gt;/gi);

		hide( /^(\{\||\|\-).*/mg); // table/row def
		hide( /(^\||^!|!!|\|\|) *[a-z]+=[^|]+\|(?!\|)/mgi); // cell style
		hide( /\| +/g); // formatted cell

		r( /[ \t\u00A0]{2,}/g, ' ' ); // double spaces

		// Entities etc. → Unicode chars
		if ( mw.config.get( 'wgNamespaceNumber' ) !== 10 ) {
			r( /&amp;(#x[0-9a-f]{2,4}|#[0-9]{3,4}|[0-9a-z]{2,8});/gi, function ( s ) {
				var t = document.createElement( 'textarea' );
				t.innerHTML = s;
				var c = t.value;
				if ( c.length === 1 &amp;&amp; c.charCodeAt( 0 ) &gt; 127 || s === '&amp;#x20;' ) {
					return c;
				}
				return s;
			});
		}
		r( /\(tm\)/gi, '™' );
		r( /\.\.\./g, '…' );
		r( /(^|[^+])\+-(?!\+|-)/g, '$1±' );
		r( /~=/g, '≈' );
		r( /\^2(\D)/g, '²$1' );
		r( /\^3(\D)/g, '³$1' );
		r( /\skv\.\s*([dsmnk]?m|mkm)([\s\.,;:)])/g, u + '$1²$2' );
		r( /\skub\.\s*([dsmnk]?m|mkm)([\s\.,;:)])/g, u + '$1³$2' );
		r( /((?:^|[\s&quot;])\d+(?:[\.,]\d+)?)\s*[xх]\s*(\d+(?:[\.,]\d+)?)\s*([m]{1,2}(?:[\s&quot;\.,;?!]|$))/g, '$1×$2' + u + '$3' );
		r( /\s+×\s+/g, u + '×' + u );
		r( /№№/g, '№' );
		r( /(\))(\()/g, '$1 $2' );
		r( /(\]\])(\()/g, '$1 $2' );
		r( /(,)([A-Za-zÜüİÖöƏəÇçŞşğı])/g, '$1 $2' ); // vergüldən sonra hərf gəldikdə verilən boşluq
		r( /(\.)([A-ZÜİÖƏÇŞВЕӘКМНОРСТУХ])/g, '$1 $2' ); // nöqtədən sonra böyük hərf gəldikdə verilən boşluq
//		r( /(-|–|—)(\n)([A-Za-z0-9ÜüİÖöƏəÇçŞşğı&quot;\[\(\,\.])/g, '$3' ); // yarımçıq qalmış sətir
//		r( /([A-Za-z0-9ÜüİÖöƏəÇçŞşğı&quot;\[\(\,\.])(\n)([A-Za-z0-9ÜüİÖöƏəÇçŞşğı&quot;\[\(\,\.])/g, '$1 $3' ); // yarımçıq qalmış sətir

		// Headings
		r( /^(=+)[ \t\f\v]*(.*?)[ \t\f\v]*=+$/gm, '$1 $2 $1' ); // add spaces inside
		r( /([^\r\n])(\r?\n==.+==\r?\n)/g, '$1\n$2' ); // add empty line before
		r( /(==.+==)[\r\n]{2,}(?!=)/g, '$1\n' ); // remove empty line after
		r( /^== (?:(.+[^.])\.|(.+):) ==$/gm, '== $1$2 ==' );
		r( /^== '''(?!.*'''.*''')(.+)''' ==$/gm, '== $1 ==' );

		// Hyphens and en dashes to pretty dashes
		r( /(\s)-{1,3} /g, '$1— ' ); // hyphen -&gt; &amp;mdash;
		r( /(\d)--(\d)/g, '$1—$2' ); // -&gt; &amp;mdash;
		r( /(\s)-(\d)/g, '$1−$2' ); // hyphen -&gt; minus

		// Year and century ranges
		r( /(\(|\s)([IVX]{1,5})[\u00A0 ]?(-{1,3}|—) ?([IVX]{1,5})(?![\w\-])/g, '$1$2–$4' );
		r( /(\d+)(\s+|)(-|—)(\s|)(\d+)/g, '$1–$5' );
		r( /(\d+)(-)(\s)/g, '$1 — ' );
		r( /(yanvar|fevral|mart|aprel|may|iyun|iyul|avqust|sentyabr|oktyabr|noyabr|dekabr)(\s+)(-|–|—)(\s+)(yanvar|fevral|mart|aprel|may|iyun|iyul|avqust|sentyabr|oktyabr|noyabr|dekabr)(\s+)/g, '$1–$5$6' );
		r( /(yanvar|fevral|mart|aprel|may|iyun|iyul|avqust|sentyabr|oktyabr|noyabr|dekabr)(\s+)(\d+)(–)(\d+|)(\s+|)(yanvar|fevral|mart|aprel|may|iyun|iyul|avqust|sentyabr|oktyabr|noyabr|dekabr)/g, '$1 $3 $4 $5 $7' );

		//ISBN
		r( /(\d+)(-|–|—)(\d+)(-|–|—)(\d+)(-|–|—)(\d+)(-|–|—|)(\d+|)/g, '$1-$3-$5-$7$8$9' );

		// Insert/delete spaces
		r( /^([#*:]+)[ \t\f\v]*(?!\{\|)([^ \t\f\v*#:;])/gm, '$1 $2' ); // #* işarələrindən əvvəl boşluq
		r( /([№§])(\s*)(\d)/g, '$1' + u + '$3' );

		// inside ()
		r( /\( +/g, '(' );
		r( / +\)/g, ')' );

		// Temperature
		r( /([\s\d=≈≠≤≥&lt;&gt;—(&quot;'|])([+±−\-]?\d+?(?:[.,]\d+?)?)(([ °\^*]| [°\^*])(C|F))(?=[\s&quot;').,;!?|\x01])/gm, '$1$2' + u + '°$5' ); // '

		// Dot → comma in numbers
		r( /(\s\d+)\.(\d+[\u00A0 ]*[%‰°×])/gi, '$1,$2' );

		// kiril və latın qarışdırılarsa
		// ilk hərflər
		r( /(\s|&quot;|-|\()А([a-züöəçşğı])/g, '$1A$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()а([a-züöəçşğı])/g, '$1a$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()В([a-züöəçşğı])/g, '$1B$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()Е([a-züöəçşğı])/g, '$1E$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()е([a-züöəçşğı])/g, '$1e$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()Ә([a-züöəçşğı])/g, '$1Ə$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()ә([a-züöəçşğı])/g, '$1ə$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()К([a-züöəçşğı])/g, '$1K$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()к([a-züöəçşğı])/g, '$1k$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()М([a-züöəçşğı])/g, '$1M$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()Н([a-züöəçşğı])/g, '$1H$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()О([a-züöəçşğı])/g, '$1O$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()о([a-züöəçşğı])/g, '$1o$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()Р([a-züöəçşğı])/g, '$1P$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()р([a-züöəçşğı])/g, '$1p$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()С([a-züöəçşğı])/g, '$1C$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()с([a-züöəçşğı])/g, '$1c$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()Т([a-züöəçşğı])/g, '$1T$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()У([a-züöəçşğı])/g, '$1Y$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()у([a-züöəçşğı])/g, '$1y$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()Х([a-züöəçşğı])/g, '$1X$2');
		r( /(\s|&quot;|-|\()х([a-züöəçşğı])/g, '$1x$2');
		
		// orta hərflər
		r( /([A-Za-zÜüİÖöƏəÇçŞşğı])а([a-züöəçşğı])/g, '$1a$2');
		r( /([A-Za-zÜüİÖöƏəÇçŞşğı])е([a-züöəçşğı])/g, '$1e$2');
		r( /([A-Za-zÜüİÖöƏəÇçŞşğı])ә([a-züöəçşğı])/g, '$1ə$2');
		r( /([A-Za-zÜüİÖöƏəÇçŞşğı])к([a-züöəçşğı])/g, '$1k$2');
		r( /([A-Za-zÜüİÖöƏəÇçŞşğı])һ([a-züöəçşğı])/g, '$1h$2');
		r( /([A-Za-zÜüİÖöƏəÇçŞşğı])о([a-züöəçşğı])/g, '$1o$2');
		r( /([A-Za-zÜüİÖöƏəÇçŞşğı])р([a-züöəçşğı])/g, '$1p$2');
		r( /([A-Za-zÜüİÖöƏəÇçŞşğı])с([a-züöəçşğı])/g, '$1c$2');
		r( /([A-Za-zÜüİÖöƏəÇçŞşğı])у([a-züöəçşğı])/g, '$1y$2');
		r( /([A-Za-zÜüİÖöƏəÇçŞşğı])х([a-züöəçşğı])/g, '$1x$2');
		
		// ortada böyük hərflər — sol ümumi, sağ dəqiq
		r( /([A-ZÜİÖƏÇŞ])А([DFGİLNQRSUVZÜİÖƏÇŞ])/g, '$1A$2');
		r( /([A-ZÜİÖƏÇŞ])В([DFGİLNQRSUVZÜİÖƏÇŞ])/g, '$1B$2');
		r( /([A-ZÜİÖƏÇŞ])С([DFGİLNQRSUVZÜİÖƏÇŞ])/g, '$1C$2');
		r( /([A-ZÜİÖƏÇŞ])Е([DFGİLNQRSUVZÜİÖƏÇŞ])/g, '$1E$2');
		r( /([A-ZÜİÖƏÇŞ])О([DFGİLNQRSUVZÜİÖƏÇŞ])/g, '$1O$2');
		r( /([A-ZÜİÖƏÇŞ])Х([DFGİLNQRSUVZÜİÖƏÇŞ])/g, '$1X$2');
		r( /([A-ZÜİÖƏÇŞ])У([DFGİLNQRSUVZÜİÖƏÇŞ])/g, '$1Y$2');
		r( /([A-ZÜİÖƏÇŞ])Р([DFGİLNQRSUVZÜİÖƏÇŞ])/g, '$1P$2');
		r( /([A-ZÜİÖƏÇŞ])К([DFGİLNQRSUVZÜİÖƏÇŞ])/g, '$1K$2');
		r( /([A-ZÜİÖƏÇŞ])Ә([DFGİLNQRSUVZÜİÖƏÇŞ])/g, '$1Ə$2');
		
		// ortada böyük hərflər — sol dəqiq, sağ ümumi
		r( /([DFGİLNQRSUVZÜİÖƏÇŞ])А([A-ZÜİÖƏÇŞ])/g, '$1A$2');
		r( /([DFGİLNQRSUVZÜİÖƏÇŞ])В([A-ZÜİÖƏÇŞ])/g, '$1B$2');
		r( /([DFGİLNQRSUVZÜİÖƏÇŞ])С([A-ZÜİÖƏÇŞ])/g, '$1C$2');
		r( /([DFGİLNQRSUVZÜİÖƏÇŞ])Е([A-ZÜİÖƏÇŞ])/g, '$1E$2');
		r( /([DFGİLNQRSUVZÜİÖƏÇŞ])О([A-ZÜİÖƏÇŞ])/g, '$1O$2');
		r( /([DFGİLNQRSUVZÜİÖƏÇŞ])Х([A-ZÜİÖƏÇŞ])/g, '$1X$2');
		r( /([DFGİLNQRSUVZÜİÖƏÇŞ])У([A-ZÜİÖƏÇŞ])/g, '$1Y$2');
		r( /([DFGİLNQRSUVZÜİÖƏÇŞ])Р([A-ZÜİÖƏÇŞ])/g, '$1P$2');
		r( /([DFGİLNQRSUVZÜİÖƏÇŞ])К([A-ZÜİÖƏÇŞ])/g, '$1K$2');
		r( /([DFGİLNQRSUVZÜİÖƏÇŞ])Ә([A-ZÜİÖƏÇŞ])/g, '$1Ə$2');

		// orta hərflər (qoşa ehtimallı)
		r( /а([bdfghjqlmnrstvzuüöəçşğı])/g, 'a$1');
		r( /е([bdfghjqlmnrstvzuüöəçşğı])/g, 'e$1');
		r( /ә([bdfghjqlmnrstvzuüöəçşğı])/g, 'ə$1');
		r( /к([bdfghjqlmnrstvzuüöəçşğı])/g, 'k$1');
		r( /о([bdfghjqlmnrstvzuüöəçşğı])/g, 'o$1');
		r( /р([bdfghjqlmnrstvzuüöəçşğı])/g, 'p$1');
		r( /с([bdfghjqlmnrstvzuüöəçşğı])/g, 'c$1');
		r( /у([bdfghjqlmnrstvzuüöəçşğı])/g, 'y$1');
		r( /х([bdfghjqlmnrstvzuüöəçşğı])/g, 'x$1');
		
		// orta hərflər (qoşa ehtimallı)
		r( /([bdfghjqlmnrstvzuüöəçşğı])а/g, '$1a');
		r( /([bdfghjqlmnrstvzuüöəçşğı])е/g, '$1e');
		r( /([bdfghjqlmnrstvzuüöəçşğı])ә/g, '$1ə');
		r( /([bdfghjqlmnrstvzuüöəçşğı])к/g, '$1k');
		r( /([bdfghjqlmnrstvzuüöəçşğı])о/g, '$1o');
		r( /([bdfghjqlmnrstvzuüöəçşğı])р/g, '$1p');
		r( /([bdfghjqlmnrstvzuüöəçşğı])с/g, '$1c');
		r( /([bdfghjqlmnrstvzuüöəçşğı])у/g, '$1y');
		r( /([bdfghjqlmnrstvzuüöəçşğı])х/g, '$1x');
		
		// yekun hərflər
		r( /([A-Za-zÜüİÖöƏəÇçŞşğı])а(\s|,|\.|:|&quot;|-)/g, '$1a$2');
		r( /([A-Za-zÜüİÖöƏəÇçŞşğı])е(\s|,|\.|:|&quot;|-)/g, '$1e$2');
		r( /([A-Za-zÜüİÖöƏəÇçŞşğı])ә(\s|,|\.|:|&quot;|-)/g, '$1ə$2');
		r( /([A-Za-zÜüİÖöƏəÇçŞşğı])к(\s|,|\.|:|&quot;|-)/g, '$1k$2');
		r( /([A-Za-zÜüİÖöƏəÇçŞşğı])о(\s|,|\.|:|&quot;|-)/g, '$1o$2');
		r( /([A-Za-zÜüİÖöƏəÇçŞşğı])р(\s|,|\.|:|&quot;|-)/g, '$1p$2');
		r( /([A-Za-zÜüİÖöƏəÇçŞşğı])с(\s|,|\.|:|&quot;|-)/g, '$1c$2');
		r( /([A-Za-zÜüİÖöƏəÇçŞşğı])у(\s|,|\.|:|&quot;|-)/g, '$1y$2');
		r( /([A-Za-zÜüİÖöƏəÇçŞşğı])х(\s|,|\.|:|&quot;|-)/g, '$1x$2');
		
		// yekun böyük hərflər
		r( /([ÜİÖƏÇŞ]A)/g, '$1A');
		r( /([ÜİÖƏÇŞ]В)/g, '$1B');
		r( /([ÜİÖƏÇŞ]С)/g, '$1C');
		r( /([ÜİÖƏÇŞ]Е)/g, '$1E');
		r( /([ÜİÖƏÇŞ]О)/g, '$1O');
		r( /([ÜİÖƏÇŞ]Х)/g, '$1X');
		r( /([ÜİÖƏÇŞ]У)/g, '$1Y');
		r( /([ÜİÖƏÇŞ]Р)/g, '$1P');
		r( /([ÜİÖƏÇŞ]К)/g, '$1K');
		r( /([ÜİÖƏÇŞ]Ә)/g, '$1Ə');
		
		// yanlış yazılmış sözlər, orfoqrafiya pozuntuları
		r( /(\s|\n)(B|b)ugün(\s+)/g, '$1$2u gün ');
		r( /(\s|\n)(Ç|ç)atışmamazlı/g, '$1$2atışmazlı');
		r( /(\s|\n)(E|e)htiyyac/g, '$1$2htiyac');
		r( /(\s|\n)(E|e)htiyyat/g, '$1$2htiyat');
		r( /(\s|\n)(L|l)ahiyə/g, '$1$2ayihə');
		r( /(\s|\n)(M|m)əhşur/g, '$1$2əşhur');
		r( /(\s|\n)(T|t)əxris/g, '$1$2ərxis');
		r( /(\s|\n)(T|t)övsiyyə/g, '$1$2övsiyə');
		r( /(\s|\n)(Y|y)alnış/g, '$1$2anlış');
		r( /(\s|\n)(Z|z)əyif/g, '$1$2əif');
		r( /(\s|\n)(Ə|ə)lbətdə/g, '$1$2lbəttə');
		r( /(\s|\n)(H|h)azırki/g, '$1$2azırkı');
		r( /(\s|\n)(F|f)akultə/g, '$1$2akültə');
		r( /(\s|\n)(H|h)eyyət/g, '$1$2eyət');
		r( /(\s|\n)(M|m)ühüt/g, '$1$2ühit');
		r( /(\s|\n)(M|m)üdür/g, '$1$2üdir');
		r( /(\s|\n)(P|p)alkovnik/g, '$1$2olkovnik');
		r( /(\s|\n)(H|h)ökümət/g, '$1$2ökumət');
		r( /(\s|\n)(H|h)ök(ü|u)mran/g, '$1$2ökmran');
		r( /(\s|\n)(S|s)inifi/g, '$1$2infi');
		r( /(\s|\n)(F|f)ikiri/g, '$1$2ikri');
		r( /(\s|\n)(N|n)əaliyyət/g, '$1$2ailiyyət');
		r( /(\s|\n)(A|a)bu-hava/g, '$1$2b-hava');
		r( /(\s|\n)(Ə|ə)ləxsus/g, '$1$2ləlxüsus');
		r( /(\s|\n)(B|b)aşlanğıç/g, '$1$2aşlanğıc');
		r( /(\s|\n)(B|b)əyənat/g, '$1$2əyanat');
		r( /(\s|\n)(A|a)rtış/g, '$1$2rtım');
		r( /(\s|\n)(H|h)ərbiçi/g, '$1$2ərbçi');
		r( /(\s|\n)(T|t)ağım/g, '$1$2aqım');
		r( /(\s|\n)(N|n)igah/g, '$1$2ikah');
		r( /(\s|\n)(T|t)abeçili/g, '$1$2abeli');
		r( /(\s|\n)(R|r)ahatçılı/g, '$1$2ahatlı');
		r( /(\s|\n)(N|n)arahatçılı/g, '$1$2arahatlı');
		r( /(\s|\n)(M|m)üşaiyət/g, '$1$2üşayiət');
		r( /(\s|\n)(Ş|ş)aiyə/g, '$1$2ayiə');
		r( /(\s|\n)(Ə|ə)ksik/g, '$1$2skik');
		r( /(\s|\n)(K|k)iprik/g, '$1$2irpik');
		r( /(\s|\n)(Q|q)armaqarışı/g, '$1$2arma-qarışı');
		r( /(\s|\n)(O|o)rjinal/g, '$1$2rijinal');
		r( /(\s|\n)(B|b)iruzə/g, '$1$2üruzə');
		r( /(\s|\n)(N|n)əqarət/g, '$1$2əqərat');
		r( /(\s|\n)(T|t)utğun/g, '$1$2utqun');
		r( /(\s|\n)(M|m)eyl(\s)e(t|d)/g, '$1$2eyil e$4');
		r( /(\s|\n)(M|m)eylli/g, '$1$2eyilli');
		r( /(\s|\n)(İ|i)lluziya/g, '$1$2llüziya');
		r( /(\s|\n)(F|f)eyziyab/g, '$1$2eyzyab');
		r( /(\s|\n)(İ|i)l(\s)dönümü/g, '$1$2ldönümü');
		r( /(\s|\n)(D|d)ünya(\s)görüşü/g, '$1$2ünyagörüşü');
		r( /(\s|\n)(G|g)eniş(\s)miqyaslı/g, '$1$2enişmiqyaslı');
		r( /(\s|\n)(B|b)aş(\s)sağlığı/g, '$1$2aşsağlığı');
		r( /(\s|\n)(E|e)tibarı(\s)ilə/g, '$1$2tibarilə');
		r( /(\s|\n)(M|m)əqsədi(\s)ilə/g, '$1$2əqsədilə');
		r( /(\s|\n)(M|m)ünasibəti(\s)ilə/g, '$1$2ünasibətilə');
		r( /(\s|\n)(V|v)asitəsi(\s)ilə/g, '$1$2asitəsilə');
		r( /(\s|\n)(H|h)allusinasiya/g, '$1$2allüsinasiya');
		r( /(\s|\n)(A|a)yrıseçkili/g, '$1$2yrı-seçkili');
		r( /(\s|\n)(B|b)iraz(\s)/g, '$1$2ir az ');
		r( /(\s|\n)(D|d)edektiv/g, '$1$2etektiv');
		r( /(\s|\n)(S|s)əbrli/g, '$1$2əbirli');
		r( /(\s|\n)(H|h)əftə(\s)(içi|sonu)/g, '$1$2əftə$4');
		r( /(\s|\n)(A|a)zərkeş/g, '$1$2zarkeş');
		r( /(\s|\n)(Q|q)əbristanlı/g, '$1$2əbiristanlı');
		r( /(\s|\n)(K|k)artikaturası/g, '$1$2artikaturu');
		r( /(\s|\n)(A|a)breviaturası/g, '$1$2breviaturu');
		r( /(\s|\n)(A|a)idiyyatı/g, '$1$2idiyyəti');
		r( /(\s|\n)(A|a)idiyyat/g, '$1$2idiyyət');
		r( /(\s|\n)(K|k)ariyera/g, '$1$2aryera');
		r( /(\s|\n)(P|p)rosses/g, '$1$2roses');
		r( /(\s|\n)(B|b)roş(u|ü)ra/g, '$1$2roşür');
		r( /(\s|\n)(P|p)aqon/g, '$1$2oqon');
		r( /(\s+)həmdə(\s+)/g, '$1həm də ');
		r( /(\s|\n)(H|h)albu(\s+)ki(\,|)/g, '$1$2albuki');
		r( /(\s|\n)(B|b)u(\s+|)gün(\s+|)ki(\,|)(\s+)/g, '$1$2ugünkü ');
		r( /(\s|\n)Oteld/g, '$1Hoteld'); r( /(\s|\n)oteld/g, '$1hoteld');
		r( /(\s|\n)Oteli/g, '$1Hoteli'); r( /(\s|\n)oteli/g, '$1hoteli');
		r( /(\s|\n)Otelə/g, '$1Hotelə'); r( /(\s|\n)otelə/g, '$1hotelə');
		r( /(K|k)arvansarayı(\s|,|\'|\.|:|&quot;|-)/g, '$1arvansarası$2');
		r( /(K|k)arvansaray(\s|,|\'|\.|:|&quot;|-)/g, '$1arvansara$2');
        r( /(\s|\n)(A|a)rtifakt/g, '$1$2rtefakt');

		// ABŞ
		r( /(\[\[|)(Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ|)(ABŞ)(|\]\])(-|–|—)(da)(|\]\])(\s+)/g, '$1$2$3$4-də$7$8');
		r( /(\[\[|)(Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ|)(ABŞ)(|\]\])(-|–|—)(a)(|\]\])(\s+)/g, '$1$2$3$4-yə$7$8');
		
		/* Ölkəmiz, vətənimiz → Azərbaycan
		r( /(\s)(Ö|ö)lkəmiz Azərbaycan/g, '$1Azərbaycan');
		r( /(\s)(Ö|ö)lkəmizin(\s)/g, '$1Azərbaycanın$3');
		r( /(\s)(Ö|ö)lkəmizdəki(\s)/g, '$1Azərbaycandakı$3');
		r( /(\s)(Ö|ö)lkəmiz(\s)/g, '$1Azərbaycan$3');
		r( /(\s)(V|v)ətənimiz Azərbaycan/g, '$1Azərbaycan');
		r( /(\s)(V|v)ətənimiz(\s)/g, '$1Azərbaycan$3');
		r( /(\s)(V|v)ətənimizin(\s)/g, '$1Azərbaycanın$3');
		r( /(\s)(V|v)ətənimizdə(\s)/g, '$1Azərbaycanda$3'); */
		
		/* Vergüllər
		r( /(\s+)(amma|ancaq|lakin|halbuki|fəqət)(\,)/g, '$1$2');
		r( /([A-Za-z0-9ÜüİÖöƏəÇçŞşğı])(\s+)(amma|lakin|halbuki|fəqət)/g, '$1,$2$3');
		r( /(\.)(\s+|)(Amma|Lakin|Halbuki|Fəqət)(\,|)(\s+)/g, ',$2$3$5');
		r( /(\,)(\s+)A(mma)(\s)/g, '$1$2a$3$4');
		r( /(\,)(\s+)L(akin)(\s)/g, '$1$2l$3$4');
		r( /(\,)(\s+)H(albuki)(\s)/g, '$1$2h$3$4');
		r( /(\,)(\s+)F(əqət)(\s)/g, '$1$2f$3$4');
		r( /(M|m)(əsələn)(\s+)([A-Za-z0-9ÜüİÖöƏəÇçŞşğı])/g, '$1$2, $4');
		//r( /([A-Za-z0-9ÜüİÖöƏəÇçŞşğı])(\s+)(ya da|həm də|gah da|nə də)(\s+)/g, '$1,$2$3$4'); // ,ya da*/
		
		// Köhnə e-qanun linklərinin düzəldilməsi
		r( /( |)http:\/\/e-qanun\.az\/print\.php\?internal=view&amp;target=1&amp;docid=(\d+)&amp;doctype=0.?(\{\{Dead link\|.?\}\})?/g, 'https://e-qanun.az/framework/$1');
		
		// Plugins
		for ( i in window.wfPlugins ) {
			if ( window.wfPlugins.hasOwnProperty( i ) ) {
				window.wfPlugins[i]( txt, r );
			}
		}

		function unhide( s, num ) {
			return hidden[ num - 1 ];
		}
		while ( txt.match( /\x01\d+\x02/ ) ) {
			r( /\x01(\d+)\x02/g, unhide );
		}

		txt = txt.substr( 1, txt.length - 2 ); // compensation for &quot;txt = '\n' + txt + '\n';&quot;
	}

	function processAllText() {
		txt = $input ? $input.textSelection( 'getContents' ) : text;
		processText();
		if ( $input ) {
			r( /^[\n\r]+/, '' );
			
			// 2017 wikitext editor adds an empty line to the end with every text replacement
			// Remove the following block when [[phab:T198010]] is fixed.
			if ( window.ve &amp;&amp; ve.init &amp;&amp; ve.init.target &amp;&amp; ve.init.target.active ) {
				r( /[\n\r]+$/, '' );
			}
			
			$input.textSelection( 'setContents', txt );
			if ( caretPosition ) {
				$input.textSelection( 'setSelection', {
					start: caretPosition[0] &gt; txt.length ? txt.length : caretPosition[0]
				} );
			}
		} else {
			text = txt;
		}
		if ( window.auto_comment &amp;&amp;
			window.insertSummary &amp;&amp;
			!document.editform.wpSection.value
		) {
			window.insertSummary( 'vikiləşdirici' );
		}
	}


	// MAIN CODE

	if ( $input ) {
		$input.focus();
		
		caretPosition = $input.textSelection( 'getCaretPosition', { startAndEnd: true } );
		if ( caretPosition ) {
			textScroll = ( $CodeMirrorVscrollbar.length ? $CodeMirrorVscrollbar : $input )
				.scrollTop();
			if ( caretPosition[0] === caretPosition[1] ) {
				processAllText();
			} else {
				txt = $input.textSelection( 'getSelection' );
				processText();
				// replaceSelection doesn't work with MediaWiki 1.30 in case this gadget is loaded
				// from other wiki
				$input.textSelection( 'encapsulateSelection', {
					replace: true,
					peri: txt
				} );
				// In CodeMirror, the selection isn't preserved, so we do it explicitly
				$input.textSelection( 'setSelection', {
					start: caretPosition[0],
					end: caretPosition[0] + txt.length
				} );
			}
			( $CodeMirrorVscrollbar.length ? $CodeMirrorVscrollbar : $input )
				.scrollTop( textScroll );
		// If something went wrong
		} else if ( confirm( wmFullText ) ) {
			processAllText();
		}
	} else {
		processAllText();
		return text;
	}

	// scroll back, for 2017 wikitext editor, IE, Opera
	document.documentElement.scrollTop = winScroll;
	
	//Qısa məzmun
	var summaryValue = $('#wpSummary').val();
    if (!/vikiləşdirmə/.test(summaryValue)) {
		$('#wpSummary').val(summaryValue + 'vikiləşdirmə'); 
	}
	//Bildiriş
		mw.notify('Səhifənin mətni vikiləşdirildi!', { type: 'success' });
};


function registerWikificatorTool() {
	registerTool( {
		name: 'wikificator',
		position: 100,
		title: strings.name,
		label: strings.tooltip,
		callback: Wikify,
		classic: {
			icon: '//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/06/Wikify-toolbutton.png',
		},
		visual: {
			icon: '//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Wikificator_VE_icon.svg/20px-Wikificator_VE_icon.svg.png',
			modes: [ 'source' ],
			addRightAway: true,
		},
	} );
}

if ( mw.config.get( 'wgServerName' ) === 'az.wikisource.org' ) {
	registerWikificatorTool();
} else {
	$.when(
		mw.loader.using( [ 'mediawiki.util', 'user.options' ] ),
		$.getScript( 'https://az.wikisource.org/w/index.php?title=MediaWiki:Gadget-registerTool.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript' )
	).done( registerWikificatorTool );
}

$( '#editform' ).on( 'keydown', function ( e ) {
	if (
		e.ctrlKey &amp;&amp;
		!e.metaKey &amp;&amp;
		(clientProfile.platform === 'mac' ? e.shiftKey &amp;&amp; !e.altKey : !e.shiftKey &amp;&amp; e.altKey) &amp;&amp;
		e.keyCode === 87
	) {
		Wikify();
	}
} );

}() );
// &lt;/nowiki&gt;</text>
      <sha1>hirbvms92wl4d93qx32mqhaw2tqx40h</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>MediaViki:Gadget-wikificator</title>
    <ns>8</ns>
    <id>29650</id>
    <revision>
      <id>84523</id>
      <timestamp>2024-04-25T12:44:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Toghrul R</username>
        <id>5449</id>
      </contributor>
      <comment>Yeni səhifə yaradıldı</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="63" xml:space="preserve">Vikiləşdirici: viki-mətnlərin avtomatik vikiləşdirilməsi</text>
      <sha1>f6bu7z787ql5515bmg23sckkk5m17r6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>MediaViki:Gadget-wikificator.css</title>
    <ns>8</ns>
    <id>29651</id>
    <revision>
      <id>84524</id>
      <timestamp>2024-04-25T12:45:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Toghrul R</username>
        <id>5449</id>
      </contributor>
      <comment>Yeni səhifə yaradıldı</comment>
      <model>css</model>
      <format>text/css</format>
      <text bytes="114" xml:space="preserve">.oo-ui-icon-wikify {
	background-image: url(//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/89/Wikifier_VE_icon.png);
}</text>
      <sha1>toewdow3owsuazkpgxt7bdn9wvfllp2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Еy Pəri, dəhrdə yox sən kimi bir cananə</title>
    <ns>0</ns>
    <id>29652</id>
    <redirect title="Ey Pəri, dəhrdə yox sən kimi bir cananə" />
    <revision>
      <id>84530</id>
      <timestamp>2024-04-25T12:52:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Toghrul R</username>
        <id>5449</id>
      </contributor>
      <comment>Toghrul R [[Еy Pəri, dəhrdə yox sən kimi bir cananə]] səhifəsinin adını [[Ey Pəri, dəhrdə yox sən kimi bir cananə]] olaraq dəyişdi.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="73" xml:space="preserve">#İSTİQAMƏTLƏNDİRMƏ [[Ey Pəri, dəhrdə yox sən kimi bir cananə]]</text>
      <sha1>nwsn2y0ktgc0lymyaaoua9cqvr8cs4t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>MediaViki:Gadget-codePrettifier</title>
    <ns>8</ns>
    <id>29653</id>
    <revision>
      <id>84531</id>
      <timestamp>2024-04-25T12:55:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Toghrul R</username>
        <id>5449</id>
      </contributor>
      <comment>Yeni səhifə yaradıldı</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="72" xml:space="preserve">Şablon parametrlərinin və kodlarının səliqəli formata salınması</text>
      <sha1>hb43yckpjryh1zmmh695fynkoqp8j6m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>MediaViki:Gadget-codePrettifier.js</title>
    <ns>8</ns>
    <id>29654</id>
    <revision>
      <id>84532</id>
      <timestamp>2024-04-25T12:56:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Toghrul R</username>
        <id>5449</id>
      </contributor>
      <comment>Yeni səhifə yaradıldı</comment>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="37038" xml:space="preserve">// See the docs at https://meta.wikimedia.org/wiki/User:Jack_who_built_the_house/Code_Prettifier
// &lt;nowiki&gt;
(function () {

var pageIsProbablyTemplate = [2, 10].includes(mw.config.get('wgNamespaceNumber'));

function alignTemplateParameters(settings) {
	settings = settings || {};
	var askOptions = settings.askOptions;
	var hardMode = settings.hardMode;
	var templateExpanderMode = settings.templateExpanderMode;
	var codeStylerMode = settings.codeStylerMode;

	var txt = '';
	var hidden = [];
	var $textbox = $('#wpTextbox1');
	var $CodeMirrorVscrollbar = $('.CodeMirror-vscrollbar');
	var winScroll = document.documentElement.scrollTop;
	var i;
	var selectionMode = false;
	
	if (typeof cpMaxWidth === 'undefined') window.cpMaxWidth = 30;
	if (typeof cpPreserveBasicSpacing === 'undefined') window.cpPreserveBasicSpacing = true;
	if (typeof cpPreserveParameterSpacing === 'undefined') window.cpPreserveParameterSpacing = true;
	if (typeof cpStandardExternalLeftSpacing === 'undefined') window.cpStandardExternalLeftSpacing = 0;
	if (typeof cpStandardInternalLeftSpacing === 'undefined') window.cpStandardInternalLeftSpacing = 1;
	if (typeof cpParserFunctionExternalLeftSpacing === 'undefined') window.cpParserFunctionExternalLeftSpacing = 0;
	if (typeof cpParserFunctionInternalLeftSpacing === 'undefined') window.cpParserFunctionInternalLeftSpacing = 1;
	if (typeof cpAutoSummary === 'undefined') window.cpAutoSummary = false;
	
	if (cpParserFunctionExternalLeftSpacing &gt; 1) cpParserFunctionExternalLeftSpacing = 1;
	if (cpParserFunctionInternalLeftSpacing &gt; 1) cpParserFunctionInternalLeftSpacing = 1;
	if (cpStandardExternalLeftSpacing &gt; 1) cpStandardExternalLeftSpacing = 1;
	if (cpStandardInternalLeftSpacing &gt; 1) cpStandardInternalLeftSpacing = 1;
	
	function isMultiline(s) {
		return s.includes('\n');
	}

	function r(r1, r2) {
		txt = txt.replace(r1, r2);
	}

	function hide(re) {
		r(re, function (s) {
			return '\x01' + (isMultiline(s) ? '_' : '') + hidden.push(s) + '\x02';
		});
	}
	
	function hideTag(tag) {
		hide(new RegExp('&lt;' + tag + '( [^&gt;]+)?&gt;[\\s\\S]+?&lt;\\/' + tag + '&gt;', 'gi'));
	}
	
	function prettifyTemplates() {
		function prettifyTemplate() {
			function localR(r1, r2) {
				newTpl = newTpl.replace(r1, r2);
			}

			function localHide(re) {
				localR(re, function (s) {
					return '\x03' + localHidden.push(s) + '\x04';
				});
			}
			
			function localUnhide() {
				while (newTpl.match(/\x03\d+\x04/)) {
					newTpl = newTpl.replace(/\x03(\d+)\x04/g, function (s, num) {
						return localHidden[num - 1];
					});
				}
			}
			
			function isNamed(param) {
				return param.includes('=');
			}
			
			function removeEndingNewlines(s) {
				return s.replace(/\n+([ \t]*)$/, '');
			}
			
			function generateSpaces(num) {
				return ' '.repeat(Math.max(0, num));
			}
			
			function lcFirst(s) {
				if (!s) return s;
				return s[0].toLowerCase() + s.substr(1);
			}

			function calculateOneValueDominance(arr) {
				var spread = arr.reduce((obj, item) =&gt; {
					obj[item] = (obj[item] || 0) + 1;
					return obj;
				}, {});
				var topValueCount = Object.entries(spread)
					.map(([, value]) =&gt; value)
					.sort((a, b) =&gt; b - a)[0];
				return topValueCount / arr.length;
			}
			
			
			var newTpl = tpl;
			var multiline = isMultiline(newTpl);
			newTpl = newTpl.replace(/^\{\{\s+(?!\x01)/, '{{');

			// For example, {{fullurl:...|action=edit}}
			if (!newTpl.match(/\{\{[a-zA-Z][^\|]*:/)) {
				newTpl = newTpl.replace(/^([^\|]+?)\s+\}\}$/, '$1}}');
			}
			
			if (!multiline &amp;&amp; !cpCodeStyler &amp;&amp; !cpTemplateExpander) return newTpl;
			
			var re, m, m2, tplName, start;
			var isParserFunction = false;
			
			var anythingBeforeTplName = '(\\x01\\d+\\x02|(?:&lt;includeonly&gt;)?(?:safe)?subst:(?:&lt;\\/includeonly&gt;|&lt;(?:includeonly|noinclude) ?\\/&gt;))?';
			re = new RegExp('^\\{\\{' + anythingBeforeTplName + '(#\\w*)?:[ \\t]*(?=(\\n?))');
			m = newTpl.match(re);
			tplName = m &amp;&amp; m[2];
			if (tplName) {
				isParserFunction = true;
				if (codeStylerMode &amp;&amp; tplName !== '#invoke') {
					newTpl = newTpl.replace(re, '{{' + (m[1] || '') + tplName + ':' + (m[3] ? '' : ' '));
				}
			} else {
				if (!multiline &amp;&amp; !cpTemplateExpander) {
					return newTpl;
				}
				m = newTpl.match(/^\{\{([^|}\n]+)/);
				tplName = m &amp;&amp; m[1].trim();
			}
			
			var localHidden = [];
			var params;
			if (isParserFunction &amp;&amp; cpCodeStyler &amp;&amp; codeStylerMode) {
				localHide(/\[\[[^\]]+\]\]/g);  // [[Вики-ссылки]]
				
				params = newTpl.split('|');
				params[0] = params[0].replace(/^\{\{/, '');
				params[params.length - 1] = params[params.length - 1].replace(/\}\}$/, '');
				
				// Unsafe to space out parameters when there are unnamed ones.
				var safeToSpace = false;
				var unnamedCount = 0;
				if (tplName === '#invoke' &amp;&amp; codeStylerMode === 'newlines') {
					safeToSpace = true;
					for (i = 2; i &lt; params.length; i++) {
						if (!isNamed(params[i])) {
							safeToSpace = false;
							break;
						}
					}
				}

				// Make #if, #ifexpr, #ifeq, #ifexist, #iferror multiline only if both arguments are non-empty, or if
				// it contains nested templates / parser functions
				var makeIfMultiline = codeStylerMode === 'newlines' &amp;&amp;
					(tplName.substr(0, 3) === '#if' &amp;&amp;
						params[1] !== undefined &amp;&amp;
						(isMultiline(params[1]) ||
							tplName === '#ifeq' ||
							(params[2] !== undefined &amp;&amp;
								isMultiline(params[2])
							) ||
							((params[1].trim() !== '' &amp;&amp;
								params[2] !== undefined &amp;&amp;
								params[2].trim() !== ''
							) ||
								params[1].includes('\x01_') ||
								(params[2] !== undefined &amp;&amp;
									params[2].includes('\x01_')
								)
							)
						)
					);
				
				var isMultipleAlternativesSwitch = false;
				var isOneOfSwitchAlternatives;

				// FIXME: this should be refactored, of course. Above, apparently, safeToSpace must be able
				// to become true not only when `codeStylerMode === 'newlines'`.
				if (params.length &gt; 1) {
					for (i = 1; i &lt; params.length; i++) {
						// FIXME: bizarre, yes, that previous parameter is analyzed, but that's connected to the
						// logic below.
						if (tplName === '#switch' &amp;&amp; i - 1 !== 0 &amp;&amp; !params[i - 1].includes('=')) {
							isMultipleAlternativesSwitch = true;
							isOneOfSwitchAlternatives = true;
						} else {
							isOneOfSwitchAlternatives = false;
						}
						if (tplName === '#switch' ||
							(tplName === '#invoke' &amp;&amp;
								(safeToSpace ||
									params[i].match(/\n[ \t]*$/) &amp;&amp;
									params[i - 1].match(/\n[ \t]*$/)
								)
							)
						) {
							params[i] = params[i].replace(/([ \t]*)=[ \t]*/, function (s, m1) {
								var sp;
								if (tplName === '#invoke' &amp;&amp;
									codeStylerMode === 'newlines' &amp;&amp;
									!isMultipleAlternativesSwitch
								) {
									sp = generateSpaces(i);
								} else if (m1.length &lt; 1 ||
									codeStylerMode === 'newlines-collapse' ||
									!(params[i].match(/\n[ \t]*$/) &amp;&amp;
										params[i - 1].match(/\n[ \t]*$/)
									) ||
									isMultipleAlternativesSwitch
								) {
									sp = ' ';
								} else {
									sp = m1;
								}
								return sp + '= ';
							});
						} else if (tplName === '#invoke') {
							params[i] = params[i]
								.replace(/[ \t]+=/, ' =')
								.replace(/=[ \t]+/, '= ');
						}
						if (codeStylerMode === 'newlines-collapse' &amp;&amp; !(tplName === '#invoke' &amp;&amp; !multiline)) {
							params[i - 1] = params[i - 1].replace(/\s*$/, ' ');
							// {{#if: smth |\nsmth\n}}
							params[i] = params[i].replace(/^[ \t]*(?=(\n)?)/, function (s, m1) {
								return m1 ? '' : ' ';
							});
							if (i === params.length - 1) {
								params[i] = params[i].replace(/\s*$/, ' ');
							}
						} else if (!isMultiline(params[i - 1]) ||
							params[i - 1].match(/\S[ \t]*$/) ||
							(tplName === '#switch' &amp;&amp; isOneOfSwitchAlternatives)
						) {
							if (codeStylerMode === 'newlines' &amp;&amp;
								((tplName.substr(0, 3) === '#if' &amp;&amp; makeIfMultiline) ||
									(tplName === '#switch' &amp;&amp; !isOneOfSwitchAlternatives) ||
									(tplName === '#invoke' &amp;&amp; safeToSpace &amp;&amp; i !== 1)
								)
							) {
								params[i - 1] = params[i - 1].replace(/[ \t]*$/, '\n');
								multiline = true;
							} else if (tplName === '#switch' &amp;&amp; isOneOfSwitchAlternatives) {
								params[i - 1] = ' ' + params[i - 1].trim() + ' ';
							} else {
								if (!(tplName === '#invoke' &amp;&amp; !safeToSpace)) {
									params[i - 1] = params[i - 1].replace(/[ \t]*$/, ' ');
								} else if (isNamed(params[i - 1]) || i - 1 &lt;= 1) {
									params[i - 1] = params[i - 1].replace(/[ \t]+$/, ' ');
								}
							}
							if (!(tplName === '#invoke' &amp;&amp; !safeToSpace)) {
								// {{#if: smth |\nsmth\n}}
								params[i] = params[i].replace(/^[ \t]*(?=(\n)?)/, function (s, m1) {
									return m1 ? '' : ' ';
								});
							} else if (isNamed(params[i]) || i === 1) {
								params[i] = params[i].replace(/^[ \t]+/, ' ');
							}
							if (i === params.length - 1) {
								if (!(tplName === '#invoke' &amp;&amp; !safeToSpace)) {
									params[i] = params[i].replace(/(\S)[ \t]*$/, '$1 ');
								} else if (isNamed(params[i])) {
									params[i] = params[i].replace(/(\S)[ \t]+$/, '$1 ');
								}
							}
						}
					}
				} else {
					params[0] = params[0].replace(/\s*$/, ' ');
				}
				if (tplName === '#expr' || tplName === '#ifexpr') {
					params[0] = params[0]
						// Don't touch cases like `+30 * -7`
						.replace(/: /, ':')
						.replace(/[ \t]*(\+|-|\*|\/|\^|&lt;&gt;|!=|&gt;=|&lt;=|&gt;|&lt;|=)[ \t]*/g, ' $1 ')
						.replace(/([+\-*/^=&lt;&gt;:])[ \t]*(\+|-) /g, '$1 $2')
						.replace(/:[ \t]*/, ': ');
				}
				newTpl = '{{' + params.join('|') + '}}';
				
				if (params.length &gt; 1) {
					if (tplName !== '#invoke') {
						newTpl = newTpl.replace(/\|[ \t]\}\}/, '}}');
					}
					if (tplName === '#invoke' &amp;&amp; (safeToSpace || codeStylerMode === 'newlines-collapse')) {
						newTpl = newTpl.replace(
							new RegExp('^\\{\\{' + anythingBeforeTplName + '#invoke:[ \\t]*'),
							'{{$1#invoke: '
						);
					} else {
						newTpl = newTpl.replace(
							new RegExp('^\\{\\{' + anythingBeforeTplName + '#invoke:[ \\t]+'),
							'{{$1#invoke: '
						);
					}
					if (tplName !== '#switch') {
						newTpl = newTpl.replace(/\|  ?\|/g, '||');
					}
				}
				
				localUnhide();
				//console.log(newTpl);
				if (!multiline) {
					return newTpl;
				}
			}
			
			if (!isParserFunction &amp;&amp; cpTemplateExpander &amp;&amp; templateExpanderMode) {
				localHide(/\[\[[^\]]+\]\]/g);  // [[Вики-ссылки]]
				
				params = newTpl.split('|');
				params[0] = params[0].replace(/^\{\{/, '');
				params[params.length - 1] = params[params.length - 1].replace(/\}\}$/, '');
				
				var namedCount = 0;
				var unnamedCount = 0;
				var hasCollapsed = false;
				var isFullyCollapsible = true;
				for (i = 1; i &lt; params.length; i++) {
					if (isNamed(params[i])) {
						namedCount++;
						if (!isMultiline(params[i - 1])) {
							hasCollapsed = true;
						}
					} else {
						unnamedCount++;
					}
					if ((isNamed(params[i]) &amp;&amp;
							isMultiline(params[i].trim())
						) ||
						(!isNamed(params[i]) &amp;&amp;
							isMultiline(params[i]) &amp;&amp;
							params[i + 1] &amp;&amp;
							!isNamed(params[i + 1]) &amp;&amp;
							isMultiline(params[i + 1])
						)
					) {
						// Is it OK to collapse the template into a one-liner
						isFullyCollapsible = false;
					}
				}
				
				if (namedCount &gt; 1 &amp;&amp; !(templateExpanderMode === 'expand' &amp;&amp; !hasCollapsed)) {
					if (templateExpanderMode === 'expand') {
						for (i = 0; i &lt; params.length; i++) {
							if (i === 0) {
								params[i] = params[i].replace(/\s*$/, '');
							}
							if ((params[i + 1] &amp;&amp;
									isNamed(params[i + 1])
								) ||
								(i === 0 &amp;&amp;
									(params[i + 1] &amp;&amp;
										params[i + 2] &amp;&amp;
										!isNamed(params[i + 1]) &amp;&amp;
										!isNamed(params[i + 2]) &amp;&amp;
										isMultiline(params[i + 1])
									)
								) ||
								(i !== 0 &amp;&amp;
									(isNamed(params[i]) ||
										lcFirst(tplName) === 'публикация'
									)
								)
							) {
								if (isNamed(params[i]) || lcFirst(tplName) === 'публикация') {
									params[i] = params[i].replace(/\s*$/, '');
								} else {
									params[i] = removeEndingNewlines(params[i]);
								}
								params[i] = params[i] + '\n' + generateSpaces(stack.length * 2 + selectionSpacing) +
									' ';
								if (unnamedCount &lt;= 1 &amp;&amp; params[i + 1] &amp;&amp; isNamed(params[i + 1])) {
									params[i + 1] = ' ' + params[i + 1].trim();
								}
								if (i !== 0) {
									// For subsequent alignment
									params[i] = params[i].replace('=', generateSpaces(i) + '=');
								}
							}
						}
						hasCollapsed = false;
					} else if (templateExpanderMode === 'collapse') {
						for (i = 0; i &lt; params.length; i++) {
							if (i === 0 ||
								isNamed(params[i]) ||
								(params[i + 1] &amp;&amp;
									(isNamed(params[i + 1]) ||
										!isMultiline(params[i + 1])
									)
								) ||
								(i === params.length - 1 &amp;&amp;
									isFullyCollapsible
								)
							) {
								if (i === 0 || isNamed(params[i])) {
									if (isFullyCollapsible ||
										(i !== params.length - 1 &amp;&amp;
											!(params[i + 1] &amp;&amp;
												!isNamed(params[i + 1]) &amp;&amp;
												isMultiline(params[i + 1]) &amp;&amp;
												params[i + 2] &amp;&amp;
												!isNamed(params[i + 2]) &amp;&amp;
												isMultiline(params[i + 2])
											)
										)
									) {
										params[i] = params[i].trim();
									} else {
										params[i] = params[i]
											.replace(/^\s*/, '')
											.replace(/\s*?(\n*)$/, '$1');
									}
								} else if (i !== 0 &amp;&amp; !isNamed(params[i]) &amp;&amp; isMultiline(params[i]) &amp;&amp;
									(isFullyCollapsible ||
										params[i + 1] &amp;&amp;
										(isNamed(params[i + 1]) ||
											!isMultiline(params[i + 1])
										) &amp;&amp;
										(i === 1 ||
											isNamed(params[i - 1]) ||
											!isMultiline(params[i - 1])
										)
									)
								) {
									// Sometimes unnamed parameters are stretched out into a stack
									params[i] = removeEndingNewlines(params[i]);
								}
							}
							if (i !== 0) {
								params[i] = params[i].replace(/[ \t]*=[ \t]*/, '=');
							}
							if (!pageIsProbablyTemplate &amp;&amp;
								(!unnamedCount &amp;&amp;
									isNamed(params[Math.max(1, i)]) ||
									(lcFirst(tplName) === 'публикация')
								)  // &amp;&amp; i !== params.length - 1
							) {
								params[i] = params[i].replace(/ *$/, ' ');
							}
						}
						hasCollapsed = true;
					}
					
					newTpl = '{{' + params.join('|') + '}}';
				}
				
				localUnhide();
				//console.log(newTpl);
				if (hasCollapsed) {
					return newTpl;
				}
			}
			
			m = newTpl.match(/^(\{\{[\s\S]*?\n\s*)(\||\}\})/);
			if (!m) return newTpl;
			
			start = m[1];
			if (!templateExpanderMode) {
				start = start.trim();
			} else {
				start = removeEndingNewlines(start);
			}
			
			var indentSpaces = ' '.repeat(basicLevel);
			if (!refTagBefore) {
				// Insert a number of spaces depending on the level of nesting
				if (isParserFunction) {
					indentSpaces += generateSpaces(stack.length);  // Character &quot;|&quot;
					indentSpaces += generateSpaces(stack.length * cpParserFunctionExternalLeftSpacing);
					indentSpaces += generateSpaces(stack.length * cpParserFunctionInternalLeftSpacing);
				} else {
					indentSpaces += generateSpaces(stack.length * 2);
				}
				indentSpaces += generateSpaces(selectionSpacing);
			}
			
			var noEndingBrackets = false;
			if (!newTpl.includes('}}', newTpl.length - 2)) {
				newTpl += '}}';
				noEndingBrackets = true;
			}
			
			if (tplName === '#switch') {
				// For correct alignment of `=` in `| a | b | c = value`
				re = /\n([ \t]*)\|([ \t]*)(?:([^=\n]+?)([ \t]*)=([ \t]*))?([\s\S]*?)(?=(\n[ \t]*\||\}\}))/g;
			} else {
				re = /\n([ \t]*)\|([ \t]*)(?:([^=|\n]+?)([ \t]*)=([ \t]*))?([\s\S]*?)(?=(\n[ \t]*\||\}\}))/g;
			}
			params = [];
			var longestParameterLength = 0;
			var standardWidth = 0;
			var length;
			var basicExternalLeftSpacing;
			var basicInternalLeftSpacing;
			var oneSpaceCount = 0;
			var zeroSpacesCount = 0;
			var paramLeftLengths = [];
			var namedParametersCount = 0;
			i = 0;
			while ((m = re.exec(newTpl))) {
				i++;
				if (i === 1) {
					basicExternalLeftSpacing = isParserFunction
						? generateSpaces(indentSpaces.length + cpParserFunctionExternalLeftSpacing)
						: m[1];
					basicInternalLeftSpacing = isParserFunction
						? generateSpaces(cpParserFunctionInternalLeftSpacing)
						: m[2];
				}
				if (thisPreserveBasicSpacing) {
					/*
						This code ensures that:
							1) the outer left padding will not be multiplied in nested templates,
							2) there will be no lines with a smaller outer left padding than the first line,
							3) there will be no outer left padding of more than one space out of the blue.
					*/
					if (i === 1) {
						m[1] = '';
					} else {
						// Cases when the parameters are spaced out relative to the base level by editors on
						// purpose. But all parser function arguments have the same indentation.
						if (isParserFunction || !thisPreserveParameterSpacing) {
							m[1] = '';
						} else if (thisPreserveParameterSpacing) {
							m[1] = generateSpaces(m[1].length - basicExternalLeftSpacing.length);
						}
					}
					if (basicExternalLeftSpacing.length &gt; indentSpaces.length) {
						m[1] += ' ';
					}
				} else {
					if (isParserFunction) {
						m[1] = '';
						// FIXME: bizarre that the standard padding of parser functions is formed via
						// `basicExternalLeftSpacing` and not directly via
						// `cpParserFunctionExternalLeftSpacing` (also above).
						if (basicExternalLeftSpacing.length &gt; indentSpaces.length) {
							m[1] += ' ';
						}
					} else if (thisPreserveParameterSpacing) {
						m[1] = generateSpaces(
							cpStandardExternalLeftSpacing + m[1].length - basicExternalLeftSpacing.length
						);
					} else {
						m[1] = generateSpaces(cpStandardExternalLeftSpacing);
					}
				}
				
				if (thisPreserveBasicSpacing) {
					// The same for the inner left padding
					if (i === 1) {
						m[2] = '';
					} else {
						if (isParserFunction || !thisPreserveParameterSpacing) {
							m[2] = '';
						} else if (thisPreserveParameterSpacing) {
							m[2] = generateSpaces(m[2].length - basicInternalLeftSpacing.length);
						}
					}
					if (basicInternalLeftSpacing.length &gt; 0) {
						m[2] += ' ';
					}
				} else {
					if (thisPreserveParameterSpacing) {
						m[2] = generateSpaces(
							cpStandardInternalLeftSpacing + m[2].length - basicInternalLeftSpacing.length
						);
					} else {
						m[2] = generateSpaces(cpStandardInternalLeftSpacing);
					}
				}
				
				if (!hardMode || codeStylerMode || templateExpanderMode) {
					paramLeftLengths.push((m[1] + m[2] + m[3] + m[4]).length);
					if (m[4] === ' ') {
						oneSpaceCount++;
					}
					if (m[4] === '' &amp;&amp; m[5] === '') {
						zeroSpacesCount++;
					}
				}
				
				if (m[3] !== undefined) {
					length = m[1].length + m[2].length + m[3].length;
					if (length &gt; longestParameterLength) {
						longestParameterLength = length;
					}
					
					if (!hardMode || codeStylerMode || templateExpanderMode) {
						namedParametersCount++;
					}
				}
				
				if (m[3] === undefined &amp;&amp; m[6].match(/^[ \t]*\n/)) {
					m[6] = m[6].replace(/^\n\s*\x01/, '\x01');
				}
				
				m[6] = m[6]
					.replace(/\n\s*\n\s*$/, '\n')  // 3+ newlines in total
					.replace(/^[ \t]+$/, '');  // Empty parameter (but can't trim if there are newlines there)
				
				if (m[3] !== undefined) {
					m[6] = m[6]
						// Trailing spaces in all terminating (space-only) lines
						.replace(/[ \t]*(\n?)[ \t]*$/, '$1')
						// A trailing space in parameters `lat_*`, `lon_*`, etc.
						.replace(/(\|.*=)(\n?)$/, '$1 $2');
				}
				
				params.push([m[1], m[2], m[3], m[6]]);
			}
			if (!params[0]) {
				return newTpl;
			}
			
			standardWidth = Math.min(thisMaxWidth, longestParameterLength);
			if (!hardMode || codeStylerMode || templateExpanderMode) {
				if (namedParametersCount !== 0 &amp;&amp; calculateOneValueDominance(paramLeftLengths) &lt;= 0.75) {
					if (oneSpaceCount / namedParametersCount &gt; 0.75) {
						standardWidth = 0;
					}
					if (zeroSpacesCount / namedParametersCount &gt; 0.75) {
						standardWidth = -1;
					}
				}
			}

			newTpl = '';
			if (isMultiline(trailingSpaceBefore)) {
				m = trailingSpaceBefore.match(/ *$/);
				var trailingNormalSpacesLength = m ? m[0].length : 0;
				if (trailingNormalSpacesLength &lt; indentSpaces.length) {
					newTpl += generateSpaces(indentSpaces.length - trailingNormalSpacesLength);
				} else {
					newLeft -= trailingNormalSpacesLength - indentSpaces.length;
				}				
			}
			newTpl += start + '\n';
			//console.log(params);
			
			if (params.length !== 1 &amp;&amp; params[params.length - 1][2] &amp;&amp; params[params.length - 1][3]) {
				params[params.length - 1][3] = params[params.length - 1][3]
					.replace(/\s*$/, '')

					// Again a trailing space in parameters `lat_*`, `lon_*`, etc.
					.replace(/(\|.*=)(\n?)$/, '$1 $2');
			} else if (isParserFunction) {
				params[params.length - 1][3] = params[params.length - 1][3].replace(/\s*$/, '');
			} else {
				params[params.length - 1][3] = removeEndingNewlines(params[params.length - 1][3]);
			}
			
			var line;

			// Not all numbered params are listed: only those that are part of the main block where
			// ordered elements are located. For example, `image1` and `image2` are not listed because
			// they appear separately from the main block; they are not related to `label1` and `label2`.
			var NUMBERED_PARAMS = [
				// Infobox
				'header', 'заголовок',
				'label', 'метка',
				'data', 'текст',
				'class', 'класс',
				'rowclass',
				'rowstyle',
				'rowcellstyle',
				'класс_заголовка', 'класс заголовка',
				'класс_метки', 'класс метки',
				'класс_текста', 'класс текста',
				'стиль_заголовка', 'стиль заголовка',
				'стиль_метки', 'стиль метки',
				'стиль_текста', 'стиль текста',
				'викиданные',

				// Infobox3cols
				'dataa', 'datab', 'datac', 'текст_а', 'текст_б', 'текст_в',
				'datastylea', 'datastyleb', 'datastylec', 'стиль_текста_а', 'стиль_текста_б', 'стиль_текста_в',
				'classa', 'classb', 'classc',
				'стиль_колонки_а', 'стиль_колонки_б', 'стиль_колонки_в',

				// Navbox
				'group', 'группа', 'блок',
				'list', 'список',
				'listclass', 'класс_списка', 'класс списка',
				'groupstyle', 'стиль_группы', 'стиль группы',
				'liststyle', 'стиль_списка', 'стиль списка',
				'abbr', 'имя_блока', 'имя блока',
				'col', 'колонка',
				'colheader', 'заголовок_колонки', 'заголовок колонки',
				'colfooter', 'низ_колонки', 'низ колонки',		
				'colwidth', 'ширина_колонки', 'ширина колонки',
				'colstyle', 'стиль_колонки', 'стиль колонки',
				'colheaderstyle', 'стиль_заголовка_колонки', 'стиль заголовка колонки',
				'colfooterstyle', 'стиль_низа_колонки', 'стиль низа колонки',
				'colheadercolspan', 'отступ_заголовка_колонки', 'отступ заголовка колонки',
				'colfootercolspan', 'отступ_низа_колонки', 'отступ низа колонки',

				// Sidebar
				'headingclass',
				'headingclass',
				'contentclass',
				'contentstyle',
			];
			var paramName, numberMatches, number, numberedParamCurrent, numberedParamCounter, paramNameCount,
				paramGroupDuplicatesCount, isDuplicate;
			var paramNamesMet = [];
			var paramGroupDuplicateNumbersMet = [];
			for (i = 0; i &lt; params.length; i++) {
				if (params[i][2]) {
					paramName = params[i][2];
					if (!NUMBERED_PARAMS.includes(paramName) &amp;&amp;
						NUMBERED_PARAMS.includes(paramName.replace(/\d+/, ''))
					) {
						numberMatches = paramName.match(/\d+/);
						number = Number(numberMatches[0]);
						
						isDuplicate = paramNamesMet.includes(paramName);
						if (isDuplicate) {
							paramNameCount = paramNamesMet.filter(function (value) {
								return value === paramName;
							}).length;
							paramGroupDuplicatesCount = paramGroupDuplicateNumbersMet.filter(function (value) {
								return value === number;
							}).length;
						}
						
						if (numberedParamCurrent === undefined) {
							numberedParamCounter = 1;
						} else if (
							// `numberedParamCurrent` has the previous number.
							number !== numberedParamCurrent ||

							// This condition makes it possible to adequately parse numerous duplicates of
							// parameter names. It identifies cases where a certain parameter is repeated more
							// times than there are already groups for that number in order to increase the
							// counter by 1.
							(isDuplicate &amp;&amp; paramNameCount &gt; paramGroupDuplicatesCount)
						) {
							numberedParamCounter++;
							if (isDuplicate) {
								paramGroupDuplicateNumbersMet.push(number);
							}
						}
						
						numberedParamCurrent = number;
						paramNamesMet.push(paramName);
						
						paramName = paramName.replace(/\d+/, numberedParamCounter);
						params[i][2] = paramName;
					}
				}
				
				line = indentSpaces + params[i][0] + '|' + params[i][1] + (params[i][2] || '');
				if (params[i][2]) {
					if (!params[i][2].match(/^(lat|lon)_/) || !params[i][3].includes('|')) {
						line += generateSpaces(
							standardWidth - (params[i][2].length + params[i][0].length + params[i][1].length)
						);
					}
					if (standardWidth !== -1) {
						line += ' ';
					}
					line += '=';
					if (standardWidth !== -1 &amp;&amp; (!params[i][3].match(/^\n(?!&lt;!--)/) || params[i][3].trim() === '')) {
						line += ' ';
					}
				}
				line += params[i][3] + '\n';
				newTpl += line;
			}
			if (!noEndingBrackets) {
				newTpl += indentSpaces + '}}';
			}
			
			return newTpl;
		}
		
		var initialTxt = txt;
		
		
		var thisMaxWidth, thisPreserveBasicSpacing, thisPreserveParameterSpacing;
		var selectionSpacing = 0;
		var basicLevel = 0;
		if (askOptions) {
			if (!templateExpanderMode &amp;&amp; !codeStylerMode) {
				if (selectionMode) {
					selectionSpacing = parseInt(prompt('Basic spacing of parameter values:', '0'));
					if (isNaN(selectionSpacing)) {
						selectionSpacing = 0;
					}
				}
				
				thisMaxWidth = parseInt(prompt('The maximum allowed standard width of the column consisting of parameter names, in characters. (The default value for this setting can be specified in your common.js in the cpMaxWidth variable.)', cpMaxWidth));
				if (isNaN(thisMaxWidth)) {
					thisMaxWidth = cpMaxWidth;
				}
				
				thisPreserveBasicSpacing = confirm('Keep the spacing around the &quot;|&quot; character at the beginning of the line? (The default value for this setting [true/false, now ' + cpPreserveBasicSpacing + '] can be specified in your common.js in the cpPreserveBasicSpacing variable.)');
				thisPreserveParameterSpacing = confirm('Keep the spacing around the &quot;|&quot; character at the beginning of the line at the individual parameters relative to the basic level (the parameters of some templates are visually grouped this way)? (The default value for this setting [true/false, now ' + cpPreserveParameterSpacing + '] can be specified in your common.js in the cpPreserveParameterSpacing variable.)');
			} else {
				thisMaxWidth = cpMaxWidth;
				thisPreserveBasicSpacing = cpPreserveBasicSpacing;
				thisPreserveParameterSpacing = cpPreserveParameterSpacing;
			}
			basicLevel = parseInt(prompt('Basic spacing of lines', '0'));
			if (isNaN(basicLevel) || basicLevel &lt; 0) {
				basicLevel = 0;
			}
		} else {
			thisMaxWidth = cpMaxWidth;
			thisPreserveBasicSpacing = cpPreserveBasicSpacing;
			thisPreserveParameterSpacing = cpPreserveParameterSpacing;
		}
		
		// Template blanks
		if (!pageIsProbablyTemplate) {
			hideTag('pre');
		}
		hideTag('nowiki');
		hideTag('source');
		hideTag('syntaxhighlight');
		hideTag('templatedata');

		hideTag('code');
		hideTag('kbd');
		hideTag('tt');

		hideTag('graph');
		hideTag('hiero');
		hideTag('math');
		hideTag('timeline');
		hideTag('chem');
		hideTag('score');
		hideTag('categorytree');
		hide(/&lt;!--[\s\S]*?--&gt;/g);
		
		if (cpCodeStyler &amp;&amp; codeStylerMode) {
			r(/^;(?=[^ ])/mg, '; ');
			
			r(/(\sstyle=)([\'&quot;])([^&lt;&gt;\2]+?)\2([^&lt;&gt;]*?)/g, function (s, m1, m2, m3, m4) {
				if (/\{\{ *#/.test(s)) {
 					return s;
				}
				m3 = m3
					.replace(/;+/g, ';')
					.replace(/; */g, '; ')
					.replace(/ *$/, '')
					.replace(/([^;}])$/, '$1;')
					.replace(/#[0-9A-F]{6}/, function (m) {
						return m.toLowerCase();
					})
					.replace(/#[0-9A-F]{3}/, function (m) {
						return m.toLowerCase();
					});
				return m1 + '&quot;' + m3 + '&quot;' + m4;
			});
		}
		
		var tpl;
		var left;
		var right;
		var trailingSpaceBefore;
		var refTagBefore;
		var leftM;
		var lastStackBrackets;
		var stackElem;
		var newLeft;
		var stack = [];

		// Take into account `{{{{{|subst:}}}template}}`, `{{{!}}` (expanding to `{|`). Sacrifice the
		// fact that `{{{!}}}` will be parsed as `{ + {{!}} + }`.
		var leftRe = /\{\{(?:\{(?!\{|!)|(?!\{!))/g;
		
		var bracketsLength = 0;
		
		while (true) {
			lastStackBrackets = stack.length &amp;&amp; stack[stack.length - 1][1] === 3 ? '}}}' : '}}';
			right = txt.indexOf(lastStackBrackets, leftRe.lastIndex);
			
			leftM = leftRe.exec(txt);
			if (leftM) {
				bracketsLength = leftM[0].length;
				left = leftM.index;
			} else {
				left = -1;
			}
			
			if (left === -1 &amp;&amp; right === -1 &amp;&amp; !stack.length) {
				break;
			}
			if (left !== -1 &amp;&amp; (left &lt; right || right === -1)) {
				stack.push([left, bracketsLength]);
			} else {
				stackElem = stack.pop();
				if (stackElem) {
					left = stackElem[0];
					bracketsLength = stackElem[1];
				} else {
					if (right === -1) {
						continue;
					} else {
						left = 0;
						bracketsLength = 2;
					}
				}
				if (right === -1) {
					right = txt.length;
				}
				right += bracketsLength;
				tpl = txt.substring(left, right);
				trailingSpaceBefore = '';
				if (isMultiline(tpl) || templateExpanderMode) {
					var m = txt.substring(0, left).match(/(\S)\s*$/);
					if (m &amp;&amp; m[1] === '=') {
						trailingSpaceBefore = m[0].substr(1);
					}
					refTagBefore = txt.substring(0, left).match(/\n&lt;ref( [\w ]+?=[^&lt;&gt;]+?| *\/?)&gt;\s*$/);
				}
				newLeft = left;
				var index;
				var isParserFunction = false;
				var isMultilineTemplate = isMultiline(tpl);
				if (bracketsLength === 2) {
					isParserFunction = /^\{\{\s*#/.test(tpl);
					index = hidden.push(prettifyTemplate());
				} else {
					index = hidden.push(
						tpl.replace(/^\{\{\{\s*([^}|]*?)\s*(?:\|\s*([^}]*?)\s*)?\}\}\}$/, function (s, m1, m2) {
							return '{{{' + m1 + (m2 === undefined ? '' : '|' + m2) + '}}}';
						})
					);
				}
				// Add &quot;_&quot; to the indexes of templates that should be taken into account when determining the
				// makeIfMultiline variable value.
				txt = txt.substring(0, newLeft) + '\x01' + (isParserFunction || isMultilineTemplate ? '_' : '') +
					index + '\x02' + txt.substr(right);
				leftRe.lastIndex = right - tpl.length;
			}
		}
		//console.log(hidden);
		
		while (txt.match(/\x01_?\d+\x02/)) {
			txt = txt.replace(/\x01_?(\d+)\x02/g, function (s, num) {
				return hidden[num - 1];
			});
		}
		
		if (cpAutoSummary &amp;&amp; txt !== initialTxt) {
			var summaryValue = $('#wpSummary').val();
			if (!/prettify code/.test(summaryValue)) {
				var commaOrNot = (/[^,; \/]$/.test(summaryValue) ? ', ' : '');
				var metaPrefixOrNot = location.hostname === 'meta.wikimedia.org' ? '' : 'meta:';
				$('#wpSummary').val(summaryValue + commaOrNot + 'prettify code using a [[' + metaPrefixOrNot + 'User:JWBTH/CP|script]]');
			}
		}
	}

	function processAllText() {
		if (templateExpanderMode &amp;&amp; !selectionMode) {
			var expandOrCollapseText = templateExpanderMode === 'expand' ? 'expand' : 'collapse';
			if (!confirm('Səhifədəki bütün şablonları dəyişmək istədiyinizdən əminsinizmi? Əgər müəyyən şablonları düzəltmək istəyirsinizsə, onları seçdikdən sonra bu əməliyyatı yerinə yetirin.')) return;
		}
		txt = $textbox.textSelection('getContents').replace(/^\s+/, '');
		prettifyTemplates();

		// 2017 wikitext editor adds an empty line to the end with every text replacement. Remove
		// the following block when [[phab:T198010]] is fixed.
		if (window.ve &amp;&amp; ve.init &amp;&amp; ve.init.target &amp;&amp; ve.init.target.active) {
			r(/[\n\r]+$/, '');
		}

		$textbox.textSelection('setContents', txt);
		if (caretPosition) {
			$textbox.textSelection('setSelection', {
				start: caretPosition[0] &gt; txt.length ? txt.length : caretPosition[0]
			});
		}
	}
	
	
	$textbox.focus();

	var caretPosition = $textbox.textSelection('getCaretPosition', { startAndEnd: true });
	if (caretPosition) {
		var textScroll = ($CodeMirrorVscrollbar.length ? $CodeMirrorVscrollbar : $textbox).scrollTop();
		if (caretPosition[0] === caretPosition[1]) {
			processAllText();
		} else {
			txt = $textbox.textSelection('getSelection');
			prettifyTemplates();
			$textbox
				.textSelection('replaceSelection', txt)
				.textSelection('setSelection', {
					start: caretPosition[0],
					end: caretPosition[0] + txt.length
				});
		}
		($CodeMirrorVscrollbar.length ? $CodeMirrorVscrollbar : $textbox).scrollTop(textScroll);
	// If something went wrong
	} else if (confirm('The script will process ALL text on this page. Proceed?')) {
		processAllText();
	}

	// scroll back, for 2017 wikitext editor, IE, Opera
	document.documentElement.scrollTop = winScroll;
}

$.when(
	mw.loader.getScript('https://ru.wikipedia.org/w/index.php?title=MediaWiki:Gadget-registerTool.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript'),
	mw.loader.using(['jquery.textSelection'])
).done(function () {
	if (typeof cpTemplateExpander === 'undefined') window.cpTemplateExpander = true;
	if (typeof cpCodeStyler === 'undefined') window.cpCodeStyler = true;
	
	registerTool({
		name: 'cpAlignTemplateParameters',
		position: 150,
		title: 'Şablon parametrlərini səliqəyə sal',
		label: 'Şablon parametrlərini səliqəyə sal. Bunun üçün müvafiq şablonu seçmək kifayətdir. &quot;Ctrl+click&quot; vasitəsilə də bunu icra etmək mümkündür.',
		callback: function () {},
		classic: {
			icon: '//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/59/AlignTemplateParameters.js_icon.png',
			addCallback: function () {
				 $('.tool-button[rel=&quot;cpAlignTemplateParameters&quot;]')
					.off('click')
					.on('click', function (e) {
						alignTemplateParameters({
							askOptions: e.altKey,
							hardMode: e.ctrlKey || e.metaKey,
						});
						e.preventDefault();
					});
			},
		},
		visual: {
			icon: '//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/14/AlignTemplateParameters.js_VE_icon.svg/20px-AlignTemplateParameters.js_VE_icon.svg.png',
			modes: ['source'],
			callback: alignTemplateParameters,
		},
	});
	
	if (cpTemplateExpander) {
		if (typeof cpSwapExpandCollapseTemplates === 'undefined') window.cpSwapExpandCollapseTemplates = false;
		
		registerTool({
			name: 'cpTemplateExpander',
			position: 151,
			label: !cpSwapExpandCollapseTemplates
				? 'Şablon parametrlərini alt-alta göstər. Yalnız zəruri hallarda istifadə edin. &quot;Shift+click&quot; vasitəsilə də icra edilə bilər.'
				: 'Collapse templates into a one-liner and make the spacing of their parameters consistent. Shift+click to expand',
			icon: '//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/8b/AlignTemplateParameters.js_templateExpander.png',
			callback: function () {},
			classic: {
				addCallback: function () {
					$('.tool-button[rel=&quot;cpTemplateExpander&quot;]')
						.off('click')
						.on('click', function (e) {
							alignTemplateParameters({
								askOptions: e.altKey,
								templateExpanderMode: e.shiftKey === cpSwapExpandCollapseTemplates ? 'expand' : 'collapse',
							});
							e.preventDefault();
						});
				},
			},
		});
	}
	
	if (cpCodeStyler) {
		registerTool({
			name: 'cpCodeStyler',
			position: 152,
			label: 'Şablonlar kodlarındakı parametrləri səliqəyə sal. &quot;Ctrl+click&quot; vasitəsilə onları bir neçə sətirə keçirmək mümkündür.',
			icon: '//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/68/AlignTemplateParameters.js_codeStyler.png',
			callback: function () {},
			classic: {
				addCallback: function () {
					$('.tool-button[rel=&quot;cpCodeStyler&quot;]')
						.off('click')
						.on('click', function (e) {
							alignTemplateParameters({
								askOptions: e.altKey,
								codeStylerMode: (e.ctrlKey || e.metaKey) ? (e.shiftKey ? 'newlines-collapse' : 'newlines') : 'spaces',
							});
							e.preventDefault();
						});
				},
			},
		});
	}
});

}());
// &lt;/nowiki&gt;</text>
      <sha1>o7g1jh4lnxtltqt7279pnnn4yr02gfn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Hədiqətüs-süəda/Xatimə/Mərsiyеyi-Həzrəti İmam Hüsеyn əlеyhissəlam</title>
    <ns>0</ns>
    <id>29655</id>
    <redirect title="Hədiqətüs-süəda/Xatimə/Mərsiyeyi-Həzrəti İmam Hüseyn əleyhissəlam" />
    <revision>
      <id>84543</id>
      <timestamp>2024-04-25T13:41:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Toghrul R</username>
        <id>5449</id>
      </contributor>
      <comment>Toghrul R [[Hədiqətüs-süəda/Xatimə/Mərsiyеyi-Həzrəti İmam Hüsеyn əlеyhissəlam]] səhifəsinin adını [[Hədiqətüs-süəda/Xatimə/Mərsiyeyi-Həzrəti İmam Hüseyn əleyhissəlam]] olaraq dəyişdi.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="107" xml:space="preserve">#İSTİQAMƏTLƏNDİRMƏ [[Hədiqətüs-süəda/Xatimə/Mərsiyeyi-Həzrəti İmam Hüseyn əleyhissəlam]]</text>
      <sha1>jrxjye1nl1c36anxbv9kn9y3gw18pz7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Hədiqətüs-süəda/Xatimə/İzhari-təvəllüdi-əimmə və qеyrihi rəziyəllahu ənhum</title>
    <ns>0</ns>
    <id>29656</id>
    <redirect title="Hədiqətüs-süəda/Xatimə/İzhari-təvəllüdi-əimmə və qeyrihi rəziyəllahu ənhum" />
    <revision>
      <id>84549</id>
      <timestamp>2024-04-25T13:45:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Toghrul R</username>
        <id>5449</id>
      </contributor>
      <comment>Toghrul R [[Hədiqətüs-süəda/Xatimə/İzhari-təvəllüdi-əimmə və qеyrihi rəziyəllahu ənhum]] səhifəsinin adını [[Hədiqətüs-süəda/Xatimə/İzhari-təvəllüdi-əimmə və qeyrihi rəziyəllahu ənhum]] olaraq dəyişdi.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="119" xml:space="preserve">#İSTİQAMƏTLƏNDİRMƏ [[Hədiqətüs-süəda/Xatimə/İzhari-təvəllüdi-əimmə və qeyrihi rəziyəllahu ənhum]]</text>
      <sha1>gh2aba4avxl6tfkpgk4gkk1q1ct8w1t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, II cild)/Bahar Şirvani - Mirzə Nəsrullah İbn mərhum Hacı Әbülqasım Şəmaxi &quot;Bahar&quot;</title>
    <ns>0</ns>
    <id>29657</id>
    <redirect title="Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, II cild)/Bahar Şirvani - Mirzə Nəsrullah İbn mərhum Hacı Əbülqasım Şəmaxi &quot;Bahar&quot;" />
    <revision>
      <id>84555</id>
      <timestamp>2024-04-25T14:46:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>Araz Yaquboglu [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, II cild)/Bahar Şirvani - Mirzə Nəsrullah İbn mərhum Hacı Әbülqasım Şəmaxi &quot;Bahar&quot;]] səhifəsinin adını [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, II cild)/Bahar Şirvani - Mirzə Nəsrullah İbn mərhum Hacı Əbülqasım Şəmaxi &quot;Bahar&quot;]] olaraq dəyişdi.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="162" xml:space="preserve">#İSTİQAMƏTLƏNDİRMƏ [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, II cild)/Bahar Şirvani - Mirzə Nəsrullah İbn mərhum Hacı Əbülqasım Şəmaxi &quot;Bahar&quot;]]</text>
      <sha1>1bv2hjplizxgjev7egnuhubp022mil4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Әlişir Nәvai Əmir Nizamәddin (məqalə)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>29658</id>
    <redirect title="Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Əlişir Nəvai Əmir Nizaməddin (məqalə)" />
    <revision>
      <id>84576</id>
      <timestamp>2024-04-25T14:55:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>Araz Yaquboglu [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Әlişir Nәvai Əmir Nizamәddin (məqalə)]] səhifəsinin adını [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Əlişir Nəvai Əmir Nizaməddin (məqalə)]] olaraq dəyişdi.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="122" xml:space="preserve">#İSTİQAMƏTLƏNDİRMƏ [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Əlişir Nəvai Əmir Nizaməddin (məqalə)]]</text>
      <sha1>4240uy3efmgtj7cu536nutgvxbnxodh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Әbülüla Gәncәvi (məqalə)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>29659</id>
    <redirect title="Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Əbülüla Gəncəvi (məqalə)" />
    <revision>
      <id>84647</id>
      <timestamp>2024-04-25T15:28:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>Araz Yaquboglu [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Әbülüla Gәncәvi (məqalə)]] səhifəsinin adını [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Əbülüla Gəncəvi (məqalə)]] olaraq dəyişdi.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="109" xml:space="preserve">#İSTİQAMƏTLƏNDİRMƏ [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Əbülüla Gəncəvi (məqalə)]]</text>
      <sha1>f70wvyj5q3st2ovy5meajpsvvzdx6oj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Gәncә (məqalə)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>29660</id>
    <redirect title="Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Gəncə (məqalə)" />
    <revision>
      <id>84650</id>
      <timestamp>2024-04-25T15:29:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>Araz Yaquboglu [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Gәncә (məqalə)]] səhifəsinin adını [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Gəncə (məqalə)]] olaraq dəyişdi.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="96" xml:space="preserve">#İSTİQAMƏTLƏNDİRMƏ [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Gəncə (məqalə)]]</text>
      <sha1>9g7uiwaojwrzrgu0at6vf492wh5p5pl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Aşıq Әli Kəlibəri Qaracadağlı (məqalə)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>29661</id>
    <redirect title="Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Aşıq Əli Kəlibəri Qaracadağlı (məqalə)" />
    <revision>
      <id>84654</id>
      <timestamp>2024-04-25T15:31:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>Araz Yaquboglu [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Aşıq Әli Kəlibəri Qaracadağlı (məqalə)]] səhifəsinin adını [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Aşıq Əli Kəlibəri Qaracadağlı (məqalə)]] olaraq dəyişdi.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="125" xml:space="preserve">#İSTİQAMƏTLƏNDİRMƏ [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Aşıq Əli Kəlibəri Qaracadağlı (məqalə)]]</text>
      <sha1>kgg09ya0pucdhsd790jgnqhwbf17beb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Müzakirə:Koroğlu dastanı/Koroğlunun Dərbənd səfəri</title>
    <ns>1</ns>
    <id>29663</id>
    <revision>
      <id>84665</id>
      <timestamp>2024-04-25T18:51:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>94.20.125.96</ip>
      </contributor>
      <comment>/* 66 */ yeni bölmə</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="89" xml:space="preserve">== 66 ==

hh [[Xüsusi:Töhfələr/94.20.125.96|94.20.125.96]] 18:51, 25 aprel 2024 (UTC)</text>
      <sha1>02e9opq3od49im3vwgp467i5iigwc5w</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>84666</id>
      <parentid>84665</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T18:52:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>94.20.125.96</ip>
      </contributor>
      <comment>Səhifənin bütün məzmunu silindi</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="0" />
      <sha1>phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kateqoriya:Novruz çərşənbələri</title>
    <ns>14</ns>
    <id>29664</id>
    <revision>
      <id>84673</id>
      <timestamp>2024-04-26T05:10:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>Yeni səhifə yaradıldı</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="108" xml:space="preserve">[[Kateqoriya:Novruz bayramı]]
[[Kateqoriya:Boz ay]]
[[Kateqoriya:Azərbaycan milli həftə günü adları]]</text>
      <sha1>5vtzas75a4mdc4fc33hssu6z3rr0txw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kateqoriya:Çərşənbə</title>
    <ns>14</ns>
    <id>29665</id>
    <revision>
      <id>84676</id>
      <timestamp>2024-04-26T05:11:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>Yeni səhifə yaradıldı</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35" xml:space="preserve">[[Kateqoriya:Həftənin günləri]]</text>
      <sha1>1rf47r4itfuo34vuz7hwu5941tmn826</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kateqoriya:Həftənin günləri</title>
    <ns>14</ns>
    <id>29666</id>
    <revision>
      <id>84678</id>
      <timestamp>2024-04-26T05:12:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>Yeni səhifə yaradıldı</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="97" xml:space="preserve">{{Vikianbar kateqoriyası|Days of the week}} 

[[Kateqoriya:Günlər]]
[[Kateqoriya:Həftələr]]</text>
      <sha1>g598uwdefn60zmnkuqp0ob4pp1jnq9s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/İbrahim İbn Əliyyün-Nәccar Xaqani</title>
    <ns>0</ns>
    <id>29667</id>
    <redirect title="Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/İbrahim İbn Əliyyün-Nəccar Xaqani" />
    <revision>
      <id>84685</id>
      <timestamp>2024-04-26T05:19:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>Araz Yaquboglu [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/İbrahim İbn Əliyyün-Nәccar Xaqani]] səhifəsinin adını [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/İbrahim İbn Əliyyün-Nəccar Xaqani]] olaraq dəyişdi.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="116" xml:space="preserve">#İSTİQAMƏTLƏNDİRMƏ [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/İbrahim İbn Əliyyün-Nəccar Xaqani]]</text>
      <sha1>f2cl6sgfb4lp0pn412v3uyb3v462vi3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Şirvan vә Şamaxı</title>
    <ns>0</ns>
    <id>29669</id>
    <redirect title="Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Şirvan və Şamaxı" />
    <revision>
      <id>84696</id>
      <timestamp>2024-04-26T05:30:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>Araz Yaquboglu [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Şirvan vә Şamaxı]] səhifəsinin adını [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Şirvan və Şamaxı]] olaraq dəyişdi.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="98" xml:space="preserve">#İSTİQAMƏTLƏNDİRMƏ [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Şirvan və Şamaxı]]</text>
      <sha1>6j20s986ga4nwmgbt1cc3m6m6d56nof</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Molla Məhəmmәd Bağdadi &quot;Füzuli&quot; təxәllüs</title>
    <ns>0</ns>
    <id>29670</id>
    <redirect title="Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Molla Məhəmməd Bağdadi &quot;Füzuli&quot; təxəllüs" />
    <revision>
      <id>84700</id>
      <timestamp>2024-04-26T05:31:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>Araz Yaquboglu [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Molla Məhəmmәd Bağdadi &quot;Füzuli&quot; təxәllüs]] səhifəsinin adını [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Molla Məhəmməd Bağdadi &quot;Füzuli&quot; təxəllüs]] olaraq dəyişdi.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="126" xml:space="preserve">#İSTİQAMƏTLƏNDİRMƏ [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Molla Məhəmməd Bağdadi &quot;Füzuli&quot; təxəllüs]]</text>
      <sha1>9nvwlxs6h2h8uv32d6grczljg47nl2k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Şeyx Əbumәhәmmәd İlyas İbn Yusif İbn Müәyyәd Nizami</title>
    <ns>0</ns>
    <id>29672</id>
    <redirect title="Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Şeyx Əbuməhəmməd İlyas İbn Yusif İbn Müəyyəd Nizami" />
    <revision>
      <id>84707</id>
      <timestamp>2024-04-26T05:32:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>Araz Yaquboglu [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Şeyx Əbumәhәmmәd İlyas İbn Yusif İbn Müәyyәd Nizami]] səhifəsinin adını [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Şeyx Əbuməhəmməd İlyas İbn Yusif İbn Müəyyəd Nizami]] olaraq dəyişdi.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="140" xml:space="preserve">#İSTİQAMƏTLƏNDİRMƏ [[Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Şeyx Əbuməhəmməd İlyas İbn Yusif İbn Müəyyəd Nizami]]</text>
      <sha1>f5rcb16mf50943jn9hhg4q96jcd0yij</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kateqoriya:Akademiyalar</title>
    <ns>14</ns>
    <id>29673</id>
    <revision>
      <id>84719</id>
      <timestamp>2024-04-26T06:24:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Araz Yaquboglu</username>
        <id>734</id>
      </contributor>
      <comment>Yeni səhifə yaradıldı</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="88" xml:space="preserve">{{Vikianbar kateqoriyası|Academic institutions}} 

[[Kateqoriya:Təhsil institutları]]</text>
      <sha1>i16f0lssvl5hv1ry26weajgtr5fr4xt</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>