Википедия bawiki https://ba.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88_%D0%B1%D0%B8%D1%82 MediaWiki 1.43.0-wmf.27 first-letter Медиа Махсус Фекерләшеү Ҡатнашыусы Ҡатнашыусы менән һөйләшеү Википедия Википедия буйынса фекерләшеү Файл Файл буйынса фекерләшеү MediaWiki MediaWiki буйынса фекерләшеү Ҡалып Ҡалып буйынса фекерләшеү Белешмә Белешмә буйынса фекерләшеү Категория Категория буйынса фекерләшеү Портал Портал буйынса фекерләшеү Проект Проект буйынса фекерләшеү TimedText TimedText talk Модуль Модуль буйынса фекерләшеү 0 57932 1278748 1272411 2024-10-18T15:07:06Z Bababashqort 34664 1278748 wikitext text/x-wiki {{язык | цвет = ИЕ | имя = Фарсы теле | самоназвание = <big><big>فارسی</big></big> ''фа:рси́:'' [[Рәсем:Farsi.svg | 160px]] | страны = '''Көнбайыш фарси:'''<br />{{Флагификация|Иран}}<br />{{Флагификация|Ирак}}<br />{{Флагификация|Бахрейн}}<br />'''[[Дари]]:'''<br />{{Флагификация|Афганистан}}<br />{{Флагификация|Пакистан}}<br /> '''[[Таджик теле|Таджик]]:'''<br />{{Флагификация|Таджикистан}}<br />{{Флагификация|Узбекистан}}<br /> [[Америка Ҡушма Штаттары|АҠШ]], [[Бөйөк Британия]], [[Германия]], [[Рәсәй]], [[Израиль]], [[Төркиә]], [[Әрмәнстан]], [[Швеция]]ла диаспоралары | официальный язык = {{Флагификация|Иран}}<br />{{Флагификация|Афганистан}} ([[дари]])<br />{{Флагификация|Таджикистан}} ([[таджикский язык|таджикский]]) | регулирующая организация = [[Фарси теле һәм әҙәбиәте академияһы]] | число носителей = Телде белеүселәр һаны:<br />[[первый язык]] 60 млн-дан артыҡ /<br />[[икенсе тел]] 53 млн тирәһе<br />шуларҙың<br />'''''көнбайыш фарси''''' ([[Иран]]):<br />35 млн-дан артыҡ / 35 млн-дан артыҡ;<br />'''''көнсығыш фарси:'''''<br />([[Афғанстан|Афғанистан]] һәм [[Тажикстан]])<br />25 млн тирәһе /18 млн тирәһе<ref name="pers&taj">Windfuhr G. and Perry J.R. Persian and Tajik. / The Iranian Languages. NY. 2009</ref><ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html Iran] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120203093100/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html |date=2012-02-03 }}, 36 млн (51 %) — 33 млн (45 %) [http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf Loc.gov], [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/af.html Afghanistan] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170920072213/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/af.html |date=2017-09-20 }}, 16 369 мең (50 %), [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ti.html Tajikistan] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070612213308/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ti.html |date=2007-06-12 }}, 5 770 мең (80 %), [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/uz.html Uzbekistan] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190105201620/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/uz.html |date=2019-01-05 }}, 1,2 млн (4.4 %)</ref> | рейтинг = | категория = [[Евразия телдәре]] | классификация = [[Һинд-Европа телдәре|Һинд-Европа телдәре ғаиләһе]] : [[иран телдәре|иран тармағы]] :: [[көньяҡ-көнбайыш-иран телдәре төркөмө]] | письмо = [[фарси алфавиты|ғәрәп-фарси]], [[кириллица]] ([[таджик алфавиты]]) | ГОСТ 7.75–97 = пер 535 | ISO1 = fa | ISO2 = per (B); fas (T) | ISO3 = fas, prs, pes, tgk }} '''Фарсы теле''' (زبان فارسی — ''zabân-e fârsi'') — иран телдәре араһында иң таралғаны, Ирандың рәсми дәүләт теле (халҡының 58 %, йәғни 40 млн кеше фарсы телендә һөйләшә). Фарсы теленең варианттары шулай уҡ [[Афғанстан]]да (дари́ йәки фарси́-кабули́) һәм [[Тажикстан]]да (таджик теле) дәүләт теле булып тора. Шулай уҡ [[Пакистан]]да таралған. Фарсы телендә һөйләшеүселәр шулай уҡ Фарсы ҡултығы (Бәһрәйн, Ираҡ, Оман, Йәмән, Берләшкән Ғәрәп Әмирлеге)илдәрендә йәшәйҙәр.[[Файл:Iran, Afghanistan and Tajikistan.svg|thumb|left|325пкс| Фарсы теле рәсми тел булып торған илдәр ҡыҙыл төҫкә буялған]] X—XII быуаттарҙан башлап фарсы теле халыҡ-ара аралашыу теле, көнсығышта киң ислам донъяһының мәҙәниәт һәм фән теле функцияһын башҡара, [[Төркиә]], [[Кавказ]], [[Ҡырым]]дан алып [[Үҙәк Азия]] һәм [[Һиндостан]]ға тиклем төбәк телдәренә ҙур йоғонто яһай. Әҙәби һәм һөйләш теле башҡа иран, төрки<ref>[http://cheloveknauka.com/persismy-v-kumykskom-yazyke Персисмы в кумыкском языке]</ref><ref>[https://sociologica.hse.ru/data/2011/03/29/1211781769/6_3_5.pdf Языковая политика и языковые реформы в государственном и национальном строительстве (аналитический обзор)]</ref> һәм һинд-ари телдәре үҫешенә булышлыҡ итә<ref>[http://vestnik-mgou.ru/Articles/Doc/8457 ТЮРКИЗМЫ И ПЕРСИЗМЫ, УСВОЕННЫЕ В ПРЕДПУШКИНСКУЮ ЭПОХУ ФОРМИРОВАНИЯ НОВОГО РУССКОГО ЛИТЕРАТУРНОГО ЯЗЫКА (XVIII — НАЧАЛО XIX ВВ.), В ИСТОРИКО-ЭТИМОЛОГИЧЕСКОМ И ЛИНГВОГРАФИЧЕСКОМ АСПЕКТАХ PDF] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170828204027/http://vestnik-mgou.ru/Articles/Doc/8457 |date=2017-08-28 }}</ref>. Фарсы һәм дари телдәре яҙмаһы, [[ғәрәп алфавиты]] нигеҙендә төҙөлгән һәм [[ғәрәп теле]]ндә булмаған өндәр өсөн бер нисә хәреф өҫтәлгән — [[фарсы алфавиты]]. Тажик телендә 1940 йылдан [[кириллица]] ҡулланыла. [[Интернет]]та ҡулланыу буйынса фарсы теле 6-сы урында тора, ул донъя селтәре сайттарының 2,6 % таралған<ref>{{cite web|title=Usage of content languages for websites|url=http://w3techs.com/technologies/overview/content_language/all|work=W3Techs.com|accessdate=21-04-2013|lang=en|archiveurl=https://www.webcitation.org/66ZQzUXh6?url=http://w3techs.com/technologies/overview/content_language/all|archivedate=2012-03-31|deadlink=no}}</ref><ref>{{cite web|title=Historical trends in the usage of content languages for websites|url=http://w3techs.com/technologies/history_overview/content_language|work=W3Techs.com|accessdate=21-04-2013|lang=en|archiveurl=https://www.webcitation.org/66ZR0241B?url=http://w3techs.com/technologies/history_overview/content_language|archivedate=2012-03-31|deadlink=no}}</ref> Бынан тыш көнбайыш иран телдәренең көньяҡ төрҙәре бар: лур, бахтияр, лаки, дезфули, лари, бандари (Минаб ҡалаһы), башкарди һәм кумзари<ref>Compbell.G.L " Iranian Languages" Compendium of the World’s Languages. London: Routledge (2000). 2nd ed, vol 1. p 754. и Яршатер, там же. Стр. 19</ref>. ==== Һөйләш теле==== Фарсы һөйләш теле әҙәби телдән бик ныҡ айырыла. Был айырмалар фонетикаға ғына түгел, грамматика, синтаксис, һүҙъяһалышҡа ла ҡағыла һәм классик осорҙан һуң йыйылған үҙгәрештәргә ҡағыла, улар әҙәби телдә бөтөнләй тиерлек һиҙелмәй. [[Файл:Persian Language Location Map.svg|thumb|left|300px|Распространение персо-таджикских диалектов]] === Диалекттар === {{main|Персо-таджикские диалекты}} Хәҙерге фарсы теле бер-береһенә бик яҡын дүрт варианттан ғибәрәт (полюрицентрик тел).Улар Иранда, Афғанстан, Тажикстан һәм Пакистандың ҡайһы бер райондарында таралған. Иң ныҡ таралғаны '''''көнбайыш фарсы теле ''''' (Ирандағы төп фарсы теле). Көнсығыш варианты- '''''[[дари|дари́]]''''' (''фарси́-кабули́'', Афғанстанда) һәм '''''тажик теле''''' (''забони точики́'', ''форсии точики́'' Тажикистанда һәм Үзбәкстандың күрше райондарында). == Фарсы яҙмаһы == {{Main|Персидская письменность}} [[File:Persépolis. Inscription.jpg|thumb|right|upright=1.15|An Old Persian inscription written in [[Old Persian cuneiform]] in Persepolis, Iran.Боронғо Фарсы шына яҙыуы]] Иран телдәре өс осорға бүленеп йөрөтөлә: Боронғо, Урта һәм Яңы (Хәҙерге). Улар Иран тарихының өс тарихи осорона тура килә. Боронғо тип Әхәмәниҙәр империяһы осоро (б.э.т. 400–300 йылдар), унан һуң , бигерәк тә Сәсәниҙәр империяһына бәйле , һәм Яңы осор унан һуңғы дәүер, хәҙерге көндәргә тиклем. [43] Документтарға ҡарағанда,фарсы теле өс осорҙа ла филология күҙлегенән тығыҙ бәйләнешен һаҡлаған «берҙән-бер иран теле» [14], , шуға күрә боронғо, урта һәм яңы фарсы теле- шул бер үк фарсы теле булып иҫәпләнә [14] [44] . [[Иран]]да фарсы телендә ( [[дари]] [[Афғанстан]]да) [[ғәрәп алфавиты]] ҡулланыла,ғәрәп телендә булмаған дүрт хәреф өҫтәлгән: ''пе'' (<big><big>پ</big></big>), ''че'' (<big><big>چ</big></big>), ''же'' (<big><big>ژ</big></big>) и ''гаф'' (<big><big>گ</big></big>), шулай итеп фарсы алфавитында 32 билдә бар. Ғәрәп алфавиты ғәрәптәр илде баҫып алғандан һуң [[ислам]]ды ҡабул иткән фарсылар тарафынан яңы фарсы телендә яҙышыу өсөн индерелгән <ref>[http://iranica.com/articles/arabic-iii L. P. Elwell-Sutton. ARABIC LANGUAGE iii. Arabic influences in Persian literature] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110510071314/http://www.iranica.com/articles/arabic-iii |date=2011-05-10 }}</ref>. Яҙма тел традициялары һаҡланып килһә лә, ҡайһы бер ҡағиҙәләр иҫкергән тип иҫәпләнә, шуға күрә ҡайһы бер һүҙҙәрҙең яҙылышы төрлөсә булыуы мөмкин. Иранда фарсы телендә башҡа илдәрҙә инде иҫкергән тип иҫәпләнгән «насталик» шрифты ҡулланыла. Унан тыш Иранда ғәҙәти «нәсх» тә киң таралған. [[Файл:آثار فارسی هند (68).jpg|thumb| Һиндостанда һаҡланып ҡалған ғәрәп- фарсы яҙыуы]] == Башҡорт теленә фарсы теле йоғонтоһо тураһында == Башҡа төрки телдәр кеүек үк башҡорт теле лә төрлө дәүерҙәрҙә фарсы теле йоғонтоһон кисергән. Ғалимдар фекеренсә, башҡорт теле лексикаһының 25% яҡынын фарсы теленән ингән һүҙҙәр тәшкил итә. Филология фәндәре кандидаты Гөлназ Ғайсина фекеренсә, түбәндәге һүҙҙәр башҡорт теленә фарсы теленән ингән<ref name="">[ http://cheloveknauka.com/persidskie-zaimstvovaniya-v-bashkirskom-yazyke#ixzz6Q3ZbmN9R Г.Ғайсина.Филология фәндәре кандидаты дәрәжәһенә диссертацияһынан. Персидские заимствования в башкирском языке]</ref>: <blockquote> Йыш ҡулланылған фарсы һүҙҙәре башҡорт телендә түбәндәге өлкәләрҙә осрай, уларҙың бер нисәһе: ''' Ауыл хужалығы''' - [багче] - баҡса «сад, огород», м [анор] - анар «гранат», [анджир] - инжир «инжир», [голь] - гөл «цветок,роза», [банавше] - миләүшә «фиалка», [голестан] -гөлбоҫтан «цветник», [гольбадйан] - гөлбаҙыян «бадъян, анис», [хорма] - хөрмә «финик, хурма», [хийар] - ҡыйар «огурец»,[чогондор] - сөгөлдөр «свекла», [хена] - хына [лале] - ләлә «тюльпан», [наргис] - нәркәс«нарцисс», " [сомболь] - сөмбөл «гиацинт» һ.б. '''Көнкүрештә ҡулланылған әйберҙәр'''- [гелим] - келәм «ковер», [дэстмал] - таҫтамал, төрки телдә "һөлгө" «полотенце», [хэнджэр] - хәнйәр«кинжал», [кисе] - кеҫә «карман», [касэ] - кәсә «пиала»,[пардэ] - пәрҙә «занавеска», [сорьмэ] - һөрмә «сурьма», [тахтэ] - таҡта «доска», [черог] - сыра «лучина»,[шикар] - шәкәр «сахар», [кешмеш] - кишмиш «изюм, белый кишмиш», [серке] - һеркэ «уксус», [кэлэпуш] -кәләпүш «тюбетейка», [пиялаЬ] - быяла «стекло»,[шише] - шешә «бутылка, пузырек», [чамадан] - сумаҙан «чемодан», [сабун] - һабын «мыло», [дивар] - диуар«стена», [шэлвар] - салбар «шаровары» һ.б. '''Мәҙәниәт, сәнғәт, әҙәбиәт, сауҙаға бәйле һүҙҙәр'''-[пак] - пак «чистый», [базар] - баҙар «базар», [данэ] - дана «штука», [дастан] -дастан «эпос, повесть», [һонар] - Һөнәр «искусство», [сурна] - һорнай «зурна, горн», [ноуруз] - науруз «навруз – Новый год, 21 марта европейского календаря». ''' Дәүләт, идара итеү, хәрби эшмәкәрлек''' - [пайтэхт] - пайтәхет «столица», [шахр] - шәһәр «город», [чаЬарйек] - сирек «четверть, одна четвертая»һ.б. '''Тәрбиә, уҡытыу, яҙыу эше'''-[зирак] - зирәк «понятливый, смышленный», [оста] - оҫта «мастер», [шагерд] - шәкерт «ученик», [чаЬре] - сырай «лицо, лик», [кагаз] - ҡағыҙ «бумага», [дафтар] - дэфтэр «тетрадь», [наме] - намә «письмо», [мохр] - мөһөр «печать» һ.б. '''Аҙнаның дүртенсе көнөнән ғәйре, бөтә көндәр ҙә''' йекшамбе] - йәкшәмбе «воскресенье», [дошэмбе] - душәмбе «понедельник», [сешэмбе] - шишәмбе «вторник», [чахоршэмбе] - шаршамбы «среда», [ «джомгэ] - йома «пятница», [шэнбе] - шәмбе «суббота». '''Ҡайһы бер хайуан, ҡош атамалары''': [джануар] - януар «зверь», [меймун] - маймыл«обезьяна», _н [нар] - нәр «одногорбый верблюд», [хейван] -хайуан «родовое название животных», [больболь] - былбыл «соловей», [тути] - тутый «попугай», [фил] - фил «слон»,' [аждахе] - аждаһа «змей» (мифик йән эйәһе). '''Дини төшөнсәләр, мифик йән эйәләре'''- [хода] - хоҙай «аллах»,[джан] - йән «душа», ]пайгамбар] - пәйғәмбәр «пророк», — [гуна] - гонаһ «грех», [дервиш] - дәрүиш «странник»,[ферештэ] – фәрештә «ангел», [аждахе] - аждаһа «дракон», [пэри] - пәрей «черт», [рузе] - ураҙа «ураза - пост мусульманский», [див] - дейеу «див, демон» һ.б. '''География''' : [дарйа] - даръя «море, океан, большая река», . [чашме] - шишмэ «родник, ключ (родниковый)», [джаһан] - йыһап «мир, вселенная, космос» һ.б. '''Медицина, хис-тойғо белдергән һүҙҙәр'''-[дард] - дәрд «боль, недуг, беда, горе», [дарман] - дарман «лекарство, сила, мощь», [дочар] - дусар «подвергшийся, охваченный», [хасте] - хәстә «усталый, утомленный», [аваз] - ауаз «звук, голос, возглас», [хош] - хуш «приятный, хороший, добро», [наз] - наҙ «ласка, каприз, нежность», [назок] - нәҙек «нежный, хрупкий», [бахт] -бәхет «счастье», ( [нам] - нам «имя, известность, слава», [азад] -азат «свободный», [шад] - шат «веселый, радостный», [йар] -йәр «любимый, возлюбленный», [дуст] - дуҫ «друг, приятель»,[дошман] - дошман «враг» һ.б. '''Кеше исемдәре'''- [Гульчахра] -Гөлсирә «румяная, розоликая», [Гольнар] -Гөлнара «цветок гранатника», [Гульназ] - Гөлназ «нежный цветок», [Гуляра] - Гөләрә «украшенная цветами» , [банавше] - Миләүшә- «фиалка». [Дельшад] - Дильшат, Ильшат «веселый, радостный», [Пулад] - Булат «сталь», [Азад] - Азат «свободный, вольный». </blockquote> Был исемлеккә тағы тәбиғәт- природа,зәңгәр-голубой, тәҙерә (тәрәҙә)- окно,ахун-наставник, Рөстәм- иран халыҡтары мифологияһы батыры һ.б. өҫтәргә була<ref name="Слова персидского происхождения в башкирском языке">[https://ru.wiktionary.org/wiki/%D0%9A%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F:%D0%A1%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B0_%D0%BF%D0%B5%D1%80%D1%81%D0%B8%D0%B4%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B8%D1%81%D1%85%D0%BE%D0%B6%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F/ba Слова персидского происхождения в башкирском языке ]</ref>. == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * Һөйләшеүселәр һаны буйынса телдәр исемлеге * Телдәрҙең Интернетта ҡулланылышы * Киң таралған телдәр исемлеге == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|index.php/read/8-statya/13633-farsy-tele|Фарсы теле|автор=Ғайсина Г. Р., [[Зәйнуллин Марат Вәли улы|Зәйнуллин М. В.]]}} {{lang-stub}} [[Категория:Фарсы теле]] [[Категория:Иран телдәр]] [[Категория:Афғанстан телдәре]] [[Категория:Иран телдәре]] [[Категория:Пакистан телдәре]] [[Категория:Тажикстан телдәре]] o2r8f8476f270bhsukrul6ncftxeqgc 0 67939 1278757 1266678 2024-10-19T08:19:54Z 185.9.139.103 Update references 1278757 wikitext text/x-wiki {{Ил |Башҡортса исеме = Албания Республикаһы |Төп исеме = Republika e Shqipërisë |Төп килеш = Албания |Герб = Coat of arms of Albania.svg <!-- |Герб урынына= --> |Девиз = Ti Shqipëri më jep nder më jep emrin shqipëtar |Гимн исеме = Hymni i Flamurit |Аудио = Hymni i Flamurit instrumental.ogg |Дәуләт идараһы = [[Парламентская республика]]<ref name="atlas mira">Атлас мира. Государства и территории мира. Справочные сведения. — Роскартография, 2010. — С. 14. — ISBN 978-5-85120-295</ref> <!-- |Дәүләт дине= --> |lat_dir = N|lat_deg = 41|lat_min = 21|lat_sec = 0 |lon_dir = E|lon_deg = 19|lon_min = 59|lon_sec = 0 |region = AL |CoordScale = |Картала = Location Albania Europe.png |Карьала2 = |Бойондороҡһоҙлоҡ яулауы = |Тел = [[Албан теле|албанса]] |Азатлыҡ ваҡыты = [[28 ноябрь]] [[1912 йыл]] |Азатлыҡ алынған = [[Ғосман империя]]һынан |Башҡала = [[Тирана]] |Иң ҙур ҡалалары = [[Тирана]], [[Шкодер]], [[Влёра]], [[Дуррес]], [[Эльбасан]] |Етәкселәр вазифалары = |Етәкселәр = |Күрше илдәр = [[Черногория]], [[Төньяҡ Македония]], [[Греция]] |Идара итеү формаһы = |Территория буйынса урын = 138 |Территорияһы = 28 748 |% һыу өҫтө = 4,8% |Этнохроним = Албан |Халыҡ буйынса урын = 130 |Халыҡ һаны = {{спад}}2 831 741<ref name="autogenerated1"/> |Шутлау йылы = 2011 |Халыҡ тығыҙмаһы = 126,6 |ЭТП = 23,860 млрд<ref name="CIA">[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2001rank.html ЦРУ (2010)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110604195034/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2001rank.html |date=2011-06-04 }}</ref> |ЭТП һанау йылы = 2010 |ЭТП буйынса урын = 115 |ЭТП һәр кешегә = 8000<ref name="CIA"/> |КПҮИ = {{рост}} 0,749<ref name="HDI">{{cite web|url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2013_EN_complete.pdf|lang=en|title=Human Development Report 2013|year=2013|publisher=United Nations Development Programme|archiveurl=http://www.webcitation.org/6IqDzz4je|archivedate=2013-08-13}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130818132717/http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2013_EN_complete.pdf |date=2013-08-18 }}</ref> |КПҮИ һанау йылы = 2013 |КПҮИ урын = 70 |КПҮИ-ны кимәле = <span style="color:#090;">высокий</span> |Акса = [[албан легы|лек]] ([[Общероссийский классификатор валют|ALB, код 8]]) |Домен = [[.al]] |ISO = ALB |Телефон коды = 355 |Сәғәт урауы = +2 }} '''Алба́ния''' ({{lang-alb|Shqipëria}}), йәки '''Алба́ния республикаһы''' ({{lang-alb|Republika e Shqipërisë}} [ɾɛpuˈblika ɛ ʃcipəˈɾiːs]) — [[Балҡан ярымутрауы]]ның көнбайыш яғында урынлашҡан дәүләт. [[2009]] йылдан [[НАТО]] ағзаһы. төньяҡ-көнсығышта [[Сербия]] менән, төньяҡта [[Черногория]] менән, көнсығышта [[Төньяҡ Македония]] менән һәм көньяҡ-көнсығышта [[Греция]] менән сикләшә. Дәүләттең майҙаны — 28 748 км². Халыҡ һаны — 2 831 741 ([[2011 йыл]]). Халыҡтың 95%-ты милләте буйынса албандар, 3 % гректар һәм ҡалған 2 % башҡа милләттәр (румындар, сиғандар, сербтар, македонлылар). Хөкүмәт етәксеһе — президент (Kryetarët). Дәүләт парламенты Кувенд (Kuvendi) тип атала. Ул 140 депутаттан тора (100 депутат һайлау буйынса, 40 депутат партия теҙмәләре буйынса). Депутаттар 4 йылға һайлана йәки тәғәйенләнә. Ил [[НАТО]] ағзаһы. == Физик-географик ҡылыҡһырлама == [[Файл:Albania map-ru.svg|thumb|right|Албания картаһы]] {{main|География Албании|Албанияның файҙалы ҡаҙылмалары}} Албания Көньяҡ [[Европа]]ла [[Балҡан ярымутрауы]]нда урынлашҡан һәм 28 748 км² майҙанды биләй<ref name="Albania pdf">{{cite web| author=Eftimi, R. |url=http://aguas.igme.es/igme/publica/tiac-02/ALBANIA-I.pdf|title=Some Considerations on Seawater-freshwater Relationship in Albanian Coastal Area|publisher=ITA Consult}}</ref>. Төньяҡ-көнбайышта уны [[Адриатик диңгеҙ]] һыуҙары, көньяҡ-көнбайыштан — [[Ион диңгеҙе]] һыуҙары йыуа. Икеһе лә [[Урта диңгеҙ]]ҙең өлөшө булып торалар. Көнбайыш өлөшөндә уйһыулы өлкә урынлашҡан, ҡалған ерҙәре (яҡынса 70 %) — урманлы һәм таулы райондар. Илдең территорияһы төньяҡ киңлектең 42-се һәм 39-сы параллелдәре араһында, шулай уҡ көнсығыш оҙонлоҡтоң 21-се һәм 19-сы меридиандары араһында. Албанияның иң төньяҡ нөктәһе Вермош ауылы (42°35' так как), иң көньяҡ нөктәһе — Конисполь ҡалаһы (39°40' т. к.). Илдең иң көнбайыш нөктәһе — кеше йәшәмәгән Сазани утрауы (19°16' к. о.), иң ситке көнсығыш нөктәһе — Верник ауылы (21°1' к.с. о.)<ref>{{cite web |url=http://www.instat.gov.al/graphics/doc/downloads/publikime/Tregues%20sipas%20qarqeve2006.pdf |deadlink=yes |title=Tregues Sipas Qarqeve Indicators by Prefectures |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110724163040/http://www.instat.gov.al/graphics/doc/downloads/publikime/Tregues%20sipas%20qarqeve2006.pdf |archivedate=2011-07-24 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110724163040/http://www.instat.gov.al/graphics/doc/downloads/publikime/Tregues%20sipas%20qarqeve2006.pdf |date=2011-07-24 }}</ref>. Албанияның иң бейек түбәһе — Кораб тауы (2764 м.). Көнбайыштан көнсығышҡа оҙонлоғо ни бары 148 км, төньяҡтан көньяҡҡа — 340 км. [[Файл:Gjipe beach, Albania.JPG|thumb|left|[[Адриатик диңгеҙ|Адриатик]] һәм [[Ион диңгеҙе|Ион]] диңгеҙҙәре ҡушылған ерҙә урынлашҡан [[Гипе (каньон)|Гипе]] каньоны]] Албанияның ҙур өлөшөн тауҙар һәм ҡалҡыулыҡтар биләй, улар ил территорияһының бөтә оҙонлоғо һәм киңлеге буйынса төрлө йүнәлештәрҙә һуҙылғандар. Төньяҡта Төньяҡ-Албан Альптары, көнсығышта Кораб тауҙары, көньяҡ-көнсығышта Пинд тауҙары, көньяҡ-көнбайышта Акрокераунский тауҙары һәм үҙәктә Скандерберг тауҙары иң эре тау һырттары булып торалар. Күп һанлы һәм ҙур күлдәрҙең булыуы Албания географияһының иң мөһим үҙенсәлеге булып тора. Илдең төньяҡ-көнбайышында, Черногория менән сигендә урынлашҡан Шкодер күле — Көньяҡ Европала иң ҙур күл<ref>{{cite web|last=Bolevich|first=Maria|title=Largest lake in southern Europe under threat from "eco-resort"|url=https://www.newscientist.com/article/2116873-largest-lake-in-southern-europe-under-threat-from-eco-resort/|website=newscientist.com|lang =en|date=2017-01-03}}</ref>. Уның өстән бер өлөшө һәм яр буйының 57 км-ы Албанияныҡы. Көньяҡ-көнсығышта ҡалҡыулыҡта Охридское күле (Төньяҡ Македония менән бүлешә) урынлашҡан, ул донъяла иң боронғо даими йәшәгән күлдәрҙең береһе<ref>{{cite web|title=Natural and Cultural Heritage of the Ohrid region|url=http://whc.unesco.org/en/list/99|website=whc.unesco.org|pages=UNESCO|lang =en}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.investinmacedonia.com/page.aspx?language=&page=O25QDpgVFLj9Bfg/vkoGyw== |deadlink=yes |title=Lake Ohrid; Invest in Macedonia – Agency for Foreign Investments of the Republic of Macedonia |author= |date= |website=InvestInMacedonia.com |accessdate=2019-06-05 |archiveurl=https://archive.today/20080914032610/http://www.investinmacedonia.com/page.aspx?language=&page=O25QDpgVFLj9Bfg/vkoGyw== |archivedate=2008-09-14 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081212221812/http://www.investinmacedonia.com/page.aspx?language=&page=O25QDpgVFLj9Bfg%2FvkoGyw%3D%3D |date=2008-12-12 }}</ref>. 289 м тәрәнлектә, флораһы һәм фаунаһы үҙенсәлекле, шуға күрә ЮНЕСКО-ның һаҡлауы аҫтында. Артабан көньяҡҡа табан Оло һәм Кесе Преспа күлдәре һуҙыла, улар Балҡанда иң бейек күлдәрҙең береһе булып торалар. Албанияның йылғалары башлыса илдең көнсығышында баш алалар һәм көнбайышта Адриатик диңгеҙгә ҡоялар. Албанияның иң оҙон йылғаһы Дрин, ул үҙенең ике үре: Ҡара һәм Аҡ Дрин ҡушылған урында башлана, дәүләттең төньяҡ биләмәһенән аға. Вьоса — Европала һуңғы тейелмәгән иң эре йылғалар системаһының береһе. Албанияның башҡа мөһим йылғаларына Мати, Шкумбини һәм Семани инә. == Үҫемлектәр һәм хайуандар донъяһы == [[Файл:Golden_eagle_(13434882845).jpg|thumb|right|Бөркөт — милли символ һәм Албания хайуаны]] Үҙенең географик [[Урта диңгеҙ]]ҙең үҙәгендә урынлашыуы һәм климатының, геологик һәм гидрологик шарттарының күп төрлөлөгө арҡаһында Албания бай һәм контраслы биотөрлөлөккә эйә<ref>{{cite web |title=Mediterranean Basin Biodiversity Hotspot |url=https://www.cepf.net/sites/default/files/mediterranean-basin-2017-ecosystem-profile-english_0.pdf |website=cepf.net |pages=1–339 |lang =en|date=2017-07}}</ref><ref>{{cite web|title=BIODIVERSITY IN ALBANIA REPORT ON NATIONAL SITUATION OF BIODIVERSITY IN ALBANIA|url=http://macfungi.webs.com/Fungi-Albanici/Report%20on%20National%20Situation%20of%20Biodiversity%20in%20Albania.pdf|website=macfungi.webs.com|pages=2|lang=en}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210306024211/https://macfungi.webs.com/Fungi-Albanici/Report%20on%20National%20Situation%20of%20Biodiversity%20in%20Albania.pdf |date=2021-03-06 }}</ref>. Ул илдә 14 милли парк, 1 диңгеҙ паркы, 4 һыулы-һаҙлыҡлы биләмә, 1 биосфера ҡурсаулығы һәм төрлө категориялы 786 һаҡланған тәбиғәт биләмәһе булыуы иҫәбенә һаҡлана<ref>{{cite web |title=Albania's Biodiversity and Protected Areas An Executive Summary |url=http://www.al.undp.org/content/dam/albania/docs/short_report_design.pdf |website=al.undp.org |lang=en }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181008214412/http://www.al.undp.org/content/dam/albania/docs/short_report_design.pdf |date=2018-10-08 }}</ref>. Албанияның тауҙары һәм ҡалҡыулыҡтары, йыраҡлыҡтары арҡаһында, төрлө хайуандарға: илдең ике иң әһәмиәтле юҡҡа сығып барыусы төрөн (һеләүһен һәм һоро айыу), шулай уҡ ҡырағай бесәйҙәр, һоро бүре, ерән төлкө, сүл бүреһе,ҡарағош һәм илдең милли хайуаны бөркөттө лә индереп, йәшәү өсөн иң кәрәкле урман, ағастар һәм үлән менән ҡапланғандар<ref>{{cite web|author=[[Ministry of Tourism and Environment (Albania)|Ministry of Tourism and Environment]]|title=FIFTH NATIONAL REPORT OF ALBANIA TO THE UNITED NATIONS CONVENTION ON BIOLOGICAL DIVERSITY (CBD)|url=https://www.cbd.int/doc/world/al/al-nr-05-en.pdf|website=cbd.int|pages=4|lang =en}}</ref><ref>{{cite web|author=UNECE|title=Albania Environmental Performance Reviews|url= http://www.unece.org/fileadmin/DAM/env/epr/epr_studies/AlbaniaII.pdf|website=unece.org|pages=141|lang =en}}</ref><ref>{{cite web |title=On the status and distribution of the large carnivores (Mammalia: Carnivora) in Albania |url= http://www.catsg.org/balkanlynx/07_library/7_2_publications/Pdfs/Bego_2000_Status_and_distribution_of_large_carnivores_in_Albania.pdf |website=catsg.org |location=Tirana |pages=4 |lang =en}}</ref><ref>{{cite web |title=Die potentielle Verbreitung der Wildkatze (Felis silvestris silvestris) in Österreich als Entscheidungsgrundlage für weitere Schutzmaßnahmen |url=https://www.wildkatze-in-oesterreich.at/pages_file/de/62/Habitateignung-Felis-silvestris-silvestris-Da-sarah-friembichler.pdf |website=wildkatze-in-oesterreich.at |location=Salzburg |pages=19 |lang=de }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180909073952/https://www.wildkatze-in-oesterreich.at/pages_file/de/62/Habitateignung-Felis-silvestris-silvestris-Da-sarah-friembichler.pdf |date=2018-09-09 }}</ref>. === Файҙалы ҡаҙылма байлыҡтары === Албания территорияһында [[нефть]], [[тәбиғи газ]], [[күмер]], [[хром]], [[баҡыр]], [[никель]] сыҡҡан урындар бар. Эстуарийҙар (һыу баҫыу һөҙөмтәһендә һыу аҫтында ҡалыусы йылға тамағы), күлдәр, һаҙлыҡтар алһыу фламинго, ваҡ баклан һәм бик һирәк осрай торған, илдең иң мөһим ҡошо пеликандар өсөн йәшәү мөхите булып хеҙмәт итәләр<ref>{{cite web|author=Protection and Preservation of Natural Environment in Albania|title=Albanian Nature|url=http://www.ppnea.org/albanian_nature.html|deadlink=yes|website=ppnea.org|lang=en|accessdate=2019-06-05|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180831152920/http://ppnea.org/albanian_nature.html|archivedate=2018-08-31}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180831152920/http://ppnea.org/albanian_nature.html |date=2018-08-31 }}</ref>. Илдең хайуандар донъяһы өсөн ҙур әһәмиәткә эйәләр. [[Урта диңгеҙ]] тюлень-монахы, ҙур башлы ташбаҡалар һәм йәшел ташбаҡалар яр буйы һыуҙарында һәм ярҙарында үҙҙәренең нәҫелен сығаралар. [[Файл:Gjiri_Skaloma_Beget._Karaburun.jpg|thumb|left|[[Ҡараморон-Сазан]] диңгеҙ паркы]] Үҫемлектәр географияһы тәңгәлендә Албания территорияһы Голарктика батшалығының бер өлөшө булып тора, уның Циркумбореаль һәм Урта диңгеҙ өлкәләрендә урынлашҡан. Ул шартлы рәүештә Палеарктика экологик зонаһының дүрт ер экологик төбәгенә бүленә: Иллирия япраҡлы урмандары, Балҡан ҡатнаш урмандары, Пинд ҡатнаш урмандары һәм Динара ҡатнаш урмандар<ref>{{cite web|author=NaturAL|title=Albania towards NATURA 2000|url=http://www.natura.al/page.php?lang=en&section=albaniatowardsn2000|website=natura.al|location=Tirana|pages=1|lang=en|accessdate=2019-06-05|archive-date=2020-06-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20200615025544/http://www.natura.al/page.php?lang=en&section=albaniatowardsn2000|deadlink=yes}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170311223347/http://www.natura.al/page.php?lang=en&section=albaniatowardsn2000 |date=2017-03-11 }}</ref><ref>{{cite web|title=The National Parks Of Albania The fifteen national parks in Albania encompass an area of 210,668.48 hectares which accounts for about 3.65% of the overall territory of the country |url= http://www.worldatlas.com/articles/the-national-parks-of-albania-protecting-the-natural-treasures-of-the-country.html|website=worldatlas.com|lang =en}}</ref>. Албанияла башлыса Урта диңгеҙ һәм евразия үҫемлектәр донъяһына ҡараған яҡынса 3500 төр үҫемлек осратырға мөмкин. Илдә дарыу үҫемлектәрен ҡулланыусы халыҡ медицинаһының бай традициялары барлыҡҡа килгән. Дауа үләндәрен һәм дарыу препараттарын әҙерләгәндә 300-ҙән кәм булмаған үлән үҫемлектәре ҡулланыла<ref>{{cite web |author=[[Министерство окружающей среды (Албания)|Ministry of Environment]] |title=GAP ANALYSIS FOR NATURE PROTECTION LEGAL ACTS ON WILD FAUNA CONSERVATION AND HUNTING (Albania) |url=https://www.al.undp.org/content/dam/albania/docs/FINAL%20GAP.pdf |website=al.undp.org |pages=86–99 |lang=en |accessdate=2019-06-06 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181014204539/https://www.al.undp.org/content/dam/albania/docs/FINAL%20GAP.pdf |archivedate=2018-10-14 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181014204539/https://www.al.undp.org/content/dam/albania/docs/FINAL%20GAP.pdf |date=2018-10-14 }}</ref>. Аҡ шыршы, имән, бук һәм ҡарағайҙар — Албания урмандарының төп ағас төрҙәре. === Файҙалы ҡаҙылма байлыҡтары === Албания территорияһында [[нефть]], [[тәбиғи газ]], [[күмер]], [[хром]], [[баҡыр]], [[никель]] ятҡылыҡтары бар. == Климаты == Ғинуарҙа уртаса температура — +8-9 °C, июлдә — +24-25 °C. Яуым-төшөм — йылына 800—2000 мм. Илдең яр буйы (көнбайыш) өлөшөнөң климаты — урта диңгеҙ климаты, көнсығышҡа табан континенталь климатҡа күсә. Яр буйында июлдә уртаса температура — +28-ҙән +32° С-ҡа тиклем, ғинуарҙа — +8-ҙән +10° С-ҡа тиклем. Яр буйындағы юғары йәйге температура даими иҫкән [[Урта диңгеҙ]] бризы арҡаһында еңел кисерелә. Туристик миҙгел май айынан сентябргә тиклем дауам итә, шулай уҡ октябрь һәм апрель айҙарында ла уңайлы һауа шарттары. Йылына яҡынса 300 ҡояшлы көн. Иртә яҙ һәм ҡара көҙ ямғырҙар яуа. Албания тауҙарында климат күпкә һалҡын — ҡыш температура −20° С-ҡа тиклем төшөргә мөмкин. == Тарихы == Боронғо ваҡытта Албания ерҙәрендә иллирия, тракия һәм грек ҡәбиләләре йәшәгән, бер нисә грек колонияһы булған. Иллирия һуғышынан һуң был ерҙәр Рим империяһының Далмация, Македония һәм Мезин виләйәттәренә керәләр. 1190 йылда Ҡуя ҡалаһының Прогон Барбер кенәзлеген төзөй, был беренсе албан дәүләте була. XVI быуатта хәҙерге албан ерҙәрен Ғосманлы империяһы яулап ала, төрөктәр бында хакимлыҡ итә. 1912 йылда, Балкан һуғыштарынан һуң, Албания мөстәҡиллеге тураһында иғлан итә. 1912 йылдың 28 ноябрендә көньяҡ Веранда үткән Бөтә албан конгрессында Влера мәжлесе ойошторола. Һикһән өс кешенән торған Йыйылма илдең бәйһеҙлеген иғлан итә һәм Ваҡытлы хөкүмәт ойоштора. Хөкүмәт ойоштороу тураһында ҡарарҙы Мәжлестең икенсе сессияһында, йәғни 1912 йылдың 4 декабрендә ҡабул итәләр. Ул 10 ағзанан тора, уны 1914 йылдың 22 ғинуарына тиклем Исмәғил Камали етәкләй. Шул уҡ ваҡытта хөкүмәт Ултырыш эшсәнлеген күҙәтеп торор өсөн Сенат тигән органы ла булдыра, унда Мәжлестең 18 ағзаһы хеҙмәт итә. Аланияның бәйһеҙлеген 1913 йылдың 29 июлендә Лондон конференцияһында таныйҙар. Яңы барлыҡҡа килгән Албания кенәзлегенең сиктәрен билдәләгәндә ул осорҙоң демографик үҙенсәлектәре иҫәбенә алынмай ҡала. Шул уҡ йылдың 15 октябрендә Аланияның үҙ сәйәси институттары тәртипкә килеп еткәнсе эшен дәүләт ҡарар өсөн халыҡ-ара контроль комиссияһы ҡорола. Ул Веранда урынлаша. Албания кенәзлегенең беренсе көс структураһы булараҡ, халыҡ-ара жандармерия ойошторола. Ноябрь айында беренсе жандармдар илгә килеп етә. Албания кенәзе Вильһельм Вид кенәзлектең беренсе кенәзе итеп һайлана. 1939 йылда Италия Албанияны баҫып ала һәм бында Бөйөк Албанияны төзөй, ә 1943 йылда ул Германия протекторатына әүерелә. Икенсе бөтә донъя һуғышынан һуң [[Әнүәр Ходжа|Әнүәр Хәли Ходжа]] етәкселегендәге Хеҙмәт фирҡәһе хакимиәткә килә, ил коммунистик юлына баҫа, изоляция сәйәсәтен индерә. 1991 йылда Албания Халыҡ Социалистик Республикаһы урынына хәҙерге Албания Республикаһы барлыҡҡа килә. == Сәйәси структураһы == {{main|Государственный строй Албании}} === Башҡарма власть === Албания парламент республикаһы булы тора. Формаль рәүештә дәүләт башлығы президент (Kryetarët), парламент тарафынан 5 йылға һайлана. Бер үк кеше ике мөҙҙәттән дә ашыу президент вазифаһын биләй алмай. 2017 йылдың 24 июленән Илир Мета илдең президенты. Башҡарма органы — Баш министрҙан (Kryeministër) һәм министрҙарҙан торған Министрҙар Советы (i Ministrave Këshilli). Ул түбәндәге министрлыҡтарҙы үҙ эсенә ала: {{col-begin}} {{col-6}} * йәмәғәт эштәре, транспорт һәм телекоммуникациялар * мәғариф һәм фән * тирә-яҡ мөхит, урман һәм һыу ресурстары хәҡимиәте * ауыл хужалығы, туҡланыу һәм ҡулланыусылар хоҡуҡтарын яҡлау * социаль-хеҙмәт эштәре һәм тигеҙ мөмкинлектәр * туризм, мәҙәниәт, йәштәр һәм спорт * финанстар {{col-6}} * иҡтисад, сауҙа һәм энергетика * юстиция * сит ил эштәре * оборона * инновациялар һәм мәғлүмәт-коммуникация технологиялары * һаулыҡ һаҡлау * Европа интеграцияһы * эске эштәр {{col-6}} {{col-end}} == Закон сығарыу власы == Албанияла юғары закондар сығарыу органы булып Парламент — 140 ағзанан торған бер палаталы Халыҡ йыйылышы (алб. Kuvendi i ShqipërisëI Shqipërisë Kuvendi)тора. 100 депутат бер мандатлы округтарҙа мажоритар система буйынса (ике турҙа), 40 депутат дүрт процентлы кәртә менән партия исемлектәре буйынса һайлана. Депутаттарҙың вәкәләттәр мөҙҙәте — 4 йыл == Сәйәси партиялар == Албанияның партия-сәйәси структураһы юғары дәрәжәлә полярлашҡан. Һул центристик Социалистик партия (АСП) һәм уң центристик Демократик партия (АДП) өҫтөнлөк итәләр. АСП элекке ходжаистик АПТ-нан, АДП — 1990—1992 йылдарҙағы киң антикоммунистик хәрәкәттән килеп сыҡҡан. Демократтар һәм социалистар власта даими рәүештә сиратлашалар. Уларға оҡшаш йүнәлештәге ҙур булмаған партиялар ылыға (АСП-ға — Албания Социал-демократик партияһы, АДП-ға — Албания Республика партияһы, АРП). АСП-нан айырылған, әммә АДП менән берләшкән Интеграция өсөн социалистик хәрәкәт (СДИ) «өсөнсө көс» булып сығыш яһай. Идеологик риторикала радикаль булған, әммә аныҡ сәйәси роле бер мәғәнәле булмаған Албания Коммунистар партияһы (АКП) сәйәси спектрҙа ситтәрәк тора. АСП-ның етәксе эшмәкәрҙәре —Фатос Нано, Эди Рама; АДП-ның — Сали Бериша, Люльзим Баша, СДИ-ның — Илир Мета, СДПА-ның — Скендер Гинуши, Энгел Бейтай, АРП-ның — Сабри Годо, Фатмир Медиу, АКП-ның — Хюсни Милоши, Кемаль Чичолари. == Суд власы == Конституцион надзор органы — Конституцион Суд (Kushtetuese Gjykata), юғары суд инстанцияһы — Юғары суд (Gjykata Lartë e), прокурор күҙәтеүе органы — Генераль Прокуратура (Përgjithshme Prokuroria e), судьялар вазифаһына кандидатуралар һайлау өсөн орган — Юғары юстиция советы (Drejtësisë Këshilli Lartë i i), һайлауҙар үткәреүҙе ойоштороу өсөн орган — Үҙәк һайлау комиссияһы (i Zgjedhjeve Komisioni Qendror). == Административ бүленеше == [[Файл:AlbaniaNumberedPrefectures.png|120px|left|thumb|Албанияның административ картаһы]] {{main|Административное деление Албании}} Албания территорияһы 12 өлкәгә бүленгән (алб. qark, күплектә — qarqe), улар элегерәк 36 округҡа (алб. rreth, күплектә — rrethe, ретu) һәм 373 муниципалитетҡа бүленгән булған. Һәр округтың бер нисә муниципалитеттан торған үҙенең советы булған. 2015 йылда административ-территориаль реформа үткәрелә, уның һөҙөмтәһендә административ бүленеш үҙгәрә, өлкәләр һаны элеккесә ҡала, әммә хәҙер улар, составына коммуналар ингән, 61 муниципалитетҡа бүленә<ref>[http://www.statoids.com/ual.html Counties of Albania]{{ref-en}}</ref>. == Халҡы == Халыҡ һаны — 2 831 741 кеше (2011 йылдағы халыҡ иҫәбен алыу)<ref name=autogenerated1>[http://census.al/ 2011 Census]</ref>, шул уҡ ваҡытта 2001 йылдағы халыҡ иҫәбен алыу буйынса халыҡ һаны 3 069 275 кеше тәшкил иткән. Ун йыл дауамында халыҡ һаны 7,7 % -ҡа кәмегән. Халыҡ һаны кәмеүенең төп сәбәптәре — киң масштаблы миграция һәм тыуымдың кәмеүе. Даими йәшәүсе халыҡ һаны: 1 421 810 ир кеше — 50,2 %, 1 931 409 ҡатын-ҡыҙ — 49,8 % Йыллыҡ артымы — 0,3 % (илдән эмиграция юғары кимәлдә)<ref>[http://ru.worldstat.info/Europe/Albania/Vital_statistics Естественное движение населения Албании]</ref>. Ҡала халҡы — 53,7 % (2011 йыл мәғлүмәттәре буйынса<ref name=autogenerated1 />), ауыл халҡы һаны — 46,3 %. Халыҡ иҫәбен алыу тарихында тәүге тапҡыр (2011) илдә албан халҡы ҡалала ауыл ерендәгегә ҡарағанда күберәк йәшәй. Этник составы: [[албандар]] — 95 %, гректар — 3 %, башҡа милләттәр (румындар, [[Сиғандар|сиғандар]], [[сербтар]], македонлылар) — 2 %. 1990 йылдың апрель айында илдә [[йәһүд]] диаспораһы йәшәүҙән туҡтай: һуңғы 11 йәһүд Израилгә китә<ref>«[[Эхо планеты|Эхо планеты»]] № 17, 1990 год.</ref>. == Дин == {{Main|Албанияла ислам}} [[XX быуат]] башында Албанияла [[христиандар]] һәм [[мосолмандар]] араһында нисбәт тиң тиерлек — 47 % [[Католик|католиктар]] һәм православие динендәгеләр һәм 53 % [[мосолмандар]]<ref>E. Barbarich, Albanie, Enrico Voghera ed., Rome, 1905</ref>. 2010 йылда, Дж. Г. Мелтондың «Дин энциклопедияһы» мәғлүмәттәре буйынса, [[мосолмандар]] Албания халҡының 63%-ын христиандар — 31%-ын, кәферҙәр һәм атеистар — 5%-ын тәшкил итә<ref name="encyc">{{книга|автор = [[Мелтон, Джон Гордон|J. Gordon Melton]] |часть= Albania | заглавие=Religions of the World: A Comprehensive Encyclopedia of Beliefs and Practices |ответственный= [[Мелтон, Джон Гордон|J. Gordon Melton]], Martin Baumann |место=Oxford, England |издательство=ABC CLIO |год=2010 |страниц= 3200 |страницы = 61—65 | isbn = 1-57607-223-1}}</ref>. Ислам сөнниҙәрҙән һәм бекташтарҙан ғибәрәт. Христиандар яҡынса ике тигеҙ төркөмгә — католиктарға (490 мең) һәм православие динендәгеләргә (475 мең) бүленә. Протестанттарҙың күпселеге (20 мең) төрлө пятидесятниктар сиркәүҙәренең мәхәллә кешеләре. АҠШ Дәүләт департаменты мәғлүмәттәренә ярашлы, дини тормошта һәм ғибәҙәтханаларҙа ғибәҙәттә әүҙем ҡатнашҡан кешеләрҙең өлөшө 25%-тан 40 %-ҡа тиклем тәшкил итә<ref>[http://www.state.gov/g/drl/rls/irf/2007/90160.htm State.gov] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100828091818/http://www.state.gov/g/drl/rls/irf/2007/90160.htm |date=2010-08-28 }}, Freedom of Religion 2007</ref>. == Мәҙәниәт == {{main|Культура Албании}} === Байрамдары === — Республика көнө — илдә 1946 йылдың 11 ғинуарынан башлап йыл һайын билдәләнә торған, иң әһәмиәтле милли байрамдарҙың береһе<ref name="vprazdnik.ru">[http://vprazdnik.ru/prazdniki/albania/ Праздники Албании в проекте праздники 2010 год]</ref>. — Албания бойондороҡһоҙлоғо көнө — 28 ноябрҙә байрам ителә. Ҡағиҙә булараҡ, төрлө илдәрҙә дипломатик вәкиллектәр ҙә был көнгә арнап тантаналы кисәләр үткәрәләр. — Тереза әсәне беатификациялау көнө — 19 октябрҙә милли байрам булараҡ билдәләнә. == Архитектура һәм һынлы сәнғәт == Албанияла донъяуи һынлы сәнғәт бары тик [[XIX быуат]] аҙағында ғына барлыҡҡа килгән; уның нығыныуы, тәү сиратта, Кола Идромено (1860—1939) исеме менән бәйле. Албан һынлы сәнғәтенең сәскә атыуы һуғыштар араһындағы осорға тура килә, бер юлы бер нисә сәнғәт мәктәбе барлыҡҡа килә. Уларҙың иң ҙуры Зеф Коломби етәкселегендәге Шкодер мәктәбе. [[Әнүәр Ходжа]] идара иткән осорҙа Албания һынлы сәнғәтендә социалистик реализм принцибы өҫтөнлөк итә. Был диктаторҙың илгә көсләп таҡҡан үҙенең шәхси ҡарашы була: «Албандарҙың аллалары һәм боттары юҡ, әммә идеалдары бар — был Маркс, Энгельс, Ленин һәм Сталин исемдәре һәм эштәре». Шул уҡ ваҡытта Әнүәр Ходжаның шәхес культы ла һиҙелә һәм киң хуплана. Албанияла билдәле рәссамдарҙың ил лидеры образын кәүҙәләндергән бик күп һүрәттәре һаҡлана: «Плоть от плоти своего народа», рәссам — Зеф Шоши (Zef Shoshi), 1976 й.; «Основана партия», рәссам — Шабан Хюсса (Shaban Hysa), 1974 й.; «С мыслями о борьбе за светлое будущее», рәссам — С. Шола (S. Sholla), 1976 й.; «11 января 1946 года», рәссам — В. Килица (V. Kilica, был көндә илдә беренсе демократик һайлауҙар барышында һайланған Учредителдәр йыйылышы, халыҡ ихтыярын белдереп, бер тауыштан Албанияны Халыҡ Республикаһы тип иғлан итә һәм [[Әнүәр Ходжа]] етәкселегендә яңы хөкүмәт һайлай); «Провозглашение Республики», рәссам — Фатмир Хаджиу (Fatmir Haxhiu), 1974 й.; «Беседа с местными жителями» (Kucakë, 1943 йылдың йәйе); «Провозглашение Республики», рәссам — Фатмир Хаджиу (Fatmir Haxhiu), 1974 й. Шул ваҡыттағы иң күрһәтмә һәм дөйөм асыҡ албан социалистик реализм сәнғәте өлгөһө — «Shqiptarët» төҫлө панноһы (1981). Ул Скандерберг майҙанында урынлашҡан Милли тарихи музей (Muzeu Historik Kombëtar) бинаһы фасадында, ҡәтғи социалистик реализм традицияларында башҡарылған. Паннола албан халҡының бойондороҡһоҙлоҡ өсөн көрәш тарихының йыйылма образы сағылдырылған. Бында был көрәштең бөтә этабын да күрергә мөмкин: Скандерберг яугирҙәре, милли телде һәм яҙма булдырыуҙы, ҡыҙыл партизандар бригадаһы яугирҙәрен… Панноның үҙәк өлөшөндә — ҡулына Албанияның милли флагын тотҡан тыуған ил һаҡсыһы фигураһы, өҫтөнән винтовка аҫҡан милли кейемдәге ҡыҙ (әсә-Албания образы), һәм интеллигентлы эшсе-хеҙмәткәр. === Бункерҙар һәм хәрби нығытмалар === [[Файл:Bunker in Albanian Alps.jpg|thumb|Албанияла бункер]] Әнүәр Ходжа ҡырҡ йыл идара итеү дауамында, [[Икенсе донъя һуғышы]] тамамланғандан алып 1985 йылдың апрелендә вафат булғанға тиклем, Албанияла бетондан бункерҙар төҙөү эше алып барыла. 700 меңдән ашыу, илдең 4 кешеһенә берәр бәләкәй бункер төҙөлә. Улар менән бөтә ил тулған. Бункерҙар тығыҙлығы — бер квадрат километрға 24 дана. Бәләкәй бункерҙар дошман һөжүм итеүе иң ихтимал булған урындарҙа төркөмдәр менән 3-әр һәм унан да күберәк урынлашҡан. Уларҙы хәҙер бөтә ерҙә лә, шул иҫәптән ҡалаларҙа һәм, йорт ишеге алдарында осратырға мөмкин. [[Файл:Albania triple bunker.jpg|thumb|Албанияла өсәрле бункер]] [[Файл:Albania bunker 2.jpg|thumb|Ярым емерек бункер]] [[Файл:Albanian Bunker.jpg|thumb|Бункер-торлаҡ]] Пехота өсөн тәғәйенләнгән бәләкәй бункерҙар етерлек булмай; артиллерия расчёты өсөн тәғәйенләнгән ҙур бункерҙар күп төҙөлгән. Бындай бункерҙар башлыса сик буйлап һәм диңгеҙ яры буйлап урынлашҡандар. Дуррес районында бындай бункерҙарҙы пляжда осратырға мөмкин, улар душ бүлмәһе, кафе, сисенеү бүлмәһе йәки склад итеп үҙгәртеп ҡоролғандар.Ҡайһы берҙәрендә ҡунаҡхана төҙөлгән. Доттарҙан тыш, тере көстәр һәм техника өсөн нығытмалар төҙөлгән. Бындай ҡоролмалар, нигеҙҙә, тауҙар һәм ҡалҡыулыҡтар эсендә төҙөлгән. Ходжаның фекеренсә, унда ауыр бронетехника һәм пехота авиация һөжүменән һаҡланырға тейеш була. Уларҙың күбеһе эшләнеп бөтмәгән һәм бетондан инеү урыны төҙөлөшө стадияһында. Хәҙер уларҙы албандар шәхси маҡсатта ҡулланалар: склад, сусҡа аҙбары, көнкүреш бүлмәләре, бильярд ҡуйыу өсөн урын. Әлбиттә [[Әнүәр Ходжа]] үҙен дә ҡайғырта. Оҙонлоғо бер нисә йөҙ метр булған төп бункер уның тыуған ҡалаһы Гирокастрала төҙөлә. Партия етәкселәре өсөн нығытмалар баш ҡала [[Тирана]]ла, Дайти тауында төҙөлә. Ерҙәге нығытмаларҙан тыш, 2 нығытма һыуҙа төҙөлә. Уларҙың ике инеү һәм сығыу урындары һыулы туннель менән тоташтырылған, һәм ярҙамсы биналар менән эшләнгән. Улар һыу аҫты кәмәләрен йәшереү, ремонтлау һәм кәрәк-яраҡ менән тәьмин итеү өсөн тәғәйенләнгәндәр. Шундай объекттарҙың береһендә Адриатикала совет разведкаһы урынлашҡан булған. Шундай уҡ һыу аҫты кәмәләренең ер аҫты базалары [[Ҡырым]]да, Балаклавала бар. Шулай уҡ 50-гә тиклем самолет һыйҙырырға һәләтле ер аҫты аэродромы төҙөлә. [[2012 йыл]]да ил хөкүмәте кимәлендә «үткән заман артефакттарын» бөтөрөү тураһында ҡарар ҡабул ителә. Ошо ваҡыттан алып бункерҙар һүтелә башлай. Беренсе сиратта, уларҙы пляждарҙан, ҡалаларҙан, юлдарҙан һәм туристар күҙенә эләгергә мөмкин булған урындарҙан алалар. == Мәғариф == Коммунистик режим урынлаштырылыр алдынан Албанияла халыҡтың наҙанлылыҡ кимәле яҡынса 85 % тип баһалана. Һуғыштар араһындағы осорҙа ил уҡыу йорттарына һәм белемле кадрҙарға ҡытлыҡ кисерә. Әммә, 1944 йылда власҡа [[Әнүәр Ходжа]] етәкселегендә коммунистик хөкүмәт килгәндән һуң, дәүләт грамотаһыҙлыҡты бөтөрөү буйынса ҙур тырышлыҡ күрһәтә башлай. Ҡәтғи ҡағиҙә индерелә: 12 йәштән 40 йәшкә тиклемге уҡый-яҙа белмәгән һәр кеше, был күнекмәләргә эйә булыу өсөн, махсус дәрестәргә йөрөргә тейеш була. Шул ваҡыттан алып илдә наҙанлыҡ кимәле һиҙелерлек кәмей<ref>Zickel, Iwaskiw, 1994</ref>. Бөгөн Албанияла грамоталылыҡ кимәле 98,6 %: 99,2 % ир-егеттәр араһында һәм 98,3 % ҡатын-ҡыҙҙар араһында тип баһалана<ref>CIA World Factbook: Albania</ref>. 1990-сы йылдарҙа белем биреү хеҙмәттәрен күрһәтеү кимәле, албандарҙың күпләп ауылдан ҡалаға күсеүе менән бәйле, ҙур үҙгәрештәр кисерә. Албанияның иң боронғо университеты булған [[Тирана университеты]] [[1957 йыл]]да ойошторолған. <!-- === Музыка === === Балет === --> === Театр === Албан театры башы беҙҙең эраға тиклем икенсе мең йыллыҡта [[Балҡан ярымутрауы]]нда йәшәгән боронғо иллирия ҡәбиләләре мәҙәниәтенә барып тоташа<ref name="te1">Театральная энциклопедия. Гл. ред. С. С. Мокульский М.: Советская энциклопедия, 1961, Том 1</ref>. [[XIX быуат]] башынан [[Шкодер]], Корча, [[Тирана]], Эльбасан, Гирокастра ҡалаларында һәүәҫкәр театр труппалары булған. Хәҙерге театр сәнғәте партизан отрядтарында фашистарға ҡаршы көрәш йылдарында барлыҡҡа килә<ref name="bre1">Большая Российская энциклопедия: В 30 т. / Председатель науч.-ред. совета Ю. С. Осипов. Отв. ред С. Л. Кравец. Т. 1. А — Анкетирование. — М.: Большая Российская энциклопедия, 2005. — 766 с.: ил.: карт.</ref>. === Кино === {{main|Кинематограф Албании}} [[Ғосман империяһы]]нан бойондороҡһоҙлоҡ алғандан һуң ғына [[1912 йыл]]да Албанияға сәнғәттең был яңы төрө тураһында мәғлүмәт үтеп инә. 1945 йылда Албанияла беренсе кинематография институты асыла, һуңынан ул тәүге албан киностудияһына әүерелә, унда 1953 йылда «Великий воин Албании Скандербег» эпик драмаһы төшөрөлә (совет Мосфильмы менән хеҙмәттәшлектә). Был фильм [[1954 йыл]]да Канн кинофестивалендә режиссура өсөн премия ала. === Мифология === {{main|Албанская мифология}} == Иҡтисады == {{main|Экономика Албании}} Албания — уртаса үҫешкән аграр-индустриаль дәүләт<ref>{{книга |часть=Албания |заглавие=Энциклопедический географический словарь |ответственный=отв. редакторы Е. В. Варавина и др |место=М. |издательство=[[Рипол-классик]] |год=2011 |страницы=23 |серия=Словари нового века |isbn=978-5-386-03063-6 |тираж=5 000 |ref=Варавина}}</ref>; [[Европа]]ла иң ярлы илдәрҙең береһе, оҙаҡ йылдар халыҡ-ара изоляцияла була, был Көнбайыш Европаның үҫешкән илдәре менән тотороҡло сауҙа-иҡтисади мөнәсәбәттәр булдырыуға ҡамасаулай. Хәҙерге ваҡытта был, ил иҡтисадына сит ил инвестициялары етешмәүҙә сағыла. Эске тулайым продукт күләме 2013 йылда — 12,9 млрд $ (ППС буйынса халыҡтың йән башына 10,52мең $<ref>{{cite web|url = http://data.worldbank.org/country/albania|title = World Development Indicators: Albania}}</ref>, донъяла 131-се урын; [[Европа]]ла [[Молдова]]ны ғына артта ҡалдырып, Босния-Герцеговина менән арттан икенсе урынды бүлешәләр. Халҡының 25%-ы түбән кимәлдәге фәҡирлектә. 2021 йылдың 1 ғинуарынан айлыҡ минималь эш хаҡы күләме 30 000 лек (брутто) һәм 26 640 лек (нетто) тәшкил итә, был ярашлы рәүештә $297,01 (брутто) һәм $263,75 (нетто), ә сәғәтләп 172,4 лек ($1,71) тәшкил итә. 30 000 лектан кәм эш хаҡына килем һалымы һалынмай<ref>[https://www.monitor.al/merret-vendimi-nga-1-janari-paga-minimale-30-mije-leke-per-174-ore-pune-ne-muaj/ Merret vendimi/ Nga 1 janari paga minimale 30 mijë lekë, për 174 orë pune në muaj |Revista Monitor<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref><ref>[https://shqiptarja.com/lajm/qeveria-vendos-nga-1-janari-2021-rritet-paga-minimale-ne-30-000-leke Qeveria merr vendim, nga 1 janari 2021 rritet paga minimale në 30 000 lekë — Shqiptarja.com<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref><ref>[https://rrogaime.al/paga/paga-minimale-e-arkivuar Paga minimale — Shqipëri — Rrogaime.al<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref><ref>[http://ata.gov.al/2021/01/02/paga-minimale-do-te-jete-30-mije-leke/ Paga minimale do të jetë 30 mijë lekë — ATSH<!-- Заголовок добавлен ботом -->] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210115032336/http://ata.gov.al/2021/01/02/paga-minimale-do-te-jete-30-mije-leke/ |date=2021-01-15 }}</ref><ref>[https://seenews.com/news/albanias-govt-approves-increase-of-bottom-monthly-wage-to-30000-leks-240-euro-725217 Albania’s govt approves increase of bottom monthly wage to 30,000 leks (240 euro)<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref><ref>[https://albfinance.com/llogaritesi-i-pages/ Llogaritësi i Pagës — AlbFinance<!-- Заголовок добавлен ботом -->] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210114220700/https://albfinance.com/llogaritesi-i-pages/ |date=2021-01-14 }}</ref><ref>[https://www.kreatx.com/salary-calculator/#salary Salary Calculator — Kreatx<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref><ref>[https://www.iliriaestate.com/llogaritja-e-pages Kalkulatori i pages — llogaritja e ndalesave<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref>. Албанияла Кейтец индексы (илдә минималь һәм уртаса эш хаҡы араһындағы нисбәт) 2019 йылға ҡарата (уртаса — 60 494 лек, минималь — 26 000 лек<ref name="автоссылка1" /><ref name="автоссылка2" /><ref name="автоссылка3" /><ref name="автоссылка4" /><ref>https://www.eurofound.europa.eu/sites/default/files/ef_publication/field_ef_document/ef18005en.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200831133204/https://www.eurofound.europa.eu/sites/default/files/ef_publication/field_ef_document/ef18005en.pdf |date=2020-08-31 }}</ref><ref>[http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=earn_mw_cur&lang=en]</ref>) яҡынса 43 %. Өстөнлөктәре: ил тотороҡло баҙар иҡтисадына уңышлы күскән. Инфляция түбән (1,9 %)<ref name="IMFWEOAL">{{cite web |url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=86&pr.y=5&sy=2017&ey=2021&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=914&s=NGDPD,PPPGDP,NGDPDPC,PPPPC,PCPIPCH&grp=0&a= |title=World Economic Outlook Database, April 2019 |publisher=[[Международный валютный фонд]] |website=IMF.org |accessdate = 2019-04-11}}</ref>. Иҡтисади үҫеш темпы сағыштырмаса юғары (Европа буйынса уртасанан юғары) һәм түбән дәүләт бурысы (Европа буйынса уртасанан түбән). Шулай уҡ илдә, Европа илдәре менән сағыштырғанда, сағыштырмаса арзан һәм яҡшы белемле эшсе көс бар. Эшһеҙлек кимәленең ҡырҡа кәмеүе һәм эшсе көстәр етешмәүе көсәйеү шарттарында, 2019 йыл торошо буйынса, иҡтисади үҫеш темптарының әкренәйеүе эш хаҡы артыуын тотҡарламай. Насар яҡтары: сеймал базаһы ярлы; коррупция көслө. Баҙар реформаһы яй бара. Инфраструктураға һәм НИОКР-ға (Фәнни-тикшеренеү һәм тәжрибә-конструкторлыҡ эштәренә) инвестиция күләме бәләкәй. Иң ҙур проблема (Европаның башҡа сағыштырмаса ярлы илдәре: [[Украина]], [[Белоруссия]], [[Молдова]] һәм башҡаларҙағы кеүек) — эшкә яраҡлы эшсе көстәргә ҡытлыҡтың йылдан-йыл артыуы һәм пенсионерҙар һанының артыуы. Сәбәбе түбән тыуым һәм халыҡтың башҡа, байыраҡ илдәргә эмиграцияһы юғары булыуы менән бәйле. 2009 йылда иҡтисад структураһы (ВВП өлөшө): — ауыл хужалығы — 20,6 %; — сәнәғәт — 18,8 %; — хеҙмәтләндереү өлкәһе — 60,6 %. Ауыл хужалығына эшләүселәрҙең 58%-ы, сәнәғәткә — 15%-ы, ә хеҙмәтләндереү өлкәһенә — 27%-ы йәлеп ителгән. Эшһеҙлек кимәле — 12 % (2009 йылда). Ауыл хужалығында [[бойҙай]], [[кукуруз]], [[картуф]], [[йәшелсә]], [[емеш-еләк]], шәкәр сөгөлдөрө, [[виноград]], [[ит]], [[һөт]] продукттары етештерелә. Сәнәғәттә — аҙыҡ-түлек эшкәртеү, текстиль һәм кейем; ағас эшкәртеү, нефть һәм тимер мәғдәне сығарыу, цемент етештереү, гидроэнергетика. === Тышҡы сауҙа === [[2017 йыл]]да экспорт<ref>{{Cite web |url=https://atlas.media.mit.edu/ru/profile/country/alb/ |title=Внешняя торговля Албании на https://atlas.media.mit.edu |accessdate=2019-02-13 |archive-date=2017-10-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171014194904/http://atlas.media.mit.edu/ru/profile/country/alb/ |deadlink=yes }}</ref> — 2,39 млрд $: аяҡ кейеме, хромит мәғдәндәре, ферроиретмәләр, эшкәртелмәгән нефть, ауыл хужалығы продукцияһы (башлыса емеш-еләк, йәшелсә, тәмәке). Төп һатып алыусылар: [[Италия]] — 48 % (1,15 млрд $), [[Ҡытай]] — 7,4 % (177 миллион $), [[Испания]] — 5,3 % (127 миллион $), [[Франция]] — 4,7 % (113 миллион $) һәм [[Германия]] — 4,7 % (111 миллион $). 2017 йылда импорт — 4,21 млрд $: автомобилдәр һәм башҡа ҡорамалдар, нефть продукттары, дарыу, мал һәм малсылыҡ продукцияһы, текстиль һәм ҡулланыу тауарҙары. Төп һатып алыусылар: [[Италия]] — 30 % (1,28 млрд $), [[Төркиә]] — 9,9 % (416 миллион $), [[Греция]] — 9,7 % (391 миллион $), [[Германия]] — 8 % (336 миллион $) һәм [[Ҡытай]] — 7,4 % (311 миллион $). Албания тышҡы сауҙаһының географик бүленеше (2014 йылда)<ref>Максакова М. А. Тенденции развития экономического сотрудничества России и стран Западных Балкан. Диссертация на соискание учёной степени кандидата экономических наук. — М., 2015. — С. 40 — 41. Режим доступа: http://mgimo.ru/science/diss/maksakova-ma.php {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160815011247/http://mgimo.ru/science/diss/maksakova-ma.php |date=2016-08-15 }}</ref>: * ЕБ илдәре — 66,0 % (5079-ҙа миллион $); * [[Ҡытай]] — 6,1 % (465 миллион $); * [[Төркиә]] — 6,1 % (465 миллион $); * [[Америка]] илдәре — 3,8 % (294 миллион $); * [[Африка]] илдәре— 1,5 % (117 миллион $); * [[Рәсәй]] — 1,5 % (115 миллион $). === Транспорт === Ил территорияһы буйынса маршрут таксиҙары, автобустар һәм поездар йөрөйҙәр. «Фургон» тип аталған маршрут таксиҙары, — транспорттың иң популяр төрө. Маршрут таксиҙары булып аҡ-ҡыҙыл төҫкә буялған, туғыҙ — һәм унике урынлы мини-автобустар, улар барлыҡ булған урындар биләнеп бөткәс юлға сығып китәләр. Һәр ҡалала бер йәки бер нисә «фургон» станциялары бар. Муниципаль автобустар расписание буйынса юллана. Улар шулай уҡ, нигеҙҙә, көндөҙгө 3-4 сәғәткә тиклем йөрөйҙәр. Албания ҡалалары араһында поездарҙа йөрөргә мөмкин. Тимер юл бәйләнеше Тирананы, Дурресты, Шкодерҙы, Поградецты, Влераны һәм Эльбасанды бәйләй. Иң йәнле хәрәкәт Тирана һәм Дуррес араһында — көнөнә алты поезға тиклем. Башҡа йүнәлештәрҙә тәүлегенә бер-ике генә поезд ҡаралған. === Телефон бәйләнеше === Илдә өс кеҫә телефоны операторы эшләй: Eagle Mobile, Vodafone һәм AMC Mobile. == Демография == == Иҡтисады == Албания — уртаса үҫешкән аграр-индустриаль дәүләт<ref>{{книга |часть=Албания |заглавие=Энциклопедический географический словарь |ответственный=отв. редакторы Е. В. Варавина и др |место=М. |издательство=[[Рипол-классик]] |год=2011 |страницы=23 |серия=Словари нового века |isbn=978-5-386-03063-6 |тираж=5 000 |ref=Варавина}}</ref>; Европала иң ярлы илдәрҙең береһе, оҙаҡ йылдар халыҡ-ара изоляцияла була, был Көнбайыш Европаның үҫешкән илдәре менән тотороҡло сауҙа-иҡтисади мөнәсәбәттәр булдырыуға ҡамасаулай. Хәҙерге ваҡытта был ил иҡтисадына сит ил инвестициялары етешмәүҙә сағыла. == Башҡортостан менән бәйләнеш == == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|3}} {{Библиоинформация}} {{Navboxes (beta) |navbar = plain |state = collapsed |title = Албания |titlestyle = background:{{цвет|Албания}} |list = {{Балҡан ярымутрауы илдәре}} {{Европа илдәре}} {{Ислам хеҙмәттәшлеге ойошмаһы}} {{Урта диңгеҙ буйы өсөн союз}} {{Европа Советы}} {{ОЧЭС}} {{НАТО}} }} [[Категория:НАТО дәүләттәре]] [[Категория:Албания|*]] fffq3kv7mzj60an33qlrqyxanuuoa54 0 129957 1278751 1260924 2024-10-19T02:01:30Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 1278751 wikitext text/x-wiki {{Хоккейсы2 | Имя = Анна Пругова | Оригинал имени = | Изображение =Анна Пругова.jpg | Ширина = | Описание изображения = | Позиция = Ҡапҡасы | Рост = 174 | Вес = 64 | Хват = һул | Прозвище = | Игровая карьера = {{хоккейная карьера |?—2015|{{Флаг России|20px}} [[Торнадо (хоккей клубы)|Торнадо]] |2015—2016|{{Флаг России|20px}} [[Динамо (ҡатын-ҡыҙҙар хоккей клубы, Санкт-Петербург)|Динамо СПб]] |2016—ә.в.|{{Флаг России|20px}} [[Ағиҙел (хоккей клубы)|Ағиҙел]]}} | Тренерская карьера = | Гражданство = {{Рәсәй|20px}} [[Рәсәй]] | Дата рождения = 20.11.1993 | Место рождения = {{Место Рождения|Хабаровск|Хабаровскиҙа}}, [[Рәсәй]] | Дата смерти = | Место смерти = | Драфт НХЛ = | Карьера = 2004—ә.в. | Награды и премии = {{{!}} style="background:transparent" {{!}} {{Рәсәйҙең халыҡ-ара класлы спорт мастеры}} {{!}}} | Медали = {{турнир|[[Шайбалы хоккей буйынса донъя чемпионаты (ҡатын-ҡыҙҙар)|Донъя чемпионаттары]]}} {{медаль|Бронза|[[Шайбалы хоккей буйынса ҡатын-ҡыҙҙар араһында донъя чемпионаты 2013|Оттава 2013]]}} {{медаль|Бронза|[[Шайбалы хоккей буйынса ҡатын-ҡыҙҙар араһында донъя чемпионаты 2016|Камлупс 2016]]}} {{турнир|[[Универсиада|Универсиадалар]]}} {{медаль|Бронза|[[Ҡышҡы Универсиада 2013|Италия 2013]]}} }} '''Пругова Анна Александровна''' ([[20 ноябрь]] [[1993 йыл]], [[Хабаровск]], [[Рәсәй]]) — [[Рәсәй]] [[хоккей]]сыһы, ҡапҡасы. Рәсәй йыйылма командаһы составында ике тапҡыр донъя чемпионатының бронза миҙалын яулаусы. Әлеге ваҡытта [[Ҡатын-ҡыҙҙар хоккей лигаһы]]нда сығыш яһаусы [[Ағиҙел (хоккей клубы)|«Ағиҙел»]] командаһы уйынсыһы. 2018 һәм 2019 йылдарҙа ҠҠХЛ кубогына эйә була. == Карьера == Анна Пругованың үҙенең әйтеүе буйынса, ул хоккей менән [[Амур (хоккей клубы)|«Амур»]] хоккей клубының уйынында мауыға башлай, ә атаһы 8 мартҡа ҡапҡасы формаһын бүләк итә. Анна «Самородок» ҡатын-ҡыҙҙар хоккей клубында уйнай башлай. 1,5 йылдан уны «Амур-1993» малайҙар командаһы өсөн сығыш яһай<ref>[http://whl.khl.ru/player/2018/142-prugova-anna Анна Пругова профиле ҠҠХЛ сайтында] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180102204035/http://whl.khl.ru/player/2018/142-prugova-anna |date=2018-01-02 }}</ref>, үҫмерҙәр араһында [[Третьяк Владислав Александрович|Владислав Третьяк]] кубогында ла ҡатнашып өлгөрә. Шунан ул Дмитровтан [[Торнадо (хоккей клубы)|«Торнадо»]] хоккей клубына күсә. Был клуб менән Анна Рәсәй чемпионатын һәм Европа чемпиондары кубогын дүртешәр тапҡыр яулай. === Ҡатын-ҡыҙҙар хоккей лигаһында === 2015 йылда Рәсәй чемпионаты урынына [[Ҡатын-ҡыҙҙар хоккей лигаһы]] нигеҙләнә. Яңы лиганың тәүге миҙгеле алдынан Анна Санкт-Петербургтан «Динамо» хоккей клубына күсә. 2015/2016 йылдар миҙгелендә Анна 11 осрашыуҙың дүртәүһен еңә һәм бер тапҡыр ҡапҡаһын «ҡоро» ҡалдыра, ә «Динамо» бронза миҙалдарҙы еңә. ҠҠХЛ тәүге миҙгеле тамамланғас, Анна Пругова үткән чемпионаттың көмөш миҙалсыһы Өфөнән [[Ағиҙел (хоккей клубы)|«Ағиҙел»]] хоккей клубына күсә<ref>[https://www.ufa.kp.ru/online/news/2437586/ Анна Пругова подписала контракт с башкирским клубом на два года]</ref>. Анна командала Юлия Лескина менән алмашып уйнай, 19 осрашыуҙың ун бишендә еңә һәм 4 тапҡыр бер гол да үткәрмәй. «Ағиҙел» икенсе тапҡыр ҠҠХЛ чемпионатының көмөш миҙалдарын яулай. Миҙгел тамамланғас, Юлия Лескина команданан китә, ә уның урынына ике йәш ҡапҡасы килә. Шуға күрә Анна команданың төп ҡапҡасы ролен үҙенә ала. Даими чемпионаттың тәүге яртыһында күрһәткән һөҙөмтәләр өсөн Анна Ҡатын-ҡыҙҙар хоккей лигаһының бөтә йондоҙҙар уйынына саҡырыу ала<ref>[http://whl.khl.ru/article/2117-sostavi-komand-na-match-zvezd-zhhl-2018 Составы команд на Матч Звезд ЖХЛ 2018] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180101043327/http://whl.khl.ru/article/2117-sostavi-komand-na-match-zvezd-zhhl-2018 |date=2018-01-01 }}</ref>. Шунда ул Көнсығыш командаһы менән еңеү яулай. Даими миҙгелде «Ағиҙел» тәүгегә беренсе урында тамалай. Плей-оффта Өфө хоккейсылары тәүҙә «СКИФ» (2-0), ә аҙаҡтан ғәмәлдәге чемпионы — «Торнадо» клубын (3-0 серияла иҫәп) еңеп тәүгегә ҠҠХЛ чемпиондары исемен яулай. Анна миҙгелдә барыһы 25 уйында ҡатнаша һәм икәүһендә генә еңеү яуламай, алты тапҡыр ҡапҡаһын «ҡоро» ҡалдыра. Шулай уҡ Пругова Лиганың миҙгелдә иң яҡшы уйынсы исеменә номинантлана. 2018/2019 йылдар миҙгелендә Анна «Ағиҙел» өсөн бөтә 42 осрашыуҙа ла ҡатнаша, даими миҙгелдә 27 еңеү яулай һәм шуларҙың туғыҙ уйынында бер гол да үткәрмәй — лиганың яңы рекордтары. Шулай уҡ ҡапҡасы икенсе йыл рәттән ҠҠХЛ йондоҙҙар уйынында ҡатнаша<ref>[https://www.sport-express.ru/hockey/women/news/obnarodovan-sostav-sbornoy-vostoka-na-match-zvezd-zhhl-1487873/ Обнародован состав сборной Востока на Матч звезд ЖХЛ]</ref>. «Ағиҙел» даими миҙгелдә беренсе урынды яулай, плей-оффтың ярымфиналында «СКИФ» (2-1 серияла иҫәп) һәм финалында «Динамо» (3-0) хоккей клубтарын отоп, икенсе йыл рәттән Ҡатын-ҡыҙҙар хоккей лигаһының чемпионы исемен яулай<ref>[https://www.sport-express.ru/hockey/women/news/agidel-vo-vtoroy-raz-podryad-vyigrala-zhhl-1538511/ «Ағиҙел» икенсе йыл рәттән чемпион була]</ref>. Анна Пругова миҙгелдең иң яҡшы уйынсыһы һәм ҡапҡасыһы тип таныла<ref>[https://www.sport-express.ru/hockey/khl/news/anna-prugova-luchshiy-igrok-zhhl-sezona-2018-19-1549895/ Анна Пругова — миҙгелдең иң яҡшы уйынсыһы]</ref>. === Рәсәй йыйылма командаһында === 2009 йылда Анна 15 йәшендә юниорҙар араһында донъя чемпионатына бара, шунда бөтә биш уйында ла ҡатнаша. Ҡапҡасылар араһында иң яҡшы статистика күрһәткәндәрҙең береһе була, ә Рәсәй командаһы турнирҙы етенсе урында тамамлай. 2010 йылдағы юниорҙар донъя чемпионаты Рәсәй өсөн бик насар була — Анна Пругова командаһы менән һуңғы һигеҙенсе урынды яулай һәм киләһе йылда бер дивизионға түбәнәйә. 2010 йылғы Канаданың Ванкувер ҡалаһында Ҡышҡы Олимпия уйындарында шайбалы хоккей турнирында Рәсәй төп йыйылма командаһына Анна Пругова 16 йәшендә саҡырыла. Шунда ул бер уйында ғына ҡатнаша, ә Рәсәй турнирҙы алтынсы урында тамамлай . 2011 йылдың башында юниорҙар донъя чемпионатының беренсе дивизионы Рәсәйҙә үтә. Шунда хужа команда бар биш уйында ла ҙур иҫәп менән еңә һәм кире ТОП дивизионға ҡайтырға хоҡуҡты яулай. Анна бөтә биш уйында ла ҡатнаша. Шул уҡ йылда ул Рәсәй төп йыйылма командаһы менән тәү тапҡыр донъя чемпионатына барып ҡайта. Унда команда бронза миҙалдары өсөн уйынға тиклем барып етә, Әммә Финляндия файҙаһына отола. Анна Пругова команданың был турнирында төп ҡапҡасы була. Киләһе йылда Америкала үткән донъя чемпионатында Рәсәй йыйылма командаһы турнирҙы алтынсы урында ғына тамамлай. Ә Анна был чемпионаттың 4 уйынында ҡатнаша. 2013 йылғы Канадала үткән донъя чемпионатында Рәсәй йыйылма командаһы үҙ тарихында икенсе тапҡыр бронза миҙалдарҙы яулай. Ә Пругова уға бирелгән өс уйындың берәүһендә еңеүгә өлгәшә. 2013 йылда Ҡышҡы Универсиадала Рәсәй студенттар командаһы составында Анна Пругова тағы бронза миҙалдарын яулай. 2014 йылдың февралендә Ҡышҡы Олимпия уйындары Рәсәйҙә Сочи ҡалаһында үтә. Рәсәй командаһы «Б» төркөмөндә беренсе урынды яулай. Әммә сирекфиналда Швейцарияға отола. Өҫтәүенә, бишенсе урын өсөн уйында Финляндияға ла отола. Өйөндәге Олимпия уйындарын Рәсәй хоккей командаһы алтынсы урында тамамлай, ә Анна турнирҙың иң яҡшы биш ҡапҡасылар исемлегенә керә. 2016 йылда Канадалағы донъя чемпионатында Рәсәй йыйылма командаһы тағы ла бронза миҙалдарын яулай. Киләһе тапҡыр Анна Рәсәй йыйылма командаһына тик 2019 йылда Финляндияла үткән донъя чемпионатында ҡатнашыр өсөн саҡырыла<ref>[https://fhr.ru/news/item/52561/ СОСТАВ ЖЕНСКОЙ НАЦИОНАЛЬНОЙ СБОРНОЙ РОССИИ ДЛЯ УЧАСТИЯ В ЧЕМПИОНАТЕ МИРА]</ref>. Шунда ул 5 уйында ҡатнаша, ә Рәсәй командаһы бронза миҙалы өсөн уйында Канадаға отола. == Статистика == {{Хоккейсылар статистикаһы легендаһы (ҡапҡасылар)}} : ''Һуңғы яңыртыу: 1 август 2018 === Клубта карьераһы === : ''Бында статистика Ҡатын-ҡыҙҙар хоккей лигаһында ғына күрһәтелгән {| class="toccolours" style="text-align:center; width:95%;" |-bgcolor="#e0e0e0" style="font-weight:bold;" | colspan="3" bgcolor="#f9f9f9" | | rowspan="99" bgcolor="#f9f9f9" | | colspan="8" | Даими миҙгел | rowspan="99" bgcolor="#f9f9f9" | | colspan="8" | Плей-офф |-bgcolor="#e0e0e0" style="font-weight:bold;" | Миҙгел | Команда | Лига | У | Е | О | Мин | ҮШ | «0» | ЫК | %КҠШ | У | Е | О | Мин | ҮШ | «0» | ЫК | %КҠШ |- | [[ҠҠХЛ 2015/2016 йылдар миҙгелендә|2015/16]] | [[Динамо (ҡатын-ҡыҙҙар хоккей клубы, Санкт-Петербург)|Динамо СПб]] | [[ҠҠХЛ]] | 11 | 4 | 5 | 635 | 29 | 1 | 2.7 | 90.91 |colspan="8" rowspan="2"|''Лигала плей-офф үткәрелмәй'' |-bgcolor="#f0f0f0" | [[ҠҠХЛ 2016/2017 йылдар миҙгелендә|2016/17]] | [[Ағиҙел (хоккей клубы)|Ағиҙел]] | ҠҠХЛ | 19 | 15 | 1 | 1085 | 37 | 4 | 2 | 92.01 |- | [[ҠҠХЛ 2017/2018 йылдар миҙгелендә|2017/18]] | Ағиҙел | ҠҠХЛ | 20 | 18 | 1 | 1155 | 25 | 5 | 1.3 | 94.23 |5 |5 |0 |299 |8 |1 |1.6 |93.6 |-bgcolor="#f0f0f0" | [[ҠҠХЛ 2018/2019 йылдар миҙгелендә|2018/19]] | Ағиҙел | ҠҠХЛ | 36 | 27 | 8 | 2128 | 61 | 9 | 1.72 | 93.08 |6 |5 |1 |368 |10 |0 |1.63 |91.4 |- | [[ҠҠХЛ 2019/2020 йылдар миҙгелендә|2019/20]] | Ағиҙел | ҠҠХЛ | | | | | | | | | | | | | | | | |-bgcolor="#e0e0e0" style="font-weight:bold;" | colspan=3 | Бөтәһе ҠҠХЛ-да | 86 | 64 | 15 | 5004 | 152 | 19 | 1.77 | 92.83 |11 |10 |1 |668 |18 |1 |1.64 |92.5 |} === Халыҡ-ара карьераһы === {| border="0" cellpadding="1" cellspacing="0" ID="Table3" style="text-align:center; width:40em" |- ALIGN="center" bgcolor="#e0e0e0" ! Йыл ! Команда ! Турнир ! Урын ! rowspan="99" bgcolor="#ffffff" | ! У ! Е ! О ! Мин ! ҮШ ! «0» ! КН ! %КҠШ |- ALIGN="center" | [[Шайбалы хоккей буйынса ҡатын-ҡыҙҙар юниорҙар командалары донъя чемпионаты 2009|2009]] | [[Шайбалы хоккей буйынса Рәсәй ҡатын-ҡыҙҙар юниорҙар йыйылма командаһы|Рәсәй U18]] | [[Шайбалы хоккей буйынса ҡатын-ҡыҙҙар юниорҙар командалары донъя чемпионаты|ЮДЧ]] | '''7''' | 5 | 2 | 3 | 255 | 17 | 0 | 3.99 | 92.41 |- ALIGN="center" bgcolor="#f0f0f0" | [[Шайбалы хоккей буйынса ҡатын-ҡыҙҙар юниорҙар командалары донъя чемпионаты 2010|2010]] | [[Шайбалы хоккей буйынса Рәсәй ҡатын-ҡыҙҙар юниорҙар йыйылма командаһы|Рәсәй U18]] | [[Шайбалы хоккей буйынса ҡатын-ҡыҙҙар юниорҙар командалары донъя чемпионаты|ЮДЧ]] | '''8''' | 5 | 0 | 5 | 277 | 20 | 0 | 4.32 | 90.65 |- ALIGN="center" | [[2010 ҡышҡы Олимпия уйындарында ҡатын-ҡыҙҙар араһында хоккей|2010]] | [[Шайбалы хоккей буйынса Рәсәй ҡатын-ҡыҙҙар йыйылма командаһы|Рәсәй]] | [[Ҡышҡы Олимпия уйындарында ҡатын-ҡыҙҙар араһында хоккей|ОУ]] | '''6''' | 1 | 0 | 1 | 31 | 10 | 0 | 19.35 | 61.54 |- ALIGN="center" bgcolor="#f0f0f0" | [[Шайбалы хоккей буйынса ҡатын-ҡыҙҙар юниорҙар командалары донъя чемпионатының беренсе дивизионы 2011|2011]] | [[Шайбалы хоккей буйынса Рәсәй ҡатын-ҡыҙҙар юниорҙар йыйылма командаһы|Рәсәй U18]] | [[Шайбалы хоккей буйынса ҡатын-ҡыҙҙар юниорҙар командалары донъя чемпионатының беренсе дивизионы|ЮДЧ-1]] | {{1}} | 5 | 5 | 0 | 209 | 2 | 0 | 0.57 | 96.15 |- ALIGN="center" | [[Шайбалы хоккей буйынса ҡатын-ҡыҙҙар донъя чемпионаты 2011|2011]] | [[Шайбалы хоккей буйынса Рәсәй ҡатын-ҡыҙҙар йыйылма командаһы|Рәсәй]] | [[Шайбалы хоккей буйынса ҡатын-ҡыҙҙар донъя чемпионаты|ДЧ]] | '''4''' | 5 | 2 | 3 | 291 | 19 | 0 | 3.91 | 91.0 |- ALIGN="center" bgcolor="#f0f0f0" | [[Шайбалы хоккей буйынса ҡатын-ҡыҙҙар донъя чемпионаты 2012|2012]] | [[Шайбалы хоккей буйынса Рәсәй ҡатын-ҡыҙҙар йыйылма командаһы|Рәсәй]] | [[Шайбалы хоккей буйынса ҡатын-ҡыҙҙар донъя чемпионаты|ДЧ]] | '''6''' | 4 | 0 | 4 | 219 | 16 | 0 | 4.36 | 86.67 |- ALIGN="center" | [[2013 ҡышҡы Универсиадала ҡатын-ҡыҙҙар араһында хоккей|2013]] | [[Шайбалы хоккей буйынса Рәсәй ҡатын-ҡыҙҙар йыйылма командаһы|Рәсәй]] | [[Ҡышҡы Универсиадала ҡатын-ҡыҙҙар араһында хоккей|Универсиада]] | {{3}} | 7 | 3 | 3 | 365 | 19 | 0 | 3.12 | 90.16 |- ALIGN="center" bgcolor="#f0f0f0" | [[Шайбалы хоккей буйынса ҡатын-ҡыҙҙар донъя чемпионаты 2013|2013]] | [[Шайбалы хоккей буйынса Рәсәй ҡатын-ҡыҙҙар йыйылма командаһы|Рәсәй]] | [[Шайбалы хоккей буйынса ҡатын-ҡыҙҙар донъя чемпионаты|ДЧ]] | {{3}} | 3 | 1 | 1 | 130 | 7 | 0 | 3.22 | 89.39 |- ALIGN="center" | [[2014 ҡышҡы Олимпия уйындарында ҡатын-ҡыҙҙар араһында хоккей|2014]] | [[Шайбалы хоккей буйынса Рәсәй ҡатын-ҡыҙҙар йыйылма командаһы|Рәсәй]] | [[Ҡышҡы Олимпия уйындарында ҡатын-ҡыҙҙар араһында хоккей|ОУ]] | '''6''' | 5 | 2 | 2 | 265 | 9 | 0 | 2.03 | 91.43 |- ALIGN="center" bgcolor="#f0f0f0" | [[Шайбалы хоккей буйынса ҡатын-ҡыҙҙар донъя чемпионаты 2016|2016]] | [[Шайбалы хоккей буйынса Рәсәй ҡатын-ҡыҙҙар йыйылма командаһы|Рәсәй]] | [[Шайбалы хоккей буйынса ҡатын-ҡыҙҙар донъя чемпионаты|ДЧ]] | {{3}} | 2 | 0 | 2 | 38 | 7 | 0 | 3.22 | 76.67 |- ALIGN="center" | [[Шайбалы хоккей буйынса ҡатын-ҡыҙҙар донъя чемпионаты 2019|2019]] | [[Шайбалы хоккей буйынса Рәсәй ҡатын-ҡыҙҙар йыйылма командаһы|Рәсәй]] | [[Шайбалы хоккей буйынса ҡатын-ҡыҙҙар донъя чемпионаты|ДЧ]] | '''4''' | 5 | 0 | 2 | 105 | 13 | 0 | 7.43 | 84 |- ALIGN="center" bgcolor="#e0e0e0" ! colspan=4 | Бөтәһе (юниор) ! 15 ! 7 ! 8 ! 741 ! 39 ! 0 ! 2.96 ! 93.07 |- ALIGN="center" bgcolor="#e0e0e0" ! colspan=4 | Бөтәһе (төп команда) ! 32 ! 8 ! 18 ! 1444 ! 100 ! 0 ! 3.12 ! 83.9 |} == Ҡаҙаныштар == * Ҡатын-ҡыҙҙар араһында Рәсәй чемпионы — 2010/11, 2011/12, 2012/13, 2014/15, 2017/18, 2018/19. * Донъя чемпионатының бронза миҙалсыһы — 2013, 2013. * Европа чемпиондары кубогының эйәһе — 2009/10, 2011/12, 2012/13, 2013/14. * ҠҠХЛ чемпионатының көмөш миҙалсыһы — 2016/17. * ҠҠХЛ йондоҙҙар уйыны ҡатнашыусыһы — 2018, 2019. * ҠҠХЛ чемпионы — 2017/18, 2018/19. * ҠҠХЛ миҙгеленең иң яҡшы уйынсыһы — 2018/19. * ҠҠХЛ миҙгеленең иң яҡшы ҡапҡасыһы — 2018/19. == Шәхси тормошо == 2017 йылдың июнь айында Анна Пругова ҡапҡасы Павел Шегалоға кейәүгә сыға<ref>[https://www.instagram.com/p/BU7mLpal6rx/ Анна Пругова кейәүгә сыҡты]</ref>. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * {{eliteprospects|368051|Анна Пругова}} * [http://whl.khl.ru/player/2018/142-prugova-anna Анна Пругова профиле ҠҠХЛ сайтында] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180102204035/http://whl.khl.ru/player/2018/142-prugova-anna |date=2018-01-02 }} {{Ағиҙел ХК составы}} {{Навигационный блок2 |заголовок = {{Флаг России}} <font color=#0039A6>Халыҡ-ара ярыштарҙа [[Шайбалы хоккей буйынса Рәсәй ҡатын-ҡыҙҙар йыйылма командаһы|<font color=#0039A6>шайбалы хоккей буйынса Рәсәй йыйылма командаһы]]<font color=#0039A6> |стиль_заголовка = background:white; border:2px solid #D52B1E; |state = collapsed |2009 йылғы ҡатын-ҡыҙҙар юниорҙар донъя чемпионатында хоккей буйынса Рәсәй йыйылма командаһы |2010 йылғы ҡатын-ҡыҙҙар юниорҙар донъя чемпионатында хоккей буйынса Рәсәй йыйылма командаһы |2011 йылғы ҡатын-ҡыҙҙар юниорҙар донъя чемпионатында хоккей буйынса Рәсәй йыйылма командаһы |— |2010 йылдағы ҡышҡы Олимпия уйындарында шайбалы хоккей буйынса Рәсәй ҡатын-ҡыҙҙар йыйылма командаһы |2014 йылдағы ҡышҡы Олимпия уйындарында шайбалы хоккей буйынса Рәсәй ҡатын-ҡыҙҙар йыйылма командаһы |— |2011 йылғы шайбалы хоккей буйынса ҡатын-ҡыҙҙар донъя чемпионатында Рәсәй йыйылма командаһы |2012 йылғы шайбалы хоккей буйынса ҡатын-ҡыҙҙар донъя чемпионатында Рәсәй йыйылма командаһы |2013 йылғы шайбалы хоккей буйынса ҡатын-ҡыҙҙар донъя чемпионатында Рәсәй йыйылма командаһы |2016 йылғы шайбалы хоккей буйынса ҡатын-ҡыҙҙар донъя чемпионатында Рәсәй йыйылма командаһы |— |2013 йылғы ҡышҡы Универсиадала хоккей буйынса Рәсәй ҡатын-ҡыҙҙар йыйылма командаһы }} [[Категория:«Ағиҙел» хоккейсылары]] [[Категория:«Торнадо» хоккейсылары]] [[Категория:«Динамо» СПб ҡатын-ҡыҙҙар хоккейсылары]] [[Категория:Шайбалы хоккей буйынса ҡатын-ҡыҙҙар араһында Рәсәй чемпиондары]] [[Категория:ҠҠХЛ хоккейсылары]] [[Категория:ҠҠХЛ чемпиондары]] [[Категория:ҠҠХЛ йондоҙҙар уйынында ҡатнашыусылар]] [[Категория:Рәсәй ҡатын-ҡыҙ хоккейсылар]] [[Категория:Хоккейҙа ҡатын-ҡыҙ ҡапҡасылар]] [[Категория:Рәсәй хоккей ҡатын-ҡыҙ ҡапҡасылары]] [[Категория:Шайбалы хоккейҙа универсиада миҙалсылары]] [[Категория:Шайбалы хоккей буйынса Рәсәй ҡатын-ҡыҙҙар йыйылма командаһының уйынсылары]] [[Категория:2010 йылдағы ҡышҡы Олимпия уйындарында хоккейсылар]] [[Категория:2014 йылдағы ҡышҡы Олимпия уйындарында хоккейсылар]] [[Категория:Хоккей буйынса Европа чемпиондары кубогын еңеүселәр]] 67bty6nt27okdf2jdlg7yir5b197hzl 0 161242 1278752 1064003 2024-10-19T03:44:36Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 1278752 wikitext text/x-wiki {{Футболсы | исеме = Cерхио Рамос | изображение = Russia-Spain 2017 (6).jpg | тулы исеме = Серхио Рамос Гарсия | тыуыу урыны = {{ТУ|Камас|Севилья провинцияһында}}, [[Севилья (провинция)|Севилья]], [[Испания]] | буйы = 184<ref name="rm">[http://www.realmadrid.com/en/football/squad/sergio-ramos-garcia Sergio Ramos | Real Madrid CF<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref> | ауырлығы = 82<ref name="rm" /> | позиция = үҙәк һаҡсы | хәҙерге клубы = {{Флаг Испании|20px}} [[Реал Мадрид (футбол клубы)|Реал Мадрид]] | номер = 4 | йәштәр клубтары = {{футбол карьераһы |1996—2003|{{Флаг Испании|20px}} [[Севилья (футбол клубы)|Севилья]]|}} | клубтары = {{футбол карьераһы |2003—2005|{{Флаг Испании|20px}} [[Севилья (футбол клубы)|Севилья]]|39 (2) |2003—2004|{{фарм-клуб}}{{Флаг Испании|20px}} [[Севилья Атлетико|Севилья B]]|26 (2) |2005—{{Х. в.}}|{{Флаг Испании|20px}} [[Реал Мадрид (футбол клубы)|Реал Мадрид]]|450 (68) }} | йыйылма командаһы = {{футбол карьераһы |2002|{{Флаг Испании|20px}} [[Футбол буйынса Испания үҫмерҙәр йыйылма командаһы ( 17 йәшкә тиклем)|Испания (17 йәшкә тиклем)]]|1 (0) |2004|{{Флаг Испании|20px}} [[Футбол буйынса Испания үҫмерҙәр йыйылма командаһы (19 йәшкә тиклем)|Испания (19 йәшкә тиклем)]]|7 (0) |2004|{{Флаг Испании|20px}} [[Футбол буйынса Испания йәштәр йыйылма командаһы|Испания 21 йәшкә тиклем)]]|6 (0) |2005—{{Х. в.}}|{{Флаг Испании|20px}} [[Футбол буйынса Испания йыйылма командаһы|Испания]]|170 (21) }} | миҙалдары = {{турнир|[[Футбол буйынса донъя чемпионаты|Донъя чемпионаттары]]}} {{медаль|Алтын|[[Футбол буйынса донъя чемпионаты 2010|ЮАР 2010]]}} {{турнир|[[Конфедерациялар кубогы|Конфедерация кубоктары]]}} {{медаль|Бронза|[[Конфедерациялар кубогы 2009|ЮАР 2009]]|}} {{медаль|Көмөш|[[Конфедерациялар кубогы 2013|Бразилия 2013]]}} {{турнир|[[Футбол буйынса Европа чемпионаты|Европа чемпионаттары]]}} {{медаль|Алтын|[[Футбол буйынса Европа чемпионаты 2008|Австрия/Швейцария 2008]]}} {{медаль|Алтын|[[Футбол буйынса Европа чемпионаты 2012|Польша/Украина 2012]]}} | клуб тураһындағы мәғлүмәттәрҙе яңыртыу = 2.07.2020 | йыйылма команда тураһындағы мәғлүмәттәрҙе яңыртыу = 19.11.2019 }} '''Серхио Рамос Гарсия''' ({{Lang-es|Sergio Ramos García}}; [[30 март]] [[1986 йыл]], Камас, Севилья провинцияһы) — [[Испания|испан]] [[футбол]]сыһы, һаҡсы, «Реал Мадрид» һәм Испания йыйылма командаһы капитаны. Донъя чемпионы (2010) һәм ике тапҡыр Европа чемпионы ([[2008]], [[2012]]). Испания йыйылма командаһы өсөн уйналған матчтар иҫәбе буйынса рекордсы. XXI быуатта Примерала сығыш яһаған һаҡсылар араһында иң яҡшы бомбардир. == Клуб карьераһы == === «Севилья» === 15 йәшендә Серихо «Севильяға» күренергә килә һәм үҙен яҡшы яҡтан күрһәтә. Тиҙҙән клубтың үҫмерҙәр командаһы өсөн сығыш яһай башлай. Интервьюларының береһендә Рамос, иң тәүге уйнаған футбол ҡырым — таштан эшләнгән ҡапҡалы ташландыҡ ялан ине, тип белдерә. 2002/03 йылдар миҙгелендә Испания чемпионатының икенсе дивизионында "Севилья"ның резерв командаһы өсөн бер матч уйнай. 2003/04 йыл миҙгелендә Рамос дублдең төп составына күсә, 25 матчта ҡатнаша һәм бер туп индерә. 2004 йыл башында "Севилья"ның баш тренеры Хоакин Капаррос Рамосты төп составҡа күсерә. 2004 йылдың 1 февралендә Рамос Примерҙа «Депортиво Ла-Корунья»ға (0:1) ҡаршы уйында дебютын үткәрә. 2004/05 йылдар миҙгелендә Серихо Примерҙа 31 матчта уйнай һәм 2 туп индерә, шулай уҡ уның УЕФА кубогында уйнай һәм [[Санкт-Петербург|Петербург]]тың «Зениты» менән осраша. Миҙгел аҙағына Серхио чемпионат асышы тип таныла. Уның көслө яҡтары тип тиҙлеге, физик әҙерлеге, алышта сигенә белмәүе һәм башы менән уйнауы билдәләнә. === «Реал Мадрид» === 2005 йылдың йәйендә Мадридтың «Реал»ы Рамосты 27 миллион [[евро]]ға һатып ала. «Барселона» һәм «Манчестер Юнайтед» та уны үҙенең составында күрергә теләй. Был хаҡта Серхио үҙе былай ти: {{Цитата башы}} Меня вызвали в сборную. У меня с собой в сумке были туалетные принадлежности и бутсы, поскольку обычно в сборной проводишь тренировку, играешь матч и возвращаешься домой. И так получилось, что в тот день я домой не поехал. Я подписал контракт в 23.30 в Лас Росас, зная, что трансферное окно закрывается в полночь. И когда я поставил свою подпись, я не мог в это поверить. Мне посыпались СМСки. В тот день я наверно получил больше всего СМСок в своей жизни. Это был шаг вперёд и огромная ответственность, и невероятные перемены. И если я и сейчас ещё юнец, то тогда я был совсем ребёнком. И у меня не было ни малейшего опыта… Просыпаешься игроком «Севильи», а спать ложишься футболистом «Реал Мадрид». И знаешь, что будешь делить раздевалку с такими людьми, как Рауль, Бекхэм, Зизу, Икер, Роберто Карлос, Рональдо, а все они были моими кумирами… Мир переворачивается с ног на голову. {{Цитата аҙағы}} Беренсе миҙгелдә үк 19 йәшлек футболсы уң һаҡсы урыны өсөн дәғүәселектә еңеп сыға һәм король клубының старт составы уйынсыһы булып китә. Киләһе йылда иһә Испания чемпионы булып, карьераһында беренсе ҙур титулын яулай. 2007 йылдың 10 мартында Серхио "Камп Ноу"ҙа «Барселона» ҡапҡаһына бер гол индерә, ә уйын 3:3 иҫәбе менән тамамлана. Тап ошо тигеҙ иҫәп «Реал»ға чемпион булырға ярҙам итә, сөнки иҫәп тигеҙ булғанда ла мадридтар каталондарҙы шәхси осрашыуҙарҙағы яҡшы иҫәп менән үтеп китә. Артабан Рамос үҙ клубы өсөн мөһим булған уйындарҙа голдар индерә. Үҙенең төп позицияһынан тыш, Рамос ҡаршы флангыла ла, үҙәк һағында һәм ярымһаҡта уйнарға ла өйрәнеп ала. 2010 йылда ул тулыһынса уң флангынан оборона үҙәгенә күсә. 2015 йылдың йәйендә клубтан [[Касильяс Икер]] киткәндән һуң, Рамос капитан булып ҡала. «Реал» өсөн сығыш яһап, Серхио бер нисә тапҡыр Испанияның иң яҡшы һаҡсыһы тип таныла. 2014 йылда «Реал» 12 йыл эсендә тәүге тапҡыр Чемпиондар лигаһында еңеүгә өлгәшә. Шул уҡ ваҡытта был триумфта Рамостың голдары ҙур роль уйнай. 2014 йылдың 29 апрелендә ул Мюнхендың ғәмәлдәге титул эйәһе «Бавария» командаһына ике гол индереп, һуңынан «Атлетико Мадрид» менән финал уйындарында 93-сө минутта башы менән гол индереп иҫәпте тигеҙләп, өҫтәмә ваҡытта уйнау мөмкинлеген ала һәм үҙ командаһына финалға сығырға ярҙам итә. Һөҙөмтәлә команда иҫәпте үҙгәртә һәм 4:1 иҫәбе менән еңә. Былар барыһы ла оборонала ышаныслы уйын менән бер рәттән алып барыла. Ике йылдан һуң «Реал» ошо уңышын тағы ла ҡабатлай, өҫтәүенә, финалда дәғүәсеһе тағы ла «Атлетико» була. Был юлы Серхио гол индереп кенә ҡалмай (тап ул иҫәпте аса), ләкин был ынтылышын үҙенең мөмкинлеген пенальтиҙар серияһында ла һынап ҡарау мөмкинлеге ала. Ике финал һөҙөмтәһе буйынса Рамос матчтың иң яҡшы уйынсыһы булып таныла. Улай ғына ла түгел, УЕФА Суперкубогы өсөн матчта 93-сө минутта иҫәпте тигеҙләп, командаһын еңелеүҙән ҡотҡара һәм тағы ла иң яҡшы уйынсы булып таныла. Икенсе яҡтан Рамостың уйыны бик йыш ҡаты була. 2018 йылдың февралендә ул 163-сө тапҡыр һары карточка алып, Примераның үҙенсәлекле рекорсыһы була. == Йыйылма командалағы карьераһы == [[Файл:Sergio_Ramos_Euro_2012_vs_France_01.jpg|слева|мини|270x270пкс|Рамос 2012 йылда Европа чемпионатында]] 2004 йылдың йәйендә Серхио Испанияның үҫмерҙәр йыйылма командаһы составында 19 йәштән оло булмаған уйынсылар араһында Европа чемпионы була. 2005 йылдың 26 мартында 18 йәшендә Испания йыйылма командаһы составында Ҡытай йыйылма командаһына (3:0) ҡаршы уйында алмашҡа сығып, дебют үткәрә. Серхио — 1941 йылдан алып Испания йыйылма командаһы өсөн йәш кенә килеш уйнай башлаған беренсе футболист: быға тиклем ҡапҡасы Хуан Акунья иң йәше була. Күпмелер ваҡыттан һуң Серхио 2006 йылғы Донъя чемпионатының Сербия һәм Черногорияға ҡаршы һайлап алыу матчына старт составына эләгә. Шул ваҡыттан алып ул Луис Арагонес командаһының төп һаҡсыһы була. 2005 йылдың 13 октябрендә йыйылма команда өсөн Сан-Марино клубына ҡаршы уйында беренсе тубын индерә һәм дубль яһай (6:0). Рамостың йыйылма командаға килеүе Мичел Сальгадоның халыҡ-ара карьераһын туҡтатыуына тура килә һәм ул Испания командаһының уң һаҡсыһы булып китә. Пуйоль Карлес та карьераһын туҡтатҡас, Рамос оборона үҙәгенә күсә һәм Жерар Пике менән берләшә. 2006 йылдан башлап Рамос ете ҙур турнирҙарҙың (Донъя чемпионаттары: [[2006]], [[2010]], [[2014]] һәм [[2018]], шулай уҡ Европа чемпионаттары: [[2008]], [[2012]] һәм [[2016]]) 34 матчында 34 уйын уйнай. Испания йыйылма командаһы өсөн өс еңеү турнирының икеһе һөҙөмтәһе буйынса символик йыйылма командаларға индерелә. 2016 йылда команданан [[Касильяс Икер|Икер Касильяс]] киткәс, "Реал"дағы кеүек, унан капитанлыҡты алып ҡала. == Шәхси тормошо == Серхио Рамос Telecinco репортеры Лара Альварес менән осраша, 7 июлдә айырылашалар. Был хаҡта Серхио уға телефон аша әйтә һәм һуңынан мөхәббәтен белдерә<ref>[http://pinkfootball.ru/lichnaya-zhizn/serchio-ramos-i-lara-alvarez-pozhenyatsya Серхио Рамос и Лара Альварез поженятся?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121102125441/http://pinkfootball.ru/lichnaya-zhizn/serchio-ramos-i-lara-alvarez-pozhenyatsya |date=2012-11-02 }}</ref>. == Уйын стиле == Рамос төрлө позицияла уйнарға һәләтле һәм «Реал» тренерҙары уның был сифатын киң ҡуллана. Атап әйткәндә, ҡайһы бер матчтарҙа ул терәк ярымһаҡсы позицияһында уйнай. Рамос яҡшы техникаға эйә, тупты һайлай белә һәм майҙанды яҡшы күрә, уйындағы хәл-торошто тиҙ баһалай. == Ҡаҙаныштары == === Командала === {{Испания}} '''«Реал Мадрид»''' * Испания чемпионы '''(4)''': 2006/07, 2007/08, 2011/12, 2016/17 * Испания кубогы эйәһе '''(2)''': 2010/11, 2013/14 * Испания Суперкубогы эйәһе '''(4)''': 2008, 2012, 2017, 2019/20 * УЕФА чемпиондары лигаһы еңеүсеһе '''(4)''': 2013/14, 2015/16, 2016/17, 2017/18 * УЕФА Суперкубогы эйәһе '''(3)''': 2014, 2016, 2017 * Клуб Донъя чемпионаты еңеүсеһе '''(4)''': 2014, 2016, 2017, 2018 * '''Йәмғеһе: 21 трофей''' {{Испания}} '''Испания Йыйылма Командаһы''' * Донъя чемпионы: [[2010]] * Европа Чемпионы '''(2)''': [[2008]], [[2012]] * '''Йәмғеһе: 3 трофей''' * '''Карьераһында барлығы: 24 трофей''' === Шәхси === * ''Don Balón йылының йәш уйынсыһы'' наградаһы эйәһе * [[УЕФА]] версияһы буйынса Символик йыйылма командаһы составына инә: 2008, 2012, 2013, 2014, 2015, 2016, 2018 * Примераның иң яҡшы һаҡсыһы: 2012,2013,2014,2015 * УЕФА версияһы буйынса иң яҡшы һаҡсы: 2017/18 * Клуб донъя чемпионатының иң яҡшы уйынсыһы: 2014 * Донъя чемпионатының символик йыйылма командаһы ғзаһы: 2010 * Европа чемпионатының символик йыйылма командаһы ағзаһы, : 2012 * Чемпиондар лигаһы финалының иң яҡшы уйынсыһы: 2016 == Сығыштар статистикаһы == === Клуб статистикаһы === 2020 йылдың 24 июненә ҡарата<ref>{{cite web|url=https://int.soccerway.com/players/sergio-ramos-garcia/326|title=Sergio Ramos|publisher=Soccerway|accessdate=2018-08-28}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.espnfc.com/player/41579/sergio-ramos|title=Sergio Ramos|publisher=[[ESPN FC]]|accessdate=2018-10-11}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.bdfutbol.com/es/j/j2495.html|title=Sergio Ramos|publisher=BDFutbol|accessdate=2019-11-24}}</ref>. {| class="wikitable" style="text-align: center;" ! rowspan="2" |Клуб ! rowspan="2" |Миҙгел ! colspan="2" |Лига ! colspan="2" |Кубок ! colspan="2" |Еврокубоктар ! colspan="2" |Башҡалар ! colspan="2" |Йәмғеһе |- !Уйындар !Голдар !Уйындар !Голдар !Уйындар !Голдар !Уйындар !Голдар !Уйындар !Голдар |- | rowspan="3" valign="center" |Севилья B |2002/03 |1 |0 | colspan="2" |— | colspan="2" |— | colspan="2" |— !1 !0 |- |2003/04 |25 |2 | colspan="2" |— | colspan="2" |— |5 |0 !30 !2 |- !Йәмғеһе !26 !2 !0 !0 !0 !0 !5 !0 !31 !2 |- | rowspan="4" valign="center" |Севилья |2003/04 |7 |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !7 !0 |- |2004/05 |31 |2 |5 |0 |6 |1 |0 |0 !42 !3 |- |2005/06 |1 |0 |0 |0 |0 |0 |0 |0 !1 !0 |- !Йәмғеһе !39 !2 !5 !0 !6 !1 !0 !0 !50 !3 |- | rowspan="16" valign="center" |Реал Мадрид |2005/06 |33 |4 |6 |1 |7 |1 |0 |0 !46 !6 |- |2006/07 |33 |5 |3 |0 |6 |1 |0 |0 !42 !6 |- |2007/08 |33 |5 |3 |0 |7 |0 |2 |1 !45 !6 |- |2008/09 |32 |4 |0 |0 |8 |1 |2 |1 !42 !6 |- |2009/10 |33 |4 |0 |0 |7 |0 |0 |0 !40 !4 |- |2010/11 |31 |3 |7 |1 |8 |0 |0 |0 !46 !4 |- |2011/12 |34 |3 |4 |0 |11 |1 |2 |0 !51 !4 |- |2012/13 |26 |4 |3 |0 |9 |1 |2 |0 !40 !5 |- |2013/14 |32 |4 |8 |0 |11 |3 |0 |0 !51 !7 |- |2014/15 |27 |4 |2 |1 |8 |0 |5 |2 !42 !7 |- |2015/16 |23 |2 |0 |0 |10 |1 |0 |0 !33 !3 |- |2016/17 |28 |7 |3 |1 |11 |1 |2 |1 !44 !10 |- |2017/18 |26 |4 |1 |0 |11 |1 |4 |0 !42 !5 |- |2018/19 |28 |6 |6 |3 |5 |0 |3 |2 !42 !11 |- |2019/20 |29 |8 |2 |0 |5 |2 |2 |0 !38 !10 |- !Йәмғеһе !448 !67 !48 !7 !124 !13 !24 !7 !644 !94 |- ! colspan="2" |Карьераһында барлығы !513 !71 !53 !7 !130 !14 !29 !7 !725 !99 |} === Йыйылма команда статистикаһы === 2019 йылдың 19 ноябренә ҡарата<ref>{{cite web|url=https://eu-football.info/_player.php?id=25640|title=Sergio Ramos|publisher=European Football|accessdate=2018-10-11}}</ref>. {| class="wikitable" style="font-size:90%; text-align: center;" !Команда !Йыл !Уйын !Гол |- | rowspan="15" |'''{{Флаг Испании|20px|Испания}}''' |2005 |7 |2 |- |2006 |13 |0 |- |2007 |10 |2 |- |2008 |15 |0 |- |2009 |11 |0 |- |2010 |16 |1 |- |2011 |10 |1 |- |2012 |16 |2 |- |2013 |17 |1 |- |2014 |9 |1 |- |2015 |6 |0 |- |2016 |10 |0 |- |2017 |9 |3 |- |2018 |12 |4 |- |2019 |9 |4 |- ! colspan="2" |Йәмғеһе !170 !21 |} == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * [http://www.realmadrid.com/futbol/plantilla/sergio-ramos-garcia Профиль на официальном сайте «Реал Мадрид»]{{ref-en}}{{ref-es}} {{Тышҡы һытанмалар}} [[Категория:Футбол буйынса донъя чемпиондары]] [[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:Википедия:Замандаштар биографияһы]] [[Категория:Википедия:Викимәғлүмәттә сығанағы булған мәҡәләләр]] [[Категория:1986 йылда тыуғандар]] [[Категория:30 мартта тыуғандар]] [[Категория:Алфавит буйынса футболсылар]] [[Категория:Футбол буйынса Европа чемпиондары]] 24vrcu41xk19sxjpqreqxznjcm0nyjy 0 167910 1278753 1274602 2024-10-19T05:27:59Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 1278753 wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Рождественская Татьяна Всеволодовна''' ([[26 август]] [[1945 йыл]]) — ғалим-[[Филология|филолог]]. Филология фәндәре докторы. [[Санкт-Петербург дәүләт университеты]] филология факультетының рус теле кафедраһы профессоры. == Биографияһы == Шағир Всеволод Рождественскийҙың ҡыҙы. Алыҫ ата-бабалары араһында — артиллерия генералы, сенатор Иван Карлович [[Иван Карлович Арнольди|Арнольди]]<ref>''М. В. Рождественская, Т. В. Рождественская''. [http://philclass.spbu.ru/wp-content/uploads/2016/09/Рождественская-М.-В.-Рождественская-Т.-В.-«В-Риме-из-природы-я-больше-всего-полюбил-небо…»-303-314.pdf «В Риме из природы я больше всего полюбил небо…» (Из дневника Г. М. Арнольди)]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} // Philologia Classica. 2015. Т. 10. С. 303—314.</ref>. Игеҙ һыңары Милена — филология фәндәре докторы. Ленинград мәктәбенең 239-сы мәктәбен (1963) һәм Ленинград дәүләт университетында филология факультетының рус теле һәм әҙәбиәте бүлеген тамамлай (1968). Артабан СССР ФА Тел ғилеме институтының Ленинград бүлегендә аспирантурала уҡый; 1971 йылдан 1977 йылға тиклем — Тел ғилеме институтының Ленинград бүлегендә ғилми хеҙмәткәр 1974 йылда А. П. Евгеньева етәкселегендә «Древнерусские надписи-граффити XI—XIV вв. как лингвистический источник» темаһына кандидатлыҡ диссертацияһы яҡлай 1977 йылдан алып хәҙерге ваҡытҡа тиклем ЛГУ/СПбГУ-ның филология факультетында рус теле кафедраһында эшләй — ассистент, доцент, хәҙер профессор. 1994 йылда «Эпиграфические памятники Древней Руси X—XV вв.: проблемы лингвистического источниковедения». темаһына докторлыҡ диссертацияһы яҡлай. «Русский язык в научном освещении» һәм «Slověne. International Journal of Slavic Studies» журналдарының редколлегия ағзаһы Ире — Бондарко Александр Владимирович (1930—2016), тел белгесе, РФА ағза-корреспонденты; улы Николай (1975 йылғы) — лингвист, РФА профессоры<ref>[https://iling.spb.ru/comparativ/persona/bondarko2.html Бондарко Николай Александрович] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190105042959/https://iling.spb.ru/comparativ/persona/bondarko2.html |date=2019-01-05 }} на сайте [[Институт лингвистических исследований РАН|ИЛИ РАН]]</ref>. == Хеҙмәттәре == ; диссертациялары * Древнерусские надписи-граффити XI—XIV вв. как лингвистический источник. Канд. дис. / АН СССР. Ленингр. отд-ние Ин-та языкознания. — Л., 1974. * Эпиграфические памятники Др. Руси X—XV вв.: (Проблемы лингвист. источниковедения). Докт. дис. — СПб., 1994 ; монографиялары * Древнерусская эпиграфика X—XV веков: Учебное пособие. — СПб.: СПбГУ, 1991. — 96 с. * Древнерусские надписи на стенах храмов: Новые источники XI—XV вв. — СПб.: Изд-во Санкт-Петербургского университета, 1992. — 172 с. * Язык и письменность средневекового Новгорода. Богослужебные надписи и берестяные грамоты XI—XV вв. — СПб.: Факультет филологии и искусств СПбГУ, 2008. — 136 с. ; мәҡәләләре {{Начало скрытого блока|Т. В. Рождественскаяның 1969—2017 йылдар өсөн ҡайһы бер мәҡәләләре}} * Новый список «Повести о Ерше Ершовиче» // [[Труды Отдела древнерусской литературы]]. — Л., 1969. — [http://www.odrl.pushkinskijdom.ru/Default.aspx?tabid=2270 Т. 24] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201209033606/http://www.odrl.pushkinskijdom.ru/Default.aspx?tabid=2270 |date=2020-12-09 }}. — С. 187—191. * Значение граффити XI—XIV вв. для изучения истории русского языка старшего периода // [[Вопросы языкознания]]. [https://web.archive.org/web/20160404215037/http://www.ruslang.ru/doc/voprosy/voprosy1972-3.pdf 1972, № 3]. — С. 110—117. * Письменная традиция Северной Руси по эпиграфическим данным // Древнерусский литературный язык в его отношении к старославянскому : [сб. ст.] / отв. ред. [[Жуковская, Лидия Петровна|Л. П. Жуковская]]. — М.: Наука, 1987. * ''[[Джаксон, Татьяна Николаевна|Т. Н. Джаксон]], Т. В. Рождественская''. К вопросу о происхождении топонима «Изборск» // Древнейшие государства на территории СССР: Материалы и исследования: 1986. — М., 1988. — С. 223—228. http://dgve.ru/arkhiv/1986.shtml {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200220210933/http://dgve.ru/arkhiv/1986.shtml |date=2020-02-20 }} * Эпиграфика и книжная культура средневекового Новгорода // История и культура древнерусского города. Сборник статей к 60-летию [[Янин, Валентин Лаврентьевич|В. Л. Янина]] / отв. ред. [[Фёдоров-Давыдов, Герман Алексеевич|Г. А. Фёдоров-Давыдов]]. — М., 1989. — ISBN 5-211-00286-5. * О социолингвистической ситуации на Руси IX—X вв. // Традиции древнейшей славянской письменности и языковая культура восточных славян. М., 1991. * Древнерусская эпиграфика X—XIII вв.: текст и норма // [[Russian Linguistics]]. 1993. № 17. * Надписи на фресках церкви Спаса на Нередице: к истории новгородской письменной традиции // Вестник Российского гуманитарного научного фонда. М., 2002. № 3. * Славянские библейские тексты в храмах Древней Руси // XIII Международный съезд славистов. Славянское языкознание. Доклады российской делегации. Любляна, 15—21 августа 2003 г. — М., 2003. — С. 514—523. * Берестяные грамоты в системе памятников литературно-письменного языка Древней Руси // Берестяные грамоты: 50 лет открытия и изучения. Материалы международ. конф., Великий Новгород, 24-27 сент. 2001 г. / Под общ. ред. В. Л. Янина. — М.: Индрик, 2003. * Новонайденные древнерусские надписи-граффити Мартирьевской паперти Новгородского Софийского собора // Труды Отдела древнерусской литературы. — СПб., 2004. — [http://www.odrl.pushkinskijdom.ru/Default.aspx?tabid=2301 Т. 55] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201209165649/http://www.odrl.pushkinskijdom.ru/Default.aspx?tabid=2301 |date=2020-12-09 }}. — С. 536—548. * ''А. Г. Бобров, Т. В. Рождественская''. Вячеслав Михайлович Загребин (31.10.1942 — 9.10.2004): (Некролог) // Труды Отдела древнерусской литературы. — СПб., 2006. — [http://odrl.pushkinskijdom.ru/Default.aspx?tabid=5957 Т. 57] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201214154021/http://odrl.pushkinskijdom.ru/Default.aspx?tabid=5957 |date=2020-12-14 }}. — С. 984—987. * Надписи и рисунки-граффити из церкви Феодора Стратилата на Ручью в Новгороде // Царевская Т. Ю. Роспись церкви Феодора Стратилата на Ручью в Новгороде … . М., Северный паломник. 2007. <!-- С. ? --> * [http://www.pravenc.ru/text/166401.html Граффити южнославянские и древнерусские] // [[Православная энциклопедия]]. М., 2007. Т. 12. С. 293—301. * «О, тому умети грамоте!..» (надписи с именем «Путила» в Георгиевском соборе новгородского Юрьева монастыря) // Труды Отдела древнерусской литературы. — СПб., 2008. — [http://odrl.pushkinskijdom.ru/Default.aspx?tabid=5951 Т. 58] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201209044617/http://odrl.pushkinskijdom.ru/Default.aspx?tabid=5951 |date=2020-12-09 }}. — С. 780—788. * [http://dgve.ru//download/DGVE_2010_18.djvu Эпиграфические памятники на Руси в эпоху становления государственности] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201210055058/http://dgve.ru//download/DGVE_2010_18.djvu |date=2020-12-10 }} // Древнейшие государства Восточной Европы. 2010: Предпосылки и пути образования Древнерусского государства. — М.: Русский фонд содействия образованию и науке, 2012. — 712 с. — ISBN 978-5-91244-092-2. * ''А. М. Гордин, Т. В. Рождественская''. «Идя ко святому Иакову»: древнерусское граффито XII в. в Аквитании // Slověne = Словѣне. — Т. 5, № 1. 2016. — С. 126—147. http://www.slovene.ru/ojs/index.php/slovene/issue/view/10/showToc {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201130131729/http://www.slovene.ru/ojs/index.php/slovene/issue/view/10/showToc |date=2020-11-30 }} * Древнерусские граффити из церкви Николы на Липне в Новгороде: (Материалы к Своду средневековых граффити Новгорода Великого) // Труды Отдела древнерусской литературы. — СПб., 2016. — [http://www.odrl.pushkinskijdom.ru/Default.aspx?tabid=11304 Т. 64]{{Недоступная ссылка|date=June 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}. — С. 818—831. — ISBN 978-5-94668-205-3. * Граффити в церкви Спаса на Нередице в Новгороде (материалы к своду древнерусских надписей-граффити Новгорода Великого) // Труды Института русского языка им. В. В. Виноградова. Вып. 9. 2016. С. 158—170. http://ruslang.ru/doc/trudy/9.pdf * ''С. А. Аверина, Т. В. Рождественская, [[Черепанова, Ольга Александровна|О. А. Черепанова]]''. Татьяна Аполлоновна Иванова (1917—2011) // Вестник Санкт-Петербургского университета. Язык и литература. 2017. Т. 14. № 4. С. 696—698. {{Конец скрытого блока}} Авторҙаш: * Словарь русского языка в четырёх томах АН СССР. / Гл. редактор А. П. Евгеньева. — М.: Русский язык, 1981—1984. 2-е изд., испр. и доп. * Энциклопедия «Слова о полку Игореве». — СПб.: Наука, 1995. — ''ряд статей'' * Русский язык. Школьный энциклопедический словарь. — СПб., 2014. — ''ряд статей'' Мөхәррирләү һ.б.: * ''Рождественский Вс. А.'' Стихотворения. / Подг. текста, примеч., коммент.; совм. с М. В. Рождественской. — Л., 1985. (Библиотека поэта. Большая серия.) * Seminarium Bulkinianum: к 60-летию В. А. Булкина: сб. статей. — СПб., 1999. — ISBN 5288020043. == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * [http://russianlectures.ru/ru/author/rozhdestvenskaya/ Рождественская Татьяна Всеволодовна] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180502165324/http://russianlectures.ru/ru/author/rozhdestvenskaya/ |date=2018-05-02 }} // russianlectures.ru — биографическая справка, аудиозаписи лекций * [https://web.archive.org/web/20121115161156/http://philarts.spbu.ru/structure/sub-faculties/kafedra-russkogo-yazyka/sotrudniki1/rozdestvenskaya Страница] Т. В. Рождественской на сайте филологического факультета СПбГУ (копия в Архиве Интернета; в том числе подробный список трудов по 2001 год) * [https://archive.today/20150402083136/http://epigraphica.ru/drevnerus/issledovanija/ Библиография по эпиграфике, в том числе трудов Т. В. Рождественской] * [https://online.spbu.ru/audio/istoriya-russkogo-literaturnogo-yazyka-epoxi-srednevekovya/ Т. В. Рождественская. История русского литературного языка эпохи Средневековья. Курс аудиолекций] ; Т. В. Рождественскаяның хеҙмәттәренә рецензиялар * ''В. Б. Крысько''. <Рец. на:> Т. В. Рождественская. Древнерусские надписи на стенах храмов: Новые источники XI—XV вв. СПб.: Изд. С.-Петербург. ун-та, 1992. 172 с. // Вопросы языкознания. [https://web.archive.org/web/20160404211848/http://www.ruslang.ru/doc/voprosy/voprosy1994-4.pdf 1994, № 4]. С. 148—152. * ''В. М. Живов''. <Рец. на:> Т. В. Рождественская. Язык и письменность средневекового Новгорода: Богослужебные надписи и берестяные грамоты XI—XV вв.… // Русский язык в научном освещении. 2010. [https://web.archive.org/web/20160404141620/http://ruslang.ru/doc/rjano19.pdf № 1 (19)]. С. 311—312. * Официальная страница Татьяны Рождественской в социальной сети «ВКонтакте» [[Категория:Филология фәндәре докторҙары]] [[Категория:СССР тел белгестәре]] [[Категория:Рәсәй тел белгестәре]] [[Категория:СССР филологтары]] [[Категория:Рәсәй филологтары]] [[Категория:Санкт-Петербург дәүләт университеты уҡытыусылары]] [[Категория:Санкт-Петербургта тыуғандар]] [[Категория:Википедия:Замандаштар биографияһы]] [[Категория:1945 йылда тыуғандар]] [[Категория:26 августа тыуғандар]] fhyonpd8s2yokij9elre25hgb403n3x 0 184946 1278755 1267694 2024-10-19T06:40:24Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 1278755 wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Ру́с батшалығы'''{{sfn|Костомаров|2004|с=340|loc=Царь [[Алексей Михайлович]]}}<ref>{{Из|Кругосвет|url=http://www.krugosvet.ru/node/42951?page=0,1#part-26|заглавие=Крымское ханство}}</ref>, йәки '''Рәсәй батшалығы'''<ref>[http://new.gramota.ru/spravka/trudnosti?layout=item&id=36_186 Российский и русский] // Справочно-информационный портал [[Грамота.ру]] − русский язык для всех (www.gramota.ru){{v|15|01|2014}}</ref><ref>''[[Зимин, Александр Александрович|Зимин А. А.]], [[Хорошкевич, Анна Леонидовна|Хорошкевич А. Л.]]'' [http://annales.info/rus/zimin/rvig03.htm Россия времени Ивана Грозного.] — {{М}}: [[Наука (издательство)|Наука]], 1982.</ref><ref>''[[Перевезенцев, Сергей Вячеславович|Перевезенцев, С. В.]]'' [https://books.google.ru/books?ei=N3r2Te74MsjHtAaMw6yvBg&ct=book-thumbnail&hl=de&id=OZXwAAAAMAAJ&dq=Смысл+русской+истории&q=Российское+царство#search_anchor Смысл русской истории.] — {{М}}: «Вече», 2004.</ref>{{sfn|''Хорошкевич А. Л.''|1993|name="Hor"|loc=C. 40}}, '''Рәсәй'''<ref name="БРЭ-ТОМ-3">{{книга|автор=Шарце М. Г., Петрушина М. Н. и др. |заглавие=Русское государство |ссылка= https://bigenc.ru/geography/text/3522371 |ответственный=председ. [[Осипов, Юрий Сергеевич|Ю. С. Осипов]] и др., отв. ред. С. Л. Кравец|издание=[[Большая Российская Энциклопедия]] (в 30 т.)|место=Москва|издательство=Научное издательство «[[Большая российская энциклопедия (издательство)|Большая российская энциклопедия]]» |год=2005 |том=3. «Банкетная кампания» 1904 — Большой Иргиз |страницы=139—146 |страниц= 766 |isbn=5-85270-331-1|тираж=65000|language=ru}}</ref>, шулай уҡ '''Мәскәү батшалығы'''<ref>{{Статья|автор=[[Шмидт, Сигурд Оттович|Шмидт, С. О.]]|заглавие="Московское государство”: к объяснению наименования Российского государства XVI-XVII столетий|ссылка=|язык=|издание=Россия Ивана Грозного|тип=сборник|место=М.|издательство=[[Наука (издательство)|Наука]]|год=1999|месяц=|число=|том=|номер=|страницы=255, 278|issn=}}<!-- На первой странице: «Между тем в исторической литературе и в публицистике уже более полутора столетий признаётся общепринятым словосочетание „Московское государство“ (а также „Московское царство“). Оно употребляется обычно как тождественное терминам „Российское государство“ („Российское царство“) и „Русское государство“…» На второй: «Любопытно, что в том же 1567 году сам Иван Грозный в документе тоже внешних сношений — в послании от имени боярина И. П. Фёдорова гетману Г. Ходкевичу — использует термин „Московское царство“: „Также и того не бывало, што Литве Москву судити; полно, пане, вам и ваше местьцо справовати, але не Московское царство“--></ref> — Урыҫ дәүләтенең 1721 һәм 1547 йылдар араһындағы атамаһы<ref name="Комм3" group="~">»22 октября 1721 года в Петербурге в Троицком соборе царю Петру I был поднесён титул «император». Принято считать, что именно в этот день Российское царство официально превратилось в Российскую империю и начался отсчёт нового, имперского периода в истории страны". См.: ''Агеева О. Г.'' Титул императора Петра I и понятие «империя» в России в первой четверти XVIII в. // Межславянские взаимоотношения и связи. — М., 1999. — С. 5.</ref><ref name="Hor"/>. 1547 йылда бөтә Русь һәм Мәскәү бөйөк кенәзе [[Иван Грозный|Иван IV Грозный]] батша итеп таныла һәм: «''Бөйөк хаким, Аллаһ рәхмәте менән батша һәм бөтә Русь, Владимир, Мәскәү, Новгород, Псков, Рязань, Тверь, Югра, Пермь, Вятка, Болғар һәм башҡаларҙың бөйөк кенәзе''»<ref>Хрестоматия по древней русской литературе / Сост. Н. К. Гудзий — {{М.}}: Просвещение, 1973. — С. 296.</ref> титулын ҡабул итә, артабан, урыҫ дәүләтенең сиктәре киңәйтелгәс, титулға «''Ҡазан батшаһы'', ''Әстерхан батшаһы'', ''Себер батшаһы''» «һәм ''бөтә Төньяҡ иленең хакимы''» титулы өҫтәлә<ref>Именной царский указ «[http://www.runivers.ru/bookreader/book9809/#page/763/mode/1up О титулах царском и государевой печати]», 1667. — цит. по [http://www.portal-slovo.ru/history/35633.php?ELEMENT_ID=35633&PAGEN_2=2 ''Талина Г. В.'' Предисловие // Царская власть в XVII веке: титулование и положение] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120104125116/http://www.portal-slovo.ru/history/35633.php?ELEMENT_ID=35633&PAGEN_2=2 |date=2012-01-04 }} // образовательный интернет-портал «Слово» (www.portal-slovo.ru) {{v|03|12|2013}}</ref>. Титулатура буйынса Рус батшалығына тиклем [[Бөйөк Мәскәү кенәзлеге]] булған, ә уның вариҫы — [[Рәсәй империяһы]]<ref name="Комм4" group="~">«Смена внешних форм правления — сначала великое княжение, с 1547 года царство, с 1722 года империя — требовала и смены знаков власти, создания новых, переосмысления старых». — {{sfn0|''Хорошкевич А. Л.''|1993|loc=[http://heraldry.hobby.ru/gub/large2.html Большой государственный герб Российской империи. Венцы и короны, скипетры и державы]}}</ref><ref group="~" name="Комм5">«С 1547 года, с венчания Ивана IV на царство, Русь стала называться Россией. Официальное название страны — Российское государство, Россия» — {{книга |часть=Гл. 2. — § 1|ссылка часть=|заглавие=Культурология: Учебное пособие|ответственный=Сост. и отв. ред. {{s|А. А. Радугин}}|место={{М}} |издательство=Центр |год=2001 |страниц=304|isbn=5-88860-046-6}}</ref><ref name="Комм6" group="~">«16 января 1547 года великий князь Иван IV Васильевич принял царский титул, а Московское великое княжество превратилось в Российское царство» — {{cite web|url=http://www.otechestvo.org.ua/main/20071/3105.htm|title=Первый царь|author={{s|Перевезенцев С}}, д-р. ист. наук|authorlink=Перевезенцев, Сергей Вячеславович|date=2007-01-31|publisher=«Единое Отечество»|accessdate=2017-11-03|deadlink=1|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070507152756/http://www.otechestvo.org.ua/main/20071/3105.htm|archivedate=2007-05-07}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070507152756/http://www.otechestvo.org.ua/main/20071/3105.htm |date=2007-05-07 }}</ref>. Әммә рус тарихнамәһендә берҙәм һәм бойондороҡһоҙ үҙәкләштерелгән Урыҫ дәүләте ярты быуат элек — Иван III Бөйөк батшалығы дәүерендә — барлыҡҡа килгән һәм шулай уҡ бөтә Русь батшаһы титулы менән дә бәйле. Урыҫ ерҙәрен берләштереү (шул иҫәптән монгол баҫып алғандан һуң [[Бөйөк Литва кенәзлеге|Литва]] һәм [[Польша короллеге]] составында булғандарҙы) һәм [[Киев Русе|Боронғо Рус дәүләтен]] тергеҙеү идеяһы Рус дәүләте барлыҡҡа килгәндән алып күҙәтелә һәм Рәсәй империяһына мираҫ булып күсә<ref>{{Китап|автор=''[[Флоря, Борис Николаевич|Флоря Б. Н.]]''|заглавие=Русское государство и его западные соседи (1655-1661 гг.)|место=М|издательство=Индрик|год=2010|страницы=10|страниц=|isbn=978-5-91674-082-0}}</ref>{{Sfn|''Пашуто В. Т., Флоря Б. Н., Хорошкевич А. Л.''|1982}}. == Атамаһы == Хорошкевич билдәләүенсә, XV—XVI быуаттарҙа Рус дәүләте башлығы титулы тураһында мәсьәлә бик киҫкен тора, был рус-литва мөнәсәбәттәренә бәйле була{{Sfn|''Хорошкевич А. Л.''|1980|loc=С. 102}}. Бөйөк Литва кенәзлегендә һәм Польша короллегендә бөйөк Мәскәү кенәздәренең батша титулын танымайҙар, тәүге дәғүәләр Иван III Батша дәүере менән билдәләнә. Бөтә Русь ҡушылмаһы ла нәҡ шундай уҡ киҫкен ризаһыҙлыҡ һәм хәүеф тыуҙыра. Шуға күрә Польша һәм Литва эшмәкәрҙәре ''Рәсәй'' һүҙен бөтөнләй ҡулланмаҫҡа тырыша һәм көнсығыштағы дәүләтте тик ''Мәскәү дәүләте'' тип атауҙы дауам итәләр<ref>[https://archive.is/20130126162318/www.istrodina.com/rodina_articul.php3?id=1423&n=79 ''Шмидт Сигурд, д.и.н.'' В некотором царстве, в некотором государстве… // Журнал «Родина» — 2004. — № 12.]</ref>, бер үк ваҡытта [[Көнбайыш Европа]]ла ''Московия'' терминын тараталар<ref>''Хорошкевич А. Л.'' Россия и Московия. Из истории политико-географической терминологии — Acta Baltico-slavica, 1976. — T. X. — С. 47−57.</ref>{{Sfn|''Хорошкевич А. Л.''|1980|loc=С. 104}}. 1993 йылда «Рус дәүләтселеге символдары» исемле популяр хеҙмәтендә Хорошкевич былай тип яҙа: «[[Вильнюс|Вильнола]] Иван Өсөнсөнө ныҡышмалы рәүештә — Мәскәү кенәзе» тип, ә илде «Мәскәү дәүләте» тип атайҙар". Ошондай уҡ терминология XIX быуаттан алып Рәсәй тарихнамәһендә лә ҡулланыла башлай, әммә Рәсәй империяһы тарихсылары өсөн һүҙ ике баш ҡаланы — Мәскәү менән [[Санкт-Петербург|Петербургты]] — ҡаршы ҡуйыу юҫығында алып барыла. «Рәсәй батшалығының ике сығанағы була: [[Алтын Урҙа]] ханлығы һәм Византия православие батшалығы (империя)»<ref name="fil">''Филюшкин А. И.'' Понятие «царство» в средневековой Руси // «Воронежская беседа», 1999−2000. — С. 161−177.</ref><ref name="Комм7" group="~">О содержании понятия в средневековой Руси см.:<br><br>♦ [http://www.mubiu.ru/ogd/ISTORIA/7/Liter/gorskiy.htm ''Горский А. А.'' Представления о «царе» и «царстве» в средневековой Руси (до середины XVI века). // Царь и царство в русском общественном сознании — {{М.}}, 1999.]{{Недоступная ссылка|accessdate=Ноябрь 2018|fix-attempted=InternetArchiveBot}}<br><br>♦ ''Горский А. А.'' Русь от славянского Расселения до Московского царства — {{М.}}, 2004.</ref>. Рәсәйҙә батшалыҡтың идеологик нигеҙе булмау сәбәпле, Иван III һәм [[Василий III]] ысынбарлыҡта батша була алмай. Византия тәртиптәренән калька йәки «батшалыҡ» — ханлыҡ бының өсөн нигеҙ була алмай. Шуға күрә XVI быуаттың тәүге яртыһында рәсми идеологияла һәм ижтимағи аңда «батшалыҡ» төшөнсәһен рәсмиләштереү бара. «Батшалыҡ» төшөнсәһен идеологик яҡтан рәсмилләштереү быуаттың тәүге яртыһында бара. Унда Спиридон-Савваның Мөрәжәғәтнамәһе (1511—1523 йылдар) һәм «Бөйөк Владимир кенәздәре тураһында хикәйәт» (тәүге редакция — 1527 йылға тиклем) мөһим роль уйнай. Уларҙа рус хакимдарының батша титулына хоҡуҡтарын нигеҙләүсе ике сәйәси легенда килтерелә. Беренсеһендә [[Рюриковичтар]]ҙың [[Боронғо Рим]] императорҙары менән Прус (Сазар Августтың туғаны) аша туранан-тура ҡәрҙәшлеге тураһында һүҙ бара. Икенсе легенда — Византияһынан Владимир Мономахҡа батша регалияларын ебәреү һәм уның батшалыҡҡа митрополит Неофит тарафынан индерелеүе тураһында. XVI быуат уртаһында ике риүәйәт урыҫ тарихының рәсми факттары булараҡ мөһим дәүләт документтарына — {{comment| батшалыҡҡа индереү |чин венчания на царство }}, {{comment|Дәүләт Шәжәрәһе|Государев Родословец}}, {{comment|Дәрәжәләр китабына |Степенная книга}} — индерелә. Сит ил илселәре тарафынан улар [[Иван Грозный|Иван IV]] батша титулына хоҡуҡтарын иҫбатлау сифатында килтерелә. Һис шикһеҙ, киләсәк батша Иван IV-гә йәмғиәттә ҙур өмөттәр бағлағаныла<ref name="fil"/>. [[Файл:Ivan_IV_Ortelius_1574.JPG|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e2/Ivan IV Ortelius 1574.JPG/250px-Ivan IV Ortelius 1574.JPG|слева|мини|270x270пкс|«Руссияның бөйөк императоры, Московия кенәзе Иоанн Васильевич» (Ioannes Basilius Magnus Imperator Russiae, Dux Moscoviae). Абрахам Ортелий картаһының фрагменты (1574).]] Мәскәү кенәздәре батша власының яңы идеяһын тәҡдим итеүселәрҙең береһе митрополит Зосима була. 1492 йылда Мәскәү соборына бирелгән «Пасхалияны һүрәтләү» исемле яҙмаһында ул Мәскәү Рәсәйҙең Аллаға тоғролоғо арҡаһында яңы [[Истанбул|Константинополгә]] әүерелеүен һыҙыҡ өҫтөнә ала{{Sfn|''Скрынников Р. Г.''|1997|loc=С. 198}}. Иосиф Волоцкий Мәскәү хакимдарының батша титулына хоҡуҡтарын идеологик нигеҙләүгә ҙур өлөш индерә. Ул үҙенең Василий III-гә мөрәжәғәтнамәһендә батша власының илаһи рәүештә барлыҡҡа килеүе тураһындағы тезисты иҫбатлай{{Sfn|''Скрынников Р. Г.''|1997|loc=С. 224−225}}. Русь-Византияның хоҡуҡи күсәгилешлеген нигеҙләүҙә «Владимир кенәздәре тураһында хикәйәт» ҙур роль уйнай. Уға ярашлы, Киев кенәзе [[Владимир Мономах]]ҡа батша тажы («Мономах кәпәсе») һәм үҙенең ҡартатаһы Константин Мономахтың башҡа тәғлимәттәрен тапшыра. Рус дәүләтен иғлан итеүҙең артабанғы идеологик нигеҙҙәре рәтендә Псковтан Елиазаров монастыры монахы Филофейҙың Мөрәжәғәтнамәһе торҙо, тап ул билдәле «Мәскәү — өсөнсө Рим» тезисын тәҡдим итә. Р. Скрынников яҙыуынса, Филофей концепцияһының нигеҙендә ниндәйҙер «Емерелмәҫ Рим батшалығы» тигән төшөнсә ята: ике батшалыҡтың — [[Рим империяһы]]ның һәм [[Византия империяһы|Византияның]] — емерелеүе, Мәскәү православие батшалығы өсөн урын таҙарта{{Sfn|''Скрынников Р. Г.''|1997|loc=С. 241}}. 1547 йылдың 16 ғинуарында Иван IV батша итеп иғлан ителә. Скрынников фекеренсә, был ваҡиға тәү сиратта эске сәбәптәргә бәйле була. Императорҙың идара итә башлауы һөжүмдәр һәм язалар менән билдәләнгә күрә, уның популярлығы ҡәтғи рәүештә кәмей бара. Батша титулын ҡабул итеү монарх власының абруйын күтәрергә тейеш була{{sfn|''Скрынников Р. Г.''|1997|loc=С. 260}}. Европала был ваҡиғаға ҡараш бер төрлө булмай. Польша илселәре Иван IV-нән батшалыҡ титулын ҡабул итеүгә яҙма дәлилдәр талап итә. Быға яуап итеп улар урыҫ сапҡынсыларының ошондай һүҙҙәрен ишетә: әлеге ваҡытта батшабыҙ Рус дәүләтенә бер үҙе хужа, шуға митрополит уны Мономах тажын (Скрынников хикәйәһендә) кейҙереп, батша итеп ҡуйҙы{{Sfn|''Скрынников Р. Г.''|1997|loc=С. 261}}. Англия ҙур ихласлыҡ менән Ивандың яңы титулын таный һәм хатта уны «император» тип атай. Католик илдәрендә танылыу һуңыраҡ килә: 1576 йылда Изге Рим империяһы императоры Максимилиан II Иванды бөтә Рустең батшаһы итеп таный. [[Көнбайыш Европа]]ла ''Russia'' һәм ''Moscovia'' терминдары йәнәш күҙәтелә. «Московия» термины Үҙәк һәм Көньяҡ Европала дәүләттәренә тарала, улар мәғлүмәтте Литва Бөйөк кенәзлеге һәм Польша короллеге аша ала<ref>''Хорошкевич А. Л.'' Русь, Русия, Московия, Россия, Московское государство, Российское царство // Спорные вопросы отечественной истории XI−XVIII веков: Тезисы докладов и сообщений Первых чтений, посвящённых памяти А. А. Зимина — {{М.}}, 1990. — Вып. 2. — С. 290−292.</ref>. [[Файл:Fra_Mauro_World_Map_detail_Rossia_(high-resolution).jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3c/Fra Mauro World Map detail Rossia (high-resolution).jpg/450px-Fra Mauro World Map detail Rossia (high-resolution).jpg|мини|450x450пкс|1459 йылғы картаның фрагменттары менән топонимдар Фра Rossia Мауроның 1459 йылғы картаһының фрагментында рус ерҙәре]] 1459 йылғы Фра Мауро картаһында урыҫ ерҙәре биш төбәккә бүленгән{{Sfn|Среднее Поволжье|2012|с=10—11}}: * «Рәсәй Росса» (''Ҡыҙыл Рәсәй'', {{Lang-it|Rossia Rossa}}) — көньяҡ һәм көньяҡ-көнбайыш Рәсәй; * «Рәсәй», «Европа» ({{Lang-it|Evropa Rossia}}) — төньяҡ-көнбайыш ерҙәре; * «Сармат Рәсәйе йәки Рәсәй Европала» ({{Lang-it|Sarmatia over Rossia in Evropa}}) — төньяҡ ерҙәр; * «Рәсәй Бьянка, Сармат йәки Рәсәй Азияла» (''Аҡ Рәсәй'', {{Lang-it|Rossia Biancha, Sarmatia over Rossia in Asia}}, ''Бөйөк Рәсәй'') — көнсығыш; * «Негра Рәсәй» (''Ҡара Рәсәй'', {{Lang-it|Rossia Negra}}) үҙәк һәм төньяҡ-көнсығыш Русь. Негра Рәсәй төбәгендә, «Европа» атамаһынан уңғараҡ, урынлашҡан киң таралған легенда тап ошо өлкәнең рус ерҙәренең үҙәге булып тороуын дәлилләй:{{Цитата башы}} Аҡ диңгеҙҙең көнсығышында сиге булған Рәсәй йәки Сарматия иленең был ғәйәт ҙур өлкәһе көнбайышта Немец диңгеҙе менән сиктәш, көньяҡта Сара һәм Кумания ҡалаларына тиклем, төньяҡта Пермь өлкәһенә тиклем һуҙылған. Уның буйлап ҙурлығы менән айырылып торған йылғалар аға, уларҙың иң ҙуры [[Волга]] (Иҙел) Нилдән бер ҙә ҡалышмаған. Шулай уҡ был ерҙә кешеләрҙең ауыр климат һөҙөмтәһендә йәшәй алмаған бик ҙур һаҙлыҡтар бар. {{Oq|it|Questa grandissima provincia dita rossia over sarmatia confina da levante cum el mar biancho, da ponente cum el mar d’alemagna, da ostro cum saray e cum la chumania, e da tramontana cum permia et ha in sì fiumi grandissimi maxime edil, el qual non è inferior del nilo. Item in questa provincia son paludi grandissimi per li qual questi populi non può esser lieçiermente danificadi da suo inimici}} {{Цитата аҙағы|Карта [[Фра Мауро]], лист [[:File:Fra Mauro map, sector XXXIV.jpg|XXXIV]]}} Таңғот өлкәһенең көнбайышында Аҡ диңгеҙ (бәлки, Байкал күле) ята, уның эргәһендә комментарий: «Был диңгеҙҙе „Актенис“ тип исемләйҙәр, йәғни, „Аҡ диңгеҙ“ ҡышын ул тулыһынса ҡар менән ҡаплана» . Себерҙәше Аҡ диңгеҙҙең көнбайыш ярында шундай риүәйәт бар, уның буйынса бында рәсәйҙең көнсығыш сиге үтә: ''«Бында Бөйөк Рәсәй башлана һәм ул Скандинавияға тиклем һуҙыла»''{{Sfn|Среднее Поволжье|2012|с=11}}. "Мәскәү кенәзлеге"нең сиге Абрахам Ортелийҙың 1567 йылғы «генераль» картаһында Ҡытай күле ({{Lang-la|Kitaia lacus}}) буйлап үткән, был күлдән [[Обь]] йылғаһы башлана. Күлдең сик буйынса әһәмиәте тураһында риүәйәттән белеп була: Был күл күл янында урынлаштырыу тураһындағы риүәйәттәрҙең әһәмиәтен өйрәнеү уҡырға мөмкин миниатюра порубежный: ''«Бына Бөйөк Хәм империяһын йәки Тартарҙарҙы Мәскәү кенәзлегенән йәки Рәсәй батшалығынан айырған күл»''{{Sfn|Среднее Поволжье|2012}}.<gallery> Russia Mercator 1595.jpg|''Russia'', [[Меркатор, Герард|Меркатор]], 1595 Herberstein-Moscovia.jpg|''Moscovia'', [[Герберштейн]], 1549 Atlas Cosmographicae (Mercator) 099.jpg|''Seu Moscovia Russia'', Atlas Cosmographicae, [[Меркатор, Герард|Меркатор]], 1596 Blaeu 1645 - Russiæ vulgo Moscovia pars australis.jpg|Уртаҡ ҡулланыу: ''Moscovia vulgo Russia'', [[Космография Блау]], 1645 </gallery> == Тарихы == [[Файл:Growth_of_Russia_1547-1725_true_borders.png|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/14/Growth of Russia 1547-1725 true borders.png/250px-Growth of Russia 1547-1725 true borders.png|мини|250x250пкс|Рус дәүләте 1547—1725 йылдарҙа]] XIV—XV быуаттарҙа бер нисә яңы сәйәси үҙәктәр тирәләй урыҫ ерҙәрен берләштереү башлана һәм һөҙөмтәлә үҙәкләштерелгән Урыҫ дәүләте ойошторола. Төньяҡ-көнсығыш Русь ғәскәрҙәрен берләштереү Василий III һәм Иван III идара итеү осоронда тамамлана. Шулай уҡ татар-монгол иҙеүенән һуң Иван III Рустең суверенлы хакимы була, ул беренсе булып Урҙа ханына буйһоноуҙан баш ҡаға. Ул бөтә Русь батшаһы титулын ала һәм бының менән бөтә урыҫ ерҙәренә дәғүә итә{{Sfn|''Пашуто В. Т., Флоря Б. Н., Хорошкевич А. Л.''|1982|loc=С. 157}}. === Византия мираҫы === [[Файл:Tsar_by_S.V._Ivanov.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b6/Tsar by S.V. Ivanov.jpg/250px-Tsar by S.V. Ivanov.jpg|слева|мини|250x250пкс|Иванов С. В. «Бөйөк батша, бөтөн Рәсәйҙең батшаһы һәм монархы». «Рус тарихы буйынса картиналар» исемле И. Н. Кнебель баҫмаһынан иллюстрация, 1908]] XVI быуат уртаһында Урыҫ дәүләте хакимы сикләнмәгән власлы хаким- батшаға әүерелә. Был титулды ҡабул итеп, Мәскәү батшаһы Рәсәйҙең төп һәм берҙән-бер хакимы, Византия императорҙарына йәки монгол хандарына тиң булыуын һыҙыҡ өҫтөнә ала. 1472 йылда Иван III һәм һуңғы византия императоры вариҫы Софья Палеологтың никахлашыуынан һуң Бөйөк Мәскәү кенәзлеге [[Византия]] традицияларын, ритуалдарын, титулдарын һәм гербын — Рәсәй гербына әүерелгән ике башлы сәмреғошто — вариҫ итеп ала. Саҡ ҡына һуңыраҡ, XV быуат аҙағында, Рәсәйҙең мессион роле, уның дини һайланлығы тураһында идея тыуа. Ул «Мәскәү — Өсөнсө Рим» теорияһы исемен ала. Тәүге тапҡыр был концепция митрополит Зосиманың «Пасхалияны тасуирлау» (1492 йыл) хеҙмәтенә баш һүҙҙә осрай. Һуңынан был теорияны үҙенең мөрәжәғәттәрендә Псковтағы Елеазаров монастыры ҡарты Филофей үҫтерә<ref name="Filof">Послание Филофея, игумена Елизаровской пустыни, к Государю великому Василию Ивановичу всея Руси // БАН, собр. Ф. Плигина, № 57, 21.5.15, рук. XVII в. А. 121 об.</ref>. === Иван IV-нең идара итеү осоро === [[Файл:Ivans_ivory_throne.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0a/Ivans ivory throne.jpg/200px-Ivans ivory throne.jpg|слева|мини|266x266пкс|Иван Грозныйҙың тәхете]] Башта, сикләнмәгән власлы хаким/''самодержец'' термины тик бойондороҡһоҙ хаким тигәнде аңлата, әммә [[Иван Грозный]]ҙың батшалыҡ осоронда (1533—1584) сикләнмәгән эске хакимлыҡты аңлата башлай. Иван Грозный батша булып тәхеткә ултыра, әммә һәр хәлдә [[Рус православие сиркәүе]] уның император икәнлеген таный. Елизаров монастыры ҡарты Филофей 1523—1524 йылдарҙа яҙылған хаттарында рус батшаһы [[Православие дине|православиеның]] төп һаҡсыһы һәм иртә [[христианлыҡ]] үҙәтәре [[Рим империяһы|Рим]] һәм [[Византия империяһы|Византия]]<nowiki/>л империяларының рухи вариҫы булып тора тип иғлан итә. Әлеге концепция артабанғы быуаттарҙа Рәсәй йәмғиәтендә ҙур резонанс тыуҙыра. Тәүге осорҙа боярҙар ярҙамында Иван IV бер нисә файҙалы реформалар үткәрә. Яңы [[Иван IV-нең Судебнигы|Судебник]] нәшер ителә, ул урыҫ дәүләте өҙлөкһөҙ алып барған һуғыштар фонында административ һәм хәрби эштәрҙе көйләй. Иван IV идара иткән ваҡытта Рәсәй үҙ биләмәләрен ныҡ киңәйтеүгә өлгәшә. Ҡазан походы һөҙөмтәһендә (1552 йылда) урта [[Волга]]ны үҙенә буйһондора, 1556 йылда [[Әстерхан]]ды яулап, түбән Волганы һәм [[Каспий диңгеҙе]]нә юл аса, [[Персия]] (Иран), [[Кавказ]] һәм [[Урта Азия]] менән яңы сауҙа мөмкинлектәр 1557 йылда [[Башҡортостандың Рәсәйгә инеүе|башҡорттар]] [[Башҡортостандың Рәсәйгә инеүе|Рәсәйгә ҡушылыу]] тураһында килешеү төҙөйҙәр. Татар ханлыҡтары ҡулсаһы өҙөлә, [[Себер]]гә юл асыла. Шул уҡ ваҡытта [[Порта]] һәм [[Ҡырым ханлығы]] менән мөнәсәбәттәр ҡырҡа насарая. 1552 йылдың аҙағында элекке Ҡазан ханлығы биләмәләрендә ихтилал тоҡана. Ихтилал үҙәге Чалым ҡалаһы булып тора. Баш күтәреүселәр шулай уҡ хан хакимлығын тергеҙәләр: тәхеткә [[нуғай]] кенәздәренең береһе Әли Аҡрам саҡырыла. Ихтилал бик ҡаты баҫтырыла, бик күп зиндандар төҙөлә. .1556 йылда ихтилал үҙәге Чалым яулап алына. бынан һуң артабанғы ҡаршылашыу туҡтатыла. Ҡазан татарҙарына ҡаршы урындағы халыҡтар ҙа ҡатнашалар, сөнки улар өҙлөкһөҙ һуғыштан йонсоған була. Баш күтәреүселәр ҡулынан хан үлтерелә, хәрәкәттең лидерҙары һәләк була. 1552—1557 йылдарҙа рус батшалығына ҡаршы мари халҡының бер өлөшө ихтилалсыларға ҡушыла, уларға ҡаршы урыҫ экспедициялары ойошторола, һөҙөмтәлә мариҙар урыҫ батшаһына буйһоналар. Шулай ҙа урындағы халыҡ быуат аҙағына тиклем ике ярайһы уҡ эре ике ихтилал ойоштора: 1571—1574 һәм 1581—1585 йылдарҙа. [[Балтик диңгеҙе|Балтик]] йүнәлешендәге сауҙа юлдарында ливон һәм швед күҙәтеүенән ҡотолорға теләп, Иван IV [[Ливония һуғышы]]н башлай. Мәскәү өсөн хәрби эштәр бик уңышлы булмай: 1569 йылда Әстерхан тирәһендә төрөк-ҡырым походына ҡаршы тора алалар, әммә 1571 йылда ҡырым ханы һәм уға ҙур зыян килтерә. Ҡырымлылар һәм төрөктәр киләһе йылда ҡабаттан походҡа сығалар. Һуғыштан тыш, Рус батшалығы эпидемияларҙанһәм боярҙарҙың үҙ-ара ызғыштары арҡаһында көсһөҙләнә. Шул уҡ ваҡытта ливон һуғышы урыҫ ерҙәренә килә. 1582 йылда солох килешеүе төҙөлә. Балтик диңгеҙенә сығыу юлы өсөн Рәсәй буаттан ашыу ваҡыт алыша, Англия һәм Голландия менән сауҙа мөнәсәбәттәре [[Аҡ диңгеҙ]] аша башҡарыла: башта — Холмогоры, һуңынан сауҙа әйләнеше артыуға бәйле 1584 йылдан алып яңы төҙөлгән [[Архангельск]] аша.. [[Файл:Surikov_Pokoreniye_Sibiri_Yermakom.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b6/Surikov Pokoreniye Sibiri Yermakom.jpg/300px-Surikov Pokoreniye Sibiri Yermakom.jpg|справа|мини|300x300пкс|Ермактың Себерҙе буйһондороуы. Василий Суриков, 1895]] === Борис Годуновтың идара итеүе === {{main|Борис Годунов}} === Сыуалыш осоро === === Романовтарҙың батшалығы 1689 йылға тиклем === === Петр I-нең идара итеүе һәм Рәсәй империяһына әүерелеү === == Хакимдар == * ''См. [[Урыҫ батшалары исемлеге]]'' == Властың һайланған органдары == == Административ бүленеше == == Һайланма администрация == == Хәрби эштәр == === Армия === {{Главная|Урыҫ дәүләтенең армияһы}} === Флот === == Дипломатия == == Геральдика == == Аҡса системаһы == == Иҡтисад == == Дин == == Мәҙәниәт == == Хоҡуҡ == == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Рәсәйҙең Азия өлөшө]] * [[Рәсәй дәүләтенең атамалары]] == Иҫкәрмәләр == ;Комментарийҙар {{иҫкәрмәләр|group="~"|2}} ;Сығанаҡтар {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == {{refbegin|2}} ;Дөйөм мәғлүмәт * {{книга|автор=[[Богоявленский, Сергей Константинович|Богоявленский С. К.]], [[Веселовский, Степан Борисович|Веселовский С. Б.]]|часть=Местное управление|заглавие=Очерки истории СССР. Период феодализма, XVII в.|ответственный=Под ред. А. А. Новосельского и Н. В. Устюгова|место=М.|издательство=|год=1955|страницы=384|isbn=|ref=''Богоявленский С. К., Веселовский С. Б.''}} * {{Книга:Костомаров|2004}} * {{книга|автор=[[Пашуто, Владимир Терентьевич|Пашуто В. Т.]], [[Флоря, Борис Николаевич|Флоря Б. Н.]], [[Хорошкевич, Анна Леонидовна|Хорошкевич А. Л.]]|заглавие =Древнерусское наследие и исторические судьбы восточного славянства|ссылка=http://www.inslav.ru/index.php?option=com_content&view=article&id=1205:-1982&catid=29:2010-03-24-13-39-59&Itemid=62|место=М.|издательство=Наука|год=1982|ref=''Пашуто В. Т., Флоря Б. Н., Хорошкевич А. Л.''}} * {{книга|автор=Скрынников Р. Г.|заглавие=История Российская. IX−XVII вв.|место=М.|издательство=Издательство «Весь мир»|год=1997|ref=''Скрынников Р. Г.''}} * {{книга|автор=Хорошкевич А. Л.|заглавие=Символы русской государственности|место=М.|издательство=Издательство МГУ|год=1993|isbn=5-211-02521-0|ref=''Хорошкевич А. Л.''}} * {{книга|автор=Хорошкевич А. Л.|заглавие=Русское государство в системе международных отношений конца XV − начала XVI в|место=М.|год=1980|ref=''Хорошкевич А. Л.''}} * * ;Өҫтәмә мәғлүмәт * {{БРЭ|автор=Г. А. Исаченко, М. Д. Горячко, А. Н. Прокинова, П. С. Павлинов, П. М. Степанова /2015/. Г. А. Исаченко, М. Д. Горячко, А. Н. Прокинова, П. С. Павлинов, П. М. Степанова /2018/. Актуализация: редакция БРЭ /2020/|заглавие=Санкт-Петербург|том=Электронная версия|страницы=|год=2020|id=5718131|ref=Исаченко и др.}} * [http://www.runivers.ru/lib/detail.php?ID=332441 Акты Московского государства (в 3 томах).] — {{СПб}}: Типография Императорской академии наук, 1890−1901. * {{cite web|url=http://www.portal-slovo.ru/rus/history/49/60/5369/$print_text/|author=Волков В. А.|title=Конец Смутного времени|publisher=// Православный образовательный портал «Слово» (www.portal-slovo.ru)|accessdate=2014-01-15|deadlink=+|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080430130230/http://www.portal-slovo.ru/rus/history/49/60/5369/$print_text/|archivedate=2008-04-30}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080430130230/http://www.portal-slovo.ru/rus/history/49/60/5369/$print_text/ |date=2008-04-30 }} * ''Вертков К. А.'' Типы русских гуслей // Славянский муз. фольклор. — {{М}}, 1972. * ''[[Гневушев, Андрей Михайлович|Гневушев А. М.]]'' [http://dlib.rsl.ru/viewer/01003814964 Сибирские города в смутное время.] — Киев: Тип. 2-й артели, 1914. (Российская государственная библиотека) * ''Каргалов В. В.'' Московские воеводы XVI−XVII вв. — {{М}}, 2002. * {{Книга:Ключевский}} * {{книга|заглавие =Очерки истории СССР. Период феодализма, XVII в.|ссылка=|ответственный=Под ред. А. А. Новосельского и Н. В. Устюгова|место=М.|издательство=|год=1955}} * ''Семёнов Игорь, к.и.н.'' [https://archive.is/20130126191803/www.istrodina.com/rodina_articul.php3?id=2703&n=131 Охота в посольском обычае Кремля XV−XVII веков // Журнал «Родина», 2008 — № 8.] * ''Соколов Ф. В.'' Гусли звончатые. — {{М}}, 1959. * {{Книга:Соловьёв}} * ''Тихомиров Д. П.'' История гуслей. Очерки. — Тарту, 1962. * [[Ульянов, Олег Германович|Ульянов О. Г.]] [http://rusk.ru/st.php?idar=8635 Рождение царства Русского // Сайт «Русская линия» (rusk.ru), 17.07.2006.]; впервые: «Вертикаль власти» — {{М}}, май 2003. — С. 52−56. * ''Усачёв А. С.'' Степенная книга и древнерусская книжность времени митрополита Макария. — {{М}}−{{СПб}}, 2009. * ''Фаминцын А. С.'' Гусли − рус. нар. муз. инструмент. — {{СПб}}, 1890. * {{статья | автор = [[Фоменко, Игорь Константинович|Фоменко И. К.]] | заглавие = [[:Файл:Samara Fomenko I K.pdf|Первое упоминание «Самары» в западноевропейских средневековых источниках]] | оригинал = | ссылка = | язык = ru | ответственный = Редкол.: Д. А. Сташенков (отв. ред.), А. Ф. Кочкина, Л. В. Кузнецова | автор издания = | издание = Среднее Поволжье в контексте средневековой российской истории: на перекрёстке культур (конец XIII-XVI в.) | тип = Материалы научно-практической конференции | место = [[Самара]] | издательство = «Офорт». Министерство культуры Самарской области, [[Самарский областной историко-краеведческий музей имени П. В. Алабина]] | год = 2012 | месяц = | число = | том = | выпуск = | номер = | страницы = 9—23 | isbn = 978-5-473-00859-3, ББК Т3(2Р354.2)43я431(2Р), Т3(2Р354.2)44я431(2Р), Т4(2)431.99Поволжье.я431(2Р) | issn = | doi = | bibcode = | arxiv = | pmid = | ref = Среднее Поволжье | archiveurl = | archivedate = }} [[Файл:Cc.logo.circle.svg|15px|Статья доступна по лицензии CC BY-SA 3.0]] — {{comment|OTRS.|Номер OTRS разрешения от автора: 2019050410003641}} * [http://new.runivers.ru/lib/book4369/53121/ ''Чечулин Н. Д.'' Города Московского государства в XVI веке // «Записки историко-филологическаго факультета Императорскаго С.-Петербургскаго университета. Т. 22.» — {{СПб}}: Тип. И. Н. Скороходова, 1889. — 353 с.] * {{книга|автор=[[Мельник, Александр Гаврилович|Мельник А. Г.]]|заглавие=[https://www.academia.edu/9987573 Практика посвящений храмов во имя патрональных великокняжеских и царских святых в XVI веке] // Царь и царство в русском общественном сознании|издательство=Изд-во Института российской истории РАН|год=1999|место=М.|страницы=38—48|isbn=5-8055-0009-4}} * ''Шамин Степан.'' [https://archive.is/20130103120120/www.istrodina.com/rodina_articul.php3?id=81&n=9 Первые регулярные почты в России // Журнал «Родина», 2001. — № 12.] * ''Шишков Александр, к.и.н.'' [https://archive.is/20130103085429/www.istrodina.com/rodina_articul.php3?id=1716&n=90 Очищение от Смуты // Журнал «Родина», 2005. — № 11.] {{refend}} == Һылтанмалар == {{Родственные проекты}} * {{cite web|url=http://megabook.ru/|title=Мегаэнциклопедия Кирилла и Мефодия (megabook.ru)|accessdate=2013-12-03|ref=МЭКМ}} * [http://www.istorichka.ru/texts/1094015050/view/ Очерк об истории Русского государства в 1508−1598 годах // Сайт «ИСТОРИЧКА. Доклады по истории» (www.istorichka.ru){{v|15|01|2014}}] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20211030103135/http://www.istorichka.ru/texts/1094015050/view/ |date=2021-10-30 }} * [http://www.infoliolib.info/rlit/drl/grozny.html Переписка Ивана Грозного с Андреем Курбским // Университетская электронная библиотека «INfOLIO» (www.infoliolib.info){{v|15|01|2014}}] * [https://web.archive.org/web/20110525172835/http://www.pushkinskijdom.ru/Default.aspx?tabid=5115 Сочинения Ивана Семёновича Пересветова / Подготовка текста М. Д. Каган-Тарковской, перевод А. А. Алексеева, комментарии Я. С. Лурье // Электронные публикации Института русской литературы (Пушкинского Дома) РАН (www.pushkinskijdom.ru){{v|15|01|2014}}] * [http://www.drevnyaya.ru/drusa.php Интернет-ресурсы (каталог научных работ, посвящённых Древней Руси − Словари, справочно-библиографические издания, журналы и сериальные издания) // Сайт научного журнала «Древняя Русь. Вопросы медиевистики» (www.drevnyaya.ru){{v|15|01|2014}}] * [http://liber.rsuh.ru/?q=node/1166 Россия в Средние века и раннее Новое время // Сайт научной библиотеки Российского государственного гуманитарного университета (liber.rsuh.ru){{v|15|01|2014}}] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220921232738/https://liber.rsuh.ru/?q=node/1166 |date=2022-09-21 }} * [https://www.youtube.com/watch?v=wuZ50HnDYTI&feature=plcp «Российская государственность в Допетровскую эпоху. XVII в.». — Телепередача из цикла «Молодые учёные России», телеканал «Просвещение», эфир от 27 августа 2012]. {{Тышҡы һылтанмалар}} {{Урыҫ дәүләте}} [[Категория:Азия тарихи дәүләттәре]] [[Категория:Европа тарихи дәүләттәре]] [[Категория:Батшалыҡтар]] [[Категория:Википедия:Статьи с нерабочими ссылками]] e2zj07fxfd2z9c9mr6hq3law9t4l6s0 0 185154 1278750 1265751 2024-10-18T21:14:51Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 1278750 wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Пасха Утрауы''' йәки '''Рапануи'''<ref name="unesco2">{{cite web|author=|url=http://whc.unesco.org/ru/list/715|deadlink=no|archive-url=https://web.archive.org/web/20140831041213/http://whc.unesco.org/ru/list/715|archive-date=2014-08-31|title=Национальный парк Рапануи (остров Пасхи)|publisher=[[ЮНЕСКО]]|lang=ru|access-date=2014-08-28}}</ref> ([[испан теле]]ндә ''Isla de Pascua'', рапапуя телендә ''Rapa Nui'', [[нидерланд теле]]ндә ''Paas eiland'') [[Тымыҡ океан]]дың көньяҡ-көнсығышындағы [[утрау]], [[Чили]] биләмәһе (кеше йәшәмәгән Сала-и-Гомес утрауы менән бергә [[Валпараисо (өлкә)|Валпараисо]] өлкәһе сиктәрендә Исла-де-Паскуа провинцияһын һәм коммунаһын барлыҡҡа килтерә). Утрауҙың урындағы исеме — Рапануи, йәки Рапа-Нуи (рапапуя теле ''Rapa Nui''). Майҙаны — 163,6 км²<ref name=":42">{{cite web|url=http://www.eisp.org/category/outreach/aboutrapanui/|deadlink=no|archive-url=https://web.archive.org/web/20191011200120/http://www.eisp.org/category/outreach/aboutrapanui/|archive-date=2019-10-11|title=Easter Island: total land area of Rapa Nui|author=|website=www.eisp.org|date=|publisher=|lang=en|access-date=2019-11-11}}</ref>. Тристан-да-Кунья архипелагы менән бер рәттән донъялағы иң алыҫ торама утрау булып тора. Чилиҙың континенталь ярына тиклем ара 3514 саҡрым тәшкил итә, Питкэрн утрауына, яҡындағы тораҡ пунктына тиклем — 2075 км. Утрауҙы [[1722 йыл]]дың Пасха йәкшәмбеһендә [[Нидерланд|Голландия]] сәйәхәтсеһе Якоб Роггевен асҡан. Утрауҙың баш ҡалаһы һәм уның берҙән-бер ҡалаһы — Анга-Роа. Унда йәмғеһе 7750 кеше йәшәй. (2017)<ref>«Censo 2017». National Statistics Institute (Chile)</ref>. Рапануи башлыса моаи, йәки вулкан көлөнөң ҡыҫылыуы һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән таш һындары менән билдәле. Уларҙа, урындағы халыҡ ышаныуы буйынса, Пасха утрауының тәүге короле Хоту-Мату’аның ата-бабаларының ғәҙәттән тыш көсө ята. [[1888 йыл]]да [[Чили]] аннексиялана. [[1995 йыл]]да Рапануи Милли паркы (Пасха утрауы) [[ЮНЕСКО-ның Бөтә донъя мираҫы]] объектына әүерелә<ref name="M2">{{cite web|author=|last=UNESCO World Heritage Centre.|url=http://whc.unesco.org/en/list/715|title=Rapa Nui National Park|lang=en|publisher=|date=|access-date=2007-04-13|archive-url=https://www.webcitation.org/612HnbOmV?url=http://whc.unesco.org/en/list/715|archive-date=2011-08-18|deadlink=no}}</ref>. == '''Этимологияһы''' == [[Файл:Flag_of_Rapa_Nui,_Chile.svg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d8/Flag_of_Rapa_Nui%2C_Chile.svg/200px-Flag_of_Rapa_Nui%2C_Chile.svg.png|справа|мини|200x200пкс|Пасха утрауы [[флаг]]<nowiki/>ы]] [[Файл:Escudo_de_la_Isla_de_Pascua.svg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5e/Escudo_de_la_Isla_de_Pascua.svg/200px-Escudo_de_la_Isla_de_Pascua.svg.png|справа|мини|200x200пкс|Пасха утрауы гербы]] '''Пасха утрауының бер нисә исеме ба'''р: * ''Хититеаираги'' (рапапуя телендә <span lang="rap" style="font-style:italic;">Hititeairagi</span>), йәки ''Хить-аи-ранг'' (рапапуя телендә <span lang="rap" style="font-style:italic;">Hiti-ai-rangi</span>); * ''Текаоухангоар'' (рапапуя телендә <span lang="rap" style="font-style:italic;">Tekaouhangoaru</span>); * ''Маты-ки-шул-Рага'' (рапапуя телендә <span lang="rap" style="font-style:italic;">Mata-ki-te-Ragi</span>, тәржемәһе — «күккә ҡарап тороусы күҙҙәр»); * ''Шул-Эсеп-о-шул-хенуа'' (рапапуя телендә <span lang="rap" style="font-style:italic;">Te-Pito-o-te-henua</span> — «ер кендеге»); * ''Рапануи'' йәки ''Рап-Нуя'' (рапапуя телендә <span lang="rap" style="font-style:italic;">Rapa Nui</span> — «Бөйөк Рапа»), башлыса кит аулаусылар ҡулланған атама; * ''Сан-Карлос утрауы'' ({{Lang-es|Isla de San Carlos}}), [[Испания]] короле хөрмәтенә Гонсалес Дон Фелипе шулай атаған; * ''Теапи'' (рапапуя телендә <span lang="rap" style="font-style:italic;">Teapi</span>) — [[Джеймс Кук]] утрауҙы шулай атай; * ''Ваиху'' (рапапуя телендә <span lang="rap" style="font-style:italic;">Vaihu</span>), йәки ''Ваихоу'' (рапапуя телендә <span lang="rap" style="font-style:italic;">Vaihou</span>), Вайгу варианты осрай, — был исемде шулай уҡ Джеймс Кук, һуңыраҡ Форстер һәм Лаперуз (утрауҙың төньяҡ-көнсығышындағы ҡултыҡ уның хөрмәтенә аталған) ҡулланған; * ''Пасха утрауы'' ({{Lang-nl|Paasch-Eyland}}; {{Lang-es|Isla de Pascua}}), Голландия диңгеҙ сәйәхәтсеһе Якоб Роггевен шулай тип атай, сөнки уны [[1722 йыл]]<nowiki/>да Пасха көнөндә аса. Пасха утрауын йыш ҡына Рапануи тип атайҙар (тәржемәһе — «Ҙур Рапа»). Пасха утрауын һәм Таитиҙан көньяҡҡа табан 650 км алыҫлыҡта ятҡан һәм топологик яҡтан уға оҡшаш булған Рапа-Ити утрауын (тәржемәһе — «Бәләкәй Рапа») айырыу өсөн таити диңгеҙселәренең ҡулланыуы арҡаһында ошондай исем алған. [[2018 йыл]]дың авгусында ил властары, Чили президенты Указына ярашлы, Пасха утрауын Рапа-Нуи утрауына үҙгәртеү тураһында закон проектын ҡарау барышын тиҙләтә<ref>{{cite web|url=https://tass.ru/obschestvo/5421851|deadlink=no|archive-url=https://web.archive.org/web/20191113144328/https://tass.ru/obschestvo/5421851|archive-date=2019-11-13|title=Власти Чили хотят переименовать Остров Пасхи в Рапа-Нуи|author=|website=tass.ru|date=|publisher=|lang=ru|access-date=2019-11-11}}</ref>. == '''Географияһы''' == <div align="left"> {| class="wikitable collapsible" !Пасха утрауының топографик картаһы |- |[[Файл:Easter_Island_map-ru.svg|альт=Карта острова Пасхи|700x700пкс|Пасха утрауы картаһы]] |} </div>Пасха утрауы [[Тымыҡ океан]]дың көньяҡ-көнсығыш өлөшөнөң уникаль биләмәһе, ул [[донъя]]ла [[ҡоро ер]]ҙән иң алыҫ урынлашҡан тораҡ утрауҙарҙың береһе булып тора. [[Көнсығыш]]та ([[Көньяҡ Америка]]) яҡындағы материк ярынан 3514 км һәм [[көнбайыш]]та ([[Питкэрн Утрауҙары|Питкэрн утрауҙары]]) кеше йәшәгән иң яҡын утрауҙарҙан 2075 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Утрауҙың координаталары: {{Coord|27|07|S|109|21|W|type:isle_region:CL}} ш. 109°21′ з. {{Coord|27|07|S|109|21|W|type:isle_region:CL}}. Утрауҙың [[майҙан]]ы — 163,6 км². Яҡындағы ер — кеше йәшәмәгән Сала-и-Гомес архипелагы (утрауҙан алыҫ түгел бер нисә ҡаяны иҫәпкә алмағанда)<ref>{{cite web|url=http://www.eisp.org/120/#more-120|deadlink=no|archive-url=https://web.archive.org/web/20170208033403/http://www.eisp.org/120/#more-120|archive-date=2017-02-08|title=Facts About Rapa Nui (Easter Island)|author=|website=www.eisp.org|date=|publisher=|lang=en|access-date=2019-11-11}}</ref>. Утрау тура мөйөшлө [[өсмөйөш]] формаһында, уның гипотенузаһы — көньяҡ-көнсығыш яр буйы. Был «өсмөйөштөң» яҡтарының оҙонлоғо 16, 18 һәм 24 км тәшкил итә. Утрау мөйөштәрендә һүнгән вулкандар бар: Матавери ҡасабаһы янында Рано-Кау (рап. Rano Kau) (324 м); Пуа-Катики (рап. Puakatike) (377 м) һәм Теревака (рап. Terevaka, 539 м — утрауҙың иң бейек нөктәһе)<ref name="Большая Советская Энциклопедия. 3-е издание.2">Большая Советская Энциклопедия. 3-е издание. Статья «Пасхи остров».</ref>. Теревака [[вулкан]]ының иң бейек кратеры Рано-Арои (рэп) тип атала (рап. Rano Aroi, около 200 м). Ысынында «Рано-Арои» — һүнгән кратерҙы тултырған [[күл]]дең исеме Тереваканың тағы бер кратеры — Рано-Рараку (рап. Rano Raraku) (160 м) — шулай уҡ ҙур сөсө һыу запасы булған күл, ул [[ҡамыш]] менән уратып алынған. Был кратерҙың диаметры — яҡынса 650 м. Рано-Кау кратерының диаметры яҡынса 1500 м. Вулкан симметрик формала һәм [[ҡалҡыулыҡ]] менән уратып алынған. Көньяҡ битләү [[океан]]ға төшә. [[Янартау]]ҙарҙың эске битләүҙәрендә үҫемлектәр күп. Был уңдырышлыраҡ [[тупраҡ]], көслө елдең юҡлығы һәм «парник эффекты» менән аңлатыла. Пасха утрауы — вулкан сығышлы. Тупраҡ вулкан битләүҙәре эрозияһы һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән. Иң уңдырышлы тупраҡ утрауҙың төньяғында урынлашҡан, урындағы халыҡ унда бататтар һәм соҡорҙар үҫтерә. Утрауҙа киң таралған [[тау тоҡомдары]] — [[базальт]], обсидиан, риолит, трахит. Лаперуза бухтаһындағы текә ҡаялар (урындағы исеме — Ханга-Хоону) ҡыҙыл лаванан тора. Утрау ҙур булмаған утрауҙар менән уратып алынған: көньяҡ-көнбайыш осонда — Моту-Нуи (рап. ''Motu Nui'' — борон Рапануй халҡының хәрби башлыҡтары һайланған иң ҙур утрау иң ҙур утрауы), Моту-Ити (рап. ''Motu Iti''), Моту-Као-Као (рап. ''Motu Kao Kao'', Был утрауҙа магнит аномалияһы күҙәтелә, көнбайыш осонда — Моту-Таутира (рап. ''Motu Tautira''), ә көнсығыш осонда Моту Маротири (''рап. Motu Marotiri'')<ref name=":52">{{cite web|url=http://www.isladepascua.uchile.cl/Publicaciones|deadlink=yes|archive-url=|archive-date=|title=Centro de estudios isla de Pascua y Oceania. 1.000 años en Rapa Nui|author=|website=www.isladepascua.uchile.cl|date=|publisher=|lang=en|access-date=2019-11-11}}{{Недоступная ссылка|date=October 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>.{{Панорама|Pano Rano Kao Hanga Roa.jpg|2000px|Пасха утрауы панорамаһы Рано-Кау кратеры сигенән}} == '''Утрауҙың климаты''' == [[Файл:Климатограмма_острова_Пасхи.png|мини|200x200пкс|Пасха утрауының климатограммаһы ]] Пасха утрауының климаты йылы, тропик. Уртаса йыллыҡ температура — 21,8 градус, иң һыуыҡ ай — [[август]] (19,2 градус), иң йылыһы — [[ғинуар]] (24,6 градус). Утрау көньяҡ-көнсығыш елдәре зонаһының көньяҡ сигендәа урынлашҡан. [[Ҡыш]]ын төньяҡ-көнбайыш елдәр өҫтөнлөк итә, шулай уҡ көньяҡ-көнбайыш һәм көньяҡ-көнсығыш елдәр иҫә. Тропиктарға яҡын булыуға ҡарамаҫтан, утрауҙағы климат сағыштырмаса уртаса. Эҫелек һирәк була. Был һалҡын Гумбольдт ағымының яҡын булыуы һәм утрау менән Антарктида араһында бер ниндәй ҙә ер булмауы менән бәйле. Июль-август айҙарында [[Антарктида]] елдәре йыш ҡына көндөҙгө һауа температураһын Цельсий буйынса 20 °-ҡа кәметә. Утрауҙа сөсө һыуҙың төп сығанағы булып урындағы вулкан кратерҙарында барлыҡҡа килә торған күлдәр тора. Рапануйҙа [[йылға]]лар юҡ, ямғыр һыуҙары тупраҡҡа еңел генә һеңә, океан яғына аҡҡан [[ер аҫты һыуҙары]] барлыҡҡа килә. Утрауҙа һыу күп булмағанлыҡтан, урындағы халыҡ элек бөтә ерҙә лә ҡоҙоҡтар һәм ваҡ һыуһаҡлағыстар төҙөгән. ; Уртаса айлыҡ температура, яуым-төшөм һәм дымлылыҡ таблицаһы<ref>При составлении этой таблицы использовались данные с сайта http://islandheritage.org/vg/vg06.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070223233236/http://islandheritage.org/vg/vg06.html |date=2007-02-23 }}</ref> {| class="standard collapsible" style="text-align:center" ! rowspan="2" |Ай ! colspan="2" |max ' t ! colspan="2" |t min ! colspan="2" |Яуым-төшөм һаны ! rowspan="2" |Ямғырлы көн ! rowspan="2" |Дымлылыҡ (%) |- ! width="10%" |°C ! width="10%" |°F ! width="10%" |°C ! width="10%" |°F !мм !дюйм |- !Ғинуарҙа |26 |79 |19 |67 |74,5 |2,9 |15 |79 |- !Февраль |27 |81 |19 |67 |83,7 |3,2 |7 |77 |- !Март |26 |79 |20 |68 |98,9 |3,8 |16 |80 |- !Апрель |24 |76 |18 |65 |130,4 |5,0 |15 |80 |- !Май |24 |76 |17 |63 |141,1 |5,4 |12 |80 |- !Июнь |20 |70 |16 |61 |115,8 |4,4 |16 |80 |- !Июль |20 |70 |15 |59 |108,1 |4,3 |12 |82 |- !Август |20 |70 |15 |59 |90,0 |3,5 |9 |82 |- !Сентябрь |20 |70 |15 |59 |92,1 |3,6 |14 |81 |- !Октябрь |22 |72 |15 |59 |85,0 |3,4 |6 |76 |- !Ноябрь |23 |74 |17 |63 |72,2 |2,8 |9 |81 |- !Декабрь |25 |77 |18 |65 |75,7 |2,9 |15 |79 |} == Флора == [[Файл:Hanga_Roa_Panorama.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a6/Hanga_Roa_Panorama.jpg/250px-Hanga_Roa_Panorama.jpg|мини|250x250пкс|Пасха утрауында [[яҙ]]]] Утрауҙың флораһы бик ярлы: белгестәр иҫәпләүенсә, Рапануила үҫкән үҫемлектәрҙең төрө 30-ҙан артмай. Уларҙың күпселеге [[Океания]]ның, [[Америка]]ның, [[Европа]]ның башҡа утрауҙарынан килтерелгән. Элек Рапануила киң таралған күп кенә эндемик [[үҫемлек]]тәр юҡ ителгән. IX һәм [[XVII быуат]]тар араһында ағастарҙы әүҙем ҡырҡыу бара (башҡа версия буйынса ағастар оҙайлы ҡоролоҡ арҡаһында һәләк була, йә был факторҙар бер үк ваҡытта тәьҫир итә), һәм был утрауҙа урмандарҙың юҡҡа сығыуына килтерә (моғайын, быға тиклем унда P''aschalococos disperta[en]'' эндемик пальмаһы урмандары үҫкән булырға тейеш)<ref name=":12">{{cite web|url=https://www.nkj.ru/archive/articles/15739/|deadlink=no|archive-url=https://web.archive.org/web/20190905162621/https://www.nkj.ru/archive/articles/15739/|archive-date=2019-09-05|title=Загадки острова Пасхи. Дискуссия продолжается|author=Редакция журнала Наука и жизнь|publisher=www.nkj.ru|lang=ru|access-date=2019-09-05}}</ref>. Икенсе сәбәп — ағастарҙың орлоҡтарын ҡомаҡтарҙың ашауы. Кешенең дөрөҫ булмаған хужалыҡ эшмәкәрлеге һәм башҡа сәбәптәр менән бәйле, тиҙләтелгән тупраҡ эрозияһы [[ауыл хужалығы]]на ҙур зыян килтерә, һөҙөмтәлә Рапануи халҡы һиҙелерлек кәмей<ref name=":22">{{cite web|author=|url=https://lenta.ru/news/2008/02/12/easter/|deadlink=no|archive-url=https://web.archive.org/web/20210419042114/https://lenta.ru/news/2008/02/12/easter/|archive-date=2021-04-19|title=Жители острова Пасхи загубили его неуемным потреблением|publisher=[[Lenta.ru]]|access-date=2019-09-05|lang=ru}}</ref>. == Фауна == Европалылар утрауға килгәнсе, Пасха утрауы фаунаһы башлыса диңгеҙ хайуандарынан — тюлендәрҙән, гөбөргәйелдәрҙән, крабтарҙан торған. Утрауҙа тауыҡ үрсеткәндәр. Рапануиҙа тәүҙә булған урындағы фауна төрҙәре юҡҡа сыҡҡан, мәҫәлән, ''Rattus exulans'' ҡомағының (боронғо заманда урындағы халыҡ аҙыҡ итеп ҡулланған) бер төрө. Уның урынына утрауға Европа судноларында бығаса Рапануиҙа йәшәүселәргә билдәһеҙ булған төрлө ауырыуҙарҙы таратыусы Европа ҡомаҡтарының ''Rattus norvegicus и Rattus rattus'' төрө килгән. Әле утрауҙа диңгеҙ ҡоштарының 25 төрө оя ҡора һәм 6 ер өҫтө ҡоштары төрө йәшәй<ref name=":43">{{cite web|url=http://www.eisp.org/category/outreach/aboutrapanui/|deadlink=no|archive-url=https://web.archive.org/web/20191011200120/http://www.eisp.org/category/outreach/aboutrapanui/|archive-date=2019-10-11|title=Easter Island: total land area of Rapa Nui|author=|website=www.eisp.org|date=|publisher=|lang=en|access-date=2019-11-11}}</ref>. == Халҡы == XVI—XVII быуаттарҙа Пасха утрауында мәҙәниәт сәскә атҡан осорҙа Рапануя халҡы 10 меңдән алып 15 меңгә тиклем кеше тәшкил иткән тип фараз ителә. Антропоген фактор һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән экологик катастрофа, шулай уҡ үҙ-ара бәрелештәр арҡаһында халыҡ һаны тәүге европалылар килгән мәлгә 2 — 3 мең кешегә тиклем кәмей, утрау шул тиклем кешене туйындыра алған<ref name=":3" /><ref name=":1" />. 1877 йылға, урындағы халыҡты [[Перу]]ға һөргөнгә сығарыу, эпидемиялар һәм [[һарыҡ]]тарҙы күпләп үрсетеү һөҙөмтәһендә, халыҡ һаны тағы ла кәмей һәм 111 кеше тәшкил итә. 1888 йылда, [[Чили]] утрауҙы аннексияланған ваҡытҡа, Рапануя халҡы 178 кеше тәшкил итә. 2012 йылғы [[халыҡ иҫәбен алыу]] мәғлүмәттәре буйынса утрауҙа 5806 кеше йәшәй<ref name="autogenerated2">{{cite web |url = https://www.plataformaurbana.cl/archive/2012/09/05/isla-de-pascua-duplica-su-poblacion-en-veinte-anos-por-fuerte-migracion-desde-el-continente/ |deadlink = no |archive-url = https://web.archive.org/web/20200927004024/https://www.plataformaurbana.cl/archive/2012/09/05/isla-de-pascua-duplica-su-poblacion-en-veinte-anos-por-fuerte-migracion-desde-el-continente/ |archive-date = 2020-09-27 |title = Isla de Pascua duplica su población en veinte años por fuerte migración desde el continente |author = |website = |date = |publisher = Plataforma Urbana |lang = es |access-date = 2019-11-11 }}</ref>. Утрауҙа халыҡ тығыҙлығы 36 кешегә/км² етә (сағыштырыу өсөн, Германияла — 230, Рәсәйҙә — 8,4). Утрауҙа испан һәм рапануя телдәре рәсми һанала. Утрауҙың хәҙерге халҡының күпселеге (52 %) Чилиҙан килгән испан иммигранттары, шулай уҡ уларҙың 2-се һәм 3-сө быуын вариҫтары; халыҡтың 48 проценты тулыһынса йәки өлөшләтә Рапануя сығышлы. Ерле халыҡтың өлөшө, ҡағиҙә булараҡ, уларҙың әкренләп метислашыуы һәм испанлашыуы арҡаһында кәмей бара<ref>{{статья |автор = Hernán Ceppi Kahler, Miguel Kottow M., Edgardo Sánchez F., Olimpia Squella G. |год = 1991 |issn = 0716-0186 |выпуск = 1 |язык = es |страницы = 73—81 |издание = Arch. chil. oftalmol |заглавие = Atención oftalmológica en Isla de Pascua: desarrollo, aspectos epidemiológicos y étnicos |ссылка = http://bases.bireme.br/cgi-bin/wxislind.exe/iah/online/?IsisScript=iah/iah.xis&src=google&base=LILACS&lang=p&nextAction=lnk&exprSearch=109501&indexSearch=ID |том = 48}}</ref>. == Административ идаралыҡ == == Инфраструктураһы == == Туризм == [[Файл:Pano_Anakena_beach.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d5/Pano_Anakena_beach.jpg/350px-Pano_Anakena_beach.jpg|мини|350x350пкс|ААнакена — утрауҙың иң билдәле пляжы]] [[Файл:Ahu_Tongariki_bright.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4e/Ahu_Tongariki_bright.jpg/220px-Ahu_Tongariki_bright.jpg|мини|Аху Тонгарики]] Туризм халыҡтың төп килем сығанағы. Пасха утрауына берҙән-бер даими рейсты Чилиҙың «''LAN Airlines''» авиакомпанияһы башҡара, уның самолеттары [[Сантьяго]]нан Таитиға юллана һәм Пасха утрауына төшөп китә. Эске рейстар «Сантьяго — Пасха утрауы — Сантьяго» схемаһы буйынса башҡарыла<ref>{{cite web|url=https://www.nationalgeographic.com/travel/world-heritage/easter-island/|deadlink=yes|title=Discover the Mysteries of Easter Island|author=|website=www.nationalgeographic.com|date=|publisher=|lang=en|access-date=2019-11-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20200102054256/https://www.nationalgeographic.com/travel/world-heritage/easter-island/|archive-date=2020-01-02}}</ref>. Сантьяго аэропортының ике төрлө терминалынан, халыҡ-ара йәки эске билетҡа заказ биреүгә ҡарап, халыҡ-ара йәки эске рейс үтә. Авиарейстарҙың теҙмәһе йыл миҙгеленә бәйле. Декабрь—мартта осоштар аҙнаһына бер нисә тапҡыр башҡарыла. Башҡа ваҡытта — аҙнаһына бер-ике тапҡыр. Осош яҡынса 5 сәғәт дауам итә. 2010 йылдың ноябренән башлап Пасха утрауына [[Перу]]ҙың баш ҡалаһы Лиманан тура рейс менән килергә мөмкин<ref>{{cite web|author=|lang=|url=http://www.buenolatina.ru/news.php?id=186|deadlink=no|archive-url=https://web.archive.org/web/20200923122625/http://www.buenolatina.ru/news.php?id=186|archive-date=2020-09-23|title=Новый авиамаршрут на остров Пасхи|publisher=www.buenolatina.ru|access-date=2019-11-11}}</ref>. Бөтә самолеттар ҙа Пасха утрауындағы берҙән-бер [[аэропорт]]ҡа — Матавериға ултыра. Рапануила бәләкәй караптар өсөн бер генә пристань ғына бар. Утрауҙа бер нисә отель бар. Рапануяла хаҡтар бик юғары, был аҙыҡ-түлек ташыуға транспорт сығымдарының юғары булыуына бәйле. Утрауҙың иҫтәлекле урындарына автомобилдәрҙә, шул иҫәптән такси, ҡуртымға алынған машиналарҙа, аттарҙа йәки йәйәү барырға мөмкин<ref>{{cite web|url=https://www.dailymail.co.uk/travel/article-4214358/The-mesmerising-mysteries-traditions-Easter-Island.html|deadlink=no|archive-url=https://web.archive.org/web/20180421151336/http://www.dailymail.co.uk/travel/article-4214358/The-mesmerising-mysteries-traditions-Easter-Island.html|archive-date=2018-04-21|title=The mesmerising mysteries and traditions of Easter Island|author=|website=www.dailymail.co.uk|date=|publisher=|lang=en|access-date=2019-11-11}}</ref>. 1975 йылдан башлап утрауҙа йыл һайын ғинуар аҙағында — февраль башында «Тапати» (рап. ''Tapati Rapa Nui''), фестивале үткәрелә. [[Бейеү]]<nowiki/>ҙәр, [[йыр]]ҙар һәм рапануйҙарҙың төрлө традицион ярыштары менән оҙатыла<ref>{{cite web|url=https://www.nodalcultura.am/2018/02/tapati-rapa-nui-el-festival-cultural-mas-importante-de-la-isla-de-pascua/|deadlink=no|archive-url=https://web.archive.org/web/20190727211204/https://www.nodalcultura.am/2018/02/tapati-rapa-nui-el-festival-cultural-mas-importante-de-la-isla-de-pascua/|archive-date=2019-07-27|title=Tapati Rapa Nui: el festival cultural más importante de la Isla de Pascua|author=|website=www.nodalcultura.am|date=|publisher=|lang=es|access-date=2019-11-11}}</ref>. == Моаи == [[Файл:Moai_Rano_raraku.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a2/Moai_Rano_raraku.jpg/250px-Moai_Rano_raraku.jpg|мини|333x333пкс|Моаи]] [[Файл:Профиль_идола.jpg|мини|250x250пкс|Рано-Роратка вулканы кратеры фонында статуяның профиле]] == Тарихы == === Утрауға килеп ултырыу һәм иртә тарихы === ==== Боронғо Рапа-Нуй халҡының һөнәрҙәре ==== ==== Боронғо Рапа-Нуй халҡының ижтимағи мөнәсәбәттәре ==== === Европалылар утрауҙа === === Утрауҙа миссионерҙар һәм Рапануяның XX быуат башына тиклемге тарихы === === XX быуат === == «Ҡош-кеше» (''урыҫса птицечеловек'') (XVI/XVII—XIX быуаттар) == == Ронго-ронго == == Пасха утрауы һәм юғалған континент == == Фильмография == == Шулай уҡ ҡарағыҙ == ** [[:ru:Аху|Аху]] ** [[:ru:Моаи|Моаи]] == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == {{Refbegin|2}} * {{Китап|автор=[[Кондратов, Александр Михайлович|Кондратов А. М.]]|заглавие=Великаны Острова Пасхи|ответственный=|ссылка=|место=М.|издательство=[[Советский художник|Советский художник]]|год=1966|страниц=192|серия=[[Страницы истории искусств]]|тираж=73000}} * {{Китап|автор=[[Кренделев, Фёдор Петрович|Кренделев Ф. П.]], [[Кондратов, Александр Михайлович|Кондратов А. М.]]|заглавие=Безмолвные стражи тайн (загадки острова Пасхи)|ссылка=|ответственный=Отв. ред. акад. [[Окладников, Алексей Павлович|А. П. Окладников]]; [[Академия наук СССР]], Сибирское отделение, Бурятский филиал, Геологический институт|издание=|место=[[Новосибирск]]|издательство=[[Наука (издательство)|Наука]]. Сибирское отд-ние|год=1980|страницы=|страниц=208|серия=Научно-популярная серия|isbn=|тираж=100000}} * {{Китап|автор=[[Бутинов, Николай Александрович|Бутинов Н. А.]]|часть=К истории заселения о-ва Пасхи (по материалам преданий и дощечек с письменами)|ссылка часть=|заглавие=Культура народов Индонезии и Океании. Сборник XXXIX музея антропологии и этнографии|ссылка=|ответственный=Институт этнографии им. Н. Н. Миклухо-Маклая АН СССР|издание=|место=Л.|издательство=[[Наука (издательство)|Наука]]. Ленингр. отд-ние|год=1984|страницы=|страниц=|isbn=|тираж=}} * [http://lib.ru/ALPINISM/HEJRDAL/heierdal_kontiki.txt Тур Хейердал «Путешествие на „Кон-Тики“»] * ''Чесноков А.'' О людях, ветрах и плотах в океане: История путешествия от Южной Америки до острова Пасхи и обратно — [б.м.]: Издательские решения, 2017. — 288 с. — ISBN 978-5-4485-7529-7. * Даймонд Джаред Коллапс: Как и почему одни общества приходят к процветанию, а другие — к гибели. — М.: [[Астрель]]: CORPUS, 2012. — 800 с. ;На иностранных языках * [http://www.chauvet-translation.com/index.htm Dr. Stéphen-Chauvet «Easter Island and its mysteries». Translated by Ann M. Altman. First published in 1935. Translation prepared 2004.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110708140919/http://www.chauvet-translation.com/index.htm |date=2011-07-08 }} * Metraux Alfred «Easter Island: A Stone-Age Civilization of the Pacific»; Oxford University Press, 1957 (книга доступна подписчикам www.questia.com). * Fischer Steven Roger «Rongorongo: The Easter Island Script History, Traditions, Texts». Clarendon Press: Oxford, England, 1997 (книга доступна подписчикам www.questia.com). * [https://archive.org/details/TheMysteryOfEasterIsland Routledge Scoresby «The Mystery of Easter Island. The story of an expedition». London, 1919] * [https://www.sacred-texts.com/pac/ei/index.htm Thomson, William J. 1891. Te Pito te Henua, or Easter Island. Report of the United States National Museum for the Year Ending June 30, 1889. Annual Reports of the Smithsonian Institution for 1889. 447—552. Washington: Smithsonian Institution.] * Dransfield J. 1991 123. ''Paschalococos disperta'' J. Dransfield gen. et sp. nov. In G. Zizka Flowering plant of Eastern Island PHF3, wissenschaftliche Berichte, Palmengarten, Frankfurt. {{Refend}} == Һылтанмалар == * [http://www.airpano.ru/360Degree-VirtualTour.php?3D=Easter-Island Истуканы острова Пасхи, Чили • 360° Аэрофотопанорама] на сайте [[:ru:AirPano|AirPano]] * {{cite web|author=|title=Официальный сайт острова Пасхи|url=http://www.rapanui.co.cl/|archive-url=https://web.archive.org/web/20181008074613/http://www.rapanui.co.cl/|archive-date=2018-10-08|deadlink=yes|lang=es}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181008074613/http://www.rapanui.co.cl/ |date=2018-10-08 }} * {{cite web|author=|title=Сайт Антропологического музея имени Отца Себастьяна Энглерта|url=http://www.museorapanui.cl/ElMuseo/index.php|archive-url=https://web.archive.org/web/20070429101234/http://www.museorapanui.cl/ElMuseo/index.php|archive-date=2007-04-29|deadlink=yes|lang=es}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070429101234/http://www.museorapanui.cl/ElMuseo/index.php |date=2007-04-29 }} * [http://www.therapanuinews.com// Новости острова Пасхи] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110207094331/http://therapanuinews.com/ |date=2011-02-07 }}{{ref-es}} * [http://www.islandheritage.org/ Фонд острова Пасхи] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100123023248/http://www.islandheritage.org/ |date=2010-01-23 }}{{ref-en}} * [http://www.rongorongo.org/ Международный сервер по письменности ронго-ронго с текстами острова Пасхи]{{ref-en}}<small title="на английском языке" class="ref-info" style="cursor:help;">)</small> * [https://www.flickr.com/photos/tags/rapanui Фотографии острова на сайте Flickr]{{ref-en}}<small title="на английском языке" class="ref-info" style="cursor:help;">)</small> * [https://podrobnosti.ua/podrobnosti/2012/04/15/831818.html Сюжет об острове Пасхи на сайте «Подробности»]{{ref-ru}} [[Категория:Австралия һәм Океания утрауҙары]] [[Категория:Тымыҡ океан утрауҙары]] 24ibyjerjrunnn0f8ee90xrvvgyvxoy 0 191719 1278756 1243332 2024-10-19T06:55:33Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 1278756 wikitext text/x-wiki {{Ук}}'''Русь''' — [[Көнсығыш Европа]]ла киң этномәҙәни төбәк, көнсығыш славян ерҙәренең тарихи исеме. Был ерҙәрҙә барлыҡҡа килгән йоғонтоло [[Киев Русе]] боронғо берҙәм рус халҡын, телен һәм мәҙәниәтен формалаштырыуға нигеҙ була. Уның сәйәси сәскә атыуы X—XI быуатҡа тура килә. 988 йылда Русь [[Православие дине|көнсығыш христиан]] йолалары буйынса суҡындырыла. Феодаль Рустә үҙ-ара һуғыштар һәм ошо фонда монголдар баҫып инеүе уның удел кенәзлектәренә тарҡалыуына килтерә, һәм уның өлөштәре тышҡы власть көс үҙәктәренең хакимлығы аҫтына эләгә, XV быуат аҙағында [[Бөйөк Владимир кенәзлеге|Төньяҡ-Көнсығыш Рустә]] бойондороҡһоҙ берҙәм Рус дәүләте барлыҡҡа килә, уның [[Бөйөк Литва кенәзлеге]] һәм артабан [[Речь Посполитая]] менән көрәше, ''урыҫ ерҙәрен'' йыйыуы бер нисә быуат дауамында Көнсығыш Европа сәйәсәтенең һәм тарихының төп билдәләүсе һыҙаттарының береһенә әйләнә. == Исеме == Русь атамаһы ''русь'' ҡәбилә (йәки социаль төркөм) исеменән килеп сыҡҡан, ул Боронғо Рус дәүләтенең юғары ҡатламын тәшкил иткән булған<ref>{{cite web |url = http://www.ulfdalir.narod.ru/literature/articles/vaeringr.htm |title = ''Рыдзевская Е. А.'' О роли варягов в Древней Руси // Древняя Русь и Скандинавия в IX—XIV вв. |archive-url = https://web.archive.org/web/20190202103740/http://www.ulfdalir.narod.ru/literature/articles/vaeringr.htm |archive-date = 2019-02-02 }} М., 1978.</ref>. Шулай уҡ төньяҡ Иран, славян һәм башҡа ҡайһы бер этимологиялар бар<ref name="Агеева">''[[Агеева, Руфь Александровна|Агеева Р. А.]]'' [[iarchive:krcun001 gmail 20170328|Страны и народы : происхождение названий]] / Отв. ред. [[Мурзаев, Эдуард Макарович|Э. М. Мурзаев]]; [[Академия наук СССР|АН СССР]]. М. : [[Наука (издательство)|Наука]], 1990. С. 123—124 и др.</ref>. == Тарихы == === Дәүләтселектең барлыҡҡа килеүе === === Тәүге телгә алыуҙар === === Рус ҡалаларының үҫеше === [[Файл:Макет_древнего_Киева.jpg|мини|300x300пкс| XI быуат [[Киев]] макеты]] === Боронғо рус дәүләте === ==== Рюрик Дәүләте (Новгород Русе) ==== ==== Киев Русе ==== === Русь монголдар баҫып алыуынан һуң === ==== Русь монгол-татар иҙеүе аҫтында ==== ==== Мәскәүҙең Литва һәм Речь Посполитая менән көнәркәшлеге ==== ==== Ҡырым-нуғай һөжүмдәре ==== == Халҡы == === Русь менән бәйле этнонимдар === === Боронғо урыҫ халҡы һәм XVII быуатҡа тиклем дөйөм урыҫ аңының үҫеше === == Мәҙәниәте == == Телмәр хәле == == Дине == == Хоҡуҡиәт == == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == {{refbegin|2}} * {{ВТ-ЭСБЕ|Русь, происхождение имени|[[Браун, Фёдор Александрович|Браун Ф. А.]]}} * {{ВТ-ЭСБЕ|Россия/История/История России|[[Кизеветтер, Александр Александрович|Кизеветтер А. А.]]}} * [[Древняя Русь в средневековом мире (энциклопедия)|Древняя Русь в средневековом мире]]. Энциклопедия / Под ред. [[Мельникова, Елена Александровна|Е. А. Мельниковой]], [[Петрухин, Владимир Яковлевич|В. Я. Петрухина]]. — 2-е изд. — М. : Ладомир, 2017. * ''[[Барсов, Николай Павлович|Барсов Н. П.]]'' [http://runivers.ru/lib/detail.php?ID=483585 Материалы для историко-географического словаря России] * ''Бибиков М. В.'' [http://www.drevnyaya.ru/vyp/stat/s1_19_1.pdf Русь в византийской дипломатии: договоры Руси с греками X в.] // [[Древняя Русь. Вопросы медиевистики]]. 2005. № 1 (19). С. 5—15. * ''Богданов С. В.'' [http://www.drevnyaya.ru/vyp/2008_4/conf-3.pdf Об определении «Всея Руси» в великокняжеской титулатуре XIV—XV в. (по материалам актов XIV—XV в.)] // [[Древняя Русь. Вопросы медиевистики]]. 2008. № 4 (34). С. 30—49. * ''[[Горский, Антон Анатольевич|Горский А. А.]]'' [http://www.drevnyaya.ru/vyp/2008_2/conf-1.pdf Русь «от рода франков»] // [[Древняя Русь. Вопросы медиевистики]]. 2008. № 2 (32). С. 55—59. * ''[[Данилевский, Игорь Николаевич|Данилевский И. Н.]]'' [http://www.lants.tellur.ru/history/danilevsky/d06_4.htm Русская Земля] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130320043146/http://www.lants.tellur.ru/history/danilevsky/d06_4.htm |date=2013-03-20 }} * ''[[Дмитриев, Михаил Владимирович|Дмитриев М. В.]]'' [https://journals.openedition.org/monderusse/9382 Парадоксы «Святой Руси»: «Святая Русь» и «русское» в культуре Московского государства XVI—XVII вв. и фольклоре XVIII—XIX вв.] // L’invention de la Sainte Russie. 53/2-3. 2012. P. 319—331. * {{книга|автор = [[Зализняк, Андрей Анатольевич|Зализняк А. А.]] |заглавие = Древненовгородский диалект |ссылка = http://gramoty.ru/?id=dnd |издание = 2-е издание, переработанное с учётом материала находок 1995—2003 гг |место = {{М.}} |издательство = «Языки славянской культуры» |год = 2004 |страниц = 872 |isbn = 5-94457-165-9 |ref = Зализняк}}{{проверено|30|05|2014}} * {{книга|автор = Зализняк А. А., Шевелёва М. Н. |часть = Восточнонославянские языки. Древненовгородский диалект |ссылка часть = |заглавие = [[Языки мира (серия книг)|Языки мира. Славянские языки]] |ответственный = |издание = |место = {{М.}} |издательство = [[Academia]] |год = 2005 |том = |страницы = 438—444|isbn = 5-87444-216-2 |ref = Зализняк, Шевелёва}} * ''[[Кузьмин, Аполлон Григорьевич|Кузьмин А. Г.]]'' [http://www.portal-slovo.ru/history/40503.php Древняя Русь в IX—XI веках] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220407135516/https://www.portal-slovo.ru/history/40503.php |date=2022-04-07 }} * ''Кузьмин А. Г.'' [http://www.portal-slovo.ru/history/35265.php Сведения иностранных источников о руси и ругах] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130719142402/http://www.portal-slovo.ru/history/35265.php |date=2013-07-19 }} * {{статья|автор = [[Мельник, Александр Гаврилович|Мельник А. Г.]] |заглавие = Конец XIV — начало XV века в истории Руси — время новаций |ссылка = https://www.academia.edu/45173722/ |выпуск=25|место = Ростов |год = 2020 |страницы= 5—13 |isbn = 978-5-9908342-3-1}} * ''[[Насонов, Арсений Николаевич|Насонов А. Н.]]'' [http://litopys.org.ua/rizne/nason.htm Русская Земля] (фрагменты). * ''[[Перевезенцев, Сергей Вячеславович|Перевезенцев С. В.]]'' {{cite web |title = Образование Древнерусского Государства |url = http://www.portal-slovo.ru/download/history/KievRus.pdf |archive-url = https://web.archive.org/web/20051226223220/http://www.portal-slovo.ru/download/history/KievRus.pdf |archive-date = 2005-12-26 |deadlink = yes }}. * ''[[Петрухин, Владимир Яковлевич|Петрухин В. Я.]]'' Начало этнокультурной истории Руси IX—XI веков. Смоленск: Русич; М.: Гнозис, 1995. * {{книга|автор=[[Петрухин, Владимир Яковлевич|Петрухин В. Я.]]|заглавие=Русь в IX—X веках. От призвания варягов до выбора веры |ссылка= |издание=2-е изд., испр. и доп. |место=М. |издательство=Форум : Неолит |год=2014 |страниц=464 |серия= |ref=Петрухин}} * ''[[Плотникова, Ольга Анатольевна|Плотникова О. А.]]'' [http://www.zpu-journal.ru/e-zpu/2008/6/Plotnikova_crystallization/ Кристаллизация института княжеской власти как социально-политического компонента древнерусской цивилизации]. * ''Погосян Е.'' [http://ec-dejavu.ru/r/Russia1730-1780.html Русь и Россия в исторических сочинениях 1730—1780-х годов] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220523123206/http://ec-dejavu.ru/r/Russia1730-1780.html |date=2022-05-23 }}. * ''Раковский А.'' {{cite web |url = http://www.rujan.jino-net.ru/article.php?id=4_3 |title = Происхождение Руси |archive-url = https://web.archive.org/web/20090125021256/http://www.rujan.jino-net.ru/article.php?id=4_3 |archive-date = 2009-01-25 }} * ''[[Робинсон, Андрей Николаевич|Робинсон А. Н.]]'' [http://litopys.org.ua/rizne/robins.htm «Русская Земля» в «Слове о полку Игореве»] * {{Книга:Рыбаков Б. А.: Рождение Руси}} * ''[[Седов, Валентин Васильевич|Седов В. В.]]'' Избранные труды : Славяне. Древнерусская народность. — М. : Знак, 2005. * ''[[Тихомиров, Михаил Николаевич|Тихомиров М. Н.]]'' [http://litopys.org.ua/rizne/spysok/spys05.htm Происхождение названий «Русь» и «Русская Земля»] * ''Фетисов А. А.'' [https://www.academia.edu/12009401/Фетисов_А.А._Формирование_домена_Рюриковичей_Русской_земли_по_археологическим_данным_Восточная_Европа_в_Древности_и_средневековье._Государственная_территория_как_фактор_политогенеза._XXVII_чтения_памяти_В.Т._Пашуто._М._2015 Формирование «домена» Рюриковичей («Русской земли») по археологическим данным] // Восточная Европа в Древности и средневековье. Государственная территория как фактор политогенеза. XXVII чтения памяти В. Т. Пашуто. М. 2015. C. 278—283. * {{книга|автор = [[Хабургаев, Георгий Александрович|Хабургаев Г. А.]] |часть = Восточнонославянские языки. Древнерусский язык |ссылка часть = |заглавие = [[Языки мира (серия книг)|Языки мира. Славянские языки]] |ответственный = |издание = |место = {{М.}} |издательство = [[Academia]] |год = 2005 |том = |страницы = 418—438|isbn = 5-87444-216-2 |ref = Хабургаев}} * ''[[Цукерман, Константин|Цукерман К.]]'' [http://www.iananu.kiev.ua/archaeology/2003-1/zukerman.htm Два этапа формирования Древнерусского государства]. Археологія, Київ: Інститут археології [[Национальная академия наук Украины|HAH України]] № 1/2003. {{refend}} {{Русь}} {{әҙерләмә}} {{Тышҡы һытанмалар}} [[Категория:Урыҫ дәүләте]] 5pdo5ii480mprbxd2iue2wkzbqkjwk1 0 199167 1278754 1278666 2024-10-19T05:32:22Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 5 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 1278754 wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Васи́лий Васи́льевич Ро́занов''' ({{OldStyleDate2|2|мая|1856|20|апреля}}, Ветлуга, Кострома губернаһы — [[5 февраль]] [[1919 йыл|1919]], [[Сергиев Посад]]) — урыҫ дини аҡыл эйәһе һәм философы{{Sfn|Rossman|2005|p=628}}, әҙәби тәнҡитсе, тәржемәсе, публицист һәм [[Әҙип|яҙыусы]]{{Sfn|Rossman|2005|p=628}}. Розановтың ҡаршылыҡлы идеялары күп кенә рус яҙыусыларына һәм әҙәби тәнҡитселәренә йоғонто яһай{{Sfn|Rossman|2005|p=628}}. Советтар Союзынан һуңғы Рәсәйҙә ул, күп осраҡта үҙенең сағыу теле һәм нәфис әҙәби стиле арҡаһында, Көмөш быуаттың иң популяр рус философтарының береһе була{{Sfn|Rossman|2005|p=629}}. П. Д. Первов менән берлектә<ref>{{Cite web|author=|subtitle=|access-date=2020-02-13|accessdate=2019-09-07|archiveurl=no}}</ref> Рәсәйҙә беренсе тапҡыр [[Аристотель|Аристотелдың]] «Метафизика»һын тәржемә итә. Розанов художестволы әҫәрҙәр яҙмаһа ла, уның ижады уникаль һәм тәржемәгә бирелмәгән художество стиле менән айырылып тора<ref>[[Святополк-Мирский, Дмитрий Петрович|Дмитрий Святополк-Мирский]]. «История русской литературы»</ref>. == Биографияһы == Василий Розанов {{OldStyleDate3|20.4.1856}} йылда Кострома губернаһындағы Ветлуга ҡалаһында коллегия секретары, Урман ведомствоһы чиновнигы Василий Федорович Розановтың (1822-1861) һәм Надежда Ивановна Шишкинаның (1826-1870) күп балалы (8 бала) ғаиләһендә тыуған. Василийға дүрт йәш булғанда, атаһы вафат була. Күп балалы ғаилә [[Кострома|Костромаға]] күсеп килә, бик ярлы йәшәй. Василийға 14 йәш тулғанда әсәһе вафат була. Өлкән ағаһы Николай Розановҡа ата-әсәһен алмаштыра<ref name="Малышев">{{Cite web|author=Владимир Малышев|subtitle=|access-date=2021-11-01|accessdate=2021-11-02|archiveurl=no}}</ref>. 1868 йылдан 1870 йылға тиклем Розанов Кострома гимназияһында<ref>{{Cite web|author=Сукач В. Г.|subtitle=|access-date=2020-02-13|accessdate=2020-02-13|archiveurl=no}}</ref> уҡый. Өлкән ағаһы Николай (1847-1894) уны тәрбиәләп үҫтерә. 1870 йылда гимназияла уҡытҡан ағаһы менән бергә [[Ульяновск|Сембергә]] күсеп килә. Розанов үҙе һуңыраҡ иҫенә төшөрә:<ref>Розанов В. В. Биографические сведения для Нижегородской губернской учёной архивной комиссии. 1909 г. — ЦГАЛИ, ф. 419.</ref>:<blockquote>Ул ваҡытта [[Ҡазан Император университеты|Ҡазан университетын]] тамамлаған өлкән ағайым мине «үҙенә алмаһа», тулыһынса һәләк булыр инем. Ул миңә белем бирҙе, бер һүҙ менән әйткәндә, атай булды<ref name="brother">Розанов В. В. Материалы к биографии // Русский архив. Вып. 1. — М., 1991. — С. 249.</ref></blockquote>Өлкән ағаһының ҡатыны, Түбәнге Новгород уҡытыусыһының ҡыҙы, Александра Степановна Троицкая уға әсәһен алмаштыра. Семберҙә Розанов [[Карамзин Николай Михайлович|Н. М. Карамзин]] йәмәғәт китапханаһының даими уҡыусыһы була. Сембер Розановтың «рухи тыуған иле»нә әйләнә («С ничего я пришёл в Симбирск…вышел из него со всем..»). Сембер гимназияһында ике йыл уҡый, ә 1872 йылда [[Түбәнге Новгород|Түбәнге Новгородҡа]] килә. Бында 1878 йылда гимназия тамамлай, шул уҡ йылда Император Мәскәү университетының тарих-филология факультетында С. М. Соловьёв, В. О. Ключевский, Ф. Е.&amp;nbsp;Корш һ. б. лекцияларын тыңлай. Үҙе белдереүенсә, Розанов ''университетта тарих, археология яратыусы булып китә; консерваторға әйләнә''{{Sfn|Императорский Московский университет|2010}}. Уҡыған ваҡытта бер нисә ғилми студент эше яҙа: профессор В. И. Герье юғары баһалаған тарихи — «Карл V, его личность и отношение к главным вопросам времени»; логика буйынса — «Основание поведения», уның өсөн Н. В. Исаков премияһына лайыҡ була. Дүртенсе курста А. С. Хомяков стипендияһына лайыҡ була. 1880 йылда 24 йәшлек Василий Розанов, 1861-1866 йылдарҙа [[Достоевский Фёдор Михайлович|Ф. М. Достоевский]]<ref>{{Китап|автор=Суслова А. П.|заглавие=Годы близости с Достоевским: Дневник-повесть-письма|ответственный=Вступ. ст. и примеч. А. С. Долинина|издание=|место=М.|издательство=Изд. М. и С. Сабашниковых|год=1928|страницы=|страниц=195|isbn=|ссылка=https://www.fedordostoevsky.ru/pdf/suslova_1928.pdf}}</ref> менән яҡын мөнәсәбәттәрҙә булған 40 йәшлек А. П. Сусловаға өйләнә. === Университеттан һуң === 1882 йылда университетты тамамлағас, ирекле ижад менән шөғөлләнергә ҡарар итеп, магистр дәрәжәһенә имтихан тапшырыуҙан баш тарта. 1882-1893 йылдарҙа провинциаль ҡалалар — [[Брянск|Брянск ҡалаһы]], [[Ульяновск|Сембер]], Вязьма (1882—1887)<ref>{{Cite web|url=https://www.kray32.ru/lich047.html|title=Розанов Василий Васильевич|author=|website=Выдающие личности Брянского края|date=|publisher=|access-date=2020-02-13|archive-date=2020-02-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20200213113933/https://www.kray32.ru/lich047.html|deadlink=no}}</ref>, [[Елец]] (1887—1891), Белый (1891—1893) ҡалалары гимназияларында уҡыта<ref>{{Cite web|url=http://litmap.tverlib.ru/belsky/rosanov.htm|title=Русский философ и писатель В. В. Розанов — преподаватель в Бельской мужской прогимназии|author=Т. А. Чистякова, директор межпоселенческой центральной библиотеки Бельского района|website=Литературная карта Тверского края|date=|publisher=|access-date=2020-01-31|archive-date=2020-01-31|archive-url=https://web.archive.org/web/20200131043935/http://litmap.tverlib.ru/belsky/rosanov.htm|deadlink=no}}</ref>. Елецта география уҡытыусыһы булып эшләгәндә, низағ һөҙөмтәһендә, «уҡытыусы менән тупаҫ мөғәмәләһе өсөн» «бүре билеты» менән уҡыусыһы, буласаҡ яҙыусы, М. Пришвин гимназиянан ҡыуыла<ref>{{Мәҡәлә|автор=Подоксенов А. М|заглавие=Елецкая гимназия: истоки дружбы и вражды М. Пришвина-гимназиста и В. Розанова-учителя|ссылка=http://www.intelros.ru/readroom/credo_new/kr4-2014/25717-eleckaya-gimnaziya-istoki-druzhby-i-vrazhdy-m-prishvina-gimnazista-i-v-rozanova-uchitelya-chast-2-prodolzhenie.html|язык=|издание=Интеллектуальная Россия|тип=Международный теоретический журнал|год=2014|том=|номер=4|страницы=|doi=|issn=|archivedate=2021-01-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210120105821/http://www.intelros.ru/readroom/credo_new/kr4-2014/25717-eleckaya-gimnaziya-istoki-druzhby-i-vrazhdy-m-prishvina-gimnazista-i-v-rozanova-uchitelya-chast-2-prodolzhenie.html}}</ref>. Уның «О понимании. Опыт исследования природы, границ и внутреннего строения науки как цельного знания» <!-- http://imwerden.de/cat/modules.php?name=books&pa=showbook&pid=1435 --> (1886) беренсе китабы фәнгә [[Георг Вильгельм Фридрих Гегель]] ҡарашы варианттарының береһе булып тора, әммә уңышҡа өлгәшмәй. Шул уҡ йылда Суслова, рәсми айырылышырға риза булмай (һуңынан тағы ла егерме йыл дауамында баш тартып), Василий Розановты ҡалдыра. Розановтың «[https://www.fedordostoevsky.ru/pdf/rozanov_2014.pdf Легенда о великом инквизиторе Ф. М. Достоевского»] әҙәби-фәлсәфәүи этюды (1891) ҙур билдәлелек ала, Н. А. Бердяев, С. Н. Булгаков, дини аҡыл эйәһе булараҡ [[Достоевский Фёдор Михайлович]]тың һәм башҡаларҙың идеяларын артабан аңлатыуға башланғыс һала. Тәнҡитсе һәм философ Н. Н. Страхов уның Петербургҡа күсеп килеүенә, Дәүләт контроле департаментында 7-се класлы махсус йөкләмәләр чиновнигы вазифаһына эшкә алыныуына булышлыҡ итә. Розановтың ижадына иғтибар иткән «Новое время» гәзите мөхәррире А. С. Суворин уны штатҡа ала, унда 1917 йылға тиклем эшләй<ref>{{cite web|author= |url= https://biblioclub.ru/index.php?page=author_red&id=212|title= Розанов Василий Васильевич|lang= ru|website= ЭБС «Университетская библиотека онлайн»|publisher= |date= |access-date= 2021-11-01|archive-date= 2021-11-02|archive-url= https://web.archive.org/web/20211102184049/https://biblioclub.ru/index.php?page=author_red&id=212|deadlink= no}}</ref>. Һуңыраҡ Розанов дини-фәлсәфәүи йыйылыштарҙа (1901-1903) ҡатнашыусы булараҡ яҙыусылар менән яҡынлаша. 1900 йылда Мережковский, Минский, Гиппиус и Розанов Санкт-Петербург дини-философия йәмғиәтенә нигеҙ һала. 1890-сы йылдар ахырынан Розанов һуңғы славянофил йүнәлешендәге билдәле журналист була, «Русский вестник» һәм «Русское обозрение» журналдарында, «Новое время» гәзитендә эшләй. [[Файл:Vasily_Rosanov_by_Ivan_Parkhomenko_1909.jpg|мини|274x274пкс|И. К. Пархоменко. Розанов портреты. 1909 йыл]] === Икенсе никахы === 1891 йылда Розанов Елец классик ирҙәр гимназияһы уҡытыусыһы, директор Михаил Павлович Бутягиндың тол ҡатыны, диндар ғаиләнән сыҡҡан Варвара Дмитриевна Бутягина (Руднева, 1864—1923) менән йәшерен никахлаша. Василий Васильевич һәм Варвара Дмитриевнаға ҡатындың тәүге иренең туғаны рухани Иван Павлович Бутягин никах уҡый. Александра Андриановна, билдәле вәғәзсе һәм дин белгесе Херсон һәм Таврия архиепискобы Иннокентийҙың (Борисов) туғаны, ауыр осраҡтарҙа кәңәштәр һорап Преподобный Амвросий Оптинскийға мөрәжәғәт итә. В. В. Розанов белдереүенсә, ул йәшерен никахҡа фатиха бирә. Елец гимназияһы уҡытыусыһы булараҡ, Розанов үҙенең дуҫы Первов Павел Дмитриевич менән Рәсәйҙә беренсе булып грек теленән Аристотелдең «Метафизика»һын тәржемә итә<ref>{{Книга|автор=Аристотель|заглавие=Метафизика|ответственный=Перевод с греческого П. Д. Первова и В. В. Розанова|издание=|место=М.|издательство=Институт философии, теологии и истории св. Фомы|год=2006|страницы=|страниц=232|isbn=5-94242-018-1|ссылка=https://www.hse.ru/data/2015/02/06/1091997306/%D0%90%D1%80%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C%20-%20%D0%9C%D0%B5%D1%82%D0%B0%D1%84%D0%B8%D0%B7%D0%B8%D0%BA%D0%B0%20(Bibliotheka%20Ignatiana)%20-%202006.pdf|archive-date=2021-11-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20211108202028/https://www.hse.ru/data/2015/02/06/1091997306/%D0%90%D1%80%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C%20-%20%D0%9C%D0%B5%D1%82%D0%B0%D1%84%D0%B8%D0%B7%D0%B8%D0%BA%D0%B0%20(Bibliotheka%20Ignatiana)%20-%202006.pdf}}</ref>. Розановтың Рәсәй мәктәптәрендә белем биреү торошо менән риза булмауы «Сумерки просвещения» (1893) һәм «Афоризмы и наблюдения» (1894) мәҡәләләрендә сағыла. 1905-1907 йылдарҙағы революцион сыуалыштар осорон «Когда начальство ушло» (1910) китабында теләктәшлек тонында һүрәтләй. «Религия и культура» (1899) һәм «Природа и история» (1900) йыйынтыҡтары Розановтың динлелектә социаль һәм донъяға ҡараш проблемаларын хәл итеүҙе табырға тырышыуын сағылдыра. Әммә уның православие сиркәүенә мөнәсәбәте («Около церковных стен», 1-2-се томдар, 1906) ҡапма-ҡаршылыҡлы булып ҡала. «Семейный вопрос в России» китабы сиркәүҙең ғаилә һәм енси мәсьәләләренә мөнәсәбәтенә арналған (1-2-се томдар, 1903). «Тёмный лик. Метафизика христианства» (1911) һәм «Люди лунного света» (1911) хеҙмәттәрендә Розанов христианлыҡ менән енес мәсьәләләре буйынса тулыһынса килешмәй (Шул уҡ ваҡытта, тән тормошоноң раҫлаусыһы булараҡ, Иҫке Ғәһедте Яңыһына ҡаршы ҡуя). === Дини-фәлсәфәүи йәмғиәт менән мөнәсәбәттәрен өҙөүе === Розановтың Бейлис эшенә арналған мәҡәләләре (1911), Дини-философия йәмғиәте менән низағҡа килтерә. Бейлис процесын «бөтә рус халҡын мыҫҡыллау» тип таныған йәмғиәт Розановты үҙ составынан сығырға саҡыра, һәм ул тиҙҙән йәмғиәттән сыға<ref name=Fateev>''Фатеев В.'' С русской бездной в душе. Жизнеописание Василия Розанова. — СПб.-Кострома, 2002.</ref>. Икенсе сәбәп булып «Не нужно давать амнистию эмигрантам» тигән резонанслы мәҡәлә тора<ref>В. В. Розанов. [http://dugward.ru/library/rozanov/rozanov_ne_nujno_davat_amnistiu.html Не нужно давать амнистию эмигрантам] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20240310172358/http://dugward.ru/library/rozanov/rozanov_ne_nujno_davat_amnistiu.html |date=2024-03-10 }} // Богословский вестник. 1913. № 3. С. 644—650.</ref>, , уның өсөн Розановты «реакционер» һәм «яңылыҡ дошманы» (мракобес) тип атайҙар<ref>Евгений Тростин. [https://историк.рф/journal/post/7041 «Райские люди»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231003101239/https://xn--h1aagokeh.xn--p1ai/journal/post/7041 |date=2023-10-03 }} // «[[Историк (журнал)|Историк]]» № 101 май 2023. С. 54-57.</ref>. Һуңғы китаптары — «Уединённое» (1912), «Смертное» (1913) һәм «Опавшие листья» Опавшие листья (1-2-се бүлектәр, 1913-1915) — кәйеф буйынса берләштерелгән тарҡау эссеистик ҡараламалар, абстракт фекер (ҡоро фекерләүгә ҡоролған һығымта), көндәлек яҙмалары, эске диалогтар йыйылмаһынан ғибәрәт. Ҡайһы бер баһалауҙар буйынса, был ваҡытта философ үҙе шуға ынтылған христиан догматтарын бер һүҙһеҙ ҡабул итә алмау кеүек тәрән рухи көрсөк кисерә; был ҡарашҡа таянып, Розановтың фекере һөҙөмтәһе тип Кьеркегор Сёрен рухындағы пессимизмды һәм «экзистенциаль» субъектив идеализмды иҫәпләргә мөмкин (әммә ул үҙен енес стихияһында сағылдырған индивидуаллек культы менән айырылып тора). Был пессимизмға дусар булған Розанов «Апокалипсис нашего времени» ҡарамаларында (1-10 сығарылыш, 1917 йылдың ноябренән 1918 йылдың октябренә тиклем) Рәсәй тарихының фажиғәле тамамланыуына килтерәсәак революцион һәләкәттең ҡотолғоһоҙ булыуын ҡабул итә. 1917 йылдың сентябрендә ул былай тип яҙа<ref>{{Cite web |url=https://project1917.ru/posts/4581 |title=29 сентября 1917. Василий Розанов |access-date=2018-02-28 |archive-date=2018-12-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181209165235/https://project1917.ru/posts/4581 |deadlink=no }}</ref>: <blockquote>Бер ҡасан да Батша минең өсөн шул тиклем кәрәктер, тип уйламағайным: әммә ул юҡ һәм минең өсөн — Рәсәй ҙә юҡ. Бөтөнләй юҡ, һәм минең өсөн бөтә әҙәби эшмәкәрлегем хатта хыялымда ла кәрәкмәй. Уның булыуын ысынлап теләмәйем.</blockquote> Розановтың ҡараштарын һәм хеҙмәттәрен революцион марксистар ҙа<ref>''Ленин В. И.'' Полн. собр. соч. — 5-е изд. — Т. 25. — С. 172.</ref>, рус интеллигенцияһының либераль лагеры ла тәнҡитләй. === Сергиев-Посадҡа күсеп килеүе === 1917 йылдың сентябрендә Розановтар аслыҡ кисергән Петроградтан Сергиев-Посадҡа күсеп килә<ref>{{Книга|автор=Смирнова Т. В.|заглавие=Семья Розанова в Сергиевом Посаде // Наследие В. В. Розанова и современность: Материалы Международной научной конференции. Москва. 29—31 мая 2006 г|ответственный=|издание=|место=М.|издательство=РОССПЭН|год=2009|страницы=618—622|страниц=|isbn=|ссылка=http://tvsm.ucoz.ru/pdf/statji/rozanov/razanov1.pdf|archive-date=2018-11-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20181126105321/http://tvsm.ucoz.ru/pdf/statji/rozanov/razanov1.pdf}}</ref> һәм Вифания дини семинарияһы уҡытыусыһы йортоноң өс бүлмәһендә урынлаша (был торлаҡты уларға философ Павел Александрович Флоренский һайлай). Вафаты алдынан Розанов хәйерсе хәлендә йәшәй, аслыҡ кисерә, 1918 йылдың аҙағында үҙенең «Апокалипсис» баҫмаһы аша фажиғәле үтенес менән мөрәжәғәт итә: <blockquote>''Уҡыусыма, әгәр ул дуҫ булһа.'' - Был ҡот осҡос, иҫ киткес йылда мин, ниндәйҙер йөрәк һиҙеүе буйынса микән, таныш һәм бөтөнләй таныш булмаған күп кешеләрҙән аҡса һәм<ref>В частности, деньгами помог (по просьбе [[Гиппиус, Зинаида Николаевна|Зинаиды Гиппиус]]) [[Максим Горький]].</ref>аҙыҡ-түлек менән ярҙам алдым. Һәм, йәшерен-батырын түгел, бындай ярҙамһыҙ мин был йылды үткәрә алмаҫ инем. <…> Ярҙам өсөн — оло рәхмәт; һәм күп тапҡыр күҙҙәрем һәм йәнем күҙ йәштәренән дымлана. «Кемдер хәтерләй, кемдер уйлай, кемдер төшөнә». <…> Арыным. Хәл юҡ. 2-3 ус он, 2-3 ус ярма, ''биш'' ныҡ бешкән йомортҡа арҡаһында йыш ҡына ''минең көнөм'' оҙая. <…> Уҡыусым, үҙеңдең яҙыусыңды һаҡла, һәм ғүмеремдең һуңғы көндәрендә миңә ахырғы нимә емелдәй. В.Р. Сергиев-Посад, Мәскәү губернаһы. Красюковка, Полевая урамы, рухани Беляев йорто.</blockquote> [[Файл:VD1 4844.jpg|альт=Сергиев Посад, дом, где жил В. В. Розанов|мини|300x300пкс|В. В. Розанов ғүмеренең һуңғы көндәрен үткәргән йорт]] 1918 йылдың өсөнсө һанынан башлап ғүмеренең аҙағына тиклем әҙәби тәнҡитсе Виктор Ховин нәшер иткән «Книжный угол» журналында хеҙмәттәшлек итә (бында «Опавшие листья» циклының ҙур өлөшө баҫылып сыға<ref>[https://archive.org/details/Book_corner_1918_03_05_1919_06_1927_07_1922_18/%D0%9A%D0%BD%D0%B8%D0%B6%D0%BD%D1%8B%D0%B9%20%D1%83%D0%B3%D0%BE%D0%BB%201918.%20%E2%84%96%2004/page/n5/mode/2up Книжный угол (полный текст номеров 2—8)]</ref>). Был журналда В.Ховин, ғүмеренең һуңғы йылында Розановҡа ярҙам итеп, уның баҫылмаған әҫәрҙәрен автор үлгәндән һуң да 1922 йылдың һуңғы һанына тиклем баҫтырыуын дауам итә (1928 йылда Ховин, Парижда эмиграцияла булған сағында, үҙенең «Очарованный странник» нәшриәтендә, баҫылмаған хаттарға нигеҙләнеп яҙылған «Предсмертный Розанов» мәҡәләһе менән бергә, «Уединённое» йыйынтығын айырым китап итеп яңынан баҫтырып сығара)<ref>Уединённое: почти на правах рукописи. С приложением статьи Виктора Ховина «Предсмертный Розанов». / Сост. В. Р. Ховин. — Париж: Очарованный странник, 1928.</ref>. В.В. Розанов 1919 йылдың 5 февралендә вафат була һәм Сергиев-Посадта Гефсиманский Чернигов скиты ҡорамының төньяғында ерләнә. [[Файл:Плита на могиле философа В.В. Розанова.jpg|thumb|Гефсиманский Чернигов скитында В. В. Розанов ҡәбере]] === Ғаиләһе === В. В. Розанов һәм В. Д. Бутягинаның биш ҡыҙы һәм бер улы тыуа<ref>{{Cite web |url=http://az.lib.ru/g/gippius_z_n/text_1923_strannik.shtml |title=Гиппиус «Задумчивый странник» |access-date=2016-04-06 |archive-date=2017-08-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170806000138/http://az.lib.ru/g/gippius_z_n/text_1923_strannik.shtml |deadlink=no }}</ref>: Надежда (1892—1893), Татьяна (1895­—1975), Вера (1896­—1919), Варвара (1898—1943, Рыбинск ҡалаһының холоҡ төҙәтеү-хеҙмәт лагерында дистрофиянан вафат була), яҙыусы Владимир Гордин уның ире була, Василий (1899-1918), Надежда Верещагина-Розанова (1900-1956), рәссам, иллюстратор, 1947 йылдан — рәссам Михаил Ксенофонтович Соколовтың ҡатыны. Балалар формаль рәүештә законһыҙ тыуғанлыҡтан, һыуға сумдырылыу ваҡытында уларҙың суҡындырған аталарының исемдәре һәм фамилиялары күрһәтелә. Балалар 1905 йылдан һуң ғына Розанов фамилияһын ала улар. Ғаиләлә шулай уҡ Варвара Дмитриевнаның беренсе никахынан тыуған ҡыҙы — Александра Михайловна Бутягина ла (1883-1920) йәшәй, К. И. Чуковский хәбәр итеүенсә, сифилис менән ауырыу сәбәпле, ул аҫылынып үлә<ref>{{Книга|ссылка=https://books.google.ru/books?id=3Zq-QiarGzcC&pg=PA483&lpg=PA483&dq=%D0%B3%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%86%D0%B0%D1%85%2C+%D0%B2%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D0%BB+%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D1%8F+%D0%BF%D0%BE+%D0%B4%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D0%BC+%D1%80%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BC+%E2%80%95+%D0%B8%D0%B7-%D0%B7%D0%B0+%D1%87%D0%B5%D0%B3%D0%BE+%D0%BC%D0%BE%D0%B8+%D0%B7%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%B1%D0%BE%D1%82%D0%BA%D0%B8+%D1%81%D0%B8%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%BE+%D1%83%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D1%8C%D1%88%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D1%81%D1%8C.+%D0%9A%D0%BE%D0%B3%D0%B4%D0%B0+%D0%BC%D1%8B+%D0%B2%D0%B5%D1%80%D0%BD%D1%83%D0%BB%D0%B8%D1%81%D1%8C+%D0%B2+%D0%9C%D0%BE%D1%81%D0%BA%D0%B2%D1%83+%E2%80%95+%D1%8F+%D0%BF%D0%BE+%D0%BD%D0%B5%D0%BA%D0%BE%D1%82%D0%BE%D1%80%D1%8B%D0%BC+%D0%BF%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%83%D0%BF%D0%BA%D0%B0%D0%BC+%D0%9A%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8+%D0%BF%D0%BE%D0%BD%D1%8F%D0%BB%2C+%D1%87%D1%82%D0%BE+%D0%BE%D0%BD+%D0%B3%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D1%81%D0%B5%D0%BA%D1%81%D1%83%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D1%81%D1%82+%D0%B8+%D0%BB%D1%8E%D0%B1%D0%BE%D0%B2%D1%8C+%D0%B5%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D0%BE+%D0%BC%D0%BD%D0%B5+%E2%80%95+%D0%BB%D1%8E%D0%B1%D0%BE%D0%B2%D1%8C+%D1%83%D1%80%D0%BD%D0%B8%D0%BD%D0%B3%D0%B0.&source=bl&ots=sUGF2N04WU&sig=ACfU3U2XKcTbx6rUVQZjtzNhOMr9xBvwdw&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwi4qO2Bjaj_AhVhlYsKHXVCDM8Q6AF6BAgJEAM#v=onepage&q&f=false|заглавие=Чуковский К. И. Дневник. 1901—1969 Т 2|издательство=ОЛМА Медиа Групп|страниц=672|isbn=978-5-94850-033-1|archive-date=2023-06-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20230604022635/https://books.google.ru/books?id=3Zq-QiarGzcC&pg=PA483&lpg=PA483&dq=%D0%B3%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%86%D0%B0%D1%85,+%D0%B2%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D0%BB+%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D1%8F+%D0%BF%D0%BE+%D0%B4%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D0%BC+%D1%80%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BC+%E2%80%95+%D0%B8%D0%B7-%D0%B7%D0%B0+%D1%87%D0%B5%D0%B3%D0%BE+%D0%BC%D0%BE%D0%B8+%D0%B7%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%B1%D0%BE%D1%82%D0%BA%D0%B8+%D1%81%D0%B8%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%BE+%D1%83%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D1%8C%D1%88%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D1%81%D1%8C.+%D0%9A%D0%BE%D0%B3%D0%B4%D0%B0+%D0%BC%D1%8B+%D0%B2%D0%B5%D1%80%D0%BD%D1%83%D0%BB%D0%B8%D1%81%D1%8C+%D0%B2+%D0%9C%D0%BE%D1%81%D0%BA%D0%B2%D1%83+%E2%80%95+%D1%8F+%D0%BF%D0%BE+%D0%BD%D0%B5%D0%BA%D0%BE%D1%82%D0%BE%D1%80%D1%8B%D0%BC+%D0%BF%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%83%D0%BF%D0%BA%D0%B0%D0%BC+%D0%9A%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8+%D0%BF%D0%BE%D0%BD%D1%8F%D0%BB,+%D1%87%D1%82%D0%BE+%D0%BE%D0%BD+%D0%B3%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D1%81%D0%B5%D0%BA%D1%81%D1%83%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D1%81%D1%82+%D0%B8+%D0%BB%D1%8E%D0%B1%D0%BE%D0%B2%D1%8C+%D0%B5%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D0%BE+%D0%BC%D0%BD%D0%B5+%E2%80%95+%D0%BB%D1%8E%D0%B1%D0%BE%D0%B2%D1%8C+%D1%83%D1%80%D0%BD%D0%B8%D0%BD%D0%B3%D0%B0.&source=bl&ots=sUGF2N04WU&sig=ACfU3U2XKcTbx6rUVQZjtzNhOMr9xBvwdw&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwi4qO2Bjaj_AhVhlYsKHXVCDM8Q6AF6BAgJEAM#v=onepage&q&f=false}}</ref>. == Розанов шәхесе һәм ижады == Розановтың ижады һәм ҡараштары үтә ҡапма-ҡаршы баһа тыуҙыра. Был уның сиктән тыш һыҙаттарға ынтылышы һәм фекерләүенең ҡапма-ҡаршылыҡлылығы (амбивалентность) менән аңлатыла. «Предметҡа тап 1000 ҡараш кәрәк. Был „ысынбарлыҡ координаталары“, һәм ысынбарлыҡ 1000 аша ғына тотоп алына». Бындай «танып белеү теорияһы» уның, Розановтың донъяға ҡарашының ғәҙәттән тыш көслө мөмкинлектәрен күрһәтә. 1905—1907 йылдарҙағы революцион ваҡиғаларҙы төрлө позицияларҙан яҡтыртыу мөмкин генә түгел, кәрәк тә тип иҫәпләүе был алымдың миҫалы булып тора — «Новое время» гәзитендә үҙенең фамилияһы менән монархист һәм черносотенец булараҡ сығыш яһап, ул В. Варварин псевдонимы аҫтында башҡа баҫмаларҙа һул либераль, народник, ә ҡайһы берҙә социал-демократик ҡарашын белдерә<ref name="krugosvet">{{Cite web |url=http://www.krugosvet.ru/enc/kultura_i_obrazovanie/literatura/ROZANOV_VASILI_VASILEVICH.html |title=Розанов в Онлайн Энциклопедии Кругосвет |access-date=2010-03-11 |archive-date=2010-03-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100301135541/http://www.krugosvet.ru/enc/kultura_i_obrazovanie/literatura/ROZANOV_VASILI_VASILEVICH.html |deadlink=no }}</ref>. Розановтың «рухи» тыуған иле Сембер була. Үҫмер йылдарын ул ваҡиғалар һәм йәненең нескә хәрәкәттәре тураһында ҙур иҫтәлек менән сағыу һүрәтләй. Розановтың биографияһы өс: «физик» (Кострома), «рухи» (Сембер) һәм, һуңыраҡ, «әхлаҡи» (Елец) кесе ватанына нигеҙләнә. Розанов әҙәбиәткә формалашҡан шәхес булып инә. Уның әҙәбиәттәге утыҙ йылдан ашыу юлы (1886—1918) талантының өҙлөкһөҙ һәм яйлап асылыуы һәм даһи булараҡ асыҡланыуы була. Розанов темаларҙы, проблемаларҙы үҙгәртә, әммә ижадсының шәхесе кәмселекһеҙ ҡала<ref name="nil">{{Cite web |url=http://www.history.vuzlib.net/book_o032_page_2.html |title=Русский Нил. вступительная статья |access-date=2010-03-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111015163653/http://www.history.vuzlib.net/book_o032_page_2.html |archive-date=2011-10-15 |deadlink= ye }}</ref>. Уның йәшәү шарттары (билдәле Волга яҡташы Максим Горькийҙыҡынан еңелерәк булмай), нигилистик тәрбиә һәм йәмғиәткә үҫмерҙәрсә дәртле хеҙмәт итеү теләге Розановтың демократик йүнәлештәге эшмәкәр юлын әҙерләй. Ул социаль протест белдереүселәрҙең береһе була алыр ине. Әммә үҫмер «ҡырҡа боролошо» уның биографияһын тамырҙан үҙгәртә, һәм Розанов башҡа рухи өлкәләрҙә үҙенең тарихи йөҙөн таба. Розанов комментатор булып китә. Бер нисә китабынан тыш («Уединённое», «Опавшие листья», «Апокалипсис нашего времени») Розановтың сикһеҙ мираҫы, ҡағиҙә булараҡ, ниндәй ҙә булһа күренештәр, ваҡиғалар тураһында яҙылған<ref name="nil" />. Тикшеренеүселәр Розановтың эгоцентризмын билдәләй. Розановтың «Уединённое», ә һуңынан «Опавшие листья» китаптарының тәүге баҫмалары тиҙ арала рус әҙәбиәтенең алтын фондына ингән, икеләнеү һәм юғалып ҡалыу аша ҡабул ителә. Баҫылып сыҡҡан китабы биттәрендә: «Мин әхлаҡ тураһында уйларлыҡ әҙәм аҡтығы түгелмен» тип белдергән кешегә ҡаршы тороуҙан башҡа, матбуғатта бер генә ыңғай баһалама ла булмай<ref name="nil" />. Розанов — уҡыусыларҙың мөхәббәтен, уларҙың ҡаҡшамаҫ тоғролоғон татыу бәхетен тойған рус яҙыусыларының береһе. Был «Уединённое» әҫәрен айырыуса һиҙгер уҡыусыларҙың хаттарҙа интим рәүештә әйтелгән фекерҙәренән күренә. М. О. Гершензондың киң фекерен миҫал итеп килтерергә мөмкин<ref name="nasledie">{{Cite web |url=http://www.nasledie-rus.ru/podshivka/7806.php |title=В. Г. Сукач «Моя душа сплетена из грязи, нежности и грусти». Журнал «Наше наследие» |access-date=2009-04-30 |archive-date=2007-11-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20071114112047/http://www.nasledie-rus.ru/podshivka/7806.php |deadlink=no }}</ref>: <blockquote>Сәйер Василий Васильевич, өс сәғәт элек мин Һеҙҙең китапты алдым, һәм бына уны уҡып сыҡтым. Донъяла бындай икенсе китап юҡ — күҙ алдында ярыһыҙ йөрәк дерелдәй, һәм сергә әйләнгәндәй, булмағандай ижек, һәм унда, таҙа һыуҙағы кеүек, барыһы ла күренә. Был һеҙҙең иң кәрәкле китабығыҙ, Һеҙ берҙән-бер, Һеҙ унда тулыһынса белендегеҙ, һәм шулай уҡ ул Һеҙҙең бөтә яҙмаларығыҙға һәм тормошоғоҙға асҡыс булып тора. Упҡын һәм законһыҙлыҡ — бына нимә уның эсендә; Һеҙҙең системаларҙы, схемаларҙы бөтөнләй кеймәгәнегеҙҙе, әсәнән тыума яланғас-рухи булып ҡалырлыҡ антик батырлыҡ күрһәткәнегеҙҙе — бөтәһе лә эҙмә-эҙлеккә, иҫбатлауға — системаға кейенгән 20-се быуатта үҙегеҙҙең яланғаслығығыҙҙы ҡысҡырып һәм асыҡтан-асыҡ һөйләп бирергә ҡыйыулығығыҙ еткәнен хатта аңлап булмай. Әлбиттә, асылда бөтәһе лә яланғас, әммә ҡайһы берҙәре быны үҙҙәре лә белмәй һәм һәр хәлдә тыштан үҙҙәрен ҡаплай. Унһыҙ йәшәргә лә ярамаҫ ине; әгәр бөтәһе лә нисек бар, шулай йәшәргә теләһә, йәшәү булмаҫ ине. Әммә Һеҙ бөтәһе кеүек түгел, һәм ысынында Һеҙ бөтөнләй үҙегеҙ булырға хаҡлы; мин был китапҡа тиклем дә быны белә инем, шуға күрә Һеҙҙе бер ҡасан да әхлаҡтың йәки эҙмә-эҙлелектең аршыны менән үлсәмәнем, шуға күрә «ғәфү итеп», әгәр был һүҙҙе бында әйтергә мөмкин булһа, Һеҙҙең минең өсөн насар булған яҙмаларығыҙҙы ғәйепләмәнем: стихия, ә стихиялар законы — законһыҙлыҡ.</blockquote> == Мауығыуы == Розанов әүәҫ нумизмат була. Уның А. С. Пушкин исемендәге дәүләт һынлы сәнғәт музейында (нумизматика бүлеге) һаҡланған коллекцияһында 1497 тәңкә иҫәпләнә<ref>{{Cite web|url=http://www.coins-and-medals.ru/collection/collections/rozanov_collection/index.shtml?rus|title=Коллекция В. В. Розанова|author=|website=Государственный музей изобразительных искусств имени А. С. Пушкина: отдел нумизматики|date=|publisher=|access-date=2020-01-31|archive-date=2021-05-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20210514235739/http://www.coins-and-medals.ru/collection/collections/rozanov_collection/index.shtml?rus|deadlink=no}}</ref>. == Библиография == * {{Книга|ссылка=https://viewer.rsl.ru/ru/rsl01004096859?page=2&rotate=0&theme=black|автор=Розанов В. В.|заглавие=О понимании. Опыт исследования природы, границ и внутреннего строения науки как цельного знания|год=1886|место=М.|издательство=Тип. Э. Лисснера и Ю. Романа|страниц=737}} * {{Книга|ссылка=https://viewer.rsl.ru/ru/rsl01004096413?page=2&rotate=0&theme=black|автор=Розанов В. В.|заглавие=Легенда о великом инквизиторе Ф. М. Достоевскаго : опыт критическаго комментария В. Розанова|год=1894|место=СПб.|издательство=Типо-литогр. и нотопеч. С. М. Николаева|страниц=234}} * {{Книга|ссылка=https://viewer.rusneb.ru/ru/rsl01004090676?page=4|автор=Розанов В. В.|заглавие=Сумерки просвещения: сборник статей по вопросам образования|год=1899|место=СПб.|издательство=Изд. П. Перцова|страниц=240}} * {{Книга|ссылка=https://viewer.rusneb.ru/ru/rsl01004096345?page=2|автор=Розанов В. В.|заглавие=Литературные очерки: сборник статей|год=1899|место=СПб.|издательство=Изд. П. Перцова|страниц=285}} * {{Книга|ссылка=https://viewer.rusneb.ru/ru/rsl01004837207?page=5|автор=Розанов В. В.|заглавие=Религия и культура: сборник статей|год=1899|место=СПб.|издательство=Изд. П. Перцова|страниц=264}} * {{Книга|ссылка=https://viewer.rusneb.ru/ru/rsl01004096345?page=2|автор=Розанов В. В.|заглавие=Природа и история: сборник статей|год=1900|место=СПб.|издательство=Изд. П. Перцова|страниц=268}} * {{Книга|ссылка=https://viewer.rusneb.ru/ru/rsl01004093862?page=2|автор=Розанов В. В.|заглавие=В мире неясного и нерешённого|год=1901|место=СПб.|издательство=Тип. М. Меркушева|страниц=271}} * {{Книга|ссылка=https://viewer.rusneb.ru/ru/rsl01004092878?page=2|автор=Розанов В. В.|заглавие=Семейный вопрос в России: Дети и родители. Мужья и жёны. Развод и понятие незаконнорождённости. Холостой быт и проституция. Женский труд. Закон и религия|год=1903|место=СПб.|издательство=Тип. М. Меркушева}} * {{Книга|ссылка=https://viewer.rusneb.ru/ru/rsl01004090720?page=4|автор=Розанов В. В.|заглавие=Декаденты|год=1904|место=СПб.|издательство=Тип. П. Ф. Вощинской|страниц=24}} * {{Книга|ссылка=https://viewer.rusneb.ru/ru/rsl01004096333?page=1|автор=Розанов В. В.|заглавие=Место христианства в истории|год=1904|место=СПб.|издательство=Тип. П. Ф. Вощинской|страниц=48}} * {{Книга|ссылка=https://viewer.rusneb.ru/ru/rsl01004096402?page=4|автор=Розанов В. В.|заглавие=Ослабнувший фетиш: (психологические основы русской революции)|год=1906|место=СПб.|издательство=Изд. М. В. Пирожкова|страниц=24}} * {{Книга|ссылка=https://viewer.rsl.ru/ru/rsl01004098089?page=1&rotate=0&theme=black|автор=Розанов В. В.|заглавие=Русская церковь и другие статьи|год=1906|оригинал=L'église russe|место=Париж|издательство=Издание Д. Жуковского|страниц=124}} * {{Книга|ссылка=https://viewer.rusneb.ru/ru/rsl01004096327?page=2|автор=Розанов В. В.|заглавие=Около церковных стен|год=1906|место=СПб.|издательство=Тип. Ф. Вайсберга и П. Гершунина}} * {{Книга|ссылка=https://viewer.rusneb.ru/ru/rsl01004096363?page=2|автор=Розанов В. В.|заглавие=Итальянские впечатления: Рим. Неаполитанский залив. Флоренция. Венеция. По Германии|ответственный=с рис. [[Бакст, Лев Самойлович|Л. С. Бакста]] и тремя видами Пастума|год=1909|место=СПб.|издательство=Тип. А. С. Суворина|страниц=318}} * {{Книга|ссылка=https://viewer.rusneb.ru/ru/rsl01004096340?page=1|автор=Розанов В. В.|заглавие=Русская церковь. Дух. Судьба. Очарование и ничтожество. Главный вопрос|год=1909|место=СПб.|издательство=Тип. А. С. Суворина|страниц=39}} * {{Книга|ссылка=https://viewer.rusneb.ru/ru/rsl01004096377?page=2|автор=Розанов В. В.|заглавие=Когда начальство ушло …: 1905—1906 гг.|год=1910|место=СПб.|издательство=Тип. А. С. Суворина|страниц=420}} * {{Книга|ссылка=https://viewer.rusneb.ru/ru/rsl01004096409?page=2|автор=Розанов В. В.|заглавие=Люди лунного света. Метафизика христианства|год=1911|место=СПб.|страниц=199}} * {{Книга|ссылка=https://viewer.rusneb.ru/ru/rsl01004837185?page=7|автор=Розанов В. В.|заглавие=Уединённое|год=1912|место=СПб.}} * {{Книга|ссылка=https://viewer.rusneb.ru/ru/rsl01004090670?page=1|автор=Розанов В. В.|заглавие=Тёмный лик: метафизика христианства|год=1911|место=СПб.|издательство=Тип. Ф. Вайсберга и П. Гершунина|страниц=285}} * {{Книга|ссылка=https://viewer.rusneb.ru/ru/rsl01004093849?page=1|автор=Розанов В. В.|заглавие=Библейская поэзия|год=1912|место=СПб.|издательство=Тип. А. С. Суворина|страниц=39}} * {{Книга|ссылка=https://viewer.rusneb.ru/ru/rsl01004096384?page=3|автор=Розанов В. В.|заглавие=О подразумеваемом смысле нашей монархии|год=1912|место=СПб.|издательство=Тип. А. С. Суворина|страниц=87}} * {{Книга|ссылка=https://viewer.rusneb.ru/ru/rsl01004092852?page=3|автор=Розанов В. В.|заглавие=Л. Н. Толстой и Русская Церковь|год=1912|место=СПб.|издательство=Тип. А. С. Суворина|страниц=22}} * {{Книга|ссылка=https://viewer.rusneb.ru/ru/rsl02000000616?page=3|автор=Розанов В. В.|заглавие=Литературные изгнанники|год=1913|место=СПб.|издательство=[[Новое время (издательство)|Новое время]]|том=1|страниц=531}} * {{Книга|ссылка=https://viewer.rusneb.ru/ru/rsl01004090645?page=1|автор=Розанов В. В.|заглавие=Апокалипсическая секта: (хлысты и скопцы)|год=1914|место=СПб.|издательство=Тип. Ф. Вайсберга и П. Гершунина|страниц=207}} * {{Книга|ссылка=https://viewer.rusneb.ru/ru/rsl01004837241?page=7|автор=Розанов В. В.|заглавие=Среди художников|год=1914|место=СПб.|страниц=499}} * {{Книга|автор=Розанов В. В.|заглавие=Обонятельное и осязательное отношение евреев к крови|год=1914|место=СПб.|страниц=302}} * {{Книга|ссылка=https://viewer.rusneb.ru/ru/rsl01004093845?page=3|автор=Розанов В. В.|заглавие=Война 1914 года и русское возрождение|год=1915|место=Петроград|издательство=[[Новое время (издательство)|Новое время]]|страниц=234}} * {{Книга|ссылка=https://viewer.rusneb.ru/ru/rsl01004096833?page=2|автор=Розанов В. В.|заглавие=Опавшие листья|год=1915|место=Петроград|издательство=[[Новое время (издательство)|Новое время]]|страниц=}} * {{Книга|ссылка=https://viewer.rusneb.ru/ru/rsl01004093853?page=2|автор=Розанов В. В.|заглавие=В чаду войны|год=1916|место=Петроград, Москва|издательство=Рубикон|страниц=61}} * {{Книга|ссылка=https://viewer.rusneb.ru/ru/rsl01004095479?page=3|автор=Розанов В. В.|заглавие=Израиль: интимные рассказы|год=1916|место=Петроград|издательство=Усердие|том=1|страниц=17}} * {{Книга|ссылка=https://web.archive.org/web/20180404073830/https://tvereparhia.ru/biblioteka-2/r/3851-rozanov-v-v-2/33649-rozanov-v-v-izrail-vtoroj-vypusk-1916|автор=Розанов В. В.|заглавие=Израиль: интимные рассказы|год=1916|место=Петроград|издательство=Усердие|том=2|страниц=30}} * {{Книга|ссылка=https://viewer.rusneb.ru/ru/rsl01004093533?page=2|автор=Розанов В. В.|заглавие=Из восточных мотивов|год=1916|место=Петроград|издательство=Сириус|страницы=1—32|страниц=96}} * {{Книга|ссылка=https://viewer.rusneb.ru/ru/rsl01004093546?page=1|автор=Розанов В. В.|заглавие=Из восточных мотивов|год=1917|место=Петроград|издательство=Сириус|страницы=33—64|страниц=96}} * {{Книга|ссылка=https://viewer.rusneb.ru/ru/rsl01004093556?page=1|автор=Розанов В. В.|заглавие=Из восточных мотивов|год=1917|место=Петроград|издательство=Сириус|страницы=65—96|страниц=96}} * {{Статья|ссылка=http://ruslitrev1917.ru/files/attachment/531.pdf|автор=Розанов В. В.|заглавие=Из последних листьев. Апокалиптика русской литературы|год=1918|издание=Книжный угол|номер=5|страницы=6—11}} * {{Книга|ссылка=https://viewer.rusneb.ru/ru/rsl01004089781?page=1|автор=Розанов В. В.|заглавие=Апокалипсис нашего времени|год=1917|место=Сергиев Посад|издательство=Тип. И. Иванова}} * {{Книга|автор=Розанов В. В.|заглавие=Избранное|ответственный=Вступ. статья и ред. [[Иваск, Юрий Павлович|Ю. П. Иваска]]|год=1956|место=Нью-Йорк|издательство=[[Издательство имени Чехова]]|страниц=412}} * {{Книга|ссылка=https://vtoraya-literatura.com/pdf/rozanov_izbrannoe_1970_text.pdf|автор=Розанов В. В.|заглавие=Избранное|ответственный=под ред. Евгении Жиглевич; вступ. ст. Генриха Штаммлера и Евгении Жиглевич|год=1970|место=Мюнхен|издательство=А. Нейманис|страниц=612}} * {{Книга|ссылка=http://www.rusinst.ru/docs/books/V.V.Rozanov-Narodnaya_dusha.pdf|автор=Розанов В. В.|заглавие=Народная душа и сила национальности|ответственный=сост., предисл., указ. имён и прим. А. В. Белова, отв. ред. О. А. Платонов|год=2012|место=М.|издательство=Институт русской цивилизации|страниц=992|isbn=}} === Әһәмиәтле әҫәрҙәре исемлеге === * «Место христианства в истории» («[[Русский вестник (журнал, 1856—1906)|Русский Вестник]]», 1890, 1 и отд.). * «Цель человеческой жизни» («[[Вопросы философии и психологии|Вопросы философии]]», 1892, кн. 14 и 15) — критика утилитаризма. * «Легенда о Великом инквизиторе Ф. М. Достоевского, с присоединением двух этюдов о Гоголе» (СПб., 1893). * «Красота в природе и её смысл» (М., 1894) — изложение эстетические воззрений, книга написана по поводу взглядов [[Соловьёв, Владимир Сергеевич|Вл. С. Соловьёва]]. * Статьи о браке (1898) — выступил противником [[догматика|догматики]]. * «Литературные очерки» — сборник статей (СПб., 1899). * «Религия и культура», сборник статей, (СПб., 1899) — философия истории, в связи с запросами и требованиями его современности. * «Сумерки просвещения» (СПб., 1899) — книга статей [[педагогика|педагогического]] содержания. * «Природа и история. Сборник статей» (СПб., 1900). * «В мире неясного и не решённого» (СПб., 1901). * «Семейный вопрос в России» (СПб., 1903). == Хәтер == [[Файл:Vasily Rozanov CP in Nizhny Novgorod, Russia.jpg|мини|Козьма Минин исемендәге Түбәнге Новгород дәүләт педагогия университеты бинаһында в. В. Розанов иҫтәлегенә мемориаль таҡтаташ]] * Козьма Минин исемендәге Түбәнге Новгород дәүләт педагогия университетының (Минин университеты) беренсе корпусында 2021 йылда «Музей просвещения» экспозиция-күргәҙмә киңлеге сиктәрендә В. В. Розанов исемендәге Әҙәби кабинет асыла<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://mininuniver.ru/about/exposition-and-exhibition-space-museum-of-enlightenment|title=Экспозиционно-выставочное пространство «Музей Просвещения» — НГПУ им. К. Минина|website=mininuniver.ru|access-date=2022-06-27|archive-date=2022-06-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20220606152734/https://mininuniver.ru/about/exposition-and-exhibition-space-museum-of-enlightenment|deadlink=no}}</ref>. Был кабинет композицияһы асылған китап рәүешендә башҡарылған, уның биттәрендә шул осор музей экспонаттары һәм В.В. Розанов әҫәрҙәренән цитаталар бар. Шулай уҡ XIX-XX быуаттар сигендә Түбәнге Новгород светописецы Максим Дмитриевтың кинохроникаһы һәм фотоһүрәттәре нигеҙендә Шул уҡ исемле очеркка «Русский Нил» фильм-иллюстрацияһы күрһәтелә. * Шулай уҡ Түбәнге Новгород дәүләт педагогия университеты бинаһында Розанов иҫтәлегенә мемориаль таҡтаташ ҡуйылған. * В. Розанов Григорий Данскийҙың «Речь в защиту филологического мужчины» йыры персонажы<ref name="danskoy">{{книга | заглавие = Филологические пассажи | автор = {{автор|Данской, Григорий Геннадьевич|Г. Данской}} | издание = Филологический юмор (Gaudeamus igitur) | ответственный = сост. Н. Е. Васильева; отв. за вып. Б. В. Кондаков | ссылка = http://www.psu.ru/files/docs/ob-universitete/smi/knigi-ob-universitete/philol_humour.pdf | lang = ru | издательство = Пермский государственный национальный исследовательский университет | место = Пермь | год = 2019 | страниц = 380 | страницы = 67—68 | isbn = 978-5-7944-3252-7 | access-date = 2024-05-07 | archive-date = 2021-11-17 | archive-url = https://web.archive.org/web/20211117094910/http://www.psu.ru/files/docs/ob-universitete/smi/knigi-ob-universitete/philol_humour.pdf | url-status = live }}</ref>. == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * Люди лунного света * Метафизика (Аристотель) == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Әҙәбиәт == * ''Болдырев Н. Ф.'' Семя Озириса, или Василий Розанов как последний ветхозаветный пророк. — Челябинск: Урал, 2001. — 477, [1] с.: ил. — (Биографические ландшафты). — ISBN 5-8029-0196-9 * ''[[Галковский, Дмитрий Евгеньевич|Галковский Д.]]'' [https://archive.today/20130113152341/www.lgz.ru/archives/html_arch/lg162006/Polosy/11_1.htm Счастливый Розанов] {{недоступная ссылка|число=21|месяц=05|год=2013|url=https://lgz.ru/archives/html_arch/lg162006/Polosy/11_1.htm|id=20100501}} — статья в «Литературной газете» о судьбе Розанова как писателя и философа в России. * ''[[Голлербах, Эрих Фёдорович|Голлербах Э.]]'' [https://viewer.rusneb.ru/ru/rsl01004584498?page=5 В. В. Розанов. Жизнь и творчество.] — Петербург: Полярная звезда, 1922. — 110 с., [1] л. * ''[[Голубкова, Анна Анатольевна|Голубкова А. А.]]'' [https://www.academia.edu/15143782/%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D0%BA%D1%80%D0%B8%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B0_%D0%92.%D0%92._%D0%A0%D0%BE%D0%B7%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%B0_%D0%9E%D0%BF%D1%8B%D1%82_%D1%81%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B5%D0%BC%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%B7%D0%B0 Литературная критика В. В. Розанова: опыт системного анализа]. / А. А. Голубкова; науч. ред. И. А. Едошина. — Кострома : КГУ им. Н. А. Некрасова, 2013. — 432 с. — (Библиотека журнала"Энтелехия".) ISBN 978-5-7591-1374-4 * ''[[Грифцов, Борис Александрович|Грифцов Б. А.]]'' [https://www.prlib.ru/item/457729 Три мыслителя: В. Розанов, Д. Мережковский, Л. Шестов]. — Москва: Тип. В. М. Саблина, 1911. — [2], 189, [2] с. * ''Грякалова Н. Ю.'' [https://web.archive.org/web/20090607090534/http://ec-dejavu.net/r/Rozanov-2.html Гендерный проект В. В. Розанова и «русская идея»] // Человек модерна: Биография — рефлексия-письмо. — СПб., 2008. — С. 120—130. * {{НФЭ||Розанов|Джимбинов С. Б.|ссылка=https://iphlib.ru/library/collection/newphilenc/document/HASH01e904853cabc948f4d6f1e8}} * ''Евлампиев И. И.'' [https://m.rhga.ru/upload/iblock/ca4/ca4744e2fa4d262f7ec2754fd7479824.pdf В. Розанов и Ф. Ницше: поиски истинного христианства] // Вестник Русской христианской гуманитарной академии. Том 12, вып. 3. — Санкт-Петербург: Издательство Русской христианской гуманитарной академии, 2011. — С.136—147. * {{статья|автор={{nobr|Куприянов П. С.}}|заглавие= Розанов Василий Васильевич|издание= Императорский Московский университет: 1755—1917|тип= Энциклопедический словарь|автор издания= {{nobr|А. Ю. Андреев}}, {{nobr|Д. А. Цыганков}}|место= М|издательство= Российская политическая энциклопедия (РОССПЭН)|год= 2010|страницы= 622—623|isbn= 978-5-8243-1429-8|ref= Императорский Московский университет}} * ''Лебедева В. Г.'' [https://web.archive.org/web/20090318172735/http://ec-dejavu.net/r/Rozanov.html Феномен «панэвтихизма» в концепции Василия Розанова] // Лебедева В. Г. Судьбы массовой культуры России. Вторая половина XIX-первая треть XX века. — СПб., 2007. — С. 136—140. * ''Медведев А. А.'' [https://www.academia.edu/37169913/Медведев_А.А._Национальный_нигилизм_и_его_преодоление_в_Апокалипсисе_нашего_времени_В.В._Розанова_Соловьевские_исследования._2018._Выпуск_2_58_._С._88-99 Национальный нигилизм и его преодоление в «Апокалипсисе нашего времени» В. В. Розанова] // Соловьёвские исследования. — 2018. — Вып. 2(58). — С. 88—99. * ''Медведев А. А.'' [https://www.academia.edu/10679082/Медведев_А._А._Феномен_Лермонтова_в_эссеистике_В._В._Розанова_Известия_Уральского_федерального_университета._Серия_2_Гуманитарные_науки._2014._4_133_._С._59-67 Феномен Лермонтова в эссеистике В. В. Розанова] // Известия Уральского федерального университета. Сер. 2: Гуманитарные науки. — 2014. — № 4(133). — С. 59—67. * ''[[Михайловский, Николай Константинович|Михайловский Н. К.]]'' [http://az.lib.ru/m/mihajlowskij_n_k/text_1500.shtml О г. Розанове, его великих открытиях, его маханальности и философической порнографии.] * ''[[Николюкин, Александр Николаевич|Николюкин А. Н.]]'' Розанов. — М.: Мол. гвардия, 2001. — 511 с. — ([[Жизнь замечательных людей]]. Сер. Биогр.; вып. 788). * ''[[Равкин, Захар Ильич|Равкин З. И.]]'' В. В. Розанов — философ, писатель, педагог. Жизнь и творчество. — М., 2002. * ''Рубинс М. О.'' Василий Розанов и Русский Монпарнас (1920—1930-е гг.) // Ежегодник Дома русского зарубежья имени Александра Солженицына 2013 — М., 2014. — С. 541—562. * ''Руднев П. А.'' Театральные взгляды В. В. Розанова. — М.: Аграф, 2003. — 380 с., илл. — (Символы времени). — ISBN 5-7784-0240-6 * ''[[Свенцицкий, Валентин Павлович|Свенцицкий В.]]'' [http://az.lib.ru/s/swencickij_w_p/text_0180_pol.shtml Христианство и «половой вопрос»] (По поводу книги В. Розанова «Люди лунного света») // Новая Земля. — 1912. — № 3/4, 7/8. * ''[[Селивачёв, Алексей Фёдорович|Селивачёв А. Ф.]]'' Психология юдофильства // Русская мысль. — 1917. — Кн. 2. — С. 40—64. * ''Селивачёв А. Ф.'' [http://russianway.rhga.ru/upload/main/23_Selivachev.pdf Психология юдофильства. В. В. Розанов] // В. В. Розанов: Pro et contra. Книга 2. — СПб., 1995. — С. 223—239. * ''[[Сукач, Виктор Григорьевич|Сукач В. Г.]]'' [https://magazines.gorky.media/novyi_mi/1999/7/apokaliptika-russkoj-literatury.html В. В. Розанов. Апокалиптика русской литературы] // Новый Мир, 1999. — № 7. * ''[[Сукач, Виктор Григорьевич|Сукач В. Г.]]'' Василий Васильевич Розанов: Биографический очерк. Библиография. — М.: Прогресс-Плеяда, 2008. — 224 с. * ''[[Ховин, Виктор Романович|Ховин В. Р.]]'' [https://viewer.rusneb.ru/ru/rsl01004214508?page=1 Не угодно ли-с?!: Силуэт В. В. Розанова]. — Петроград: Очарованный странник, 1916. — 30 с. * ''[[Шкловский, Виктор Борисович|Шкловский В. Б.]]'' Розанов. — [Петроград]: ОПОЯЗ, 1921. — 56 с.; — ([Сборники по теории поэтического языка; Вып. 4. Сюжет 3]). * {{книга |автор=[[Шнирельман, Виктор Александрович|Шнирельман В. А.]] |заглавие=Колено Даново: эсхатология и антисемитизм в современной России |ссылка= |ответственный=[[Российская академия наук]], [[Институт этнологии и антропологии имени Н. Н. Миклухо-Маклая РАН|Институт этнологии и антропологии имени Н. Н. Миклухо-Маклая]] |место=М. |издательство=Издательство ББИ |год=2017 |страниц=xiv+617 |серия=Диалог |ISBN=978-5-89647-364-0 |ref=Шнирельман}} * ''Leskovec P.'' [https://www.persee.fr/doc/rhr_0035-1423_1961_num_159_2_7658 Basilio Rozanov e la sua concezione religiosa]. — Roma, 1958: Rozanov. — L., 1962. * {{Antisemitism:Encyclopedia|том=2|автор={{comment|Rossman, Vadim|Вадим Россман, Ph.D. (Техасский университет в Остине), профессор Национального исследовательского университета «Высшая школа экономики» в Санкт-Петербурге}} |часть=Rozanov, Vasilii (1856–1919) |страницы=628—629 |ref=Rossman}} * {{Antisemitism:Encyclopedia|том=2|автор={{comment|Rossman, Vadim|Вадим Россман, Ph.D. (Техасский университет в Остине), профессор Национального исследовательского университета «Высшая школа экономики» в Санкт-Петербурге}} |часть=Russia, Post-Soviet |страницы=632—634 |ref=Rossman, Russia, Post-Soviet}} == Һылтанмалар == {{Родственные проекты}} * [http://rozanov.lenin.ru/literabout_1906_1913.htm Библиография литературы о Розанове. 1906—1913] * [http://flv.video.yandex.ru/lite/brevno1970/wclek0ben5.205/ Василий Васильевич Розанов — видеофильм] * [https://web.archive.org/web/20120206212548/http://derzava.com/art_desc.php?aid=142 «Историческая роль Столыпина»] 1911 г. * [https://web.archive.org/web/20121027173225/http://derzava.com/art_desc.php?aid=141 «С печальным праздником»] Пасха 1918 года * [http://www.magister.msk.ru/library/philos/rozanov/rozav023.htm Уединённое] * [http://www.vehi.net/rozanov/index.html Розанов в Библиотеке «Вехи»] * [http://krotov.info/spravki/persons/19person/rozanov.html Розанов в Библиотеке о. Якова Кротова] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151208154405/http://krotov.info/spravki/persons/19person/rozanov.html |date=2015-12-08 }} * [https://web.archive.org/web/20140731045445/http://vpn.int.ru/index.php?name=Biography&op=page&pid=395 Розанов Василий Васильевич. Биография. Библиография.] * [http://www.nefedor.com/cgi-bin/nph-mgwcgi?MGWDB=NEFEDOR&MGWAPP=Search&REQ=SearchPapers&Author=6 Розанов в Библиотеке Николая Федоровского] * [https://isfp.co.uk/russian_thinkers/vasily_rozanov.html Василий Розанов] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181224225938/https://isfp.co.uk/russian_thinkers/vasily_rozanov.html |date=2018-12-24 }} в [https://isfp.co.uk/russian_thinkers Галерее Международного общества философов] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190105164216/https://isfp.co.uk/russian_thinkers/ |date=2019-01-05 }}{{ref-en}} * {{Из БСЭ|title=Розанов Василий Васильевич}} * {{Из ЛЭ|http://slovari.yandex.ru/dict/litenc/article/le9/le9-7331.htm|title=Розанов В. В.}} * [https://project1917.ru/heroes/vasiliy-rozanov Василий Розанов] на сайте [[1917. Свободная история|Проекта1917]] * [http://www.nasledie-rus.ru/podshivka/7806.php «Моя душа сплетена из грязи, нежности и грусти»] — о Розанове * [http://www.nasledie-rus.ru/podshivka/7807.php Auto-портрет Розанова] (Составлен В. Г. Сукачем по книгам «Литературные изгнанники», «Мимолётное», «Уединённое», «Опавшие листья», «Сахарна») * [http://www.nasledie-rus.ru/podshivka/7808.php Путь Розанова: «Небесное и земное»] * [http://www.nasledie-rus.ru/podshivka/7809.php О Розанове (Парижский доклад 1938 г.)] * ''[[Дорошевич, Влас Михайлович|Дорошевич В. М.]]'' [[:s:Нечто о пуговицах и о школе (Дорошевич)|Нечто о пуговицах и о школе.]] * {{статья | автор = Александр Крутов. | заглавие = В. Розанов как зеркало будущего успеха ЛДПР | оригинал = | ссылка = http://text.newlookmedia.ru/?p=2565 | автор издания = | издание = [[Новый взгляд (газета)|Новый взгляд]] | тип = газета | место = | год = 1995 | том = | номер = 32 | страницы = 01—02 }} * ''Сукач В. Г''. [https://web.archive.org/web/20100801201546/http://rozanov.kostromka.ru/sukach-4.php Детские годы Розанова] * {{cite web|url=http://www.berkovich-zametki.com/2012/Zametki/Nomer8/Alon1.php#Павел|title=О В. В. Розанове|author=Павел Гольдштейн.|date=№ 8(155) август 2012|publisher=[[Заметки по еврейской истории]]|lang=|access-date=2012-08-15|archive-url=|archive-date=|deadlink=no}} * [https://web.archive.org/web/20180708221220/https://tvereparhia.ru/biblioteka-2/r/3851-rozanov-v-v-2 Сочинения В. В. Розанова на сайте Тверской епархии] {{Внешние ссылки}} {{PD-писатель}} [[Категория:XX быуат Рәсәй яҙыусылары]] [[Категория:XX быуат рус яҙыусылары]] [[Категория:Алфавит буйынса Рәсәй яҙыусылары]] [[Категория:Рәсәй философтары]] [[Категория:XX быуат философтары]] [[Категория:Эстетиктар]] [[Категория:Шәхестәр:Этика]] [[Категория:Мәскәү университетының тарих-филология факультетын тамамлаусылар]] [[Категория:Википедия:Мәҡәләлә Викикитапханаға һылтанмаһы булған мәҡәләләр]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:Википедия:Викимәғлүмәттә сығанағы булған мәҡәләләр]] [[Категория:1919 йылда вафат булғандар]] [[Категория:5 февралдә вафат булғандар]] [[Категория:1856 йылда тыуғандар]] [[Категория:2 майҙа тыуғандар]] [[Категория:Рәсәй империяһы эссесылары]] [[Категория:Алфавит буйынса эссесылар]] [[Категория:Рәсәй эссесылары]] [[Категория:Афористар]] [[Категория:Рәсәйҙең әҙәби тәнҡитселәре]] [[Категория:Рәсәй империяһы публицистары]] [[Категория:Шәхестәр:Рәсәй империяһында антсемитизм]] [[Категория:Шәхестәр:Арий теорияһы]] [[Категория:Сергиев-Посадта ерләнгәндәр]] bf8qsvqzar3w2nw7v5v02cuyr75gdk8 0 199254 1278749 1278745 2024-10-18T16:23:13Z Bababashqort 34664 1278749 wikitext text/x-wiki {{Язык|имя=Рушан теле|самоназвание={{IPA|rixū̊n ziv}}, {{IPA|риху̊н зив}}|страны=[[Тажикстан]], [[Афғанстан]]|регионы=[[Памир]], [[Бәдәхшән]]|число носителей=18 мең (1990)<ref>Shughni at Ethnologue (18th ed., 2015)</ref>|рейтинг=|вымер=|категория=[[Памир телдәре]]|классификация=[[Һинд-Аурупа телдәре]] : [[Һинд-Арий телдәре]] :: [[Иран телдәре]] ::: Көнсығыш Иран телдәре :::: Көнъяҡ-көнсығыш телдәре ::::: [[Памир телдәре]]|письмо=ғәҙәттә яҙыуһыҙ|статус=юҡҡа сығыу ҡурҡынысы бар}} '''Рушан теле''' — [[Памир телдәре|Памир]] теле, [[Бәдәхшән]]<nowiki/>дә йәшәй торған [[Рушандар|рушан]] халҡының теле. Памир телдәренең көнъяҡ тармағында булған [[Шуғнан теле|шуғнан]] теленә иң яҡын тел. Рушан теленең һөйләшеүселәре Пәнж йылғаһы менән [[Тажикстан]] һәм [[Афғанстан]] араһында айырылған булып ҡалалар. Тажикстандың [[Мөстәҡил Таулы Бәдәхшән өлкәһе]]<nowiki/>ндә лә, Афғанстандың [[Бәдәхшән өлкәһе]]<nowiki/>ндә лә бер Памир теленең булһа ла рәсми дәрәжәһе юҡ. == Ҡулланышы == Рушан теле, башҡа Памир телдәре һымаҡ, яҙыуҙа ҡулланылмай. Инжил тәржемәһе өсөн кирил һәм ғәрәп әлифбаһы нигеҙендә ике әлифба яһалған ине, әммә [[Памир халыҡтары|памири]]<nowiki/>ҙәрҙең был әлифбаларҙы ҡулланғандары юҡ. Бына ҡарамаҫтан, бөтә рушандар бала саҡтан уҡ үҙ телдәрендә генә һөйләшеп, мәктәпкә барғанда ғына илдәренең рәсми телдәрен өйрәнгән булалар. == Һүҙ байлығы == Рушан теленең һүҙҙәре күбеһенсә көнсығыш [[Иран телдәре]] менән уртаҡ булһа да, бер төркөм һүҙҙәре ялпы Көнсығыш Иран телдәре араһынан да, Памир телдәре араһынан да тик рушан теле менән һарыкүл телендә бар. {| class="wikitable" |+Иран телдәренән етеһенең сағыштырма йәдүәле<ref name="Khushruz">{{Китап|автор=Khushruz|часть=|ссылка часть=|заглавие=Outline of the Tajik language (塔吉克语简志/Tǎjíkèyǔ Jiǎnzhì)|оригинал=|ссылка=|викитека=|ответственный=|издание=|место=Beijing|издательство=Nationalities Publishing House|год=1985|volume=|pages=|allpages=|серия=|isbn=|тираж=}}</ref> ![[Башҡорт теле|Башҡортса]] ![[Фарсы теле|Фарсыса]] ![[Тажик теле|Тажикса]] ![[Шуғнан теле|Шуғнанса]] !Рушанса ![[Һарыкүл теле|Һарыкүлсә]] ![[Вахан теле|Ваханса]] ![[Пушту теле|Пуштыса]] !Әбеҫтәсә |- |ир бала |pesær (پسر) |pisar (писар) |{{Ipa|puts}} |{{Ipa|puc}} |{{Ipa|pɯts}} |{{Ipa|putr}} |{{Ipa|zoj}} (زوي) |putra |- |ут |{{Ipa|ɒtiʃ}} (اتش) |{{Ipa|otaʃ}} (оташ) |{{Ipa|joːts}} |{{Ipa|yuc}} |{{Ipa|juts}} |{{Ipa|rɯχniɡ}} |{{Ipa|wor}}, {{Ipa|or}}(اور) |âtar |- |һыу |ɒb (اب) |ob (об) |{{Ipa|xats}} |{{Ipa|xats}} |{{Ipa|xats}} |{{Ipa|jupk}} |{{Ipa|obə}}(ابہ) |aiwyô, ap |- |ҡул суғы |dæst (دست) |dast (даст) |{{Ipa|ðust}} |{{Ipa|ðost}} |{{Ipa|ðɯst}} |{{Ipa|ðast}} |{{Ipa|lɑs}}(لس) |zasta |- |аяҡ табаны |pɒ (پا) |po (по) |{{Ipa|poːð}} |{{Ipa|pu:ð}} |{{Ipa|peð}} |{{Ipa|puð}} |{{Ipa|pxa, pʂa}}(پښہ) | ? |- |теш |dændɒn (دندان) |dandon (дандон) |{{Ipa|ðinðʉn}} |{{Ipa|ðinðon}} |{{Ipa|ðanðun}} |{{Ipa|ðɯnðɯk}} |{{Ipa|ɣɑx, ɣɑʂ}}(غاښ) | ? |- |күҙ |{{Ipa|tʃæʃm}} (چشم) |{{Ipa|tʃaʃm}} (чашм) |{{Ipa|tsem}} |{{Ipa|cam}} |{{Ipa|tsem}} |{{Ipa|tʂəʐm}} |{{Ipa|stərɡa}}(سترګه) |chashman |- |ат |æsb (اسب) |asp (асп) |{{Ipa|voːrdʒ}} |{{Ipa|vurdʒ}} |{{Ipa|vurdʒ}} |{{Ipa|jaʃ}} |{{Ipa|âs}}(آس) |aspa |- |болот |æbr (ابر) |abr (абр) |{{Ipa|abri}} |{{Ipa|abr}} |{{Ipa|varm}} |{{Ipa|mur}} |{{Ipa|uriədz}}(اوريځ) | ? |- |бойҙай |gændom (گندم) |gandum (гандум) |{{Ipa|ʒindam}} |{{Ipa|ʒindam}} |{{Ipa|ʒandam}} |{{Ipa|ɣɯdim}} |{{Ipa|ɣanəm}}(غانم) | ? |- |ит |{{Ipa|ɡuʃt}} (گوشت) |{{Ipa|ɡuʃt}} (гушт) |{{Ipa|ɡuːxt}} |{{Ipa|ɡuːxt}} |{{Ipa|ɡɯxt}} |{{Ipa|ɡuʂt}} |{{Ipa|ɣwəxa, ɣwəʂa}}(غوښہ) | ? |- |күп |besjɒr (بسيار) |bisjor (бисёр) |{{Ipa|bisjoːr}} |{{Ipa|ghak,fana}} |{{Ipa|pɯr}} |{{Ipa|təqi}} |{{Ipa|ɖer, ziyât}}(ډېر، زيات) |paoiri, paoirîsh, pouru |- |бейек |bolænd (بلند) |baland (баланд) |{{Ipa|biland}} |{{Ipa|biland}} |{{Ipa|bɯland}} |{{Ipa|bɯland}} |{{Ipa|lwəɻ}}(لوښ) |berezô, berezañt |- |алыҫ |{{Ipa|dur}} (دور) |dur (дур) |{{Ipa|ðar}} |{{Ipa|ðar}} |{{Ipa|ðar}} |{{Ipa|ðir}} |{{Ipa|ləre}}(لره، لرې) |dûra, dûrât |- |яҡшы |{{Ipa|χub}} (خوب) |{{Ipa|χub}} (хуб) |{{Ipa|χub}} |{{Ipa|bashand}} |{{Ipa|tʃardʒ}} |{{Ipa|baf}} |{{Ipa|xə, ʂə}}(ښہ) |vohu |- |кесе |{{Ipa|kutʃik}} (كوچك)) |{{Ipa|χurd}} (хурд) |{{Ipa|dzul}} |{{Ipa|bucik}} |{{Ipa|dzɯl}} |{{Ipa|dzəqlai}} |{{Ipa|ləɡ, ləʐ}}(لېږ) | ? |- |һөйләү |goft (گفت) |guft (гуфт) |{{Ipa|lʉvd}} |{{Ipa|luvd}} |{{Ipa|levd}} |{{Ipa|xənak}} |{{Ipa|wajəl}}(ويل) |aoj-, mrû-, sangh- |- |ҡылыу |kærd (كرد) |kard (кард) |{{Ipa|tʃiːd}} |{{Ipa|tʃigo}} |{{Ipa|tʃeiɡ}} |{{Ipa|tsərak}} |{{Ipa|kawəl}}(کول) |kar- |- |күреү |did (ديد) |did (дид) |{{Ipa|wiːnt}} |{{Ipa|wuːnt}} |{{Ipa|wand}} |{{Ipa|winɡ}} |{{Ipa|lidəl}}(ليدل) |dî- |} == Әҙәбиәт == * И. И. Зарубин. Бартангские и рушанские тексты и словарь. М.-Л., 1937. * Payne, John, «Pamir languages» in ''Compendium Linguarum Iranicarum'', ed. Schmitt (1989), 417—4 == Иҫкәрмәләр == [[Категория:Тажикстан телдәре]] 8x11dgi2v8gvwg6dgqokpn7yb9gjfu0 0 199255 1278746 2024-10-18T12:38:38Z Ronin2kx 39310 "[[:ru:Special:Redirect/revision/45425575|Ихлас (значения)]]" битенән инеш бүлеген тәржемә итеп булдырылған 1278746 wikitext text/x-wiki * Ихлас — [[төрөк теле]] [[Мәғлүмәт агентлыҡ|мәғлүмәт агентлығы]]. * [[Ихлас (мәсет)|Ихлас Мәсете]] — [[Башҡортостан|Башҡортостан Республикаһы]]<nowiki/>ның [[Өфө]]<nowiki/>лә [[Мәсет|мәсете]]. {{Күп мәғәнәлелек}} r3yg3osogr73v3tgdx33y57ywe99vkk 0 199256 1278747 2024-10-18T13:39:10Z 23.83.236.71 Яңы бит: [[Файл:Fan Bingbing Cannes 2017 2.jpg|мини|Fan Bingbing Cannes 2017]] Фан Бинбин ( ҡыт. 范冰冰 , 16 сентябрь 1981 йыл ) — ҡытай актрисаһы. 2013 йылдан 2017 йылға тиклем ул Forbes China Celebrity 100 исемлегенә иң күп түләүле данлыҡлы кеше булараҡ индерелә, 2006 йылдан алып йыл һайын 10 иң яҡшы кеше исемлегенә инә. Фа... 1278747 wikitext text/x-wiki [[Файл:Fan Bingbing Cannes 2017 2.jpg|мини|Fan Bingbing Cannes 2017]] Фан Бинбин ( ҡыт. 范冰冰 , 16 сентябрь 1981 йыл ) — ҡытай актрисаһы. 2013 йылдан 2017 йылға тиклем ул Forbes China Celebrity 100 исемлегенә иң күп түләүле данлыҡлы кеше булараҡ индерелә, 2006 йылдан алып йыл һайын 10 иң яҡшы кеше исемлегенә инә. Фандың тәүге эштәре Көнсығыш Азия киноһында һәм телевидениеһында була, айырыуса «Минең ғәҙел принцессам» (1998—1999) драма сериалдарында төшә. 2003 йылда Ҡытайҙа иң күп аҡса йыйған фильм «Кеҫә телефоны» (2003) фильмы менән асыҡлана. Артабан бер нисә ҡытай фильмында төшә, улар араһында «Пекинда юғалған» (2007), «Будда тауы» (2011) һәм «Икеләтә экспозиция» (2012) бар. «Мин мадам Бовари түгел» (2016) фильмының хедлайнеры өсөн Фан «Алтын ат» кинофестивалендә, Токио халыҡ-ара кинофестивалендә, Сан-Себастьян халыҡ-ара кинофестивалендә һәм «Алтын әтәс» премияларында наградалар яулай. Сит ил киноларында француз фильмы «Стреч» (2011), «Минең юлым» (2011) корея фильмы, «Икс-Мен: Киләсәк үткән көндәре» (2014) америка супергерой фильмы һәм Гонконг-ҡытай-американ фильмы «Скиптрейс» (2015) бар. . j98r29d54duqm0zcp3q4cdse3lqzl6k