Ҡатнашыусы:Hym411

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11.xsd" version="0.11" xml:lang="ba">
  <siteinfo>
    <sitename>Википедия</sitename>
    <dbname>bawiki</dbname>
    <base>https://ba.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88_%D0%B1%D0%B8%D1%82</base>
    <generator>MediaWiki 1.44.0-wmf.2</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Медиа</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Махсус</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Ҡатнашыусы</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Ҡатнашыусы менән һөйләшеү</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Википедия</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Википедия буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Файл</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Файл буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">MediaWiki</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">MediaWiki буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Ҡалып</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Ҡалып буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Белешмә</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Белешмә буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Категория</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Категория буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="100" case="first-letter">Портал</namespace>
      <namespace key="101" case="first-letter">Портал буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="102" case="first-letter">Проект</namespace>
      <namespace key="103" case="first-letter">Проект буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Модуль</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Модуль буйынса фекерләшеү</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Ҡатнашыусы:Hym411</title>
    <ns>2</ns>
    <id>73725</id>
    <redirect title="Ҡатнашыусы:Revi C." />
    <revision>
      <id>1279030</id>
      <parentid>453063</parentid>
      <timestamp>2024-11-07T02:35:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Xqbot</username>
        <id>996</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Ҡатнашыусы:Revi C.]] битенә икеле йүнәлтеүҙе төҙәтеү</comment>
      <origin>1279030</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="64" sha1="fwsg8hjfu78ob6y6s3oqa0ptqoo5au7" xml:space="preserve">#перенаправление [[Ҡатнашыусы:Revi C.]]</text>
      <sha1>fwsg8hjfu78ob6y6s3oqa0ptqoo5au7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Hym411</title>
    <ns>3</ns>
    <id>73726</id>
    <redirect title="Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Revi C." />
    <revision>
      <id>1279031</id>
      <parentid>453067</parentid>
      <timestamp>2024-11-07T02:35:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Xqbot</username>
        <id>996</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Revi C.]] битенә икеле йүнәлтеүҙе төҙәтеү</comment>
      <origin>1279031</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="92" sha1="aosm5esrwvxt129ixaqlxv43bhdqx4k" xml:space="preserve">#перенаправление [[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Revi C.]]</text>
      <sha1>aosm5esrwvxt129ixaqlxv43bhdqx4k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шевченко Максим Леонардович</title>
    <ns>0</ns>
    <id>84126</id>
    <revision>
      <id>1279023</id>
      <parentid>1278090</parentid>
      <timestamp>2024-11-06T18:45:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>31336</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>1279023</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15175" sha1="8jxm1g774uwch4ekyf14qbp5cik5hun" xml:space="preserve">{{Персона
 |имя                  = Максим Шевченко
 |изображение          = Maxim Shevchenko talks on the Syrian armed conflict – July 19, 2012.jpg
 |ширина               = 275px
 |описание изображения = 
 |имя при рождении     = Максим Леонардович Шевченко
 |род деятельности     = тележурналист
 |место рождения       = {{ТУ|Мәскәү}} ҡалаһы
 |отец                 = 
 |мать                 = 
 |супруга              = Надежда Витальевна Кеворкова
 |дети                 = 
 |награды и премии     = 
 }}

'''Макси́м Леона́рдович Шевче́нко''' ([[22 февраль]] [[1966 йыл]]) — [[Рәсәй]] журналисы. 2008 һәм 2010 йылдарҙа — ''Рәсәй Федерацияһының Йәмәғәт палатаһы'' ағзаһы.

== Биографияһы ==
Максим Леонардович Шевченко 1966 йылдың 22 февралендә [[Мәскәү]] ҡалаһында тыуған. Уның ҡартатаһы сығышы менән Көнбайыш [[Белоруссия]] крәҫтиәндәренән булған&lt;ref&gt;[http://rumorsworld.ru/?p=3765 Максим Шевченко. Интервью. Беседовала Бэлла Дадаева.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141021102957/http://rumorsworld.ru/?p=3765 |date=2014-10-21 }} // rumorsworld.ru Опубликовано 5 марта 2014 г.&lt;/ref&gt; һәм профессор вазифаһында И. Н. Ульянов исемендәге Ульяновск дәүләт педагогия институтында уҡытҡан, биш тел белгән. Өләсәһе сығышы менән Себерҙән булған, икеһелә йәшәргә Мәскәүгә күскәндәр&lt;ref&gt;[http://lenta.ru/articles/2013/07/30/shevchenko/ «Собянин по происхождению — коренной евразиец».]&lt;/ref&gt;. Атаһы милләте буйынса — [[Украиндар|украин]]&lt;ref&gt;[http://www.pravda.ru/world/formerussr/ukraine/24-12-2013/1186476-shevchenko-0/ Максим Шевченко: Две страны с одной историей.]&lt;/ref&gt;, геофизик булып [[Төркмәнстан]]да, Манғышлаҡта, Себерҙә һәм Печора таш күмер бассейнында эшләй&lt;ref&gt;[https://www.youtube.com/watch?v=Hs9fwRhfGmw Максим Шевченко: Мой отец был геофизиком.]&lt;/ref&gt;.

Максим Шевченко [[немец теле]]н тәрән өйрәнеү махсус мәктәпте тамамлай. Мәҙәниәт тарихы һәм [[ғәрәп теле]] буйынса [[Мәскәү дәүләт университеты]]нда һәм ''Азия һәм Африка илдәре институтында'' лекциялар курсын тыңлай. 1990 йылда «Микроэлектрон аппаратураны конструкциялау» һөнәре буйынса ''Серго Орджоникидзе исемендәге Мәскәү авиация институтын'' тамамлай.

1989 йылдан алып 1991 йылға тиклем ''Рәсәй Христиан-демократик берлегенең'' баҫмаһында — «Христиан демократияһы хәбәрҙәре» («Вестник христианской демократии») гәзитендә эшләй. 1991 йылдан алып 1995 йылға тиклем «Радонеж-Ясенево» православ классик гимназияһында Рәсәй һәм Көнбайыш Европа тарихын уҡытҡан.

1991 йылдан алып 1996 йылға тиклем «Твёрдый ЗнакЪ» әҙәби журналының шиғриәт бүлеге етәксеһе була. 1994 йылдан алып 1995 йылға тиклем «Первое сентября» педагогия журналында редактор булып эшләй. 1996 йылдың ғинуарынан алып &quot;Независимая газета&quot;ла дини мәсьәләләргә бағышланған махсус бит алып бара, 1997 йылдың ғинуарынан — гәзиттең «НГ-религии» ҡушымтаһының яуаплы мөхәррире булып хеҙмәт итә.

&quot;Независимая газета&quot;ла эшләгән ваҡытында бер нисә тапҡыр «ҡыҙыу нөктәләргә» махсус командировкаларға бара. 1996 һәм 1997 йылдарҙа — [[Афғанстан]]да, 1996—1998 йылдарҙа бер нисә тапҡыр Төньяҡ Кавказда — [[Чечен Республикаһы|Чечен]] һәм [[Дағстан]] Республикаларында була.

Максим Шевченко — бихисап баҫмалар авторы, уларҙа ул дини, уртаҡ мәҙәни һәм хәрби мәсьәләләр буйынса үҙенең ҡараштары тураһында яҙа&lt;ref&gt;[http://c-society.ru/wind.php?ID=13897 Баҫмалар исемлеге.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200202043031/http://c-society.ru/wind.php?ID=13897 |date=2020-02-02 }}&lt;/ref&gt;. «Смысл» сәйәси-фәлсәфәүи аҙналыҡтың, «Восточная политика» пресс-клубы проектарының авторы; этномәҙәни һәм дини мәсьәләләр буйынса эксперт булып тора&lt;ref name=&quot;oprf&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.oprf.ru/ru/chambermembers/members/user/133?year=2008|title=Биография Максима Шевченко на сайте Общественной палаты|author=|date=2011|work=|publisher=Общественная палата Российской Федерации|accessdate=2012-03-10|lang=|archiveurl=http://www.webcitation.org/68BDnnaiT|archivedate=2012-06-05}}&lt;/ref&gt;. Медиаидеолог Марина Леско менән берлектә «Астана в виртуальном пространстве Second Life» проекты модерациялай&lt;ref&gt;[http://www.world2.ru/blogs/739.html Виртуально-реальный диалог о свободе и ограничениях в глобальной сети | Виртуальные миры. Second Life (Вторая Жизнь), OpenSim. Онлайн игры] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201128213605/http://www.world2.ru/blogs/739.html |date=2020-11-28 }}&lt;/ref&gt;.

2004 йылғы [[Украина]]лағы президент һайлауҙары ваҡытында Виктор Янукович штабында эшләй&lt;ref&gt;[http://echo.msk.ru/programs/personalno/1262012-echo/ Особое мнение. Максим Шевченко. 20.02.2014.]&lt;/ref&gt;. Хәҙерге донъяның дин һәм сәйәсәтен стратегик тикшеренеү үҙәгенең етәксеһе була.

2005—2011 йылдарҙа [[Беренсе канал]]да «Үҙегеҙ хөкөм бирегеҙ» («Судите сами») аналитик программаһын алып бара. Шевченко йыш ҡына «Маяк» радиостанцияһында «Сергей Стиллавин һәм уның дуҫтары» («Сергей Стиллавин и его друзья»), «Эхо Москвы» радиостанцияһында «Айырым фекер» («Особое мнение») тапшырыуҙарында ҡатнаша.

2008 һәм 2010 йылдарҙа — ''Рәсәй Федерацияһының Йәмәғәт палатаһы'' ағзаһы.

2009 йылдың йәйендә «Ямал-Регион» телеканалында «Цивилизация-Север» тапшырыуын әҙерләй&lt;ref&gt;http://www.oprf.ru/newsblock/news/2662/chamber_news «Цивилизация-Север» с Максимом Шевченко.&lt;/ref&gt;.

2009 йылдың 2 сентябрендә Рәсәй-Грузия низағының гуманитар эҙемтәләрен көйләү буйынса ижтимағи комиссия делегацияһы составында Шевченкоға [[Грузия]]ға инергә рөхсәт бирелмәй&lt;ref&gt;[http://www.newsru.com/world/02sep2009/nepustili.html Грузинские пограничники не пустили в страну двух известных российских журналистов.]&lt;/ref&gt;.

2012 йылдың 26 ғинуарынан алып Беренсе каналда «В контексте» тапшырыуын алып бара.

== Йәмәғәт эшмәкәрлеге ==
* 2008&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.oprf.ru/ru/chambermembers/members/216?year=2008|title=Список членов Палаты (2008 год)|author=|date=2011|work=|publisher=Общественная палата Российской Федерации|accessdate=2012-03-10|lang=|archiveurl=http://www.webcitation.org/68BDp1ZAl|archivedate=2012-06-05}}&lt;/ref&gt; һәм 2010&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.oprf.ru/ru/chambermembers/members/216?year=2010|title=Список членов Палаты (2010 год)|author=|date=2011|work=|publisher=Общественная палата Российской Федерации|accessdate=2012-03-10|lang=|archiveurl=http://www.webcitation.org/68BDq9rrs|archivedate=2012-06-05}}&lt;/ref&gt; йылдарҙа — ''Рәсәй Федерацияһының Йәмәғәт палатаһы'' ағзаһы.
* «Проект-Закона.ru» федераль порталы ижтимағи советы ағзаһы&lt;ref&gt;[http://www.proekt-zakona.ru/index.php/novosti/maksim-shevchenko-voshyol-v-sostav-popechitelskogo-soveta-portala-proekt-zakona.ru.html Максим Шевченко вошёл в состав Попечительского совета портала &quot;Проект-Закона.ru] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130918021842/http://www.proekt-zakona.ru/index.php/novosti/maksim-shevchenko-voshyol-v-sostav-popechitelskogo-soveta-portala-proekt-zakona.ru.html |date=2013-09-18 }}&lt;/ref&gt;.
* Анти-хәнәүи комитеты ағзаһы&lt;ref&gt;[http://anti-orange.ru/post/34 Состав Анти-оранжевого комитета.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120806180844/http://anti-orange.ru/post/34 |date=2012-08-06 }}&lt;/ref&gt;.
* Изборск клубының даими ағзаһы.

== Ғаиләһе ==
Ҡатыны — Надежда Витальевна Кеворкова. Улы бар&lt;ref&gt;[http://www.russia.ru/news/showbiz/2012/11/7/4021.html Шевченко/Михайловская. Реалити сильнее жизни.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150401070018/http://russia.ru/news/showbiz/2012/11/7/4021.html |date=2015-04-01 }}&lt;/ref&gt;.

== Ҡараштары ==
Максим Шевченко үҙен интернациналист тип иҫәпләй&lt;ref&gt;[http://echo.msk.ru/programs/personalno/1401550-echo/ Особое мнение: Максим Шевченко] / echo.msk.ru&lt;/ref&gt;, СССР-ҙың тарҡалыуын ҡабул итмәйәсәген белдерә&lt;ref&gt;[http://www.russia.ru/video/online_28/ Внутренние враги России] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190917094005/http://www.russia.ru/video/online_28/ |date=2019-09-17 }} / russia.ru&lt;/ref&gt;, Рәсәй менән [[НАТО]] араһында хеҙмәттәшлекте өҙөргә саҡырған&lt;ref&gt;[http://sobesednik.ru/politika/20140403-maksim-shevchenko-rossii-pora-prekrashchat-sledovat-v-ohvost Максим Шевченко: России пора прекращать следовать в охвостье американского империализма] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190925073132/https://sobesednik.ru/politika/20140403-maksim-shevchenko-rossii-pora-prekrashchat-sledovat-v-ohvost |date=2019-09-25 }} / sobesednik.ru&lt;/ref&gt;.

2013 йылда Шевченко Чечен Республикаһындағы рустар геноцидын «асыҡ дәлилдәре булмаған легенда» тип атай&lt;ref&gt;[http://www.rusnovosti.ru/programms/prog/70601/271620/ РСН Эфир:18:03 — 18:40 (пн — чт)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141022112008/http://www.rusnovosti.ru/programms/prog/70601/271620/ |date=2014-10-22 }} Шевченко Максим: ''«Легенда о геноциде русских, которая так устоялась в Интернете, на самом деле, не имеет достаточно внятного подтверждения».''&lt;/ref&gt;, ә «рустарҙың күпләп үлтерелеүе Грозный ҡалаһын бомбардировкалауҙан һуң башлана» тип иҫәпләй.

2014 йылда Максим Шевченко Романовтар династияһы хакимлыҡ иткәндәре һөҙөмтәләре буйынса ошолай тип әйткән: «[[Пётр I|Пётрҙың]] атаһы Алексей Михайловичтан алып Романовтар династияһы — рус ерендә ғәмәлдә оккупанттар династияһы булып торған»&lt;ref&gt;[http://ruvera.ru/articles/maksim_shevchenko_staroobryadchestvo_moglo_stat_fundamentom_iz_kotorogo_mogla_by_razvitsya Максим Шевченко], интервью старообрядческому СМИ.&lt;/ref&gt;.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}

== Һылтанмалар ==
* {{livejournal|shevchenko-ml|Максим Шевченко блогы}}
* [http://www.pravmir.ru/maksim-shevchenko-vo-vsem-smysl/ Интервью Максима Шевченко о жизни и профессиональной деятельности]
* [http://gidepark.ru/user/main/2955329494 Блог Максима Шевченко в Гайдпарке]
* [http://echo.msk.ru/guests/7198/ Максим Шевченко на радио «Эхо Москвы»]
* {{cite web|url=http://tvrain.ru/articles/ne_hochu_chtoby_sledovatel_prokuror_ili_sudja_reshali_chto_nam_govorit_lektsija_maksima_shevchenko_o_konformistah_i_zhurnalistah-374424/|title=«Не хочу, чтобы следователь, прокурор или судья решали, что нам говорить»''. Лекция Максима Шевченко о конформистах и журналистах.|accessdate=2014-08-22|lang=|archiveurl=|archivedate=}}

[[Категория:Рәсәй тележурналистары]]
[[Категория:Телетапшырыуҙар алып барыусылар]]
[[Категория:Рәсәй Федерацияһының Йәмәғәт палатаһы ағзалары]]</text>
      <sha1>8jxm1g774uwch4ekyf14qbp5cik5hun</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мария Склодовская-Кюри</title>
    <ns>0</ns>
    <id>105911</id>
    <revision>
      <id>1279027</id>
      <parentid>1184357</parentid>
      <timestamp>2024-11-06T22:02:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>94.29.1.18</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Танылыуы */</comment>
      <origin>1279027</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="62577" sha1="t16h585k8jievma4p12pb02j4h6aawr" xml:space="preserve">{{һайланған мәҡәләләргә кандидат}}
{{Учёный
| Имя              = Мария Склодовская-Кюри
| Оригинал имени   = ''Maria Skłodowska-Curie''
| Изображение             = Curie-nobel-portrait-2-600.jpg
| Ширина = 250px
| Описание изображения          = Мария Склодовская-Кюри, [[Нобель премияһы]], 1911 йыл
| Дата рождения    = 7.11.1867
| Место рождения   = {{ТыуыуУрыны|Варшава| Варшавала}}, [[Поляк Батшалығы]],&lt;br&gt; [[Рәсәй империяһы]]
| Дата смерти = 4.7.1934
| Место смерти = Санселльмоз, {{ВафатБулыуУрыны|Франция|Францияла}}
| Гражданство = {{Польша}}, {{FRA}}
| Научная сфера = [[физика]], [[химия]]
| Место работы =
| Альма-матер = [[Сорбонна]]
| Научный руководитель =
| Знаменитые ученики =
| Известна как =  [[радий]] һәм [[полоний]] элементтарын асҡан автор, [[радиохимия]]ға нигеҙ һалған
| Награды и премии =  {{Нобель миҙалы}}  [[Физика буйынса Нобель премияһы]] ([[1903]])&lt;br&gt;{{s|{{Нобель миҙалы}}  [[Химия буйынса Нобель премияһы]] ([[1911]])}}
}}
'''Мария Саломеа Склодовская-Кюри''' ({{Lang-fr|Marie Curie}}, {{Lang-pl|Maria Skłodowska-Curie}}; ҡыҙ фамилияһы Мария Саломея Склодовская, {{Lang-pl|Maria Salomea Skłodowska}}; [[7 ноябрь]] [[1867 йыл]] — [[4 июль]] [[1934 йыл]]) — поляк сығышлы (физик, химик) һәм француз ғалим-экспериментаторы, педагог, йәмәғәт эшмәкәре. [[Сорбонна]] университетының беренсе ҡатын-ҡыҙ преподавателе. [[Нобель премияһы]] лауреаты: физика буйынса (1903) һәм химия буйынса (1911)&lt;ref name=&quot;Nobel Laureate Facts&quot;&gt;{{Cite web|title=Nobel Laureate Facts|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/nobelprize_facts.html|accessdate=26 November 2008|archiveurl=http://www.webcitation.org/65ArI8GDC|archivedate=2012-02-03}}&lt;/ref&gt;, Нобель премияһы тарихында ике тапҡыр беренсе булған&lt;ref name=&quot;Nobel Laureate Facts&quot;/&gt;. Парижда һәм Варшавала Кюри институттарына нигеҙ һалған. Пьер Кюриҙең ҡатыны, уның менән радиоактивлыҡ өлкәһендә тикшеренеүҙәр алып барған. Ире менән берлектә радий (от {{Lang-la|radius}} «луч»), полоний (Польшаның латинса исеменән, ''Polōnia'' — Ватанына ҡарата ҡәҙер-хөрмәт күрһәтеү билдәһе итеп шулай атаған) элементтарын асҡан.

== Биографияһы ==
Мария Склодовская 1867 йылдың 7 ноябрендә [[Варшава]]ла уҡытыусы Владислав Склодовский ғаиләһендә тыуған. был ғаиләлә унан тыш тағы өс ҡыҙ: Зофия (1862), , Бронислава (1865) һәм Хелена (1866) һәм улдары Юзеф (1863) үҫкән. Ғаилә бик ауыр шарттарҙа көн иткән, әсәләре туберкулез менән оҙайлы сирләп үлгән. Аталары ауырыу ҡатынын дауалау һәм биш балаһын ҡарау өсөн бик күп тырышып эшләгән. Әсәһе үлгәндән һуң, Марияның бер апаһы ла вафат булған&lt;ref name=&quot;Sto_velikih&quot;&gt;{{Китап|автор=Ирина Ильинична Семашко.|заглавие=100 великих женщин|издательство=Вече|год=2006|isbn=5-9533-0491-9}}&lt;/ref&gt;.

Мария мәктәптә уҡыған саҡта уҡ бик тырыш, хеҙмәт һөйөүсе бала булған. Һәр бер эште ул, йоҡоһон ҡалдырып булһа ла, урынына еткереп башҡарған. Шунлыҡтан ул хатта, уҡыуын тамалағас, ауырып та алған һәм оҙаҡ ҡына һаулығын нығытыу менән булышҡан.

Мария мәктәптән һуң артабан белем алырға уйлаған, тик ул ваҡытта Рәсәй [[Рәсәй империяһы|империяһы]] составына ҡараған Привислин крайында ҡатын-ҡыҙҙарҙы юғары уҡыу йорттарына алмағандар.Ҡайһы бер мәғлүмәттәр буйынса, Мария аҫтыртын рәүештә ҡатын-кыҙҙар өсөн «Летучий университет»&lt;ref name=&quot;UHE&quot;&gt;David Palfreyman (ed.&lt;/ref&gt; тигән юғары курстарҙы тамамлаған. Мария һәм Бронислава, сиратлап гувернантка булып эшләп, артабан белем алырға һөйләшкәндәр. Бронислава Парижда медицина институтында уҡыған саҡта Мария, гувернантка булып эшләп, үҙ аҡсаһына апаһын уҡыткан. Бронислава 1891 йылда врач булып эшләп, һеңлеһен уҡытыр өсөн аҡса таба башлағас, Мария 24 йәшендә ниһайәт Париждағы Сорбонна университетына уҡырға инә.

Латин кварталының һалҡын мансардаһында йәшәгән ҡыҙ бер үк ваҡытта уҡый ҙа, эшләй ҙә. Йүнләп ашарына булмаһа ла, ял итеренә ваҡыты етмәһә лә Мария университеттың иң яҡшы уҡыған студенты булған. Ул ике диплом — диплом физика буйынса диплом һәм математика буйынса диплом алып сыҡҡан.&lt;ref name=&quot;Sto_velikih&quot;/&gt;. Уҡыған саҡтағы уның хеҙмәт һөйөүсәнлеге һәм һәләте уға иғтибарҙы тартҡан һәм уға университетта үҙаллы тикшеренеүҙәр алып барырға рөхсәт ителгән&lt;ref name=&quot;MWv&quot;&gt;Menschen, die die Welt veränderten.&lt;/ref&gt;.

Сорбоннала уҡығанда, Мария Варшаваға ҡайтырға һәм уҡыу йорттарында уҡытыуҙы планлаштыра {{Sfn|Гернек|1974|с=110}}. Әммә буласаҡ ире менән осрашҡандан һуң, был планы үҙгәрә{{sfn|Cropper|2001|p=297}}.

=== Пьер Кюри менән осрашыуы ===
1894 йылдың башында поляк эмигранттары Ковальскийҙар йортонда Мария Склодовская [[Пьер Кюри]]ҙы осрата. Юзеф Ковальский Мрияға  Пьер үҙенең лабораторияһнда эшләтергә йыйынғанын хәбәр итә{{Sfn|Pasachoff|1996|p=10}}{{sfn|Волчек|1981|с=33}}. Пьер ул саҡта Сәнәғәт физикаһы һәм химияһы муниципаль мәктәбендә лаборатория етәксеһе була. Был ваҡытҡа ул ҡаты матдә кристалдар физикаһы һәм матдәләрҙең магнит һыҙаттарының температураға бәйле булыуы тәжрибәләр үткәргән була; температураны белдергән «Кюри нөктәһе» термины уныың исеме менән үҙгәргән {{Sfn|Гернек|1974|с=111}}. Тәүге осрашыуҙа Мария әлегә Казимир Зоравский менән мөнәсәбәте тәьҫиренән сығыып бөтмәгән була, ә Пьер бала сағынан йылы хистәр кисергән ҡыҙының үлеменә ҡайғырған була {{sfn|Cropper|2001|p=298}}. Пьерға нескә, һары сәсле, һоро үҙле ҡыҙ оҡшай, һәм ул Марияға лабораторияһында кескәй бүлмә тәҡдим итә, артабан уның коллегаһы ғына булып ҡалмай лар өйләнешә{{Sfn|Губский|1992|с=631}}.

Мария тәүге тәҡдимде кире ҡаға, сөнки ул һаман тыуған еренә ҡайтыу теләге менән йәшәгән була{{sfn|James|2004|p=211}}{{sfn|Волчек|1981|с=41}}. Пьер икеләнмәйенсә уның менән Польшаға күсергә риза булыуын белдерә{{sfn|Cropper|2001|p=298}}. 1894 йылдың йәйендә Склодовская Варшаваға ҡайтып китә, туғандарын күрә һәм [[Ягеллон университеты|Ягеллон (Краков) университетына]] эшкә урынлашырға өмөт итә, әммә эшкә фәҡәт ир-егеттәрҙе генә алған булалар. Пьер уға оҙон хаттар яҙа {{sfn|Волчек|1981|с=42—43}}. Октябрҙә Склодовская Парижға килә һәм кандидатлыҡ диссертацияһы өҫтөндә эшләй. {{sfn|Cropper|2001|p=298}}.

1895 йылдың 26 июлендә Пьер һәм Мария никахһыҙ өйләнешәләр. Туй Париж ҡала янында үтә{{sfn|James|2004|p=211}}{{sfn|Волчек|1981|с=44}}. Йәштәр дини йолаларҙан һәм балдаҡтарҙан баш тарта, ә туй күлдәге урынына Склодовская ҡара күк костюм кейә. Кюри Иль-де-Франсҡа велосипедтарҙа туй сәфәренә йүнәләләр{{sfn|Wirten|2015|p=13}}. Гласьер урамындағы фатирға урынлашалар{{sfn|Cropper|2001|p=298}}.

Ҡыҙҙары Жолио-Кюри Ирен 1897 йылдың 12 сентябрендә тыуа. Пьерҙың атаһы Эжен Кюри, пенсиялағы доктор, Иренды тәрбиәләүҙә мөһим роль уйнай{{Sfn|Губский|1992|с=632}}{{sfn|Cropper|2001|p=301}}{{sfn|Волчек|1981|с=45—46}}. Ирен ата-әсәһе юлын дауам итә, физика һәм химия буйынса ғалим була. Ире Фредерик Жолио-Кюри менән берлектә ул яһалма радиоактивлыҡ күренешен аса, һәм 1935 йылда химия өлкәһендә Нобель премияһына лайыҡ була{{sfn|Волчек|1981|с=118}}.

=== Танылыуы(хуй его знает чё) ===
Пьер, Сорбоннала яңы асылған физик химия кафедраһы мөдире взифаһына үтмәһә лә, 1900 йылда Женева университетына саҡырыла{{Sfn|Гернек|1974|с=116}}. Ирле-ҡатынлы [[Швейцария]]ға күсерә әҙер була. Ләкин Пьерҙың эшен оҡшатҡан Анри Пуанкаре уны Сорбоннала эшкә ҡалдырырға тырыша{{sfn|James|2004|p=213}}. Ә Мария, өҫтәмә аҡса табыу маҡсатында, Севр юғары ҡатын-ҡыҙҙар мәктәбендә физика уҡыта{{Sfn|Губский|1992|с=632}}{{Sfn|Григорьев|2004|с=181}}{{sfn|Волчек|1981|с=58—59}}.
[[Файл:Marie Pierre Irene Curie.jpg|мини|250px|Мария, Пьер һәм Ирен Кюри. 1902 йыл тирәһе.]]

1903 йылдың 23 июнендә Мария Сорбоннала үҙенең докторлыҡ диссертацияһын «Исследование радиоактивных веществ» тигән докторлыҡ диссертацияһын яҡлай. Яңы элементтар — [[полоний]] һәм [[радий]] тураһында мәғлүмәт хәбәр итә{{Sfn|Губский|1992|с=632}}{{Sfn|Гернек|1974|с=118—119}}. Һуңыраҡ Эрнест Резерфорд Пьер өлөшләтә цинк сульфиды менән ҡапланған үҙҙәре бүлеп сығарған радий иретмәһе һалынған колбаны сығарғанын хәтерләп һөйләгән. Колбалағы ялтырап торған радиоактив матдә ҡунаҡтарға көслө тәьҫир иткән{{Sfn|Старосельская-Никитина|1967|с=64}}{{sfn|Cropper|2001|p=301}}&lt;ref name=&quot;Morrison&quot;&gt;{{cite web |url=https://www.nytimes.com/1995/04/02/books/her-brilliant-career.html |author=Morrison, Philip |title=Her Brilliant Career |lang=en |website=nytimes.com |publisher=The New York Times |date=1995-04-02 |accessdate=2018-12-21 |ref=Morrison}}&lt;/ref&gt;. Шул уҡ йылды Пьер Кюри Лондон король йәмғиәте алдында, радий үҙенсәлектәрен күрһәткән эффектлы тәжрибәләр менән оҙатылған лекцияһын уҡый. Ирле-ҡатынлының ҡаҙаныштары химия өлкәһендә мөһим йыл асышы өсөн Дэви миҙалы менән билдәләнә{{sfn|Cropper|2001|p=301}}{{Sfn|Григорьев|2004|с=181—182}}{{sfn|James|2004|p=214}}{{sfn|Волчек|1981|с=64}}.

1903 йылдың авгусында бишенсе айлыҡ ҡыҙын тыуҙыра, әммә ул йәшәй алмай. Мария йөклө көйө полоний һәм радий концентрацияланған иретмәһе менән эшләгән һәм һәр бер кешегә зарарлы радиацияһын алған{{sfn|James|2004|p=214}}{{sfn|Волчек|1981|с=65}}.

Шул уҡ 1903 йылда Мария һәм Пьер Кюри физика буйынса Нобель премияһы — «профессор Анри Беккерель асҡан радиация күренештәрен бергәләп өйрәнеп, фәнгә сиктән тыш хеҙмәт күрһәткәнен таныу билдәһе булараҡ» — менән бүләкләнә. Беккерель премияны Кюриҙар менән бүлешә. Мария үҙенең хеҙмәттәрендә радиоактивлыҡты асыу өҫтөнлөгө Беккерелдеке тип таныған{{Sfn|Кюри М.|1947|с=117}}. Пьер Кюри Марияның радийҙың атом массаһын табыуҙағы ҡаҙнышын һыҙыҡ өҫтөнә алған {{Sfn|Де Агостини|2015|с=101}}
Һөҙөмтәлә Мария ла коллегалары менән Нобель премияһына лайыҡ булған&lt;ref name=&quot;Пасачофф&quot; /&gt;. Мария 1935 йылда ҡыҙы Ирен Нобель премияһына лайыҡ булғанға тиклем, берҙән-бер ҡатын-ҡыҙ лауреат булып ҡалған. Премия тапшырғанда бәхәс сыға: радиоактив матдәләр тураһындағы хеҙмәт ҡайһы дисциплинаға — физикаға әллә химияға ҡараймы. Премияны физика буйынса бирәләр, Академия киләсәктә — химия буйынса премия булырын да күҙаллай. Награданы [[Швеция]] короле [[Оскар II]] тапшырған. Тантаналы сарала фәҡәт Анри Беккерель генә була: ирле-ҡатынлы Кюри бушамағанлыҡтарын һәм сәләмәтлек торошона һылтана, уларҙың наградаһын француз  министры ала{{sfn|Cropper|2001|p=301}}{{sfn|Капустинская|1965|с=14—15}}{{Sfn|Гернек|1974|с=119}}.

Премия аҡсаһына Кюриҙар лабораторияһына кәрәкле аппаратура һәм фатирҙарына ванна һатып ала{{sfn|Кюри Е.|1959|с=262}}{{sfn|Волчек|1981|с=68}}. Был ваҡытта уларҙың ҡулдары радиоактив өлгөләр менән даими контактта булғанлыҡтан, радиобиологик яралар менән ҡапланған була. Һәм был радийҙы медицина практикаһында ҡулланыу идеяһына алып килә. Пьер Кюри был фекерен Нобель телмәрендә еткерә (1905 йылдың 5 июне): был аҡытҡа ирле-ҡатынлы нығынған була һәм Стокгольмға килә{{sfn|Кюри Е.|1959|с=276}}. В июле 1905 йылдың июлендә Пьер Кюри Француз фәндәр  академияһына ҡабул ителә{{Sfn|Doubleday|1938}}{{sfn|Cropper|2001|p=302}}{{sfn|James|2004|p=213}}{{sfn|Волчек|1981|с=74}}.

Икенсе ҡыҙҙары Кюри Ева Дениза 1904 йылдың 6 декабрендә тыуа{{Sfn|Губский|1992|с=633}}&lt;ref name = Eva&gt;{{cite web |url=https://www.telegraph.co.uk/news/obituaries/1568665/Eve-Curie.html |title= Eve Curie |author=Sarah Knapton |date=2007-11-08 |website=telegraph.co.uk |publisher=The Telegraph |accessdate=2019-01-12 |lang=en}}&lt;/ref&gt;. Был осорға ғаиләнең матди хәле һиҙелерлек нығынған була. Пьер Сорбоннала физика рофессоры була, ә Мария ире лабораторияһы мөдире булып эшләй. Ҡыҙҙарын гувернанткалар ҡарай{{sfn|Волчек|1981|с=71—73}}{{sfn|Кюри Е.|1967|с=209}}. Ева журналист, музыкант һәм йәмәғәт эшмәкәре була, 102 йәшкә етә. Ул әсәһе тураһында {{sfn|Кюри Е.|1959|}} АҠШ-та бестселлерға әйләнгән һәм АҠШ-тың милли китап премияһына National Book Award for Nonfiction лайыҡ булған әҫәр яҙа. 1962 йылдан 1965 йылға тиклем Грецияла  [[ЮНИСЕФ]] ойошмаһын етәкләй. Ғаиләләрендә Ева ғына Нобель премияһын алмаған&lt;ref name = Eva /&gt;{{Sfn|Мельник|2017}}{{sfn|Borzendowski|2009|p=106}}.

=== Ире үлгәндән һуң ===
1906 йылдың 19 апрелендә урам аша сығып барған Пьер Кюриҙы атлы экипаж тапап үтә{{Sfn|Григорьев|2004|с=182}}. Мария ауыыр депрессия хәлендә була{{sfn|Cropper|2001|p=302—303}}. Уны Париж университетына{{Sfn|Храмов|1983|с=247}} тәғәйенләйҙәр, 1906 йылдың 5 ноябрендә ул беренсе занятиеһын үткәрә{{sfn|Кюри Е.|1959|с=307}}{{sfn|Cropper|2001|p=303—304}}, университет һәм Франция тарихында тәүге һәм берҙән-бер {{sfn|Wirten|2015|p=17}}&lt;ref name=&quot;Britannica&quot; /&gt; ҡатын-ҡыҙ-преподаватель була{{sfn|Cropper|2001|p=295}}&lt;ref name=&quot;BBC&quot;&gt;{{cite web |url=http://www.bbc.co.uk/history/historic_figures/curie_marie.shtml |title=Marie Curie (1867—1934) |lang=en |website=bbc.co.uk |publisher=BBC |accessdate=2018-11-24}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Atomic Heritage Foundation&quot; /&gt;{{Sfn|Губский|1992|с=633}}. 1908 йылда ул  профессор була һәм кафедра ҡабул итә{{Sfn|Гернек|1974|с=122}}{{sfn|Волчек|1981|с=85}}.

1910 йылда Мария Кюри кандидатураһы Француз фәндәр академияһына һайлана. Быға тиклем ҡатын-ҡыҙҙар Академияға һайланмағанлыҡтан, уны тәҡдим итеү бәхәс тыуҙыра {{Sfn|Губский|1992|с=633}}. Һөҙөмтәлә Мария Кюри кандидатураһы, ике тауыш артыҡ булыу сәбәпле, 1911 йылдың ғинуар һайлауҙарында кире ҡағыла {{sfn|Cropper|2001|p=295}} (башҡа мәғлүмәт буйынса — бер тауыш менән{{Sfn|Губский|1992|с=634}}). Бынан һуң Мария кандидатураһын академияға һайлауға ҡәтғи ҡаршы була{{sfn|James|2004|p=216}}{{Sfn|Гернек|1974|с=122}}. Шулай уҡ 1910 йылда ул хөкүмәт тәҡдим иткән Почётлы легион орденынан да баш тарта{{sfn|Волчек|1981|с=86}}. 1911 йылдан башлап вафатына тиклем Мария Склодовская-Кюри физика буйынса Сольвеевский конгрессы делегаты булған{{Sfn|Губский|1992|с=634}}{{Sfn|Гернек|1974|с=126}}.

[[Файл:Marie Curie and Albert Einstein.jpg|мини|Мария Кюри һәм Альберт Эйнштейн. 1929 йыл.]]
1910—1911 йылдарҙа Мария Кюриҙың Пьер Кюриҙың уҡыусыһы, физик Поль Ланжевен менән роман була&lt;ref name=&quot;Пасачофф&quot; /&gt;{{sfn|Cropper|2001|p=304}}&lt;ref name=&quot;Morrison&quot; /&gt;. Ул Мариянан 5 йәшкә йәш, өйләнгән һәм 4 балаһы була. Полдең ҡатыны Жанна Марияның Полгә яҙған хаттарын еҙнәһе ярҙамында ''Le journal'' журналында баҫтыра. Низағ ҡупҡан саҡта, Мария Сольвеевский конгресында була (1911) «Излучение и кванты». Кюриҙы асыулы халыҡ ҡаршы ала, уға ҡыҙҙары менән яҙыусы Камилла Марбо фатирына китергә тура килә. Кюриҙы гәзит аша эҙәрлекләү башлана. Бер гәзиттә уны йәһүд тип, икенселәрендә — урыҫ йәки немка тип яҙалар, уны атеизмда ғәйепләйҙәр. Ланжевен бер журналисты дуэлгә саҡыра, 1911 йылдың 25 ноябрендәге дуэлдә ике яҡ та атыуҙан баш тарта{{sfn|Cropper|2001|p=304}}{{sfn|James|2004|p=216—218}}.

[[Файл:Marie Skłodowska-Curie's Nobel Prize in Chemistry 1911.jpg|thumb| left |250px|1911 йылғы химия буйынса Нобель премияһының дипломы ]]
1911 йылда Мария Кюри «химия үҫешендә юғары ҡаҙныштары өсөн: радий һәм полоний элементтарын асыу, радийҙы бүлеп сығарыу һәм был шәп элементтың тәбиғәтен һәм берләшмәлрен өйрәнеү» Нобель премияһына лайыҡ була{{sfn|Капица|1975|с=510}}. Мария Кюри беренсе — һәм бөгөнгө көндә лә берҙән-бер — ике тапҡыр Нобель премияһы лауреаты. [[Стокгольм]]да һөйләгән докладында ул яңы элементтарҙы ире менән бергә асҡанлығын әйтә.

Мария Кюри Нобель премияһының донъяла абруйын күтәрергә ярҙам иткән. МАтбуғатта уларҙың ауыр шарттарҙа асыш яһауы, Мария Кюриҙың шәхси тормошо тураһында күп яҙалар. Шулай уҡ матбуғатта радийҙың ғәҙәти булмаған үҙенсәлеге — яман шештән дауалауы тураһында ла яҙғандар&lt;ref name=&quot;Vergano&quot; /&gt;. Икенсе Нобель премияһын тапшырыу ҙа ғәйбәттәргә кәртә булмай&lt;ref name=&quot;Пасачофф&quot; /&gt;. Мария ҡыҙы Ирен менән Швецияға премия тантанаһына бара һәм докладын ире иҫтәлегенә бағышлай{{sfn|James|2004|p=218}}.

1911 йылдың декабрендә бөйөрөнә операция эшләтә{{sfn|Волчек|1981|с=89}}. Францияға ҡайтырға теләмәгәнлектән, Мария физик Герта Маркс Айртон саҡырыуы буйынса бер ни тиклем [[Англия]]ла йәшәргә ҡарар итә, үҙен Склодовская тип таныта. Герта Марияға ярҙам ҡулы һуҙған берҙән-бер ғалим була{{sfn|James|2004|p=218}}. Ланжевен ҡатыны менән яраша, әммә Мария менән яҡшы фән һәм дуҫлыҡ мөнәсәбәттәрен һуңғы көндәренә тиклем һаҡлай{{Sfn|Де Агостини|2015|с=119}}.

=== Радий институттары ===
[[Файл:Centre de protontherapie Orsay P1060232.JPG|thumb|250px|Парижда Кюри игститутының протон терапияһы үҙәге, 2010 йыл]]
Беренсе донъя һуғышы башланыр алдынан, 1909 йылда [[Париж университеты]] һәм [[Пастер институты]] Парижда радиоактивлыҡты тикшереү маҡсатында Кюри Радий институты асыла&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.calames.abes.fr/pub/#details?id=FileId-450|title=Archives du musée Curie|quote=AIR Archives de l'Institut du radium Date: Années 1909-1970|lang=fr|accessdate=2018-12-17}}&lt;/ref&gt;. Радий институтында ике бүлек — радиоактивлыҡты фундаменталь тикшереү һәм ауырыуҙарҙы дауалауҙа радиацияны ҡулланыуҙы тикшереү бүлектәре була{{sfn|James|2004|p=215}}. 1914 йылдың июлендә ойоштороу эштәре тамамлана, һәм Мария Кюри  радиоактивлыҡты фундаменталь тикшереү бүлеге директоры итеп тәғәйенләәнә{{Sfn|Храмов|1983|с=247}}{{Sfn|Губский|1992|с=634}}. 

1925 йылда Мария Кюри Варшавала Онкология үҙәге — Мария Склодовская-Кюри исемендәге институтты асыу тантанаһында ҡатнаша&lt;ref name = &quot;psb113&quot; /&gt;&lt;ref name = &quot;The Radium Institute&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Atomic Heritage Foundation&quot; /&gt;{{sfn|Капица|1975|с=510}}.

Шуға оҡшаған радий институттары Лондонда (London Radium Institute), Ленинградта В. Г. Хлопин исемендәге радий институты, Венала Радий институты (Institute for Radium Research, Vienna).

=== Беренсе донъя һуғышы ===
[[Файл:Marie Curie - Mobile X-Ray-Unit.jpg|мини|250px|Мария Склодовская-Кюри мобиль рентген ҡоролмаһының руле артында]]
1914 йылдың 1 авгусында Францияла дөйөм мобилизация иғлан ителә. Германия империя армияһы баш ҡалаға яҡынлашҡанын аңлағанлыҡтан, Мария француз хөкүмәте күскән [[Бордо]] ҡалаһына ҡурғаш футлярҙағы ҡиммәтле радийҙы илтә{{sfn|James|2004|p=218}}{{Sfn|Гернек|1974|с=123}}.

Беренсе донъя һуғышы фронттарында хәрби хәрәкәттәр башланыу менән, Халыҡ-ара Ҡыҙыл Тәре комитетының Радиология хеҙмәте директоры итеп тәғәйенләнгән Мария Склодовская-Кюри&lt;ref name=&quot;BBC&quot; /&gt;, күсереп йөрөтөлә торған рентген аппараттарын ҡороу һәм хеҙмәтләндереү эшенә тотона &lt;ref name=&quot;Nobel Laureate Facts&quot; /&gt;. Мария Кюри шулай уҡ ике Нобель премияһына килгән бөтә аҡсаһын хәрби заёмға һала. Күсерелмәле рентген пункттары хирургтарға операция үткәрергә ярҙам итеп, госпиталлдәр буйлап йөрөгән. Мария хәрби медиктарҙы радиология ҡулланырға өйрәткән, рентген нурҙары ярҙамында яралының тәнендә урынлашҡанын пуляны тапҡандар. Һуғыш йылдарында Мария һәм Ирен, улар өйрәткән медиктар миллиондан ашыу яралы һалдаттарҙың рентген снимогын төшөргән&lt;ref name=&quot;Пасачофф&quot; /&gt;{{sfn|Волчек|1981|с=94—98}}

Кюри институында ассистент-рентгенологтар әҙерләү курстары ойошторолған, Мария 1916 йылдан курстарҙа уҡытҡан{{Sfn|Thomas, Banerjee|2013|p=46}}. Йыйылған тәжрибәһен ул 1920 йылда «Радиология и война» тигән монографияһында дөйөмләштергән{{Sfn|Губский|1992|с=633}}{{Sfn|Гернек|1974|с=125}}.

=== Һуғыштан һуңғы йылдар ===
1920 йылда француз хөкүмәте Мария Кюри өсөн стипендия булдыра, унан элгәре стипендиат [[Луи Пастер]] булған&lt;ref name=&quot;psb113&quot;&gt;{{книга |заглавие=Polski słownik biograficzny, vol. 4 |страницы=113 |язык=pl |часть=Curie, Maria ze Skłodowskich |год=1938 |ref=Estreicher |автор={{Нп3|Tadeusz Estreicher|Estreicher, Tadeusz|en|Tadeusz Estreicher}}}}&lt;/ref&gt;. Ул Кюри (радий) институтында уҡытыуын дауам итә,  где руководила работами студенттарҙың эштәренә етәкселек итә һәм радиологияны медицинала ҡулланыуға ярҙам итә. 1923 йылда Пьер Кюриҙың биографияһын баҫтыра&lt;ref name=&quot;leg&quot;&gt;{{cite web |url=http://www.aip.org/history/curie/romleg.htm |title=Marie Curie and Her Legend |publisher=American Institute of Physics |accessdate=2011-11-07 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150612115528/http://www.aip.org/history/curie/romleg.htm |date=2015-06-12 }}&lt;/ref&gt;. Склодовская-Кюри һуғыш аҙағында бойондороҡһоҙлоҡ алған тыуған иленә, Польшаға, йыш ҡайта. Польша тикшеренеүселәренә косультациялар ойоштора{{Sfn|Губский|1992|с=634}}.

[[Файл:Meloney-with-Irene-Marie-and-Eve Curie-1921.jpg|мини|220px|слева|Мария Кюри (уңдан икенсе) ҡыҙҙары менән (һулдан икенсе — Ирен, уңда ситтә — Ева) һәм Мэри Мэлони (һулдан ситтә). 1921 йыл, АҠШ-ҡа визит ваҡытында]].

=== Һуңғы йылдары ===
[[Файл:Panthéon Pierre et Marie Curie.JPG|thumb|right|Пьер һәм Мария Кюриҙарҙың Париж Пантеонында ҡәбер ташы]]
Күп йылдар дауамнда радий менән эшләгәнлектән, Мария Кюриҙың сәләмәтлеге һиҙелерлек ҡаҡшаған. Катаракта һәм бөйөр эшмәкәрлеге проблемалыға әйләнә{{Sfn|Де Агостини|2015|с=135}}. 1934 йылдың яҙында Мария Бронислава менән автомобилдә сәйәхәт иткәндә һыуыҡ үткәрә. Температура оҙаҡ ваҡыт төшмәй, табиптар киҙеү (грипп), тип иҫәпләгән һәм Санселльмоз санаторийына ебәрәләр (Пасси, Үрге Савойя).

Мария Кюри 1934 йылдың 4 июлендә Санселльмоз янында вафат була{{Sfn|Губский|1992|с=634}}&lt;ref name=&quot;Atomic Heritage Foundation&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;nytimes 2&quot;&gt;{{cite news|url=https://archive.nytimes.com/www.nytimes.com/learning/general/onthisday/bday/1107.html |title=Mme. Curie Is Dead; Martyr to Science |work=New York Times |lang=en |date=1934-07-05 |accessdate=2018-12-21}}&lt;/ref&gt;. 1934 йылдың 6 июнендә О-де-Сенда ире Пьер Кюри эргәһенә ерләйҙәр{{sfn|Волчек|1981|с=111}}.

&lt;!-- 1934 йылда Эйнштейн New York Times гәзитендә баҫылған некрологта:
{{цитата|Бәхетемә ҡаршы, егерме йыл дауамында мадам Кюри менән юғары һәм болотһоҙ дуҫлыҡ ептәре бәйләне. Уның кешеләрсә бөйөклөгөнә һоҡланыуым арта барҙы. Характеры көсө, уй-ниәттәре сафлығы, үҙенә талапсанлығы, объективлығы, уйҙарының намыҫлылығы — бөтә ошо сифаттар бер кешелә һирәк осрай. Ул һәр ваҡыт йәмғиәткә хеҙмәт иткәнлеген белә ине, һәм уның ҙур тыйнаҡлығы үҙенә үҙе һоҡланыуға юл ҡуймай. Йәмғиәттең аяуһыҙлығы һәм ғәҙелһеҙлеге уны даими рәүештә ғазаплай ине. Шуға ла ул тыштан ҡәтғи булып күренә ине. Уның бөтә тормошоноң иң ҙур батырлығы — радиоактив элементтар барлығын раҫлау һәм уларҙы алыу — тормошҡа ашырыуы менән ул үҙенең ҡыйыу интуицияһына ғына түгел, ә эшенә бирелгәнлектән, артыҡ ҡыйын шарттарҙа тырышлыҡ һалыуынан, һәм был эксперименталь фән өлкәһендә бик һирәк осрай. |author=А. Эйнштейн |source=&lt;ref&gt;{{книга |автор=[[А. Эйнштейн]] |заглавие=Собрание научных трудов в 4 томах. Статьи, рецензии и письма. Эволюция физики |оригинал=Tribute to Marie Curie |ответственный=под ред. [[Тамм, Игорь Евгеньевич|И. Е. Тамма]] |издание= |место=М. |издательство=[[Наука_(издательство)|Наука]] |год=1967 |том=4 |страницы=193 |страниц=599 |серия=Классики науки |isbn= |тираж=31700&lt;/ref&gt;|}}. --&gt;

1995 йылдың 20 апрелендә (тантаналы церемонияға Польша президенты Лех Валенса ла саҡырыла) Франция президенты [[Франсуа Миттеран]] ҡушыуы буйынса, Пьер һәм Марии Кюриҙың кәүҙәләре Париждағы Пантеонға күсерелеп ҡуйылды&lt;ref name=&quot;nytimes&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Atomic Heritage Foundation&quot; /&gt;.

== Ғилми эшмәкәрлеге ==
=== Радиоактивлыҡты асыу ===
1897 йылдың аҙағында Мария Кюри магнетизм буйынса тикшеренеүҙе тамамлай һәм диссертацияһына тема эҙләй башлай. Шул вҡытта ирле-ҡатынлы  Кюри физик [[Уран (элемент)|уран]] элементы берләшмәләре тәрәнгә үтеп инә алыусы нурҙар таратыуын асҡан [[Анри Беккерель]] менән таныша. Беккерель фекере буйынса, тышҡы тәьҫир ярҙамында барлыҡҡа килгән [[рентген нуры|рентген]] нурланыуынан айырмалы, ул урандың эске үҙенсәлеге{{sfn|Кудрявцев|1956|c=375—376}}. Мария тема менән ҡыҙыҡһыныыып китә һәм был күренеште тикшереүгә арналған докторлыҡ диссертацияһы өҫтөндә эш башлай{{Sfn|Губский|1992|с=631}}.

[[Файл:Marie_et_Pierre_Curie.jpg|thumb| left |250px|Мария һәм Пьер Кюри үҙҙәренең лабораторияһында. 1900 йыл.]]
[[Файл:Becquerel plate.jpg|thumb|Уран тоҙҙары менән нурланған фотопластинка һүрәте (пластинка һәм тоҙ араһына урынлаштырылған металл мальтий тәреһе күләгәһе күренә)]] XIX быуат аҙағына [[Уран (элемент)|уран]] тоҙҙары менән эшләүсе тикшеренеүселәр улар янына яҡын урынлашҡан фотографик пластинка билдәһеҙ сәбәптән яҡтырғанын белеп ҡала. 

Беккерелдең тикшеренеүҙәре Пьер һәм Мария Кюриҙарҙың хеҙмәте өсөн нигеҙ булып тора{{Sfn|Гернек|1974|с=106}}.

[[Файл:Electrometer (quadrant type) constructed by Pierre Curie. Wellcome M0011486.jpg|мини|150px|Радиоактивлыҡты һанлы үлсәү өсөн ҡулланылған квадрант электрометр]]
Висмут радиоактив түгел, шуға ирле-ҡатынлы Кюри яңы элементты, Мария Склодовскаяның тыуған иле хөрмәтенә, [[полоний]] тип атайҙар,{{Sfn|Кюри П.|1966|с=202}}{{Sfn|Заборенко|1953|с=10}} Польша ({{lang-pl|Polōnia}}) Мария Склодовскаяның тыуған иле хөрмәтенә {{sfn|Cropper|2001|p=300}}{{Sfn|Роут|1966|с=42}}.

1898 йылдың ноябрендә ирле-ҡатынлы Кюри [[настуран]] менән тәжрибәләр яһауға күсәләр һәм химик үҙенсәлектре буйынса тулыһынса полонийҙантайырылып торған бер радиоактив матдә табалар.

Мария һәм Пьер Кюри, Гюстав Бемон (''фр.''Gustave Bémont) 1898 йылдың 19 декабрендә Париж фәндәр академияһына яңы элементты  «радий» тип атағандарын хәбәр итәләр{{sfn|Cropper|2001|p=300}}{{Sfn|Кюри П.|1966|с=202—204}}. 1899 йылдың 30 ғинуарында «Revue générale» баҫмаһында Мария Кюри «Лучи Беккереля и полоний» тигән мәҡәлә баҫтыра, һәм тәүләп «радиоактивлыҡ» һәм «радиоактив элемент» тигән терминдар ҡуллана{{sfn|Капустинская|1965|с=55}}{{sfn|Кюри М.|1947|с=118}}.

[[Файл:Pierre and Marie Curie.jpg|мини|250px|Мария һәм Пьер Кюри үҙҙәренең лабораторияһында. 1904 йыл тирәһе.]]

Радий һәм полонийҙы асыу яңы радиоактив элемент табыу сиратн башлай һәм радиоактивлыҡты өйрәнеүсе фән барлыҡҡа килеүенә нигеҙ һала&lt;ref&gt;{{книга |автор= М. Джуа|заглавие= История химии|ответственный= Пер. с итальянского Г. В. Быкова под ред. С. А. Погодина|место= М.|издательство= Мир|год= 1975|страниц= 477|страницы= 415}}&lt;/ref&gt;.

Һуғыштан һуң Мария [[катаракта]] менән сирләй, һәм был, моғайын, нурланыш ауырыуының иртә симптомы булғандыр{{Sfn|Гернек|1974|с=127}}. Ул операция эшләтә, әммә был турала белдермәй{{sfn|James|2004|p=219}}.

Радиотерапия асышы радий тиҙ арала сәнәғәт масштабында етештерелеүсе баҙар продуктына әйләнгән{{Sfn|Заборенко|1953|с=13}}, ә 1 грамм радий хаҡы 1904 йылда {{nts|750000}} [[француз франкы]]на еткән{{sfn|Кюри Е.|1959|с=250}}.

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
Ике Нобель премияһынан тыш, Мария Склодовская-Кюри лайыҡ булған:
* Француз фәндәр академияһының Бертло миҙалы (1902)
* Лондон король йәмғиәтенең Дэви миҙалы (1903)

== Хәтер ==
* Склодовская-Кюри — 1995 йылда Париж Пантеонында үҙенең ҡаҙаныштарын баһалау хөрмәтенә ире менән ерләнгән икенсе ҡатын-ҡыҙ. (Беренсеһе — Софи Бертло, ире Марселен Бертло менән, ерләнгән)&lt;ref name=&quot;Britannica&quot; /&gt;{{sfn|Borzendowski|2009|p=117}}.

=== Фәндә ===
* Пьер һәм Мария Кюри исеме менән химик элемент аталған — [[кюрий]] (Curium, '''Cm'''), Кюри — үлсәү берәмеге (урыҫса бидәләмәһе: '''Ки'''; халыҡ-ара: '''Ci''')&lt;ref name=&quot;curie,[object Object], ,[object Object],– Britannica Online Encyclopedia&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.britannica.com/eb/article-9028251/curie#245574.hook|title=Curie&amp;nbsp;– Britannica Online Encyclopedia|publisher=Britannica.com|accessdate=2018-12-17|archiveurl=https://www.webcitation.org/682O8iUsG?url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/146868/curie#245574.hook|archivedate=2012-05-30|dead-url=no}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;How the Curie Came to Be&quot;&gt;{{cite web|author=Paul W. Frame|title=How the Curie Came to Be|url=http://www.orau.org/ptp/articlesstories/thecurie.htm|accessdate=2018-11-24|archiveurl=https://www.webcitation.org/682OAGTzM?url=http://www.orau.org/ptp/articlesstories/thecurie.htm|archivedate=2012-05-30|dead-url=no}}&lt;/ref&gt;, радиоактив минералдар [[кюрит]]&lt;ref&gt;{{cite web|author=|title=Curite |url=https://www.mindat.org/min-1197.html |publisher=Hudson Institute of Mineralogy |accessdate=2019-01-12 |lang=en}}&lt;/ref&gt; и {{iw|склодовскит||en|Sklodowskite}}&lt;ref&gt;{{cite web|author=|title=Sklodowskite |url=https://www.mindat.org/min-3681.html |publisher=Hudson Institute of Mineralogy |accessdate=2019-01-12 |lang=en}}&lt;/ref&gt;{{sfn|Borzendowski|2009|p=114}}.
* 1961 йылда Халыҡ-ара астрономик союз Айҙың кире яғындағы кратерға Мария Склодовская-Кюри исемен бирҙе&lt;ref&gt;{{cite web|author=|title=LTO-100A1 Sklodowska Occidentalis |url=https://www.lpi.usra.edu/resources/mapcatalog/LTO/lto100a1_1/ |publisher=Lunar and Planetary Institute |accessdate=2019-01-12 |lang=en}}&lt;/ref&gt;.
* Шулай уҡ Марс планетаһындағы кратерға&lt;ref&gt;{{cite web |author=Jared Howenstine |title=Analysis of the depth-diameter relationship of Martian craters |url=https://www.mtholyoke.edu/courses/mdyar/theses/Jared%20Howenstine%20thesis.pdf |publisher= |accessdate=2019-01-12 |lang=en }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210704103425/https://www.mtholyoke.edu/courses/mdyar/theses/Jared%20Howenstine%20thesis.pdf |date=2021-07-04 }}&lt;/ref&gt;һәм 1939 йылда асылған [[астероид]]ҡа Мария Кюри Sklodowska (Martian crater) исеме бирелде&lt;ref&gt;{{книга |заглавие=Asteroids: A History |ссылка=https://books.google.ru/books?id=RbDkCwAAQBAJ |год=2016 |издательство=Smithsonian Institution |isbn=978-1-944466-04-6 |язык=und |автор=Curtis Peebles}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|author=|title=(7000) Curie |url=https://minorplanetcenter.net/db_search/show_object?object_id=7000 |publisher=The Minor Planet Center |accessdate=2019-01-13 |lang=en}}&lt;/ref&gt;.

=== Мәҙәниәттә ===
* Мария Кюри биографияһы «Мадам Кюри» (1943 йыл, режиссер Мервин Лерой)&lt;ref&gt;{{cite web |author= |url=https://www.imdb.com/title/tt0036126/ |title=Madame Curie (1943) |lang=en |website=www.imdb.com |publisher= |date= |accessdate=2019-01-17}}&lt;/ref&gt;, «Мария Кюри (Marie Curie» (2016 йыл, режиссер Мари Ноэль)&lt;ref&gt;{{cite web |author= |url=https://www.imdb.com/title/tt5705058/ |title=Marie Curie (2016) |lang=en |website=www.imdb.com |publisher= |date= |accessdate=2019-01-17}}&lt;/ref&gt;, «Опасный элемент» (2019 йыл, режиссер Маржан Сатрапи)&lt;ref&gt;{{cite web |author= |url=https://www.imdb.com/title/tt6017756/ |title=Опасный элемент (2019) |lang=en |website=www.imdb.com |publisher= |date= |accessdate=2020-06-02}}&lt;/ref&gt; фильмдарында сағылдырылды.

{{Внешние медиафайлы
 |topic    = 
 |subtopic = 
 |font-size = 115
 |align     = right
 |width    = 350px
 |image1   = [https://yourshot.nationalgeographic.com/photos/10035446/ Портрет М.&amp;nbsp;Склодовской-Кюри в музее Кюри]
 |image2   = [https://yourshot.nationalgeographic.com/photos/11250227/ Изображение М.&amp;nbsp;Склодовской-Кюри на банкнотах разных стран]
 |image3   = [https://yourshot.nationalgeographic.com/photos/11250194/ Изображение М.&amp;nbsp;Склодовской-Кюри на почтовых марках разных стран]
 |image4   = [https://yourshot.nationalgeographic.com/photos/9881088/ Граффити с изображением супругов Кюри]
 |image5   = [https://yourshot.nationalgeographic.com/photos/11250140/ Почтовая открытка с изображением М. Склодовской-Кюри]
 |image6   = [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK217872/figure/mmm00046/ М.&amp;nbsp;Склодовская-Кюри и Президент США Герберт Гувер, 30 октября 1929 года]
 |image7   = [https://www.nist.gov/sites/default/files/images/pml/general/curie/certradm_1.gif Сертификат качества радия, подаренного М.&amp;nbsp;Склодовской-Кюри, от 22 июня 1921 года]
}}
&lt;gallery mode=&quot;packed&quot; heights=&quot;190px&quot;&gt;
Файл:Sklodowska-Curie statue, Warsaw.JPG|Варшава ҡалаһында Марии Склодовская-Кюри һәйкәле]]
Файл:Lublin UMCS Pomnik Marii Curie-Skłodowskiej.jpg|Люблинда Мария Склодовская-Кюри университеты янындағы һәйкәл , [[Польша]]
&lt;/gallery&gt;

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}

== Әҙәбиәт ==
{{refbegin|2}}
;Китаптар
* {{книга |автор=Волчек, Ольгерд |заглавие=Мария Склодовская-Кюри |ответственный=пер. с польск. З. Бадовской |место=Варшава |издательство=Интерпресс |год=1981 |страниц=131 |isbn=83-223-1977-0 |ref=Волчек}}
* {{книга |автор={{iw|Гернек, Фридрих||de|Friedrich Herneck}} |заглавие=Пионеры атомного века. Великие исследователи от Максвелла до Гейзенберга |оригинал=Bahnbrecher des Atomzeitalters |ответственный=пер. с нем. Л. И. Корсиковой и В. П. Погорельцева под ред. Ю. А. Жданова |место=М. |издательство=[[Прогресс (издательство)|Прогресс]] |год=1974 |страниц=370 |ref=Гернек}}
* {{книга
 |автор         = Григорьев&amp;nbsp;В.&amp;nbsp;И.
 |часть         = Мария Складовская-Кюри
 |заглавие      = О физике и физиках
 |место         = М.
 |издательство  = [[Физматлит]]
 |год           = 2004
 |страницы      = 
 |страниц       = 272
 |тираж         = 
 |isbn          = 5-9221-0392-X
 |ref           = Григорьев
}}
* {{книга |заглавие=Лауреаты Нобелевской премии: Энциклопедия: А—Л / Пер. с англ |ответственный=Отв. ред. Е. Ф. Губский |место= М. |издательство=Прогресс |год= 1992 |страниц= 775 |тираж=25000 |isbn=5-01002539-6 |ref=Губский}}
* {{статья |автор= |заглавие= Самый сокровенный секрет материи. Мария Кюри. Радиоактивность и элементы|ссылка= |язык= ru|ответственный= Пер. с исп., главный редактор А. Жаркова|издание= Наука. Величайшие теории.|тип= Еженедельное издание|место= М.|издательство= [[Де Агостини]]|год= 2015|том= |выпуск= 10|страницы= |issn= 2409-0069|ref=Де Агостини}}
* {{книга |автор=Заборенко&amp;nbsp;К.&amp;nbsp;Б. |заглавие=Радиоактивность |ответственный=под ред. [[Баранов, Владимир Ильич|В. И. Баранова]] |место=М. |издательство=Государственное изд-во технико-теоретической литературы |год=1953 |том=53 |страниц=64 |серия=Научно-популярная библиотека |тираж=200000 |ref=Заборенко}}
* {{книга |автор=[[Ишханов, Борис Саркисович|Ихшанов&amp;nbsp;Б.&amp;nbsp;С.]] |заглавие=Радиоактивность |ответственный=под ред. [[Баранов, Владимир Ильич|В. И. Баранова]] |место=М. |издательство=Университетская книга |год=2011 |страниц=378 |isbn=978-5-91304-177-7 |ref=Ихшанов}}
* {{книга |автор= [[Капица, Сергей Петрович|Капица&amp;nbsp;С.&amp;nbsp;П.]] |заглавие= Антология вступлений к классике естествознания|ответственный= отв. ред. [[Арцимович, Лев Андреевич|Л. А. Арцимович]]|издание=Жизнь Науки |место= М.|издательство=[[Наука (издательство)|Наука]]|год= 1975|страниц= 598|тираж= 16000|ref= Капица}}
* {{книга |автор=Капустинская&amp;nbsp;К.&amp;nbsp;А. |заглавие=Анри Беккерель |ответственный=ред. К. А. Пиличевская |место=М. |издательство=[[Атомиздат]] |год=1965 |страниц=82 |тираж=20000 |ref=Капустинская}}
* {{книга |автор=[[Кудрявцев, Павел Степанович|Кудрявцев&amp;nbsp;П.&amp;nbsp;С.]] |заглавие=История физики: от Менделеева до открытия квант (1870—1900 гг.) |место=М. |издательство=Государственное учебно-педагогическое изд-во Министерства просвещения РСФСР |год=1956 |том=2 |страниц=487 |тираж=25000 |ref=Кудрявцев}}
* {{книга
 |автор         = Кюри, Ева
 |заглавие      = Мария Кюри
 |ответственный = Пер. с франц. Е. Ф. Корша, под ред. В. В. Алпатова
 |место         = М.
 |издательство  = [[Молодая гвардия (издательство)|Молодая гвардия]]
 |год           = 1959
 |страниц       = 432
 |серия         = [[Жизнь замечательных людей]]. Вып. 5 (271)
 |тираж         = 50000
 |ref           = Кюри Е.
}}
* {{книга
 |автор         = [[Ева Кюри|Кюри, Ева]]
 |заглавие      = Мария Кюри
 |ответственный = Пер. с франц. Е. Ф. Корша, под ред. В. В. Алпатова
 |издание       = 
 |место         = М.
 |издательство  = [[Атомиздат]]
 |год           = 1967
 |страниц       = 352
 |тираж         = 120000
 |ref           = Кюри Е.
}}
* {{книга |автор=[[Кюри, Пьер]] |заглавие= Избранные труды|ответственный= Пер. с фр. Н. Н. Андреева и др. под ред. Н. Н. Андреева и Л. С. Сазонова|издание= Классики науки|место= Москва, Ленинград|издательство= [[Наука (издательство)|Наука]]|год= 1966|страниц= 399|тираж= 2200|ref= Кюри П.}}
* {{книга |автор=Роут, Джозеф |заглавие=Химия XX века |ответственный=пер. с англ. Ю. Г. Бунделя, А. Б. Нейдинга под ред. Г. В. Вовченко |место=М. |издательство=[[Мир (издательство)|Мир]] |год=1966 |страниц=423 |тираж= |ref=Роут}}
* {{книга |автор=[[Старосельская-Никитина, Ольга Андреевна|Старосельская-Никитина&amp;nbsp;О.&amp;nbsp;А.]] |заглавие=Эрнест Резерфорд |ответственный=отв. ред. С. А. Погодин |место=М. |издательство=[[Наука_(издательство)|Наука]] |год=1967 |страниц=315 |тираж=12500 |ref=Старосельская-Никитина}}
* {{Книга:Храмов Ю. А.:Физики|часть = Склодовская-Кюри Мария (Curie Sklodowska Marie)|с =247|ссылка часть = 1173|ref=Храмов}}
* {{книга |заглавие=Sterling Biographies: Marie Curie: Mother of Modern Physics |ссылка=https://books.google.ru/books?id=wmOaiSNrs0IC |издательство={{Нп3|Sterling Publishing|Sterling Publishing Company, Inc.|en|Sterling Publishing}} |isbn=978-1-4027-5318-3 |ref=Borzendowski |язык=en |автор=Borzendowski, Janice |год=2009}}
* {{книга |автор=Cropper, William |заглавие=Great Physicists: the Life and Times of Leading Physicists from Galileo to Hawking |ссылка=https://books.google.ru/books?id=UqbxZpELwHYC&amp;hl |место=New York |издательство=[[Oxford University Press]] |год=2001 |страницы=500 |isbn=0–19–513748–5 |ref=Cropper |язык=en }}
* {{книга |автор=Goldsmith, Barbara |заглавие=Obsessive Genius: The Inner World of Marie Curie |ссылка=https://books.google.ru/books?id=xuYSLk_tHfgC |место=New York |издательство=W. W. Norton &amp; Company |год=2005 |pages=256 |isbn=978-0-39305137-7 |ref=Goldsmith}}
* {{книга |автор=James, Ioan |заглавие=Remarkable Physicists: from Galileo to Yukawa |ссылка=https://books.google.ru/books?id=PMvcEPyNMGgC&amp;hl |место=New York |издательство=[[Cambridge University Press]] |год=2004 |pages=389 |isbn=978-0-511-16562-7 |ref=James}}
* {{книга |заглавие=Marie Curie and the Science of Radioactivity |ссылка=https://books.google.ru/books?id=mVCTHbdstdQC |место=New York |издательство=[[Издательство Оксфордского университета|Oxford University Press]] |isbn=978-0-19-509214-1 |ref=Pasachoff |язык=en |автор=Pasachoff, Naomi |год=1996}}
* {{книга |автор=Thomas, Adrian; Banerjee, Arpan |заглавие=The History of Radiology |ссылка=https://books.google.ru/books?id=fn5oAgAAQBAJ |место=Oxford |издательство=[[Oxford University Press]] |год=2013 |страницы=240 |isbn=978-0-19-963997-7 |ref=Thomas, Banerjee |язык=en }}
* {{книга |автор=Rollyson, Carl |заглавие=Marie Curie: Honesty in Science |ссылка=https://books.google.ru/books?id=PinksBysPJwC |место=New York |издательство=iUniverse |год=2004 |pages=37 |isbn=0-595-34059-8 |ref=Rollyson}}
* {{книга |заглавие=Making Marie Curie: Intellectual Property and Celebrity Culture in an Age of Information |ссылка=https://books.google.ru/books?id=0-bIoAEACAAJ |место=Chicago |год=2015 |издательство=[[University of Chicago Press]] |isbn=978-0-226-23584-4 |ref=Wirten |язык=en |автор=Wirtén, Eva Hemmungs}}

;Мәҡәләләр
* {{статья |автор=Мельник&amp;nbsp;Н.&amp;nbsp;А. |заглавие=Жизнь и деятельность Марии Кюри и её вклад в развитие ядерной медицины |ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/zhizn-i-deyatelnost-marii-kyuri-i-ee-vklad-v-razvitie-yadernoy-meditsiny |язык=ru |издание=Вестник Кольского научного центра РАН |тип=журнал |год=2017 |месяц=4 |номер=10 |страницы=98—112 |issn= |ref=Мельник}}
* {{статья |автор=Doubleday, Doran |заглавие=Madame Curie |ссылка=http://science.sciencemag.org/content/87/2247/69.pdf-extract |язык=en |издание=Science |тип=journal |год=1938 |месяц=1 |число=21 |том=2247 |номер=87 |страницы=69—70 |doi=10.1126 |issn=87.2247.69 |ref=Doubleday}}
* {{статья |ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3093546/ |заглавие=The contribution of Marie Skłodowska-Curie to the development of modern oncology |том=400 |номер=6 |страницы=1583—1586 |издание={{Нп3|Analytical and Bioanalytical Chemistry}} |accessdate=2019-01-16 |doi=10.1007/s00216-011-4712-1 |pmid=21331492 |ref=Kułakowski |язык=en |тип=journal |автор=Kułakowski, Andrzej |год=2011}}
* {{статья |ссылка=http://radiology.rsna.org/content/223/2/299.full |заглавие=Marie Sklodowska Curie in America, 1921 |том=223 |номер=2 |страницы=299—303 |издание=Radiology |accessdate=2018-11-24 |doi=10.1148/radiol.2232011319 |pmid=11997527 |ref=Lewicki |язык=und |автор=Lewicki, Ann M. |год=2002}}
{{refend}}

== Һылтанмалар ==
{{Навигация}}
* [http://hirosima.scepsis.ru/biography/m_curie.html Биография]
* [http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1911 Информация с сайта Нобелевского комитета]{{ref-en}}
* {{Сотрудник РАН|52145|Марии Склодовской-Кюри}}
* [http://en.muzeum-msc.pl Сайт музея М. Склодовской-Кюри (англ.)]

{{нормативный контроль}}
{{Нобелевская премия по физике 1901—1925}}
{{Нобелевская премия по химии 1901—1925}}
{{Нобелевская премия 1903}}
{{Нобелевская премия 1911}}
{{Похороненные в парижском Пантеоне}}
{{Хорошая статья|Личность|Физика|Химия}}

[[Категория:Почётлы легион ордены кавалерҙары]]
[[Категория:Алфавит буйынса Нобель премияһы лауреаттары]]
[[Категория:Физика буйынса Нобель премияһы лауреаттары]]
[[Категория:Химия буйынса Нобель премияһы лауреаттары]]
[[Категория:Дэви миҙалы менән бүләкләнеүселәр]]
[[Категория:Маттеуччи миҙалы менән бүләкләнеүселәр]]
[[Категория:Химик элементтарҙы беренсе асыусылар]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:СССР ФА почётлы ағзалары]]
[[Категория:1867 йылда тыуғандар]]
[[Категория:1934 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:Алфавит буйынса ғалимдар]]
[[Категория:XX быуат физиктары]]
[[Категория:Польша физиктары]]
[[Категория:Франция физиктары]]
[[Категория:Алфавит буйынса физиктар]]
[[Категория:XX быуат химиктары]]
[[Категория:Польша химиктары]]
[[Категория:Франция химиктары]]
[[Категория:Алфавит буйынса химиктар]]
[[Категория:СССР ФА мөхбир ағзалары]]
[[Категория:РФА мөхбир ағзалары (1917—1925)]]
[[Категория:Санкт-Петербург ФА мөхбир ағзалары]]
[[Категория:Нобель премияһы лауреаты булған ҡатын-ҡыҙҙар]]</text>
      <sha1>t16h585k8jievma4p12pb02j4h6aawr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Эрнест Хемингуэй</title>
    <ns>0</ns>
    <id>129677</id>
    <revision>
      <id>1279029</id>
      <parentid>1251241</parentid>
      <timestamp>2024-11-07T01:48:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>31336</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>1279029</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="45153" sha1="8z3wpin3e3v1uz3cjfqiq303wre06ry" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Эрнест Миллер Хемингуэй''' ({{lang-en|Ernest Miller Hemingway}}Ernest Miller Hemingway; [[21 июль]] [[1899 йыл]], Оук-Парк, [[Иллинойс]], [[Америка Ҡушма Штаттары|АҠШ]] — [[2 июль]] [[1961 йыл]], Кетчум, [[Айдахо]], АҠШ) — Америка яҙыусыһы, журналист, әҙәбиәт буйынса Нобель премияһының [[1954 йыл]]ғы лауреты.

Хемингуэй бер яҡтан — үҙенең романдары һәм күп һанлы хикәйәләре, икенсе яҡтан — мажараларға һәм көтөлмәгән хәлдәргә тулы тормошо менән киң танылыу ала. Уның ҡыҫҡа һәм сағыу стиле [[XX быуат]] әҙәбиәтенә һиҙелерлек йоғонто яһай.

== Биографияһы ==

=== Бала сағы ===
[[Файл:ErnestHemingwayBabyPicture.gif|мини|Эрнест сабый сағында.]]
Эрнест Хемингуэй 1899 йылдың 21 июлендә Чикаго ситендәге өҫтөнлөк менән файҙаланыусылар йәшәгән Оук-Парк ([[Иллинойс]], [[Америка Ҡушма Штаттары|АҠШ]]) ҡалаһында тыуа. Уның атаһы Кларенс Эдмонт Хемингуэй табип була, ә әсәһе Грейс Холл бар ғүмерен балаларын тәрбиәләүгә бағышлай.

Атаһы, улының киләсәктә уның юлын һайлап, медицина һәм тәбиғәт белеме менән шөғөлләнер, тип хыялланып, иң бәләкәй сағынан уҡ Эрнеста тәбиғәткә һөйөү тәрбиәләргә тырыша. Эрниға 3 йәш тулғас, атаһы уға беренсе ҡармағын бүләк итә һәм уны үҙе менән балыҡҡа ала. Буласаҡ яҙыусы 8 йәшенә Урта Көнбайышта булған бөтә ағас, сәскә, ҡош, балыҡ һәм хайуандар исемдәрен яттан белә. Әҙәбиәт Эрнестың икенсе бер яратҡан шөғөлөнә әйләнә. Малай сәғәттәр буйы өй китапханаһынан тапҡан китаптарҙы уҡып ултыра, уға бигерәк тә [[Чарльз Дарвин|Дарвин]]дың эштәре һәм тарихи әҙәбиәт&lt;ref name=&quot;Грибанов&quot;&gt;{{книга|автор=Б. Т. Грибанов.|заглавие=Эрнест Хемингуэй|место=М.|издательство=Феникс|год=1984|страниц=544|серия=Мужчина — миф|isbn=5-222-00224-1|тираж=5000}}&lt;/ref&gt; оҡшай.
[[Файл:Hemingway_birthplace.jpg|мини|Хемингуэйҙар йорто. Оук-Парк]]
Әсәһе малайының теләгенә ҡаршы төшә, шуға ла көн һайын Хемингуэй музыка менән шөғөлләнергә мәжбүр була.

Оук-Парктағы ҡышҡы йорттарынан тыш ғаиләнең Валлун күле янында «Уиндмир» коттеджы була. Хемингуэй һәр йәй һайын ата-әсәһе, ағалары-ҡустылары һәм һеңлеләре менән ошо тыныс урында ял итә. Малай өсөн «Уиндмир»ға барыу тулыһынса ирек алыу менән бер була. Бер кем дә уның виолончелдә уйнауын талап итмәй, һәм уға үҙ эштәре менән шөғөлләнергә мөмкин — яр буйында балыҡ ҡармаҡлап ултыра, урманда йөрөй, индеецтар ҡасабаһында йәшәгән балалар менән уйнай. 1911 йылда, Эрнестҡа 12 йәш тулғас, Хемингуэй олатаһы уға 20-се калибрлы бер зарядлы ҡорал бүләк итә. Был бүләк олатай менән ейән араһындағы дуҫлыҡты нығыта. Малай олатаһының төрлө ваҡиғалар тураһында һөйләүен тыңларға ярата, шуға ла ғүмере буйы уның тураһында яҡшы хәтирәләр һаҡлай, киләсәктә йыш ҡына ошо хәтирәләрҙе үҙ әҫәрҙәрендә ҡуллана.

Һунар Эрнест өсөн төп мауығыуға әйләнә. Кларенс улын ҡоралды ҡулланырға һәм йәнлекте эҙәрлекләргә өйрәтә. Ник Адамс — үҙенең alter egoһы тураһындағы иң тәүге хикәйәләренең береһен Хемингуэй һунарға һәм атаһы һынына арнай. Атаһының шәхесе, тормошо һәм фажиғәһе — Кларенс үҙ-үҙенә ҡул һала — яҙыусыны һәр саҡ тулҡынландыра&lt;ref name=&quot;Вагнер&quot;&gt;{{книга|автор=L. Wagner-Martin.|заглавие=A Historical Guide to Ernest Hemingway|место=New York|издательство=Oxford University Press|год=2000|isbn=0-19-512151-1}}&lt;/ref&gt;.

=== Йәш сағы ===

==== Мәктәп осоро ====
Мәктәп йылдарында Хемингуэй мәктәптәге ҙур булмаған «Изге таҡта» журналында үҙен яҙыусы сифатында таныта. Тәүҙә «Маниту хөкөмө» баҫыла, әҫәр төньяҡ экзотикаһы, ҡан һәм [[индеецтар]] фольклоры менән һуғарылған була. Журналдың киләһе һанындағы «Бөтә эш тән төҫөндә» исемле икенсе хикәйәһе — бокстың күҙгә күренмәгән һәм бысраҡ, аҡсаға бәйле яғы тураһында. Артабан, башлыса, спорт ярыштары, концерттарҙан репортаждар баҫыла. Оук-Парктың «аҡһөйәктәре тормошо» тураһындағы мыҫҡыллы мәҡәләләре бигерәк тә популяр була. Был ваҡытта инде Хемингуэй яҙыусы булырға ҡарар итә.

==== Полиция репортеры ====
Мәктәпте тамамлағандан һуң ул, ата-әсәһе талап итеүенә ҡарамаҫтан, университетҡа уҡырға инмәҫкә ҡарар итә һәм, Канзас-Ситиға күсенеп, унда урындағы {{En|The Kansas City Star}} гәзитенә эшкә төшә. Бында уға ҡаланың төп дауаханаһы, вокзалы һәм полиция участкаһы ингән ҙур булмаған районы өсөн яуаплылыҡ йөкмәтелә. Йәш репортер бөтә ваҡиғалар уртаһында ҡайнай: енәйәтсе оялары менән таныша, фәхишәләр, ялланған үлтереүселәр һәм кеше алдаусылар менән осраша, янғын булған урындарҙы һәм төрмөләрҙе күрә&lt;ref name=&quot;Майерс&quot;&gt;{{книга|автор=J. Meyers.|заглавие=Hemingway: A Biography|место=London|издательство=Macmillan|год=1985}}&lt;/ref&gt;. Эрнест Хемингуэй тормошто күҙәтә, кеше ҡылығының сәбәптәрен аңларға, һөйләшеү рәүешен, ым-ишараһын һәм еҫтәрен хәтерендә ҡалдырырға тырыша. Былар барыһы ла аҙаҡ уның яҙыласаҡ хикәйәләренең сюжеттары, деталдәре һәм диалогтары булырға тейеш. Ошонда уның әҙәби стиле формалаша, ул һәр ваҡыт ваҡиғалар үҙәгендә булырға өйрәнә. Гәзит мөхәррирҙәре уны теүәл һәм аңлайышлы телдә яҙырға һәм күп һүҙлелектән һәм стиль ҡытыршылығынан ҡотолорға өйрәтә&lt;ref name=&quot;Паскуаль&quot;&gt;{{книга|автор=А. М. Паскуаль.|заглавие=Эрнест Хемингуэй|ссылка=|ответственный=А. Беркова|место=М.|издательство=АСТ|год=2006|страниц=188|серия=Биография и творчество|isbn=5-17-034527-5|тираж=4000}}&lt;/ref&gt;.

==== Беренсе донъя һуғышы ====
[[Файл:Ernest_Hemingway_in_Milan_1918_retouched.jpg|мини|Эрнест Хемингуэй хәрби формала, 1918 йыл]]
Хемингуэй армияла хеҙмәт итергә теләй, әммә күреү һәләте насар булғанлыҡтан, оҙаҡ ваҡыт уны хәрби хеҙмәткә алыуҙан баш тарталар. Ләкин, үҙ теләге менән Ҡыҙыл Тәре йәмғиәтенә шофер булып яҙылып, барыбер Италияла Б[[Беренсе донъя һуғышы|еренсе донъя һуғышы]] фронтына барып эләгә. Миланға килгәндең беренсе көнөндә үк поездан төшөү менән уны һәм уның менән килгән йәш һалдаттарҙы шартлатылған һуғыш кәрәк-яраҡтары заводы территорияһын таҙартыуға ебәрәләр. Бер нисә йылдан һуң үҙенең тәүге «Хуш, ҡорал!» китабында беренсе тапҡыр һуғыш менән күҙмә-күҙ осрашыуын һүрәтләй. Икенсе көнөнә йәш Хемингуэйҙы фронтҡа Скио ҡалаһында урынлашҡан отрядҡа санитар машина водителе сифатында ебәрәләр. Әммә бында бөтә ваҡыты салундарға йөрөү, кәрттә һәм [[бейсбол]]да уйнау кеүек күңел асыуҙарҙа үтә. Бындай тормош Эрнестың күңеленә хуш килмәй, шуға ул Пьяве йылғаһы янына күсереүҙәренә өлгәшә, унда армия кибеттәрен хеҙмәтләндереү менән шөғөлләнә. Тиҙҙән алғы һыҙыҡҡа эләгеү ысулын таба: туранан-тура окоптағы һалдаттарға аҙыҡ-түлек ташый башлай.

1918 йылдың 8 июлендә Хемингуэй яралы итальян снайперын ҡотҡарғанда австрия пулемёт һәм минометтары уты аҫтына эләгә, әммә тере ҡала. Госпиталдә тәненән 26 ярсыҡ соҡоп алалар, Эрнестың тәнендә ике йөҙҙән ашыу яра була. Оҙаҡламай уны Миланға күсерәләр, унда пуля тишкән тубыҡ ҡапҡасы урынына табиптар алюминь протез ҡуя.

==== Өйгә ҡайтыу ====
Бер йыл тирәһе Хемингуэй, алынған яраларын дауалап һәм үҙенең киләсәге тураһында уйланып, ғаиләһе янында була, 1920 йылдың 20 февралендә яңынан журналистикаға ҡайтыу өсөн Т[[Торонто|оронто]]ға (Канада) күсенә. Ул Toronto Star гәзитенә урынлаша, эш биреүсеһе йәш репортерға теләһә ниндәй темаларға яҙырға рөхсәт итә, әммә тик баҫылып сыҡҡан мәҡәләләр өсөн генә аҡса түләй. Эрнестың «Күсмә картиналар күргәҙмәһе» һәм «Бушлай ҡырынып ҡарағыҙ» кеүек тәүге эштәре сәнғәт һөйөүселәрҙең һауалы булыуын һәм американдарҙың төрлө хөрәфәттәргә ышанып барыуын тәнҡит утына тота. Аҙағыраҡ һуғыш, үҙ йорттарында бер кемгә лә кәрәкмәгән ветерандар, гангстерҙар һәм ахмаҡ чиновниктар тураһындағы етди материалдары баҫыла башлай.

Шул уҡ йылдарҙа Эрнестың өлкәгәйеүен танырға теләмәгән әсә һәм ул араһында конфликт тоҡана. Бер нисә бәхәс һәм низағтан һуң Хемингуэй, Оук-Парктан әйберҙәрен алып, Чикагоға күсенә. Был ҡалала ул Toronto Star менән хеҙмәттәшлеген дауам итә һәм «Cooperative Commonwealth» журналында мөхәррирләү эше менән дә параллель рәүештә шөғөлләнә. 1921 йылдың 3 сентябрендә Эрнест йәш пианистка Хэдли Ричардсонға өйләнә һәм уның менән, күптән хыялында йәшәгән [[Париж]]ға (Франция) юллана.

=== 1920-се йылдар ===

==== Париж ====
[[Файл:Hemi_and_Bamby.jpg|слева|мини|Эрнест Хемингуэй улы Бамби менән, 1926 йыл]]
Йәшәү һәм йәй айҙарында донъя буйлап сәйәхәт итеү өсөн Хемингуэйға бик күп эшләргә тура килә. Ул аҙна һайын Toronto Starға үҙенең хикәйәләрен ебәрә башлай. Редакция яҙыусынан Европа тормошо, көнкүреше һәм ғәҙәт-йолалары тураһында һүрәтләмәләр көтә. Был Эрнестҡа очерктары өсөн темаларҙы үҙенә һайлау, уларҙа үҙ стилен булдырыу мөмкинлеген бирә. Ул тәүге очерктарында арзанлы кәйеф-сафа артынан һуғыштан һуңғы Европаға эркелеп килгән Америка туристарынан, «алтын йәштәрҙән» һәм еңел-елпе тормош алып барғандарҙан мыҫҡыллап көлә («Бына шундай ул — Париж», «Америка богемаһы Парижда» һәм башҡалар).

1923 йылда Эрнест «Шекспир һәм компание» тип аталған китап кибетенең хужабикәһе булған Сильвия Бич менән таныша. Улар араһында йылы дуҫтарса мөнәсәбәт урынлаша. Хемингуэй күп ваҡытын Сильвия кибетендә үткәрә, прокатҡа китаптар ала, Париж богемаһы, уның кеүек үк кибеткә йыш йөрөүсе яҙыусылар һәм рәссамдар менән таныша. Йәш Эрнест өсөн Гертруда Стайн менән танышыу иң ҡыҙыҡлыһы һәм әһәмиәтлеһе була. Ул Хемингуэй өсөн өлкән һәм тәжрибәлерәк иптәшкә әйләнә, уның менән кәңәшләшә, әҙәбиәт тураһында фекер алыша. Гертруда гәзит эшенә кәмһетеп ҡарай һәм Эрнесты, уның тормоштағы төп билдәләнеше яҙыусы булыу, тип инандырырға тырыша. Сильвия Бич кибетендә йыш булған ҡунаҡ [[Джеймс Джойс]]ҡа ла Хемингуэй яҡынлай. Джойстың «Улисс» романы АҠШ-та һәм Англияла цензура тарафынан тыйылғас, ул Чикаголағы дуҫтары аша китаптарҙы йәшәрен ташыуҙы һәм таратыуҙы юлға һала.

==== Генуя — Константинополь — Германия ====

==== Әҙәби танылыу ====
Эрнест Хемингуэйға иң беренсе әҙәби уңышын пессимизмға ҡоролған, әммә 1920-се йылдарҙа Францияла һәм Испанияла йәшәгән йәш кешеләрҙең «юғалған быуыны» тураһындағы 1926 йылда донъя күргән сағыу «Ҡояш барыбер ҡалҡа» романы алып килә.
[[Файл:ErnestHemingway.jpg|слева|мини|Хемингуэй эш өҫтөндә. 1930-се йылдар]]
1927 йылда Эрнест Хемингуэйҙың «Ҡатын-ҡыҙҙарһыҙ ир-егеттәр» хикәйәләр йыйынтығы, ә 1933 йылда — «Еңеүсе бер нимә лә алмай» китабы сыға. Улар Хемингуэйҙы уникаль ҡыҫҡа хикәйәләр авторы булараҡ таныта. «Үлтереүселәр», «Фрэнсис Макомберҙың оҙайлы булмаған бәхете» һәм «Килиманджаро ҡарҙары» бигерәк ҙур билдәлелек ала.

Шулай ҙа Хемингуэй күптәргә «Хуш, ҡорал!» (1929) романы буйынса таныш. Ул — [[Беренсе донъя һуғышы]] фонында үҙ теләге менән һуғышҡа килеп эләккән АҠШ һалдаты һәм Англия шәфҡәт туташы араһында тыуған мөхәббәт тарихы. Китап Америкала бығаса булмаған уңышҡа өлгәшә, хатта иҡтисади көрсөк тә һатыуға ҡамасаулай алмай.

=== 1930-сы йылдар ===

==== Флорида ====
1930 йыл башында Хемингуэй, АҠШ-ҡа ҡайтып, Флоридала Ки-Уэст ҡаласығына урынлаша. Бында ул, балыҡ ҡармаҡлау менән мауыға, [[Багам Утрауҙары|Багама]] утрауҙарына, [[Куба]]ға үҙ яхтаһында сәйәхәт ҡыла һәм яңы хикәйәләр яҙа. Биографтарҙың фекеренсә&lt;ref name=&quot;Меллоу&quot;&gt;{{книга|автор=J. R. Mellow.|заглавие=Hemingway: A Life Without Consequences|место=New York|издательство=Houghton Mifflin|год=1992|isbn=0-395-37777-3}}&lt;/ref&gt;, тап ошо осорҙа уға олуғ яҙыусы даны килә лә инде. Уның авторлығы билдәләнегән әҫәр тиҙ арала ташҡа баҫыла һәм күп һанлы тираж менән тарала. Аҙаҡ ғүмеренең иң матур бер нисә йылы үткән йортта яҙыусының музейы булдырыла.

1930 йылдың көҙөндә Эрнест етди автоһәләкәткә тарый, һөҙөмтәлә һөйәктәре һына, башы йәрәхәтләнә һәм ныҡлап аяҡҡа баҫыу өсөн уға ярты йылға яҡын ваҡыт талап ителә. Хатта уға бер ни тиклем ваҡытҡа ғәҙәттәге яҙыу ҡоралы булған ҡәләмдән баш тартырға тура килә, әҫәрҙәрен машинкала баҫа башлай. 1932 йылда ул «Төштән һуңғы үлем» романына тотона, унда ул корриданы йола һәм батырлыҡты һынау булараҡ кәүҙәләндерә. Китап, Хемигуэйҙы, «беренсе һанлы» американ яҙыусыһы статусын раҫлап, бестселлерға әүрелә.

1933 йылда Хемингуэй «Еңеүсе бер нимә лә алмай» исемле хикәйәләр йыйынтығына тотона, уның килемен үҙенең күптәнге хыялы — Көнсығыш Африка буйлап оҙайлы сәфәргә барыуҙы планлаштыра. Был юлы ла китап өмөтөн аҡлай, яҙыусы сәйәхәткә юл ала.

==== Африка ====
Хемингуэй [[Танганьика]] күле тирәһенә бара, урындағы ҡәбиләләр вәкилдәренән хеҙмәтселәр һәм юл күрһәтеүселәр яллай, лагерын урынлаштырып, һунарға йөрөй. 1934 йылдың ғинуарында, сираттағы сәфәренән ҡайтҡас, Эрнест амёба дизентерияһы сире менән зарарлана. Яҙыусының хәле көндән-көн мөшкөлләнә, һаташа, ә организмы һыуһыҙлана бара. Дар-эс-Сәләмдән яҙыусыны алырға махсус самолет ебәрелә, шулай итеп, ул баш ҡала территорияһына эләгә. Бында, Англия госпиталендә бер аҙна дауалана, әүҙем терапия курсын үткәс, сәләмәтлеге яҡшыра.

Ауырыуына ҡарамаҫтан, был һунар сезоны Хемингуэй өсөн уңышлы тамамлана: ул өс арыҫлан атып ала, трофейҙары араһында егерме ете антилопа, ғәләмәт ҙур буйвол һәм Африкалағы башҡа хайуандар була. Танганьикала алған тәьҫораттары «Мисс Мэриның арыҫланы» китабында теркәлә, уны Хемингуэй ҡатынына һәм арыҫлан артынан бик оҙаҡ һунар итеүенә арнай. «Африканың йәшел түмәләстәре» (1935) әҫәрендә лә Африка темаһы дауам итә. Ғәмәлдә әҫәрҙәр — һунарсы һәм сәйәхәтсе Эрнестың көндәлектәре.

==== Испанияла Граждандар һуғышы ====
1937 йыл башында яҙыусы сираттағы «Хужа булыу һәм булмау» китабын тамамлай. Повеста АҠШ-тағы Бөйөк[[Бөйөк депрессия|депрессия]] осорондағы ваҡиғаларға автор баһаһы ҡуйыла. Хемингуэй проблемаға, нужанан ҡасып, контрабандист булып киткән Флорида кешеһе күҙлегенән ҡарай. Бында яҙыусының күп йыллыҡ ижадында тәүге тапҡыр Испаниялағы борсоулы хәлдәр нигеҙендә барлыҡҡа килгән социаль тема күтәрелә. Унда Эрнест Хемингуэйҙы бик ныҡ тулҡынландырған Граждандар һуғышы башлана. Ул генерал Франкоға ҡаршы һуғышҡан республика яҡлыларҙы яҡлай һәм уларға ярҙам йыйыуҙы ойоштора. Аҡса йыйылғандан һуң Эрнест Төньяҡ Америка гәзит Ассоциацияһынан Испаниялағы һуғыш хәрәкәте барышын яҡтыртыу өсөн уны [[Мадрид]]ҡа ебәреүҙәрен үтенә. Тиҙ арала кинорежиссёр Йорис Ивенс етәкселегендәге кино төшөрөү төркөмө туплана, улар «Испания ере» исемле документаль фильм төшөрөргә йыйына. Хемингуэй картинаның сценарийын яҙырға тейеш була.

Һуғыштың иң ауыр көндәрендә Эрнест франкистар ҡамауға алған [[Мадрид]]та, ваҡытлыса Интернационалистар штабына һәм хәбәрселәр клубына әйләнгән «Флорида» отелендә була. Бомбаға тотоуҙар, артиллерия уты аҫтында берҙән-бер «Бишенсе колонна» ([[1937]]) пьесаһы яҙыла, унда һүҙ контрразведканың эше тураһында бара. Ошонда уҡ Эрнест Америка журналисы, буласаҡ өсөнсө ҡатыны Марта Геллхорн менән таныша. Барселона янындағы һуғыш айырыуса ҡанһыҙлығы менән айырылып торғанға күрә, яҙыусы Мадридтан [[Каталония|Каталони]]яға юллана. Ошонда, окоптарҙың береһендә, Эрнест француз яҙыусыһы һәм летчигы Антуан де Сент-Экзюпери һәм интернациональ бригада командиры Ганс Кале менән таныша.

Һуғыштан алған тәьҫораттары Хемингуэйҙың иң танылған романдарының береһе — «Ҡыңғырау кемде иҫкә алып шалтырай» (1940) романында сағылыш таба. Унда республиканың түңкәлеүенең сағыу күренештәре, ошондай финалға килтергән тарих һабаҡтарын аңлау һәм шундай фажиғәле заманда ла шәхестең еңеп сығасағына ышаныс бергә үрелеп бирелә.

=== Икенсе донъя һуғышы ===
1941 йылда Хемингуэй Балтиморға юллана, ундағы судоверфтән ҙур диңгеҙ катеры һатып ала һәм уға «Пилар» исемен ҡуша. Судноны Кубаға килтергәс, 1941 йылдың 7 декабренә тиклем диңгеҙҙә балыҡ тота. Тап шул мәлдә [[Япония]] Пёрл-Харбор базаһына һөжүм итә, һәм Тымыҡ океан ғәрәсәтле һуғыш хәрәкәте зонаһына әүерелә.

1941—1943 йылдарҙа Эрнест Хемингуэй Кубала нацист шпиондарына ҡаршы контрразведка ойоштора, [[Кариб диңгеҙе]]ндә&lt;ref name=&quot;NG05052017&quot;&gt;''Ян Шенкман'' [https://www.novayagazeta.ru/articles/2017/05/04/72377-cheloveka-ne-sleduet-ubivat-nado-prosto-emu-nalit «Человека не следует убивать, надо просто ему налить»] // [//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%8F_%D0%B3%D0%B0%D0%B7%D0%B5%D1%82%D0%B0 Новая газета]. — 2017. — № 47-48 (2624—2625). 05.05.2017&lt;/ref&gt; үҙ катерында немец һыу аҫты кәмәләрен эҙәрлекләй. Шунан һуң ул, [[Лондон]]ға хәбәрсе сифатында&lt;ref name=&quot;Прапоров&quot;&gt;{{книга|автор=Ю. Прапоров.|заглавие=Хемингуэй на Кубе|место=М.|издательство=Советский писатель|год=1982|страниц=576|тираж=100&amp;nbsp;000}}&lt;/ref&gt; күсенеп, журналист эшенә ҡайта.

[[1944 йыл]]да Хемингуэй, хәрби бомбардировщиктарға ултырып, Германия һәм оккупацияланған Франция өҫтөндә барған һауа һуғыштарында ҡатнаша. Союзниктар Нормандияға төшкән ваҡытта хәрби хәрәкәттәрҙә һәм разведкала ҡатнашырға рөхсәт алыуға өлгәшә. Эрнест 200-гә яҡын кешенән торған француз партизан отрядын етәкләй һәм [[Париж]], [[Бельгия]], Эльзас өсөн барған һуғыштарҙа, «Зигфрид линияһын» өҙөүҙә ҡатнаша. Был алыштарҙа әүҙем ҡатнашҡаны өсөн Хемингуэйға Бронза йондоҙ тапшырыла.

=== Куба ===
1949 йылда яҙыусы [[Куба]]ға күсенә, унда әҙәби эшмәкәрлегенә ҡабат ҡайта. 1940 йылда уҡ ул Гавананың ҡала ситендә «Финка Вихия» ({{Lang-es|Finca Vigía}}) поместьеһында йорт һатып алған була. Шунда «Ҡарт һәм диңгеҙ» (1952) повесы яҙыла. Китапта һәләкәткә дусар булған килеш, бар донъяла япа-яңғыҙ ҡалһа ла, үҙенең ныҡышмалылығына ғына таянып, яҙмыш ғәҙелһеҙлегенә тура ҡарап, тәбиғәт көстәренә батырҙарса ҡаршы тороусы кеше тураһында бәйән ителә. Тотҡан балығын тәләфләгән акулаларға ҡаршы алышҡан ҡартҡа Хемингуэйға хас һыҙаттар һалынған.

[[1953 йыл]]да Эрнест Хемингуэй [[«Ҡарт һәм диңгеҙ»]] повесы өсөн Пулитцер премияһына лайыҡ була. Был әҫәр Хемингуэйға шулай уҡ 1954 йылда әҙәбиәт буйынса Нобель премияһы бирелеүгә лә йоғонто яһай. 1956 йылда Хемингуэй 1920-се йылдарҙағы Париж тураһында «Һәр ваҡыт һинең менән булған байрам» автобиографик китабы өҫтөндә эшләй башлай. Әммә ул яҙыусы вафатынан һуң ғына донъя күрә

Ул донъя буйлап сәйәхәтен дауам итә, һәм 1953 йылда [[Африка]]ла етди авиаһәләкәткә эләгә.

=== Ғүмеренең һуңғы йылдары ===
[[1960 йыл]]да Хемингуэй, Куба утрауын ҡалдырып, АҠШ-ҡа ҡайта һәм Кетчум (штат [[Айдахо]]) ҡалаһында төпләнә.

Хемингуэй етди ауырыуҙарҙан, шул иҫәптән гипертония һәм диабеттан яфалана, әммә «дауалау» өсөн уны Рочестер ҡалаһындағы (АҠШ) Майо психиатрик клиникаһына урынлаштыралар. Ул тәрән депрессияға бирелә, өҫтәүенә эҙәрлекләү паранойяһынан яфалана. Бөтә ерҙә лә [[Федераль тикшереүҙәр бюроһы|ФБР]] агенттары уның артынан күҙәткән кеүек тойола уға, телефондар тыңлана, уға килгән почта уҡыла, тип фаразлай Хемингуэй, хатта урамда барған ябай кешене ҡайһы берҙә ФБР агентына оҡшата. Әммә 1980-се йылдар башында, Э. Хемигуэйҙың архив эшенән серлелек алынғас, яҙыусы артынан күҙәтеүҙең булыуы раҫлана — яҙыусы ғүмеренең һуңғы биш йылында Делоға ике шикәйәт өҫтәлә; 2011 йылдың 2 июлендә''The New York Times ''гәзитенең «Фекерҙәр» рубрикаһында яҙыусының дуҫы һәм биографы А. Хотчнер, ФБР, ысынлап, Хемингуэй артынан әүҙем күҙәткән, тигән версияны белдерә&lt;ref name=&quot;The New York Times&quot;&gt;{{cite web|author=The New York Times|url=https://www.nytimes.com/2011/07/02/opinion/02hotchner.html?_r=1|title=Hemingway, Hounded by the Feds|publisher=|accessdate=1 июля 2011|archiveurl=https://www.webcitation.org/65BbBOqKR|archivedate=2012-02-04}}&lt;/ref&gt;).

Дауаланған осорҙа, коридорға сығып, телефондан дуҫына шалтыратып, уны күҙәтеү өсөн бөтә ергә жучоктар ҡуйыуҙары тураһында әйтә. Аҙаҡ та электрошок терапияһын ҡулланып дауалап ҡарайҙар, әммә был һөҙөмтә бирмәй. Ул эшләй алмай, депрессияла була, паранойянан яфалана. Үҙ-үҙенә ҡул һалырға маташып та ҡарай, әммә уны ҡотҡарып ҡалалар.

Майо клиникаһынан сығып бер нисә көн үткәс, 1961 йылдың 2 июлендә Кетчумдағы йортонда Хемингуэй үҙенең яратҡан ҡоралынан атылып үлә, атылыр алдынан бер ниндәй яҙыу ҙа ҡалдырмай.

== Ғаиләһе ==
: 1. Беренсе ҡатыны — Элизабет Хэдли Ричардсон (1891—1979).
::* Улы — Джон Хэдли Никанор (1923—2000).
::** Ейәнсәрҙәре:
::*** Марго (1954—1996),
::*** Мариэль (1961).
: 2. Икенсе ҡатыны — Паулина Пфайфер (1895—1951).
::* Улдары:
::** Патрик (1928)
::** Грегори(1931—2001).
::*** Ейәне:
::**** Шон Хемингуэй&lt;ref&gt;[http://abook-club.ru/index.php/t25883.html Хемингуэя напечатают без купюр]&lt;/ref&gt; (1967)
: 3. Өсөнсө ҡатыны — Марта Геллхорн (Martha Gellhorn; 1908—1998).
: 4. Дүртенсе ҡатыны— Мэри Уэлш (1908—1986).

== Библиографияһы ==

== Экранлаштырыу ==
# Хуш, ҡорал! (фильм) (АҠШ, 1932 йыл)
# Ҡыңғырау кемде иҫкә алып шалтырай (фильм) (АҠШ, 1943 йыл)
# Хужа булыу һәм булмау (фильм) (АҠШ, 1944 йыл)
# Үлтереүселәр (фильм) (АҠШ, 1946 йыл)
# Макомбер эше (АҠШ, 1947 йыл)
# Килиманджаро ҡарҙары (фильм) (АҠШ, 1952 йыл)
# Үлтереүселәр (фильм) (СССР, 1956 йыл, ҡыҫҡа метражлы: 19 минут)
# Ҡояш барыбер ҡалҡа (фильм) (АҠШ, 1957 йыл)
# Хуш, ҡорал! (фильм) (АҠШ, 1957 йыл)
# Ҡарт һәм диңгеҙ (фильм) (АҠШ, 1958 йыл)
# Үлтереүселәр (фильм) (АҠШ, 1964 йыл)
# Фиеста (фильм-спектакль) (СССР, 1971)
# Мөхәббәт һәм һуғыш. «Хуш, ҡорал!» романы мотивтары буйынса (АҠШ, 1996 йыл)
# Ҡарт һәм диңгеҙ (йәнһүрәт) (Канада-Рәсәй-Япония, 1999 йыл)
# Ҡарт һәм диңгеҙ (фильм) (Рәсәй, 2006 йыл) — спектаклдең оҙонлоғо БДТ 01:32:28
# Шал (Ҡарт) (Ҡаҙағстан, 2012 йыл)

== Йоғонтоһо һәм бағышлауҙар ==
1989 йылда Генри С. Виллард ({{lang-en|Henry S. Villard}}Henry S. Villard) һәм Джеймс Нагель ({{lang-en|James Nagel}}James Nagel) «Хемингуэй: мөхәббәттә һәм һуғышта: Агнес фон Куровскиҙың юғалған көндәлеге» документаль романын баҫтырып сығара ({{lang-en|Hemingway in Love and War: The Lost Diary of Agnes von Kurowsky}} Hemingway in Love and War: The Lost Diary of Agnes von Kurowsky). Китап Агнестың хаттарына, шулай уҡ Эрнестың үҙенең корреспонденцияларына нигеҙләнеп яҙылған, һәм Беренсе Донъя һуғышы осорондағы&lt;ref name=&quot;villard+nagel&quot;&gt;''Villard, Henry Serrano &amp; Nagel, James.'' Hemingway in Love and War: The Lost Diary of Agnes von Kurowsky: Her letters, and Correspondence of Ernest Hemingway. [//ru.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/1555530575 ISBN 1-55553-057-5] H/B, [//ru.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/034068898X ISBN 0-340-68898-X] P/B.&lt;/ref&gt; романтик мөнәсәбәттәр тураһында һөйләй. Америка Ҡыҙыл Тәре йәмғиәтенең шәфҡәт туташы Агнес фон Куровски Хемингуэйҙың «Хуш, ҡорал!» күбеһенсә автобиографик романының героиняһы Кэтрин Барклиҙың прототибы була. 1996 йылда Виллард һәм Нагель китабы буйынса Ричард Аттенборо «Мөхәббәттә һәм һуғышта» фильмын төшөрә, унда йәш Хемингуэйҙы Крис О ' Доннелл уйнай.

1996 йылда Рәсәй журналисы һәм яҙыусыһы Игорь Михайлов яҙыусының Париждағы яратҡан урындары тураһында һөйләгән «Хемингуэйҙың Парижы» тигән документаль фильм төшөрә.

2011 йылда «Мөхәббәттән артығыраҡ» циклынан «Эрнест Хемингуэй һәм Мэри Уэлш» документаль фильмы төшөрөлә (Мәҙәниәт телеканалы һәм «Студия „Фишка- фильм“» яуаплылығы сикләнгән йәмғиәте. Рәсәй, Мәскәү). «Ҡарт һәм Мэри: Эрнест Хемингуэйҙың һуңғы төнө» (режиссеры — Ирина Евтеева)&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.tvkultura.ru/issue.html?id=116005|title=Больше, чем любовь. Эрнест Хемингуэй и Мэри Уэлш|publisher=Телеканал «Культура»|date=07.12.2011|archiveurl=https://www.webcitation.org/68cwOMFk0|archivedate=2012-06-23}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120317095510/http://www.tvkultura.ru/issue.html?id=116005 |date=2012-03-17 }}&lt;/ref&gt;.

2014 йылда Игорь Михайлов «Нәфис әҙәбиәт» нәшриәтендә «Эрнест Хемингуэй тормошонан роман» документаль романын баҫтыра.

Куба яҙыусыһы Леонардо Падур «Хуш, Хемингуэй!» нәфис романында Хемингуэйҙың утрауҙағы тормошо темаһы күтәрә.

Эрнест Хемингуэй, беллетристикала әҙәби персонаж булараҡ, Америка журналисы һәм яҙыусыһы Крэйг Макдональдтың &lt;span class=&quot;ref-info&quot; title=&quot; Инглиз телендә &quot; style=&quot;font-size:85%; cursor:help; color:#888;&quot;&gt;(инг.)&lt;/span&gt;баш.&lt;ref&gt;''McFarland, Ron''. Appropriating Hemingway: Using him as a Fictional Character. United States: McFarland &amp;Company Inc., 2014&lt;/ref&gt; бер нисә романында урын ала.

1960-сы йылдарҙа лётчиктар әҙерләүсе училищеның Кубанан килеп уҡыған курсанттары Рязань өлкәһенең Сасово ауылында Эрнест Хемингуэйға һәйкәл ҡуя.

Яҙыусының тормошона байтаҡ ҡына кинематографик эштәр арнала. 1996 йылда режиссер Ричард Аттенбороның «Мөхәббәт һәм һуғыш» фильмы сыҡты, ул яҙыусы «Хуш, ҡорал!» романында һүрәтләгән реаль ваҡиғаларға нигеҙләнеп төшөрөлә. Режиссер Филип Кауфмандың «Хемингуэй һәм Геллхорн» (2012) фильмы Эрнест Хемингуэй менән уның өсөнсө ҡатыны, «Ҡыңғырау кемде иҫкә ала» романын яҙырға илһамландырған Марта Геллхорн араһындағы мөнәсәбәттәр хаҡында бәйән итә, фильмда төп ролдәрҙе Николь Кидман менән Клайв Оуэн башҡара. Яҙыусы образы, эпизодик персонаж булараҡ, нәфис фильмдарҙа күп тапҡыр ҡулланыла. Алан Рудольфтың «Модернистар», Вуди Аллендың «Парижда төн уртаһы», Майкл Грандаджтың «Гений», «Йәш Индиана Джонс хроникаһы» телевизион сериалында бер нисә эпизодта Хемингуэй пәйҙә була.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|3}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.cubaweb.ru/ernest-heminguej-i-kuba/ Эрнест Хемингуэй һәм Куба] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190630142908/https://www.cubaweb.ru/ernest-heminguej-i-kuba/ |date=2019-06-30 }}
* Хемингуэйҙың [http://www.peeep.us/b823c13e Парижы һәм ул ғына ла түгел…] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161024215059/http://www.peeep.us/b823c13e |date=2016-10-24 }}
* {{Мәҡәлә|автор=Марианна Шатерникова.|заглавие=Те, кто его любил. Женщины Хемингуэя|ссылка=http://www.chayka.org/oarticle.php?id=460|издание=[[Чайка (журнал)|Чайка]]|тип=журнал|год=15 марта 2002|номер=6(22)}}
* [http://univertv.ru/video/filologiya/literaturovedenie/zarubezhnaya_literatura/ernest_heminguej/ Эрнест Хемингуэй] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170621191947/http://univertv.ru/video/filologiya/literaturovedenie/zarubezhnaya_literatura/ernest_heminguej/ |date=2017-06-21 }} — әҙәбиәт буйынса Нобель премияһы лауреаты (1954)
* Яҙыусы Эрнест Хемингуэйҙы КГБ үҙ эшенә ылыҡтыра, ләкин уңышһыҙ
* [http://www.jzl-life.ru/book/heminguej-5595590.html Эрнест Хемингуэй] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120203154835/http://www.jzl-life.ru/book/heminguej-5595590.html |date=2012-02-03 }} «Һоҡланғыс кешеләр» серияһында
* ''Балонова М. Г'' [http://www.disser.h10.ru/balonovaMG.html . Э. Хемингуэйҙың һуңғы ижадында герой проблемаһы (40-50-се йй.)]. Кандидатлыҡ диссертацияһын. Түбәнге Новгород, 2002
* {{Cite web|title=Hemingway, Hounded by the Feds|url=https://www.nytimes.com/2011/07/02/opinion/02hotchner.html|archiveurl=https://www.webcitation.org/61A3EYQm1|archivedate=2011-08-24|author=A. E. Hotchner.|publisher=The New York Times|date=1 июля 2011}}
* Эрнест Хемингуэйҙың китаптарын параллель рәүештә инглиз теленән рус теленә тәржемә итеү
* [http://vault.fbi.gov/ernest-miller-hemingway/ernest-hemingway-part-01-of-01/view FBI Records: The Vault, Subject: Ernest Hemingway]
* [http://www.topcrop.ru/persons/kak-nauchitsja-pisat-sovety-hemingujeja.html Арнолд Сэмюэлсон интервьюһында Эрнест Хемингуэй китап яҙыу сәнғәте тураһында.]

[[Категория:Инглиз телендә проза авторҙары]]
[[Категория:XX быуат журналистары]]
[[Категория:АҠШ журналистары]]
[[Категория:Алфавит буйынса журналистар]]
[[Категория:Алфавит буйынса Нобель премияһы лауреаттары]]
[[Категория:Әҙәбиәт буйынса Нобель премияһы лауреаттары]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:XX быуат яҙыусылары]]
[[Категория:АҠШ яҙыусылары]]
[[Категория:Алфавит буйынса яҙыусылар]]
[[Категория:21 июлдә тыуғандар]]
[[Категория:1899 йылда тыуғандар]]
[[Категория:2 июлдә вафат булғандар]]
[[Категория:1961 йылда вафат булғандар]]</text>
      <sha1>8z3wpin3e3v1uz3cjfqiq303wre06ry</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Юрий Дрогобыч</title>
    <ns>0</ns>
    <id>135545</id>
    <revision>
      <id>1279032</id>
      <parentid>1181513</parentid>
      <timestamp>2024-11-07T04:23:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>31336</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>1279032</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9550" sha1="7guoryc5noq18m6yjxaslr6hbyuora7" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Котермак Юрий Михайлович''', шулай уҡ '''Юрий (Георгий) Михайлович Донат''', '''Рустән магистр Георгий Дрогобыч''' ({{lang-la|Georgius Drohobicz de Russia}}, {{Lang-uk|Юрій Дрогобич}}, {{Lang-pl|Jerzy Kotermak Drusianus}}, {{Lang-it|Giorgio da Leopoli}}); яҡынса 1450, Рус воеводалығы, Польша Короллеге — [[4 июль]] 1494, [[Краков]], Польша Короллеге) — галич астрологы, табип, философ, [[библиофил]]. Яңырыу дәүерендәге украин (рутен) гуманисы. Фараз ителеүенсә, Котермак гуманистарҙың нюрнберг түңәрәге менән бәйләнеш тота һәм, ихтимал, Краковта [[Николай Коперник|Николай Коперниктың]] уҡытыусыларының береһе була. 1481 йылдан 1482 йылға тиклем — Болонья университеты ректоры. 1488 йылдан — Краков университеты профессоры

Юрий Дрогобыч көнсығыш славян аҡыл эйәләре араһында латин телендә нәшер ителгән иң беренсе баҫма әҫәрҙәр авторы булып иҫәпләнә, шулай уҡ европа университетында ғилми дәрәжәгә эйә булған һәм Рустән сыҡҡан беренсе билдәле [[медицина]] докторы була.

== Биографияһы ==

* Дрогобычта галич тоҙ ҡайнатыусыһы Михаил Донат ғаиләһендә тыуа. Башланғыс белемде Юрий изге Юрий Евтимий сиркәүе янындағы мәхәллә мәктәбендә ала. Фараз ителеүенсә, ул унда пасхалиялар иҫәпләү буйынса беренсе белемен һәм латынь буйынса төп белемде ала.
* Атаһы үлгәндән һуң Юрий Львовта ниндәйҙер пан Айнольфтың сауҙа эштәрен алып бара.
* 1468 йыл аҙағында йәки 1469 йыл башында [[Ягеллон университеты]]на уҡырға инә ([[Краков]]), унда бакалавр (1470) һәм магистр ғилми дәрәжәләре ала (1473).
* Болонья университетында, [[Фәлсәфә|философия]] докторы булараҡ, астрономиянан лекциялар уҡый, бер үк ваҡытта медицина (1482) һәм ирекле сәнғәттәр (1478) өйрәнә.
* 1478—1479 һәм 1480—1482 йылдарҙа Болоньяла астрономиянан лекциялай уҡый, ә 1481 йылдан 1482 йылға тиклем университет ректоры була.
* 1482 йылда Рим Папаһы Сикст IV бойороғо буйынса алдағы йылға юрауҙар өҫтөндә эшләй.
* 1483 йылдың 7 февралендә [[Рим]]дә ''Ағымдағы 1483 йылдың прогноз яһау баһалары'' (''Iudicium pronosticon Anni M.cccc.lxxxiii'') тигән китап баҫтырып сығара, был көнсығыш славян авторының тәүге баҫма китабы була. Был китапҡа ул ''Рустән Юрий Дрогобыч'' тип ҡул ҡуя. Китапта ғилми булмаған астрологик юрауҙарҙан тыш, георгафиянан, астрономиянан, метеорологиянан мәғлүмәттәр урынлаштыра, шулай уҡ Вильнюс, Дрогобыч, Львов, Мәскәү һ.б. ҡалаларҙың ҡайһы географик киңлектәр сигендә ятыуын билдәләргә маташыу ҙа була. Юрий Дрогобыч бында ''христиан илдәре халҡына кенәздәр һәм байҙарҙың иҙеүе менән бәйле ҙур ҡурҡыныс янай'' тип билдәләй. Кеше аңының донъяның законлығын танып белеү һәләтенә ышаныс белдерә. Папа Сикст IV Инквизицияны законлаштыра һәм Совет йәһүдтәрҙе, еретиктарҙы һәм башҡа Инквизицияға хуш килмәгән кешеләрҙе һалҡын ҡанлылыҡ менән юҡ итә башлай. Ошо йылда уҡ Папа Сикст IV тарафынан бөтә китаптарға ҡаты цензура индерелә. Шул саҡ Юрий Дрогобыч үҙенең хата ебәргәнен аңлап ҡала: ул юрауҙарын асыҡтан-асыҡ яҙа, уларҙы шифр менән яҙырға кәрәк булған. Был ауыр кисерештәрҙән һуң Котермак кешеләр өсөн юрауҙарҙы бөтөнләйгә туҡтатырға ҡарар итә.
* 1486 һәм 1487 йылдар тирәһендә Галицияға ҡайта, ә 1488 йылдан Краков университетында лекциялар уҡый, тап был ваҡытта унда Николай Коперник уҡыған була. Краковта йәшәгән осоронда король табибы титулы ала.
* Краковта йәшәгән осоронда китап нәшер итеүсе Швайпольт Фиоль менән хеҙмәттәшлек итә, бер нисә китап баҫтырып сығарыуға булышлыҡ итә, шул иҫәптән «Часослов» китабын да баҫтыра, был көнбайыш рус телендәге баҫтырып сығарған беренсе китап була. Күрәһең, Юрий Дрогобыч Павел Русин менән бергә Фиоль китаптарының мөхәррире була.

== Хеҙмәттәре ==
[[Париж]] китапханаларында Дрогобычтың астрологик трактаттарының ике күсермәһе һаҡланған: 1478 йылдың [[29 июль|29 июленд]]ә тотолоуға баһа һәм «Юдициум прогностиконы», ә Мюнхендағы [[Бавария]] дәүләт китапханаһында 1478 йылдың март—декабрь айҙарына прогнозы, ул немец гуманисы Х. Шедель тарафынан күсереп алынған. Был хеҙмәттәр Дрогбычтың антик һәм урта быуат әҙәбиәте тураһында төплө хәбарҙар булыуын раҫлай.

== Библиография ==

* Дрогобич Юрій. Бібліогр. покажчик : [до 500-річчя виходу першої друкованої книги вітчизняного автора] / уклад.: М. Г. Ваврич, Я. Д. Ісаєвич. — Львів: Львів. наук. б-ка ім. Василя Стефаника, 1983. — 66 с.

== Сығанаҡтар ==

* [http://litopys.org.ua/human/hum47.htm ''Дрогобич Ю.''] [http://litopys.org.ua/human/hum47.htm Роки і пророцтва / Уклад. і наук. ред. В. М. Вандишев. — X.: Факт, 2002.]
* ''Гайдай Л.'' Історія України в особах, термінах, назвах і поняттях. — Луцьк: Вежа, 2000.
* [http://history.franko.lviv.ua/dovidnyk.htm Довідник з історії України. За ред. І.Підкови та Р.Шуста. — К.: Генеза, 1993.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090410032820/http://history.franko.lviv.ua/dovidnyk.htm |date=2009-04-10 }}
* Гуманіст епохи Відродження. // Календар знаменних подій і дат. IV квартал. 2005. — 2005. — С. 97—102.
* [http://www.day.kiev.ua/23277/ Юрий Дрогобыч в контексте формирования украинской элиты. // День. — 2 августа 2003 года. — С. 5] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121010225026/http://www.day.kiev.ua/23277/ |date=2012-10-10 }}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
== Һылтанмалар ==

* [http://www.drohobych.com город Дрогобыч] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100706210815/http://www.rajon.drohobych.com.ua/ |date=2010-07-06 }}
* [http://www.stb.ua/video/77133/ фильм телеканала СТБ]{{Недоступная ссылка|date=October 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
[[Категория:Алфавит буйынса астрономдар]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:1440-сы йылдарҙа тыуғандар]]
[[Категория:4 февралдә вафат булғандар]]
[[Категория:Яңырыу дәүере ғалимдары]]
[[Категория:Польшала тыуғандар]]
[[Категория:Польша шәхестәре]]
[[Категория:Польша астрономдары]]</text>
      <sha1>7guoryc5noq18m6yjxaslr6hbyuora7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хлорофилл</title>
    <ns>0</ns>
    <id>143150</id>
    <revision>
      <id>1279021</id>
      <parentid>1071529</parentid>
      <timestamp>2024-11-06T13:09:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Д.Ильин</username>
        <id>10036</id>
      </contributor>
      <comment>/* Химик структураһы */</comment>
      <origin>1279021</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13352" sha1="hze66g9hvk9c3vsdubzugs6aj2d4kor" xml:space="preserve">{{Ук}}
[[Файл:Chlorophyll c.png|thumb|right|200px|Хлорофилл төҙөлөшө ''c1'' и ''c2'']]
'''Хлорофи́лл''' ( {{lang-el|χλωρός}}, «йәшел» һәм {{lang-el2|φύλλον}}, «япраҡ») — [[Үҫемлектәр|үҫемлектәрҙе]] [[йәшел|йәшел төҫкә]] буяй торған [[ Биологик пигмент|пигмент]]. Уның  ҡатнашлығында [[фотосинтез]] бара. [[Химик төҙөлөшө]] буйынса  хлорофилл — төрлө [[пиррол|тетрапирролдарҙың]] [[Магний|магнийлы]] [[Комплекслы берләшмәләр|комплекстары]] . Хлорофилл  [[порфирин]] төҙөлөшлө һәм [[Гем (биохимия)|гемдарға]] яҡын.

== Тарихынан ==

1817 йылда француз химиктары һәм фармацевтары ''Жозеф Бьенеме Каванту'' һәм ''Пьер Жозеф Пеллетье''  үҫемлек япрағынан йәшел пигмент айырып алғандар һәм хлорофилл тип атағандар &lt;ref&gt;Pelletier and Caventou (1817) «Notice sur la matière verte des feuilles»(Замечания о зелёном материале листmtd), ''Journal de Pharmacie'', '''3''' : 486—491. &lt;/ref&gt;.
 
Хлорофилл Е140 аҙыҡ өҫтәлмәһе булараҡ теркәлгән.

1960 йылда америкалы химик-органик ''Роберт Вудворд'' синтез юлы менән хлорофилл эшләй. 

Синтез 3 этаптан торған 15  реакцияны үҙ эсенә ала. Хлорофилл  синтезы өсөн сығанаҡ матдәләр булып  [[глицин]] һәм [[Ацетат|ацетат]] тора.

== Химик структураһы ==

Хлорофилды протопорфирин ([[Порфирин|порфирин]]) һәм ике карбоксил төркөм сығарылмаһы  итеп ҡарарға мөмкин. Улар башлыса сағыу буялған  һәм флуоресценция сифатына эйә була. 

Хлорофилл яҡтылыҡта тотороҡһоҙ. Ул [[Кристалл|кристалл]] рәүешендә була ала . H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;O йәки Ca&lt;sup&gt;2+&lt;/sup&gt;  органик иреткестәргә ҡушылыу [[Кристаллашыу|кристаллашыуға]] булышлыҡ итә .

{| class=&quot;wikitable&quot;
|
! [[Хлорофилл a|Хлорофилл ''a'']]
! [[Хлорофилл b|Хлорофилл ''b'']]
! [[Хлорофилл c1|Хлорофилл ''c1'']]
! [[Хлорофилл c2|Хлорофилл ''c2'']]
! [[Хлорофилл d|Хлорофилл ''d'']]
! [[Хлорофилл f|Хлорофилл ''f'']]
|-
| Формула
| C&lt;sub&gt;55&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;72&lt;/sub&gt;O&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;N&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;Mg
| C&lt;sub&gt;55&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;70&lt;/sub&gt;O&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt;N&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;Mg
| C&lt;sub&gt;35&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;30&lt;/sub&gt;O&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;N&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;Mg
| C&lt;sub&gt;35&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;28&lt;/sub&gt;O&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;N&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;Mg
| C&lt;sub&gt;54&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;70&lt;/sub&gt;O&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt;N&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;Mg
| C&lt;sub&gt;55&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;70&lt;/sub&gt;O&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt;N&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;Mg
|-
| C2 группа
| [[метил|-CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;]]
| -CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;
| -CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;
| -CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;
| -CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;
| -CHO
|-
| C3 группа
| -CH=CH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;
| -CH=CH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;
| -CH=CH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;
| -CH=CH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;
| -CHO
| -CH=CH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;
|-
| C7 группа
| -CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;
| -CHO
| -CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;
| -CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;
| -CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;
| -CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;
|-
| C8 группа
| -CH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;
| -CH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;
| -CH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;
| -CH=CH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;
| -CH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;
| -CH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;CH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;
|-
| C17 группа
| -CH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;CH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;COO-Phytyl
| -CH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;CH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;COO-Phytyl
| -CH=CHCOOH
| -CH=CHCOOH
| -CH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;CH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;COO-Phytyl
| -CH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;CH&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;COO-Phytyl
|-
| C17-C18 элемтә
| Берәрле
| Берәрле
| Икешәрле
| Икешәрле
| Берәрле
| Берәрле
|-
| Таралыуы
| Бар ерҙә лә
| Ер өҫтө үҫемлектәренең күпселеге
| Ҡайһы бер һыу үҫемлектәре
| Ҡайһы бер һыу үҫемлектәре
| Цианобактериялар
| Цианобактерииялар
|}

&lt;gallery&gt;
Изображение:chlorophyll structure.png|Хлорофилдың дөйөм структураһы ''a'', ''b'' и ''d''
Изображение:Chlorophyll ab spectra-ru.svg|Хлорофилл ''а'' һәм Хлорофилл ''b'' молекулаларының ҡояш нурын йотоу спектры (&lt;span style=&quot;color:teal;&quot;&gt;зәңгәр&lt;/span&gt;) и ''b'' (&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;ҡыҙыл&lt;/span&gt;)
Изображение:Chromatography of chlorophyll results.jpg|Үҫемлектәрҙең йәшел [[пигмент]]ы  хроматограммаһы
&lt;/gallery&gt;

== Ҡулланылышы ==
Хлорофилл  [[аҙыҡ буяуҙары]] ( европа реестрында теркәү номеры E140) булараҡ ҡулланыла, мәгәр этанол иретмәләрҙә һаҡлау, бигерәк тә әсе мөхиттә, уны  тотороҡһоҙ итә, бысраҡ һоро-йәшел төҫкә инә һәм тәбиғи буяу булараҡ ҡулланыу мөмкин түгел. Шулай уҡ һыуҙа  натив төрө иремәү ҙә уны аҙыҡ-түлек буяуы итеп ҡулланыуҙы сикләй. Әммә кондитер изделиелары бешергәндә синтетик буяуҙарҙы ярайһы уңышлы алмаштыра.

Яһалма хлорофилл — баҡыр хлофиллин комплексы (тринатрий тоҙҙары) аҙыҡ-түлек буяуы сифатында ( европа реестры теркәү номеры E141) ҡулланыла. Натив хлорофилдан айырмалы рәүештә,  баҡыр комплексы әсе мөхиттә тотороҡло, зөбәржәт йәшел төҫтә була һәм оҙаҡ һаҡлана,  һыуҙа һәм һыулы-спиртлы иретмәләрҙә ирей. Америка (USP) һәм Европа (EP) фармакопеялары баҡыр хлорофилды  аҙыҡ-түлек  буяуҙарына индерә, әммә  ауыр металл булараҡ, баҡыр концентрацияһына лимит ҡаралған.

&lt;!-- Вставил англ фрагм для пошагового перевода:

== Chlorophyll and photosynthesis ==
In plant [[photosynthesis]], incoming light is absorbed by chlorophyll and other accessory pigments in the [[antenna complex]]es of [[photosystem I]] and [[photosystem II]]. The antenna pigments are predominantly '''chlorophyll ''a''''', '''chlorophyll ''b''''' and [[carotenoid]]s; their [[absorption spectrum]]s are non-overlapping, to broaden the range of light that can be absorbed for photosynthesis. The carotenoids have another role as an [[antioxidant]], to prevent [[photo-oxidation|photo-oxidative]] damage to the chlorophyll molecules.

Each antenna complex has between 250 and 400 pigment molecules, and the energy they absorb is shuttled by [[resonance energy transfer]] to a specialized chlorophyll ''a'' at the reaction center of each [[photosystem]]. When either of the two chorophyll ''a'' molecules at the [[reaction center]] absorb energy, an electron is excited and transferred to an electron-acceptor molecule, leaving an electron hole in the donor chlorophyll. In a poorly-understood reaction, electrons from water are [[oxidized]], the hole is filled, and diatomic oxygen is produced. The resulting chemical energy is then captured in the form of [[Adenosine triphosphate|ATP]] and [[NADPH]], and is ultimately used to convert [[carbon dioxide]] ({{carbon}}{{oxygen}}{{sub|2}}) to [[carbohydrate]]s. This CO{{sub|2}} fixation process results in the [[energy conversion|conversion]] of 3 % to 6 % of total solar radiation, with a theoretical maximum efficiency of 11 %.
[http://www.fao.org/docrep/w7241e/w7241e05.htm]

== Special pair ==
The photosystem reaction centers consist of a «special pair» of chlorophyll ''a'' molecules that are characterised by their specific absorption maximum. The special pair in photosystem I are designated '''P700''', and those from photosystem II are designated '''P680'''. The P is short for pigment, and the number is the specific [[absorption peak]] in [[nanometers]] for the chlorophyll molecules in each reaction center.

Chlorophyll ''a'' is common to all eukaryotic photosynthetic organisms, and, due to its central role in the reaction center, is essential for photosynthesis. The accessory pigments such as chlorophyll ''b'' and carotenoids are not essential. Some [[algae]], such as brown algae and diatoms, use '''chlorophyll ''c''''' as a substitute for chlorophyll ''b''. Historically, red algae have been assumed to have '''chlorophyll ''d''''', although it could not be isolated from all species. This puzzle has recently been resolved, since the chlorophyll ''d'' is actually from an [[epiphytic]] [[cyanobacteria|cyanobacterium]] (''Acaryochloris marina'') that lives on the red algae. These cyanobacteria have a ratio of chlorophyll ''d'': chlorophyll ''a'' of approximately 30:1, and represent a rare example of a photosystem with chlorophyll ''d'' at the reaction center of the photosystem. All other known eukaryotes and cyanobacteria use chlorophyll ''a''.

Other chemical variations of chlorophyll are found in photosynthetic bacteria, other than cyanobacteria. Purple bacteria use '''[[bacteriochlorophyll]]''', which absorbs [[infrared]] light between 800nm — 1000nm, and the green sulphur bacteria '''chlorobium chlorophyll'''.

== Chemical structure ==
Chlorophyll is a [[chlorin]] pigment, which is structurally similar to [[porphyrin]] pigments such as [[heme]]. At the center of the porphyrin ring is a [[magnesium]] ion. This has various side chains, usually including a long [[phytyl]] chain. There are a few different forms that occur naturally:

== Evidence for chlorophyll ==
Chlorophyll can be shown to be vital for photosynthesis by destarching a leaf from a [[variegated plant]] and exposing it to [[light]] for several hours. (Variegated leaves have green areas that contain chlorophyll and white areas that have none.) When tested with [[iodine]] solution, a color change revealing the presence of [[starch]] occurs only in regions of the leaf that were green and therefore contained chlorophyll. This shows that photosynthesis does not occur in areas where chlorophyll is absent, and constitutes evidence that the presence of chlorophyll is a requirement for photosynthesis.
--&gt;
&lt;gallery style=&quot;margin:auto;&quot;&gt;
Image:Leavessnipedale.jpg|Хлорофилл япраҡтарға йәшел төҫ бирә һәм фотосинтез ваҡытында яҡтылыҡты йота
Image:Clorofila 3.jpg|Эукариот күҙәнәктәрендә хлорофилл ғәҙәттә табаҡсаларҙа туплана 
Image:AYool SEAWIFS annual.png|  Хлорофилдың донъя  океаны өҫтөндә таралыуы 1998 - 2006  йылдар осоронда.   SeaWiFS спутник приборы мәғлүмәттәре буйынса төшөрөлгән карта 
&lt;/gallery&gt;

== Иҫкәрмәләр ==
{{примечания}}

== Һылтанмалар==
* {{статья| автор = Монтеверде Н. А., Любименко В. Н.| заглавие = Исследования над образованием хлорофилла у растений| оригинал = | ссылка = https://archive.org/download/izviestiaimper06071218impe/izviestiaimper06071218impe.pdf| автор издания = | издание = Известия Императорской Академии наук. VII серия| тип = | место = СПБ.| издательство =| год = 1913| выпуск = | том = VII| номер = 17| страницы = 1007–1028| isbn =}}
* Speer, Brian R. (1997). [http://www.ucmp.berkeley.edu/glossary/gloss3/pigments.html «Photosynthetic Pigments»] на сайте ''[http://www.ucmp.berkeley.edu/glossary/ UCMP Glossary (online)]''. University of California, Berkeley Museum of Paleontology. Verified availability August 4, 2005.{{ref-en}}
* [http://www.mbl.ku.dk/mkuhl/pages/PDF/Larkum&amp;Kuhl_2005.pdf Chlorophyll d: the puzzle resolved] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120313121156/http://www.mbl.ku.dk/mkuhl/pages/PDF/Larkum%26Kuhl_2005.pdf |date=2012-03-13 }}{{ref-en}}
* ''Билич Г. Л., Крыжановский В. А.'' Биология. Полный курс: В 4 т. — издание 5-е, дополненное и переработанное. — М.: Издательство Оникс, 2009. — Т. 1. — 864 с. — ISBN 978-5-488-02311-6

{{Пищевые добавки}}

[[Категория:Хлорофилдар ]]
[[Категория:Буяуҙар]]
[[Категория:Аҙыҡ өҫтәмәләре]]</text>
      <sha1>hze66g9hvk9c3vsdubzugs6aj2d4kor</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ғылым ордасы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>149446</id>
    <revision>
      <id>1279033</id>
      <parentid>1186942</parentid>
      <timestamp>2024-11-07T11:27:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>31336</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>1279033</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12186" sha1="b9l5ccucwz6128b9mz3ag46nxug9zux" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''«Ғылым ордасы»''' — [[Алматы|Алма-Ата]] ([[Ҡаҙағстан]]) ҡалаһының Ҡаҙағстан фәндәр академияһы бинаһында урынлашҡан ғилми һәм музей үҙәге.

== Тарихы ==
Ҡаҙағстан Республикаһы Хөкүмәтенең 2010 йылдың 11 февралендә ҡабул ителгән 84-се һанлы ҡарарына ярашлы, «Ғалимдар йорто» һәм [[Ҡаҙағстандың үҙәк ғилми китапханаһы|Үҙәк фәнни китапханаһы]] ҡушылыу юлы менән Ҡаҙағстан мәғариф һәм фән министрлығының Фән буйынса комитеты ҡарамағында «Ғылым ордасы» дәүләт предприятиеһы&lt;ref&gt;Ҡаҙағстан республикаһы хөкүмәте ҡарары № 84 2010 йылдың 11 февралендә &quot;Республика дәүләт предприятиеһы төҙөү тураһында «Ғылым ордасы»&lt;/ref&gt;ойошторолған.

Ғилми үҙәк Милли фәндәр академияһы биналары комплексында урынлашҡан. Был шул уҡ бинала йә күрше биналарҙа урынлашҡан күп кенә институттарҙың фәнни эшмәкәрлеген көйләргә мөмкинлек бирә. Бинала 377 урынлыҡ конференц-зал, 120 урыны булған кесе конференц-зал, 267 урынлыҡ концерт залы (Ғалимдар йорто) һәм ҡышҡы баҡса.&lt;ref&gt;[https://vlast.kz/inside/16568-vnutri-gylym-ordasy.html Эсендә. Ғылым ордасы // Аналитика журналы «Vласть»]&lt;/ref&gt;бар. Ошо уҡ бинала [[Ҡаныш Сатпаевтың мемориаль музейы|Сатпаевтың мемориаль музейы]] урынлашҡан.

Ҡаҙағстан Республикаһы мәғариф һәм фән министрлығының Фән буйынса комитетының 2010 йылдың 1 июнендә ҡабул ителгән 35-ПР-се һанлы бойороғона ярашлы, музей һәм коллекцияларҙы һаҡлау, өйрәнеү һәм популярлаштырыу, фәнни, тарихи һәм мәҙәни мираҫты киң таратыу һәм ғилми-тикшеренеү һәм мәҙәни-ағартыу эше алып барыу маҡсатында «Ғылым ордасы» үҙәге ҡарамағына [[Ҡаҙағстан тәбиғәте музейы|Ҡаҙағстан тәбиғәт музейы]] һәм Ҡаҙағстан археологик музейы күскән. Шул уҡ бойороҡ менән яңы ике музей — «[[Һирәк китаптар музейы]]» һәм «[[Ҡаҙағстан фәндәр тарихы музейы]]» &lt;ref&gt;Ҡаҙағстан республикаһы комитеты мәғариф һәм фән министрлығы 2010 йылдың 1 июнендәге бойороғо фәндәр буйынса № 35-ПР.&lt;/ref&gt;төҙөү ҡаралған.

2012 йылда, яңынан төҙөкләндерелгәндән һуң, берләштерелгән музей комплексы халыҡ килеп ҡарау өсөн асыла.&lt;ref&gt;[https://www.altyn-orda.kz/muzei-gylym-ordasy-vstrechayut-gostej-v-obnovlennom-vide/ Музейында «ордасы Гылым» төр яңыртылды ҡунаҡ ҡаршылар.]&lt;/ref&gt;

== Ойошма эшмәкәрлеге ==
«Ғылым ордасы» хеҙмәткәрҙәре башҡа ғилми ойошмалар менән берлектә мәғариф һәм фән өлкәһендә үҙ аллы һәм координацияланған фәнни тикшеренеүҙәрҙе һәм инновацион-техник проекттарҙы тормошҡа ашыралар, китапхана эше буйынса проект ойошторалар, төрлө фән өлкәһенә ҡараған музейҙар булдыралар һәм үҫтерәләр, эшмәкәрлектең стратегик үҫеш өлкәләрендә халыҡ-ара мөнәсәбәттәр урынлаштыралар.

== Комплекс составында ==

=== Археология музейы ===
Археологик музейға 1973 йылда Ҡаҙағстан компартияһы үҙәк комитетының беренсе секретары А. Ҡонаевтың шәхси башланғысы буйынса нигеҙ һалынған. Хәҙерге ваҡытта музей илдең бөтә төбәктәренән иң алдынғы археологтарының табыштарын ҡабул итә һәм фондтарҙы комплектлау буйынса эшен дауам итә. Булған һәм хәҙерге ваҡытта алынған ғилми материалдар нигеҙендә комплекс сиктәрендә Ҡаҙағстандың боронғо таш быуаттан башлап урта быуаттар осорона тиклемге тарихын яҡтыртҡан яңы ғилми экспозиция барлыҡҡа килтерелгән. Экспозицияла бөтөн донъя әһәмиәтенә эйә булған бронза осоро ҡәберлектәре ҡаҙылмалары, саҡтар һәм усүндәр дәүеренә ҡараған уникаль коллекциялар, керамик, быяла эшләнмәләр һәм Отрар, Тараз, Төркөстан, Талғар &lt;ref&gt;[https://e-history.kz/ru/contents/view/1592 Ғилем Ҡаҙағстан археологик музей айырым урын биләй.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150110000728/http://e-history.kz/ru/contents/view/1592 |date=2015-01-10 }}&lt;/ref&gt; урта быуат ҡалаларының тәңкәләре күрһәтелә.

=== Ҡаҙағстан фәндәр тарихы музейы ===
Музей 2010 йылда асылды. Музейҙа Әбү Насир әл-Фараби, Хужа Әхмәт Яссауи, Мөхәммәт Ҡашғари, Йософ Баласағуни, Ҡадырғәли Жалайри, Мөхәммәт Хәйҙәр Дулати кеүек урта быуаттар аҡыл эйәләренең экспозицияһы эшләй. Күргәҙмә шулай уҡ XIX быуат ҡаҙағстан мәғрифәтселәре Ыбрай Алтынсариндың, Чокан Валихановтың, Абай Ҡонанбаевиың тормошон һәм ижадын сағылдыра. Музей экспозицияһы билдәле шәрҡиәтселәр, Ҡаҙаҡ ССР-ы Фәндәр академияһының тарихы, уның етәкселәре һәм ҡаҙаҡ халҡының ерҙәрен, ауылдарын, тарихын, көнкүрешен, йолаларын тикшереп өйрәнеүсе Рус география йәмғиәтенең күренекле вәкилдәре тураһында һөйләй&lt;ref&gt;[http://www.unikaz.asia/ru/content/letopisi-istorii Тарих йылъяҙмаһына] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190303110834/http://www.unikaz.asia/ru/content/letopisi-istorii |date=2019-03-03 }}&lt;/ref&gt;.

=== Тәбиғәт музейы ===
Ҡаҙаҡ ССР-ы Фәндәр академияһы Зоология институтының 1932—1957 йылдарҙа йыйылған коллекцияһын туплаған Тәбиғәт һәм палеонтология музейы 1961 йылда ойошторолған. Экспонаттар араһында хайуандар һәм үҫемлектәрҙең ташҡа әйләнгән ҡалдыҡтары, динозаврҙар, тарбозаврҙар һөлдәләре, шулай уҡ боронғо фаунаның башҡа вәкилдәре бар. Предметтар Ҡаҙағстан биләмәләрендә ҡаҙыныу һөҙөмтәһендә табылған, һәм был коллекцияның үҙенсәлеге булып тора&lt;ref&gt;[https://yvision.kz/post/521462 10 музей Алматы, уларға мотлаҡ барырға кәрәк.]&lt;/ref&gt;.

=== Һирәк китаптар музейы ===
Музей 2010 йылда асылған. Музей экспозицияһы боронғо ҡулъяҙмалар һәм раритеттар [[Ҡаҙағстандың үҙәк ғилми китапханаһы|Үҙәк ғилми китапханаһы]] фонды нигеҙендә ойошторолған. Унда ҡаҙаҡ дала киңлектәре һәм унан ситтә яҙылған мәҙәни һәм тарихи ғилми ҡулъяҙмалар һәм китаптар бар. Маҡсаты — XIII—XX быуаттарҙың социаль-тарихи әһәмиәткә эйә мәҙәни-тарихи мираҫын күрһәтеү. Музейҙа шулай уҡ интеллигенцияның тәүге баҫмаһы «Алаш».&lt;ref&gt;[http://almaty-akshamy.kz/roza-k-ribzhanova-y-ly-m-ordasy-rmk-ba/ Роза Кәрібжанова, «Ғылым ордасы» бас рмк директоры: қаржыландыру келеді ұлғайып Отандық ғылымды] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190321185245/http://almaty-akshamy.kz/roza-k-ribzhanova-y-ly-m-ordasy-rmk-ba/ |date=2019-03-21 }}&lt;/ref&gt;китаптары ла бар.

=== Үҙәк фәнни китапхана ===
СССР Фәндәр Академияһының Ҡаҙаҡ бүлегендә ғилми китапхана 1932 йылда булдырылған. Китапхана фонды составына: ҡаҙаҡ телендәге XIX—XX быуат ғилми әҙәбиәте; рус баҫмаһының һирәк осрай торған китаптары — авторҙарҙың үҙҙәре тере саҡта баҫылып сыҡҡан хеҙмәттәре, боронғо славян баҫмаһының һирәк китаптары; XVII—XVIII быуаттың граждандар баҫмаһы; художестволы биҙәү һәм полиграфия яғынан иҫ киткес сифатлы башҡарылған китаптар; XVI—XIX быуат баҫмалары; XII—XIX быуат көнсығыш баҫмалары; автографлы, фотодокументлы материалдарҙы үҙ эсенә алған «Ҡазағстаника» фонды; ҡулъяҙмалар фонды — фольклор материалдарының, Ҡазағстандың тарихына, иҡтисадына һәм мәҙәниәтенә ҡараған ҡулъяҙма документтарҙың ҙур йыйынтығы; Ҡаҙаҡ ССР-ы Фәндәр академияһы учреждениеларының Ғилми советтарында яҡланған диссертациялар фонды; китапхана-ара абонент МБА аша алынған микрофильмдар, микрофиштар, әҙәбиәт фонды&lt;ref&gt;[https://e-history.kz/ru/contents/view/1586 Ҡаҙағстан һирәк китаптар һәм ҡулъяҙмалар тикшерелде.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181017144910/http://e-history.kz/ru/contents/view/1586 |date=2018-10-17 }}&lt;/ref&gt;.

== Иҫкәрмәләр ==
{{примечания}}

{{Гылым Ордасы}}
{{Музеи Алма-Аты}}

[[Категория:Алма-Атала фәндәр]]
[[Категория:Алматы музейҙары]]
[[Категория:Алфавит буйынса музейҙар]]
[[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]]</text>
      <sha1>b9l5ccucwz6128b9mz3ag46nxug9zux</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ритеряй (футбол клубы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>157935</id>
    <revision>
      <id>1279022</id>
      <parentid>1260064</parentid>
      <timestamp>2024-11-06T13:32:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Makenzis</username>
        <id>21282</id>
      </contributor>
      <comment>/* Сығыштар статистикаһы (2010—2023) */</comment>
      <origin>1279022</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6804" sha1="chmzqgc8wei7g29n9h04mhggmxpybut" xml:space="preserve">{{Ук}}

'''«Ритеряй»''' ({{Lang-lt|Futbolo klubas Riteriai}}) — [[Литва]]ның футбол клубы. Ритеряй ҡалаһында урынлашҡан. [[2005 йыл]]да барлыҡҡа килгән.

== Тарихы ==
{{в планах}}

== Ҡаҙаныштары ==
* '''Литва Чемпионы (0)''':&lt;ref&gt;http://www.rsssf.com/tablesl/litochamp.html&lt;/ref&gt;
* Литва вице-чемпионы (2): 2015, 2016
* Литва чемпионатының бронза призеры (3): 2017, 2018, 2019
* '''Литва кубогы эйәһе (0)''':&lt;ref&gt;http://www.rsssf.com/tablesl/litocuphist.html&lt;/ref&gt;
* Литва кубогы финалсыһы (1): 2016

== Сығыштар статистикаһы (2010—2023) ==
;2005—2018 — «Тракай»
{|class=&quot;wikitable&quot;
! Миҙгел
! Кимәл
! Лига
! Урын
! Иҫкәрмәләр
|-
| bgcolor=&quot;#FFFFDD&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| '''2010'''
| bgcolor=&quot;#FFFFDD&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| '''3.'''
| bgcolor=&quot;#FFFFDD&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| '''II лига''' 
| bgcolor=&quot;#F5f5F5&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| '''4.''' 
| &lt;ref&gt;http://almis.sritis.lt/ltu10lyga2s.html&lt;/ref&gt;
|-
| bgcolor=&quot;#F4DC93&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| '''2011'''
| bgcolor=&quot;#F4DC93&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| '''2.'''
| bgcolor=&quot;#F4DC93&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| '''I лига'''
| bgcolor=&quot;#F5F5F5&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| '''4.''' 
| &lt;ref&gt;http://www.rsssf.com/tablesl/lito2011.html#1lyga&lt;/ref&gt;
|-
| bgcolor=&quot;#F4DC93&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| '''2012'''
| bgcolor=&quot;#F4DC93&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| '''2.'''
| bgcolor=&quot;#F4DC93&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| '''I лига'''
| bgcolor=&quot;#F5F5F5&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| '''4.''' 
| &lt;ref&gt;http://www.rsssf.com/tablesl/lito2012.html#1lyga&lt;/ref&gt;
|-
| bgcolor=&quot;#F4DC93&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| '''2013'''
| bgcolor=&quot;#F4DC93&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| '''2.'''
| bgcolor=&quot;#F4DC93&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| '''I лига'''
| bgcolor=&quot;#F5F5F5&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| '''3.''' 
| &lt;ref&gt;http://www.rsssf.com/tablesl/lito2013.html#1lyga&lt;/ref&gt;
|-
| bgcolor=&quot;#ddffdd&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| '''2014'''
| bgcolor=&quot;#ddffdd&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| '''1.'''
| bgcolor=&quot;#ddffdd&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| '''А лига'''
| bgcolor=&quot;#F5F5F5&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| '''4.''' 
| &lt;ref&gt;http://www.rsssf.com/tablesl/lito2014.html#alyga&lt;/ref&gt;
|-
| bgcolor=&quot;#ddffdd&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| '''2015'''
| bgcolor=&quot;#ddffdd&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| '''1.'''
| bgcolor=&quot;#ddffdd&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| '''А лига'''
| bgcolor=&quot;#BBBBBB&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| '''2.''' 
| &lt;ref&gt;http://www.rsssf.com/tablesl/lito2015.html#alyga&lt;/ref&gt;
|-
| bgcolor=&quot;#ddffdd&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| '''2016'''
| bgcolor=&quot;#ddffdd&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| '''1.'''
| bgcolor=&quot;#ddffdd&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| '''А лига'''
| bgcolor=&quot;#BBBBBB&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| '''2.''' 
| &lt;ref&gt;http://www.rsssf.com/tablesl/lito2016.html#alyga&lt;/ref&gt;
|-
| bgcolor=&quot;#ddffdd&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| '''2017'''
| bgcolor=&quot;#ddffdd&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| '''1.'''
| bgcolor=&quot;#ddffdd&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| '''А лига'''
| bgcolor=&quot;#F5F5F5&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| '''3.''' 
| &lt;ref&gt;http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#alyga&lt;/ref&gt;
|-
| bgcolor=&quot;#ddffdd&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| '''2018'''
| bgcolor=&quot;#ddffdd&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| '''1.'''
| bgcolor=&quot;#ddffdd&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| '''А лига'''
| bgcolor=&quot;#F5F5F5&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| '''3.''' 
| &lt;ref&gt;http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#alyga&lt;/ref&gt;
|}

;ФК Ритеряй
{|class=&quot;wikitable&quot;
! Миҙгел
! Кимәл
! Лига
! Урын
! Иҫкәрмәләр
|-
| bgcolor=&quot;#ddffdd&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| '''2019'''
| bgcolor=&quot;#ddffdd&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| '''1.'''
| bgcolor=&quot;#ddffdd&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| '''А лига'''
| bgcolor=&quot;#F5F5F5&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| '''3.'''
| &lt;ref&gt;http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#alyga&lt;/ref&gt;
|-
| bgcolor=&quot;#ddffdd&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| '''2020'''
| bgcolor=&quot;#ddffdd&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| '''1.'''
| bgcolor=&quot;#ddffdd&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| '''А лига'''
| bgcolor=&quot;#F5F5F5&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| '''6.'''
| &lt;ref&gt;http://www.rsssf.com/tablesl/lito2020.html#alyga&lt;/ref&gt;
|-
| bgcolor=&quot;#ddffdd&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| '''2021'''
| bgcolor=&quot;#ddffdd&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| '''1.'''
| bgcolor=&quot;#ddffdd&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| '''А лига'''
| bgcolor=&quot;#F5F5F5&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| '''6.'''
| &lt;ref&gt;http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga&lt;/ref&gt;
|-
| bgcolor=&quot;#ddffdd&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| '''2022'''
| bgcolor=&quot;#ddffdd&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| '''1.'''
| bgcolor=&quot;#ddffdd&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| '''А лига'''
| bgcolor=&quot;#F5F5F5&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| '''5.'''
| &lt;ref&gt;http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga&lt;/ref&gt;
|-
| bgcolor=&quot;#ddffdd&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| '''2023'''
| bgcolor=&quot;#ddffdd&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| '''1.'''
| bgcolor=&quot;#ddffdd&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| '''А лига'''
| bgcolor=&quot;#FFAAAA&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| '''10.'''
| &lt;ref&gt;http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga&lt;/ref&gt;
|-
| bgcolor=&quot;#F4DC93&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| '''2024'''
| bgcolor=&quot;#F4DC93&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| '''2.'''
| bgcolor=&quot;#F4DC93&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| '''I лига'''
| bgcolor=&quot;#FFDD00&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;| '''1.''' 
| &lt;ref&gt;http://www.rsssf.com/tablesl/lito2024.html#1lyga&lt;/ref&gt;
|-
|}

== Ағымдағы составы ==
2019 йылдың 14 сентябренә ҡарата&lt;ref&gt;https://alyga.lt/komanda/riteriai&lt;/ref&gt;
&lt;...&gt;

== Билдәле уйынсылар ==
* {{Флаг Литвы}} [[Климавичюс, Линас|Линас Климавичюс]]
* {{Флаг Литвы}} [[Лабукас, Тадас|Тадас Лабукас]]
* {{Флаг Литвы}} [[Лукша, Витаутас|Витаутас Лукша]]
* {{Флаг Литвы}} [[Мисюк, Николай Петрович|Николай Мисюк]]
* {{Флаг Белоруссии}} [[Ковб, Дмитрий Александрович|Дмитрий Ковб]]
* {{Флаг Армении}} [[Аршакян, Давид Рудольфович|Давид Аршакян]]
* {{Флаг России|20px}} [[Билялетдинов, Динияр Ринатович|Динияр Билялетдинов]]

== Иҫкәрмәләр ==
&lt;references group=&quot;&quot; responsive=&quot;1&quot;&gt;&lt;/references&gt;

== Һылтанмалар ==
* [http://www.fkriteriai.lt/ Клубтың рәсми сайты]

[[Категория:Литва футбол клубтары]]
[[Категория:Алфавит буйынса футбол клубтары]]</text>
      <sha1>chmzqgc8wei7g29n9h04mhggmxpybut</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Босний теле</title>
    <ns>0</ns>
    <id>174977</id>
    <revision>
      <id>1279025</id>
      <parentid>1239911</parentid>
      <timestamp>2024-11-06T20:23:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MR973</username>
        <id>26610</id>
      </contributor>
      <comment>/* Лингвогеография */</comment>
      <origin>1279025</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="21996" sha1="crerl6u0903d4z19n0iirjpmag1pd21" xml:space="preserve">{{Язык
| имя = Босний теле
| самоназвание = bosanski jezik / босански језик
| страны = [[Босния һәм Герцеговина]]
| регионы = 
| официальный язык = {{Флагификация|Босния и Герцеговина}}&lt;br&gt;  
'''Төбәк йәки локаль рәсми тел:'''&lt;br&gt;
{{Флагификация|Сербия}}&lt;ref name=&quot;European Charter for Regional or Minority Languages&quot;&gt;{{cite web|url=http://conventions.coe.int/treaty/Commun/ListeDeclarations.asp?NT=148&amp;CM=1&amp;DF=&amp;CL=ENG&amp;VL=1|title=List of declarations made with respect to treaty No. 148. European Charter for Regional or Minority Languages|author=|authorlink=|date=21.10.2014|editor=|format=|work=|pages=|location=|publisher=[[Совет Европы|Council of Europe]]|accessdate=|lang=en|description=|ref=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150918164438/http://www.conventions.coe.int/Treaty/Commun/ListeDeclarations.asp?NT=148&amp;CM=1&amp;DF=&amp;CL=ENG&amp;VL=1|archivedate=2015-09-18|deadlink=no}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150918164438/http://www.conventions.coe.int/Treaty/Commun/ListeDeclarations.asp?NT=148&amp;CM=1&amp;DF=&amp;CL=ENG&amp;VL=1 |date=2015-09-18 }}{{проверено|10|02|2016}}&lt;/ref&gt;
** {{Флагификация|Косово}}&lt;ref name=&quot;Статус языков 149—150&quot;&gt;{{Cite web |url=http://sun.tsu.ru/mminfo/000063105/phil/03/image/03-140.pdf |title=Катунин Д. А. Статус языков в современном сербском законодательстве как реализация языковой политики государства // Вестник Томского государственного университета. Философия. Социология. Политология. — 2008. — № 2. — С. 149—150 |access-date=2016-02-10 |archive-date=2016-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160222194337/http://sun.tsu.ru/mminfo/000063105/phil/03/image/03-140.pdf |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;&lt;ref group=~&gt;Согласно административному делению Сербии, Косово входит в её состав как Автономный край Косово и Метохия. Фактически, Косово является частично признанным государством, территория которого Сербией не контролируется.&lt;/ref&gt;
{{Флагификация|Черногория}}
:'''Халыҡ-ара ойошмалар:'''&lt;br&gt;
[[Файл:Flag of CEFTA.svg|border|22px]] [[Центрально-европейская ассоциация свободной торговли|ЦЕАСТ]]
| регулирующая организация = 
| число носителей = 1 334 мең кеше&lt;ref name=&quot;Ethnologue. Bosnian&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.ethnologue.com/language/bos|title=Bosnian. A language of Bosnia and Herzegovina|date=2015|editor=Lewis, M. Paul, Gary F. Simons, Charles D. Fennig|work=[[Ethnologue|Ethnologue: Languages of the World]] (18th Ed.)|location=Dallas|publisher=[[SIL International]]|lang=en|access-date=2016-02-11|archive-date=2019-06-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20190605185722/https://www.ethnologue.com/language/bos|deadlink=no}}{{проверено|11|02|2016}}&lt;/ref&gt;
| рейтинг = 
| статус = 
| вымер = 
| категория = [[Евразия телдәре]]
| классификация = [[Һинд-европа телдәре|Һинд-европа ғаиләһе]]
:[[Славян телдәре|Славян тармағы]]
::[[Көньяҡ славян телдәре|Көньяҡ славян төркөмө]]
:::[[Көнбайыш славян телдәре|Көнбайыш төркөмсәһе]]
| письмо = [[латиница]] ([[гаевица]]), [[кириллица]] ([[вуковица]])
| ГОСТ 7.75–97 = 
| ISO1 = bs
| ISO2 = bos
| ISO3 = bos
}}

'''Босний теле'''&lt;ref&gt;{{БРЭ|статья= Босния и Герцеговина|id= 1879585|том= 4|страницы= 72—79}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Сербскохорватский язык // [[Большая российская энциклопедия|БРЭ]]&lt;/ref&gt; (босняк, босан, бошняк; үҙ исеме: bosanski jezik / босански) — көньяҡ славян төркөмө теле. Традицион рәүештә сербохорват этнолекты иҫәпләнә.

Был күбеһенсә элекке Югославияның [[Босния һәм Герцеговина|Босния]] һәм [[Герцеговина (өлкә)|Герцеговина]]ла таралған мосолман халҡының теле&lt;ref name=&quot;Статус языков 143&quot;&gt;{{Cite web |url=http://sun.tsu.ru/mminfo/000063105/phil/03/image/03-140.pdf |title=Катунин Д. А. Статус языков в современном сербском законодательстве как реализация языковой политики государства // Вестник Томского государственного университета. Философия. Социология. Политология. — 2008. — № 2. — С. 143 |access-date=2016-02-10 |archive-date=2016-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160222194337/http://sun.tsu.ru/mminfo/000063105/phil/03/image/03-140.pdf |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;. Косовола һәм Новопазар Санджагында рәсми статус бирелгән. Серб Республикаһында рәсми рәүештә халыҡтың ''језик бошњачког'' тип атала&lt;ref&gt;{{cite web| author=| date=| url=http://www.slglasnik.org/front/category/3/| title=Статус jавне установе| publisher=// slglasnik.org| accessdate=2016-11-20| deadlink=yes| archiveurl=https://web.archive.org/web/20161104225755/http://slglasnik.org/front/category/3/| archivedate=2016-11-04}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161104225755/http://slglasnik.org/front/category/3/ |date=2016-11-04 }}&lt;/ref&gt;.

Серб һәм хорват теленән төп тел айырмаһы [[Ғосман империяһы]] осоронда нығынған [[Төрки халыҡтар|төрки]], [[Ғәрәп теле|ғәрәп]] һәм фарсы теленән үҙләштерелгән һүҙҙәрҙә. Босний телендә 1,33 миллион самаһы кеше һөйләшә&lt;ref name=&quot;Ethnologue. Bosnian&quot;/&gt;.

Яҙмала [[латиница]], һәм [[кириллица]], элек [[ғәрәп яҙмаһы]], [[глаголица]], босанчица (кириллицаның урындағы төрө) ҡулланылған.

== Лингвогеография ==

=== Ареалы һәм һаны ===
[[Ethnologue]] баҫмаһы мәғлүмәттәре буйынса, донъяла яҡынса 1,3 миллион  кеше босний телендә һөйләшә, шуларҙың:

* [[Босния һәм Герцеговина|Босния]]ла һәм [[Герцеговина (өлкә)|Герцеговина]]ла — 1120 мең кеше (2014);
* Сербияла (башлыса Рашт округында) — 135 мең кеше (2002);
* [[Косово Республикаһы|Косово]]ла —28,9 мең кеше (2011)&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://census.rks-gov.net/|title=Data access. Population. Display data in the selected year (2011). Kosovo Detail municipality. Dragash|author=|authorlink=|date=2012|editor=|format=|work=|pages=|location=|publisher=Kosovo Agency of Statistics|accessdate=|lang=en|description=|ref=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140404231055/http://census.rks-gov.net/|archivedate=2014-04-04|deadlink=yes}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140404231055/http://census.rks-gov.net/ |date=2014-04-04 }}{{проверено|11|02|2016}}&lt;/ref&gt;;
* [[Черногория]]ла — 36,7 мең кеше, уларҙың 33 меңе — босний телен, 3,6 меңе — босняк теле туған теле тип атай (2011)&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.monstat.org/userfiles/file/popis2011/saopstenje/saopstenje%281%29.pdf|title=Popis stanovništva, domaćinstava i stanova u Crnoj Gori 2011 godine. Stanovništvo Crne Gore prema polu, tipu naselja, nacionalnoj, odnosno etničkoj pripadnosti, vjeroispovijesti i maternjem jeziku po opštinama u Crnoj Gori. Tabela 5. Stanovništvo prema maternjem jeziku po opštinama|date=12.07.2011|editor=|work=|pages=S. 10|location=Podgorica|publisher=Crna Gora. Zavod za statistiku|lang=sr|description=|ref=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190808022553/http://www.monstat.org/userfiles/file/popis2011/saopstenje/saopstenje%281%29.pdf|archivedate=2019-08-08|access-date=2016-02-11|deadlink=no}}{{проверено|11|02|2016}}&lt;/ref&gt;;
* Хорватияла — 16,86 мең кеше (2011)&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.dzs.hr/Hrv/censuses/census2011/results/htm/H01_01_08/h01_01_08_RH.html|title=Popisi. Popis stanovništva 2011. Tablice. Po gradovima/općinama. 5. Stanovništvo prema materinskom jeziku po gradovima/općinama, popis 2011|author=|authorlink=|date=2011|editor=|format=|work=|pages=|location=|publisher=Republika Hrvatska — Državni zavod za statistiku|accessdate=|lang=hr|description=|ref=|archiveurl=https://archive.today/20130702044538/http://www.dzs.hr/Hrv/censuses/census2011/results/htm/H01_01_08/h01_01_08_RH.html|archivedate=2013-07-02|deadlink=no}}{{проверено|11|02|2016}}&lt;/ref&gt;;
* [[Төньяҡ Македония]]ла (Петровец, Скопье, Велес һәм Зелениково общиналарында) — 8,56 мең кеше (2002)&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.stat.gov.mk/publikacii/knigaX.pdf|title=Попис на населението, домаќинствата и становите 2002, Книга X: Вкупно население, домаќинства и станови — дефинитивни податоци по населени места — Вкупно население според изјаснувањето за националната припадност, мајчиниот јазик и вероисповедта|author=|authorlink=|date=05.05.2004|editor=|format=|work=|pages=С. 198|location=|publisher=Република Македониjа. Државен завод за статистика|accessdate=|lang=mk|description=|ref=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190501180540/http://www.stat.gov.mk/publikacii/knigaX.pdf|archivedate=2019-05-01|deadlink=no}}{{проверено|11|02|2016}}&lt;/ref&gt;.

Шулай уҡ [[Көнбайыш Европа]], [[Төркиә]] һәм [[Төньяҡ Америка]] илдәренең хеҙмәт мигранттары, иммигранттар һәм уларҙың нәҫелдәре араһында босний теле таралған.

Төркиәлә, төрлө баһалар буйынса, 100 меңдән 200 тиклем босний телендә кеше һөйләшә.

=== Социолингвистик мәғлүмәттәр ===
[[Файл:Idioma_bosnio_dentro_del_serbo_croata.png|мини|200x200пкс|Босний теле ареалы]]
Босний теле [[Босния һәм Герцеговина|Босния]]ла һәм [[Герцеговина (өлкә)|Герцеговина]]ла [[Серб теле|серб]] һәм [[хорват теле]] менән бер рәттән [[рәсми тел]] булып тора. Унда өс тел рәсми һанала. Республикала билдәләнгән тиң хоҡуҡлылыҡ һәм рәсми декларацияланған телдәр булғанда, уларҙы этник-территориаль билдәһе буйынса (айырым уҡытыу, [[киң мәғлүмәт саралары]]н&lt;nowiki/&gt;ың милли йүнәлеше) ҡулланыу дифференциацияһы барлыҡҡа килә. Быға ярашлы, Босния һәм Герцеговинала босний теле тик мосолман общиналарын символлаштыра (әҙәби телдәрҙең байтаҡ оҡшашлығын һәм һөйләшеүселәрҙең диалект айырмаларын иҫәпкә алып, һәр ваҡыт уларҙың милли сығышы менән яраҡлаштырыла){{sfn|Кречмер, Невекловский|2005|с=2—3}}.

Босния һәм Герцеговинанан тыш, босний теле Сербияның ҡайһы бер төбәктәрендә рәсми статусҡа эйә. Төбәк телдәре йәки аҙ һанлы телдәр тураһында Европа хартияһын ратификациялаусы Югославияның 2006 йылғы декларацияһында яҡлау һәм үҫтереү гарантияланған телдәр иҫәбенә босний теле лә инндерелә&lt;ref name=&quot;European Charter for Regional or Minority Languages&quot;/&gt;.

Сербияла урындағы үҙидара тураһындағы закондарға ярашлы, босний теле Санджак тарихи өлкәһенең Раш һәм Златиборд округтарының бер нисә округында сербтар менән бер рәттән икенсе рәсми тип танылды&lt;ref name=&quot;Статус языков 143&quot; /&gt;. «Косовоның ваҡытлыса үҙидараһының Конституция нигеҙҙәре» буйынса дәүләттең бөтә закондары албан, серб, инглиз, төрөк һәм босний телдәрендә баҫыла. Ул 2001 йылда Косово төбәгенең серб регионында төп закон сифатында ҡабул ителә, ул де-факто Косово Республикаһының бойондороҡһоҙ дәүләт булып тора. Босний теленә төрөк һәм сиған телдәре менән бер рәттән был телдәрҙе йөрөтөүселәр һаны 5 % кәм булмаған Косовоныңтеге йәки был төбәгендә рәсми таныу хоҡуғы бирелә&lt;ref name=&quot;Статус языков 149—150&quot; /&gt;. 2008 йылдан алып Драгаш общинаһы — босний телен рәсми телдәргә (албан һәм серб телдәре менән бер рәттән) индергән берҙән-бер төбәк (халыҡтың төп халҡын [[албандар]] һәм горан милләтенең славян-мосолман этник төркөмө тәшкил итә)&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://kk.rks-gov.net/dragash/Files/Dokumente/Vendimet-e-Kryetarit/statuti.aspx |title=Statuti i Komunës. Neni 6. Gjuhët dhe simbolet |accessdate=2016-02-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20151027155007/http://kk.rks-gov.net/dragash/Files/Dokumente/Vendimet-e-Kryetarit/statuti.aspx |archivedate=2015-10-27 |deadlink=yes }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151027155007/http://kk.rks-gov.net/dragash/Files/Dokumente/Vendimet-e-Kryetarit/statuti.aspx |date=2015-10-27 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://sun.tsu.ru/mminfo/000063105/phil/03/image/03-140.pdf |title=Катунин Д. А. Статус языков в современном сербском законодательстве как реализация языковой политики государства // Вестник Томского государственного университета. Философия. Социология. Политология. — 2008. — № 2. — С. 151 |access-date=2016-02-10 |archive-date=2016-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160222194337/http://sun.tsu.ru/mminfo/000063105/phil/03/image/03-140.pdf |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

Шулай уҡ босний теле Черногорияла ҡанун тарафынан танылған төбәк теле булып тора&lt;ref name=&quot;Ethnologue. Bosnian&quot;/&gt;.

2005 йылдан Сербский Республикаһында Мәғариф министрлығы ''језик босански'' «босний теле», «боснийлылар теле» атамаһы урынына рәсми рәүештә «босняц теле», «босний теле» тигән исем индерә. Был ҡарар урындағы мосолман халҡында ҡаршылыҡ тыуҙыра&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.balkaninsight.com/en/article/bosniaks-in-republika-srpska-broaden-boycott-over-language-row-09-08-2015 |title=Bosnian Schools Boycott Over Language Row Spreads |access-date=2015-09-30 |archive-date=2015-10-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151001124321/http://www.balkaninsight.com/en/article/bosniaks-in-republika-srpska-broaden-boycott-over-language-row-09-08-2015 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

== Тел үҙенсәлектәре ==
[[Файл:Bosnian_dictionary_by_Muhamed_Hevaji_Uskufi_Bosnevi_in_1631.jpg|мини|229x229пкс|Босний-төрөксә һүҙлек (ғәрәп яҙмаһы, 1631)]]
Босний әҙәби теле нормаларының (ул штокав һөйләшенә (сербский, хорват һәм черногор) нигеҙләнгән өс әҙәби стандарттан айырылып тора) төп билдәләренә инә{{sfn|Кречмер, Невекловский|2005|с=7}}:

# Тартынҡы /''h.''/ фонемаһының һаҡланыуы һәм икенсел барлыҡҡа килеүе: ''bahnuti'' «ҡапыл барлыҡҡа килгән» ([[Серб теле|сер.]], [[Хорват теле|хорв.]] ''banuti''), ''se horiti'' «сағыла» (сер., хорв. ''se oriti''), ''hrđa'' ''ржавчина'' (сер., хорв. ''rđa''), ''hudovica'' «тол ҡатын» (сер., хорв. ''udovica''), ''mehak'', ''mehka'', ''mehko'' «йомшаҡ», «йомшаҡ», «йомшаҡ» (сер., хорв. ''mek'', ''meka'', ''meko''), ''sahat'' «сәғәт», «сәғәт» (сер., хорв. ''sat'') һәм башҡалар.
# Киң таралған төрки һүҙҙәр һәм ориентализмдар босний теленә формаһы яғынан йыш ҡына яҡын: ''aždaha'' «аждаһа», «йыландар» ([[Серб теле|сер]]., [[Хорват теле|хорв]]. ''aždaja''), ''bašča'' «баҡса» (сер. ''bašta'', хорв. ''bašća''), ''findžan'' «сынаяҡ» (сер., хорв. ''fildžan''), ''kahva'' «кофе» (сер., хорв. ''kafa'' / ''kava''), ''mejdan'' «майҙан» (сер., хорв. ''megdan''). Был типтағы үҙләштерелгән лексика башлыса конфессиональ ислам терминологияһы өсөн хас.
# Сербизмдарҙың кәметеүе һәм хорват теле формалары иҫәбе артыуға тенденция күҙәтелә. Шул уҡ ваҡытта традицион серб теле формаларының бер өлөшө тотороҡло һаҡлана: Hirurg «хирург» ([[Хорват теле|хорв]].kirurg), okean «океан» (хорв. ocean), Evropa «Европа» (хорв. Europa), niko «берәү ҙә түгел» һәм башҡалар.

Грамматикала босний теленең серб һәм хорват әҙәби телдәренән айырмаһы юҡ&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.philology.ru/linguistics3/gudkov-01.htm |title=Гудков В. П. О статусе, структуре и названии литературного языка боснийских мусульман / Исследование славянских языков в русле традиций сравнительно-исторического и сопоставительного языкознания. — М., 2001. — С. 24—25 |access-date=2016-02-10 |archive-date=2016-01-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160119032428/http://www.philology.ru/linguistics3/gudkov-01.htm |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Босняктар]]

== Иҫкәрмәләр ==
; Комментарийҙар
{{Иҫкәрмәләр|group=~}}

; Сығанаҡтар
{{Иҫкәрмәләр|2}}

== Әҙәбиәт ==
* {{Китап|автор=Дуличенко, Дуличенко А. Д.]]|заглавие=Введение в славянскую филологию|ссылка=|место={{М.}}|издательство=«Флинта»|издание=2-е изд., стер|год=2014|страницы=|страниц=720|isbn=978-5-9765-0321-2|ref=Дуличенко}}
* {{Китап|автор=Кречмер А. Г., Невекловский Г.|часть=Сербохорватский язык (сербский, хорватский, боснийский языки)|ссылка часть=http://www.slavcenteur.ru/Proba/ucheba/kursy/KretschNewekl_SerbohorvJazyk.pdf|заглавие=Языки мира (серия книг)|Языки мира. Славянские языки|ответственный=|издание=|место={{М.}}|издательство=Academia|год=2005|том=|страниц=62|isbn=5-87444-216-2|ref=Кречмер, Невекловский}}

== Һылтанмалар ==
* [https://web.archive.org/web/20090130080813/http://personal.inet.fi/cool/blt/gramatika.htm Грамматика боснийского языка, 1890]{{ref-bs}}

[[Категория:Алфавит буйынса телдәр һәм диалекттар]]
[[Категория:Босний теле]]</text>
      <sha1>crerl6u0903d4z19n0iirjpmag1pd21</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1279026</id>
      <parentid>1279025</parentid>
      <timestamp>2024-11-06T20:26:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MR973</username>
        <id>26610</id>
      </contributor>
      <origin>1279026</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="21995" sha1="94zh2w5nwyg9p99uommlars21me8evy" xml:space="preserve">{{Язык
| имя = Босний теле
| самоназвание = bosanski jezik / босански језик
| страны = [[Босния һәм Герцеговина]]
| регионы = 
| официальный язык = {{Флагификация|Босния и Герцеговина}}&lt;br&gt;  
'''Төбәк йәки локаль рәсми тел:'''&lt;br&gt;
{{Флагификация|Сербия}}&lt;ref name=&quot;European Charter for Regional or Minority Languages&quot;&gt;{{cite web|url=http://conventions.coe.int/treaty/Commun/ListeDeclarations.asp?NT=148&amp;CM=1&amp;DF=&amp;CL=ENG&amp;VL=1|title=List of declarations made with respect to treaty No. 148. European Charter for Regional or Minority Languages|author=|authorlink=|date=21.10.2014|editor=|format=|work=|pages=|location=|publisher=[[Совет Европы|Council of Europe]]|accessdate=|lang=en|description=|ref=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150918164438/http://www.conventions.coe.int/Treaty/Commun/ListeDeclarations.asp?NT=148&amp;CM=1&amp;DF=&amp;CL=ENG&amp;VL=1|archivedate=2015-09-18|deadlink=no}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150918164438/http://www.conventions.coe.int/Treaty/Commun/ListeDeclarations.asp?NT=148&amp;CM=1&amp;DF=&amp;CL=ENG&amp;VL=1 |date=2015-09-18 }}{{проверено|10|02|2016}}&lt;/ref&gt;
** {{Флагификация|Косово}}&lt;ref name=&quot;Статус языков 149—150&quot;&gt;{{Cite web |url=http://sun.tsu.ru/mminfo/000063105/phil/03/image/03-140.pdf |title=Катунин Д. А. Статус языков в современном сербском законодательстве как реализация языковой политики государства // Вестник Томского государственного университета. Философия. Социология. Политология. — 2008. — № 2. — С. 149—150 |access-date=2016-02-10 |archive-date=2016-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160222194337/http://sun.tsu.ru/mminfo/000063105/phil/03/image/03-140.pdf |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;&lt;ref group=~&gt;Согласно административному делению Сербии, Косово входит в её состав как Автономный край Косово и Метохия. Фактически, Косово является частично признанным государством, территория которого Сербией не контролируется.&lt;/ref&gt;
{{Флагификация|Черногория}}
:'''Халыҡ-ара ойошмалар:'''&lt;br&gt;
[[Файл:Flag of CEFTA.svg|border|22px]] [[Центрально-европейская ассоциация свободной торговли|ЦЕАСТ]]
| регулирующая организация = 
| число носителей = 2,7 млн. кеше&lt;ref name=&quot;Ethnologue. Bosnian&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.ethnologue.com/language/bos|title=Bosnian. A language of Bosnia and Herzegovina|date=2015|editor=Lewis, M. Paul, Gary F. Simons, Charles D. Fennig|work=[[Ethnologue|Ethnologue: Languages of the World]] (18th Ed.)|location=Dallas|publisher=[[SIL International]]|lang=en|access-date=2016-02-11|archive-date=2019-06-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20190605185722/https://www.ethnologue.com/language/bos|deadlink=no}}{{проверено|11|02|2016}}&lt;/ref&gt;
| рейтинг = 
| статус = 
| вымер = 
| категория = [[Евразия телдәре]]
| классификация = [[Һинд-европа телдәре|Һинд-европа ғаиләһе]]
:[[Славян телдәре|Славян тармағы]]
::[[Көньяҡ славян телдәре|Көньяҡ славян төркөмө]]
:::[[Көнбайыш славян телдәре|Көнбайыш төркөмсәһе]]
| письмо = [[латиница]] ([[гаевица]]), [[кириллица]] ([[вуковица]])
| ГОСТ 7.75–97 = 
| ISO1 = bs
| ISO2 = bos
| ISO3 = bos
}}

'''Босний теле'''&lt;ref&gt;{{БРЭ|статья= Босния и Герцеговина|id= 1879585|том= 4|страницы= 72—79}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Сербскохорватский язык // [[Большая российская энциклопедия|БРЭ]]&lt;/ref&gt; (босняк, босан, бошняк; үҙ исеме: bosanski jezik / босански) — көньяҡ славян төркөмө теле. Традицион рәүештә сербохорват этнолекты иҫәпләнә.

Был күбеһенсә элекке Югославияның [[Босния һәм Герцеговина|Босния]] һәм [[Герцеговина (өлкә)|Герцеговина]]ла таралған мосолман халҡының теле&lt;ref name=&quot;Статус языков 143&quot;&gt;{{Cite web |url=http://sun.tsu.ru/mminfo/000063105/phil/03/image/03-140.pdf |title=Катунин Д. А. Статус языков в современном сербском законодательстве как реализация языковой политики государства // Вестник Томского государственного университета. Философия. Социология. Политология. — 2008. — № 2. — С. 143 |access-date=2016-02-10 |archive-date=2016-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160222194337/http://sun.tsu.ru/mminfo/000063105/phil/03/image/03-140.pdf |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;. Косовола һәм Новопазар Санджагында рәсми статус бирелгән. Серб Республикаһында рәсми рәүештә халыҡтың ''језик бошњачког'' тип атала&lt;ref&gt;{{cite web| author=| date=| url=http://www.slglasnik.org/front/category/3/| title=Статус jавне установе| publisher=// slglasnik.org| accessdate=2016-11-20| deadlink=yes| archiveurl=https://web.archive.org/web/20161104225755/http://slglasnik.org/front/category/3/| archivedate=2016-11-04}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161104225755/http://slglasnik.org/front/category/3/ |date=2016-11-04 }}&lt;/ref&gt;.

Серб һәм хорват теленән төп тел айырмаһы [[Ғосман империяһы]] осоронда нығынған [[Төрки халыҡтар|төрки]], [[Ғәрәп теле|ғәрәп]] һәм фарсы теленән үҙләштерелгән һүҙҙәрҙә. Босний телендә 1,33 миллион самаһы кеше һөйләшә&lt;ref name=&quot;Ethnologue. Bosnian&quot;/&gt;.

Яҙмала [[латиница]], һәм [[кириллица]], элек [[ғәрәп яҙмаһы]], [[глаголица]], босанчица (кириллицаның урындағы төрө) ҡулланылған.

== Лингвогеография ==

=== Ареалы һәм һаны ===
[[Ethnologue]] баҫмаһы мәғлүмәттәре буйынса, донъяла яҡынса 1,3 миллион  кеше босний телендә һөйләшә, шуларҙың:

* [[Босния һәм Герцеговина|Босния]]ла һәм [[Герцеговина (өлкә)|Герцеговина]]ла — 1120 мең кеше (2014);
* Сербияла (башлыса Рашт округында) — 135 мең кеше (2002);
* [[Косово Республикаһы|Косово]]ла —28,9 мең кеше (2011)&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://census.rks-gov.net/|title=Data access. Population. Display data in the selected year (2011). Kosovo Detail municipality. Dragash|author=|authorlink=|date=2012|editor=|format=|work=|pages=|location=|publisher=Kosovo Agency of Statistics|accessdate=|lang=en|description=|ref=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140404231055/http://census.rks-gov.net/|archivedate=2014-04-04|deadlink=yes}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140404231055/http://census.rks-gov.net/ |date=2014-04-04 }}{{проверено|11|02|2016}}&lt;/ref&gt;;
* [[Черногория]]ла — 36,7 мең кеше, уларҙың 33 меңе — босний телен, 3,6 меңе — босняк теле туған теле тип атай (2011)&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.monstat.org/userfiles/file/popis2011/saopstenje/saopstenje%281%29.pdf|title=Popis stanovništva, domaćinstava i stanova u Crnoj Gori 2011 godine. Stanovništvo Crne Gore prema polu, tipu naselja, nacionalnoj, odnosno etničkoj pripadnosti, vjeroispovijesti i maternjem jeziku po opštinama u Crnoj Gori. Tabela 5. Stanovništvo prema maternjem jeziku po opštinama|date=12.07.2011|editor=|work=|pages=S. 10|location=Podgorica|publisher=Crna Gora. Zavod za statistiku|lang=sr|description=|ref=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190808022553/http://www.monstat.org/userfiles/file/popis2011/saopstenje/saopstenje%281%29.pdf|archivedate=2019-08-08|access-date=2016-02-11|deadlink=no}}{{проверено|11|02|2016}}&lt;/ref&gt;;
* Хорватияла — 16,86 мең кеше (2011)&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.dzs.hr/Hrv/censuses/census2011/results/htm/H01_01_08/h01_01_08_RH.html|title=Popisi. Popis stanovništva 2011. Tablice. Po gradovima/općinama. 5. Stanovništvo prema materinskom jeziku po gradovima/općinama, popis 2011|author=|authorlink=|date=2011|editor=|format=|work=|pages=|location=|publisher=Republika Hrvatska — Državni zavod za statistiku|accessdate=|lang=hr|description=|ref=|archiveurl=https://archive.today/20130702044538/http://www.dzs.hr/Hrv/censuses/census2011/results/htm/H01_01_08/h01_01_08_RH.html|archivedate=2013-07-02|deadlink=no}}{{проверено|11|02|2016}}&lt;/ref&gt;;
* [[Төньяҡ Македония]]ла (Петровец, Скопье, Велес һәм Зелениково общиналарында) — 8,56 мең кеше (2002)&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.stat.gov.mk/publikacii/knigaX.pdf|title=Попис на населението, домаќинствата и становите 2002, Книга X: Вкупно население, домаќинства и станови — дефинитивни податоци по населени места — Вкупно население според изјаснувањето за националната припадност, мајчиниот јазик и вероисповедта|author=|authorlink=|date=05.05.2004|editor=|format=|work=|pages=С. 198|location=|publisher=Република Македониjа. Државен завод за статистика|accessdate=|lang=mk|description=|ref=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190501180540/http://www.stat.gov.mk/publikacii/knigaX.pdf|archivedate=2019-05-01|deadlink=no}}{{проверено|11|02|2016}}&lt;/ref&gt;.

Шулай уҡ [[Көнбайыш Европа]], [[Төркиә]] һәм [[Төньяҡ Америка]] илдәренең хеҙмәт мигранттары, иммигранттар һәм уларҙың нәҫелдәре араһында босний теле таралған.

Төркиәлә, төрлө баһалар буйынса, 100 меңдән 200 тиклем босний телендә кеше һөйләшә.

=== Социолингвистик мәғлүмәттәр ===
[[Файл:Idioma_bosnio_dentro_del_serbo_croata.png|мини|200x200пкс|Босний теле ареалы]]
Босний теле [[Босния һәм Герцеговина|Босния]]ла һәм [[Герцеговина (өлкә)|Герцеговина]]ла [[Серб теле|серб]] һәм [[хорват теле]] менән бер рәттән [[рәсми тел]] булып тора. Унда өс тел рәсми һанала. Республикала билдәләнгән тиң хоҡуҡлылыҡ һәм рәсми декларацияланған телдәр булғанда, уларҙы этник-территориаль билдәһе буйынса (айырым уҡытыу, [[киң мәғлүмәт саралары]]н&lt;nowiki/&gt;ың милли йүнәлеше) ҡулланыу дифференциацияһы барлыҡҡа килә. Быға ярашлы, Босния һәм Герцеговинала босний теле тик мосолман общиналарын символлаштыра (әҙәби телдәрҙең байтаҡ оҡшашлығын һәм һөйләшеүселәрҙең диалект айырмаларын иҫәпкә алып, һәр ваҡыт уларҙың милли сығышы менән яраҡлаштырыла){{sfn|Кречмер, Невекловский|2005|с=2—3}}.

Босния һәм Герцеговинанан тыш, босний теле Сербияның ҡайһы бер төбәктәрендә рәсми статусҡа эйә. Төбәк телдәре йәки аҙ һанлы телдәр тураһында Европа хартияһын ратификациялаусы Югославияның 2006 йылғы декларацияһында яҡлау һәм үҫтереү гарантияланған телдәр иҫәбенә босний теле лә инндерелә&lt;ref name=&quot;European Charter for Regional or Minority Languages&quot;/&gt;.

Сербияла урындағы үҙидара тураһындағы закондарға ярашлы, босний теле Санджак тарихи өлкәһенең Раш һәм Златиборд округтарының бер нисә округында сербтар менән бер рәттән икенсе рәсми тип танылды&lt;ref name=&quot;Статус языков 143&quot; /&gt;. «Косовоның ваҡытлыса үҙидараһының Конституция нигеҙҙәре» буйынса дәүләттең бөтә закондары албан, серб, инглиз, төрөк һәм босний телдәрендә баҫыла. Ул 2001 йылда Косово төбәгенең серб регионында төп закон сифатында ҡабул ителә, ул де-факто Косово Республикаһының бойондороҡһоҙ дәүләт булып тора. Босний теленә төрөк һәм сиған телдәре менән бер рәттән был телдәрҙе йөрөтөүселәр һаны 5 % кәм булмаған Косовоныңтеге йәки был төбәгендә рәсми таныу хоҡуғы бирелә&lt;ref name=&quot;Статус языков 149—150&quot; /&gt;. 2008 йылдан алып Драгаш общинаһы — босний телен рәсми телдәргә (албан һәм серб телдәре менән бер рәттән) индергән берҙән-бер төбәк (халыҡтың төп халҡын [[албандар]] һәм горан милләтенең славян-мосолман этник төркөмө тәшкил итә)&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://kk.rks-gov.net/dragash/Files/Dokumente/Vendimet-e-Kryetarit/statuti.aspx |title=Statuti i Komunës. Neni 6. Gjuhët dhe simbolet |accessdate=2016-02-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20151027155007/http://kk.rks-gov.net/dragash/Files/Dokumente/Vendimet-e-Kryetarit/statuti.aspx |archivedate=2015-10-27 |deadlink=yes }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151027155007/http://kk.rks-gov.net/dragash/Files/Dokumente/Vendimet-e-Kryetarit/statuti.aspx |date=2015-10-27 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://sun.tsu.ru/mminfo/000063105/phil/03/image/03-140.pdf |title=Катунин Д. А. Статус языков в современном сербском законодательстве как реализация языковой политики государства // Вестник Томского государственного университета. Философия. Социология. Политология. — 2008. — № 2. — С. 151 |access-date=2016-02-10 |archive-date=2016-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160222194337/http://sun.tsu.ru/mminfo/000063105/phil/03/image/03-140.pdf |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

Шулай уҡ босний теле Черногорияла ҡанун тарафынан танылған төбәк теле булып тора&lt;ref name=&quot;Ethnologue. Bosnian&quot;/&gt;.

2005 йылдан Сербский Республикаһында Мәғариф министрлығы ''језик босански'' «босний теле», «боснийлылар теле» атамаһы урынына рәсми рәүештә «босняц теле», «босний теле» тигән исем индерә. Был ҡарар урындағы мосолман халҡында ҡаршылыҡ тыуҙыра&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.balkaninsight.com/en/article/bosniaks-in-republika-srpska-broaden-boycott-over-language-row-09-08-2015 |title=Bosnian Schools Boycott Over Language Row Spreads |access-date=2015-09-30 |archive-date=2015-10-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151001124321/http://www.balkaninsight.com/en/article/bosniaks-in-republika-srpska-broaden-boycott-over-language-row-09-08-2015 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

== Тел үҙенсәлектәре ==
[[Файл:Bosnian_dictionary_by_Muhamed_Hevaji_Uskufi_Bosnevi_in_1631.jpg|мини|229x229пкс|Босний-төрөксә һүҙлек (ғәрәп яҙмаһы, 1631)]]
Босний әҙәби теле нормаларының (ул штокав һөйләшенә (сербский, хорват һәм черногор) нигеҙләнгән өс әҙәби стандарттан айырылып тора) төп билдәләренә инә{{sfn|Кречмер, Невекловский|2005|с=7}}:

# Тартынҡы /''h.''/ фонемаһының һаҡланыуы һәм икенсел барлыҡҡа килеүе: ''bahnuti'' «ҡапыл барлыҡҡа килгән» ([[Серб теле|сер.]], [[Хорват теле|хорв.]] ''banuti''), ''se horiti'' «сағыла» (сер., хорв. ''se oriti''), ''hrđa'' ''ржавчина'' (сер., хорв. ''rđa''), ''hudovica'' «тол ҡатын» (сер., хорв. ''udovica''), ''mehak'', ''mehka'', ''mehko'' «йомшаҡ», «йомшаҡ», «йомшаҡ» (сер., хорв. ''mek'', ''meka'', ''meko''), ''sahat'' «сәғәт», «сәғәт» (сер., хорв. ''sat'') һәм башҡалар.
# Киң таралған төрки һүҙҙәр һәм ориентализмдар босний теленә формаһы яғынан йыш ҡына яҡын: ''aždaha'' «аждаһа», «йыландар» ([[Серб теле|сер]]., [[Хорват теле|хорв]]. ''aždaja''), ''bašča'' «баҡса» (сер. ''bašta'', хорв. ''bašća''), ''findžan'' «сынаяҡ» (сер., хорв. ''fildžan''), ''kahva'' «кофе» (сер., хорв. ''kafa'' / ''kava''), ''mejdan'' «майҙан» (сер., хорв. ''megdan''). Был типтағы үҙләштерелгән лексика башлыса конфессиональ ислам терминологияһы өсөн хас.
# Сербизмдарҙың кәметеүе һәм хорват теле формалары иҫәбе артыуға тенденция күҙәтелә. Шул уҡ ваҡытта традицион серб теле формаларының бер өлөшө тотороҡло һаҡлана: Hirurg «хирург» ([[Хорват теле|хорв]].kirurg), okean «океан» (хорв. ocean), Evropa «Европа» (хорв. Europa), niko «берәү ҙә түгел» һәм башҡалар.

Грамматикала босний теленең серб һәм хорват әҙәби телдәренән айырмаһы юҡ&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.philology.ru/linguistics3/gudkov-01.htm |title=Гудков В. П. О статусе, структуре и названии литературного языка боснийских мусульман / Исследование славянских языков в русле традиций сравнительно-исторического и сопоставительного языкознания. — М., 2001. — С. 24—25 |access-date=2016-02-10 |archive-date=2016-01-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160119032428/http://www.philology.ru/linguistics3/gudkov-01.htm |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Босняктар]]

== Иҫкәрмәләр ==
; Комментарийҙар
{{Иҫкәрмәләр|group=~}}

; Сығанаҡтар
{{Иҫкәрмәләр|2}}

== Әҙәбиәт ==
* {{Китап|автор=Дуличенко, Дуличенко А. Д.]]|заглавие=Введение в славянскую филологию|ссылка=|место={{М.}}|издательство=«Флинта»|издание=2-е изд., стер|год=2014|страницы=|страниц=720|isbn=978-5-9765-0321-2|ref=Дуличенко}}
* {{Китап|автор=Кречмер А. Г., Невекловский Г.|часть=Сербохорватский язык (сербский, хорватский, боснийский языки)|ссылка часть=http://www.slavcenteur.ru/Proba/ucheba/kursy/KretschNewekl_SerbohorvJazyk.pdf|заглавие=Языки мира (серия книг)|Языки мира. Славянские языки|ответственный=|издание=|место={{М.}}|издательство=Academia|год=2005|том=|страниц=62|isbn=5-87444-216-2|ref=Кречмер, Невекловский}}

== Һылтанмалар ==
* [https://web.archive.org/web/20090130080813/http://personal.inet.fi/cool/blt/gramatika.htm Грамматика боснийского языка, 1890]{{ref-bs}}

[[Категория:Алфавит буйынса телдәр һәм диалекттар]]
[[Категория:Босний теле]]</text>
      <sha1>94zh2w5nwyg9p99uommlars21me8evy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Челомей Владимир Николаевич</title>
    <ns>0</ns>
    <id>183468</id>
    <revision>
      <id>1279024</id>
      <parentid>1244484</parentid>
      <timestamp>2024-11-06T19:01:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MasterRus21thCentury</username>
        <id>28533</id>
      </contributor>
      <comment>corr</comment>
      <origin>1279024</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22704" sha1="ki4tai222bs9djzz17ynernpqe65n2f" xml:space="preserve">{{Учёный 
| Имя                  = Владимир Николаевич Челомей
| Оригинал имени       = 
| Изображение          = Vladimir Chelomey.jpg
| Научная сфера        = [[механика]], Идара итеү теорияһы процестары
| Учёная степень = {{Учёная степень|доктор|технических наук}}&amp;nbsp;(1951)
| Учёное звание = [[профессор]],&lt;br&gt;{{Учёное звание|АН СССР|0}}&amp;nbsp;(1962)
| Место работы =
| Альма-матер = [[Киев авиация институты]]
| Научный руководитель =
| Знаменитые ученики =
| Известен как =
| Награды и премии =
{{{!}} style=&quot;background: transparent&quot;
{{!}}{{Медаль Серп и Молот|1959}}{{!!}}{{Медаль Серп и Молот|1963}}
{{!}}}
{{{!}} style=&quot;background: transparent&quot;
{{!}}{{Орден Ленина|1945}}{{!!}}{{Орден Ленина|1959}}{{!!}}{{Орден Ленина|1964}}{{!!}}{{Орден Ленина|1974}}
{{!}}-
{{!}}{{Орден Ленина|1984}}{{!!}}{{Орден Октябрьской Революции|1971}}
{{!}}}
{{{!}} style=&quot;background: transparent&quot;
{{!}} {{Ленинская премия|1959}}{{!!}}{{Государственная премия СССР|1967}}{{!!}}{{Государственная премия СССР|1974}}{{!!}}{{Государственная премия СССР|1982}}{{!!}}{{Премия имени Н. Е. Жуковского|1964}}
{{!}}}
}}

'''Влади́мир Никола́евич Челоме́й''' ({{OldStyleDate|30|июня|1914|17}}, [[Рәсәй империяһы]] [[Седльце]]&lt;ref&gt;С 1917 года город отошёл в состав [[Польша|Польши]]&lt;/ref&gt; ауылында — [[8 декабрь]] [[1984 йыл]], [[Мәскәү]], [[Совет Социалистик Республикалар Союзы|СССР]]) — СССР ракета-космос техникаһы конструкторы, [[механика]] һәм процестар идаралығы өлкәһендәге ғалим, СССР Фәндәр Академияһы академигы ([[1962 йыл|1962]]). Ике тапҡыр [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] ([[1959 йыл|1959]], [[1963 йыл|1963]]). [[Ленин премияһы]] һәм өс [[СССР Дәүләт премияһы|СССР дәүләт премияһы]] лауреаты. Ғәмәлдә [[1961 йыл|1961]]-[[1964 йыл]]дарҙа баш конструкторҙар советын етәкләй.

== Биографияһы ==
[[1914 йыл]]дың 30 июнендә [[Рәсәй империяһы]] (хәҙерге [[Польша]]) Привислинский крайы [[Седльце]] губерна ҡалаһында халыҡ мәктәбе уҡытыусылары ғаиләһендә тыуған.

[[1937 йыл]]да Киев авиация институтын тамамлай, һәм уҡытыусы булып эшләй.

[[1941 йыл]]да [[Мәскәү]]ҙә Авиация моторҙары төҙөү үҙәк институтында (Центральный институт авиационного моторостроения — ЦИАМ) эшләй башлай.

[[1944 йыл]]да унан алда Поликарпов Николай Николаевич етәкләгән Тәжрибә конструктор бюроһы — ОКБ-51 директоры итеп тәғәйенләнә. Бөгөнгө көндә Мәскәү өлкәһе Реутов ҡалаһындағы «Машиналар төҙөү фәнни-етештереү берекмәһе (НПО)».

1952 йылда [[Н. Э. Бауман исемендәге Мәскәү дәүләт техник университеты]] профессоры, [[1962 йыл]]да — АН СССР Фәндәр Академияһы академигы.

[[1974 йыл]]дан — [[СССР Юғары Советы]] депутаты.

[[1984 йыл]]дың [[8 декабрь|8 декабренд]]ә йөрәк өйәнәгенән кинәт вафат була. Новодевичье зыяратында ерләнгән&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.warheroes.ru/hero/hero.asp?id=13582 |title=Могила В. Н. Челомея на Новодевичьем кладбище |access-date=2014-06-08 |archive-date=2014-07-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140708104520/http://warheroes.ru/hero/hero.asp?id=13582 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

== Ҡаҙаныштары ==
Ракета, йыһан һәм авиация техникаһының бер нисә двигателен һәм башҡа мөһим объекттарын төҙөүҙә ҡатнаша. Уның етәкселегендә ракета-ташыусылар, Ерҙең яһалма юлдаштары «Протон» һәм «Полёт» («Протон» әле лә әүҙем ҡулланыла), «Алмаз» космик программаһы сериялы орбиталь станциялар, идара ителеүсе Тәьмин итеү транспорт карабы (ТКС) һ.б. уйлап табыла.

Совет &quot;ядро ҡалҡаны&quot;н төҙөүселәрҙең береһе булған. Әммә ғалимдың иң ҙур проекттарының береһе — берләштерелгән оборона-һөжүм итеү океан-ҡоро ер-йыһан комплексы — тормошҡа ашырылмай ҡалған — Рәсәй оборона сәнәғәтендә талап ителмәгән.

Машиналарҙың конструкцияһы һәм динамикаһы, тирбәлеүҙәр теорияһы, һығылмалы системаларҙың динамик тотороҡлолоғо, сервомеханизмдар теорияһы буйынса төп фәнни хеҙмәттәре. Академик В. Н. Челомей 1986 йылда (үлгәндән һуң) О. Н. Кудрин һәм А. В. Квасников менән берлектә «Явление аномально высокого прироста тяги в газовом эжекционном процессе с пульсирующей активной струей» асышының авторҙашы тип таныла. Асыш СССР асыштары Дәүләт реестрында 314-се һан аҫтында теркәлгән.

== Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре ==
* Ике тапҡыр [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (26.06.[[1959 йыл|1959]]; 28.04.[[1963 йыл|1963]])
* 5 [[Ленин ордены]] (16.09.[[1945 йыл|1945]]; 26.06.[[1959 йыл|1959]]; 29.06.[[1964 йыл|1964]]; 28.06.[[1974 йыл|1974]]; 29.06.[[1984 йыл|1984]])
* [[Октябрь Революцияһы ордены]] (26.04.[[1971 йыл|1971]])
* медали
* [[Ленин премияһы]] ([[1959 йыл|1959]])
* өс СССР Дәүләт премияһы ([[1967 йыл|1967]], [[1974 йыл|1974]], [[1982 йыл|1982]])

== Хәтер ==
[[Файл:Памятник Челомею (Байконур).JPG|180px|thumb|[[Байконур]] ҡалаһында, уның исемен йөрөткән мәктәп ихатаһында В. Н. Челомей бюсы]]

=== В. Н. Челомей исемендәге миҙал ===
«Роскосмос» дәүләт корпорацияһы башҡа ведомство миҙалдары менән бер рәттән

* В. Н. Челомей исемендәге миҙал булдырҙы
Был миҙал менән дәүләт корпорацияһы, шулай уҡ ракета-космос сәнәғәтенең башҡа учреждениелары хеҙмәткәрҙәре бүләкләнә.
* ракета-йыһан техникаһы өлгөләрен эшләгәндә ҡатмарлы техник проблемаларҙы хәл итеүгә шәхси ижади өлөш индергән һәм етештереү эшмәкәрлегендә юғары күрһәткестәр өсөн;
* инновацион эшкәртмәләрҙә әүҙем ҡатнашҡаны, шулай уҡ математика һәм механика өлкәһендәге теоретик тикшеренеүҙәр менән бәйле проекттарҙа юғары һөҙөмтәләре өсөн&lt;ref&gt;[https://www.roscosmos.ru/24966/ О медали им. В. Н. Челомея госкорпорации «РосКосмос»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200830101654/https://www.roscosmos.ru/24966/ |date=2020-08-30 }} на портале учреждения&lt;/ref&gt;.

=== Ғалим исеме менән аталған объекттар ===
В. Н. Челомей исеме менән аталған:
* Мәскәүҙә Академик Челомей урамы
* Реутов ҡалаһында Академик Челомей урамы һәм майҙаны
* Ҡырым астрофизик обсерваторияһы асҡан Астероид 8608.
* Чебоксар ҡалаһындағы урам
* VQ-BCN борт һанлы «Аэрофлот» самолёты Airbus A320-240&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://www.aeroflot.ru/ru-ru/new/1340 |title=Новость на сайте «Аэрофлота» |access-date=2017-08-31 |archive-date=2017-08-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170831174407/https://www.aeroflot.ru/ru-ru/new/1340 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;
* Байконур ҡалаһында урынлашҡан «В. Н. Челомей исемендәге халыҡ-ара космик мәктәп» лицейы
* Академик Челомей исемен Латвия Диңгеҙ Пароходлығының рефрижератор судноһы йөрөткән.

=== Һәйкәлдәре һәм мемориаль таҡталары ===
В. Н. Челомей иҫтәлегенә ҡуйылған:
* Реутов ҡалаһында: Академик Челомей майҙанында һәйкәл&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://reutov.net/news/index.php?id_4=12680 |title=В Реутове открыли памятник академику В. Н. Челомею |access-date=2014-06-30 |archive-date=2015-12-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151222111702/http://reutov.net/news/index.php?id_4=12680 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;, доска на улице его имени,&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://proreutov.ru/news/2015/09/18/2980 |title=На улице Академика Челомея в Реутове открыли мемориальную доску |access-date=2021-06-09 |archive-date=2021-06-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210609205448/https://proreutov.ru/news/2015/09/18/2980 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt; бюст в центральном сквере «НПО машиностроения».
* Мәскәү ҡалаһында Лефортов яр буйында Бауман урамында, Аллея Космонавтар Аллеяһында Владимир Челомей һәйкәле, [[Н. Э. Бауман исемендәге Мәскәү дәүләт техник университеты]] бинаһында мемориаль таҡта («Махсус машиналар төҙөлөшө» корпусында, «Аэрокосмик системалар» СМ2-се кафедраһында), [[Н. Э. Бауман исемендәге Мәскәү дәүләт техник университеты]]на ингән ерҙә, Новодевичье зыяратындағы ҡәберлегендә бюсы.
* [[Байконур]] ҡалаһында: Академик В. Н. Челомей исемендәге халыҡ-ара космик мәктәп ихатаһында бюсы&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://wikimapia.org/6082434/ru/%D0%9B%D0%B8%D1%86%D0%B5%D0%B9-%D0%9C%D0%B5%D0%B6%D0%B4%D1%83%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D0%BA%D0%BE%D1%81%D0%BC%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F-%D1%88%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%B0-%D0%B8%D0%BC-%D0%92-%D0%9D-%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D0%BE%D0%BC%D0%B5%D1%8F |title=«Международная космическая школа им. В. Н. Челомея»  |access-date=2022-02-15 |archive-date=2022-02-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220207131754/http://wikimapia.org/6082434/ru/%D0%9B%D0%B8%D1%86%D0%B5%D0%B9-%D0%9C%D0%B5%D0%B6%D0%B4%D1%83%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D0%BA%D0%BE%D1%81%D0%BC%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F-%D1%88%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%B0-%D0%B8%D0%BC-%D0%92-%D0%9D-%D0%A7%D0%B5%D0%BB%D0%BE%D0%BC%D0%B5%D1%8F |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.
* Полтава ҡалаһында: 10-сы һанлы мәктәп бинаһында мемориаль таҡта&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://fotki.yandex.ru/next/users/shyrokykh-sergiy/album/137971/view/449211 |title=Яндекс. Фотки&lt;!-- Заголовок добавлен ботом --&gt; |access-date=2014-06-30 |archive-date=2014-07-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140714173720/http://fotki.yandex.ru/next/users/shyrokykh-sergiy/album/137971/view/449211 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.
* Киев ҡалаһында: Игорь Сикорский исемендәге Киев политехник институтының дан аллеяһында бюсы һәм Киев граждандар авиацияһы инженерҙары институты (хәҙер — Милли авиация университеты) бинаһы фасадында бронза мемориаль таҡта.

== Фильмдарҙа кәүҙәләнеше ==
* Млечин Леонид Михайлович. Советский космос: Четыре короля (2012).
* Звёздные войны Владимира Челомея. ВГТРК, 2014.

== Ғаиләһе ==
* Ҡатыны — Челомей Нинель Васильевна (1926—1989)
* Улы — Челомей Сергей Владимирович (1952—1999)
* Ҡыҙы — Талызина Евгения Владимировна (1957—2017){{sfn|Бодрихин|2014|loc=«Семья»}}&lt;ref&gt;[http://www.npomash.ru/press/ru/podrobnee270217.htm Талызина Евгения Владимировна (01.08.1957 — 27.02.2017). Официальный сайт ВПК «НПО машиностроения». 27 февраля 2017] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170626141814/http://www.npomash.ru/press/ru/podrobnee270217.htm |date=2017-06-26 }}.&lt;/ref&gt;

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* {{книга |автор=[[Бодрихин, Николай Георгиевич|Бодрихин Н. Г.]] |заглавие=Челомей |ответственный= |ссылка=http://gvardiya.ru/shop/books/zh_z_l/812 |место=М. |серия=[[Жизнь замечательных людей]], вып. 1476|издательство=Молодая гвардия |год=2014 |том= |страниц=490 |страницы= |isbn=978-5-235-03718-2 |ref=Бодрихин }}
* {{книга
 |автор         = 
 |часть         = Челомей, Владимир Николаевич
 |ссылка часть  = 
 |заглавие      = [[Биографический словарь деятелей естествознания и техники]]: В 2 томах
 |ссылка        = 
 |ответственный = Отв. ред. [[Зворыкин, Анатолий Алексеевич|А. А. Зворыкин]]; Ред. кол.: [[Аничков, Николай Николаевич|Н. Н. Аничков]], [[Бардин, Иван Павлович|И. П. Бардин]], [[Благонравов, Анатолий Аркадьевич|А. А. Благонравов]] и др.; [[Институт истории естествознания и техники]] [[АН СССР|Академии наук СССР]]
 |издание       = 
 |место         = М.
 |издательство  = Гос. науч. изд-во «Большая Советская Энциклопедия»
 |год           = 1959
 |том           = 2 (М—Я); Дополнения и изменения 
 |страницы      = 441
 |страниц       = 468
 |серия         = 
 |тираж         = 30000
}} (в пер.)
* {{статья|автор=Афанасьев И.|заглавие=Леонардо XX века. К столетию со дня рождения Владимира Челомея|язык=ru|издание=Новости космонавтики|место=М.|год=2014|том=24|выпуск=377|номер=06|страницы=1—5|issn=1561-1078}}
* Берег Вселенной. // Под ред. [[Болтенко, Александр Сергеевич|Болтенко А. С.]] — Киев: Феникс, 2014. — ISBN 978-966-136-169-9
* ''Задонцев В. А.'' [http://irbis-nbuv.gov.ua/cgi-bin/irbis_nbuv/cgiirbis_64.exe?C21COM=2&amp;I21DBN=UJRN&amp;P21DBN=UJRN&amp;IMAGE_FILE_DOWNLOAD=1&amp;Image_file_name=PDF/aktit_2009_9_3.pdf Академик В. Н. Челомей — Генеральный конструктор ракетно-космических систем]
* {{книга|автор= |заглавие= Военный энциклопедический словарь ракетных войск стратегического назначения|ответственный= Министерство обороны РФ; Гл. ред.: [[Сергеев, Игорь Дмитриевич|И. Д. Сергеев]], [[Яковлев, Владимир Николаевич (военачальник)|В. Н. Яковлев]], [[Соловцов, Николай Евгеньевич|Н. Е. Соловцов]]|место= М.|издательство= [[Большая Российская энциклопедия (издательство)|Большая Российская энциклопедия]]|год= 1999|страниц= 632|isbn= 5-85270-315-X|тираж= 8500}}. — С.581.

== Һылтанмалар ==
{{Навигация|Тема=Владимир Николаевич Челомей}}
* {{warheroes|id=12733|star=Labor}}
* [http://www.npomash.ru Веб-сайт ФГУП «НПО Машиностроения»]
* [http://www.testpilot.ru/russia/chelomei/chelomei.htm История ОКБ В. Н. Челомея]
* ''М. Згуровский.'' [https://web.archive.org/web/20120705213927/http://zn.ua/SOCIETY/zasekrechennyy_konstruktor__k_95-letiyu_so_dnya_rozhdeniya_vladimira_chelomeya-57493.html Засекреченный конструктор]
* ''Окара О. И.'' [http://gazeta.zn.ua/SCIENCE/dogonyat__znachit_otstavat.html Догонять — значит отставать!] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160507045707/http://gazeta.zn.ua/SCIENCE/dogonyat__znachit_otstavat.html |date=2016-05-07 }}
* [https://web.archive.org/web/20080113031704/http://rutube.ru/tracks/380896.html?v=51625ed0ca5cc50519acbfdabfd28825 Видео: Биография конструктора]
* [http://www.stoletie.ru/territoriya_istorii/tovarishh_stalin_schitajet_vas_fantazerom_2009-07-03.htm О знаменитом конструкторе авиационной и ракетной техники В. Н. Челомее]
{{вс}}

{{Русские конструкторы ракетно-космических систем}}
{{refless}}

[[Категория:КПСС-тың XXVI съезы делегаттары]]
[[Категория:КПСС-тың XXV съезы делегаттары]]
[[Категория:КПСС-тың XXIV съезы делегаттары]]
[[Категория:КПСС-тың XXIII съезы делегаттары]]
[[Категория:КПСС-тың XXII съезы делегаттары]]
[[Категория:КПСС ағзалары]]
[[Категория:Машина төҙөүселәр]]
[[Категория:9-сы саҡырылыш СССР Юғары Советы депутаттары]]
[[Категория:10-сы саҡырылыш СССР Юғары Советы депутаттары]]
[[Категория:11-се саҡырылыш СССР Юғары Советы депутаттары]]
[[Категория:Милли авиация институтын тамамлаусылар]]
[[Категория:Алфавит буйынса механиктар]]
[[Категория:СССР механиктары]]
[[Категория:Рәсәй механиктары]]
[[Категория:XX быуат механиктары]]
[[Категория:СССР конструкторҙары]]
[[Категория:Ике тапҡыр Социалистик Хеҙмәт Геройҙары]]
[[Категория:Совет космонавтикаһына нигеҙ һалыусылар]]
[[Категория:СССР-ҙа теркәлгән асыштар авторҙары]]
[[Категория:А. М. Ляпунов исемендәге алтын миҙал менән бүләкләнгәндәр]]
[[Категория:Н. Е. Жуковский премияһы лауреаттары]]
[[Категория:Ракета-космик системалар конструкторҙары]]
[[Категория:Авиация моторҙары төҙөү үҙәк институты хеҙмәткәрҙәре]]
[[Категория:СССР Дәүләт премияһы лауреаттары]]
[[Категория:Ленин премияһы лауреаттары]]
[[Категория:Октябрь Революцияһы ордены кавалерҙары]]
[[Категория:Ленин ордены кавалерҙары]]
[[Категория:Социалистик Хеҙмәт Геройҙары]]
[[Категория:Техник фәндәр докторҙары]]
[[Категория:1914 йылда тыуғандар]]
[[Категория:30 июндә тыуғандар]]
[[Категория:Мәскәүҙә вафат булғандар]]
[[Категория:Новодевичье зыяратында ерләнгәдәр]]
[[Категория:1984 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:8 декабрҙә вафат булғандар]]
[[Категория:Википедия:Викимәғлүмәттә сығанағы булған мәҡәләләр]]</text>
      <sha1>ki4tai222bs9djzz17ynernpqe65n2f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Экштейн Эмма</title>
    <ns>0</ns>
    <id>191354</id>
    <revision>
      <id>1279028</id>
      <parentid>1236306</parentid>
      <timestamp>2024-11-07T00:38:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>31336</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>1279028</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4332" sha1="kupnwhz022ah3v9bl53fzrdch8xn8fv" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Эмма Экштейн''' (Emma Eckstein; [[1865 йыл|1865]]—[[1924 йыл|1924]]) — австрия суфражисы, публицисы.

Шулай уҡ [[Зигмунд Фрейд|Зигмунд Фрейдтың]]&lt;ref&gt;[https://www.encyclopedia.com/psychology/dictionaries-thesauruses-pictures-and-press-releases/eckstein-emma-1865-1924 Eckstein, Emma (1865—1924)]&lt;/ref&gt;иң мөһим иртә пациенттарының береһе булараҡ билдәле.

== Биографияһы ==
1865 йылдың 28 ғинуарында Гауденздорфта тыуған.

Либераль [[Йәһүдтәр|йәһүд]] ғаиләһендә үҫә. Атаһы, химик Һәм уйлап табыусы Альберт Экштейн (''Albert Eckstein'', 18241881) иртә вафат булғандан һуң, уның әсәһе Амалия Экштейн (''Amalie Eckstein'', 1836—1921) үҙе ойошторған ҡағыҙ фабрикаһы менән идара итә. Эмманың биш апаһы һәм дүрт ағаһы була, ике ағаһы бала сағында вафат була. Уның һеңлеһе [[Шлезингер Тереза|Тереза]], шулай уҡ ағалары Густав һәм Фридрих (Friedrich Eckstein) билдәле булалар. Экштейн ғаиләһе Фрейдтар ғаиләһе менән дуҫ була, улар бергәләп ҡайһы бер байрамдар үткәрә. 1905 йылдан Эмма әсәһе, иртә тол ҡалған һеңлеһе Тереза һәм ағаһы Густав менән ғаилә хужалығында шөғөлләнә.

Эмма Экштейн публицистик эшмәкәрлек менән шөғөлләнә, һәм быуаттар сигендә Фрейд менән әңгәмәләре йоғонтоһонда бер нисә мәҡәлә баҫтыра, уларҙа ул енси тәрбиә мәсьәләләренә комментарий бирә. 1899 йылда Die neue Zeit журналында балаларҙы енси тәрбиәләү тураһындағы мәҡәләһе баҫылып сыға, унда ата-әсә ҡылған енси акт тураһында балаларҙың белеүе тәрбиәүи яҡтан көнүҙәк тигән фекер һыҙыҡ өҫтөнә алына. 1908 йылда ул псевдоним аҫтында ''«Neues Frauenleben»'' журналында псевдогермафродит яҙыусы Карл Баер (Karl M. Baer) тормошо тураһында рецензия баҫтыра.

1910 йылда Дора Телеки (Dora Brücke-Teleky) яһаған гинекологик операциянан һуң, Эмма Экштейн публицистиканан ситләшә, һәм шул уҡ ваҡытта уның Зигмунд Фрейд менән дә мөнәсәбәттәре тамамлана.

1924 йылдың 30 июлендә Венала мейеһенә ҡан һауыуҙан вафат була.

== Һылтанмалар ==
* [https://www.enotes.com/homework-help/who-was-emma-eckstein-what-contributions-did-she-467166 Who was Emma Eckstein and what contributions did she make to psychoanalysis?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200506070619/https://www.enotes.com/homework-help/who-was-emma-eckstein-what-contributions-did-she-467166 |date=2020-05-06 }}
* [https://pmj.bmj.com/content/92/1083/59 The case of Emma Eckstein]
* [http://www.carlobonomi.it/files/the_significance_of_emma_ecksteins_circumcision_t.pdf WITHSTANDING TRAUMA: THE SIGNIFICANCE OF EMMA ECKSTEIN’S CIRCUMCISION TO FREUD’S IRMA DREAM]

 == Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

{{Тышҡы һылтанмалар}}

[[Категория:Публицистар]]
[[Категория:Венала вафат булғандар]]
[[Категория:Википедия:Викимәғлүмәттә сығанағы булған мәҡәләләр]]
[[Категория:1924 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:30 июлдә вафат булғандар]]
[[Категория:1865 йылда тыуғандар]]
[[Категория:28 ғинуарҙа тыуғандар]]</text>
      <sha1>kupnwhz022ah3v9bl53fzrdch8xn8fv</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>