Мышы

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11.xsd" version="0.11" xml:lang="ba">
  <siteinfo>
    <sitename>Википедия</sitename>
    <dbname>bawiki</dbname>
    <base>https://ba.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88_%D0%B1%D0%B8%D1%82</base>
    <generator>MediaWiki 1.44.0-wmf.3</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Медиа</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Махсус</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Ҡатнашыусы</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Ҡатнашыусы менән һөйләшеү</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Википедия</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Википедия буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Файл</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Файл буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">MediaWiki</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">MediaWiki буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Ҡалып</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Ҡалып буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Белешмә</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Белешмә буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Категория</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Категория буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="100" case="first-letter">Портал</namespace>
      <namespace key="101" case="first-letter">Портал буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="102" case="first-letter">Проект</namespace>
      <namespace key="103" case="first-letter">Проект буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Модуль</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Модуль буйынса фекерләшеү</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Мышы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4085</id>
    <revision>
      <id>1279409</id>
      <parentid>681344</parentid>
      <timestamp>2024-11-19T16:02:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>91.247.71.100</ip>
      </contributor>
      <origin>1279409</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3538" sha1="bs984qvgb2h4441m0noim9r1899inm8" xml:space="preserve">{{Taxobox
| name         = Мышы
| image file   = Moose_superior.jpg
| image title  = Ата мышы
| image descr  = 
| regnum = Хайуандар
| phylum = [[Хордалылар]]
| classis = [[Һөтимәрҙәр]]
| ordo = [[Ҡуш тояҡлылар]]
| subordo      = [[Көйшәүселәр]]
| familia      = [[Боландар]]
| subfamilia   = [[Ҡоралайҙар]]
| genus        = '''Мышылар'''
| species      = '''Мышы'''
| latin        = {{btname|Alces alces| &lt;br /&gt;[[Линней, Карл|Linnaeus]], [[1758]]}}
| wikispecies = Alces alces
| commons = Alces alces
| itis = 180703
| ncbi = 9852
| range map = Moose distribution.png
}}
{{Международная Красная книга|LC|41782}}
 
'''Мышы''' ({{lang-la|Alces alces}}) — боландар ғаиләһенә ҡараған оҙон аяҡлы, ҡыҫҡа ҡойроҡло, яҫы тарбаҡ мөгөҙлө ҡыр хайуаны&lt;ref&gt;Толковый словарь современного башкирского литературного языка. (под. ред З. Г. Ураксина, 2005)&lt;/ref&gt;; төркөмө боландар ғәиләһенә ҡараған иң ҙур хайуан. Мышы [[һоро]] төҫтә, ә тояҡтары аҡ була. Мөгөҙөнөң саттары яҡ-яҡҡа тырпайған, тәне йылҡылдап торған, оҙон аяҡлы хайуанды күргән кеше уға һоҡланмай булдыра алмай. [[Башҡортостан]]да төбәктә мышынан да ҙурыраҡ ҡырағай хайуан юҡ.

Ул боландар нәҫеленә инә. Ата мышының кәүҙә оҙонлоғо өс метр, бейеклеге ике метрҙан ашыу була. Муйыны ҡыҫҡа, йыуан. Башы ҙур. Ҡолаҡтары оҙон булһа, ҡойроғо бик ҡыҫҡа. Мөгөҙөнөң ауырлығы 20 килограмға, ҡоласы ике метрға етә. [[Ноябрь]]—[[ғинуар]] айҙарында мөгөҙө төшә һәм [[март]] айында яңынан үҫә башлай.

Мышылар йәшәү урыны итеп [[урман|урмандағы]] [[йылға]], [[күл]] буйҙарын хуп күрәләр. Ҡышын [[уҫаҡ]], [[тал]], [[миләш]], [[ҡарағай]] һәм башҡа ағастарҙың ҡайырыһы, ботаҡтары, бөрөләре менән туҡланалар.
[[Рәсем:Elch.PNG|thumb|left|[[Кавказ мышы]]]]
Инә мышы [[май]], [[июнь]] айҙарында ике быҙау, һирәк осраҡта бер быҙау килтерә. Ай тулыуға улар әсәләренә эйәреп, йүгереп йөрөйҙәр. Өс ай ярым тик [[һөт]] менән генә туҡланалар.

[[Башҡортостан]]да мышыларҙың һаны кәмей бара. Рөхсәт менән уларға һунар итеү ҡаралған.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

{{zoology-stub}}
[[Категория:Юғалыу хәүефе янамаған төрҙәр]]
[[Категория:Европа һөтимәрҙәре]]
[[Категория:Азия һөтимәрҙәре]]
[[Категория:Төньяҡ Америка һөтимәрҙәре]]
[[Категория:Кейек]]
[[Категория:Геральдик түгел фигуралар]]

[[Категория:Боландар]]</text>
      <sha1>bs984qvgb2h4441m0noim9r1899inm8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хорватия</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6883</id>
    <revision>
      <id>1279450</id>
      <parentid>1270326</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T04:10:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>31336</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>1279450</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16683" sha1="hj23gqqdlrmnl6phqr3zylfzfoe9n6p" xml:space="preserve">{| class=&quot;infobox&quot; style=&quot;border-spacing:1px; padding:0&quot; cellspacing=&quot;1&quot; data-name=&quot;Хорватия&quot;
|+ &lt;big&gt;&lt;big&gt;'''Hrvatska'''&lt;/big&gt;&lt;/big&gt;&lt;br /&gt;''Хорва́тия''
|-
| style=&quot;background:#efefef; text-align:center&quot; colspan=2|
{| border=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;text-align:center&quot;
|-
| width=140px| [[Файл:Flag of Croatia.svg|125px]] ||width=140px | [[Файл:Coat of arms of Croatia.svg|85px]]
|-
| [[Flag of the Croatia|Хорватия байрағы]] || [[Coat of Arms of Croatia|Хорватия гербы]]
|}
|- style=&quot;text-align:center&quot;
| colspan=2| [[Файл:EU-Croatia.svg|280px]]
|-
| colspan=2| [[Файл:Un-croatia.svg|280px]]
|}
'''Хорва́тия''' ({{lang-hr|Hrvatska}}), рәсми исеме '''Хорват Респу́бликаһы''' ({{lang-hr|Republika Hrvatska}} {{IPA|[xř̩ʋaːtskaː]}}) — үҙаллы дәүләт. Үҙәк һәм Көньяҡ-көнсығыш Европа сигендә, [[Адриатик диңгеҙ]] ярында урынлашҡан. Төньяҡ-көнбайышта [[Словения]], төньяҡ-көнсығышта [[Венгрия]], көнсығышта [[Сербия]], көньяҡ-көнсығышта [[Босния һәм Герцеговина]], [[Черногория]] менән сиктәш. [[Италия]] менән диңгеҙ сиге уртаҡ. Майҙаны 56&amp;nbsp;594&amp;nbsp;км², 2011 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса 4,28&amp;nbsp;миллион кеше йәшәй.

Рәсми дәүләт теле — [[хорват теле]]. Дәүләт теле менән бер рәттән милли аҙсылыҡ йәшәгән урындарҙа итальян, чех, венгр, серб, немец телдәре рәсми ҡулланыла.

Аҡса берәмге — куна. Баш ҡалаһы [[Загреб]]. Административ бүленеше: егерме округ (жупанлыҡ) 127&amp;nbsp;ҡаланы һәм 429&amp;nbsp;муниципалитетты берләштерә. [[Европа берләшмәһе]]нең статистика системаһы өсөн округтар Континеталь Хорватия һәм Адриатик Хорватия төбәктәренә берләштерелгән.

Хорватия халыҡ-ара ойошмалар ағзаһы: [[БМО]] (1992), [[ОБСЕ]] (1992), [[МВФ]] (1992), [[МБРР]] (1993), [[СЕ]] (1996), [[ВТО]] (2000), [[НАТО]] (2009), [[ЕС]] (2013).

== Этимология ==
«Хорватия» ({{lang-hr|Hrvatska}}) атамаһы урта быуат латин һүҙе Croātia топонимынан килә, топоним '''«хорват»''' этнонимы менән бәйле. Этноним боронғо славян транскрипцияһында '''Xъrvátъ''' {{sfn|Gluhak|1990|p=130}}{{sfn|Gluhak|1993}} формаһында осрай, хәҙерге заман хорват хәрефтәрендә '''Hrvat''' тип яҙыла.

Хорват һүҙенең килеп сығыуы һәм мәғәнәһе аныҡ ғына билдәле түгел, ғилми бәхәстәр тыуҙырған күп төрлө фараздар бар{{sfn|Budak|2018|pp=98}}.

== Тарих ==
{{catmain|Хорватия тарихы}}

== Халҡы ==
{{catmain|Хорватия халҡы}}

=== Дин ===
{{catmain|Хорватияла дин}}

; Ислам
{{catmain|Хорватияла ислам}}

== Административ бүленеше ==
[[Файл:Zupanije.gif|thumb|справа|Хорватияның административ бүленеше]]
{| class=&quot;wikitable sortable&quot; style=&quot;background:none; font-size:90%&quot;
|-
! Төбәк һәм жупанлыҡ (округ) !! Үҙәге !! Май&amp;shy;ҙаны (км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;) !!Халыҡ һаны&lt;br&gt;(2011 йыл халыҡ иҫәбен алыу)
|-
! colspan=4| Континенталь Хорватия
|-
| [[File:Zastava bjelovarsko bilogorske zupanije.gif|border|23px]] [[Бьеловар-Билогора жупанлығы]],&lt;br /&gt;({{lang-hr|Bjelovarsko-bilogorska županija}}) || [[Бьеловар]],&lt;br /&gt;({{lang-hr|Bjelovar}})
| style=text-align:right |2,652|| style=text-align:right |119,743
|-
| [[File:Flag of Brod-Posavina County.svg|border|23px]] [[Брод-Посавина жупанлығы]],&lt;br /&gt;({{lang-hr|Brodsko-posavska županija}}) || [[Славонски Брод]],&lt;br /&gt;({{lang-hr|Slavonski Brod}})
| style=text-align:right |2,043|| style=text-align:right |158,559
|-
| [[File:Flag of Zagreb County.svg|border|23px]] [[Загреб жупанлығы]],&lt;br /&gt;({{lang-hr|Zagrebačka županija}}) || [[Загреб]],&lt;br /&gt;({{lang-hr|Zagreb}})
| style=text-align:right |3,078|| style=text-align:right |317,642
|-
| [[File:Flag of Zagreb.svg|border|23px]] [[Загреб|Загреб ҡалаһы]],&lt;br /&gt;({{lang-hr|Grad Zagreb}}) || [[Загреб]],&lt;br /&gt;({{lang-hr|Zagreb}})
|style=text-align:right data-sort-value=&quot;0,641&quot;| 641 || style=text-align:right |792,875
|-
| [[File:Flag of Karlovac county.svg|border|23px]] [[Карловас жупанлығы]],&lt;br /&gt;({{lang-hr|Karlovačka županija}}) || [[Карловас]],&lt;br /&gt;({{lang-hr|Karlovac}})
| style=text-align:right |3,622|| style=text-align:right |128,749
|-
| [[File:Flag of Koprivnica-Križevci County.png|border|23px]] [[Копривиница-Крижевица жупанлығы]],&lt;br /&gt;({{lang-hr|Koprivničko-križevačka županija}}) || [[Копривиница]],&lt;br /&gt;({{lang-hr|Koprivnica}})
|style=text-align:right |1,746|| style=text-align:right |115,582
|-
| [[File:Flag of Krapina-Zagorje-County.svg|border|23px]] [[Крапина-Загорье жупанлығы]],&lt;br /&gt;({{lang-hr|Krapinsko-zagorska županija}}) || [[Крапина]],&lt;br /&gt;({{lang-hr|Krapina}})
| style=text-align:right |1,224|| style=text-align:right |133,064
|-
| [[File:Flag of Medjimurje.svg|border|23px]] [[Меджимурье жупанлығы]],&lt;br /&gt;({{lang-hr|Međimurska županija}}) || [[Чаковец]],&lt;br /&gt;({{lang-hr|Čakovec}})
| style=text-align:right data-sort-value=&quot;0,730&quot;| 730 || style=text-align:right |114,414
|-
| [[File:Flag of Osijek-Baranja County.svg|border|23px]] [[Осиек-Баранье жупанлығы]],&lt;br /&gt;({{lang-hr|Osječko-baranjska županija}}) || [[Осиек]],&lt;br /&gt;({{lang-hr|Osijek}})
| style=text-align:right |4,152|| style=text-align:right |304,899
|-
| [[File:Flag of Požega-Slavonia County.png|border|23px]] [[Пожега-Славония жупанлығы]],&lt;br /&gt;({{lang-hr|Požeško-slavonska županija}}) || [[Пожега]],&lt;br /&gt;({{lang-hr|Požega}})
| style=text-align:right |1,845|| style=text-align:right |78,031
|-
| [[File:Flag of Sisak-Moslavina County.png|border|23px]] [[Сисак-Мославина жупанлығы]],&lt;br /&gt;({{lang-hr|Sisačko-moslavačka županija}}) || [[Сисак]],&lt;br /&gt;({{lang-hr|Sisak}})
|style=text-align:right |4,463|| style=text-align:right |172,977
|-
| [[File:Flag of Varaždin County.png|border|23px]] [[Вараждин жупанлығы]],&lt;br /&gt;({{lang-hr|Varaždinska županija}}) || [[Вараждин]],&lt;br /&gt;({{lang-hr|Varaždin}})
| style=text-align:right |1,261|| style=text-align:right |176,046
|-
| [[File:Flag of Virovitica-Podravina County.png|border|23px]] [[Вировитица-Подравина жупаналығы]],&lt;br /&gt;({{lang-hr|Virovitičko-podravska županija}}) || [[Вировитица]],&lt;br /&gt;({{lang-hr|Virovitica}})
| style=text-align:right |2,068|| style=text-align:right |84,586
|-
| [[File:Flag of Vukovar-Syrmia County.svg|border|23px]] [[Виковар-Сриемия жупанлығы]],&lt;br /&gt;({{lang-hr|Vukovarsko-srijemska županija}}) || [[Виковар]],&lt;br /&gt;({{lang-hr|Vukovar}})
| style=text-align:right |2,448|| style=text-align:right |180,117
|-
! colspan=4 |Андриатик Хорватия
|-
| [[File:Flag of Dubrovnik-Neretva County.png|border|23px]] [[Дубровник-Неретва жупанлығы]],&lt;br /&gt;({{lang-hr|Dubrovačko-neretvanska županija}}) || [[Дубровник]],&lt;br /&gt;({{lang-hr|Dubrovnik}})
| style=text-align:right |1,783|| style=text-align:right |122,783
|-
| [[File:Flag of Zadar County.png|border|23px]] [[Задар жупанлығы]],&lt;br /&gt;({{lang-hr|Zadarska županija}}) || [[Задар]],&lt;br /&gt;({{lang-hr|Zadar}})
| style=text-align:right |3,642|| style=text-align:right |170,398
|-
| [[File:Zastava Istarske županije.svg|border|23px]] [[Истар жупанлығы]],&lt;br /&gt;({{lang-hr| Istarska županija}}) || [[Пазин]],&lt;br /&gt;({{lang-hr|Pazin}})
| style=text-align:right |2,820|| style=text-align:right |208,440
|-
| [[File:Flag of Lika-Senj County.svg|border|23px]] [[Лика-Сенье жупанлығы]],&lt;br /&gt;({{lang-hr|Ličko-senjska županija}}) || [[Госпич]],&lt;br /&gt;({{lang-hr|Gospić}})
| style=text-align:right |5,350|| style=text-align:right |51,022
|-
| [[File:Flag of Primorje-Gorski Kotar County.png|border|23px]] [[Приморье-Горски жупанлығы]],&lt;br /&gt;({{lang-hr|Primorsko-goranska županija}}) || [[Риека]],&lt;br /&gt;({{lang-hr|Rijeka}})
| style=text-align:right |3,582|| style=text-align:right |296,123
|-
| [[File:Flag of Split-Dalmatia County.svg|border|23px]] [[Сплит-Далматия жупанлығы]],&lt;br /&gt;({{lang-hr|Splitsko-dalmatinska županija}}) || [[Сплит]],&lt;br /&gt;({{lang-hr|Split}})
| style=text-align:right |4,534|| style=text-align:right |455,242
|-
| [[File:Flag of Šibenik County.svg|border|23px]] [[Шибеник-Книн жупанлығы]],&lt;br /&gt;({{lang-hr|Šibensko-kninska županija}}) || [[Шибеник]],&lt;br /&gt;({{lang-hr|Split}})
| style=text-align:right |2,939|| style=text-align:right |109,320
|}

== Мәғариф ==
Хорватияла уҡый-яҙа белеү кимәле 99.2 процент&lt;ref&gt;{{cite web|publisher=[[Croatian Bureau of Statistics]]|url=http://www.dzs.hr/Eng/censuses/census2011/results/htm/e01_01_33/E01_01_33.html |title=Population aged 10 and over by sex and illiterates by age, 2011 census |accessdate=26 December 2015}}&lt;/ref&gt;. 2010 йылда Newsweek журналында баҫтырылған, төрлө илдәрҙә йәшәү кимәлен тикшереү һөҙөмтәһе буйынса илдең белем биреү системаһы, Австрия менән берлектә, 22-се урынды биләй&lt;ref name=&quot;Newsweek-ranking&quot;&gt;{{cite web |url=http://www.newsweek.com/2010/08/15/interactive-infographic-of-the-worlds-best-countries.html |title=Newsweek study of Health, Education, Economy and Politics ranks the globe's top nations |publisher=[[Newsweek]] |date=15 August 2010 |accessdate=14 November 2010 |archiveurl=https://www.webcitation.org/5sQWPP1Ay?url=http://www.newsweek.com/2010/08/15/interactive-infographic-of-the-worlds-best-countries.html |archivedate=1 September 2010 |deadurl=no |df=dmy}} {{Webarchive |url=https://web.archive.org/web/20110728092003/http://www.newsweek.com/2010/08/15/interactive-infographic-of-the-worlds-best-countries.html |date=28 July 2011}}&lt;/ref&gt;.

Башланғыс мәктәптә белем биреү алты-ете йәштән башлана һәм һигеҙ йыл дауам итә. Һигеҙ йыллыҡ башланғыс белем алыу барыһына ла мотлаҡ. 2007 йылда ҡабул ителгән ҡанун буйынса 18 йәшкә тиклем уҡытыу бушлай башҡарыла.

Урта белем биреүҙе гимназиялар һәм профессиональ училищелар дауам итә. Илдә барыһы 2049 башланғыс һәм 701 урта белем биреүсе мәктәп бар&lt;ref name=&quot;autogenerated1&quot;&gt;http://www.dzs.hr/Hrv_Eng/ljetopis/2016/sljh2016.pdf {{Webarchive|url=https://ghostarchive.org/archive/20221009/http://www.dzs.hr/Hrv_Eng/ljetopis/2016/sljh2016.pdf |date=2022-10-09 }}&lt;/ref&gt;. Башланғыс һәм урта белем биреү башлыса хорват телендә һәм шулай уҡ аҙ һанлы халыҡтар: итальян, чех, немец, венгр, серб телдәрендә алып барыла{{sfn|2017 Statistical Yearbook of the Republic of Croatia|p=488}}.

Тағы ла 137 башланғыс һәм урта музыка һәм сәнғәт мәктәбе, мөмкинлектәре сикләнгән балалар һәм йәштәр өсөн 120, ололар өсөн 74 мәктәп эшләй.&lt;ref name=&quot;autogenerated1&quot;/&gt;

2009-2010 уҡыу йылынан башлап урта мәктәпте тамамлаусылар милли дөйөм сығарылыш имтихандары тапшыра. Сығарылыш имтихандары мотлаҡ фәндәр булған хорват теле, матемитика, сит ил теле һәм факультатив фәндәренән тора. Университетта артабан уҡырға теләгәндәр сығаралыш имтихандарын мотлаҡ тапшырырырға тейеш.&lt;ref name=&quot;MZOS-Matura&quot;&gt;{{cite web|publisher=[[Ministry of Science, Education and Sports (Croatia)]]|language=Croatian|url=http://public.mzos.hr/Default.aspx?sec=2246|title=Državna matura|accessdate=12 October 2011 |deadurl=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160326060402/http://public.mzos.hr/Default.aspx?sec=2246 |archivedate=26 March 2016|df=dmy-all}} {{Webarchive |url=https://web.archive.org/web/20160326060402/http://public.mzos.hr/Default.aspx?sec=2246 |date=26 March 2016 }}&lt;/ref&gt;

Хорватияла һигеҙ дәүләт университеты һәм ике хосуси университет, 15 (шул иҫәптән 2 хосуси) политехникум һәм 30 (шул иҫәптән 27 хосуси) институт бар&lt;ref name=&quot;autogenerated2&quot;&gt;{{cite web |url=http://www.iro.hr/hr/informiranje-i-savjetovanje-o-visokom-obrazovanju/studiranje-u-hrvatskoj/pregled-institucija/ |title=Institut za razvoj obrazovanja – Pregled institucija |publisher=Iro.hr |date= |accessdate=2017-03-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170306211642/http://www.iro.hr/hr/informiranje-i-savjetovanje-o-visokom-obrazovanju/studiranje-u-hrvatskoj/pregled-institucija/ |archive-date=6 March 2017 |dead-url=yes |df=dmy-all }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170306211642/http://www.iro.hr/hr/informiranje-i-savjetovanje-o-visokom-obrazovanju/studiranje-u-hrvatskoj/pregled-institucija/ |date=2017-03-06 }}&lt;/ref&gt;. Барлығы 55 юғары уҡыу йортонда 157 мең студент белем ала&lt;ref name=&quot;autogenerated1&quot;/&gt;.

; дәүләт университеттары:
* Дубровник университеты
* Осиек университеты
* Пула университеты
* Риек университеты
* Сплит университеты
* Задар университеты
* Загреб университеты
; хосуси университеттар:
* Хорватия католик университеты
* Дубровник халыҡ-ара университеты

&lt;gallery widths=200 heights=150&gt;
 University of Zagreb.jpg|Загреб университеты
 Palača_Slavonske_Generalkomande_2012.jpg|Осиек университеты
 National_and_University_Library_in_Zagreb.jpg|Загреб ҡалаһындағы милли һәм университет ҡитапханаһы
 Split_University_Library-wide.jpg|Сплит университеты китапханаһы
&lt;/gallery&gt;

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Хорват теле]]
* Хорват латин әлифбаһы «[[Гаевица]]»
* Хорват [[Людовит Гай]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}

{{Navboxes (beta)
|navbar     = plain
|state      = collapsed
|title      = Хорватия
|titlestyle = background:{{цвет|Хорватия}}
|list = 
{{Европа илдәре}}
{{Европа берләшмәһе}}
{{Урта диңгеҙ буйы илдәре союзы}}
{{ОЧЭС}}
{{НАТО}}
{{Балҡан ярымутрауы илдәре}}
}}

{{Библиоинформация}}

[[Категория:Алфавит буйынса дәүләттәр]]
[[Категория:Хорватия]]
[[Категория:НАТО дәүләттәре]]
[[Категория:Европа берләшмәһе ағзалары]]
[[Категория:Балкан ярымутрауы илдәре]]
[[Категория:Унитар дәүләттәр]]
[[Категория:Адриатик диңгеҙ буйындағы илдәр]]</text>
      <sha1>hj23gqqdlrmnl6phqr3zylfzfoe9n6p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хәлифә</title>
    <ns>0</ns>
    <id>8638</id>
    <revision>
      <id>1279461</id>
      <parentid>1275498</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T08:28:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Кеше.сынгыз</username>
        <id>41361</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарихынан */Ғәрәп исемендә П хәрефе юҡ.</comment>
      <origin>1279461</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16550" sha1="2dwkrpkf7uzii3wu2xkx8w26g3bcz5l" xml:space="preserve">{{Ук}}{{Ислам}}
'''Хәлифә''' — ({{lang-ar|خليفة}} — ''Хәлифә'') Пәйғәмбәрҙең эшен дауам иттереүсе, вариҫы) — Ислам дине киң таралған илдәрҙә дәүләт башлығы титулы, идара итеүсе, хөкөмдәр, хаким. [[Мосолмандар]] мөхитендә иң ҙур дәрәжә.

== Тарихынан ==
Төрлө заманда төшөнсәгә төрлө мәғәнә һалынған.
[[Мөхәммәт (Пәйғәмбәр)|Мөхәммәт Пәйғәмбәр ғәләйһиссәләм]] вариҫтарынан [[Әбү Бәкер]], [[Ғүмәр ибн әл-Хәттаб]], [[Усман ибн Әффан]] һәм [[Али ибн Әбү Талип | Али ибн Әбү Талиб ]] хәҙрәттәре беренсе хәлифәләр булалар. Улар сәйәси власты ла ҡулдарында тоталар. Фикһ тап ана шундай власты алға һөрә һәм идеаллаштыра.

== Ҡөрьәндә ==
[[Ислам]]дың Изге китабы [[Ҡөрьән]] Кәримдә [[Аллаһ]]ы тәғәлә ''[[кеше]]'' [[ер]] йөҙөндә [[хәлифә]] (йәғни, Уның вәкиле итеп яралтылған [[зат]] тип әйтелә.{{Коран/Цитата
|Һәм бына Раббың фәрештәләргә: «Мин Ер йөҙөндә Үҙемдең урынбаҫарымды булдырасаҡмын»,— тине. Улар: «Һин әллә унда боҙоҡлоҡ ҡылыусыны һәм ҡан түгеүсене булдырмаҡсы булаһыңмы? Ә беҙ Һине маҡтайбыҙ, Һине изге тибеҙ»,— тинеләр. Ул: «Ысынлап та, Мин һеҙ белмәгән нәмәләрҙе беләм!» — тине.
|2|33
|тәржемә=башҡортса}}&lt;ref&gt;{{ref-ru}} [http://e-q.narod.ru/eq/lite/09.htm Сура Аль-Бакара (Корова) Аяты: 30-36]: «30. И сказал твой Господь ангелам: „Я поставлю на земле наместника“…»&lt;/ref&gt;

== Дәүләт башлығы ==
[[Хәлифә]]леккә идара итеүсе мәғәнәһендә был термин [[Мөхәммәт (Пәйғәмбәр)|Мөхәммәт Пәйғәмбәр ғәләйһиссәләм]]дең вафатынан һуң ҡулланыла башлай. Ғәрәп дәүләтенең беренсе хәлифәһе — [[Әбү Бәкер]] хәҙрәттәре.

Мөхәммәт Пәйғәмбәрҙең вафатынан һуң хәлифә һайлау зарурлығы тыуа. Ансарҙар башта икенсе кешене һайлаған булалар, әммә йыйылышҡа Үмәр ибн әл-Хаттаб, Әбү Үбәйдә һәм Әбү Бәкер килгәс, һуңғыһын хәлиф итеп һайлайҙар&lt;ref&gt;{{книга|автор=А. А. Али-заде|заглавие=Хроники мусульманских государств I-VII вв. хиджры|ссылка=https://books.google.ru/books?id=FbkMAQAAMAAJ&amp;dq=саад+ибн+убада&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ei=2MqVVbmpJ-TSyAOEpICoCQ&amp;ved=0CDgQ6AEwBQ|год=2003 |страниц=539}}&lt;/ref&gt;.

Өсөнсө хәлифә [[Усман ибн Әффан]]ды үлтерәләр, һәм дүртенсе хаҡиҡи хәлифә итеп хәҙрәте [[Али ибн Әбү Талип|Алиҙы]] һайлайҙар. Әммә [[Сүриә]] әмире Мүәвиә үҙен хәлифә тип иғлан итә һәм арала һуғыш башлана. Хәҙрәте Али власть өсөн көрәшмәҫкә була һәм өсөнсө яҡ хөкөмөнә тапшыра. Һөҙөмтәлә яҡтар килешеүгә килмәй һәм шул ваҡыттан «хәлифә» төшөнсәһе үҙгәреүгә дусар була.

[[Мөхәммәт (Пәйғәмбәр)]] Мәҙинәлә 632 йылда вафат була һәм [[Мәҙинә]]лә ерләнә. Уның янында тоғро сәхәбәләре, хаҡ (хаҡиҡи) хәлифәләр [[Әбү Бәкер|Әбү Бәкер әс-Ситдиҡ]] һәм [[Ғүмәр ибн әл-Хәттаб]] ерләнгән.

== Хәлифәлектәр ==
{{шуҡ|Хәлифәлек}}
Тарихтағы [[хәлифәлек]]тәр исламға нигеҙләнгән сәйәсәт алып барған, улар күп милләтле трансмилли империяларҙа үҫешкән&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=EAMqBgAAQBAJ&amp;pg=PA3|title=Demystifying the Caliphate: Historical Memory and Contemporary Contexts|last=Al-Rasheed|first=Madawi|last2=Kersten|first2=Carool|last3=Shterin|first3=Marat|date=11 December 2012|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-932795-9|page=3}}&lt;/ref&gt;. урта быуат осоронда өс төп хәлифәлек бер-береһен алмаштыра: [[Хаҡ хәлифәт]] (632—661), [[Өмәүиҙәр хәлифәлеге]] (661—750), Ғәббәсиҙәр хәлифәлеге (750—1258). Дүртенсе оло хәлифәтлек — [[Ғосман империяһы]] 1517 йылда хәлиф хакимиәтен иғлан итә. Ислам тарихы буйынса бер нисә мосолман дәүләте, [[мәмлүктәр|мәмлүктәр солтанлығы]] (Ҡаһирә) һәм Әйүбиҙәр&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://books.google.co.uk/books?id=AHpmDwAAQBAJ&amp;pg=PA36&amp;dq=saladin+ayyubid+caliphate&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwj_xp7v-NboAhWFiVwKHVjFBNcQ6AEINzAC|title=Famous Battles of the Medieval Period|last=McNab|first=Chris|date=|publisher=Cavendish Square Publishing, LLC|year=2017|isbn=9781502632470|location=New York|pages=36|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;NathoIslamization&quot;&gt;Natho, Kadir I. ''Circassian History''. Pages 150&lt;/ref&gt; үҙҙәрен хәлифәлек тип атаған.

Беренсе хәлифәлек, [[Хаҡ хәлифәт]] (Рәшидиә), [[Мөхәммәт Пәйғәмбәр]]ҙең 632 йылда вафатынан һуң барлыҡҡа килә&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://archive.org/details/islamitshistoryt0000nigo|url-access=registration|title=Islam: Its History, Teaching, and Practices|last=Nigosian|first=Solomon A.|date=29 January 2004|publisher=Indiana University Press|isbn=978-0-253-11074-9|page=[https://archive.org/details/islamitshistoryt0000nigo/page/18 18]}}&lt;/ref&gt;. Рәшидиәнең дүрт хәлифе шура, йәмәғәт консультациялары юлы менән һайлап алына&lt;ref&gt;{{cite web|url= http://www.irfi.org/articles/articles_1601_1650/roots_of_democracy_in_islam.htm |title=The Roots of Democracy in Islam |publisher= Irfi.org |date= 16 December 2002 |accessdate= 30 June 2014}}&lt;/ref&gt;. Шиғыйҙар дүртенсе хәлифәне — [[Али ибн Әбү Талип|хәҙрәте Алиҙы]] ғына Мөхәммәт Пәйғәмбәрҙән һуң беренсе хаҡ хәлифә тип һанай. Али Беренсе Фетнә ваҡытында (656—661) йылдарҙа хакимлыҡ итә, Али тарафдарҙары һәм унан алдағы үлтерелгән хәлифә [[Усман ибн Әффан|хәҙрәте Усман]] яҡлылар араһындағы, шулай уҡ Мысырҙа баш күтәреүселәр менән граждандар һуғышы һөҙөмтәһендә [[Мүәвиә ибн Әбү Суфыян|Мүәвиә I]]осоронда, 661 йылда, [[Өмәүиҙәр хәлифәлеге]] төҙөлә.

Икенсе хәлифәлек — [[Өмәүиҙәр хәлифәлеге]]нә Үмәйә ибн Абдушәмстән киткән Мәккә нәҫелдәре идара итә. Өмәүи хәлифәт [[Хаҡ хәлифәт]]тең ғазауаттар сәйәсәте дауам итә, уның тарафынан Төньяҡ Африка, [[Пиреней ярымутрауы]]ның Әл-Әндәлүс (Әндәлүсия) өлөшө, Урта Азия, Синд, Тәбәристан менән Журжан яулап алына{{sfn|СИЭ|1961—1976}}.Хәлифәлек [[христианлыҡ|христиандарҙы]] үҙ территорияһында ҡыҫырыҡламай, сөнки был ерҙәрҙә, бигерәк тә Сүриә биләмәләрендә күп булған&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.britannica.com/topic/Umayyad-dynasty-Islamic-history|title=Umayyad dynasty {{!}} Islamic history|work=Encyclopædia Britannica|access-date=26 March 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=j894miuOqc4C&amp;pg=PA185|title=World and Its Peoples|last=Cavendish|first=Marshall|date=1 September 2006|publisher=Marshall Cavendish|isbn=978-0-7614-7571-2|page=185}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|url=https://archive.org/details/tragedyoftemplar00haag|url-access=registration|title=The Tragedy of the Templars: The Rise and Fall of the Crusader States|last=Haag|first=Michael|date=1 November 2012|publisher=Profile Books|isbn=978-1-84765-854-8|page=[https://archive.org/details/tragedyoftemplar00haag/page/20 20]}}&lt;/ref&gt; . Хәлифәттең яулап алынған барлыҡ ерҙәренә дәүләт хужа булып тора. Ер биләүселәрҙән дәүләт ер һалымы ([[ғөшөр]] һәм [[хараж]]) йыя {{sfn|СИЭ|1961—1976}}. Быны хәлифә Ғүмәр Ғәбд әл-Ғәзиз 718—719 йылдарҙа туҡтата. Әммә унан һуңғы вариҫтары законды яңынан тергеҙә һәм болғаныштар сығыуға сәбәп була. 746—750 йылдарҙа ғәббәсиҙәр инҡилаб яһай, һөҙөмтәлә хакимлыҡ [[Ғәббәсиҙәр хәлифәлеге|Ғәббәсиҙәр]]гә күсә{{sfn|СИЭ|1961—1976}}.
 
Өсөнсө хәлифәлек — Ғәббәсиҙәр хәлифәлегенә, ғәббәсиҙәр идара итә, улар Мөхәммәт Пәйғәмбәрҙең ҡарт олатаһы Хашимдан Ғәббәс тигән ағаһы аша киткән киткән нәҫел. Хәлифә әл-Мансур 762 йылда Бағдад ҡалаһын икенсе баш ҡала итеп нигеҙләгән, ул иң ҙур фәнни, сәнғәти һәм мәҙәни үҙәк булып китә — был осор исламдың алтын быуаты булараҡ билдәле. 10-сы быуатта ғәббәсиҙәр дәүләтенә төрлө илдәрҙән баҫым көсәйә. 1258 йылда [[Монгол империяһы]] Бағдадты тар-мар итә, ғәббәсиҙәр хәлифәлеге баш һала. 1261 йылда мәмлүктәр Мысырҙа хәлифәлекте тергеҙә. Сәйәси власы булмауға ҡарамаҫтан, ғәббәсиҙәр династияһы дини мәсьәләләр буйынса йоғонто яһарға тырыша һәм 1517 йылда Мысырҙа мәмлүктәрҙе ғосманлылар яулап алғанға тиклем власҡа дәғүә итеү дауам итә{{sfn|Holt|1984}}.

Дүртенсе төп хәлифәлек, [[Ғосман хәлифәлеге]], 1517 йылда Мысырҙа мәмлүктәрҙе яулап алғандан һуң барлыҡҡа килә. Был еңеү османлыларға изге ҡалалар Мәккә һәм Мәҙинәне контролдә тоторға мөмкинлек бирә. Ғосмандар яйлап мосолман дөньяһы лидерҙары һәм вәкилдәре булараҡ ҡарала башлай.

1916 йылда Яҡын Көнсығышта Ғәрәп инҡилабы хәл торошон Антанта файҙаһына үҙгәртә. [[Беренсе донъя һуғышы]]нда еңелгәндән һуң Константинополь оккупациялана һәм Ғосман империяһы бүлгеләнә.Уның бүлгеләнгән территорияһы Антанта державаларына беркетелә.

1923 йылдың 29 октябрендә Төркиә Республикаһы иғлан ителә , һәм Төркиәнең Бөйөк Милли Мәжлесе 1924 йылдың 3 мартында хәлифәлекте ғәмәлдән сығара

== Хәҙерге хәлифәләр ==
Хәҙерге заманда хәлифәлек институтын тергеҙеүҙе байтаҡ мосолман хәрәкәттәре һәм ойошмалары яҡлап сыға.

* Был титулға һуңғы [[Осман империяһы|Осман хәлифәһе]] Баязит Осман тоҡомо дәғүә итә ала. [[Мәккә]] һәм Хижаз хәлифәһе вариҫы — Иордания короле Абдалла II ибн Хөсәйен.
* Сокото солтаны Әмирул Мөьминин Солтан Мөхммәт — Сокото хәлифәләре тоҡомо [[:en:Sa'adu Abubakar|Саад Абубакар]] IV
* [[Ирак]]тағы граждандар һуғышы мәлендә хәлифәт иғлан ителгәйне. Уны күпселек ғөләмәләр таныманы. Хәлифе Әбү Бәкер әл-Бағдади — ИГИЛ башлығы яҡынса 2017 йылдың июлендә үлтерелгән .
* Әхмәҙиҙәрҙең «Хәлифәт-үл-Мәсих» хәрәкәтен башлаған Мирза Ғүләм Әхмәттең вариҫы бар. Хәҙерге, 5-се хәлифә — Мирза Мәсрур Әхмәт.

== Шулай уҡ ҡара ==
* [[Ислам]]
* [[Ансарҙар]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Сығанаҡтар ==
* Уланд — Хватцев. — М. : Большая российская энциклопедия, 2017. — С. 729. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 33). — ISBN 978-5-85270-370-5.

== Һылтанмалар ==
{{Навигация
|Портал= Ислам
|Проект= Ислам}}
* [http://askimam.ru/publ/38-1-0-80 Необходимо ли прилагать усилия по созданию Халифата?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090302021929/http://askimam.ru/publ/38-1-0-80 |date=2009-03-02 }}
{{wiktionary|халиф}}
* Надирадзе Л. И. , Проблема государственной собственности на землю в халифате в VII—VIII вв. , в сборнике: Арабские страны, М. , 1970

== Әҙәбиәт ==
* {{БРЭ |статья=Халиф|id=4728422|автор= [[Рощин, Михаил Юрьевич|Рощин М. Ю.]]|том= 33|страницы= 729|ref=Рощин}}
* Надирадзе Л. И. , Проблема государственной собственности на землю в халифате в VII—VIII вв. , в сборнике: Арабские страны, М. , 1970
* {{книга |автор=[[Большаков, Олег Георгиевич|Большаков О. Г.]]|заглавие=История Халифата |оригинал= |ссылка=http://gumilevica.kulichki.net/HOC/hoc2.htm |викитека= |ответственный= |издание= |место=М. |издательство=[[Восточная литература (издательство)|Восточная литература]] |год=1993 |том=2. Эпоха великих завоеваний (633—656) |страницы= |столбцы= |страниц= 294 |серия= |isbn=5-02-017376-2 |тираж= |ref=Большаков}}
* {{книга|часть=Фатимиды|заглавие=Исторический словарь|год=2000|ref=Исторический словарь}}


[[Төркөм:Ислам]]
[[Төркөм:Хәлифәләр]]
[[Төркөм:Титулдар]]
[[Категория:Исламда рухани дәрәжәләр]]


[[Категория:Дини терминдар]]
[[Категория:Исламда кеше категориялары]]</text>
      <sha1>2dwkrpkf7uzii3wu2xkx8w26g3bcz5l</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1279467</id>
      <parentid>1279461</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T09:36:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2A03:D000:8561:3CC2:1:0:B7CC:2E81</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Тарихынан */Мухаммәд пәйғәмбәренең (Аллаһының фатихаһы һәм сәләме булһын уға‎) исеме янында Салауат яҙҙым .</comment>
      <origin>1279467</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16634" sha1="ikf91n0oioipb3sjal3lr0yok9d8ld9" xml:space="preserve">{{Ук}}{{Ислам}}
'''Хәлифә''' — ({{lang-ar|خليفة}} — ''Хәлифә'') Пәйғәмбәрҙең эшен дауам иттереүсе, вариҫы) — Ислам дине киң таралған илдәрҙә дәүләт башлығы титулы, идара итеүсе, хөкөмдәр, хаким. [[Мосолмандар]] мөхитендә иң ҙур дәрәжә.

== Тарихынан ==
Төрлө заманда төшөнсәгә төрлө мәғәнә һалынған.
[[Мөхәммәт (Пәйғәмбәр)|Мөхәммәт Пәйғәмбәр]] [[Салауат (Ислам)|(Аллаһының фатихаһы һәм сәләме булһын уға]]) 
вариҫтарынан [[Әбү Бәкер]], [[Ғүмәр ибн әл-Хәттаб]], [[Усман ибн Әффан]] һәм [[Али ибн Әбү Талип | Али ибн Әбү Талиб ]] хәҙрәттәре беренсе хәлифәләр булалар. Улар сәйәси власты ла ҡулдарында тоталар. Фикһ тап ана шундай власты алға һөрә һәм идеаллаштыра.

== Ҡөрьәндә ==
[[Ислам]]дың Изге китабы [[Ҡөрьән]] Кәримдә [[Аллаһ]]ы тәғәлә ''[[кеше]]'' [[ер]] йөҙөндә [[хәлифә]] (йәғни, Уның вәкиле итеп яралтылған [[зат]] тип әйтелә.{{Коран/Цитата
|Һәм бына Раббың фәрештәләргә: «Мин Ер йөҙөндә Үҙемдең урынбаҫарымды булдырасаҡмын»,— тине. Улар: «Һин әллә унда боҙоҡлоҡ ҡылыусыны һәм ҡан түгеүсене булдырмаҡсы булаһыңмы? Ә беҙ Һине маҡтайбыҙ, Һине изге тибеҙ»,— тинеләр. Ул: «Ысынлап та, Мин һеҙ белмәгән нәмәләрҙе беләм!» — тине.
|2|33
|тәржемә=башҡортса}}&lt;ref&gt;{{ref-ru}} [http://e-q.narod.ru/eq/lite/09.htm Сура Аль-Бакара (Корова) Аяты: 30-36]: «30. И сказал твой Господь ангелам: „Я поставлю на земле наместника“…»&lt;/ref&gt;

== Дәүләт башлығы ==
[[Хәлифә]]леккә идара итеүсе мәғәнәһендә был термин [[Мөхәммәт (Пәйғәмбәр)|Мөхәммәт Пәйғәмбәр ғәләйһиссәләм]]дең вафатынан һуң ҡулланыла башлай. Ғәрәп дәүләтенең беренсе хәлифәһе — [[Әбү Бәкер]] хәҙрәттәре.

Мөхәммәт Пәйғәмбәрҙең вафатынан һуң хәлифә һайлау зарурлығы тыуа. Ансарҙар башта икенсе кешене һайлаған булалар, әммә йыйылышҡа Үмәр ибн әл-Хаттаб, Әбү Үбәйдә һәм Әбү Бәкер килгәс, һуңғыһын хәлиф итеп һайлайҙар&lt;ref&gt;{{книга|автор=А. А. Али-заде|заглавие=Хроники мусульманских государств I-VII вв. хиджры|ссылка=https://books.google.ru/books?id=FbkMAQAAMAAJ&amp;dq=саад+ибн+убада&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ei=2MqVVbmpJ-TSyAOEpICoCQ&amp;ved=0CDgQ6AEwBQ|год=2003 |страниц=539}}&lt;/ref&gt;.

Өсөнсө хәлифә [[Усман ибн Әффан]]ды үлтерәләр, һәм дүртенсе хаҡиҡи хәлифә итеп хәҙрәте [[Али ибн Әбү Талип|Алиҙы]] һайлайҙар. Әммә [[Сүриә]] әмире Мүәвиә үҙен хәлифә тип иғлан итә һәм арала һуғыш башлана. Хәҙрәте Али власть өсөн көрәшмәҫкә була һәм өсөнсө яҡ хөкөмөнә тапшыра. Һөҙөмтәлә яҡтар килешеүгә килмәй һәм шул ваҡыттан «хәлифә» төшөнсәһе үҙгәреүгә дусар була.

[[Мөхәммәт (Пәйғәмбәр)]] Мәҙинәлә 632 йылда вафат була һәм [[Мәҙинә]]лә ерләнә. Уның янында тоғро сәхәбәләре, хаҡ (хаҡиҡи) хәлифәләр [[Әбү Бәкер|Әбү Бәкер әс-Ситдиҡ]] һәм [[Ғүмәр ибн әл-Хәттаб]] ерләнгән.

== Хәлифәлектәр ==
{{шуҡ|Хәлифәлек}}
Тарихтағы [[хәлифәлек]]тәр исламға нигеҙләнгән сәйәсәт алып барған, улар күп милләтле трансмилли империяларҙа үҫешкән&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=EAMqBgAAQBAJ&amp;pg=PA3|title=Demystifying the Caliphate: Historical Memory and Contemporary Contexts|last=Al-Rasheed|first=Madawi|last2=Kersten|first2=Carool|last3=Shterin|first3=Marat|date=11 December 2012|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-932795-9|page=3}}&lt;/ref&gt;. урта быуат осоронда өс төп хәлифәлек бер-береһен алмаштыра: [[Хаҡ хәлифәт]] (632—661), [[Өмәүиҙәр хәлифәлеге]] (661—750), Ғәббәсиҙәр хәлифәлеге (750—1258). Дүртенсе оло хәлифәтлек — [[Ғосман империяһы]] 1517 йылда хәлиф хакимиәтен иғлан итә. Ислам тарихы буйынса бер нисә мосолман дәүләте, [[мәмлүктәр|мәмлүктәр солтанлығы]] (Ҡаһирә) һәм Әйүбиҙәр&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://books.google.co.uk/books?id=AHpmDwAAQBAJ&amp;pg=PA36&amp;dq=saladin+ayyubid+caliphate&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwj_xp7v-NboAhWFiVwKHVjFBNcQ6AEINzAC|title=Famous Battles of the Medieval Period|last=McNab|first=Chris|date=|publisher=Cavendish Square Publishing, LLC|year=2017|isbn=9781502632470|location=New York|pages=36|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;NathoIslamization&quot;&gt;Natho, Kadir I. ''Circassian History''. Pages 150&lt;/ref&gt; үҙҙәрен хәлифәлек тип атаған.

Беренсе хәлифәлек, [[Хаҡ хәлифәт]] (Рәшидиә), [[Мөхәммәт Пәйғәмбәр]]ҙең 632 йылда вафатынан һуң барлыҡҡа килә&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://archive.org/details/islamitshistoryt0000nigo|url-access=registration|title=Islam: Its History, Teaching, and Practices|last=Nigosian|first=Solomon A.|date=29 January 2004|publisher=Indiana University Press|isbn=978-0-253-11074-9|page=[https://archive.org/details/islamitshistoryt0000nigo/page/18 18]}}&lt;/ref&gt;. Рәшидиәнең дүрт хәлифе шура, йәмәғәт консультациялары юлы менән һайлап алына&lt;ref&gt;{{cite web|url= http://www.irfi.org/articles/articles_1601_1650/roots_of_democracy_in_islam.htm |title=The Roots of Democracy in Islam |publisher= Irfi.org |date= 16 December 2002 |accessdate= 30 June 2014}}&lt;/ref&gt;. Шиғыйҙар дүртенсе хәлифәне — [[Али ибн Әбү Талип|хәҙрәте Алиҙы]] ғына Мөхәммәт Пәйғәмбәрҙән һуң беренсе хаҡ хәлифә тип һанай. Али Беренсе Фетнә ваҡытында (656—661) йылдарҙа хакимлыҡ итә, Али тарафдарҙары һәм унан алдағы үлтерелгән хәлифә [[Усман ибн Әффан|хәҙрәте Усман]] яҡлылар араһындағы, шулай уҡ Мысырҙа баш күтәреүселәр менән граждандар һуғышы һөҙөмтәһендә [[Мүәвиә ибн Әбү Суфыян|Мүәвиә I]]осоронда, 661 йылда, [[Өмәүиҙәр хәлифәлеге]] төҙөлә.

Икенсе хәлифәлек — [[Өмәүиҙәр хәлифәлеге]]нә Үмәйә ибн Абдушәмстән киткән Мәккә нәҫелдәре идара итә. Өмәүи хәлифәт [[Хаҡ хәлифәт]]тең ғазауаттар сәйәсәте дауам итә, уның тарафынан Төньяҡ Африка, [[Пиреней ярымутрауы]]ның Әл-Әндәлүс (Әндәлүсия) өлөшө, Урта Азия, Синд, Тәбәристан менән Журжан яулап алына{{sfn|СИЭ|1961—1976}}.Хәлифәлек [[христианлыҡ|христиандарҙы]] үҙ территорияһында ҡыҫырыҡламай, сөнки был ерҙәрҙә, бигерәк тә Сүриә биләмәләрендә күп булған&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.britannica.com/topic/Umayyad-dynasty-Islamic-history|title=Umayyad dynasty {{!}} Islamic history|work=Encyclopædia Britannica|access-date=26 March 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=j894miuOqc4C&amp;pg=PA185|title=World and Its Peoples|last=Cavendish|first=Marshall|date=1 September 2006|publisher=Marshall Cavendish|isbn=978-0-7614-7571-2|page=185}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|url=https://archive.org/details/tragedyoftemplar00haag|url-access=registration|title=The Tragedy of the Templars: The Rise and Fall of the Crusader States|last=Haag|first=Michael|date=1 November 2012|publisher=Profile Books|isbn=978-1-84765-854-8|page=[https://archive.org/details/tragedyoftemplar00haag/page/20 20]}}&lt;/ref&gt; . Хәлифәттең яулап алынған барлыҡ ерҙәренә дәүләт хужа булып тора. Ер биләүселәрҙән дәүләт ер һалымы ([[ғөшөр]] һәм [[хараж]]) йыя {{sfn|СИЭ|1961—1976}}. Быны хәлифә Ғүмәр Ғәбд әл-Ғәзиз 718—719 йылдарҙа туҡтата. Әммә унан һуңғы вариҫтары законды яңынан тергеҙә һәм болғаныштар сығыуға сәбәп була. 746—750 йылдарҙа ғәббәсиҙәр инҡилаб яһай, һөҙөмтәлә хакимлыҡ [[Ғәббәсиҙәр хәлифәлеге|Ғәббәсиҙәр]]гә күсә{{sfn|СИЭ|1961—1976}}.
 
Өсөнсө хәлифәлек — Ғәббәсиҙәр хәлифәлегенә, ғәббәсиҙәр идара итә, улар Мөхәммәт Пәйғәмбәрҙең ҡарт олатаһы Хашимдан Ғәббәс тигән ағаһы аша киткән киткән нәҫел. Хәлифә әл-Мансур 762 йылда Бағдад ҡалаһын икенсе баш ҡала итеп нигеҙләгән, ул иң ҙур фәнни, сәнғәти һәм мәҙәни үҙәк булып китә — был осор исламдың алтын быуаты булараҡ билдәле. 10-сы быуатта ғәббәсиҙәр дәүләтенә төрлө илдәрҙән баҫым көсәйә. 1258 йылда [[Монгол империяһы]] Бағдадты тар-мар итә, ғәббәсиҙәр хәлифәлеге баш һала. 1261 йылда мәмлүктәр Мысырҙа хәлифәлекте тергеҙә. Сәйәси власы булмауға ҡарамаҫтан, ғәббәсиҙәр династияһы дини мәсьәләләр буйынса йоғонто яһарға тырыша һәм 1517 йылда Мысырҙа мәмлүктәрҙе ғосманлылар яулап алғанға тиклем власҡа дәғүә итеү дауам итә{{sfn|Holt|1984}}.

Дүртенсе төп хәлифәлек, [[Ғосман хәлифәлеге]], 1517 йылда Мысырҙа мәмлүктәрҙе яулап алғандан һуң барлыҡҡа килә. Был еңеү османлыларға изге ҡалалар Мәккә һәм Мәҙинәне контролдә тоторға мөмкинлек бирә. Ғосмандар яйлап мосолман дөньяһы лидерҙары һәм вәкилдәре булараҡ ҡарала башлай.

1916 йылда Яҡын Көнсығышта Ғәрәп инҡилабы хәл торошон Антанта файҙаһына үҙгәртә. [[Беренсе донъя һуғышы]]нда еңелгәндән һуң Константинополь оккупациялана һәм Ғосман империяһы бүлгеләнә.Уның бүлгеләнгән территорияһы Антанта державаларына беркетелә.

1923 йылдың 29 октябрендә Төркиә Республикаһы иғлан ителә , һәм Төркиәнең Бөйөк Милли Мәжлесе 1924 йылдың 3 мартында хәлифәлекте ғәмәлдән сығара

== Хәҙерге хәлифәләр ==
Хәҙерге заманда хәлифәлек институтын тергеҙеүҙе байтаҡ мосолман хәрәкәттәре һәм ойошмалары яҡлап сыға.

* Был титулға һуңғы [[Осман империяһы|Осман хәлифәһе]] Баязит Осман тоҡомо дәғүә итә ала. [[Мәккә]] һәм Хижаз хәлифәһе вариҫы — Иордания короле Абдалла II ибн Хөсәйен.
* Сокото солтаны Әмирул Мөьминин Солтан Мөхммәт — Сокото хәлифәләре тоҡомо [[:en:Sa'adu Abubakar|Саад Абубакар]] IV
* [[Ирак]]тағы граждандар һуғышы мәлендә хәлифәт иғлан ителгәйне. Уны күпселек ғөләмәләр таныманы. Хәлифе Әбү Бәкер әл-Бағдади — ИГИЛ башлығы яҡынса 2017 йылдың июлендә үлтерелгән .
* Әхмәҙиҙәрҙең «Хәлифәт-үл-Мәсих» хәрәкәтен башлаған Мирза Ғүләм Әхмәттең вариҫы бар. Хәҙерге, 5-се хәлифә — Мирза Мәсрур Әхмәт.

== Шулай уҡ ҡара ==
* [[Ислам]]
* [[Ансарҙар]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Сығанаҡтар ==
* Уланд — Хватцев. — М. : Большая российская энциклопедия, 2017. — С. 729. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 33). — ISBN 978-5-85270-370-5.

== Һылтанмалар ==
{{Навигация
|Портал= Ислам
|Проект= Ислам}}
* [http://askimam.ru/publ/38-1-0-80 Необходимо ли прилагать усилия по созданию Халифата?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090302021929/http://askimam.ru/publ/38-1-0-80 |date=2009-03-02 }}
{{wiktionary|халиф}}
* Надирадзе Л. И. , Проблема государственной собственности на землю в халифате в VII—VIII вв. , в сборнике: Арабские страны, М. , 1970

== Әҙәбиәт ==
* {{БРЭ |статья=Халиф|id=4728422|автор= [[Рощин, Михаил Юрьевич|Рощин М. Ю.]]|том= 33|страницы= 729|ref=Рощин}}
* Надирадзе Л. И. , Проблема государственной собственности на землю в халифате в VII—VIII вв. , в сборнике: Арабские страны, М. , 1970
* {{книга |автор=[[Большаков, Олег Георгиевич|Большаков О. Г.]]|заглавие=История Халифата |оригинал= |ссылка=http://gumilevica.kulichki.net/HOC/hoc2.htm |викитека= |ответственный= |издание= |место=М. |издательство=[[Восточная литература (издательство)|Восточная литература]] |год=1993 |том=2. Эпоха великих завоеваний (633—656) |страницы= |столбцы= |страниц= 294 |серия= |isbn=5-02-017376-2 |тираж= |ref=Большаков}}
* {{книга|часть=Фатимиды|заглавие=Исторический словарь|год=2000|ref=Исторический словарь}}


[[Төркөм:Ислам]]
[[Төркөм:Хәлифәләр]]
[[Төркөм:Титулдар]]
[[Категория:Исламда рухани дәрәжәләр]]


[[Категория:Дини терминдар]]
[[Категория:Исламда кеше категориялары]]</text>
      <sha1>ikf91n0oioipb3sjal3lr0yok9d8ld9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1279468</id>
      <parentid>1279467</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T09:43:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2A03:D000:8561:3CC2:1:0:B7CC:2E81</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Дәүләт башлығы */</comment>
      <origin>1279468</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16937" sha1="19pplwo8p809jiohek31005uc69men8" xml:space="preserve">{{Ук}}{{Ислам}}
'''Хәлифә''' — ({{lang-ar|خليفة}} — ''Хәлифә'') Пәйғәмбәрҙең эшен дауам иттереүсе, вариҫы) — Ислам дине киң таралған илдәрҙә дәүләт башлығы титулы, идара итеүсе, хөкөмдәр, хаким. [[Мосолмандар]] мөхитендә иң ҙур дәрәжә.

== Тарихынан ==
Төрлө заманда төшөнсәгә төрлө мәғәнә һалынған.
[[Мөхәммәт (Пәйғәмбәр)|Мөхәммәт Пәйғәмбәр]] [[Салауат (Ислам)|(Аллаһының фатихаһы һәм сәләме булһын уға]]) 
вариҫтарынан [[Әбү Бәкер]], [[Ғүмәр ибн әл-Хәттаб]], [[Усман ибн Әффан]] һәм [[Али ибн Әбү Талип | Али ибн Әбү Талиб ]] хәҙрәттәре беренсе хәлифәләр булалар. Улар сәйәси власты ла ҡулдарында тоталар. Фикһ тап ана шундай власты алға һөрә һәм идеаллаштыра.

== Ҡөрьәндә ==
[[Ислам]]дың Изге китабы [[Ҡөрьән]] Кәримдә [[Аллаһ]]ы тәғәлә ''[[кеше]]'' [[ер]] йөҙөндә [[хәлифә]] (йәғни, Уның вәкиле итеп яралтылған [[зат]] тип әйтелә.{{Коран/Цитата
|Һәм бына Раббың фәрештәләргә: «Мин Ер йөҙөндә Үҙемдең урынбаҫарымды булдырасаҡмын»,— тине. Улар: «Һин әллә унда боҙоҡлоҡ ҡылыусыны һәм ҡан түгеүсене булдырмаҡсы булаһыңмы? Ә беҙ Һине маҡтайбыҙ, Һине изге тибеҙ»,— тинеләр. Ул: «Ысынлап та, Мин һеҙ белмәгән нәмәләрҙе беләм!» — тине.
|2|33
|тәржемә=башҡортса}}&lt;ref&gt;{{ref-ru}} [http://e-q.narod.ru/eq/lite/09.htm Сура Аль-Бакара (Корова) Аяты: 30-36]: «30. И сказал твой Господь ангелам: „Я поставлю на земле наместника“…»&lt;/ref&gt;

== Дәүләт башлығы ==
[[Хәлифә]]леккә идара итеүсе мәғәнәһендә был термин [[Мөхәммәт (Пәйғәмбәр)|Мөхәммәт Пәйғәмбәрҙең]] [[Салауат (Ислам)|(Аллаһының фатихаһы һәм сәләме булһын уға]]) вафатынан һуң ҡулланыла башлай. Ғәрәп дәүләтенең беренсе хәлифәһе — [[Әбү Бәкер]] хәҙрәттәре.

Мөхәммәт Пәйғәмбәрҙең [[Салауат (Ислам)|(Аллаһының фатихаһы һәм сәләме булһын уға]]) вафатынан һуң хәлифә һайлау зарурлығы тыуа. Ансарҙар башта икенсе кешене һайлаған булалар, әммә йыйылышҡа Үмәр ибн әл-Хаттаб, Әбү Үбәйдә һәм Әбү Бәкер килгәс, һуңғыһын хәлиф итеп һайлайҙар&lt;ref&gt;{{книга|автор=А. А. Али-заде|заглавие=Хроники мусульманских государств I-VII вв. хиджры|ссылка=https://books.google.ru/books?id=FbkMAQAAMAAJ&amp;dq=саад+ибн+убада&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ei=2MqVVbmpJ-TSyAOEpICoCQ&amp;ved=0CDgQ6AEwBQ|год=2003 |страниц=539}}&lt;/ref&gt;.

Өсөнсө хәлифә [[Усман ибн Әффан]]ды үлтерәләр, һәм дүртенсе хаҡиҡи хәлифә итеп хәҙрәте [[Али ибн Әбү Талип|Алиҙы]] һайлайҙар. Әммә [[Сүриә]] әмире Мүәвиә үҙен хәлифә тип иғлан итә һәм арала һуғыш башлана. Хәҙрәте Али власть өсөн көрәшмәҫкә була һәм өсөнсө яҡ хөкөмөнә тапшыра. Һөҙөмтәлә яҡтар килешеүгә килмәй һәм шул ваҡыттан «хәлифә» төшөнсәһе үҙгәреүгә дусар була.

[[Мөхәммәт (Пәйғәмбәр)]] [[Салауат (Ислам)|(Аллаһының фатихаһы һәм сәләме булһын уға]]) Мәҙинәлә 632 йылда вафат була һәм [[Мәҙинә]]лә ерләнә. Уның янында тоғро сәхәбәләре, хаҡ (хаҡиҡи) хәлифәләр [[Әбү Бәкер|Әбү Бәкер әс-Ситдиҡ]] һәм [[Ғүмәр ибн әл-Хәттаб]] ерләнгән.

== Хәлифәлектәр ==
{{шуҡ|Хәлифәлек}}
Тарихтағы [[хәлифәлек]]тәр исламға нигеҙләнгән сәйәсәт алып барған, улар күп милләтле трансмилли империяларҙа үҫешкән&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=EAMqBgAAQBAJ&amp;pg=PA3|title=Demystifying the Caliphate: Historical Memory and Contemporary Contexts|last=Al-Rasheed|first=Madawi|last2=Kersten|first2=Carool|last3=Shterin|first3=Marat|date=11 December 2012|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-932795-9|page=3}}&lt;/ref&gt;. урта быуат осоронда өс төп хәлифәлек бер-береһен алмаштыра: [[Хаҡ хәлифәт]] (632—661), [[Өмәүиҙәр хәлифәлеге]] (661—750), Ғәббәсиҙәр хәлифәлеге (750—1258). Дүртенсе оло хәлифәтлек — [[Ғосман империяһы]] 1517 йылда хәлиф хакимиәтен иғлан итә. Ислам тарихы буйынса бер нисә мосолман дәүләте, [[мәмлүктәр|мәмлүктәр солтанлығы]] (Ҡаһирә) һәм Әйүбиҙәр&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://books.google.co.uk/books?id=AHpmDwAAQBAJ&amp;pg=PA36&amp;dq=saladin+ayyubid+caliphate&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwj_xp7v-NboAhWFiVwKHVjFBNcQ6AEINzAC|title=Famous Battles of the Medieval Period|last=McNab|first=Chris|date=|publisher=Cavendish Square Publishing, LLC|year=2017|isbn=9781502632470|location=New York|pages=36|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;NathoIslamization&quot;&gt;Natho, Kadir I. ''Circassian History''. Pages 150&lt;/ref&gt; үҙҙәрен хәлифәлек тип атаған.

Беренсе хәлифәлек, [[Хаҡ хәлифәт]] (Рәшидиә), [[Мөхәммәт Пәйғәмбәр]]ҙең 632 йылда вафатынан һуң барлыҡҡа килә&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://archive.org/details/islamitshistoryt0000nigo|url-access=registration|title=Islam: Its History, Teaching, and Practices|last=Nigosian|first=Solomon A.|date=29 January 2004|publisher=Indiana University Press|isbn=978-0-253-11074-9|page=[https://archive.org/details/islamitshistoryt0000nigo/page/18 18]}}&lt;/ref&gt;. Рәшидиәнең дүрт хәлифе шура, йәмәғәт консультациялары юлы менән һайлап алына&lt;ref&gt;{{cite web|url= http://www.irfi.org/articles/articles_1601_1650/roots_of_democracy_in_islam.htm |title=The Roots of Democracy in Islam |publisher= Irfi.org |date= 16 December 2002 |accessdate= 30 June 2014}}&lt;/ref&gt;. Шиғыйҙар дүртенсе хәлифәне — [[Али ибн Әбү Талип|хәҙрәте Алиҙы]] ғына Мөхәммәт Пәйғәмбәрҙән һуң беренсе хаҡ хәлифә тип һанай. Али Беренсе Фетнә ваҡытында (656—661) йылдарҙа хакимлыҡ итә, Али тарафдарҙары һәм унан алдағы үлтерелгән хәлифә [[Усман ибн Әффан|хәҙрәте Усман]] яҡлылар араһындағы, шулай уҡ Мысырҙа баш күтәреүселәр менән граждандар һуғышы һөҙөмтәһендә [[Мүәвиә ибн Әбү Суфыян|Мүәвиә I]]осоронда, 661 йылда, [[Өмәүиҙәр хәлифәлеге]] төҙөлә.

Икенсе хәлифәлек — [[Өмәүиҙәр хәлифәлеге]]нә Үмәйә ибн Абдушәмстән киткән Мәккә нәҫелдәре идара итә. Өмәүи хәлифәт [[Хаҡ хәлифәт]]тең ғазауаттар сәйәсәте дауам итә, уның тарафынан Төньяҡ Африка, [[Пиреней ярымутрауы]]ның Әл-Әндәлүс (Әндәлүсия) өлөшө, Урта Азия, Синд, Тәбәристан менән Журжан яулап алына{{sfn|СИЭ|1961—1976}}.Хәлифәлек [[христианлыҡ|христиандарҙы]] үҙ территорияһында ҡыҫырыҡламай, сөнки был ерҙәрҙә, бигерәк тә Сүриә биләмәләрендә күп булған&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.britannica.com/topic/Umayyad-dynasty-Islamic-history|title=Umayyad dynasty {{!}} Islamic history|work=Encyclopædia Britannica|access-date=26 March 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=j894miuOqc4C&amp;pg=PA185|title=World and Its Peoples|last=Cavendish|first=Marshall|date=1 September 2006|publisher=Marshall Cavendish|isbn=978-0-7614-7571-2|page=185}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|url=https://archive.org/details/tragedyoftemplar00haag|url-access=registration|title=The Tragedy of the Templars: The Rise and Fall of the Crusader States|last=Haag|first=Michael|date=1 November 2012|publisher=Profile Books|isbn=978-1-84765-854-8|page=[https://archive.org/details/tragedyoftemplar00haag/page/20 20]}}&lt;/ref&gt; . Хәлифәттең яулап алынған барлыҡ ерҙәренә дәүләт хужа булып тора. Ер биләүселәрҙән дәүләт ер һалымы ([[ғөшөр]] һәм [[хараж]]) йыя {{sfn|СИЭ|1961—1976}}. Быны хәлифә Ғүмәр Ғәбд әл-Ғәзиз 718—719 йылдарҙа туҡтата. Әммә унан һуңғы вариҫтары законды яңынан тергеҙә һәм болғаныштар сығыуға сәбәп була. 746—750 йылдарҙа ғәббәсиҙәр инҡилаб яһай, һөҙөмтәлә хакимлыҡ [[Ғәббәсиҙәр хәлифәлеге|Ғәббәсиҙәр]]гә күсә{{sfn|СИЭ|1961—1976}}.
 
Өсөнсө хәлифәлек — Ғәббәсиҙәр хәлифәлегенә, ғәббәсиҙәр идара итә, улар Мөхәммәт Пәйғәмбәрҙең ҡарт олатаһы Хашимдан Ғәббәс тигән ағаһы аша киткән киткән нәҫел. Хәлифә әл-Мансур 762 йылда Бағдад ҡалаһын икенсе баш ҡала итеп нигеҙләгән, ул иң ҙур фәнни, сәнғәти һәм мәҙәни үҙәк булып китә — был осор исламдың алтын быуаты булараҡ билдәле. 10-сы быуатта ғәббәсиҙәр дәүләтенә төрлө илдәрҙән баҫым көсәйә. 1258 йылда [[Монгол империяһы]] Бағдадты тар-мар итә, ғәббәсиҙәр хәлифәлеге баш һала. 1261 йылда мәмлүктәр Мысырҙа хәлифәлекте тергеҙә. Сәйәси власы булмауға ҡарамаҫтан, ғәббәсиҙәр династияһы дини мәсьәләләр буйынса йоғонто яһарға тырыша һәм 1517 йылда Мысырҙа мәмлүктәрҙе ғосманлылар яулап алғанға тиклем власҡа дәғүә итеү дауам итә{{sfn|Holt|1984}}.

Дүртенсе төп хәлифәлек, [[Ғосман хәлифәлеге]], 1517 йылда Мысырҙа мәмлүктәрҙе яулап алғандан һуң барлыҡҡа килә. Был еңеү османлыларға изге ҡалалар Мәккә һәм Мәҙинәне контролдә тоторға мөмкинлек бирә. Ғосмандар яйлап мосолман дөньяһы лидерҙары һәм вәкилдәре булараҡ ҡарала башлай.

1916 йылда Яҡын Көнсығышта Ғәрәп инҡилабы хәл торошон Антанта файҙаһына үҙгәртә. [[Беренсе донъя һуғышы]]нда еңелгәндән һуң Константинополь оккупациялана һәм Ғосман империяһы бүлгеләнә.Уның бүлгеләнгән территорияһы Антанта державаларына беркетелә.

1923 йылдың 29 октябрендә Төркиә Республикаһы иғлан ителә , һәм Төркиәнең Бөйөк Милли Мәжлесе 1924 йылдың 3 мартында хәлифәлекте ғәмәлдән сығара

== Хәҙерге хәлифәләр ==
Хәҙерге заманда хәлифәлек институтын тергеҙеүҙе байтаҡ мосолман хәрәкәттәре һәм ойошмалары яҡлап сыға.

* Был титулға һуңғы [[Осман империяһы|Осман хәлифәһе]] Баязит Осман тоҡомо дәғүә итә ала. [[Мәккә]] һәм Хижаз хәлифәһе вариҫы — Иордания короле Абдалла II ибн Хөсәйен.
* Сокото солтаны Әмирул Мөьминин Солтан Мөхммәт — Сокото хәлифәләре тоҡомо [[:en:Sa'adu Abubakar|Саад Абубакар]] IV
* [[Ирак]]тағы граждандар һуғышы мәлендә хәлифәт иғлан ителгәйне. Уны күпселек ғөләмәләр таныманы. Хәлифе Әбү Бәкер әл-Бағдади — ИГИЛ башлығы яҡынса 2017 йылдың июлендә үлтерелгән .
* Әхмәҙиҙәрҙең «Хәлифәт-үл-Мәсих» хәрәкәтен башлаған Мирза Ғүләм Әхмәттең вариҫы бар. Хәҙерге, 5-се хәлифә — Мирза Мәсрур Әхмәт.

== Шулай уҡ ҡара ==
* [[Ислам]]
* [[Ансарҙар]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Сығанаҡтар ==
* Уланд — Хватцев. — М. : Большая российская энциклопедия, 2017. — С. 729. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 33). — ISBN 978-5-85270-370-5.

== Һылтанмалар ==
{{Навигация
|Портал= Ислам
|Проект= Ислам}}
* [http://askimam.ru/publ/38-1-0-80 Необходимо ли прилагать усилия по созданию Халифата?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090302021929/http://askimam.ru/publ/38-1-0-80 |date=2009-03-02 }}
{{wiktionary|халиф}}
* Надирадзе Л. И. , Проблема государственной собственности на землю в халифате в VII—VIII вв. , в сборнике: Арабские страны, М. , 1970

== Әҙәбиәт ==
* {{БРЭ |статья=Халиф|id=4728422|автор= [[Рощин, Михаил Юрьевич|Рощин М. Ю.]]|том= 33|страницы= 729|ref=Рощин}}
* Надирадзе Л. И. , Проблема государственной собственности на землю в халифате в VII—VIII вв. , в сборнике: Арабские страны, М. , 1970
* {{книга |автор=[[Большаков, Олег Георгиевич|Большаков О. Г.]]|заглавие=История Халифата |оригинал= |ссылка=http://gumilevica.kulichki.net/HOC/hoc2.htm |викитека= |ответственный= |издание= |место=М. |издательство=[[Восточная литература (издательство)|Восточная литература]] |год=1993 |том=2. Эпоха великих завоеваний (633—656) |страницы= |столбцы= |страниц= 294 |серия= |isbn=5-02-017376-2 |тираж= |ref=Большаков}}
* {{книга|часть=Фатимиды|заглавие=Исторический словарь|год=2000|ref=Исторический словарь}}


[[Төркөм:Ислам]]
[[Төркөм:Хәлифәләр]]
[[Төркөм:Титулдар]]
[[Категория:Исламда рухани дәрәжәләр]]


[[Категория:Дини терминдар]]
[[Категория:Исламда кеше категориялары]]</text>
      <sha1>19pplwo8p809jiohek31005uc69men8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Терпеләр</title>
    <ns>0</ns>
    <id>26354</id>
    <revision>
      <id>1279417</id>
      <parentid>1253233</parentid>
      <timestamp>2024-11-19T20:36:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>31336</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>1279417</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8679" sha1="50orvbo49bxk04p7jyxeuk52g7205om" xml:space="preserve">{{Таксон
| name              = Терпеләр
| regnum            = Хайуандар
| image file        = Erinaceus roumanicus 2013 G5.jpg
| image title       = Ябай терпе (Erinaceus europaeus)
| image descr       = [[Erinaceus europaeus|Ябай терпе]] (''Erinaceus europaeus'')
| parent            = Erinaceomorpha
| rang              = Ғаилә
| latin             = Терпеләр
| author            = [[Фишер фон Вальдгейм, Григорий Иванович|G. Fischer]], [[1814]]
| syn               = 
| typus             = 
| children name     = 
| children          = 
| wikispecies       = Erinaceidae 
| commons           = Category:Erinaceidae
| itis              = 552310
| ncbi              = 9363
| eol               = 6873844
}}

'''Терпеләр''' ({{lang-la|Erinaceidae}}) — [[афроевразия]] [[Mammalia|имеҙеүселәре]] ғаиләһе. Бөжәк ашаусылар отрядына керә. Барлығы 24 төрө билдәле, улар 10 ырыуға бүленә&lt;ref&gt;{{книга|заглавие=Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference. 3rd ed. Vol. 1]|ссылка=https://books.google.ru/books?id=JgAMbNSt8ikC&amp;pg=PR28&amp;lpg=PR28&amp;hl=ru#v=onepage&amp;q&amp;f=false|ответственный=Ed. by D. E. Wilson, D. M. Reeder|место=Baltimore|издательство=Johns Hopkins University Press|год=2005|allpages=xxxv + 743|isbn=0-8018-8221-4}} — P. xxviii—xxix.&lt;/ref&gt;. Ғәҙәттә, терпеләр составы 2 ярым ғаилә: терпеләр, йәки ысын терпеләргә (''Erinaceinae''), һәм гимнуралар, йәки ҡомаҡ терпеләргә (''Galericinae'') бүленә{{sfn|Зайцев, Войта, Шефтель|2014|с=45—46}}.

Күпселек илдәрҙә йәшәй, бөжәктәр менән туҡлана торған һәм шул яғы менән ауыл хужалығы өсөн файҙалы булған имсәкле кейек&lt;ref&gt;Терминологический словарь по зоологии. Русско-башкирский и башкирско-русский (Т. Г. Баишев, 1952)&lt;/ref&gt;; һырты энә менән ҡапланған бәләкәй йәнлек&lt;ref&gt;Толковый словарь современного башкирского литературного языка. (под. ред З. Г. Ураксина, 2005)&lt;/ref&gt;.

== Ҡылыҡһырлама ==
[[Башҡортостан]]да ике төрө бар: ябай терпе һәм ҡолаҡлы терпе.

Ябай терпенең оҙонлоғо 23,7 — 27,2 см тирәһендә була, ауырлығы 240—250 грамға етә. Ул [[урман]] ситтәрендә, [[аҡлан]]дарҙа, ҡырҡындыларҙа йәшәй. Һаҙлы урындарҙы, ҡуйы урмандарҙы яратмай.

== Йәшәү рәүеше ==
Терпеләр урман, дала, сүлдәрҙә йәшәй. Тауҙарға 2500—2800 метр бейеклеккә тиклем күтәреләләр. Терпе эңерҙә, төндә һунарға сыға, көндө ояһында үткәрә (ҡайһы бер төрҙәре тәүлектең яҡты осоронда ла әүҙемлек һаҡлай){{sfn|Зайцев, Войта, Шефтель|2014|с=44—45}}. Ауған ағас тамырҙары аҫтында, эре үлән төбөнә япраҡтарҙан, ҡыу үләндәрҙән, ваҡ ботаҡтарҙан оя яһай. Ер һарҡып, һалҡындар бөткәнсе шул ояһында йоҡлай.
[[Рәсем:Erinaceus Europaeus - fullface.jpg|thumb|Терпе йоҡлаған осорҙа]]
 
Ҡолаҡлы терпе йыш ҡына [[ирлән]], [[йомран]], [[һыуһар]] өңөн файҙалана.

== Үрсеүе ==
Май—июнь айҙарында 2—6 бала килтерә, 3—4 сәғәттән балаларының энәләре ҡалҡа башлай. 5—6 көндән энәләре күренерлек була. Егерме көндән күҙҙәре асыла, энәләре ҡоңғорт төҫкә инә һәм ҡата. Терпе балаларын имеҙеп үҫтерә.

== Туҡланыуы ==
Терпе аҙыҡҡа талымһыҙ, нимә тура килә, шуны ашай: умыртҡаһыҙҙар, [[Ер-һыу хайуандары|амфибиялар]], [[һөйрәлеүселәр]] (терпеләр йылан ағыуына ҡаршы тороусанлығы менән билдәле), емтек, ҡош йомортҡалары{{sfn|Зайцев, Войта, Шефтель|2014|с=45}}.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* {{ВТ-ЭСБЕ|Ёж, млекопитающее отряда насекомоядных}}
* {{книга|автор=[[Дзержинский, Феликс Янович|Дзержинский Ф. Я.]], Васильев Б. Д., [[Малахов, Владимир Васильевич|Малахов В. В.]] |заглавие=Зоология позвоночных. 2-е изд|место=М.|издательство=Издат. центр «Академия»|год=2014|страниц=464|isbn=978-5-4468-0459-7|ref=Дзержинский, Васильев, Малахов}}
* {{книга|автор=Зайцев М. В., Войта Л. Л., Шефтель Б. И. |заглавие=Млекопитающие фауны России и сопредельных территорий. Насекомоядные|место=СПб.|издательство=[[Наука (издательство)|Наука]]|год=2014|страниц=391|серия=Определители по фауне России, издаваемые Зоологическим институтом Ран. Вып. 178|isbn=978-5-02-038380-7|ref=Зайцев, Войта, Шефтель}}
* {{книга|автор=[[Кэрролл, Роберт Лин|Кэрролл Р.]] |заглавие=Палеонтология и эволюция позвоночных: В 3-х тт. Т. 3|место=М.|издательство=[[Мир (издательство)|Мир]]|год=1993|страниц=312|isbn=5-03-001819-0|ref=Кэрролл, т. 3}}
* {{книга|заглавие=Млекопитающие России: систематико-географический справочник|ответственный=Под ред. И. Я. Павлинова и А. А. Лисовского|место=М.|издательство=Т-во научн. изданий КМК|год=2012|страниц=604|серия=Сб. трудов Зоологического музея МГУ, т. 52|isbn=978-87317-844-5|ref=Млекопитающие России}}
* {{h|Lopatin|2006}} {{книга|автор=Lopatin A. V. |часть=Early Paleogene insectivore mammals of Asia and establishment of the major groups of Insectivora|ссылка часть=https://www.researchgate.net/publication/226404792_Early_Paleogene_insectivore_mammals_of_Asia_and_establishment_of_the_major_groups_of_Insectivora|заглавие=''[[Paleontological Journal]]'', 2006, '''40''' (Suppl. 3)}} — P. S205—S405. — {{DOI|10.1134/S0031030106090012}}.
* {{книга|автор=[[Маккенна, Малколм|McKenna M. C.]], Bell S. K. |заглавие=Classification of Mammals Above the Species Level|ссылка=https://books.google.ru/books?id=zS7FZkzIw-cC&amp;pg=PA272&amp;lpg=PA272&amp;source=bl&amp;hl=ru&amp;sa=X#v=onepage&amp;q&amp;f=false|место=New York|издательство=[[Columbia University Press]]|год=1997|allpages=631|isbn=0-231-11012-X|ref=McKenna, Bell}}
* {{h|Simpson|1945}} {{статья|автор=[[Симпсон, Джордж Гейлорд|Simpson G. G.]]&amp;nbsp;|заглавие=The Principles of Classification and a Classification of Mammals|ссылка=http://digitallibrary.amnh.org/dspace/handle/2246/1104 |издание=Bull. of the American Museum of Natural History|год=1945|volume=85|pages=1—350}}
* {{Книга:Wozencraft, W. C.: Mammal Species of the World}}

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|index.php/component/content/article/8-statya/13181-terpe|Терпе|автор=Валуев В. А.}}
* [http://zooclub.ru/wild/nasek/l1/index.shtml Болезни ежей ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120308163006/http://zooclub.ru/wild/nasek/l1/index.shtml |date=2012-03-08 }}

[[Категория:Терпеләр| ]]
[[Категория:Һөтимәрҙәр]]</text>
      <sha1>50orvbo49bxk04p7jyxeuk52g7205om</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хюден</title>
    <ns>0</ns>
    <id>30213</id>
    <revision>
      <id>1279452</id>
      <parentid>679208</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T04:25:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>31336</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>1279452</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5115" sha1="k267y7do5qv1u40q1zwrqusb7zknu0e" xml:space="preserve">{{ТП
 |статус                                                = коммуна 
 |башҡортса исеме                         = Хюден 
 |төп исеме                                         = Chüden 
 |ил                                                          = Германия 
 |герб                                                      =  
 |флаг = 
 |герб киңлеге = 
 |флаг киңлеге = 
 |lat_dir= N|lat_deg = 52|lat_min = 51|lat_sec     11 
 |lon_dir= E |lon_deg = 11|lon_min = 13|lon_sec  = 59 
 |CoordAddon                       = 
 |CoordScale                         = 
 |ЯндексКарта                      = 
 |ил картаһы                          = 
 |регион картаһы                  = 
 |район картаһы                       = 
 |ил картаһының дәүмәле                    = 250 
 |регион картаһының дәүмәле                           = 
 |район картаһының дәүмәле                             = 
 |регион төрө                                              = Германия ерҙәре 
 |регион                                                         = Саксония-Анхальт  
 |теҙмәләге регион                                 = Саксония-Анхальт  
 |район төрө                                                = район  
 |район                                                           = Зальцведель (район)  
 |теҙмәләге район                                   = Зальцведель (район)  
 |урынлашыу төрө                  = 
 |урынлашыу                               = 
 |теҙмәләге урынлашыу      = 
 |эске бүленеү                                            =   
 |башлыҡ төрө                                             =   
 |башлыҡ                                                         = др. Ульрих Унгевиккелль  
 |нигеҙ һалыныу                           = 
 |беренсе телгә алыу               = 
 |элекке исемдәре             = 
 |статус (башлап)                  = 
 |майҙан                                                          = 19,97  
 |бейеклек төрө = 
 |ТП үҙәгенең бейеклеге                       = 35  
 |климат                  = 
 |рәсми тел = 
 |рәсми тел-ref    = 
 |халыҡ                                                            = 482 
 |иҫәп алыу йылы                                       = 2006 
 |тығыҙлыҡ               = 
 |агломерация             = 
 |милли состав     = 
 |конфессия составы = 
 |этнохороним             = 
 |ваҡыт бүлкәте                                           = +1 
 |DST                                                                  = бар 
 |почта индексы                                           = 29410, 29416 
 |почта индекстары         = 
 |телефон коды                                             = 
 |автомобиль коды                                      = SAW 
 |танымлаусы төрө                                      = Үҙидара субъектының тиңләштереү коды{{!}}Рәсми код 
 |һансал танымлаусы                                 = 15 0 81 090 
 |Commons-тағы категория                     =  
 |сайт                                                                  = http://vg-salzwedel-land.de/03_05.php 
 |сайт теле                                                       = de 
 |сайт теле 2            = 
 |сайт теле 3            = 
 |сайт теле 4            = 
 |сайт теле 5            = 
 |add1n                   = 
 |add1                    = 
 |add2n                   = 
 |add2                    = 
 |add3n                   = 
 |add3                    = 
}}
 
'''Хюден''' ({{lang-de|Chüden}}) — [[Германия]]ла, [[Саксония-Анхальт]] [[Германия ерҙәре|ерендә]] урынлашҡан коммуна.
 
2006 йылғы [[халыҡ]] иҫәбен алыу буйынса коммунала 482 кеше йәшәй. [[Майҙан]]ы — 19,97 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;. Диңгеҙ кимәленән 35 метр бейеклектә һәм UTC +1 ваҡыт бүлкәтендә урынлашҡан. Почта индексы — 29410, 29416 һәм автомобиль коды — SAW. 
 
== Иҫкәрмәләр ==
&lt;references/&gt;
== Һылтанмалар ==
* [http://vg-salzwedel-land.de/03_05.php Рәсми сайт] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111002204638/http://www.vg-salzwedel-land.de/03_05.php |date=2011-10-02 }}.

[[Категория:Саксония-Анхальт ҡалалары]]


{{Germany-geo-stub}}</text>
      <sha1>k267y7do5qv1u40q1zwrqusb7zknu0e</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Фридрих Ницше</title>
    <ns>0</ns>
    <id>59786</id>
    <revision>
      <id>1279444</id>
      <parentid>1267516</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T02:46:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>31336</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>1279444</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="27616" sha1="47t94gg20j0l67rl4wnkky4oh2gzwvk" xml:space="preserve">{{Философ
 |имя                  = Фридрих Ницше
 |оригинал имени       = Friedrich Nietzsche
 |изображение          = Portrait of Friedrich Nietzsche.jpg
 |ширина               = 
 |описание изображения = 
 |имя при рождении     = Фридрих Вильгельм Ницше
 |псевдонимы           = 
 |дата рождения        = 15.10.1844
 |место рождения       = Рёккен, [[Германия берлеге]]
 |дата смерти          = 25.8.1900
 |место смерти         = {{ВБУ|Веймар|Германияла}}, [[Германия империяһы]]
 |гражданство          = 
 |подданство           = {{Флагификация|Пруссия}} → {{Флагификация|Германская империя}}
 |язык                 = немец теле
 |школа                = классик булмаған немец фәлсәфәһе
 |направление          = тормош фәлсәфәһе
 |период               = 
 |интересы             = [[философия]], [[дин]], [[мәҙәниәт]], [[сәйәсәт]], [[филология]]
 |идеи                 = камил кеше, «Илаһ үлгән», цикллылыҡ, перспектив субъективизм, ресентимент
 |предшественники      = [[Сократ]], [[Әфләтун (Платон)]], [[Аристотель]], [[Эпикур]], [[Парменид]], [[Боронғо грек фәлсәфәһе]], [[Паскаль Блез|Паскаль]], [[Вольтер]], [[Кант Иммануил|Кант]], [[Гегель Георг Вильгельм Фридрих|Гегель]], [[Гёте, Иоганн Вольфганг фон|Һёте]], [[Шопенгауэр Артур|Шопенгауэр]], [[Вагнер Рихард|Вагнер]], [[Гёльдерлин Йоһанн Христиан Фридрих|Гёльдерлин]], [[Достоевский Фёдор Михайлович|Достоевский]]
 |последователи        = Шпенглер, Ортега-и-Гассет, Д’Аннунцио, Эвола, Һайдеггер, Шелер, Лёвит, Маннһейм, Тённис, Ясперс, Камю, Батай, Юнгер, Бенн, Бубер
 |премии               = 
 |награды              = 
 |роспись              = Friedrich_Nietzsche_Signature.svg
 |lib                  = http://lib.ru/NICSHE/
 |сайт                 = http://www.nietzsche.ru/
 |викитека             = 
 |викицитатник         = 
}}

'''Фри́дрих Ви́льгельм Ни́цше''' ({{lang-de|Friedrich Wilhelm Nietzsche}} {{IPA|[ˈfʁiːdʁɪç ˈvɪlhɛlm ˈniːtsʃə]}}; {{дата рождения|15|10|1844 }}, Рёккен, Германия берлеге — {{дата смерти|25|8|1900}}, Веймар, Германия империяһы) — немец фекер эйәһе, классик филолог, үҙенсәлекле фәлсәфәүи тәғлимәтте барлыҡҡа килтереүсе. Был тәғлимәт фәнни-фәлсәфәүи берлек сиктәрендә генә ҡалмай, башҡа өлкәләрҙә лә сағылыш таба. Ницшеның төп концепцияһы ысынбарлыҡҡа баһа критерийҙарында әхлаҡтың, диндең, мәҙәниәттең һәм ижтимағи-сәйәси мөнәсәбәттәрҙең нигеҙҙәрен шик аҫтына алып, айырмалы тормош фәлсәфәһен үҙ эсенә ала. Афористик манерала бирелеүе менән Ницшеның күпселек әҫәрҙәрен бер яҡлы ғына ҡарап булмай һәм күп бәхәстәр тыуҙыра.

== Биографияһы ==

=== Бала сағы ===
Фридрих Ницше Рёккендә (Лейпциг янында, Көнсығыш Германия) лютеран пасторы Карл Людвиг Ницше (1813—1849) ғаиләһендә тыуған. Атаһы үлгәндән һуң әсәһе тәрбиәһендә ҡала, 1858 йылда атаҡлы «Пфорта» гимназияһына һабаҡҡа төшә. Ул бик ҡыҙыҡһынып төрлө фәндәрҙе өйрәнә, музыка, әҙәбиәт мауыҡтыра.

=== Йәшлек йылдары ===
1862 йылда Бонн университетына уҡырға инеп, теология һәм филологияны өйрәнә башлай. Һабаҡташтары араһында фекерҙәштәр тапмай, шул сәбәпле лә уҡытыусыһы Фридрих Ричль артынан Лейпциг университетына күсә. Унда ла, әйткәндәй, ҡәнәғәтлек тапмай. 24 кенә йәшендә, студент сағында әле, Базель университетына классик филология профессоры итеп саҡырыла — Европа университетарында булмаған хәл!

Ницше 1870 йылғы Франк-прусс һуғышында санитар булып ҡына ҡатнашырға хоҡуҡ ала. Ауырыуҙарҙы вагонда алып китеп барғанда ул дизентерия һәм дифтерия йоҡтора.

=== Вагнер менән дуҫлығы ===
1868 йылдың 8 ноябрендә Ницше гимназияла музыкаһын яратып тыңлаған композитор Рихард Вагнер менән таныша. Улар күп йәһәттән оҡшаш ҡарашлы булып сыға һәм дуҫлаша. Тик өс йыл самаһы аралашҡандан һуң 1872 йылда Вагнер Байройтҡа күсенә, һәм аралары һыуына башлай. Вагнера Ницшеның «Кешегә хас, артыҡ хас» тигән китабын&lt;ref&gt;[http://www.nietzsche.ru/biograf/litera/star-friends ''Л. Попкова'' Хроника «звездной дружбы». ][http://www.nietzsche.ru/biograf/litera/star-friends Ф. Ницше и Р. Вагнер.]&lt;/ref&gt; тәнҡиләп сыҡҡандан һуң бәйләнештәр бөтөнләй өҙөлә.

=== Ижадҡа ныҡлап тотоноуы ===
Ницше һәр саҡ сирләшкә булған. 18 йәштән үк баш ауыртыуыан яфалана һәм 30 йәшенә бөтөнләй өҙлөгә. 1879 йылдың 2 майында 3000 франк йыллыҡ пенсия менән университетта уҡытыуҙы ҡалдыра. Артабанғы ғүмере ауырыуҙар менән алышта үтә, әммә яҙыуҙан ул туҡтамай.

1881 йылдың июлендә «Иртәнге шәфәҡ» тигән китабы сыға, шунан башлап Ницшеның иң емешле осоро башлана.

=== Һуңғы йылдары ===
Ницше ғүмеренең һуңғы йылдарында үҙ фәлсәфәһенә ярашлы әҫәрҙәр яҙа, уны киң ҡатламдар ғына түгел, яҡындары ла аңлай алмай. 1880-се йылдарҙа ғына уны таный башлайҙар

Ницше 1889 йылда ижадтан туҡтай — аҡылдан яҙа. Ницшеның күҙе алдында бер кеше атын туҡмағандан&lt;ref&gt;[http://www.gumer.info/bogoslov_Buks/Philos/Reale_ZapFil/Modern/_11.php ''Реале Дж., Антисери Д.'' «][http://www.gumer.info/bogoslov_Buks/Philos/Reale_ZapFil/Modern/_11.php Западная философия от истоков до наших дней. ][http://www.gumer.info/bogoslov_Buks/Philos/Reale_ZapFil/Modern/_11.php От романтизма до наших дней»]&lt;/ref&gt; һуң башлана был. Ауырыуын нәҫелдән килеүе менән дә, ағыулауҙары менән дә, нейросифилис менән ауырыу ихтималлығы менән дә бәйләгән фекерҙәр бар. Философты Базельпсихиатрия хастаханаһына һалалар&lt;ref&gt;[http://www.nietzsche.ru/biograf/biografia/galevi-nietzsche/?curPos=16 ''Даниэль Галеви'' «Жизнь Фридриха Ницше»]&lt;/ref&gt;. 1900 йылдың 25 авгусында вафат була. Реккенда XII быуатта төҙөлгән сиркәүҙә ерләйҙәр. Туғандарының ҡәберҙәре лә шунда
[[Рәсем:Nietzsche187a.jpg|thumb|right| 1875 йылдағы фотографияһы]]

== Фәлсәфә стиле ==
Белеме буйынса филолог булараҡ, Ницше үҙ фәлсәфәһен һүрәтләгәндә фекерен аңлатыуға, ылыҡтырырлыҡ итеүгә ныҡ иғтибар итә, һәм талантлы стилист булып абруй ҡаҙана.&lt;ref name=&quot;new&quot;&gt;''Подорога В. А.'' [http://iph.ras.ru/elib/2096.html Ницше] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121016041138/http://iph.ras.ru/elib/2096.html |date=2012-10-16 }} // Новая философская энциклопедия: в 4 т. / Ин-т философии РАН; Нац. обществ.-науч. фонд; Предс. научно-ред. совета В. С. Стёпин. — М.: Мысль, 2000—2001. — ISBN 5-244-00961-3. 2-е изд., испр. и допол. — М.: Мысль, 2010. — ISBN 978-5-244-01115-9.&lt;/ref&gt;. Ҡанатлы һүҙҙәре, афоризмдары әҙ һүҙ менән күпте әйтергә ярҙам итә&lt;ref name=&quot;new&quot;/&gt;. Бының сәбәбен аңлата алмайҙар. Ул саф һауала күп йөрөргә тырыша, был фекерҙе бүлмәй генә яҙыуға ҡамасау итә. Икенсенән, аҡҡа ҡарағанда уның күҙҙәре һыҙлай башлауы ла үҙенекен эшләй, күрәһең. Нисек булһа ла, афоризмды ул үҙенең стиле итеп ала&lt;ref name=&quot;percev&quot;&gt;'' Перцев А. В.'' Фридрих Ницше у себя дома. — СПб.: Владимир Даль, 2009. — 480с. — (Мировая Ницшеана). — ISBN 978-5-93615-085-2&lt;/ref&gt; Афоризм фекерҙе төрлөсә киңәйтеп аңлатыуға ла юл ҡалдыра.&lt;ref name=&quot;podoroga&quot;&gt;''Подорога В. А.'' Метафизика ландшафта. — М.: Наука, 1993. — 319 с.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Свасьян К. А.[http://biblios.newgoo.net/t5031-topic Фридрих Ницше: мученик познания] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130514083318/http://biblios.newgoo.net/t5031-topic |date=2013-05-14 }}&lt;/ref&gt;

=== Ихтыяр (теләк, ирек) ===
Ницшенең ҡарашынса, донъяның нигеҙен «ихтыяр» тәшкил итә. Ихтыяр, уныңса, берҙән-бер мәғәнәлә генә йөрөмәй. Ул — [[ысынбарлыҡ]]тың этәргес көсө лә, хәрәкәттәге есем дә, хаҡимлыҡҡа йүнәлдерелгән тойғо ла, &quot;мин&quot;дең экспансияһы ла. Ихтыяр, хаҡимлыҡҡа йүнәлдерелгән тойғо буларак, йәшәү өсөн көрәштең сағылышы рәүешендә лә ҡарала. Ницше, ихтыярҙың ошо (йәшәү) аспектын киңәйтеп, философияла яңы теорияның һәм яңы ағымдың — «йәшәү филосоияһының» — барлыҡҡа килеүенә беренсе аҙым яһай.

=== Әхлаҡ ===
Этикала Ницше нигилизм позицияһын яҡлап сыға. Кеше интеллектының үҫә барыуы кешенең беренсе инстинкттарын һүнеүгә килтерә, кешенең тәбиғәт менән берлектә булыуына зарар китерә. Ницше әхлаҡты тиҫкәре күренеш тип ҡарай. Уныңса, әхлаҡ коллективта (ҡәбиләләрҙә, дәүләттә, сиркәүҙә һ. б.) «шәкли выждан» ролен генә үтәй һәм кешеләрҙе бойороҡ аҫтында тотоуға ҡамасаулау ғына. Ницше йәмғиәттәге үҙгәрештәрҙең тәрәкҡыят йүнәлешендә барғанын инҡар итә. Уның иманы — йәмғиәттең яңынан үҙенә әйләнеп ҡайтыу теорияһы яғында. Ул асыҡтан-асыҡ кешеләр араһында, ғөмүмән йәмғиәт тормошонда, тигеҙлек һәм ғәҙеллек принциптарына ҡаршы, элитар принциптарҙы яҡлап сыға.

=== Ғәййәр кеше ===
Ницше үҙенең «Заратустра шулай һөйләгән ине», тигән хикийәһендә, кешеләрҙе бөжәктәр менән сағыштырып, әле кәмһетә, әле ҙур ҡеүәткә эйә булған кешене юғарыға сөя, идеаллаштыра. Уның идеалы — «ғәййәр тәбиғи кеше» («сверхчеловек»). Был идеал Ницшенең фәнни хеҙмәттәрендә лә үҙәк урынды биләп тора. Ғөмүмән, «ницшеанлыҡ» XIX быуатның философия фәнендә иң реакцион теория булып һаналған. Ул немец [[фашизм|фашистларының]] расалар теорияһы өсөн нигеҙ ролен үтәгән. Ницшеанлыҡ социаль яҫылыҡта [[шовинизм]]дың, [[расизм]]дың, [[милитаризм]]дың үрсеүенә теоретик ерлек булһа, сәнғәт өлкәһе өсөн дә ул шулай ук тиҫкәре роль уйнап килә. Сәнғәттәге элитар теориялар барыһы ла ницшеанлыҡ ағымы эсендә йәшәй. Улар — халыҡсанлыҡ принциптарының иң радикаль дошмандары.

== Әҫәрҙәре ==

=== Төп әҫәрҙәре ===
* «Рождение трагедии, или Эллинство и пессимизм» (''Die Geburt der Tragödie'' , 1871)
* «Несвоевременные размышления» (''Unzeitgemässe Betrachtungen'' , 1872—1876)
: 
:# «Давид Штраус в роли исповедника и писателя» (''David Strauss: der Bekenner und der Schriftsteller'' , 1873)
:# «О пользе и вреде истории для жизни» (''Vom Nutzen und Nachtheil der Historie für das Leben'' , 1874)
:# «Шопенгауэр как воспитатель» (''Schopenhauer als Erzieher'' , 1874)
:# «Рихард Вагнер в Байрейте» (''Richard Wagner in Bayreuth'' , 1876)
* «Человеческое, слишком человеческое. Книга для свободных умов» (''Menschliches, Allzumenschliches'' , 1878). С двумя дополнениями:
** «Смешанные мнения и изречения» (''Vermischte Meinungen und Sprüche'' , 1879)
** «Странник и его тень» (''Der Wanderer und sein Schatten'' , 1880)
* «Утренняя заря, или мысли о моральных предрассудках» (''Morgenröte'' , 1881)
* «Весёлая наука» (''Die fröhliche Wissenschaft'' , 1882, 1887)
* «Так говорил Заратустра. Книга для всех и ни для кого» (''Also sprach Zarathustra'' , 1883—1887)
* «По ту сторону добра и зла. Прелюдия к философии будущего» (''Jenseits von Gut und Böse'' , 1886)
* «К генеалогии морали. Полемическое сочинение» (''Zur Genealogie der Moral'' , 1887)
* «Казус Вагнер» (''Der Fall Wagner'' , 1888)
* «Сумерки идолов, или как философствуют молотом» (''Götzen-Dämmerung'' , 1888), книга также известна под названием «Падение кумиров, или О том, как можно философствовать с помощью молотка»
* «Антихрист. Проклятие христианству» (''Der Antichrist'' , 1888)
* «Ecce Homo. Как становятся сами собою» (''Ecce Homo'' , 1888)
* «Воля к власти» (''Der Wille zur Macht'' , 1886—1888, 1-е изд. 1901, 2-е изд. 1906), книга, собранная из заметок Ницше редакторами Э. Фёрстер-Ницше и П. Гастом. Как доказал М. Монтинари, хотя Ницше и планировал написать книгу «Воля к власти. Опыт переоценки всех ценностей» (''Der Wille zur Macht — Versuch einer Umwertung aller Werte''), о чём упоминается в конце произведения «К генеалогии морали», но оставил этот замысел, при этом черновики послужили материалом для книг «Сумерки идолов» и «Антихрист» (обе написаны в 1888).

=== Башҡа әҫәрҙәре ===
* «Гомер и классическая филология» (''Homer und die klassische Philologie'' , 1869)
* «О будущности наших образовательных учреждений» (''Über die Zukunft unserer Bildungsanstalten'' , 1871—1872)
* «Пять предисловий к пяти ненаписанным книгам» (''Fünf Vorreden zu fünf ungeschriebenen Büchern'' , 1871—1872)
: 
:# «О пафосе истины» (''Über das Pathos der Wahrheit'')
:# «Мысли о будущности наших образовательных учреждений» (''Gedanken über die Zukunft unserer Bildungsanstalten'')
:# «Греческое государство» (''Der griechische Staat'')
:# «Соотношение между философией Шопенгауэра и немецкой культурой» (''Das Verhältnis der Schopenhauerischen Philosophie zu einer deutschen Cultur'')
:# «Гомеровское соревнование» (''Homers Wettkampf'')
* «Об истине и лжи во вненравственном смысле» (''Über Wahrheit und Lüge im außermoralischen Sinn'' , 1873)
* «Философия в трагическую эпоху Греции» (''Die Philosophie im tragischen Zeitalter der Griechen'')
* «Ницше против Вагнера» (''Nietzsche contra Wagner'' , 1888)

=== Тәүге әҫәрҙәре ===
* «Из моей жизни» (''Aus meinem Leben'' , 1858)
* «О музыке» (''Über Musik'' , 1858)
* «Наполеон III как президент» (''Napoleon III als Praesident'' , 1862)
* «Фатум и история» (''Fatum und Geschichte'' , 1862)
* «Свободная воля и фатум» (''Willensfreiheit und Fatum'' , 1862)
* «Может ли завистник быть действительно счастливым?» (''Kann der Neidische je wahrhaft glücklich sein?'' , 1863)
* «О настроениях» (''Über Stimmungen'' , 1864)
* «Моя жизнь» (''Mein Leben'' , 1864)

== Кинематограф ==
* В фильме Лилианы Кавани {{нп3|По ту сторону добра и зла (фильм)|«По ту сторону добра и зла»||Beyond Good and Evil (film)}} ({{lang-it|«Al di là del bene e del male»}}, 1977) ''Ницше'' воплощает Эрланд Юзефсон (''Лу Саломе'' — Доминик Санда, ''Пауль Реё'' — {{нп3|Пауэлл, Роберт|Роберт Пауэлл||Robert Powell}}, ''Элизабет Фёрстер-Ницше'' — Вирна Лизи, ''{{нп3|Фёрстер, Бернард|Бернард Фёрстер|de|Bernhard Förster}}'' — {{нп3|Орсини, Умберто|Умберто Орсини|it|Umberto Orsini}}).
* В биографическом фильме {{нп3|Брессане,  Жулиу|Жулиу Брессане|pt|Júlio Bressane}} {{нп3|Дни Ницше в Турине|«Дни Ницше в Турине»||Days of Nietzsche in Turin}} ({{lang-pt|[[:pt:Dias de Nietzsche em Turim|«Dias de Nietzsche em Turim»]]}}, 2001) философа cыграл [[Бразилия|бразильский]] актёр {{нп3|Эйрас, Фернанду|Фернанду Эйрас|pt|Fernando Eiras}}.
* В фильме Пинхаса Перри (''Pinchas Perry'') «Когда Ницше плакал» ({{lang-en|«When Nietzsche Wept»}}, США—[[Израиль Дәүләте|Израиль]], 2007, по роману Ялома Ирвина) заглавного персонажа сыграл Арманд Ассанте (''Лу Саломе'' — {{нп3|Винник, Кэтрин|Кэтрин Винник||Katheryn Winnick}}, ''Йозеф Брёйер'' — Бен Кросс, ''Зигмунд Фрейд'' — {{нп3|Элмэн, Джейми|Джейми Элмэн||Jamie Elman}}, ''Берта Паппенгейм'' — {{нп3|Янай, Михаль|Михаль Янай|he|מיכל ינאי}}).
* Фильм венгерского режиссёра Белы Тарра «Туринская лошадь» ({{lang-hu|«A torinói ló»}}, 2011) основан на истории&lt;ref&gt;См., напр.: ''Эбаноидзе И.'' [http://magazines.russ.ru/novyi_mi/1999/4/dalekoe.html «][http://magazines.russ.ru/novyi_mi/1999/4/dalekoe.html Речь не о книгах, а о жизни…»]: Переписка Фридриха Ницше с Готфридом Келлером, Георгом Брандесом и Августом Стриндбергом [: вступит. статья] // Новый мир. 1999. № 4; ''[[:en:Lesley Chamberlain|Chamberlain, Lesley]]'' . Nietzsche in Turin: An Intimate Biography. 1996. ISBN 0-7043-8028-5, ISBN 0-312-18145-0, ISBN 978-0-312-19938-8, ISBN10 0312199384&lt;/ref&gt; о Ницше, который в Турине 3 января 1889 года стал свидетелем избиения лошади извозчиком. Ницше бросился к лошади, обнял её, а после этого замолчал навсегда, последние одиннадцать лет своей жизни проведя в больнице для душевнобольных.

== Cығанаҡтар ==
&lt;references&gt;&lt;/references&gt;

== Әҙәбиәт ==
* ''Ницше Ф.'' Полное собрание сочинений: В 13 томах&lt;ref group=&quot;прим&quot;&gt;На 26 сентября 2011 г. издано восемь томов из запланированных тринадцати: тома 2, 4, 6, 7, 8, 10, 12 и 13.&lt;/ref&gt; / Пер. с нем. В. М. Бакусева, Ю. М. Антоновского, Я. Э. Голосовкера и др.; Ред. совет: А. А. Гусейнов и др.; Ин-т философии РАН. — М.: Культурная революция, 2005-.
* ''Ницше Ф.'' Полное собрание сочинений: В 13 томах: Т. 12: Черновики и наброски, 1885—1887 гг. — М.: Культурная революция, 2005. — 556 с. — ISBN 5-902764-07-6
* ''[[Бугера Владислав Евгеньевич|Бугера, В. Е.]]'' Социальная сущность и роль философии Ницше. — М.: КомКнига, 2010. — ISBN 978-5-484-01062-2.
* ''Марков, Б. В.'' Человек, государство и Бог в философии Ницше. — СПб.: Владимир Даль: Русский остров, 2005. — 786 с. — (Мировая Ницшеана). — ISBN 5-93615-031-3, ISBN 5-902565-09-X
* ''Нордау М.'' [[s:Вырождение (Нордау)/Фридрих Ницше|Фридрих Ницше]] // Вырождение. — М.: Республика, 1995.— 400 с. — (Прошлое и настоящее). ISBN 5-250-02539-0
* [Стихотворения]// «Зарубежная поэзия в переводах Вячеслава Куприянова», Радуга, Москва, 2009

== Иҫкәрмәләр ==
&lt;references group=&quot;прим&quot;&gt;&lt;/references&gt;

== Һылтанмалар ==
* * Гиззәтов К. Т., Философия: 2 китап. 1 -се китап: Ҡыҫкаса философия тарихы. Философиянең нигеҙ проблемалары: Юғары уҡыу йорто өсөн дәреслек. -Казан. Мәфариф. 2002.ISBN 5-7761-1122-6
{{Навигация1
|Тема         = Фридрих Ницше
|Викицитатник = q:ru:Фридрих Вильгельм Ницше
|Викитека = 
|Викисклад = Category:Friedrich Nietzsche
|Метавики =
}}
* [http://www.nietzsche.ru/ Русскоязычный сайт о Фридрихе Ницше]
* {{lib.ru|http://www.lib.ru/NICSHE/}}
* {{ЖЗ|http://magazines.russ.ru/authors/n/nitsshe/}}
* [http://ec-dejavu.ru/n/Nietzsche.html В. Микушевич. ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101209072355/http://ec-dejavu.ru/n/Nietzsche.html |date=2010-12-09 }}[http://ec-dejavu.ru/n/Nietzsche.html Ирония Фридриха Ницше] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101209072355/http://ec-dejavu.ru/n/Nietzsche.html |date=2010-12-09 }}
* Стефан Цвейг [http://lib.ru/INPROZ/CWEJG/nietzsche.txt Ницше]
* Трубецкой Е. Н., [http://runivers.ru/lib/detail.php?ID=1030895 Философия Ницше: Критический очерк]
* [http://www.art-tusa.com/ Картины Хейдиз из цикла Так говорил Заратустра] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050826120539/http://www.art-tusa.com/ |date=2005-08-26 }}
* Л. Троцкий [http://www.magister.msk.ru/library/trotsky/trotl468.htm Кое-что о философии «сверхчеловека»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100415165327/http://www.magister.msk.ru/library/trotsky/trotl468.htm |date=2010-04-15 }}

[[Категория:Германияла тыуғандар]]
[[Категория:Германия философтары]]
[[Категория:XIX быуат философтары]]
[[Категория:Германия шағирҙары]]
[[Категория:Немец шағирҙары]]
[[Категория:Шәхестәр:Этика]]
[[Категория:Сәнғәт философтары]]
[[Категория:Эстетиктар]]
[[Категория:Германия композиторҙары]]
[[Категория:Романтик композиторҙар]]</text>
      <sha1>47t94gg20j0l67rl4wnkky4oh2gzwvk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Али ибн Әбү Талип</title>
    <ns>0</ns>
    <id>65525</id>
    <revision>
      <id>1279463</id>
      <parentid>1271498</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T08:34:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Кеше.сынгыз</username>
        <id>41361</id>
      </contributor>
      <comment>Ғәрәп исемендә П хәрефе юҡ</comment>
      <origin>1279463</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="37150" sha1="43uxg91dfutp9pmiby097ickjnkzq7r" xml:space="preserve">{{Государственный деятель
| имя        = Али (Ғәли) ибн Әбү Талиб
| оригинал имени   = {{lang-ar|علي بن أبي طالب}}
| изображение =
| описание изображения = Ғәли исеменең ғәрәпсә яҙылышы
| должность = Хаҡ хәлиф&lt;br /&gt;&lt;small&gt;1-се [[Ун ике имам|Шиғый имамы]]
| порядок = 4
| периодначало = [[656]]
| периодконец = [[661]]
| предшественник = [[Усман ибн Әффан|Усман]]
| преемник = [[Хәсән ибн Али|Хәсән]] (хакимлыҡты [[Мүәвиә I]] тартып ала)
| дата рождения = 17.3.599
| место рождения = [[Кәғбә]], {{МестоРождения|Мәккә|Мәккәлә}}
| дата смерти = 24.1.661
| место смерти = Әл-Куфа, [[Ғәрәп хәлифәлеге]]
| вероисповедание = [[Ислам]]
| похоронен = [[Имам Али мәсете]], [[Ән-Нәжәф]] ([[Ираҡ]])
| отец = [[Әбү Талип ибн Ғәбд әл-Моталлиб|Әбү Талиб]]
| мать = Фатима бинт Әсәд
| супруга = 1) [[Фатима (Мөхәммәт Пәйғәмбәр ҡыҙы)|Фатима]] &lt;br /&gt;2) Үмә әл-Бәнин&lt;br /&gt;3) әл-Хәнәфиә
| дети = ''1-се никахтан'' &lt;br /&gt;'''улдары:''' [[Хәсән ибн Али|Хәсән]], [[Хөсәйен ибн Ғәли|Хөсәйен]] &lt;br /&gt;'''ҡыҙҙары:''' Үмм Күлсүм һәм Зәйнәб &lt;br /&gt;'' 2-се никахтан'' &lt;br /&gt;'''улдары:''' [[Аббас ибн Али|Ғәббәс]], Ғүмәр, Жәфәр һәм Усман &lt;br /&gt;''башҡа ҡатындарынан'' &lt;br /&gt;'''улдары:''' [[Мухаммад ибн аль-Ханафия|Мөхәммәт]], Абдулла һәм Әбү Бәкр
| викисклад = Ali
}}
{{Ислам}}
'''Али (Ғәли) ибн Әбү Талиб ибн Ғәбд әл-Моталлиб ибн Хашим ибн Ғәбд-әл-Манаф''' ({{lang-ar|علي بن أبي طالب}} {{IPA|[ʕaliː ibn ʔæbiː t̪ˤɑːlib]}}; яҡ. [[600 йыл]] — [[24 ғинуар]] [[661 йыл]]) — атаҡлы сәйәсмән һәм йәмәғәт эшмәкәре &lt;ref name=&quot;Али&quot;&gt;{{ИЭС2007|Али (Ғәли) ибн Абу Талиб|http://slovar-islam.ru/books/a.html#AliibnAbuTalib71}}&lt;/ref&gt;; [[Мөхәммәт (Пәйғәмбәр)|Мөхәммәт Пәйғәмбәрҙең]] ﷺ ике туған ҡустыһы, кейәүе һәм сәхәбә, дүртенсе хаҡ хәлиф ([[656]]—[[661]] ) һәм [[шиғыйҙар]]ҙың беренсе [[имам]]ы. Идара иткән осорҙа хәҙрәти Ғәлигә Әмир әл-Мөьминин (мөьминдәр юлбашсыһы) исеме бирәләр&lt;ref name=&quot;Али&quot;/&gt;.

Ғәли Ислам ҡабул иткән беренсе бала була; артабан ул Исламдың тәүге йылдарындағы бар ваҡиғаларында һәм [[Мөхәммәт (Пәйғәмбәр)|Мөхәммәт Пәйғәмбәр]] ﷺ Ислам дошмандары менән алып барған барлыҡ яуҙарҙа ҡатнаша. ''Мин ғилем ҡалаһы булһам, Ғәли ошо ҡаланың асҡысы»'' — ти торған булған Рәсүл. Хәлиф [[Усман (халиф)|Усман]]ды фетнә күтәргән һалдаттар үлтергәндән һуң хәҙрәти Ғәли хәлиф булып ҡала. [[Мүәвиә]] күтәргән фетнәгә ҡаршы сыға, [[Харижиттар|харижит]] ҡулынан һәләк була.

Ислам тарихына хәҙрәти Ғәли фәжиғәле яҙмышлы хәлиф булып инеп ҡала&lt;ref name=&quot;Энц.слов&quot;&gt;{{книга
|автор        =   
|заглавие     = Ислам: Энциклопедический словарь
|издательство =Наука
|том    =
|год          = 1991 
|страницы     = 18
|isbn         = 5-02-016941-2
}}&lt;/ref&gt;. [[Сөнниҙәр]] уны дүртенсе хаҡ хәлиф тип һанай. [[Шиғыйҙар]] хәҙрәти Ғәлиҙе [[Мөхәммәт (Пәйғәмбәр)|Мөхәммәт Пәйғәмбәр]] ﷺ ҡандаш туғаны булыуы, яугирлеге һәм юлбашсылығы өсөн изгеләр рәтенә ҡуйып, Беренсе Имам тип ололоҡлай. Ул һуғышта ҡаһарманлыҡ һәм кирәмәттәр күрһәткәне хаҡында риүәйәттәр күп. [[Урта Азия]]ла хәҙрәти Ғәлиҙең ете ҡәбере бар тип һанайҙар, йыназа ваҡытында кешеләр мәрхүм һалынған дөйә етәүгә әйләнеп, төрлө яҡҡа йүнәлгәнен күргән икән.

== Биографияһы ==

=== Бала сағы ===

Ғәли 600 йылда рәжәп айының 13-өндә [[Мәккә]]лә ҡөрәйештәрҙең Бану Хашим ырыуы башлығы Әбү Талип һәм Ватима бинт Әсәд ғаиләһендә донъяға килгән. Бик күп сығанаҡтарҙа әтелеүенсә, Ғәли Ҡәғбәтуллала тыуған берҙән-бер бала булған.&lt;ref name=&quot;Britannica&quot;&gt;{{cite news | title=ʿAlī (Muslim caliph)|publisher=[[Encyclopædia Britannica]]| url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/15223/Ali| lang=en}}&lt;/ref&gt;. Әбү Тали [[Мөхәммәт (Пәйғәмбәр)|Мөхәммәт Пәйғәмбәр]]ҙең (салләЛлаһу 'аләйһи үә сәлләм) атаһының бер туған ҡустыһы булған. Мөхәммәт (салләЛлаһу 'аләйһи үә сәлләм), ата-әсәһе вафат булғас, ошо ағаһында тәрбиәләнгән. Мөхәммәт (салләЛлаһу 'аләйһи үә сәлләм) Ғәрәбстандың бик бай ҡатынына өйләнгәндән һуң етеш йәшәй башлай, ә ағаһы, киреһенсә, бөлгөнлөккә  төшә. Шул шарттарҙа Пәйғәмбәр ﷺ Ғәлиҙе үҙенә тәрбиәгә ала.

Ғәлигә 9 йәш тулғас, иман шартын ҡабул итә. Шулай итеп, балалар араһынан ғына түгел, ғөмүмән, [[Мөхәммәт (Пәйғәмбәр)|Мөхәммәт Пәйғәмбәр]]ҙән (салләЛлаһу 'аләйһи үә сәлләм) һуң беренсе булып Ислам ҡабул иткән мосолман булып сыға.

=== Яугир ===
[[Файл:Dhulfiqar.png|мини|200px|Зөлфиҡәр ҡылысы]]

Бәҙер һуғышында хәҙрәти Ғәли байраҡсы була. Был һуғышта ул үҙен ҡаһарман яугир итеп күрһәтә. Үҙенә ташланған Вәлид ибн Муғирәне еңә һәм үлтерә &lt;ref name=&quot;Али&quot;/&gt;.Бынан һуң яраланған Хәмзә менән бергәләп әл-Харисҡа ярҙамға ташланалар, һәм уға һөжүм иткән Шәйбәне үлтереп, әл-Харисты яу ҡырынан алып сығалар &lt;ref&gt;{{книга
|автор        =   Большаков О.Г.
|заглавие     = История Халифата 
|издательство =«Восточная литература» РАН
|том    =1
|год          = 2000 
|страницы     = 100
|isbn         = 5-02-018165-Х, 5-02-016552-2
}}&lt;/ref&gt;. Мосолмандар һәм ҡөрәйештәр араһындағы тәүге һуғышта тәүгеләре еңеп сыға. Ҡаһарманлығы өсөн Ғәлигә «Аллаһ Арыҫланы» тигән ҡушамат бирәләр&lt;ref name=&quot;Али&quot;/&gt;. Был һуғыштан һуң Мөхәммәт Пәйғәмбәр уға &quot;Зүлфиҡәр&quot; тип аталған ике ҡырлы ҡылыс бүләк итә&lt;ref&gt;{{книга
|автор        =   
|заглавие     = Ислам: Энциклопедический словарь
|издательство =Наука
|том    =
|год          = 1991 
|страницы     = 79
|isbn         = 5-02-016941-2
}}&lt;/ref&gt;.

[[625 йыл]]дың мартында [[Үхүд]] тауы янында йәнә мосолмандар менән ҡөрәйештәр бәрелешә. Яу алдынан алышҡа Ғәли менән Талха ибн Әбү Талха сыға. Ғәли еңеп сыҡҡандан һуң мосолмандар һөжүмгә ташлана&lt;ref&gt;{{книга
|автор        =   Большаков О.Г.
|заглавие     = История Халифата 
|издательство =«Восточная литература» РАН
|том    =1
|год          = 2000 
|страницы     = 114
|isbn         = 5-02-018165-Х, 5-02-016552-2
}}&lt;/ref&gt;. Мәгәр Үхүдтәге яуҙа мосолмандар тәүге тапҡыр еңелә, әммә был берҙән-бер осраҡ булып ҡала .

=== Ғәли һәм тәүге хәлифәләр ===
[[Файл:Investiture of Ali Edinburgh codex.jpg|thumb|1x1px|left|Аллаһу әкбәр|альт=ӘлхәмдулилЛлаһ]]
[[Мөхәммәт (Пәйғәмбәр)|Мөхәммәт Пәйғәмбәр]] (салләЛлаһу 'аләйһи үә сәлләм) бәхилләшеү хажынан һуң [[Мәккә]] менән [[Мәҙинә]] араһында туҡталып, Ғәли тарафына ахырҙа төрлө мәғәнә һалып аңлатыласаҡ һүҙҙәр әйтә. Пәйғәмбәр (салләЛлаһу 'аләйһи үә сәлләм) Ғәлиҙе үҙенең вариҫы, бар күңеле менән тоғро туғаны тип атап, [[өммәт]]енең уны мәүлә тип ҡабул итеүен теләгәнен әйтә а&lt;ref name=&quot;Britannica&quot;/&gt;. [[Шиғыйҙар]] быны хәҙрәти Ғәли [[Мөхәммәт (Пәйғәмбәр)|Мөхәммәт Пәйғәмбәр]] (салләЛлаһу 'аләйһи үә сәлләм) урынында ҡалырға тейешле кеше булған тип аңлата. Сөнниҙәр иһә хәҙрәти Ғәлигә Пәйғәмбәрҙең (салләЛлаһу 'аләйһи үә сәлләм) туғаны булараҡ бурыстар һалып ҡалынған тип һанай.&lt;ref name=&quot;Britannica&quot;/&gt;.

Мөхәммәт (салләЛлаһу 'аләйһи үә сәлләм) [[632 йыл]]дың 8 июнендә үҙенең Мәҙинәләге йортонда вафат була. Вафатын белгәс, бер төркөм ансар йыйылып, кемде хәлифә итеү мәсьәләһен күтәрәләр. Уларға хәҙрәти Ғүмәр, [[Әбү Бәкр]], Әбү Ғөбәйд һәм йәнә бер нисә мөһәжир килеп ҡушыла&lt;ref name=&quot;Khalif&quot;/&gt;. Хәҙрәти Ғәли менән ғаилә ағзалары Пәйғәмбәрҙең (салләЛлаһу 'аләйһи үә сәлләм) йыназаһына әҙерләнеп тороп ҡалалар &lt;ref name=&quot;Britannica&quot;/&gt;. Башта йыйылған кешеләр Мәҙинәләге хәҙрәжиҙәр ҡәбиләһе башлығы Сәғәд ибн Үбәдте һайламаҡсы була, әммә күптәр был вазифаға Пәйғәмбәр туғандары лайығыраҡ тигән фекер белдерә.&lt;ref name=&quot;Khalif&quot;&gt;{{книга
|автор        =   Большаков О.Г.
|заглавие     = История Халифата 
|издательство =«Восточная литература» РАН
|том    =1
|год          = 2000 
|страницы     = 190
|isbn         = 5-02-018165-Х, 5-02-016552-2
}}&lt;/ref&gt;. Хәҙрәти Ғәлиҙе сәхәбәләр Әбү Зәрр әл-Ғифари, Миҡдад ибн әл-Әсүәд һәм фарсы [[Сәлмән әл-Фарси]] күрһәтә, әммә уларҙы тыңлаусы булмай&lt;ref&gt;{{книга
|автор        =   И.П. Петрушевский
|заглавие     = Ислам в Иране в VII—XV веках (курс лекций)
|издательство =Изд-во Ленинградского университета
|том    =
|год          = 1966 
|страницы     = 39
|isbn         = 
}}&lt;/ref&gt;. Әбү Бәкр менән фекерҙәштәре килеп етеүе хәлде үҙгәртеп ебәрә. Йыйылыш Әбү Бәкергә ант килтерә, уға «Аллаһ рәсүле урынбаҫары» дәрәжәһе бирелә — ''хәлифә рәсүли-л-лаһи'' (ябай ғына әйткәндә ''[[хәлифә]]''). Хәҙрәти Ғәли ҡаршы булмай, әммә йәмәғәт тормошонан ситләшеп, тулыһынса тормошон [[Ҡөрьән]]де өйрәнеүгә һәм өйрәтеүгә бағышлай&lt;ref name=&quot;Britannica&quot;/&gt;.

Әбү Бәкер вафаты алдынан үҙ урынына хәҙрәти Ғүмәрҙе күрһәтә, ә уныһы үлер алдынан 6 сәхәбәнең исемен атай һәм шуларҙан башлыҡ һайларға ҡуша. Ахыр сиктә 4 исем ҡала - хәҙрәти Ғәли, [[Усман ибн Ғаффан]], [[Сәғәд ибн Әбү Ваҡҡас]] һәм [[Әз-Зөбәйер]]). Исеме аталған Талха ҡайҙалыр киткән була. Йыйылышта алып барған Ғәбд-Рахман, үҙегеҙҙе һайламаһалар, кемде күрһәтер инегеҙ, тигән һорауға хәҙрәти Ғәли хәҙрәти Усманды атай, ә уныһы - хәҙрәти Ғәлиҙе. Ҡалған икәү хәҙрәти Усманды атай. Хәҙрәти Усман өсөнсө хәлифә итеп һайлана{{книга
|автор        =   Большаков О. Г.
|заглавие     = История Халифата. Эпоха великих завоеваний. 633-656 гг
|издательство =«Восточная литература» РАН
|том    =2
|год          = 2000 
|страницы     = 157
|isbn         = 5-02-017376-2
}}&lt;/ref&gt;»'' .

== Хәлифә ==
[[Файл:Mohammad adil rais-Caliph Ali's empire 661.PNG|мини|290px|Хәҙрәти Ғәли ваҡытында хәлифәт, 661 йыл.]]

Хәҙрәти Усманды үлтергәндең өсөнсө көнөнә хәҙрәти Ғәлиҙе хәлифә итеп һайлайҙар. Ант килтергәндең иртәгәһенә мәсеттә вәғәз тотоп, ул былай ти:

{{Начало цитаты}}
Аллаһ һеҙҙең арала үлем ҡапҡаһын асты һәм төн ҡараңғылығындай фетнә башланды. Сабыр һәм зирәк булмаһаҡ, уйлап эш итмәһәк, был хәлдән сығып булмаҫ. Әгәр миңә һәм Аллаһы тәғәләгә буйһонһағыҙ, мин Пәйғәмбәребеҙ юлына өндәйем. Биллаһи,һеҙ бер фекергә килмәйенсә минең Мөхәммәт өммәтенә хаким булырға теләмәгәнде Аллаһы тәғәлә күреп тора, әммә бөгөн һеҙ минең хаҡта бер фекергә килдегеҙ һәм шуға күрә мин һеҙҙе ташлап ҡуя алмайым. …&lt;ref&gt;{{книга
|автор        = Олег Георгиевич Большаков  
|заглавие     = История Халифата
|издательство =Наука
|том    =3
|год          = 1989 
|страницы     = 18-19
|isbn         = 
}}&lt;/ref&gt;
{{Конец цитаты}}

=== Хәлифәттә фетнә ===
{{main|Хәлифәттә фетнә}}
[[Файл:First Fitna map blank.svg|мини|290px|Хәлифәттә фетнә: Мүәвиә I алған ерҙәр (ҡыҙыл), Әмр ибн әл-Әстеке (күк), имам Ғәлиҙеке (йәшел).]]

Идара итергә тотонғас, хәҙрәти Ғәли Мәҙинәлә тиҙ үк тәртип урынлаштыра. Уның хакимлығын [[Мысыр]]ҙа, [[Ираҡ]]та һәм [[Йәмән]]дә таныйҙар. Мәгәр [[Сүриә]] башлығы һәм Усмандың туғаны  — [[Мүәвиә I]] яңы хәлифте Усманды үлтереүселәр яҡлы тип һанап, уға ҡаршы сыға. Ул Шам (Дамаск) мәсетендә Усмандың ҡанлы күлдәген һәм ҡатыны Наиләнең туралған бармаҡтарын ҡуя.&lt;ref&gt;{{книга
|автор        = Philip K Hitti  
|заглавие     = History of Syria, Including Lebanon and Palestine
|ссылка       =http://books.google.ru/books?id=91YymsCw5DIC&amp;pg=PA431&amp;dq=blood-stained+shirt+of+Uthman++wife&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ei=1P5FT4T1L8PN4QTeoa3FDg&amp;ved=0CD0Q6AEwAQ#v=onepage&amp;q=blood-stained%20shirt%20of%20Uthman%20%20wife&amp;f=false
|издательство =Gorgias Press LLC
|том    =
|год          = 2004 
|страницы     = 431
|isbn         = 1593331193, 9781593331191
}} &lt;!-- Only one provincial governor denied the new caliph the usual oath of fealty. That was Muawiyah. The governor of Syria and kinsman of Uthman now came out as the avenger of the martyred caliph. Dramatically he exhibited in the Damascus mosque the blood-stained shirt of 'Uthman and the fingers chopped from the hands of his wife Na’ilah, originally like Mu’awiyah’s wife a Syro-Arab of the Kalb tribe, as she tried to defend her husband.--&gt;&lt;/ref&gt;. Хәҙрәти Ғәлиҙе хәлифә итеп таныуҙан полководец [[Сәғәд ибн Әбү Ваҡҡас]] та баш тарта&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{книга
|автор        =   И.П. Петрушевский
|заглавие     = Ислам в Иране в VII—XV веках (курс лекций)
|издательство =Изд-во Ленинградского университета
|том    =
|год          = 1966 
|страницы     = 43
|isbn         = 
}}&lt;/ref&gt;.

Ғәрәбстанда ла хәҙрәти Ғәлигә ҡаршылар байтаҡ була. Уларҙың күбеһе Мәҙинәнән Мәккәгә күскән була, ә бында Пәйғәмбәрҙең ҡатыны Ғәйшә (Аллаһ унан риза булһын)) хәҙрәти Ғәлиҙең Усманды үлтереүселәрҙе язаларға ашыҡмауҙа ғәйепләй.

==== Дөйә һуғышы ====
{{main|Дөйә һуғышы}}

656 йылдың авгусында, Мүәвиә менән аралар тамам өҙөлгәс, хәҙрәти Ғәли уның менән һуғышҡа әҙерләнә башлай. Мәгәр беренсе булып уға ҡаршы Талха ибн Ғөбәйҙуллаһ  етәкселегендә мәккәләр сыға, уның ике туғаны әз-Зөбәйер һәм Ғәйшә р.ғ. лә уға ҡушыла. Ғәйшә был көндө дөйәнән төшмәй һуғышта ҡатнаша. Улар Басра кешеләрен ҡотортоп, хәҙрәти Усманды үлтереүселәрҙе ҡырып бөтөрә. Мәгәр күрше Күфә хәҙрәти Ғәлиҙе яҡлаша. Тиҙҙән 12 меңәлп ғәскәр менән хәҙрәти Ғәли Басраға һөжүм яһай һәм, декабрҙә һуғыш хәҙрәти Ғәли файҙаһына тамамлана. Талха үлтерелә, әз-Зөбәйер менән Ғәйшә р.ғ. ҡасып китә. Басра тулыһынса баш һала һәм хәҙрәти Ғәлиҙең хакимлығы нығына.

==== Сиффин һуғышы. Харижиҙар ====
{{main|Сиффин һуғышы}}

657 йылдың ғинуарында хәҙрәти Ғәли Күфәгә күсенеп, шунда үҙенең хөкүмәтен урындаштыра. Хәлифәттең алыҫтағы төбәктәре лә уға баш һалып, хакимиәте нығына, ғәскәре 50 меңгә етә. Апрелдә ул [[Сүриә]]гә яу менән сыға, [[Евфрат]] аша сығып, Сиффин ауылы янында [[Мүәвиә ибн Әбү Суфыян|Мүәвиә]] ғәскәре менән бәрелешә.

Алыштың икенсе көнөнә хәҙрәти Ғәли ғәскәре өҫтөнлөк ала&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;/&gt;. Фетнәселәр еңелә башлай, әммә [[Әмр ибн әл-Әс]] һөңөләргә Ҡөрьән биттәре ҡаҙап күтәрергә ҡуша - һуғыш шунда уҡ туҡтай. Хәҙрәти Ғәли ҡор баштарына кәңәш һорап мөрәжәғәт итә. Берәүҙәр ярашайыҡ, ти, икенселәр яуҙы дауам итеү яҡлы була. Бер аҙ уйланғас, хәҙрәти Ғәли уларға: ''«Мин кисә һеҙгә бойора инем, бөгөн һеҙҙең бойороҡто тыңлайым, идара итеүсенән идара ителеүсегә әйләндем. Һеҙҙең тере ҡалғығыҙ килә, шуға күрә мин һеҙҙең ихтыярға ҡаршы бара алмайыми »''&lt;ref&gt;{{книга
|автор        = Олег Георгиевич Большаков  
|заглавие     = История Халифата
|издательство =Наука
|том    =3
|год          = 1989 
|страницы     = 58-59
|isbn         = 
}}&lt;/ref&gt;. [[Мүәвиә ибн Әбү Суфыян|Мүәвиәнең]] ғәскәре һаҡланып ҡала, ә Ғәли яғында бүленеш башлана: 12 мең һалдат хәҙрәти Ғәлиҙе ҡыйыуһыҙлыҡта ғәйепләп, ташлап китә. Уларҙы хәрижиттәр тип атай башлайҙар.

=== Һәләк булыуы ===
[[Файл:ImamAliMosqueNajafIraq.JPG|мини|250px|Ән-Нәжәфтә имам Ғәли мәсете. Хәҙрәти Ғәли ҡәбере.]]
[[Файл:Mazar-e sharif - Steve Evans.jpg|мини|250px|[[Зәңгәр мәсет]], Мазари-Шәриф, хәҙрәти Ғәли шунда ҡуйылған тип фараз итәләр]]

Хәҙрәти Ғәли үҙен үлтереҙәрен белә, был хаҡта Пәйғәмбәр ﷺ ҙә әйткән була, үҙенең дә күңеле һиҙенә. Харижиҙар өммәт бүленеүенә сәбәпсе булған 3 кешене лә - хәҙрәти Ғәлиҙе, Мүәвиәне һәм Әмр әл-Әсте бер юлы үлтерергә кәрәк тигән фекергә киләләр.&lt;ref name=&quot;Brill&quot;&gt;{{книга
|автор        =   
|заглавие     = The Encyclopaedia of Islam
|издательство =Brill
|том    =3
|год          = 1986 
|страницы     = 887-890
|isbn         = 90-04-08118-6
}}&lt;/ref&gt;.

[[661 йыл]]дың 22 ғинуарында 3 хаслыҡсы, шул иҫәптән, Ибн Мулжәм, Күфә мәсетендә сабах намаҙына тиклем ҡалалар. Таңда хәҙрәти Ғәли аҙан ҡысҡыра ла мәсеткә инә. Шул саҡ теге өсәү уға ташлана, Ибн Мүлжәм: ''«Хөкөм Аллаһ ҡулында, ә һинең менән хәнйәрле кешеләрең ҡулында түгел!»''- тип ҡысҡыра. Фетнәселәрҙең берәүһе яҙа тейә, тап Ибн Мулжәм ағыулы хәнйәр менән хәҙрәти Ғәлиҙе яралай. Ҡасып барғандарында уны тотоп алып хәлифә алдына баҫтыралар: ''«Йәнгә - йән, әгәр үлһәм - үлтерегеҙ, тере ҡалһам, үҙем хәл итермен&quot;, - ти хәҙрәти Ғәли&lt;ref&gt;{{книга
|автор        = Олег Георгиевич Большаков  
|заглавие     = История Халифата
|издательство =Наука
|том    =3
|год          = 1989 
|страницы     = 88
|isbn         = 
}}&lt;/ref&gt;.»'' Мүәвиә менән әл-Әс ҡотолоп ҡала. Мүәвиәнең аяғы ғына яралана, ә Әмр урынына яңылыш икенсе берәүҙе үлтерәләр.

Хәҙрәти Ғәли Хәсән һәм Хөсәйен улдарын саҡырып ала һәм уларға тәҡүә һәм намыҫлы, сабыр булырға васыят итә, икенсе ҡатынынан тыуған ҡустыларын шәфҡәтлелек менән тәрбиә ҡылырға ҡуша. Яҡындарын йыйып, мосолмандарға васыятын әйтә. Һуңғы һулышына тиклем шәһәҙәне ҡабатлап ята. 23 ғинуар көнө, [[Рамаҙан]]дың 21-се көнөндә хәлиф Ғәли ибн Әбү Талип вафат була.

Хәҙрәти Ғәлиҙе Күфә янында ерләйҙәр. Уны ерләгән урын сер итеп тотола, нәммә хәлифә [[Һарун әр-Рәшит]] осоронда билдәле була һәм уның өҫтөнә төрбә төҙөйҙәр. Изге урын янында [[Ән-Нәжәф]] ҡалаһы барлыҡҡа килә&lt;ref name=&quot;Ираника&quot;/&gt;.

== Үлеменән һуң ==

Дошмандары хәҙрәти Ғәлиҙе «[[Әбү Тураб]]» («Туҙан атаһы») тип атай.&lt;ref name=&quot;Бартольд&quot;&gt;{{книга
|автор        = В. В. Бартольд
|заглавие     = Сочинения
|издательство = Наука
|том = 6
|год          = 1966
|страницы     = 20-21
|isbn         = 
}}&lt;/ref&gt;. Риүәйәттәрҙән күренеүенсә, [[664 йылда]], вафаты алдынан Әмр ибн әл-Әс гонаһтарына тәүбә итә, һәм хәҙрәти Ғәлигә ғәҙелһеҙ булыуына үкенес белдерә.&lt;ref&gt;{{ИЭС2007|Амр ибн аль-Ас|http://slovar-islam.ru/books/a.html#Amribnal%27As81}}&lt;/ref&gt;. Хакимлыҡҡа килгән Мүәвиә Өмийәдтәр династияһына баш һала, улар хәлифәткә 90 йыл баш булып тора. Мүәвиә тарафдарҙары йылдар буйы төрлө тантаналарҙа хәҙрәти Ғәлиҙе исемләп ҡарғай. Ғәли яҡлылар иһә уға тиклемге 3 хәлифәне һәм Мүәвиәне ҡарғап яуап бирә.&lt;ref&gt;{{книга
|автор        = 
|заглавие     = Энциклопедическій лексикон
|издательство = 
|место = Санкт-Петербург
|том = 1
|год          = 1835
|страницы     = 515
|isbn         = 
}}&lt;/ref&gt;.

== Хәҙрәти Ғәли шәхесе ==

Ислам тарихына хәҙрәти Ғәли бик фажиғәле яҙмышлы кеше булып инеп ҡалған&lt;ref name=&quot;Энц.слов&quot;/&gt;. Мөхәммәт Пәйғәмбәрҙән ﷺ тыш мосолман халыҡтары телендә уның тиклем бер кемгә лә бағышланған китаптар юҡ &lt;ref name=&quot;Britannica&quot;/&gt;. Барыһы ла хәҙрәти Ғәлиҙең бик тәҡүә, Ҡөрьәнгә һәм Сөннәткә ярашлы йәшәгән, шулар буйынса хөкөм сығарған шәхес тип иҫбатлай. Дин ҡушҡанса ғына йәшәгән, нәфселәнмәгән, донъя малы йыймаған. Ҡайһы бер авторҙар уға сәйәси оҫталыҡ һәм хәйлә етмәгән тип һанай.&lt;ref name=&quot;Ираника&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.iranicaonline.org/articles/ali-b-abi-taleb|title=ALĪ B. ABĪ ṬĀLEB|publisher=[[Encyclopædia Iranica]] |archiveurl=http://www.webcitation.org/684drZibC|archivedate=2012-05-31}}&lt;/ref&gt;.

Хәҙрәти Ғәлиҙе сөнниҙәр ҙә, шиғыйҙар ҙа ололоҡлай. Шиғыйҙар династияһын башлап ебәргән [[Сәфәүиҙәр]] шаһы [[Исмәғил I|Исмәғил I Хатаи]] үҙенә сеги-дери Ғәли (һүҙмә-һүҙ «Ғәли ишеге эте») тигән титул да ала&lt;ref&gt;{{книга
|автор        = Л. И. Климович
|заглавие     = Ислам
|издательство = Наука
|год          = 1965
|страницы     = 273
|isbn         = 
}}&lt;/ref&gt;. Шаһ Исмәғил 1-се ваҡытында һуғылған көмөш тәңкәгә ([[Тәбриз]], 1510—1511 йй.) хәҙрәти Ғәлигә данлау яҙылған.&lt;ref&gt;{{книга
|автор        = Л. И. Климович
|заглавие     = Ислам
|издательство = Наука
|год          = 1965
|страницы     = 122
|isbn         = 
}}&lt;/ref&gt;

== Ғаиләһе һәм тоҡомдары ==
{{main|Двенадцать имамов|Алиды|Сеиды}}

=== Ҡатыны һәм балалары ===
* 1-се ҡатыны, [[Фатима (Мөхәммәт Пәйғәмбәр ҡыҙы)|Фатима]]:&lt;ref&gt;[http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Egipet/XVI/Ibn_Davadari/text.htm Сказал автор&lt;!-- Заголовок добавлен ботом --&gt;]&lt;/ref&gt;
** [[Хәсән ибн Али|Имам Хәсән]]
** [[Хөсәйен ибн Ғәли|Имам Хөсәйен]]
** Үмм Күлсүм бинт Али
** [[Зәйнәб - Мөхәммәт Пәйғәмбәр ейәнсәре|Зәйнәб бинт Али]]
* 2-се ҡатын, Хәүлә, Ҡайса ибн Жәфәр әл-Хәнәфи ҡыҙы:
** [[Мөхәммәт ибн Али|Мөхәммәт]]
* 3-сө ҡатыны, Үмм әл-Бинәйн, әл-Мәһел ибн әд-Диян ибн Хазам әл-Киләби ҡыҙы:
** [[Ғәббәс әл-Әкбәр]]
** Абдуллаһ
** Усман әл-Әкбәр
** Джафар ал-Акбар
** Ғүмәр
* 4-се ҡатыны, әс-Сәхбә үмм Хәбиб, Рабиа әт-Тәғлиби ҡыҙы:
** Әмр әл-Әкбәр
* 5-се ҡатыны, Ләйлә, Масуд ибн Хәлит әт-Тамими ҡыҙы:
** Абд ар-Рахман, ҡушаматы Әбү Бәкр
** Ғөбәйҙуллаһ
* 6-сы ҡатыны, Әсмә, Умайс әл-Хасамийа ҡыҙы:
** Йахиа
** Аун
* 7-се ҡатыны, Үмәмә, Әб—л-Әс ибн әр-Рабиа ибн Ғәбд әл-Ғазза ибн Ғәбд Шәмс ҡыҙы:
** Мөхәммәт әл-Әсһәр
* Башҡа ҡатындарынан:
** Жәфәр әл-Әсһәр
** Мөхәммәт әл-Аусат
** Ғаббас әл-Әсһәр
** Ғүмәр әл-Әсһәр
** Усман әл-Әсһәр

=== Тоҡомдары ===
624 йылда Мөхәммәт (салләЛлаһу 'аләйһи үә сәлләм) уға ҡыҙы [[Фатима (Мөхәммәт Пәйғәмбәр ҡыҙы)|Фатима]]ны бирә.&lt;ref&gt;{{книга
|автор        =   
|заглавие     = Ислам: Энциклопедический словарь
|издательство =Наука
|том    =
|год          = 1991 
|страницы     = 253
|isbn         = 5-02-016941-2
}}&lt;/ref&gt;. Уларҙың 5 балаһы була: улдары Хәсән менән Хөсәйен, Мөҡсин (бәләкәй сағында үлеп ҡала) өыҙҙары Үмм Күлсүм һәм Зәйнәб&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.iranicaonline.org/articles/fatema|title=FĀṬEMA|publisher=[[Encyclopædia Iranica]] |archiveurl=http://www.webcitation.org/684dsRDmQ|archivedate=2012-05-31}}&lt;/ref&gt;.

Ҡыҙы Зәйнәбте хәҙрәти Ғәли туғаны Абдуллаһ ибн Жәфәргә кейәүгә бирә&lt;ref&gt;{{ИЭС2007|Зайнаб бинт Али|http://slovar-islam.ru/books/z.html#ZainabbintAli8}}&lt;/ref&gt;.

Хәсән менән Хөсәйен шиғыйҙарҙа икенсе һәм өсөнсө имамдар тип һанала. Ҡалған 9 имам Хөсәйендән киткән тоҡомдан.

Хәҙрәти Ғәлиҙең улы Хәсәндән киткән бүләһе [[Идрис ибн Абдаллах|Идрис I]] Фәс ҡалаһына нигеҙ һала (хәҙер [[Марокко]]), [[Идрисиҙар]] династияһын башлай, улар Төньяҡ Африкала [[X быуат]]ҡа тиклем идара итә.

=== Иғлан ителгән тоҡомдары ===

Мысырҙа хакимлыҡ иткән фитимиҙар династияһы үҙен Мөхәммәт Пәйғәмбәрҙең (салләЛлаһу 'аләйһи үә сәлләм) ҡыҙы фатиманан һәм хәҙрәти Ғәлиҙән киткән тип иҫәпләй.
XVI быуатта Иранда Сефевиҙәр династияһы ла үҙен Пәйғәмбәр (салләЛлаһу 'аләйһи үә сәлләм) затынан киткән тип иғлан итә&lt;ref&gt;{{книга
|автор        =   И. П. Петрушевский
|заглавие     = Ислам в Иране в VII—XV веках (курс лекций)
|издательство =Изд-во Ленинградского университета
|том    =
|год          = 1966 
|страницы     = 362
|isbn         = 
}}&lt;/ref&gt;, [[1979 йыл]]дың октябрендә Ираҡ президенты сөнни [[Сәддәм Хөсәйен]]де Ән-Нәжәфтә имам Ғәлиҙән киткән быуындан тип иғлан итәләр&lt;ref&gt;{{книга
|автор        =   Криворучко А. П., Рощупкин В .Т.
|заглавие     = Багдадский вождь: взлёт и падение... Политический портрет Саддама Хусейна на региональном и глобальном фоне
|издательство =Проспект
|место   =М.
|год          = 2008 
|страницы     = 193
|isbn         = 978-5-392-00071-5
}}&lt;/ref&gt;.

== Иҫтәлеге ==

* Иранда хәҙрәти Ғәли исеме Ғәскәр офицер университетына бирелгән, уның исемендәге метро һәм шоссе бар.
* Таһранда Имам Али музейы бар.
* [[Иран|Иранда]] 12 томлыҡ Имам Али Энциклопедияһы сығарылған.
* [[Баҡы]] янында ([[Әзербайжан]]) һәм Захедан ҡалаһында (Иран) Али ибн Әбү Талип мәсете бар.
* Һамбургта ([[Германия]]) иран Имам Али мәсете бар.

{|class=&quot;graytable&quot; style=&quot;text-align:center&quot;
 |+ 
| align=&quot;center&quot;| [[Файл:Friday mosque of Ali ibn Abu Talib, Buzovna, 2010 (4).jpg|center|130px]]
| align=&quot;center&quot;| [[Файл:Imam-Ali-Moschee Hamburg.jpg|center|250px]]
| align=&quot;center&quot;| [[Файл:Encyclopaedia of Imam Ali4.JPG|center|250px]]
|-
|  Али ибн Әбү Талип жәмиғ мәсете, Бузовна, ([[Әзербайжан]])
|  Имам Али мәсете, Һамбург ([[Германия]])
|  Имам Али Энциклопедияһы
|}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|3}}

== Әҙәбиәт ==
* Большаков О. Г. [http://www.orientalstudies.ru/rus/index.php?option=com_publications&amp;Itemid=75&amp;pub=66 История Халифата. Т. 3. Между двух гражданских войн (656—696)]. М.: Восточная литература, 1998. С. 9—89.

== Һылтанмалар ==
* {{ВТ-ЭСБЕ|Али бен-Аби-Талеб}}
* {{commonscat-inline|Ali|Али ибн Абу Талиб}}
* [http://www.islamnews.ru/news-136676.html В Йемене найден древнейший Коран и меч имама Али]
{{Тышҡы һытанмалар}}
{{Сәхәбәләр}}
{{Шиғисылыҡ}}
[[Категория:Сәхәбәләр]]
[[Категория:Ғәшара әл-мүбәшшира]]
[[Категория:Алфавит буйынса ислам шәхестәре]]
[[Категория:Ираҡта вафат булғандар]]
[[Категория:Ун ике имам]]
[[Категория:Үлтерелгән монархтар]]</text>
      <sha1>43uxg91dfutp9pmiby097ickjnkzq7r</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хәҡиҡәт</title>
    <ns>0</ns>
    <id>75246</id>
    <revision>
      <id>1279453</id>
      <parentid>1279197</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T04:55:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>31336</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>1279453</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="24145" sha1="3wnsysqmk8g839gsxnu0r8b7dn1zydo" xml:space="preserve">{{Ук}}
[[Файл:Time Saving Truth from Falsehood and Envy.jpg|thumb|''Ваҡыт хаҡиҡәтте ялғандан һәм көнсөллөктән һаҡлай, Франсуа Лемуан, 1737]]
[[Файл:Statue of Truth.jpg|thumb]]
'''Хәҡиҡәт''' — фекерләүҙең предметҡа ҡарата сағылышын күрһәткән [[Гносеология|гносеологик]] характеристика. Әгәр фекер предметҡа тап килһә, шул хәҡиҡәт тип иҫәпләнә&lt;ref&gt;{{книга|заглавие=Философия: Энциклопедический словарь|ссылка=http://www.fidel-kastro.ru/filosofy/ihtik_ivin_slovar.htm|ответственный=под ред. [[Ивин, Александр Архипович|А. А. Ивина]]|место=М.|издательство=Гардарики|год=2004|страниц=1072|isbn=5-8297-0050-6}}&lt;/ref&gt;.

Хәҡиҡәткә ҡаршы төшөнсә ялған була.

Хәҡиҡәт ул — белем. Ләкин һәр белем хәҡиҡәт түгел әле. Хәҡиҡәт предметтар һәм күренештәрҙең сифатын дөрөҫ сағылдырыусы белем. Хәҡиҡәттең ҡапма-ҡаршы күренеше — яңылышлыҡ, ҡайһы бер предметтарҙың һәм күренештәрҙең сифатын дөрөҫ сағылдырмай торған белем. Хәҡиҡәттең ҡапма-ҡаршы күренеше яңылыш шәкелендә лә сағыла. Ялған яңылышлыҡтан ниндәйҙер субъектив маҡсатҡа нигеҙләнгән булыуы менән айырыла. Хәҡиҡәт — ғәйәт ҡатлаулы күренеш. Ул объективмы, йәғни субъекттың аңынан, ихтыярынан ни дәрәжәлә ирекле? Был һорауға яуаптар төрлөсә. Ҡайһы бер ғалимдар хәҡиҡәтте фәҡәт субъектив күренеш тип кенә баһалай, хәҡиҡәттең объектив була алыуын инҡар итә. Ысынында иһә хәҡиҡәттең объективлығы шик тыуҙырырға тейеш түгел.

== Хәҡиҡәт тураһында тәғлимәт ==
[[Философия]]ла хәҡиҡәт проблемаһы боронғо осорҙарҙан башлап уҡ ғалимдарҙың иғтибары үҙәгендә булып килә һәм был проблема тирәһендә бәхәстәр өҙөлмәй, улар әле лә дауам итә. Боронғо грек философияһы вәкилдәре ([[Демокрит]], [[Аристотель]], [[Эпикур]]) хәҡиҡәтте [[ысынбарлыҡ]]тың үҙенә тура килгән белем тип ҡарағандар. Шул уҡ замандың идеалистары ([[Платон]], [[Августин]]) хәҡиҡәтте идеаль объекттарҙың мәңге үҙгәрмәүсән сифаттары тип иҫәпләгәндәр. Яңы заман философтары (Бэкон, Спиноза), һуңыраҡ XVIII быуат француз ғалимдары (Дидро, Гельвеций) хәҡиҡәтте аңлатыуҙа материалистик позицияны яҡлап сығалар. Кант, үҙенең төп фәлсәфәүи ҡараштарына тоғро булараҡ, хәҡиҡәтте априорлык теорияһына бәйләп эш итә. Һуңыраҡ йәшәгән немец классик философияһы вәкилдәре, бигрәк тә [[Гегель]] хәҡиҡәтте диалектик процесс тигән ҡараштан сығып ҡарай. XIX—XX быуат субъектив идеализм тарафтарҙары хәҡиҡәтте субъекттың һиҙеү, фекерләү сифаттарына бойһондороп аңлатырга тырышалар. Диалектик материализм вәкилдәре өсөн хәҡиҡәт — объектив ысынбарлыҡтың сағылышы.
 
«Субъектив хәҡиҡәт» тигән термин фәҡәт билдәле бер мәғәнәлә генә ҡабул ителергә мөмкин. Мәҫәлән, һәр предмет, шулай ук күренеш бер үк ваҡытта төрлө функцияларға эйә булып йәшәргә мөмкин. Әйтәйек, сәнғәт. Уның асылы — бер, ул да булһа ысынбарлыҡтың эмоциональ-образлы сағылышы булыу. Ә функцияһы — бер нисә. [[Сәнғәт]] ул — кешеләргә эстетик ләззәт биреүсе күренеш тә, кешеләрҙе тәрбиәләү сараһы ла, уларҙың үҙ-ара аралашыу ысулы ла. Сәнғәттең бурыстарын күреүҙә һәр индивид уны үҙенең субъектив ҡарашынан сығып билдәләй ала. Берәү өсөн ул, беренсе сиратта, эстетик ләззәт биреүсе күренеш, икенсе берәү өсөн — тәрбиәләү сараһы, өсөнсө, дүртенсе һәм тағын кемдәрҙер өсөн — тағы ниндәйҙер «саралар». Күренеүенсә, һәр осракта ла хәҡиҡәт юҡ түгел, ул — бар. Ләкин ул — субъектив хәҡиҡәт.

=== Хәҡиҡәттең дини мәғәнәһе ===

==== Буддизмда ====
[[Буддизм]]да хәҡиҡәт башлыса ысынбарлыҡ «нисек булһа, шулай» тип ҡаралған аң торошо менән бәйле. Буддизмда хәҡиҡәт кеше психикаһын үҙгәртеп ҡороуҙан айырым ҡаралмай.&lt;ref&gt;{{книга|автор=Лепехов С. Ю.|часть=Буддийская философия как идейная основа буддийской цивилизации|заглавие=Проблемы новейшей историографии философии зарубежного Востока|ссылка=http://iphras.ru/uplfile/root/biblio/1998/Problemy%20istoriografii_1.pdf|ответственный=Отв. ред. Г. Б. Шаймухамбетова|место=М.|год=1998|страницы=21—22|страниц=105|isbn=5-201-01985-4}}&lt;/ref&gt;. Был йәһәттән буддизм хәҡиҡәттең ике кимәлен айыра (сатья-двая): 1) хәҡиҡәт сағыштырмаса, эмпирик — үҙгәргән аңда ваҡиғалар ниндәйерәк сағылыш таба; 2) абсолют хәҡиҡәт, ахырғы хәҡиҡәт — ысынбарлыҡта күренештәрҙең йәшәү рәүеше&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Книга|автор=Шохин В. К.|заглавие=Две истины / Философия буддизма: Энциклопедия|ответственный=под ред. М. Т. Степанянц|год=2011|язык=ru|издание=|место=М.|издательство=Восточная литература|страницы=267|страниц=1045|isbn=978-5-02-036492-9|тираж=1000}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Книга|автор=Устьянцев Д.|заглавие=Абсолютное и относительное в буддизме|ответственный=под ред. А. Орлова, пер. с тиб. Д. Устьянцева|год=2012|язык=ru|издание=|место=М.|издательство=Ганга / Сватан|страницы=7|страниц=192|isbn=978-5-98882-182-3|тираж=1200}}&lt;/ref&gt;.

Дүрт аҫыл хәҡиҡәт (чатвари арьясатьяни), Изгенең дүрт хәҡиҡәте — буддизмдың төп тәғлимәттәренең береһе, уны бөтә буддизм мәктәптәре тота. Дүрт аҫыл хәҡиҡәтте Будда Шакьямуни үҙе формулировкалаған, һәм уларҙы түбәндәгесә аңлатып була: 1) ғазаптар бар 2) ғазаптың сәбәбе бар — бик көслө теләк&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Книга|автор=Лысенко В. Г.|заглавие=Чатвари арья сатьяни / Философия буддизма: Энциклопедия|ответственный=под ред. М. Т. Степанянц|год=2011|язык=ru|издание=|место=М.|издательство=Восточная литература|страницы=781|страниц=1045|isbn=978-5-02-036492-9|тираж=1000}}&lt;/ref&gt;, жажда&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Книга|автор=Поповцев Д. В., Парибок А. В.|заглавие=Сокровищница Татхагаты. Буддийские сутры в русских переводах / Сутта запуска колеса проповеди|ответственный=под ред. В. Ю. Трофимова|год=2012|язык=ru|издание=|место=СПб.|издательство=Евразия|страницы=81|страниц=416|isbn=978-5-91852-033-8|тираж=2000}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Книга|автор=Андросов В. П.|заглавие=Индо-тибетский буддизм. Энциклопедический словарь / Тришна|ответственный=под ред. Е. Половниковой, Е. Леонтьевой, О. Сокольноковой|год=2011|язык=ru|издание=|место=М.|издательство=Ориенталия|страницы=364|страниц=448|серия=Самадхи|isbn=978-5-91994-007-4|тираж=2000}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Книга|автор=Ермакова Т. В., Островская Е. П.|заглавие=Классический буддизм|ответственный=под ред. Т. В. Уваровой|год=2009|язык=ru|издание=|место=СПб.|издательство=Издат. дом &quot;Азбука-классика&quot;; &quot;Петербургское Востоковедение|страницы=53|страниц=256|isbn=978-5-395-00325-6|isbn2=978-5-85803-389-9|тираж=5000}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Статья|ссылка=http://www.theravada.ru/Teaching/Canon/Suttanta/Texts/sn56_11-dhammacakka-pavatana-sutta-sv.htm|автор=|заглавие=Дхаммачакка паваттана сутта: Поворот колеса Дхаммы, СН 56.11|год=|язык=ru|издание=Буддизм. Учение старцев|тип=сайт|месяц=|число=|том=|номер=|страницы=|issn=}}&lt;/ref&gt;; 3) ғазап сигеүҙең аҙағы бар — нирвана; 4) ғазаптарҙы бөтөрөү юлы бар, — восьмеричный юл. Көнсығыш Азия мәктәптәре «Дүрт аҫыл хәҡиҡәттең ысынбарлығын» инҡар иткән &quot;Йөрәк сутраһы&quot;на ла иғтибар итә{{sfn|Торчинов|2000|с=67—69}}, был хәҡиҡәттең ике кимәле тураһындағы тәғлимәткә тап килә&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Книга|автор=Андросов В. П.|заглавие=Учение Нагарджуны о срединности|ответственный=под ред. Т. М. Швецовой|год=2006|язык=ru|издание=|место=М.|издательство=Восточная литература|страницы=410—421|страниц=846|isbn=5-02-018488-8|тираж=1300}}&lt;/ref&gt;.

Алыҫ Көнсығыш ''дзэн'' будда мәктәбе хәҡиҡәтте һүҙ менән әйтеп булмай, тип раҫлай{{sfn|Померанц|1972}}. Философия профессоры Д. Т. Судзуки Дзэн традицияһында хәҡиҡәтте табыу процесын түбәндәгесә белдерә: «Хәҡиҡәт туранан-тура һеҙҙең күҙ алдығыҙҙа асыла. Шуның менән бөттө. Тағы һеҙгә нимә кәрәк?»{{sfn|Судзуки|1993|с=30}}.
Тибет традициялары уҡытыусыһы Джампа Тинлей билдәләүенсә, абсолют хәҡиҡәт тәжрибәһен һүҙ менән еткереп булмаһа ла, абсолют хәҡиҡәттең үҙен кире һығымталар аша аңлатырға мөмкин&lt;ref name=&quot;:14&quot;&gt;{{Книга|автор=Геше Джампа Тинлей|заглавие=Воззрения четырех буддийских философских школ|ответственный=под ред. А. Коноваловой|год=2019|язык=ru|издание=|место=Новосибирск|издательство=ООО «Издательство Дже Цонкапа»|страницы=33|страниц=502|isbn=978-5-904974-35-0 (в пер.)|тираж=1000}}&lt;/ref&gt;. Ысынбарлыҡ тураһындағы аҙаҡҡы фекерҙәр Махаяна юғары фәлсәфәүи мәктәбендә — прасангикала — ошо рәүешле формалаштырыла. Был йәһәттән абсолют хәҡиҡәттең ике төрө айырыла: «әйтә алырлыҡ» — концептуаль яҡтан аңлайышлы һәм «әйтеп биргеһеҙ» — туранан-тура аңлайышлы хәҡиҡәт. Ике осраҡта ла аңлайышлы нәмәләр бер төрлө, әммә ҡабул итеү юлдары төрлөсә&lt;ref name=&quot;:15&quot;&gt;{{Книга|автор=Геше Джампа Тинлей|заглавие=Воззрения четырех буддийских философских школ|ответственный=под ред. А. Коноваловой|год=2019|язык=ru|издание=|место=Новосибирск|издательство=ООО «Издательство Дже Цонкапа»|страницы=288|страниц=502|isbn=978-5-904974-35-0 (в пер.)|тираж=1000}}&lt;/ref&gt;

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* И. Т. Касавин. [http://iphras.ru/elib/1304.html Истина] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170202011200/http://iphras.ru/elib/1304.html |date=2017-02-02 }}. // [[Новая философская энциклопедия]].
* [http://www.biblioteka3.ru/biblioteka/pravoslavnaja-bogoslovskaja-jenciklopedija/tom-5/istina.html Истина] // Православная Богословская Энциклопедия. Том 5. Издание Петроград. Приложение к духовному журналу «Странник» за 1904 г.
* ''[[Батищев, Генрих Степанович|Батищев Г. С.]]'' [http://www.philosophy.ru/iphras/library/glawa1.html#37 Истина и ценности] // Познание в социальном контексте. — М.: [[ИФ РАН]], 1994.
* ''[[Бердяев Н. А.]]'' [http://www.philosophy.ru/library/vehi/berd.html Философская истина и интеллигентская правда] // [Вехи (сборник)[|Вехи]]
* ''Бердяев Н. А.'' {{Philosophy.ru|http://www.philosophy.ru/library/berd/pra.html|title=Истина Православия}}
* ''Блинов А. К.'' [https://web.archive.org/web/20090124211239/http://articles.excelion.ru/science/filosofy/09907272.html Дефляционная теория истины]
* [http://www.philosophy.ru/iphras/library/wealtrue/index.htm Благо и истина: классические и неклассические регулятивы]. — М.: [[ИФ РАН]], 1998.
* ''[[Болдачев, Александр Владимирович|Болдачев А. В.]]'' [http://www.boldachev.com/text/istina/ Эмоционально-познавательная концепция истины]
* ''[[Вальверде, Карлос|Карлос Вальверде]]'' [https://web.archive.org/web/20130511102835/http://society.polbu.ru/valverde_antropology/ch38_i.html Философская антропология. Глава «Истина, уверенность, заблуждение»]
* Вейнгартнер П. Фундаментальные проблемы теорий истины. {{М}}: Росспэн. 2005.
* ''[[Гадамер, Ганс Георг|Гадамер Х. Г.]]'' [http://ec-dejavu.ru/i/Istina.html#Gadamer Что есть истина?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100923064334/http://ec-dejavu.ru/i/Istina.html#Gadamer |date=2010-09-23 }} // [[Логос (журнал)|Логос]]. Философско-литературный журнал. Вып. 1. М., 1991. С. 30-37.
* ''[[Даммит, Майкл Энтони Эрдли|Даммит М. Э. Э.]]'' {{Philosophy.ru|http://www.philosophy.ru/library/lang/dummett.html|title=Истина}}
* ''[[Дэвидсон, Дональд|Дэвидсон Д.]]'' {{Philosophy.ru|http://www.philosophy.ru/library/davidson/meta.html|title=Метод истины в метафизике}} и в [http://orel.rsl.ru/nettext/foreign/davidson/meta.html Открытой российской электронной библиотеке]
* ''[[Желнов, Марк Васильевич|Желнов М. В.]]'' {{Philosophy.ru|http://www.philosophy.ru/library/zhelnov/istina.html|title=«Сущность свободы как истина» и «Сущность истины как свобода» (Идеи Ф. Шеллинга и М.Хайдеггера в наши дни)}}
* ''[[Касавин, Илья Теодорович|Касавин И. Т.]]'' [http://iph.ras.ru/elib/1304.html Истина] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120307122524/http://iph.ras.ru/elib/1304.html |date=2012-03-07 }} // [[Новая философская энциклопедия]]: в 4 т. / Ин-т философии РАН; Нац. обществ.-науч. фонд; Предс. научно-ред. совета [[Стёпин, Вячеслав Семёнович|В. С. Степин]]. — М.: [[Мысль (издательство)|Мысль]], 2000—2001. — ISBN 5-244-00961-3.
* ''[[Куликов, Сергей Борисович|Куликов, С. Б.]]'' [http://sun.tsu.ru/mminfo/0185-51060/018551060.pdf Онтологические предпосылки смысловых вариаций понятия истины (на материале западной философии). Автореферат дис. … канд. филос. наук. 09.00.01] — Томск, 2004. — 16 с.
* [[Осипов, Алексей Ильич|Осипов А. И.]] [http://www.wco.ru/biblio/books/osip14/Main.htm Путь разума в поисках истины]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110906062114/http://www.wco.ru/biblio/books/osip14/Main.htm |date=2011-09-06 }}. — М.: Издание Сретенского монастыря, 2002 [http://azbyka.ru/vera_i_neverie/o_vere/osipov_put_razuma_01-all.shtml копия книги]
* ''[[Остин, Джон Лэнгшо|Остин Дж.]]'' {{Philosophy.ru|http://www.philosophy.ru/library/lang/austin.html|title=Истина}}
* {{БСЭ3|автор=[[Померанц, Григорий Соломонович|Померанц Г. С.]]|статья=Дзэн	|том=8|ref=Померанц}}
* ''[[Соболева, Майя Евгеньевна|Соболева М. Е.]]'' Истина: свойство, оператор, событие? // [[Вопросы философии]]. № 2. 2008.
* ''[[Стросон, Питер Фредерик|Стросон П.]]'' [https://web.archive.org/web/20050222144144/http://www.irs.ru/~alshev/strawson.htm Значение и истина] {{недоступная ссылка|число=15|месяц=05|год=2013|url=http://www.irs.ru/~alshev/strawson.htm}} // Аналитическая философия: Становление и развитие. — М., 1998. — С. 213—230.
* {{книга
|автор=[[Судзуки, Дайсэцу Тэйтаро|Судзуки Д. Т.]], Кацуки С. 
|заглавие=Дзэн-Буддизм: Основы Дзэн-Буддизма. Практика Дзэн
|место=Бишкек
|издательство=МП «Одиссей»
|год=1993
|страниц=672
|серия=Библиотека Восточной религиозно-мистической философии
|isbn=5-89750-046-0
|ref=Судзуки	
}}
* ''[[Тарский, Альфред|Тарский А.]]'' Понятие истины в языках дедуктивных наук // Философия и логика Львовско-Варшавской школы. М.: [[РОССПЭН]], 1999.
* ''[[Тарский, Альфред|Тарский А.]]'' [http://khazarzar.skeptik.net/books/tarski01.htm Семантическая концепция истины и основания семантики] / Пер. А. Л. Никифорова.
* {{книга
|автор=[[Торчинов, Евгений Алексеевич|Торчинов Е.А.]]
|заглавие=Введение в буддологию. Курс лекций
|место=СПб.
|издательство=Санкт-Петербургское философское общество
|год=2000
|страниц=304
|isbn=5-93597-019-8
|ref=Торчинов
}}
* ''[[Фома Аквинский]]''. [[Сумма теологии]]. Часть I. Вопрос 16: Об истине; Вопрос 17: О лжи // Фома Аквинский. Сумма теологии: Часть первая: Вопросы 1—64 / Пер. А. В. Аполлонова. М.: Издатель Савин С. А., 2006.
* ''[[Фома Аквинский]]''. Дискуссионные вопросы об истине.
* ''[[Фуко, Мишель|Фуко М.]]'' {{lib.ru|http://www.lib.ru/CULTURE/FUKO/istoria.txt|title=Воля к истине: по ту сторону знания, власти и сексуальности}}
* ''[[Хайдеггер, Мартин|Хайдеггер М.]]'' [http://ec-dejavu.ru/i/Istina-2.html Учение Платона об истине] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071221192848/http://ec-dejavu.ru/i/Istina-2.html |date=2007-12-21 }} // Историко-философский ежегодник. 1986. М.: [[Наука (издательство)|Наука]], 1986. С. 255—275 .
* {{статья
|автор=Цыплаков Д. А.
|заглавие=Религиозная и научная истина: аспекты секуляризации
|ссылка=http://www.amursu.ru/attachments/1320_2011_1.zip
|издание=Научно-теоретический журнал «[[Религиоведение (журнал)|Религиоведение]]»
|год=2011
|номер=1
|страницы=66—72
|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130616182827/http://www.amursu.ru/attachments/1320_2011_1.zip
|archivedate=2013-06-16
}}
* ''Чудинов. Э''[https://web.archive.org/web/20101002143711/http://elenakosilova.narod.ru/studia2/chudinov/chudinov.htm Природа научной истины] — М.: [[Издательство политической литературы]], 1977
* &quot;Pedersen, Nikolai, Jang Lee Linding and Wright, Cory, «Pluralist Theories of Truth», The Stanford Enciclopedia of Philosophy (Spring 2013 Edition), Edward, N. Zalta (ed.), URL= &lt;http://plato.stanford.edu/archives/spr2013/entries/truth-pluralist/&gt;

[[Категория:Эпистемология төшөнсәләре]]</text>
      <sha1>3wnsysqmk8g839gsxnu0r8b7dn1zydo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шевченко Максим Леонардович</title>
    <ns>0</ns>
    <id>84126</id>
    <revision>
      <id>1279457</id>
      <parentid>1279023</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T06:38:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>31336</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>1279457</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15277" sha1="1dt8soglh6m664rgrgng83fstnb4pkl" xml:space="preserve">{{Персона
 |имя                  = Максим Шевченко
 |изображение          = Maxim Shevchenko talks on the Syrian armed conflict – July 19, 2012.jpg
 |ширина               = 275px
 |описание изображения = 
 |имя при рождении     = Максим Леонардович Шевченко
 |род деятельности     = тележурналист
 |место рождения       = {{ТУ|Мәскәү}} ҡалаһы
 |отец                 = 
 |мать                 = 
 |супруга              = Надежда Витальевна Кеворкова
 |дети                 = 
 |награды и премии     = 
 }}

'''Макси́м Леона́рдович Шевче́нко''' ([[22 февраль]] [[1966 йыл]]) — [[Рәсәй]] журналисы. 2008 һәм 2010 йылдарҙа — ''Рәсәй Федерацияһының Йәмәғәт палатаһы'' ағзаһы.

== Биографияһы ==
Максим Леонардович Шевченко 1966 йылдың 22 февралендә [[Мәскәү]] ҡалаһында тыуған. Уның ҡартатаһы сығышы менән Көнбайыш [[Белоруссия]] крәҫтиәндәренән булған&lt;ref&gt;[http://rumorsworld.ru/?p=3765 Максим Шевченко. Интервью. Беседовала Бэлла Дадаева.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141021102957/http://rumorsworld.ru/?p=3765 |date=2014-10-21 }} // rumorsworld.ru Опубликовано 5 марта 2014 г.&lt;/ref&gt; һәм профессор вазифаһында И. Н. Ульянов исемендәге Ульяновск дәүләт педагогия институтында уҡытҡан, биш тел белгән. Өләсәһе сығышы менән Себерҙән булған, икеһелә йәшәргә Мәскәүгә күскәндәр&lt;ref&gt;[http://lenta.ru/articles/2013/07/30/shevchenko/ «Собянин по происхождению — коренной евразиец».]&lt;/ref&gt;. Атаһы милләте буйынса — [[Украиндар|украин]]&lt;ref&gt;[http://www.pravda.ru/world/formerussr/ukraine/24-12-2013/1186476-shevchenko-0/ Максим Шевченко: Две страны с одной историей.]&lt;/ref&gt;, геофизик булып [[Төркмәнстан]]да, Манғышлаҡта, Себерҙә һәм Печора таш күмер бассейнында эшләй&lt;ref&gt;[https://www.youtube.com/watch?v=Hs9fwRhfGmw Максим Шевченко: Мой отец был геофизиком.]&lt;/ref&gt;.

Максим Шевченко [[немец теле]]н тәрән өйрәнеү махсус мәктәпте тамамлай. Мәҙәниәт тарихы һәм [[ғәрәп теле]] буйынса [[Мәскәү дәүләт университеты]]нда һәм ''Азия һәм Африка илдәре институтында'' лекциялар курсын тыңлай. 1990 йылда «Микроэлектрон аппаратураны конструкциялау» һөнәре буйынса ''Серго Орджоникидзе исемендәге Мәскәү авиация институтын'' тамамлай.

1989 йылдан алып 1991 йылға тиклем ''Рәсәй Христиан-демократик берлегенең'' баҫмаһында — «Христиан демократияһы хәбәрҙәре» («Вестник христианской демократии») гәзитендә эшләй. 1991 йылдан алып 1995 йылға тиклем «Радонеж-Ясенево» православ классик гимназияһында Рәсәй һәм Көнбайыш Европа тарихын уҡытҡан.

1991 йылдан алып 1996 йылға тиклем «Твёрдый ЗнакЪ» әҙәби журналының шиғриәт бүлеге етәксеһе була. 1994 йылдан алып 1995 йылға тиклем «Первое сентября» педагогия журналында редактор булып эшләй. 1996 йылдың ғинуарынан алып &quot;Независимая газета&quot;ла дини мәсьәләләргә бағышланған махсус бит алып бара, 1997 йылдың ғинуарынан — гәзиттең «НГ-религии» ҡушымтаһының яуаплы мөхәррире булып хеҙмәт итә.

&quot;Независимая газета&quot;ла эшләгән ваҡытында бер нисә тапҡыр «ҡыҙыу нөктәләргә» махсус командировкаларға бара. 1996 һәм 1997 йылдарҙа — [[Афғанстан]]да, 1996—1998 йылдарҙа бер нисә тапҡыр Төньяҡ Кавказда — [[Чечен Республикаһы|Чечен]] һәм [[Дағстан]] Республикаларында була.

Максим Шевченко — бихисап баҫмалар авторы, уларҙа ул дини, уртаҡ мәҙәни һәм хәрби мәсьәләләр буйынса үҙенең ҡараштары тураһында яҙа&lt;ref&gt;[http://c-society.ru/wind.php?ID=13897 Баҫмалар исемлеге.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200202043031/http://c-society.ru/wind.php?ID=13897 |date=2020-02-02 }}&lt;/ref&gt;. «Смысл» сәйәси-фәлсәфәүи аҙналыҡтың, «Восточная политика» пресс-клубы проектарының авторы; этномәҙәни һәм дини мәсьәләләр буйынса эксперт булып тора&lt;ref name=&quot;oprf&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.oprf.ru/ru/chambermembers/members/user/133?year=2008|title=Биография Максима Шевченко на сайте Общественной палаты|author=|date=2011|work=|publisher=Общественная палата Российской Федерации|accessdate=2012-03-10|lang=|archiveurl=http://www.webcitation.org/68BDnnaiT|archivedate=2012-06-05}}&lt;/ref&gt;. Медиаидеолог Марина Леско менән берлектә «Астана в виртуальном пространстве Second Life» проекты модерациялай&lt;ref&gt;[http://www.world2.ru/blogs/739.html Виртуально-реальный диалог о свободе и ограничениях в глобальной сети | Виртуальные миры. Second Life (Вторая Жизнь), OpenSim. Онлайн игры] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201128213605/http://www.world2.ru/blogs/739.html |date=2020-11-28 }}&lt;/ref&gt;.

2004 йылғы [[Украина]]лағы президент һайлауҙары ваҡытында Виктор Янукович штабында эшләй&lt;ref&gt;[http://echo.msk.ru/programs/personalno/1262012-echo/ Особое мнение. Максим Шевченко. 20.02.2014.]&lt;/ref&gt;. Хәҙерге донъяның дин һәм сәйәсәтен стратегик тикшеренеү үҙәгенең етәксеһе була.

2005—2011 йылдарҙа [[Беренсе канал]]да «Үҙегеҙ хөкөм бирегеҙ» («Судите сами») аналитик программаһын алып бара. Шевченко йыш ҡына «Маяк» радиостанцияһында «Сергей Стиллавин һәм уның дуҫтары» («Сергей Стиллавин и его друзья»), «Эхо Москвы» радиостанцияһында «Айырым фекер» («Особое мнение») тапшырыуҙарында ҡатнаша.

2008 һәм 2010 йылдарҙа — ''Рәсәй Федерацияһының Йәмәғәт палатаһы'' ағзаһы.

2009 йылдың йәйендә «Ямал-Регион» телеканалында «Цивилизация-Север» тапшырыуын әҙерләй&lt;ref&gt;http://www.oprf.ru/newsblock/news/2662/chamber_news «Цивилизация-Север» с Максимом Шевченко.&lt;/ref&gt;.

2009 йылдың 2 сентябрендә Рәсәй-Грузия низағының гуманитар эҙемтәләрен көйләү буйынса ижтимағи комиссия делегацияһы составында Шевченкоға [[Грузия]]ға инергә рөхсәт бирелмәй&lt;ref&gt;[http://www.newsru.com/world/02sep2009/nepustili.html Грузинские пограничники не пустили в страну двух известных российских журналистов.]&lt;/ref&gt;.

2012 йылдың 26 ғинуарынан алып Беренсе каналда «В контексте» тапшырыуын алып бара.

== Йәмәғәт эшмәкәрлеге ==
* 2008&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.oprf.ru/ru/chambermembers/members/216?year=2008|title=Список членов Палаты (2008 год)|author=|date=2011|work=|publisher=Общественная палата Российской Федерации|accessdate=2012-03-10|lang=|archiveurl=http://www.webcitation.org/68BDp1ZAl|archivedate=2012-06-05}}&lt;/ref&gt; һәм 2010&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.oprf.ru/ru/chambermembers/members/216?year=2010|title=Список членов Палаты (2010 год)|author=|date=2011|work=|publisher=Общественная палата Российской Федерации|accessdate=2012-03-10|lang=|archiveurl=http://www.webcitation.org/68BDq9rrs|archivedate=2012-06-05}}&lt;/ref&gt; йылдарҙа — ''Рәсәй Федерацияһының Йәмәғәт палатаһы'' ағзаһы.
* «Проект-Закона.ru» федераль порталы ижтимағи советы ағзаһы&lt;ref&gt;[http://www.proekt-zakona.ru/index.php/novosti/maksim-shevchenko-voshyol-v-sostav-popechitelskogo-soveta-portala-proekt-zakona.ru.html Максим Шевченко вошёл в состав Попечительского совета портала &quot;Проект-Закона.ru] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130918021842/http://www.proekt-zakona.ru/index.php/novosti/maksim-shevchenko-voshyol-v-sostav-popechitelskogo-soveta-portala-proekt-zakona.ru.html |date=2013-09-18 }}&lt;/ref&gt;.
* Анти-хәнәүи комитеты ағзаһы&lt;ref&gt;[http://anti-orange.ru/post/34 Состав Анти-оранжевого комитета.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120806180844/http://anti-orange.ru/post/34 |date=2012-08-06 }}&lt;/ref&gt;.
* Изборск клубының даими ағзаһы.

== Ғаиләһе ==
Ҡатыны — Надежда Витальевна Кеворкова. Улы бар&lt;ref&gt;[http://www.russia.ru/news/showbiz/2012/11/7/4021.html Шевченко/Михайловская. Реалити сильнее жизни.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150401070018/http://russia.ru/news/showbiz/2012/11/7/4021.html |date=2015-04-01 }}&lt;/ref&gt;.

== Ҡараштары ==
Максим Шевченко үҙен интернациналист тип иҫәпләй&lt;ref&gt;[http://echo.msk.ru/programs/personalno/1401550-echo/ Особое мнение: Максим Шевченко] / echo.msk.ru&lt;/ref&gt;, СССР-ҙың тарҡалыуын ҡабул итмәйәсәген белдерә&lt;ref&gt;[http://www.russia.ru/video/online_28/ Внутренние враги России] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190917094005/http://www.russia.ru/video/online_28/ |date=2019-09-17 }} / russia.ru&lt;/ref&gt;, Рәсәй менән [[НАТО]] араһында хеҙмәттәшлекте өҙөргә саҡырған&lt;ref&gt;[http://sobesednik.ru/politika/20140403-maksim-shevchenko-rossii-pora-prekrashchat-sledovat-v-ohvost Максим Шевченко: России пора прекращать следовать в охвостье американского империализма] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190925073132/https://sobesednik.ru/politika/20140403-maksim-shevchenko-rossii-pora-prekrashchat-sledovat-v-ohvost |date=2019-09-25 }} / sobesednik.ru&lt;/ref&gt;.

2013 йылда Шевченко Чечен Республикаһындағы рустар геноцидын «асыҡ дәлилдәре булмаған легенда» тип атай&lt;ref&gt;[http://www.rusnovosti.ru/programms/prog/70601/271620/ РСН Эфир:18:03 — 18:40 (пн — чт)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141022112008/http://www.rusnovosti.ru/programms/prog/70601/271620/ |date=2014-10-22 }} Шевченко Максим: ''«Легенда о геноциде русских, которая так устоялась в Интернете, на самом деле, не имеет достаточно внятного подтверждения».''&lt;/ref&gt;, ә «рустарҙың күпләп үлтерелеүе Грозный ҡалаһын бомбардировкалауҙан һуң башлана» тип иҫәпләй.

2014 йылда Максим Шевченко Романовтар династияһы хакимлыҡ иткәндәре һөҙөмтәләре буйынса ошолай тип әйткән: «[[Пётр I|Пётрҙың]] атаһы Алексей Михайловичтан алып Романовтар династияһы — рус ерендә ғәмәлдә оккупанттар династияһы булып торған»&lt;ref&gt;[http://ruvera.ru/articles/maksim_shevchenko_staroobryadchestvo_moglo_stat_fundamentom_iz_kotorogo_mogla_by_razvitsya Максим Шевченко], интервью старообрядческому СМИ.&lt;/ref&gt;.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}

== Һылтанмалар ==
* {{livejournal|shevchenko-ml|Максим Шевченко блогы}}
* [http://www.pravmir.ru/maksim-shevchenko-vo-vsem-smysl/ Интервью Максима Шевченко о жизни и профессиональной деятельности]
* [http://gidepark.ru/user/main/2955329494 Блог Максима Шевченко в Гайдпарке]{{Недоступная ссылка|date=November 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [http://echo.msk.ru/guests/7198/ Максим Шевченко на радио «Эхо Москвы»]
* {{cite web|url=http://tvrain.ru/articles/ne_hochu_chtoby_sledovatel_prokuror_ili_sudja_reshali_chto_nam_govorit_lektsija_maksima_shevchenko_o_konformistah_i_zhurnalistah-374424/|title=«Не хочу, чтобы следователь, прокурор или судья решали, что нам говорить»''. Лекция Максима Шевченко о конформистах и журналистах.|accessdate=2014-08-22|lang=|archiveurl=|archivedate=}}

[[Категория:Рәсәй тележурналистары]]
[[Категория:Телетапшырыуҙар алып барыусылар]]
[[Категория:Рәсәй Федерацияһының Йәмәғәт палатаһы ағзалары]]</text>
      <sha1>1dt8soglh6m664rgrgng83fstnb4pkl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сана</title>
    <ns>0</ns>
    <id>110711</id>
    <revision>
      <id>1279401</id>
      <parentid>1185413</parentid>
      <timestamp>2024-11-19T12:59:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>31336</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>1279401</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12619" sha1="3w0t13vpvlz5gosz7kzxeazyqh21qeg" xml:space="preserve">{{НП
 |статус                  = Ҡала
 |русское название        = Сана
 |оригинальное название   = {{lang-ar|صنعاء}}
 |изображение             = Skyline in Sana'a, April 2013.jpg
 |подчинение              = 
 |страна                  = Йәмән
 |герб                    = 
 |флаг                    = 
 |ширина герба            = 
 |ширина флага            = 
  |lat_dir = N|lat_deg = 15|lat_min = 21|lat_sec = 
  |lon_dir = E|lon_deg = 44|lon_min = 12|lon_sec = 
  |CoordAddon             =type:city(1747627)_region:YE
  |CoordScale             = 
 |ЯндексКарта             = 
 |размер карты страны     = 250
 |размер карты региона    = 
 |размер карты района     = 
 |вид региона             = Мухафаза
 |регион                  = 
 |регион в таблице        = 
 |вид района              = 
 |район                   = 
 |район в таблице         = 
 |вид общины              = 
 |община                  = 
 |община в таблице        = 
 |внутреннее деление      = 
 |вид главы               = Мэр
 |глава                   = Абдул-Ҡадир Хилал
 |дата основания          = 
 |первое упоминание       = I быуат
 |прежние имена           = 
 |статус с                = 
 |площадь                 = 126
 |вид высоты              = Диңгеҙ кимәленән бейеклеге
 |высота центра НП        = 2200
 |климат                  = тропик, сүлле
 |официальный язык        = 
 |официальный язык-ref    = 
  |население              = 2 575 347&lt;ref&gt;http://www.world-gazetteer.com, Yemen, divisions&lt;/ref&gt;
  |год переписи           = 2012
  |плотность              = 20 439,26
  |агломерация            = 
  |национальный состав    = 
  |конфессиональный состав= 
  |этнохороним            = 
 |часовой пояс            = +3
 |DST                     = 
 |телефонный код          = 
 |почтовый индекс         = 
 |почтовые индексы        = 
 |автомобильный код       = 
 |вид идентификатора      = 
 |цифровой идентификатор  = 
 |категория в Commons     = Sana'a
 |сайт                    = 
 |язык сайта              = 
}}

'''Сана'''&lt;ref&gt;{{Атлас мира|2010|118—119|Государства Аравийского полуострова}}&lt;/ref&gt; (баҫым ҡуйыу варианттары: ''Сана́'' һәм ''Са́на''; {{Lang-ar|صنعاء}}صنعاء) — [[Йәмән]]дең [[Баш ҡала|баш ҡалаһы]] һәм илдең иң ҙур ҡалаһы. Халҡы — 2 575 347 кеше ([[2012]]).

== Атаманың барлыҡҡа килеүе ==

=== Топонимика ===
Сана — ике эра араһында нигеҙләнгән боронғо ҡала. Топоним көньяҡ ғәрәп сығышлы һәм «ныҡ, нығытылған ҡаралты» тигәнде аңлата.

=== Заманса норматив урыҫса исеме ===
1966 йылда ғәрәп географик атамаларын урыҫса яҙыу ҡағиҙәләре рәсми раҫлана. Транскрипция нигеҙендә, ҡала ''«Санъа»''&lt;ref&gt;[https://rosreestr.ru/upload/Doc/21-upr/6%20%D0%90%D1%80%D0%B0%D0%B1%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5%20%D1%81%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%8B.pdf Инструкция по передаче на картах географических названий арабских стран. — М.: Наука 1966. — С. 26.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190408104551/https://rosreestr.ru/upload/Doc/21-upr/6%20%D0%90%D1%80%D0%B0%D0%B1%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5%20%D1%81%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%8B.pdf |date=2019-04-08 }}&lt;/ref&gt; ({{Lang-ar|صنعاء}}صنعاء) тип яҙылырға тейеш. Әммә атама ҡәҙимге «Сана» формаһында һаҡланып ҡала. 1986 йылда баҫылған «Сит ил географик атамалары һүҙлеге»ндә  (Словарь географических названий зарубежных стран) шулай уҡ  традицион «Сана» формаһы бирелгән.

== Географияһы ==
Ҡала илдең эске өлөшөндәге яҫы таулыҡта, диңгеҙ кимәленән 2200 метр бейеклектә урынлашҡан, уны тирә-яҡап тауҙар уратып алған.

== Климаты ==
Сана климаты сүлле тропик. Әммә диңгеҙ кимәленән юғары бейеклектә (2200 м) урынлашҡанға күрә, ҡалала климат йомшаҡ. Йәй йылы һәм тик һирәк кенә ныҡ эҫе була. Ҡыш йомшаҡ, ҡайһы ваҡыт ҡырау төшөүе мөмкин.

&lt;div style=&quot;width:80%&quot;&gt;
{{Климат города
|Город_род=Саны
|Источник= Национальный погодный сервис, [http://www.weatherbase.com/weather/weather.php3?s=44314&amp;refer=&amp;cityname=Sanaa-Amanat-Al-Asimah-Yemen&amp;units= weatherbase]
| Янв_ср=16          | Янв_ср_осад=0
| Фев_ср=18          | Фев_ср_осад=2
| Мар_ср=20          | Мар_ср_осад=9.9
| Апр_ср=20          | Апр_ср_осад=14.7
| Май_ср=22          | Май_ср_осад=4.7
| Июн_ср=23          | Июн_ср_осад=17.8
| Июл_ср=24          | Июл_ср_осад=49.9
| Авг_ср=23          | Авг_ср_осад=63.6
| Сен_ср=22          | Сен_ср_осад=24
| Окт_ср=18          | Окт_ср_осад=7.5
| Ноя_ср=16          | Ноя_ср_осад=4.4
| Дек_ср=15          | Дек_ср_осад=0
| Год_ср=20          | Год_ср_осад=198.5
| Янв_ср_мин=10        | Янв_ср_макс=22
| Фев_ср_мин=12        | Фев_ср_макс=23
| Мар_ср_мин=15        | Мар_ср_макс=24
| Апр_ср_мин=16       | Апр_ср_макс=24
| Май_ср_мин=18       | Май_ср_макс=26
| Июн_ср_мин=19       | Июн_ср_макс=28
| Июл_ср_мин=20       | Июл_ср_макс=28
| Авг_ср_мин=19       | Авг_ср_макс=27
| Сен_ср_мин=18       | Сен_ср_макс=26
| Окт_ср_мин=13        | Окт_ср_макс=23
| Ноя_ср_мин=10       | Ноя_ср_макс=22
| Дек_ср_мин=10        | Дек_ср_макс=21
| Год_ср_мин=15      | Год_ср_макс=25
| Янв_а_мин=1          | Янв_а_макс=28 
| Фев_а_мин=2          | Фев_а_макс=28 
| Мар_а_мин=7          | Мар_а_макс=31 
| Апр_а_мин=8          | Апр_а_макс=31
| Май_а_мин=7          | Май_а_макс=32 
| Июн_а_мин=11          | Июн_а_макс=32
| Июл_а_мин=8          | Июл_а_макс=32 
| Авг_а_мин=7          | Авг_а_макс=32 
| Сен_а_мин=8          | Сен_а_макс=32 
| Окт_а_мин=3          | Окт_а_макс=33 
| Ноя_а_мин=1          | Ноя_а_макс=29 
| Дек_а_мин=0          | Дек_а_макс=28 
| Год_а_мин=0          | Год_а_макс=33
}}
&lt;/div&gt;

[[Файл:Sanaa.JPG|справа|мини|Сана]]
[[Файл:Yemen_-_Sanaa_Clay_houses_2.jpg|мини|305x305пкс|Санала балсыҡ йорттар]]
.

== Халҡы ==
{| class=&quot;&quot;
| valign=&quot;top&quot; |
{| class=&quot;wikitable&quot;
! Йыл
! Халҡы
|-			
| 1911
| align=&quot;right&quot; | 20 000
|-
| 1921
| align=&quot;right&quot; | 23 000
|-
| 1931
| align=&quot;right&quot; | 25 000
|-
| 1940
| align=&quot;right&quot; | 80 000
|-
| 1963
| align=&quot;right&quot; | 100 000
|-
| 1965
| align=&quot;right&quot; | 110 000
|}
| valign=&quot;top&quot; |
{| class=&quot;wikitable&quot;
! Йыл
! Халҡы
|-	
| 1975
| align=&quot;right&quot; | 134 600
|-
| 1981
| align=&quot;right&quot; | 280 000
|-
|1986
| align=&quot;right&quot; | 427 505
|-
| 1994
| align=&quot;right&quot; | 954 448
|-
| 2001
| align=&quot;right&quot; | 1 590 624
|-
| 2005
| align=&quot;right&quot; | 1 451 937
|}
|}

== Иҡтисад ==
Ҡалала биҙәнеү әйберҙәре, көмөш, күн әйберҙәре, ебәк, балаҫ, ҡәһүә, сәнғәт әйберҙәре, туҡымалар менән сауҙа итәләр, туризм хеҙмәте әүҙем күрһәтелә.

== Иҫтәлекле урындар ==
[[Файл:Wadidhar.JPG|справа|мини|Дар әл-Хәжәр — Имам Яхъя ибн Мөхәммәдтең йәйге резиденцияһы. Элек Сана янында, ә хәҙер ҡала ситендә урынлашҡан.]]
Ҡалала төрлө ҙурлыҡтағы 50-гә яҡын мәсет бар, шунлыҡтан борон Сана ҡалаһын «күп манаралы» тип йөрөткәндәр.&lt;ref&gt;&lt;span class=&quot;citation&quot;&gt;[http://gorodaplanety.narod.ru/1770.htm Азия.]&lt;/span&gt;&lt;/ref&gt;
* Бөйөк мәсет (Мәсет әл-Джами әл-Кәбир) (VII быуат)
* Сәләх-әт-Дин мәсете (XIII йәки XIV быуат, ә манара XVI быуатта төҙөлгән)
* Әл-Баҡырийа мәсет (1597 йыл)
* Талха мәсете (1619—1620 йылдар)
* Әл-Мәһди мәсете (1750—1751 йылдар)
* Әс-Сәлих мәсете
* Милли музей
* Ғәскәр музейы
* Суҡ-әл-Милх (үҙәк баҙар)
* Суҡ-әл-Ҡат баҙары (Иҫке ҡаланың көнсығышында) — ғәрәп баҙарҙарының иң боронғоларының береһе
* Иҫке ҡаланың урамдары һәм тыҡрыҡтары
* Йорт-манаралар
* Дар әл-Хәжәр — Имам Яхъя ибн Мөхәммәдтең йәйге резиденцияһы

== Туғандаш ҡалалар ==
* &lt;span class=&quot;mw-image-border&quot;&gt;[[Файл:Flag_of_Tajikistan.svg|20x20пкс]]&lt;/span&gt;&lt;span class=&quot;mw-image-border&quot;&gt;&lt;/span&gt; Дүшәнбе (тадж.&lt;span&gt; &lt;/span&gt;Дүшәнбе, {{Lang-fa|دوشنبه}}دوشنبه), Тажикстан ([[25 июнь]] [[1967]])&lt;ref&gt;[http://www.dushanbe.tj/index.php?lng=ru&amp;id=422 Сомонаи расмии Мақомоти иҷроияи маҳаллии ҳокимияти давлатӣ дар шаҳри Душанбе]&lt;/ref&gt;
* {{Флаг Турции|20px}} [[Анкара]] ({{Lang-tr|Ankara}}Ankara), [[Төркиә]]&lt;ref&gt;[http://www.aksiad.org/turkce/konu_detay.aspx?id=72 Ankara Büyükşehir Belediyesi Kardeş Şehirleri]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, [http://www.aksiad.org/turkce/index.aspx Turkish &amp; African cultural, and social economical co-opeartion association] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071012233221/http://aksiad.org/turkce/index.aspx |date=2007-10-12 }}, abgerufen 11 am.&lt;/ref&gt;

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* Густерин П. В. Йеменская Республика и её города. — М.: Международные отношения, 2006.
* Густерин П. Дар-аль-хаджар — дворец на скале // Азия и Африка сегодня. — 2007. — № 11.
* Густерин П. В. Города Арабского Востока. — М.: Восток—Запад, 2007. — 352 с. — (Энциклопедический справочник). — 2000 экз. — &lt;nowiki&gt;ISBN 978-5-478-00729-4&lt;/nowiki&gt;.
* Густерин П. В. Санайская группа сотрудничества: результаты и перспективы // Дипломатическая служба. — 2009. — № 2.

== Һылтанмалар ==
* Густерин П. В. [http://yemen-club.ru/index.php?id=84 Хронология россия-йеменское мөнәсәбәттәре] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080202184500/http://yemen-club.ru/index.php?id=84 |date=2008-02-02 }}

{{Азия баш ҡалалары}}
[[Категория:Миллионер ҡалалар]]
[[Категория:Йәмән ҡалалары]]</text>
      <sha1>3w0t13vpvlz5gosz7kzxeazyqh21qeg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Судоку</title>
    <ns>0</ns>
    <id>111504</id>
    <revision>
      <id>1279413</id>
      <parentid>1255049</parentid>
      <timestamp>2024-11-19T17:13:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>31336</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>1279413</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7694" sha1="1eg9pixdavyp8q6q3sahonh0dtuio7g" xml:space="preserve">[[Файл:Sudoku-by-L2G-20050714.svg|мини|300x300пкс|Судоку]]
{{Нихонго|'''Судоку'''|数独|су:доку|{{Audio|Ja-Sudoku.oga|әйтелеше}} }}([[Япон теле|яп.]] &lt;span lang=&quot;ja&quot; style=&quot;font-size: 110%; font-style: normal;&quot;&gt;数独&lt;/span&gt;&amp;#x20;''су:доку'',&amp;#x20;&lt;span class=&quot;unicode audiolink&quot;&gt;әйтелеше&lt;/span&gt;&amp;nbsp;&lt;span class=&quot;metadata audiolinkinfo&quot;&gt;&lt;small&gt;(инф.)&lt;/small&gt;&lt;/span&gt; ) — һандарҙан торған башватҡыс. Ҡайһы ваҡыт  '''судокуны  '''«магик квадрат» тип яңылыш әйтеп йөрөтәләр, сөнки судоку  9-сы тәртиптәге латин квадраты. Судокуны төрлө илдәрҙең гәзит-журналдары бик әүҙем баҫып сығаралар, судоку йыйынтыҡтары ҙур тираждар менән нәшер ителә. Судоку башватҡысын сисеү — ялдың бер популяр төрө.

== Ҡағиҙәләр ==
Уйын яланы 9×9 ҙурлығындағы  квадраттан ғибәрәт, ул өс шаҡмаҡлы  бәләкәй квадраттарға бүленгән. Бөтә уйын яланы шулай итеп 81 шаҡмаҡтан тора. Уларҙа уйын башында бер нисә һан яҙылып ҡуйылған. Улар  аҫтыртын әйтелеүсе һандар. Уйнаусы ошо һандарҙан файҙаланып буш шаҡмаҡтарҙы 1-ҙән алып 9-ға тиклем һандар менән тултырырға тейеш. Һәр бер бағаналағы һәм 3×3 квадратында һандар бары тик бер генә тапҡыр ҡулланылырға тейеш.

Судокуның ҡатмарлылығы иң башта бирелгән аҫтыртын әйтеүсе цифрҙар иҫәбенең күпме булыуына һәм уны сисеү ысулдарының ниндәйен ҡулланыуға бәйле. Уларҙың иң ябайҙары дедуктив ысул менән сиселә: һәр ваҡыт бер шаҡмаҡта бары тик бер генә һан тора торған шаҡмаҡ бар. Судокуның ҡайһы берҙәре бер нисә минут эсендә генә сиселә, ә ҡайһы берҙәренә бер нисә сәғәт бүлергә лә тура килә.  

Дөрөҫ төҙөлгән башватҡыстың бары тик бер генә сиселеше бар. Тик ҡайһы бер интернет сайттарында бер нисә сиселеше йә булмаһа сиселешәрҙең төрлө вариантлыһы ла бирелә.

== Барлыҡҡа килеүе ==
[[XVIII быуат|XVIII]] быуатта [[Леонард Эйлер]] «Carré latin» &quot;Латин квадраты» тигән уйынды уйлап сығарған.  Үткән быуаттың  70-се йылдарында Төньяҡ Америкала махсус һанлы кроссвордтар уйлап сығарылған. АҠШ-та [[1979 йыл|1979]] йылда  «Dell Puzzle Magazine» журналында беренсе тапҡыр судоку баҫылған. Ул саҡта башватҡыс «Number Place» тип аталған. 1980—1990 йылдарҙа   «Nikoli» япон журналы үҙенең биттәрендә башватҡысты даими рәүештә баҫтырып сығара башлаған, шунан алып судоку ҙур популярлыҡ ҡаҙанған. Хәҙер  судоку — күп гәзиттәрҙең мотлаҡ компоненты булып тора. Мәҫәлән, немецтарҙың күп миллионлы «Die Zeit»&lt;ref&gt;{{Ref-de}}(нем.&lt;/ref&gt;, австриялыларҙың «Der Standard»&lt;ref&gt;{{Ref-de}}(нем.&lt;/ref&gt;, Рәсәйҙең  «Труд» гәзиттәре шундайҙарҙан.

== Математик нигеҙе ==
Дөйөмләштерелгән судокуның төп бурысы ''N''2×''N''2 яланында  NP-ның тулы һаны, сөнки ундағы мәсьәләнең төп бурысы булып латин квадратын тултырыу тора&lt;ref&gt;{{Ref-en}}(англ.&lt;/ref&gt;.

Оҙаҡ ваҡыт  судокуны сисеү өсөн мәсьәләнең минималь аҫтыртын һандарының иҫәбе нисә булыуы кәрәклеге тураһындағы һорау билдәле булмаған. Мәҫәлән, 16 аҫтыртын әйтеүсе һан менән бирелгән судокуны сисеп буламы?  Sudoku@vtaiwan иҫәпләүҙәрҙең бүленеше проекты BOINC платформаһында шундай судокуҙарҙың булыу мөмкинлеген тикшергән&lt;ref&gt;[http://sudoku.nctu.edu.tw/joomla/ Sudoku@vtaiwan — Проект распределённых вычислений по исследованию судоку] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130819173713/http://sudoku.nctu.edu.tw/joomla/ |date=2013-08-19 }}&lt;/ref&gt;. Был тикшеренеүҙәр 2012 йылдың ғинуарында 16 аҫтыртын һаны булған судокуларҙың сиселеше булмауын иҫбатлай&lt;ref&gt;[http://lenta.ru/news/2012/01/09/sudoku/ Математики решили задачу о подсказках в судоку]&lt;/ref&gt;.

== Башватҡысты сисеү юлдарының ысулдары ==
Миҫал:
[[Файл:Sudoku1.svg|центр|300x300пкс]]

{| align=&quot;center&quot;      
|}

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [http://7xsudoku.ru/t1 Правила игры судоку и её разновидностей].
* [https://dailysudokupuzzles.com/ru/kak-igrat-v-sudoku-gajd-dlya-nachinayushhih/ Как решать судоку] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20230508085336/https://dailysudokupuzzles.com/ru/kak-igrat-v-sudoku-gajd-dlya-nachinayushhih/ |date=2023-05-08 }} 
* [http://biblprog.org.ua/pages_ru/pages_statti_ru/sudoku/step1.html Более полное объяснение решения судоку (включая сложные методы)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100529113455/http://biblprog.org.ua/pages_ru/pages_statti_ru/sudoku/step1.html |date=2010-05-29 }}.
* [https://dailysudokupuzzles.com/ru/ Играть в судоку онлайн] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20230514101922/https://dailysudokupuzzles.com/ru/ |date=2023-05-14 }}

== Әҙәбиәт ==
* {{Китап|автор=Эндрю Херон, Эдмунд Джеймс.|заглавие=Судоку для «чайников»|оригинал=Su Doku for Dummies (Sudoku)|ссылка=|издание=|место=М.|издательство=«[[Диалектика (издательство)|Диалектика]]»|год=2007|страницы=336|isbn=978-0-470-01892-7}}
* {{Мәҡәлә|автор=К. Кноп.|заглавие=Магический квадрат или Числа на плацу|издание=Компьютерра|выпуск=09.09.2000|ссылка=http://www.arbuz.uz/knopki/kvadrat.htm}}
* ''И. Г. Сухин.''  Судоку и суперсудоку на шестнадцати клетках для детей. — М.: АСТ, Астрель, 2006. — 128 с. — ISBN 5-17-036566-7. 
[[Категория:Башватҡыстар]]</text>
      <sha1>1eg9pixdavyp8q6q3sahonh0dtuio7g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Галиция-Волынь кенәзлеге</title>
    <ns>0</ns>
    <id>113673</id>
    <revision>
      <id>1279402</id>
      <parentid>1279034</parentid>
      <timestamp>2024-11-19T13:02:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Redaktor GLAM</username>
        <id>43014</id>
      </contributor>
      <comment>Better image version contributed by the National Library of Poland</comment>
      <origin>1279402</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="30222" sha1="appdil53opg7nwcq030y5noish6ibvf" xml:space="preserve">{{Историческое государство
|название      = Галиция-Волынь кенәзлеге
|самоназвание  =
|статус        = Кенәзлек
|герб          = Alex K Halych-Volhynia.svg
|карта         = Korolivstvo_Ruske_13-14_stolittia.png
|описание      = Галиция-Волынь кенәзлеге [[XIII быуат]]та
|p1                               = Волынь кенәзлеге
|flag_p1                          = 
|p2                               = Галиция кенәзлеге
|flag_p2                          =
|p3                               = 
|flag_p3                          = 
|образовано    = [[1199]]
|ликвидировано = [[1392]]
|s1                               = Бөйөк Литва кенәзлеге
|flag_s1                          = Royal banner of the Grand Duchy of Lithuania.svg
|s2                               = Польша короллеге
|flag_s2                          = Kingdom of Poland-flag.svg
|s3                               = 
|flag_s3                          =
|население                        = Галиция кенәзлеге - 200 мең кеше, 1362 йыл
|столица       = [[Галич (Иван-Франковск өлкәһе)|Галич]], [[Хелм|Холм]]&lt;ref&gt;{{Из БСЭ|заглавие=Даниил Романович Галицкий}}&lt;/ref&gt;, [[Львов]](?)&lt;ref&gt;{{ВТ-ЭСБЕ|Лев Данилович}}&lt;/ref&gt;
|язык = Боронғо рус теле
|форма_правления = [[монархия]]
|династия = Рюриковичтар:
** Изяславичтар
*** Романовичтар
Пястар&lt;br /&gt;
Арпадтар&lt;br /&gt;
Гедиминовичтар
|религия = православие
|площадь = Галиция кенәзлеге — 52 мең кв. км, Волынь кенәзлеге — 64 мең  км² + башҡа ерҙәр
|дополнительный_параметр1 =
|содержимое_параметра1 =
|Этап1 = &lt;small&gt;Кенәзлек ойоштороу&lt;/small&gt;
|Дата1 =
|Год1 = 1199
|Этап2 = &lt;small&gt;Ҡабаттан берләшеү&lt;/small&gt;
|Дата2 =
|Год2 = 1238
|Этап3 = &lt;small&gt;Даниилды коронациялау&lt;/small&gt;
|Дата3 =
|Год3 = 1254
|Этап4 = &lt;small&gt;Митрополия ойоштороу&lt;/small&gt;
|Дата4 =
|Год4 = 1303
|Этап5 = &lt;small&gt;Галицияны юғалтыу&lt;/small&gt;
|Дата5 =
|Год5 = 1349
|Этап6 = &lt;small&gt;Волынде юғалтыу, йәшәүҙән туҡтау&lt;/small&gt;
|Дата6 =
|Год6 = 1392
|Этап7 =
|Дата7 =
|Год7 =}}

'''Галиция-Волынь кенәзлеге''' (1199—1392; {{Lang-uk|Галицько-Волинське князівство}}) — Роман Мстиславичтың Волынь һәм Галиция кенәзлектәрен берләштереү һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән Рюриковичтар династияһының көньяҡ-көнбайыш урыҫ кенәзлеге. 1254 йылда Даниил Галицкий Дорогочинда Рим папаһы Иннокентий IV ҡулынан «Русь короле» тигән титул ҡабул иткәндән һуң, ул һәм уның тоҡомдары [[Монархия|король титулы]]н ҡулланалар.

Галиция-Волынь кенәзлеге Киев Русенең тарҡалыу осоронда иң ҙур кенәзлек була. Уның составына Галиция, Перемышль, Звенигород, Теребовль, Волынь, [[Луцк]], Белз, Полесье һәм Холм ерҙәре, шулай уҡ хәҙерге Подляшье, Подолье, өлөшләтә Закарпатье һәм [[Молдова|Молдавия]] территориялары инә.

Кенәзлек Көнсығыш һәм Үҙәк Европа сәйәсәтендә үҙен актив тота. Уның төп күршеләре һәм көндәштәре Польша короллеге, [[Венгрия короллеге]] һәм [[ҡыпсаҡтар]], ә XIII быуат уртаһынан — шулай уҡ [[Алтын Урҙа]] һәм [[Бөйөк Литва кенәзлеге|Бөйөк Литва Кенәзлеге]] була. Уларҙан һаҡланыу өсөн Галиция-Волынь кенәзлеге бер нисә тапҡыр католик Рим, [[Изге Рим империяһы|Изге Рим империя]]һы һәм Тевтон ордены менән килешеүгә ҡул ҡуя.

Галиция-Волынь кенәзлегенең ҡаҡшауының бер нисә сәбәбе була: [[Алтын Урҙа]]&lt;ref name=&quot;SFM&quot;&gt;Шабульдо Ф. &lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Пашуто В. &lt;/ref&gt; менән булған мөнәсәбәттәрҙең ҡырҡыулашыуы; Лев һәм Андрей Юрьевичтарҙың бер үк ваҡытта (1323) үлеүенән һуң кенәзлектең ерҙәре уның күршеләре — Польша короллеге һәм [[Бөйөк Литва кенәзлеге]] тарафынан баҫып алына башлауы; Рюриковичтарҙың династияһы өҙөлөүе. Кенәзлек Галиция-Волынь мираҫы өсөн булған һуғышта ерҙәре бүленеп тартып алынып бөткәндән һуң тарҡала (1392).

== Территорияһы һәм демография ==

=== Биләмәләре ===
Галиция-Волынь кенәзлеге Роман Мстиславичтың Волынь һәм Галиция кенәзлектәрен берләштереү һөҙөмтәһендә [[XII быуат]] аҙағында барлыҡҡа килә. Уның биләмәләре Сан, Көнбайыш Буг һәм [[Днестр]] йылғалары буйында урынлашҡан була. Кенәзлек көнсығышта рус Туров-Пинск һәм Киев кенәзлектәре, көньяҡта — Берладье (һуңыраҡ — [[Алтын Урҙа]]), көньяҡ-көнбайышта — [[Венгрия короллеге|Венгрия королле]]&lt;nowiki/&gt;ге, көнбайышта — Польша короллеге, ә төньяҡта — [[Бөйөк Литва кенәзлеге]], Тевтон ордены һәм Полоцк кенәзлектәре менән сиктәш була.

[[Карпат тауҙары]] көньяҡ-көнбайышта илдең тәбиғи сиктәре булып, уны [[Венгрия]]нан айырып тора. Туров-Пинск һәм Киев кенәзлектәре менән айырған көнсығыш сиге [[Припять (йылға)|Припять]], [[Стыр]]ь һәм [[Горынь (йылға)|Горинь]] йылғалары буйлап уҙа. Көньяҡ сиге [[Көньяҡ Буг]] йылғаһы үрҙәренән башланып, [[Прут (йылға)|Прут]] һәм Сирет йылғаһының үрҙәренә тиклем барып етә. XII—XIII быуаттарҙа Бессарабия һәм Түбәнге [[Дунай]] Галиция кенәздәренә буйһонғандыр, күрәһең&lt;ref&gt;В 1130—1140 годах галицкий князь [//ru.wikipedia.org/wiki/Иван_Ростиславич_Берладник Иван Ростиславич] основал на Дунае [//ru.wikipedia.org/wiki/Берладское_княжество Берладское княжество]. &lt;/ref&gt;.

=== Административ бүленеш ===
Ҡушылғанға тиклем Галиция һәм Волынь кенәзлектәре айырым дәүләт булып йәшәйҙәр.

Галиция кенәзлегенең ерҙәрен Волынь кенәзлегенән Ярослав Мудрыйҙың тоҡомдары 1804 йылда бүлеп алалар.

Волындә кенәзлек X быуат аҙағында йә Владимир ҡалаһында була, йә Киевҡа ҡушыла. 1154 йылда Мономаховичтар ҡул аҫтында үҙаллы дәүләткә әйләнә. 

=== Халҡы ===

Тарихи документтар һәм топографик исемдәр нигеҙендә кенәзлектең халҡы көнсығыш славяндарҙан булған тип фараз итергә мөмкин&lt;ref name=&quot;ESBE&quot;&gt;Энциклопедический словарь. Изд. Ф. А. Брокгауз, А. И. Ефрон. СПб., 1890—1904&lt;/ref&gt;. Уларҙан тыш, поляктар, пруссактар, ятвягтар, литвалар, шулай уҡ [[татарҙар]] һәм башҡа күсмә халыҡтар ҙа йәшәгән. Ҡалаларҙа [[немецтар]], әрмәндәр, сурожандар, йәһүдтәр йәшәгән&lt;ref&gt;[http://litopys.org.ua/krypgvol/krypgv03.htm Крип’якевич І. ''Галицько-волинське князівство''. Київ, 1984. — С.18-20.]&lt;/ref&gt;.

== Сәйәси тарихы ==
Галиция һәм Волынь ғәскәрҙәре ҡыпсаҡтарға (половцы) ҡаршы булған һуғышта булалар, шулай уҡ Ҡара урман янындағы (1168) һәм Орель йылғаһындағы үткән (1183) яуҙарҙа ла ҡатнашалар.
[[Файл:Ярослав_Осмомысл.jpg|мини|250x250пкс|Галицк баярҙары кенәз Ярослав Осмомыслдың попадьяһын усаҡта яндырырға һөйрәйҙәр]]

Берҙәм Галиция-Волынь кенәзлегенең барлыҡҡа килеүенә нигеҙҙе Роман Мстиславич һала. Ул Рюрик Ростиславичтың кейәүе була. Галиция кенәзе булып ул 1199 йылда ултыра.

1202 һәм 1204 йылдарҙа Роман ҡыпсаҡтарға ҡаршы яу менән бара һәм еңеү менән ҡайта. Ул рус былиналарының геройына әйләнә, уны үҙенең бабаһы ҡыпсаҡтарҙы еңеүсе Владимир Мономах менән сағыштыралар. Йылъяҙмаларҙа һәм маҡтау грамоталарында уны «бөйөк кенәз», «бөтә Русь самодержецы» һәм шулай уҡ «Рус еренең батшаһы» тип атайҙар&lt;ref&gt;[http://litopys.org.ua/krypgvol/krypgv10.htm Іпатський літопис, с. 479, 536. Цитата по Крипьякевичу И. ''Галицько-волинське князівство''. Київ, 1984. — С.85.]&lt;/ref&gt;.

Польша яуында 1205 йылда һәләк була&lt;ref&gt;[http://litopys.org.ua/krypgvol/krypgv10.htm Крип’якевич І. ''Галицько-волинське князівство''. Київ, 1984. — С.84-87.]&lt;/ref&gt;
[[Файл:Leszek Bialy (275055).jpg|справа|мини|186x186пкс|Краков кенәзе Аҡ Лешек]]
{{See also|Война за объединение Галицко-Волынского княжества}}Роман һәләк булғандан Галиция-Волынь кенәзлегендә Рюриковичтар араһында үҙ-ара тәхет өсөн 40 йыл көрәш (1205—1245) бара.{{See also|Междоусобная война в Южной Руси (1228—1236)|Ярославское сражение}}
[[Файл:Kievan_Rus_in_1237_(ru).svg|слева|мини|271x271пкс|Киев Русе 1237 йылда монгол яуы алдынан]]

1240 йылда монгол яуы ваҡытында Киев ҡолатыла&lt;ref&gt;В 1243 году отдан монголами Ярославу Всеволодовичу владимирскому.&lt;/ref&gt;, 1241 йылдың башында монголдар Галиция һәм Волынде баҫып алалар, Галичты яндыралар. 
1244 йылда Романовичтар поляктарҙың Люблин ҡалаһын яулап алалар, ә 1245 йылда Ярослав аҫтында венгрҙарҙы, поляктарҙы һәм фетнә күтәргән баярҙарҙы тар-мар итәләр. Баяр оппозицияһы тулыһынса юҡҡа сығарыла, һәм Даниил кенәзлекте берләштереп хакимлыҡ итә башлай.

Даниил 1245 йылда [[Алтын Урҙа]]ға барып, уның хакимлығын таный, быны ул монгол хандары Галиция ерҙәренә дәғүә итмәһендәр өсөн эшләй.
1252 йылда Даниил менән [[Батый]]ҙың ҡустыһы Курумиши менән сик буйы ерҙәрендә һуғыш башлана. 1253 йылда Иннокентий IV Урҙаға ҡаршы [[Тәре яуҙары|Тәре яуы]]н иғлан итә. Был һуғышта ҡатнашырға башта Богемия, Моравия, [[Сербия]] һәм Померанияны, ә унан һуң Балтик буйы католиктарын саҡыра. 1254 йылда Даниил Дорогочинда &quot;Русь короле &quot; титулын ҡабул итә.

Даниил Урҙаның баскактарын ҡыуа башлай (1255)&lt;ref&gt;Карамзин Н. М. [http://www.bibliotekar.ru/karamzin/37.htm История государства Российского]&lt;/ref&gt; 
[[Файл:Wieża_w_Stołpiu.jpg|слева|мини|Столпьелағы манара]]
1258 йылда кенәзлекте монгол ғәскәре баҫып ала.

1264 йылда Даниил Галиция-Волынь кенәзлеген Урҙа игенән азат итә алмай вафат була&lt;ref&gt;[http://litopys.org.ua/krypgvol/krypgv12.htm Крип’якевич І. ''Галицько-волинське князівство''. Київ, 1984. — С.93-105.]&lt;/ref&gt;.

=== Галиция-Волынь кенәзлеге XIII—XIV быуаттар аҙағында ===
{{See also|Галицкая митрополия|Война за галицко-волынское наследство}}
[[Файл:Alex_K_Yuri_Boleslav_seal.png|справа|мини|400x400пкс|Юрий-Георгий Львович мисәте. Яҙыу: «''S[igillum] Domini Georgi Regis Rusie''» — Государь Георгий мисәте, Русь короле. Икенсе яғында: «''S[igillum] Domini Georgi Ducis Ladimerie''» — Государь Георгийҙың, Владимир кенәзенең мисәте]]
XIII быуат икенсе яртыһында, Лев идара итә, уның ҡул аҫтында Галич, Перемышль һәм Белз ерҙәре була.
Яңы Галиция кенәзе Лев Данилович улы Юрий I Львович 1303 йылда Константинополь патриархынан үҙаллы Малороссия митрополияһын таныуына ирешә. 1305 йылда ул «Бәләкәй Русь короле» титулын ҡабул итә&lt;ref&gt;Проект «Українці в світі». [http://www.ukrainians-world.org.ua/peoples/c219d4de071febbd/ Юрій І Львович] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130731145129/http://www.ukrainians-world.org.ua/peoples/c219d4de071febbd/ |date=2013-07-31 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Галицкая Русь прежде и нынѣ. Историческій очеркъ и взглядъ на современное состояніе Очевидца. // Общество ревнителей русскаго историческаго просвѣщения въ память Императора Александра III. С.-Петербургъ, 1907, 104 с. ([http://books.tr200.ru/v.php?id=308960 pdf] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130518110446/http://books.tr200.ru/v.php?id=308960 |date=2013-05-18 }}), с. 2&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.zarusskiy.org/russ/2010/03/22/rus/ Малая Русь «родилась» в Галиции] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120128071722/http://www.zarusskiy.org/russ/2010/03/22/rus/ |date=2012-01-28 }}&lt;/ref&gt;. Ул үлгәндән һуң 1308 йылда Галиция-Волынь кенәзлеге уның улдары Андрей Юрьевич һәм Лев Юрьевичҡа күсә, улар Алтын Урҙаға ҡаршы көрәшә башлай. Улар монголдар менән булған яуҙарҙың береһендә (1323) һәләк була. Уларҙан һуң тәхеткә Владимир Львович ултыра, Романович династияһының һуңғы вәкиле.[[Файл:Kazimierz III Wielki (76845281) (cropped).jpg|слева|мини|250x250пкс|Казимир III — Галицияны яулаусы]]
Унан һуң кенәзлектең монархы булып Юрий II Болеслав ултыра. Эске сәйәсәттә ул ҡалалар үҫешенә ыңғай йоғонто яһай, уларға магдебург хоҡуғын бирә, халыҡ-ара сауҙа йәйелдерә. Православие һәм [[католицизм]]дың бер-береһе менән һыйышып йәшәүенә булышлыҡ итә. Баярҙарҙың баҫымын сикләргә теләгәне өсөн уны баярҙар 1340 йылда ағыулап үлтерәләр.

Юрий II үлеме Галиция-Волынь кенәзлегенең үҙаллылығын бөтөрә. Был ерҙәрҙе бүлеү өсөн кенәздәр араһында көрәш башлана һәм ул күрше кенәзлектәргә бүленеп бөтә. 1349 йылда Поляк короле Бөйөк Казимир III Галиция ерҙәрен баҫып ала һәм Литва менән Волынь өсөн һуғыш башлай. 1392 йылда һуғыш тамамлана. Галиция Поляк Короллеге составына инә, ә Волынь Бөйөк Литва кенәзлегенеке булып ҡала. Галиция-Волынь кенәзлеге шуның менән бөтөнләйгә юҡҡа сыға.[[Файл:Groshik_Russie(Ukraine).jpg|справа|мини|300x300пкс|Урыҫ грошик — [[Львов]]та XIV быуаттың II яртыһының дауамында Урыҫ Короллеге өсөн сығарылған монеталар исеме]]

  
[[Файл:Marko_Evangelist.jpg|слева|мини|284x284пкс|Евангелист Марк (Владимир, XIII быуат, Волын Евангелие)]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{примечания|2|height=200}}

== Сығанаҡтар һәм әҙәбиәт ==
=== Сығанаҡтар ===
* [http://litopys.org.ua/ipatlet/ipat31.htm Галицько-Волинський Літопис. Іпатіївський список]
* [http://litopys.org.ua/links/galvol.htm Галицько-Волинський Літопис. Іпатіївський список]
* [http://litopys.org.ua/oldukr/galvxleb.htm Галицько-Волинський Літопис. Острозький (Хлєбниковський) список]
* [http://litopys.org.ua/links/galvol.htm Галицько-Волинський Літопис. Переклад Л.Махновця]
* [http://litopys.org.ua/psrl3235/lytov.htm Литовсько-білоруські літописи]
* [http://litopys.org.ua/rizne/spysok/spys.htm Список городів руських дальніх і близьких]
* [http://kep.tar.hu/mollach/50207264 Ілюстрації з «Chronicon Pictum»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091229050742/http://kep.tar.hu/mollach/50207264 |date=2009-12-29 }}
* [http://litopys.org.ua/krypgvol/krypgv18.htm Перелік джерел за «Крип’якевич І. ''Галицько-волинське князівство''. Київ, 1984»]
* ''Болеслав-Юрий II, князь всей Малой Руси'': Сборник материалов и исследований. — Санкт-Петербург, 1907.


=== Әҙәбиәт ===

==== Урыҫ телендә ====
* {{ВТ-ЭСБЕ|Галицкое княжество}}
* {{книга
 |автор         = [[Александров, Дмитрий Николаевич|Александров Д. Н.]]
 |часть         = Галицко-Волынское княжество
 |ссылка часть  = 
 |заглавие      = Южная, юго-западная и Центральная Русь и образование Литовского государства
 |ссылка        = 
 |ответственный = Д. Н. Александров; Отв. ред. акад. [[Рыбаков, Борис Александрович|Б. А. Рыбаков]]; Рецензенты: к.и.н. Е. А. Карцев, к.и.н. П. П. Исупов
 |издание       = 
 |место         = М.
 |издательство  = ИДЦ «Гармония»
 |год           = 1994
 |страницы      = 44-135
 |страниц       = 272
 |серия         = 
 |isbn          = 5-87529-010-9
 |тираж         = 5&amp;nbsp;000
}} (обл.)
* ''[[Андрияшев, Александр Михайлович|Андрияшев А. М.]]'' Очерки истории Волынской земли до конца XIV ст. — Киев, 1887.
* Галицкий исторический сборник, 1854, вып. 2.
* ''[[Греков, Борис Дмитриевич|Греков Б. Д.]]'' Древнейшие судьбы славянства в Прикарпатских. областях // ''[[Вестник АН СССР]]''. 1940. № 11-12.
* ''[[Греков, Борис Дмитриевич|Греков Б. Д.]]'' Крестьяне на Руси. — Москва, 1952.
* ''Иванов П. А.'' Исторические судьбы Волынской земли с древнейших времён до конца XIV века. — Одесса, 1895.
* ''Материалы для истории и этнографии края''. — Волынския губернския ведомости, 1854.
* {{книга
 | автор         = [[Пашуто, Владимир Терентьевич|Пашуто В. Т.]]
 | заглавие      = Очерки по истории Галицко-Волынской Руси
 | ссылка        = 
 | ответственный = 
 | издание       = 
 | место         = М.
 | издательство  = Изд-во АН СССР
 | год           = 1950
 | страниц       = 332
 | серия         = 
 | тираж         = 
 | ref           = 
}}
* Руссов С. ''Волынские записки сочинінные Степаном Руссовым в Житомире''. — Санкт-Петербург, 1809.
* ''[[Шабульдо, Феликс Михайлович|Шабульдо Ф. М.]]'' [http://krotov.info/lib_sec/25_sh/sha/buldo_01.htm ''Земли Юго-Западной Руси в составе Великого княжества Литовского''. Киев, «Наукова думка», 1987.]
* Майоров А. В. [http://www.drevnyaya.ru ДОЧЬ ВИЗАНТИЙСКОГО ИМПЕРАТОРА ИСААКА II В ГАЛИЦКО-ВОЛЫНСКОЙ РУСИ: КНЯГИНЯ И МОНАХИНЯ // [[Древняя Русь. Вопросы медиевистики]]. 2010. № 1 (39). С. 76-106.]
* Майоров А. В. [http://www.drevnyaya.ru/vyp/2008_4/hist-1.pdf Из истории внешней политики Галицко-Волынской Руси времён Романа Мстиславича] // Древняя Русь. Вопросы медиевистики. 2008. № 4 (34). С. 78-96.
* Котляр Н. Ф. [http://www.drevnyaya.ru/vyp/stat/s1_31_6.pdf Двор Галицких Романовичей (XIII в.) ] // Древняя Русь. Вопросы медиевистики. 2008. № 1 (31). С. 60-71.
* Котляр Н. Ф. [http://www.drevnyaya.ru/vyp/stat/s2_28_2.pdf Церемониал, этикет и развлечения княжеского двора Романовичей] //Древняя Русь. Вопросы медиевистики. 2007. № 2 (28). С. 23-33.
* Котляр Н. Ф. [http://www.drevnyaya.ru/vyp/stat/s4_26_5.pdf Княжеский двор Галича в XII веке] // Древняя Русь. Вопросы медиевистики. 2006. № 4 (26). С. 50-66.
* Котляр Н. Ф. [http://www.drevnyaya.ru/vyp/stat/s2_24_5.pdf О возможной природе нетрадиционности структуры и формы Галицко-Волынской летописи] // Древняя Русь. Вопросы медиевистики. 2006. № 2 (24). С. 36-54.
* Котляр Н. Ф. [http://www.drevnyaya.ru/vyp/stat/s4_22_1.pdf Идейно-политическое кредо галицко-волынского свода ] // Древняя Русь. Вопросы медиевистики. 2005. № 4 (22). С. 5-13.

==== Украин телендә ====
* [http://ntsh.org/kupch-book1 Акти та документи галицько-волинського князівства ХІІІ — першої половини XIV століть. Дослідження. Аcts аnd Documents of 13th century — early 14th century. Halych аnd Volyn’ Prіncіpalіty: Research. Documents] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110524114006/http://ntsh.org/kupch-book1 |date=2011-05-24 }} {{ref-uk}}
* [http://litopys.org.ua/krypgvol/krypgv.htm Крип’якевич І. ''Галицько-волинське князівство''. Київ, 1984.]
* [http://litopys.org.ua/rizne/kovalen.htm Коваленко В. Чернігів і Галич у XII—XIII ст. // ''Галичина та Волинь у добу Середньовіччя''. — Львів, 2001. — С.154-165.]
* [[Котляр, Николай Фёдорович|Котляр М. Ф.]] Данило Галицький. — Київ, 1979.

==== Поляк телендә ====
* Bielowski A. ''Halickowlodzimierskie księstwo''. — Biblioteka Ossolińskich., t. 4.
* Bielowski A. ''Królewstwo Galicji'' (chloe starem księstwie Halickiem). — Biblioteka Ossolińskich, 1860, t. 1
* Siarczyński F. Dzieje księstwa niegdyś Przemyślskiego. — ''Czasopism naukowy Biblioteki im. Ossolińskich'', 1828, № 2/3;
* Siarczyński F. Dzieje niegdyś księstwa Belzkiego i miasta Belza. — ''Czasopism naukowy Biblioteki im. Ossolińskich'', 1829, N 2.
* Stecki J. T. ''Wołyń pod względem statystycznym, historycznym i archeologicznym''. — Lwów, 1864
* Zubrzycki D ''Rys do historii narodu ruskiego w Galicji i hierarchii cerkiewnej w temże królewstwie''. — Lwów, 1837.
* Zubrzycki D ''Kronika miasta Lwowa''. — Lwów, 1844.

==== Немец телендә ====
* Gebhard A. L. ''Geschichte des Konigreiches Galizien, Lodomerien und Rotreussen''. — Pest, 1778;
* Harasiewicz M. ''Berichtigung der Umrisse zu einer Geschichte der Ruthenen''. — Wien, 1835.
* Harasiewicz M. ''Annales ecclesiae Ruthenae''. — Leopoli, 1862.
* Engel J. Ch. ''Geschichte von Halitsch und Vlodimir''. — Wien, 1792.
* Hoppe L A. ''Geschichte des Konigreiches Galizien und Lodomerien''. — Wien, 1792.
* Lewicki A. Ruthenische Teilfürstentümer. — In: ''Österreichische Monarchie im Wort und Bild Galizien''. Wien, 1894.

=== Һылтанмалар ===
* [http://history.franko.lviv.ua/dovidnyk.htm ''Довідник з історії України''. За ред. І. Підкови та Р. Шуста. — Київ: Генеза, 1993.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090410032820/http://history.franko.lviv.ua/dovidnyk.htm |date=2009-04-10 }}{{ref-uk}}
* [http://www.ukrnationalfront.netfirms.com/prav-gvk.htm Галицько-волинські князі] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090925020925/http://www.ukrnationalfront.netfirms.com/prav-gvk.htm |date=2009-09-25 }}{{ref-uk}}
* [http://www.dt.ua/3000/3150/33129/ Ісаєвич Я. Князь і король Данило та його спадкоємці // ''Дзеркало тижня''. 2001, № 48 (372)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081209023156/http://www.dt.ua/3000/3150/33129/ |date=2008-12-09 }}{{ref-uk}}
* [http://litopys.org.ua/krypgvol/gvol.gif Мапа Галицько-Волинського князівства]{{ref-uk}}
* [http://www.art.lutsk.ua/art/volvol/index.shtml Володимир-Волинський у «Галереї мистецтв»]{{ref-uk}}
* [http://www.personal.ceu.hu/students/97/Roman_Zakharii/gal.htm Історія Галицько-Волинського князівства другої половини 13 століття] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200213153130/http://www.personal.ceu.hu/students/97/Roman_Zakharii/gal.htm |date=2020-02-13 }} {{ref-en}}
* [http://www.ancientukr.ru/?location=theme&amp;id=7 Галицко-Волынская держава] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100623004000/http://www.ancientukr.ru/?location=theme&amp;id=7 |date=2010-06-23 }} {{ref-ru}}
{{Русь}}
[[Категория:1392 йылда юҡ булғандар]]
[[Категория:Украина тарихында дәүләттәр]]
[[Категория:Урыҫ кенәзлектәре]]
[[Категория:Волынь]]</text>
      <sha1>appdil53opg7nwcq030y5noish6ibvf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Свердловск өлкәһе башҡорттары</title>
    <ns>0</ns>
    <id>116681</id>
    <revision>
      <id>1279403</id>
      <parentid>1180860</parentid>
      <timestamp>2024-11-19T13:31:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>31336</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>1279403</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12255" sha1="ab7lg2wa9vwwu9qs5xeojlv87igb3i4" xml:space="preserve">'''Свердловск өлкәһе башҡорттары''' — [[Свердловск өлкәһе]] территорияһында йәшәүсе башҡорттар. Төбәктең көньяҡ өлөшөнөң автохтон халҡы.

Свердловск өлкәһе башҡорттарының теле [[башҡорт теле]]нең [[Көнсығыш диалект|көнсығыш]] һәм [[Төньяҡ-көнбайыш диалект|төньяҡ-көнбайыш]] ([[урта урал һөйләше]]) диалекттарына ҡарай.

== Тарихы ==
Хәҙерге Свердловск өлкәһе территорияһына әүәле [[өпәй]], [[ҡошсо]], [[терһәк]] һәм [[һыҙғы]] ырыуҙары башҡорттарының [[Башҡорттарҙың аҫабалыҡ хоҡуғы|аҫаба ерҙәре]] булған. Өпәйҙәр [[Түбәнге Серге районы]]ның [[Аҡбаш (Свердловск өлкәһе)|Аҡбаш]] һәм [[Шәкүр (Свердловск өлкәһе)|Шәкүр]] ауылдарында; һыҙғылар — [[Красноуфимск округы]]ның [[Һыҙғы (ауыл)|Һыҙғы (Сыҫҡы)]], [[Табанлыкүл|Табанлыкүл (Озерки)]], [[Юва (ауыл)|Юва]], [[Боғалыштамаҡ]], [[Үрге Боғалыш]], [[Яңы Боғалыш]] һәм [[Урта Боғалыш]] ауылдарында; ҡошсо ырыуы вәкилдәре — [[Әртә районы]]ның [[Әртә-Шигер]], [[Әжеғол]], [[Яманйылға (Свердловск өлкәһе)|Яманйылға]] һәм [[Бикән]] ауылдарында, [[Түбәнге Серге районы|Түбәнге Серге районының]] [[Өфө-Шигер]] һәм [[Үрмәкәй]], [[Красноуфимск округы]]ның [[Бәйәктамаҡ]], [[Бишкәү]], [[Рахманғол]] ауылдарында көн иткәндәр; ә терһәктәр Түбәнге Серге районының [[Араҡай (Свердловск өлкәһе)|Араҡай]] ауылына нигеҙ һалған. XVII быуат башынан алып был ерҙәргә[[Ғәйнә| ғәйнә башҡорттары]] килеп урынлаша һәм [[Әшит районы]]ның [[Ғәйнә (Свердловск өлкәһе)|Ғәйнә]] ауылында йәшәй башлайҙар, шулай уҡ Өфө-Шигер, Бәйәктамаҡ һ.б. ауылдарының шаҡтай ҙур өлөшөн тәшкил итәләр.

Урта Уралды колонизациялау һәм батша хөкүмәте тарафынан [[башҡорт ихтилалдары]]ның аяуһыҙ рәүештә баҫтырылыуы башҡорттарҙың үҙ аҫаба ерҙәрендә аҙсылыҡта ҡалыуына килтерә. Башҡорттарҙың аҫаба ерҙәре заводтар, ҡәлғәләр һәм күсеп килгән халыҡтар өсөн ауылдар төҙөү өсөн талап алына. Һыҙғы ырыуы башҡорттары ерендә [[Красноуфимск]] ҡалаһына, ә терһәк һәм өпәй ырыуы башҡорттарының аҫаба ерҙәрендә — Түбәнге Һырғы, Әшит, Әртә, Михайловск һ.б. тораҡ пункттарына нигеҙ һалына.

Үрҙә һаналған ырыу башҡорттарының аҫаба ерҙәрендә Өпәй, Һыҙғы, Терһәк, Оло Ҡошсо улустары ойошторола. [[Башҡортостанда идара итеүҙең кантон системаһы|Идара итеүҙең кантон системаһы]] осоронда (XIX быуат башы) был ерҙәр 2-се башҡорт кантонының 5-се, 6-сы, 7-се йорттары составына инә.

== Хужалыҡ ==
1773 йылда был яҡтарҙа булып киткән академик [[Паллас Пьер Симон|П. С. Паллас]] башҡорттарҙың игенселек, шулай уҡ ҡортсолоҡ, малсылыҡ менән шөғөлләнеүҙәре, һыуһар, боланға һунар итеүҙәре тураһында мәғлүмәт яҙып ҡалдыра.

== Демография ==
[[1795 йыл]]да [[Екатеринбург өйәҙе]]ндә 5038, ә [[1897 йыл]]да — 8583 башҡорт иҫәпләнә&lt;ref&gt;[http://башкирская-энциклопедия.рф/index.php/read/8-statya/5859-ekaterinburg-j-e Статья в Башкирской энциклопедии]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{ref-ba}}&lt;/ref&gt;.
{| align=&quot;right&quot; class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;font-size: 85%; margin-bottom: 10px;&quot; width=&quot;100%&quot;
| colspan=&quot;6&quot; |'''Төбәктәге башҡорттар һаны (йылдар буйынса)'''
|- align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#f0f0f0&quot;									
! 1959&lt;ref&gt;[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_59.php?reg=61 Демоскоп. Всесоюзная перепись населения 1959 года.]&lt;/ref&gt;
! 1970&lt;ref&gt;[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_70.php?reg=56 Демоскоп. Всесоюзная перепись населения 1970 года.]&lt;/ref&gt;
! 1979&lt;ref&gt;[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_79.php?reg=56 Демоскоп. Всесоюзная перепись населения 1979 года.]&lt;/ref&gt;
! 1989&lt;ref&gt;[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_89.php?reg=53 Демоскоп. Всесоюзная перепись населения 1989 года.]&lt;/ref&gt;
! 2002&lt;ref&gt;[http://www.perepis2002.ru/index.html?id=11 Всероссийская перепись населения 2002 года] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110420152025/http://www.perepis2002.ru/index.html?id=11 |date=2011-04-20 }}: [http://www.perepis2002.ru/ct/doc/TOM_04_03.xls Население по национальности и владению русским языком по субъектам РФ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20061104083455/http://www.perepis2002.ru/ct/doc/TOM_04_03.xls |date=2006-11-04 }}&lt;/ref&gt;
! 2010&lt;ref name=&quot;пер.2010&quot;&gt;[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160605223320/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm |date=2016-06-05 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab7.xls Национальный состав населения по субъектам РФ по данным Всероссийской переписи населения 2010 года] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120601173256/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab7.xls |date=2012-06-01 }}&lt;/ref&gt;
|-
| align=&quot;center&quot; | 14 621
| align=&quot;center&quot; | 21 428
| align=&quot;center&quot; | 30 051
| align=&quot;center&quot; | 41 500
| align=&quot;center&quot; | 37 296
| align=&quot;center&quot; | 31 183
|}
1926 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәренә ҡарағанда, Һыҙғы, Озерки, Әжеғол, Әртә-Шигер, Аҡбаш, Өфө-Шигер, Араҡай, Үрмәкәй, Шәкүр ауылы халҡы үҙҙәрен башҡорт милләтенән тип һанайҙар. Хәҙерге көндә башҡорттар Красноуфимск, Михайловск, Түбәнге Серге, Әртә һәм Камен райондарында йәшәйҙәр&lt;ref&gt;[http://www.islamrf.ru/news/culture/history/15636/ Башкиры и башкиро-мусульманское влияние за пределами Башкортостана — опыт изучения в словарях «Ислам в РФ»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131005013627/http://www.islamrf.ru/news/culture/history/15636/ |date=2013-10-05 }}&lt;/ref&gt;.

== Мәҙәни һәм йәмәғәт ойошмалары ==
* [[Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы]] бүлексәһе — «Свердловск өлкәһе башҡорттары ҡоролтайы» төбәк йәмәғәт ойошмаһы (2001 йылдан алып) һәм уның район бүлексәләре.
* «Свердловск өлкәһе башҡорттары үҙәге» төбәк йәмәғәт ойошмаһы.
* «''Фатима''» башҡорт ҡатын-ҡыҙҙары ижтимағи ойшмаһы (Екатеринбург ҡалаһы, 2001 йылдан алып).
* ''«„Мираҫ“ Свердловск башҡорт-татар мәҙәниәте үҙәге» төбәк милли-ижтимағи ойошмаһы''.
* [[Мәжит Ғафури]] исемендәге Екатеринбург башҡорт-татар йәмғиәте (1997 йылдан алып).
* Свердловск өлкәһенең «''Уралым''» башҡорт йәштәре берлеге.
Бынан тыш 2002 йылдан алып [[Екатеринбург]] ҡалаһында [[Башҡортостан|Башҡортостан Республикаһының]] Даими вәкиллеге эшләй.

== Әҙәбиәт ==
* ''[[Әсфәндиәров Әнүәр Закир улы|Асфандияров А. З.]]'' История башкирских сёл Пермской и Свердловской областей. Уфа, 1999. Т8.
* ''Асфандияров А. 3.'' Кантонное управление в Башкирии (1798—1865 гг.). — Уфа: Китап, 2005.
* ''Асфандияров А. З.'' История сел и деревень Башкортостана и сопредельных территорий.- Уфа: Китап, 2009.
* ''Асылгужин Р. Р.'' Башкиры Свердловской области. Уфа: Хан, 2007.{{Ref-ru}}(урыҫ.){{Ref-ba}}(баш.)
* Башкиры. История, культура, этнография. Атлас. 2007.
* ''Гатауллин Р. Ш.'' Сёла и деревни Кущинского рода: Сборник материалов. — Уфа, 2007. — 132 с.
* ''[[Кузеев Рәил Ғүмәр улы|Кузеев Р. Г.]]'' Происхождение башкирского народа: Этнический состав, история расселения. М., 1974.
* [http://folk-costume.com/kostyum-tatar-i-bashkir-urala/0/ Костюм татар и башкир Урала] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131216192405/http://folk-costume.com/kostyum-tatar-i-bashkir-urala/0/ |date=2013-12-16 }}//Народное искусство Урала. Традиционный костюм, ред.-сост. А. А. Бобрихин. Екатеринбург, 2006.

== Иҫкәрмәләр ==
{{примечания}}

== Һылтанмалар ==
* {{Мәҡәлә|автор=Асылгужин Р. Р.|заглавие=Башкиры Свердловской области|ссылка=http://www.vatandash.ru/index.php?article=1766|издание=[[Ватандаш]]|год=2009|номер=1|страницы=34—38|issn=1683-3554}}
* {{Мәҡәлә|автор=[[Асфандияров, Анвар Закирович|Асфандияров А. З.]]|заглавие=Башкирские деревни Свердловской области|ссылка=http://vatandash.ru/index.php?article=895|издание=[[Ватандаш]]|год=2001|номер=9|issn=1683-3554}}
* {{Youtube|id=9LDL1ZANNDE|title=Башкиры рода Упей (Свердловская область)}}

{{башҡорттар}}
[[Категория:Свердловск өлкәһе башҡорттары]]
[[Категория:Башҡорттарҙың таралып ултырыуы]]</text>
      <sha1>ab7lg2wa9vwwu9qs5xeojlv87igb3i4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Чернышев ҡомлоҡтары</title>
    <ns>0</ns>
    <id>117432</id>
    <revision>
      <id>1279455</id>
      <parentid>1206716</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T05:43:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>31336</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>1279455</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7090" sha1="2x1w5u1s5rvdeqqhaqc8attfi15b6im" xml:space="preserve">{{Coord|display=title|49.88|N|41.41|E}}
'''Чернышев ҡомлоҡтары''' ― айырыуса һаҡланған тәбиғәт биләмәһе. Чир һәм Березянки йылғалары һыуайырғысының көньяҡ-көнбайыш битләүендә ята. [[Ростов өлкәһе]] Обливский районының төньяҡ өлөшөндә урынлашҡан ҙур булмаған урмандан ғибәрәт. [[1977 йыл]]да барлыҡҡа килгән.

== Дала экосистемаһы ==

Чернышев ҡомлоҡтары ― төбәк кимәлендәге тәбиғәт ҡомартҡыһы. Статусы ― ботаника буйынса [[заказник]].

Тәбиғәтте һаҡлау, ҡомлоҡтарҙы нығытыу, һыу кимәлен һаҡлау юҫығынан әһәмиәте баһалап бөткөһөҙ. Урындағы һәм ҡырҙан килгән халыҡ өсөн ял итеү урыны ла булып тора.

Бында ауыр хеҙмәт көнөнән һуң көс йыйып, һаулыҡтарын тергеҙеп ҡайталар. Әммә йыш ҡына булып торған янғындар тәбиғәт ҡомартҡыһына хәүеф янап тора.

== Тарихы ==

[[Ростов өлкәһе]]ндә ҙур майҙандарҙы тап ҡомло тупраҡ биләп тора. [[XIX]]―[[XX быуат]] башында хужалыҡ эшмәкәрлеге, ер ресурстарын көслө файҙаланыу нәтижәһендә ҡайһы бер райондарҙы хәрәкәтсән ҡомлоҡ баҫып алған.

Улар ауылдарҙы, утарҙарҙы, баҫыуҙарҙы, һөрөнтө ерҙәрҙе, көтөүлектәрҙе күмеп эшлектән сығарған.

[[1906 йыл]]да Чирский ҡомлоҡтарында Чернышев урмансылыҡ хужалығы ойошторола. Уның алдында ҡомлоҡтын күсеүен туҡтатыу бурысы ҡуйыла. Ағастарҙы ултыртыу өсөн ауыл хужалағы эштәрен алып барыу мөмкин булмаған, сәсеүлек һәм көтөү ерҙәренә бармаған урындар һайлап алына.

Ағастар 120—130 м -ға 25-30 м киңлегендәге һыҙаттар менән ултыртыла. Һыҙаттар араһында шундай уҡ ҙурлыҡтағы арауыҡтар ҡалдырыла. [[Ҡарағай|Күберәк ғәҙәти]] һәм ҡырым ҡарағайы ултырталар.

Ҡарағай, ҡайын, аҡ акация һәм башҡа ағастарҙан торған урмандарҙың күпселеге Вешенск, [[Донецк (Россия)|Гундоровский]], Еланский, Мигулинский, Казанская ауылдары янында урынлашҡан. Улар XX быуаттың 2-3 тиҫтә йылдарында ултыртылған һәм беҙҙең көнгдәргә тиклем һаҡланған.

[[1917 йыл]]ға тиклем 462 гектар ерҙә урман ултыртылған.

[[1926 йыл]]да Чернышев тәжрибә урмансылығы биләмәһендә Обливский агроурман мелиоратив терәк пункты булдырыла. Уның составына Караичевская, Обливская урман дачалары инә. Шул ваҡыттан алып ҡомлоҡтарҙы комплекслы үҙләштереү, урман үрсетеү, ауыл хужалығы ерҙәренә әйләндереү буйынса киң дәирәлә эш йәйелдерелә.

[[1940 йыл]]да 4 мең тирәһе гектар майҙанда 203 баҫыу һаҡлағыс урман һыҙаттары булдырылған.

Әлеге ваҡытта Обливский агроурманмелиоратив терәк пунктынының майҙаны (урман һәм баҫыу һаҡлағыс урман һыҙаттары менән бергә) 9054 гектар тәшкил итә. Чирский массивы хәҙерге ваҡытта өс ҡомло һөҙәк — йылға яны (болон), йылға өҫтө һәм дала яны өлөштәренән тора&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.activestudy.info/kompleksnoe-osvoenie-chirskix-peskov/|title=Комплексное освоение чирских песков|publisher=www.activestudy.info|accessdate=2017-03-01}}&lt;/ref&gt;.

== Ландшафт ==

Чернышев ҡомлоҡтарында рельеф тулҡынланып торған ландшафтлы. Тупраҡ ҡоро ҡомло&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite news|title=Чернышевские пески|url=http://www.vipgeo.ru/countries/russia_showpl/Dostoprimechatelnosti/CHernishevskie_peski_rostovskayaoblast.html|accessdate=2017-03-01}}{{Недоступная ссылка|date=November 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;.

== Флора ==

Тупраҡ өҫтөндәге үлән япмаһы күберәк кохия, австралия әременән, хуш еҫле кейәү үләненән, рус аҡселегенән, ҡыяҡлыларҙан тора.

Биләмәләге үҫемлектәрҙең байтағы Рәсәй Ҡыҙыл китабына индерелгән. Икенселәре фармацевтикала әүҙем ҡулланыла.

Ғәҙәти ҡарағай урмандары [[1939 йыл]]да урындағы ағас орлоҡтарынан сәсеп үҫтерелгән. Хәҙер бындағы ағастар 10 м бейеклеккә еткән. Олононың диаметры 16-18 см тирәһе.Һуңғы мәртәбә урманды планлы таҙартыу [[1995 йыл]]да үткәрелә.

== Фауна ==

Хайуандар донъяһында киң таралған төрҙәрҙән (аҡ түшле терпе, төлкө, ҡуян, үрғуян һ. б.) башҡа, псаммофиль организмдар: ҡыбырлауыҡ ҡуңыҙ (медляк), ебәк май ҡуңыҙы (хрущик шелковистый), кесе гоплия, мәрмәр май ҡуңыҙы (мраморный хрущ) һәм башҡалар тереклек итә.
Бында шулай уҡ бер нисә төр ҡиммәтле һәм һирәк осраған үҫемлек һәм хайуандар тереклек итә.

== Иҫкәрмәләр ==
{{примечания}}

[[Категория:Ростов өлкәһенең һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре]]
[[Категория:Ростов өлкәһенең иҫтәлекле урындары]]
[[Категория:Алфавит буйынса махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре]]</text>
      <sha1>2x1w5u1s5rvdeqqhaqc8attfi15b6im</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хорватия халҡы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>117755</id>
    <revision>
      <id>1279451</id>
      <parentid>1279196</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T04:10:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>31336</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>1279451</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20646" sha1="g1rs80rw9i8ctvaoyime0h1vb0kf8rg" xml:space="preserve">[[Файл:Croatia-demography.png|мини|330x330пкс|[[Хорватия]]ның халҡы 1992—2003 йылдарҙа.]]
2011 йылғы халыҡ иҫәбен алыуға ярашлы, &lt;span&gt;''' [[Хорватия]] халҡының''' дөйөм һаны &lt;/span&gt; 4 284 889 кеше тәшкил итә. Уларҙың 2 066 335 (48,22 процент) — ирҙәр, 2 218 554 (51,78 процент) ҡатын-ҡыҙ&lt;ref&gt;[http://www.dzs.hr/default_e.htm POPULATION BY AGE AND SEX, BY SETTLEMENTS, 2011 CENSUS]&lt;/ref&gt;.

== Милли составы ==

=== Тарихи динамикаһы ===
Хорватия халҡының динамикаһы йылдар буйынса&lt;ref&gt;[http://www.dzs.hr/Hrv_Eng/ljetopis/2010/SLJH2010.pdf «2010 — Statistical Yearbook of the Republic of Croatia» (PDF).] {{Webarchive|url=https://ghostarchive.org/archive/20221009/http://www.dzs.hr/Hrv_Eng/ljetopis/2010/SLJH2010.pdf |date=2022-10-09 }}&lt;/ref&gt;:
{| align=&quot;center&quot; class=&quot;standard&quot; style=&quot;margin-bottom: 10px;&quot;
| align=&quot;center&quot; style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; |'''Йыл'''
| align=&quot;center&quot; style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; |'''Бөтә халыҡ'''
| align=&quot;center&quot; style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; |'''Даими халыҡ һаны'''
| align=&quot;center&quot; style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; |'''Халыҡтың тығыҙлығы, кеше/км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;'''
|-
| 1857
| align=&quot;center&quot; |181 499 2
| align=&quot;center&quot; | —
| align=&quot;center&quot; |38,6
|-
| 1869
| align=&quot;center&quot; |2 398 292
| align=&quot;center&quot; | —
| align=&quot;center&quot; |42,4
|-
| 1880
| align=&quot;center&quot; |506 228 2
| align=&quot;center&quot; | —
| align=&quot;center&quot; |44,3
|-
| 1890
| align=&quot;center&quot; |854 558 2
| align=&quot;center&quot; | —
| align=&quot;center&quot; |50,5
|-
| 1900
| align=&quot;center&quot; |456 161 3
| align=&quot;center&quot; | —
| align=&quot;center&quot; |55,9
|-
| 1910
| align=&quot;center&quot; |584 3 460
| align=&quot;center&quot; | —
| align=&quot;center&quot; |61,2
|-
| 1921
| align=&quot;center&quot; |375 3 443
| align=&quot;center&quot; | —
| align=&quot;center&quot; |60,9
|-
| 1931
| align=&quot;center&quot; |785 455 3
| align=&quot;center&quot; | —
| align=&quot;center&quot; |67,0
|-
| 1948
| align=&quot;center&quot; |958 779 3
| align=&quot;center&quot; | —
| align=&quot;center&quot; |66,9
|-
| 1953
| align=&quot;center&quot; |936 022 3
| align=&quot;center&quot; | —
| align=&quot;center&quot; |69,6
|-
| 1961
| align=&quot;center&quot; |696 4 159-сы
| align=&quot;center&quot; | —
| align=&quot;center&quot; |73,6
|-
| 1971
| align=&quot;center&quot; |426 221 4
| align=&quot;center&quot; | —
| align=&quot;center&quot; |78,3
|-
| 1981
| align=&quot;center&quot; |469 601 4
| align=&quot;center&quot; | —
| align=&quot;center&quot; |81,4
|-
| 1991
| align=&quot;center&quot; |784 4 265
| align=&quot;center&quot; | —
| align=&quot;center&quot; |84,6
|-
| 2001
| align=&quot;center&quot; |049 492 4
| align=&quot;center&quot; |460 437 4
| align=&quot;center&quot; |79,4
|-
| 2011
| align=&quot;center&quot; |096 456 4
| align=&quot;center&quot; |612 290 4
| align=&quot;center&quot; |75,8
|}

=== Милли составы ===
[[Файл:Hrvatske_etnije.gif|мини|200x200пкс|Хорватияның 2001 йылдағы милли составы]]
[[Файл:CroatianSerbs.jpg|мини|200x200пкс|Югославия тарҡалғанға тиклем Хорватияла сербтарҙың таралып ултырыуы (1991 йылғы кеше иҫәбен алыу)]]
Ил халҡының 90 проценттан ашыуы — хорваттар, ҡалғандары — әҙ һанлы милләттәр — сербтар, боснактар, [[венгрҙар]], албандар, итальяндар, словендар, [[немецтар]], чехтар, сиғандар һ.б. Әҙ һанлыларҙан иң күбе — сербтар (186 633 кеше), улар нигеҙҙә Славонияла, Ликала, Таулы Котарҙа йәшәй.

1948—2011 йылдарҙағы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса Хорватияның милли составының динамикаһы
{| align=&quot;left&quot; class=&quot;standard&quot;
| align=&quot;center&quot; style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|
| align=&quot;center&quot; style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; colspan=2 |'''Перепись 1948'''
| align=&quot;center&quot; style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; colspan=2 |'''Перепись 1953'''
| align=&quot;center&quot; style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; colspan=2|'''Перепись 1961'''
| align=&quot;center&quot; style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; colspan=2|'''Перепись 1971'''
| align=&quot;center&quot; style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; colspan=2|'''Перепись 1981'''
| align=&quot;center&quot; style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; colspan=2|'''Перепись 1991'''
| align=&quot;center&quot; style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; colspan=2|'''Перепись 2001'''
| align=&quot;center&quot; style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; colspan=2|'''Перепись 2011'''
|-
| [[Хорваттар]]||2 975 399||79.2 %||3 117 513||79.6 %||3 339 841||80.3 %||3 513 647||79.4 %||3 454 661||75.1 %||3 736 356||78.1 %||3 977 171||89.6 %||3 874 321||90,42 %
|-
| [[Сербтар]]||543 795||14.5 %||588 411||15.0 %||624 985||15.0 %||626 789||14.2 %||531 502||11.6 %||581 663||12.2 %||201 631||4.5 %||186 633||4.4 %
|-
| [[Югославтар]]||||||||||15 559||0.4 %||84 118||1.9 %||379 057||8.2 %||106 041||2.2 %||176||0.0 %||331||0.0 %
|-
| Мосолмандар&lt;ref&gt;милләте буйынса&lt;/ref&gt;||rowspan=2|1 077||rowspan=2|0.0 %||rowspan=2|16 185||rowspan=2|0.4 %||rowspan=2|3 113||rowspan=2|0.1 %||rowspan=2|18 457||rowspan=2|0.4 %||rowspan=2|23 740||rowspan=2|0.5 %||rowspan=2|43 459||rowspan=2|0.9 %||19 677||0.4 %||7 558||0.17 %
|-
| [[Боснактар]]||20 755||0.5 %||31 479||0.73 %
|-
| [[Итальяндар]]||76 093||2.0 %||33 316||0.9 %||21 103||0.5 %||17 433||0.4 %||11 661||0.3 %||21 303||0.4||19 636||0.4 %||17 807||0.42 %
|-
| [[Венгрҙар]]||51 399||1.4 %||47 711||1.2 %||42 347||1.0 %||35 488||0.8 %||25 439||0.6 %||22 355||0.5 %||16 595||0.4 %||14 048||0.33 %
|-
| [[Албандар]]||635||0.0 %||1 001||0.0 %||2 126||0.1 %||4 175||0.1 %||6 006||0.1 %||12 032||0.3 %||15 082||0.3 %||17 513||0.41 %
|-
| [[Словендар]]||38 734||1.0 %||43 010||1.1 %||39 101||0.9 %||32 497||0.7 %||25 136||0.5 %||22 376||0.5 %||13 173||0.3 %||10 517||0.25 %
|-
| [[Чехтар]]||28 991||0.8 %||25 954||0.7 %||23 391||0.6 %||19 001||0.4 %||15 061||0.3 %||13 086||0.3 %||10 510||0.2 %||9 641||0.22 %
|-
| [[Сиғандар]]||405||0.0 %||1 261||0.0 %||313||0.0 %||1 257||0.0 %||3 858||0.1 %||6 695||0.1 %||9 463||0.2 %||16 975||0.40 %
|-
| [[Черногорҙар]]||2 871||0.1 %||5 128||0.1 %||7 465||0.2 %||9 706||0.2 %||9 818||0.2 %||9 724||0.2 %||4 926||0.1 %||4 517||0.11 %
|-
| [[Македондар]]||1 387||0.0 %||2 385||0.1 %||4 381||0.1 %||5 625||0.1 %||5 362||0.1 %||6, 280||0.1 %||4 270||0.1 %||4 138||0.10 %
|-
| Башҡалар/күрһәтмәгәндәр||36 021||1.0 %||36 942||0.9 %||35 971||0.9 %||58 028||1.3 %||110 168||2.4 %||246 354||5.1 %||124 395||2.8 %||84 991||1.98 %
|-
| Бөтәһе||colspan=2 align=&quot;center&quot;|'''3 756 807'''||colspan=2 align=&quot;center&quot;|'''3 918 817'''||colspan=2 align=&quot;center&quot;|'''4 159 696'''||colspan=2 align=&quot;center&quot;|'''4 426 221'''||colspan=2 align=&quot;center&quot;|'''4 601 469'''||colspan=2 align=&quot;center&quot;|'''4 784 265'''||colspan=2 align=&quot;center&quot;|'''4 437 460'''||colspan=2 align=&quot;center&quot;|'''4 284 889'''
|}
{{-}}

== Телдәр ==
2011 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәренә ярашлы, Хорватия граждандарының 4 096 305-е (95,6 процент) туған теле тип — [[Хорват теле|хорват]] телен, 52 879-ы (1,23 процент) [[серб теле]]н атаған. Артабан һан буйынса итальян һәм албан телдәре килә, ярашлы рәүештә — 18 573 (0,43 процент) һәм 17 069 (0,40 процент)&lt;ref&gt;[http://www.dzs.hr/Hrv/censuses/census2011/results/htm/usp_05_HR.htm STANOVNIŠTVO PREMA MATERINSKOM JEZIKU, POPISI 1991., 2001.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121220043733/http://www.dzs.hr/Hrv/censuses/census2011/results/htm/usp_05_HR.htm |date=2012-12-20 }}&lt;/ref&gt;.
{| align=&quot;left&quot; class=&quot;standard&quot;
| align=&quot;center&quot; style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Туған тел'''
| align=&quot;center&quot; style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; colspan=2 |'''1991'''
| align=&quot;center&quot; style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; colspan=2 |'''2001'''
| align=&quot;center&quot; style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; colspan=2 |'''2011'''
|-
| Хорват||3 922 725||81,99 %||4 265 081||96,12 %||4 096 305||95,6 %
|-
| Серб||207 300||4,33 %||44 629||1,01 %||52 879||1,23 %
|-
| Итальян||26 580||0,56 %||20 521||0,46 %||18 573||0,43 %
|-
| Албан||12 735||0,27 %||14 621||0,33 %||17 069||0,40 %
|-
| Боснак||6 933||0,14 %||9 197||0,21 %||16 856||0,39 %
|-
| Сиған||7 657||0,16 %||7 860||0,18 %||14 369||0,34 %
|-
| Венгр||19 684||0,41 %||12 650||0,29 %||10 231||0,24 %
|-
| Словен||19 341||0,40 %||11 872||0,27 %||9 220||0,22 %
|-
| Серб-хорват||288 578||6,03 %||4 961||0,11 %||7 822||0,18 %
|-
| Чех||10 378||0,22 %||7 178||0,16 %||6 292||0,15 %
|-
| Словак||5 265||0,11 %||3 993||0,09 %||3 792||0,09 %
|-
| Македон||5 462||0,11 %||3 534||0,08 %||3 519||0,08 %
|-
| Хорват-серб||166 837||3,49 %||2 054||0,05 %||3 059||0,07 %
|-
| Немец||3 586||0,07 %||3 013||0,07 %||2 986||0,07 %
|-
| Рус||746||0,02 %||1 080||0,02 %||1 592||0,04 %
|-
| Русин||2 845||0,06 %||1 828||0,04 %||1 472||0,03 %
|-
| Украин||1 430||0,03 %||1 027||0,02 %||1 008||0,02 %
|-
| Румын||2 118||0,04 %||1 205||0,03 %||955||0,02 %
|-
| Черногор||528||0,01 %||460||0,01 %||876||0,02 %
|-
| Поляк||627||0,01 %||536||0,01 %||639||0,01 %
|-
| Төрөк||492||0,01 %||347||0,01 %||342||0,01 %
|-
| Болгар||355||0,01 %||265||0,01 %||293||0,01 %
|-
| Иврит||23||||8||||30||
|-
| Волош||129||||7||||14||
|-
| Башҡа телдәр||7 496||0,16 %||2 824||0,06 %||5 367||0,13 %
|-
| Билдәһеҙ||64 415||1,35 %||16 709||0,38 %||9 329||0,22 %
|}
{{-}}

== Дин ==
2011 йылда Хорватия халыҡтың [[Хорватияла дин|дини составы]]&lt;ref&gt;[http://www.dzs.hr/Eng/censuses/census2011/results/htm/E01_01_12/E01_01_12.html Population by ethnicity and religion, 2011 census] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171014094207/https://www.dzs.hr/Eng/censuses/census2011/results/htm/E01_01_12/E01_01_12.html |date=2017-10-14 }}&lt;/ref&gt;
* [[Католик сиркәүе|рим католиктары]] — 86,28 %
* православныйҙар — 4,44 %
* [[мосолмандар]] — 1,47 процент
* протестанттар — 0,34 %
* [[Атеизм|атеистар]] һәм агностиктар — 4,57 %
* башҡа / күрһәтелмәгән — 3,24 %
2011 йылда халыҡ иҫәбен алыуға ярашлы төрлө милләт вәкилдәре араһында дини состав:
{| align=&quot;left&quot; class=&quot;standard sortable&quot;
! ||Һаны||Католиктар||Православныйҙар||Протестанттар||Башҡалар&lt;br /&gt; христиандар||Мосолмандар||Йәһүдтәр||Көнсығыш&lt;br /&gt; диндәр||Башҡа&lt;br /&gt; диндәр||Агностиктар||Атеистар,&lt;br /&gt; дин тотмаусылар||Күрһәтелмәгән||Билдәһеҙ
|-
| [[Хорваттар]]||3 874 321||'''92,9 %'''||0,4 %||0,2 %||0,3 %||0,2 %||0,0 %||0,1 %||0,0 %||0,7 %||3,2 %||1,8 %||0,1 %
|-
| [[Албандар]]||17 513||40,6 %||0,0 %||0,0 %||0,1 %||'''54,8 %'''||||0,0 %||0,1 %||0,2 %||1,6 %||2,4 %||0,2 %
|-
| [[Австрийҙар]]||297||'''69,4 %'''||0,3 %||2,0 %||3,0 %||1,0 %||0,7 %||1,0 %||||1,3 %||12,5 %||8,8 %||
|-
| [[Боснактар]]||31 479||1,0 %||0,9 %||0,1 %||0,1 %||'''88,8 %'''||||0,0 %||0,0 %||1,0 %||5,1 %||2,9 %||0,1 %
|-
| [[Болгарҙар]]||350||23,1 %||45,1 %||2,6 %||2,3 %||0,6 %||||0,6 %||0,6 %||2,6 %||18,0 %||4,0 %||0,6 %
|-
| [[Черногорҙар]]||4 517||8,4 %||40,3 %||0,5 %||0,8 %||3,5 %||||0,2 %||0,3 %||5,9 %||32,3 %||7,7 %||0,1 %
|-
| [[Чехтар]]||9 641||'''88,4 %'''||0,1 %||2,5 %||0,4 %||0,0 %||||0,1 %||0,1 %||1,0 %||4,6 %||2,5 %||0,4 %
|-
| [[Венгрҙар]]||14 048||'''66,9 %'''||0,6 %||23,8 %||1,5 %||||0,0 %||0,0 %||0,1 %||0,6 %||3,7 %||2,5 %||0,3 %
|-
| [[Македондар]]||4 138||11,9 %||'''58,0 %'''||0,8 %||1,2 %||5,2 %||||0,2 %||0,1 %||2,4 %||14,3 %||5,6 %||0,2 %
|-
| [[Немецтар]]||2 965||'''62,3 %'''||0,7 %||16,7 %||1,6 %||0,2 %||0,0 %||0,2 %||0,3 %||1,5 %||10,8 %||5,4 %||0,3 %
|-
| [[Поляктар]]||672||'''87,1 %'''||0,9 %||0,4 %||0,4 %||||||||0,1 %||1,2 %||5,1 %||4,3 %||0,4 %
|-
| [[Сиғандар]]||16 975||48,9 %||14,0 %||0,4 %||1,0 %||29,7 %||||0,0 %||0,7 %||0,1 %||1,5 %||2,4 %||1,2 %
|-
| [[Румындар]]||435||42,8 %||33,8 %||3,2 %||7,1 %||||||0,2 %||0,2 %||0,5 %||6,7 %||5,1 %||0,5 %
|-
| [[Рустар]]||1 279||16,3 %||'''57,0 %'''||0,8 %||1,6 %||0,7 %||||0,5 %||0,2 %||2,5 %||12,7 %||7,6 %||0,1 %
|-
| [[Русиндар]]||1 936||'''87,4 %'''||4,6 %||0,6 %||1,3 %||||||||||0,9 %||3,9 %||1,3 %||0,1 %
|-
| [[Словактар]]||4 753||'''66,5 %'''||0,3 %||26,1 %||0,8 %||||||0,1 %||0,0 %||0,6 %||2,8 %||2,5 %||0,4 %
|-
| [[Словендар]]||10 517||'''76,8 %'''||0,4 %||0,8 %||0,6 %||0,1 %||||0,1 %||0,1 %||2,3 %||14,0 %||4,5 %||0,4 %
|-
| [[Сербтар]]||186 633||1,3 %||'''85,5 %'''||0,2 %||0,4 %||0,0 %||0,0 %||0,0 %||0,0 %||1,1 %||9,3 %||2,1 %||0,1 %
|-
| [[Итальяндар]]||17 807||'''84,7 %'''||0,1 %||0,1 %||0,3 %||0,0 %||0,0 %||0,1 %||0,1 %||1,3 %||8,9 %||3,8 %||0,4 %
|-
| [[Төрөктәр]]||367||1,4 %||||||||'''93,5 %'''||||||||0,3 %||3,0 %||1,6 %||0,3 %
|-
| [[Украиндар]]||1 878||'''71,3 %'''||18,2 %||0,3 %||0,7 %||||||0,1 %||0,1 %||1,0 %||4,6 %||3,6 %||0,1 %
|-
| [[Молдавандар]]||29||13,8 %||37,9 %||||3,4 %||||||||3,4 %||6,9 %||20,7 %||13,8 %||
|-
| [[Йәһүдтәр]]||509||2,8 %||0,6 %||0,2 %||0,6 %||||'''52,3 %'''||0,4 %||0,4 %||5,9 %||28,9 %||7,7 %||0,4 %
|-
| Башҡалар||8 052||23,8 %||10,1 %||5,6 %||1,9 %||29,3 %||0,1 %||3,4 %||1,0 %||2,1 %||14,2 %||8,0 %||0,5 %
|-
| '''Хорватияның&lt;br /&gt; бөтә халҡы'''||4 284 889||'''86,3 %'''||4,4 %||0,3 %||0,3 %||1,5 %||0,0 %||0,1 %||0,1 %||0,8 %||3,8 %||2,2 %||0,3 %
|}
{{-}}

== Факттар китабынан демографик мәғлүмәттәр ==

=== Халыҡ һаны ===
&lt;math&gt;4.496.000&lt;/math&gt;

=== Йәш буйынса бүленеш ===
: 0-14 йәш: 16,2 процент (малайҙар 373,638/ҡыҙҙар 354,261)
: 15-64 йәш: 67процент (ир-ат 1,497,958/ҡатын-ҡыҙ 1,515,314)
: 65 йәш һәм өлкәнерәк: 16,8 процент (ир-ат 288,480/ҡатын-ҡыҙ 465,098) (2006 est.)

=== Урта йәштәр ===
: Барлығы: 40.3 йәш
: Ир-ат: 38.3 йәш
: Ҡатын-ҡыҙ: 42.1 йәш

=== Халыҡ артымы ===
−0.035 процент (2007 йыл)

=== Тыуым ===
: 1000 кешегә 9.63 тыуым (2007 йыл)
* [[2006 йыл]]да 41,446 кеше тыуған&lt;ref name=&quot;multiple&quot;&gt;[http://www.dzs.hr/default_e.htm REPUBLIC OF CROATIA — CENTRAL BUREAU OF STATISTICS]&lt;/ref&gt;.

=== Үлем ===
: 1000 кешегә вафат булғандар һаны 11.57 (2007 йыл)
* [[2006 йыл]]да 50,378 кеше вафат булған.

=== Миграция ===
: 1000 кешегә 1.58 эмигрант (2007 йыл)

=== Енестәр нисбәте ===
: Тыуған ваҡытта: 1.06 ир-ат/ҡатын-ҡыҙ
: 15 йәштән һуң: 1.05 ир-ат/ҡатын-ҡыҙ
: 15-64 йәштәрҙә: 0.99 ир-ат/ҡатын-ҡыҙ
: 65 йәштә һәм өлкәнерәк: 0.62 ир-ат/ҡатын-ҡыҙ
: Барлығы: 0.94 ир-ат/ҡатын-ҡыҙ (2006 йыл)

=== Сабыйҙар үлеме коэффициенты ===
: Барлығы: 1000 терегә 6.6 вафат булған
: Малайҙар: 1000 терегә 6.6 вафат булған
: Ҡыҙҙар: 1000 терегә 6.6 вафат булған (2007 йыл)

=== Тыуғанда көтөлгән ғүмер оҙонлоғо ===
: Барлығы: 74.9 йәш
: Ир-ат: 71.26 йәш
: Ҡатын-ҡыҙ: 78.75 йәш (2006 йыл)

=== Түллелек коэффициенты ===
: Бер ҡатын-ҡыҙға 1.4 бала тыуған (2006 йыл)

=== ВИЧ/СПИД ===
: Таралған: 0,1 % (2001 йыл)
: Ауырыу менән йәшәгәндәр: 200 кеше (2001 йыл)
: Вафаттар: 10-дан әҙерәк (2001 йыл)

=== Этник төркөмдәр ===
: Хорваттар — 89,6 процент, [[сербтар]] — 4,5 процент, боснактар — 0,5 процент, итальяндар — 0,4 процент, [[венгрҙар]] — 0,4 процент, словендар — 0,3 процент, чехтар — 0,2 процент, сиғандар — 0,2 процент, албандар — 0,1 процент, черногорҙар — 0,1 процент, башҡалар — 4,1 процент (2001 йылға ҡарата)

=== Диндәр ===
{{шуҡ|Хорватияла ислам}}
: [[Католицизм|Католиктар]] — 87,8 процент, православныйҙар — 4,4 процент, башҡа христиандар — 0,4 процент, [[мосолмандар]] — 1,3 процент, башҡалар — 0,9 процент, яҙмағандар — 5,2 процент (2001 йыл)

=== Телдәр ===
: [[Хорват теле]] — 96,1 процент, [[серб теле]] — 1 процент, башҡалар —2,9 процент (шул иҫәптән итальян теле, [[венгр теле]], чех теле, словак теле, [[немец теле]]) (census 2001)

=== Грамоталылыҡ ===
: 15 йәшкә тиклем: 100 процент
: Барлығы: 98,5 процент
: Ир-ат: 99,4 процент
: Ҡатын-ҡыҙ: 97,8 процент (2003 йыл)

== Иҫкәрмәләр ==
{{примечания}}

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Хорватия]]
* Хорватияның тарихы
* Югославияның тарҡалыуы

== Сығанаҡтар ==
* ''Был мәҡәләлә АҠШ Хөкүмәте тарафынан йәмғиәт милке тип танылған Үҙәк разведка идаралығының Бөтә донъя Факттар Китабынан (2006 йылғы баҫма) материалдар ҡулланыла.''
* Статистическое бюро Хорватии, официальные данные переписи

== Һылтанмалар ==
; Рус телендә
* Хорватия //&amp;#x20;Большая советская энциклопедия : &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;[в 30 т.]&lt;/span&gt; / гл. ред. &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt; А. М. Прохоров&lt;/span&gt;. — 3-е изд. — &lt;abbr title=&quot;Москва&quot;&gt;М.&lt;/abbr&gt; : Советская энциклопедия, 1969—1978.
* {{ВТ-ЭСБЕ+|Хорватия и Славония}}
* Мужич Иван [http://cyberleninka.ru/article/n/sklavi-ni-i-formirovanie-horvatskogo-naroda-na-balkanah SKLAVI(NI).ΣΚΛΑΒΗΝΟ.] [http://cyberleninka.ru/article/n/sklavi-ni-i-formirovanie-horvatskogo-naroda-na-balkanah и формирование хорватского народа на Балканах] // Stud. Slav. Balc. Petrop. SSBP Петербургские славянские и балканские исследования . 2008. № 2. С.73-93.
; Инглиз телендә
* [http://www.dzs.hr/default_e.htm Croatian Bureau of Statistics, Census 2001]
* [http://www.hrw.org/reports/2003/croatia0903/ Human Rights Watch Report «Broken Promises: Impediments to Refugee Return to Croatia»]
* [http://unstats.un.org/unsd/mi/mi_results.asp?crID=191&amp;fID=r15 United Nations Statistics Division Millennium Indicators for Croatia] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20031128003242/http://unstats.un.org/unsd/mi/mi_results.asp?crID=191&amp;fID=r15 |date=2003-11-28 }}
* [http://www.vojska.net/military/croatia/about/population.asp Population of Croatia 1931—2001]

{{Европа по темам|халҡы|Халыҡ|цвет=Хорватия}}

[[Категория:БЕЭҺ материалдары]]
[[Категория:Хорватия халҡы]]</text>
      <sha1>g1rs80rw9i8ctvaoyime0h1vb0kf8rg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Фәтхулла Гүлән</title>
    <ns>0</ns>
    <id>121329</id>
    <revision>
      <id>1279445</id>
      <parentid>1278780</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T03:07:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>31336</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>1279445</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="44331" sha1="tjyqtq3sqw93inz5alrhg6ldrarf3cs" xml:space="preserve">{{Персона/Ислам|дин белгесе
 |оригинал = {{lang-tr|Fethullah Gülen}}
 |подпись = Фәтхулла Гүлән 2016 йылда
 |прозвище = Хужа әфәнде
 |отец     = Рәмиз Гүлән
 |учителя  = Алварлы Эфе, Осман Бекташ, Хаджы Сыткы Әфәнди һ. б.
 |труды    = 60-тан ашыу китап
 |
 }}

'''Фәтхулла Гүлән''' ([[Төрөк теле|төрөк]]. Fethullah Gülen, [[27 апрель]] [[1941 йыл|1941]] -[[20 октябрь]] [[2024]]) — [[Төрөктәр|төрөк]] яҙыусыһы һәм мосолман йәмәғәт эшмәкәре. Элекке [[имам]] һәм вәғәзсе. «Хеҙмәт» тигән ижтимағи хәрәкәтте ойошторған. Яҙыусылар һәм журналистар фондының почётлы президенты. 

[[АҠШ]]-тың [[Пенсильвания]] штатындағы Сэйлорсбург ҡалаһында йәшәй. [[Европа]]ға килгәнендә Монако һәм Монте-Карлола туҡтай.&lt;ref&gt;Williams, Paul L. [http://www.canadafreepress.com/index.php/article/35130 «A visit to the Pennsylvania fortress of „The World’s most Dangerous Islamist“»]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Stakelbeck, Eric [http://www.cbn.com/cbnnews/world/2011/may/the-gulen-movement-the-new-islamic-world-order/ «The Gülen Movement: A New Islamic World Order?]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Berlinski, Claire [http://www.city-journal.org/2012/22_4_fethullah-gulen.html „Who Is Fethullah Gülen?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140816225631/http://www.city-journal.org/2012/22_4_fethullah-gulen.html |date=2014-08-16 }}&lt;/ref&gt; Фәтхулла Гүләндең эйәрсәндәре уны хөрмәт менән Хужа әфәнде тип атай. 2008 йылда Гүлән Prospect һәм Foreign Policy журналдары проектының сайтында үткән һорашыу һөҙөмтәһендә планетаның иң йоғонтоло интеллектуалы тип табыла&lt;ref&gt;[http://www.prospectmagazine.co.uk/prospect-100-intellectuals/«2008 top 100 public intellectual poll] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090930143349/http://www.prospectmagazine.co.uk/prospect-100-intellectuals/ |date=2009-09-30 }}“&lt;/ref&gt;. 2009 йылдан алып йыл да 500 иң йоғонтоло мосолман исемлегенә инә (2013 йылда — 11-се урында). 2013 йылда Time журналының „Донъяның иң йоғонтоло 100 кешеһе“&lt;ref&gt;[http://www.niagarafoundation.org/niagara-foundations-honorary-president-m-fethullah-gulen-named-in-time-magazines-worlds-100-most-influential-people-for-2013/«World’s 100 Most Influential People for 2013] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130419231450/http://www.niagarafoundation.org/niagara-foundations-honorary-president-m-fethullah-gulen-named-in-time-magazines-worlds-100-most-influential-people-for-2013/ |date=2013-04-19 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://archive.is/20140203223917/www.istrodina.com/rodina_articul.php3?id=3001&amp;n=142/„Фетхуллах Гюлен: основания для надежды.] Журнал „[//ru.wikipedia.org/wiki/Родина_(журнал) Родина]“, № 5, 2009 год.»&lt;/ref&gt; һәм Foreign Policy журналының «Донъяның иң йоғонтоло 500 кешеһе» исемлегенә инә&lt;ref&gt;[http://www.foreignpolicy.com/articles/2013/04/29/the_500_most_powerful_people_in_the_world the 500 most powerful people in the world] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140409093019/http://www.foreignpolicy.com/articles/2013/04/29/the_500_most_powerful_people_in_the_world |date=2014-04-09 }}&lt;/ref&gt;.

Гүлән йәш быуынға этик тәрбиә биреүгә баҫым яһай&lt;ref&gt;[http://www.muslim.ru/articles/98/1576/ «Гюлен делает упор на этичекое воспитание» — профессор Рыбаков.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140221161441/http://www.muslim.ru/articles/98/1576/ |date=2014-02-21 }}&lt;/ref&gt;. Гүлән исламдың традицион төрөк (хәнәфи-матури) вариантын тарата һәм үҫтерә, яңы теологик концепциялар сығармай, ә булғандарын яңыртырға тәҡдим итә. Гүлән һәр ваҡыт йәмғиәт үҫешендә фән һәм белем алыуҙың әһәмиәтен билдәләй. Гүләнгә башҡа диндәр һәм инаныстар вәкилдәре менән диалогта булыу хас. Төркиәлә диалоглы мөнәсәбәттәргә башланғыс һалып, Гүлән уны донъя кимәленә лә күсерергә тәҡдим итә. Сәйәсәттә Фәтхулла Гүлән демократияны әлеге осор өсөн иң ҡулай идара итеү формаһы тип таный. Гүлән күп партиялылыҡ яҡлы&lt;ref name=&quot;economist10808408&quot;&gt;{{cite web|title=How far they have travelled|url=http://www.economist.com/node/10808408?story_id=10808408|work=[[The Economist]]|accessdate=2 May 2012|date=6 March 2008}}&lt;/ref&gt;, сәйәсәттә таянған принцибы — «исламда идара итеү идара итеүсе менән буйһоноусы араһындағы килешеүгә нигеҙләнә».

Гүлән Төркиәнең киләсәге, хәҙерге дәүләттә ислам дине, шәхестең үҫешендә белемдең һәм тәрбиәнең әһәмиәте тураһындағы йәмәғәт бәхәстәрендә әүҙем ҡатнаша. Уны йыш ҡына «донъялағы иң мөһим мосолман эшмәкәрҙәренең береһе» тип атайҙар. Үҙенең шәхси тормошонда Гүлән диндар һәм консерватор.

== Биографияһы ==
Гүлән Төркиәнең Әрзурум ҡалаһы эргәһендәге Ҡоружуҡ ауылында тыуған. Атаһы Рәмиз Гүлән имам булған&lt;ref&gt;[http://www.islamnews.ru/news-143541.html/ &quot;Личность в контексте истории: Фетхуллах Гюлен.] &lt;/ref&gt;. Гүлән ауылында төп белемде ала, әммә ғаиләһе менән күсеп киткәндән һуң классик ислам белеме алырға ҡарар итә&lt;ref&gt;[http://www.zaman.com.tr/webapp-tr/haber.do?haberno=459999 Интервью с учителем Ф.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071016222551/http://zaman.com.tr/webapp-tr/haber.do?haberno=459999 |date=2007-10-16 }}&lt;/ref&gt;. Гүлән 10 йәшендә Ҡөрьән хафиз була (Ҡөрьәнде бөтә уҡыу ҡағиҙәләренә ярашлы итеп яттан һөйләй). 14 йәшендә тәүге вәғәзен һөйләй. Гүлән ике мәҙрәсәлә уҡый һәм бер нисә билдәле төрөк суфыйында, шул иҫәптән Алварлы Эфе, Осман Бекташ һәм Хажы Сытҡы Әфәндиҙә белем ала. 

Рәсми имам һәм вәғәзсе булып эшләгәндән һуң, Гүлән [[1981 йыл]]да пенсияға сыға. 1988—1991 йылдарҙа ул Төркиәнең кеше күп йөрөй торған мәсеттәрендә вәғәздәр серияһы бирә. 1994 йылда Яҙыусылар һәм журналистар фондын ойоштороуҙа ҡатнаша, уға Фондтың почётлы президенты титулы бирелә&lt;ref&gt;[http://www.gyv.org.tr/bpi.asp?caid=157&amp;cid=226 Официальный сайт Фонда писателей и журналистов] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090512012706/http://www.gyv.org.tr/bpi.asp?caid=157&amp;cid=226 |date=2009-05-12 }}&lt;/ref&gt;.

1999 йылда АҠШ-ҡа дауаланырға бара һәм шул китеүенән Төркиәгә әйләнеп ҡайтмай. Был ваҡыт эсендә Төркиәлә уға ҡаршы ғәйепләү эше асыла (2000) һәм енәйәт составы булмағанлыҡтан ябыла (2008)&lt;ref name=&quot;60min2012&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.cbsnews.com/2102-18560_162-57433131.html|title=U.S. charter schools tied to powerful Turkish imam|date=May 13, 2012|publisher=[[CBS News]]|work=[[60 Minutes]]|accessdate=2012-05-14}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120514024402/http://www.cbsnews.com/2102-18560_162-57433131.html |date=2012-05-14 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://wwrn.org/article.php?idd=21432 WorldWide Religious News-Gulen acquitted of trying to overthrow secular government] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070927235413/http://wwrn.org/article.php?idd=21432 |date=2007-09-27 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Решение Верховного Суда Турецкой Республики № 2008/1328 от 5.5.2006 года.&lt;/ref&gt;. Уның йөрәгенә операция һәм шәкәр диабеты һәм башҡа сирҙәр менән бәйле операциялар эшләйҙәр. Гүлән үҙе Төркиәгә ҡайтырға теләй, ләкин сәйәси провокацияларҙан һәм тотороҡһоҙлоҡтан ҡурҡа&lt;ref&gt;[http://www.herkul.org/bamteli/turkce-olimpiyatlari-ve-gurbet-bitsin-cagrisina-cevap/ Видео-ответ Ф.Гюлена на призыв премьер-министра Турции Р. Т. Эрдогана вернуться.] 17.06.12.&lt;/ref&gt;.

2013 йыл аҙағындағы коррупцион янъял [[Реджеп Тайип Эрдоған|Рәжәп Эрдоган]] менән түңкәрелеш яһарға тырышыуҙа ғәйепләнгән Гүлән араһындағы мөнәсәбәтте киҫкенләштерә. 2014 йылдың 19 декабрендә Истанбул суды Гүләнде ҡулға алырға ордер бирә. Прокурор Хәсән Йылмаз Төркиәнең Юстиция министрлығынан Гүләнде [[Интерпол|Интерполдың]] «Ҡыҙыл бюллетененә» (халыҡ-ара эҙләү иғлан ителгән енәйәселәрҙе ҡулға алыуға ордер) индереүгә документтар әҙерләүҙе юллап мөрәжәғәт итә.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://ria.ru/world/20141219/1039265575.html#14190577214214&amp;message=resize&amp;relto=login&amp;action=removeClass&amp;value=registration|title=Суд Стамбула выдал ордер на арест богослова Гюлена|author=Алена Палажченко|date=19.12.2014|publisher=[[РИА Новости]]}}&lt;/ref&gt; Интерпол Гүләнде эҙләү тураһында ҡарар сығармай.

== Теология ==
Гүлән яңы теология тәҡдим итмәй, үҙенең вәғәздәрендә һәм китаптарында ул абруйлы классик шәхестәргә һылтана, уларҙың иҫбатламалар һәм һығымталар системаһын файҙалана һәм үҫтерә. Ул ислам диненә ҡарата дөйөм ҡабул ителгән консерватив ҡарашта тора&lt;ref&gt;Robert W. Hefner, Muhammad Qasim Zaman, Schooling Islam: the culture and politics of modern Muslim education. &lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.qantara.de/webcom/show_article.php/_c-478/_nr-216/i.html Portrait of Fethullah Gülen, A Modern Turkish-Islamic Reformist] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181225231100/https://en.qantara.de/ |date=2018-12-25 }}&lt;/ref&gt;. Фәтхулла Гүлән суфыйсылыҡты яҡшы белә һәм хөрмәт итә, әммә үҙе ниндәй ҙә булһа тәриҡәт ағзаһы түгел. Уның өйрәтеүенсә, мосолманға ниндәй ҙә булһа тәриҡәткә (суфыйсылыҡ орденына) инеү мотлаҡ түгел, суфыйсылыҡ — ул исламдың эске үлсәме, һәм ул бер ҡасан да тышҡы үлсәмдәрҙән айырылырға тейеш түгел.&lt;ref&gt;Thomas Michel S.J., Sufism and Modernity in the Thought of Fethullah Gülen // The Muslim World, Vol. 95 No. 3, July 2005, p.345-5&lt;/ref&gt;

Уның тәғлимәтен уртасыл исламдың дөйөм ҡабул ителгән ағымдарынан ике нәмә айырып тора, Гүләм уларҙы Ҡөрьәндең ҡайһы бер аяттарына нигеҙләнеп сығарған. Беренсеһе — ул мосолман йәмәғәтселеге общинаның һәм милләттең дөйөм именлегенә хеҙмәт итергә тейеш тип раҫлай («hizmet etmek»)&lt;ref&gt;Mehmet Kalyoncu [http://books.google.com/books?id=r04OPJArUPQC&amp;pg=PP1&amp;dq=A+Civilian+Response+to+Ethno-Religious+Conflict#v=onepage&amp;q=&amp;f=false A Civilian Response to Ethno-Religious Conflict: The Gülen Movement in Southeast Turkey]. &lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Berna Turam, Between Islam and the State: The Politics of Engagement. &lt;/ref&gt;, был хеҙмәт итеү донъяла бөтәһенә лә — мосолмандарға ла, мосолман булмағандарға ла берҙәй ҡағыла&lt;ref name=&quot;autogenerated1&quot;&gt; Saritoprak, Z. and Griffith, S. Fethullah Gülen and the 'People of the Book': A Voice from Turkey for Interfaith Dialogue // The Muslim World, Vol. 95 No. 3, July 2005, p.337-338&lt;/ref&gt;. «Хеҙмәт» хәрәкәте Гүлән идеяларына нигеҙләнгән халыҡ-ара ижтимағи хәрәкәт булып тора. Кешеләргә хеҙмәт итеү тураһындағы тәғлимәт Төркиәлә, Үҙәк Азияла һәм донъяның башҡа төбәктәрендә күптәрҙе ылыҡтыра.&lt;ref&gt;Lester R. Kurtz, &quot;Gulen’s Paradox: Combining Commitment and Tolerance, // Muslim World, Vol. 95, July 2005; 379—381.&lt;/ref&gt;

Икенсеһе — мосолман йәмәғәтселеге кәм тигәндә «Изге Яҙма кешеләре» (христиандар һәм йәһүдиҙәр) менән конфессия-ара диалог алып барырға тейеш. Гүләндеү атеистарға мөнәсәбәте ыңғай түгел, мәҫәлән, 2004 йылда ул терроризмды «атеизм кеүек үк ерәнес» тип атай.&lt;ref&gt;[http://www.todayszaman.com/tz-web/detaylar.do?load=detay&amp;link=7337 Fethullah Gülen and Atheist-Terrorist Comparison] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090512081703/http://www.todayszaman.com/tz-web/detaylar.do?load=detay&amp;link=7337 |date=2009-05-12 }}&lt;/ref&gt; Унан һуңғы интервьюһында атеистар менән кеше үлтереүселәрҙе тигеҙләргә түгел, ислам диненә ярашлы, кешеләрҙең был ике төрө лә йәһәннәм ғазаптарына дусар буласағын билдәләргә теләүен аңлата.&lt;ref&gt;[http://arama.hurriyet.com.tr/arsivnews.aspx?id=219352 Hürriyet Arama Mobil]{{Недоступная ссылка|date=September 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;

== Фән һәм мәғариф ==
Гүлән үҙ вәғәздәрендә физиканы, математиканы, химияны өйрәнеү — Аллаға баш эйеү ул тип әйтә. Гүләндең фекерҙәре уның эйәрсәндәрен донъяның төрлө мөйөштәрендә меңдән ашыу шәхси һәм дәүләт уҡыу йортон асыуға рухландыра. Төркиәлә «Гүлән мәктәптәре» иң яҡшыларҙан һанала: ҡиммәтле заманса ҡорамалдар, енес буйынса тигеҙ ҡараш, беренсе кластан инглиз теленә өйрәтеү. Әммә был уҡыу йорттарының элекке уҡытыусылары яғынан тәнҡит тә ишетелә, айырыуса ҡатын-ҡыҙҙарға ҡараш йәһәтенән. Улар әйтеүенсә, ҡатын-ҡыҙ уҡытыусыларға административ вәкәләттәр бирелмәй, уларҙың автономияһы сикле — алтынсы класта уҡыған ҡыҙҙарҙан башлап тәнәфестәрҙә һәм төшкө ялда улар ир-ат хеҙмәттәштәренән һәм класташтарынан айырым тотола.&lt;ref name=&quot;Spiegelman&quot;&gt;{{cite web|last=Spiegelman|first=Margaret|title=What Scares Turkey's Women?|url=http://www.thedailybeast.com/articles/2012/03/21/what-scares-turkey-s-women.html|work=The Daily Beast|accessdate=28 November 2012}}&lt;/ref&gt;

== Конфессия-ара һәм мәҙәниәт-ара диалог ==
Гүләндең эйәрсәндәре төрлө илдәрҙә конфессия-ара һәм мәҙәниәт-ара диалогты киңәйтә торған төрлө институттар ойоштора. Көнбайыш цивилизацияһының күп яҡтарын Гүлән хупламаһа ла (тәүге китаптарында был айырыуса асыҡ күренә), дин әһелдәренә ҡағылышлы түҙем мөнәсәбәт һәм диалог идеяларын алға һөрә. 

Төрөк мәҙәниәте нигеҙендә Гүлән башҡаларға ҡарата ислам диненән сығанаҡ алған ихтирамлы мөнәсәбәт һәм һөйләшеп килешеүгә ынтылыш ятыуын билдәләй.&lt;ref&gt;Mehmet Gindem. &lt;/ref&gt; Ул ислам диненең һәр ваҡыт үҙе осратҡан мәҙәниәттәр һәм цивилизацияларҙың тик яҡшы яҡтарын ҡабул итеүен һыҙыҡ өҫтөнә ала. Уның фекеренсә, «диалог хәҙерге заман талабына әйләнде».&lt;ref&gt;[//ru.wikipedia.org/wiki/ Сюкияйнен Л. Р.] Пример диалога в современном мире: Фетхуллах Гюлен // «Диалог Аврасья». — 2009. &lt;/ref&gt;

Гүлән башҡа конфессиялар лидерҙары, атап әйткәндә, папа Иоанн Павел II, грек православие патриархы Варфоломей, баш сефард раввины Элияху Бакши-Дорон менән шәхси осраша.&lt;ref&gt;Advocate of Dialogue: Fethullah Gülen&lt;/ref&gt; 2000-се йылдар аҙағында «Хеҙмәт» хәрәкәте дингә ҡарамаған кешеләр менән дә диалогтар башлай, мәҫәлән, Лондондың Dialogue Society йәмғиәтенең консультатив советында мосолмандарға ҡарағанда атеистар һәм агностиктар күберәк.&lt;ref name=&quot;European Muslims&quot;&gt;European Muslims, Civility and Public Life Perspectives On and From the Gülen Movement&lt;/ref&gt;

Гүлән шулай уҡ ислам диненең үҙендәге төрлө ағымдарҙың кооперацияһы яҡлы, мәҫәлән, ул мәсет менән әләви ҡорамын (cem evi) бер ихатала төҙөүҙе хуплай.&lt;ref&gt;Genel Bakış [http://www.ntvmsnbc.com/id/25463767/ Cami ve cemevi aynı bahçede] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131228052014/http://www.ntvmsnbc.com/id/25463767/ |date=2013-12-28 }} ntvmsnbc.com&lt;/ref&gt;.

2015 йылда Гүлән Ганди, Кинг һәм Икеда исемендәге абруйлы тыныслыҡ премияһына лайыҡ була. 15 йыл эсендә награданы тәүге тапҡыр мосолманға тапшыралар.&lt;ref&gt;[http://www.hizmet.today/gulen-premiya-gandi/ Премию мира имени Ганди в этом году получил Фетхуллах Гюлен] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170527162547/http://www.hizmet.today/gulen-premiya-gandi/ |date=2017-05-27 }}&lt;/ref&gt;

== Публикациялары ==
Гүлән — 60-тан ашыу китап һәм төрлө темаларға яҙылған бик күп мәҡәләләр авторы. Уның вәғәздәре һәм семинарҙары меңәрләгән аудио- һәм видеокассеталарҙа һәм дискыларҙа сыҡҡан. Уның китаптары донъяның бик күп телдәренә, шул иҫәптән рус теленә лә тәржемә ителгән. 

== Хәҙерге заман мәсьәләләренә ҡараштары ==

=== Секуляризм һәм шәриғәт ===
Гүлән диндән азат йәмғиәт ҡороу яҡлы сәйәсәтте (лаицизм) тәнҡитләй. Шул уҡ ваҡытта ул, ислам дине менән демократия һыйышып йәшәй ала, тип иҫәпләй&lt;ref&gt;[http://fgulen.ru/ru/press-room/interview/1111-fethullah-gulen-interview-in-kazakhstan-pravda/30286-interviews-gulen-newspaper-kazakhstan-pravda-on-september-15-2006 Интервью]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} газете «[//ru.wikipedia.org/wiki/Казахстанская правда]» от 15 сентября 2006 года.&lt;/ref&gt; . Гүлән фекеренсә, иман, исламдың төп шарттары булған [[намаҙ]], ураҙа, [[зәкәт]], [[хаж]], ғаилә һәм шәхес-ара мөнәсәбәттәр, тормоштоң төрлө яҡтары шәриғәткә ҡарай. 

=== Европа берләшмәһе һәм Төркиә ===
Гүлән Төркиәнең [[Европа берләшмәһе]]нә инеү тураһындағы ғаризаһын хуплай һәм Төркиә лә, Европа берләшмәһе лә бынан бер нәмә лә юғалтмаясаҡ, бәлки, киреһенсә, отасаҡ ҡына, тип иҫәпләй.

=== Ҡатын-ҡыҙҙың урыны ===
Гүлән фекеренсә, ислам дине ҡатын-ҡыҙҙарға ҡотолоу килтергән, мосолман донъяһында улар әүәл-әүәлдәрҙән «бер ҡасан да өйҙә бикләнеп ултырмай … бер ваҡытта ла ҡыйырһытылмай». Гүлән уйынса, «көнбайыш тибындағы феминизм … ир-атҡа ҡарата нәфрәт менән тулы булғанлыҡтан, бөтә инҡилаби хәрәкәттәр кеүек үк һүнеүгә дусар».

=== Террорсылыҡ ===
Гүлән террорсылыҡтың бөтә төрҙәрен дә ғәйепләй. Ислам динендә, ти Гүлән, һуғыш һәм солох осорҙары өсөн шарттар аныҡ билдәләнгән. Тыныс ваҡытта айырым кешеләр һуғышырға һәм кеше үлтерергә тейеш түгел. «Террорсы шәһиттәр мәңгелеккә йәһәннәмгә олаға, һәм шунда улар ғәйепһеҙ кешеләрҙе үлтергән өсөн яуапҡа тарттырыласаҡ».&lt;ref&gt;[http://www.islamnews.ru/news-141969.html Фетхуллах Гюлен: Террористы-самоубийцы последуют в ад] // [//ru.wikipedia.org/wiki/Islam_News Islam News]&lt;/ref&gt; Гүлән 2001 йылдың 11 сентябрендәге Бөтә донъя сауҙа үҙәгендәге террористик актты ғәйепләп сығыш яһаған беренсе шөһрәтле мосолман була. Киләһе көндө Washington Post гәзитендә сыҡҡан мәҡәләлә ул: «Мосолмандың террорсы булыуы мөмкин түгел, һәм террорсы ысын мосолман була алмай», тип яҙа. Гүлән ислам имиджының үҙҙәрен мосолман тип йөрөткән террорсылар тарафынан «урланыуы» өсөн ҡайғыра. Ислам динен Гүлән уны ялғанға батырған маргиналдар өйөрөнөң ғәмәлдәре аша түгел, ә уның сығанаҡтары һәм тарихтағы сағылышы аша өйрәнергә кәңәш итә.&lt;ref name=&quot;Toward a Global Civilization&quot;&gt;Toward a Global Civilization of Love and Tolerance&lt;/ref&gt; Гүлән [[Рәсәй]]ҙәге Бесланда булған террорсылыҡ акты ҡорбандарының ҡайғыһын уртаҡлашты.

Сүриәләге һуғыш тураһында Гүлән: «Ундағы ваҡиғалар йөрәкте һыҙлата, был илдә ҡан ҡойолоуын туҡтатырға, мәсьәләләрҙе тыныс юл менән һәм бөтәһе ҡатнашлығында айыҡ аҡылдан фекер алышып хәл итергә кәрәк», ти&lt;ref&gt;[http://www.haberturk.com/ramazan/haber/657263-fethullah-gulen-suriyede-akan-kan-dursun/ Fethullah Gülen: «Suriye’de akan kan dursun»-HABERTÜRK]&lt;/ref&gt;. 2014 йылдың сентябрендә Гүлән, Рәсәйҙә һәм башҡа күп илдәрҙә тыйылған ИГИЛ террорсы төркөмөнөң һуңғы ваҡыт йышайып киткән ҡанлы енәйәттәрен ғәйепләп һәм Ираҡ менән Сүриәләге ҡорбандарҙың яҡындарының һәм туғандарының ҡайғыһын уртаҡлашып, ваҡытлы матбуғат баҫмаларында белдереү баҫтыра.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|3}}

== Әҙәбиәт ==
; рус телендә
&lt;div class=&quot;references-small&quot;&gt;
* {{Китап|автор=Бабосов Е. М.|заглавие=Фетхуллах Гюлен — турецкий мыслитель и проповедник всемирного масштаба|ссылка=http://www.hizmet.today/wp-content/uploads/2016/06/Gulen_Babosov.pdf|место=Мн.|издательство=Беларуская навука|год=2014|страниц=203|isbn=978-985-08-1696-2|ref=Бабосов}}
* {{Китап|заглавие=Социально-философские аспекты учения Ф. Гюлена: взгляд белорусских учёных|ссылка=http://www.hizmet.today/img/Belarus-social-philosophical-views-of-Gulen.pdf|ответственный=Общественное объед. &quot;Диалог Евразия&quot;, Фак. философии и социальных наук БГУ|место=Мн.|издательство=Беларуская навука|год=2012|страниц=264|isbn=978-985-08-1402-9|тираж=1000}}
* {{Мәҡәлә|автор=Сулейманов Р. Р.|заглавие=Турецкий демарш. Как ученики Нурси и Гюлена влияли на мусульман Татарстана. Часть 1. Религиозные эмиссары сделали ставку на женщин и школьников|ссылка=http://kazan.mk.ru/articles/2015/12/28/tureckiy-demarsh-kak-ucheniki-nursi-i-gyulena-vliyali-na-musulman-tatarstana.html|издание=Московский комсомолец-Поволжье|год=28.12.2015|ref=Сулейманов}}
* {{Мәҡәлә|автор=Сулейманов Р. Р.|заглавие=Турецкий демарш. Как ученики Нурси и Гюлена влияли на мусульман Татарстана. Часть 2. Тайные уроки, мистики и ультраконсерваторы|ссылка=http://kazan.mk.ru/articles/2016/01/12/tureckiy-demarsh-kak-ucheniki-nursi-i-gyulena-vliyali-na-musulman-tatarstana.html|издание=Московский комсомолец-Поволжье|год=12.01.2016|ref=Сулейманов}}
* {{Китап|автор=Сюкияйнен Л. Р.|часть=Религия, право и исламская мысль в современной Турции|ссылка часть=https://fgulen.com/ru/about-fethullah-gulen/scientists/30352-religion-law-and-islamic-thought-in-modern-turkey|заглавие=Турция на рубеже XX–XXI веков|ссылка=http://book.ivran.ru/f/vtgtatzhtp----tatg--xxtauxxi-----2008.pdf|ответственный=Отв. ред.: И. В. Зайцев, Н. Ю. Ульченко|место=М.|издательство=[[Институт востоковедения РАН]]|год=2008|страницы=198—216|страниц=288|isbn=978-5-89282-365-4|тираж=1000|ref=Сюкияйнен}}
* {{Мәҡәлә|автор=Челноков А. С.|заглавие=Президент «параллельной Турции»|ссылка=http://www.sovsekretno.ru/articles/id/5500|издание=[[Совершенно секретно (газета)|Совершенно секретно]]|год=10.08.2016|номер=8/385|ref=Челноков}}
* {{Китап|заглавие=Толерантность религий и цивилизаций. Взгляды Фетхуллаха Гюлена|ссылка=https://fgulen.com/images/pdf/ru-tolerance.pdf|ответственный=Сост В. А. Ставицкий, Табасаранцев|место=М.|издательство=Экономика|год=2012|страниц=359|isbn=978-5-282-03237-6|тираж=2000}}
* {{Китап|автор=Эргене Э.|заглавие=Движение Гюлена: зов к благоразумию|ссылка=https://fgulen.com/ru/about-fethullah-gulen/ergene-dvizhenie-gulena|место=М.|издательство=Новый Свет|год=2010|страниц=85|isbn=978-5-98359-047-2|ref=Эргене}}
&lt;/div&gt;
; башҡа телдәрҙә
&lt;div class=&quot;references-small&quot;&gt;
* Akar M. ''Gül Adam'' {{Тәржемәһеҙ 3|Timaş Yayınları|Timaş Yayınları|4=Timas Publishing Group}} (инг.)[[Timaş Yayınları|баш.]], İstanbul, 2001 ISBN 975362591X
* {{Тәржемәһеҙ 3|Акйол, Таха|Akyol T.|4=Taha Akyol}} (инг.)[[Акйол, Таха|баш.]] ''Asya’daki Türkiye'', Gazeteciler ve Yazarlar Vakfı Yayınları 2004 ISBN 9756714271
* {{Тәржемәһеҙ 3|Алпай, Шахин|Alpay Ş.|tr|Şahin Alpay}} (төр.)[[Алпай, Шахин|баш.]] ''Gülen’in Katkısı'', Gazeteciler ve Yazarlar Vakfı Yayınları, İstanbul, 2004 ISBN 9756714298
* {{Тәржемәһеҙ 3|Ав, Ханфи|Avcı H.|4=Hanefi Avcı}} (инг.)[[Ав, Ханфи|баш.]] {{Тәржемәһеҙ 3|Haliç'te Yaşayan Simonlar: Dün Devlet Bugün Cemaat|Haliç'te Yaşayan Simonlar: Dün Devlet Bugün Cemaat|tr|Haliç'te Yaşayan Simonlar: Dün Devlet Bugün Cemaat}} (төр.)[[Haliç'te Yaşayan Simonlar: Dün Devlet Bugün Cemaat|баш.]]. Angora, 2010. 608 p. ISBN 9752870758
* {{Тәржемәһеҙ 3|Аймаз, Абдулла|Aymaz A.|tr|Abdullah Aymaz}} (төр.)[[Аймаз, Абдулла|баш.]], ''Diyalog Adımları'', Gazeteciler ve Yazarlar Vakfı Yayınları 2003 ISBN 9756714212
* Balcı B. ''Orta Asya’da İslam misyonerleri: Fethullah Gülen okulları'', {{Тәржемәһеҙ 3|İletişim Yayınları|3=en}} (инг.)[[İletişim Yayınları|баш.]], İstanbul, 2005, ISBN 9750503120
* Barış F. ''Maskeli Balon Medyatik Bir İnfazın Anatomisi'', Timaş Yayınları, 1999 ISBN 975-362-506-5
* {{Тәржемәһеҙ 3|Булач, Али|Bulaç A.|tr|Ali Bulaç}} (төр.)[[Булач, Али|баш.]], ''Din — Kent ve Cemaat Fethullah Gülen Örneği'', Ufuk Kitapları, 2008 ISBN 978-975-606-558-7
* {{Тәржемәһеҙ 3|Башир, Фарук|Beşer F.|tr|Faruk Beşer}} (төр.)[[Башир, Фарук|баш.]] ''Fethullah Gülen Hoca Efendinin Fıkıhını Anlamak''
* Camcı S., Ünal K. ''Fethullah Gülen’in Konuşma ve Yazılarında Hoşgörü ve Diyalog İklimi'', Merkür Yayıncılık, 1999 ISBN 975-690-601-4
* Camcı S., Ünal K. ''Hoşgörü Ve Diyalog İklimi / F. Gülen’in Konuşmalarında Ve Yazılarında'', Merkür Yayınları, İzmir, 1999 ISBN 975-6906-01-4
* {{Китап|автор=Ebaugh H. R.|заглавие=he Gülen Movement: A Sociological Analysis of a Civic Movement Rooted in Moderate Islam|ссылка=https://books.google.de/books?id=MWEePOkKpkoC&amp;printsec=frontcover&amp;hl=de&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false|издательство=[[Springer]]|год=2009|allpages=134|isbn=978-1-4020-9893-2|ref=Ebaugh}}
* {{Тәржемәһеҙ 3|Канан, Ибрагим|Canan İ.|tr|İbrahim Canan}} (төр.)[[Канан, Ибрагим|баш.]] ''Fethullah Gülen’in Sünnet Anlayışı'', Ufuk Yayınları, 2007 ISBN 9756065488
* {{Тәржемәһеҙ 3|Сетинкайя, Хикмет|Çetinkaya H.|tr|Hikmet Çetinkaya}} (төр.)[[Сетинкайя, Хикмет|баш.]] ''Din Baronunun kazları'', Günizi yayıncılık, ISBN 9-758731-66-1
* {{Тәржемәһеҙ 3|Сетинкайя, Хикмет|Çetinkaya H.|tr|Hikmet Çetinkaya}} (төр.)[[Сетинкайя, Хикмет|баш.]] ''Fethullah Gülen’in 40 yıllık serüveni'', Günizi yayıncılık, ISBN 9-758731-29-7
* Cevizoğlu H. ''Fethullah Gülen Hareketinin Perde Arkası'' 35 Yıllık Yol Arkadaşı Nurettin Veren Anlatıyor.
* Değer M. E. ''Bir Cumhuriyet Düşmanının Portesi ya da Fethullah Gülen Hocaefendinin derin misyonu'', ISBN 975-6747-31-5
* Ebaugh H. R. ''Gülen Hareketi'', Doğan Kitap, İstanbul, 2002 ISBN 9786051118857
* {{Тәржемәһеҙ 3|Эргиль, Догу|Ergil D.|tr|Doğu Ergil}} (төр.)[[Эргиль, Догу|баш.]] ''100 Soruda Fethullah Gülen ve Hareketi’’'', Timaş Yayınları, İstanbul, 2010
* Esposito J. L., Yavuz M. H. ''Turkish Islam and the Secular State: The Gülen Movement'' Syracuse University Press, Syracuse, New York, 2003 ISBN 0-8156-3015-8
* {{Тәржемәһеҙ 3|Кору, Фехми|Koru F.|4=Fehmi Koru}} (инг.)[[Кору, Фехми|баш.]] ''Yerli ve Özgün: Nobellik Bir Öykü'', Gazeteciler ve Yazarlar Vakfı Yayınları, İstanbul, 2004 ISBN 9756714255
* {{Тәржемәһеҙ 3|Гюлерци, Хусейн|Gülerce H.|tr|Hüseyin Gülerce}} (төр.)[[Гюлерци, Хусейн|баш.]] ''İslam 'ın Gülen Yüzü'', Gazeteciler ve Yazarlar Vakfı Yayınları, İstanbul, 2004 ISBN 9756714247
* {{Тәржемәһеҙ 3|Гёнульташ, Нух|Gönültaş N.|tr|Nuh Gönültaş}} (төр.)[[Гёнульташ, Нух|баш.]] ''Gurbet Lahikası'', Samanyolu Yayıncılık, İstanbul, 2008 ISBN 9789758894758
* {{Тәржемәһеҙ 3|Хаблемитоглу, Несип|Hablemitoğlu N.|4=Necip Hablemitoğlu}} (инг.)[[Хаблемитоглу, Несип|баш.]] ''{{Тәржемәһеҙ 3|Köstebek|Köstebek|tr|Köstebek (kitap)}} (төр.)[[Köstebek|баш.]], Toplumsal Dönüşüm Yayınları, 975677494-0''
* Hendrick J. D. ''Gülen: The Ambiguous Politics of Market Islam in Turkey and the World'', NYU Press, Ağustos 2013, 978-0814770986
* Hunt R. A. ''Muslim citizens of the globalized world: contributions of the Gülen movement'', The Light Inc, New Jersey, 2007 ISBN 978-1-59784-073-6
* Mercan F. ''Fethullah Gülen’in Sıradışı Hayatı: ABD’de Geçirdiği Dokuz Yılın Hikayesi'', Doğan Kitapçılık, İstanbul, 2008 ISBN 9789759919221
* Ortaylı İ., {{Тәржемәһеҙ 3|Атиш, Тохтамыш|Ateş T.|4=Toktamış Ateş}} (инг.)[[Атиш, Тохтамыш|баш.]], Karakaş E. ''Barış Köprüleri Dünya’ya Açılan Türk Okulları 1'', Ufuk Kitapları, 2005 ISBN 978-975-606-506-8
* Sönmez İ. A.''Fethullah Gülen Gerçeği: Hukuki Gerçekler Işığında Hoşgörü ve Uzlaşma Aksiyonu Hakkında Bir İnceleme'' Kaynak Yayınları, 1998 ISBN 975-738-854-8
* {{Тәржемәһеҙ 3|Ташгетирен, Ахмед|Taşgetiren A.|tr|Ahmet Taşgetiren}} (төр.)[[Ташгетирен, Ахмед|баш.]], ''Bir Gönül İnsanı'', Gazeteciler ve Yazarlar Vakfı Yayınları, İstanbul, 2004 ISBN 9756714263
* {{Китап|заглавие=The Gülen Hizmet Movement: Circumspect Activism in Faith-Based Reform|ссылка=https://books.google.ru/books?id=TLQwBwAAQBAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false|ответственный=Eds. Tamer Balci, Christopher L. Miller|издательство=Cambridge Scholars Publishing|год=2013|allpages=300|isbn=978-1-4438-4507-6}}
** {{Китап|автор=Balci T., Miller C. L.|часть=The Gülen Hizmet Movement: A Cautinary Tale|ссылка часть=http://www.cambridgescholars.com/download/sample/60882|год=2013|pages=1—21|ref=Balci, Miller}}
** {{Китап|автор=Akinci A.|часть=The Oratory of M. Fethullah Gülen|ссылка часть=https://books.google.ru/books?id=TLQwBwAAQBAJ&amp;pg=PA23&amp;hl=ru&amp;source=gbs_toc_r&amp;cad=4#v=onepage&amp;q&amp;f=false|год=2013|pages=23—46|ref=Akinci}}
** {{Китап|автор=Bozkurt S., Yıldırım Y.|часть=Fethullah Gülen’s Vision for Peace through Education and Dialogue|ссылка часть=https://books.google.ru/books?id=TLQwBwAAQBAJ&amp;pg=PA47&amp;hl=ru&amp;source=gbs_toc_r&amp;cad=4#v=onepage&amp;q&amp;f=false|год=2013|pages=47—60|ref=Bozkurt, Yıldırım}}
** {{Китап|автор=Balci T.|часть=Islam and Democracy in the Thought of Nursi and Gülen|ссылка часть=https://books.google.ru/books?id=TLQwBwAAQBAJ&amp;pg=PA61&amp;hl=ru&amp;source=gbs_toc_r&amp;cad=4#v=onepage&amp;q&amp;f=false|год=2013|pages=61—90|ref=Balci}}
** {{Китап|автор=Alianak S. L.|часть=Islamic Mediators and Creators of Grassroots Demands: The GHM Compared to the MB Egypt and MB Jordan|ссылка часть=https://books.google.ru/books?id=TLQwBwAAQBAJ&amp;pg=PA91&amp;hl=ru&amp;source=gbs_toc_r&amp;cad=4#v=onepage&amp;q&amp;f=false|год=2013|pages=91—118|ref=Alianak}}
** {{Китап|автор=Curtis M.|часть=Among the Heavenly Branches: Leadership and Authority among Women in the Gülen Hizmet Movement|ссылка часть=https://books.google.ru/books?id=TLQwBwAAQBAJ&amp;pg=PA119&amp;hl=ru&amp;source=gbs_toc_r&amp;cad=4#v=onepage&amp;q&amp;f=false|год=2013|pages=119—154|ref=Curtis}}
** {{Китап|автор=Webb M.|часть=The Genius and Vulnerability of the Gülen Hizmet Movement|год=2013|pages=155—164|ref=Webb}}
** {{Китап|автор=Miller C. L.|часть=The Gülen Hizmet Movement and Secularization Theory: Explaining the Improbable|год=2013|pages=165—188|ref=Miller}}
** {{Китап|автор=Topal S.|часть=Pursuit of Piety in the Public Sphere: A Weberian Analysis of the Gülen Hizmet Movement|год=2013|pages=189—200|ref=Topal}}
** {{Китап|автор=Pearson T. D.|часть=Is Genuine Interfaith Dialogue Impossible? Alasdair MacIntyre and Fethullah Gülen in Conversation|год=2013|pages=201—214|ref=Pearson}}
** {{Китап|автор=Ruzgar M.|часть=An Analysis of the Gülen Hizmet Movement’s Interfaith Dialogue Activities|год=2013|pages=215—232}}
** {{Китап|автор=Miller C. L., Balci T.|часть=Interdisciplinary Inquiry and the Gülen Gestalt|год=2013|pages=233—250|ref=Miller, Balci}}
* Ünal İ. Fethullah Gülen’le Amerika’da Bir Ay, Nil Yayınları, 2001 ISBN 9757402842
* Yanardağ M. ''Türkiye Nasıl Kuşatıldı?/Fethullah Gülen Hareketinin Perde Arkası'', ISBN 9944490008
* Editör: {{Тәржемәһеҙ 3|Армаган, Мустафа|Mustafa Armağan|tr|Mustafa Armağan}} (төр.)[[Армаган, Мустафа|баш.]] ''Diyaloğa Adanmış Hayat: Aydınların Kaleminden Fethullah Gülen (Kozadan Kelebeğe 2)'',Gazeteciler ve Yazarlar Vakfı Yayınları, İstanbul, 2002 ISBN 9756714107
* Editör: {{Тәржемәһеҙ 3|Армаган, Мустафа|Mustafa Armağan|tr|Mustafa Armağan}} (төр.)[[Армаган, Мустафа|баш.]] ''Medya Aynasında Fethullah Gülen (Kozadan Kelebeğe)'' Gazeteciler ve Yazarlar Vakfı Yayınları, İstanbul, 1999 ISBN 9759432609
* Yıldırım M. ''Meczup Yaratmak'', ISBN 9-756047-05-4
* {{Тәржемәһеҙ 3|Верен, Нуреттин|Veren N.|tr|Nurettin Veren}} (төр.)[[Верен, Нуреттин|баш.]] ''Kuşatma / ABD’nin Truva Atı Fethullah Gülen Harekatı'', ISBN 9944-490-13-9
* {{Тәржемәһеҙ 3|Гюлалтай, Семих Туфан|Gülaltay S. T.|4=Semih Tufan Gülaltay}} (инг.)[[Гюлалтай, Семих Туфан|баш.]] ''Fethullah Müslüman mı'', İleri Yayınları, ISBN 9756288566
* {{Тәржемәһеҙ 3|Савас, Вурал|Savaş V.|tr|Vural Savaş}} (төр.)[[Савас, Вурал|баш.]] ''İrtica ve Bölücülüğe Karşı Militan Demokrasi'', ISBN 9-754948-93-3
&lt;/div&gt;

== Һылтанмалар ==

== Һылтанмалар ==
* [http://fgulen.ru/ru/ Официальный сайт Фетхуллаха Гюлена] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131104121339/http://fgulen.ru/ru/ |date=2013-11-04 }}
* [http://gyv.org.tr/ Фонд писателей и журналистов] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151117104356/http://gyv.org.tr/ |date=2015-11-17 }}, где Гюлен является почетным президентом и его **-* [http://gyv.org.tr/Hakkimizda/Detay/22/Founding%20Speech речь] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131015070911/http://gyv.org.tr/Hakkimizda/Detay/22/Founding%20Speech |date=2013-10-15 }}
* [http://www.guleninstitute.org/ Институт Гюлена] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220330100325/http://guleninstitute.org/ |date=2022-03-30 }}
* [http://www.gulenmovement.us/ Фетхуллах Гюлен и движение «Хизмет» через призму науки]
* [http://hizmetnews.com Новости движения «Хизмет»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200830045229/https://hizmetnews.com/ |date=2020-08-30 }}
* [http://gulenmovement.ca Gulen Movement Canada] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190208204254/http://gulenmovement.ca/ |date=2019-02-08 }} Fethullah Gulen Movement Canada website
* [http://www.whatisgulenmovement.com/ Что такое движение Гюлена?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130923142940/http://www.whatisgulenmovement.com/ |date=2013-09-23 }}
* [http://www.fethullahgulenconference.org/ Конференции по изучению Фетхуллаха Гюлена] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100305194329/http://fethullahgulenconference.org/ |date=2010-03-05 }}
* [http://www.gulenarticles.com/ Статьи Гюлена] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131228091908/http://www.gulenarticles.com/ |date=2013-12-28 }}
* [http://www.thegulenmovement.info/ Сайт про общественное движение «Хизмет» (Движение Гюлена)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131006080551/http://thegulenmovement.info/ |date=2013-10-06 }}
* [http://www.InterculturalDialog.com Институт межкультурного диалога]
[[Категория:Алфавит буйынса дин белгестәре]]
[[Категория:Ислам дине белгестәре]]
[[Категория:Алфавит буйынса ислам шәхестәре]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:27 апрелдә тыуғандар]]
[[Категория:1941 йылда тыуғандар]]</text>
      <sha1>tjyqtq3sqw93inz5alrhg6ldrarf3cs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халыҡ-ара стандарт китап номеры</title>
    <ns>0</ns>
    <id>124408</id>
    <revision>
      <id>1279448</id>
      <parentid>1277717</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T03:26:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>31336</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>1279448</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13603" sha1="luhazieso9jtu7vsahqplac6wt368tg" xml:space="preserve">'''Халыҡ-ара стандарт китап номеры''' ({{Lang-en|International Standard Book Number}}, ҡыҫҡаса — {{Lang-en|ISBN}}) — китап баҫмаһының уникаль номеры, [[китап]]ты сауҙа селтәрҙәрендә таратыу һәм баҫма менән эшләүҙе автоматлаштырыу өсөн кәрәк. Китапхана-библиографик классификация (библиотечно-библиографическая классификация, ББК), универсаль унарлы классификация (универсальная десятичная классификация, УДК) индекстары һәм авторлыҡ билдәһе менән бергә, халыҡ-ара стандарт китап номеры нәшерләү пакетының бер өлөшө булып тора.

Стандарт [[Бөйөк Британия]]ла [[1966 йыл]]да Гордон Фостерҙың 9 урынлы стандарт китап номеры ({{Lang-en|Standard Book Numbering code}}, ҡыҫҡаса — {{Lang-en|SBN code}}) нигеҙендә эшләнә. &lt;/span&gt; [[1970 йыл]]да бер аҙ үҙгәреш менән ISO 2108 халыҡ-ара стандарты тип ҡабул ителә. [[2007 йыл]]дың [[1 ғинуар]]ынан халыҡ-ара стандарт китап номерының 13 урынлы яңы стандарты индерелә, ул штрих-кодҡа тап килә.

Ваҡытлы матбуғат баҫмалары өсөн дә бындай [[ISSN]] (International Standard Serial Number) стандарты бар.

[[Рәсәй]]ҙә халыҡ-ара китап стандарт номеры 1987 йылдан ҡулланыла&lt;ref&gt;[http://www.libex.ru/qna/ref/isbn/ Что такое ISBN] на сайте www.libex.ru&lt;/ref&gt;, [[Белоруссия]]ла — 1993 йылдан&lt;ref&gt;[http://natbook.org.by/ru/isbn.php Белорусское агентство ISBN] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110613150306/http://natbook.org.by/ru/isbn.php |date=2011-06-13 }}&lt;/ref&gt;.

== Номерҙың составы ==
[[Файл:EAN-13-ISBN-13.svg|обрамить| ISBN номеры, унда:&lt;br /&gt;
'''978''' — префикс EAN.UCC;&lt;br /&gt;
'''3''' — теркәү төркөмө номеры;&lt;br /&gt;
'''16''' — теркәлеүсенең номеры;&lt;br /&gt;
'''148410''' — баҫманың номеры;&lt;br /&gt;
'''0''' — контроль һан.]]
Баҫмаларға идентификаторҙарҙы китаптарҙы халыҡ-ара стандарт нумерациялау өлкәһендәге милли агентлыҡтар бирә. Бының менән Рәсәйҙә 2013 йылдың 9 декабренә тиклем — Рәсәй китап палатаһы, [[Беларусь|Беларуста]] — Милли китап палатаһы, [[Украина]]ла — Украина китап палатаһы&lt;ref&gt;[[:uk:Книжкова палата України|Книжкова палата України]]&lt;/ref&gt;, [[Ҡаҙағстан]]да Ҡаҙағстан Республикаһы Милли дәүләт китап палатаһы шөғөлләнә. Китаптарға [[2006 йыл|2006 йылға]] тиклем бирелгән халыҡ-ара стандарт китап номерҙары халыҡ-ара стандарт китап номеры аббревиатураһынан (баҫманың ниндәй телдә булыуына бәйһеҙ) һәм дефис йә буш ара менән үҙгәреүсән оҙонлоҡтағы дүрт төркөмгә бүленгән ун символдан тора:
* '''нәшер ителеү иле йә баҫманың теле уртаҡ булған илдәр төркөмө;''' ISBN халыҡ-ара агентлығы тарафынан бирелә. Идентификаторҙағы һандар иҫәбе китап продукцияһының күләменә бәйле (берәүҙән күберәк булыуы ихтимал), мәҫәлән: 0 һәм 1 — инглиз телле, 2 — [[Француз теле|француз телле]], 3 — [[Немец теле|немец телле]], 4 — [[Япон теле|япон телле]], 5 — [[Урыҫ теле|рус телле]] (элекке [[Совет Социалистик Республикалар Союзы|СССР]] илдәренең ҡайһы берҙәре, [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй]]) илдәр төркөмө, 7 — [[ҡытай теле]], 80 — [[Чехия]] һәм [[Словакия]], 600 — [[Иран]], 953 — [[Хорватия]], 966 — [[Украина]], 985 — [[Беларусь|Беларусь Республикаһы]], 9956 — [[Камерун]], 99948 — [[Эритрея]]. Дөйөм алғанда, төркөмдәргә 0—5, 7, 600—649, 80—94, 950—993, 9940—9989, 99900—99999 һандары бирелгән&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.isbn-international.org/en/identifiers/allidentifiers.html|title=Полный список идентификационных номеров стран и групп стран, объединенных языком издания|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/684XhagDt|archivedate=2012-05-31}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090722202708/http://www.isbn-international.org/en/identifiers/allidentifiers.html |date=2009-07-22 }}&lt;/ref&gt;;
* '''нәшриәт коды;''' ISBN милли агентлығы тарафынан бирелә, нәшерсе баҫып сығарырға ниәтләнгән баҫмаларҙың һаны иҫәпкә алына. Эрерәк нәшриәттәргә, баҫмаларға ҡуйыла торған билдәләр күберәк була алһын өсөн, ҡыҫҡараҡ һан бирелә (Рәсәй агентлығы тарафынан ISBN өсөн ҡуйыла торған нәшерсе һәм баҫма номерҙарының тотош оҙонлоғо һигеҙ һандан тора).&lt;ref name=&quot;http://www.askr.ru/vesnik_4_21.html&quot;&gt;Вестник 4(21)&lt;/ref&gt;
* '''баҫманың уникаль номеры''' (Рәсәйҙә — 6-нан 1-гә тиклем билдәнән тора);
* '''контроль һан''' (0-дән 9-ға тиклемге ғәрәп һаны йә рим һаны X); ISBN-дың һанлы өлөшөнөң дөрөҫлөгөн тикшереү өсөн хеҙмәт итә. Хисаплауҙы ISBN милли агентлығы башҡара.
; Контроль һанды хисаплау миҫалы
: 9 урынлы ISBN номеры ''2-266-11156 өсөн:''
{| border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;8&quot; cellspacing=&quot;0&quot; class=&quot;wikitable centre&quot; rules=&quot;all&quot; style=&quot;border: 1px solid rgb(153, 153, 153); border-collapse: collapse; background: rgb(249, 249, 249); color: rgb(0, 0, 0); text-align: center; margin-bottom: 10px;&quot;
!
ISBN коды
| 2
| 2
| 6
| 6
| 1
| 1
| 1
| 5
| 6
|-
!
Коэффициент
|10
| 9
| 8
| 7
| 6
| 5
| 4
| 3
| 2
|-
!
Ҡабатландыҡ
|20
|18
|48
|42
| 6
| 5
| 4
|15
|12
|}
: Ҡабатландыҡтар (код һанын коэффициентҡа ҡабатлағас) суммаһы '''170 '''тәшкил итә''',''' был һанды 11-гә бүлгәс, ҡалдығы '''5''' була.
: Контроль һан ошолай хисаплана: 11 − '''5''' = '''6'''. ISBN-дың тулы номеры: '''2-266-11156-6'''.
: Контроль һандың дөрөҫлөгөн иҫбатлау: 170-кә контроль һан ҡушыла: '''170''' + '''6''' = 176, был һан '''11'''-гә ҡалдыҡһыҙ бүленә.
EAN-13 форматындағы [[штрих-код]] сифатында ҡулланыу өсөн ISBN-ға GS1 '''978 '''префиксы өҫтәлә, уны GS1 ассоциацияһы бирә, һәм ISBN-дың контроль һаны урынына EAN-13 стандарты буйынса хисапланған контроль һан ҡулланыла. Өҫтәмә рәүештә тағы ла '''979 '''префиксы бүленгән.

[[2007 йыл|2007 йылдың]] 1 ғинуарынан ISBN-дың 13 урынлы яңы стандарты индерелә, ул штрих-кодҡа тура килә. Элегерәк бирелгән ISBN-дар яңыға тотҡарлыҡһыҙ конвертациялана ('''978''' + ISBN-дың тәүге 9 һаны + EAN-13 буйынса хисапланған контроль һан).

Әҙ тираж менән сыҡҡан (1 000 данаға тиклем) йә «шәхсән» ҡулланыу өсөн сығарылған баҫмалар өсөн ISBN номеры биреү мотлаҡ түгел.{{нет АИ|30|06|2011}}

== Яуаплылыҡ ==
ISBN системаһына ҡушылыу нәшерсегә түбәндәгеләр өсөн яуаплылыҡ йөкмәтә:
* ISBN милли агентлығы тарафынан бирелгән ISBN-дарҙы ғына ҡулланыу өсөн;
* ISBN-ды алыу, баҫмала урынлаштырыу һәм нисек итеп урынлаштырыу өсөн;
* үҙ баҫмаларында башҡа нәшриәттең ISBN-ын рөхсәтһеҙ файҙаланған өсөн;
* ISBN-ды башҡа нәшриәткә рөхсәтһеҙ тапшырған өсөн;
* ISBN милли агентлығына файҙаланылған номерҙар, атаманың, юридик адрестың үҙгәреүе, эшмәкәрлекте туҡтатыу тураһында ваҡытында хәбәр итеү өсөн;
* нәшриәттең атамаһы үҙгәргәндә йә ISBN системаһында ҡаралған башҡа осраҡтарҙа теркәлеүсенең яңы номерын ваҡытында алыу өсөн.


== Иҫкәрмәләр ==
{{примечания}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.isbn-international.org/ The International ISBN Agency]
* [http://bookchamber.ru/isbn.html '''Как получить ISBN'''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170811030943/http://www.bookchamber.ru/isbn.html |date=2017-08-11 }}
* [http://BookChamber.Ru Официальный веб-сайт] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100907234533/http://www.bookchamber.ru/content/isbn/infoisbn.html |date=2010-09-07 }} ''Российской книжной палаты''
** [http://RBiP.BookChamber.Ru Национальная информационная система «'''''Книги в наличии и печати'''''»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170804194145/http://rbip.bookchamber.ru/ |date=2017-08-04 }} — российский аналог [http://BooksInPrint.Com оригинального проекта] компании ''R.R. Bowker'' «'''''[[wikipedia:R.R. Bowker#Publications|Books in Print]]'''''»
* [http://www.bookchamber.ru/content/isbn/infoisbn.html РКП — Пособие для издателей по ISBN] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100907234533/http://www.bookchamber.ru/content/isbn/infoisbn.html |date=2010-09-07 }}
* [http://www.iso.org/iso/en/CatalogueDetailPage.CatalogueDetail?CSNUMBER=36563&amp;ICS1=1&amp;ICS2=140&amp;ICS3=20 ISO 2108:2005] на [http://www.iso.org www.iso.org]
* RFC 3187 Использование индексов ISBN в качестве URN
* [http://ISBN International.Org/converter/converter.html Генератор ISBN для издателей]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} на сайте International ISBN Agency
* [http://ISBN.Org/converterpub.asp Онлайн-конвертер 10-значных ISBN в 13-значные] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130912201348/http://www.isbn.org/converterpub.asp |date=2013-09-12 }} на [http://ISBN.Org ISBN.Org]
* [http://ISBN International.Org/en/identifiers/allidentifiers.html Numerical List of Group Identifiers]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} — определение страны происхождения по первым цифрам ISBN
* [http://andrewu.co.uk/tools/isbn/ ISBN checksum validator] — проверка правильности расчета контрольной цифры ISBN онлайн
* [http://www.barcoderobot.com/isbn-13.html Генератор штрихкодов на основе 13-значных ISBN] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140626124134/https://barcoderobot.com/isbn-13.html |date=2014-06-26 }}
* [http://isbntools.knip.ru/EAN-2-13 Перевод EAN/Bookland в 13-значные ISBN]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [http://ofeni.ru/need/?isbn Расчет и проверка контрольной цифры 10-значных и 13-значных номеров ISBN самостоятельно]
[[Категория:Нәшриәт эше]]
[[Категория:ISO стандарттары]]
[[Категория:Библиография]]
[[Категория:Китаптың нәшер ителеүенә ҡағылышлы мәғлүмәттәр]]
[[Категория:Уникаль идентификаторҙар]]</text>
      <sha1>luhazieso9jtu7vsahqplac6wt368tg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Татыулыҡ һәм Берҙәмлек һәйкәле (Новочеркасск)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>125237</id>
    <revision>
      <id>1279416</id>
      <parentid>1057894</parentid>
      <timestamp>2024-11-19T19:32:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>31336</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>1279416</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6732" sha1="3f58qtkg0g8bolfdsws9n8kzdztaas3" xml:space="preserve">{{Достопримечательность 
|Тип                      = 
|Русское название         = Татыулыҡ һәм Берҙәмлек һәйкәле
|Оригинальное название    = 
|Изображение              = Памятник Примирения и Согласия.JPG
|Подпись изображения      = 
|Ширина изображения       = 
|Статус                   =  
|Страна                   = Рәсәй
|Название местоположения  = 
|Местоположение           = [[Новочеркасск]]
|Координаты               = 
|Конфессия                =
|Епархия                  =
|Орденская принадлежность =
|Тип монастыря            =
|Тип здания               =
|Архитектурный стиль      =
|Автор проекта            = скульпторы - А. А. Скнарин, архитекторы - И. А. Жуков
|Строитель                =
|Основатель               =
|Первое упоминание        = 
|Основание                = 
|Основные даты            = 
|Упразднён                =
|Начало строительства     = 2005
|Окончание строительства  = 2005
|Здания                   = 
|Приделы                  =
|Известные обитатели      = 
|Реликвии                 =
|Настоятель               =
|Состояние                = яҡшы
|Сайт                     =
|Commons                  =
}}
'''Татыулыҡ һәм Берҙәмлек һәйкәле''' — Ростов өлкәһенең Новочеркасск ҡалаһындағы һәйкәл. 2005 йылда асыла. Авторҙары: скульпторы — Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған рәссамы ([[2004]]) А. А. Скнарин, архитекторы — И. А. Жуков.

== Тарихы ==
Татыулыҡ һәм Берҙәмлек һәйкәле Новочеркасскта [[Ермак майҙаны]]нда Дон казактары баш ҡалаһының 200 йыллығы хөрмәтенә [[2005 йыл]]да асыла. Һәйкәл ҙур гранит православие тәреһенән, уның тирәләй ярым түңәрәк итеп йығытып һалынған 12 гранит таштан торған скульптура композицияһын тәшкил итә. Ташҡа казак ғәскәрҙәренең атамалары яҙылған: Дондың Бөйөк ғәскәре, Кубань казак ғәскәре, Терек казак ғәскәре, Ырымбур казак ғәскәре, Себер казак ғәскәре, Байкал аръяғы казак ғәскәре һ.б. Тәренең уң яғында — бронза казак фуражкаһы, шашка һәм башлыҡ, ә һулда винтовка менән буденовка ята. Тәре алдына ҡулын күкрәгенә ҡуйған казачканың һәм уның алдында фуражкаһын сисеп ҡулына тотҡан малай скульптураһы тора. Һәйкәл һигеҙ бетон баҫҡыс күтәрелгән түңәрәк убала урынлашҡан. Тәренең бейеклеге — 7 метр самаһы&lt;ref&gt;[http://novocherkassk-gorod.ru/news/pamyatnik-soglasiya-i-primireniya/ Памятник согласия и примирения]&lt;/ref&gt;.

Һәйкәлдең авторҙары — скульптор, Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған рәссамы (2004) А. А. Скнарин һәм архитектор И. А. Жуков. Улар уйлағанса, һәйкәл казактарҙың берләшеүен, сәйәси ҡараштарына һәм инаныуҙарына ҡарамай, бер-береһе менән татыулығын символлаштырырға тейеш була.

[[Рәсәйҙә Граждандар һуғышы|Граждандар һуғышы]] йылдарында Рәсәйҙә казактарҙың бер өлөшө совет власын ҡабул итә, башҡалары судһыҙ-ниһеҙ ғаиләләре атып үлтерелә, бәғзе казак утарҙары яндырыла. Скульптуралар алдында мәрмәр плитаға: «Үткәндәр иҫтәлеге хаҡына. Казаклыҡтың бәгәнгәһә һәм киләсәге хаҡына беҙ татыулыҡҡа һәм берһҙәлеккә килдек. Аллаға шөкөр, беҙ — казактар».

Һәйкәл һәм татыулыҡ идеяһы урыҫ һәм сит ил казактарының баш атаманы В. Водолацкий һәм Рәсәй император йортоноң баш княгиняһы Мария Владимировна Романова тарафынан тәҡдим ителә. 2005 йылда улар берҙәмлек миссияһы үткәрә. Рәсәйҙә бер нисә йыл (1999—2004) 7 ноябрҙә рәсми байрамы — Татыулыҡ һәм берҙәмлек көнө билдәләнә. казактарҙың бер өлөшө һәйкәл проекты буйынса фекер алышыу барышында урындағы сиркәү властары үтенесе буйынса буденовкалағы биш сатлы йондоҙҙо алыуға ҡаршы була.

Төҙөлөш төрлө сәйәси ҡарашлы кешеләрҙе татыулаштырыу мәсьәләһен лайыҡлы хәл итергә тырышыу ынтылышы булып тора. 

== Һылтанмалар ==
* [https://www.rutraveller.ru/place/64253 Памятник Примирения и Согласия] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161019172620/http://www.rutraveller.ru/place/64253 |date=2016-10-19 }}
* [http://www.vipgeo.ru/countries/russia_showpl/dostoprimechatelnosti/pamyatnik_primireniya_i_soglasiya_novocherkassk.html Памятник Примирения и Согласия в России] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170521070535/http://www.vipgeo.ru/countries/russia_showpl/Dostoprimechatelnosti/Pamyatnik_Primireniya_i_Soglasiya_novocherkassk.html |date=2017-05-21 }}
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
[[Категория:2005 йылда барлыҡҡа килгәндәр]]</text>
      <sha1>3f58qtkg0g8bolfdsws9n8kzdztaas3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хеҙмәт кенәгәһе</title>
    <ns>0</ns>
    <id>125319</id>
    <revision>
      <id>1279449</id>
      <parentid>1065283</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T03:47:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>31336</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>1279449</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10371" sha1="68jv2ndwhgp2xj28yzj0027appjw8is" xml:space="preserve">'''Хеҙмәт кенәгәһе''' — граждандың эш мәшғүллеге тураһындағы яҙмаларҙан торған рәсми персональ документ.

Тәүге тапҡыр эшкә урынлашҡанда тултырыла, [[эш биреүсе]] ойошманың кадрҙар бүлегендә һаҡлана, уға хужаһының шәхси мәғлүмәттәре (фамилияһы, исеме, атаһының исеме), тыуған йылы һәм датаһы, белеме, профессияһы һәм специальносы яҙыла; эшкә ҡағылышлы бөтә үҙгәрештәр, эш биреүсе менән мөнәсәбәттәр хеҙмәт кенәгәһендә теркәлә һәм кадрҙар бүлегенең яуаплы хеҙмәткәренең ҡултамғаһы менән раҫлана. Эштән бушатылыу тураһындағы яҙмаларға граждандың үҙенең ҡултамғаһы ҡуйыла. Эштән киткәндә йә башҡа эш урынына күскәндә хеҙмәт кенәгәһе граждандың ҡулына тапшырыла, яңы ойошма менән хеҙмәт мөнәсәбәттәрен рәсмиләштергәндә уның кадрҙар бүлегенә тапшырыла. 

== [[Совет Социалистик Республикалар Союзы|СССР]]-ҙа һәм Рәсәйҙә документтың тарихы ==

=== 1918—1922 ===
1917 йылғы революциянан һуң хеҙмәт һәм хеҙмәткә түләү факторҙарын законлаштырған институттар булдырыу ихтыяжы тыуа. 
[[Файл:1921-Trud.jpg|мини|1921 йылғы хеҙмәт кенәгәһе. ]]
[[1918 йыл|1918 йылғы]] РСФСР Конституцияһы менән бергә Бөтә Рәсәй Үҙәк Башҡарма Комитеты (ВЦИК) тарафынан «Хеҙмәт тураһындағы закондар кодексының 80-се статьяһына ҡушымта» — «Хеҙмәт кенәгәләре тураһында ҡағиҙәләр»&lt;ref&gt;Кодекс законов о труде принят ВЦИК вместе с правилами о порядке установления нетрудоспособности, правилами о выдаче пособий трудящимся во время их болезни, правилами о безработных и о выдаче им пособий, правилами о трудовых книжках, правилами об еженедельном отдыхе и о праздничных днях.&lt;/ref&gt; ҡабул ителә. Был декларация яңы дәүләтселек формаһындә хеҙмәт мөнәсәбәттәрен рәсмиләштереүҙең беренсе тәжрибәһе була.


[[1919 йыл|1919 йылдың]] 25 июнендә ВЦИК «[https://ru.wikisource.org/wiki/Декрет%20ВЦИК%20от%2025.06.1919%20«О%20введении%20трудовых%20книжек%20в%20г.%20г.%20Москве%20и%20Петрограде» Петроград һәм Мәскәү ҡалаларында хеҙмәт кенәгәләре индереү тураһында декрет]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}» сығара, был документ граждандарға хеҙмәт эшмәкәрлеген 16 йәштән башларға рөхсәт итә. Был йәшкә етмәгән кешеләрҙе эксплуатациялау законһыҙ тип табыла. Декреттың ҡануни положениелары [[1922 йыл|1922 йылдың]] ноябренән көсөн юғалта.&lt;ref&gt;Утратил силу с постановлением ВЦИК от 9 ноября 1922 «О введении в действие Кодекса законов о труде РСФСР издания 1922 года».&lt;/ref&gt;

[[1923 йыл]]да хеҙмәт кенәгәләре бөтөрөлә һәм улар урынына шәхес таныҡлыҡтары индерелә.

=== 1926—1970 ===
[[Файл:1927-trudovaya.jpg|мини|Хеҙмәт исемлеге, 1927 йыл]]
[[1926 йыл|1926 йылдың]] 21 сентябрендә СССР Халыҡ Комиссарҙары Советы ҡарары менән «Хеҙмәт исемлеге» тип аталған кенәгә индерелә, ул 1926 йылдың көҙөнән бирелә башлай.
[[Файл:Трудовая_книжка_39.jpg|мини|1939 йылғы хеҙмәт кенәгәһе]]
[[1939 йыл|1939 йылдың]] 15 ғинуарынан СССР-ҙа бөтә төр дәүләт һәм кооператив предприятиелар һәм учреждениелар эшселәре һәм хеҙмәткәрҙәре өсөн яңынан берҙәм өлгөләге хеҙмәт кенәгәләре индерелә&lt;ref&gt;Ппостановление СНК СССР от [//ru.wikipedia.org/wiki/20_декабря 20 декабря] [//ru.wikipedia.org/wiki/1938_год 1938 года] «О введении трудовых книжек»&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Собрание законов СССР: 1926 г. № 66; ст. 502; 1929 г. № 35, ст. 315&lt;/ref&gt;. Хеҙмәт кенәгәһен юғалтҡан өсөн 25 һум күләмендә административ штраф билдәләнә. [[1940 йыл]]дан хеҙмәт кенәгәһенә ҡушымта раҫлана&lt;ref&gt;Постановление Экономического Совета при СНК СССР № 733 от 28 мая 1940 года&lt;/ref&gt;.

[[1958 йыл|1958 йылдың]] 9 июлендә «Предприятиеларҙа, учреждениеларҙа һәм ойошмаларҙа хеҙмәт кенәгәләрен тултырыу тәртибе тураһында инструкция» раҫлана. [[1970 йыл|1970 йылға]] тиклем был Инструкция күп үҙгәрештәр кисерә.

=== 1973—1991 ===
[[1973 йыл|1973 йылдың]] 6 сентябрендә СССР Министрҙар Советы һәм ВЦСПС «Эшселәрҙең һәм хеҙмәткәрҙәрҙең хеҙмәт кенәгәләре тураһында» ҡарар ҡабул итә. [[1974 йыл|1974 йылдың]] 20 июлендә Предприятиеларҙа, учреждениеларҙа һәм ойошмаларҙа хеҙмәт кенәгәләрен алып барыу тәртибе тураһында инструкция раҫлана&lt;ref&gt;Постановление Госкомтруда СССР от 20 июня 1974 года № 162&lt;/ref&gt;, уға үҙгәрештәр һәм өҫтәмәләр [[1985 йыл|1985]]&lt;ref&gt;Постановление Госкомтруда СССР от 2 августа 1985 года № 252&lt;/ref&gt;, [[1987 йыл|1987]]&lt;ref&gt;Постановление Госкомтруда СССР от 31 марта 1987 года № 201&lt;/ref&gt; [[1990 йыл|1990 йылдарҙа]]&lt;ref name=&quot;laws&quot; /&gt;&lt;ref&gt;Постановление Госкомтруда СССР от 19 октября 1990 № 412&lt;/ref&gt; индерелә.

=== 1991— хәҙергә тиклем ===
Әлеге ваҡытта хеҙмәт кенәгәләре менән эшләү Рәсәй Федерацияһы Хөкүмәтенең «Хеҙмәт кенәгәләре тураһында»ғы [[2003 йыл]] [[16 апрель]] (№ 225) ҡарары, Рәсәй Федерацияһы Хеҙмәт социаль үҫеш министрлығының «Хеҙмәт кенәгәләрен тултырыу инструкцияһын раҫлау тураһында»ғы [[2003 йыл]] [[10 октябрь]] (№ 69) ҡарары менән көйләнә; был закон акттары Рәсәй Федерацияһы Юстиция министрлығы тарафынан [[2003 йыл|2003 йылдың]] [[11 ноябрь|11 ноябрендә]] (№ 5219) теркәлгән.


Хеҙмәт кенәгәләрен алып барыу, иҫәптә тотоу, һаҡлау һәм тапшырыу эштәрен ойоштороу өсөн яуаплылыҡ ойошманың етәксеһенә йөкмәтелә, ә хеҙмәт кенәгәләрен ваҡытында һәм дөрөҫ итеп тултырыу, уларҙы иҫәптә тотоу, һаҡлау һәм тапшырыу өсөн махсус яуаплы кеше етәксенең бойороғо менән тәғәйенләнә. 

== Мәғлүмәт сығанаҡтары ==
{{примечания}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.consultant.ru/online/base/?req=doc;base=LAW;n=46689 Постановление Правительства Российской Федерации «О трудовых книжках» (вместе с «Правилами ведения и хранения трудовых книжек, изготовления бланков трудовой книжки и обеспечения ими работодателей») — от 16 апреля 2003 г. № 225, в редакции от 06.02.2004 № 51]
* [http://www.consultant.ru/online/base/?req=doc;base=LAW;n=44948 Постановление Министерства Труда Российской Федерации «Об утверждении инструкции по заполнению трудовых книжек» от 10 октября 2003 г. № 69.]
* [[Рәсәй Федерацияһының Хеҙмәт кодексы|Трудовой кодекс Российской Федерации]]
* [http://www.budgetnik.ru/art/3572-vedenie-trudovyh-knijek Ведение трудовых книжек в бюджетных учреждениях.]{{Недоступная ссылка|date=November 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [http://www.bizneshaus.ru/trud_kn1.html Примеры записей в трудовую книжку]
[[Категория:Документтар]]
[[Категория:Хеҙмәт хоҡуғы]]</text>
      <sha1>68jv2ndwhgp2xj28yzj0027appjw8is</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шевчук Юрий Юлианович</title>
    <ns>0</ns>
    <id>125969</id>
    <revision>
      <id>1279458</id>
      <parentid>1278091</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T06:39:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>31336</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>1279458</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="74200" sha1="qa668po59b1cybwa9m5vvgtp7s6rhm5" xml:space="preserve">{{Музыкант
 |Имя              = Юрий Шевчук
 |Изображение      = Юрий Шевчук в СПбДА. 22 ноября 2012 (2).jpg
 |Описание изображения = Юрий Шевчук Санкт-Петербург дини академияһында. [[22 ноябрь]] [[2012 йыл]]
 |Полное имя       = Юрий Юлианович Шевчук
 |Дата рождения    = 16.5.1957
 |Место рождения   = Ягодное ([[Магадан өлкәһе]]), [[РСФСР]], [[СССР]]
 |Дата смерти      =
 |Место смерти     =
 |Страна           = {{SU}}&lt;br&gt;{{RU}}
 |Профессии        = йырсы, композитор, шағир, рәссам, музыкаль продюсер, рок-музыкант, актёр, [[Башҡортостан]]да барлыҡҡа килгән «ДДТ» төркөмө музыканты, башҡарыусы автор
 |Певческий голос   =  Лирик баритон
 |Жанры            = хард-рок, фолк-рок, джаз-рок, бард-рок, индастриал, эксперименталь рок, автор йыры
 |Коллективы       = [[ДДТ (төркөм)]]
 |Награды          = {{Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы}} 18 сентябрь 2003 йыл
 |Сайт             = [http://ddt.ru ddt.ru]
}}

'''Ю́рий Юлиа́нович Шевчу́к''' ([[16 май]] [[1957 йыл]], Ягодное ҡала тибындағы ҡасабаһы, [[Магадан өлкәһе]]) — [[СССР]] һәм [[Рәсәй]]ҙең рок-[[музыка]]нты, [[йыр]]ҙар авторы, [[Шиғриәт|шағир]], актёр, рәссам һәм продюсер. «ДДТ» төркөмөн ойоштороусы, уның лидеры һәм алмашынмаҫ ҡатнашыусыһы.  «ДДТ театры» яуаплылығы сикләнгән ширҡәтен ойоштора һәм уның етәксеһе була. [[Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы]] (2003 йылдың 18 сентябре)&lt;ref&gt;[http://www.fontanka.ru/2003/09/22/52553/]&lt;/ref&gt;.

Тәүге йырҙарын Шевчук ватан бардтарына, беренсе сиратта [[Высоцкий Владимир Семёнович|Владимир Высоцкийға]], Булат Окуджаваға һәм Александр Галичҡа{{Sfn|Махмутов|2015|p=143}}, шулай уҡ Көмөш быуаттың рус шағирҙары  — Осип Мандельштамға, Сергей Есенинға һәм башҡаларға эйәреп яҙа.  Шевчук ижадында гражданлыҡ-патриотик лирика, рухи камиллашыуға, көс ҡулланыуҙан баш тартыуға саҡырыу, социаль [[сатира]] һәм протест тематикаһы өҫтөнлөк итә. 2000-се йылдар уртаһынан Рәсәй оппозиция хәрәкәтендә ҡатнаша, был да уның ижадында сағыла. 

== Биографияһы ==
=== Бала сағы һәм йәшлеге ===
[[1957 йыл]]дың [[16 май]]ында [[Магадан өлкәһе]]нең Ягодное ҡала тибындағы ҡасабаһында украин һәм татар ғаиләһендә тыуа. Атаһы — Юлиан Сосфенович Шевчук (1924 — 6.01.2013, Лабунь,  [[Хмельницкий өлкәһе]], [[Украина Совет Социалистик Республикаһы|УССР]], [[Совет Социалистик Республикалар Союзы|СССР]]&lt;ref&gt;[http://ru.rodovid.org/wk/Запись:610338 Юлиан Сосфенович Шевчук]&lt;/ref&gt;), әсәһе — Фәниә Әкрәм ҡыҙы Шевчук (ҡыҙ фамилияһы — Гәрәева) (20.05.1925&lt;ref&gt;[http://ru.rodovid.org/wk/Запись:610335 Фаина Акрамовна Гариева]&lt;/ref&gt;).

Алты йәшенә тиклем Юрий һүрәт төшөрөү менән мауыға,  ғаилә 1964  йылда Нальчикҡа күскәс тә был шөғөлөн дауам итә. Музыка дәрестәре ала башлай. 

1970 йылда ғаилә [[Өфө]]гә күсә һәм Ленин урамындағы 43-сө йорттоң 9-сы фатирында төйәкләнә. Юрий Пионерҙар йортоноң  рәсем студияһында шөғөлләнә һәм мәктәптең «Вектор» ансамблендә уйнай. Шевчук музыка ҡоралдарында үҙ аллы өйрәнә —  баянда һәм гитарала уйнай, ә һүрәттәре төрлө конкурстарҙа наградалар ала, шул сәбәпле ул профессиональ рәссам булыу тураһында уйлана башлай. 

8-се класта уҡығанда  Шевчук футболкаһына арҡысаҡ төшөрә лә «[[Ғайса (пәйғәмбәр)|Иисус]] был хиппи» тип яҙа. Ҡала буйлап ошо футболкаһында йөрөгәнендә уны милиция тота&lt;ref name=&quot;autogenerated2&quot;&gt;[http://www.echo.msk.ru/programs/svoi-glaza/890010-echo/#element-text Своими глазами//Передача радиостанции «Эхо Москвы»]&lt;/ref&gt;.

Мәктәпте тамамлағас, 1975 йылда Шевчук [[М. Аҡмулла исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия университеты|Башҡорт дәүләт педагогия институтының]] художество-графика факультетына инә. Рәссам Я. Крыжевский менән таныша.  Институттың студенттар театрында ҡатнаша. Ошо ваҡытта  Юрий музыка менән һынлы сәнғәт араһында өҙгөләнә башлай.  Яңы шөғөл — шул саҡта модаға ингән рок-н-ролл менән «ауырыу» — еңә. Төркөм көнбайыш рок-төркөмдәренең кавер-версияларын башҡара.

Рәссам дипломы алған Шевчук йүнәлтмә буйынса Башҡортостандың [[Иглин]] ҡасабаһына эләгә. Рәсем дәресен уҡыта, шул уҡ ваҡытта  «Вольный ветер» һәм «Калейдоскоп» төркөмдәрендә уйнай, мәктәп кисәләрендә, мәҙәниәт йорттарындағы байрамдарҙа сығыш яһай. Тиҙҙән Юрий автор йыры конкурсында приз яулай.

Ошо уҡ ваҡытта Юрий музыканттарҙың репертуарында  70-се йылдарҙа совет мәҙәниәте өсөн сит күренеш тип танылған рок-н-ролл ритмдары өҫтөнлөк алғаны өсөн тәүге тәнҡитте ишетә.

Йәш белгес өсөн мәжбүри мөҙҙәте тултырғас, [[1980 йыл]]да Шевчук [[Өфө]]гә ата-әсәһе янына ҡайта. Дини диссидент Борис Развеев менән таныша, ул биргән Инжил китабын, Солженицын менән Оруэллдың тыйылған әҫәрҙәрен уҡый. 

=== 1980-се йылдар ===
1979 йыл аҙағында бер танышының тәҡдиме буйынса  Шевчук Өфөләге «Авангард» мәҙәниәт йортонда репетициялар үткәргән бер исемһеҙ төркөмгә саҡырыла. Шулай итеп, 1980 йылда киләсәктә  «ДДТ» тигән исем менән билдәлелек аласаҡ рок-төркөм барлыҡҡа килә. Был ваҡытҡа Юрий шиғырҙар яҙа, уларҙы [[гитара]]ла уйнап башҡара. Егеттәр  студент кисәләрендә, ресторандарҙа, кинотеатрҙарҙа,  мәҙәниәт йорттарында, ғөмүмән, ҡайҙа мөмкин — шунда сығыш яһай. Улар ете йырҙан торған тәүге магнитоальбомдарын яҙҙыра, бөгөн был альбом «ДДТ-1» тигән атама менән билдәле. Төркөмдөң репертуарына ул саҡтарҙа популяр булған хард-рок, рок-балладалар, ритм-энд-блюз һәм рок-н-ролл инә, бөтә йырҙарҙа ла тиерлек фольклор интонациялары шәйләнә.

1980 йылда милиция капитанын туҡмаған өсөн Шевчук 15 тәүлеккә ҡулға алына, уға енәйәт яуаплылығы янай, әммә, үҙенең һүҙе буйынса, атаһы «алып ҡала». Был хәл тураһында Шевчук ошолай ти: «Мин күп нәмә тураһында уйландым. Мин унан яҡшыраҡ булып сыҡтым».

1982 йылда Шевчук [[Түбәнге Новгород|Горький]] ҡалаһына унда һөргөндә булған  Андрей Сахаров менән осрашырға тип килә, ләкин уны Сахаров йорто эргәһенә үткәрмәйҙәр.

1982 йылда «Комсомольская правда» гәзите Бөтә Союз  «Алтын камертон» конкурсын иғлан итә. Унда бөтә илдән төркөмдәр ҡатнаша. Шевчуктың төркөмө беренсе турҙан үтә, төркөмдөң рәсми атамаһы мәсьәләһе килеп тыуғас,  «ДДТ» тигән исем алына. Төркөм «Не стреляй» тигән йыр менән был конкурстың лауреаты була. 

Был «Камертон»да Шевчук конкурста ҡатнашҡан [[Череповец]] төркөмө «Рок-сентябрь» менән таныша. Был коллектив ул замандар өсөн уникаль техник мөмкинлектәргә эйә була һәм бергә яҙылырға тәҡдим итә{{Sfn|Махмутов|2015|pp=141-142}}. 1983 йыл башында Нефтселәр мәҙәниәт һарайының радиоузелында «Я уезжаю» тигән акустик альбомды яҙҙырғас{{Sfn|Махмутов|2015|p=143}}, Шевчук Череповецҡа юллана, ләкин «Рок-сентябрь» лидерҙары «Земляне» рухындағы идеологик яҡтан үтемле йырҙар яҙҙырырға һәм провиницаль филармонияларҙың берәһенә эшкә урынлашырға план ҡорған булып сыға{{Sfn|Махмутов|2015|p=144}}. Ике айға һуҙылған тартҡылашыуҙарҙан һуң  Шевчук менән Сигачёв «Рок-сентябрь» музыканттары һәм уларҙың тауыш режиссёры Юрий Сорокин ярҙамы менән  «Компромисс» тигән альбомды (1983) яҙҙыра. Яҙма ил буйлап бик тиҙ тарала һәм «ДДТ» менән Шевчуктың исемен Ленинград рок-клубы йондоҙҙары кимәленә күтәрә.{{Sfn|Махмутов|2015|p=145}}

1984 йылда төпкөлдәге бик үк йәмле булмаған көн итмеште һүрәтләгән   «Периферия» тигән альбомды сығарғас,  Шевчуктың властар менән мөнәсәбәттәре тағы боҙола. Бер нисә тапҡыр концерттарын тыялар, әммә был йәш  музыканттарҙың билдәлелеген  арттыра ғына. Һөҙөмтәлә Шевчукты [[Совет Социалистик Республикалар Союзы|СССР]] КГБ-һының һәм ВЛКСМ-дың урындағы бүлексәләренә саҡырталар һәм етди ҡатмарлылыҡтар килеп сыҡмаһын өсөн  [[Өфө]]нән китергә тәҡдим итәләр.  Матбуғатта Шевчукҡа ҡаршы мәҡәләләр баҫыла, уны «Наполним небо добротой» йырының тексы өсөн хатта  «[[Ватикан]] агенты» тип атайҙар&lt;ref&gt;[http://sovr.narod.ru/articles/85001.html «Менестрель с чужим „голосом“»]&lt;/ref&gt;, ә төркөмгә студияларҙа яҙылыуҙы тыялар. Шевчукты ВЛКСМ сафынан сығаралар. 

Тәүҙә музыканттар [[Екатеринбург|Свердловск]] ҡалаһына күсә, унда Юрий Шевчук тансыларҙа «Урфин Джюс» төркөмөндә уйнай, ләкин тиҙҙән унан да китергә тура килә. Шевчук ил  буйлап йөрөй, дуҫтарының фатирҙарында сығыш яһай. [[1985 йыл]]дың мартында ул саҡта бер кемгә лә билдәле булмаған  Александр Башлачёв менән   Шевчук [[Санкт-Петербург|Ленинград]] ҡалаһында  ветеринария институтының (Мәскәү проспекты, 99) 6-сы аудиторияһында ярым легаль концертта сығыш яһай. Был концерттың яҙмаһы һаҡланып ҡала һәм 1995 йылда «Кочегарка» тигән исем аҫтында сығарыла.  

1985 йылда  Шевчук  [[Мәскәү]]ҙә йыш була һәм фатирҙарҙа скрипкасы, гитарасы һәм йырсы Сергей Рыженко менән бергә йырлауын дауам итә.  Шундай концерттарҙың береһе һуңыраҡ илдә «Москва. Жара» (1985) тигән альбом булараҡ тарала.  

1985 йыл аҙағында Юрий ғаиләһе менән [[Санкт-Петербург|Ленинградҡа]] күсә.  Үҙ быуының йәш рок-музыканттары һәм рәссамдары кеүек урам һерпереүсе, кочегар, төнгө ҡарауылсы булып эшләй. 1987 йыл алдынан Шевчук  «ДДТ»ның яңы составын йыя: Шевчук, Андрей Васильев ([[гитара]]), Вадим Курылёв (бас-гитара, вокал) һәм Игорь Доценко (барабандар). Өфөләге «ДДТ»нан  Сигачёв ҡына ҡала, тиҙҙән ул да китә.

1987 йылдың яҙында  «ДДТ» 5-се Ленинград рок-фестивалендә яңы концерт программаһын күрһәтә, концерт төп асыш тип баһалана. Шул уҡ йылды Шевчук «Рок-87» видеофестивалендә, Мәскәү эргәһендәге Черноголовкала (июнь) һәм [[Подольск]]иҙа (сентябрь) үткән бөтә союз рок-фестивалдәрендә ҡатнаша.

1988 йылдың йәйендә «ДДТ» рок-клубтың 6-сы фестивалендә тағы уңышҡа өлгәшә, Балтик буйынан [[Камчатка]]ға тиклем концерттары дәррәү бара, иң яҡшы йырҙарынан торған «Я получил эту роль» (1989) альбомын яҙҙыра. Ошо ваҡытта төркөмгә билдәле джаз саксофонсы-флейтасыһы Михаил Чернов ҡушыла. 

=== 1990-сы йылдар  ===
[[Файл:Shevshuk3.jpg|справа|мини|300x300пкс|Юрий Шевчук соло акустик концерты менән [[Барнаул]]да]]
90-сы йылдар башында сәхнәлә көстәр урынын үҙгәртә, был ватан рок-музыканттарының тәртип моделендә сағыла. Билдәле булыуынса, Юрий Шевчук Николай Растогуев менән конфликтҡа инә&lt;ref&gt;[http://text.newlookmedia.ru/?p=9479 Дихотомия-2010]&lt;/ref&gt;. Илдә рок-хәрәкәттең билдәле вәкилдәре йырҙарында ҡырҡыулыҡты кәметә. Ләкин Юрий Шевчук һәм «ДДТ» үҙҙәренең йүнәлешенә хыянат итмәй, лирик, философик, социаль йырҙар һәм альбомдар яҙҙырыуҙы дауам итә. 1992 йылда  Юрия Шевчуктың ҡатыны һәм илһамландырыусыһы — Эльмира Шевчук (Бикбова) 24 йәшендә рактан вафат була. 

Шевчук ҙур концерт программалары («Черный Пёс Петербург», «От и до» һ.б.) эшләй. 1993 йылдың 20 майында Санкт-Петербургтың тыуған көнө уңайынан төркөм  Һарай майҙанында асыҡ концерт бирә, унда 120 мең тамашасы була. Шул уҡ йәй төркөм  [[Берлин]]да «Санкт-Петербургтың аҡ төндәре» тигән халыҡ-ара фестивалдә ҡатнаша, ә көҙ йылдың  иң яҡшы рок-төркөмө булараҡ абруйлы «Овация» музыкаль премияһына лайыҡ була, Шевчук йылдың иң яҡшы рок-йырсыһы тип табыла. 

Шевчук илдәге ваҡиғаларға — [[1993 йыл]]ғы ҡораллы ҡапма-ҡаршы тороуға, Чечнялағы һуғышҡа — киҫкен фекерен белдерә бара, ваҡиғалар уртаһында ҡайнай, йыш ҡына Рәсәй властарын тәнҡитләй, ҡырҡыу социаль темаларға интервью бирә&lt;ref&gt;[http://www.nneformat.ru/archive/?id=3467 «Московский Комсомолец» 27.11.1993 «УМРУ, НО СУКОЙ НЕ БУДУ!]&lt;/ref&gt;. 1995 йылда  Юрий Шевчук  [[Чечен Республикаһы|Чечняға]] бара. Ул блиндаждарҙа һалдаттар менән әңгәмәләшә, акустик концерттар менән сығыш яһай, бер нисә тапҡыр атыштар аҫтында ҡала.  Ошо сәфәрендә Шевчук  фажиғәле видеоһын төшөрә&lt;ref&gt;[http://www.youtube.com/watch?v=7pxLMsdHZcw&amp;feature=related Шевчук в Чечне (ТВС)]&lt;/ref&gt;, унда һалдаттарҙың һәр береһенән үҙе менән таныштырыуҙы һәм ҡайһы яҡтан икәнен әйтеүҙе һорай. Бер нисә йылдан асыҡланыуынса, таҫмаға яҙылған ике тиҫтәләп егеттең һуғыштан береһе генә иҫән ҡайтҡан.&lt;blockquote class=&quot;&quot; style=&quot;&quot;&gt;
Беҙ Чечняла өс ҙур концерт бирҙек: Ханҡалала, [[Грозный]]ҙа һәм «Северный» аэропортында. Һауа торошо осошҡа яраҡһыҙ ине, беҙ колонна булып Моздокҡа киттек. Алдыбыҙҙан һаҡлауһыҙ «Урал»  бара ине, уны утҡа тоттолар. Шофер ауыр яраланды. Беҙ урындағы комендатура ҡыуаҡтарҙы, йорттарҙы тикшереп сыҡҡансы ике сәғәт торҙоҡ. Шунан  ары ҡуҙғалдыҡ.  Туғандарыбыҙ  борсолоуҙан ни эшләргә белмәй ине, ә беҙ уларға бер ниндәй хәбәр бирә алмай инек, сөнки элемтә юҡ. Концерттарыбыҙ имен үтте. Беҙ унда ябай граждандар кеүек барҙыҡ,  бер ниндәй партияның да ҡурсалауы аҫтында булманыҡ. Беҙ тыныслыҡҡа өгөтләргә теләй инек, сөнки рок-н-ролл һәр ваҡыт шуның өсөн көрәшә ине. Концерттарҙа чечен яғы ла, Рәсәй яғы ла булды, ҡоралдары ла үҙҙәре менән ине, ләкин улар бер-береһенә атманы. Беҙ шуға өлгәшергә тырыша ла инек. Был бик шәп булды&lt;ref name=&quot;autogenerated1&quot;&gt;[http://worldelectricguitar.ru/Dead_City.php Мёртвый город.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170913025000/http://worldelectricguitar.ru/Dead_City.php |date=2017-09-13 }}&lt;/ref&gt;.
&lt;/blockquote&gt;&lt;blockquote class=&quot;&quot; style=&quot;&quot;&gt;
Минең бер «чечен» йырым бар, ихлас. «Мертвый город. Рождество». Грозныйҙағы Раштыуа көндәре тураһында ул. 

Шундай мәл булды, төнөн артиллерия утҡа тотҡандан һуң ҡар яуҙы. Мин подвалдан урамға сыҡтым, шыр туҙанмын. Тынлыҡ. Харабалар яй ғына кәфенгә төрөнгән кеүек аҡ ҡар менән ҡаплана... Ә иртәнгә ҡар яуҙы…
&lt;/blockquote&gt;Солох тураһында [[Хәсәүйорт]] договорына ҡул ҡуйғандан һуң  Юрий Шевчук 1996 йылдың көҙөндә Грозныйҙың  «Динамо» стадионында Чечен Республикаһы халҡы өсөн концерт бирҙе. Был  Борис Гребенщиковтың Рәсәй музыканттары Ханҡалала һалдаттар алдында ғына түгел, ә бөтә Чечня кешеләре өсөн дә сығыш яһарға тейеш тигән белдереүенә Шевчуктың яуабы була. 

1990-сы йылдар  Юрий Шевчукҡа һыҙланыуҙар ғына түгел, уңыштар ҙа килтерә. «ДДТ» төркөмө бер нисә альбом яҙҙыра: «Оттепель» (1990), «Пластун» (1991), «Актриса Весна» (1992), «Чёрный пёс Петербург» (1994), «Это всё...» (1994), «Любовь» (1996), «Рождённый в СССР» (1997), «Мир номер ноль» (1999). «Актриса Весна» альбомындағы «Что такое осень» йыры «Наше Радио»ның ХХ быуаттың иң яҡшы 100 йыры хит-парадына индерелә, ул икенсе урынды ала. 

Шевчук, ил буйлап ҡына түгел, сит илдәрҙә лә йыш гастролдә йөрөй. [[Германия]], [[Америка Ҡушма Штаттары|АҠШ]], [[Австралия]], [[Венгрия]], [[Франция]], [[Япония]], [[Англия]], [[Канада]], [[Израиль]], [[Бойондороҡһоҙ Дәүләттәр Берләшмәһе|БДБ]] илдәре — бөтә ерҙә лә концерттар ҙур уңыш менән үтә.  

90-сы йылдар уртаһына Рәсәй [[Рок|рок-музыкаһының]] танылған мэтрына әйләнгән Юрий Шевчук йәш коллективтарға һәм башҡарыусыларға ярҙамын туҡтатмай. Дуҫтары менән бергәләп ҙур фестивалдәр ойоштора, унда ил буйлап йөрөгәндә һайлап алған талантлы музыканттарҙы саҡыра. Фестивалдән һуң ундағы иң яҡшы сығыштарҙың яҙмалар менән «ДДТ» лейбллы дискылар сығара. Шулай итеп, йәш музыканттар киң йәмәғәтселеккә танылыу мөмкинлеген ала.

Шевчуктың музыкаль эшмәкәрлегенең икенсе бер яғы — «Фонограммщик» һәм «Попса» тигән йырҙарындағы кеүек поп-башҡарыусылар менән аяуһыҙ көрәш. [[Киң мәғлүмәт саралары|Киң матбуғат сараларында]] тәнҡитле интервьюлар һәм мөрәжәғәттәр баҫтыра, тегеләргә ҡаҙалыуҙың төрлө юлдарын таба. Мәҫәлән, [[Киркоров Филипп Бедросович|Филипп Киркоровҡа]] ҡаршы Юрий Шевчук Филипптың эштән ебәргән тауыш режиссёрын файҙалана.  Улар икәүләп  [[Интернет]]та Филипптың сәхнәлә йырлаған ҡиәфәткә инеп, фонограммаға ҡушылып, ғәмәлдә ниндәй ауаздар сығарып тороуын тарата.  «ДДТ» төркөмө сығыштарҙа фонограмма ҡулланыуҙы көйләгән закон проектын эшләүҙә ҡатнаша. 

1998 йылдың 25 ғинуарында Шевчук  Владимир Высоцкий фондының «Своя колея» премияһына лайыҡ була, ләкин шәхси сәбәптәр арҡаһында премиянан баш тарта&lt;ref&gt;{{Книга|автор=Фёдор Раззаков|заглавие=Владимир Высоцкий. Я, конечно, вернусь...|ответственный=|издание=|место=Москва|издательство=|год=2005|страницы=1136|страниц=1258|isbn=}}&lt;/ref&gt;.

1999 йылда  «Фонд русской поэзии» нәшриәте Ю. Шевчуктың «Защитники Трои» тигән беренсе шиғыр китабын баҫып сығара. Инеш һүҙҙә яҙыусы, драматург һәм шағир Александр Володин былай тип яҙа:
''Ю.Шевчуктың шиғырҙары һәм йырҙары ерҙәге һәм күктәге тормошобоҙҙан күпте эсенә алған… Шашҡын, үҙәккә үткес, ҡайһы берҙә шаян юлдар. Һәм аҡыллы — тормоштоң үҙе кеүек.'' Шул уҡ 1999 йылда Шевчук [[Югославия]]ға уның бөтөнлөгөн яҡлап концерттар менән бара, суверен дәүләтте бомбаға тотҡан өсөн АҠШ-ты тәнҡитләй.   [[ЮНЕСКО]] өсөн Шевчук сербтарҙың Косово төбәгендәге юҡ ителгән православие ҡорамдары тураһында репортаждар төшөрә.  

1997 йылда яҙыусы Вячеслав Миронов Чечнялағы хәрби хәрәкәттәр тураһында «Я был на этой войне» тигән китап яҙа, унда Шевчуктың һуғыш мәлендә булыуын һүрәтләгән өлөш тә ингән. &lt;blockquote class=&quot;&quot; style=&quot;&quot;&gt;
«…Беҙҙең колоннала бишенсе машинала икенсе батальондан килтерелгән &quot;ДДТ&quot; төркөмөнөң лидерымы, солисымы, шайтан белһен, Юрий Шевчук та китеп бара. Уны яраланған штаб начальнигы һәм яраланған тағы өс яугир менән бергә алып килделәр. Шәп егет булып сыҡты  был Шевчук, бөтәһе лә был үҙен әллә кем итеп тойор, йөндөҙланып маташыр тип көткәйне. Ни фига, өс тин баҡыр кеүек ябай, подвалда духтарҙың атыуҙары һәм контратакалары аҫтында икенсе батальн менән өс көн подвалда ултырып, шаһиттар һөйләүенсә, йәшенмәгән. Үҙен ысын мужиктарса тотҡан, яралыларға ярҙамлашҡан. Уға ҡорал бирмәгәндәр,  һуҡыр сысҡан кеүек бит, күрмәй, Хоҙай ҡушмаһын, тейҙереп ҡуйырҙар.  Ә ҡалҡанында мировой егет. Духтар бирелергә тәҡдим иткәндә радиостанция аша уларға үҙҙәрендә Шевчук барлығын әйткәндәр, ә тегеләр ышанмаған. Шунан йырлағанын тыңлаттырғандар, унан һуң ул тегеләр менән һөйләшкән. Тегеләр уны алып сығырға вәғәҙә иткән, гарантия биргәндәр. Был баш тартҡан. Тағы ла Шевчук яралыларҙы, беҙҙең бригадалағыларҙы ғына түгел, башҡаларҙы ла үҙ енең һәм дуҫтарының иҫәбенә Германияға дауаланырға ебәрергә вәғәҙә иткән (аҙаҡ беоенеүенсә, быны эшләгән дә). Протездар, инвалид коляскалары алып биргән, шау-шыуһыҙ ғына эшләгән быларҙы. Репортерҙарһыҙ, матбуғат конференцияларыһыҙ, шым ғына, тыйнаҡ ҡына. Ҡыҫҡаһы — Мужик…»
&lt;/blockquote&gt;

=== 2000-се йылдар ===
[[Файл:Цветы_2001_Мы_желаем_счастья_вам.jpg|мини|220x220пкс|Һулдан уңға: Андрей Макаревич, Юрий Шевчук, Михаил Чернов. «Цветы» төркөмөнөң юбилей концерты, 2001 йыл&lt;br&gt;
]]
2000 йылда төркөмдөң 20 йыллығы ҙур тур менән билдәләнә. 2000—2004 йылдарҙа «ДДТ» [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй]] ([[Мәскәү]]ҙә һәм [[Санкт-Петербург]]та концерттар), [[Бойондороҡһоҙ Дәүләттәр Берләшмәһе|БДБ]] илдәре ([[Беларусь|Белоруссия]], [[Грузия]], [[Украина]]) һәм донъя  ([[Канада]], [[Америка Ҡушма Штаттары|АҠШ]], [[Швейцария]], [[Германия]], [[Израиль]], [[Англия]]) буйлап гастролдә йөрөй. «Просвистела» (1999), «Метель августа» (2000) дискылары, «Энциклопедия русского рока» серияһы йыйынтығы (2000) сығарыла.

2001 йылда  Юрий Шевчук Пилот төркөмөнөң  «Сказка о прыгуне и скользящем» альбомын яҙыуҙа ҡатнаша. 

Шевчук власҡа ҡарата бер ваҡытта ла ыңғай ҡарашта булмай, власть та уға йылы мөнәсәбәт күрһәтеп бармай. Мәҫәлән, Санкт-Петербургтың 300 йыллығына арналған рок-фестиваль үткәрттерелмй, һәм уны әҙерләүгә ҙур көс һалған Шевчук,  моңһоу шаяртып, гитарамды тотоп, «Любэ» төркөмө исеменән сыҡһам, президент ҡаршыһында ҙурыраҡ көскә эйә булыр инем, тип ҡуя. Шевчуҡа үҙәк телеканалдарға ла үткәрмәйҙәр. Әйтәйек, ХХ быуаттың  90-сы йылдарында Санкт-Петербургтың Һарай майҙанында булған данлыҡлы концертты ([[1993 йыл|1993]]) өс ай һайын тиерлек ҡабатлап торған Беренсе канал Шевчукты интервьюға ла саҡырмай, концерттарын да трансляцияламай, клиптарын да күрһәтмәй. 

Юрий Шевчук рок-фестивалдәрҙең күбеһендә ҡатнашып бармай, әммә автор йыры фестивален бер ҙә ҡалдырмай һәм унда төркөмдән башҡа үҙе генә йырлай.  2002 йылда ул 29-сы Валерий Грушин исемендәге фестивалдә ҡатнаша. 2007 йылда  Шевчук был фестивалдә (34-селә)  тағы була.  

2000-се йылдарҙа «ДДТ» ижадта яңы баҫҡысҡа күтәрелә. «Единочество 1, 2», (2002—2003), «Пропавший без вести» (2005), «Прекрасная любовь» (2007) альбомдарында донъяла кешенең әһәмиәтһеҙлеге һәм бөйөклөгө, тормошҡа һөйөү, дини мотивтар сағыла, хәҙерге осор йәмғиәтенең тәрән темалары күтәрелә.  Йырҙарҙы яҙҙырыуға рок-музыкаға хас булмаған халыҡйырҙарын башҡарыусылар, тынлы музыка ҡоралдары йәлеп ителә. 

1990-сы йылдарҙа Чечняла сығыш яһаған Шевчук Грозныйҙа үткәрелгән «Феникс» рок-фестивалендә ҡатнашыуҙан баш тарта&lt;ref&gt;[http://www.reporter-ufo.ru/1340-zasluzhennyjj-zajac-chechni.html Заслуженный «заяц» Чечни] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160924020913/http://www.reporter-ufo.ru/1340-zasluzhennyjj-zajac-chechni.html |date=2016-09-24 }}&lt;/ref&gt;. «Сәйәси пиар еҫе сыҡҡан» сарала ҡатнашырға теләмәүен белдерә&lt;ref&gt;[http://www.reporter-ufo.ru/90-zachishhennyjj-festival.html Зачищенный фестиваль] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160924021618/http://www.reporter-ufo.ru/90-zachishhennyjj-festival.html |date=2016-09-24 }}&lt;/ref&gt;.

2004 йылда  «Ҡыҙғыл һары инҡилап» барғанда [[Киев]]та Бойондороҡһоҙлоҡ майҙанында сығыш яһай&lt;ref&gt;[http://h.ua/story/6635 Зачем я приглашал Юрия Шевчука на Майдан?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170902063637/http://h.ua/story/6635 |date=2017-09-02 }}&lt;/ref&gt;.
[[Файл:Yuri_Shevchuk.20080315.jpg|слева|мини|Ю. Шевчук «Власть һәм мәҙәниәт: повестка 2008» тигән түңәрәк ҡорҙа, 2008 йылдың 15 марты (Архитектор йорто, Санкт-Петербург)]]
2007 йылда Шевчук әҙәбиәт һәм сәнғәт өлкәһендәге ҙур ҡаҙаныштары өсөн Рәсәйҙең «Триумф» премияһы лауреаты була. Был награданан алынған бөтә аҡсаны ул Чечнялағы һуғыштарҙа һаулығы зыян күргән хәрби хеҙмәткәрҙәргә тапшыра&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20070423142045/http://www.tvkultura.ru/news.html?id=150470 Сайт телеканала «Культура».]&lt;/ref&gt;.

2007 йылдың 31 авгусында  [[Новосибирск]]иҙа Тимер юлсылар мәҙәниәт һарайындағы концертынан һуң Юрий Шевчук үҙе мөрәжәғәт иткән бөтә радиостанцияларҙың да «Прекрасная любовь» тигән һуңғы альбомындағы  4 йырҙы тапшырыуҙан баш тартыуы, тик «Шансон» радиоһының ғына ФСБ генералы тураһындағы йырҙы тапшырырға, уныһын да тик төнгө 3-тән таңғы 5-кә тиклем генә ҡуйырға ризалашыуы тураһында белдерә. Йырсы быны цензура менән аңлата:&lt;ref&gt;[http://relax.ngs.ru/news/more/30785/ «НГС Релакс», «Наш президент умрёт…», 5 сентября 2007]&lt;/ref&gt;&lt;blockquote class=&quot;&quot; style=&quot;&quot;&gt;Мейеләрҙә цензура күкрәп сәскә атты, әлбиттә. Һуң, уларға әле бер кем янамаған, Кремлдән шылтыратмаған, ә улар алдан уҡ ҡурҡып тора.&lt;/blockquote&gt;2008 йылдың 3  мартында [[Санкт-Петербург]]та һайлау һөҙөмтәләре менән ризалашмағандарҙың «Риза түгелдәр маршы» акцияһында сығыш яһай&lt;ref name=&quot;kasparov.ru&quot;&gt;[http://www.kasparov.ru/material.php?id=484D0C3A26425 Идём ко дну]&lt;/ref&gt;.

2008 йылдың 8 июнендә  Юрий Шевчук Петербург иҡтисади форумының «Нимә ул Рәсәй? Иҡтисад булмаған телдә һөйләшеү» тигән түңәрәк ҡоронда ҡатнаша. Шевчук статистика килтерә — [[2003 йыл]]дан Санкт-Петербургта 100-ләгән ҡомартҡы емертелгән. «ДДТ» лидеры шулай уҡ «артҡа кире ҡайтырға ярамай — фекерҙәр көрәше кәрәк, ә берҙәм „[[Берҙәм Рәсәй]]&lt;nowiki/&gt;“ түгел» тип белдерә&lt;ref&gt;[http://www.echo.msk.ru/blog/echomsk/519700-echo/ Аудиозапись выступления Юрия Шевчука на Петербургском экономическом форуме]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://news.spbland.ru/i/30240/ SpbLand.ru / / Новости / Санкт-Петербург]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.rosbalt.ru/2008/06/08/492484.html ПЭФ: Шевчук «подпортил» репутацию России] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080610001914/http://www.rosbalt.ru/2008/06/08/492484.html |date=2008-06-10 }}&lt;/ref&gt;. 2008 йылдың 24 һәм 26 сентябрендә Мәскәүҙә һәм Санкт-Петербургта «Не стреляй!» тип аталған һуғышҡа ҡаршы тематикаға һәм Шевчуктың Цхинвалға барыуына арналған концерттар үтә, ул Кавказдағы һуңғы ваҡиғаларға ҡарата мөнәсәбәтен белдерә һәм киҫкен фекерҙәрен әйтә. 

[[2008 йыл]]дың декабрь аҙағында музыкант «L’Echoppe (Ларёк)» тигән альбомын сығара, ул уны бер йыл элек  [[Париж]]да яҙҙырған була.

2009 йылдың йәйендә Шевчуктың «Сольник» тигән икенсе шиғыр китабы баҫыла&lt;ref&gt;[http://sim-life.spb.ru/post107117454 Видеозапись презентации книги Сольник в Петербургском «Доме книги»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120224054432/http://sim-life.spb.ru/post107117454 |date=2012-02-24 }}&lt;/ref&gt;.

=== 2010-сы йылдар ===
2010 йылдың 25 авгусында «Лужники» ҙур спорт аренаһында U2 төркөмөнөң вокалсыһы Боно менән бергә йырлай, улар «Knocking on Heaven’s Door»  композицияһын башҡара.

2011 йылдың 25 июлендә «Forbes» журналының «Рәсәйҙең 50 иң данлыҡлы кешеһе» рейтингында 1 миллион АҠШ доллары күләмендәге килем менән 45-се юлды биләй&lt;ref&gt;[http://www.forbes.ru/rating/50-zvezd-2011/2011 50 главных российских знаменитостей по версии Forbes]&lt;/ref&gt;. Һуңыраҡ Шевчук журналдың мәғлүмәттәрен кире ҡаға.

2012 йылдың яҙында Себер ҡалаларында ([[Кемерово]], [[Юрга]], [[Төмән]], [[Омск]]) «ДДТ» концерттарын өҙәләр &lt;ref&gt;[http://www.kommersant.ru/doc/1923588 Ъ-FM — Юрий Шевчук: «Местные феодалы пытаются нас не пустить в свои вотчины, боятся»]&lt;/ref&gt;.

2013 йылда [[Финляндия]]ла Шевчуктың «Joka kevät minä kuolen» (рус. «Умираю каждою весной») тигән шиғырҙар йыйынтығы баҫылып сыға.&lt;ref&gt;[http://reproduktor.net/2013/04/v-finljandii-izdali-knigu-stihov-shevchuka/ Репродуктор: В Финляндии издали книгу стихов Юрия Шевчука]&lt;/ref&gt;

== Йәмәғәт эшмәкәрлеге ==

=== Сәйәсәттә ===
Влась менән килешмәүсәнлеген йыш белдерә  (атап әйткәндә,  «Риза түгелдәр маршы»нда ҡатнаша ). [[2010 йыл]]дың 7 мартында «Олимпийский» спорт комплексында власты, шоу-бизнесты, башҡа рок-музыканттарҙы тәнҡитләп сығыш яһай, Ходорковскийҙы эҙәрләүгә ҡаршы фекерен белдерә&lt;span class=&quot;cx-segment&quot; data-segmentid=&quot;539&quot;&gt;. &lt;/span&gt;Бынан алдыраҡ Шевчук Мәскәүҙең Хамовники судына барып, Михаил Ходорковский менән Платон Лебедевҡа тиҙерәк азат ителеүҙәрен теләп сыға&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20110203030623/http://www.gzt.ru/topnews/politics/278764.html Юрий Шевчук пришёл на процесс по второму делу «ЮКОСа»]&lt;/ref&gt;.&lt;ref&gt;[http://www.youtube.com/watch?v=WrpoFzBbyMU&amp;feature=player_embedded#! Речь Шевчука в Олимпийском 7 марта 2010]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.hro.org/node/7654 Интервью] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100613063119/http://hro.org/node/7654 |date=2010-06-13 }}&lt;/ref&gt;

2010 йылдың майында артистар менән музыканттарҙың [[Санкт-Петербург]]та премьер-министр [[Путин Владимир Владимирович|Путин]] менән осрашыуында Шевчук унан &lt;ref&gt;[http://www.youtube.com/watch?v=fCP0mOeE4UE&amp;NR=1 Шевчук о встрече с Путиным]&lt;/ref&gt; илдә ысынлап та етди, ихлас, намыҫлы либералләштереү, демократлаштырыу премьерҙың  планына индерелгәнме икәнлеге тураһында һорай һәм киләһе риза түгелдәр маршы ҡыуып таратылырмы тигән һорау бирә, быларға Путин аныҡ яуап бирмәй&lt;ref&gt;[http://vdilyin.blogspot.com/2011/11/blog-post_18.html В.]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.youtube.com/watch?v=HmDUPbUn7bo&amp;feature=related Михаил Жванецкий о Шевчуке и Путине]&lt;/ref&gt;, ә риза түгелдәр маршы ҡыуып таратыла. Путиндың Шевчуктан: «''Ә һеҙҙең исемегеҙ нисек, ғәфү итегеҙ?''» тигән һорауы  популяр мемға әйләнә&lt;ref&gt;[http://www.chaskor.ru/article/vvp_i_ddt_17653 Зинаида Троицкая, ВВП и «ДДТ» //Частный корреспондент, 31 мая 2010 г.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171002165404/http://www.chaskor.ru/article/vvp_i_ddt_17653 |date=2017-10-02 }}&lt;/ref&gt;. 2010 йылдың 30 авгусында   «Коммерсантъ» гәзитенә интервьюһында Путин Юрий Шевчукты белмәгәнлеген раҫлай&lt;ref&gt;[http://kommersant.ru/doc.aspx?DocsID=1495411 Ъ-Газета — Владимир Путин: даю вам честное партийное слово]&lt;/ref&gt;. Әммә ҡайһы бер баҫмалар тарафынан Путиндың эргәһендә Шевчук булыуын белгәнлеген иҫбатлай. Юрийҙың провокацион һорауына ул бары тик әңгәмәсене яңылыштыра торған КГБ ысулдарының береһен ҡулланған. Хатта Путина бер ҡасан да «ДДТ» төркөмө тураһында ишеткәне булмаған хәлдә лә, ул әңгәмәсеһенең исем-шәрифен белергә тейеш ине, сөнки осрашыу башланыр алдынан ярҙамсылары хөкүмәт башлығына һәр ҡатнашыусының досьеһын бирә. Башҡаларҙың бөтәһенә лә Владимир Владимирович исем-шәрифе менән өндәште. Шулай уҡ һәр ҡатнашыусы алдында өҫтәлдә ҡатнашыусыларҙың исем-фамилияһы яҙылған табличкалар ҙа тора ине&lt;ref&gt;http://newdaynews.ru/kiev/285622.html Путин использовал прием [//ru.wikipedia.org/wiki/КГБ КГБпротив] Юрия Шевчука.&lt;/ref&gt;.

Бынан тыш, үҙенең интервьюһында Шевчук осрашыу алдынан хөкүмәттән шылтыратып, ниндәй һорауҙар бирергә мөмкин икәнлеге тураһында иҫкәртеүҙәрен әйтә&lt;ref&gt;[http://www.bbc.co.uk/russian/russia/2010/05/100531_shevchuk_seva.shtml Юрий Шевчук: «Путин — раб вертикали власти»]&lt;/ref&gt;.2010 йылдың 10 октябрендә Интернетта  сбор Юрий Шевчуктың 2012 йылда президент һайлауҙа ҡатнашыуын һорап ҡултамғалар йыйыу башлана &lt;ref&gt;{{cite news|url=http://lenta.ru/news/2010/10/11/shevchuk/_Printed.htm|title=Пользователи Рунета выдвинули Шевчука в президенты России|date=2010-10-12|publisher=Пермский обозреватель|accessdate=2010-10-12}}&lt;/ref&gt;.  Шевчук был хаҡта ошолай ти:&lt;blockquote class=&quot;&quot; style=&quot;&quot;&gt;Был турала ишеттем мин. Улар бөтәһе лә хаталана тип уйлайым. Ил минең президент булыуыма әҙер түгел. Көтөп торорға кәрәк.&lt;/blockquote&gt;Ике көндән (12 октябрҙә)  Шевчуктың ҡарашы үҙгәрә:&lt;blockquote class=&quot;&quot; style=&quot;&quot;&gt;Президентлыҡҡа ла бара алам, миңә барыбер. &lt;…&gt; Мин, әлбиттә, бөтөнләй сәйәсмән түгел, әммә башҡа берәү ҙә юҡ икән, —  президент та була алам, ни хәл итәһең. &lt;…&gt; Сәйәсәтме? Ҡайһы бер кеше аңламай  — минеке түгел был. Ләкин илдә янғын сыҡҡан икән, нимәлер эшләргә кәрәк, эсеңдә гражданлыҡты нисектер уятырға… Иң мөһиме, ил яҡты булһын,  берәй нәмә булһа ла ыңғайға китһен&lt;ref&gt;[http://ru.reuters.com/article/topNews/idRURXE69B15L20101012?pageNumber=2&amp;virtualBrandChannel=0&amp;sp=true Рок-диссидент Шевчук грозит пойти в президенты.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140523225717/http://ru.reuters.com/article/topNews/idRURXE69B15L20101012?pageNumber=2&amp;virtualBrandChannel=0&amp;sp=true |date=2014-05-23 }}&lt;/ref&gt;.&lt;/blockquote&gt;[[2010 йыл]]дың 13 октябрендә президент [[Медведев Дмитрий Анатольевич|Медведев]] билдәле рок-музыканттар менән осраша. Юрий Шевчук был осрашыуға саҡырылмай&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://forum-msk.org/material/news/4378553.html|title=Медведевский протокол забоялся Шевчука|date=2010-10-13|publisher=forum-msk.org|accessdate=2010-10-13}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101016152517/http://forum-msk.org/material/news/4378553.html |date=2010-10-16 }}&lt;/ref&gt;.  2011 йылдың февралендә Юрий Шевчук национал-большевик,  «Союз Заключенных» http://zeki.su/  проектында ҡатнашҡан Максим Громов башлаған «Хәҙерге Рәсәйҙең сәйәси тотҡондары балалары» хәйриә акцияһында ҡатнаша. Уның асылы сәйәси тотҡондар балаларының билдәле кешеләр менән фотоға төшөүенән тора. Шунан фотолар  тотҡондарҙың рухын күтәреү өсөн төрмәләргә һәм лагерҙарға ебәрелә&lt;ref&gt;[http://www.mr7.ru/articles/47585/ Почему известные артисты фотографируются с детьми заключенных?]&lt;/ref&gt;.
Юрий Шевчук был акцияла ике тапҡыр ҡатнаша.&lt;ref&gt;[http://grani.ru/blogs/free/entries/186211.html Спасибо Максиму Громову и Юрию Шевчуку]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://lenta.ru/lib/14219001/ Политическая активистка, сторонница партии «Другая Россия»]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://zeki.su/novosti/2011/9/19125939.html Катрина Фомченкова (c Ю.]&lt;/ref&gt;.  2014 йылдың мартында Рәсәй ғәскәрҙәрен  Украинаға индереүгә ҡаршы фекер әйтә&lt;ref&gt;[http://www.novayagazeta.ru/blogs/273/62686.html Не прогибаться.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140904084036/http://www.novayagazeta.ru/blogs/273/62686.html |date=2014-09-04 }}&lt;/ref&gt;.  2014 йылдың майында Юрий Шевчук ҡаршы яҡтарҙы солохҡа саҡырып мәҡәлә баҫтыра&lt;ref&gt;[http://www.novayagazeta.ru/society/63495.html Юрий Шевчук: Светлой памяти] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140612110316/http://www.novayagazeta.ru/society/63495.html |date=2014-06-12 }}&lt;/ref&gt;.

2014 йылдың 18 июнендә ДДТ төркөмөнөң Мәскәүҙә Йәшел театрҙағы концертында  Юрий Шевчук концерттың бөтә гонорары Доктор Лизаның фондына Донбасста зыян күргән кешеләргә ярҙам күрһәтеү өсөн күсереләсәген белдерә &lt;ref&gt;[http://www.intermedia.ru/news/259707 Группа «ДДТ» отказалась от «Осени» и перевела средства от концерта жителям Донецкой области]&lt;/ref&gt;. &lt;blockquote class=&quot;&quot; style=&quot;&quot;&gt;&lt;br&gt;
&lt;/blockquote&gt;

=== Мәҙәниәттә ===
Санкт-Петербургтың тарихи биналарын һүтеүгә ҡаршы сығыш яһай, архитектура ҡомартҡыларына ҡағылышлы һуңғы йылдарҙа юғалтылған мәғлүмәттәрҙе йыя. Рәсәйҙең хәҙерге заман популяр музыкаһына ҡаршы, уны рухиәтһеҙ тип иҫәпләй. Юрий Шевчуктың исеме 2013 йылдың октябрендә тәҡдим ителгән Ватан тарихы буйынса берҙәм дәреслек концепцияһы проектыны персоналар исемелегенә индерелгән&lt;ref name=&quot;списперсон&quot;&gt;[http://ria.ru/society/20131030/973603568.html Единый учебник истории не расскажет о Ходорковском и Березовском] // [//ru.wikipedia.org/wiki/РИА_Новости РИА Новости]. 30 октября 2013.&lt;/ref&gt;.

=== Хәйриәлек ===
Сулпан Хаматова әйтеүенсә, Юрий Шевчук „Ғүмер бүләк ит“ фондының формаль түгел, ысынлап тергеҙелеүе башында торған. &quot;Беҙгә бөтәһе лә киләсәкһеҙ тарих тип тыҡығанда, шул ауыр заманда беҙгә атлап өйрәнергә ярҙам иткән иңбашыбыҙ, ҡултыҡ таяғыбыҙ булды ул»&lt;ref&gt;[http://www.novayagazeta.ru/columns/52617.html Ч. Хаматова, Время Шевчука, «Новая газета», № 53 от 16 мая 2012] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160423145556/http://www.novayagazeta.ru/columns/52617.html |date=2016-04-23 }}&lt;/ref&gt;.

== Ғаиләһе һәм шәхси тормошо ==
* Әсәһе — Фәниә Әкрәм ҡыҙы Гәрәева ([[20 май|20]].05.[[1925 йыл|1925]]), [[Татарҙар|татар]] &lt;ref name=&quot;empire&quot;&gt;[http://www.ozon.ru/context/detail/id/940117/ Николай Харитонов.]&lt;/ref&gt;{{уточнить страницу|25|5|2017}}. «Бөйөк Ватан һуғышы йылдарындағы фиҙакәр хеҙмәт өсөн» миҙалы һәм «Почётлы полярник» билдәһе менән бүләкләнгән.  Әлеге ваҡытта улы менән Санкт-Петербургта йәшәй. Әсәһе яҡлап олатаһы һәм өләсәһе — Әкрәм менән Тәлиға Гәрәевтәр. Олатаһы Заполярьеға күсә, бәлки, репрессиянан ҡотолоу маҡсатынандыр. Бер аҙҙан уның янына балаларын алып ҡатыны килә. Өләсәһе яҡлап ҡарт олатаһы менән ҡарт өләсәһе  Әмөдәрис һәм Нәвтүха, Өфөнән 60 километрҙағы  [[Таң (Благовар районы)|Мортаза]] ҡасабаһында йәшәгән. Ҡарт олатаһы бик диндар мосолман булған, хатта мулла булған тигән мәғлүмәт тә бар&lt;ref&gt;[http://www.islam.ru/rus/2009-07-02/27573/ Ислам. Ислам в России, ислам в мире] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090704231632/http://www.islam.ru/rus/2009-07-02/27573/ |date=2009-07-04 }}&lt;/ref&gt;. 1930-сы йылдарҙа репрессияланған, артабанғы яҙмышы билдәһеҙ.
&lt;blockquote class=&quot;&quot; style=&quot;&quot;&gt;Ҡарт олатайым мулла булған һәм ҡараштары өсөн 37 йылда атылған.  Ул ысын  мулла булған, ғәрәпсә бик яҡшы һөйләшкән, мәҙрәсәлә уҡытҡан. Әкрәм олатайым да ғәрәп телен шәп белә ине, Тәлиға өләсәйем дә. Әкрәм олатайымдың бик боронғо Ҡөрьәне бар ине, ул уны мираҫ итеп миңә тапшырҙы, ул Библия менән йәнәш китап кәштәмдә  тора. Бына нимә ул минең өсөн мосолманлыҡ менән татарҙар. Улар минең ата-бабам, минең ҡаным. Был минең өсөн бик мөһим…&lt;ref&gt;[http://www.business-gazeta.ru/article/51626/ Юрий Шевчук: «Я предлагаю пожить десять лет спокойно и построить нормальную страну»]&lt;/ref&gt;&lt;/blockquote&gt;
* Атаһы — Юлиан Сосфенович Шевчук, [[Украиндар|украин]]Все параметры шаблона &amp;#x7B;[[Ҡалып:Cite web|cite web]]&lt;nowiki&gt;}} должны иметь имя.&lt;/nowiki&gt;  [https://pamyat-naroda.ru/heroes/podvig-chelovek_nagrazhdenie22377562/ Память народа :: Документ о награде :: Шевчук Юлиан Сосфенович, Орден Красной Звезды]&lt;span id=&quot;cxmwAp0&quot; tabindex=&quot;0&quot;&gt;.&lt;/span&gt; &lt;span id=&quot;cxmwAp0&quot; tabindex=&quot;0&quot;&gt; pamyat-naroda.ru.&lt;/span&gt; &lt;small id=&quot;cxmwAp0&quot; tabindex=&quot;0&quot;&gt;26 апрель 2016 тикшерелгән.&lt;/small&gt;,  1924 йылда Украинаның Хмельницкий районы Полонск районы Лабунь ауылында тыуа.  1942 йылда лейтенанттар мәктәбен тамамлай һәм фронтҡа китә. отдельная истребительно-противотанковая артиллерийская Баш Командование Резервының 19-сы истребитель-танкыға ҡаршы айырым артиллерия бригадаһының  (19 оиптабр РГК) 29.02.1944 йылғы №:1/н  бойороғо менән  өлкән сержант Шевчук Ю. С. алыш барышында дошман танкыларының уты аҫтында полк командованиеһының ҡамауҙағы батарея менән бәйләнеш линияһын тергеҙгән һәм полк командирының телдән әйтелгән бойороҡтарын бер нисә тапҡыр дошман ҡулсаһы аша сығып тапшырған  өсөн Ҡыҙыл Йондоҙ ордены менән наградлана &lt;ref&gt;{{Cite web|title=Память народа :: Документ о награде :: Шевчук Юлиан Сосфенович, Орден Красной Звезды|url=https://pamyat-naroda.ru/heroes/podvig-chelovek_nagrazhdenie22377562/|publisher=pamyat-naroda.ru|accessdate=2016-04-26}}&lt;/ref&gt;. 3-сө Украин фронтының  338-се истребитель-танкыға ҡаршы артиллерия полкының 16.05.1944 сыҡҡан №:18/н  бойороғо буйынса полк комсоргы Шевчук Ю. С. «Хәрби хеҙмәт өсөн» миҙалы менән наградлана &lt;ref&gt;{{Cite web|title=Память народа :: Документ о награде :: Шевчук Юлиан Сосфенович, Медаль «За боевые заслуги»|url=https://pamyat-naroda.ru/heroes/podvig-chelovek_nagrazhdenie32070062/|publisher=pamyat-naroda.ru|accessdate=2016-04-26}}&lt;/ref&gt;. Һуғышты  [[Вена]]&lt;nowiki/&gt;ла тамамлай&lt;ref&gt;[http://www.kp.ru/daily/24095.4/323817/ Как защищали Родину отец Шевчука и дед Авербуха]&lt;/ref&gt;. КПСС сафына инә, дәүләт хеҙмәтендә эшләй, етәксе вазифалар биләй&lt;ref&gt;[http://ddt-msk.org/pressa/11.htm Юрий Шевчук: «Я жизнь люблю. Зачем мне клубы?» (1998 г.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111205233624/http://ddt-msk.org/pressa/11.htm |date=2011-12-05 }}&lt;/ref&gt;. 1970 йылдан Өфөлә йәшәй. [[Башҡорт Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы|БАССР]] Сауҙа министрлығында бүлек етәксеһе була. 1985 йылда 1-се дәрәжә Ватан һуғышы ордены менән наградлана&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Память народа :: Документ о награде :: Шевчук Юлиан Николаевич, Орден Отечественной войны I степени|url=https://pamyat-naroda.ru/heroes/podvig-chelovek_yubileinaya_kartoteka1522769538/|publisher=pamyat-naroda.ru|accessdate=2016-04-26}}&lt;/ref&gt;. Юрийҙың атаһы яҡлап олатаһы менән өләсәһе — Сосфен һәм Мария биш бала менән Украинанан Колыма крайына һөрөлгән була. Ике балалары ғына, шул иҫәптән Юлиан Шевчук иҫән ҡала.  2013 йылдың 6 ғинуарында Өфөлә үҙенең фатирында мәрхүм була.
* Һеңлеһе — Наталья Юлиановна. Ҡустыһы — Владимир Юлианович.
* Беренсе ҡатыны — Эльмира Бикбова (30.05.1967—13.03.1992), Өфөнән. 24 йәшендә мейе яман шешенән вафат була.Санкт-Петербургтың Волково зыяратында ерләнгән&lt;ref&gt;[http://www.novdelo.ru/article.php?id=7695 Почему после смерти супруги Юрий Шевчук так и не женился?]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;.
* Беренсе ҡатынынан улы Пётр (1987) ҡала, уны Шевчук баланың өләсәләре менән бергә тәрбиәләп үҫтерә. Пётр [[Кронштадт]]  Диңгеҙ кадет корпусын тамамлай. диңгеҙ пехотаһында хеҙмәт итә. 
1997 йылдың сентябрендә Шевчуктың актриса Марьяна Польеванан тағы бер улы Фёдор тыуа&lt;ref&gt;[http://sobesednik.ru/showbiz/pochemu-ne-zhenitsya-yurii-shevchuk Почему не женится Юрий Шевчук?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130203072241/http://sobesednik.ru/showbiz/pochemu-ne-zhenitsya-yurii-shevchuk |date=2013-02-03 }}&lt;/ref&gt;.

Хәҙерге ҡатыны (гражданлыҡ ҡатыны) — Екатерина&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Юрій Шевчук: «Історії кохання»|url=https://www.youtube.com/watch?v=WeQN3WkqbYQ|accessdate=2014-07-21}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Юрий Шевчук: «Мы — не официанты в искусстве»|url=http://9tv.co.il/news/2014/05/18/175857.html|accessdate=2014-07-21}}&lt;/ref&gt; .&lt;ref&gt;[http://vm.ru/news/yurij-shevchuk-u-menya-est-katya-i-ya-ee-lyublyu1320166642.html Юрий Шевчук: «У меня есть Катя.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170218021402/http://www.vm.ru/news/yurij-shevchuk-u-menya-est-katya-i-ya-ee-lyublyu1320166642.html |date=2017-02-18 }}&lt;/ref&gt;

== Соло карьераһы ==
Төркөм менән берлектәге ижадынан тыш, Шевчук яңғыҙ йырлы бер нисә альбомын сығара:
* 1983 — Череповецкий магнитоальбом 
* 1995 — Кочегарка (1985 йылғы яҙма) 
* 1998 — 82 г. (1982 йылғы яҙма) 
* 2001 — Два концерта. Акустика (1997 йылғы яҙма) 
* 2005 — Москва. Жара (1985 йылғы яҙма) 
* 2007 — Прекрасная любовь 
* 2008 — L’Echoppe 
* 2009 — Сольник (шиғыр йыйынтығы; Новая газета нәшер иткән).

== Кинолағы эштәре ==

=== Актёрлыҡ эштәре ===
* «Публикация» (реж. Виктор Волков, 1988) — камео (ДДТ төркөмө менән) 
* «Духов день» (1990) — Иван Христофоров 
* «Город» (1990) — камео 
* «Вовочка» (2002) — алкоголик Александр Сергеевич 
* «Атаман» (2005) — камео, ер аҫты үткәүелендәге йырсы  (16 серия) 
* «Антонина обернулась» (2007) — Аркаша, психиатрк клиника пациенты 
* «Батюшка» (2008) — ауыл табибы
* «Жила-была одна баба» (2011) — Ишин, баш күтәреүселәр отряды командиры.
; документаль фильмдар
* «Я получил эту роль» (реж. М. Мельниченко, 1986)
* «Рок» (реж. Алексей Учитель, 1987)
* «Игра с неизвестным» (реж. Пётр Солдатенков, 1988)
* «Лимита» (реж. Е. Головня, 1989)
* «Город» (реж. Александр Бурцев, 1990)
* «Время ДДТ» (реж. В. Бледнов, 2002)
* «Костя и мышь» (2006)
* «Посольская церковь» (реж. Алексей Лушников, 2006)
* «Свобода по-русски» (реж. Андрей Смирнов, 2006)
* «Небо под сердцем» (реж. Виктория Каськова, 2012)
Рус православие сиркәүе тарихына арналған   «Земное и небесное» тигән күп сериялы фильмда алып барыусы булараҡ  ҡатнаша.  

2007 йылда  Юрий Шевчук «История государства Российского» тарихи проектының   500 серияһын тауышландыра.

=== Фильмдар өсөн музыка ===
[[Файл:2._Шевчук_Ю.Ю._(Казань,_16_декабря_2011_г.).JPG|справа|мини|266x266пкс|Юрий Шевчук (концерт группы «ДДТ» в [[Ҡазан|Казани]], 16 декабря [[2011 йыл|2011]] г.)]]
Юрий Шевчук йыр яҙған фильмдар:
* «Духов день» (1990) 
* «Ночь длинных ножей» (1990) 
* «Русский транзит» (1994) 
* «Кто, если не мы» (1998) 
* «Азазель» (2002) 
* «Ледниковый период» (2002) 
* «Вовочка» (2002) 
* «Господа офицеры» (2004) 
* «Дальнобойщики-2» (2004) 
* «Поцелуй бабочки» (2006) 
* «Антонина обернулась» (2007) 
* «Группа Zeta» (2007—2009) 
* «Батюшка» (2008) 
* «Отставник» (2009) 
* «Одиночка» (2010) 
* «Generation П» (2011) 
* «Ключ саламандры» (2011) 
* «Географ глобус пропил» (2013)

== Хеҙмәттәре, ҡаҙаныштары, бүләктәре  ==
Юрий Шевчуктың бүләктәре:
* Рәсәй МЧС-ы миҙалы («Ғәҙәттән тыш гуманитар операцияларҙа ҡатнашыусыға»)
* Эске эштәр министрлығының «Көмөш Тәре» отличие билдәһе
* «МАСТЕР КЛАСС» халыҡ-ара сәнғәт фестиваленең «Мастер» билдәһе
* [[Берлин]]да [[1994 йыл]]да үткән «Санкт-Петербургтың аҡ төндәре» фестиваленең  «Йылдың иң яҡшы рок-йырсыһы» титулы
* Украина православие сиркәүенең Изге апостол Андрей Первозванный ордены ([[2012 йыл|2012]])&lt;ref&gt;[http://orthodox.org.ua/article/ki%D1%97v-blazhenn%D1%96shii-mitropolit-volodimir-nagorodiv-v%D1%96domikh-muzikant%D1%96v-tserkovnimi-nagorodami Блаженніший Митрополит Володимир нагородив відомих музикантів церковними нагородами // Офіційний веб-сайт Української Православної Церкви, 12.05.2012]{{Ref-uk}}(укр.)&lt;/ref&gt;
* [[2010 йыл]]дың 16 ғинуарында   212924 һанлы астероидҡа Юрий Шевчук исеме ҡушылыу тураһында диплом тапшырыла.
Юрий Шевчук:
* «Алтын камертон» конкурсы лауреаты ([[1982 йыл|1982]])
* «Московский комсомолец» гәзите премияһы лауреаты
* «Петрополь» художество премияһы лауреаты ([[1999 йыл|1999]], [[2017 йыл|2017]])
* Царское Селоның «Художество премияһы» лауреаты  ([[2000 йыл|2000]])
* музыка өлкәһендә «Зәңгәр биттәр. Йыл кешеһе — [[2002 йыл|2002]]&lt;nowiki/&gt;» премияһы лауреаты
* [[Башҡортостан|Башҡортостан Республикаһының]] халыҡ артисы (18.09.2003)
* әҙәбиәт һәм сәнғәт өлкәһендәге ҡаҙаныштары өсөн Рәсәйҙең «Триумф» бойондороҡһоҙ премияһы лауреаты [[2007 йыл|2007]]
* мәҙәниәт һәм сәнғәт саралары менән кеше хоҡуҡтарын яҡлаған өсөн Мәскәүҙең Хельсинки төркөмө  премияһы лауреаты ([[2009 йыл|2009]])

== Китаптары ==
* Шевчук Ю. Защитники Трои. Книга стихов и песен (издание 2-е, дополненное) — С.-Пб.: Издательство Фонда Русской Поэзии при участии альманаха «Петрополь», 2000.
* Шевчук Ю. Сольник. Альбом стихов. — Москва: Книжный клуб 36.6, Новая газета. 2009.

== Әҙәбиәт ==
* {{Навигация
| Тема = Юрий Шевчук
| Викицитатник = Юрий Юлианович Шевчук
}}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|3}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.molva.ru/shev/article970.html Биографический обзор] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170619191540/http://www.molva.ru/shev/article970.html |date=2017-06-19 }}
* [http://www.ddt.ru/ Официальный сайт группы «ДДТ»]
* [http://echo.msk.ru/programs/beseda/501638-echo/ Юрий Шевчук: «Я в душе спартанец… Нас триста, а их легион»//Передача радиостанции «Эхо Москвы»]
* [http://www.echo.msk.ru/programs/personalno/541962-echo/ ДДТ «Не стреляй»&quot;//Передача радиостанции «Эхо Москвы»]
* [http://newsmusic.ru/news_2_10064.htm Юрий Шевчук: Родина не имеет отношения к «Единой России»]
* [http://grani-tv.ru/entries/134/ Юрий Шевчук на сайте «Грани-ТВ»]
* [http://gkatsov.com/DDT.htm Юрий Шевчук, Петрович и Манхэттен]
* [http://news.bbc.co.uk/hi/russian/entertainment/newsid_4114000/4114902.stm Юрий Шевчук: «рок-музыка — это когда не всё хорошо»]
* [http://www.echo.msk.ru/blog/severyukhin/717524-echo/ Статья «Певца Юрия Шевчука в Президенты!»]
* [http://www.vz.ru/culture/2009/6/16/297877.html Книга Юрия Шевчука «Сольник»]
* [http://chelny-week.ru/2013/11/yurij-shevchuk-menya-v-etoj-strane-nichego-uzhe-ne-udivlyaet-2/ ЮРИЙ ШЕВЧУК: «МЕНЯ В ЭТОЙ СТРАНЕ НИЧЕГО УЖЕ НЕ УДИВЛЯЕТ».] [http://chelny-week.ru/2013/11/yurij-shevchuk-menya-v-etoj-strane-nichego-uzhe-ne-udivlyaet-2/ — Интервью газете «Новая неделя»]

[[Категория:Википедия:Статьи с нерабочими ссылками с мая 2017]]
[[Категория:Википедия:Страницы с некорректным использованием шаблонов:Cite web]]
[[Категория:Рәсәй актёрҙары]]
[[Категория:СССР актёрҙары]]
[[Категория:Алфавит буйынса актёрҙар]]
[[Категория:Рәсәй композиторҙары]]
[[Категория:СССР композиторҙары]]
[[Категория:Алфавит буйынса композиторҙар]]
[[Категория:Өфө музыканттары]]
[[Категория:Алфавит буйынса музыканттар]]
[[Категория:Башҡортостандың халыҡ артистары]]
[[Категория:Рәсәй йырсылары]]
[[Категория:СССР йырсылары]]
[[Категория:Алфавит буйынса йырсылар]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:Рәсәйҙең XX быуат шағирҙары]]
[[Категория:СССР шағирҙары]]
[[Категория:Алфавит буйынса шағирҙар]]
[[Категория:16 майҙа тыуғандар]]
[[Категория:1957 йылда тыуғандар]]
[[Категория:Рәсәй рок-музыканттары]]
[[Категория:Рус шағирҙары]]
[[Категория:Рәсәй рәссамдары]]
[[Категория:СССР рәссамдары]]
[[Категория:Алфавит буйынса рәссамдар]]</text>
      <sha1>qa668po59b1cybwa9m5vvgtp7s6rhm5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Троицк тарихи мәсеттәре</title>
    <ns>0</ns>
    <id>127935</id>
    <revision>
      <id>1279419</id>
      <parentid>1058156</parentid>
      <timestamp>2024-11-19T21:39:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>31336</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>1279419</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11789" sha1="6j0rj9qjv5xc8ekj8vjavkrb7lhzwr9" xml:space="preserve">
[[Файл:Здание_мечети_(Троицк).JPG|справа|мини|250x250пкс|Алтынсы йәмиғ мәсете]]
'''Троицк тарихи йәмиғ мәсеттәре''' — 1917 йылға тиклем [[Ырымбур губернаһы]] [[Троицк (Силәбе өлкәһе)|Троицк]] ҡалаһында (хәҙер [[Силәбе өлкәһе]]) төҙөлгән [[Мәсет|мәсеттәр]]. Барыһы ете мәсет төҙөлгән була, уларҙың бишеһе — таштан, ә икеһе ағастан эшләнгән була. Беҙҙең ваҡытҡа тиклем дүрт таш бина ҡалған, уларҙың икеһе тәғәйенләү буйынса мәсет булараҡ файҙалана. Хәҙерге Троицкиҙа яңы мәсеттәр юҡ.

[[XIX быуат]]та Троицкиҙа эре мосолман ойошмаһы барлыҡҡа килә [[1897 йыл]]да ҡалала йәшәүселәрҙең 36,2 % (8 430 кеше) [[мосолмандар]] тәшкил итә, шул иҫәптән [[татарҙар]] — 7 344 кеше (87,1 %). [[Урта Азия]] һәм [[Ҡаҙағстан]] мосолмандарҙың байтаҡ өлөшө Ҡаҙағстан һәм Урта Азия менән сауҙа итә.

Беренсе мәсет Троицкиҙа 1786-[[1789 йыл]]дарҙа императрица [[Екатерина II]] ҡарары буйынса генерал-губернатор Осип Игельстром контроле аҫтында төҙөлә, комплексҡа мәсет, мәҙрәсә һәм ағастан төҙөлгән Азия каруанһарайы инә. 1820 -[[1824 йыл]]дарҙа каруанһарай комплексы икенсе урынға күсереү менән бәйле һүтелә. Тәүге ағас мәсете урынына мосолмандар икенсе мәсет төҙөргә ниәтләйҙәр, әммә 1828 йылда башҡа урында таш мәсет төҙөйҙәр.

'''Беренсе йәмиғ мәсете''' (''Төп'', ''Ахун хәҙрәт'') — таш мәсет [[1828 йыл]]да сауҙагәр Абдулваһап Әбүбәкеров аҡсаһына төҙөлә. Уның имамдары Троицк өйәҙе ахуны М. Абдуллатифов һәм Ырымбур губернаһы ахуны А. Рахманҡолов булалар, шуға күрә мәсет Ахун исемен ала. [[1929 йыл]]да мәсет ябыла һәм үҙ тәғәйенлеше буйынса файҙаланмай, бинала ятаҡхана, суд урынлашҡан була. [[2010 йыл]]да киң мәғлүмәт сараларында Силәбе дәүләт университеты янында уны тергеҙеү планы тураһында мәғлүмәт баҫылып сыға. Бина Октябрь (элекке Ырымбур) урамында урынлашҡан.

'''Икенсе йәмиғ мәсете''' (''Үрге'', ''Яуш'') — ике манаралы таш мәсет [[1838 йыл]]да сауҙагәр Мөьмин Хужасәйетов аҡсаһына төҙөлә. Бик оҙаҡ ваҡыт мәсеттең имам-хатибы [[Бикмәтов Мөхәмәт Мөхәмәтзариф улы|М. М. Бикмәтов]] була. Яуш исеме мәсетте ҡараған сауҙагәрҙәр фамилияһынан бирелгән. Мәсет эргәһендә [[Мөхәмәҙиә мәҙрәсәһе (Троицк)|«Мөхәмәҙиә» мәҙрәсәһе]] эшләгән, мәҙрәсә ике ҡатлы уҡыу корпуста һәм бер ҡатлы ятаҡханала урынлашҡан була. [[1930 йыл]]да мәҙрәсә ябыла, тәғәйенләнеше буйынса файҙаланыла алмай (клуб, китапхана һ. б. урынлаштырыла). 1970 йылда бинаны емерәләр. Мәсет урынында әлеге ваҡытта 5 ҡатлы торлаҡ йорто урынлашҡан. Мәҙрәсәнең уҡыу һәм торлаҡ биналары һаҡланып ҡалған һәм торлаҡ булараҡ файҙалана. Мәсет Татар (хәҙер ВЛКСМ-дың 30-йыллығы урамы) тыҡрығында урынлашҡан.

'''[[Зәйнулла Рәсүлев исемендәге мәсет|Өсөнсө йәмиғ мәсете]]''' — таш мәсет сауҙагәр Яушев Гайса аҡсаһына 1863-[[1864 йыл|1864 йылдарҙа]] төҙөлә. Имамдар аталы-уллы Рахманкуловтар булалар. Шулай уҡ йыш ҡына V-се мәсеттең имамы [[Зәйнулла Рәсүлев]] йома вәғәзен үткәргән. [[1930]]-[[1944 йыл]]да тәғәйенләнеше буйынса файҙаланыла алмаған (татар клубы һәм театр урынлашҡан). 1943 йылда манараһы һүтелә. 1944 йылда бина диндарҙарға кире ҡайтарыла. 1980 йылдың башында бина авария хәлендә була. [[1988 йыл]]да реставрация буйынса эштәр башлана, әммә улар тамамланмай. 2002 йылда эштәр ҡабаттан башлана, әммә манараһы әле лә эшләнеп бөтмәгән. 2008 йылдан мәсет [[Рәсүлев Зәйнулла Хәбибулла улы|Зәйнулла Рәсүлев]] исемен йөрөтә. Октябрь урамы , 122-се йорт адресы буйынса урынлашҡан. Архитектура ҡомартҡыһы, муниципаль һаҡ аҫтында ([[1992]] йылдан алып).

'''Дүртенсе йәмиғ мәсете''' (''Баҙар'', ''Вәлиев'') — таш мәсет Мөхәмәҙи Абдулваһапов 1877-[[1879 йыл]]да Түбәнге баҙарҙа (Малышев һәм Совет урамдары мөйөшөндә) аҡсаһына төҙөлә. Мәсет янында сауҙа кибете һәм мәҙрәсә асыла. Вәлиев исеме мәсетте ҡараған сауҙагәр Мөхәмәтйән Вәлиев исеменән алынған. [[1928 йыл]]да ябыла һәм тәғәйенлеше буйынса файҙаланмай. Хәҙерге ваҡытта манараһы һәм көмбәҙе юҡ, бинала Троицк электромеханик заводы хеҙмәттәре урынлашҡан.

'''Бишенсе йәмиғ мәсете''' (''Амур'', ''Рәсүл'') — Заречный биҫтәһендә ағас мәсет 1880 -[[1883 йыл]]дарҙа ғибәҙәтхана урынында һатыусы Сәйфулла Ғәббәсов һәм уның улы Хәбибулланың аҡсаһына төҙөлә. Мәсет бында 1870-се йылдарҙа йәшәй башлаған татарҙар өсөн тәғәйенләнгән булған. 1884—1917 йылда уның имамы [[Рәсүлев Зәйнулла Хәбибулла улы|Зәйнулла Расүлев]] була, ә 1917—1936 йылдарҙа — уның улы [[Рәсүлев Ғабдрахман Зәйнулла улы|Ғабдрахман Рәсүлев]]. 1872 йылда уҡ ғибәҙәтхана янында мәҙрәсә һәм мәктәп асыла. [[1886 йыл]]да мәғрифәтсе [[Ибрай Алтынсарин]] аҡсаһына уҡыу корпусы һәм ята биналары төҙөлә. Мәҙрәсә «[[Рәсүлиә]]» исемен алған. Заречный биҫтәһе Зәйнулла Рәсүлев «Ма’амур» тип йөрөтә башлай (ғәр.&quot;ма’амур&quot; урыҫса — обустроенный). Шунан, күрәһең, биҫтәнең икенсе исеме — «Амур». [[1937 йыл]]да ябыла, бина тәғәйенләнеше буйынса файҙаланыла алмаған (мәктәп, ятаҡ урынлашҡан була). 1980 йылдар аҙағында бина емерелә, уның урынында сауна төҙөйҙәр.

'''Алтынсы йәмиғ мәсете''' (''[[Ғатаулла мулла мәсете]]'') — таш мәсет 1894-[[1895 йыл]]дарҙа сауҙагәр Яушев Әбделвәли аҡсаһына Баҙар һәм Осипов урамдарының киҫелешендә (хәҙер Ленин һәм Дубинин урамдары) төҙөлә. Исеме беренсе имам хөрмәтенә бирелгән. [[1928 йыл]]да бина ябыла һәм тәғәйенләнеше буйынса файҙаланмай (магазин урынлашҡан була), ләкин манараһы совет осоронда ла алып ташланмай. [[1977 йыл]]да мәсет бинаһы төбәк әһәмиәтендәге архитектура ҡомартҡыһы итеп таныла. 1990 йылдар башында диндарҙарға кире ҡайтарыла. [[2002]]-[[ 2009 йыл]]дарҙа реставрациялана. 2009 йылдан ғәмәлдә. Ленин урамы, 117-се йорт адресы буйынса урынлашҡан. Рәсәй мәҙәни мираҫ ҡомартҡыһы.

'''Етенсе йәмиғ мәсете''' (Слобода, ''Яңауыл'') — ағас мәсет [[1912 йыл]]да Кузнецовский биҫтәһендә ({{Lang-tt|Яңа аул}}) Яушев Мухаммедшариф васыяты буйынса уның улы Әбделлатиф төҙөй. [[1930 йыл]]да ябыла һәм бина тәғәйенләнеше буйынса файҙаланыла алмаған (татар мәктәбе һәм китапхана урынлашҡан була). [[1960 йыл|1960-сы йылдарҙа]] бинаны һүтеп ташлайҙар, уның урынында 7-се һанлы мәктәп төҙөлә.

== Әҙәбиәт ==
* Ислам на Урале: энциклопедический словарь / Коллект. автор. Сост. и отв. редактор Д. З. Хайретдинов. — М.: Медина, 2009. — 404 с., ил. — (Ислам в Российской Федерации; Вып. 5).

== Һылтанмалар ==
* {{ЭБЭ2013|index.php/ukazateli/2-statya/3257-troitskie-sobornye-mecheti|Троицкие соборные мечети|автор=Абдрахманов Р. У., Гизатуллин Р. Н.}}
* [http://www.bastanovo.ru/wp-content/uploads/2013/10/DOLGAYA-DOROGA-K-HRAMU.pdf ''Гизатуллин Р. Н.'' Долгая дорога к храму (из истории поисков первой троицкой мечети)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140508043107/http://www.bastanovo.ru/wp-content/uploads/2013/10/DOLGAYA-DOROGA-K-HRAMU.pdf |date=2014-05-08 }}
* [http://www.islamrf.ru/news/culture/mosaique/11220 В Троицке восстановят первую историческую мечеть] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304095905/http://www.islamrf.ru/news/culture/mosaique/11220 |date=2016-03-04 }}

{{Исторические мечети России}}

[[Категория:Алфавит буйынса Рәсәй мәсеттәре]]
[[Категория:Троицк]]
[[Категория:Силәбе өлкәһе мәсеттәре]]</text>
      <sha1>6j0rj9qjv5xc8ekj8vjavkrb7lhzwr9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ыраутау (һырт)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>129051</id>
    <revision>
      <id>1279460</id>
      <parentid>1059532</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T08:07:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>31336</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>1279460</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4580" sha1="os2k3k1t6ppihsjupe9m1979r6saq4k" xml:space="preserve">'''Ыраутау''' - (''Раутау'', урыҫса - ''Равтау'') - [[Рәсәй]], [[Башҡортостан Республикаһы]] [[Архангел районы]]ның [[Аҙау]] ауылынан йыраҡ булмаған һырт.Ул [[Белорет районы]]на ла сиктәш.
 
Һырт аша Өфө-Сибай тимер юлы үтә, станцияға шул тау атамаһы бирелгән. Станцияға туристар йыш килә, сөнки һырттан йыраҡ та түгел матур тәбиғәт күренештәре, [[Инйәр (йылға)|Инйәр]] йылғаһы, билдәле Олотау. Туристарҙың слеттары ла йыш ҡына шунда үткәрелә &lt;ref&gt;[http://tourmuseum.ru/popularny/ravtau.htm Равтау. Маршруты выходного дня] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171205233306/http://tourmuseum.ru/popularny/ravtau.htm |date=2017-12-05 }}&lt;/ref&gt;
[[File:Заря. Архангельский район, Республика Башкортостан - panoramio.jpg|thumb|Таң. Архангел районы. Алыҫта- тауҙар]]
[[File:Railroad bridge across Inzer river near Ravtau station.jpg|thumb|Ыраутау янындағы тимер юл күпере]]

== Этимологияһы == 
Ололарҙың әйтеүенсә, һырт атамаһы &quot;ырау&quot;, йәғни &quot;ырамлы&quot; тигән һүҙ менән тамырҙаш. Уҙған быуаттың тәүге яртыһында һүҙ башында &quot;Ы&quot; хәрефе булмай тигән ҡағиҙә уйлап сығарып, ошо хәрефкә башланған күп кенә исемдәр ҙә киҫелеүгә дусар булған.Атама &quot;урау&quot; тигән һүҙҙән дә килеп сығыуы ихтимал, әйтелештә ул &quot;ырау&quot;ға әйләнеп, шунан инде &quot;Рау&quot; тип кенә ҡалыуы ла ихтимал. Белорет районында Ырау тигән йылға ла бар [https://ba.wikipedia.org/wiki/%D0%AB%D1%80%D0%B0%D1%83_(%D0%98%D0%BD%D0%B9%D3%99%D1%80_%D2%A1%D1%83%D1%88%D1%8B%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D2%93%D1%8B).]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}

== Атамаға бәйле фольклор ==
Тау ике районды - Архангел менән Белорет районын ғына сикләп ҡалмай, ҡумырыҡ менән менән ҡатай ырыуының ерҙәрен дә айырып торған.
Архангел (Аҫҡын) ерҙәре иген культуралары өсөн яйлы, ә Инйәр-ҡатайҙар тау-таш араһында иген үҫтерә алмай. Шуға ла ике ырыу бер яҡтан баҫыусылыҡ продукцияһы менән, икенсе яҡтан ағас, һунарсылыҡ табыштары менән алыш-биреш итә торған булған.Шул уҡ ваҡытта бер-береһе менән уҫал шаярыша ла торған булғандар. 
Бер мәл хәҙер Архангел тип аталған Аҫҡын ауылына сабата-арҡан һатырға килгән ҡатай Ыраутау һыртындағы юлда ҡумырыҡ кешеһе менән эләгешеп китеп, һуңғыһының арҡаһына һуҡҡан. Ҡумырыҡ кешеһе ошолай һамаҡлаған, ти:

Ыраутауҙың баштарында

Ҡатай һуҡты арҡаға.

Мин бармамын, ҡатай килер

Тоғон йөкмәп арпаға&lt;ref&gt;Г. Ситдиҡова Үҙ Ҡояшым, үҙ Айым. - Өфө,2002.- 144-се бит. - ISBN 5-295-03172-1&lt;/ref&gt;.

== Сығанаҡтар ==
* [http://www.arh-raion.ru Официальный сайт органов местного самоуправления муниципального района Архангельский район Республики Башкортостан]
*Г. Ситдиҡова. Үҙ Ҡояшым, үҙ Айым. - Өфө,2002.- 144-се бит. - ISBN 5-295-03172-1
== Иҫкәрмәләр ==

[[Категория:Урал тау һырттары]]
[[Категория:Башҡортостан тау һырттары]]
[[Категория:Алфавит буйынса тау һырттары]]
[[Категория:Урал тауҙары]]
[[Категория:Архангел районы]]</text>
      <sha1>os2k3k1t6ppihsjupe9m1979r6saq4k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төлмәй (йылға)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>129066</id>
    <revision>
      <id>1279438</id>
      <parentid>989391</parentid>
      <timestamp>2024-11-19T23:47:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>31336</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>1279438</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6038" sha1="5vl7z0jvvf8def79cqscmvjjbnk3js3" xml:space="preserve">{{Река
 |Название                = Төлмәй
  |Национальное название  = 
 |Изображение             = 
  |Подпись изображения    = 
 |Длина                   = 62
 |Площадь бассейна        = 637
 |Бассейн                 = Инйәр/Эҫем/Ағиҙел/Түбәнге Кама һыу һаҡлағысы/Кама/Волга/Каспий диңгеҙе
 |Расход воды             = 
  |Место измерения        = 
 |Исток                   = 
  |Местоположение истока  = 
  |Высота истока          = 
  |Координаты истока      = 54.5317/58.1589
 |Устье                   = Инйәр
  |Местоположение устья   = уң ярынан 126 км 
  |Высота устья           = 
  |Координаты устья       = 54.2986/57.595
 |Страна                  = Рәсәй
  |Регион                 = Башҡортостан/Силәбе өлкәһе
   |Район                 = Катав-Ивановский район/Белорет районы
 |Позиционная карта       = Рәсәй Башҡортостан
}}
'''Төлмәй''' — [[Рәсәй]], [[Силәбе өлкәһе]]нең һәм [[Башҡортостан Республикаһы]]ның  [[Белорет районы]]ндағы йылғаһы.

Йылға [[Силәбе өлкәһе]] Ҡатау-Иваново районынан баш ала. Йылғаның тамағы [[Инйәр (йылға)|Инйәр]] йылғаһының уң яғына ағымы буйынса 126-сы саҡрымда урынлашҡан. Оҙонлоғо 62  км &lt;ref name='МПР России'/&gt;.

Һыу объекты системаһы: [[Инйәр (йылға)|Инйәр]] → [[Эҫем]] → [[Ағиҙел]] → [[Кама]] → [[Волга]] → [[Каспий диңгеҙе]]

== Урынлашыуы ==
Төлмәй йылғаһы Белорет районындағы Инйәр ҡасабаһы менән Асы ауылы араһындағы арауыҡтағы йылға. Был йылға буйында Төлмәй һәм [[Түбәнге Төлмәй]] ауылдары урынлашҡан булған. Хәҙерге ваҡытта Түбәнге Төлмәйҙә генә бер аҙ халыҡ йәшәй, Төлмәй ауылы юҡҡа сыҡҡан.
Йылға [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Белорет районы]]ндағы дәүләт тәбиғәт [[Көньяҡ Урал]] ҡурсаулығы биләмәһенән ағып килә.

Ул  Ҡоро Тау («Сухие Горы») һәм Нәре һырттары араһындағы үҙәндән баш ала. Башланған ере ҡарурмандар, тау һаҙлыҡтары, диңгеҙ кимәленән  580 метр бейеклектә. Үрге ағымында бейек һырттар, ҡаялар, батҡаҡлыҡтар оҙатып бара. Түбәнге Төлмәй һәм Төлмәй станцияһы араһында ул Инйәрҙең 126 км-ында уға килеп ҡоя.  Башлыса ҡар һыуҙары һәм яуым-төшөмдән тулылана.

== Ҡушылдыҡтары ==
Төп ҡушылдығы - Ямашты йылғаһы. Шулай уҡ күп һанлы тау шишмәләре ҡушыла.

== Экологияһы ==
Йылға бассейнында хужалыҡ эштәре алып барылмай, тамағында тиерлек урынлашҡан Түбәнге Төлмәйҙән башҡа ауыл-ҡасабалар юҡ.  Һыуы үтәҙек, таҙа.  Йылғала ҡыҙылбалыҡ, ажау (ҡушбаш), бәрҙе һәм башҡа балыҡтар үрсей.

Хәҙерге ваҡытта  ҡурсаулыҡ биләмәһендә экологик туристик маршруттар төҙөлгән, шулай уҡ Төлмәй йылғаһына ла үтеп була. Һыу ташҡанда кәмә менән төшөп була, әммә төбөнә батҡан ағастар хәүеф тыуҙыра &lt;ref&gt;http://www.samaragid.ru/nature/river/reka-tyulma.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170826042312/http://www.samaragid.ru/nature/river/reka-tyulma.html |date=2017-08-26 }}&lt;/ref&gt;

== Һыу реестры мәғлүмәттәре ==
[[Рәсәй дәүләт һыу реестры]] мәғлүмәте буйынса йылға [[Кама һыу бассейны округы]]нда урынлашҡан, [[һыу хужалығы участкаһы]] — [[Эҫем (йылға)|Эҫем йылғаһы]], йылға башынан тамағына тиклем. Бәләкәй йылға бассейны — Ағиҙел, йылға бассейны — [[Кама]]&lt;ref name='МПР России'/&gt;.

[[Һыу ресурстарының федераль агентлығы]] мәғлүмәте буйынса — 10010200612111100019713&lt;ref name='МПР России'&gt;{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=182455|title=Государственный водный реестр РФ: Тюльмень|archiveurl=http://www.webcitation.org/6A6k5BYaz|archivedate=2012-08-22}}&lt;/ref&gt;.

== Иҫкәрмәләр ==
{{примечания}}

== Һылтанмалар ==
* [http://yuzhnyj-ural.ru/obekty/reki/104-reka-tjulma-tjulmen.html Справочная статья. Река Тюльмень (Тюльма). Сайт Весь Южный Урал]
* Голубые дороги Южного Урала [http://perevalnext.ru/golubyie-dorogi-yuzhnogo-urala/]

[[Категория:Алфавит буйынса йылғалар]]
[[Категория:Башҡортостан йылғалары]]
[[Категория:Белорет районы йылғалары]]
[[Категория:Инйәр]]
[[Категория:Урал]]</text>
      <sha1>5vl7z0jvvf8def79cqscmvjjbnk3js3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Электромагнит нурланыш</title>
    <ns>0</ns>
    <id>129703</id>
    <revision>
      <id>1279465</id>
      <parentid>1059605</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T08:40:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>31336</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>1279465</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="30709" sha1="908gqwry3p4deght9o0nkh1g7w0q9ij" xml:space="preserve">{{Ук}}

'''Электромагнит тулҡындар''' / '''электромагнит нурланыш ''' — электромагнит ҡыры тайпылышының (үҙгәргән хәленең) арауыҡта таралыуы.

Электр зарядтары тарафынан һәм уларҙың хәрәкәте ваҡытында электромагнит ҡырҙар барлыҡҡа килә, ә алмаш электромагнит ҡырҙарҙың хәрәкәт итеүсе зарядтарҙан иң алыҫҡа таралырға һәләтле булған һәм хәрәкәт барышында иң яй һүнеүсән өлөшө нурланыш тип йөрөтөлә.

Электромагнит тулҡындар түбәндәгеләргә бүленә:
* радиотулҡындар (үтә оҙондарҙан башлап),
* терагерцлы нурланыш,
* инфраҡыҙыл нурланыш,
* күренеүсән яҡтылыҡ,
* ультрафиолет нурланыш,
* рентген нурланышы һәм гамма-нурланыш (һүрәтте ҡарағыҙ).
Электромагнит нурланыш бөтә төр мөхиттә таралырға һәләтле. [[Вакуум]]да (электромагнит тулҡындарҙы йотоусы йә сығарыусы матдәнән һәм есемдәрҙән азат арауыҡта) электромагнит нурланыш һис һүрелмәйенсә теләһә күпме алыҫлыҡтағы арауыҡтарға тарала, әммә матдәле арауыҡта ла ярайһы уҡ һәйбәт таралған осраҡтары була. 
[[Файл:Light_spectrum.svg|мини|Электромагнит нурланыш сректры диапазонының инглизсә классификацияһы. Бағаналар: 1 (ҡара төҫтәге) — диапазондарҙы билдәләү аббревиатуралары, 2 — йышлыҡ, 3 — тулҡын оҙонлоғо, 4 — фотон энергияһы]]

== Электромагнит нурланыштың тасуирламалары ==
Электромагнит нурланыштың төп тасуирламалары — йышлыҡ, тулҡын оҙонлоғо һәм полярлашыу.

Тулҡын оҙонлоғо нурланыш таралыу тиҙлеге (төркөм тиҙлеге) аша йышлыҡ менән туранан-тура бәйләнгән. Вакуумда нурланыш таралыуҙың төркөм тиҙлеге яҡтылыҡ тиҙлегенә тиң, башҡа мөхиттәрҙә был тиҙлек кәмерәк була. Вакуумда электромагнит нурланыштың фаза тиҙлеге лә яҡтылыҡ тиҙлегенә тиң, башҡа мөхиттәрҙә ул яҡтылыҡ тиҙлегенән артығыраҡ та, кәмерәк тә булырға мөмкин&lt;ref&gt;([//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B5%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F_%D0%BE%D1%82%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8 Принцип максимальности скорости света теории относительности] при этом не нарушается, так как скорость переноса энергии и информации — связанная с групповой, а не фазовой скоростью — в любом случае не превышает световой скорости)&lt;/ref&gt;.

Дөйөм алғанда, электромагнит нурланыштың үҙенсәлектәрен һәм параметрҙарын тасуирлау менән электродинамика шөғөлләнә, ә спектрҙың айырым өлөштәренең нурланыш үҙенсәлектәрен физиканың махсус бүлектәре өйрәнә. Бындай махсус бүлектәргә оптика (һәм уның бүлектәре) һәм радиофизика инә. Спектрҙың ҡыҫҡа тулҡынлы осоноң үткер электромагнит нурланышы менән юғары энергиялар физикаһы шөғөлләнә&lt;ref&gt;Также вопросы, связанные с жесткими и сверхжесткими излучениями могут возникать в астрофизике; там иногда они имеют особую специфику, например, генерация излучения может происходить в областях огромного размера&lt;/ref&gt;; хәҙерге ҡараштарға ярашлы, юғары энергиялар ваҡытында электродинамика көсһөҙ тәьҫирләшеүҙәр менән, артабан тағы ла юғарыраҡ энергияларҙа бөтә ҡалған калибрлы ҡырҙар менән бер теорияла берләшеп, үҙаллылығын юғалта.

Электромагнит нурланыштың үҙенсәлектәрен моделләштереү һәм өйрәнеү мөмкинлеген биргән төрлө теориялар бар. Шуларҙың иң фундаменталь&lt;ref&gt;Наиболее фундаментальной, не считая упомянутых выше теорий Стандартной модели, отличия которой от чистой квантовой электродинамики проявляются, впрочем, лишь при очень высоких энергиях.&lt;/ref&gt; һәм һыналғандарының береһе — квант электродинамикаһы. Макроскопик өлкәлә сағыштырмаса түбән йышлыҡлы электромагнит нурланышты тасуирлау өсөн Максвелл тигеҙләмәләренә нигеҙләнгән классик электродинамика ҡулланыла. Оптик нурланышты оптика, тулҡын оптикаһы, квант оптикаһы, геометрик оптика өйрәнә. Гамма-нурланыш башлыса йәҙрә физикаһының объекты булып тора, медицина һәм биологик йәһәттән радиоактив нурланыштың тәьҫире радиологияла өйрәнелә. Шулай уҡ астрофизика, [[фотохимия]], [[фотосинтез]] һәм күҙ менән ҡабул итеү биологияһы, спектраль анализдың ҡайһы бер өлкәләре өсөн дә электромагнит нурланыш төп әһәмиәткә эйә.

== Электромагнит нурланыштың диапазондары ==
Электромагнит нурланыш йышлыҡ диапазондарына бүленә (таблицаны ҡарағыҙ). Нурланыштың таралыу тиҙлеге вакуумда даими булғанлыҡтан, уның тирбәлеүҙәр йышлығы вакуумдағы тулҡын оҙонлоғо менән ныҡ бәйләнгән. 
{| class=&quot;standard&quot; style=&quot;margin-bottom: 10px;&quot;
! colspan=&quot;2&quot; | Диапазондың атамаһы
! Тулҡындарҙың оҙонлоғо, ''λ''
! Йышлыҡтар, ''f''
!Сығанаҡтар
|-
| rowspan=&quot;5&quot; | Радиотулҡындар
| Үтә оҙон 
| 10 км-нан ашыу
| 30 кГц-нан кәм
| rowspan=&quot;5&quot; |Атмосфера һәм магнитосфера күренештәре. Радиоэлемтә.
|-
|Оҙон
| 10 км — 1 км
| 30 кГц — 300 кГц
|-
|Уртаса
| 1 км — 100 [[Метр|м]]
| 300 кГц — 3 МГц
|-
|Ҡыҫҡа
| 100 м — 10 м
| 3 МГц — 30 МГц
|-
|Ультраҡыҫҡа 
| 10 м — 0,1 мм
| 30 МГц — 3000 ГГц&lt;ref name=&quot;gost24375&quot;&gt;[http://www.gosthelp.ru/text/GOST2437580RadiosvyazTerm.html ГОСТ 24375-80. Радиоэлемтә. Терминдар һәм билдәләмәләр] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160905103444/http://www.gosthelp.ru/text/GOST2437580RadiosvyazTerm.html |date=2016-09-05 }}&lt;/ref&gt;
|-
| colspan=&quot;2&quot; |Инфраҡыҙыл нурланыш
| 1 мм — 780 [[Метр|нм]]
| 300 ГГц — 429 ТГц
| rowspan=&quot;2&quot; |Йылы һәм электр менән тәьҫир иткәндә молекулаларҙың һәм атомдарҙың нурланышы.
|-
| colspan=&quot;2&quot; |Күренеүсән нурланыш
| 780—380 нм
| 429 ТГц — 750 ТГц
|-
| colspan=&quot;2&quot; |Ультрафиолет
| 380 нм — 10 нм
|  7,5·10&lt;sup&gt;14&lt;/sup&gt; Гц — 3·10&lt;sup&gt;16&lt;/sup&gt; Гц
|Тиҙләнешле электрондар тәьҫирендә атомдарҙың нурланышы.
|-
| colspan=&quot;2&quot; |Рентген
|10 нм — 5 пм
| 3·10{{e|16}}Гц — 6·10{{e|19}} Гц
|Тиҙләнешле зарядланған киҫәксәләр тәьҫирендә атом процестары.
|-
| colspan=&quot;2&quot; |Гамма
| 5 пм-дан кәмерәк
| 6·10&lt;sup&gt;19&lt;/sup&gt; Гц-нан күберәк
|Йәҙрә һәм космос процестары, радиоактив тарҡалыу.
|}
Ультраҡыҫҡа радиотулҡындар метрлы, дециметрлы, сантиметрлы, миллиметрлы һәм децимиллиметрлыларға (гиперюғары йышлыҡтар, 300—3000 ГГц) бүленә, улар дөйөм ҡабул ителгән классификация буйынса радиотулҡындарҙың стандарт диапазондары булып тора. Икенсе бер классификация буйынса радиотулҡындарҙың был стандарт диапазондары, метрлыларынан башҡа, ''микротулҡын'' йә үтә юғары йышлыҡлы (СВЧ) тулҡын тип атала&lt;ref&gt;[https://studfiles.net/preview/1427506/page:21/ 48.Особенности диапазона свч. Деление свч диапазона на поддиапазоны.].&amp;#x20; StudFiles.&amp;#x20;Проверено 24 октября 2017.{{Cite web|url=https://studfiles.net/preview/1427506/page:21/|title=48.Особенности диапазона свч. Деление свч диапазона на поддиапазоны.|publisher=StudFiles|accessdate=2017-10-24}}&lt;/ref&gt;.

Ионлаштырыусы электромагнит нурланыш. Был төркөмгә ғәҙәттә рентген һәм гамма-нурланыш инә, хәйер, атомдарҙы ультрафиолет нурланыш та, хатта күренеүсән яҡтылыҡ та ионлаштыра ала. Рентген һәм гамма-нурланыш өлкәләренең сиктәре бик шартлы рәүештә генә билдәләнә ала. Рентген кванттарының энергияһы 20 эВ — 0,1 МэВ сиктәре эсендә ята, ә гамма-кванттарҙың энергияһы 0,1 МэВ-тан ҙурыраҡ. Тар мәғәнәлә гамма-нурланышты йәҙрә сәсә, ә рентген нурланышын түбән ятышлы орбиталарҙан электронды бәреп сығарғанда атом электрон тышлығы тарата.

=== Радиотулҡындар ===
λ-ның ҡиммәттәре ҙур булғанлыҡтан радиотулҡындарҙың таралыуын мөхиттең [[атом]]истик төҙөлөшөн иҫәпкә алмайынса ҡарарға мөмкин. Спектрҙың инфраҡыҙыл өлөшөнә ҡараған иң ҡыҫҡа радиотулҡындар ғына бында инмәй. Радиодиапазонда нурланыштың квант үҙенсәлектәре лә әллә ни күренмәй, шулай ҙа уларҙы иҫәпкә алырға тура килә, атап әйткәндә, квант генераторҙарын һәм сантиметрлы һәм миллиметрлы диапазон көсәйткестәрен, шулай уҡ йышлыҡтың һәм ваҡыттың молекуляр стандарттарын һүрәтләгәндә күҙҙә тоторға кәрәк.

Радиотулҡындар үткәргестәр аша тейешле йышлыҡтағы алмаш ток үткәндә барлыҡҡа килә. Ә арауыҡ аша үтеүсе электромагнит тулҡын үткәргестә алмаш токты ҡуҙғата. Был үҙенсәлек [[радио]]техникала антенналар конструкциялағанда ҡулланыла.

[[Күк күкрәү|Йәшен]] тулҡындарҙың был диапазоны барлыҡҡа килеүҙең тәбиғи сығанағы булып тора. Ул шулай уҡ Шумандың торғон электромагнит тулҡындарының сығанағы тип тә һанала.

=== Микротулҡынлы нурланыш ===

=== Инфраҡыҙыл нурланыш ===
=== Күренеүсән (оптик) нурланыш ===
[[Файл:Light_dispersion_conceptual_waves.gif|мини|Үтә күренеүсән призма аҡ төҫтәге нурҙы уны төҙөгән нурҙарға тарҡата&lt;ref&gt;Структура луча показана условно. Синусоидальность лучей показана условно. Разная скорость света в призме для разных длин волн не показана.&lt;/ref&gt;]]
Күренеүсән, инфраҡыҙыл һәм ультрафиолет нурланыштар ''спектрҙың оптик өлкәһе '' тип аталған өлкәне тәшкил итә. Был өлкәне айырыу спектрҙың ошо өлөштәренең яҡынлығына ғына түгел, уны тикшереү приборҙарының оҡшашлығына ла бәйле. Был приборҙар әүәлге быуаттарҙа уҡ күренеүсән [[яҡтылыҡ]]ты өйрәнеү өсөн эшләнгән булған (нурланышты фокуслаштырыу линзалары һәм көҙгөләре, [[Призма (оптика)|призмалар]], дифрация рәшәткәләре, нурланыштың спектр составын тикшереү өсөн интерференциялау приборҙары һ. б.).

Спектрҙың оптик өлкәһендәге тулҡындарҙың йышлыҡтары — [[атом]]дар һәм [[молекула]]ларҙың үҙ йышлыҡтары, ә уларҙың оҙонлоғо молекулаларҙың үлсәмдәре һәм молекула-ара аралыҡтар менән сағыштырыла ала. Шунлыҡтан был өлкәлә матдәнең атомистик төҙөлөшөнә бәйле күренештәр ҙур әһәмиәткә эйә. Ошо уҡ сәбәптән яҡтылыҡтың тулҡын үҙенсәлектәре менән бергә квант үҙенсәлектәре лә ҡалҡып сыға.

Оптик нурланыштың иң билдәле сығанағы — [[Ҡояш]]. Уның өҫкө йөҙө (фотосфера) 6000 K температураға тиклем ҡыҙған һәм сағыу аҡ төҫ менән яҡтыра (ҡояш нурланышының өҙлөкһөҙ спектры максимумы 550 нм-лы «йәшел» өлкәлә урынлашҡан, күҙҙең һиҙгерлек максимумы ла нәҡ шунда). Ошондай [[Йондоҙҙар|йондоҙ]] тирәһендә тыуғаныбыҙға күрә электромагнит нурланыш спектрының был өлөшө беҙҙең тойоу ағзалары тарафынан туранан-тура ҡабул ителә.

Оптик диапазон нурланышы, атап әйткәндә, есемдәрҙе йылытҡан саҡта (инфраҡыҙыл нурланыш та йылыға бәйле тиҙәр) атомдар менән молекулаларҙың йылыға бәйле хәрәкәте арҡаһында барлыҡҡа килә. Есем ни тиклем нығыраҡ йылынһа, уның нурланыш спектрының максимумында урынлашҡан йышлыҡ та шул тиклем юғарыраҡ була. Билдәле кимәлдә йылытҡанда (ҡыҙҙырыу) есем күренеүсән диапазонда яҡтыра башлай, яҡтылыҡ тәүҙә ҡыҙыл, шунан һары төҫкә инә һәм шулай төҫ үҙгәрештәре ары дауам итә.

Оптик нурланыш химик һәм биологик реакцияларҙа хасил була ала. Оптик нурланыш вариҫтары булған химик реакцияларҙың иң билдәлеләренең береһе [[фотография]]ла ҡулланыла. Ерҙәге тереклектең күбеһе өсөн энергия сығанағы булып Ҡояштың оптик нурланышы тәьҫире аҫтында үҫемлектәрҙә барған [[фотосинтез]] реакцияһы хеҙмәт итә.

=== Ультрафиолет нурланыш ===

=== Үткер нурланыш ===
Рентген һәм гамма-нурланыш өлкәһендә [[Квант механикаһы|нурланыштың квант үҙенсәлектәре]] алғы планға сыға.

Рентген нурланышы етеҙ хәрәкәт итеүсе зарядлы киҫәксәләр (электрондар, протондар һ.б.) тормозланғанда, шулай уҡ атомдарҙың электрон тышлыҡтарында барған процестар һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килә. Гамма-нурланыш атом йәҙрәләре эсендә барған процестар һөҙөмтәһендә, шулай уҡ [[элементар киҫәксә]]ләрҙең әүерелештәре һөҙөмтәһендә хасил була.

== Төрлө диапазонлы электромагнит нурланыштың үҙенсәлектәре ==
Электромагнит тулҡындарҙың таралыуы электр &lt;math&gt;\mathit E(t)&lt;/math&gt; һәм магнит &lt;math&gt;\mathit H(t)&lt;/math&gt; ҡырҙарының ваҡытҡа бойондороҡлолоғо, тулҡындарҙың төрҙәре (яҫы, сферик һ.б.), полярлашыу төрө һәм башҡа үҙенсәлектәр нурланыш сығанағына һәм мөхит үҙлектәренә бәйле.

Төрлө йышлыҡтағы электромагнит нурланыштар матдә менән дә үҙ-ара төрлөсә тәьҫирләшә. ''Радиотулҡындарҙы'' сығарыу һәм йотоу процестарын ғәҙәттә классик электродинамика нисбәттәре менән тасуирларға мөмкин; ә бына ''оптик'' диапазонға һәм айырыуса ''үткер нурҙарға'' ҡарата уларҙың квантлы тәбиғәтен иҫәпкә алырға кәрәк.

== Тикшеренеүҙәр тарихы ==
Яҡтылыҡтың тулҡын теориялары Гюйгенс замандарында барлыҡҡа килә башлаған. 1678 йылда Гюйгенс «Яҡтылыҡ тураһында трактат» ({{lang-fr|{{iw|Traité de la lumière||en|Traité de la lumière}}}}&lt;span class=&quot;iw plainlinks&quot; data-lang=&quot;en&quot; data-lang-name=&quot;англ.&quot; data-title=&quot;Traité de la lumière&quot;&gt;Traité de la lumière&lt;/span&gt;) баҫтырып сығара, унда яҡтылыҡ теорияһы буйынса тәүге фекерҙәрен әйтә. 1690 йылда сыҡҡан икенсе бер хеҙмәтендә ул исланд шпатында сағылыу, һыныу һәм нурҙың икеләтә һыныуы теорияһын хәҙерге заман физика дәреслектәрендәге кеүек итеп тасуирлай. Гюйгенс принцибын формалаштыра, был принцип тулҡын фронтын тикшерергә мөмкинлек бирә, уны артабан Френель үҫтерә (Гюйгенс—Френель принцибы). 1660—1670-се йылдарҙа яҡтылыҡтың физик теорияһына шулай уҡ [[Исаак Ньютон|Ньютон]]менән Гук үҙ өлөшөн индерә.

М. В. Ломоносовтың корпускуляр-кинетик теорияһының күп кенә положениелары (1740—1750-се йылдар) электромагнит теорияһы постулаттарының элгәре булып тора.

[[1800 йыл]]да инглиз ғалимы У. Гершель инфраҡыҙыл нурланышты аса.

[[1801 йыл]]да Риттер ультрафиолет нурланышты аса&lt;ref&gt;Догадки о наличии излучения за пределами видимого спектра высказывались и ранее Гершеля и Риттера, однако они показали это экспериментально.&lt;/ref&gt;.

Электромагнит тулҡындар булыуы тураһында фаразды инглиз физигы [[Майкл Фарадей|Фарадей]] [[1832 йыл]]да уҡ әйтә.

[[1865 йыл]]да инглиз физигы [[Джеймс Максвелл|Дж. Максвелл]] классик (квантлы булмаған) физиканың электромагнит ҡыры теорияһын эшләп бөтә.

[[1888 йыл]]да немец физигы Герц Максвелл теорияһын тәжрибә менән иҫбатлай. Шуныһы ҡыҙыҡ: Герц был тулҡындарҙың барлығына ышанмай һәм тәжрибәһен Максвелл һығымталарын инҡар итеү өсөн үткәрә.

[[1895 йыл]]дың 8 ноябрендә Рентген ультрафиолет нурланышҡа ҡарағанда ҡыҫҡараҡ тулҡын диапазонындағы электромагнит нурланышты аса (һуңыраҡ был нурланышҡа рентген тигән исем бирелә).

XIX быуат аҙағында белорус ғалимы профессор Я. Наркевич-Иодко донъяла беренсе булып газ-разрядлы плазманың электромагнит нурланышын тере организмдарҙы электрографиялау (визуалләштереү), йәғни ғәмәли медицина ихтыяждары өсөн ҡулланыу мөмкинлектәрен тикшерә.

[[1900 йыл]]да Поль Виллар радий нурланышын тикшергәндә гамма-нурланышты аса.

[[1900 йыл]]да [[Макс Планк|Планк]] абсолют ҡара есемдең нурланышы проблемаларын теоретик йәһәттән тикшергәндә электромагнит нурланыш процесының квантлылығын аса. Был хеҙмәт квант физикаһына башланғыс һала.

[[1905 йыл]]дан алып Эйнштейн, унан һуң Планк фотон төшөнсәһен формалаштырыуға алып килгән хеҙмәттәрен баҫтыра, улар электромагнит нурланыштың квант теорияһына нигеҙ һала.

Нурланыштың квант теорияһы һәм уның матдә менән үҙ-ара тәьҫирләшеүе буйынса ХХ быуат уртаһында эшләгән билдәле физиктарының артабанғы хеҙмәттәре һөҙөмтәһендә квант электродинамикаһы хәҙерге замандағы ҡиәфәтендә барлыҡҡа килә.

== Электромагнит хәүефһеҙлеге ==
Электромагнитлы диапазондағы нурланыштар билдәле бер кимәлдә кеше, хайуан һәм башҡа тере йән эйәләренең организмына кире йоғонто яһарға, шулай уҡ электр приборҙарының эшендә лә кире сағылыш табырға мөмкин. Ионлаштырмаусы нурланыштарҙың төрлө төрө төрлө физиологик тәьҫир яһай. Магнит ҡырының (даими һәм квазидаими, импульслы), ВЧ- һәм СВЧ-нурланыштарҙың, лазер нурланышының, юғары вольтлы ҡоролмаларҙа сәнәғәт йышлығындағы электр һәм магнит ҡырының һ. б. диапазондары айырыла.

=== Тереклеккә йоғонтоһо ===
Электромагнит ҡыр кимәлдәренең, уларҙың диапазонына ярашлы, тораҡ зоналар һәм эш урындары өсөн милли һәм халыҡ-ара гигиеник нормативтары бар.

Яҡтыртылғанлыҡтың гигиеник нормалары бар; шулай уҡ лазер нурланышы менән эшләгәндә хәүефһеҙлек нормативтары төҙөлгән.

Компетентлы дәүләт органдары электромагнит ҡырының диапазонына бәйле электромагнит нурланыштың рөхсәт ителгән кимәле нормативтарын билдәләй. Был нормалар төрлө илдә төрлөсә булырға мөмкин.

Рөхсәт ителгәндән юғары электромагнит ҡыры зоналарында күпмелер ваҡыт буйы булыу зарарлы: хәлһеҙлек, күңел болғаныу, баш ауыртыуы күҙәтелә. Нормативтар ныҡ боҙолған осраҡта йөрәккә, мейегә, үҙәк нервы системаһына зыян килеүе ихтимал. Нурланыштың кеше психикаһына ла йоғонто яһауы бар, кеше ярһыусанға әйләнә, үҙен-үҙе ҡулда тота алмай. Дауалауға бирешә һалып бармай торған ауырыуҙар барлыҡҡа килә. Атап әйткәндә, корреляцион анализ баш мейеһе яман шешенең хатта аҙ ҡеүәтле кеҫә радиотелефонынан сыҡҡан электромагнит ҡырына ла бәйле булыуын раҫлай&lt;ref&gt;В. Н. Дунаев «Электромагнитные излучения и риск популяционному здоровью при использовании средств сотовой связи» //Гигиена и санитария, № 6, 2007, с. 56—57&lt;/ref&gt;.

Рәсәйҙә «Электромагнитные поля в производственных условиях, на рабочих местах. Санитарно-эпидемиологические правила и нормативы»&lt;ref&gt;[http://www.mhts.ru/BIBLIO/SNIPS/Sanpiny/2.2.4.1191-03/2.2.4.1191-03.htm 2.2.4.1191-03.htm]&lt;/ref&gt; тигән СанПиН 2.2.4.1191—03 эш итә.

Рөхсәт ителгән нормативтар радиация хәүефһеҙлеге нормалары — НРБ-99 менән көйләнә.

== Иҫкәрмәләр ==
{{Примечания|2}}

== Әҙәбиәт ==
* Физика. Большой энциклопедический словарь/Гл. ред. А. М. Прохоров. — 4-е изд. — М.: Большая Российская энциклопедия, 1999. — С. 874—876. ISBN 5-85270-306-0 (БРЭ)
* ''Кудряшов Ю. Б., Перов Ю. Ф. Рубин А. Б.'' Радиационная биофизика: радиочастотные и микроволновые электромагнитные излучения. Учебник для ВУЗов. — М.: ФИЗМАТЛИТ, 2008. — 184 с — ISBN 978-5-9221-0848-5

== Һылтанмалар ==
* [http://www.femto.com.ua/articles/part_1/1274.html Электромагнитное излучение] в Физической энциклопедии
* [http://www.elsmog.ru Воздействие электромагнитного излучения на организм человека] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201130020234/http://elsmog.ru/ |date=2020-11-30 }}
* [http://electricalschool.info/main/electrobezopasnost/439-kak-vlijajut-jelektromagnitnye-polja.html Как влияют электромагнитные поля воздушных линий электропередачи на людей, животных и растения]
* [https://www.asutpp.ru/osnovy-elektrotexniki/elektromagnitnoe-izluchenie.html Электромагнитное излучение — воздействие на человека, защита]
* [http://grachev.distudy.ru/Uch_kurs/sredstva/Templ_1/templ_1_6.htm Поглотители электромагнитных волн, радиопоглощающие материалы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171210010041/http://grachev.distudy.ru/Uch_kurs/sredstva/Templ_1/templ_1_6.htm |date=2017-12-10 }}

[[Категория:Оптика]]
[[Категория:Радиобиология]]
[[Категория:Электромагнит нурланыш]]
[[Категория:Электромагнит күренештәре]]</text>
      <sha1>908gqwry3p4deght9o0nkh1g7w0q9ij</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Электр тогы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>131379</id>
    <revision>
      <id>1279464</id>
      <parentid>1005014</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T08:38:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>31336</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>1279464</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13160" sha1="ld3chyjcnlhg15ivhmsmyuhc3bgo49f" xml:space="preserve">
{{Ук}}
'''Электр тогы''' — электр зарядын йөрөтөүсе киҫәксәләрҙең йәки квазикиҫәксәләрәҙең бер тәртиптә (йүнәлештә) хәрәкәт итеүе&lt;ref name=&quot;ФЭ5&quot;&gt;{{книга |автор=Ковалёв Н. Ф., Миллер М. А. |часть=Электрический ток |ссылка часть=http://www.femto.com.ua/articles/part_2/4643.html |заглавие=[[Физическая энциклопедия]] |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= Гл. ред. [[Прохоров, Александр Михайлович|А. М. Прохоров]] |издание= |место=М. |издательство=[[Большая Российская энциклопедия (издательство)|Большая Российская энциклопедия]] |год=1998 |том=5|страницы=515 |страниц=760 |серия= |isbn=5-85270-101-7 |тираж=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Сивухин&quot;&gt;{{Книга:Сивухин Д.В.: Электричество|2004}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=autogenerated20130526-1&gt;{{БСЭ3|статья=Электрический ток}}&lt;/ref&gt;.

Бындай йөрөтөүселәр: [[метал]]дарҙа — [[электрон]]дар, [[электролит]]тарҙа — [[ион]]дар, (катиондар һәм аниондар), газдарҙа — [[ион]]дар һәм [[электрон]]дар,ҡайһы бер шарттарҙа [[вакуум]]да — [[электрон]]дар, ярым үткәргестәрҙә — электрондар, йәки тишектәр (электр-тишекле үткәреүсәнлек). Ҡайһы ваҡыт электр тогы тип күсеү тогын(ток смещения) атайҙар, ул билдәле ваҡытта электр ҡыры үҙгәреүҙән барлыҡҡа килә&lt;ref&gt;ГОСТ Р 52002-2003 Электротехника. Термины и определения основных понятий&lt;/ref&gt;.

Электр тогы ошондай сифаттарға эйә:
* үткәргестәрҙең йылыныуы (ныҡ көслө үткәргестәрҙә булмай);
* үткәргестәрҙең химик составы үҙгәрә(мәҫәлән, электролиттарҙың);
* магнит ҡыры хасил итеү (бөтә үткәргестәрҙә лә бар)&lt;ref name=autogenerated20130526-1 /&gt;.

== Классификация ==
Зарядлы киҫәксәләр макроскопик есем эсендә теге, йә был мөхиткә ҡарата хәрәкәт итһә, был ток ''үткәреүсәнлек тогы'' тип атала. Әгәр макроскопик зарядланған есемдәр хәрәкәтләнһә (мәҫәлән, зарядлы ямғыр тамсылары), бындай ток ''конвекцион'' ток тип атала&lt;ref name=autogenerated20130526-1 /&gt;.

Даими һәм үҙгәреүсән токтарҙы, бынан тыш үҙгәреүсән токтарҙың тағы бер нисә төрөн айыралар. Бындай төшөнсәләрҙә «электр» һүҙен ҡулланмайҙар.

* '''''Даими ток''''' — ваҡыт тарауғында йүнәлеше һәм дәүмәле үҙгәрмәүсән ток.

* '''''Алмаш ток''''' — ваҡыт арауығы эсендә үҙгәреүсән электр тогы&lt;ref name=&quot;gostr52002-2003&quot;&gt;ГОСТ Р 52002-2003. Электротехника. Термины и определения основных понятий http://www.gosthelp.ru/gost/gost2416.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210118195223/https://gosthelp.ru/gost/gost2416.html |date=2021-01-18 }}&lt;/ref&gt;. Үҙгәреүсән ток тип бөтә даими булмаған токтарҙы атайҙар.

* '''''Периодлы ток''''' — бер мәл эсендә дәүмәлдәре бер үк төрлө ваҡыт эсендә ҡабатланып торған электр тогы&lt;ref name=&quot;gostr52002-2003&quot; /&gt;.

* '''''Синусоидалы ток''''' — периодлы электр тогы, ваҡыттың синусоидаль функцияһы&lt;ref name=&quot;gostr52002-2003&quot; /&gt;. Үҙгәреүсән токтар араһында дәүмәле синусоидаль закон буйынса үҙгәреүсән ток төп ток була&lt;ref&gt; [http://www.pd.isu.ru/method/rtcs/Theory/Intro.htm Радиотехнические цепи и сигналы — Понятие спектра]&lt;/ref&gt;.

* '''''Квазистационар ток''''' — «сағышырмаса әкрен башҡаға әйләнеүсе үҙгәреүсән ток, уның мәл дәүмәлдәре өсөн етерлек теүәллек менән даими ток закондары үтәлә» ([[БСЭ]])&lt;ref name=autogenerated20130526-2&gt;{{БСЭ3|статья=Квазистационарный ток}}&lt;/ref&gt;. Ундай закондар- Ом законы, Кирхгоф ҡағиҙәһе һәм башҡалар. Квазистационар ток, даими ток кеүек, тармаҡланмаған селтәрҙең бөтә киҫелешендә лә бер үк ток көсөнә эйә. Квазистационар токтар- ябай сәнәғәт токтары, алыҫҡа үткәреү линияларынан тыш (уларҙа линия буйлап квазистационарлыҡ шарттары үтәлмәй)&lt;ref name=autogenerated20130526-2 /&gt;.

* '''''Юғары йышлыҡлы ток''''' — үҙгәреүсән ток, унар [[кГц]] йышлыҡтан башлана, улар йә файҙалы, йә иһә зыянлы була, шул сәбәпле уларға ҡаршы электромагнит тулҡындар һәм скин-эффект кеүек саралар ҡулланыла. Әгәр үҙгәреүсән токтың нурланыш тулҡын оҙонлоғо электр сынйырының элементтары размерына тигеҙләшһә, квазистационарлыҡ шарттары боҙола, бындай сынйырҙы хисаплауға һәм проектлауға айырым ҡараш талап ителә ''(см. [[Длинная линия]])''.

* '''''Пульслаусы ток''''' — ваҡыт арауығы эсендә уртаса дәүмәле нулдән айырмалы периодлы электр тогы&lt;ref name=&quot;gostr52002-2003&quot; /&gt;.

* '''''Бер йүнәлешле ток''''' — үҙ йүнәлешен үҙгәртмәүсән электр тогы&lt;ref name=&quot;gostr52002-2003&quot; /&gt;.

Токтың йүнәлеше ыңғай зарядлы киҫәксәләр йүнәлеше менән тап килә тип ҡабул ителгән. Үткәргестә  электр ағымын тиҫкәре киҫәксәләр барлыҡҡа килтерһә (мәҫәлән, металдарҙа), ток йүнәлеше электрондар ағымына ҡапма-ҡаршы тип ҡабул ителә.
==Электр тогын үткәргестәр==
Диэлектриктарҙан айырмалы буларыҡ үткәргестәрҙә ирекле зарядтар бар, электр потенциалы көсө тәҫьирендә зарядтар хәрәкәткә килеп электр тогын барлыҡҡа килтерә. Ток көсөнөнөң көсөргәнешлеккә бәйлелеге төп характеристика булып тора. Металл үткәргестәр өсөн ул тура пропорциональ (Ом законы).

Металдарҙа  ирекле электрондар электр ағымын барлыҡҡа килтереүсе булып торалар. Ирекле электрондар электрон газы тип күҙҙаллана.

[[Плазма]] — ионлашҡан газ. Йылытҡанда, ультафиолет, рентген һәм башҡа нурланыш тәҫьирендә барлыҡҡа килгән ыңғай һәм тиҫкәре иондар һәм электрондар электр зарядын ташыусы булып торалар.

Электролиттар — электр тогын үткәрергә булышлыҡ иткән иондары булған ҡаты һәм шыйыҡ матдәләр. Электролит диссоциацияһы нәтижәһендә ирекле иондар барлыҡҡа килә&lt;ref&gt;{{БСЭ3|статья=Электролиты}}&lt;/ref&gt;. Йылытҡан ваҡытта тарғалған молекулалар иҫәбе арта, һәм электролиттың электр тогына ҡаршылығы кәмей. Электролит аша ток үткәндә иондар электродҡа ҡушылып нейтраллашып электродҡа ултыра. Электродҡа ултырған матдәнең массаһын Фарадейҙың электролиз законы буйынса иҫәпләргә була.

Шулай уҡ электр тогы вакуумда ла була, был күренеш электрон-вакуум приборҙарында ҡулланыла.

==Тәбиғәттә электр тогы==
Атмосфера электры — һауала булған электр. Электрҙың һауала булыуын беренсе тапҡыр Бенджамин Франклин аса һәм йәшен-күк күкрәү кеүек күренештәргә аңлатма бирә. Һуңыраҡ атмосфераның үрге ҡатламында  электр зарядтары йыйылыуы асыҡлана.

[[Күк күкрәү|Йәшен тәбиғи]] электр разряды булып тора. [[Һаҙағай|Төньяҡ һаҙағайының]] да тәбиғәте электр менән бәйле. Изге Эмма уттарынаң да тәбиғәте таж һымаҡ зарядһыҙланыу менән бәйле.
Биоток — иондарҙың һәм электрондарҙың хәрәкәт итеүе йәшәү процессы өсөн мәһим роль уйнай. Электрохимик сигналдар нерв импульстарын тапшыра. Электр скаты, йыланбалыҡ кеүек хайуандар үҙ-үҙҙәрен һаҡлак өсөн бер нисә йөҙ вольт электр потенциалы йыйырға һәләтле.

==Ҡулланыу==
Электр тогын өйрәнгән ваҡытта уның кеше эшмәкәрлегенең төрлө тармаҡтарында файҙалы ҡулланыу мөмкинлеге асыла, хатта электр тогынан башҡа булыуы мөмкин булмаған яңы тармаҡтар барлыҡҡа килә. Электр тогын ҡуллана башлағас, электр тогын төрлө ысулдар менән ала торған '''электороэнергетика''' тигән яңы тармаҡ барлыҡҡа килә.

Төрлө өлкәлә һәм төрлө ҡатмарлыҡтағы проборҙарҙа электр тогы сигнал тапшырыусы булараҡ файҙаланыла (телефон, радио, идара итеү пульты, ишек ҡыңғырауы һәм башҡалар).

==Электр  тогын энергия алыу өсөн ҡулланыу==
* Электрдвигателдәрендә механик энергия алыу,
* йылытыу ҡоролмаларында, электр мейестәрендә, иретеп йәбештереүҙә йылылыҡ энергияһын алыу,
яҡтыртыу һәм сигнал йыһаздарында яҡтылыҡ энергияһын алыу,
* юғары йышлыҡтағы тулҡындар һәм радиотулҡындар алау өсөн,
тауыш сигналы өсөн,
* электролиз ысулы менән төрлө матдәләр алыу өсөн, аккумуляторҙарҙы зарядлау өсөн. Был осраҡта электромагнит энергияһы химик энергияға күсә.
* магнит ҡыры булдырыу өсөн ( электромагнит).

== Әҙәбиәт ==
* {{ВТ-ЭСБЕ|Электрический ток|[[Баумгарт, Карл Карлович|Баумгарт К. К.,]]}}

== Иҫкәрмәләр ==
{{примечания|2}}

== Һылтанмалар ==
* [https://www.youtube.com/watch?v=J8H7k_D1oEs Электрический ток (учебный видеофильм)]
* [https://www.youtube.com/watch?v=pIQqDazHmJc «Что такое ток?» — видеофильм]

[[Категория:Электр|*]]</text>
      <sha1>ld3chyjcnlhg15ivhmsmyuhc3bgo49f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Эстетика</title>
    <ns>0</ns>
    <id>137067</id>
    <revision>
      <id>1279466</id>
      <parentid>1237801</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T09:08:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>31336</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>1279466</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="29171" sha1="8apoapozofg23verp4aj7vrysygtto0" xml:space="preserve">{{Ук}}
[[Файл:Siproeta_epaphus_Galawebdesign.jpg|мини|Төҫтәр гармонияһы]]
'''Эстетика''' ({{Lang-de|Ästhetik}}, {{Lang-grc|αἴσθησι}} — «тойғо, хисләнеү» тигәндән) — нәфис ижадта, тәбиғәттә һәм тормошта матурлыҡтың асылы һәм формалары, ижтимағи аңдың айырым формаһы булараҡ сәнғәт тураһындағы философик тәғлимәт&lt;ref&gt;[http://www.sovslov.ru/tolk/yestetika.html Эстетика] в энциклопедиях;&lt;br /&gt;[http://ozhegov.ru/slovo/61019.html Эстетика] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180508012313/http://www.ozhegov.ru/slovo/61019.html |date=2018-05-08 }} // [//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%BE%D0%BB%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D1%8B%D0%B9_%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%80%D1%8C_%D0%9E%D0%B6%D0%B5%D0%B3%D0%BE%D0%B2%D0%B0 Толковый словарь Ожегова];&lt;br /&gt;{{Даль|Эстетика}}&lt;/ref&gt;.

Эстетика предметын Кроче кеүек аңлаған А. Ф. Лосевҡа ярашлы, ысынбарлыҡтың ҡайһы өлкәһенән булыуына ҡарамаҫтан, йәмле, тасуири форма эстетика предметы булып тора&lt;ref name=&quot;Dzikevich&quot;&gt;''Дзикевич С. А.'' Эстетика: Начала классической теории: Учебное пособие для вузов. — М.: [//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BA%D0%B0%D0%B4%D0%B5%D0%BC%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B5%D0%BA%D1%82_(%D0%BC%D0%BE%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5_%D0%B8%D0%B7%D0%B4%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE) Академический проект]; Фонд «Мир», 2011. — С. 40.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://do.gendocs.ru/docs/index-34623.html?page=10 Ю. В. Мельникова история и миф в творческом наследии а. Ф. Лосева — страница 10] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140826115049/http://do.gendocs.ru/docs/index-34623.html?page=10 |date=2014-08-26 }}&lt;/ref&gt;.

Эстетика ({{Lang-grc|αίσθάνομαι}} — тойоу тигәндән; αίσθητικός — тойғолар аша ҡабул ителеүсән) — кешенең ысынбарлыҡҡа ижади мөнәсәбәте, уны өйрәнеүҙең үҙенсәлекле тәжрибәһе тураһындағы фән, ошо тәжрибә һөҙөмтәһендә кеше тоя, хис итә, рухи-хисле эйфория, һоҡланыу, сикһеҙ ҡыуаныу, кинәнеү, сафланыу, экстазланыу хәлдәрендә берҙәм рухи-матди нигеҙле Универсумға органик ҡушылғанлығын, ә анығыраҡ итеп әйткәндә, уның рухи Тәүсәбәбе — Алла менән бер булыуын тоя, кисерә. «Эстетика» термины хәҙерге фәнни әҙәбиәттә һәм көндәлек телмәрҙә башҡа мәғәнәлә лә — мәҙәниәттең эстетик яғын һәм уның эстетик өлөштәрен билдәләү өсөн дә — ҡулланыла. Тәртип, эшмәкәрлек, спорт, йола, риутал, берәй объекттың эстетикаһы тураһында һөйләгәндә нәҡ шул яғы күҙҙә тотола. Эстетиканың төп категориялары: эстетиклыҡ, гүзәллек, юғарылыҡ, трагиклыҡ, комиклыҡ, шөкәтһеҙлек, сәнғәт&lt;ref name=&quot;autogenerated1&quot;&gt;{{Источник/НФЭ|Эстетика|[[Бычков В. В.]], Бычков О. В.|url=http://iph.ras.ru/elib/3572.html}}&lt;/ref&gt;.

== Этимологияһы ==
«Эстетика» {{Lang|grc|хислелек, тойғоланыу}} һүҙенән, ә уныһы αἰσθάνομαι («мин тоям, хис итәм, һиҙәм») тигәндән килеп сыҡҡан&lt;ref&gt;[http://www.etymonline.com/index.php?term=aesthetic Definition of ''aesthetic''] from the [//ru.wikipedia.org/wiki/Online_Etymology_Dictionary Online Etymology Dictionary]&lt;/ref&gt;. «Эстетика» термины 1735 йылда немец философы Александр Баумгартен тарафынан «Mediationes philosophicae de nonnullis ad poema pertinentibus» тигән диссертацияһында файҙаланыла һәм артабан ҡулланыуға инә&lt;ref name=&quot;Guyer 2005&quot;&gt;{{cite book|last1=Guyer|first1=Paul|title=Values of Beauty - Historical Essays in Aesthetics|date=13 June 2005|publisher=Cambridge University Press|isbn=0-521-60669-1|url=https://books.google.com/?id=Bje-QgAACAAJ}}&lt;/ref&gt;. Уның &quot;Эстетика&quot;ла (1750) һуңыраҡ биргән билдәләмәһе хәҙерге эстетикаға ҡағылышлы билдәләмә тип һанала&lt;ref&gt;N Wilson — [https://books.google.co.uk/books?id=8pXhAQAAQBAJ&amp;pg=PA21&amp;dq=Beauty+in+ancient+Greek+art&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ei=4XZSVeOoKuLd7Qbnk4CgAQ&amp;ved=0CCAQ6AEwAA#v=onepage&amp;q=Beauty%20in%20ancient%20Greek%20art&amp;f=false Encyclopedia of Ancient Greece (p.20)] Routledge, 31 Oct 2013 [//ru.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/113678800X ISBN 1-136-78800-X] [Retrieved 2015-05-12]&lt;/ref&gt;.

== Эстетика категориялары ==
Хәҙерге заманда биш пар эстетик категория бар&lt;ref&gt;[http://rerio.ru/Study.MVC/Shared/ShowLecture?id=250 Эстетическая функция искусства. Эстетические категории] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131111155540/http://rerio.ru/Study.MVC/Shared/ShowLecture?id=250 |date=2013-11-11 }} // ''Одинокова Д. В.'' (к.ф.н., доцент [//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D1%81%D0%B8%D0%B1%D0%B8%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D0%B3%D0%BE%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%80%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D0%B9_%D1%83%D0%BD%D0%B8%D0%B2%D0%B5%D1%80%D1%81%D0%B8%D1%82%D0%B5%D1%82 НГУ]) Лекции по предмету 'Введение в литературоведение'&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;os&quot;&gt;[http://tsput.ru/res/other/estetika/lec2.html Основные категории эстетики] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180602072732/http://tsput.ru/res/other/estetika/lec2.html |date=2018-06-02 }} // ''Есина Т. А., Сытина И. К.'' Эстетика. — Тула: [//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D1%83%D0%BB%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D0%B3%D0%BE%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%80%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D0%B9_%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B0%D0%B3%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D1%83%D0%BD%D0%B8%D0%B2%D0%B5%D1%80%D1%81%D0%B8%D1%82%D0%B5%D1%82_%D0%B8%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%B8_%D0%9B._%D0%9D._%D0%A2%D0%BE%D0%BB%D1%81%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE Тульский государственный педагогический университет имени Л. Н. Толстого], 2001&lt;/ref&gt;:

* гүзәллек — шөкәтһеҙлек
* юғарылыҡ — түбәнлек
* трагиклыҡ — комиклыҡ (юмор, ирония, [[сатира]]). Трагиклыҡтың йомшартылған формаһы тип ''драматиклыҡ ''һанала&lt;ref&gt;[http://esthetiks.ru/dramaticheskoe.html Драматическое] // Краткий словарь по эстетике&lt;/ref&gt;
* поэтиклыҡ — прозаиклыҡ
* тәрәнлек — һайлыҡ

''Героиклыҡ ''категорияһы бәхәсле. Бер ҡараш буйынса, ул ижтимағи тормрошта юғарылыҡтың проекцияһы булып тора&lt;ref&gt;[http://esthetiks.ru/geroicheskoe.html Героическое] // Краткий словарь по эстетике&lt;/ref&gt;, икенсе ҡарашҡа ярашлы — трагиклыҡтың проекцияһы, ә ул үҙ сиратында юғарылыҡтың сағылышы булып тора. Шуның кеүек үк, шөкәтһеҙлек тә түбәнлеккә һәм комиклыҡҡа тап килергә мөмкин (Аристотель билдәләмәһе: «көлкөлө ул шөкәтһеҙҙе әләкләү»), әммә юғары һәм гүзәл бер-береһе менән ҡатнаштырылмай.

== Эстетик ғилем төрҙәре һәм типтары ==
Эстетика тураһында яҙған авторҙарҙың ''философик'' һәм ''методологик йүнәлешенә'' бәйле, эстетика

* эмпирик,
* психологик,
* формаль,
* норматив
* спекулятив булырға мөмкин.

''Субъект-объект мөнәсәбәттәре характерына ''бәйле түбәндәгеләргә айырыла (В. В. Бычков):

* ''Эксплицит эстетика'' — философияның үҙ аллы киҫәге
* ''Имплицит эстетика'' — башҡа дисциплиналар эсендә эстетик тәжрибәне ярымтеоретик ирекле аңлау.

== Эстетиканың тарихы ==

=== Антик эстетика ===
Эстетиканың тарихын ғәҙәттә [[антиклыҡ]] дәүеренән башлайҙар. Пифагорсылар уҡ [[матурлыҡ]] кеүек фундаменталь эстетик категорияның тәбиғәте менән ҡыҙыҡһына. Матурлыҡты улар гармонияға һәм һандар пропорцияһы менән тиң кимәлгә ҡуя. Эстетик рефлексияның айырым фрагменттары башҡа грек философтарында ла, мәҫәлән, [[Демокрит]]та ла табыла. Ул сәнғәткә оҡшатыу, эйәреү хас булыуын билдәләй. Софистар (Горгий) гүзәллек категорияһының сағыштырма булыуын һыҙыҡ аҫтына ала&lt;ref&gt;[http://esthetiks.ru/estetika-sofistov.html Эстетика софистов]&lt;/ref&gt;. Эстетикаға [[Платон]] ҙур өлөш индерә, ул был философик жанрға махсус әҫәрҙәрен бағышлай, мәҫәлән, «Гиппий ҙурыраҡ» тигән диалогында «нимә ул гүзәллек?» тигән һорауҙы тәүләп ҡуя. «Мәжлес» тигән диалогында гүзәллек [[Эрот|Эрос]] объекты, көҫәү әйбере тип ҡарала. «Ион» тигән диалогында сәнғәт нигеҙе булған илһамдың тылсымлы, иррациональ төҫө билдәләнә, ә &quot;[[Дәүләт (Платон)|Дәүләт]]&quot;тә сәнғәт нигеҙе итеп мимесис атала.

Антик эстетиканың икенсе бер оло вәкиле — [[Аристотель]], «Поэтика» тактатының авторы. Элгәрҙәренең фекерҙәрен йомғаҡлап, ул гүзәллекте аңлауҙың һәм был аңлау һөҙөмтәһе булып торған сафланыуҙың (катарсис) мөһимлеген билдәләй&lt;ref&gt;[http://esthetiks.ru/antichnaya-estetika.html Античная эстетика]&lt;/ref&gt;.

Эстетик теманы эллин философтары ла күтәрә. Клеанф — «Гүзәл предметтар тураһында», Хрисипп «Гүзәллек һәм кинәнес тураһында» трактат яҙа. Цицерон камиллыҡҡа яҡынлашыу аша сәнғәттең мәғәнәһе тип «декорация» ({{lang-la|decorum}}) идеяһын алға һөрә. Ул матурлыҡтың күп төрлө булыуын да аса: ир-ат матурлығына (үҙеңде дәрәжәле тотоу матурлығы) ул ҡатын-ҡыҙ матурлығын (нәфислек матурлығы) ҡаршы ҡуя. Витрувий ярашлылыҡты һәм маҡсатҡа яраҡлылыҡты матурлыҡтың төп өлөштәре тип күрә.

=== Урта быуаттар эстетикаһы ===
[[Урта быуаттар]]ҙа эстетика проблемалары өҫтөндә Августин баш вата, ул гүзәллекте {{comment|маҡсатҡа яраҡлылыҡҡа|целесообразное}} ҡаршы ҡуя. Исидор Севильский матурлыҡты өс төргә бүлә: {{comment|мөһабәт күркәмлек|благолепное}} (decorum), {{comment|тышҡы матурлыҡ|благовидное}} (speciosus) һәм {{comment|эске матурлыҡ|благообразное}} (formosus). Беренсеһе — хәрәкәттә (''грация''), икенсеһе — ҡиәфәте менән, өсөнсөһө асылы менән матур. Дионисий Ареопагит матурлыҡтың тәбиғәтен яҡтылыҡ менән бәйләргә тырыша, сөнки матурлыҡ ялтырлыҡ һәм сағыулыҡ менән иғтибарҙы тарта. Сәнғәтте оҡшатыу/эйәреү тип аңлауҙан балҡыу, яҡтырыу тип аңлауға күселә. [[Византия]] эстетикаһында образдың күсермәһе түгел, ә юғары донъя символы булараҡ үҙе тураһында мәсьәлә ҡуйыла&lt;ref&gt;[http://terme.ru/dictionary/706/word/srednevekovaja-yestetika СРЕДНЕВЕКОВАЯ ЭСТЕТИКА] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160305090637/http://terme.ru/dictionary/706/word/srednevekovaja-yestetika |date=2016-03-05 }}&lt;/ref&gt;. [[Фома Аквинский]] матурлыҡтың өс яғына иғтибарҙы йүнәлтә: {{comment|бөтөнлөк|цельность}} (integritas), {{comment|үлсәмдәрҙең ярашлы булыуы|соразмерность}} (consonantia) һәм {{comment|тәбиғилек|непосредственность}} (claritas).

=== Ренессанс эстетикаһы ===
[[Яңырыу осоро]]нда эстетика гуманистик тәрбиә элементы итеп ҡарала башлай (Витторино да Фельтре). Сама белгәндә сәнғәт кинәнес (Козимо Раймонди, Лоренцо Валла, Марсилио Фичино), ял бирә, зауыҡты һәм хис-тойғоларҙы тәрбиәләй. Ошоға бәйле неоэпикурсылар менән неостоиктар араһында полемика тыуа. Сәнғәттә нимә күберәк: кинәнесме әллә нәсихәтме, тигән һорауға яуап эҙләй улар. Николай Кузанский, урта быуаттар традицияһын дауам итеп, гүзәллек тураһында фекер йөрөткәндә зауыҡтың субъективлығын билдәләй. Донъя матур, ә матурлыҡты күрә белмәү — ғәриплек. Леон Альберти {{comment|&quot;биҙәк&quot;тең|украшение}} (ornamentum) матурлыҡты арттырыу һәләтен күрә. [[Леонардо да Винчи]] матурлыҡ төшөнсәһен визуаль ҡабул итеү тасуирламаһына тиклем тарайта, әммә тышҡы матурлыҡтан башҡа эске матурлыҡты ла (маҡсатҡа яраҡлылыҡ) юғары баһалай.

=== Яңы Европа эстетикаһы ===
Инглиз философы Шефтсбери матурлыҡ баҫҡыстары тураһында фекер йөрөтә, унда үле формалар матурлығы ла, сәнғәт матурлығы ла инә. Матурлыҡ тәбиғәттә тамырлана һәм сәләмәтлек, гармония менән бәйле була. Шефтсбери өсөн матурлыҡтың изге күңеллелектән айырылғыһыҙ булыуы бәхәсһеҙ. Шефтсбериҙың эйәрсәне Хатчесон раҫлауынса, матурлыҡты ҡабул итеү нигеҙендә аҡыл иҫәбе түгел, ә хис-тойғо ята. Ул беренсе булып матурлыҡтың эскерһеҙлегенә, иҫәпселлектән алыҫ тороуына иғтибар йүнәлтә. Йәнә кешеләрҙең күпселегенә объектив рәүештә оҡшаған нәмәләр ысын мәғәнәһендә матур була. Йәнә Хатчесон шуны билдәләй: сәнғәттә имитация төп нөсхәнән матурыраҡ булырға мөмкин. Эдмунд Бёрк {{comment|юғарылыҡ|возвышенное}} төшөнсәһен үҫтерә. Гүзәллек оҡшай һәм рәхәтлек бирә, ә юғарылыҡ оҡшай, әммә ҡурҡыуға ла һала. Гүзәллекте һәм юғарылыҡты ҡапма-ҡаршы ҡуйып, Бёрк Кант эстетикаһының элгәре булып тора. Дэвид Юм беренсе булып эстетик зауыҡ проблемаһын күтәрә.

[[Мәғрифәтселек дәүере]]ндәге француз эстетикаһы (Жан Батист Дюбо, Гельвеций) матурлыҡ менән хистәрҙең тығыҙ бәйләнешенә баҫым яһай. Сәнғәт күркәмлек хасил итеү һәм кешегә көндәлек тормошонда етешмәгән аһәңде биреү сараһы итеп ҡарала. [[Вольтер]] гүзәллек идеяһының сағыштырмалығын таный, әммә уны ҙур көскә эйә тәрбиә сараһы итеп тә күрә. Ул шулай уҡ нәзәкәтлелекте (ҡупшылыҡты) һомғоллоҡтан, зифалыҡтан айырып ҡарай; эстетик зауыҡ менән даһилыҡ нисбәте тураһында уйлана. Дидро матурлыҡ идеалы мәсьәләһен ҡуҙғата, шуның менән сәнғәттең ябай оҡшатыу, эйәреү булыуын инҡар итә.

Термин булараҡ эстетика [[1754  йыл]]да Баумгартен тарафынан хис-тойғолар өлкәһен тикшергәндә индерелә. Тәүҙә «эстетика» төшөнсәһе хис-тойғо аша танып белеүҙе (сәнғәт аша, кеше эмоциялары аша; сәнғәт әҫәрҙәрен генә түгел, тәбиғәтте лә, кешеләр араһындағы мөнәсәбәттәрҙе лә солғай) күҙҙә тота. Винкельман антик мәҙәниәт өлгөһөндә сәнғәттең цикллы үҫеше һәм был үҫеш юлында боронғо, юғары, гүзәл һәм оҡшатыу баҫҡыстарын үтеүе тураһындағы тәғлимәтте индерә.

[[Иммануил Кант|Кант]] эстетиканың фәнгә әүерелә алмауын нигеҙләй. Эстетик һығымталарҙың (зауыҡтың) танып белеү (һәм ҡулланма) әһәмиәте юҡ, улар бары тик субъекттың объектҡа мөнәсәбәтен генә белдерә. Бёрк кеүек үк, Кант та ике төп эстетик категорияны — гүзәллекте һәм юғарылыҡты бер-береһенә ҡапма-ҡаршы ҡуя, әммә һуңғыһында ''математик'' (йондоҙло күк) һәм ''динамик юғарылыҡты ''(шаулаған диңгеҙ) айырып ҡарай. Немец [[романтизм]]ында (Шлегель) ижадтың тәүшарты тип ирония ҡарала. Ирония тәнҡитле ҡарашты, материал менән эш итеүҙә еңеллекте һәм абруйҙарҙан азат булыуҙы аңлата. Шиллерҙа ирония маҡсатһыҙ [[уйын]]ға әйләнә. Ошоға бәйле беренсе урынға һомғоллоҡ категорияһы — «хәрәкәттә матурлыҡ» — сыға. Шиллер наян (ябай) һәм сентименталь (нескә) сәнғәтте бер-береһенә ҡаршы ҡуя. [[Йоһанн Вольфганг фон Гёте|Гёте]] мимезис идеяһын үҫтерә. Зольгер беренсе булып дүрт эстетик категорияны айыра: гүзәллек, юғарылыҡ, комиклыҡ һәм трагиклыҡ. Нәҡ Зольгер фантазияны сәнғәтте алға этәргән көс тип атай.

[[Георг Вильгельм Фридрих Гегель|Гегель]] эстетиканы сәнғәт философияһына әүерелдерә, уны дин һәм философия менән бергә Абсолют Рухтың өс баҫҡысының береһе тип атай.

=== Хәҙерге эстетика ===
Хәҙерге эстетика бер нисә йүнәлештән тора. Феноменологик эстетика (Р. Ингарден) киң таралыу тапҡан&lt;ref&gt;[http://esthetiks.ru/fenomenologicheskaya-estetika.html Феноменологическая эстетика]&lt;/ref&gt;. Эстетик проблематика марксизм, психоанализ, [[экзистенциализм]]&lt;ref&gt;[http://esthetiks.ru/ekzistentsializma-estetika.html Экзистенциализма эстетика]&lt;/ref&gt; һәм структурализм сиктәрендә үҫә. [[Марксизм]] сәнғәттең бөтәһенән элек идеялылыҡты һәм социаль ҡапма-ҡаршылыҡтарҙы сағылдыра алыу һәләтен баһалай. Психоанализ ижадты иғтибар үҙәгенә ала. Структурализмға һәм постструктурализмға (Р. Барт) әҙәби әҫәргә семиотик ҡараш хас.

== Сәнғәт эстетикаһы һәм философияһы ==

Хәҙерге эстетика, айырыуса йәш быуындар өсөн, сәнғәттә ябайлыҡты һәм матурлыҡты аңлау кимәленә тиклем тарайтылған.

Философик эстетика сәнғәт тураһында һөйләп һәм сәнғәт әҫәрҙәре тураһында фекер йөрөтөп кенә ҡалмай, сәнғәттең үҙенә лә билдәләмә бирә. Философия өсөн сәнғәт — [[Автономия|автоном]] асыл, сөнки сәнғәт хистәр менән эш итә һәм сәнғәт сәйәси һәм/йәки әхләҡи тәғәйенләнештән азат. Ошонан сығып, шундай һығымта яһарға була: эстетикала сәнғәттең ике концепцияһы бар: ғилем булараҡ сәнғәт; ғәмәл булараҡ сәнғәт. Әммә эстетика этикаға ҡарағанда [[эпистемологияға]]ға яҡыныраҡ тора&lt;ref&gt;[//ru.wikipedia.org/wiki/Annemarie_Gethmann-Siefert Annemarie Gethmann-Siefert], ''Introduction to Aesthetics'' (''Einführung in die Ästhetik''), Munich, Wilhelm Fink, 1995, p. 7.&lt;/ref&gt;.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}

== Әҙәбиәт ==
''Эстетика тарихы'':

* История эстетики: Учебное пособие. / Под ред. В. В. Прозерского, Н. В. Голик)- СПб.: Издательство РХГА, 2011.— 815 с. ISBN 978-5-88812-442-0
* {{ВТ-ЭСБЕ|Эстетика|[[Аничков, Евгений Васильевич|Аничков Е. В.]],}}(рус.)
* {{Книга|автор=Гилберт К., Кун Г.|заглавие=История эстетики|место=М.|год=1960}}
* ''Бычков В. В.'' Византийская эстетика. Теоретические проблемы. М., 1977.
* ''Бычков В. В.'' Русская средневековая эстетика. XI—XVII века. М., 1992.
* ''Лосев А. Ф.'' История античной эстетики. Т. 1-8. М., 1963—1994.
* ''Лосев А. Ф., Шестаков В. П.'' История эстетических категорий. М., 1965.
* ''Лосев А. Ф.'' Эстетика Возрождения. М., 1978.
* ''Татаркевич В.'' Античная эстетика. М., 1977.
* ''Шестаков В. П.'' Очерки по истории эстетики. От Сократа до Гегеля. — М.: Мысль, 1979. — 372 с.

''Эстетика теорияһы'':

* ''Белик А. П.'' Эстетика и современность. М., 1963.
* {{Книга|автор=Дзикевич С. А.|заглавие=Эстетика: Начала классической теории: Учебное пособие для вузов|место=М.|издательство=[[Академический проект (московское издательство)|Академический проект]]; Фонд &quot;Мир&quot;|год=2011|страницы=254|isbn=978-5-82-91-1259-2}}
* {{Книга|автор=[[Бычков, Виктор Васильевич|Бычков В. В.]]|заглавие=Эстетика|место=М.|издательство=Гардарики|год=2005.}}
* {{Книга|автор=Киященко Н. И.|заглавие=Эстетика — философская наука|место=М.|издательство=[[Вильямс (издательство)|«Вильямс»]]|год=2005|страницы=592|isbn=5-8459-0867-1}}
* {{Книга|автор=[[Каган, Моисей Самойлович|Каган М. С.]]|заглавие=Эстетика как философская наука|место=СПб.|год=1997.}}
* ''Ингарден Р.'' [http://www.philosophy.ru/library/aesthetics/ingarden_estet_issled.pdf Исследования по эстетике] — М., 1962.
* &lt;span class=&quot;Apple-style-span&quot;&gt;&lt;span class=&quot;Apple-style-span&quot;&gt;Лебедев, В. Ю. Эстетика: учебник для бакалавров /В. Ю. Лебедев, А. М. Прилуцкий. — М.: Издательство Юрайт, 2016. −424 с.- Серия : Бакалавр. Базовый курс.&lt;/span&gt;&lt;/span&gt;
* Кривцун, О. А. Эстетика: учебник для академического бакалавриата /О. А. Кривцун.- 3-е изд., перераб. и доп. — М.: Издательство Юрайт, 2015. −549 с.- Серия : Бакалавр. Академический курс.
* {{Книга|автор=[[Худушин, Фёдор Семенович|Худушин Ф. С.]]|заглавие=Слово о красоте земной|место=М.|издательство=[[Молодая гвардия (издательство)|Молодая гвардия]]|год=1982|страниц=272|тираж=50000}} (в пер.)

== Һылтанмалар ==

* [http://iph.ras.ru/aest.htm Эстетика: Вчера. Сегодня.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160605124739/http://iph.ras.ru/aest.htm |date=2016-06-05 }} [http://iph.ras.ru/aest.htm Всегда] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160605124739/http://iph.ras.ru/aest.htm |date=2016-06-05 }} — ежегодник ИФ РАН
* {{philosophy.ru|http://philosophy.ru/library/lib5.html|title=Этика и эстетика}}портале «Философия в России»
* {{Filosof.historic.ru|http://filosof.historic.ru/books/c0033_1.shtml|заглавие=Этика и эстетика}}Электронной библиотеке по философии
* [http://ec-dejavu.ru/e/Estetica.html Эстетика в культуре Древней Греции] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180617114530/http://ec-dejavu.ru/e/Estetica.html |date=2018-06-17 }}.
[[Категория:Фән]]
[[Категория:Эстетика]]</text>
      <sha1>8apoapozofg23verp4aj7vrysygtto0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Цицернакаберд</title>
    <ns>0</ns>
    <id>137812</id>
    <revision>
      <id>1279454</id>
      <parentid>1258133</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T05:15:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>31336</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>1279454</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10681" sha1="5kso0enpj7w9zzz7fzys2348zwoc9sv" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Цицернакаберд''' ({{Lang-hy|Ծիծեռնակաբերդ}}, тәржемәһе — «ҡарлуғас ҡәлғәһе») — [[Ереван]]да [[1915 йыл]]да әрмән геноциды ҡорбандарына бағышланған мемориаль комплекс. Шул уҡ атамалағы ҡалҡыулыҡта урынлашҡан.

== Мемориал идеяһы һәм төҙөлөшө ==
Клмплекс төҙөүгә үҙәк һәм урындағы совет власы рөхсәт бирә. Ошо версияны Әрмәнстан милли архивы директоры Аматуни Вирабян яҡлай&lt;ref name=&quot;amatuni&quot;&gt;[http://news.genocide.ru/2007/12/03/452.htm Кремль дал разрешение на постройку мемориального комплекса «Цицернакаберд» ещё до протестов 1965 г.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071223035949/http://news.genocide.ru/2007/12/03/452.htm |date=2007-12-23 }}&lt;/ref&gt;. Идеяның инициаторы Әрмәнстан коммунистар партияһы үҙәк комитетының беренсе секретары Яков Заробян була. 1964 йылда ул «[[Беренсе донъя һуғышы]]нда һәләк булған әрмәндәр иҫтәлегенә монумент» төҙөү тәҡдиме менән үҙәк власть органдарына мөрәжәғәт итә. Был мәсьәләлә һуңғыларын дәртләндереү маҡсатында Вирабян совет пропагандаһы йүнәлешендә әрмән диаспораһына (Спюрк) йоғонтонтоно нығытыуҙы күҙаллай. 1963—1964 йылдарҙа Спюрк әрмән геноцидының 50 йыллыҡ хәсрәтле юьилейын үткәрергә ныҡлы әҙерләнә.

[[1965 йыл]]да, геноцидтың 50 йыллығына мемориал булдырыу идеяһы асыҡтан-асыҡ иғлан ителә. Төҙөлөш урыны тип [[Раздан (йылға)|Раздан]] йылғаһы тарлауығындағы Цицернакаберд убаһы һайлана. 1965 йылдың мартында конкурс иғлан ителә, унда 78 эш тәҡдим ителеп, шуларҙың 4-һе финалға сыға һәм архитекторҙар Артур Тарханян менән Сашур Калашяндың проекты һайлап алына.

Авторҙың уйы буйынса, ул «ғәйепһеҙ һәләк булғандар иҫтәлегенә месса ла, шул уҡ ваҡытта, беҙгә, иҫән ҡалғандарға васыят та; ул, милләтенә һәм диненә ҡарамаҫтан, бөтәһенә лә аңлайышлы; һәм, ниһайәт, әрмән геноциды тарихынан дәлилдәр һаҡланған үҙәк булырға тейеш».

Мемориаль комплексын төҙөү ике йылдан һуң нигеҙҙә тамамлана, айырым элементтары 1990 йыл уртаһына тиклем төҙөлә.

== Мемориаль комплексы ==
[[Файл:A_girl_putting_flowers_to_Armenian_Genocide_memorial._View_from_top.jpg|справа|мини|Ҡыҙ мәңгелек утҡа сәсәкәләр һала. Ҡоштар осор бейеклектән күренеш.]]
44 метрлыҡ стела әрмән халыҡының тергеҙелеүгә ихтыярын кәүҙәләндерә. Стеланың нигеҙенән осона тиклем тәрән ярыҡ һуҙылып, уны ике өлөшкә бүлә. Мемориал әрмән халҡын бүлгеләүҙе символлаштыра. Халыҡтың аҙсылығы Әрмәнстанда йәшәй, күпселеге — диаспорала.

Стела эргәһендә 12 ҙур таш плитанан эшләнгән киҫелгән конус тора. Уның уртаһында 1,5 метр тәрәнлектә Мәңгелек ут яна. Плиталар әрмәндәр юҡ ителгән 12 провинцияны кәүҙәләндерә, тигән ҡараш йәшәй. Шулай уҡ уларҙы Севр килешеүенә ярашлы, Әрмәнстанға тапшырылырға тейеш булған виләйәттәр тип тә әйтәләр, әммә виләйәттәр һаны әҙерәк. Ҡайһы берҙә 12 һанын апостолдар менән бйләйҙәр. Әммә, Сашур Калашян, комплекс архитекторҙарының береһе, 12 һанын һайлауҙарын түбәндәгесә аңлата:

Калашян, постаменттың символизмын аңлатып, уның «ғәйепһеҙ һәләк булғандар иҫтәлегенә ҙур ҡәбер ташы. Ауыр юғалтыу бөгөн дә халыҡ хәтерендә һәм плита, уңалмаҫ яра булып, ярылған һәм ҡайғының ниндәй тәрән икәнлеген асып бирә».

Шунда уҡ, стела йәнәшәһендә 100 метрлыҡ матәм диуары бар. Унда геноцид ваҡытында депортацияланған әрмәндәр ңткән урындарҙың (ауыл ҡалаларҙың) атамалары яҙылған. 1996 йылдан башлап стеланың кире яғына әрмән геноцидына ҡаршы баш күтәргән сәйәси һәм йәмәғәт эшмәкәрҙәренең ҡәберҙәренән килтерелгән тупраҡлы урна ҡуйыла башлай. Улар араһында — Армин Вегнер, Хедвиг юль , Генри Моргентау, Франц Верфель, Йоханнес Лепсиус һәм виконт Джеймс Брайс.

== Геноцид музейы ==
[[Файл:Vladimir_Putin_in_Armenia,24_April_2015_05.jpg|мини|{{center|Рәсәй Президенты [[Владимир Путин]] музей экспозицияһы менән таныша, 24 апрель 2015 йыл}}]]
Комплекстың иң һуңғы төҙөлгән бинаһы булып [[1995 йыл]]да парктың икенсе осонда асылған Геноцид музейы һанала (архитекторҙары Сашур Калашян һәм Людмила Мкртчян). Музей тулыһынса тиерлек ер аҫтында урынлашҡан, дөйөм майҙаны 2000 кавдрат метр булған ике ҡаттан тора.

Унда Германия фотографтары эшләгән (шул иҫәптән Армин Вегнер) фотолар, шулай уҡ уларҙың мәҡәләләре бар. Музейынан алыҫ түгел аллеяһы бар, унда сит ил дәүләт эшмәкәрҙәре геноцид ҡорбандары иҫтәлегенә ағас ултырта.

2014 йылдың майында &quot;Әрмәндәр геноциды музейы&quot;н «Forbes» журналы тарафынан һәр кем күрергә тейешле ''9 мемориаль музей исемлегенә индергән''&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Чтобы помнили: 9 мемориальных музеев, которые стоит посетить каждому|url=http://www.forbes.ru/forbeslife-photogallery/dosug/257743-chtoby-pomnili-9-memorialnykh-muzeev-kotorye-stoit-posetit-kazh/photo/6|author=Александра Зеркалева|publisher=Forbes|date=2014-05-21|accessdate=2014-05-21}}&lt;/ref&gt;.

== Музей менән танышҡан билдәле шәхестәр ==
Төрлө йылдарҙа әрмәндәр геноциды ҡорбандары мемориалында Рәсәй ([[Ельцин Борис Николаевич|Борис Ельцин]], [[Путин Владимир Владимирович|Владимир Путин]], [[Медведев Дмитрий Анатольевич|Дмитрий Медведев]]), [[Франция]] (Жак Ширак, Николя Саркози, Франсуа Олланд), [[Чехия]], [[Украина]], [[Польша]], [[Греция]], [[Грузия]], [[Иран]] һәм башҡа илдәрҙең президенттары, [[АҠШ]]-тың дәүләт секретары Хиллари Клинтон, Рим Папалары Иоанн Павел II (2001 йыл), Франциск (2016 йыл)&lt;ref&gt;[http://news.am/eng/news/333933.html Pope Francis visits Memorial to Armenian Genocide victims, News.am, 2016]&lt;/ref&gt;, Израилдең баш раввины Йона Мецгер, Рус православие сиркәүе патриархы Кирилл, шахмат буйынса донъя чемпионы Владимир Крамник, инглиз рок-йолдоҙо — Ян Гиллан, режиссерҙар Андрей Тарковский менән Эмир Кустурица, актерҙар Джордж Клуни менән [[Ален Делон]], физика буйынса Нобель премияһы лауреаты [[Алфёров Жорес Иванович|Жорес Алферов]], космонавт Алексей Леонов, йырсылар Монсеррат Кабалье һәм Мария Гулегина, пианист Евгений Кисин, поп-йондоҙ Шер, шансонье [[Шарль Азнавур]], Нобелдең тыныслыҡ премияһы лауреаты [[Лейма Гбови]], яҙыусы Пауло Коэльо һәм башҡалар була&lt;ref&gt;[http://www.genocide-museum.am/eng/news.php Архивы новостей Музея геноцида]&lt;/ref&gt;.

== Һылтанмалар ==

* [http://www.genocide-museum.am/ Сайт музея геноцида] и [http://genocide-museum.livejournal.com/ его блог]
* [http://armenocide.am/Genocide_Memorial.html Armenian Genocide — Memorial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140722190238/http://armenocide.am/Genocide_Memorial.html |date=2014-07-22 }}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

[[Категория:Ереван музейҙары]]
[[Категория:Еревандың биналары һәм ҡоролмалары]]
[[Категория:Әрмәнстан архитектураһы]]</text>
      <sha1>5kso0enpj7w9zzz7fzys2348zwoc9sv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Уръяҙы ауыл Советы (Мишкә районы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>140409</id>
    <revision>
      <id>1279441</id>
      <parentid>831635</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T01:27:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>31336</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>1279441</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4928" sha1="sqv2knexe84mgxrif6h2xmll0s6zr0i" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''[[Уръяҙы]] ауыл Советы '''— [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мишкә районы]]ндағы [[муниципаль берәмек]].

Административ үҙәге — [[Уръяҙы]] ауылы.

== Тарихы ==
[[Уръяҙы]] ауыл Советы — Рәсәй Федерацияһы Башҡортостан Республикаһы Мишкә районы муниципаль районының муниципаль берәмеге. «Башҡортостан Республикаһы муниципаль берәмектәренең сиктәре, статусы һәм административ үҙәктәре тураһындағы Законына» ярашлы [[ауыл биләмәһе]] статусына эйә&lt;ref name=&quot;RBzakon&quot;&gt;[http://docs.cntd.ru/document/935113266 Закон о границах, статусе и административных центрах муниципальных образований в Республике Башкортостан от 20.07.2005 № 211-з]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://docs.cntd.ru/document/935113265 Закон о границах, статусе и административных центрах муниципальных образований в Республике Башкортостан от 21.06.2006 № 329-з]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://docs.cntd.ru/document/935113261 Закон о границах, статусе и административных центрах муниципальных образований в Республике Башкортостан от 29.12.2006 № 404-з]&lt;/ref&gt;.

== Халҡы ==
{{ Население | Урьядинский сельсовет (Мишкинский район) }}

== Ауыл биләмәһе составы ==
{{Автонумерация
  | Столбцов   = 4
  | Заголовок2 = Тораҡ пункты
  | Заголовок3 = Тораҡ пункты тибы
  | Заголовок4 = Халҡы
  | Сортировка4 = число
  | Выравнивание4 = right
|%| [[Уръяҙы]] | ауыл, {{s|административ үҙәк}} | {{ Население | Урьяды | тс }}
| | [[Янағош]] | ауыл | {{ Население | Янагушево | тс }}
| | [[Сабай (Мишкә районы)|Сабай]] | ауыл | {{ Население | Сабаево (Мишкинский район) | тс }}
| | [[Баш-Байбаҡ (Мишкә районы)|Баш-Байбаҡ ]] | ауыл | {{ Население | Баш-Байбаково | тс }}
| | [[Яңы Сафар (Мишкә районы)|Яңы Сафар ]] | ауыл | {{ Население | Новосафарово (Мишкинский район) | тс }}
}}

== Билдәле шәхестәре ==

* [[Аҡтуғанов Мәхмүт Сафа улы|Аҡтуганов Мәхмүт  Сафа]] улы (1924 йыл, 25 декабрь  —  1971 йыл, 24 ғинуар) — [[Бөйөк Ватан һуғышы]] яугире, гвардия кесе сержанты, [[Советтар Союзы Геройы]] (1944)&lt;ref&gt;[http://www.warheroes.ru/hero/hero.asp?Hero_id=991 Актуганов, Махмут Сафиевич. Сайт «Герои страны»]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.soyuzpoisk.ru/pamjat_i_gordost/Nashi_geroi/detail.php?ID=5928 Актуганов Махмут Сафиевич]&lt;/ref&gt;.
* [[Заһитов Ғазый Ҡазыхан улы|Заһитов Ғазый Ҡазыхан]] улы (20 август 1921 — 1953 23 авгусы) — [[Бөйөк Ватан һуғышы]] яугире, 1945 йылдың 30 апрелендә 22 сәғәт 40 минутта тәүгеләрҙән булып Берлинда рейхстаг бинаһына  Ҡыҙыл Байраҡ ҡаҙай&lt;ref&gt;[http://sorokins.chat.ru/arch.htm ВЫДЕРЖКИ ИЗ ДОКУМЕНТОВ о штурме рейхстага, Берлин, 30 апреля 1945 г.]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.islamrf.ru/news/culture/legacy/12187 Татарин на куполе Рейхстага] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170202080449/http://www.islamrf.ru/news/culture/legacy/12187 |date=2017-02-02 }}&lt;/ref&gt;.
* Чикаев Хаернас Илья улы (1925 йыл, 16 июнь — 2012 йыл, 27 июль) —  [[Өфө моторҙар эшләү производство берекмәһе|Өфө моторҙар эшләү заводы]] токаре, [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1980)&lt;ref&gt;[http://www.warheroes.ru/hero/hero.asp?Hero_id=15143 Чикаев, Хаернас Ильясович. Сайт «Герои страны»]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.gorsovet-ufa.ru/pochet/chikaev.php ПОЧЕТНЫЕ ГРАЖДАНЕ г. УФЫ. Чикаев Хаернас Ильясович]&lt;/ref&gt;.

== Иҫкәрмәләр ==
{{примечания}}</text>
      <sha1>sqv2knexe84mgxrif6h2xmll0s6zr0i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сталин репрессиялары</title>
    <ns>0</ns>
    <id>143619</id>
    <revision>
      <id>1279412</id>
      <parentid>1264109</parentid>
      <timestamp>2024-11-19T16:43:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>31336</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>1279412</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="287702" sha1="856m73uuqe3no0wtn22aji92jnhau6k" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Сталин репрессиялары''' — СССР-ҙа сталинизм дәүерендә (1920-се йылдарҙың аҙағы — 1950-се йылдарҙың башы&lt;ref name=&quot;st_pol&quot;&gt;Степанов М. Г.[http://www.lib.csu.ru/vch/150/022.pdf ПОЛИТИЧЕСКИЕ РЕПРЕССИИ В СССР ПЕРИОДА СТАЛИНСКОЙ ДИКТАТУРЫ (1928—1953 ГОДЫ): ОБЗОР СОВРЕМЕННЫХ ИСТОРИОГРАФИЧЕСКИХ ИССЛЕДОВАНИЙ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210709181406/http://www.lib.csu.ru/vch/150/022.pdf |date=2021-07-09 }} // Вестник Челябинского государственного университета. 2009. № 12. С. 145—149.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{книга|автор=Куртуа С., Верт Н., Панне Ж-Л., Пачковский А., Бартосек К., Марголин Дж-Л.|заглавие=Черная книга коммунизма|оригинал=Le Livre Noir du Communisme|место=М.|издательство=«Три века истории»|год=2001|страниц=864|страницы=192|isbn=2-221-08-204-4}}&lt;/ref&gt;) башҡарылған массауи сәйәси репрессиялар&lt;ref&gt;Согласно Закону РФ № 1761-1 «О реабилитации жертв политических репрессий» от 18 октября 1991 года, политическими репрессиями признаны различные меры принуждения, применяемые государством по политическим мотивам, в виде лишения жизни или свободы, помещения на принудительное лечение в психиатрические лечебные учреждения, выдворения из страны и лишения гражданства, выселения групп населения из мест проживания, направления в ссылку, высылку и на спецпоселение, привлечения к принудительному труду в условиях ограничения свободы, а также иное лишение или ограничение прав и свобод лиц, признававшихся социально опасными для государства или политического строя по классовым, социальным, национальным, религиозным или иным признакам, осуществлявшееся по решениям судов и других органов, наделявшихся судебными функциями, либо в административном порядке органами исполнительной власти и должностными лицами и общественными организациями или их органами, наделявшимися административными полномочиями ([http://www.memo.ru/rehabilitate/laws/2004/rea-law4.htm ЗАКОН РОССИЙСКОЙ ФЕДЕРАЦИИ № 1761-1 «О реабилитации жертв политических репрессий» от 18 октября 1991 года (с изменениями и дополнениями на 10.09.2004)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100125005706/http://www.memo.ru/rehabilitate/laws/2004/rea-law4.htm |date=2010-01-25 }})&lt;/ref&gt;. СССР-ҙың эске эштәр министрлығының мәғлүмәттәре буйынса, 1921—1954 йылдар арауығында 3 777 380 кеше репрессияланған, шул иҫәптән: үлем язаһына — 980 642 кеше, лагерҙарҙа һәм төрмәләрҙә ултырыуға — 2 369 220 кеше, һөрөлөүгә һәм ситкә ҡыуып сығарыуға — 765 180 кеше тарттырылған&lt;ref&gt;{{Статья|автор=Государственный архив Российской Федерации
Ф. Р-9401. Оп. 2. Д. 450. Л. 149–152.|заглавие=Докладная записка Генерального прокурора СССР Р.А. Руденко, министра внутренних дел СССР С.Н. Круглова и министра юстиции СССР К.П. Горшенина о количестве осужденных коллегией ОГПУ, тройками НКВД, Особым совещанием, военной коллегией, судами и военными трибуналами за контрреволюционную деятельность в 1921-1954 гг.; создании Центральной комиссии и комиссий в республиках, краях и областях по пересмотру архивно-следственных дел.|ссылка=http://school.rusarchives.ru/bolshoj-terror/dokladnaya-zapiska-generalnogo-prokurora-sssr-ra-rudenko-ministra-vnutrennikh-del-sssr-sn-kruglo|язык=|издание=Архивы школе|тип=|год=|месяц=|число=|том=|номер=|страницы=|issn=}}&lt;/ref&gt;. 1953 йылға ҡарата СССР халҡының 0,34 %, 1,26 % һәм 0,4 % тәшкил итә.

«Оло террор» Н. И. Ежовтың НКВД-ы башлығы вазифаһына тәғәйенләнеүенән, уның СССР НКВД-һының 1937 йылдың июлендәге 00447-се һанлы бойороғо баҫтырылып сығыуҙан башлана. Әлеге осор НКВД-ла, милицияла киң масштаблы ҡулға алыныуҙар һәм Н. И. Ежов урынына НКВД башлығы вазифаһына Л. П. Берияны ҡуйыу менән 1938 йылдың сентябрь-октябрендә тамамлана. 1938 йылдың 17 ноябрендәге СССР-ҙың Халыҡ Комиссарҙары Советы һәм ВКП(б)-ның Үҙәк комитеты ҡарары буйынса НКВД һәм прокуратура органдарына ҡулға алыу һәм һөрөү буйынса ниндәй ҙә булһа массауи операциялар үткәреү тыйыла, шулай уҡ СССР НКВД-һының махсус бойороҡтары буйынса булдырылған суд тройкалары бөтөрөлә&lt;ref&gt;{{Статья|автор=|заглавие=Постановление СНК СССР и ЦК ВКП(б) «Об арестах, прокурорском надзоре и ведении следствия»|ссылка=http://stalinism.ru/repressii-1937-1938gg/postanovlenie-snk-sssr-i-tsk-vkp-b-ob-arestakh-prokurorskom-nadzore-i-vedenii-sledstviya.html|язык=|издание=Сталин. время, люди, империя|тип=|год=|месяц=|число=|том=|номер=|страницы=|issn=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Статья|автор=|заглавие=Приказ НКВД СССР № 00762 «О порядке осуществления постановления СНК СССР и ЦК ВКП(б) от 17 ноября 1938 г.»|ссылка=http://stalinism.ru/repressii-1937-1938gg/prikaz-nkvd-sssr-00762-o-poryadke-osushchestvleniya-postanovleniya-snk-sssr-i-tsk-vkp-b-ot-17-noyabrya-1938-g.html|язык=|издание=Сталин. время, люди, империя|тип=|год=|месяц=|число=|том=|номер=|страницы=|issn=}}&lt;/ref&gt;. Ошо осор эсендә 681 692 кеше атып үлтерелә. Сәйәси мотивтар буйынса барыһы 1 372 382 кеше ҡулға алына&lt;ref&gt;{{Статья|автор=|заглавие=Справки 1 спецотдела МВД СССР о количестве арестованных и осужденных в период 1921–1953 гг.|ссылка=http://www.alexanderyakovlev.org/fond/issues-doc/1009312|язык=|издание=Фонд Александра Н. Яковлева|тип=|год=|месяц=|число=|том=|номер=|страницы=|issn=}}&lt;/ref&gt;.

Шәхсән Сталиндың һәм ВКП(б)-ның Үҙәк Комитеты Политбюроһының «Сталин атыу исемлеге» буйынса 44 893 кеше (1937—1938 йылдарҙа — 43 768 кеше, 1940—1950 йылдарҙа — 1 251 кеше), күпселектә өҫтөнлөк иткән НКВД һәм РККА идаралыҡ структуралары ағзалары хөкөм ителә. Барыһы ла тиерлек атып үлтерелә&lt;ref&gt;{{Статья|автор=С. А. Мельчин и др.|заглавие=Сталинские списки - введение|ссылка=http://stalin.memo.ru/images/intro.htm|язык=|издание=Мемориал|тип=сайт|год=|месяц=|число=|том=|номер=|страницы=|issn=}}&lt;/ref&gt;. 1937—1938 йылдар эсендә ВКП(б)-ның Үҙәк Комитеты ағзаларының 78 % һәләк була. Иң ҡаты таҙартыуҙарға НКВД органдары дусар ителә.

== Идеологик нигеҙе ==
Сталин репрессияларының рәсми идеологик нигеҙе — «социализм төҙөүҙең тамамланыуына бәйле синфи көрәштең көсәйә барыуы» концепцияһы — 1928 йылдың июлендә ВКП(б)-ның Үҙәк Комитеты Пленумында Сталин тарафынан аныҡлана. 1938—1956 йылдарҙа миллионлап экземплярҙарҙа нәшер ителгән «ВКП(б) тарихының ҡыҫҡаса курсы» китабында репрессиялар СССР-ҙа социализмды төҙөү һәм халыҡ мәнфәғәтендә башҡарылған, законға ярашлы һәм кәрәкле сара тип күрһәтелә һәм тулыһынса улар аҡлана&lt;ref name=&quot;степанов&quot;&gt;[http://rudocs.exdat.com/docs/index-197801.html М. Г. Степанов. Сталинская репрессивная политика в СССР (1928—1953 гг.): взгляд советской историографии] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220330021235/http://rudocs.exdat.com/docs/index-197801.html |date=2022-03-30 }}&lt;/ref&gt;.

1930-сы йылдар аҙағында Сталин совет тарихи фәнен тулыһынса партия етәкселегенә хеҙмәт итеүгә буйһондора. Рәсәй тикшеренеүсеһе М. Г. Степановтың күҙәтеүенсә, совет тарихи фәне «буржуаз кластарҙы юҡ итеү кәрәклеген» дәлилләгән ярайһы ғына логика теҙмәһен төҙөүгә өлгәшә. Әлеге логикаға ярашлы, СССР иҡтисади һәм мәҙәни яҡтан үҫешкән капиталистик илдәр менән сағыштырмаса бик ныҡ ҡалышҡан булған һәм буржуаз-алпауыт ҡоролошон тергеҙеү маҡсатында сит ил ҡораллы һөжүме мөмкинлеге һаҡланған шарттарҙа, СССР-ҙың бөтөнлөгөн һәм бойондороҡһоҙлоғон тәьмин итеү «буржуаз элементтар» ҡалдыҡтарын алдан уҡ юҡҡа сығарыу аша ғына мөмкин булған. Шулай итеп, «Ҡыҫҡа курс» концепцияһы күҙлегенән социалистик ҡоролошон һаҡлап ҡалыу маҡсатында репрессиялар үтә ныҡ кәрәкле сара булып тора.

== Дөйөм характеристика ==
Ҡайһы бер тарихсылар Сталин репрессияларын Совет Рәсәйендәге большевиктарҙың сәйәси репрессияларының дауамы итеп ҡарайҙар&lt;ref name=&quot;encyclopedia&quot;&gt;{{книга
 |автор          = коллектив авторов
 |часть          = Красный террор
 |заглавие       = Революция и гражданская война в России: 1917—1923 гг. Энциклопедия в 4 томах
 |ответственный  = 
 |издание        = 1-е
 |место          = Москва
 |издательство   = [[Терра (издательство)|Терра]]
 |год            = 2008
 |том            = 3
 |страницы       = 389
 |страниц        = 560
 |серия          = [[Большая энциклопедия «Терра»|Большая энциклопедия]]
 |isbn           = 978-5-273-00560-0
 |тираж          = 100 000
}}&lt;/ref&gt; һәм 1918 йылдың сентябренән, Совнаркомдың «Ҡыҙыл террор тураһында» ҡарары сыҡҡас та, репрессиялар дәүләт сәйәсәтенә әүерелә. Шул уҡ ваҡытта сәйәсәт менән ризаһыҙлыҡ белдергән ябай кешеләр генә түгел, ә большевиктарға ҡырҡа ҡаршы булған әүҙем кешеләр ҙә сәйәси репрессия ҡорбандары булып китәләр. Репрессияларға элекке полиция хеҙмәткәрҙәре, жандармдар, батша хөкүмәтенең чиновниктары, дин әһелдәре, шулай уҡ алпауыттар һәм эшҡыуарҙар дусар ителә&lt;ref&gt;{{книга|автор=[[Баберовски, Йорг|Баберовски Й.]]|заглавие=Красный террор: история сталинизма|место={{М}}|издательство=РОССПЭН|год=2007|серия=История сталинизма|страницы=37|страниц=278|isbn=978-5-8243-0877-8}}&lt;/ref&gt;.
1920-се йылдар аҙағындағы − 1930-се йылдар башындағы ауыл хужалығын коллективлаштырыу һәм артабанғы индустриялаштырыу, шулай уҡ Сталиндың шәхси власы нығынған һайын репрессиялар киңерәк ҡолас ала.

«Коммунизмдың ҡара китабы» авторҙарының фекере буйынса, көсләүҙең һәм репрессияларҙың беренсе этабы власты 1917 йылда баҫып алыуҙан башлана һәм 1922 йылдың аҙағына тиклем дауам итә. Осор башында көсләүҙәр стихиялы характерҙа булһа, 1918 йылдың яҙынан алып крәҫтиәнлеккә яҡшылап уйланылған һөжүм башлана. Репрессиялар эшселәрҙе лә урап үтмәй. Әммә репрессияларҙың был осоро дөйөм ҡапма-ҡаршылыҡ контексына тура килә. Репрессияларҙың икенсе осоро 1928 йылда Крәҫтиәнлеккә ҡаршы үткәрелгән яңы һөжүмдән башлана.
«Коммунизмдың ҡара китабы…» авторҙары Сталин осорондағы кулактар менән көрәш ысуладарының һәм 1919—1920 йылдарҙа казактарҙы һөрөүҙең оҡшашлығын билдәләп үтәләр: ике осраҡта ла бер ниндәй социаль төркөм ғәйепләнә, урындарға күрһәтмәләр бирелә, шунан һөрөү башҡарыла. . Шул уҡ ваҡытта Граждандар һуғышы осорондағы лагерҙар системаһын булдырыу һәм 20-се йылдар башындағы һөрөүҙәр маҡсаттары буйынса ла, күләме буйынса ла 30-сы йылдарҙың «концентрацион системаһы» менән сағыштырырлыҡ түгел. 1929 йылғы реформа яңы системаға нигеҙ һала һәм рәсми рәүештә төҙәтеү эштәрен индерә. Күп кенә факттар, мәҫәлән, ҡорбандарҙы «квоталау», халыҡтың бер өлөшөн изоляциялап, социаль-иҡтисади үҙгәртеп ҡороу планын тормошҡа ашырыу өсөн файҙаланыу ниәте булыуы тураһында һөйләй һымаҡ. Шул уҡ ваҡытта, китап авторҙары фекеренсә, «бөйөк боролош» динамикаһы бик тиҙ агрессив төҫ ала һәм властар уны террорҙы киңәйтеү ярҙамы менән генә контролдә тота алырға уйлайҙар&lt;ref name=&quot;chornaya_kniga_1_16&quot;&gt;{{книга |автор= Куртуа С., Верт Н., Панне Ж.-Л., Пачковски А., Бартошек К., Марголен Ж.-Л., при участии Р. Коффер, П. Ригуло, П. Фонтен, И. Сантамария, С. Булук|часть= Вместо заключения / Государство против своего народа|ссылка часть= http://goldentime.ru/nbk_16.htm|заглавие= Черная книга коммунизма: преступления, террор, репрессии|оригинал= Le Livre Noir Du Communisme: Crimes, Terreur et Repression|ссылка=|викитека=|ответственный= Пер. под рук. Е. Л. Храмова|издание= |место= {{М}}|издательство=|год= 1999|том=|страницы=|столбцы=|страниц=|серия=|isbn=|тираж=|ref=}}&lt;/ref&gt;.

Ҡайһы бер һул сәйәси ҡарашлы тикшеренеүселәр&lt;ref name=&quot;Deutscher1&quot;&gt;''[[Дойчер, Исаак|Дойчер И.]]'' Троцкий: безоружный пророк, 1921—1929. Пер. с англ. Л. А. Игоревского. — {{М}}: «Центрполиграф», 2006. — 495 с. ISBN 5-9524-2155-5&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Deutscher2&quot;&gt;''Дойчер И.'' Троцкий: изгнанный пророк, 1929—1940. Пер. с англ. А. С. Цыпленкова. — {{М}}: «Центрполиграф», 2006. — 526 с ISBN 5-9524-2157-1&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Rogovin&quot;&gt;[[Роговин, Вадим Захарович|Роговин В. З.]] [http://web.mit.edu/fjk/Public/Rogovin/volume2/index.html Власть и оппозиции.] — {{М}}, 1993&lt;/ref&gt;, [[Марксизм|марксистар]], Сталин репрессияларын большевистик сәйәсәтенең үҙгәртеп боҙолоуы тип һанайҙар. Шул уҡ ваҡытта Сталин репрессяларының ҡорбандары үҙҙәре үк һәм ВКП(б) ағзалары, партия, совет, хәрби һәм башҡа етәкселек иткән эшмәкәрҙәр булыуын һыҙыҡ өҫтөнә алалар. Улар, большевиктарҙың ҡыҙыл терроры, Сталин репрессияларынан айырмалы рәүештә, бөтә сәйәси көстәрҙең көсәйеүенә булышлыҡ иткән Граждандар һуғышы шарттарында үткән, тип һанайҙар.

== XX быуаттың 20-се йылдарҙағы репрессияһы ==
Большевиктарҙың репрессиялары сәйәси дошмандарына ҡарата Октябрь революцияһынан һуң башлана һәм айырыуса Граждандар һуғышы осоронда киң йәйелә. Граждандар һуғышы тамамланғандан һуң сәйәси репрессиялар дауам итә, өҫтәүенә сәйәси енәйәттәр тураһындағы эштәрҙең бер өлөшө фальсификацияланған ғәйепләүҙәрҙә төҙөлә («Лицеистар эше», Шахта эше).

=== 1927 йылдың йәйендәге ОГПУ-ның «киң күләмле операциялары» ===
1927 йылдың йәйенә «революцияны экспортлау» буйынса үткәрелгән сйәсәте арҡаһында Бөйөк Британия менән конфликтҡа инә. 27 майҙа Бөйөк Британия британ-совет сауҙа һәм дипломатик мөнәсәбәттәрҙе өҙә&lt;ref&gt;{{нп3|Алласон, Руперт|West N.||Rupert Allason}}, Tsarev O. The Crown Jewels: The British Secrets at the Heart of the KGB Archives ([//ru.wikipedia.org/wiki/Yale_University_Press Yale University Press], 1999) p29; «London Raids Soviet Office», Milwaukee Sentinel, May 13, 1927, p1; «Reds Betrayed by Raided Files», May 15, 1927, p1&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Hugh Ragsdale. [https://books.google.by/books?id=kTGGsO70QSoC&amp;pg=PA209 The Russian tragedy: the burden of history] p 209&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.hrono.ru/sobyt/1900war/1927sssr.php О советско-британском конфликте 1927 года на сайте «ХРОНОС.РУ»]&lt;/ref&gt; . СССР-ҙа был ваҡиғалар яңы сит ил интервенцияһына әҙерлек тип күрһәтелә, илдә «һуғыш алды психозы» баҫымы көсәйә&lt;ref&gt;Сталин в переписке того времени неоднократно возвращается к военной риторике, пиша ''«об укреплении тыла»'', ''«обеспечении тыла»'', ''«подготовке тыла»'' ({{статья|автор=[[Данилов, Виктор Петрович (историк)|Данилов В. П.]]|заглавие=К истории сталинского террора|ссылка=http://www.ecsocman.edu.ru/images/pubs/2006/05/14/0000277176/039.DANILOV.pdf|автор издания=Под общ. ред. Заславской Т. И.|издание=Куда идёт Россия?.. Формальные институты и реальные практики|тип=Материалы девятого международного симпозиума|место=Москва|издательство=[[Московская высшая школа социальных и экономических наук|МВШСЭН]]|год=2002|страницы=309—323}}{{Недоступная ссылка|date=Июль 2018|bot=InternetArchiveBot}}
).&lt;/ref&gt;. Тап ошо осорҙо ҡайһы бер тарихсылар&lt;ref name=&quot;danilov&quot;&gt;{{статья|автор=[[Данилов, Виктор Петрович (историк)|Данилов В. П.]]|заглавие=К истории сталинского террора|ссылка=http://www.ecsocman.edu.ru/images/pubs/2006/05/14/0000277176/039.DANILOV.pdf|язык=|автор издания=Под общ. ред. Заславской Т. И.|издание=Куда идёт Россия?.. Формальные институты и реальные практики|тип=Материалы девятого международного симпозиума|место=Москва|издательство=[[Московская высшая школа социальных и экономических наук|МВШСЭН]]|год=2002|том=|страницы=311|isbn=|issn=}}{{Недоступная ссылка|date=Июль 2018|bot=InternetArchiveBot}}&lt;/ref&gt;{{rp|309}} Сталин репрессияларының башы тип һанай.

7 июндә Польшала СССР полпреды П. Л. Войков үлтерелә. Сталин ошо ваҡиға менән файҙаланырға була. Шул уҡ кистә Сочиҙа ял иткән Сталин Мәскәүгә шифрограмма ебәрә: «Хәҙер үк биш йәки ун монархисты атып үлтерер кәрәк. ОГПУ-ға бөтә булған мөмкинлектәр менән тулыһынса юҡ итеү буйынса (монархистарҙы һәм аҡгвардиясыларҙы) директива ебәрер кәрәк. Волковтың үлтереүе быға мөмкинлек бирә…» 8 июндең кисенә массауи репрессиялар башлана. 9 июндән 10 июнгә ҡараған төндө Мәскәүҙә бер ниндәй хөкөмһөҙ аманатсылар сифатында элекке Рәсәй империяһының 20&lt;ref&gt;Были расстреляны князь [//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D0%BE%D0%BB%D0%B3%D0%BE%D1%80%D1%83%D0%BA%D0%BE%D0%B2,_%D0%9F%D0%B0%D0%B2%D0%B5%D0%BB_%D0%94%D0%BC%D0%B8%D1%82%D1%80%D0%B8%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D1%87 Долгоруков П. Д.], [//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%AD%D0%BB%D1%8C%D1%84%D0%B5%D0%BD%D0%B3%D1%80%D0%B5%D0%BD,_%D0%AE%D1%80%D1%8C%D1%91 Эльфенгрен Г. Е.], Нарышкин Б. А., Щегловитов Е. Н., Анненков В. И., Мещерский А. А., Малевич-Малевский, Евреинов, [//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%BD,_%D0%98%D0%B2%D0%B0%D0%BD_%D0%9C%D0%B8%D1%85%D0%B0%D0%B9%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87 Сусалин], Мураков, Павлович, Попов-Каратов, Микулин, Лучев, Карпенко, Гуревич, Мазуренко, Попов, Скальский, Вишняков ({{книга|автор=Долгоруков П. Д.|часть=|заглавие=Великая разруха. Воспоминания основателя партии кадетов 1916—1926|оригинал=|ссылка=|ответственный=Глебовская Л. И.|издание=|место=Москва|издательство=ЗАО «Центрополиграф»|год=2007|том=|страницы=|страниц=367|серия=|isbn=978-5-9524-2794-5|тираж=3000}}
).&lt;/ref&gt; аҡ һөйәктәр вәкиле атып үлтерелә. ОГПУ-ның операциялары бының менән генә туҡтамай, «июнь операцияһы» ваҡытында 20 меңгә яҡын тентеү үткәрелә һәм 9 мең кеше ҡулға алына. Төп удар игенселек райондары (Украина, Үҙәк Черноземье, Дон һәм Төньяҡ Кавказ) ауылдарына тура килә. «Элекке» алпауыттар, СССР-ға кире ҡайтҡан аҡтар, шулай уҡ «кулактар», «буржуйҙар», «сауҙасылар», «поптар һәм дин әһелдәре» һәм хатта әүәлге урыҫ интеллигенцияһы ҡулға алыныуға дусар була. Ул осорҙа репрессияға эләккәндәрҙең теүәл һаны әлеге көнгә тиклем билдәле түгел.

Шул уҡ ваҡытта, «хәрби хәүефкә» һәм «тылды нығытыу» кәрәклегенә һылтанып, Сталин [[Бухарин Николай Иванович|Бухарин]] төркөмө ҡаршылашыуын еңеүгә һәм «берләшкән оппозиция агенттары» Троцкий һәм [[Зиновьев Григорий Евсеевич|Зиновьевты]] Үҙәк Комитеттан сығарыуға өлгәшә.

=== Ҡоротҡослоҡ менән көрәш ===
Совет дәүләте батша осоронан ҡалған техник интеллигенцияһы ярҙамына мохтаж була. Күп кенә белгестәр коммунистик лозунгыларға скептик ҡарашта була. Ленин РКП(б)-ның VIII съезындағы үҙенең сығышында коммунистарҙы буржуаз белгестәр тураһында иҫкәртә:
«… уларға буржуаз психологияһы үтеп ингән һәм улар беҙгә хыянат иттеләр һәм артабан да итәсәк»
&lt;ref name=&quot;minaevv&quot;&gt;[//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D0%B5%D0%B2,_%D0%92%D0%BB%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B2_%D0%9D%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%B0%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D1%87 Минаев В. Н.] [http://militera.lib.ru/h/minaev_v/06.html «Подрывная работа иностранных разведок в СССР».] — М.: [//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D0%BE%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B7%D0%B4%D0%B0%D1%82 Воениздат] НКО СССР, 1940.&lt;/ref&gt;. Ҡоротҡослоҡ һәм саботаж буйынса ҡайһы бер эштәрҙә, мәҫәлән, ошондай ғәйепләүҙәр була:

* ҡояш тотолоуҙы күҙәтеү саботажы (Пулков эше);
* СССР-ҙың халыҡ-ара абруйын төшөрөүгә килтергән финанс хәлдәр тураһындағы дөрөҫ булмаған отчеттарҙы әҙерләү (Крәҫтиән хеҙмәт партия эше);
* ағыулау юлы менән орлоҡ өлгөләренә зыян килтереү, ауыл хужалығын механизациялау өлкәһендә запчастар менән тейешенсә тәьмин итмәү юлы менән асыҡ ҡоротҡослоҡ итеү (Крәҫтиән хеҙмәт партия эше);
* сит ил разведкалары ҡушыуы буйынса туҡыма фабрикаларының етерлек кимәлдә үҫешенә, ярым фабрикаттарҙа диспропорциялар яһауҙа саботаж итеү (Промпартия эше);
* сит ил разведкалары ҡушыуы райондар буйынса тауарҙарҙы тигеҙһеҙ бүлеү (меньшевистик «Союз бюроһы» эше).

1920—1930 йылдар шарттарында йәмғиәттә бындай ғәйепләүҙәр адекват тип ҡабул ителә. Тикшереү органдарының версияһы буйынса өс процесс буйынса ғәйепләнеүселәре берҙәм заговор селтәре аша үҙ-ара бәйле була һәм уларҙың һәр береһенең иҡтисадтың төрлө өлкәләрендә саботаж буйынса «хеҙмәт бүленеше» күҙәтелә.

==== Шахта эше ====
1928 йылда Донбаста үткән күрһәтмә суды Шахта эше исеме аҫтында билдәле. Техник белгестәр, шул иҫәптән, сит ил граждандары, СССР-ҙа шпион эшмәкәрлеге алып барыуҙа һәм ҡоротҡослоҡта ғәйепләнәләр. 53 инженер һәм етәксе аңлы рәүештәге ҡоротҡослоҡта, йәшерен ойошма булдырыуҙа ғәйепләнә. 53 кешенән дүртәүһе азат ителә. Башта 11 кеше атып үлтереүгә хөкөм ителә, һуңынан Үҙәк Башҡарма Комитеты уларҙың алтыһына атыуҙы 10 йылға иркенән мәхрүм итеү менән алмаштыра. Партия бәхәстәрендә һәм Шахта эше буйынса асыҡ сығыштарҙа «уң оппозиция» вәкилдәре — [[Бухарин Николай Иванович|Бухарин]], [[Рыков Алексей Иванович|Рыков]] һәм Томский иң ҡаты позицияла булыуын иғтибарҙан ысҡындырырға ярамай&lt;ref&gt;[https://www.youtube.com/watch?v=wwpaPYkSEqs#t=1h22m10s Stalin: Geopolitics, Ideas, Power.] NYUJordanCenter Distinguished Lecture Series&lt;/ref&gt;. Американ тарихсыһы һәм Сталиндың биографы Стивен Коткин, башланып торған коллективлашыу буйынса Сталин һәм «Бухарин төркөмө» араһындағы килеп сыҡҡан ҡапма-ҡаршылыҡтар сәбәпсе булған, тип һанай. Бухаринсылар Сталин менән Шахта эше буйынса бер ҡарашта булыуҙарын иҫбат итергә тырышып, Сталинға уларҙы ла «һул оппозицияһы» һымаҡ ВКП(б)-нан һәм Политбюронан сығара алмаҫ тип ышаналар&lt;ref&gt;{{книга|автор=Stephen Kotkin|часть=|заглавие=Stalin: Volume I: Paradoxes of Power, 1878–1928|оригинал=|ссылка=http://nemaloknig.info/read-272699/?page=118|издание=|место=|издательство=[[Penguin Press]]|год=2005|том=|страницы=118|страниц=217|isbn=isbn=978-1-59420-379-4}}
&lt;/ref&gt;.

==== Н. фон Меккты, П. Пальчинскийҙы һәм А. Величконы атып үлтереү ====
1929 йылдың май айында ОГПУ Коллегияһы судтан тыш тәртиптә «НКПС-та һәм СССР-ҙың тимер юлдарында контрреволюцион ҡоротҡослоҡ ойошмаһы» ағзалары Н. фон Меккты һәм А. Ф. Величконы һәм алтын-ағалтын сәнәғәте ҡоротҡосо П. А. Пальчинскийҙы атып үлтереүгә хөкөм итә. Ғәйепләнеүселәр үҙ ғәйебен танымай. Атып үлтереү тураһында белдереү 1929 йылдың 24 майында нәшер ителә&lt;ref&gt;От Объединённого Государственного Политического Управления — //Известия, 24 мая 1929, с.1&lt;/ref&gt;.

Үҙ тәжрибәһендә рәсми ғәйепләүҙәрҙе татыған академик В. И. Вернадский Октябрь революцияһынан һуң бөтә капиталдарын үҙ ирке менән биргән фон Мекк ғәйепһеҙ үлтерелгәнен билдәләп үтә&lt;ref&gt;Вернадский В. И. Дневники: 1926—1934 — М.: Наука, 2001, 456 с., — с. 15 [//ru.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/5020044091 ISBN 5-02-004409-1]&lt;/ref&gt;.

==== Промпартия эше ====
[[1930 йыл]]да «Промпартия» эше буйынса асыҡ процесс үтә, дәүләт ғәйепләүсһе итеп прокурор Крыленко ([[1938 йыл]]лда атып үлтерелә) тәғәйенләнә. Ғәйепләнеүселәр булып башлыса «буржуаз интеллигенцияһы» вәкилдәре була, улар СССР-ҙың индустриализацияһына саботаж итеү, сит ил разведкалары менән бәйләнештәр булдырыу, СССР-ға сит ил хәрби баҫып инеүҙе әҙерләү өсөн хөкөм ителәләр.

==== Крәҫтиән хеҙмәте партияһы эше ====
«Чаянов менән Кондратьевтың контрреволюцион эсер-кулак төркөмө» эше шулай уҡ 1930 йылда ҡарала. Ғәйепләнеүселәр индустриализация һәм ауыл хужалығы өлкәләрендә саботтаж итеүҙә ғәйепләнәләр&lt;ref&gt;[[Осташко Татьяна Николаевна|Осташко Т. Н.]] [http://www.philosophy.nsc.ru/journals/humscience/2_98/04_OSTA.HTM Власть и интеллигенция: динамика взаимоотношений на рубеже 1920—1930-х годов] // [[Гуманитарные науки в Сибири]]. — 1998. — № 2. — С. 19 — 24.&lt;/ref&gt;.

==== «Союз бюроһы» эше ====
Элекке меньшевиктар буйынса асыҡ процесс 1931 йылдың мартында үтә. Ғәйепләнеселәргә хужалыҡ эшмәкәрлеген планлаштырыу өлкәһендә саботаж итеү, сит ил разведкалары менән бәйләнештәр булдырыуҙа ғәйеп тағыла.

==== Сит ил техник белгестәренә ҡарата репрессиялар ====
Ошо һәм башҡа процестар осоронда сит ил техник, башлыса герман һәм британ, белгестәре хөкөмгә тарттырыла. Улар, мәҫәлән, үҙҙәренең фирмалары аҫтында СССР-ҙа шпион резидентураһын йәйелдереүҙә ғәйепләнә.

Шпионажда һәм ҡоротҡослоҡта, мәҫәлән, «Лена-Гольдфилдс» и «Метро-Виккерс» британ кампаниялары белгестәре ғәйепләнә. Уларҙы 1929 йылда байытыу фабрикаһын яндырыуҙа ғәйепләйҙәр. «Метро-Виккерс» фирмаһы директоры Ричардс, тикшереү раҫлауынса, Интеллидженс Сервис британ махсус службаһының капитаны булған. Һөҙөмтәлә (Британияның протестарын иҫәпкә алмайынса) 27 кеше хөкөм ителә&lt;ref name=&quot;minaev&quot;&gt;Минаев В. [http://militera.lib.ru/h/minaev_v/06.html Подрывная работа иностранных разведок в СССР] изд. 1940&lt;/ref&gt;.

=== Партияның эске оппозицияһы менән көрәш ===
Ике ай ярым эсендә — 1927 йылдың ноябрҙең уртаһынан 1928 йылдың ғинуар аҙағына тиклем — «һул оппозицияға» ҡараған өсөн партиянан 2288 кеше сығарыла (тағы ла 970 оппозиционерҙы 1927 йылдың 15 ноябренә тиклем сығаралар)&lt;ref&gt;[[Роговин, Вадим Захарович|Роговин В. З.]] [http://trst.narod.ru/rogovin/t2/iii.htm «Власть и оппозиции»]&lt;/ref&gt;. Партияны оппозициянан таҙартыу 1928 йылдың дауамында бара. Сығарылғандарҙың күпселек өлөшө административ һөргөнгә илдең алыҫ райондарына ебәрелә. 1928 йылдың ғинуар уртаһында оппозиция лидеры Л. Д. Троцкий [[Алматы|Алма-Атаға]] һөрөлә, ә 1929 йылда ул сит илдәргә һөрөлөп сығарыла. Икенсе лидер, [[Зиновьев Григорий Евсеевич|Г. Е. Зиновьев]], шулай уҡ 1928 йылда һөрөлә, әммә шул уҡ йылда тәүбә итә һәм «ҡоралһыҙлана», партияла тергеҙелә һәм Ҡаҙан университетының ректоры итеп тәғәйенләнә, һуңынан Мәскәүгә ҡайтарыла.

1920-се йылдарҙың аҙағында — 1930-сы йылдар башында «һул оппозицияның» һәм «децистарҙың» ағзалары эшселәр араһында йәшерен эш алып барырға маташалар. 1929 йылдың яҙында бындай «йәшерен төркөмдәрҙең» ағзаларын ҡулға алыуҙары үткәрелә&lt;ref&gt;[[Роговин, Вадим Захарович|Роговин В. З.]] [http://trst.narod.ru/rogovin/t2/xi.htm «Власть и оппозиции»]&lt;/ref&gt;. 30-сы йылдар башында, по данным &quot;Оппозиция бюллетене&quot;нә ярашлы, төрмәләрҙә, һөргөндәрҙә, күҙәтеү аҫтында 7 меңдән ашыу һул оппозицияны яҡлаусылар була. Уларҙың байтаҡ өлөшө сәйәси изоляторҙарҙа, социалистик партияларҙың элекке ағзалары (эсерҙар, меньшевиктар, анархистар) менән бергә тотола. Ғәйептәрен танымаған оппозиционерҙарға төрмәлә тотоу йәки һөргөндә булыу сроктары оҙайтыла, уларҙы тағы ла алыҫыраҡ урындарға ебәрәләр&lt;ref&gt;[[Роговин, Вадим Захарович|Роговин В. З.]] [http://trst.narod.ru/rogovin/t2/xxxi.htm «Власть и оппозиции»]&lt;/ref&gt;.

1932 йылда М. Н. Рютин етәкселегендә Мәскәү һәм Харьковтан 14 коммунист йәшерен «Марксистар-ленинсылар союзын» ойошторалар. Рютин «Сталин пролетар диктатураһының кризисы» исеме аҫтындағы документ һәм «ВКП(б)-ың бөтә ағзаларына» өндәмәһен әҙерләй һәм тарата. Был документтарҙа «индустриализацияның авантюритстик темптары» һәм «авантюристик коллективлаштырыуҙың» һәләкәтле һөҙөмтәләре өсөн шәхсән яуаплылыҡты Сталинға һала. Ойошманың бөтә ағзалары ла ОГПУ коллегияһы тарафынан 5 йылдан 10 йылға тиклем сроктарға хөкөм ителә. Һул оппозицияның элекке лидерҙары Г. Е. Зиновьев һәм [[Каменев Лев Борисович|Л. Б. Каменев]] ошо эшкә бәйле партиянан сығарылалар һәм һөргөнгә ебәреләләр&lt;ref name=&quot;Боханов&quot;&gt;Боханов А. Н., Горинов М. М. История России с древнейших времён до конца XX века&lt;/ref&gt;.

1932-се йылдың аҙағында — 1933-се йылдың башында 89 кешенән торған &quot;И. Н. Смирнов, ТВ. А. Тер-Ваганян, Е. А. Преображенский һәм башҡаларҙың «йәшерен контрреволюцион троцкист ойошмаһы» ҡыйратыла, НКВД эргәһендәге ОСО 41 кешене 3 йылдан 5 йылға тиклем иректән мәхрүм итте, ә тағы ла 45 кешене 3 йылға һөргөнгә ебәрҙе.

== Кулактарҙы эҙәрлекләү ==
1928—1932 йылдарҙа СССР-ҙа үткәрелгән ауыл хужалығының коллективлашыуы барышында дәүләт сәйәсете йүнәлештәренең береһе крәҫтиәндәрҙең советтарға ҡаршы сығыштарын баҫтырыу һәм ошоноң менән бәйле «кулаклыҡты синыф булараҡ бөтөрөү» (раскулачивание) була. Раскулачиваниеға эләккән ялланған эшселәр хеҙмәтен ҡулланған хәлле крәҫтиәндәр бөтә мөлкәтенән һәм гражданлыҡ ҡоҡуҡтарынан мәхрүм ителеп, илдең алыҫ райондарына һһөрөлә. Раскулачиваниеға бай крәҫтиәндәрҙәән иыш урта хәллеләр, хатта ярлылар ҙа эләгә. Репрессияға дусар булған ярлыларҙы, айырыуса улар кулактарға теләктәшлек күрһәткән йәки уларҙы яҡлап сыҡҡан осраҡтарҙа, «подкулачниктар» тип атайҙар&lt;ref&gt;«XX век: Краткая историческая энциклопедия» под редакцией [[Чубарьян, Александр Оганович|А. О. Чубарьяна]]. — {{М}}: Институт всеобщей истории РАН. — ISBN 978-5-02-008741-5. — С. 121.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;«Тоталитаризм в Европе XX века: из истории идеологий, движений, режимов и их преодоления». — {{М}}: Институт всеобщей истории РАН, 1996. — С. 37.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;''Лопатин Л. Н., Лопатина Н. Л.'' [http://www.hrono.ru/dokum/1929kol/kol032.html Коллективизация как национальная катастрофа. Воспоминания её очевидцев и архивные документы]. — {{М}}, 2001 г&lt;/ref&gt;. Михаил Калинин, кулаклыҡта ғәйепләнеүселәрҙың күпселеге совет власы өсөн көрәшкәндәр, әммә енәйәттәргә ҡаршы булғандар, тип яҙған&lt;ref&gt;Избранные произведения, Том 2. — {{М}} : Государственное издательство политической литературы, 1960. — С. 542.&lt;/ref&gt;.

Коллективлашыуға ҡаршы булған крәҫтиәндәр юғары һалымдарға һәм «артыҡ» игенде тартып алыуға ризаһыҙлыҡ белдерәләр, игенде йәшерәләр, яндыралар хатта ауыл партия һәм совет активистарын үлтерәләр, улар барыһы ла «кулак контрреволюцияһы» тип баһалана.

1920-се йылдар аҙағындағы советтарға ҡаршы крәҫтиәндәрҙең сығыштарын баҫтырыу өсөн ОГПУ-ның махсус бүлеге яуаплы була. Юридик фәндәре докторы С. А. Воронцовтың белдереүенсә, 1929 йылда ғына ОГПУ органдары тарафынан ауылдарҙа 2,5 меңдән ашыу советтарға ҡаршы төркөм юҡҡа сығарыла&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;''[[Воронцов, Сергей Алексеевич|Воронцов С. А.]]'' Спецслужбы России. — Ростов-на-Дону: Феникс, 2006. — 512 с. — ISBN 5-222-09763-3&lt;/ref&gt;{{rp|295}}.

1930 йылдың 30 ғинуарында ВКП(б)-ның Үҙәк Комитеты Президиумы «Тотошлай коллективлашыу райондарында кулак хужалыҡтарын бөтөрөү саралары тураһында» исемле ҡарар баҫтырып сығара&lt;ref&gt;Постановление Политбюро ЦК ВКП(б) от 30.01.1930 [http://www.bestpravo.com/ussr/data04/tex16612.htm «О мероприятиях по ликвидации кулацких хозяйств в районах сплошной коллективизации»]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;.

Был ҡарарға ярашлы, кулактар 3 категорияға бүленә:

* ''беренсе категория'' — контрреволюцион актив, террористик акттарҙы һәм ихтилалдарҙы ойоштороусылар,
* '' икенсе категория'' — иң бай кулактарҙың һәм ярымалпауыттарҙың контрреволюцион активының ҡалған өлөшө,
* ''өсөнсө категория'' — ҡалған кулактар.

1-се категориялы кулак ғаиләләренең башлыҡтары ҡулға алыналар, уларҙың ғәмәлдәре тураһында эштәр ОГПУ составындағы махсус тройкаларға, ВКП(б)-ның обкомдарына (крайкомдарына) һәм прокуратураға бирелә. 1-се категориялы кулактарҙың ғаиләләре һәм 2-се категориялы кулактар СССР-ҙың алыҫ ерҙәренә һөргөнгә йәки өлкәнең (республиканың, крайҙың) алыҫ райондарына ебәрелә. 3-сө категорияға ҡараған кулактар район сиктәрендәге махсус күрһәтелгән урындарҙа урынлаштырылған.

1930 йылдың 2 февралендә кулаклыҡҡа ҡаршы йүнәлтелгән СССР ОГПУ-ның 44/21-се һанлы бойороғо сыға&lt;ref name=&quot;memorial1937&quot;&gt;[http://www.memorial.krsk.ru/Arests/1937/site.htm 1937-2007. «Юбилей»…] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191223014125/http://memorial.krsk.ru/Arests/1937/site.htm |date=2019-12-23 }} // Красноярское общество «Мемориал»&lt;/ref&gt;.

Бойороҡта ҡаралған:

1) Кисекмәҫтән «контрреволюцион кулактар активын» юҡ итергә, бигерәк тә &quot;ғәмәлдә булған контрреволюцион һәм баш күтәреүсе ойошмаларҙың һәм төркөмдәрҙең кадрҙарын һәм «иң яуыз, һөрһөгән берәҙәктәрҙе» — йәғни ''беренсе категория:''

* Кулактар — иң һөрһөгән һәм әүҙем, партия һәм социалистик хужалыҡты реконструкциялау буйынса властың сараларына ҡаршы тороусылар һәм аяҡ салыусылар; даими йәшәгән урындарынан ҡасҡан һәм подпольеға киткән, бигерәк тә актив аҡгвардиясылар һәм бандиттар менән ҡушылыусылар;
* Кулактар — контрреволюцион әүҙемлек, бигерәк тә ойошошоу тәртибен, күрһәтеүсе актив аҡгвардиясылар, ихтилалсылар, элекке бандиттар; элекке аҡ офицерҙар, репатрианттар, элекке әүҙем карателдәр һәм башҡалар;
* Кулактар — сиркәү советтарының, «үҙҙәрен әүҙем күрһәткән» төрлө дини, сектант общиналары һәм төркөмдәрҙең әүҙем ағзалары.
* Кулактар — үҙҙәренең хужалыҡтарын емергән иң байҙар, ростовщиктар, спекулянттар, элекке алпауыттар һәм эре ер хужалары.

Концлагерҙарға ябылғандарҙың йәки атып үлтерелгәндәрҙең ғаиләләре СССР-ҙың алыҫ төньяҡ райондарына ебәрелә ([[Себер]], [[Урал]], Төньяҡ край, [[Ҡаҙағстан]]).

2) Иң бай кулактарҙы (элекке алпауыттарҙы, ярым алпауыттарҙы, урындағы кулак авторитеттарҙы, «советтарға ҡаршы кулак активы», «руханиҙар һәм сектанттар») һәм уларҙың ғаиләләрен СССР-ҙы алыҫ төньяҡ райондарына массауи рәүештә һөрөү (тәүге сиратта тотошлай коллективлашыу һәм сиктәш һыҙаты райондарынан) һәм уларҙың мөлкәтен конфискациялау — ''икенсе категория''.

3) СССР-ҙың райондарында кулактарҙы һәм уларҙың ғаиләләрен һөрөү буйынса иң тәүге сиратта үткәрелә торған кампаниялар (депортацияға дусар булған ғаиләләр һаны менән):

* Үҙәк-Ҡара тупраҡлы өлкә — 10 — 15 мең
* Урта Волга крайы — 8 — 10 мең
* Түбәнге Волга крайы — 10 — 12 мең
* Төньяҡ Кавказ һәм Дағстан — 20 мең
* Себер — 25 мең
* Урал — 10 — 15 мең
* Украина — 30 — 35 мең
* Белоруссия — 6 — 7 мең
* Ҡаҙағстан — 10 — 15 мең

Һөргөнгә ебәреү менән туранан-тураЙәшерен-оператив идаралығы начальнигы Е. Г. Евдокимов етәкселегендәге махсус опреатив төркөм шөғөлләнә. Крәҫтиәндәрҙең стихиялы боларыштары урындарҙа бик тиҙ баҫтыралар, 1931 йылдың йәйендә генә Уралдағы һәм Көнбайыш Себерҙәге ҙур боларыштарҙы баҫтырыу өсөн ОГПУ ғәскәрҙәренә армия частарының ярҙамы кәрәк була.

1930—1931 йылдарҙа ОГПУ ГУЛАГының һөргөнсөләр буйынса справкаға ярашлы барыһы махсус поселениеғадөйөм һаны 1 803 392 тәшкил иткән 381 026 ғаилә ебәрелә. 1932—1940 йылдарҙа тағы ла 489 822 кулак килә&lt;ref name=&quot;geocitieskulak&quot;&gt;[http://stalinism.narod.ru/docs/repress/kulak.htm Сколько было сослано кулаков?]&lt;/ref&gt;. Башҡа мәғлүмәттәр буйынса, атап әйткәндә, тарихсы В. Н. Земсковтың һанауынса, 1930—1940 йылдарҙа кулак һөргөнөндә 2,5 млн кеше булып киткән, шул уҡ ваҡытта 1930—1933 йылдарҙа һөргөндә яҡынса 600 кеше үлгән&lt;ref&gt;{{Китап|автор=Земсков В. Н.|заглавие=Спецпоселенцы в СССР. 1930—1960: Автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора исторических наук|место=М.|год=2005|страницы=34—35}}&lt;/ref&gt;. төрлө репрессиялар буйынса барыһы 4 миллион тирәһе крәҫтиән дусар ителә&lt;ref&gt;{{Мәҡәлә|автор=Земсков В. Н.|заглавие=К вопросу о масштабах репрессий в СССР|ссылка=http://ecsocman.hse.ru/socis/msg/272402.html|издание=Социологические исследования|год=1995|номер=9|страницы=118—127}}&lt;/ref&gt;.

== Иген менән бәйле репрессиялар ==
1932 йылдың октябрь башында илдең төп иген райондарының дөйөм икмәк әҙерләү планы 15 %-20 %.-ҡа ғына үтәлә. 1932 йылдың 22 октябрендә ВКП(б)-ының Үҙәк Комитеты Политбюроһы решило послать на [[Украина]]ға һәм Төньяҡ Кавказға «икмәк әҙерләүҙе тиҙләтеү» маҡсатында ике ғәҙәттән тыш комиссиялар ебәрергә була, береһе — Вячеслав Молотов, икенсеһе Лазарь Каганович еткәселегендә. Кагановичтың комиссияһы 2 ноябрҙә (ОГПУ башлығы Генрих Ягода комиссия ағзаһы) [[Дондағы Ростов]]ҡа килә һәм унда Төньяҡ Кавказ партойошмаларының секретарҙарын йыйып, кәңәшмә үткәрә. Кәңәшмәлә киләһе резолюция ҡабул ителә: «Бөртөклө ашты әҙерләү буйынса пландың хурлыҡлы уңышһыҙлыҡҡа осрауы сәбәпле урында партойошмаларҙы мәжбүри рәүештә кулак контрреволюцион элементарының саботажын емерергә, ошо саботажды етәкләүсе ауыл коммунистарының һәм колхоз рәйестәренең ҡаршылашыуын баҫтырырға». Ҡара исемлеккә индерелгән ҡайһы бер округтар өсөн киләһе саралар ҡарала:: бөтә продукцияны магазиндарҙан кире алыу, тулыһынса сауҙаны туҡтатыу, бөтә булған кредиттарҙы ябыу, юғары һалымдар һалыу, бөтә саботажсыларҙы, «контрреволюцион элементтарҙы» ҡулға алыу һәм тиҙләтелгән процедура буйынса хөкөм итергә (ОГПУ тәьмин итә). Саботаж дауам иткән осраҡта халыҡты тулыһынса депортациялау күҙалланған.

1932 йылдың ноябрь айында ғына иген әҙерләү кампанияһының уңышһыҙлыҡҡа осрауында ғәйепләнгән Төньяҡ Кавказдың 5 000 ауыл коммунисты һәм 15 000 колхозсыһы ҡулға алына. Декабрҙә станицалар халҡын депортациялау башлана&lt;ref&gt;[http://www.goldentime.ru/nbk_08.htm Чёрная книга коммунизма] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120521091508/http://www.goldentime.ru/nbk_08.htm |date=2012-05-21 }}&lt;/ref&gt;. 1932 йылдың ноябренән 1933 йылдың ғинуарына тиклем 15 станицаға ҡаршы операциялар үткәрелә.

Днепропетровск өлкәһенең Орехов районында колхоздарға сәсеү өсөн фонд ҡалдырырға рөхсәт итеү тураһында Сталинға үтенес килеп еткәс, ул бик ныҡ асыулана һәм 1932 йылдың 7 декабрендә уның ҡултамғаһы менән бөтә партия органдарына циркуляр ебәрелә. Циркулярҙа әлеге етәкселәр кулак сәйәсәтен алып барыусы «партияны алдаусылар һәм жуликтар» тип атала. Сталин уларҙы кисекмәҫтән ҡулға алырға һәм һәр береһен 5 йылдан 10 йылға тиклем сроктарға хөкөм итергә бойора. Һөҙөмтәлә район ер идаралығының дәүләт агрономы И. Анистрат атып үлтерелә, ә партия райкомы секретары В. Головин, райисполком рәйесе М. Паламарчук, һәм тағы ла өс кеше 10 йылға лагерға ебәрелә. 3 йылдан 8 йылға тиклем 14 кеше хөкөм ителә&lt;ref&gt;[И. Науменкою. Как судили райком]&lt;/ref&gt;.

== 1920-се — 1930-сы йылдар башындағы башҡа репрессиялары ==
1929—1931 йылдарҙа тиҫтәләгән ғалимдар ҡулға алына һәм «Фәндәр академияһы эше» буйынса ҡулға ална һәм хөкөм ителә. Фән өлкәһендә репрессиялар «Геолком эше» буйынса дауам итәлә һәм, ниһайәт, 1930 йылда Геология комитетының бөтөрөлөүенә килтерә&lt;ref&gt;''Заблоцкий Е. М. «[http://www.ihst.ru/projects/sohist/material/dela/geolkom.htm Дело Геолкома]» // Репрессированные геологи. М.,СПб., 1999''&lt;/ref&gt;.

1932 йылда дүрт Себер яҙыусыһы «себер бригадаһы» эше буйынса һөргөнгә ебәрелә.

РККА-ла хеҙмәт иткән йөҙәрләгән элекке офицерҙар 1930—1931 йылдарҙа ҡулға алына һәм «Яҙ» эше буйынса хөкөм ителә.

Ошо уҡ осорҙа «национал-уклонистарға» ҡаршы репрессиялар үтә.

1928—1929 йылдарҙа «Солтанғәлиевтың контрреволюцион ойошмаһы» эше буйынса Татар АССР-ының Һәм Ҡырым АССР-ның ҡайһы бер етәкселәре ҡулға алына. Ойошманың лидеры итеп татар коммунисы [[Солтанғәлиев Мирсәйет Хәйҙәрғәли улы|М. Х. Солтанғәлиев]] иғлан ителә. 1930 йылда ОГПУ коллегияһы Солтанғәлиевты һәм тағы ла «контрреволюцион ойошмала ҡатнашҡан» 20 кешене атыуға хөкөм итә, һуңыңан атыу 10-йыллыҡ төрмә срогы менән алыштырыла.

1930—1931 йылдарҙа Белоруссияла республика компартияһының бер секретары, бер нисә наркомы һәм башҡа етәкселәр ҡулға алына. Уларҙы «Белоруссияны азат итеү союзын» булдырыуҙа ғәйепләйҙәр, был эш буйынса 86 кеше хөкөм ителә&lt;ref name=&quot;В. Роговин «Сталинский неонэп»&quot;&gt;''[[Роговин, Вадим Захарович|Роговин В. З.]]'' [http://trst.narod.ru/rogovin/t3/xxxix.htm «Сталинский неонэп»]&lt;/ref&gt;.

1930 йылдың яҙында Украинала «Украинаны азат итеү союзы» эше буйынса асыҡ процесс үтә. Бөтә Украина Фәндәр академияһы вице-президенты С. А. Ефремовтан башҡа 40-тан ашыу кеше хөкөмгә тарттырыла. Бөтә ғәйепләнеүселәр ҙә үҙҙәрен контрреволюцион эшмәкәрлектә ғәйепле итеп таныйҙар, шуға күрә төп ғәйепләнеүселәргә үлем язаһы 8—10 йылға иректән мәхрүм итеүгә алыштырыла, ҡалғандары — унан да кәмерәк сроктарға, 9 кеше шартлы рәүештә хөкөм ителә.

Харьковта «Украин хәрби ойошмаһы» эше буйынса 148 кеше ҡулға алына&lt;ref&gt;[https://archive.is/20120919153416/www.zn.ua/3000/3150/61199/ С.Махун «Бойня на „литературном фронте“.»]&lt;/ref&gt;. В январе 1934 йылдың ғинуарында ошо менән бәйле Мәскәүҙә СССР-ҙың Үҙәк башҡарма комитетының бюджет комиссияһы рәйесе урынбаҫары, 20-се йылдарҙа Мәскәүҙә УССР-ҙың илсеһе, Госплан рәйесе һәм УССР-ҙың финанстар наркомы булған М. Н. Полоз ҡулға алына. Ул 10 йыл лагерҙарға хөкөм ителә.

Украинаның XII компартия съезында (1934 йылдың ғинуары) Украинаны Советтар Союзынан айырырға тырышҡан милләтселек ойошмаларҙан тыш, Украина КП(б)-һы «Скрыпник етәкләгән милләтселек уклонын» ҡыйратыуы тураһында резолюция ҡабул итә. Скрыпник — ВКП(б)-ының Үҙәк Комитетының ағзаһы, Украина Совнаркомы рәйесе урынбаҫары, һөсләү арҡаһында 1933 йылдың 7 июлендә үҙен-үҙе атып үлтерә. ВКП(б)-ның XVII съезында, алдағы съездан алып 13 республика, край һәм өлкә ойошмаларында ғына «милләтселек тайпылыш» өсөн партиянан 799 кеше кеше сығарылыуы тураһында белдерелә.

1932—1933 йылдарҙа ОГПУ-ның даими вәкиллеге тарафынан Түбәнге Новгород крайы буйынса «Фин халыҡтарын азат итеү союзы» эше уйлап табыла.

1920-30-се йылдарҙа Финляндиянан Советтар Союзына яҡынса 30 000 мең кеше күсә. Бынан тыш, Советтар Союзына Американан 6000 фин күсеп килә. Уларҙың күпселеге фин коммунистары була, улар эшселәр өсөн яңы, ғәҙел йәннәт төҙөргә теләй. Шулай уҡ Советтар Союзына көсләп сығарылған финдар ҙа була, уларҙың күбеһе һуңынан шпионажда ғәйепләнеп, Сталин репрессияларынан һәләк була.

== 1933—1934 йылдарҙа репрессияларҙың йомшарыуы ==
1933-34 йылдарҙа, Рәсәй тикшеренеүсеһе О. В. Хлевнюк фекеренсә, репрессияларҙың кәмеүе күҙәтелә. Уның фараздары буйынса, ВКП(б)-ның Үҙәк Комитетының һәм СССР-ҙың Халыҡ комиссарҙары Советының ОГПУ, суд һәм прокуратура өсөн 1933 йылдың 8 майындағы инструкцияһы сәбәпсе булыуы мөмкин. Инструкция крәҫтиәндәрҙең массауи һөрөүен сикләй (шул уҡ ваҡытта әүҙем «контрреволюционерҙарға» лимит һаҡлана — ил буйынса 12 мең хужалыҡ), шулай уҡ Юстиция наркоматының, ОГПУ һәм милицияның баш идаралығында хөкөм ителеүселәрҙең аҡтыҡҡы һаны 800 мең кеше урынына 400 мең кеше менән сикләнә (лагерҙар һәм колонияларҙан тыш) {{sfn|Хлевнюк|1996|с=100—101}}. Азат ителеү, шулай уҡ ҡулға алыныуҙар кәмеүе тураһында факттар документтар менән раҫланмай.

Рәсми мәғлүмәттәр буйынса, РСФСР-ҙа 1934 йылда яҡынса 1,2 миллион кеше хөкөм ителгән — был 1933 йылға ҡарата 200 меңгә кәмерәк. ОГПУ (1934 йылдың июленән НКВД) эштәре буйынса хөкөм ителгәндәрҙең һаны 79 мең тәшкил итә (1933 йылда 240 мең). 1934 йылдың 27 майындағы СССР-ҙың Үҙәк башҡарма комитетының ҡарарына ярашлы мәжбүри күскенсе крәҫтиәндәрҙе граждан хоҡуҡтарында тергеҙеү процедураһы бер аҙ ябайлаштырыла {{sfn|Хлевнюк|1996|с=100—101}}.

Шуға ҡарамаҫтан, 1933-34 йылдарҙа сәйәси репрессиялар дауам итә. Нәҡ ошо осорға «славистар эше» тура килә. 1934 йылда ОГПУ Коллегияһының ҡарары буйынса дворян сығышлы 10 йәш ленинградсы атып үлтерелә, тағы ла өсәүһе лагерҙарға төрлө сроктарға ебәрелә (С. Кировты үлтерергә әҙерләнеүҙә һәм шпионажда ғәйепләнәләр)&lt;ref&gt;[http://vcisch2.narod.ru/BOBRISCHEV/Bobrischev.htm ДЕЛА БОБРИЩЕВЫХ-ПУШКИНЫХ]&lt;/ref&gt;.

1934 йылдың башында уҙғарылған ВКП(б)-ның XVII съезы алдынан [[Зиновьев Григорий Евсеевич|Г. Е. Зиновьевты]], [[Каменев Лев Борисович|Л. Б. Каменевты]], [[Преображенский Евгений Алексеевич|Е. А.|Преображенскийҙы]] партияла тергеҙеү буйынса ҡарарҙар сығарыла.

[[1934 йыл]]дың 10 июлендә сираттағы совет махсус службаларын үҙгәртеп ҡороу һөҙөмтәһендә Берләшкән дәүләт сәйәси идаралығы (ОГПУ) бөтөрөлә һәм СССР-ҙың Эске эштәр халыҡ комиссариаты (НКВД) булдырыла. Уның составына ОГПУ-ның бөтә оператив подразделениеларын берләштергән Дәүләт именлеге баш идаралығы (ГУГБ) инә. ГУГБ-тан тыш НКВД составында тағы ла дүрт баш идаралыҡ була — Эшсе-крәҫтиән милицияһы идаралығы, Эске һәм сик буйы баш идаралығы, Лагерҙарҙың баш идаралығы (ГУЛАГ) һәм Яңғындан һаҡлау баш идаралығы{{rp|312}}. СССР НКВД-һына етәксе итеп ''Генрих Ягода'' ҡуйыла.

НКВД составында судтан тыш орган булдырыла — Эске эштәр наркомы ҡарамағындағы төрмәгә ултыртыу, 5 йылға тиклем һөргөнгә ебәреү йәки «йәмғиәт өсөн хәүефле кешеләрҙе» СССР-ҙан ҡыуыу буйынса хөкөмдәр сығарыу өсөн вәкәләтле булған ''Махсус кәңәшмә'' (ОСО) булдырыла{{rp|312}}. Махсус кәңәшмә үҙе менән ОГПУ-ның суд коллегияһын алыштыра, шул уҡ ваҡытта уның ҡайһы бер вәкәләттәре ҡыҫҡартыла{{sfn|Хлевнюк|1996|с=109}}.
[[Файл:Great_Purge_Stalin_Voroshilov_Kaganovich_Zhdanov_Molotov.jpg|мини|Ленинград буйынса «Атыу исемлектәре» (ССР Союзы Юғары Суды Хәрби коллегияһы судына тәғәйенләнгән кешеләр исемлеге). [[Сталин Иосиф Виссарионович|Сталин]], [[Ворошилов Климент Ефремович|Ворошилов]], Каганович, [[Жданов Андрей Александрович|Жданов]] һәм Молотовтарҙың ҡултамғалары. 1937 йылдың апреле. АП РФ, оп. 24, 409-сы эш, 54 табаҡ]]
1932-33 йылдарҙа паспорт системаһы индерелеү менән ҙур ҡалаларҙан мәжбүри рәүештә «синфи йөҙөн юғалтҡан элемент» тип танылған эре ҡалалар граждандары мәжбүри рәүештә ҡыуып сығарылалар. Был кешеләрҙе алдан «кулактан юҡҡа сығарылған» өсөн булдырылған махсус поселениеларға ебәреләләр. Нарым төньяғына һәм Төньяҡ Ҡаҙағстанға 1933 йыл эсендә 2 миллион тирәһе кеше һөрөргә ниәт ителә — һәр төбәккә берешәр миллион. Шулай уҡ СССР-ҙың Халыҡ комиссарҙары Советының 1933 йылдың 11 мартындағы ҡарарына ярашлы ОГПУ органдарына һәм союз республикаларының юстиция наркомдарына енәйәт элементын махсус поселениеларға ебәреү өсөн төрмәләрҙә контингентты кәметеү бойорола. Украина, Төньяҡ Кавказ, Үҙәк Ҡара ер өлкәһе һәм Түбәнге Волга крайы буйынса яңы ойошторолған махсус ҡасабаларға өс йылға тиклемге срокка 80 меңдән ашыу кешене һөрөү талап ителә. СибЛАГ етәкселеге һәм Көнбайыш Себер партия-совет органдары ҡапыл килтерелгән күп һанлы эшелондарҙы ҡаршы алырға әҙер булмай&lt;ref&gt;[http://mustagclub.ru/blog/visilka1933/ ВЫСЫЛКА 1933 года] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110720142806/http://mustagclub.ru/blog/visilka1933/ |date=2011-07-20 }}&lt;/ref&gt;

== 1934—1938 йылдарҙағы сәйәси репрессиялары ==

=== Партияны «таҙартыу» ===
1933 йылдан алып 1934 йылдың 31 декабренә тиклем ВКП(б)-ның «негераль таҙартыуы» үткәрелә. 1935 йылдың май айында ҡабаттан башланған «Таҙартыу» барышында партиянан 18,3 % коммунистар сығарыла (бөтәһе 1916, 5 мең була). «Таҙартыу» тамамланғандан һуң «партия документтарын тикшереү» башлана, тикшереү 1935 йылдың декабренә тиклем үткәрелә һәм тағы ла 10-20 мең кеше партиянан сығарыла. 1936 йылдың ғинуарынан сентябргә тиклем «партия документтарын алмаштырыу» үткәрелә. Ысынында был тикшереү 1933—1935 йылдарҙың «таҙартыуының» дауамы була һәм массауи ҡулға алыуҙар менән оҙатыла&lt;ref&gt;''Кодин Е. В.'' «Смоленский архив» и американская советология. — Смоленск: СГПУ, 1998. — 286 с.&lt;/ref&gt;

Партиянан сығарылған ағзалар иң тәүге сиратта репрессияға эләгәләр. 1917 йылда һәм һуңғараҡ Совет хөкүмәтендә төп ролдәр уйнаған большевиктарҙың алдынғы шәхестәре язалана. 1917 йылғы Политбюроһының тәүге составынан берҙән-бер тере ҡалған ағзаһы үҙе Сталин була. Ҡалған бишәүһенән дүртеһе атып үлтерелә, ә бишенсеһе, Лев Троцкий, партиянан ҡыуылып, илдән дә ҡыуыла һәм 1940 йылда үлтерелә.

=== Кировты үлтереү, репрессияларҙың көсәйеүе ===
Ленинградта 1934 йылдың 1 декабрендә С. М. Кировтың үлтерелеүе яңы сәйәси репрессиялар тулҡынына этәргес көс була. Башлыса репрессиялар Мәскәү һәм Ленинградҡа ҡағылышлы була. Лениградтағы ваҡиғалар «Киров ағымы» исеме аҫтында билдәле, Мәскәүҙә «Кремль эше» — ул ваҡыттағы төп процесс.

==== Властарҙың ҡарарҙары ====
[[Файл:Постановление_ЦИК_и_СНК_СССР_«О_внесении_изменений_в_действующие_уголовно-процессуальные_кодексы_союзных_республик.gif|мини|Үҙәк башҡарма комитетының һәм СССР-ҙың Халыҡ комиссарҙары Советының «Союздаш республикаларҙың ғәмәлдәге енәйәт-процессуаль кодекстарына үҙгәрештәр индереү тураһында» исемле ҡарары.]]
Кировты үлтергән көндә СССР-ҙың хөкүмәте рәсми рәүештә Кировтың үлтерелеүе тураһында белдерҙе.
Белдереүҙә «эшселәр класының бөтә дошмандарын тулыһынса тамырынан юҡҡа сығарыуҙың» кәрәклеге тураһында әйтелә.
{{Начало цитаты|источник=СССР-ҙың Халыҡ Комиссарҙары Советының һәм Үҙәк Башҡарма Комитетының «Союз республикаларының ғәмәлдәге енәйәт-процессуаль кодекстарына үҙгәрештәр индереү тураһында» ҡарары }}
Союз республикаларының ғәмәлдәге енәйәт-процессуаль кодекстарына террористик ойошмалар һәм Совет власы хеҙмәткәрҙәренә ҡаршы террористик акттар эштәрен тикшереү һәм ҡарау буйынса киләһе үҙгәрештәрҙе индерергә:

# Бындай эштәр буйынса тикшереүҙе 10 көнгә тиклем тамамларға;
# Ғәйепләү ҡарарын хөкөм ителеүселәргә эште ҡарау алдынан бер тәүлек алдан бирергә;
# Эштәрҙе бер яҡлы ғына ҡарарға;
# Суд ҡарарына кассацион ялыу биреүҙе, шулай уҡ ярлыҡау һорауҙы, рөхсәт итмәҫкә;
# Үлем язаһы хөкөмөн кисекмәҫтән үтәргә.
{{Конец цитаты|источник=ССР Союзының Үҙәк Башҡарма Комитеты Рәйесе М. Калинин.&lt;br&gt;ССР Союзының Үҙәк Башҡарма Комитеты секретары А. Енукидзе.&lt;br&gt;Мәскәү, Кремль.&lt;br&gt;1 декабрь 1934 йыл&lt;ref&gt;[http://stalin.memo.ru/images/1934.htm Постановление ЦИК и СНК СССР 1 декабря 1934 года] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130617055702/http://stalin.memo.ru/images/1934.htm |date=2013-06-17 }}&lt;/ref&gt;}}.

Олег Хлевнюк фекеренсә, Кировтың үлтерелеүе буйынса эште тикшереү ваҡытында Сталин НКВДның ҡаршылығына ҡарамаҫтан, Кировтың үлемендә Г. Е. Зиновьевты, Л. Б. Каменевты һәм уның яҡлыларҙы ғәйепләп, «Зиновьев эҙен» эҙләргә ҡуша. Бер нисә көндән Зиновьев оппозицияһының элекке яҡлылары ҡулға алына башлай, ә [[16 декабрь|16 декабрҙә]] Каменев һәм Зиновьев үҙҙәре ҡулға алына. 28-29 декабрҙә туранан-тура үлтереүҙе ойоштороуҙа ғәйепләнеүсе 14 кеше атып үлтереүгә хөкөм ителә. Приговорҙа улар бөтәһе лә «Ленинградтағы Зиновьев советтарға ҡаршы төркөмөнөң», ә һуңынан «Лениград үҙәге» тип исемләнгән «йәшерен террористик контрреволюцион төркөмөнөң әүҙем ҡатнашыусылары» булған тип раҫлана. [[1935 йыл]]дың 9 ғинуарҙа СССР-ҙың НКВД ҡарамағындағы Махсус кәңәшмәлә «Ленинград контрреволюцион Сафаров, Залуцкий һәм башҡаларҙың Зиновьев төркөмө» енәйәт эше буйынса 77 кеше хөкөм ителә. [[16 ғинуар|16 ғинуарҙа]] Зиновьев һәм Каменев етәкселегендәге «Мәскәү үҙәге» эше буйынса 19 ғәйепләнеүселәр хөкөм ителә. Бөтә ошо процестар тупаҫ рәүештә уйлап сығарылған була{{sfn|Хлевнюк|1996|с=142}}.

О. Г. Шатуновская А. Н. Яковлевҡа яҙылған хатында Сталиндың шәхси архивында уның үҙ ҡулы менән уйлап сығарылған ике үҙәктең (Ленинград һәм Мәскәү) исемлектәре табылған тип раҫлана&lt;ref name=&quot;shatunovskaya&quot;&gt;[http://www.perpetrator2004.narod.ru/documents/kirov/Shatunovskaya_Letters.doc Шатуновская О. Г. Письмо Н. С. Хрущёву]&lt;/ref&gt;.

Артабанғы бер нисә йыл дауамында Сталин Кировтың үлемен элекке сәйәси ҡаршы тороусылар менән көрәшеү өсөн ҡуллана. Улар бөтәһе террористик эшмәкәрлек өсөн ғәйепләнеп юҡҡа сығарылалар{{sfn|Хлевнюк|1996|с=141}}.

1935 йылдың ғинуарында урындарға ебәрелгән ВКП(б)-ның Үҙәк комитетының «Киров иптәштең фәхшиҙәрсә үлтереүе менән бәйле ваҡиғалар һабаҡтары» исеме аҫтындағы ябыҡ хатында Каменев һәм Зиновьевҡа ҡабаттан «Ленинград» һәм «Мәскәү» үҙәктәре менән етәкселек итеүҙән тыш, Сталин ВКП(б) тарихында булған башҡа «партияға ҡаршы төркөмдәр» тураһында — «троцкистар», «демократик централистар», «эшселәр оппозицияһы», «уң уклонистар» һәм башҡалар — тураһында иҫкә төшөрә. Был хатты урындарҙа ғәмәлгә индереү өсөн туранан-тура күрһәтмә тип ҡабул итергә тейешю{{sfn|Хлевнюк|1996|с=143}}.

1935 йылдың 26 ғинуарында Сталин Ленинградтан Себер төньяғына һәм Якутияға Зиновьевҡа яҡын булған 663 кешене һөрөү тураһындағы Политбюроның ҡарарына ҡул ҡуя. Бер үк ваҡытта 325 элекке оппозиционер Ленинградтан партия эшенә башҡа райондарға күсерелә. Ошондай уҡ ғәмәлдәр бүтән ерҙәрҙә лә күҙәтелә. Мәҫәлән, 1935 йылдың 17 ғинуарында Украина Компартияһының Үҙәк комитеты Политбюроһы элекке әүҙем троцкистарҙы һәм зиновьевсыларҙы республиканың эре үҙәктәренән күсереү кәрәклеге һәм партиянан сығарылғандарға документтар әҙерләү тураһында һүҙ ҡуҙғата{{sfn|Хлевнюк|1996|с=144}}.

1935 йылдың март-апрелендә СССР-ҙың НКВД ҡарамағындағы Махсус кәңәшмә бер нисә билдәле партия эшмәкәрен хөкөмгә тарттыра (А. Г. Шляпников һәм башҡалар), улар 1921 йылда партияның X съезында «эшселәр оппозицияһы» платформаһын яҡлап дискуссияла ҡатнашҡан булған.

1935 йылдың ғинуар-апрелендә НКВД органдары «Кремль эшен» «табалар», уның сиктәрендә Кремлдәге дәүләт хеҙмәткәрҙәренең бер төркөмө ҡулға алына, уларҙы террористик ойошма булдырыуҙа ғәйепләйҙәр. Ошо эш менән бәйле 1935 йылдың 3 мартында СССР-ҙың Үҙәк башҡарма комитеты секретары Авель Енукидзе вазифаһынан бушатыла. Уның урынына СССР-ҙың элекке прокуроры А. И. Акулов килә, Акуловҡа алмашҡа — уның урынбаҫары А. Я. Вышинский{{sfn|Хлевнюк|1996|с=144}}.

1935 йылдың 27 майында НКВД СССР-ҙың НКВД-һы бойороғона ярашлы республикаларҙа, крайҙарҙа һәм өлкәләрҙә НКВД «тройкалары» барлыҡҡа килә, уларҙың составына НКВД идаралығы начальнигы, милиция идаралығы начальнигы һәм өлкә прокуроры инә. «Тройкалар» һөрөү, ҡыуыу йәки 5 йылға тиклем лагерға ебәреү тураһында ҡарарҙар сығара.

==== Ленинградтағы ваҡиғалар ====

=== Оло террор ===
[[1936 йыл]]дың 26 сентябрендә эске эштәр наркомы итеп Ягода урынына Н. Ежов тәғәйенләнә.

1937—1938 йылдарға ҡулға алыуҙарҙың пигы тура килә. Ошо ике йыл эсендә НКВД 1 575 259 кешене ҡулға ала, шул иҫәптән 681 692 кеше атып үлтереүгә хөкөм ителә.

А. Медушевский «Оло террорҙы» «Сталиндың социаль инженерияһының төп ҡоралы» тип һанай. Уның һүҙҙәре буйынса, «Оло террорҙың» асылына бер нисә ҡараш бар, әммә бер генә нәмә икеләнеүһеҙ ҡабул ителә — [[Сталин Иосиф Виссарионович|Сталиндың]] үҙенең һәм илдең карателдәр ведомствоһы НКВД ГУГБ-ының массауи репрессиялар ойоштороуҙа төп роле&lt;ref name=&quot;медушевский&quot;&gt;[http://www.vestnikevropy.com/storage/146-168_Medshvsky.pdf Сталинизм как модель //Вестник Европы, 2011, т. XXX. С.147-168]{{Недоступная ссылка|date=Август 2018|bot=InternetArchiveBot}}&lt;/ref&gt;.

==== Мәскәү процестары ====
1936—1938 йылдарҙа өс эре асыҡ процесс ойошторола: 1920—1930 йылдарҙа троцкист һәм уң оппозицияһы менән бәйләнештә булған ВКП(б)-ның элекке юғары вазифалы эшмәкәрҙәре хөкөм ителә. Был процестарҙы сит илдәрҙә «Мәскәү процестары» тип атайҙар ([[Инглиз теле|англ.]] Moscow Trials).

СССР-ҙың Юғары судының Хәрби коллегияһы хөкөм ителгәндәргә Сталинды һәм башҡа совет лидерҙарын ликвидациялау маҡсатында көнбайыш разведкалары менән бәйләнештәр булдырыу, СССР-ҙы тарҡатыу һәм капитализмды тергеҙеү, шул уҡ маҡсатта иҡтисадтың төрлө тармаҡтарында ҡортоҡослоҡто ойоштороу ғәйебе тағыла.

* «Троцкий-Зиновьев Террористик Үҙәге» төркөмөнөң 16 ағзаһына үткәрелгән ''Беренсе Мәскәү процесы'' 1936 йылдың авгусында була. төп ғәйепләнеүселәр — [[Зиновьев Григорий Евсеевич|Зиновьев]] һәм [[Каменев Лев Борисович|Каменев]]. Башҡа төрлө ғәйепләүҙәрҙән тыш, уларҙы Кировты үлтереүҙә һәм Сталинды үлтереү өсөн заговор ойоштороуҙа ғәйепләйҙәр.
* 1937 йылдың ғинуарында ''Икенсе Мәскәү процесында'' («Параллельсоветтарға ҡаршы троцкистар үҙәге» эше) [[Радек Карл Бернгардович|Радек]], [[Пятаков Георгий Леонидович|Пятаков]] һәм [[Сокольников Григорий Яковлевич|Сокольников]] кеүек (барыһы 17 кеше) етәкселәрҙең эше ҡарала, 13 кеше атып үлтерелә, ҡалғандары лагерҙарға оҙатыла, тиҙҙән унда бөтәһе лә вафат була.
* 1938 йылдың 2-13 мартында ''Өсөнсө Мәскәү процесында'' «уң троцкист блогы» ағзаһын (21 кеше) хөкөм итәләр. Төп ғәйепләнеүселәр — [[Бухарин Николай Иванович|Николай Бухарин]] — Политбюроның элекке ағзаһы һәм Коминтерн лидеры, һәм [[Рыков Алексей Иванович|Алексей Рыков]] — Политбюроның элекке ағзаһы һәм Халыҡ Комиссарҙары Советының рәйесе, улар 1928-29 йылдарҙа ВКП(б)-ла уң оппозицияның лидерҙары була&lt;ref&gt;Третий вождь «правых», бывший член Политбюро и председатель [[ВЦСПС]] [[Томский, Михаил Павлович|М. П. Томский]], застрелился за полгода до начала процесса.&lt;/ref&gt;. Ҡалғандары — [[Ягода Генрих Григорьевич|Г. Г. Ягода]], [[Раковский Христиан Георгиевич|Х. Г. Раковский]], [[Крестинский Николай Николаевич|Н. Н. Крестинский]], М. А. Чернов һәм башҡалар. Уларҙы «''Советтар Союзына дошмандарса ҡарашта булған сит ил дәүләттәренең разведкалары ҡушыуы буйынса сит ил дәүләттәре файҙаһына шпионаж, ҡоротҡосолоҡ, диверсиялар, террор, СССР-ҙың хәрби ҡеүәтен ҡаҡшатыу, ошо дәүләттәрҙең СССР-ға хәрби һөжүмен провокациялау, СССР-ҙы бүлгеләү һәм унан [[Украина]]ны, [[Белоруссия]]ны, [[Урта Азия]] республикаларын, [[Грузия]]ны, [[Әрмәнстан]]ды, [[Әзербайжан]]ды, Алыҫ Көнсығыштағы Приморьены — алда күрһәтелгән сит дәүләттәр файҙаһына, ниһайәт, СССР-ҙа ғәмәлдә булған социалистик йәмғиәт һәм дәүләт ҡоролошон юҡҡа сығарыу һәм капитализмды тергеҙеү, буржуазия власын тергеҙеү өсөн „уң троцкистар блогы“ исеме аҫтында үҙ маҡсаты итеп заговорсылыҡ төркөм булдырыуҙы ҡуйыуҙа''» ғәйепләйҙәр&lt;ref&gt;[http://www.hrono.ru/dokum/1938buharin/utro2-3-38.html#o] bv Стенограмма Бухаринско-троцкистского процесса. Утреннее заседание 2 марта 1938 года]&lt;/ref&gt;. Бөтә хөкөм ителеүселәр ғәйепле тип табылалар һәм (өсә кешенән башҡа) атып үлтереләләр.

Судтың беренсе көнөндә ғәйепләнеүсе Крестинский тикшереү ваҡытындағы күрһәтмәләренән баш тарта, «үҙ ирке» менән бирелмәне тип белдерә&lt;ref&gt;[http://www.hrono.ru/dokum/1938buharin/utro2-3-38-1.html Стенограмма Бухаринско-троцкистского процесса. Продолжение утреннего заседания 2 марта 1938 года]&lt;/ref&gt;. Әммә киләһе көндә ошо уҡ һүҙҙәренән баш тарта («''…мин дөрөҫөн әйтерлек хәлдә түгел инем, ғәйеплемен тип әйтер хәлдә түгел инем. Шуға ла әйе, мин ғәйепле тип әйтер урынына, үҙем дә һиҙмәҫтән юҡ, ғәйепһеҙмен тип әйттем''») һәм үҙ һүҙҙәрен «троцкист провокацияһы» тип исемләй.

1990-сы йылдар уртаһында В. П. Наумов&lt;ref name=&quot;novist&quot;&gt;В. П. Наумов. [http://vivovoco.astronet.ru/VV/PAPERS/HISTORY/ANTIST.HTM «К истории секретного доклада Н. С. Хрущёва на съезде КПСС»] // Новая и новейшая история, № 4, 1996.&lt;/ref&gt;, М. Геллер һәм А. Некричтың эштәрендә&lt;ref name=&quot;geller&quot;&gt;''[[Геллер, Михаил Яковлевич|Геллер М. Я.]], [[Некрич, Александр Моисеевич|Некрич А. М.]]'' [http://www.krotov.info/history/11/geller/gell_1954.html История России] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180614121734/http://www.krotov.info/history/11/geller/gell_1954.html |date=2018-06-14 }}. 1917—1995. В 4 тт. — Т.2. — {{М}}: МИК, 1996. — 432 с. — ISBN 5-87902-004-5.&lt;/ref&gt; һорау алыу ваҡытында шантаж, язалау һәм ҡаҙаплау бик ныҡ ҡулланған, ғәйепте таныу күрһәтмәләре көс менән алынған, тип раҫлана.

Формаль рәүештә репрессиялар Ежов етәкселегендә үтһә лә, О. В. Хлевнюк фекеренсә, 1936—1938 йылдарҙа Ежовтың эшмәкәрлеген Сталин бик ныҡ тикшергәнен һәм йүнәлеш биргәнен дәлилләгән бик күп документтар бар&lt;ref name=&quot;Хлевнюк-4&quot;&gt;''[[Хлевнюк, Олег Витальевич|Хлевнюк О. В.]]'' [http://www.situation.ru/app/rs/lib/politburo/part4.htm Политбюро и «большая чистка».] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130603153628/http://www.situation.ru/app/rs/lib/politburo/part4.htm |date=2013-06-03 }} — {{М}}: [[Российская политическая энциклопедия]] ([[РОССПЭН]]), 1996.&lt;/ref&gt;.

==== РККА-ла репрессиялар ====
[[1937 йыл]]дың июнендә РККА-ның бер төркөм юғары вазифалы офицерҙары, шул иҫәптән [[Михаил Тухачевский]], хөкөм итеү буйынса суд үтә. ғәйепләнеүселәргә 1937 йылдың 15 майына тәғәйенләнгән хәрби түңкәрелеш әҙерләү ғәйебе тағыла. Һуңғараҡ совет етәкслеге РККА-ның командирҙар составына ҡарата масштаблы репрессиялар үткәрә. Ғәйепләнеүселәрҙе үлем язаһына тарттырған СССР-ҙың Юғары судының Махсус суд присутствиеһына ингән һигеҙ кешенән бишәүһе (Блюхер, Белов, Дыбенко, Алкснис һәм Каширин) үҙҙәре лә һуңынан атып үлтерелә.

Контрреволюцион енәйәттәре өсөн юғары, урта һәм кесе командирҙар һәм етәкселәр составы, шулай уҡ рядовойҙар составы репрессиялана: 1936 йыл — 925 кеше, 1937 йыл — 4079, 1938 йыл — 3132, 1939 йыл — 1099 һәм 1940 йыл — 1603 кеше. СССР-ҙың Юғары судының хәрби коллегияһы Архивы мәғлүмәттәренә ярашлы 1938 йылда үлем язаһына 52 хәрби, 1939 йылда — 112 һәм 1940 йылда — 528 хәрбиҙәр тарттырылған&lt;ref&gt;ВИЖ 1993, № 1, с. 57, 59&lt;/ref&gt;.

Репрессиялар арҡаһында ҡалған офицерҙар хеҙмәт баҫҡыстары буйлап бик тиҙ үрмәләүгә мөмкинлек ала. Мәҫәлән, 30-йәшлек хәрби осоусы өлкән лейтенант Иван Проскуров бер йыл эсендә комбриг булып китә&lt;ref&gt;[ Иван Иосифович Проскуров / Ivan Iosifovich Proskurov]&lt;/ref&gt;,ә тағы ла бер йылдан генерал-лейтенант званиеһында ГРУ-ны етәкләй.

==== Дәүләт именлеге органдарында репрессиялар ====
СССР НКВД -һында, РСФСР-ҙың ВЧК—ОГПУ—НКВД органдарында 1937 йылға тиклем уҡ репрессиялар үткәрелә. 1920-сы йылдарҙың башында уҡ «органдарҙан» бер нисә «артыҡ әүҙем» ҡыҙыл террор эшмәкәрҙәре алып ташлана.һул оппозиция менән көрәш барышында ҡайһы бер чекистар репрессиялана (мәҫәлән, зРадекка Троцкийҙың хатын бирергә маташҡан Яков Блюмкин атып үлтерелә). Ягода ведомство етәкләгәндән һуң эре «таҙартыу» үткәрелә.
&lt;!-- &lt;blockquote&gt;
ТЕЛЕГРАММА

ШИФРОМ

МОСКВА. ЦК ВКП(б).

Т.т. Кагановичу, Молотову и другим членам Политбюро ЦК.

Первое. Считаем абсолютно необходимым и срочным делом назначение тов. Ежова на пост Наркомвнуделом. Ягода явным образом оказался не на высоте своей задачи в деле разоблачения троцкистско-зиновьевского блока. ОГПУ опоздал в этом деле на 4 года. Об этом говорят все партработники и большинство областных представителей Наркомвнудела. Замом Ежова в Наркомвнуделе можно оставить Агранова.

Второе. Считаем необходимым и срочным делом снять Рыкова по Наркомсвязи и назначить на пост Наркомсвязи Ягоду. Мы думаем, что дело это не нуждается в мотивировке, так как оно и так ясно.

Третье. Считаем абсолютно срочным делом снятие Лобова и назначение на пост Наркомлеса тов. Иванова, секретаря Северного крайкома. Иванов знает лесное дело, и человек он оперативный, Лобов как нарком не справляется с делом и каждый год его проваливает. Предлагаем оставить Лобова первым замом Иванова по Наркомлесу.

Четвёртое. Что касается КПК, то Ежова можно оставить по совместительству, а первым заместителем Ежова по КПК можно было бы выдвинуть Яковлева Якова Аркадьевича.

Пятое. Ежов согласен с нашими предложениями.

Сталин. Жданов.

№ 44

25/IX.36 г.

Шестое. Само собой понятно, что Ежов остаётся секретарём ЦК.
&lt;/blockquote&gt;--&gt;

[[1936 йыл]]дың 6 сентябрендә эске эштәр министры итеп Ягода урынына Ежов тәғәйенләнә, уның етәкселегендә Икенсе һәм Өсөнсө процестар үткәрелә һәм «хәрбиҙәр эше» тикшерелә. 1937—1938 йылдарҙағы «таҙартыу» үҙе, тәүге сиратта, Ежов исеме менән бәйле («ежовщина», «ежовы рукавицы»). Ягода элемтә наркомы посына күсерелә, 1937 йылда ҡулға алына. 1938 йылдың февралендә ул Өсөнсө Мәскәү процесында ғәйепләнеүселәр араһында булып сыға, сит ил разведкалары менән бәйләнештәрҙә һәм Максим Горькийҙы үлтереүҙә ғәйепләнә.

Дәүләт именлеге хеҙмәткәрҙәренән 1936 йылдың 1 октябренән 1938 йылдың 15 авгусына тиклем 2273 кеше ҡулға алына, шул иҫәптән «контрреволюцион енәйәттәр» өсөн — 1862 кеше. Берия власҡа килгәндән һуң 1939 йылда уларҙа тағы ла 937 кеше өҫтәлә&lt;ref&gt;[[Государственный архив Российской Федерации|ГАРФ]]. Ф.9401. Оп.8. Д.51. Л.2.&lt;/ref&gt;. Улар араһынан ҡайһы берҙәре азат ителә һәм органдарҙа тергеҙелә.

Мәғлүм булыуынса, дәүәлт именлеге хеҙмәткәрҙәренән яҡынса 20 мең кеше репрессияға дусар ителгән, улар араһында ВЧК-ның элекке етәкселәре, «соратников Дзержинскийҙың көрәштәштәре» : А. X. Артузов, Г. И. Бокий, М. Я. Лацис, М. С. Кедров, В. Н. Манцев, Г. С. Мороз, И. П. Павлуновский, Я. X. Петерс, М. А. Трилиссер, И. С. Уншлихт, В. В. Фомин.&lt;ref name=&quot;velidovkkvchk&quot;&gt;''Велидов А.'' «Красная книга ВЧК»&lt;/ref&gt;

==== 00447-се һанлы бойороҡ буйынса массауи репрессиялар ====
[[Файл:Belomorkanal2.jpg|мини|Тотҡондар Беломорканал төҙөлөшөндә]]
1937 йылдың 30 июлендә НКВД-ның «Элекке кулактарҙы, енәйәтселәрҙе һәм башҡа советтарға ҡаршы элементтарҙы репрессиялау буйынса операция тураһында» исемле 00447-се һанлы бойороғо ҡабул ителә&lt;ref name=&quot;order00447&quot;&gt;[http://www.memo.ru/history/document/0447.htm ОПЕРАТИВНЫЙ ПРИКАЗ НАРОДНОГО КОМИССАРА ВНУТРЕННИХ ДЕЛ СОЮЗА С. С. Р. № 00447 об операции по репрессированию бывших кулаков, уголовников и др. антисоветских элементов.]&lt;/ref&gt;.

Бойороҡҡа ярашлы, репрессияларға дусар булған категориялар билдәләнә. [https://ru.wikisource.org/wiki/%D0%9F%D1%80%D0%B8%D0%BA%D0%B0%D0%B7_%D0%9D%D0%9A%D0%92%D0%94_%D0%BE%D1%82_30.07.1937_%E2%84%96_00447 Приказ НКВД № 00447]:

# Хөкөм итеү урындарынан ҡайтҡан һәм әүҙем советтарға ҡаршы ҡоротҡос эшмәкәрлек алып барған элекке кулактар;
# Лагерҙарҙан һәм махсус ауылдарҙан ҡасҡан һәм раскулачиваниенан йәшеренгән элекке кулактар һәм раскулачиваниенан йәшеренгән, советтарға ҡаршы эшмәкәрлек алып барған кулактар :
# Ихтилалсы, фашистик, террористик һәм бандитлыҡ берләшмәләрҙә торған, репрессияларҙан йәки төрмәләрҙән ҡасҡан һәм советтарға ҡаршы енәйәтсел эшмәкәрлеген яңыртҡан элекке кулактар һәм социаль яҡтан хәүефле элементтар;
# Советтарға ҡаршы партиялар ағзалары (эсерҙар, грузмектар, муссаватистар, иттихадистар һәм дашнактар), элекке аҡтар, жандармдар, чиновниктар, карателдәр, бандиттар, бандиттарҙың ярҙамсылары, переправщиктар, реэмигранттар, репрессияларҙан ҡасҡандартөрмәнән ҡасҡандар һәм әүҙем советтарға ҡаршы эшмәкәрлекте дауам итеүселәр;
# Тикшереү һәм тикшерелгән агентура материалдары менән хәҙер юҡҡа сығарылған иң дошмандарса һәм әүҙем казак-аҡгвардиясы ихтилалсы ойошмаларҙың, фашистик, террористик һәм шпион-диверсион формированиеларҙың фашланған ҡатнашыусылары; әлеге ваҡытта һаҡ аҫтында тотолған, тикшереү тамамланһа ла, суд органдары тарафынан әле ҡаралмаған ошо категорияға ҡараған элементтар шулай уҡ репрессияға тартыла.
# Элекке кулактар, карателдәр, бандиттар, аҡтар, секта активистары, диндарҙар һәм хәҙерге көндә төрмәләрҙә, лагерҙарҙа, хеҙмәт ауылдарында һәм колонияларҙа тотолған һәм унда ҡоротҡос советтарға ҡаршы эш алып барыусы башҡа элементтар;
# Енәйәтсел эшмәкәрлек алып барыусы һәм енәйәтсел мөхит менән бәйле енәйәтселәр (бандиттар, талаусылар, бурҙар-рецидивистар, контрабандист-профессионалдар, аферист-рецидивистар, мал-ат урлаусылар), ; шулай уҡ эштәре буйынса тикшереү тамамланһа ла, әммә суд органдары тарафынан уларҙың эштәре ҡаралмаған һәм әле һаҡ аҫтында тотолған ошо категорияға ҡараған элементтар.
# Лагерҙарҙа һәм хеҙмәт поселениеларында булған һәм унда енәйәтсел эшмәкәрлек алып барған енәйәтсел элементтар.

Бөтә репрессияларға дусар булғандар ике категорияға бүленә:

# «иң дошмандарса элементтар» кисекмәҫтән ҡулға алынырға һәм, тройкаларға эштәре ҡаралғандан һуң — атып үлтерелергә тейеш.
# «улай уҡ әүҙем булмаған, әммә шулай ҙа дошмандарса элементтар» ҡулға алынырға тейеш һәм лагерҙарға йәки төрмәләргә 8 йылдан 10 йылға тиклемге срокка ултыртылырға тейеш.

НКВД-ның бойороғо буйынса меңдәрсә эштәрҙе тиҙ арала ҡарау өсөн республикалар һәм өлкәләр кимәлендә «оператив тройкалар» булдырыла. Тройка составына ғәҙәттә рәйес — урындағы НКВД-ның начальнигы, ағзалары — урындағы прокурор һәм ВКП(б) -ның өлкә, край йәки республика комитетының беренсе секретары ингән.

Советтар Союзының һәр регионы өсөн ике категория буйынса ла лимиттар (сиктәр) булдырыла (см.).

Репрессияларҙың бер өлөшө хөкөм ителгән һәм лагерҙарҙа булған кешеләргә ҡарата үткәрелә. Улар өсөн «беренсе категория» лимиттары билдәләнә (10 мең кеше.) һәм шулай уҡ тройкалар булдырыла.

Бойороҡ буйынса хөкөм ителгәндәрҙең ғаиләләре ағзаларына репрессиялар билдәләнә:

# «Ағзалары әүҙем советтарға ҡаршы ғәмәлдәргә һәләтле булған» ғаиләләр лагерҙарға йәки хеҙмәт ҡасабаларына сығарылырға тейеш.
# Сик буйында йәшәүсе атып үлтерелгәндәрҙең ғаиләләре республикалар, крайҙар һәм өлкәләрҙең эске өлөшөнә күсерелергә тейеш.
# Мәскәүҙә, Ленинградта, Киевта, Тбилисиҙа, Баҡыла, Дондағы Ростовта, Таганрогта һәм Сочи, Гагры һәм Сухуми райондарында йәшәгән атып үлтерелгәндәрҙең ғаиләләре сик буйынан тыш башҡа өлкәләргә, уларҙың һайлауы буйынса, күсереләләр.
# Репрессияланғандарҙың бөтә ғаиләләре учетҡа һәм даими күҙәтеү аҫтына ҡуйылырға тейеш.

«Кулак операцияһының» сроктары бер нисә тапҡыр оҙайтыла, ә лимиттар ҡабаттан ҡарала. Шулай, 1938 йылдың 31 ғинуарында Политбюроның ҡарары менән 22 регион өсөн 57 200 кешелек өҫтәмә лимит бүленә, шул иҫәптән «беренсе категория» буйынса — 48 мең, 1 февралдә Политбюро Алыҫ Көнсығыш лагерҙары өсөн 12 мең кешелек «беренсе категория» буйынса өҫтәмә лимит, 17 февралдә — дополнительный лимит для Украины өсөн ике категория буйынса 30 мең өҫтәмә лимит, 31 июлдә — Алыҫ Көнсығыш өсөн (15 мең — «беренсе категория», 5 мең икенсе категория буйынса), 29 августта Чита өлкәһе өсөн — 3 мең.

[[1937 йыл]]дың авгусынан [[1938 йыл]]дың ноябренә тиклем тройкаларҙың хөкөмдәре буйынса 390 мең кеше үлтерелә, 380 мең ГУЛаг лагерҙарына оҙатыла&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://istmat.info/node/14957|title=Справка НКВД СССР о количестве осужденных за время с 1 октября 1936 г. по 1 ноября 1938 г.|accessdate=2016-08-27|archiveurl=https://www.webcitation.org/687Q0rHHB?url=http://lost-empire.ru/index.php?option=com_content|archivedate=2012-06-02|deadlink=no}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190524193320/http://istmat.info/node/14957 |date=2019-05-24 }}&lt;/ref&gt;.
[[Файл:Stalin_visa_on_repressions_list.jpg|справа|мини|344x344пкс|Киров обкомының секретары М. Н. Родиндың «беренсе категория» лимитын — 300 кешегә һәм «икенсе категория» лимитын 1000 кешегә арттырыу буйынса запросы, ҡыҙыл ҡәләм менән Сталиндың күрһәтмәһе — беренсе категория буйынса 300-гә түгел, 500 кешегә, һәм икенсе категория буйынса 1000 кешегә түгел, ә 800 кешегә арттырыу. 1937 йылдың 22 октябре]]
1938 йылдың 21 майында НКВД-ның бойороғо менән «милиция тройкалары» ойошторола, уларҙың «социаль яҡтан хәүефле элементтарҙы» судһыҙ һөргөнгә йәки 3—5 йылға төрмәгә хөкөм итеү хоҡуҡтары булған. Әлеге тройкалар 400 мең кешегә төрлө приговорҙар сығара. Ҡаралған кешеләр исемлегенә шулай уҡ енәйәтсе рецивистар һәм алыпһатарҙар ҙа эләккән.

Репрессиялар көсәйгән саҡта атып үлтерелгәндәрҙең туғандарына ғәйепләнеүселәр «яҙышыу хоҡуҡһыҙ 10 йыл лагерҙарға» хөкөм ителгән тип хәбәр итеү практикаға ингән.шул уҡ ваҡытта суд эштәрендә ысынбарлыҡ приговор — атып үлтереү — күрһәтелгән. Әлеге практика юридик яҡтан СССР НКВД-һының 1939 йылдың 11 майындағы «Ҡулға алынғандарҙың һәм хөкөм ителгәндәрҙең тотолған урыны тураһында белешмәләр биреү тураһында» исемле 00515-се һанлы указы менән нығытылған&lt;ref&gt;[http://statehistory.ru/646/10-let-bez-prava-perepiski/ 10 лет без права переписки — расстрел (из истории сталинских репрессий)]&lt;/ref&gt;.

==== Сит ил кешеләренә һәм этник аҙсылыҡтарға ҡарата репрессиялар ====
* 1936 йылдың 9 мартында Политбюро ЦК ВКП(б-ның Үҙәк Комитеты Политбюроһы «СССР-ҙы шпион, террористик һәм диверсион элементтар килеп инеүҙән сикләгән саралар тураһында» тигән ҡарары сыға. Уға ярашлы илгә сәйәси эмигранттарҙың күсеп килеүе ҡатмарлаштырыла һәм СССР территорияһында халыҡ-ара ойошмаларҙы «таҙартыу» өсөн комиссия булдырыла.
* 1937 йылдың 25 июлендә Ежов 00439-се һанлы бойороҡҡа ҡул ҡуя һәм уны ғәмәлгә индерә, НКВД-ның урындағы органдарына 5-көнлөк срок эсендә бөтә герман подданныйҙарын, шул иҫәптән оборона цехтары булған хәрби заводтарҙа, шулай уҡ тимер юлдары транспортында элек эшләгән йәки хәҙер эшләп йөрөгән сәйәси эмигранттарҙы ла, ҡулға алырға ҡушыла. Уларҙың эштәре буйынса алып барылған тикшереү ваҡытында &quot;әлегә тиклем фашланмаған герман разведкаһы агентураһын бөтә мөмкинлектәрҙе файҙаланып асыҡларға &quot; (&lt;ref name=&quot;order00439&quot;&gt;[http://www.martyr.ru/content/view/36/41/ ОПЕРАТИВНЫЙ ПРИКАЗ НАРОДНОГО КОМИССАРА ВНУТРЕННИХ ДЕЛ СОЮЗА СССР от 25.06.1937] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090527134403/http://www.martyr.ru/content/view/36/41/ |date=2009-05-27 }}&lt;/ref&gt;). Был эштәр буйынса 30 608 кеше хөкөм ителә, шул иҫәптән атып үлтереүгә 24 858 кеше тарттырыла.
* 1937 йылдың 11 авгусында Ежов 00485-се һанлы бойороҡҡа ҡул ҡуя, был бойороҡ буйынса 20 августан &quot;Поляк ғәскәри ойошмаһы&quot;ның урындағы ойошмаларыны тулыһынса ҡыйратыу буйынса киң күләмле операция башлана, уны 3-айлыҡ срокта тамамларға бойорола(&lt;ref name=&quot;order00485&quot;&gt;[http://ru.wikisource.org/wiki/%D0%9E%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B0%D1%82%D0%B8%D0%B2%D0%BD%D1%8B%D0%B9_%D0%BF%D1%80%D0%B8%D0%BA%D0%B0%D0%B7_%D0%9D%D0%9A%D0%92%D0%94_%D0%A1%D0%A1%D0%A0_%E2%84%96_00485 ОПЕРАТИВНЫЙ ПРИКАЗ НАРОДНОГО КОМИССАРА ВНУТРЕННИХ ДЕЛ СОЮЗА ССР от 11.08.1937]&lt;/ref&gt;). Был эштәр буйынса 103 489 кеше хөкөм ителә, шул иҫәптән 84 471 кеше атып үлтерелә. [http://www.idf.ru/2/7.shtml] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070322222940/http://www.idf.ru/2/7.shtml |date=2007-03-22 }}
* 1937 йылдың 17 авгусында Румыниянан Молдавияға һәм Украинаға ҡасып килгәнгә ҡарата «румын операцияһы» үткәреү тураһында бойороҡ сыға. 8292 кеше хөкөм ителә, шул иҫәптән 5439 кеше атып үлтерелә.
* 1937 йылдың 30 ноябрендә — директива НКВД-ның Латвиянан касып килеүселәргә, латын клубтары һәм йәмғиәттәре активистарына ҡарата директиваһы сыға. 21 300 кеше хөкөм ителә, шул иҫәптән 16 575 кеше атып үлтерелә.
* 1937 йылдың 11 декабрендә НКВД-ның гректарға ҡарата операция тураһында директиваһы сыға. 12 557 кеше хөкөм ителә, шул иҫәптән 10 545 кеше атып үлтерелә.
* 1937 йылдың 14 декабрендә НКВД -ның «латыш линияһы» буйынса эстондарға, литваларға, финдар, шулай уҡ болҡарҙар репрессияларҙың йәйелдереүе тураһында директива сыға. «Эстон линияһы» буйынса 9 735 кеше хөкөм ителә, шул иҫәптән атып үлтереүгә 7998 кеше хөкөм ителә, «фин линияһы» буйынса 11 066 кеше хөкөм ителә, шул иҫәптән 9078 кеше атып үлтерелгән.
* 1938 йылдың 29 ғинуарында НКВД-ның «иран операцияһы» тураһында директива сыға. 13 297 кеше хөкөм ителә, шул иҫәптән 2 046 кеше атып үлтереүгә хөкөм ителә.
* 1938 йылдың 1 февралендә НКВД-ның болгарҙарға һәм македонецтарға ҡарата «милли операция» тураһында директива сыға.
* 1938 йылдың 16 февралендә НКВД-ның «афган линияһы» буйынса ҡулға алыуҙар тураһында директива сыға. 1 557 кеше хөкөм ителә, шул иҫәптән 366 атып үлтереүгә хөкөм ителә.
* 1938 йылдың 23 мартында Политбюроның оборона сәнәғәтен репрессиялар ҡағылған милләт кешеләренән таҙартыу тураһында ҡарары сыға.
* 1938 йылдың 24 июнендә Оборона Наркоматаның СССР территорияһында сағылдырылмаған милләтле хәрбиҙәрҙе об увольнении РККА-нан сығарыу тураһында директива сыға.

==== Юғары судтың Хәрби коллегияһын хөкөм итеү ====
1937—1938 йылдарҙа Юғары Советтың хәрби коллегияһы (ВКВС) атып үлтереүгә яҡынса 30 000 кешене хөкөм ителә. Оло террор осоронда Политбюро ағзалары 43 768 кешенән торған 383 исемлеккә ҡул ҡуйғандар. Исемлектәрҙә алдан уҡ язалау саралары яҙыла&lt;ref&gt;[http://stalin.memo.ru/images/intro.htm Сталинские списки — введение]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;.

==== Репрессияланған ғаиләләр ағзалары ====
«Атаһы улы өсөн яуап бирмәй» тигән билдәле һүҙҙәр Сталин тарафынан 1935 йылдың декабрендә Мәскәүҙә үткән алдынғы комбайнсылар кәңәшмәһендә, [[башҡорттар|башҡорт]] колхозсыһы Гильбаның («Кулактың улы булһам да, мин эшселәр һәм крәҫтиәндәр эше һәм социализмды төҙөү өсөн көрәшәсәкмен») һүҙҙәренә яуап итеп әйтелә. Әммә йыл ярым үтер-үтмәҫ ВКП-ның Үҙәк Комитеты Политбюроһы 1937 йылдың 5 июлендәге П51/144-се һанлы Ҡарары ҡабул итә&lt;ref&gt;[http://www.memo.ru/history/document/pb-4sir.htm АП РФ, ф. 3, оп. 58, д. 174, л. 107]&lt;/ref&gt;:

Әлеге бойороҡҡа 1937 йылдың 15 авгусында бер нисә аныҡлыҡ индергән НКВД-ның тейешле директиваһы сыға:

* тоталь репрессиялар ҡатындарына һәм балаларына ғына ҡарата регламентлана (Политбюро бойороғондағы һымаҡ бөтә туғандар түгел);
* ҡатындары ирҙәре менән бергә ҡулға алынырға тейеш;
* элекке ҡатындар, улар «контрреволюцион эшмәкәрлектә» ҡатнашҡан осраҡта ғына, ҡулға алына;
* 15 йәштән өлкәнерәк балаларҙы «социаль яҡтан хәүефле» тип табылған осраҡта ғына ҡулға алырға була;
* ауырлы, имсәк балалары ҡулдарында булған, ауыр сирле ҡатындарҙың ҡулға алыуҙы ваҡытлыса кисектереп торорға;
* әсәһе ҡулға алынғандан һуң ҡарауһыҙ ҡалған балалар балалар йорттаарына урынлаштырылалар, әгәр «ҡалған етемдәрҙе башҡа туғандары (репрессияға дусар ителмәгән) үҙ ҡарамағына алырға теләүселәргә ҡаршы килмәҫкә»;
* Директиваның үтәлеше НКВД-ның Махсус кәңәшмәһенә йөкмәтелә.

Артабан бындай практика бер нисә тапҡыр үҙгәртелә.

1937 йылдың октябрендә директивой НКВД-ның директиваһы менән репрессияланғандар ғаиләләре ағзаларына ҡарата «уң троцкист блогынан» ҡайһы бер хөкөм ителгәндәрҙең «милли линиялар» буйынса репрессиялары киңәйтелә («поляк линияһы», «немец», «румын», «харбин»). Әммә ноябрҙә үк бындай ҡулға алыныуҙар туҡтатыла.

1938 йылдың октябренән НКВД хөкөм ителгәндәрҙең ҡатындарын «ирҙәренең контрреволюцион эшенә ярҙам иткән осраҡта» йәки уларҙың советтарға ҡаршы ҡараштары тураһында мәғлүмәттәр булған саҡта ғына ҡулға алына.

Күпселек хөкөм ителгәндәрҙең ҡатындарының сроктары 1940-сы йылдар башында тамамлана. Әммә, һуғыш башланыу сәбәпле, 1941 йылдың 22 июнендә үк енәйәтселәрҙе һәм «контрреволюцион элементтарҙы» азат итеүҙе тыйыу тураһында директива сыға. шул уҡ ваҡытта бер йылдан хөкөм ителгәндәрҙең ғаиләләрен азат итеү тураһында яңы директива сыға. Бөтә азат ителгәндәр лагерҙарҙа ирекле ялланыусылар хәлендә ҡалырға тейеш була. тулыһынса улар һуғыштан һуң ғына азат ителә, шул уҡ ваҡытта уларға эре ҡалаларҙа йәшәү тыйыла.

1950-се йылдарҙа, после КПСС-тың XX съезынан һуң, хөкөм ителәгнәдәрҙең ғаиләләренең төа массаһы реабилитациялана.

НКВД-ның 00386-сы һанлы бойороғона ярашлы 18 мең хөкөм ителгәндәрҙең ҡатындары ҡулға алынһа һәм 25 мең бала тартып алынһа, башҡа эштәр буйынса хөкөм ителгәндәрҙең йәки «элекке кешеләрҙең»(элкке диндарҙар, батша чиновниктары, дворяндар һәм башҡалар) ғаилә ағзалары лагерҙарға ултыртылмай. Шулай булыуға ҡарамаҫтан улар төрлө сикләүҙәргә дусар булалар — мәҫәлән, юғары уҡыу йорттарына инеү, эшкә төшөү, Ҡыҙыл Армияға саҡырыу, йыш ҡына һайлау хоҡуғынан мәхрүм ителәләр («лишенецтар»).

Бындай дискриминация күп кенә кешеләрҙе биография элементтарын йәшерергә мәжбүр итә, шулай итеп, «Үҙ аталарыбыҙҙан баш тартабыҙ» кампанияһы башлана.

1930 йылдың 30 мартында Үҙәк башҡарма комитеты үҙенең ҡарары менән &quot;лишенецтарҙың &quot; балаларын һайлау зоҡуҡтарында тергеҙә, 1933 йылдың мартында һайлау хоҡуҡтарында кулактарҙың балалары ла тергеҙелә.

1935 йылда казактарҙың балаларын [[Эшсе-крәҫтиән Ҡыҙыл армияһы|РККА]] -ға алырға рөхсәт ителә.

1938 йылдың 27 авгусында хөкөм ителгән менән никахты бер яҡлап өҙөү мөмкинлеге тураһында НКВД-ның циркуляры сыға.

1939 йылда Ҡыҙыл Армияһына алыуҙа синфи ҡараш бөтөрөлә, шул уҡ ваҡытта «элеккеләрҙең» балаларына хәрби училищеларына инеү рөхсәт ителмәй.

==== Оло террорҙың тамамланыуы ====
1938 йылдың 22 авгусында СССР НКВД-ның башлығының 1-се урынбаҫары вазифаһына Л. П. Берия тәғәйенләнә, ул 1938 йылдың сентябренән алып 1939 йылдың ғинуарына тиклем НКВД-ла, прокуратурала, милицияла киң күләле ҡулға алыуҙар башҡара. Ежов ысынында НКВД-лағы эшенән ситләштерелә. 1938 йылдың 17 ноябрендә НКВД-ның судтан тыш тройкалары тарҡатыла. 1938 йылдың 25 ноябрендә Л. П. Берия НКВД башлығы вазифаһында Ежовты алыштыра.

1939 йылдың 10 апрелендә Ежов сит ил разведкалары менән хеҙмәттәшлек итеүҙә һәм террористик эшмәкәрлектә ғәйепләнеп ҡулға алына, 1940 йылдың 3 февралендә хөкөм ителә һәм иртәгеһенә атып үлтерелә.

== 1939—1941 йылдарҙағы сәйәси репрессиялар ==
[[Файл:Kuznetsov_prigovor.jpg|мини|382x382пкс|1941 йылдың 7 июлендәге С. И. Кузнецовтың приговоры. 1955 йылда реабилитация тураһында справкағаСССР-ҙың Юғары Советының Хәрби коллегияһын етәкләгән А. Чепцов ҡул ҡуйған (см. [[Сталинские репрессии#Реабилитация|ниже]])]]

СССР-ға Польшаның көнсығыш райондарын — Көнбайыш Белоруссияны һәм Көнбайыш Украинаны ҡушыу буйынса хәрби операциянан һуң әлеге территорияларҙа ҡулға алыныу кампанияһы башлана. НКВД-ның дәүләт именлеге баш идаралығының статистик мәғлүмәттәренә ярашлы контрреволюцион ғәйепләү буйынса 1939 йылдың сентябренән алып 1941 йылдың июненә тиклем унда 108 063 кеше ҡулға алына&lt;ref name=&quot;Горланов&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.memo.ru/history/POLAcy/TABLES-2.htm|title=Об арестах в западных областях Белоруссии в 1939—1941 гг.|author=О. А. Горланов, А. Б. Рогинский.|work=Репрессии против поляков и польских граждан : Сб. ст.|publisher=Польская комиссия Общества «Мемориал»|accessdate=2011-03-14|archiveurl=https://www.webcitation.org/65QJBGWUE?url=http://www.memo.ru/history/POLAcy/TABLES-2.htm|archivedate=2012-02-13|deadlink=no}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111031133036/http://memo.ru/history/Polacy/tables-2.htm |date=2011-10-31 }}&lt;/ref&gt;.

Бынан тыш, 1940 йылда Көнбайыш Белорусиянан һәм Көнбайыш Украинанан халыҡтың өс массауи депортацияһы үткәрелә:

# 1940 йылдың февралендә 140 мең тирәһе поляк осадниктары һәм урмансылары ғаиләләре менән СССР-ҙың төньяҡ һәм көнсығыш райондарына НКВД-ның махсус поселениеларына алып кителә;
# 1940 йылдың апрелендә йәшерен ойошмаларҙың, поляк армияһы офицерҙарының, полицейскийҙарҙың, төрмәселәрҙең, жандармдарҙың, алпауыттарҙың, фабриканттарҙың һәм поляк дәүләт аппараты чиновниктарының 61 меңгә яҡын ғаилә ағзалары Ҡаҙағстанға административ һөрөлөүгә дусар була. Был ғаиләләрҙең башлыҡтары башлыса атып үлтерелгән була (Катынь атып үлетереүе);
# 1940 йылдың июль аҙағында нацистик Германияһы оккупациялаған [[Польша]] территорияһынансовет гражданлығынан баш тартҡан яҡынса 78 мең ҡасҡын были депортацияла. Улар араһында бик күп [[йәһүдтәр]] була

1941 йылдың май-июнендә 1939—1940 йылдарҙа бөтә СССР-ға ҡушылған территорияларҙа (Көнбайыш Украина һәм Көнбайыш Белоруссия, Прибалтика, [[Молдова|Молдавия]], УССР-ҙың [[Черновцы өлкәһе|Черновцы]] һәм Измаил өлкәләре) НКВД тарафынан «социаль яҡтан ят» элементтарҙы ҡулға алыу буйынса массауи операциялар һәм депортациялар үткәрелә. «Контрреволюцион партияларҙың һәм советтарҡға ҡаршы милли ойошмаларҙың» ҡатнашыусылары, элекке алпауыттар, эре сауҙасылар, фабриканттар һәм чиновниктар, элекке жандармдар, һаҡсылар, полицияның һәм төрмәләрҙең етәксе составы. Улар СССР-ҙың НКВД ҡарамағындағы Махсус кәңәшмәһе ҡарарҙары буйынса 5—8 йылға лагерҙарға ебәрелә, артабан улар алыҫ ерҙәргә 20 йылға һөрөлөргә тейеш. Уларҙың ғаиләләренең ағзалары, «контрреволюцион милли ойошмаларҙың» ҡатнашыусыларының ғаилә ағзалары, шулай уҡ совет гражданлығынан баш тартҡан поляк ҡасҡындары, 20 йылға Ҡаҙағстанға, Коми АССР-ға, Алтай һәм Красноярск крайҙарына, Киров, Омск һәм Новосибирск өлкәләренә һөрөләләр

Ошо операциялар һөҙөмтәһендә лагерҙарға 19 мең кеше оҙатыла, тағы ла 87 мең поселениеға ебәрелә

Репрессияланғандарҙың һаны төрлө территориялар буйынса&lt;ref name=&quot;Гурьянов&quot;&gt;{{статья|автор=Гурьянов А. Э.|заглавие=Масштабы депортации населения в глубь СССР в мае — июне 1941 г.|ссылка=http://www.memo.ru/history/POLAcy/G_2.htm|издание=Исторические сборники «Мемориала»|место=М.|издательство=Звенья|год=1997|выпуск=1: Репрессии против поляков и польских граждан|страницы=137—175}}&lt;/ref&gt;:

* Эстония — 10 016
* Литва — 17 501
* Латвия — 16 900
* Молдавия, Черновцы һәм Измаил өлкәләре
* УССР — 30 389
* Көнбайыш Украина — 11 093
* Көнбайыш Белоруссия —яҡынса 21 000.

&lt;ref name=&quot;memorialpoland&quot;&gt;[http://www.memo.ru/history/POLAcy/vved/Index.htm ПОЛЬСКАЯ ПРОГРАММА «МЕМОРИАЛА»]&lt;/ref&gt;.

Совет-фин һуғышы ваҡытында әсирлеккә эләккән совет хәрбиҙәре 1940 йылда һуғыш тамамланыуы менән тыуған яҡҡа ҡайтҡандан һуң шулай уҡ репрессияларға дусар булалар. Л.Берия Сталинға, судҡа бирер өсөн етерлек мәғлүмәт булмаған 4354 элекке хәрби әсирҙәр СССР НКВД-ның Махсус кәңәшмәһе ҡарары менән холоҡто төҙәтеү-хеҙмәт лагерҙарына 5 йылдан 8 йылға тиклем срокка хөкөм итеү планлаштырыуы тураһында, хәбәр итә, әсирлеккә эләккәндә яраланған, ауырыу йәки туңған булған 450 кеше генә азат ителә ала.&lt;ref&gt;[http://www.kominarod.ru/gazeta/papers/paper_1418.html М.Рогачёв. Жертвы блицкрига] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121120194939/http://www.kominarod.ru/gazeta/papers/paper_1418.html |date=2012-11-20 }}&lt;/ref&gt;

Молотов-Риббентроп пакты менән бәйле СССР-ҙа ҡайһы бер ҡулға алынған немец һәм австриялы эмигранттар (мәҫәлән, М. Бубер-Нейман, Ф. Г. Хоутерманс) 1940 йылда [[Өсөнсө рейх|нацист Германияға]] бирелә, улар унда нацист төрмәләренә һәм концентрацион лагерҙарына ултыртыла.

== [[Бөйөк Ватан һуғышы]] осорондағы сәйәси репрессиялар ==
Һуғыштың башында, немец ғәскәрҙәре яҡынлашҡан саҡта, «контрреволюцион эшмәкәрлектә» шикле күренгән йәки ғәйепләнгәндәр йыш ҡына судтан тыш тәртиптә атып үлтереләләр. Айырыуса йыш был практика [[Украина Совет Социалистик Республикаһы|УССР]]-ҙың көнбайыш өлкәләрендә, әҙерәк кимәлдә [[Белорус Совет Социалистик Республикаһы|БССР]]-ҙа һәм һирәкләп Прибалтика совет республикаларында ҡулланыла. Ошо уҡ практика РСФСР-ҙа һәм Карел-Фин ССР-нда немец ғәскәрҙәре үтеп ингән саҡта ҡулланыла. НКВД-ның рәсми документтарында был ғәмәлдәр «төрмәләрҙе бушатыу» йәки «1-се категория буйынса сығып китеү» тип атала. Атып үлтереүҙәр башлыса төрмәләрҙә үтә, шулай уҡ «контрреволюцион» статьялар буйынса ҡулға алынғандар йәки шиклеләр конвой аҫтында булғанда атып үлтерелгән осраҡтар билдәле.

1941 йылдың май-июнендә оборона сәнғәтенең ҡайһы бер юғары вазифалы хәрбиҙәре һәм етәкселәре ҡулға алына — элек Генераль штабтың начальнигы вазифаһын биләгән маршал К. Мерецков, илдең ПВО-һының начальнигы Г. Штерн, генерал-полковник А. Локтионов (ҡулға алынғанға тиклем Прибалтика хәрби округы командующийы вазифаһынан бушатылған), помощник начальника Генштаб начальнигы урынбаҫары генерал-лейтенант Я. Смушкевич, РККА ВВС-ның командующийы П. Рычагов, ВВС штабы начальнигы П. Володин, 7 армияһы ВВС-ының начальнигы И. Проскуров, ВВС-тың Хәрби академияһы начальнигы Ф. Арженухин, генералдар М. Каюков һәм П. Юсупов, РККА -ның Баш артиллерния идаралығының артиллерия комитеты рәйесенең урынбаҫары И. Засосов,ә шулай уҡ ҡоралдар наркомы Б.Ванников, уның урынбаҫарҙары Барсуков һәм Мирзаханов, патрон главкыһының начальнигы Ветошкин, ҡорал заводтарының бер нисә директоры һәм баш инженерҙары, РККА-ны ҡораллау буйынса етәксе хеҙмәткәрҙәр — Баш артиллерия идаралығы (ГАУ) начальнигының урынбаҫары Г. Савченко, ВВС-ты ҡоралдары начальнигы И. Сакриер, Баш артиллерия идаралығының (ГАУ) уҡсы ҡоралы идаралығы начальнигы С. Склизков.

Әммә тиҙҙән Ванников һәм ҡорадар наркомытының башҡа хеҙмәткәрҙәре, ә шулай уҡ ҡайһы бер хәрбиҙәр, шул иҫәптән Мерецков, азат ителә, 1941 йылдың 17 октябрендә эске эштәр наркомы Л.Берия бер ниндәй судһыҙ йәки хатта судтан тыш органдаың ҡарарһыҙ Штернды, Локтионовты, Смушкевичты, Савченконы, Рычаговты, Сакриерҙы, Засосовты, Володинды, Проскуровты, Склизковты, Арженухинды һәм Каюковты, ҡоралдар наркоматының тәжрибә бүлеге начальнигы М. Соборновты, ҡоралдар наркоматының махсус конструкторлыҡ бюроһы начальнигы Я. Таубинды, СССР-ҙың сауҙа наркомы урынбаҫары Д. Розовты, СССР-ҙың баш арбитры Ф. Голощёкинды, Омск партия обкомы беренсе секретары Д. Булатовты, СССР-ҙың балыҡ сәнәғәте наркомы урынбаҫары С. Вайнштейнды, косметика һәм гигиена институты директоры И. Белаховты, әҙип Е. Дунаевскийҙы, Хәрби-санитар институтының элекке директоры М. Кедровты, шулай уҡ Савченко, Рычагов һәм Розовтың ҡатындарын атып үлтерергә бойора&lt;ref name=&quot;autogenerated1&quot;&gt;[http://perpetrator2004.narod.ru/Great_Terror.htm ЗАПИСКА КОМИССИИ ПРЕЗИДИУМА ЦК КПСС В ПРЕЗИДИУМ ЦК КПСС О РЕЗУЛЬТАТАХ РАБОТЫ ПО РАССЛЕДОВАНИЮ ПРИЧИН РЕПРЕССИЙ И ОБСТОЯТЕЛЬСТВ ПОЛИТИЧЕСКИХ ПРОЦЕССОВ 30-х ГОДОВ (доклад «комисси Шверника», 1963 г.]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.vkonline.ru/article/10422.html Расстрел в запасной столице] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190308213847/http://www.vkonline.ru/article/10422.html |date=2019-03-08 }}&lt;/ref&gt;.
[[Файл:Red_Army_purge_1941.jpg|мини|286x286пкс|1942 йылдың 29 ғинуарындағы генералдар П. Клёнов, И. Селиванов, Е. Птухин исемдәре һәм Сталиндың «Расстрелять всех поименованных в записке. И. Ст.» шәхсән резолюцияһы менән «Атып үлтереү» исемлегенең беренсе бите: ]]
Һуғыш ваҡытында контрреволюцион енәйәттәрҙә ғәйепләүҙәр буйынса 21 генерал ҡулға алына.

1941-42 йылдарҙа Ленинград блокадаһы ваҡытында «советтарға ҡаршы, контрреволюционхыянатсыл эшмәкәрлек» алып барыуҙа ғәйепленеүҙәр буйынса НКВД-ның урындағы идаралығы тарафынан Ленинград юғары уҡыу йорттарының 200-ҙән 300-гә тиклем хеҙмәткәрҙәре һәм уларҙың ғаилә ағзалары ҡулға алына. Бер нисә суд процестары һөҙөмтәһендә Ленинград фронты ғәскәрҙәренең Хәрби трибуналы һәмЛенинград округының НКВД ғәскәрҙәре тарафынан 32 юғары квалификациялы белгес үлем язаһына хөкөм ителә (дүртеһе атып үлтерелә, ҡалғандарына язалау сараһы холоҡ төҙәтеү-хеҙмәт лагерҙарының төрлө сроктарына алыштырыла), ҡулға алынған күп кенә ғалимдар тикшереү ваҡытында төрмәлә һәм лагерҙарҙа вафат була&lt;ref&gt;[http://www.alexanderyakovlev.org/almanah/inside/almanah-intro/1016684 «РЕЗОЛЮЦИЯ Н. С. ХРУЩЕВА ПРОИЗВЕЛА МАГИЧЕСКОЕ ДЕЙСТВИЕ НА КГБ, ВОЕННУЮ ПРОКУРАТУРУ… АППАРАТ КПК ПРИ ЦК КПСС»: За кулисами реабилитационного процесса. Документы о ленинградских ученых, репрессированных в годы Великой Отечественной войны. 1957—1970 гг.]&lt;/ref&gt;.

Плендан ҡасҡан һәм совет ғәскәрҙәре азат иткән совет хәрби әсирҙәр, ҡағиҙә булараҡ, тикшереү өсөн бының өсөн махсус рәү булдырылған тикшереү-фильтрацион лагерҙарына оҙатыла, унда улар хөкөм ителгән енәйәтселәр көн иткән шарттарҙа тотолалар. бындай лагерҙар Дәүләт оборона комитетының 1941 йылдың 27 декабрендәге ҡарарына ярашлы төҙөлә&lt;ref&gt;[http://www.soldat.ru/doc/gko/text/1069.html Государственный Комитет Обороны. Постановление № ГКО-1069сс от 27 декабря 1941 г.]&lt;/ref&gt; Фильтрацион лагерҙарында тотоу сроктары бер нисек тә сикләнмәй. Һуғыштан һуң плендан азат ителгәндәр һәм репатриацияланған совет хәрбиҙәре эшселәр батальондарына күмер һәм урман сәнәғәте предприятиеларына эшләү өсөн ебәрелә, был предприятиелар илдең алыҫ райондарында урынлаша. Улар араһынан бик күп меңдәр хыянатсыллыҡта ғәйепләнеп, ҡулға алыналар һәм ГУЛАГ лагерҙарына хөкөм ителәләр .

1944 йылдың йәйендә совет ғәскәрҙәре [[Польша]] территорияһына аяҡ баҫа. Быға тиклем Көнбайыш Украина һәм кнбайыш Белоруссия территорияларында, шулай уҡ Литвала, совет ғәскәрҙәре һөргөндә булған поляк хөкүмәтенә буйһонған Крайова Армияһының поляк партизан формированиелары менән осраша. Был формированиеларға совет ғәскәрҙәре ингәнгә тиклем азат ителгән территорияларҙа тәртип тоторға бурыс ҡуйыла. Башта совет ғәскәрҙәре Крайова армияһы менән немецтарға ҡаршы берлектәге операциялар үткәрәләр, һуңынан поляк офицерҙары ҡулға алына, яугирҙар ҡоралһыҙландырыла һәм советтар яҡлы Поляк Ғәскәренә мобилизациялана. Азат ителгән территорияларҙа, йәғни Ҡыҙыл Армия тылында, подпольға киткән Крайова Армияһының отрядтарын ҡоралһыҙландырыу дауам итә. Былар барыһы ла Полшала 1944 йылдың июленән алып була. 1944 йылдың 23 авгусында Люблиндан [[Рязань]] тирәһендәге лагерға Крайова Армияһы яугирҙарының беренсе этабы ебәрелә. Оҙатыу алдынан уларҙы элекке нацистик Майданек концлагерында тоталар&lt;ref&gt;[http://www.zpu-journal.ru/zpu/2005_2/Vovk/28.pdf М. Ю. Вовк «Армия Крайова на территории СССР во время Второй мировой войны»]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20010519220140/http://www.hro.org/editions/karta/nr2/ak.htm]{{Недоступная ссылка|url=|date=14 марта 2011|user=Cherkash}}&lt;/ref&gt;. 1945 йылдың 19 ғинуарында Крайова Армияһының һуңғы командующийы Леопольд Окулицкий армияны тарҡатыу тураһында бойороҡҡа ҡул ҡуя. 1945 йылдың февралендә Польшалағы эмигрант поляк хөкүмәте вәкилдәрен, Милли берҙәмлек Советы делегаттарының (ваҡытлы подполье парламентының) күпселеген һәм Армия етәкселәрен НКГБ генералы И. А. Серов конференцияға йыя. Конференцияла һүҙ коммунистик булмаған төркөмдәр вәкилдәренең Советтар Союзы яҡлауы аҫтында булған Ваҡытлы хөкүмәткә инеү ихтималлығы ҡарала. Поляктарға хәүефһеҙлек гарантиялары вәғәҙә ителә, әммә уларҙа Прушкувала [[27 март]]та ҡулға алалар һәм Мәскәүгә алып киләләр, бында суд үткәрелә. Совет дәүләт именлеге органдары һәм ғәскәрҙәре Поляк Халыҡ Республикаһы органдарына антикоммунистик ихтилалсыларына ҡаршы көрәштә булышлыҡ итәләр. Белосток воеводлығында 1945 йылдың июлендә совет ғәскәре ҡулға алған 592 поляк гражданы судтан тыш тәртиптә атып үлтерелгән тип фаразлап була.

1945 йылдың ғинуарында билдәһеҙ сәбәптәр буйынса Совет ғәскәрҙәре менән оккупацияланған Венгрия территорияһында СМЕРШ органдары тарафынан [[Швеция|швед]] дипломаты Рауль Валленберг ҡулға алына, ул, рәсми рәүештәге мәғлүмәттәр буйынса, 1947 йылда төрмәлә вафат булған.

1945 йылда СМЕРШ органдары Үҙәк Европала беренсе тулҡын урыҫ эмигранттарын ҡулға ала. Шулай итеп, [[Чехословакия]]ла 400 тирәһе эмигрант ҡулға алына. 1о йылға төрмәгә ултыртыу сәбәптәре араһында башлыса «Граждандар һуғышында ҡатнашыу», «советтарға ҡаршы ойошма ағзаһы булыу», «публиковал свои статьи в чешской газете „Народни листы“» гәзитендә үҙенең мәҡәләләрен баҫтырған&quot;, «советтарға ҡаршы агитация» формулировкалары була&lt;ref&gt;[http://www.ruslo.cz/articles/785/ 11 мая 1945 года. Памяти жертв репрессий] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140517133457/http://www.ruslo.cz/articles/785/ |date=2014-05-17 }}&lt;/ref&gt;. 1945 йылдың авгусында совет ғәскәрҙәре Манчжурияға ингәндән унда йәшәгән урыҫ эмигранттары шулай уҡ ҡулға алыналар&lt;ref&gt;[http://asiapacific.narod.ru/countries/china/n_e_ablova/5.4.htm Российская эмиграция в Китае после второй мировой войны (1945 — конец 1950-х гг.)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141220190747/http://asiapacific.narod.ru/countries/china/n_e_ablova/5.4.htm |date=2014-12-20 }}&lt;/ref&gt;. 1945 йылда эмигранттарҙың бер төркөмөн Финляндия СССР-ға тапшыра (Лейно тотҡондары).

== Һуғыштан һуңғы сәйәси репрессиялар ==
1945 йылдың декабрендә — 12-се һауа армияһы командующийы авиация маршалы С. А. Худяков, 1946 йылдың апрелендә ВВС-тың баш командующийы, авиацияның баш маршалы авиации А. А. Новиков ҡулға алыналар. Шулай уҡ авиация сәнәғәте наркомы А. И. Шахурин, Хәрби-Һауа Көстәренең (ВВС-тың) баш инженеры А. К. Репин, ВВС-тың хәрби советы ағзаһы Н. С. Шиманов, ВВС-тың баш заказдар идаралығы начальнигы Н. П. Селезнев һәм ВКП(б)-ның Үҙәк комитеты кадрҙар идаралығы бүлектәре начальниктары А. В. Будников и Г. М. Григорьян («Авиация эше»). 1946 йылдың 10 — 11 майында СССР-ҙың Юғары Судының хәрби коллегияһы Новиковды, Шахуринды, Репинды, Шимановды, Селезневды, Будниковды һәм Григорьянды ғәйепле тип таный, улар «үҙ-ара һөйләшеп, яраҡһыҙ самолеттарҙы һәм моторҙарҙы эре партиялар менән алып индереү һәм ВВС-тың строевой частарында ҙур һанлы аварияларға һәм катастрофаларға, осоусыларҙың һәләк булыуына килтереү өсөн» ғәйепләнеп, 128-а статьяһы буйынса (яраҡһыҙ продукция сығарыу) һәм 193-17 (властан артыҡ файҙаланыу, ғәмһеҙлек, шулай уҡ РККА-ның етәкселек иткән составы яғынан эшкә һалҡын мөнәсәбәте) 2 йылдан 7 йылға тиклем сроктарға ултыртылалар. С.Худяков 1950 йылда Хыянатсыллыҡта ғәйепләнә һәм атып үлтерелә.

1947 йылдың ғинуарында генерал-полковник Волга буйы хәрби округы ғәскәрҙәренең командующийы В. Н. Гордов, уның урынбаҫары маршал, 1942 йылда генерал-майор дәрәжәһенә тиклем түбәнәйтелгән Г. И. Кулик һәм шул уҡ округтың штаб начльнигы, генерал-майор Ф. Т. Рыбальченко. Улар телефондан һөйләшеүҙәре һөҙөмтәһендә ғәйепләнәләр.

1948 йылдың апрелендә СССР-ҙың диңгеҙ флоты министры А. А. Афанасьевтың эше уйлап табыла, МГБ хеҙмәткәрҙәре «АҠШ разведкаһы» хеҙмәткәрҙәре исеменән уны урлайҙар һәм шулай итеп ғәйеп тағыла. Махсус кәңәшмәһе ҡарары буйынса Афанасьевты 1949 йылдың 14 майында 20 йылға төрмәгә хөкөм итәләр

1948 йылда маршал [[Жуков Георгий Константинович|Г. Жуковҡа]] яҡын булған генерал-лейтенант В. В. Крюков һәм генерал-лейтенант К. Ф. Телегин («Трофей эше») ҡулға алыналар. 1951 йылда улар контрреволюцион агитация һәм уғлыҡ өсөн ғәйепләне, һәр береһе 25-әр йылға төрмәгә хөкөм ителә.

1948 йылдың февралендә СССР-ҙың Юғары судының Хәрби коллегияһы признала виновными адмиралдар Н. Г. Кузнецов, Л. М. Галлер, В. А. Алафузов һәм Г. А. Степановтарҙы ғәйепле тип таный. Улар 1942—1944 гйылдарҙа СССР хөкүмәтенең рөхсәтенән тыш [[Бөйөк Британия|Бөйөк Британияға]] һәм [[Америка Ҡушма Штаттары|АҠШ]]-ға секретлы һыҙмаларҙы һәм бейек парашют торпедоһының , дистанцион гранатаның, бер нисә корабль артиллерия системалары тасуирламаларын, атыу менән идара итеү схемаларын, шулай уҡ бик күп һанлы йәшерен диңгеҙ карталарын биреүҙә ғәйепләнәләр.

1952 йылдың мартынан алып августҡа тиклем СССР-ҙың Юғары судының Хәрби коллегияһы ҡарары менән оҙайлы сроктарға 35 генерал хөкөм ителә, шул иҫәптән 21 генерал һуғыш ваҡытында ҡулға алына, ҡалған 14 генерал һуғыштан һуңғы осорҙа (шул иҫәптән авиация маршалы Г. А. Ворожейкин). Уларҙың күбеһе советтарға ҡаршы агитация алып барыуҙа, ҡайһы берҙәре Ватанға хыянат итеүҙә ғәйепләнә.

Германияның совет оккупация зонаһында немец граждандарын НКВД-ның (МВД) махсус лагерҙарына ултыртыу өсөн оппозицион сәйәси төркөмдәр булдырыуҙа, көнбайыш оккупацион зоналарҙа урынлашҡан ойошмалар менән бәйләнештәр булдырыуҙа шик булыуы ла етә. Был осраҡтарҙа совет енәйәт законының 58-се статьяһы (шпионаж һәм агентура эшмәкәрлеге) ҡулланыла&lt;ref name=&quot;Cornelius129&quot;&gt;Kai Cornelius, Vom spurlosen Verschwindenlassen zur Benachrichtigungspflicht bei Festnahmen, BWV Verlag, 2004, pp.129, [//ru.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/3830511655 ISBN 3-8305-1165-5]&lt;/ref&gt;. Ҡайһы берҙә Үҙәк Европа илдәре активистары ({{Тәржемәһеҙ 3|Ковач, Бела (политик, 1908)|Бела Ковач|4=Béla Kovács (politician, 1908)}} &lt;span class=&quot;ref-info&quot; title=&quot; Инглиз телендә &quot;style=&quot;font-size:85%; cursor:help; color:#888;&quot;&gt;(инг.)&lt;/span&gt;баш., Шара Кариг, Бельтер төркөмө, Арно Эш) СССР-ға килтерәләләр һәм улар совет судтары һәм Махсу Кәңәшмә хөкөм сығара. Совет хәрби трибуналы ҡарары буйынса Германияла 1952 фальсификацияланған ғәйеп буйынса ССС төрмәһенә коммунист Лео Бауэр һәм Германияның Либераль-демократик партияһының генераль секретары Гюнтер Штемпель оҙатыла.

1947 йылда «Көнбайыш алдында ялағайлыҡҡа» ҡаршы пропагандистик кампания башлана. Уны башлау өсөн СССР-ҙың медицина фәндәре академияһының корреспондент-ағзаһы Н. Г. Клюева һәм профессор Г. И. Роскин сәбәпсе булалар. Клюева һәм Роскин рак ауырыуынан, уларҙың фекеренсә, бик мөһим препарат уйлап табалар — «КР» (круцин). Юыл асыш менән (ул тейешле кимәлдә тикшерелмәгән була) американдар ҡыҙыҡһыналар һәм китапты сығарыу өсөн берлектәге тикшереүҙәр үткәреү буйынса программа тәҡдим итәләр. Алдан килешеү буйынса (властарҙың рөхсәтенән) 1946 йылдың ноябрендә АҠШ-ҡа командировкаға ебәрелгән СССР-ҙың медицина фәндәре академияһының академик-секретары В. В. Парин һауылҡ һаҡлау минстры күрһәтмәһе буйынса китаптың ҡулъяҙмаһын һәм препарат менән ампулаларҙы американ ғалимдарына тапшыра. Әммә Сталинға был бик ныҡ оҡшамай.Ҡайтыу менән Парин ҡулға алына һәм «Ватанға хыянат иткән өсөн» 25 йылға хөкөм ителә. &lt;blockquote class=&quot;&quot;&gt;
…7. Тикшереү талаптарына ҡаршылыҡ күрһәткән, үҙҙәрен провокацион тотҡан һәм төрлө ысулдар менән тикшереүҙе оҙайтырға йәки дөрөҫ юлдан тайпылдырырға тырышҡан ҡулға алыныусыларға ҡарата ҡаты һаҡ аҫтында тотоу саралары ҡулланыла.

Атап әйткәндә:

а) йоҡо сәғәттәре кәметелгән һәм туҡланыу һәм башҡа көнкүреш хәжәттәре буйынса насарыраҡ булған ҡатыраҡ режимлы төрмәгә күсереү;

б)бер кешелек камераларға урынлаштырыу;

 в) саф һауала йөрөүҙән, аҙыҡ-түлек тапшырмаларҙан һәм китап уҡыу хоҡуғынан мәхрүм итеү; 

г) карцерға 20 тәлеккә тиклем ултыртыу.
иҫкәрмә: карцерҙа, иҙәнгә беркетелгән бүкәндән һәм түшәк кәрәк-яраҡтарһыҙ карауаттан тыш, башҡа йыһаз булмай; йоҡлау өсөн карауат тәүлегенә алты сәғәткә бирелә; карцерҙа тотолған хөкөм ителгәндәргә тәүлегенә 300 грамм икмәк һәм ҡайнар һыу һәм көнөнә бер таҡыр эҫе аш биреләр; карцерҙа тартыу тыйыла.

8. Тикшереү ваҡытында фашланған һәм оятһыҙ рәүештә үҙҙәренең енәйәттәштәрен фаш итеүҙән баш тартҡан һәм үҙенең енәйәтсел эшмәкәрлеге тураһында мәғлүмәттәр бирмәгән шпиондарға, диверсанттарға, террористарға һәм совет халҡының башҡа әүҙем дошмандарына ҡарата ВКП(б)-ның Үҙәк комитетының 1939 йылдың 10 ғинуарындағы күрһәтмәһе буйынса МГБ органдары тарафынан физик тәьҫир саралары ҡулланыла
&lt;ref&gt;[http://www.kommersant.ru/pda/power.html?id=2015106 Из доклада министра госбезопасности СССР В. С. Абакумова И. В. Сталину, 1947 г.]&lt;/ref&gt;
&lt;/blockquote&gt;1948 йылдың 21 февралендә СССР-ҙың Юғары Советы Президиумының «Айырыуса хәтәр енәйәтселәрҙе хөкөм срогы үткәндән һуң һөргөнгә СССР-ҙың алыҫ райондарына ебәреү тураһында» исемле указы сыға. Ошо указға һәм 1948 йылдың 21 февралендәге СССР-ҙың Министрҙар Советының «Айырыуса хәтәр енәйәтселәрҙе тотоу өсөн лагерҙар һәм ҡаты режимлы төрмәләр ойоштороу тураһында» исемле ҡарарына ярашлы СССР МГБ-һы Махсус Кәңәшмә ҡарары буйынса хөкөм язаһын үтәгәндән ителгәндән һуң иреккә сығарылған шпиондар, диверсанттар, террористар, троцкистар, уңдар, меньшевиктар, эсерҙар, анархистар, милләтселәр, аҡ эмигранттар һәм башҡа советтарға ҡаршы ойошмаларҙа һәм төркөмдәрҙә ҡатнашыусылар, шулай уҡ «үҙҙәренең советтарға ҡаршы бәйләнештәре һәм дошманлыҡ эшмәкәре буйынса хәүеф тыуҙырған» кешеләр ебәрелә. Бынан тыш, указ буйынса СССР МВД-һы махсус төрмәләрҙән һәм лагерҙарҙан яза сроктары үткәндән һуң һөргөнгә шул уҡ категорияларҙы ебәрергә. Барыһы ошондай тәртип буйынса 52 468 кеше ебәрелә..

Һуғыштан һуңғы осорҙа Прибалтикала һәм көнбайыш Украинала ҡораллы отрядтар барлыҡҡа килә («лесные братья», Украин баш күтәреүселәр армияһы), улар властар менән партизан-террористик көрәш алып баралар. Белоруссияла ошо уҡ ваҡытта һаны буйынса аҙыраҡ Белоруссия азатлыҡ армияһы эш итә. Репрессияларға ошо отрядтарҙың ҡатнашыусылары һәм уларға ярҙам итеүселәре генә түгел, ә уларҙың туғандары ла дусар булалар&lt;ref&gt;[http://goldentime.ru/nbk_13.htm Чёрная книга коммунизма] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191121082024/http://www.goldentime.ru/nbk_13.htm |date=2019-11-21 }}&lt;/ref&gt;.

1949 йылдың 29 ғинуарындағы СССР-ҙың Министрҙар Советының 390—138сс-һанлы ҡарарына ярашлы Прибалтиканан 94 779 кеше депортациялана. Кулактар, бандиттар һәм милләтселәр ғаиләләре менән, ҡораллы бәрелештәрҙә үлтерелгәндәрҙең һәм хөкөм ителгәндәрҙең ғаиләләре, ҡоротҡослоҡ эшен алып барған легалләшкән бандиттар һәм уларҙың ғаиләләре, шулай уҡ бандиттарҙың репрессияланған ярҙамсыларының ғаиләләре һөргөнгә оҙатыла (Оло март депортацияһы).

1949 йылдың 8 февралендәге СССР-ҙың Министрҙар Советы ҡарары буйынса Молдавиянан депортацияға «элекке алпауыттар, эре сауҙагәрҙәр, немец оккупанттарының әүҙем ярҙамсылары, немец полиция органдары менән хеҙмәттәшлек иткән кешеләр, фашистик партиялар һәм ойошмалар ҡатнашыусылары, аҡгвардиясылар, шулай уҡ ошо категорияларҙың ғаиләләре» дусар ителә. Барыһы 35 050 кеше депортациялана («Көньяҡ» операцияһы).

1951 йылда СССР-ҙың көнбайыш республикаларынан 8 576 «Иегова шаһиттары» депортациялана («Төньяҡ» операцияһы).

Һуғыштан һуңғы осорҙа СССР-ҙың ҡайһы бер ҡалаларында йәшерен йәштәр Сталинға ҡаршы төркөмдәр барлыҡҡа килә («Йәштәр Коммунистик партияһы», «Демократик партия», «Революция эше өсөн көрәш союзы», был төркөмдәр «Ленин принциптарына ҡайтыу» өсөн сығыш яһайҙар. Бындай төркөмдәр дәүләт именлеге органдары тарафынан бик тиҙ арла асыҡла һәм уларҙың ҡатнашыусылары ҡулға алына.

1949 йылда МГБ органдары тарафынан ғалим-геологтарының ҙур төркөмө ҡулға алына, улар Красноярск крайындағы бик бай файҙалы ҡаҙылмалар, төҫлө һәм һирәк металдар (иң беренсе сиратта, уран) ятҡылыҡтарын ҡоротҡосолоҡ маҡсатында йәшереүҙә ғәйепләнелә. Барыһы ла оҙайлы сроктарға хөкөм ителә.

1949 йылдың 13 авгусында ВКП(б)-ның Үҙәк комитетының элекке секретары А. А. Кузнецов, Ленинград өлкә комитетының һәм ҡала комитетының беренсе секретары П. С. Попков, РСФСР-ҙың Министрҙар Советы рәйесе М. И. Родионов, Ленинград ҡала Советының башҡарма комитеты рәйесе П. Г. Лазутин Ленинград өлкә башҡарма комитетының элкке рәйесе Н. В. Соловьев ҡулға алыналар. 1949 йылдың 27 октябрендә СССР Госпланының элекке рәйесе Н. А. Вознесенский ҡулға алына. Уларҙы «Ленинград партия ойошмаһының Үҙәк Комитетҡа ҡапма-ҡаршы ҡуйыуға һәм айырылыуға, уны партия һәм ВКП(б)-ның Үҙәк Комитеты менән көрәш терәгенә әүерелдереүгә йүнәлтелгән ҡоротҡослоҡ -емереү эше» алып барған өсөн ғәйепләйҙәр. «Ленинград эше» буйынса ғәйепләнеүселәр 1950 йылдың 30 сентябрендә үлем язаһына хөкөм ителәләр һәм атып үлтереләләр. Барыһы был эш буйынса 214 кеше хөкөм ителә, шулар араһынан 69 кеше төп ғәйепләнеүселәрҙән һәм 145 кеше яҡын һәм алыҫ туғандарынан. 23 кеше атып үлтереүгә хөкөм ителә. Бынан тыш, ике кеше төрмәлә судҡа тиклем вафат була&lt;ref&gt;[http://www.pressmon.com/cgi-bin/press_view.cgi?id=1299732 Ленинградское дело и другие дела генерала Абакумова] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131021182749/http://www.pressmon.com/cgi-bin/press_view.cgi?id=1299732 |date=2013-10-21 }}&lt;/ref&gt;.

1948 йылдың 12 сентябрендә Йәһүд фашистарға ҡаршы комитеты рәйесе, актёр Соломон Михоэлс Сталин бойороғо буйынса Белоруссия МГБ-һы башлығы Л. Цанаваның дачаһында (Минск тирәһендә) үлтерелә, һуңынан автомобиль фажиғәһе инсценировкаһы үткәрелә&lt;ref name=&quot;ioffe&quot;&gt;''[//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D0%BE%D1%84%D1%84%D0%B5,_%D0%AD%D0%BC%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D1%83%D0%B8%D0%BB_%D0%93%D1%80%D0%B8%D0%B3%D0%BE%D1%80%D1%8C%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D1%87 Иоффе Э. Г.]'' [http://www.lechaim.ru/ARHIV/175/VZR/m05.htm «Новые материалы о гибели Михоэлса»]// Лехаим : журнал. — 2006. — &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;№ 11 (175)&lt;/span&gt;. — [//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B5%D0%B6%D0%B4%D1%83%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D1%8B%D0%B9_%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%BD%D1%8B%D0%B9_%D1%81%D0%B5%D1%80%D0%B8%D0%B9%D0%BD%D1%8B%D0%B9_%D0%BD%D0%BE%D0%BC%D0%B5%D1%80 ISSN] [//www.worldcat.org/search?fq=x0:jrnl&amp;q=n2:0869-5792 0869-5792]. &lt;small&gt; {a.&lt;/small&gt;&lt;/ref&gt;{{sfn|Костырченко|2010|с=153—156}}. 1948 йылдың аҙағында — 1949 йылдың башында ошо ойошманың башҡа ағзалары ла ҡулға алына, улар буржуаз милләтселегендә һәм йәһүд республикаһын Ҡырымда булдырыуҙы планлаштырыу буйынса ғәйепләнәләр.

1949 йылдың февралендә матбуғат йәһүдтәргә ҡаршы «космополиттар» менән көрәш буйынса кампания башлай. 1949 йылдың тәүге айҙарында Мәскәүҙә һәм Лениградта интеллигенция рәтенән йөҙҙәрсә йәһүд ҡулға алына.

Сталино ҡалаһындағы металлургия заводында «инженер-ҡортоҡостар» төркөмө, күпселегендә йәһүдтәр, ҡулға алына һәм 1952 йылдың 12 авгусында атып үлтерелә. «Мөһим дәүләт серҙәре булған документтарҙы юғалтыу өсөн», 1949 йылдың 21 ғинуарында В. Молотовтың туҡыма сәнәғәте өлкәһендә яуаплы вазифа биләүсе ҡатыны П. Жемчужина, милләте буйынса йәһүд, ҡулға алына һәм холоҡ төҙәтеү-хеҙмәт лагерына 5 йылға хөкөм ителә&lt;ref name=&quot;autogenerated4&quot;&gt;[http://goldentime.ru/nbk_14.htm Чёрная книга коммунизма] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191121081457/http://www.goldentime.ru/nbk_14.htm |date=2019-11-21 }}&lt;/ref&gt;.

1952 йылдың 8 майынан 18 июленә тиклем Йәһүд фашистарға ҡаршы комитеты ағзаларына ябыҡ процесс үткәрелә. Ун өс ғәйепләнеүсе үлем язаһына хөкөм иетә һәм 1952 йылдың 12 авгусында атып үлтерелә, улар менән бергә Сталин исемендәге автомобиль заводынан «иженер-ҡоротҡостар» язалана. Дөйөм алғанда, был эш буйынса 125 приговор сығарыла, улар эсенән 23 кеше үлем язаһына тарттырыла&lt;ref&gt;[http://www.alexanderyakovlev.org/fond/issues-doc/66196 Протокол № 7 заседания Комиссии Политбюро по дополнительному изучению материалов, связанных с репрессиями, имевшими место в период 30-40-х и начала 50-х гг., с приложениями]. Фонд Александра Яковлева. &lt;small&gt;Проверено 29 июня 2013.&lt;/small&gt; &lt;small&gt; 3 июля 2013 года.&lt;/small&gt;&lt;/ref&gt;.

1951 йылдың октябрендә дәүләт именлеге хеҙмәткәрҙәренең йәһүд милләтле бер нисәүһе ҡулға алына (генералдар Н. И. Эйтингон һәм Л. Ф. Райхман, полковник Л. Л. Шварцман һәм башҡалар). Улар бөтәһе лә ҙур «милләтсе йәһүд заговорын» ойоштороуҙа ғәйепләнәләр. Ул ваҡытта дәүләт именлеге органдарын министр В. С. Абакумов етәкләй, ул 1951 йылдың 12 июлендә тикшереү ваҡытында йәһүд табибы Я. Этигерҙың үлеменә булышлыҡ иткән һәм шуның менән йәһүд милләтселәренең енәйәтсел төркөмөн фашлауға ҡамасауларға маташҡаны өсөн ҡулға алына.

1951—1952 йылдырҙа МГБ-ның яңы еткәселәре Грузия компартияһының ойошма етәкселәренә ҡаршы йүнәлтелгән «мингрель эшен» уйлап сығаралар. Әлеге акция сығышы менән мингрел булған Л. Берияға ҡаршы үткәрелгән, тигән фараз бар.

1951 йылдың июленән алып 1952 йылдың ноябренә тиклем юғары партия етәкселеген дауалаған 9 табип ҡуға алына, уларҙың алтыһы йәһүд милләтле. 1953 йылдың 13 ғинуарында СССР-ҙа бөтә гәзиттәрҙә уларҙың ҡулға алыныуы тураһында баҫылып сыға. Улар «фахшиҙәрсә ауырыуҙарҙың һаулығын ҡаҡшатыуҙа», яңылыш диагноздар ҡуйыуҙа, яңылыш дауалау арҡаһында пациенттарҙы һәләк итеүҙә ғәйепләнәләр. Бынан һуң бөтә илдә, башлыса медицина учреждениелыарында, йәһүдтәрҙе массауи эштән сығарыуҙар башлана. Әммә суд процесына әҙерләк 1953 йылдың мартынла , Сталин үлгәндән һуң, туҡтатыла һәм 1953 йылдың 4 апрелендә СССР МВД-һы «тикшереү һөҙөмтәһендә табиптар ғәҙелһеҙ һәм бер ниндәй нигеҙһеҙ ҡулға алынған, ә күрһәтмәләре ярамаған тикшереү ысулы ярҙамында бирелгән» тип иғлан итә.

«Табиптарҙың эше» Сталин дәүеренең һуңғы репрессив акцияһы була Сталиндың вафатынан һуң репрессиялар башҡаса бер ҡасан да бындай күләмгә етмәй.

== Язалауҙар ==
Ғәйепләнеүселәрҙән һорау алған ваҡытта ҡулға алынғандарға күрһәтмәләр алыу маҡсатында физик тәьҫир ҡулланыуы асыҡлана&lt;ref&gt;[http://www.memorial.krsk.ru/DOKUMENT/USSR/530404.htm Приказ министра внутренних дел СССР Л. П. Берии «О запрещении применения к арестованным каких-либо мер принуждения и физического воздействия» N 0068 4 апреля 1953 г.] &lt;span class=&quot;ref-info&quot;&gt;(недоступная ссылка — [//web.archive.org/web/*/http://www.memorial.krsk.ru/DOKUMENT/USSR/530404.htm ''история''])&lt;/span&gt;. &lt;small&gt;Проверено 3 сентября 2017.&lt;/small&gt; &lt;small&gt;[https://web.archive.org/web/20161225060009/http://www.memorial.krsk.ru/DOKUMENT/USSR/530404.htm Архивировано] 25 декабря 2016 года.&lt;/small&gt;&lt;/ref&gt;. Хрущёв «оттепеле» осоронда совет прокуратурһы бер нисә сәйәси процестарҙың һәм төркөм суд эштәренең тикшереүен үткәрә. Бөтә осраҡтарҙа ла тикшереү бик тупаҫ фальсификация булыуын асыҡлай: «таныу күрһәтмәләре» язалау аҫтында алынған. Үҙәк Комитеттың секретары П. Н. Поспелов етәкселегендәге КПСС-тың Үҙәк Комитетының Махсус комиссияһы «законһыҙ репрессиялар факттары'', тикшереү эштәренең фальсификациялары булыуы, ҡулға алынғандарға ҡарата язалауҙар һәм ғазаплауҙар ҡулланыуы» тураһында иғлан итә''. Мәҫәлән, Политбюро ағзаларына кандидат булған Р. Эйхенан һорау алған ваҡытта уның умыртҡа һөйәге һындырыла, ә маршал В. Блюхер Лефортов төрмәһендә бер туҡтауһыҙ туҡмау һөҙөмтәләренән вафат була&lt;ref&gt;[http://www.hrono.ru/biograf/blyuher.html Блюхер Василий Константинович]&lt;/ref&gt;.

КПСС-тың Үҙәк Комитеты Президиумы комиссияһының (Н. М. Шверник комиссияһы) КПСС-тың Үҙәк Комитетына репрессиялар сәбәптәрен тикшереү буйынса эш һөҙөмтәләре тураһындағы ҡулхатына ярашлы үҙәнең ғәйепһеҙлеген иҫбат итергә тырышҡан ҡулға алыныусылар, ҡәғиҙә булараҡ, интектергес язалауҙарға һәм ғазаплауҙарға дусар булғандар.
[[Файл:Delovrachey1.jpg|справа|мини|434x434пкс|Дәүләт именлеге министры Игнатьевтың Сталин исеменә бирелгән аңлатма ҡулхаты:: ''Докладываю Вам, товарищ Сталин, что во исполнение Ваших указаний от 5 и 13 ноября с.г. сделано следующее: …2. К Егорову, Виноградову и Василенко применены меры физического воздействия и усилены допросы их, особенно о связях с иностранными разведками''«. 1952 йылдың 15 ноябре.]]
Уларға ҡарата „стойка“ тип исемләнгән „конвейер һорау алыуҙары“, карцерға ултыртыу, махсус рәүештә әҙерләнгән еүеш, һыуыҡ йәки бик эҫе бүлмәләрҙә тотоу, йоҡонан, ашауҙан, һыуҙан яҙҙырыу, туҡмауҙар һәм башҡа төрлө язалауҙар ҡулланылған. Ҡулхатта шулай уҡ Байкал аръяғы хәрби округы командующийының урынбаҫары комкор Лисковскийҙың хатынан өҙөк килтерелә: ''„…Бик ҡаты, асыу менән, туҡманылар, Ун тәүлек буйы, ғазаплауҙарҙы туҡтамайынса, бер минут та йоҡо бирмәнеләр. Бынан һуң карцерға индерҙеләр… 7-8 -шәр сәғәт тубыҡтарҙа өҫкә күтәрелгән ҡулдар менән тоттолар йәки эйелдереп башты өҫтәл аҫтына тыҡтылар һәм ошо хәлдә мин шулай уҡ 7-8 сәғәт торҙом. Тубыҡтарҙағы тире һыҙырылып сыҡты һәм мин тере иттә торҙом. Был язалауҙарға башҡа, арҡаға һуғыуҙар өҫтәлде''“&lt;ref name=&quot;docs&quot;&gt;[http://perpetrator2004.narod.ru/Great_Terror.htm Доклад комиссии Шверника // Документы по „Большому террору“]&lt;/ref&gt;.

Шверник комиссияһының ҡулхатында сәйәси тотҡондарҙы язалау һәм ғазаплау СССР-ҙың юғары етәкселеге һәм шәхсән И. В. Сталиндың санкцияһынан ҡулланыуын дәлилләүсе документтар килтерелә. 1939 йылдың 10 ғинуарында, Оло террор тамамланғандан һуң, Үҙәк Комитет исеменән урындарға телеграмма ебәрелә, телеграммаларҙа „НКВД практикаһында физик көсләүҙе ҡулланыу 1937 йылдан алып ВКП(б)-ның Үҙәк Комитеты рөхсәте менән үткәрелеүе“ һәм „артабан практикала физик көсләү ысулы Заковский, Литвин, Успенский һәм башҡалар кеүек ҡәбәхәттәр менән бысратылған булыуына ҡарамаҫтан“, ВКП(б)-ның Үҙәк Комитеты „физик көсләү ысулы артабан да ''… асыҡтан-асыҡ һәм ҡоралһыҙланмаған халыҡ дошмандарына ҡарата дөп-дөрөҫ һәм маҡсатҡа тура килгән ысул булараҡ мотлаҡ рәүештә ҡулланырға тейеш''“, тип яҙыла..

Ҡайһы бер осраҡтарҙа конкрет тотҡондарға ҡарата язалауҙар Сталиндың тура күрһәтмәһе буйынса башҡарыла. Мәҫәлән, 1937 йылдың 13 сентябрендә Ежовҡа ҡулдан яҙылған инструкцияһында Сталин „Уншлихтты Польша агенттарын өлкәләр буйынса (Ырымбур, Новосибирск һәм башҡалар) һатмағаны өсөн туҡмарға кәрәк“ тип талап итә.

4 апреля 1953 г., через месяц после смерти Сталина, вновь назначенный главой министерства внутренних дел Берия подписал приказ № 0068 „О запрещении применения к арестованным каких-либо мер принуждения и физического воздействия“. В нём говорилось:
{{начало цитаты}}
Министерством внутренних дел СССР установлено, что в следственной работе органов МГБ имели место грубейшие извращения советских законов, аресты невинных советских граждан, разнузданная фальсификация следственных материалов, широкое применение различных способов пыток — жестокие избиения арестованных, круглосуточное применение наручников на вывернутые за спину руки, продолжавшееся в отдельных случаях в течение нескольких месяцев, длительное лишение сна, заключение арестованных в раздетом виде в холодный карцер и др.

…Такие изуверские „методы допроса“ приводили к тому, что многие из невинно арестованных доводились следователями до состояния упадка физических сил, моральной депрессии, а отдельные из них до потери человеческого облика.

Пользуясь таким состоянием арестованных, следователи-фальсификаторы подсовывали им заблаговременно сфабрикованные „признания“ об антисоветской и шпионско-террористической работе.

…Приказываю:
1. Категорически запретить в органах МВД применение к арестованным каких-либо мер принуждения и физического воздействия; в производстве следствия строго соблюдать нормы уголовно-процессуального кодекса.
{{конец цитаты|источник=Приказ министра внутренних дел Союза ССР № 0068 за 1953 год&lt;ref&gt;[http://www.rusarchives.ru/evants/exhibitions/stalin_exb/263.shtml Выставка «1953 год. Между прошлым и будущим». Архивы России] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150924092910/http://www.rusarchives.ru/evants/exhibitions/stalin_exb/263.shtml |date=2015-09-24 }}&lt;/ref&gt;}}

СССР Генераль прокурорының элекке ярҙамсыһы Виктор Илюхин Берияның ҡул аҫтында эшләүселәрҙеңтотҡондарҙан законһыҙ күрһәтмәләр алыу өсөн 25 ысулы булған тип белдергән&lt;ref&gt;[http://vesti.az/news.php?id=52580 „Узбекские“ миллионы Гдляна „воевали“ в Нагорном Карабахе»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100910191128/http://www.vesti.az/news.php?id=52580 |date=2010-09-10 }}&lt;/ref&gt;.

== Халыҡтарҙы депортациялау ==
И. В. Сталин хакимлығы осоронда СССР-ҙа этник принцибы буйынса бер нисә депортация үткәрелгән. Ҡайһы бер көнбайыш тикшеренеүселәре депортацияларҙа [[расизм]] сәйәсәтенең сағылышын йәки/һәм этник таҙартыуҙарҙы күрәләр&lt;ref&gt;Eric D. Weitz. Racial Politics without the Concept of Race: Reevaluating Soviet Ethnic and National Purges // Slavic Review. — Vol. 61. — No. 1 (Spring 2002). — PP. 1—29.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;J. Otto Pohl. [https://www.academia.edu/5485897/Soviet_Apartheid_Stalin_s_Ethnic_Deportations_Special_Settlement_Restrictions_and_the_Labor_Army_The_Case_of_the_Ethnic_Germans_in_the_USSR Soviet Apartheid: Stalin’s Ethnic Deportations, Special Settlement Restrictions, and the Labor Army: The Case of the Ethnic Germans in the USSR] // Human Rights Review. — Volume 13. — Issue 2 (June 2012). — PP. 205—224.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D0%B0%D0%B9%D0%BC%D0%B0%D1%80%D0%BA,_%D0%9D%D0%BE%D1%80%D0%BC%D0%B0%D0%BD Norman M. Naimark]. Soviet Deportation of Chechens—Ingush and Crimean Tatars // Ibidem. Fires of Hatred: Ethnic Cleansing in Twentieth-century Europe. — Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 2001. — PP. 85—107.&lt;/ref&gt;

=== 1930-сы йылдар аҙағындағы депортациялар ===
1930-сы йылдарҙа СССР-ҙың сик буйы зоналарынан ҡайһы бер милләттәр кешеләре йәшәгән урынынан ҡыуыла, башлыса — СССР өсөн ул ваҡытта сит ил кешеләре булғандар (румындар, кореялылар, латыштар һәм башҡалар).

* 28 апрель 1936 йыл — Украина сик буйы зонаһынан Ҡаҙағстанға 70 мең поляк һәм немецты күсереү тураһында Совнарком ҡарары;
* 17 декабрь 1936 йыл — ҡайһы бер кешеләрҙе Әзербайжандан Иран ҡыуыу тураһында Совнарком ҡарары;
* 9 ғинуар 1937 йыл — Баҡынан һәм Әзербайжан сик буйынан 2500 Иран подданныйҙарын, 700 «контрреволюцион элементтарын» сығарыу буйынса директива НКВД-ның директиваһы.һәм 1936 йылдың 17 декабрендәге Совнарком ҡарары;
* 21 август 1937 йыл — кореялы халҡын Алыҫ көнсығыш сик буйы райондарынан сығарыу тураһында ВКП(б)-ның Үҙәк Комитеты һәм СССР-ҙың Халыҡ комиссарҙар Советы ҡарарҙары;
* 28 сентябрь 1937 йыл — Алыҫ Көнсығыштағы кореялылар (яҡынса 170 мең кеше) Урта Азияға депортациялау тураһында Сталиндың бойороғо&lt;ref name=&quot;lankov&quot;&gt;''Ланьков А.'' [http://lankov.oriental.ru/d25.shtml Корейцы СНГ: страницы истории] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120626150456/http://lankov.oriental.ru/d25.shtml |date=2012-06-26 }} // Сеульский вестник. — 2002.&lt;/ref&gt; Корея уҡыу йорттары ябыла, ә кореялылар үҙҙәре хоҡуҡтарында етди сикләүҙәргә дусар булалар. Шулай итеп, тәүге тапҡыр совет тарихында ниндәйҙер билдәле этник төркөмөнә ҡарағанлыҡ үҙенән-үҙе яза биреү өсөн етәрлек нигеҙ була . Беренес ҡышты уларға ашығыс рәүештә төҙөлгән ер өйҙәрендә үткәрергә тура килә, бында күп балалар һәм ҡарттар үлә (имсәк балаларҙың өстән бер өлөшө беренсе ҡышты сыға алмай);
* 11 октябрь 1937 йыл — курдтарҙы Әзербайжан сик буйынан Ҡаҙғстанға депортациялау тураһында НКВД директиваһы;
* 10 июнь 1938 йыл — ҡытайҙарҙы Алыҫ Көнсығыштан Синьцзянға депортациялау;
* 23 апрель 1939 йыл — курдтар, әрмәндәр һәм төрөктәр Әзербайжандан Ҡаҙағстаға күсерелә&lt;ref name=&quot;autogenerated3&quot;&gt;[http://demoscope.ru/weekly/2006/0235/biblio03.php СТАЛИНСКИЕ ДЕПОРТАЦИИ. 1928—1953]&lt;/ref&gt;

Депортациялар күләме Икенсе донъя һуғышы башланғандан Польшаның бер нисә өлкәһен (Көнбайыш Украина, Көнбайыш Белоруссия), Бессарабиягы, шулай уҡ Прибалтика дәүләттәре — Латвия, Литва һәм Эстония СССР-ға ҡушылғандан һуң арта. Был депортациялар милли критерийы буйынса түгел, ә социаль критерийы буйынса үткәрелә һәм, иң тәүге нәүбәттә, иҫке администрацияларҙың чиновниктарына, хәрбиҙәргә, диндарҙарға, шулай уҡ социаль яҡтан әүҙем төркөмдәр (мәҫәлән, студенттар) йүнәлдерелә.

=== 1941—1944 йылдарҙағы халыҡтар депортацияһы ===
[[Файл:Stalin-repressions-kalmyk-Tomsk.jpg|мини|200x200пкс|Ҡалмыҡ халҡынан Томскиҙа ҡуйылған «Сталин репрессиялары ҡорбандарына» мемориалы.]]
1941 йылдың 28 авгусында Волга буйы немецтарының милли автономияһы бөтөрөлә, ә улар үҙҙәре Ҡаҙаҡ ССР-ы территорияһына оҙатыла. 1942—1944 гйылдарҙа бер нисә башҡа халыҡтарҙың депортациялары үткәрелә. Мәҫәлән: ингерманланд финдары, ҡалмыктар, [[чечендар]], [[ингуштар]], ҡарасәйҙәр, балҡарҙар, [[Ҡырым татарҙары]], [[нуғайҙар]], төрөк-месхетинецтар, понтий гректары. Депортацияның рәсми сәбәптәре массауи дезертирлыҡ, коллаборационизм һәм ошо халыҡтарҙың байтаҡ өлөшөнөң советтарға ҡаршы ҡораллы көрәше тип күрһәтелә&lt;ref&gt;[http://vif2ne.ru/nvk/forum/archive/1498/1498956.htm Письмо Берии к Сталину 10 мая 1944 года № 424/б] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080530100258/http://vif2ne.ru/nvk/forum/archive/1498/1498956.htm |date=2008-05-30 }}&lt;/ref&gt;.

1944 йылда ГОКО-ның 5984сс-һанлы ҡарары буйынса Ҡырым АССР-ы территорияһынан болгарҙар, гректар һәм әрмәндәр депортациялана&lt;ref name=&quot;autogenerated2&quot;&gt;Социальные потрясения в судьбах народов: на примере Армении, Г. Хомизури, Интеллект, 1997 с. 161&lt;/ref&gt; Был халыҡтарҙың вәкилдәре Бөйөк Ватан һуғышында һәм партизан хәрәкәтендә ҡатнашыуына ҡарамаҫтан халыҡтар депортацияға дусар ителә&lt;ref&gt;Рефик Музафаров. Крымскотатарская Энциклопедия. Симферополь, 1995&lt;/ref&gt;.

=== 1940—1950 йылдарҙағы депортациялар ===
Прибалтика республикаһынан һәм Молдавиянан иң күләмле депортациялар 1949 йылда үткәрелә. 25 марттан башлап бер нисә көн дауамында Эстониянан — 20 000-дән ашыу кеше&lt;ref&gt;[http://www.estemb.ru/estonija/istorija/aid-226 Estonian Embassy in Russia]&lt;/ref&gt;, Латвиянан — 42 000-ҙән ашыу кеше&lt;ref&gt;[http://www.am.gov.lv/ru/latvia/history/History-of-Occupation/briefing-paper4/ Министерство иностранных дел Латвийской Республики: Советские массовые депортации из Латвии]&lt;/ref&gt;, Литванан — яҡынса 32 000 кеше депортациялана. 1949 йылдың 6 — 7 июлендә Молдавиянан 11 293 ғаилә, йәғни 35 050 кеше һөрөлә.

Әрмән ССР-ының әзербайжан халҡының депортацияһы 1947—1950 йылдарҙа 1947 йылдың 23 декабрендәге СССР-ҙың Министрҙар Советы Президиумының «Колхозсыларҙы һәм башҡа әзербайжан халҡын Әрмән ССР-ынан Әзербайжан ССР-ының Кура-Араксы уйһыулығына күсереү» исемле 4083-сө һанлы ҡарарына ярашлы үткәрелә&lt;ref&gt;[http://www.hrono.info/dokum/194_dok/19480310azer.html Постановление N: 754 Совета министров СССР «О мероприятиях по переселению колхозников и другого азербайджанского населения из Армянской ССР в Кура-Араксинскую низменность Азербайджанской ССР» от 10 марта 1948 г. Москва, Кремль]&lt;/ref&gt; Өс этапта барыһы 100 мең кеше күсерелә: 10 000 кеше — 1948 йылда, 40 000—1949 йылда, 50 000—1950 йылда&lt;ref&gt;http://monderusse.revues.org/docannexe4079.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090927201826/http://monderusse.revues.org/docannexe4079.html |date=2009-09-27 }} стр.188, Арсений Саппаров, International Relations Department, London School of Economics, Houghton Street, London WC2A 2AE, A.Saparov@lse.ac.uk — According to this plan some 100,000 people had to be «voluntarily» resettled. The emigration occurred in three stages: 10,000 people were resettled in 1948, another 40,000 in 1949, and 50,000 in 1950.29&lt;/ref&gt;

1948—1949 йылдарҙа тиҫтәләрсә репатриант әрмәндәр, шулай уҡ Совет Әрмәнстанының ерле халҡы депортациялана.

1949 йылда Алтай крайына СССР-ҙың көньяҡ төбәктәренән әрмән халҡы күсерелә&lt;ref&gt;http://elibrary.ru/item.asp?id=15784453 Н. Аблажей — ДЕПОРТАЦИЯ АРМЯН В АЛТАЙСКИЙ КРАЙ В 1949 Г., 2011&lt;/ref&gt;.

== Репрессиялар һәм антисемитизм ==
Йәһүд энциклопедияһы фекеренсә, 1930 йылдларҙың уртаһынан башлап (хатта иртәрәк тә) репрессияларҙың маҡсаты йылдан-йыл антисемитлыҡ яғынан көсәйә һәм Сталиндың һуңғы йылдарында үҙенең апофеозына етә&lt;ref name=&quot;kee1922&quot;&gt;{{ЭЕЭ|15416|Евреи в Советском Союзе в 1922–41 гг.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;kee1945&quot;&gt;{{ЭЕЭ|15418|Евреи в Советском Союзе в 1945-53 гг.}}&lt;/ref&gt;.

1948—1953 йылдарҙа сәйәси репрессиялар ҡайһы бер осраҡтарҙа, күп кенә сығанаҡтар баһалауынса, антисемит характерҙа була. Улар араһында — Соломон Михоэлсты үлтереү, космополитизм менән көрәш кампанияһы,Йәһүд фашистарға ҡаршы комитеттың эше, табиптар эше һәм башҡалар.

== Фәнгә баҫым яһау ==
Сталин осоронда бөтә ғилми тармаҡтарға баҫым яһала һәм тыйыла, ә күп кенә күренекле ғалимдарға, инженерҙарға һәм табиптарға ҡаршы һөсләү ойошторола&lt;ref name=&quot;ReferenceB&quot;&gt;{{книга
 |автор         = Куртуа С., Верт Н., Панне Ж-Л., Пачковский А., Бартосек К., Марголин Дж-Л.
 |заглавие      = Черная книга коммунизма
 |оригинал      = Le Livre Noir du Communisme
 |место         = {{М}}
 |издательство  = «Три века истории»
 |год           = 2001
 |страниц       = 864
 |страницы      = 12
 |isbn          = 2-221-08-204-4
}}&lt;/ref&gt;,&lt;ref name=&quot;ReferenceB&quot;/&gt;. Ҡайһы бер кампанияларҙа антисемитизм элементтары күҙәтелә&lt;ref name=&quot;Костырченко&quot;&gt;Геннадий Костырченко. [http://www.krotov.info/libr_min/11_k/os/tyrchenko_7.html Тайная политика Сталина. Власть и антисемитизм.]&lt;/ref&gt;. теге йәки был кимәлдә идеологик ҡыҫылыш физика&lt;!-- {{fact}}--&gt;, химия&lt;ref name=&quot;sonin&quot;&gt;{{статья
 |автор            = Сонин А. С.
 |заглавие         = Печальный юбилей одной кампании
 |ссылка           = http://russcience.euro.ru/papers/son91vr2.htm
 |язык             = ru
 |издание          = [[Вестник Российской академии наук|Вестник РАН]]
 |тип              = 
 |год              = 1991
 |том              = 61
 |номер            = 8
 |страницы         = 96—107
 |archiveurl       = https://web.archive.org/web/20100505130538/http://russcience.euro.ru/papers/son91vr2.htm
 |archivedate      = {a
}}&lt;/ref&gt;, астрономия&lt;ref&gt;[[Смирнов, Владимир Александрович (астроном)|Смирнов В. А.]] Астрономия на крутых поворотах XX века. — Дубна: Феникс, 1997&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.allkriminal.ru/archives/411 Астрономия под гнётом репрессий]&lt;/ref&gt;, тел ғилеме (лингвистика)&lt;ref name=&quot;ReferenceB&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Alpatov&quot;&gt;''Алпатов В. М.'' История одного мифа. Марр и марризм. — {{М}}, 1991.&lt;/ref&gt;, статистика&lt;ref&gt;Дэвид, С. Зальцбург, ''Как статистика перевернула науку в XX веке'', Owl Books, 2001, ISBN 0-8050-7134-2, [https://books.google.com/books?id=ej9xytYdkyAC&amp;pg=PA147&amp;dq=lady+with+tea+soviet+statistics&amp;as_brr=3&amp;ei=6FwMR7-yPIP06wLAy6DUCQ&amp;sig=lFxEvOOxaGPB-mRsiVuhbJoENO8#PPA148,M1 Google Print, — стр. 147—149.]&lt;/ref&gt;, әҙәбиәт ғилеме&lt;ref name=&quot;ReferenceB&quot;/&gt;, философия&lt;ref&gt;[http://iph.ras.ru/institute.htm Об Институте] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100310203343/http://iph.ras.ru/institute.htm |date=2010-03-10 }}&lt;/ref&gt;, социология&lt;ref name=&quot;eaw8-9&quot;&gt;Элизабет Анн Вайнберг, ''Развитие социологии в Советском Союзе'', Тэйлор &amp; Френсис, 1974, ISBN 0-7100-7876-5, [https://books.google.com/books?id=RXwOAAAAQAAJ&amp;pg=PA8&amp;vq=sociology+disappeared&amp;dq=sociology+%22Soviet+Union%22&amp;lr=&amp;as_brr=3&amp;source=gbs_search_s&amp;cad=0 Google Print, — стр. 8—9.]&lt;/ref&gt;, демография&lt;ref name=&quot;demo1&quot;&gt;[http://demoscope.ru/weekly/2003/0103/tema01.php Время большой лжи]&lt;/ref&gt;, иҡтисад&lt;ref name=&quot;ReferenceB&quot;/&gt;, генетика&lt;ref&gt;{{книга
 |автор         = [[Лорен Грэхэм]]
 |часть         = Лысенкоизм после 1948 г. Глава IV. Генетика
 |заглавие      = Естествознание, философия и науки о человеческом поведении в Советском Союзе
 |ссылка        = http://scepsis.ru/library/id_800.html
 |издание       = 
 |ответственный = 
 |место         = {{М}}
 |издательство  = Политиздат
 |год           = 1991
 |страницы      = 
 |страниц       = 480
 |isbn          = 
}}&lt;/ref&gt;, педология&lt;ref name=&quot;blim&quot;&gt;{{статья
| автор         = [[Блюм, Арлен Викторович|Блюм А. В.]]
| заглавие      = Советская цензура эпохи большого террора
| ссылка        = http://www.index.org.ru/censor/297blum.html
| автор издания = 
| издание       = [[Индекс/Досье на цензуру]]
| тип           = журнал
| место         = 
| издательство  =
| год           = 1997
| выпуск        = 
| том           = 
| номер         = 2
| страницы      = 
| issn          = 18133541
}}&lt;/ref&gt;,тарих&lt;ref name=&quot;nekrich&quot;&gt;{{статья
| автор         = [[Некрич, Александр Моисеевич|Некрич А. М.]]
| заглавие      = Отрешись от страха
| ссылка        = http://vivovoco.astronet.ru/VV/THEME/STOP/NEKRITCH.HTM
| издание       = [[Нева (журнал)|Нева]]
| тип           = журнал
| место         = {{М}}
| издательство  = 
| год           = 1995
| номер         = 6
| страницы      = 
| isbn          =}}&lt;/ref&gt; һәм кибернетика кеүек дисциплиналарға ҡағыла. ЦУНХУ-ның алдынғы демографтары&lt;ref name=&quot;demo1&quot; /&gt;&lt;ref&gt;[http://www.library.yale.edu/slavic/microform/census3739.html Microform Collection: The all-union population census, &amp;#91;1937 and&amp;#93; 1939]&lt;/ref&gt; ҡулға алыналар һәм Сталинға 1937 йылғы халыҡ иҫәбен алыу һөҙөмтәләре оҡшамағандан һуң атып үлтереләләр&lt;ref&gt;[http://demoscope.ru/weekly/2007/0275/nauka01.php Демоскоп-Weekly, № 275—276. — 5-18.02.2007.]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;''Волков А. Г.'' [http://demoscope.ru/weekly/knigi/polka/gold_fund08.html Перепись населения 1937 года: вымыслы и правда]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;''Кваша А.'' Цена побед / А. Кваша // СССР: демографический диагноз / сост. В. И. Мукомель. — {{М}}: Прогресс, 1990. — С. 241—251.&lt;/ref&gt;,&lt;ref name=&quot;sv&quot;&gt;[http://www.svobodanews.ru/content/transcript/1602745.html Руководитель Центра демографии и экологии человека Анатолий Вишневский] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120219111421/http://www.svobodanews.ru/content/transcript/1602745.html |date=2012-02-19 }}&lt;/ref&gt; .

== Сталин репрессиялары масштабының баһалары ==
Репрессиялар масштабтары буйынса баһалар башлыса «репрессиялар» һәм «репрессиялар ҡорбандары» билдәмәләрен төрлөсә аңлау һәм тикшеренеүселәрҙең ҡулына эләккән документтарҙа ҡапма-ҡаршылыҡтар осрауы менән бәйле&lt;ref name=&quot;rogin&quot;&gt;[http://demoscope.ru/weekly/2007/0313/analit01.php О масштабе политических репрессий в СССР при Сталине: 1921—1953]&lt;/ref&gt;. Төрлө тикшеренеүселәр репрессиялар ҡорбандарын ошондай категорияларға бүләләр:

* «контрреволюцион енәйәттәр» өсөн хөкөм ителгәндәр генә (башлыса 58-й статья буйынса) (Земсков, Воронцов);
* өҫтәп бөтә хөкөм ителгәндәр, шулай уҡ махсус поселениеларға һөрөлгән крәҫтиәндәр, репрессияланған халыҡтар индерелә (Охотин, Рогинский);
* өҫтәп ҡайһы бер енәйәт статьялары буйынса үтә ныҡ ҡаты хөкөмдәр ҡорбандары («башаҡтар тураһында закон», прогулдар буйынса һәм башҡалар);
* лагерҙарҙағы, колонияларҙағы һәм махсус поселениеларҙағы, шулай уҡ һөргөн ауылдарына ебәрелгәндәрҙең, һөргөнгә ебәрелгән кешеләрҙең һәм һөрөлгәндәрҙең дөйөм һаны иҫәпләнә (Вишневский&lt;ref name=&quot;Общее число репрессированных&quot;&gt;[http://demoscope.ru/weekly/2007/0313/tema05.php Общее число репрессированных]&lt;/ref&gt;) йәки судтар тарафынан хөкөм ителгән дөйөм һаны; Попов&lt;ref&gt;[http://demoscope.ru/weekly/2003/0103/analit02.php Война с народом. Этапы государственного террора в России]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Попов В. П. Государственный террор в Советской России, 1923—1953 гг. (источники и их интерпретация) // Отечественные архивы. 1992, № 2, с. 26. [http://demoscope.ru/weekly/2007/0313/tema03.php]&lt;/ref&gt;, Цаплин&lt;ref&gt;[http://demoscope.ru/weekly/2003/0103/arxiv02.php Статистика жертв сталинизма в 30-е годы]&lt;/ref&gt;) һәм килеп сыҡҡан үтә ҙур һандар дәүләттең репрессив сәйәсәтенең масштабын билдәләйҙәр.

Теге йәки был граждандарҙы репрессияланғандарҙың дөйөм һанына индереү өсөн төп критерийы булып ҡулланылған репрессияларҙың нигеҙһеҙлелеге тора. Суммарные оценки А. Вишневскийҙың дөйөм һандары буйынса бөтә категориялар буйынса 25—30 млн оҙайлы сроктарға хөкөм ителгән репрессияланғандар тәшкил итә .

Барыһы совет осоронда, халыҡ-ара «Мемориал» ойошмаһы мәғлүмәттәре буйынса, репрессияланғандарҙың һаны 11—12 миллиондан 38—39 миллион кешегә тиклем тәшкил итә&lt;ref name=&quot;autogenerated20131129-2&quot;&gt;[http://www.echo.msk.ru/programs/staliname/696621-echo/#element-text Председатель правления международного правозащитного общества «Мемориал» Арсений Рогинский в программе «Именем Сталина». Сталинизм: цифры и мифы]&lt;/ref&gt;. Уларҙан:

* 4,5 — 4,8 млн кеше сәйәси мотивтар буйынса хөкөм ителгән, шул иҫәптән яҡынса 1,1 млн кеше атып үлтерелгән, ҡалғандары ГУЛАГ-ҡа эләккән;
* 6,5 миллион дә кәм түгел кеше 1920 йылдан алып (ул ваҡытта 5 казак станицаһынан 9 мең ғаилә депортациялана (45 мең кеше) 1951—1952 йылдарҙағы депортацияға тиклем дусар булған);
* яҡынса 4 миллион кеше 1918 йылғы Конституция буйынса һайлау хоҡуҡтарҙан мәхрүм ителгәндәр (миллиондан ашыу) һәм 1925 йылғы ҡарары буйынса (был категорияға ғаилә ағзалары инә);
* яҡынса 400—500 мең кеше төрлө указдар һәм ҡарарҙар нигеҙендә репрессияланған;
* 6—7 миллион 1932—1933 йылдарҙағы аслыҡтан һәләк булғандар;
* 17 961 мең кеше хеҙмәт указдары ҡорбандары (1940 йылдың 26 июнендә сығарылған, [[1956 йыл]]да юҡҡа сығарылған).

=== Контрреволюцион енәйәттәрҙә ғәйепләнеүсе хөкөм ителгәндәрҙең һаны ===
[[1954 йыл]]дың февралендә КПСС-тың Үҙәк Комитетының Беренсе секретары [[Хрущёв Никита Сергеевич|Н. С. Хрущёвтың]] исеменә СССР-ҙың Генераль прокуроры Р. Руденко, СССР-ҙың эске эштәр министры С. Круглов һәм СССР-ҙың юстиция министры К.Горшенин ҡул ҡуйған белешмә әҙерләнә, белешмәлә1921 йылдан алып 1954 йылдың 1 февраленә тиклем контрреволюцион енәйәттәрҙә ғәйепләнеүсе хөкөм ителгәндәрҙең һаны бирелә. белешмәгә ярашлы, ошо соср эсендә НКВД Коллегияһы, НКВД «тройкалары», Махсус кәңәшмә, Хәрби Коллегияһы, судтар һәм хәрби трибуналдар тарафынан 3 777 380 кеше хөкөм ителгән, шул иҫәптән үлем язаһына 642 980 кеше хөкөм ителгән, лагерҙарға һәм төрмәләргә 25 йылға һәм унан кәмерәк срокка ултыртыу — 2 369 220 кеше хөкөм ителә, һөргөнгә һәм ҡыуыуға — 765 180 кеше хөкөм ителгән&lt;ref name=&quot;zemskov&quot;&gt;В. Н. Земсков [http://www.hrono.ru/statii/2001/zemskov.html ГУЛАГ (историко-социологический аспект)] «Социологические исследования» 1991, N.6 С.10-27; 1991, N.7. С.3-16&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;litvin&quot;&gt;Алексей Литвин [http://www.infran.ru/vovenko/60years_ww2/demogr7.htm РОССИЙСКАЯ ИСТОРИОГРАФИЯ БОЛЬШОГО ТЕРРОРА]&lt;/ref&gt;.

СССР МВД-һының махсус бүлегенең 1921—1953 йылдарҙағы осорҙа ҡулға алынғандарҙың һәм хөкөм ителгәндәрҙең һаны тураһында (1953 йылдың 11 декабрендә МВД-ның архив бүлеге начальнигы Павлов ҡул ҡуйған) белешмәгә ярашлы '' 1921—1938 йылдарҙа ВЧК-ГПУ-ОГПУ-НКВД эштәре буйынса һәм 1939 йылдан 1953 йылдың уртаһына тиклем контрреволюцион енәйәттәр өсөн суд һәм судтан тыш органдары тарафынан '' 4 060 306 кеше хөкөм ителгән, шул иҫәптән үлем язаһына — 799 455 кеше, лагерҙарҙа һәм төрмәләрҙә тотолоуға — 2 631 397 кеше, һәргәнгә һәм ҡыуыуға — 413 512 кеше һәм «башҡа сараларға» — 215 942 кеше. Был документҡа ярашлы, бөтәһе 1921—1938 йылдарҙа 4 835 937 кеше ҡулға алынған (к/р — 3 341 989,башҡа енәйәттәр — 1 493 948) шул иҫәптән хөкөм ителгән 2 944 879, шул иҫәптән үлем язаһына 745 220. 1939—1953 йылдарҙа к/р өсөн хөкөм ителгән — 1 115 247, шул иҫптән үлем язаһына 54 235 (шул иҫәптән 23 278 1942 йылда)&lt;ref&gt;ГУЛАГ: Главное управление лагерей. 1918—1960. Под ред. акад. А. Н. Яковлева; сост. А. И. Кокурин, Н. В. Петров.
М.: МФД, 2000&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;pavlovdocument&quot;&gt;РЕАБИЛИТАЦИЯ: ПЕРВЫЕ ГОДЫ Документ № 3 [http://www.idf.ru/documents/info.jsp?p=21&amp;doc=55698 Справки спецотдела МВД СССР о количестве арестованных и осуждённых органами ВЧК — ОГПУ — НКВД СССР в 1921—1953 гг.]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;ussrsystem&quot;&gt;[http://publicist.n1.by/articles/repressions/repressions_organy1.html Пенитенциарная система в СССР. ВЧК — ОГПУ — НКВД — МВД] &lt;span class=&quot;ref-info&quot;&gt;(недоступная ссылка — [//web.archive.org/web/*/http://publicist.n1.by/articles/repressions/repressions_organy1.html ''история''])&lt;/span&gt;. &lt;small&gt;Проверено 6 января 2009.&lt;/small&gt; &lt;small&gt;[https://web.archive.org/web/20080311080150/http://publicist.n1.by/articles/repressions/repressions_organy1.html Архивировано] 11 марта 2008 года.&lt;/small&gt;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Расхождение между данными справки Павлова и данными справки, направленной Хрущёву, могут быть частично объяснены тем, что на подлиннике справки Павлова, хранящейся в Государственном архиве Российской Федерации (ГАРФ), к цифре 2 945 тыс. (количество осуждённых за 1921—1938 гг.) неизвестной рукой карандашом сделано примечание: «30 % угол. = 1 062» — то есть произвольно было сочтено, что 30 % всех осуждённых с 1921 г. по 1938 г. по делам ВЧК-ГПУ-ОГПУ-НКВД составляют уголовники (следует также указать, что 30 % от 2 945 тыс. составляет 884 тыс., а не 1062 тыс.)&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;koposov&quot;&gt;Николай Копосов [http://hro1.org/node/613 К оценке масштаба сталинских репрессий] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181116085435/https://hro1.org/node/613 |date=2018-11-16 }} 11/12/2007&lt;/ref&gt;.

Төрлө тикшеренеүселәр мәғлүмәттәре буйынса 1930 йылдан 1953 йылға тиклем сәйәси ғәйепләүҙәр буйынса 3,6 миллиондан 3,8 миллионға тиклем кеше хөкөм ителгән, уларҙан атып үлтерелгән 748 меңдән 786 меңгә тиклем&lt;ref name=&quot;demoscope313&quot;&gt;[http://demoscope.ru/weekly/2007/0313/tema02.php «Высшая мера наказания»]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;В. В. Лунеев. [http://demoscope.ru/weekly/2007/0313/analit02.php Статистика политических репрессий]&lt;/ref&gt;. Атып үлтереүҙәр пигы «оло террор» йылдарына тура килә: 682—684 мең кеше атып үлтерелә.

''Барыһы 1918—1953 йылдарҙа'', СССР-ҙың КГБ өлкә идаралыҡтары мәғлүмәттәре буйынса ([[1988 йыл]]да үткәрелгән), '' ВЧК-ГПУ-ОГПУ-НКВД-НКГБ-МГБ органдары тарафынан '' 4 308 487 кеше ҡулға алынған, шул иҫәптән 835 194 атып үлтерелгән.

Сәйәси репрессияларға дусар булғандарҙың дөйөм һанын баһалауҙа «контрреволюцион енәйәттәр» өсөн хөкөм ителгәндәрҙе генә иҫәпкә алырға ярамай, тигәнярайһы уҡ нигеҙле фекер бар. Репрессияларғадусар ителгән ғаилә ағзалары документтар буйынса &quot;социаль яҡтан хәүефле&quot;йәки «социаль яҡтан зыянлы элементтар» хәкәм ителгәндәр булыуы мөмкин («контрреволюцион енәйәт» өсөн түгел). был категорияларға сәйәси мотивтар буйынса репрессияланған башҡа кешеләр ҙә индерелгән. Бынан тыш, бындай репрессияларҙың рәсми статистикаһы бер нисек тә тулы була алмай. сөнки бер ниндәй ҙә статистикаға индерелмәгән массауи язалауҙар булған, мәҫәлән, Катынь атып үлтереүе (21 857 кеше).

=== Депортацияланғандар ===
Иң яңы историография мәғлүмәттәренә ярашлы, 1930—1950-е йылдарҙа барыһы 6 миллион кешенән 6,4 миллион кешегә тиклем депортацияланған; юлда һәм һөргөндә яҡынса 1,2 миллион кеше һәләк булған, йәғни яҡынса һәр бишенсе кеше&lt;ref&gt;[https://sites.google.com/site/humanitext/home/novejsaa-otecestvennaa-istoriografia ''Кропачев С. А.'' Новейшая отечественная историография о масштабах политических репрессий в 1937—1938 годах. // Российская история. — № 1. — 2010. — C. 166—172.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160603064008/https://sites.google.com/site/humanitext/home/novejsaa-otecestvennaa-istoriografia |date=2016-06-03 }}&lt;/ref&gt;

Демограф Анатолий Вишневскийҙың архив документтарына нигеҙләнгән мәғлүмәттәре буйынса, 1930—1953 йылдарҙа депортацияланған халыҡтың һаны 6,4 миллиондан да кәм булмаған (шул иҫәптән раскулачиваниеға эләккән крәҫтиәндәр, милли депортациялар һәм башҡалар)&lt;ref name=demoskopekulak&gt;[http://demoscope.ru/weekly/2007/0313/tema04.php «Кулацкая ссылка» и депортации]&lt;/ref&gt;.

=== Совет репрессив сәйәсәтенең масштабтары тураһында статистика мәғлүмәттәре ===
Юғары судтың 1958 йылғы йыйынтығында хәрби осор указдары буйынса 17,96 млн хөкөм ителеүселәр тураһында әйтелә, улар эсенән 22,9 %, йәки 4113 мең, иректән мәхрүм ителеүгә хөкөм ителгән, ә ҡалғандары — штрафтарға йәки холок төҙәтеү-хеҙмәт эштәренә. Улар араһынан сәйәси репрессиялар ҡорбандарына 1941 йылдың 6 июлендәге Юғары Советы Президиумы Указына ярашлы һуғыш ваҡытында халыҡ араһында шомланыу тыуҙырыусы ялған хәбәрҙәр таратыу өсөн хөкөм ителгәндәрҙе индереп була. Әлеге указдар буйынса 15,75 млн кеше рөхсәттһеҙ эштән китеү өсөн (рөхсәтһеҙ эш урынын алмаштырыу күп кенә эшләүселәр категорияларына һуғыштан һуң да)&lt;ref&gt;[http://hro1.org/node/613 Николай Копосов. К оценке масштаба сталинских репрессий] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181116085435/https://hro1.org/node/613 |date=2018-11-16 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.a-z.ru/women_cd2/12/18/i80_371.htm Указ Президиума Верховного Совета СССР «Об ответственности за распространение в военное время ложных слухов, возбуждающих тревогу среди населения»]&lt;/ref&gt;.

Бынан тыш, байтаҡ кеше аслыҡ шарттарында ваҡ урлауҙар өсөн төрмәгә ҙур срокка ултыртыуға һәм хатта атып үлтереүгә хөкөм («Башаҡ тураһында Закон»)&lt;ref name=&quot;litvin&quot;/&gt;&lt;ref&gt;[http://demoscope.ru/weekly/2007/0313/tema03.php Лагеря, колонии и тюрьмы], Демоскоп Weekly, 10 — 31 декабря 2007&lt;/ref&gt;.

«Мемориал» ойошмаһы башлығы Арсений Рогинский баһаһы буйынса, всего за период 1918—1987 осоро эсендә 7 млн 100 мең кеше, шул иҫәптән сәйәси мотивтар буйынса, ҡулға алына&lt;ref&gt;{{Cite web|accessdate = 2015-12-07|title = Арсений Рогинский о молчании историка|url = http://www.memo.ru/d/124360.html|publisher = www.memo.ru}}&lt;/ref&gt;.

Тарихсы В. П. Попов баһаһы буйынса, 1923—1953 йылдарҙағы сәйәси ауыр енәйәтсел эштәр өсөн хөкөм ителгәндәрҙең дөйөм һаны
40 миллиондан да кәм булырға тейеш түгел. Уның фекеренсә, әлеге баһа «бик яҡынса һәм ныҡ ҡына кәметелгән, әммә репрессив дәүләт сәйәсәтенең масштабтарын ярайһы уҡ сағылдыра… Әгәр халыҡтың дөйөм һанынан енәйәт эштәренә аҙ һәләтле булған 14 йәшкә тиклемгеләрҙе һәм 60 йәштән олораҡтарҙы алып ташлаһаң, бер быуын йәшәү сиктәрендә — 1923 йылдан 1953 йылға тиклем— йәмғиәттең һәр өсөнсө эшкә яраҡлы ағзаһы хөкөм ителгәне асыҡлана». РСФСР-ҙа ғына дөйөм судтар тарафынан 39, 1 млн кешегә ҡарта хөкөм сығарылған, шул уҡ ваҡытта төрлө йылдарҙа реаль сроктарға 37-нән 65 % -ҡа тиклем хөкөм ителгән (НКВД яғынан репрессияға дусар булғандарҙы, приговорһыҙ, лагерҙарҙа Юғары, край һәм өлкә судтарының һәм даими сессияларының суд коллегиялары енәйәт эштәре буйынса, хәрби трибуналдарҙың приговорһыҙ, һөрөүгә ебәрелгәндәрһеҙ, һөрөлгән халыҡтарһыҙ һәм башҡаларҙы индәрмәйенсә)&lt;ref&gt;Попов В. П. Государственный террор в советской России, 1923—1953 гг. (источники и их интерпретация) // Отечественные архивы. 1992, № 2, с. 26. [http://demoscope.ru/weekly/2007/0313/tema03.php]&lt;/ref&gt;.

Анатолий Вишневскийҙың мәғлүмәттәре буйынса, «СССР граждандарының иректән мәхрүм ителгән йәки аҙмы-күпме оҙайлы сроктарға иректән сикләүгә дусар ителгәндәрҙең дөйөм һаны» (лагерҙарҙа, махсус поселениеларҙа һәм башҡалар) 1920-сы йылдарҙың аҙағынан 1953 йылға тиклем « 25-30 миллион кешенән дә кәм түгел тәшкил итә»(йәғни, СССР-ҙың Енәйәт Кодексының бөтә статьялары буйынса, шул иҫәптән махсус поселениеларға һөрөлгәндәр)&lt;ref&gt;[http://demoscope.ru/weekly/2007/0313/tema05.php Оценка общего числа репрессированных на demoscope.ru (электронная версия бюллетеня «Населения и общество»)]&lt;/ref&gt;. Уның мәғлүмәттәре буйынса, Земсковҡа һылтанған «1934—1947 йылдарҙа ғына лагерҙарға (ҡасҡындарҙы һанамағанда) 10,2 млн кеше килтерелә». Әммә Земсков үҙе яңы килгән контингент тураһында яҙмай, ә ГУЛАГ лагерының дөйөм халҡы тураһында яҙа&lt;ref&gt;http://www.hrono.ru/statii/2001/zemskov.html&lt;/ref&gt;, йәғни, был һанға яңы килгәндәр ҙә, сроктарын тултырғандар ҙа инә.

Репрессиялар һөҙөмтәһендә үлеүселәрҙең һаны буйынса атып үлтерелгәндәрҙе лә, төрмәләрҙә йәки лагерҙарҙа үлгәндәрҙе лә индерергә кәрәк.
Тарихсы В. Н. Земсковтың һанауҙарынса, 1934 йылдың 1 ғинуарынан алып 1947 йылдың 31 декабренә тиклемге арауыҡта ГУЛАГ холоҡ төҙәтеү-хеҙмәт лагерҙарында 963 766 хөкөм ителгәндәр үлгән, әммә был һан эсендә енәйәт эштәре өсөн хөкөм ителгәндәр ҙә&lt;ref name=&quot;zemskov&quot;/&gt;. Әммә демограф һәм социолог А. Г. Вишневский һәм тағы ла бер нисә тикшеренеүсе был мәғлүмәттәр менән риза түгел&lt;ref name=deadcount&gt;[http://demoscope.ru/weekly/2007/0313/tema06.php «Демографические потери от репрессий»] (электронная версия бюллетеня «Населения и общество»)&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Максудов&quot;&gt;{{cite web|url=http://ecsocman.hse.ru/data/778/937/1219/015Maksudov.pdf|title=О ПУБЛИКАЦИЯХ В ЖУРНАЛЕ «СОЦИС»|author=С. Максудов|издатель=ecsocman.hse.ru|date=1995|accessdate=2013-08-09}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{статья|автор= Евгений Федорович Кринко, Сергей Александрович Кропачев|заглавие=Масштабы сталинских репрессий в оценках советских и современных российских исследователей|ссылка=http://bg.sutr.ru/journals_n/1356460361.pdf|автор издания= |место=Ростов-на-Дону|издательство=Институт социально-экономических и гуманитарных исследований Южного научного центра РАН, Россия|год=2012|выпуск=Былые годы|номер=№ 4 (26)}}&lt;/ref&gt;.

Архив мәғлүмәттәренә ярашлы, 1930—1953 йылдарҙа бөтә төрмәләрҙә 1,76 млн кеше үлгән&lt;ref name=&quot;deadcount&quot;/&gt;. Ҡайһы бер тикшеренеүселәр статистикала лагерҙарҙа үлем буйынса ҡапма-ҡаршылыҡтар булыуын билдәләйҙәр&lt;ref name=&quot;Цаплин&quot;&gt;''Цаплин В. В.'' [http://scepsis.ru/library/id_491.html Архивные материалы о числе заключённых в конце 30-х годов]&lt;/ref&gt;. А. Г. Вишневский иҫәпләүенсә, төрмөлөрҙә һөм һөргөндә генә үлгәндәрҙең һәм үлтерелгәндәрҙең һаны 4-6 млн тәшкил итә&lt;ref name=&quot;deadcount&quot;/&gt;.

Үрҙә күрһәтелгән һандарҙы килтереүселәр йыш ҡына архив мәғлүмәттәрен шик аҫтына ҡуя. Мәҫәлән, ГУЛАГ халҡы һанының үҙгәреше таблицаһында бер сәйер графа бар -«прочая убыль». С. Максудов фаразлауынса, «башҡа төрлө кәмеү» аҫтында хөкөм ителгәндәрҙе лагерҙарҙа юҡҡа сығарыуҙы аңлата&lt;ref name=&quot;Максудов&quot;/&gt;. Икенсе яҡтан, В. Н. Земсков раҫлауынса, лагерҙарҙа һәм ҡасырға маташҡандар «ҡан әйләнеше ауырыуҙарынан үлгәндәр» тип иҫәпләнгәндәр, ә графа үҙе лагерь начальствоһы эшләгән ялған яҙмаларҙы&lt;ref name=&quot;Zemskov2&quot;&gt;В. Н. Земсков. [http://scepsis.ru/library/id_957.html К вопросу о масштабах репрессий в СССР]&lt;/ref&gt;. Әммә был графа буйынса һан ҙур булмаған — йылына бер нисә мең, ҡайһы берҙә күберәк.

Репрессияларҙың традицион масштабтары буйынса шулай уҡ тарихсылар Юрий Жуков һәм Юрий Емельянов дәғүә белдерәләр.

=== Революцияға тиклемге Рәсәй менән сағыштырыу ===
«Коммунизмдың ҡара китабы» авторҙары М. Н. Гернето һәм Н. С. Таганцев мәғлүмәттәренә, ә шулай уҡ К. Либкнех һөйләгән мәғлүмәттәргә таянып, үҙенең эшендә ошондай мәғлүмәттәр килтерә: батша Рәсәйендә 1825 −1905 йылдарында сәйәси мотивтар буйынса 625 үлем хөкөмө, шул иҫптән тик 191 генә үтәлә, ә революция йылдарында — 1905 йылдан 1910 йылға тиклем — сәйәси мотивтар буйынса 5735 үлем хөкөмө сығарыла (шул иҫәптән хәрби-ялан судтары хөкөмдәре) һәм уларҙың 3741 үтәлә&lt;ref&gt;{{книга
|автор         = С. Куртуа, Н. Верт, Ж-Л. Панне, А. Пачковский и др.
|заглавие      = Чёрная книга коммунизма
|издание       = 2-е издание
|ссылка        = 
|место         = 
|издательство  = «Три века истории»
|год           = 2001
|том           = 
|страниц       = 780
|тираж         = 100000
|isbn          = 5-95423-037-2
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/russian/russia/2012/10/121030_stalin_big_terror.shtml|title=«Большой террор»: 75 лет спустя|author=Кречетников А.|date=30 октября 2012|work=|publisher=[[Русская служба Би-би-си]]|accessdate=2012-10-30|lang=ru|archiveurl=https://www.webcitation.org/6Bw3vuakB?url=http://www.bbc.co.uk/russian/russia/2012/10/121030_stalin_big_terror.shtml|archivedate=2012-11-05|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;.

=== Репрессияларҙа дәүләттең юғары даирәләрендәге етәкселәренең роле ===
1934 йылдың 1 декабрендәге СССР-ҙың Халыҡ Комиссарҙары Советының һәм Үҙәк башҡарма комитетының ҡарары на ярашлы репрессияларҙы һәм террорҙы ойоштороуҙа ҡатнашҡан ВКП(б)-ның күпселек ағзалары СССР-ҙың Юғары судының Хәрби коллегияһы тарафынан ябайлыштарған суд эштәрен башҡарыу процедураһы буйынса хөкөм ителәләр.
Террор ойоштороусылар һәм террористик ойошмаларҙа ҡатнашыусылар ғәйепләү материалдарҙы һәм хөкөм итеүсенең күрһәтмәләрен ҡарау нигеҙендә, яҡлаусыһыҙ Хәрби коллегияһының ябыҡ ултырышында үткәрелә.

Ябайлыштарған суд эштәрен башҡарыу өсөн ВКП(б -ның Үҙәк комитеты Политбюроһының махсус ҡарарҙарына махсус шарттары булған, уларҙың күбеһендә Сталиндың шәхсән ҡултамғаһы тора&lt;ref name=&quot;stalinlists&quot;&gt;[http://stalin.memo.ru/images/intro.htm В этом разделе сайта общества «Мемориал» представлены так называемые сталинские списки]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;.

Ҡайһы бер тарихсылар, репрессияларҙың ойоштороуында һәм дәртләндереүендә Сталиндың шәхси ролен һыҙыҡ өҫтөнә алалар. Шулай, Олег Хлевнюк яҙыуынса, Сталиндың 1934 йылдың ғинуар аҙағында прокуратураға күмәк кеше алдында өс «йәмәғәт милкен урлаусыһын» судһыҙ үлтергән Көнсығыш Ҡаҙағстан өлкәһендәге Шемонаих районының ике етәксеһен енәйәт яуаплылыҡҡа тарттырыуҙан тыя. Сталин шәхсән үҙе тәфтишселәрҙән ҡулға алынғандарға язалау ысулдарын ҡулланыуҙы талап итә, закон проекттарына СССР-ҙан ҡасып киткән хәрбиҙәрҙең ғаиләләре ағзаларына ҡарата яза акцияларын индереү буйынса тура күрһәтмәләр бирә, шәхсән үҙе атып үлтереүҙәргә рөхсәт бирә{{sfn|Хлевнюк|1996|с=133}}.

== Репрессиялар ойоштороусыларҙың яҙмышы ==
Өҫтә күрһәтелеүенсә, Сталин репрессиялары осоронда дәүләт именлеге органдары үҙҙәре системалы рәүештә «таҙартыҙарға» дусар булалар. Һөҙөмтәлә күп кенә репрессияларҙы ойошторыусылар башҡарыусылар, шул иҫәптән, НКВД-ның етәкселәре Г. Г. Ягода һәм Н. И. Ежов, үҙҙәре лә ҡорбанға әйләнәләр.

Сталиндың вафатынан һуң дәүләт именлеге органдары хеҙмәкәрҙәре, шул иҫәптән туранан-тура үлтереү язаларын башҡарған бер нисәүһе, хөкөм ителә: Л. П. Берия, В. Г. Деканозов, Б. З. Кобулов, А. З. Кобулов, В. Н. Меркулов, Л. Е. Влодзимирский, С. А. Гоглидзе, П. Я. Мешик, Л. Л. Шварцман, М. Д. Рюмин, А. Г. Леонов, В. И. Комаров, М. Т. Лихачёв, И. А. Чернов, Я. М. Броверман, С. Ф. Мильштейн, П. А. Шария, С. С. Мамулов, Б. В. Родос, С. Ф. Реденс, П. В. Володзько. Дәүләт именлеге министры В. С. Абакумов (1946—1951) Сталин тере саҡта уҡ ҡулға алына, әммә уның вафатынан һуң ғына атып үлтерелә. Үҙенең үлеме алдында Сталин Берия ҡулға алынған Абакумовты яҡлай тип уйлай.

== Амнистиялар и реабилитация ==
Тарихсы Н. В. Петров мәғлүмәттәренә ярашлы, 1939—1940 йылдарҙа төрмәләрҙән 100-ҙән 150 меңгә тиклем кеше аза ителгән, башлыса 1938 йылдың 17 ноябренә тиклем ҡулҡв алынған, әммә хөкөм ителмәгәндәр азат&lt;ref&gt;''Петров Н. В.'' Палачи. Они выполняли заказы Сталина. — {{М}}, 2011. — С. 29.&lt;/ref&gt;.

Бөйөк Ватан һуығышының тәүге айҙарында 1941 йылдың 12 июлендәге һәм 24 июлендәге СССР-ҙың Юғары советы Президимиумы ҡарарҙарына ярашлы төрмәләрҙән 600 меңгә якын кеше азат ителә&lt;ref&gt;[http://www.erudition.ru/referat/ref/id.57699_1.html Шпаргалка: Великая Отечественная война 1941—1945 гг.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170727094221/http://www.erudition.ru/referat/ref/id.57699_1.html |date=2017-07-27 }}&lt;/ref&gt;.

1953 йылдың башында СССР-ҙың берләшкән МВД-һының башлығы Л. П. Берияның иң тәүге указдары буйынса МВД-ла производствола торған эштәрҙе яңынан ҡарау өсөн комиссиялар һәм тикшереү төркөмдәре булдырыла. Әлеге төркөмдәр шулай уҡ «Ҡоротҡос табиптар», «Осоусылар эше» буйынса ҡулға алынғандарҙың эштәре менән шөғөлләнәләр. Һөҙөмтәлә Л. П. Берия инциативаһы менән башланған тикшеренеүҙәрҙән һуң 1953 йылдың апрелендә яңынан ҡаралған эштәр буйынса күп кенә хөкөм ителгәндәр һәм тикшереү аҫтында булғандар азат ителә.

1953 йылдың 26 мартында Л. П. Берия КПСС-тың Үҙәк комитеты Президиумына амнистия буйынса ҡулхат ебәрә. Ҡулхатта 5 йылға тиклем хөкөм ителгәндәрҙе, хужалыҡ, вазифа һәм айырым хәрби енәйәттәр өсөн сроктарына ҡарамайынса азат итергә төҡдим ителә. Азат ителәсәк категориялар исемлегендә 10 йәшкә тиклем балалары булған ҡатындар, ауырлы ҡатындар, бәлиғ булмағандар, ҡаты ауырыуҙар һәм ололар була. Шулай уҡ 5 йылдан ашыу срокка хөкөм ителгәндәрҙең сроктарын ике тапҡырға кәметергә тәҡдим ителә. 1953 йылдың 27 мартында СССР-ҙың Юғары советы Президиумының «Амнистия тураһында» исемле указына ярашлы СССР-ҙа хөкөм ителгәндәрҙең өстән бер өлөшө азат ителергә тейеш була. Ысынында иреккә 1 миллиондан ашыу кеше сығарыла һәм 400 мең енәйәт эштәре буйынса тикшереү туҡтатыла.
 
1954—1955 йылдарҙа лагерҙарҙан һәм колонияларҙан ваҡытынан алда 88 278 сәйәси тотҡон азаит ителә, улар араһынан 32 798 — яңынан эште ҡарау һөҙөмтәһендә һәм 55 480—1955 йылдың 17 сентябрендәге СССР-ҙың Юғары Советы Президиумының «1941-1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышы осоронда оккупанттар менән хеҙмәттәшлек иткән совет гржадндарын амнистияһы тураһында» исемле Указы буйынса. Если 1 января 1955 йылдың 1 ғинуарына лагерҙарҙарҙа һәм колонияларҙа контрреволюцион енәйәттәре 309 088 хөкөм ителгәндәр тотолһа, 1956 йылдың 1 ғинуарына — 113 735, ә 1959 йылдың 1 апреленә — тик 11 027 кеше була&lt;ref name=&quot;zemskov&quot;/&gt;.

Массауи рәүештә юридик реабилитация П. Н. Поспелов комиссияһының эш һөҙөмтәләрендә башлана. 1954—1961 йылдарҙа енәйәт составы булмауы арҡаһында 737 182 кеше реабилитациялана, 208 448 хөкөм ителгән кеше реабилитацияланмай; 1962—1983 йылдарҙа 157 055 кеше реабилитациялана, 22 754 кешенең реабилитацияһы кире ҡағыла&lt;ref name=&quot;litvin&quot;/&gt;.

Реабилитация процесы 1980 йылдарҙың аҙағында, М. С. Горбачев һәм А. И. Яковлев башланғысы менән, яңынан башлана. ВКП(б)-ның бөтә репрессияланған эшмәкәрҙәре тиерлек аҡлана, шулай уҡ күп кенә «синфи дошмандар». 1988—1989 йылдарҙа 856 582 кешенең эштәре яңынан ҡарала, улар буйынса 844 740 кеше реабилитациялана&lt;ref name=demografyXX&gt;[http://www.polit.ru/research/2006/01/16/demography.html Демографические катастрофы XX века] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071224205339/http://www.polit.ru/research/2006/01/16/demography.html |date=2007-12-24 }}&lt;/ref&gt;.

== Хәтер ==
Хәҙерге Рәсәй властары органдары Сталин репрессиялары ҡорбандарын реабилитацияу мәсьәләһенә ҙур иғтибар бирә. РСФСР-ҙағы һәм СССР-ҙағы сәйәси репрессияларға ҡарата 2007 йылда иғлан ителгән Рәсәй Федерацияһы Президенты В. В. Путиндың белдереүе бар&lt;ref name=&quot;putinvvzayavlenierepressii&quot;&gt;[http://www.kremlin.ru/appears/2007/10/30/1629_type63374type63380type82634_149792.shtml Подход к прессе после посещения Бутовского мемориального комплекса {{Wayback|url=http://www.kremlin.ru/appears/2007/10/30/1629_type63374type63380type82634_149792.shtml |date=20080618150758 }} // Президент России, 30 октября 2007&lt;/ref&gt;.

1991 йылдың 18 октябрендәге 1761-1 — һанлы «Сәйәси репрессиялар ҡорбандарын реабилитациялау тураһында» исемле РСФСР-ҙың Законы үҙ көсөнә ингәндән һуң 2004 йылға тиклем 630 меңдән ашыу кеше реабилитациялана. Ҡайһы бер репрессияланғандар (мәҫәлән, НКВД-ның күп кенә етәкселәре, террорға ҡағылышы булғандар һәм сәйәси булмаған енәйәттәр башҡарғандар) реабилитацияланмай тип табылды — бөтәһе 970-тән ашыу ғариза ҡаралды&lt;ref name=&quot;reabstat&quot;&gt;&quot;О некоторых проблемах органов прокуратуры по исполнению закона Российской федерации «О реабилитации жертв политических репрессий» (А. Г. Петров) // «История государства и права», 2007, № 3 // Основные показатели работы органов прокуратуры Российской Федерации по надзору и исполнению Закона Российской Федерации «О реабилитации жертв политических репрессий» за 1992—2001 гг.: письмо Генеральной прокуратуры Российской Федерации от 5 марта 2002 г. N 13-22-202с-4 // Текущий архив прокуратуры Чувашской Республики (данные за 2002—2004 гг. предоставлены отделом реабилитации жертв политических репрессий Генеральной прокуратуры Российской Федерации).
&lt;/ref&gt;&lt;ref name=rusakov&gt;Николай РУСАКОВ [http://www.kolyma.ru/gulag/reabil.shtml Новые страницы расстрельной статьи] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071226135519/http://www.kolyma.ru/gulag/reabil.shtml |date=2007-12-26 }}&lt;/ref&gt;.

Йыл һайын 30 октябрҙә Рәсәйҙә һәм СССР-ҙың элекке республикаларында Сәйәси репрессиялар ҡорбаны көнө билдәләнә. Был көндә ойошторолған митингыларҙа һәм башҡа мәҙәни сараларҙа сәйәси репрессиялар ҡорбандарын иҫкә алалар; мәктәптәрҙә «тере» тарих дәрестәре үткәрәләр, уларға шул ваҡыттағы ваҡиғалар шаһиттарын саҡыралар&lt;ref&gt;[http://tyumen.rfn.ru/rnews.html?id=24637 В школах Тюмени пройдут «живые» уроки истории] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111028040254/http://tyumen.rfn.ru/rnews.html?id=24637 |date=2011-10-28 }}.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.rian.ru/society/20091030/191327005.html Россия вспоминает жертв политических репрессий]&lt;/ref&gt;.

Мәскәүҙә төп саралар — Лубянка майҙанында һәм Бутово полигонында&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20070616143321/http://www.smi.ru/07/10/30/908091020.html 16-й День памяти жертв политических репрессий].&lt;/ref&gt;, Санкт-Петербургта Троицк майҙанындағы Соловцы ташы янында һәм Левашов ташландыҡ ерендә үткәрелә.

Ҡорбандар тураһында иҫтәлектәрҙе һаҡлап ҡалыр өсөн һәм кешеләргә ғаиләләренең тарихын тергеҙергә ярҙам итеү йәһәтенән «Мемориал» йәмғиәте 1998 йылда мәғлүмәттәрҙең берҙәм базаһын булдырыуҙы башланы, унда төбәктәрҙге Хәтер китаптарынан мәғлүмәттәр туплана&lt;ref&gt;[http://lists.memo.ru/ ОБД «Мемориал». Жертвы политического террора в СССР]&lt;/ref&gt;.
Тикшеренеүселәр әлеге көнгә тиклем совет репрессияларына ҡағылышлы архивтар менән эш итеүҙә ҡыйынлыҡтар кисерә. «Мемориал» Рәсәй ойошмаһы етәксеһе Арсений Рогинский илдә бик ҙур күләмдәге документтар йәшеренгә әйләндерелгән, тип һанай&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.newsru.com/russia/30oct2008/memorial.html|title=В России отмечают День памяти жертв политических репрессий, но Сталину симпатизируют|publisher=newsru.com|accessdate=2012-2-26|archiveurl=https://www.webcitation.org/687Q1U1Ie?url=http://www.newsru.com/russia/30oct2008/memorial.html|archivedate=2012-06-02|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;.

Йыл һайын 29 октябрҙә Мәскәүҙә Соловцы ташы эргәһендә һәм Рәсәйҙең башҡа ҡалаларында «Мемориал» йәмғиәте ойоштоған «Исемдәрҙе ҡайтарыу» акцияһы үткәрелә — кешеләр сиратлап репрессиялар йылдарныда һәләк булғандарҙың исемдерен уҡыйҙар. Акцияла һәр кем ҡатнаша ала. Репрессиянғандың исем-шәрифе, йәше, эшләгән урыны, атып үлтереү датаһы әйтеп ишеттерелә, майшәм ҡабыҙыла һәм сәсәкәләр һалына. Тәүге акция 2007 йылда үткәрелде&lt;ref&gt;[http://october29.ru/2016/ Официальный сайт акции «Возвращение имён»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170917215720/http://october29.ru/2016/ |date=2017-09-17 }}&lt;/ref&gt;.

2014 йылдан Рәсәйҙә «Һуңғы адрес» гражданлыҡ инициативаһы үткәрелә. Совет власы йылдарындағы сәйәси репрессиялар ҡорбандарына ус аяһындай ғына мемориаль таҡтасыҡ ҡуйыла (айырым кешегә) Проект принцибы — «Бер исем, бер ғүмер, бер билдә»&lt;ref name=&quot;Веденин&quot;&gt;''Веденин В.'' [http://www.colta.ru/news/1437 В Москве начинается мемориальный проект «Последний адрес»] // ''Colta.ru''. 6 декабря 2013.&lt;/ref&gt;. Хәрәкәттең лидерҙарының береһе Сергей Пархоменко билдәләүенсә, 2007 йылдың йәйенә Рәсәйҙә 600 ошондай таҡтасыҡ ҡуйылған, төрлө төбәктәрҙән 2 меңдән ашыу заявкалар&lt;ref name=&quot;Клопс&quot;&gt;{{cite web|title=&quot;Ни одной заявки&quot;: Калининград до сих пор не вошёл в проект по установке памятных знаков жертвам политических репрессий|url=https://klops.ru/news/obschestvo/160562-ni-odnoy-zayavki-kaliningrad-do-sih-por-ne-voshyol-v-proekt-po-ustanovke-pamyatnyh-znakov-zhertvam-politicheskih-repressiy|date=2017-08-15|work=Klops.ru|publisher=ООО &quot;Русская медиагруппа &quot;Западная Пресса&quot;.}}&lt;/ref&gt;. Рәсәй проекты үрнәгендә үҙаллы проекттар барлыҡҡа килде — «Остання адреса — Україна»&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.memo.ru/ru-ru/events/calendar/88|title=Первые мемориальные таблички в Киеве|publisher=www.memo.ru|lang=en|accessdate=2017-11-30}}&lt;/ref&gt; һәм Чехияла «Poslední adresa»&lt;ref&gt;{{cite web |url= http://www.radio.cz/ru/rubrika/tema/cheshskaya-propiska-poslednego-adresa |title=Чешская прописка «Последнего адреса»|author=  Тимур Кашапов|date=29-06-2017 |website=Радио Прага|accessdate=2018-06-14}}&lt;/ref&gt;.

2015 йылда «Үлемһеҙ барак» интернет-проекты старт алды, сайт биттәрендә һәр кем үҙҙәренең репрессияланған туғандары тураһында хәтирәләр яҙа ала. Шулай уҡ проект социаль селтәрҙәрҙә совет осорондағы аслыҡ, халыҡтар депортацияһы һәм исемлектәр буйынса массауи атып үлтереүҙәр тураһында һөйләй. Сайтта 45 000 уникаль ғаилә тарихы теркәлгән, шулай уҡ проект «Репрессиялар ҡорбандарының берҙәм базаһы» бүлегендә хәтер китаптарынан мәғлүмәттәр баҫтырып сығара.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
— [[Кулактарҙы эҙәрлекләү]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}

== Әҙәбиәт ==
* 1928 год. Поездка И. В. Сталина в Сибирь. Документы и материалы // [[Известия ЦК КПСС]]. — {{М}}, 1991. — № 5. — С. 193, 196—199. ISSN: 0235-7097
* ''[[Араловец, Наталья Аркадьевна|Араловец Н. А.]]'' Потери населения советского общества в 1930-е годы: проблемы, источники, методы изучения в отечественной историографии // [[Отечественная история]]. 1995. № 1. С. 135—146
* [https://www.gazeta.ru/science/2017/07/02_a_10757891.shtml «Возникло соревнование — кто больше арестует»] // [[Газета.ру]],02.07.2017 (Интервью с учёным Л. А. Лягушкиной, [[МГУ]])
* ''Гинзбург Е.'' [http://www.erlib.com/Евгения_Гинзбург/Крутой_маршрут/0/ Крутой маршрут] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191218091650/http://www.erlib.com/%D0%95%D0%B2%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F_%D0%93%D0%B8%D0%BD%D0%B7%D0%B1%D1%83%D1%80%D0%B3/%D0%9A%D1%80%D1%83%D1%82%D0%BE%D0%B9_%D0%BC%D0%B0%D1%80%D1%88%D1%80%D1%83%D1%82/0 |date=2019-12-18 }}
* ''Гойченко Д. Д.'' Сквозь раскулачивание и Голодомор. Свидетельства очевидца. — {{М}}: Русский путь, 2006. ISBN 5-85887-244-1
* ''[[Грэхэм, Лорен|Грэхэм Л.]]'' «Естествознание, философия и науки о человеческом поведении в Советском Союзе / Пер. с англ. — {{М}}: [[Политиздат]], 1991. — 480 с. [http://scepsis.ru/library/id_798.html Глава IV. Генетика»] — подробное описание ситуации вокруг репрессий учёных-генетиков
* {{статья|автор= [[Данилов, Виктор Петрович (историк)|Данилов В. П.]]|часть = К истории сталинского террора|ссылка  = http://ecsocman.hse.ru/data/094/680/1219/039.DANILOV.pdf|ответственный = Под общ. ред. [[Заславская, Татьяна Ивановна|Т. И. Заславской]] |заглавие = Куда идёт Россия?. Формальные институты и реальные практики|тип = Материалы девятого международного симпозиума|место = {{М}}|издательство = [[Московская высшая школа социальных и экономических наук|МВШСЭН]]|год = 2002|страницы = 309—323|isbn = |issn = }}
* ''Зальцман М.'' Меня реабилитировали… Из записок еврейского портного сталинских времён. — {{М}}: Русский путь, 2006. ISBN 5-85887-232-8
* ''[[Земсков, Виктор Николаевич|Земсков В. Н.]]'' Спецпоселенцы (по документации НКВД-МВД СССР) // [[Социологические исследования]]. 1990. № 11
* ''[[Земсков, Виктор Николаевич|Земсков В. Н.]]'' К вопросу о репатриации советских граждан. 1944—1951 годы // [[История СССР]]. 1990. № 4
* ''[[Земсков, Виктор Николаевич|Земсков В. Н.]]'' [http://scepsis.ru/library/id_937.html ГУЛАГ: Историко-социологический аспект] // [[Социологические исследования]]. 1991. № 6
* ''[[Земсков, Виктор Николаевич|Земсков В. Н.]]'' Массовое освобождение спецпоселенцев и ссыльных (1954—1960 гг.) // [[Социологические исследования]]. 1991. № 1
* ''[[Земсков, Виктор Николаевич|Земсков В. Н.]]'' Судьба «кулацкой ссылки» (1930—1954) // [[Отечественная история]]. 1994. № 1.
* ''[[Земсков, Виктор Николаевич|Земсков В. Н.]]'' [http://www.scepsis.ru/library/id_957.html К вопросу о масштабах репрессий в СССР] // [[Социологические исследования]]. 1995. № 9.
* {{книга|автор=[[Костырченко, Геннадий Васильевич|Костырченко Г. В.]]|заглавие=Сталин против «космополитов». Власть и еврейская интеллигенция в СССР|место={{М}}|издательство=[[РОССПЭН|Российская политическая энциклопедия]]|год=2010|страниц=432|isbn=978-5-8243-1103-7|ref=Костырченко}}
* ''Лопатин Л. Н., Лопатина Н. Л.'' [http://www.auditorium.ru/books/477/ Коллективизация как национальная катастрофа.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071017171906/http://auditorium.ru/books/477/ |date=2007-10-17 }}
* {{БРЭ|Массовые репрессии 1920-х – начала 1950-х гг. в СССР|id=2191188|автор=В. Н. Хаустов}}
* {{книга|автор = [[Медведев, Жорес Александрович|Медведев Ж.А.]]|заглавие = [http://scepsis.ru/library/id_1473.html Сталин и еврейская проблема: Новый анализ]|место = {{М}}|издательство = //«Права человека»|год = 2003|страницы = 288|isbn = 5-7712-0251-7}} (монография) — подробное исследование о деле врачей и репрессиях против евреев
* Мозжухин А. [https://lenta.ru/articles/2017/08/05/terror/ «Осужденным к расстрелу рубили головы топором»] [интервью] // [[Лента.ру]]. 05.08.2017. (интервью с ''[[Александров, Кирилл Михайлович|К. М. Александровы]]'')
* Наша малая Родина: Хрестоматия по истории Новосибирской области, 1921—1991 // Сост. В. И. Баяндин, В. А. Ильиных, С. А. Красильников, И. С. Кузнецов и др. / Материалы Государственного архива Новосибирской области. — [[Новосибирск]]: ЭКОР, 1997. — 768 с. — ISBN 5-85618-093-3 (&lt;small&gt;в том числе материалы по тайному визиту И. В. Сталина в Сибирь в 1928 и начале искусственного первого голодомора 1928—1929 гг., о начале ликвидации в СССР крестьянства как класса&lt;/small&gt;).
* Поживши в ГУЛАГе. Сборник воспоминаний. — {{М}}: Русский путь, 2001. ISBN 5-85887-024-4
* ''[[Сойфер, Валерий Николаевич|Сойфер В. Н.]]'' Власть и наука. История разгрома коммунистами генетики в СССР. — {{М}}, Изд. ЧеРо. 2002
* [http://www.alexanderyakovlev.org/fond/issues/62150 Сталинские депортации. 1928—1953]. — {{М}}: Материк, 2005, серия «Россия. XX век. Документы» Международного фонда «Демократия»
* ''Тепляков А.'' Машина террора (монография) &lt;!-- РС/РСЕ: цикл передач к 75-летию Большого террора, 30 июля 2012 --&gt;
* [[Петкевич Т.В.]] Жизнь — сапожок непарный
* ''[[Солоневич, Иван Лукьянович|Солоневич И. Л.]]'' [[Россия в концлагере]]
* {{книга|автор=[[Хлевнюк, Олег Витальевич|Хлевнюк О. В.]]|заглавие=Политбюро. Механизмы политической власти в 1930-е годы|ссылка=http://www.situation.ru/app/rs/lib/politburo/index.htm|место={{М}}|издательство=[[РОССПЭН]]|год=1996|страниц=304|isbn=5-86004-050-4|тираж=3000|ref=Хлевнюк}}
* ''[[Черушев, Николай Семёнович|Черушев Н. С.]]'' [http://militera.lib.ru/research/cheryshev_ns/index.html 1937 год: элита Красной Армии на Голгофе]. — {{М}}, «[[Вече (издательство)|Вече]]», 2003. ISBN 5-94538-305-8.
* [[Шаламов, Варлам Тихонович|Шаламов В. Т.]] [http://smoking-room.ru/data/history/shalamov_kolyma.html «Колымские рассказы»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121004154154/http://smoking-room.ru/data/history/shalamov_kolyma.html |date=2012-10-04 }}
* ''Шишкин В. И.'' [http://zaimka.ru/wp-content/uploads/2013/02/zaimka-ru_shishkin-repressions.pdf Кольцовская трагедия: из истории репрессий и реабилитации эстонского населения Сибири (1937—1959 гг.)] // Власть и общество в Сибири в XX веке. Сборник научных статей. Вып. 3 / Науч. ред. В. И. Шишкин. Новосибирск: Параллель, 2012. С. 163—191.
* ''[[Яхот, Иегошуа]]''. [http://scepsis.ru/library/id_172.html «Подавление философии в СССР (20-е — 30-е годы)»] (монография)
* Wolfgang Leonhard: ''Die Revolution entläßt ihre Kinder.'' Kiepenheuer &amp; Witsch, Köln u. a. 1955, (16. Auflage: ebda. 1996, ISBN 3-462-01463-3, (''KiWi'' 119)).
* Heinz-Dietrich Löwe: ''Stalin. Der entfesselte Revolutionär''. 2 Bände. Muster-Schmidt, Göttingen u. a. 2002, ISBN 3-7881-0153-9, (''Persönlichkeit und Geschichte'' 162).
* Reinhard Müller: ''«Wir kommen alle dran». «Säuberungen» unter den deutschen Politemigranten in der Sowjetunion (1934—1938).'' In: Hermann Weber, Ulrich Mählert (Hrsg.): ''Terror. Innerkommunistische «Säuberungen» vor und nach dem 2. Weltkrieg.'' Paderborn 1998, ISBN 3-506-75336-3, S. 121—166.
* Reinhard Müller: ''Der Fall des Antikomintern-Blocks- ein vierter Moskauer Schauprozeß?'' in: Jahrbuch für Historische Kommunismusforschung, Jg. 4, 1996, S. 187—214.
* Norman M. Naimark: Stalin und der Genozid. Suhrkamp Verlag, Berlin 2010, ISBN 3-518-74441-0.
* Theo Pirker (Hrsg.): ''Die Moskauer Schauprozesse 1936—1938''. Deutscher Taschenbuch Verlag, München 1963.
* Wadim S. Rogowin: ''Die Partei der Hingerichteten''. Arbeiterpresse Verlag, Essen 1999, ISBN 3-88634-072-4, (''Gab es eine Alternative?'' 5).
* Wadim S. Rogowin: ''1937. Jahr des Terrors''. Arbeiterpresse, Essen 1998, ISBN 3-88634-071-6.
* Rudolph J. Rummel: ''«Demozid» — Der befohlene Tod. Massenmorde im 20. Jahrhundert''. Mit einem Vorw. von [[Yehuda Bauer]]. Lit Verlag, Münster [u. a.] 2003, ISBN 3-8258-3469-7, (''Wissenschaftliche Paperbacks'' 12).
* Hans Schafranek: ''Kontingentierte «Volksfeinde» und «Agenturarbeit». Verfolgungsmechanismen der stalinistischen Geheimpolizei NKWD am Beispiel der fiktiven «Hitler-Jugend» in Moskau (1938) und der «antisowjetischen Gruppe von Kindern repressierter Eltern» (1940)''. In: ''Internationale wissenschaftliche Korrespondenz zur Geschichte der deutschen Arbeiterbewegung'' 1, 2001, {{ZDB|3256-6}}, S. 1-76.
* ''Schauprozesse unter Stalin. 1932—1952. Zustandekommen, Hintergründe, Opfer''. Mit einem Vorwort von Horst Schützler. Dietz Verlag, Berlin 1990, ISBN 3-320-01600-8.
* Hermann Weber: ''«Weiße Flecken» in der Geschichte. Die KPD-Opfer der Stalinschen Säuberungen und ihre Rehabilitierung''. 2. überarbeitete und erweiterte Auflage. isp-Verlag, Frankfurt am Main 1990, ISBN 3-88332-176-1.

== Һылтанмалар ==
{{Навигация}}
* [http://gulagmuseum.org Виртуальный музей Гулага] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100304130917/http://gulagmuseum.org/ |date=2010-03-04 }}
* [https://bessmertnybarak.ru/ Виртуальный памятник, сайт памяти жертв репрессий]: разделы [https://bessmertnybarak.ru/rubric/galereya_dokumentov/page-1/ «Документы»] и [https://bessmertnybarak.ru/pamyatnik/ «Люди и судьбы»]
* [http://memory.sakharov-center.ru/tb/0Main2.asp?BookPartID=801 Законодательная база советской репрессивной политики] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090604011537/http://memory.sakharov-center.ru/tb/0Main2.asp?BookPartID=801 |date=2009-06-04 }}
* Сайт общества «[[Общество «Мемориал»|Мемориал]]»: разделы [http://www.memo.ru/history/index.htm «История террора»] и [http://www.memo.ru/memory/index.htm «Памяти жертв»]
* [https://web.archive.org/web/20120629131243/http://www.sakharov-center.ru/projects/bases/ Программа «Память о бесправии»] [[Музей и общественный центр имени А. Д. Сахарова|музея и общественного центра имени Андрея Сахарова]]
* [http://www.alexanderyakovlev.org/db-docs/pages/1/topicId=37 Архив Фонда А. Н. Яковлева]
** [http://www.alexanderyakovlev.org/almanah/inside/almanah-intro/1005111 СТАЛИНСКИЙ ПЛАН ПО УНИЧТОЖЕНИЮ НАРОДА: Подготовка и реализация приказа НКВД № 00447 «Об операции по репрессированию бывших кулаков, уголовников и других антисоветских элементов»]
* [http://www.agitclub.ru/gorby/ussr/ussr1988.htm Записка Комиссии Политбюро ЦК КПСС по дополнительному изучению материалов, связанных с репрессиями, имевшими место в период 30-40-х — начала 50-х годов от 25 декабря 1988 года]
* [http://perpetrator2004.narod.ru/Great_Terror.htm Доклад «комиссии Шверника» (1963 г.) и другие документы о репрессиях]
* [http://www.memorial.krsk.ru/ «Мемориал» (Красноярск). Документы о репрессиях] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160422090744/http://www.memorial.krsk.ru/ |date=2016-04-22 }}
* [http://soviet-history.com/doc/prison_system.php Репрессии и пенитенциарная система в СССР] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090312033948/http://soviet-history.com/doc/prison_system.php |date=2009-03-12 }}
* [http://www.goldentime.ru/nbk_03.htm Чёрная книга коммунизма] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090414003511/http://www.goldentime.ru/nbk_03.htm |date=2009-04-14 }}
* [http://demoscope.ru/weekly/2007/0313/tema01.php Статьи о сталинских репрессиях в электронной версии бюллетения «Населения и общество» Института демографии ГУ ВШЭ] // [[Демоскоп Weekly]], 2007, № 313—314
* [https://web.archive.org/web/20010413042828/http://www.geocities.com/CapitolHill/Parliament/7231/zapiat.htm Пропущенная запятая] — о специфике антисталинисткого восприятия истории{{deadlink|число=01|месяц=04|год=2016}}
* Сборник [http://mb.s5x.org/homoliber.org/ru/rp/indexrp.html Репрессивная политика Советской власти в Беларуси] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140708134030/http://mb.s5x.org/homoliber.org/ru/rp/indexrp.html |date=2014-07-08 }}
* [http://www.echo.msk.ru/programs/staliname/582884-echo/ «Сталинская государственная репрессивная политика» Интервью с историком Николаем Вертом] на радио «[[Эхо Москвы]]»
* [http://www.doroga501.ru/ Интернет-галерея. Фотографии лагерей ГУЛАГа]
* [http://topos.memo.ru/kategoriya/vse-materialy Топография террора — Москва]
* [https://eleven.co.il/article/12203 Статья в КЕЭ о борьбе с космополитизмом]
* [https://eleven.co.il/article/10978 Статья в КЕЭ о деле врачей]
* [[s:Сессия ВАСХНИЛ-1948. О положении в биологической науке (стенографический отчет)|Сессия ВАСХНИЛ 1948 года. О положении в биологической науке (стенографический отчёт)]]
* ''Вдовин А.'' [http://www.voskres.ru/idea/vdovin.htm «Низкопоклонники» и «космополиты»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180309072630/http://www.voskres.ru/idea/vdovin.htm |date=2018-03-09 }}
* Дойков Юрий [https://web.archive.org/web/20140812050316/http://www.doykov.1mcg.ru/data/1/Arkhangelsks%20shadows.pdf «Архангельские тени. (По архивам ФСБ).»] Архангельск, 2008
* [http://www.fsb.ru/new/mozohin.html Ежегодные отчёты ГПУ-ОГПУ-НКВД-НКГБ-МГБ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071218230706/http://www.fsb.ru/new/mozohin.html |date=2007-12-18 }}
* ''Иванов Д.'' [http://statehistory.ru/52/Stalinskie-repressii/ Сталинские репрессии]
* ''[[Копосов, Николай Евгеньевич|Копосов Н. Е.]]'' [http://polit.ru/article/2007/12/11/repressii/ «К оценке масштаба сталинских репрессий»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181112135605/http://polit.ru/article/2007/12/11/repressii/ |date=2018-11-12 }}
* ''Краснов П.'' [http://www.contr-tv.ru/common/783/ «Здравые рассуждения о массовых репрессиях»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20061104035507/http://www.contr-tv.ru/common/783/ |date=2006-11-04 }}
* ''[[Кривицкий, Вальтер Германович|Кривицкий В. Г.]]'' [http://scepsis.ru/library/id_559.html «Я был агентом Сталина»] — мемуарная работа бывшего советского разведчика
* ''Лопатников Л.'' [http://magazines.russ.ru/vestnik/2009/26/ll28.html К дискуссиям о статистике «Большого террора»]
* ''Мазохин О. Б.'' [http://www.pseudology.org/Mazoxin/Vreditelstvo.htm «Вредительство в народном хозяйстве»]
* ''Мозохин О. Б.'' [http://www.fsb.ru/new/mozohin.html «СТАТИСТИКА РЕПРЕССИВНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ОРГАНОВ БЕЗОПАСНОСТИ СССР НА ПЕРИОД С 1941 ПО 1953 ГГ.»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071218230706/http://www.fsb.ru/new/mozohin.html |date=2007-12-18 }}
* Мозохин О. Б. [http://mozohin.ru/article/a-10.html «Правовое регулирование внесудебных полномочий ВЧК»]
* ''Максудов С.'' [http://scepsis.ru/library/id_956.html О публикациях в журнале «Социс» (критика работ В. Н. Земскова и разбор архивных данных)]
* {{h|Преступный характер сталинского режима}}''Петров Н. В.'' [http://www.polit.ru/lectures/2009/11/19/stalin.html Преступный характер сталинского режима: юридические основания] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091122081318/http://www.polit.ru/lectures/2009/11/19/stalin.html |date=2009-11-22 }} [[Публичные лекции «Полит.ру»]]
* ''Попов В. П.'' Государственный террор в советской России. 1923—1953 гг.: Источники и их интерпретации // [[Отечественные архивы]]. 1992. № 2
* ''Соуса М.'' [https://web.archive.org/web/20080123093008/http://antisys.narod.ru/sousa.html «Гулаг — архивы против лжи»]
* [http://scepsis.ru/library/id_1338.html «Дело Джалал-Абадских Школьников». К истории молодёжных антисталинских организаций]
* [http://socialist.memo.ru/index.htm Российские социалисты и анархисты после октября 1917 г.]
* ''Цаплин В.'' [http://scepsis.ru/library/id_491.html «Архивные материалы о числе заключённых в конце 30-х годов»]

; Халыҡтар депортациялары
* ''[[Бугай, Николай Фёдорович|Бугай Н. Ф.]]'' Правда о депортации чеченского и ингушского народов // [[Вопросы истории]]. 1990. № 7
* ''[[Бугай, Николай Фёдорович|Бугай Н. Ф.]]'' 20-40-e годы: депортация населения с территории Европейской России // [[Отечественная история]]. 1992. № 4
* ''[[Бугай, Николай Фёдорович|Бугай Н. Ф.]]'' 20-50-е годы: Переселения и депортация еврейского населения СССР // [[Отечественная история]]. 1993. № 4
* ''[[Бугай, Николай Фёдорович|Бугай Н. Ф.]]'' [http://scepsis.ru/library/id_1237.html «Депортация народов»] — подробный обзор вопроса, ссылки на архивные материалы
* ''Веремеев Ю. Г.'' [http://army.armor.kiev.ua/hist/chechna-20-41.shtml Чечня 1920-41], [http://army.armor.kiev.ua/hist/chechna-41-43.shtml Чечня 1941-44].
* ''Гаджиев А. А.'' [http://www.irs-az.com/pdf/090621160527.pdf Ахалцихские турки. История. Этнография. Фольклор.]
* ''Земсков В. Н.'' Принудительные миграции из Прибалтики в 1940—1950-х годах // [[Отечественные архивы]]. 1993. № 1
* ''[[Кара-Мурза, Сергей Георгиевич|Кара-Мурза С. Г.]]'' Советская цивилизация (том I). [http://www.kara-murza.ru/books/sc_a/sc_a117.htm#hdr_170 Депортации народов]
* ''Полян П.'' [http://www.demoscope.ru/weekly/knigi/polian/polian.html Не по своей воле — история и география принудительных миграций в СССР] (монография)

; Репрессия ҡорбандары исемлектәре
* [https://bessmertnybarak.ru/books/ Единая база данных жертв репрессий в СССР]
* [http://www.memo.ru/memory/spiski.htm Списки жертв политических репрессий (около 2 700 000 имён)]
* [http://mos.memo.ru/ Расстрелы в Москве] — списки расстрелянных жителей Москвы
* [http://stalin.memo.ru Сталинские расстрельные списки] — перечни людей, осуждённых по личной санкции И. В. Сталина и его ближайших соратников по Политбюро ЦК ВКП(б) к разным мерам наказания
* [https://bessmertnybarak.ru/rubric/rasstrelnye_spiski/ Расстрельные списки по категориям, датам и местам расстрелов] с документальными подтверждениями
* [http://www.ihst.ru/projects/sohist/repress/ РЕПРЕССИИ УЧЁНЫХ. Биографические материалы]

; Репрессияланғандарҙың хәтирәләрәе
* [https://bessmertnybarak.ru/pamyatnik/ Сайт памяти жертв репрессий] содержит уникальные воспоминания и фотографии о тысячах людей, написанные родственниками. Проект [[Бессмертный барак]]
* ''Коновалов В. П.''[https://web.archive.org/web/20020126165823/http://www.geocities.com/CapitolHill/Parliament/7231/gulag.htm «ГУЛАГ»]
* ''Самутин Л. А.'' [http://voskres.orthodoxy.ru/archive/16107.html Воспоминания.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100716022432/http://voskres.orthodoxy.ru/archive/16107.html |date=2010-07-16 }} — [[Военно-исторический журнал]] № 9-12, 1990.
* [http://www.sakharov-center.ru/asfcd/auth/default.htm Воспоминания о ГУЛАГе] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081216003846/http://www.sakharov-center.ru/asfcd/auth/default.htm |date=2008-12-16 }}
* [https://web.archive.org/web/20120629131243/http://www.sakharov-center.ru/projects/bases/ Программа «Память о бесправии»] на сайте [[Музей и общественный центр имени А. Д. Сахарова|Музея А. Д. Сахарова]] (Москва)
* Д/ф [http://www.kinomasterskaya.ru/content/view/108/74/ «Путь к верховьям Колымы»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100619121502/http://www.kinomasterskaya.ru/content/view/108/74 |date=2010-06-19 }} на сайте новосибирской студии МАСТЕРСКАЯ КИНО (видео)

[[Категория:Сәйәси репрессиялар]]
[[Категория:СССР-ҙа репрессиялар]]</text>
      <sha1>856m73uuqe3no0wtn22aji92jnhau6k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Фазалов Ғаҡый Таһир улы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>147252</id>
    <revision>
      <id>1279442</id>
      <parentid>1206194</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T02:04:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>31336</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>1279442</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9006" sha1="d8rpmi56ayzab8hi6paj93xfe8yamkz" xml:space="preserve">{{Ук}}
{{Мөхәррирләү|Рөстәм Нурыев|28.06.2019}}
'''Фазалов Ғаҡый Таһир улы''' (1 март 1929 — 18 октябрь 2018) — шахтёр, хужалыҡ эшмәкәре. 1975—1990 йылдарҙа «Кемеровоуголь» производство берекмәһенең Междуреченск разрезы директоры. РСФСР‑ҙың атҡаҙанған шахтёры (1984). СССР‑ҙың Фән һәм техника өлкәһендәге дәүләт премияһы лауреаты (1984). [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] кавалеры (1981). Междуреченск ҡалаһының почётлы гражданы&lt;ref&gt;[http://баш.башкирская-энциклопедия.рф/index.php/component/content/article/8-statya/14315-fazylov-i-ta-ir-uly Башҡорт энциклопедияһы — Фазылов Ғәҡи Таһир улы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160421192738/http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/component/content/article/8-statya/14315-fazylov-i-ta-ir-uly |date=2016-04-21 }}{{V|26|02|2019}}&lt;/ref&gt;.

== Биографияһы ==
1953 йылда Свердловск тау институтын тамамлаған.

1953-1957 йылдарҙа Күмертау ҡалаһында «Башкируголь» тресының Ермолаевка разрезында тау мастеры, быраулау‑шартлатыу эштәре участкаһы начальнигы, отвал участкаһы начальнигы булып эшләй.

1955 йылда ғәиләһе менән Кемерово өлкәһенең Междуреченск ҡалаһына күсенә. «Томусинский» разрезында тау мастеры булып эшкә урынлаша. тресының Красногорск разрезы (Междуреченск ҡалаһы) участкаһы начальнигы

1961 йылда баш инженеры; 1968 й. алып комб‑ттың баш инженер урынбаҫары‑техник идаралыҡ нач., 

1975—90 йй. «Кемеровоуголь» ПБ‑ның Междуреченск разрезы директоры. 

Ф. ҡатнашлығында Кузбасста күмерҙе асыҡ ысул м‑н сығарыу б‑са ҙур сәнәғәт һәм соц.-иҡт. комплекс булдырыла, ҡая тоҡомдарын транспортһыҙ күсереү технологияһын ҡулланыу өлкәһе киңәйтелә. Ф. етәкс. шахтёрҙар өсөн ҡасаба һ.б. төҙөлә. 3 уйлап табыу авторы.

&lt;!-- Публикации собственные
1. Фазалов, Г.Т. Первые решающие шаги на пути к большой добыче [Текст]
/ Г.Т. Фазалов // Контакт. – 2004. – 28 декабря. – С. 4.
2. Фазалов, Г.Т. И взрывать, и строить [Текст] / Г.Т. Фазалов // Контакт. –
1997. – №№ 183-184. – 27 сентября. – С. 4.
Публикации о персоне
1. Вилесова, Л. Г.Т. Фазалов: «Свою судьбу я выбрал сам» [Текст] / Л.
Вилесова // Контакт. – 1999. – № 24. – 2 марта. – С. 3.
2. Журавлева, С. Руководителями не рождаются [Текст] / С. Журавлева //
Контакт. – 2009. – № 17. – 17 марта. – С. 5.
3. Звание Почетный гражданин [Текст] // Город между Томью и Усой.
Междуреченску – 50: Фотоальбом. – М.: Книгоиздательство Пента, 2005. – С.
66-69.
4. Келлер, В. Горняцкая честь Фазалова [Текст] / В. Келлер // Знамя шахтера
в новом тысячелетии. – 2004. – № 101. – 21 декабря. – С. 6.
5. Келлер, В. Горняцкая честь [Текст] / В. Келлер // Краеведческий вестник.
– 2008. – № 2. – С. 7-10.
6. Климов, В. Горняцкие университеты [Текст] / В. Климов // Контакт. –
1994. – № 144. – 6 декабря. – С. 1-2.
7. Климов, В. ...И не надо судьбы прекрасней [Текст] / В. Климов // Контакт.
– 2013. – № 14. – 21 февраля. – С. 17.
8. О награждении медалью Кемеровской области «За особый вклад в
развитие Кузбасса» III степени Фазалова Гакия Тагировича – заместителя
технического директора по перспективе ОАО «Угольная компания «Южный
Кузбасс» города Междуреченска [Текст]: постановление Совета народных
депутатов Кемеровской области № 1539 от 04.06.2002 // Законодательный
вестник Совета народных депутатов Кемеровской области. – 2002. – № 7. –
июль-август.
9. О присвоении звания «Почетный гражданин Кемеровской области»
Фазалову Гакию Тагировичу – ветерану труда города Междуреченска
[Текст]: постановление Совета народных депутатов Кемеровской области №
427 от 17.08.2009 // Законодательный вестник Совета народных депутатов
Кемеровской области. – 2009. – № 90.
10. Полку почетных граждан прибыло [Текст] // Контакт. – 2000. – № 70. –
22 июня. – С. 2.
11. Слайковский, Я. Депутат пос. Чульжан [Текст] / Я. Слайковский // Знамя
шахтера. – 1978. – № 121. – 7 октября. – С. 2.
12. Тимошин, В. Стратегия Фазалова [Текст] / В. Тимошин // Знамя шахтера
в новом тысячелетии. – 2009. – № 9. – 26 февраля. – С. 4.
13. Шабрихин, П. Горный инженер Гакий Фазалов [Текст] / П. Шабрихин //
Знамя шахтера в новом тысячелетии. – 2000. – № 87. – 29 июня. – С. 1-4.
***
14. Фазалов Гакий Тагирович. – URL: http ://www.mrech.ru/gorod/people/ --&gt;

== Сығанаҡтар ==
* [[Хажиев Ризван]]. «Фазаловка» ҡайҙан башлана? [[Ағиҙел (журнал)|«Ағиҙел» журналы]], 1998 йыл, № 7. 
* {{БЭ2013|index.php/14315|ФАЗЫЛОВ Ғәҡи Таһир улы}}
* {{cite web|author=|datepublished=|url=https://www.mrech.ru/gorod/people/full/8|title=Фазалов Гакий Тагирович|lang=ru|publisher=Междуреченск. официальный сайт городского округа|accessdate=2019-02-28}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190220134443/http://mrech.ru/gorod/people/full/8 |date=2019-02-20 }}
* Мечетлинский район Республики Башкортостан: энциклопедия / Редкол.: Ю. Ю. Султанов (гл.ред.), Н. Ф. Ахкамова (сост.), Г. К. Бикташева (отв.ред.) и др. — Уфа: Мир печати, 2010. — 284 с.:илл. ISBN 978-5-9613-0148-9{{ref-ru}}
* [http://library.m-sk.ru/files/pochet%20mezd.pdf Почётные граждане города Междуреченска: биобиблиографический указатель / сост.: В. Н. Шолик, И. А. Швецова, Т. Н. Соколова; ред. Т. Я. Кондрашкина. — Изд. 5-е, перераб. и доп. — Междуреченск : МБУК, МИБС, 2015. — : 76 с] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180218225957/http://library.m-sk.ru/files/pochet%20mezd.pdf |date=2018-02-18 }}
* [http://mrech.ru/upload/file/gorod/Hronika_trudovogo_podviga.pdf Хроника трудового подвига / под общей редакцией Б. А. Королева. 2-ое переработанное и дополненное. — Красноярск: ИПК «Платина», 2017. — 576 с. илл. ISBN 978-5-98624-154-8] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220527194440/https://mrech.ru/upload/file/gorod/Hronika_trudovogo_podviga.pdf |date=2022-05-27 }}{{ref-ru}}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}</text>
      <sha1>d8rpmi56ayzab8hi6paj93xfe8yamkz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Углич</title>
    <ns>0</ns>
    <id>148677</id>
    <revision>
      <id>1279440</id>
      <parentid>1268652</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T00:19:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>31336</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>1279440</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18516" sha1="2ggvdxsgockku4cl2450xxagy53mlc3" xml:space="preserve">{{Ук}}

'''Углич''' — [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй]] ҡалаһы [[Ярославль өлкәһе]]нең Углич районының административ үҙәге, XIII—XV быуаттарҙа Углич кенәзлеге үҙәге. Халҡы — 32 146 кеше (2017 йыл).

Ҡала [[Волга]] йылғаһы ярында (Углич һыуһаҡлағысы) урынлашҡан, [[Мәскәү]]ҙән 200 саҡрым төньяҡ-көнсығышта һәм [[Ярославль|Ярославлдән]] көнбайышҡа табан 97 км алыҫлыҡта урынлашҡан. «Алтын балдаҡтың» туристик үҙәге.

Углич- өлкә әһәмиәтендәге ҡала&lt;ref name=&quot;АТУ&quot;&gt;[http://docs.cntd.ru/document/934010796 Ярославль өлкәһендә 2002 йылда 7 февраль n 12 закон-з «административ-территориаль ҡоролошо тураһында ярославль өлкәһе»]&lt;/ref&gt;, Углич [[Муниципаль берәмек|муниципаль районы]] сиктәрендә ''Углич'' муниципаль берәмеген ҡала биләмәһе статусы менән берҙән-бер тораҡ пунктын барлыҡҡа килтерә&lt;ref name=&quot;МО&quot;&gt;[http://docs.cntd.ru/document/934014691 Ярославль өлкәһе закондар 2004 йылдың 21 декабрендәге № 65-з «атамаһы тураһында, ярославль өлкәһе муниципаль берәмектәрҙең сиктәре һәм статустары»]&lt;/ref&gt;.

== Тарих ==
Ҡаланың исеме бында [[Волга]] йылғаһы мөйөш яһап аҡҡандан алынған. Бынан тыш, икенсе версия ла ихтимал: был урында ағас яғып күмер яһағандар.

Археологик тикшеренеү мәғлүмәттәре буйынса, яҡынса беҙҙең эраның башында Углич кремле биләмәһендә ҙур булмаған тораҡ тәнәфесһеҙ торған (V—vi быуаттарҙа).

Йылъяҙмалар күрһәтеүенсә, Углич ҡалаһына нигеҙ һалыусы «пскович», кенәз ҡатын Ольганың туғаны Ян Плесковитич булған. Бер нисә урындағы сығанаҡтарҙа ҡалаға нигеҙ (937, 947, 952 һәм башҡа йыл) йылдарҙа һалынған тип күрһәтелә. Традиция буйынса 937 йыл һайлап алынған. [[XIX быуат]]ҡа тиклем ҡалала (хәҙер торлаҡ) «Яново яланы» тп аталған урын булған. Археологик ҡаҙыныуҙар һөҙөмтәһендә бында [[X быуат]]та скандинав феодал аҫабаһы йәшәгән тип фараз ителә.

[[XIV быуат]] башында Русь ҡалаларын Мәскәү кенәзе балаларына өлөш итеп (удел)бүлеп биргән. 1462—1492 йылда бында Андрей Большой кенәз булып торған. Ул идара иткән дәүерҙә ҡала ныҡ үҫә, унда бер нисә таш бина төҙөлә, шул иҫәптән — собор (яңынан төҙөлә. [[1713 йыл]]да), Покров монастыры (Угличта ГЭС төҙөгәндә емерелә) һәм удел кенәзе палатаһы ҡыҙыл кирбестән һалына (күркәм өлөшө һаҡланған). 1492 йылда Углич кенәзен һәм уның ике улын ағаһы Иван III Васильевич ҡулға ала һәм Переславский монастырына яба, Углич кенәзе шунда тиҙҙән вафат була. Ҡалала сыҡҡан ҙур янғын ҡаланы тулыһынса емерә.

1468 йыл тирәһендә ҡалаға Афанасий Никитин килә, ул үҙенең «Хожение за три моря» юлъяҙмаһында Углич тураһында яҙып ҡалдырған&lt;ref&gt;Афанасий Никитин өс диңгеҙ аръяғына Хожение. — Л., 1986. — 57. б.&lt;/ref&gt;.

[[Иван Грозный]] идара иткән осорҙа ҡала уның ҡустыһы Юрий ҡулы аҫтында була. 1550—1551 йылдарҙа Углич урманында ағас ҡәлғә төҙөйҙәр һәм уны һүтелгән килеш Волга буйлап ҡамауҙа торған [[Ҡазан|Ҡаҙанға]]ебәрәләр. Был ҡәлғә Свияжск ҡалаһына нигеҙ һала. 1565 йылда батша Иван Васильевич рус дәүләтен опричнина һәм земщинаға бүлгәндә ҡала земщина составына инә&lt;ref name=&quot;Викитека ЭСБЕ Земщина&quot;&gt;{{ВТ-ЭСБЕ|Земщина|[[Сторожев, Василий Николаевич|Сторожев В. Н.]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;БРЭ Земщина&quot;&gt;[http://bigenc.ru/domestic_history/text/2877947 Земщина] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170202052528/http://bigenc.ru/domestic_history/text/2877947 |date=2017-02-02 }} // {{БРЭ}}&lt;/ref&gt;.

Иван Грозный үлгәндән һуң, 1584 йылда, уның кесе улы Дмитрий әсәһе менән бергә Углич ҡалаһына ебәрелә. Тарихтағы иң билдәле ваҡиға 1591 йылдың 15 майҙа була. Һигеҙ йәшлек малайҙы һарайҙа муйынын бысаҡ менән ҡырҡып үлтерелгән килеш табалар. Дмитрийҙың үлемендә батша булырға теләгән Борис Годуновты ғәйепле тип уйлайҙар. Угличтар дәүләт дьяктары Варфоломей Битяговскийҙы һәм Качаловты приказ йортон емереүҙә ғәйепләп, үлтерәләр. Бының өсөн 200-гә яҡын кешене Угличта язалайҙар, уларҙың телдәрен һәм ҡолаҡтарын ҡырҡып, Себергә оҙаталар. Үлгән батша улының әсәһен ирекһеҙләп монастырға ебәрәләр. Был ваҡиға хаҡында ентекләберәк ҡара. Углич эше.

1601 йылда Углич ҡалаһын Ксения Годунованың кейәүе була алмаған принц Густавҡа бирәләр. Поляктар болаһы ваҡытында Угличтың, йылъяҙмасының һүҙҙәренә ҡарағанда, әйләнәһе 25 саҡрым тәшкил иткән, унда 3 собор, 150 сиркәү һәм мәхәллә, 12 монастырь, яҡынса 40 000 000 кеше, 17 000 йорт ихатаһы торған.
[[Файл:UglichProvince.gif|мини|150x150пкс|Углич провинцияһы гербы (1730)]]
Бsk бола заманынан һуң Углич ныҡ бөлгәнлектн бик оҙаҡ аяҡҡа баҫа алмаған. Угличты тергеҙеүгә батша Михаил Романов тотонған: һалым льготалары индергән, емерелгән монастырҙарға яңы ерҙәр биргән, ҡалаға үҙидара биргән. Угличта. 1628 йылда поляк-литва интервенттарынан һәләк булғандар иҫтәлегенә Алексеевский монастырында Успение Пресвятой Богородицы ғибәҙәтханаһын төҙөйҙәр.

Ҡалала артбан да төрлө биналар, ҡорамдар төҙөлгән, унда тарих менән ҡыҙыҡһынған кешеләр булған. Ҡаланың артабанғы үҫешенә Антон Чеховтың энеһе Михаил Чехов ҙур өлөш индергән. Угличта М. Е. Салтыков-Щедрин, А. Н. Островский, В, А. Жуковский, И. Суриков, И. Грабарь, [[Рерих Николай Константинович|Н.]] [[Рерих Николай Константинович|Рерих]] һәм башҡа күп кенә яҙыусы, рәссам, артист, тарихсылар булып киткән&lt;ref name=&quot;twincities&quot;/&gt;.

[[1917 йыл]]дың [[12 декабрь|12 декабре]]ндә Угличта совет власы урынлаштырыла. [[1921 йыл]]дың яҙында ҡалала ҙур янғын булып, ҡала йөҙөн үҙгәртә. Был стихияға ҡала кешеләре ҡаршы тора алмай.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.putnic.ru/uglich/history/|title=Начало советской власти в Угличе|author=|work=|date=|publisher=}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190329125641/http://www.putnic.ru/uglich/history/ |date=2019-03-29 }}&lt;/ref&gt;

[[1939 йыл]]да Углич һыуһаҡлағысы төҙөлә. [[1940 йыл]]да Калязин — Углич тимер юл линияһы барлыҡҡа килә. [[1935 йыл|1935]]—[[1950 йыл]]дарҙа Углич ГЭС-ы төҙөлә. [[1941 йыл]]да Углич фронт һыҙығындағы ҡала тип иғлан ителә, немец ғәскәрҙәре Калининға (хәҙерге Тверь) яҡынлаша. [[Ленинград]]тан балаларҙы Угличҡа эвакуациялайҙар, бында № 90 балалар йорто ойошторола, уның директоры Капустина Надежда Мартыновна була. Сәғәт заводы балалар йортона шефлыҡ ярҙамы күрһәтә.

== Халыҡ ==
{{население|Углич|график}}{{Численность городов России}}

== Иҡтисад ==
[[Файл:Wrist_watch_Gloria_1990_Uglich_Russia_stamp_2010.jpg|мини|«Глория» ҡул сәғәте, 1990 йыл. Углич сәғәт заводы «Аҡсарлаҡ». Рәсәй маркаһы 2010]]
[[Файл:Uglich_hydroelectric_power_plant_01.jpg|мини|Углич ГЭСы күренеше Спасский урамынан ҡарағанда]]

== Иҫтәлекле урындар ==
[[Файл:Углич.jpg|мини|Углич яры буйы. Быуа күренеше.]]
[[Файл:Palace_of_Uglich_princes_stove.JPG|мини|Кенәз палатаһындағы мейес (Углич тарихи-архитектура музейы)]]
Углич Рәсәйҙең алтын ҡулсаһы ҡалаларының береһе, унда туристар йыш килә. Ҡалала традицион урыҫ архитектураһы өлгөләре һаҡланып ҡалған.

Угличтың төп иҫтәлекле урындары:

* Углич кремле Дмитрий на Крови сиркәүе менән (1692), Спас-Преображенск соборы (1713), ҡыңғырау манараһы (1730), батша улы Димитрий палаталары (1482) һ. б.
* Свято-Воскресенский монастыры.
* Богоявленский монастыры (1843—1853).
* Алексеевский монастыры (1371) Успенский («Дивный») сиркәүе (1628).
* Рождество Иоанна Предтечи сиркәүе (1689—1690).
* Сауҙа майҙаны ансамбле — сауҙа рәттәре (1860), сауҙагәрҙәр йорто.

== Музейҙар ==
{{Колонки}}
* [[Угличский государственный историко-архитектурный и художественный музей]]
* [[Центральный музей истории гидроэнергетики России]]
* [[Музей городского быта XIX века]]
* [[Дом-музей «Легенды Углича»]]
* [[Музей истории Углича]]
* [[Музей кукол (Углич)|Музей кукол]]
* [[Музей тюремного искусства]]
* [[Музей истории русской водки]]
* [[Творческая мастерская Дарьи Чужой «Мифы и суеверия русского народа»]]
* [[Музей рабочей лошади в д. Ивашково]]
* [http://uglich-time.ru/ Магазин-музей «Время по Угличу»]
* [http://terem76.com/ Городской дом «Терем»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190329125648/https://www.terem76.com/ |date=2019-03-29 }}
* [[Дом-музей Калашникова]]
* [http://www.visituglich.com/info/museums/musei_petuxa.html Парк-музей петуха] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190329125646/http://www.visituglich.com/info/museums/musei_petuxa.html |date=2019-03-29 }}
* Музей велосипедов «СамокатЪ».{{Ябыҡ-сик}}
[[Файл:Uglich_downtown.JPG|мини|275x275пкс|Ҡышҡы ҡала]]
[[Файл:Uglich_kazanskaya.JPG|мини|200x200пкс|Ҡазан сиркәүе кремль ҡаршыһында (1773)]]
[[Файл:Uglich_alexis.JPG|мини|275x275пкс|Угличта Огнев тауы]]
{| class=&quot;graytable&quot; style=&quot;text-align:center&quot;
 | width=&quot;25%&quot; |[[Файл:View_of_the_Assumption_area_in_Uglich_01.jpg|центр|200x200пкс]]
 | width=&quot;25%&quot; |[[Файл:Пристань_в_Угличе.jpg|центр|200x200пкс]]
 | width=&quot;25%&quot; |[[Файл:Угличкремль.JPG|центр|200x200пкс]]
 | width=&quot;25%&quot; |[[Файл:Круизные_теплоходы_у_города_Углич..jpg|центр|200x200пкс]]
|-
|Успенский майҙандан (ҡала)
|Теплоходта сәйәхәт менән Пристань
|Кремлдә был күренешкә менән майҙан успенский
|Туристар менән теплоходта
|}
{{Начало скрытого блока|Гостиницы Углича}}
{{Колонки|3}}
* «Волжская Ривьера» ****
* «Чайка»***
* «Москва» ***
* «Успенская» ***
* «Вознесенская»
* «ДУК»
* «Углич»
* «Терем»
* «Флер» {{Ябыҡ-сик}} {{Конец скрытого блока}}

== Туғанлашҡан ҡалалары ==
* {{Флагификация|Германия}} — Идштайн&lt;ref name=&quot;twincities&quot;&gt;{{Cite web}}&lt;/ref&gt;
* {{Флагификация|Финляндия}} — Кеуруу&lt;ref name=&quot;twincities&quot; /&gt;

== Иҫкәрмәләр ==
&lt;references group=&quot;&quot; responsive=&quot;&quot;&gt;&lt;/references&gt;

== Әҙәбиәт ==
* [http://www.encyclopedia.ru/cat/books/book/52881/ Энциклопедия Угличского края / Гл. ред.] Ю. Ю. Иерусалимский. 2013. −374 с. — &lt;nowiki&gt;ISBN 9785902022619&lt;/nowiki&gt;
* [https://elibrary.ru/item.asp?id=19718761 Энциклопедия Ярославского края с древнейших времён до 1917 г. Антология / Гл. ред.] Ю. Ю. Иерусалимский. Ярославль, ЯрГУ им. П. Г. Демидова. 2009. −239 с.
* {{Китап|автор=[[Кириков, Борис Михайлович|Кириков Б. М.]]|заглавие=Углич|место=Л.|издательство=[[Художник РСФСР (издательство)|Художник РСФСР]]|год=1984|страниц=208|серия=[[Памятники городов России]]|тираж=50 000}}
* {{Китап|автор=Киссель Ф. Х.|заглавие=История города Углича|место=Ярославль|издательство=Губ. типография|год=1844|страниц=426}}
* {{Китап|автор=[[Ковалёв, Илья Антонович|Ковалёв И. А.]], [[Пуришев, Иван Борисович|Пуришев И. Б.]]|заглавие=Углич: Путеводитель по городу и окрестностям. 2-е изд|место=Ярославль|год=1971}} ''(1-е издание — 1965)''
* {{Китап|автор=[[Ковалёв, Илья Антонович|Ковалёв И. А.]], [[Пуришев, Иван Борисович|Пуришев И. Б.]]|заглавие=Углич: Путеводитель по городу и окрестностям. 3-е изд|ответственный=Художник Г. Никитин; Фото В. Колыхалова, А. Кувыркина, Н. Морозникова, И. Пуришева|место=Ярославль|издательство=[[Верхне-Волжское книжное издательство]]|год=1978|страниц=128}}
* {{ВТ-ЭСБЕ|Углич|[[Ширяев, Сергей Осипович|Ширяев С. О.]]}}

== Һылтанмалар ==
* 
* [http://curlie.org/World/Russian/Страны_и_регионы/Европа/Россия/Субъекты_Федерации/Ярославская_область/Углич Углич] в каталоге ссылок [[Open Directory Project]] (dmoz)
* [http://www.goroduglich.ru/ Сайт администрации г. Углич]
* [http://www.visituglich.com/ Официальный сайт о туризме в Угличе]
* {{Карта|O-37-XXI}}
* Список памятников культурного наследия Углича в Викигиде
{{^v}}

[[Категория:X быуатта нигеҙләнгән ҡалалар]]
[[Категория:Боронғо Урыҫ ҡалалары]]
[[Категория:Рәсәйҙең Алтын ҡулсаһы]]
[[Категория:Волга буйындағы ҡалалар]]
[[Категория:Ярославль өлкәһе ҡалалары]]
[[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]]
[[Категория:Страницы с непроверенными переводами]]</text>
      <sha1>2ggvdxsgockku4cl2450xxagy53mlc3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Суханов Евгений Алексеевич</title>
    <ns>0</ns>
    <id>155671</id>
    <revision>
      <id>1279414</id>
      <parentid>1263482</parentid>
      <timestamp>2024-11-19T17:29:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>31336</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>1279414</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18776" sha1="ru13vqto8g0fd8al8w2dqpmmch244jx" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Суханов Евгений Алексеевич''' ([[8 апрель]] [[1948 йыл]]) — СССР һәм Рәсәй ғалимы-хоҡуҡ белгесе, гражданлыҡ хоҡуғы буйынса  белгес, юридик фәндәр докторы. Профессор, [[Мәскәү дәүләт университеты]] юридик факультетының гражданлыҡ хоҡуғы кафедраһы мөдире.

== Биографияһы ==
[[1971 йыл]]да [[Мәскәү дәүләт университеты]]ның юридик факультетын тамамлай&lt;ref name=&quot;Летопись Московского университета&quot;&gt;[http://letopis.msu.ru/peoples/5303 Летопись Московского университета]&lt;/ref&gt;.

[[1974 йыл]]да «Проблемы кодификации гражданского законодательства в ГДР»  темаһына кандидатлыҡ диссертацияһын яҡлай.  1974 йылдан алып  ассистент, өлкән уҡытыусы, Мәскәү дәүләт университетының юридик факультетында гражданлыҡ хоҡуғы кафедраһы доценты  булып эшләй&lt;ref name=&quot;Летопись Московского университета&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Суханов Евгений Алексеевич&quot;&gt;[https://www.law.msu.ru/node/7608 Суханов Евгений Алексеевич] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191117002246/http://www.law.msu.ru/node/7608 |date=2019-11-17 }}&lt;/ref&gt;.

[[1986 йыл]]да «Общие тенденции развития гражданского права зарубежных европейских стран — членов СЭВ» темаһына юридик фәндәр докторы дәрәжәһенә дәғүә итеп диссертация яҡлай&lt;ref&gt;[https://search.rsl.ru/ru/record/01008656377 Диссертация]&lt;/ref&gt;.

[[1988 йыл]]дан — Халыҡ -ара коммерция арбитраж суды арбитры, һуңынан  корпоратив бәхәстәр буйынса комитет рәйесе урынбаҫары&lt;ref name=&quot;Евгений Алексеевич Суханов&quot;&gt;[http://law.edu.ru/person/person.asp?persID=1118788 Евгений Алексеевич Суханов] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304102805/http://law.edu.ru/person/person.asp?persID=1118788 |date=2016-03-04 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://mkas.tpprf.ru/ru/presidium/sukhanov-i48014/ Суханов Евгений Алексеевич]&lt;/ref&gt;.

1989—1992 йылдарҙа — МДУ  юридик факультетының ғилми эштәр буйынса декан урынбаҫары була&lt;ref name=&quot;Летопись Московского университета&quot;/&gt;. 1989—1991 йылдарҙа СССР  закон проекттары  «СССР-ҙа милек тураһында», РСФСР законы «РСФСР-ҙа   милек  тураһында», «Предприятиелар һәм эшҡыуарҙар эшмәкәрлеге тураһында», ССР Союзы һәм республикаларҙың гражданлыҡ закондарын   сығарыу нигеҙҙәрен   эшләүҙә ҡатнаша.

[[1990 йыл]]дан —  Мәскәү дәүләт университеты профессоры&lt;ref name=&quot;Летопись Московского университета&quot;/&gt;. Шул уҡ йылда, В.П. Грибанов үлгәндән һуң, Мәскәү дәүләт университетының юридик факультетында гражданлыҡ хоҡуғы кафедраһы мөдире була&lt;ref&gt;[http://www.law.msu.ru/structure/kaf/graghd-pr/history История кафедры гражданского права юридического факультета МГУ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191119040606/http://law.msu.ru/structure/kaf/graghd-pr/history |date=2019-11-19 }}&lt;/ref&gt;.

1991 йылдың 30 ноябрендә шәхси хоҡуҡтың Республика -ара  тикшеренеү үҙәге советы составына инә&lt;ref&gt;Распоряжение Президента СССР от 30 ноября 1991 года № РП-2934&lt;/ref&gt;.

1992—2003 йылдарҙа  — МДУ-ның юридик факультеты деканы&lt;ref name=&quot;Летопись Московского университета&quot;/&gt;. 1992 йылдан — Рәсәй Федерацияһы Президенты ҡарамағындағы Шәхси хоҡуҡтың тикшеренеү үҙәге кәңәшсеһе&lt;ref name=&quot;Евгений Алексеевич Суханов&quot;/&gt;. «КПСС эштәре» буйынса эксперт&lt;ref&gt;{{Китап|автор=Рудинский Ф. М.|заглавие=«Дело КПСС» в Конституционном Суде|ответственный=|ссылка=|место=М.|издательство=|год=1999|том=|страниц=|страницы=189|isbn=|ref=}}&lt;/ref&gt;.

1992 йылдың 15 июнендә   А.Е.  Суханов Рәсәй Федерацияһының Гражданлыҡ кодексы проектын әҙерләү буйынса эшсе төркөмө составына индерелә. Проект өҫтөндә уның менән бергә  М. А. Митюков, Н. В. Федоров, Ю Х. Калмыков, А Л. Маковский, В А. Дозорцев, О. М. Козырь, В В. Витрянский, Г К. Толстой, С А. Хохлов, Лена. И. Брычева һ. б.  эшләй&lt;ref&gt;[http://pravo.gov.ru/proxy/ips/?doc_itself=&amp;nd=102016831#I0 Распоряжение Председателя Верховного Совета Российской Федерации от 15 июня 1992 года № 2993рп-I]&lt;/ref&gt;.

1997 йылда суд эшмәкәрлеген камиллаштырыу  мәсьәләләре буйынса Рәсәй Федерацияһының Президент ҡарамағындағы  Совет  составына инә&lt;ref&gt;[http://pravo.gov.ru/proxy/ips/?doc_itself=&amp;nd=102049597&amp;rdk=0 Указ Президента Российской Федерации от 14 октября 1997 года № 1115]&lt;/ref&gt;.

1999 йылдың 5 октябренән  —  Рәсәй Федерацияһы Президенты ҡарамағындағы Гражданлыҡ закондары сығарыуҙы  камиллаштырыу буйынса совет ағзаһы&lt;ref&gt;[http://pravo.gov.ru/proxy/ips/?doc_itself=&amp;nd=102062142&amp;rdk=0 Указ Президента Российской Федерации от 5 октября 1999 года № 1338]&lt;/ref&gt;,   2003 йылдың 29 октябренән  — Совет рәйесе урынбаҫары&lt;ref&gt;[http://pravo.gov.ru/proxy/ips/?doc_itself=&amp;nd=102083936&amp;rdk=0&amp;firstDoc=1&amp;lastdoc=1 Указ Президента Российской Федерации от 29 октября 2003 года № 1267]&lt;/ref&gt;.

2008—2010 йылдарҙа Рәсәй Федерацияһы гражданлыҡ закондар сығарыу үҫешенең концепцияһын төҙөүҙә ҡатнаша, уның нигеҙендә Рәсәй Федерацияһының Гражданлыҡ кодексын реформалау тормошҡа ашырыла&lt;ref&gt;[http://www.law.msu.ru/node/7608 Суханов Евгений Алексеевич] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110930080353/http://www.law.msu.ru/node/7608 |date=2011-09-30 }}&lt;/ref&gt;.

Рәсәй Федерацияһы Юғары суды ҡарамағындағы ғилми-консультация  советы&lt;ref&gt;[http://www.supcourt.ru/files/12553/ Постановление Пленума Верховного Суда Российской Федерации от 31 мая 2007 года № 30]&lt;/ref&gt;, Интеллектуаль хоҡуҡтар буйынса суд&lt;ref&gt;[http://ipc.arbitr.ru/files/pdf/sostavNKS_2019.pdf Состав Научно-консультативного совета при Суде по интеллектуальным правам] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191117123616/http://ipc.arbitr.ru/files/pdf/sostavNKS_2019.pdf |date=2019-11-17 }}&lt;/ref&gt;, [[Рәсәй Федерацияһының Прокуратураһы|Рәсәй Генераль Прокуратураһы]]  ағзаһы&lt;ref&gt;[http://docs.cntd.ru/document/901737614 Приказ Генпрокуратуры РФ от 3 января 1996 года № 1].&lt;/ref&gt;. «Вестник гражданского права» журналының баш мөхәррире&lt;ref&gt;[https://www.mvgp.org/o-zhurnale О журнале] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191115113124/https://www.mvgp.org/o-zhurnale |date=2019-11-15 }}&lt;/ref&gt;.  Дигест Юстиниандың ете томлыҡ тәржемәһе эшендә ҡатнаша&lt;ref&gt;[http://www.consultant.ru/about/presscenter/pressa3/pr_6/ Компания «Консультант Плюс» и издательство «Статут» выпустили первый полный русский перевод Дигест Юстиниана]&lt;/ref&gt;.

== Награда һәм премиялары ==
«

* СССР Юғары уҡыу йорто министрлығының премияһы (1986)&lt;ref name=&quot;Евгений Алексеевич Суханов&quot;/&gt;;
* «Ғалим» номинацияһында юғары юридик премия   «Фемида» (1996)&lt;ref&gt;[http://www.consultant.ru/about/presscenter/bulletin/y2000/m04/ Премия «Фемида» вручена лучшим юристам 1999 года]&lt;/ref&gt;;
* Скопьела Изге Кирилл һәм Мефодий университетында  хоҡуҡ докторы (2000)&lt;ref name=&quot;Суханов Евгений Алексеевич&quot;/&gt;;
* Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (2007, Рәсәй  Федерацияһының  Граждандар кодексын проектын әҙерләүҙә әүҙем ҡатнашҡаны өсөн)&lt;ref&gt;[http://pravo.gov.ru/proxy/ips/?doc_itself=&amp;nd=102118878 Указ Президента Российской Федерации от 17 декабря 2007 года № 1685]&lt;/ref&gt;;
* «Македония алдындағы хеҙмәттәре өсөн» ордены (2014)&lt;ref&gt;[https://www.law.msu.ru/node/30363 Встреча с Президентом Македонии] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191117124652/https://www.law.msu.ru/node/30363 |date=2019-11-17 }}&lt;/ref&gt;;
* «Юридик фәндәргә  индергән өлөшө өсөн» номинацияһында «Йыл юрисы» премияһы  (2018)&lt;ref&gt;[https://alrf.ru/news/v-moskve-sostoyalas-tseremoniya-vrucheniya-premii-yurist-goda-2018/ В Москве состоялась церемония вручения премии «Юрист года — 2018»]&lt;/ref&gt;.

== Төп ғилми хеҙмәттәре ==

=== Китаптары һәм монографиялары ===

* {{Китап|автор=Суханов Е. А.|заглавие=Вещное право: Научно-познавательный очерк|ответственный=|ссылка=|место=М.|издательство=|год=2017|том=|страниц=|страницы=|isbn=|ref=}}
* {{Китап|автор=Суханов Е. А.|заглавие=Гражданское и хозяйственное право европейских социалистических стран — членов СЭВ|ответственный=|ссылка=|место=М.|издательство=|год=1984|том=|страниц=|страницы=|isbn=|ref=}}
* {{Китап|автор=Суханов Е. А.|заглавие=Гражданское право России — частное право: Сборник статей|ответственный=|ссылка=|место=М.|издательство=|год=2008|том=|страниц=|страницы=|isbn=|ref=}}
* {{Китап|автор=Суханов Е. А.|заглавие=Лекции о праве собственности|ответственный=|ссылка=|место=М.|издательство=|год=1991|том=|страниц=|страницы=|isbn=|ref=}}
* {{Китап|автор=Суханов Е. А.|заглавие=Проблемы кодификации корпоративного и вещного права: Избранные труды 2013—2017 г.г|ответственный=|ссылка=|место=М.|издательство=|год=2018|том=|страниц=|страницы=|isbn=|ref=}}
* {{Китап|автор=Суханов Е. А.|заглавие=Проблемы реформирования Гражданского кодекса России: Избранные труды 2008—2012 гг.|ответственный=|ссылка=|место=М.|издательство=|год=2013|том=|страниц=|страницы=|isbn=|ref=}}
* {{Китап|автор=Суханов Е. А.|заглавие=Российский закон о собственности: Научно-практический комментарий|ответственный=|ссылка=|место=М.|издательство=|год=1993|том=|страниц=|страницы=|isbn=|ref=}}
* {{Китап|автор=Суханов Е. А.|заглавие=Сравнительное корпоративное право|ответственный=|издание=|место=М.|издательство=|год=2014|том=|страниц=|страницы=|isbn=|ref=}}
* {{Китап|автор=Маттеи У., Суханов Е. А.|заглавие=Основные положения права собственности|ответственный=|ссылка=|место=М.|издательство=|год=1999|том=|страниц=|страницы=|isbn=|ref=}}

=== Коллектив хеҙмәттәр ===

* {{Китап|автор=|заглавие=Гражданское право: Учебник. В 2-х томах|ответственный=Под ред. Е. А. Суханова|издание=|место=М.|издательство=|год=1993|том=|страниц=|страницы=|isbn=|ref=}}
* {{Китап|автор=|заглавие=Гражданское право: Учебник. В 2-х томах|ответственный=Отв. ред. Е. А. Суханов|издание=2-е изд|место=М.|издательство=|год=1998—2000|том=|страниц=|страницы=|isbn=|ref=}}
* {{Китап|автор=|заглавие=Гражданское право: Учебник. В 4-х томах|ответственный=Отв. ред. Е. А. Суханов|издание=3-е изд|место=М.|издательство=|год=2004—2006|том=|страниц=|страницы=|isbn=|ref=}}
* {{Китап|автор=|заглавие=Гражданское право: Учебник. В 4-х томах|ответственный=Отв. ред. Е. А. Суханов|издание=2-е изд|место=М.|издательство=|год=2019—2020|том=|страниц=|страницы=|isbn=|ref=}}
* {{Китап|автор=|заглавие=Комментарий к Федеральному закону «О третейских судах в Российской Федерации»|ответственный=Отв. ред. А. Л. Маковский, Е. А. Суханов|ссылка=|место=М.|издательство=|год=2003|том=|страниц=|страницы=|isbn=|ref=}}
* {{Китап|автор=|заглавие=Комментарий к части третьей Гражданского кодекса Российской Федерации|ответственный=Под ред. А. Л. Маковского, Е. А. Суханова|ссылка=|место=М.|издательство=|год=2002|том=|страниц=|страницы=|isbn=|ref=}}
* {{Китап|автор=|заглавие=Право собственности: актуальные проблемы|ответственный=Отв. ред. В. Н. Литовкин, Е. А. Суханов, В. В. Чубаров|ссылка=|место=М.|издательство=|год=2008|том=|страниц=|страницы=|isbn=|ref=}}
* {{Китап|автор=|заглавие=Проблемы развития частного права: Сборник статей к юбилею В. С. Ема|ответственный=Отв. ред. Е. А. Суханов, Н. В. Козлова|ссылка=|место=М.|издательство=|год=2011|том=|страниц=|страницы=|isbn=|ref=}}
* {{Китап|автор=|заглавие=Российское гражданское право: Учебник. В 2-х томах|ответственный=Отв. ред. Е. А. Суханов|издание=|место=М.|издательство=|год=2010|том=|страниц=|страницы=|isbn=|ref=}}

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==

* [https://istina.msu.ru/profile/SukhanovEvgeny/ Список публикаций] в системе ИСТИНА МГУ им. М. В. Ломоносова
{{start box}}
{{succession box|before=Марченко Михаил Николаевич|after=Голиченков Александр Константинович|title= МДУ-ның юридик факультеты деканы|years=1992—2003}}
{{end box}}

[[Категория:Рәсәй юристары]]
[[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]]
[[Категория:Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған фән эшмәкәрҙәре]]
[[Категория:Юридик фәндәр докторҙары]]
[[Категория:Мәскәүҙә тыуғандар]]
[[Категория:Википедия:Замандаштар биографияһы]]
[[Категория:1948 йылда тыуғандар]]
[[Категория:8 апрелдә тыуғандар]]
[[Категория:Мәскәү дәүләт университетын тамамлаусылар]]
[[Категория:Рәсәй юғары уҡыу йорттарын тамамлаусылар]]</text>
      <sha1>ru13vqto8g0fd8al8w2dqpmmch244jx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шибам</title>
    <ns>0</ns>
    <id>156241</id>
    <revision>
      <id>1279459</id>
      <parentid>922583</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T06:47:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>31336</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>1279459</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8958" sha1="29w4sh2si3m33604zvt28l51j7exp4m" xml:space="preserve">{{Ук}}

[[Файл:Shibam_Yemen_Interior.jpg|слева|мини|334x334пкс|Традицион ишектәре һәм тәҙрәләре менән Шибам ҡалаһында биналар]]
[[Файл:Shibam_-_Old_City.jpg|слева|мини|323x323пкс|Шибам манараһы]]
[[Файл:Shibam2.JPG|справа|мини|300x300пкс|Шибамда бейек йорттар]]
[[Файл:Shibam_door.JPG|справа|мини|300x300пкс|Шибам ҡалаһы ҡапҡаһы]]
'''Шибам'''  ({{Lang-ar|شبام}}) — Йәмән,Һадрамаут мухафазаһындаға ҡала (шулай уҡ исем менән Йәмәндең [[Сана]] тирә-яғында  ҙур булмаған ҡала ла бар). Бер нисә тапҡыр Шибам Һандрамаут батшалығының  баш ҡалаһы була.

Шибам үҙенең  сағыштырғыһыҙ [[архитектура]]һы менән дан тота, шуның арҡаһында  ул ЮНЕСКО-ның [[Бөтә донъя мираҫы]] исемлегенә индерелә&lt;ref name=&quot;autogenerated1&quot;&gt;{{Citation|title=Land without shade|first=Hans|last=Helfritz|journal=Journal of The Royal Central Asian Society|volume=24|issue=2|date=April 1937|pages=201-16}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://whc.unesco.org/en/list/192/ Сайт всемирного наследия]&lt;/ref&gt;. 
1982 йылдан Шибам [[ЮНЕСКО]] һаҡлауы аҫтында була&lt;ref name=&quot;SHB&quot;&gt;[http://yemen-club.ru/Yemen_club/Attractions/Shibam_Hadhramout.html Достопримечательности и города Йемена. Шибам, Хадрамаут] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150420150604/http://yemen-club.ru/Yemen_club/Attractions/Shibam_Hadhramout.html |date=2015-04-20 }} // Йеменский клуб, ноябрь 2008&lt;/ref&gt;

Шибан Йемендың визит карточкаһы булып тора. Үткән быуаттың 30-сы йылдарында Йәмән буйлап сәйәхәт итеүсе немец журналисы Ганс Хельфрицтың еңел ҡулы менән, Шибамды әле лә «бейек йорттар ҡалаһы»   йәки  «сүллек Манхэттены» тип атайҙар&lt;ref name=&quot;SHB&quot;/&gt;
Йыш ҡына Шибамды  «донъяла бейек йорттарҙың иң боронғо ҡалаһы» тип тә әйтәләр.  Был вертикаль төҙөлөш принцибына нигеҙләнгән ҡала планлаштырыуының боронғо миҫалы булып тора&lt;ref name=&quot;UNESCO&quot;&gt;[http://whc.unesco.org/en/list/192 Old Walled City of Shibam], [[UNESCO]] World Heritage Centre&lt;/ref&gt;

== Тасуирламаһы ==
Боронғо был ҡала яҡынса 2 мең йыл элек  ҡороған Һадрамаут йылғаһының үҙәнендә барлыҡҡа килә. Ҡәлғә диуарҙарында  ҡалған ҡала тик өҫкә ҡарай ғына үҫә ала. Үҙ тарихында  ҡала буш киңлектәрҙә барлыҡҡа килгән һәм юҡҡа сыҡҡан күп һанлы әмирҙәрҙең  [[баш ҡала]]һы булып хеҙмәт итә. 

Был ҡала — вертикаль төҙөүҙең сағыу миҫалы. Шибама йорттары периметры буйынса XVI  диураҙары менән тирәләткән бер-береһенә ныҡ яҡын урынлашҡан башняларҙан ғибәрәт.  Ҡаланың ҡайһы бер йорттары үҙ-ара  ҙур булмаған балкондар менән тоташтырылған, улар һөжүм ваҡытында бер йорттан икенсеһенә күсенеп йөрөргә мөмкинлек биргән. Шибам  — Йәмәнда үҙенең башланғысын б.э. тиклем V быуата -б.э V быуатында ислам батшалыҡтарынан алған фортификацион типтағы берҙән-бер ҡала.&lt;ref name=&quot;SHB&quot;/&gt;

Шибамда донъялағы иң боронғо бейек балсыҡ йорттар урынлашҡан, уларҙың ҡайһы берҙәре  30 метр һәм унан да  ашыу күтәрелә&lt;ref&gt;{{Citation|title=The Hadhramaut|first=J. G. T.|last=Shipman|journal=[[Asian Affairs]]|volume=15|issue=2|date=June 1984|pages=154-62}}&lt;/ref&gt;. 
Шибамда бөтә йорттар балсыҡ кирбестәрҙән төҙөлгән, яҡынса  500 йорто күп ҡатлы тип иҫәпләргә мөмкин, сөнки улар  5-11 ҡатҡа эйә&lt;ref name=&quot;autogenerated1&quot;&gt;{{Citation|title=Land without shade|first=Hans|last=Helfritz|journal=Journal of The Royal Central Asian Society|volume=24|issue=2|date=April 1937|pages=201-16}}&lt;/ref&gt;, һәр ҡат бер ғаилә биләгән фатирҙан тора&lt;ref name=&quot;UNESCO&quot;/&gt;   Шундай типтағы ҡоролмалар ҡала халҡын [[бәҙүән]]дәрҙең һөжүменән һаҡларға тейеш булған. Йорт  стеналарының уртаса бейеклеге  — 20-25 метр. Стеналар яйлап өҫкә ҡарай тарая. Иң бейек йорт Шибамда 11-ҡатлы, әммә йышыраҡ  5-7-ҡатлылар осрай.

Ҡаланы диуарҙар менән уратып алғандар, ә арауыҡ эсендә күп ҡатлы торлаҡ йорттар төҙөлгән. Шибам, күрәһең, ҡалалар төҙөлөшө тарихында вертикаль принципҡа нигеҙләнгән беренсе планлы төҙөлөш миҫалы. Биналарҙың  урынлашыуы, уларҙың бейеклеге һәр йорт-башня бер сама ҡояш яҡтылығын алыу мөмкинлегенә таянып төҙөлгән. Бөтә ҡала аша ярайһы уҡ киң проспект үтә, унан күп һанлы урамдар һәм тыҡрыҡтар китә. Иң тары уларҙың ике метрҙан ашыу түгел.

Төҙөлөш өсөн материал булып ''мадар'' — балсыҡ-һаламлы сей  [[кирбес]]  ҡулланыла, ул ҡояшта ныҡ киптерелә,  йорттар шунан  төҙөлгән. Йәмәндың үтә ныҡ ҡоро климатында шундай йорттарҙың хеҙмәт итеү срогы 2-3 быуат тәшкил итә. Шибамдың иң боронғо йорто 1609 йылда төҙөлгән, йорттарҙың күп өлөшө 1880.йылдан алып 1915 йылдарҙа төҙөлгән&lt;ref name=&quot;SHB&quot;/&gt;

Ҡала күп тапҡыр  [[һыу баҫыу]]  арҡаһында емерелә.  2008 йылдың октябрендә Һадрамаутта, атап әйткәндә, Шибамала көслө ташҡын була, ул ҡала йорттарының өлөшөн емерә һәм бер нисә тиҫтә кешенең ғүмерен өҙә&lt;ref name=&quot;SHB&quot;/&gt;

== Әҙәбиәт ==

* Густерин П. В. Йеменская Республика и её города. М.: Международные отношения, 2006.
* Густерин П. В. Города Арабского Востока. — М.: Восток—Запад, 2007. — 352 с. — (Энциклопедический справочник). — 2000 экз. — ISBN 978-5-478-00729-4

== Һылтанмалар ==

* [http://www.maximonline.ru/guide/travel/_article/shibam-yemen/ Шибам, Йемен —  Небоскребы из глины]
* [https://web.archive.org/web/20130906061351/http://shibamonline.net/eng/ shibamonline.net] {{ref-en}}
* [https://web.archive.org/web/20060203054020/http://archnet.org/library/places/one-place.tcl?place_id=2716 Shibam] on archnet.org
* [https://web.archive.org/web/20140106104509/http://www.shibam-udp.org/ Проект городского развития Шибама]
* [https://web.archive.org/web/20060717202529/http://www.yemeninfo.gov.ye/ENGLISH/CULTURE/shibam.htm Министерство информации Йемена]
* [http://community.livejournal.com/yemen_ru/100618.html Перевод статьи '''''Breton, Jean-Francois''' and Christian Darles. 1985. '''Shibam and the Wadi Hadramaut'''. In MIMAR 18: Architecture in Development. Singapore: Concept Media Ltd.'']

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}
[[Категория:Йәмән ҡалалары]]
[[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]]
[[Категория:Бөтә донъя мираҫы]]
[[Категория:Йәмән архитектураһы]]</text>
      <sha1>29w4sh2si3m33604zvt28l51j7exp4m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Самотейкин Михаил Алексеевич</title>
    <ns>0</ns>
    <id>156500</id>
    <revision>
      <id>1279400</id>
      <parentid>923521</parentid>
      <timestamp>2024-11-19T12:53:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>31336</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>1279400</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6521" sha1="fcwuu7yoin9siexa3bqapy579rrjx4b" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Самотейкин Михаил Алексеевич''' ([[4 апрель]] [[1926 йыл]] — [[19 сентябрь]] [[1987 йыл]]) — патологоанатом, медицина фәндәре докторы, профессор (1967).

== Биографияһы ==
Михаил Алексеевич Самотейкин 1926 йылдың 4 апрелендә тыуған. 1951 йылда  Һарытау медицина институтын (хәҙер Һарытау дәүләт медицина университеты)  уңышлы тамамлай. Институттың  патологик анатомия кафедраһында   аспирантурала уҡый.

1954 йылда тему «О влиянии повышенного кровяного давления на кровеносные сосуды легких»  темаһына кандидатлыҡ диссертацияһын яҡлай  (1954). 1966 йылда Благовещен медицина институтында «Бронхоспастический ателектаз легких  и его роль в развитии пневмоний у детей раннего возраста»  темаһы буйынса докторлыҡ диссертацияһын яҡлай  (ғилми етәксеһе СССР Медицина фәндәре академияһының  академигы Анатолий Иванович Струков)&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.amursma.ru/sveden/education/kafedry/teoreticheskie/patologicheskoy-anatomii-s-kursom-sudebnoy-meditsiny/istoriya-kafedry/|title=История кафедры патологической анатомии|accessdate=2018-02-16|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180214001714/http://www.amursma.ru/sveden/education/kafedry/teoreticheskie/patologicheskoy-anatomii-s-kursom-sudebnoy-meditsiny/istoriya-kafedry/|archivedate=2018-02-14}}&lt;/ref&gt;.

1954–1956 йылдарҙа ассистент,   

1956–-1968 йылдарҙа Благовещен  медицина институтының  патологик анатомия кафедраһы  (хәҙер Амур дәүләт медицина академияһы) мөдире;  

1968–-1983  йылдарҙа Новосибирск медицина институтының (хәҙер Новосибирск дәүләт медицина университеты)  патологик анатомия кафедраһы  мөдире; 

1968-–1971  йылдарҙа дауалау факультеты деканы,

1971–-1978  йылда  Новосибирск медицина институтында уҡыу эштәре буйынса проректор. 

Шулай уҡ патологоанатомдарҙың Бөтә Союз ғилми йәмғиәтенең патологоанатом йәмғиәтенең идара ағзаһы,  «Архив патологии» журналының мөхәрририәт советы ағзаһы,  патологоанатомдарҙың Новосибирск ғилми  йәмғиәте рәйесе.

Самотейкин етәкселегендә  20  кандидатлыҡ һәм 6  докторлыҡ диссертацияһы әҙерләнә һәм яҡлана.  

Фәнни ҡыҙыҡһыныуҙары өлкәһе: йөрәктә, бөйөрҙәрҙә һәм баш мейеһендә  микроциркуляция патологияһын өйрәнеү, бронхо-үпкә патологияһы һәм башҡалар.

М.А. Самотейкин патологик анатомия һәм микроциркулятор йүнәлешендәге патология мәсьәләләре буйынса 160-ҡа яҡын фәнни хеҙмәт авторы

Михаил Алексеевич Самотейкин  1987 йылдың 19 сентябрендә [[Новосибирск|Новосибирскиҙа]]  ҡаты ауырыуҙан һуң  вафат булып ҡала,  Новосибирскиҙа Заельцов зыяратында ерләнгән.

== Әҙәбиәт ==

* {{Source|Q48886314}}&lt;div style=&quot;display:none&quot;&gt;{{Source|Q48886314}}&lt;/div&gt;{{Source|Q48886314}}
* Кто есть кто в патологической анатомии в России. Биографический справочник / Редактор-составитель А. Н. Зубрицкий. – М.: Астрея-центр, 2015.

== Һылтанмалар ==

* [http://sgma.alpha-design.ru/MMORPH/N-50-html/zubritsky/zubritsky.htm Михаил Алексеевич Самотейкин]. Памятные даты патологоанатомов России
* [http://mednecropol.ru/s/samoteykin-ma/samoteykin-ma.htm Михаил Алексеевич Самотейкин] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191101170156/http://mednecropol.ru/s/samoteykin-ma/samoteykin-ma.htm |date=2019-11-01 }}. Кафедра общей патологии. Казанский государственный медицинский университет
* [https://www.mediasphera.ru/issues/arkhiv-patologii/2016/1/540004-195520150112 К 80-летию кафедры патологической анатомии Новосибирского государственного медицинского университета]
* [https://web.archive.org/web/20180214001714/http://www.amursma.ru/sveden/education/kafedry/teoreticheskie/patologicheskoy-anatomii-s-kursom-sudebnoy-meditsiny/istoriya-kafedry/ Самотейкин, Михаил Алексеевич]. Кафедра патологической анатомии с курсом судебной медицины Амурской медицинской академии.

== Иҫкәрмә ==
{{Иҫкәрмәләр}}
[[Категория:Һарытау медицина университетын тамамлаусылар]]
[[Категория:Википедия:Замандаштар биографияһы]]
[[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]]
[[Категория:Новосибирскиҙа вафат булғандар]]
[[Категория:1987 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:19 сентябрҙә вафат булғандар]]
[[Категория:1926 йылда тыуғандар]]
[[Категория:4 апрелдә тыуғандар]]</text>
      <sha1>fcwuu7yoin9siexa3bqapy579rrjx4b</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тишекташ мәмерйәһе</title>
    <ns>0</ns>
    <id>162182</id>
    <revision>
      <id>1279418</id>
      <parentid>1065038</parentid>
      <timestamp>2024-11-19T20:59:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>31336</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>1279418</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6062" sha1="4zdx99x4bhoyj9dgbwcdywnekdbgsbe" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Тишек-Таш''' ({{Lang-uz|Teshik-Tosh}} &lt;span lang=&quot;uz&quot; style=&quot;font-style:italic;&quot;&gt;Тишек-Тош&lt;/span&gt; — тишекле ҡая) — [[Үзбәкстан]]дың Сурхандаръя өлкәһе Байсунтау тауҙарындағы мәмерйә. Унда [[1938]] — [[1939 йыл]]дарҙа совет археологы Алексей Павлович Окладников мустьер мәҙәниәтенә ҡараған бер ҡәберҙә ҡыҙ бала һөлдәһен таба. Элегерәк был һөлдәне малайҙыҡы тип уйлағандар {{Sfn|Окладников|1967|с=25|name=utro-iskusstva}}.

== Тасуирлау ==
[[1938]] — [[1939 йыл]]дарҙа Совет археологы А. П. Окладников Амударъя өлкәһенең төньяғында мустьер мәҙәниәте урынын һәм 8-9 йәшлек [[Neandertal|неандерталь баланың]] баш һәм башҡа ҡайһы бер һөйәктәре күмелгән ерҙе таба&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1191394740|title=Мальчики из Тешик-Таш. Немецкие ученые доказали — неандертальцы жили не только в Европе, но и в Узбекистане и на Алтае|accessdate=2008-12-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20131102001623/http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1191394740|archivedate=2013-11-02}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131102001623/http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1191394740 |date=2013-11-02 }}&lt;/ref&gt;. Ҡәбер ергә ҡаҙылған тау кәзәләренең мөгөҙө менән уратып алынған. Был неандерталдар араһында дини һәм йола культтарының булуын күрһәтә. Тишекташтан табылған баш һөйәгешаҡтай ҙур (1490 см³), неандерталдарға хас булғанса, күҙ өҫтө һөйәге артыҡ үҫешмәгән, танауы оҙон, һәм неандерталдарҙыҡы кеүек, эйәге юҡ. Һуңғы тикшеренеүҙәр күрһәтүенсә, һөлдә ҡыҙ баланыҡы бюулып сыҡҡан&lt;ref name=&quot;chronik&quot;&gt;{{Cite web|url=http://historia-site.narod.ru/chronik/pokolenie.htm|title=Неандертальские погребения|accessdate=2010-05-02|archiveurl=https://web.archive.org/web/20020816180037/http://historia-site.narod.ru/chronik/pokolenie.htm|archivedate=2002-08-16}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20020816180037/http://historia-site.narod.ru/chronik/pokolenie.htm |date=2002-08-16 }}&lt;/ref&gt;.

2007 йылда Сванте Паабо һәм [[Лейпциг]]тағы Макс Планк исемендәге эволюцион антропология институтының бер төркөм тикшереүселәре Тишекташтан неандерталь кешеһенең митохондрия ДНК-һын, шулай ук Окладников мөмерйәнең һөйәктәрен өйрәнә. Бығаса 13 Европа [[Neandertal|неандерталының]] декодланган геномдары менән сағыштырыу үткәрелә, Себер һәм Европа неандерталдарының митохондрия ДНК-һында оҡшашлыҡтар табыла. Тишекташ һөйәктәренә бындай анализ өсөн кәрәк булған коллагендың бик аҙ булыуы һөҙөмтәһендә радиоуглерод анализын эшләү мөмкин булмай&lt;ref&gt;''Александр Марков''. [http://elementy.ru/news/430605 Палеогенетические данные расширили ареал неандертальцев на 2000 км на восток]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;''Харитонов В. М.'' [http://www.antropogenez.ru/article/121/ Находки ископаемых гоминид на территории Восточной Европы и сопредельных регионов Азии (Часть 1)]&lt;/ref&gt;.

Мәмерйәнең мәҙәни ҡатламдарында (1,5 метрға тиклем) бында йәшәгән кешеләр аулаған ҡырағай ат, тау кәзәһе, [[болан]], [[айыу]] һәм башка хауан һөйәктәре табыла. Күп һанлы таш әйберҙәр (мәҫәлән, диск формаһындағы үзәктәр, ҡырғыстар) ҡиммәтле табыш булып сыға.

== Бүләктәре ==
* Тишекташ мәмерйәһен аҡан өсөн А. П. Окладников, М. Гремяцкий һәм Н. Синельников Сталин премияһына лайыҡ була.

== Әҙәбиәт ==
* Национальная энциклопедия Узбекистана . — Ташкент, 2000—2005. ;
* Рогинский Я. Внеевропейские палеоантропы // Ископаемые гоминиды и происхождение человека М., 1966.
* Тешик-Таш. Палеолитический человек. М., 1949
* 
* ''Окладников А. П.'' Мустьерская стоянка в гроте Тешик-таш в Узбекистане // КСИИМК — Вып. II. — 1939

== Иҫкәрмәләр ==
{{примечания}}

== Һылтанмалар ==
* [http://gatchina3000.ru/great-soviet-encyclopedia/bse/110/437.htm Тешик-Таш в БСЭ]
* [http://acadlib.ru/index.php/pages Мальчик-неандерталец из грота Тешик-Таш] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200813191958/http://acadlib.ru/index.php/pages |date=2020-08-13 }}
{{Тышҡы һытанмалар}}
[[Категория:Мәмерйәләр]]
[[Категория:Алфавит буйынса мәмерйәләр]]</text>
      <sha1>4zdx99x4bhoyj9dgbwcdywnekdbgsbe</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Созонов Егор Сергеевич</title>
    <ns>0</ns>
    <id>164137</id>
    <revision>
      <id>1279405</id>
      <parentid>1057366</parentid>
      <timestamp>2024-11-19T15:35:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>31336</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>1279405</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16320" sha1="b7hz71ymvlu7qepf1c27088zix9i43e" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Созонов Егор Сергеевич (Сазонов)''' (26 май (7 июнь) [[1879]], Петровское, Вятка губернаһы — 27 ноябрь (10 декабрь) [[1910]], Таулы Зерентуй, Байкал аръяғы өлкәһе) — урыҫ революционеры, эсер, [[Терроризм|террорсы]],  В. К. Плевены үлтереүсе

== Биографияһы ==
Егор  Созонов  Уржумский өйәҙенең  [[Петровский (Уржумский районы)|Петровское]] ауылында (хәҙер {{ТыуыуУрыны|Уржум районы Киров өлкәһе)  бай урман сәнәғәтсеһе [[Иҫке тәртип православиеһы|старообрядсы]]  ғаиләһендә тыуған.
 
Өфө ирҙәр гимназияһында уҡый, артабан  Мәскәү дәүләт университетына уҡырға инә. Созонов Мәскәү университетының медицина факультетында уҡый.  Тормош маҡсатын шулай итеп билдәләй: земство табибы буласаҡ һәм ауырыуҙарҙы дауалаясаҡ
 
Революцион кәйефле 183 Киев студентын һалдатлыҡҡа биреүҙәре йәш кешелә нәфрәт уята, ул үҙенең иптәштәрен батша хөкүмәтенең был ҡарарына ҡаршы сығырға саҡыра. Демонстрация тар-мар ителә.
[[Файл:Sozonov_in_Akatuj-foto_di_gruppo.jpg|мини|Акатуяла  һөргөнгә ебәрелгән эсерҙар. Һүрәттә һулдан-уңға Мария Школьник, Григорий Гершуни, Спиридонова Мария, Александр Измайлович, Биценко Анастасия; икенсе рәттә: Егор Сазонов, Ревекка Фиалка, Петро Сидорчук, Лидия Езерская, Петр Карпович]]
 
[[Файл:Сазонов_Егор_Сергеевич.jpg|слева|мини|123x123пкс|Беренсе ҡулға алыныуҙан  һуң Егор Сазонов]]
[[1901 йыл]]дың апрель айында  Егор Сазонов университеттан ҡыуыла һәм Өфөгә һөргөнгә ебәрелә. Һөргөндә йәмәғәт һәм революция мәсьәләләре буйынса әҙәбиәт уҡыу меннә шөғөлләнә. 1901 йылдың майында рөхсәтһеҙ  әҙәбиәтте һаҡлауы  өсөн йәнә ҡулға алына һәм Мәскәүгә оҙатыла. . Атаһы үтенесе буйынса  азат ителә. «Урал социал-демократтарҙың һәм социалист-революционерҙары союзына» ҡушыла, әммә 1902 йылдың мартында ҡулға алына һәм ай ярым тотоҡонлоҡта булғандан һуң Көнсығыш Себергә төрмәгә ебәрелә

1902 йылдың 16 (29) мартында  Оло Успенская урамындағы Сазонов йәшәгән 99-сы фатирға полициялылар бәреп инә&lt;ref&gt;Ныне [[Коммунистическая улица (Уфа)|Коммунистическая улица]], 105 «б»&lt;/ref&gt;, Эҙләүҙәр башлана. Егор һиҙҙермәй генә ҡуйын дәфтәренән бер нисә битен йыртып ала ла ауыҙына тыға, һәс сәйнәй башлай. Әммә ашығып кәрәкле  битте йыртып алмаған була. Полицейский  ҡулында  кире ҡаҡҡыһыҙ дәлилдәр: адрестар, йәшерен осрашыу урындары була.  Уны Өфө төрмәһенә ябалар, уның менән тупаҫ мәғәләмә итәләр. Ул аслыҡ иғлан итә. Уны Һамарға ебәрәләр, ә унан яҡут —  төрмәһенә.  

[[1903 йыл]]дың июлендә Көнсығыш Себергә китеп барған юлда  Созонов ҡаса, легаль булмаған хәлгә күсеп, Швейцария китә. Сит илдә тулыһынса  социал-революционерҙар партияһына ҡушыла  һәм хәрби ойошмаға инә.

Егор Созонов ялған паспорт менән Рәсәйгә ҡайта.

1904 йылдың 15 (28) июлендә Петербургта хәрби ойошма буйынса башҡа иптәштәре менән эске эштәр  министры В.К.Плевены үлтерә. Беренсе булып бомба менән  Боришанский бара, ул Плевеның каретаһын яны тапҡырынан үткәреп ебәрергә тейеш була. Уның артынан Созонов — бомбаны төп ташлаусы килә. Уның артынан Каляев һәм  Сикорский эйәрә, улар Созонов яңылышҡанда  үлтерегә тейеш була.  Карета кире боролған осраҡта эште Боришанский тамамлап ҡуйырға тейеш була.  Каретаны күреү менән Созонов тротуарҙан сыға һәм уға бомба ташлай. Плеве беренсе тапҡырҙан үлә. Созонов үҙе ҡаты яралана һәм полицейскийҙар һәм һаҡсылар тарафынан ныҡ туҡмала, ҡулға алына,  ҡара эшселәр өсөн тәғәйенләнгән Александров дауаханаһына ебәрелә, һәм уға опреция яһала.{{Sfn|Императорский Московский университет|2010|c=669}}

Созоновты  барлыҡ хоҡуҡтарҙан мәхрүм итәләр һәм каторга  төрмәһендә срокһыҙ тотоуға билдәләйҙәр, Шлиссельбург ҡәлғәһенә ябалар. Унан һуң Бутырская төрмәһе була, унан  Созоновты Нерчин рудниктарына ебәрәләр


[[1905 йыл]]ғы амнистия &lt;ref&gt;Николай II {{Дата|17|10|1905|}} подписал Манифест о даровании либеральных свобод.&lt;/ref&gt; Созоновтың  каторгала булыуын билдәле срок менән  сикләй

=== Зерентуй фәжиғәһе ===
[[Файл:Sozonov_dopo_attentato_Pleve.jpg|справа|мини|191x191пкс|Егор Сазоновтың үҙ үҙенә ҡул һалғандан һуң мәйете]]
[[1907 йыл]] аҙағында уны Зерентуй каторга, төрмәһенә күсерәләр, унда тотҡондарҙы тотоу режимы иреклерәк була

Хҡкүмәт Созоновты ҡулдан ысҡындырмау өсөн бөтә сараларҙа күрә. Үҙәктән яңы төрмә начальнигы И.Высоцкий ебәрелә, ул сәйәси тотҡондарҙың хоҡуғын енәйәт ҡылыусыларҙыҡы менән тигеҙләй һәм тән язаһы ҡулланыуҙы индерә. Юҡ-бар сәбәптәр табып, сәйәси тотҡондарҙы ҡамсыларға бойора. Үҙ үҙҙәренә ҡул һалыу осраҡтары йышая.  Уларҙы  булдырмау һәм тотҡондарҙың яҙмышына йәмәғәтселек  фекерен йәлеп итеү өсөн, 1910 йылдың  27 ноябрендә (10 декабрь) Сазонов ағыу ҡабул итә.

Созоновтың үҙ үҙенә ҡул һалыуы тураһында хәбәр рус йәмғиәтенә көслө тәьҫир итә һәм  студенттар тулҡынланыуына  сәбәп була (1910—1911){{Sfn|Императорский Московский университет|2010}}.

=== Ерләү ===
Тәүҙә уны   Тау Зерентуйында ерләйҙәр&lt;ref name=&quot;Местосмерти&quot;&gt;Ныне [[Нерчинско-Заводский район]] [[Читинская область|Читинской области]], [[Забайкальский край]].&lt;/ref&gt;.  [[1917 йыл]]дың 25 майында Созоновтың кәүҙәһен  [[Өфө]]гә алып киләләр. Яңынан ерләү Сергиев зыяратында үтә.  [[1917 йыл]]ды ҡәберҙә һәйкәл ҡуйыла. Ул 3 м бейеклектәге һәм 1,3 м киңлектәге дүрт ҡырлы обелисктан тора.  Кирбестән һалынған, цементланған һәм штукатурланған. Обелиск уртаһында, кирбес һалыуға һоро төҫтәге мәрмәр плита  беркетелгән:
 
Обелисктың  икенсе яғында шулай уҡ мәрмәр плитала текст бар:
 
Һәйкәлдең өҫкө өлөшө табаҡлы тимерҙән  дүрт яҡлы металл  япма менән осланған. Хәҙер емерелгән һәйкәл урынында һоро обелиск тора.

== Хәтер ==

* 1937 йылдың  3 февралендә Өфөлә Созонов Егор хөрмәтенә [[Киров районы (Өфө)|Киров районы]] урамы йөрөтә — [http://www.beautyufa.ru/?p=12160 Егор Сазонов урамы], элекке Будановский урамы.
* [[Силәбе]]лә урам аталған

* [[Воронеж]] Петр Сазонов урамы бар. Элек был  урында Петр Алексеев һәм Егор Сазонов урамдары киҫешкән. 1970 йылдарҙа  урамдар төҙөлә,  ә ҡалған юлдар «берләшткән» атама ала.

* Егор Сазонов урамы [[Екатеринбург]]та бар

== Ғаиләһе ==

* '''Атаһы''': Лазаревич Сергей Созонов — крәҫтиән-[[Иҫке тәртип православиеһы|старообрядсы]], һуңынан урман сәнәғәтсеһе  була.
* '''Әсәһе''' : Акилина Логиновна. Йәш сағында монахиня булырға  теләй, ләкин уны атаһы  Сергей Лазаревич кире өгөтләй.
* '''Ағаһы''': Сазонов Зот — революционер, хәрби ойошмаларҙа ҡатнаша&lt;ref&gt;{{Китап|заглавие=Воспоминания террориста|автор=[[Б. Савинков]]|часть=Часть II. Глава I. Покушение на Дубасова и Дурново|издательство=Пролетарий|место=Харьков|год=1928|ссылка=http://www.hrono.ru/libris/lib_s/terr21_03.html}}&lt;/ref&gt;.
* '''Кәләше''': Прокофьева Марина Алексеевна, эсер&lt;ref&gt;[http://www.italy-russia.com/2014_07/prokofeva-mariya-alekseevna/ Прокофьева Мария Алексеевна] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171025190346/http://www.italy-russia.com/2014_07/prokofeva-mariya-alekseevna/ |date=2017-10-25 }} Сайт [[Талалай, Михаил Григорьевич|М. Г. Талалая]]&lt;/ref&gt;, хәрби ойошма ағзаһы, 1907 йылдан  Б Н. Никитенко һәм б С. Синявский менән Николай II үлтерергә маташыу эше буйынса хөкөм ителә&lt;ref&gt;{{Китап|автор=[[Савинков, Борис Викторович|Б. В. Савинков]]|часть=Убийство великого князя Сергея|заглавие=Воспоминание террориста|ссылка=http://www.famhist.ru/famhist/savinkov/00054c74.htm|издание=2-е изд|ответственный=И. М. Пушкарева|место=М.|издательство=Московский рабочий|год=1990|isbn=5-289-01128-5}}&lt;/ref&gt;
* '''Өйҙәше''': Паллада Стрынкевич, йәш сағында Сазоновтың  һөйәркәһе булған, Сазоновтан ике балаһы тыуа&lt;ref&gt;{{Китап|автор=А. А. Мурашев, [[Врангель, Николай Николаевич|Н. Н. Врангель]]|часть=|заглавие=Барон и Муза|ссылка=https://books.google.ru/books?hl=ru&amp;id=VaoVAQAAIAAJ&amp;dq=сазоновым&amp;focus|издание=|ответственный=Аркадий Мурашев, А. Скаков|место=|издательство=Коло|год=2001|страниц=224|страницы=135|isbn=5-901841-02-6}}&lt;/ref&gt;
&lt;gallery class=&quot;center&quot;&gt;
Файл:Мать Е. Созонова.jpg|''Акилина Логиновна, әсәһе&lt;br /&gt;&lt;br /&gt; ''
Файл:Marija Prokof'eva.jpg|''Марина Алексеевна Прокофьева, кәләше&lt;br /&gt;&lt;br /&gt; ''
Файл:Marija Prokof'eva2.jpg|''Марина Алексеевна Прокофьева, Полиция департаментының тикшереү эшенән фотоһүрәте 
Файл:Pallada Bogdanova-Belskaya 2.jpg|''Паллада Олимповна Богданова-Бельская, һөйәркәһе''
&lt;/gallery&gt;

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}

== Сығанаҡтар ==

* {{Из|БЭС|}}
* Созонов Егор Сергеевич // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред.  А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
* {{Из|Энциклопедии «Отечество»|}}
* ''А. Залесов.'' [http://www.hrono.ru/text/2006/zales12_06.html Две прогулки по Уфе, или Хаос вопреки Порядку]
* ''Ю. Узиков.'' [http://www.hrono.ru/text/2007/uzi03_07.html Краеведческий калейдоскоп]
* ''Закиров Р. С.'' [http://istoki-rb.ru/index.php?article=4122# Эсеры в Уфе] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140426214650/http://istoki-rb.ru/index.php?article=4122 |date=2014-04-26 }}
* {{Мәҡәлә|автор={{nobr|Ерофеев Н. Д.}}|заглавие=СОЗОНОВ (Сазонов) Егор Сергеевич|издание=Императорский Московский университет: 1755—1917|тип=энциклопедический словарь|автор издания={{nobr|А. Ю. Андреев}}, {{nobr|Д. А. Цыганков}}|место=М.|издательство=Российская политическая энциклопедия (РОССПЭН)|год=2010|страницы=669|isbn=978-5-8243-1429-8|ref=Императорский Московский университет}}

== Һылтанмалар ==

* «Терроризм по-уфимски» {{Youtube|hLT5D8dcEYQ}}
* Брошюра эсеров [https://web.archive.org/web/20131113160813/http://sic-transit.ru/blog/k_7_nojabrja/2013-11-07-51 «Памяти 15 июля 1904 г.»]
[[Категория:Яңынан ерләнгәндәр]]
[[Категория:Википедия:Викимәғлүмәттә сығанағы булған мәҡәләләр]]
[[Категория:1910 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:10 декабрҙә вафат булғандар]]
[[Категория:1879 йылда тыуғандар]]
[[Категория:7 июндә тыуғандар]]
[[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]]
[[Категория:Рәсәй революционерҙары]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:Өфө урамдары]]</text>
      <sha1>b7hz71ymvlu7qepf1c27088zix9i43e</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төмән дәүләт университеты</title>
    <ns>0</ns>
    <id>169296</id>
    <revision>
      <id>1279439</id>
      <parentid>1277509</parentid>
      <timestamp>2024-11-19T23:51:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>31336</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>1279439</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="47255" sha1="ernej9src0bfilcejow35a4mjiql669" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Төмән дәүләт университеты'''(ТюмГУ) — Төмән өлкәһендә беренсе университет, 1930 йылда асыла. 175 йүнәлеш буйынса белгестәр әҙерләй. Университет5-100 проектында — донъяның алдынғы фәнни белем биреү үҙәктәре араһында рәсәй юғары уҡыу йорттарының халыҡ-ара конкуренцияға һәләтлелеген арттырыу программаһында ҡатнашыусылар иҫәбенә инә.

== Дөйөм мәғлүмәт ==
Ҡаланың тарихи өлөшөндә юғары уҡыу йортоноң 15 корпусы урынлашҡан. Университет 15 уҡыу институтын, шул иҫәптән Дистанцион белем биреү институтын һәм Халыҡ-ара хеҙмәттәшлек төбәк институтын,[[Д. И. Менделеев исемендәге Тобольск педагогия институты|Тобольск]] һәм Ишим ҡалаларындағы филиалдарҙы, шулай уҡ Губкинский, Ноябрьск, Сорғот һәм Петропавловск (Ҡаҙағстан) ҡалаларында вәкиллектәрен үҙ эсенә ала.

Студенттарҙың дөйөм һаны — 27 000 кеше. 43 илдән 1 900-ҙән ашыу сит ил студенты килгән. Хеҙмәткәрҙәренең дөйөм һаны — 2 000-дән ашыу кеше.

Төмән дәүләт университеты Рәсәй эш биреүселәре НeadНunter рейтингының 28 юлына эйә булған берҙән-бер юғары уҡыу йорто&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.utmn.ru/presse/novosti/reytingi/122876/|title=ТюмГУ вошел в ТОП-100 рейтинга работодателей России|accessdate=2016-09-05}}&lt;/ref&gt;.

Уҡыу формалары: көндөҙгө, ситтән тороп уҡыу, дистанцион, бакалавриат, специалитет, магистратура, аспирантура, докторантура, квалификация күтәреү, икенсе юғары белем алыу.

=== Төмән агропедагогика институты ===
[[1930 йыл|1930 йылда году]] Төмән округы Советы башҡарма комитеты күрһәтмәһе буйынса Төмән агропедагогика институты (Агропед) ойошторола. Агропед сиктәрендә агрономия, химия-биология һәм физика-техника бүлектәре булдырыла. Төмән Агропедының тәүге ректоры итеп Владислав Северный тәғәйенләнә. [[1932 йыл]]да физика-математика һәм етәбиғәтте өйрәнеү факультеттары асыла.

=== Төмән дәүләт педагогия институты ===
[[1934 йыл]]да Агропед Төмән дәүләт педагогия институты (ТГПИ) итеп үҙгәртелә, ә [[1935 йыл]]да институттың тәүге сығарылышы була. [[1940 йыл]] башында институт Уставы ҡабул ителә. [[1934 йыл]]да ТДПИ эргәһендә уҡытыусылар институты ойошторола, [[1938 йыл]]да — урыҫ теле һәм әҙәбиәте факультеты, [[1939 йыл]]да — география факультеты, [[1941 йыл]]да — сит телдәр факультеты.

Бөйөк Ватан һуғышы ваҡытында институт хәрби рельстарға күсерелә. Күп кенә уҡытыусылар һәм студенттар фронтҡа китә. Институттың бер корпусы- Төмән ҡыҙҙар гимназияһының тарихи бинаһы — хәрби госпиталгә бирелә. Һуғыштың һуңғы йылында институт тормошо тыныс тормош юҫығына ҡайта башлай. 1945 йылда тарих факультеты булдырыла. Ҡала урамдарында йыл институты 1955—1964 йылдарҙа институт өсөн 1200 урынлыҡ яңы уҡыу корпусы (Республика урамы, 9-сы йорт) төҙөлә. Беренсе тапҡыр 1955 йылда тәүләп аспирантура асыла — физика кафедраһында.

=== Төмән дәүләт университеты ===
1973 йылдың 1 ғинуарында Төмән дәүләт педагогия институты университет итеп үҙгәртелә. 43 йыллыҡ эшмәкәрлеге дәүерендә 11 мең уҡытыксы әҙерләп сығара.

2011 йылда Төмән дәүләт университетын Төмән дәүләт нефть һәм газ университеты менән берләштереп уларҙың базаһында Көнбайыш-Себер федераль университеты (ЗСФУ) булдырыу тураһында асыҡтан-асыҡ иғлан ителә, әммә ул тормошҡа ашырылмай.

Шулай ҙа интеграциялау тренды һаҡлана. 2017—2020 йылдарҙа Төмән өлкәһе Хөкүмәте юғары уҡыу йорттарында ҡабаталанып килгән (дублирующие) һөнәрҙәрҙе ҡыҫҡартыу һәм берлектә алып барырлыҡ ғилми тикшеренеүҙәрҙең уртаҡ тематик йүнәлешен билдәләү инициаторы булараҡ, «Университеттар өсөн төмән инициативаһы»&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://vsluh.ru/news/society/329466|title=Владимир Якушев: У региона есть интеллектуальное будущее|publisher=Вслух.ру|lang=ru|accessdate=2020-05-04}}&lt;/ref&gt; проектын башлай. 2019 йылда Төмән дәүләт университеты «Фән» милли проекты буйынса илдәге тәүге&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.rvc.ru:443/press-service/media-review/eco/139797/|title=Путин: первые пять научно-образовательных центров создадут в 2019 году|publisher=www.rvc.ru|lang=en|accessdate=2020-05-04}}{{Недоступная ссылка|date=October 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; — [https://noc.utmn.ru/ Көнбайыш-Себер төбәк-ара фәнни-мәғариф үҙәгенең НОЦ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210420091615/http://noc.utmn.ru/ |date=2021-04-20 }} Төмән макротөбәгендәге: Төмән өлкәһе, Ханты-Манси автономиялы округы-Югра һәм Ямал-Ненец автономиялы округы университеттарын һәм ғилми ойошмаларын берҙәм проект менән берләштергән база майҙансығына әйләнә.

==== &lt;big&gt;Ғилми-тикшеренеү эшмәкәрлеге&lt;/big&gt; ====
Университет классик университет статусына тап килгән киң ғилми тикшеренеү йүнәлештәре спектырна эйә. 1970-се йылдарҙа: педагогия тикшеренеүҙәре методологияһы (РАО академигы В. И. Загвязинский), һөнәри белемдең социаль-иҡтисади проблемалары (РАО академигы Г. Ф. Куцев), криология (РФА академигы В. П. Мельников), конституция хоҡуғы (профессор Г. Ф. Чеботарёв) билдәле фәнни төркөмдәр барлыҡҡа килде. 2010 йылда беренсе мегагранттар конкурсы йомғаҡтары буйынса&lt;ref&gt;{{Мәҡәлә|ссылка=https://ru.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9F%D0%B5%D1%80%D0%B2%D1%8B%D0%B9_%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D0%BA%D1%83%D1%80%D1%81_%D0%BD%D0%B0%D1%83%D1%87%D0%BD%D1%8B%D1%85_%D0%BC%D0%B5%D0%B3%D0%B0%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%82%D0%BE%D0%B2&amp;oldid=106123549|заглавие=Первый конкурс научных мегагрантов|год=2020-04-05|язык=ru|издание=Википедия}}&lt;/ref&gt; Төмән университетында РАН ағза-корреспонденты Т. И. Моисеенко «Һыу сифаты, экосистема һәм экотоксикология тотороҡлоғо» лабораторияһына нигеҙ һалды.

2000 йылдан башлап юғары уҡыу йортоноң төп ғилми эшмәкәрлеген — экология — РФ атҡаҙанған экологы, профессор А. В. Соромотин етәкселегендәге экология һәм тәбиғи ресурстарҙы рациональ ҡулланыу ғилим-тикшеренеү институты билдәләй&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.niiecology.ru/|title=Тюменский Государственный Университет. Научно-исследовательский интитут экологии и рационального использования природных ресурсов ::: Главная :::|publisher=www.niiecology.ru|accessdate=2020-05-03}}&lt;/ref&gt;, вуз ғилми эштәренең яртыһынан күберәге индустриаль партнёрҙар заказы буйынса финанслана. Институт Германия, Норвегия һәм АҠШ университеттары менән оҙайлы хеҙмәттәшлек булдырҙы.2009-2016 йй. «Тирә-яҡ мөхит һәм тәбиғәт ресурстары менеджменты» тигән 6 халыҡ-ара конференция үтте. Әлеге ваҡытта институт Арктикала фундаменталь тикшеренеүҙәр башҡара, халыҡ-ара фәнни ялан мәктәптәре ойоштора&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://sunsiberia.utmn.ru/north/|title=Путь к северу|publisher=Путь к северу|accessdate=2020-05-03}}&lt;/ref&gt;.

«5-100» (2015—2020 йй.) проекты һәм эшмәкәрлек программаһы һәм Төмән өлкәһенең, Ханты-Манси, Ямал-Ненец автономиялы өлкәләре (2019—2024 йй.) Көнбайыш-Себер төбәк-ара фәнни-мәғариф үҙәге (НОЦ) программаһы буйынса&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://getbootstrap.com/docs/4.0/examples/jumbotron/|title=Западно-сибирский межрегиональный научно-образовательный центр|publisher=getbootstrap.com|lang=ru|accessdate=2020-05-03}}&lt;/ref&gt; университетта ғилми тикшеренеүҙәрҙең өҫтөнлөклө йүнәлеше билдәләнде&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.utmn.ru/nauka/nauchnaya-deyatelnost/napravleniya-issledovaniy/|title=Направления научных исследований|publisher=www.utmn.ru|accessdate=2020-05-03}}&lt;/ref&gt;; улар РФ фәнни-технологик үҫеш Стратегияһы: «Арктика: „һалҡын донъя“ ресурстары һәм тирә-яҡ мөхит хәле. Арктикала кеше», «Кеше, үҫемлек һәм хайуандарҙың биологик хәүефһеҙлеге» һәм «Газ индустрияһының цифрлашҡан трансформацияһы» өҫтөнлөгөнә тап килә.

Биологик хәүефһеҙлекте тәьмин итеү проблемалары — 2017 йылда барлыҡҡа килгән Экология һәм ауыл хужалығы биологияһы институты (X-BIO)&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.utmn.ru/x-bio/|title=Институт экологической и сельскохозяйственной биологии (X-BIO) - Тюменский государственный университет|publisher=www.utmn.ru|accessdate=2020-05-03}}&lt;/ref&gt; — акарология буйынса донъя лидерының ғилми тикшеренеүҙәре үҙәгендә&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://news.utmn.ru/news/nauka-i-innovatsii/773460/|title=ТюмГУ – мировой лидер в области акарологии|publisher=news.utmn.ru|accessdate=2020-05-03}}&lt;/ref&gt;. X -BIO тикшеренеү Институтында, опто- һәм микрофлюидика, тәбиғи ҡушылмалар химияһы һәм биоинформаптика ҡаҙаныштарына таянып, быуынтыҡ аяҡлыларҙың биологик төрлөлөгөн өйрәнеү һәм һаҡлауҙың һөҙөмтәле юлдарына йүнәлтелгән. 2004 йылда Төмән университетында асылған тамсы кластеры рәүешендәге 2D-аэрозолде — яңы физик күренеште тикшереү перспективалары планда. X-BIO составына РФ наноиндрустияһының үҫеше маҡсатлы программаһына ярашлы булдырылған электрон һәм зонд микроскоптар һәм «Нанофаб-100» фәнни-технологик комплекс менән йыһазландырылған «Нанотехнология»&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.utmn.ru/x-bio/about/struktura-instituta/noc-nanotekhnologii/|title=Научно-образовательный центр «Нанотехнологии» - Институт экологической и сельскохозяйственной биологии|publisher=www.utmn.ru|accessdate=2020-05-03}}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; фәнни-мәғариф үҙәге инә.

Яңы етештереү һәм цифрлы технологиялар вузда инженер һәм иҫәпләү инфраструктураһының уҙышлы үҫеше (опережающее) нигеҙенә таянып алға бара. 2015 йылда вольфрам менән һриәк осраусы ер материалдарынан ҡушылмалары нигеҙендә композицион материалдар Инжиниринг үҙәге асылды., Улар төбәктәге тармаҡтарҙы фәнни тәьмин итә: быяла һәм металлургия сәнәғәте — ферроиретмәләр етештереү&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://news.utmn.ru/news/innovatsii/948108/|title=Инжиниринговый центр ТюмГУ: создано новое партнерство в интересах экономики региона|accessdate=2020-09-06}}&lt;/ref&gt;. 2020 й. донъя кимәлендәге ғилми үҙәктәр булдырыу һәм үҫтереү программаһында ҡатнашып, ТюмГУ консорциумы составында «Алдынғы цифрлы технологиялар»&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.minobrnauki.gov.ru/ru/press-center/card/?id_4=2992|title=Министерство науки и высшего образования Российской Федерации|accessdate=2020-09-06}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200920040009/https://minobrnauki.gov.ru/ru/press-center/card/?id_4=2992 |date=2020-09-20 }}&lt;/ref&gt; НЦМУ барлыҡҡа килтерҙе.


Төмән дәүләт университеты — климат, ерҙе файҙаланыу һәм биотөрлөлөк халыҡ-ара селтәр проекттарында, шул иҫәптән Арктикала: «SASCHA»&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.uni-muenster.de/SASCHA/en/index.html|title=SASCHA - Sustainable land management and adaptation strategies to climate change for the Western Siberian corn-belt|publisher=www.uni-muenster.de|accessdate=2020-05-03}}&lt;/ref&gt; Германия университеттары консорциумы (Германия федераль мәғариф һәм фәнни тикшеренеүҙәр министрлығының гранты буйынса-2011-2016) университетының һәм мәғариф министрлығының, «КлимЭко» РФФИ һәм Финляндия Академияһы гранты буйынса (2018—2020 йылдарҙа), «Арктика төбәгендә аҡыллы берләшмәләр» Норвегия хөкүмәте гранты буйынса (2018—2021 йй.), «SODEEP» Европа юғары уҡыу йорттары консорциумы (2019—2021 йй.), «SERUS» РФФИ гранты буйынса һәм Бельмонт Форумы (2020—2022)&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://news.utmn.ru/news/konkursy-i-granty/856792/|title=Коллектив исследователей под руководством профессора ТюмГУ изучит открытые городские пространства Арктики|publisher=news.utmn.ru|accessdate=2020-05-03}}&lt;/ref&gt; һ. б. проекттарында ҡатнаша. ELIPS-4 халыҡ-ара проекты Европа космос агентлығы (ESA) ойошмалар консорциумына инә. РНФ гранттары буйынса, Көнбайыш Себерҙән тыш,&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://news.utmn.ru/news/nauka-segodnya/824134/|title=Акарологи ТюмГУ сегодня работают на трех континентах|publisher=news.utmn.ru|accessdate=2020-05-04}}&lt;/ref&gt; Австралияла, Мексикала, Чилиҙа, Көньяҡ Африка Республикаһында һәм РФФИ-ҙа ғилми экспедициялар үткәрә.

2019 йылда Төмән дәүләт университетында төрлө фондтарҙың 73 гранты буйынса тикшеренеү проекттары үтәлде&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.utmn.ru/nauka/granty-i-proekty/|title=Гранты и проекты|publisher=www.utmn.ru|lang=ru|accessdate=2020-05-03}}&lt;/ref&gt;.

===== '''&lt;big&gt;Халыҡ-ара эшмәкәрлеге&lt;/big&gt;''' =====
1980-се йй. Төмән университетына Болгариянан 59, Монголиянан 30 студент уҡырға килә. 1988 йылдың 29 ноябрендә [[:en:Lakehead University|Лэйкхедский университеты]] (Канада) менән халыҡ-ара хеҙмәттәшлек буйынса беренсе килешеүгә ҡул ҡуйыла, һәм Төмән дәүләт университеты приполярье университеттарының Халыҡ-ара ассоциацияһы ағзаһы булып китә. 1991 йылдың июнендә Төмән университетында приполярье университеттарының II халыҡ-ара конференцияһы үтә, унда докладтар менән Канада, АҠШ, Финляндия һәм Швеция ғалимдары сығыш яһай. Был ваҡытта уҡытыусылар һәм студенттар менән беренсе алмашыу башлана. 1991—1993 йылдарҙа Президент программаһы буйынса йыл һайын бер студент уҡырға ебәрелә, улар араһында — Андрей Толстиков. 1990-сы йылдарҙа ҠХР университеттары менән бәйләнеш башлана. Беренсе килешеү Хэйлунцзян университеты — менән, 1992 йылда ҡул ҡуйыла, Далянь университеты — 1995 йылда, был 60 ҡытай студентын уҡырға ҡабул итеү мөмкинлеге бирә.

1993 йылдан «Tempus-Tacis» программаһы буйынса Европа Союзы менән хеҙмәттәшлеге башлана Тәүге проект [[:en:University of Wolverhampton|Вулвэрхемптон университеты]] (Бөйөк Британия) менән берлектә тел белгестәре әҙерләүҙе камиллаштырыуға йүнәлтелә. Икенсе проект буйынса Төмән дәүләт университетында халыҡ-ара лингвистик үҙәк ойошторола. Европа партнёрҙары менән артабанғы проект тары һөҙөмтәләре буйынса, Төмән университетында экология үҙәге асыла, уҡытыусылар һәм студенттарҙың европа университеттарында стажировкаһы ойошторола, европа зачёт системаһына кредиттар ебәреү тәжрибәһе өйрәнелә (ECTS). Евросоюз менән хеҙмәттәшлекте координациялау үҙәге-Халыҡ-ара хеҙмәттәшлек Төбәк институты ([https://www.utmn.ru/riic/about-riic/ РИМС]). Проект буйынса программала ҡатнашыусыларға 2015 йылдан Төмән дәүләт университеты «Tempus» программалары буйынса 3 проектта һәм «Erasmus+» программаһы буйынса 8, проектта ҡатнашты, шуларҙан 3 проектта — Рәсәйҙән координатор ролендә.

Төмән өлкәһе Германияның Түбәнге Саксония федераль ере менән хеҙмәттәшлек итә. Түбәнге Саксония хөкүмәте аҡсаһы һәм Евросоюз гранттары иҫәбенә хоҡуҡ һәм иҡтисад өлкәһендә [[:de:Leuphana Universität Lüneburg|Люнебург Университеты]] менән хеҙмәттәшлек булдырылды. Академик алмашыуҙар немец хеҙмәте менән хеҙмәттәшлек (DAAD) уҡытыусыларҙы йыл һайын Германия университеттарына стажировкаға ебәреү мөмкинлеген бирҙе. Мюнстер ҡалаһындағы Вильгельм исемендәге Вестфаль университеты тарафынан координацияланған университеттар консорциумы менән «SASCHA» ғилми-тикшеренеү проекты ҙур ваҡиға булды торҙо, унда Германия Федераль Мәғариф һәм ғилми тикшеренеүҙәр министрлығының 4,2 миллион евро күләмендәге гранты буйынса (2011—2016 йылдар) Көнбайыш Себерҙә климат үҙгәреүе менән бәйле биотөрлөлөктөң һәм ер менән файҙаланыу үҙгәреүҙәре тикшерелде. Германия менән бәйләнештәрҙе координациялау өсөн [https://www.utmn.ru/deutsch/steller-zentrum/ Георг Вильһельм Стеллер рәсәй-немец хемәттәшлек үҙәге] ойошторола (2016 г.). Немец теле өлкәһендә мәҙәни һәм белем биреү программаларын [https://www.utmn.ru/deutsch/ressourcenzentrum/ Немец теле һәм мәҙәниәте ресурс үҙәге] — Гёте институты партнёры көйләй.

2013 йылдаТөмән университетында [https://www.utmn.ru/obrazovanie/dopolnitelnoe-professionalnoe-obrazovanie/regionalnyy-tsentr-franko-rossiyskogo-sotrudnichestva/o-tsentre/ Төбәк хеҙмәттәшлегенең франция-рәсәй үҙәге], мәғлүмәт үҙәге эш башлай, ул француз теле ресурстары үҙәген Кампюс Франс мәғлүмәт пункты менән берләштерә. 2004 йылдан ТюмГУ Рәсәйҙәге Франция илселеге менән хеҙмәттәшлек итеүсе университеттар селтәренә инә. Үҙәк Төмән университеты һәм Франция университеттары менән берлектәге икеләтә диплом 6 магистрлыҡ программаһын көйләй. ТюмГУ-ның төп партнёрҙары — Страсбург университеты, Мец ҡалаһындағы Лотарингия университеты, Тулуза университеты — Жан Жорес. Үҙәк директоры Ф. Г. Золотавина 2018 йылда Академик пальмалар ордены кавалеры булды&lt;ref&gt;{{Мәҡәлә|ссылка=https://ru.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A1%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%BE%D0%BA_%D0%BD%D0%B0%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%B6%D0%B4%D1%91%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D1%85_%D0%BE%D1%80%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D0%BE%D0%BC_%D0%90%D0%BA%D0%B0%D0%B4%D0%B5%D0%BC%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B8%D1%85_%D0%BF%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BC&amp;oldid=106732245|заглавие=Список награждённых орденом Академических пальм|год=2020-05-02|язык=ru|издание=Википедия}}&lt;/ref&gt;.

2004 йылда АҠШ университеттары менән хеҙмәттәшлек Төмән дәүләт университетында ғилми һәм инновацион эшмәкәрлекте үҫтереүгә ярҙам итеү маҡсатынан ойошторолдо. IREX 4 пилот проект буйынса Төмән университеты хеҙмәткәрҙәренең Индиана университетында (Блумингтон ҡалаһы) стажировкаһы ойошторола. АҠШ мәғарифы Департаменты гранты буйынса Индиана университеты менән «Глобаль экологик проблемалар һәм телдәрҙе өйрәнеү» проекты үтәлде. 2009—2013 йылдарҙа уҡытыусылар һәм студенттар менән алмашыу ойошторолған. 2016—2017 йылдарҙа Евразия һәм НПФК фонды программаһы буйынса Нью-Йорк штаты университетының [[:en:State University of New York College of Environmental Science and Forestry|Экология һәм урман үҫтереү колледжы]] менән экология өлкәһендә магистратура һәм аспирантураны модернизациялау проекты үтәлде. 2019 йылда&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://tass.ru/ural-news/6244223|title=Центр биобезопасности лесов открыли в Тюменском госуниверситете|publisher=[[ТАСС]]|accessdate=2020-05-04|lang=ru}}&lt;/ref&gt; [[:en:Northern Arizona University|Төньяҡ Аризона университеты]] менән Урмандарҙың биохәүефһеҙлеге үҙәге булдырылды.

БДБ илдәренән Ҡаҙағстан, Үзбәкстан, Тажикстан һәм Әзербайжан менән хеҙмәттәшлек үҫешә. Петропавловск ҡалаһында (Ҡаҙағстан) ТюмГУ вәкиллеге эшләй. 2017 йылдан Л. Н. Гумилёв исемендәге Евразия милли университеты менән «Кеше һәм бизнес хоҡуҡтарын яҡлау»&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://news.utmn.ru/news/priyem/322310/|title=ТюмГУ открывает новую магистратуру на актуальную правозащитную тематику|publisher=news.utmn.ru|lang=ru|accessdate=2020-05-04}}&lt;/ref&gt; икеләтә диплом магистр программаһы тормошҡа ашырыла.

Сит ил студенттарының күбеһе — БДБ илдәренән, башлыса Урта Азиянан (2019 йылдың 1 октябренә 880 -Ҡаҙағстандан, 621 — Үзбәкстандан). 2015 йылдың Әҙерлек бүлегендә алыҫ сит илдәрҙең студенттары һәм тыңлаусылары артты, бигерәк тә Колумбиянан һ. б. Латин Америкаһы, шулай уҡ ғәрәп илдәренән. Дистанцион белем алыу институтында 600 сит ил гражданы уҡый.

Төмән дәүләт университетында сит ил студенттары һәм белгестәренә ярҙам итеү сервис үҙәктәре селтәре булдырылған: Ғәрәп үҙәге, Латин Америкаһы һәм Кариб бассейны илдәре үҙәге, Ҡытай үҙәге, Корея үҙәге. Австрия һәм Венгрия кабинеттары булдырылған. Вузда сит ил студенттарына ярҙам итеүҙе ойоштороусы ирекмәндәр — бадди эшләй&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.utmn.ru/studentam/molodezhka/stud-soobshchestva/international/baddi/|title=Бадди ТюмГУ|publisher=www.utmn.ru|lang=ru|accessdate=2020-05-04}}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;. [https://www.utmn.ru/o-tyumgu/mezhdunarodnaya-deyatelnost/inostrannym-studentam/assotsiatsiya-inostrannykh-studentov/ ТюмГУ сит ил студенттары Ассоциацияһы] бар. Йыл һайын «CultFest»&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://news.utmn.ru/news/mezhdunarodnaya-deyatelnost/721365/|title=«CultFest»: весь мир за один день|publisher=news.utmn.ru|lang=ru|accessdate=2020-05-04}}&lt;/ref&gt; фестивале уҙғарыла.

Төмән дәүләт университеты менән хеҙмәттәшлеккә ҙур өлөш индергән сит ил ғалимдары уҡыу йортоноң почётлы докторы титулына: Майкл Питер Таунзенд (Бөйөк Британия), [https://www.utmn.ru/en/international/international-partnerships/visiting-professors/107682/ Эдгар Вагнер]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} (Германия), Ирина Антанасиевич (Сербия) һәм Чжу Юйфу (ҠХР), Маркку Кулмала (Финляндия), Норберт Хёльцель (Германия), Бһарат Бушан (АҠШ)&lt;ref&gt;{{Мәҡәлә|ссылка=https://nlbb.engineering.osu.edu/news/2019/09/prof-bharat-bhushan-received-honorary-doctorate-prestigious-university-tyumen-russia-0|заглавие=Prof. Bharat Bhushan received an Honorary Doctorate from the prestigious University of Tyumen, Russia|язык=en}}&lt;/ref&gt;, Пеэтер Арвилайд (Эстония), Гай Ланза (АҠШ) һәм Ольга Грауманн (Германия) лайыҡ булды.

== Инклюзив белем биреү ==
Европа берлашмәһенең «Темриѕ» (2014—2016 йылдар) программаһы проекты буйынса, [[:de:Stiftung Universität Hildesheim|Хильдесһайм фонд университеты]] (Германия) менән берлектә, Төмән дәүләт университетында инклюзив белем биреүҙең компетентлылыҡ үҙәге ойошторола&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Центр инклюзивного образования|url=https://www.utmn.ru/obrazovanie/dopolnitelnoe-professionalnoe-obrazovanie/tsentr-inklyuzivnogo-obrazovaniya/index.php|accessdate=2016-10-11}}&lt;/ref&gt;, грант аҡсаһына һаулыҡ мөмкинлектәре сикләнгән кешеләр өсөн махсус ҡорамалдар һатып алынған. Үҙәк инженеры [http://youngscience.gov.ru/sovet/personnel/Fahrutdinov/ А.Фәхретдинов] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210226090155/http://youngscience.gov.ru/sovet/personnel/Fahrutdinov/ |date=2021-02-26 }} һуҡырҙар һәм насар күргәндәр өсөн электрон дәреслек әҙерләне — [https://www.utmn.ru/presse/teleradiokanal-evrazion/videoarkhiv/gost-studii/item/119980/ СИОЛЛА] — Брайль шрифтын ҡулланып уҡыу һәм яҙыуға өйрәнеү күнекмәләрен бирә.

2017 йылда ТюмГУ-да инвалидтар һәм һаулыҡ мөмкинлеге сикләнгән кешеләрҙе уҡытыу өсөн Ресурс уҡыу-методик үҙәге (РУМЦ) булдырылған. Төмән өлкәһе, Ханты-Манси-Югра автономиялы өлкәһе, Красноярск крайы, Омск һәм Томск өлкәләре вуздары РУМЦ партнёрҙары булып тора.

== Нәшриәте ==
Юғары уҡыу йортонда нәшриәт эшмәкәрлеге 1930 йылдан башлана. Тәүге баҫмаһы «Ғилми яҙмалар»&lt;ref&gt;[https://www.utmn.ru/o-tyumgu/tyumgu-today/istoriya/ История]&lt;/ref&gt;.[[1996 йыл]]да ТюмГУ структураһында нәшриәт ойошторола.

[[1998 йыл]]да «Төмән дәүләт университеты Хәбәрсеһе» сығарыла башлай. Журнал ВАК рецензиялаған фәнни журналдар исемлегенә ингән. [[2014 йыл|2014 йылдың]] SCIENCE INDEX дисциплиналар-ара журналдар рейтингында «Төмән дәүләт университеты Хәбәрсеһе» 409 позициянан 65-се урынды биләй.

ТюмГУ-да «Вестник ТюмГУ»&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Vesntik TSU|url=https://vestnik.utmn.ru/eng/|work=Vesntik TSU|accessdate=2018-06-12|language=en}}&lt;/ref&gt;, «Университет и регион» (2017 — UTMN)&lt;ref&gt;[https://www.utmn.ru/presse/pechatnye-smi-tyumgu/ezhenedelnik-universitet-i-region/ Журнал UTMN («Университет и РЕГИОН»)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180418161159/https://www.utmn.ru/presse/pechatnye-smi-tyumgu/ezhenedelnik-universitet-i-region/ |date=2018-04-18 }}&lt;/ref&gt;, «Acarina» һ. б. журналдар баҫыла. «Acarina» журналдарҙың SCIMAGO рейтингы буйынса Agricultural and Biological йүнәлеше буйынса рәсәй журналдары араһында беренсе юлды биләй, SJR 0,507 эйә, систематика, талпандар фаунистикаһы һәм экологияһы өлкәһендә ғилми мәҡәләләр баҫтыра. BRICS Law Journal BRICS БРИКС илдәрендәге хоҡуҡи аспекттарҙы яҡтырта. 2017 йылдан инглиз телендә яңы [https://siberian-socium.utmn.ru/about/ «Siberian Socium»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210118045835/https://siberian-socium.utmn.ru/about/ |date=2021-01-18 }} журналы сыға башланы.

== Төмән дәүләт университеты ректорҙары ==
* Владислав Северный (1930—1932)
* Николай Шибанов (1932—1934)
* Сергей Сорокин (1934—1940)
* Константин Семёнов (1939—1940)
* Михаил Королёв (1940—1944)
* Ирина Тужик (1944—1948)
* Василий Тихонов (1948—1953)
* Александр Дунаев (1953—1956)
* Иван Инжеватов (1956—1958)
* Николай Карлов (1958—1959)
* Владимир Клейменов (1959—1970)
* Виктор Дерябин (1970—1973)
* Игорь Александров (1973—1981)
* Алексей Ивандаев (1987—1992)
* Геннадий Куцев (1981—1987), (1992—2007)
* Геннадий Чеботарёв (2007—2013)
* Валерий Фальков (2013—2020)

== Университет структураһы ==

=== Уҡыу институттары ===
* Финанс-иҡтисади институты (ФЭИ);
* Дәүләт һәм хоҡуҡ институты (ИГиП);
* Математика һәм компьютер фәндәре институты (ИМиКН);
* Химия институты (ИнХим);
* Физика-техник институты (ФТИ);
* Ер тураһындағы фәндәр институты (ИнЗем);
* Биология институты (ИнБИО);
* Социаль-гуманитар фәндәр институты (СоцГум)&lt;ref&gt;{{Cite news|title=В ТюмГУ создали большой Институт социально-гуманитарных наук (СоцГум)|url=https://www.utmn.ru/presse/novosti/uchenyy-sovet/329222/|accessdate=2018-03-18|language=ru}}&lt;/ref&gt;;
* Физик культура институты (ИФК);
* Дистанцион белем биреү институты (ИДО);
* [https://www.utmn.ru/x-bio/ Экология һәм ауыл хужалығы биологияһы институты] (X-BIO)&lt;ref&gt;{{Cite news|title=X-BIO — новый научный центр в области изучения фундаментальных основ биологической безопасности растений|url=https://72.ru/text/gorod/372842185433088.html|accessdate=2018-05-09}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180509220659/https://72.ru/text/gorod/372842185433088.html |date=2018-05-09 }}&lt;/ref&gt;;
* Перспективалы тикшеренеүҙәр мәктәбе (SAS)&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Новый образовательный формат: ТюмГУ открывает Школу перспективных исследований|url=https://www.utmn.ru/presse/novosti/obrazovanie/294532/|accessdate=2018-03-18|language=ru}}&lt;/ref&gt;;
* Халыҡ-ара хеҙмәттәшлек төбәк институты (РИМС);
* [https://polytech.utmn.ru/ Политехник мәктәп]&lt;ref&gt;{{Cite news|title=ПОЛИТЕХНИЧЕСКАЯ ШКОЛА ТЮМГУ ОТКРОЕТСЯ 9 СЕНТЯБРЯ|url=https://moi-portal.ru/novosti/15152-politekhnicheskaya-shkola-tyumgu-otkroetsya-9-sentyabrya/|language=ru}}&lt;/ref&gt;;
* Психология һәм педагогика институты (ИПиП);

=== Филиалдары ===
* [[Д. И. Менделеев исемендәге Тобольск педагогия институты|Тобольский педагогический институт имени Д. И. Менделеева]]
* Ишимский педагогический институт имени П. П. Ершова

=== Уҡыу һәм халыҡ-ара подразделениелары ===
* Төмән дәүләт университеты гимназияһы
* Һәләтлеләр мәктәбе
* Өҫтәлмә профессиональ белем алыу
* Экологик белем биреү үҙәге
* Халыҡ-ара һәм мәҙәниәт-ара белем биреү үҙәге
* Франция-рәсәй хеҙмәттәшлеге төбәк үҙәге
* Немец теле һәм мәҙәниәте ресурс үҙәге
* Георг Вильһельм Стеллер рәсәй-немец хеҙмәттәшлеге үҙәге
* [https://www.utmn.ru/nauka/nauchnaya-infrastruktura/n-i-tsentry/tsentr-tyurkologii/ Төркиәт үҙәге] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201126213549/https://www.utmn.ru/nauka/nauchnaya-infrastruktura/n-i-tsentry/tsentr-tyurkologii/ |date=2020-11-26 }}

=== Фәнни һәм инновацион подразделениелар ===

=== Идаралыҡтары ===

== Билдәле тамамлаусылар ==
Төмән дәүләт университетын тамамлаусылар араһында — федераль министрҙар ([[Якушев Владимир Владимирович|В. В. Якушев]], ВН.Фальков), губернаторҙар (А. В. Моор, Д. А. Артюхов), күренекле фән, мәҙәниәт һәм спорт эшмәкәрҙәре.

РФ фән һәм юғары белем биреү министры В. Н. Фальков 2013—2020 йылдарҙа Төмән дәүләт университеты ректоры вазифаһын башҡарҙы.

== Иҫкәрмәләр ==

== Әҙәбиәт ==
* 25 лет — 25 имен (25-летию Тюменского гос. университета посвящается). Тюмень, 1998. 208 с.
* Высшая школа Тюмени на рубеже веков. Тюмень, изд-во ТюмГУ, 2000. 156 с.
* Год в деталях. События, изменившие университет. Тюмень, 2016. 122 с.
* Данилов В. А. Помню //Сибирский исторический журнал. 2006/2007. С. 76-85. — ISBN 5-88081-586-2
* Жить на высоте идей своего времени: итоги 2012—2018. Тюмень, 2018. 197 с.
* Криницкий А. Я., Придорожный А. В. От института к университету. Тюменский государственный педагогический институт в период 1960-х — начала 1970-х гг. //Вестник ТюмГУ. 1999. № 2. С. 213—215.
* Кружинов В. М., Сокова З. Н. Из истории высшего образования в Тюменском регионе // Казанский педагогический журнал. 2017. № 2 (121). С. 135—139.
* Отчёт ректора Г. Н. Чеботарёва о результатах реализации стратегических задач инновационного развития Тюменского государственного университета в 2007—2012 гг. Тюмень, изд-во ТюмГУ, 2012. 199 с.
* Первый вуз земли тюменской: Тюменский государственный университет. 1930—2005. Тюмень, изд-во ТюмГУ, 2005. 352 с.
* Профессора: очерки, интервью, зарисовки и информация о профессорах Тюменского государственного университета. Тюмень, изд-во ТюмГУ, 2010. 596 с.
* ТГУ в зеркале прессы. Тюмень, 1998. 248 с.
* Тюменский государственный педагогический институт. 1930—1960 гг. Тюмень, 1961. 94 с.
* Тюменский государственный университет. Тюмень, 2002. 64 с.
* Тюменский государственный университет. Екатеринбург, Реал-Медиа, 2009. 90 с. — ISBN 978-5-98266-069-5
* Тюменский государственный университет: осмысление пройденного. Тюмень, 1998. 180 с.
* Тюмень университетская: Альбом. Тюмень, 2005. 84 с. — ISBN 5-88081-452-1
* Ческидова Н. П. История археологической деятельности в Тюменском государственном университете //Земля Тюменская: Ежегодник Тюменского обл. краевед. музея: 2005. Вып. 19. Тюмень, 2006. С. 168—178.
* Шафранов-Куцев Г. Ф. Университет и регион. Тюмень, 1997. 223 с.
* Шафранов-Куцев Г. Ф. Я сам торил свою тропу: книга воспоминаний. Тюмень, 2000. 258 с.
* Энциклопедия Тюменского государственного университета. Тюмень, 2015. 584 с. — &lt;nowiki&gt;ISBN 978-5-400-01108-5&lt;/nowiki&gt;

== Һылтанмалар ==
* {{Cite web|author=|datepublished=|url=http://nano72.utmn.ru/|title=Национальная нанотехнологическая сеть по Тюменской области|publisher=Тюменский государственный университет|accessdate=2009-10-31|archiveurl=https://www.webcitation.org/65RXO7WhN|archivedate=2012-02-14}}{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111101192808/http://nano72.utmn.ru/ |date=2011-11-01 }}
* [http://www.utmn.ru/ Тюменский государственный университет]
* [http://www.a-mx.ru/ Справочник «Абитуриент-МХ»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20211125021722/http://a-mx.ru/ |date=2021-11-25 }}
* [http://www.dlearn.org/directory/организации/Институт-дистанционного-образования-Тюменского-государственного-университета-ИДО-ТюмГУ dLearn.org:Институт дистанционного образования Тюменского государственного университета (ИДО ТюмГУ)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201202163920/http://www.dlearn.org/directory/%D0%BE%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B7%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%B8/%D0%98%D0%BD%D1%81%D1%82%D0%B8%D1%82%D1%83%D1%82-%D0%B4%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D0%BE-%D0%BE%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%8F-%D0%A2%D1%8E%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE-%D0%B3%D0%BE%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%80%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D0%BE-%D1%83%D0%BD%D0%B8%D0%B2%D0%B5%D1%80%D1%81%D0%B8%D1%82%D0%B5%D1%82%D0%B0-%D0%98%D0%94%D0%9E-%D0%A2%D1%8E%D0%BC%D0%93%D0%A3 |date=2020-12-02 }}
* [http://www.utmn.ru/ Тюменский государственный университет]!
[[Категория:Алфавит буйынса университеттар]]</text>
      <sha1>ernej9src0bfilcejow35a4mjiql669</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сыуаш опера һәм балет театры</title>
    <ns>0</ns>
    <id>177123</id>
    <revision>
      <id>1279415</id>
      <parentid>1236232</parentid>
      <timestamp>2024-11-19T17:37:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>31336</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>1279415</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8055" sha1="lw33pg1ehn6gcjexqdxlehd62hbzc2a" xml:space="preserve">{{Достопримечательность 
|Тип                      = Театр
|Русское название         = Сыуаш дәүләт опера һәм балет театры
|Оригинальное название    = 
|Изображение              = TOB-2017.jpg
|Подпись изображения      = Сыуаш дәүләт опера һәм балет театры
|Ширина изображения       = 300px
|Статус                   = 
|Страна                   = Рәсәй
|Название местоположения  = Ҡала
|Местоположение           = Чебоксарҙа
 |lat_dir = N|lat_deg = 56|lat_min = 08|lat_sec = 40 
 |lon_dir = E|lon_deg = 47|lon_min = 14|lon_sec = 13
 |region        = RU
 |CoordScale    = 2000
|Тип здания =
|Архитектурный стиль =
|Автор проекта =
|Строитель =
|Основатель =
|Первое упоминание =
|Основание = 1960
|Основные даты = {{Достопримечательность/Даты||||||}}
|Упразднён =
|Начало строительства =
|Окончание строительства =
|Здания = {{Достопримечательность/Здания||||||}}
|Состояние =
|Сайт = [http://opera21.ru/ Официальный сайт]
|Commons =
}}
'''Сыуаш дәүләт опера һәм балет театры''' (чуваш. ''Чăваш патшалăх оперăпа балет театрĕ'') — 1993 йылда Чебоксарҙа, Сыуаш дәүләт музыкаль театры нигеҙендә ойошторолған тетар.

== Театр тарихы ==
Сыуаш музыкаль-драма театры 1960 йылда Ф. Васильевтың «Шывармань» («Һыу тирмәне») беренсе сыуаш милли операһы менән асыла. Коллективты [[Марков Борис Семенович|Борис Семенович Марков]] етәкләй.

1967 йылда Г. Хирбюның «Нарспи» операһы этаплап ҡуйыла, ул К. Иванов исемендәге САССР дәүләт премияһы менән билдәләнә. Шулай уҡ беренсе балет спектакле «Жизель» (А. Адан) күрһәтелә.

1969 йылда театр труппаһы үҙ аллы Сыуаш музыка театры итеп үҙгәртелә, 1993 йылда Сыуаш дәүләт опера һәм балет театры булып эшләй башлай.

1991 йылдан театр сәхнәһендә йыл һайын — Максим Михайлов исемендәге Халыҡ-ара опера фестивале, 1997 йылдан Халыҡ-ара балет фестивале үткәрелә.

== Артистар ==

=== Опера труппаһы ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! СОПРАНО !! МЕЦЦО-СОПРАНО !! ТЕНОР !! БАРИТОН !! БАС
|-
| Ольга Васильева || Елена Галкина || Василий Васильев || Сергей Алексеев || Михаил Мокшанов
|-
| Ольга Вильдяева || Валентина Двойнова || Илья Гурьев || Константин Ефремов || Константин Москалёв
|-
| Мария Еланова || Светлана Ефремова || Анатолий Канюка || Пётр Заломнов || Андрей Николаев
|-
| Зинаида Прокопьева || Маргарита Финогентова || Сергей Кузнецов || Николай Иванов ||
|-
| Татьяна Прытченкова ||  || Василий Николаев || Иван Николаев ||
|-
| Валентина Смирнова ||  || Дмитрий Сёмкин || Андрей Михайлов ||
|-
| Елена Соколова ||  || Иван Снигирёв || Руслан Осипов ||
|-
| Надежда Степанова ||  || ||  ||
|-
| Татьяна Тойбахтина ||  ||  ||  ||
|-
| Людмила Яковлева ||  ||  ||  ||
|}

=== Балет труппаһы ===
Труппала Йошкар-Ола, Петербург һәм Рәсәйҙең башҡа ҡалаларынан артистар эшләй. Бейеүселәр Рәсәйҙә һәм сит илдәрҙә гастролдәрҙә ҡатнаша.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! ӘЙҘӘҮСЕ СОЛИСТАР !!ӘЙҘӘҮСЕ СОЛИСТАР !! СОЛИСТАР !! СОЛИСТАР
|-
| Анастасия Абрамова || Айдар Хисамутдинов || Лидия Говорченко || Геннадий Виноградов
|-
| Татьяна Альпидовская || Дмитрий Абрамов || Любовь Липатова || Константин Дунаев
|-
| Татьяна Андреева || Андрей Субботин || Светлана Львова || Станислав Культин
|-
| Маргарита Камыш || || Анна Серёгина || Карим Мубаракшин
|-
| Елена Лемешевская || || Ольга Сапаркина ||
|-
| Ольга Прыткова ||  ||  ||
|-
| Марианна Чемалина ||  ||  ||
|}

== Әҙәбиәт ==
* ''[[Заломнов Пётр Дмитриевич|Заломнов П. Д.]]'' Марков Борис Семенович, Чувашский государственный театр оперы и балета и ведущие мастера его сцены. — Чебоксары, 2002. — С. 25-26.

== Һылтанмалар ==
* [http://opera21.ru/ Сайт Чувашского государственного театра оперы и балета] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111016193256/http://opera21.ru/list.php?c=festivali |date=2011-10-16 }}
* [http://gov.cap.ru/info.aspx?gov_id=49&amp;type=main&amp;id=3536645 Михаил Игнатьев посетил гала-концерт XXI Международного балетного фестиваля]
* [https://specialradio.ru/oih/chuvashskij-gosudarstvennyj-teatr-opery-i-baleta/ Чувашский государственный театр оперы и балета] — статья на портале specialradio.ru / 08.06.2017
* [https://web.archive.org/web/20110720223431/http://opera21.ru/page.php?id=124 Гала-концерт в селе Аликово]
* [https://web.archive.org/web/20080503225602/http://rosteatr.ru/ballet/386/index.html Сайт театра]
* [http://gov.cap.ru/home/57/webbibl/Markov.htm В.Давыдов-Анатри о Борисе Маркове]
* [http://mkrf.ru/news/regions/volga/detail.php?id=80473 Гала-концертом завершился оперный фестиваль в Чувашии] {{Webarchive|url=https://archive.ph/20121222051756/http://mkrf.ru/news/regions/volga/detail.php?id=80473 |date=2012-12-22 }}{{ref-ru}}
* [http://chuvash.org/news/4920.html Культура: Чувашские артисты вернулись из Европы]
* [http://chuvash.org/news/6837.html Театр оперы и балета откроет сезон оперой «Нарспи»]
* [http://chuvash.org/news/13937.html Новая «Золушка» и немцам понравилась]
* [http://chuvash.org/news/15469.html Для ремонта театра оперы балета выделили 13 миллион рублей]
* [https://chuvash.org/news/16252.html Перед театром буде чувашский орнамент]
* [https://chuvash.org/news/18282.html На фестивале балет «Сарпике»: «в самом деле интересный»]
* [https://chuvash.org/news/24563.html Название Театра оперы и балета написано по-чувашски]

[[Категория:Алфавит буйынса театрҙар]]</text>
      <sha1>lw33pg1ehn6gcjexqdxlehd62hbzc2a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Февраль инҡилабы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>177248</id>
    <revision>
      <id>1279443</id>
      <parentid>1278788</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T02:16:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>31336</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>1279443</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="357760" sha1="evgtro16tkwn5u7oc1pcdota1ju1xya" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Рәсәйҙә 1917 йылғы Февраль инҡилабы''' (совет тарихнамәһендә — '''Февраль буржуаз-демократик революцияһы'''&lt;ref&gt;[https://history..ru/297105 История Всесоюзной коммунистической партии (большевиков). Краткий курс]{{Недоступная ссылка|date=August 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} / Под ред. Комиссии ЦК ВКП (б). — М., 1938&lt;/ref&gt; йәки '''Февраль түңкәрелеше'''&lt;ref&gt;''[[Генкина, Эсфирь Борисовна|Генкина Э. Б.]]'' Февральский переворот // Очерки по истории Октябрьской революции / под общ. ред. [[Покровский, Михаил Николаевич|М. Н. Покровского]]. Т. 2. — М.—Л., 1927.&lt;/ref&gt; шулай уҡ '''Февраль сыуалыштары''' һәм '''Февральщина,''' көнбайышта шулай уҡ '''Март революцияһы ('''[[Юлиан календары|яңы стиль календарына]] ярашлы, {{lang-en|March Revolution}}) атамаһы йышыраҡ ҡулланыла — [[Монархия]]ны ҡолатыуға һәм Рәсәйҙә бөтә закон сығарыу һәм башҡарма власты үҙ ҡулына туплаған [[:ru:Временное правительство России|Ваҡытлы хөкүмәт]] булдырыуға алып килгән күмәк кешенең, [[Санкт-Петербург|Петроград]] эшселәренең һәм петроград гарнизоны һалдаттарының, хөкүмәткә ҡаршы сығышы. Революцион ваҡиғалар 1917 йылдың февраль аҙағы — март башы осорон (шул ваҡытта Рәсәйҙә ғәмәлдә булған [[юлиан календары]] буйынса) үҙ эсенә алған.

Властың киҫкен сәйәси көрсөгө, либераль-буржуаз даирәләрҙең батшаның үҙе генә ҡулында тотҡан сәйәсәте менән ҡырҡа ризаһыҙлығы, революцияға ҡушылған меңләгән хәрбиҙән торған баш ҡала гарнизонындағы «сыуалыш» шарттарында, 1917 йылдың 27 февралендәге дөйөм забастовка ҡораллы ихтилалға әүерелә; баш күтәреүселәр яғына күскән ғәскәр ҡаланың иң мөһим пункттарын, хөкүмәт биналарын яулай. Батша хөкүмәтенә тоғролоҡ һаҡлаған аҙ һанлы һәм тарҡау көстәр баш ҡаланы солғап алған анархияны туҡтата алмай, ә фронттан саҡыртылған бер нисә часть ҡалаға инә алмай.

Февраль революцияһының төп һөҙөмтәһе — Николай II батшаның тәхеттән баш тартыуы, [[Романовтар]] династияһының хакимлығы туҡтауы. Илдәге бөтә власть һуғыш осоронда барлыҡҡа килгән буржуаз йәмәғәт ойошмалары (Бөтә Рәсәй земский союзы]], Ҡала союзы, Үҙәк хәрби сәнәғәт комитеты) менән тығыҙ бәйләнгән кенәз [[Георгий Евгеньевич Львов]] рәйеслегендәге Ваҡытлы хөкүмәт ҡулына күсә. Ваҡытлы хөкүмәт сәйәси тотҡондарға амнистия, гражданлыҡ ирке, полицияны «халыҡ милицияһы» менән алмаштыра, урындағы үҙидара реформаһын иғлан итә&lt;ref name=autogenerated5&gt;{{cite web|url=http://www.kara-murza.ru/books/pravo/pravo2.html|title=Гл. 2. Государство и право после Февральской революции 1917 г.|author=[[Кара-Мурза, Сергей Георгиевич|Кара-Мурза С. Г.]]|work=История советского государства и права|accessdate=2011-08-29|archiveurl=|archivedate=}}&lt;/ref&gt;.

Революцион-демократик көстәр менән параллель рәүештә — Эшсе һәм һалдат депутаттарының Петроград советы барлыҡҡа килә — һәм был ике власлыҡ тигән билдәләмә аңған хәлгә алып килә.

1917 йылдың 14 мартында яңы власть [[Мәскәү]]ҙә, марть дауамында — бөтә илдә урынлаша.

1917 йылдың аҙағында Петроградта башланған Октябрь революцияһы Ваҡытлы хөкүмәтте юҡ итә, һәм большевик партияһы сәйәси власҡа килә&lt;ref name=&quot;чёрная книга гл 1&quot; /&gt;. Ике революция Рәсәй дәүләт ҡоролошонда кардиналь үҙгәрештәр: Февраль революцияһы, граждандар татыулығын, власть легитимлығын һаҡлап, монархияны төшөрҙө, Октябрь революцияһы — граждандар татыулығын һәм власть легитимлығын тарҡатып, Совет власын урынлаштырҙы.

== Инҡилап алдынан күҙәтелгән социаль-сәйәси хәл ==

=== Оппозиция ===
Февраль революцияһы алдынан был осорҙа эшләгән Рәсәй империяһының IV саҡырылыш Дәүләт Думаһы ысынында башта хөкүмәтенә батшаға ҡаршы оппозицияла торған төп үҙәккә әүерелә. Думаның уртаса либераль күпселеге 1915 йылда уҡ батшаға асыҡтан-асыҡ ҡаршы торған Прогрессив блок барлыҡҡа килтерә; Парламент коалицияһының үҙәге Конституцион-демократик партия (кадеттар, лидеры Милюков Павел Николаевич) һәм 17 октябрь союзы (октябристар. Самодержавие идеялары яҡлы уң монархист депутаттар ҙа, һул радикалдар ҙа (меньшевиктар һәм трудовиктар) блокка инмәй ҡалды; РСДРП(б) (большевистик фракция) һуғышты дауам итеүгә ҡаршы булғаны өсөн, [[1914 йыл]]дың ноябрендә ҡулға алына.

Думаның төп талабы — Рәсәйҙә Дума тәғәйенләгән һәм Дума алдында ғына ''яуап тотҡан''ғына ''Яуаплы хөкүмәт'' булдырыу. Ысынында был дәүләт ҡоролошон самодержавие йәки батшаның сикләнмәгән власынан Бөйөк Британия өлгөһөндә конституцион монархияға әйләндереү була.

Рәсәй империяһының Беренсе донъя һуғышына йәлеп ителеүе Рәсәй сәнәғәтен хәрби рельстарға күсереүҙе талап итте. Режимдың көсһөҙлөгө арҡаһында бөтә урында хөкүмәт кәрәк кимәлдә яралылар һәм ғәриптәр тураһында хәстәрлек, ҡалаларҙы һәм фронтты тәьмин итеү буйынса шөғөлләнә алмағанлыҡтан, үҙҙәренең иңенә көндәлек эште йөкләгән төрлө йәмәғәт комитеттары һәм союздары барлыҡҡа килә. [[1915 йыл]]да эре рәсәй сәнәғәтселәре Хәрби-сәнәғәт комитеттары — империяның хәрби тырышлығыын хуплаусы бойондороҡһоҙ йәмәғәт ойошмаларын формалаштырҙы (''ҡарағыҙ [[Оборона буйынса айырым кәңәшмә''). Февраль революцияһы осорона Үҙәк хәрби-сәнәғәт комитеты һәм Бөтә Рәсәй земский һәм ҡала союздары (Земгор) Баш комитеты етәкләгән был хәрәкәт, ''яуаплы министрлыҡ'' лозунгыһын күтәреп, ысынында Дәүләт Думаһына яҡынайған оппозицияның фекерен таратыусыға әйләнде. Ваҡытлы хөкүмәттең буласаҡ бер нисә эшмәкәре лә Хәрби-сәнәғәт комитеттарынан килде. Үҙидараның киң хәрәкәте өҫкә ҡалҡырға тырышты, әммә хөкүмәт уларҙы етерлек дәрәжәлә хупламаны. Гражданлыҡ йәмәғәтселеге элементтары менән бәйләнеште яйға һалыу урынына, Николай II 1915 йылдың авгусында, хәрби еңелеүҙәр фонында үҙ-үҙен үлтереүгә тиң аҙым яһаны — Юғары Баш командующий дәрәжәәһен алды. Юғары Баш командующий Ставкаһында үҙенең поезында изоляцяла ултырған Николай II 1915 йылдың көҙөнән үк ысынында ил менән туранан-тура идара итеүҙә ҡатнашмай, ә популярлығы булмаған ҡатыны, императрица [[Александра Фёдоровна]] билдәлелек яулай&lt;ref name=&quot;чёрная книга гл 1&quot; /&gt;.

Бөтә 1916 йыл буйына власть тарҡалыуы дауам итә. Дәүләт думаһы — берҙән-бер һайланған орган — ултырыштарын йылына бер нисә аҙнаға ғына йыйыла, министрҙар бер туҡтауһыҙ алмашына, һәм бер аҙ компетентлы, популярлығы булмағаны урынына унан бер ере лә яҡшыраҡ булмағаны килә&lt;ref name=&quot;чёрная книга гл 1&quot; /&gt;.

Батша хөкүмәте менән Хәрби-сәнәғәт комитеттары араһындағы мөнәсәбәттәр һалҡын була. Меньшевик Гвоздев Кузьма Антонович етәкләгән Үҙәк хәрби-сәнәғәт комитетының эш төркөмө (улар Петросоветтың үҙәге була) бигерәк тә һарыуҙарын ҡайната. 1917 йылдың башында улар &quot;Ҡанлы йәкшәмбе&quot;нең йыллығын билдәләүҙе хуплай. 1917 йылдың ғинуар аҙағында ЦВПК-ның эш төркөмө Дәүләт Думаһының сираттағы сессияһын асыуға тура килтереп хөкүмәткә ҡаршы яңы демонстрация ойошторорға теләй; улар «самодержавие режимын ҡыйыу ҡыйратырға» тигән саҡырыуы власть башында торғандарға оҡшамай. 1917 йылдың 27 ғинуарына ҡаршы төндә төркөм ағзалары ҡулға алына&lt;ref&gt;[http://socialist.memo.ru/books/html/rg_vpk.html Российские социалисты и анархисты после Октября 1917 года]&lt;/ref&gt;. Февраль революцияһы барышында баш күтәәргән эшселәр һәм һалдаттар уларҙы төрмәнән сығара.

=== Распутин тирәһендәге ығы-зығы ===
1916 йыл аҙағына юғары дәүләт власының Распутин Григорий Ефимович һәм уның эргәһендәгеләр тирәләй ғауға сылбыры арҡаһында абруйы төшә. Возмущение Распутинщинаға ҡарата асыу рәсәй ҡораллы көстәренә лә — офицерҙарға ла, кесе так чиндарға ла барып етә. Батшаның һәләкәтле хаталары, батша власына ышаныстың юғалыуы менән бергә, уның сәйәси изоляцияһына, ә әүҙем оппозиция булыуы сәйәси инҡилапҡа килтерҙе&lt;ref name=&quot;StateDuma1916&quot;&gt;[https://web.archive.org/web/20070702120844/http://www.kodeks.ru/noframe/free-duma?d&amp;nd=723110207&amp;nh=1 Государственная Дума. Заседание первое. 1 ноября 1916 г. Стенографический отчёт.]&lt;/ref&gt;. Власть үрендә ил мәнфәғәттәренә хыянат барлығы тураһында имеш-мимеш киң тарала; йәмәғәт фекере иң төп хыянатсы тип императрица Александра Фёдоровнаны иҫәпләй. Императрица һәм Распутиндың интим бәйләнеше тураһында ла хәбәр йөрөй.

Императрица тураһында халыҡ араһында таралған имеш-мимеш ысын фантастик характерлы була. Бер нисә тапҡыр ул шпионаж өсөн ҡулға алынған икән, имеш, Царском Селола уның [[Берлин]] менән тура бәйләнешкә сығыу мөмкинлеге булан икән тигән хәбәр тарала. 1916 йылдың ғинуарында, имеш, императрица Николай II менән айырыла һәм монастырға китә икән тигән һүҙ тарала. Британия хәрби министры Китченер Гораций Герберт һәләк булғандан һуң, императрица, этник немка булғанлыҡтан, Германияға уның тураһында мәғлүмәт биргән тип һөйләй башлайҙар. Февраль революцияһынан һуң царскосельский һарайында ентекле темтеү үткәрелә, әммә бер ниндәй ҙә «тура сымдар» һәм «радиотелеграф станциялар» табылмай. 1917 йылдың мартынан октябренә тиклем Ваҡытлы хөкүмәттең Ғәҙәттән тыш тәфтиш комиссияһы ентекләп «хыянат» (шулай уҡ батша хөкүмәтенең ришүәтселеге) раҫлауҙарын эҙләй. Йөҙәрләгән кешенән һорау алына, һәм бер нимә лә табылмай. Комиссия императрицаның Рәсәйгә хыянаты тураһында хатта һүҙ ҡуҙғатырға ла сәбәп юҡ тигән һығымта яһай&lt;ref&gt;''Уткин А. И.'' Забытая трагедия. Россия в Первой мировой войне. — Смоленск: Русич, 2000. — С. 164.&lt;/ref&gt;.

Йәмәғәт фекере «Распутин тарафынан тәғәйенләнеүселәр» тип йөрөтөлгән бер нисә кеше (мәҫәлән, Трепов Александр Фёдорович һәм Хвостов Алексей Николаевич) уға лояллек һаҡларға йыйынғандары ла булмай.

Урыҫ православие сиркәүенең Изге Синодында кадрҙар килеүе айырата ығы-зығылы була&lt;ref&gt;[http://www.pravoslavie.ru/arhiv/060815105100.htm Письма митрополита Антония (Храповицкого) митрополиту Арсению (Стадницкому). Часть 4.]&lt;/ref&gt;.

«Алйотлыҡмы әллә хыянатмы?» — Милюков Павел Николаевич 1916 йылдың 1 ноябрендә Дәүләт Думаһы ултырышында һөйләгән билдәле телмәрендә шундай һорау ҡуйған&lt;ref name=autogenerated2&gt;[https://web.archive.org/web/20070702120844/http://www.kodeks.ru/noframe/free-duma?d&amp;nd=723110207&amp;nh=1 Заседание первое 1 ноября 1916 г. Стенографический отчёт]&lt;/ref&gt;. Кадет партияһы — батшаға һәм уның хөкүмәтенә ҡаршы берләшкән оппозиция авангарды — лидерының атаҡлы телмәре парламент оппозицияһының (Прогрессив блок) батша һәм уның сәйәси курсына хәл иткес һөжүмгә күсеүен билдәләй. 1916 йылдың 16 декабрендә, Распутинды үлтергән көндә, Николай II Дәүләт думаһын һәм Дәүләт советын 3 көнгә раштыуа каникулына ебәргән.

=== «Бөйөк кенәз фрондаһы» һәм «яуаплы министрлыҡ» талабы ===
1916 йылдың көҙөнән башлап, һул радикалдар һәм либераль Дәүләт думаһы ғына түгел, әммә хатта батшаның иң яҡын туғандары ла — бөйөк кенәздәр Николай II-гә ҡаршы оппозицияға баҫа. Уларҙың демарштары «бөйөк кенәз фрондаһы» атамаһы менән тарихҡа инде. Бөйөк кенәздәрҙең уртаҡ талабы Распутин Григорий Ефимовичты һәм батшабикә-немканы ил менән идара итеүҙән ситләтеү һәм ''яуаплы министрлыҡ'' индереү була. Бөйөк кенәз өсөн саманан тыш радикаль ҡарашы менән бөйөк кенәз Николай Михайлович айырылып торған. Тикшеренеүсе С. В. Куликов уны фронданы «кристаллаштырыу» үҙәге тип атай. Император фамилияһының либераль идеяларға асыҡтан-асыҡ теләктәшлек белдергән башҡа вәкилдәре араһында тикшеренеүсе шулай уҡ бөйөк кенәз Александр Михайловичты (Николай I ейәне), Николай II-нең кейәүен принц Ольденбургский Пётр Александровичты, Мария Павловна Мекленбург-Шверинская әбеһен һәм хатта киләсәктә тәхет вариҫы тип фаразланған бөйөк кенәз Михаил Александровичты исемләй. Куликов билдәләүенсә, батшаға ҡаршы оппозицияға хатта үҙ әсәһе, тол императрица Мария Фёдоровна (Александр III батша ҡатыны) ла баҫа, 28 октябрҙә [[Киев]]та ул туранан-тура Штюрмер Борис Владимировичты отставкаға оҙатыуҙы талап итә.

2 декабрҙә, Николай Михайловичҡа батша йәбере (опала) йүнәлтелгәндән һуң, фронданы етәкләгән бөйөк кенәз Павел Александрович, от имени семейного совета Романовтарҙың ғаилә кәңәшмәһе исеменән батшанан конституция индереүен талап итә. [[1916 йыл]]дың 29 декабрендә монархист юғары ҡатлам һүҙ ҡуйышыусылары (заговорщики) төркөмө Григорий Распутинды үлтерә. Заговорҙа ҡатнашыусылар (кенәз Юсупов Феликс Феликсович, Пуришкевич Владимир Митрофанович һ.б.) араһында бөйөк кенәздәрҙең береһе — Дмитрий Павлович та була. Распутинды үлтергәндән һуң «фронданың» ҡараштары тағы ла ҡыйыуыраҡ була барған.

Әммә батша &quot;фронда&quot;ны еңел тыя. 1917 йылдың 22 ғинуарына, төрлө һылтау менән, бөйөк кенәздәр столицы великих князей Николай Михайловичты, Дмитрий Павловичты, Андрей һәм Кирилл Владимировичтарҙы баш ҡаланан һөрә. Улар опалаға йәки йәбергә эләгә.

«Фронда» менән бәйле тарих Февраль революцияһы ваҡиғаларында туранан-тура дауам итә. Монархияны һаҡлап ҡалырға тырышып, бөйөк кенәздәр Михаил Александрович, Кирилл Владимирович һәм Павел Александрович 1917 йылдың 1 мартында подписали проект манифеста «Урыҫ халҡына тулы конституция тураһында» манифесының проектына ҡул ҡуя (''«бөйөк кенәз манифесы»'' тексын, һөйләүҙәренсә, Клопов Анатолий Алексеевич әҙерләгән), һәм төҙөүселәр планы буйынса, уға   Николай II лә ҡул ҡуйыр тейеш булған. Петроградта ҡораллы ихтилал еңгәндән һуң, ҡайһы бер бөйөк кенәздәр Ваҡытлы хөкүмәтте хуплай. 9, 11 һәм 12 марттарҙа премьер-министр кенәз Львов исеменә бөйөк кенәздәр Николай Николаевич, Александр Михайлович, Борис Владимирович, Сергей Михайлович, Георгий Михайлович һәм принц Александр Ольденбургскийҙан телеграммалар килә&lt;ref name=&quot;alexanderyakovlev.org&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.alexanderyakovlev.org/almanah/inside/almanah-doc/60890|author=Великий князь Андрей Владимирович|title=Выдержки из дневника за 1917 год|accessdate=2011-01-12|archiveurl=https://www.webcitation.org/69TT1tbzI?url=http://www.alexanderyakovlev.org/almanah/inside/almanah-doc/60890|archivedate=2012-07-27|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;.

Революция алдындағы һуңғы айҙарҙа Николай II «яуаплы министрлыҡ» раҫлау тураһындағы баҫымға дусар ителә. Либераль Дума һәм бөйөк кенәздәр «фрондаһынан» тыш, был талаптарға тағы ла бик күп кеше ҡушыла. Британия илсеһе Дж. Бьюкенен, Дәүләт Думаһы рәйесе Родзянко М. В., мәскәү дворяндарының әйҙәүсеһе Базилевский П. А., союздаштарҙың Петроград конференцияһында ҡатнашҡан британ делегацияһы башлығы лорд А. Милнер һ. б.

=== Николай II-гә ҡаршы заговорҙар ===
Распутинды үлтергәндән һуң, XVIII быуат һарай түңкәрелештәре өлгөһө менән Николай II батшаның бөйөк кенәздәрҙең береһе файҙаһына тәхеттән баш тарттырыу планы ла була. Ричард Пайпс мәғлүмәте буйынса, шуға оҡшаш беренсе заговор Ваҡытлы хөкүмәттең буласаҡ премьер-министры, ул саҡта Земгор эшмәкәре кенәз  Львов Георгий Евгеньевичҡа ҡаршы була, уның урынына ғәскәрҙә популярлыҡ яулаған бөйөк кенәз Кесе Николай Николаевич ултыртылырға тейеш була. Бөйөк кенәз ул тәҡдимдән баш тарта. Бынан һуң яңы батша кандидатураһы итеп Николай II-нең туғаны, бөйөк кенәз Михаил Александрович (Александр III-нөң улы) ҡарала. План буйынса, Михаил регентлығындағы йәше етмәгән вариҫ файҙаһына батшаны тәхеттән баш тартыуға мәжбүр итеү.

Октябристар башлығы (Беренсе донъя һуғышы осоронда Үҙәк Хәрби-сәнәғәт комитеты рәйесе) Гучков Александр Иванович рассказывал в эмиграцияла саҡта былай тип һөйләй: 1916 йылдың көҙөнә «һарай түңкәрелеше тураһында фекерҙәр тыуа. Был төркөмгә (Некрасов Николай Виссарионович һәм Гучков, Терещенко Михаил Иванович, кенәз Вяземский» ҡушыла&lt;ref&gt;[http://www.hrono.ru/biograf/bio_g/guchkov_ai.php А. И. Гучков рассказывает… // Вопросы истории. — 1991. — № 7/8. — С. 205—206.]&lt;/ref&gt;. 1916 йылдың көҙөндә Гучков ике-өс фронт командующийын (Рузский Николай Владимирович етәкселегендә) һәм бер нисә Петроград Тимер юл Департаменты чиновнигын һәм Февраль революцияһы алдынан ғына Юғары Баш командующий штабы начальнигы генерал Михаил Васильевич Алексеевты заговорға йәлеп итә&lt;ref&gt;''Кобылин В. С.'' Анатомия измены. Истоки антимонархического заговора. — СПб, 2005.&lt;/ref&gt;. 1917 йылдың 9 февралендә  года в кабинете председателя IV Дәүләт думаһы рәйесе Михаил Владимирович Родзянко кабинетында думаның оппозицион фракциялары лидерҙарының кәңәшмәәһе була. Түңкәрелеш 1917 йылдың апреленән дә һуң булмаҫҡа тейеш була (апрелгә Антанта буйынса союздаштар менән берлектә фронтта һөжүм ойошторолорға тейеш була, һәм был патриотизм тойғоларын тоҡандырасаҡ). Заговорсыларҙың планы ябай була (һәм 1 мартта тормошҡа аша): Могилёвтағы Ставкаһына сираттағы барғанында батша поезын тотҡарларға (был бурыс Төньяҡ фронты командующийы Рузскийға йөкмәтелә) һәм, ҡулға алғандан һуң, батшаны тәхетенән баш тарттырыу&lt;ref&gt;''Старцев В. И.'' Русское политическое масонство начала XX века. — СПб., 1996. — С. 150.&lt;/ref&gt;. По данным Сергея Мельгунова, в феврале 1917 года с Родзянко встречался также и генерал Алексеев&lt;ref&gt;На путях к дворцовому перевороту. (Заговоры перед революцией 1917 г.). — Париж, 1931.&lt;/ref&gt;.

Ҡайһы бер тикшеренеүселәр &lt;ref&gt;''Катков Г. М.'' [http://you1917-91.narod.ru/katkov_fevr_rev.html Февральская революция] (Гл. 1, 8).&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;''Яковцев Я. В.'' Что такое коррупция? // Тайны. — 2010. — 16 января.&lt;/ref&gt; полагают, что резкое обострение противостояния власти и оппозиции в 1916 — 1917 йыл башында власть һәм оппозицияның ҡаршы тороуының киҫкенләшеүе   было вызвано обвинениями власть Земгор һәм Хәрби-сәнәғәт комитеттарын (оппозиция булдырған һәм контролдә тота, ләкин дәүләт дотациялай) ришүәтселектә (коррупция) ғәйепләй&lt;ref group=&quot;К&quot;&gt;''[[Воронин В. Е.]]'' [http://www.portal-slovo.ru/history/39994.php Земство в годы Первой мировой войны и революций 1917 года. МПГУ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130309205255/http://www.portal-slovo.ru/history/39994.php |date=2013-03-09 }}: «Летом 1916 г. правая печать (газета „Русское слово“ и др.), поддерживавшая правительство, развернула против либерально настроенных лидеров Земгора мощную политическую кампанию. Земгор обвинялся в растрате 500 млн руб., выданных ему казной, а также в финансовой поддержке революционных организаций и произвольном освобождении разных лиц от военной службы. Правые деятели видели в деятельности Земгора попытку создания параллельного правительства.»&lt;/ref&gt;&lt;ref group=&quot;К&quot;&gt;Катков пишет: «Всероссийский Союз Земств и Городов стал мощным фактором российской общественной жизни. Он предоставлял работу тысячам людей, оперировал огромными суммами и занимался частными делами миллионов российских граждан. Но ни у земств, ни у городских управ не было достаточных материальных средств, чтобы вести такую грандиозную работу, так что с самого начала они в большой мере зависели от государственных дотаций. Были созданы особые комитеты для контроля над государственными фондами, отпускаемыми этим организациям (Земгору и затем Военно-промышленным комитетам). …Правительство до поры до времени затаилось, выжидая момента, когда помощь общественных организаций станет ненужной и можно будет наконец-то спросить с них отчёт в экономической и политической коррупции, поводов к чему накопилось достаточно». Там же Катков добавляет: «Изумительно, что при всём этом Россия столького добилась, и в такой короткий срок. В 1916 году снабжение армии оружием и боеприпасами было налажено и, после стабилизации фронта зимой 1915—1916 гг., летом 1916 года обеспечило успех так называемого Брусиловского прорыва» (''Катков Г. М.'' [http://you1917-91.narod.ru/katkov_fevr_rev.html Февральская революция] (Гл. 8. Штурм самодержавия)).&lt;/ref&gt;.

Генерал Батша охрана отделениеһы генералы Спиридович Александр Иванович Петроградтағы 1917 йылдың 20 февраль ваҡиғаларын былай тип һүрәтләй
{{начало цитаты}}
Охранный отделениенан ҡайһы берәүҙәрҙе күреп, хәлгә өмөтһөҙлөк менән ҡарауҙарын аңланым. Һәләкәт етеп килә, ә министр, күрәһең, хәлде аңламай, кәрәкле саралар күрелмәй. Бәлә буласаҡ. Григорий Ефимович Распутинды үлтереү ниндәйҙер хаос, анархия тыуҙырҙы. Бөтәһе лә ниндәйҙер түңкәрелеш көтә. Хөкүмәткә, Юғары Власҡа дөйөм баҫым синтезы барлығын белдем. Батша ҡатынын күрә алмайҙар, Батшаның ҡалыуын теләмәйҙәр. Батшаның китеүе тураһында яратмаған министрҙың алмашыныуы кеүек һөйләйҙәр. Тиҙҙән Александра Фёдоровнаны (Николай II-ҙың ҡатыны) һәм Анна Александровна Вырубованы үлтерәсәктәре тураһында госпиталь операцияһы һымаҡ итеп һөйләйҙәр. Ҡаршы сығыусы офицерҙарҙы, ҡайһы бер полктарҙы исемләйҙәр, Бөйөк кенәздәр заговоры тураһында һөйләйҙәр, барыһы ла Александр III-нөң улы Михаил Александровичты Рәсәйҙә идара итәсәк батшаның Регенты тип атай.
{{конец цитаты}}

Николай II бер нисә тапҡыр үҙенә ҡаршы әҙерләнгән заговорҙар тураһында ишетә, әммә ул хәбәрҙәрҙе арттырып-шаштырып еткерелгән мәғлүмәт тип ҡарай.

=== Революция алдынан барлыҡҡа килгән хәрби хәл ===
Февраль революцияһы урыҫ армияһының Беренсе донъя һуғышындағы хәрби уңышһыҙлыҡтары эҙемтәһе тгән фекер йәшәй{{sfn|Уорт|2006|loc=Глава 1. Царская Россия и мировая война| с= 9|name=}}. Әммә замандаштары,&lt;ref name=autogenerated1&gt;[http://militera.lib.ru/research/golovnin_nn/index.html ''Головин Н. Н.'' Военные усилия России в Первой мировой войне. / В 2-х тт. — Париж: Тов-во объединённых издателей, 1939]&lt;/ref&gt;, хәҙерге заман тарихсылары мәғлүмәте буйынса&lt;ref&gt;Истории России. XX век: 1894—1939 / Под ред. А. Б. Зубова — {{М.}}: Астрель-АСТ, 2010. — С. 368—369.&lt;/ref&gt;, төшөнкө кәйеф фронтҡа ҡарағанда, тылда һәм иң көслө пессимизм һәм оппозиция Петроградта була&lt;ref name=autogenerated3&gt;[http://vivovoco.astronet.ru/VV/PAPERS/HISTORY/FEBRUARY.HTM#36 ''Давидсон А. Б.'' Февраль 1917 года. Политическая жизнь Петрограда глазами союзников // Новая и новейшая история, № 1, 2007.]&lt;/ref&gt; — по мнению некоторых исследователей, в Петрограде это походило на повальное безумие или «массовую истерию»&lt;ref&gt;[http://you1917-91.narod.ru/katkov_fevr_rev.html ''Катков Г. М.'' Февральская революция]&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;ReferenceB&quot;&gt;''Шамбаров В. Е.'' Белогвардейщина. — {{М.}}: «Форт», 1996. — Глава «Империя перед гибелью».&lt;/ref&gt;.

1915 йылдың яҙғы-йәйге бөйөк сигенеүе һәм «снарядҡа мохтажлыҡ» уңышлы хәл ителә, Рәсәйҙә 1916 йыл хәрби яҡтан уңышлы була, 1917 йылға фронттарҙағы хәл тотороҡло була&lt;ref name=autogenerated1 /&gt;&lt;ref&gt;''Спиридович А. И.'' Великая Война и Февральская Революция 1914—1917 гг. — Минск, «Харвест», 2004.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;''Гурко В. И.'' Война и революция в России. Мемуары командующего Западным фронтом. 1914—1917. — {{М.}}, «Центрполиграф», 2007.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://militera.lib.ru/h/kersnovsky1/15.html ''Керсновский А. А.'' История Русской армии. Мировая война] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110516092245/http://militera.lib.ru/h/kersnovsky1/15.html |date=2011-05-16 }}.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Winston Churchill. The World Crisis 1916—1918. Vol.1. — N.Y., 1927. — P. 227—228.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Истории России. XX век: 1894—1939 / Под ред. А. Б. Зубова — {{М.}}: Астрель-АСТ, 2010. — С. 368.&lt;/ref&gt;. 1917 йылдың апреленә Антанта илдәренең Петроград конференцияһы (1917 йылдың ғинуар-феврале үтә) киң берҙәм һөжүм планлаштырған. Инглиз миссияһы башлығы Милнер, Лондонға ҡайтҡас, Бөйөк Британия хәрби кабинетына Рәсәйҙә «һарай революцияһы»), моғайын, һуғыш тамаланғандан һуң булыр, тип еткерә&lt;ref name=autogenerated2/&gt;.

Петроградта ҡалған союздаш державалар илселәре бигерәк төшөнкө кәйефтә була. 1916 йылдың октябрендә Петроградта урынлашҡан запас батальондарҙа сыуалыш башлана, унда 181-се полктағы запас батальондың ҡоралланмаған һалдаттары ходе Выборг яғында баш күтәргән эшселәргә ҡушыла. Октябрь аҙағында забастовкасыларҙы таратырға саҡырылған һалдаттар полицияға ут аса, һәм уларҙы казактар ҡыуа. Тикшеренеүсе Нефёдов Сергей Александрович билдәләүенсә, казактар баш күтәреүселәргә ҡорал ҡулланыуҙан баш тарта башлай. Шулай итеп, фронтта хәл тотороҡло булыуға ҡарамаҫтан, 1917 йылдың февралендә бөтә Петроград тиерлек тиҙҙән инҡилап булырын көткән. Британия тарихсыһы Бернард Пэрс был ҡапма-ҡаршылыҡты былай тип баһаланы: «''фронт сәләмәт ине, тыл серегәйне''».

Планлаштырылған 1917 йылғы яҙғы һөжүм алдынан батша хөкүмәте 1916 йылда 2-се разрядлы һуғышсыларҙан 4-се сират дивизиялар формалаштырырға ҡарар итә. Ричард Пайпс был һалдаттар өлкән йәштәгеләрҙән йыйыла, һәм уларҙың күпселеге мобилизацияға киҫкен ҡаршы була. Хәрби тарихсы А. А. Керсновский был полктарҙың хәрби әҙерлеге иң түбән була. Батша хөкүмәтенең иң ҙур хатаһы: империяның ҡайнап торған баш ҡалаһын ғәскәрҙәр күсереү пункты итеп файҙаланыуында.

Һуғыш хужалыҡ бәйләнештәре системаһына, бигерәк тә ҡала һәм ауыл араһындағы бәйләнешкә, зыян килтерә, шул сәбәпле илдә аҙыҡ-түлек буйынса хәл киҫкенләшә, «продразвёрстка» индереү ҡарары хәлде тағы ла ҡатмарлаштыра. Әммә 1916 йылғы уңыш ҙур була, продразвёрстка менән бер үк ваҡытта 1916 йылда ирекле баҙарҙа ғәмәлдәге дәүләт һатып алыуҙары системаһы ла һаҡланған була. Шуның менән бергә, тикшеренеүсе С. А. Нефёдов, 1916 йылдың көҙөндә — 1916/1917 йылдар ҡышында икмәк менән тәьмин итеүҙә килеп сыҡҡан өҙөклөктәрҙе ентекле тикшереп, хәрби инфляция шарттарында ауыл етештереүселәре, хаҡтарҙың тағы ла күтәрелеүенә өмөт итеп, аҙыҡ-түлекте күпләп хужалығында ҡалдырырға тырыша&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://hist1.narod.ru/Science/Russia/Fevr1917.htm |title=Февральская революция в России |accessdate=2007-11-29 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20101122160916/http://hist1.narod.ru/Science/Russia/Fevr1917.htm |archivedate=2010-11-22 |deadlink=yes }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101122160916/http://hist1.narod.ru/Science/Russia/Fevr1917.htm |date=2010-11-22 }}&lt;/ref&gt;.

Беренсе донъя һуғышы башланғандан һуң 2,5 йыл эсендә Рәсәйҙә 4 Министрҙар Советы рәйесе, 6 эске эштәр министры, 4 хәрби министр, 4 юстиция һәм игенселек министры алмашына, был күренеште «министрҙарҙың йыш алмашыныуҙары (чехарда)» тип атайҙар. Либераль дума оппозицияһын иң ныҡ асыуландырғаны — Германия менән һуғыш осоронда этник немец Борис Владимирович Штюрмерҙың премьер-министр итеп тәғәйенләнеүе була&lt;ref name=autogenerated3 /&gt;.

=== Петроградта стачка хәрәкәте ===
1917 йылдың ғинуар-февралендә Рәсәйҙә барлығы фабрка инспекцияһы күҙәтеүенә буйһонған предприятиеларҙа 676 мең кнше баш күтәрә, шуларҙан ғинуарҙа 60 %, февралдә — 95 % сәйәси стачкаларҙа ҡатнаша&lt;ref&gt;История СССР. (XIX — начало XX в.). / Под ред. И. А. Федосова. — {{М.}}, 1981. — С. 376.&lt;/ref&gt;.

1917 йыл башына Петроградтың 902 предприятиеһында 400 мең кеше хеҙмәт итә, шуларҙан 200—220 меңе — кадровый эшсе. «Ҡанлы йәкшәмбе» (9 ғинуар) йыллығын билдәләгән көндө Арсенал, Обуховский, Невский, Александровский заводтары, Путиловские заводы (һуңғараҡ - Киров заводы) һәм судоверфь, башҡа предприятиелар забастовкаға ҡушыла (барлығы 150 мең кеше)&lt;ref name=&quot;Петроград&quot;&gt;{{книга|заглавие=Санкт-Петербург. Петроград. Ленинград: Энциклопедический справочник. — М.: Большая Российская Энциклопедия|часть=Февральская революция 1917|год=1992|автор=Ред. коллегия: Белова Л. Н., Булдаков Г. Н., Дегтярев А. Я. и др.|язык=ru}}&lt;/ref&gt;.

14 (27) февралдә «Бөтһөн һуғыш!», «Йәшәһен республика!» тигән лозунгылар аҫтында күмәк халыҡ ҡатнашҡан яңы сәйәси стачка ойошторола.

17 февралдә (2 март) 36 мең кеше хеҙмәт иткән илдең иң ҙур артиллерия заводы — Путилов заводында стачка башлана&lt;ref&gt;''Дмитренко В. П., Есаков В. Д., Шестаков В. А.'' История Отечества. XX век. — {{М.}}, 1995. — С. 9.&lt;/ref&gt;. 22 февралдә (7 март)завод администрацияһы локаут (временная остановка работы (или существенное сокращение объёмов производства предприятия работодателем с прекращением выплаты зарплаты) иғлан итә&lt;ref group=&quot;К&quot;&gt;Запрос 30 членов Государственной Думы председателю Совета министров, министрам Военному и Морскому по поводу прекращения работ на [[Кировский завод|Путиловском]] и [[Ижорский завод|Ижорском]] заводах, {{сс3|23.2.1917}} г. // Февральская революция 1917. Сборник документов и материалов. — {{М.}}, 1996. — С. 18.&lt;/ref&gt;. бындай ҡарар Петроград эшселәре араһында хеҙмәттәшлек хәрәкәтен барлыҡҡа килтерә.

=== 1917 йыл башында социалистик партиялар ===
Февраль революцияһы большевистик етәкселек өсөн көтөлмәгән хәл булды. Тикшеренеүселәр Ричард Пайпс һәм Восленский Михаил Сергеевич, Ленин 1917 йылдың ғинуарында йәш швейцар социалистары алдында сығыш яһағанда, бәлки, хәл иткес инҡилапҡа беҙ барып етмәҫбеҙ, ә йәш быуын пролетар революцияһында еңеп сығыр, тип һөйләгән.

РСДРП(б) Үҙәк Комитеты Урыҫ бюроһының Петроградтағы етәксеһе Шляпников Александр Гаврилович, йәшерен ойошманың бөтә төркөмдәре, ойошмалары 1917 йылдың яҡын айҙарында көрәш башлауға ҡаршы тигән&lt;ref name=&quot;GELLER11&quot;&gt;{{cite web|url=http://krotov.info/history/11/geller/gell_1917.html|author=Геллер М., Некрич А.|title=Россия в XX веке|accessdate=2011-02-03|archiveurl=|archivedate=|deadlink=no}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120125150615/http://krotov.info/history/11/geller/gell_1917.html |date=2012-01-25 }}&lt;/ref&gt;.

Большевиктар партияһы [[1914 йыл]]да тыйыла, Дәүләт Думаһының 4-се саҡырылыш большевисик фракцияһы ноябрҙә ҡулға алына. Февраль революцияһы ваҡытында Петроградта РСДРП(б) Үҙәк Комитетының бер ағзаһы ла булмай — барыһы ла һөргөндә йә эмиграцияла була. Партиея етәкселеге (ҮК-тың сиктән аръяҡтағы Заграничное бюроһы) находилось в эмиграции, в России нелегально действовало Русское бюро ЦК, состав которого постоянно менялся вследствие арестов&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.opentextnn.ru/history/rushist/sovigu/libraries/?id=3060|author=Зеленов М. В.|title=Становление аппарата ЦК и институт Секретаря ЦК РСДРП(б)-РКП(б) в 1917-1922 гг.|accessdate=2011-01-21|deadlink=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130629223930/http://www.opentextnn.ru/history/rushist/sovigu/libraries/?id=3060|archivedate=2013-06-29}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130629223930/http://www.opentextnn.ru/history/rushist/sovigu/libraries/?id=3060 |date=2013-06-29 }}&lt;/ref&gt;.

Во время февральских событий министр внутренних дел [[Протопопов, Александр Дмитриевич|А. Д. Протопопов]] арестовал находившихся в Петрограде членов Петроградского комитета {{s|РСДРП(б)}}, в связи с чем роль большевиков в произошедшем восстании была незначительной.

Сразу после Февральской революции большевики являлись лишь третьей по влиятельности партией среди социалистов, насчитывая всего лишь около 24 тыс. членов (в Петрограде — только 2 тыс.) и составляли меньшинство в Советах. Наиболее влиятельной социалистической партией по состоянию на весну 1917 года являлись [[эсеры]], чей лозунг «социализации земледелия» соответствовал чаяниям основной массы крестьянства, ждавшей «чёрного передела» помещичьей земли.

== Икмәк сыуалыштары. Инҡилаптың башы ==
Хлебные бунты в Петрограде стали логическим развитием кризисной ситуации в хлебозаготовках и на транспорте, обострившейся к концу 1916 года. 2 декабря 1916 года «Особое совещание по продовольствию» ввело [[Продразвёрстка|продразвёрстку]]. Несмотря на жёсткие меры, вместо запланированных 772,1 млн пудов хлеба в государственные закрома удалось собрать только 170 млн пудов&lt;ref&gt;''Погребинский А. П.'' Сельское хозяйство и продовольственный вопрос в России в годы первой мировой войны // Исторические записки. — 1950. — Т. 31., С. 57-58&lt;/ref&gt;. Как результат, в декабре 1916 года нормы для солдат на фронте были уменьшены с 3 до 2 фунтов хлеба в день, а в прифронтовой полосе — до 1,5 фунтов&lt;ref&gt;''Брусилов А.'' Мои воспоминания. — М: 2001. — С. 199, 204. Цит. по: Нефедов С. А. [http://book.uraic.ru/elib/authors/nefedov/Science/Russia/Mono/Gl54.htm Демографически-структурный анализ социально-экономической истории России. Конец XV — начало XX века.] — Екатеринбург: Издательство УГГУ, 2005. — 543 с.&lt;/ref&gt;. [[Хлебные карточки|Карточки на хлеб]] ввели в Москве, Киеве, Харькове, Одессе, Чернигове, Подольске, Воронеже, Иваново-Вознесенске и других городах. Тысячные толпы стояли в очередях за хлебом без уверенности отоварить свои карточки, а в таких городах, как Витебск, Полоцк, Кострома, население начало голодать&lt;ref&gt;''Нефедов С. А.'' [http://book.uraic.ru/elib/authors/nefedov/Science/Russia/Mono/Gl54.htm Демографически-структурный анализ социально-экономической истории России. Конец XV — начало XX века.] — Екатеринбург: Издательство УГГУ, 2005. — 543 с.&lt;/ref&gt;.
[[Файл:ColaDelPanPetrogrado1917.jpg|thumb|right|Петроградские «хвосты» зимой 1916—1917 годов]]

Слухи о том, что в Петрограде также будут введены хлебные карточки, имели основание: в своих позднейших воспоминаниях бывший начальник Петроградского охранного отделения генерал [[Глобачёв, Константин Иванович|К. И. Глобачёв]] подтверждает, что «для урегулирования раздачи хлеба продовольственная комиссия решила перейти на карточную систему». В результате к концу февраля у хлебных лавок стали выстраиваться длинные очереди — «хвосты». Утверждение мемуариста, что «запас муки для продовольствия Петрограда был достаточный, и кроме того ежедневно в Петроград доставлялось достаточное количество вагонов с мукой», не соответствует известным данным: за декабрь 1916 — апрель 1917 года Петербургский и Московский районы не получили 71 % планового количества хлебных грузов, на 80 % эта непоставка объяснялась отсутствием груза и лишь на 10 % — неподачей вагонов&lt;ref name=&quot;Kondr&quot;&gt;Кондратьев Н. Д. Рынок хлебов и его регулирование во время войны и революции. М.: Наука, 1991. — с. 173. — См. тж.: Нефедов С. А. [http://book.uraic.ru/elib/authors/nefedov/Science/Russia/Mono/Gl54.htm Демографически-структурный анализ социально-экономической истории России.] — Екатеринбург: Издательство УГГУ, 2005.&lt;/ref&gt;. В снабжении фронта наблюдалась та же картина: в ноябре 1916 года фронт получил 74 % требуемого продовольствия, в декабре — 67 %. 87 % недопоставки интендантских грузов в эти месяцы произошло по вине Министерства земледелия, и лишь 13 % — по вине железнодорожников&lt;ref name=&quot;Kondr&quot; /&gt;. Тем не менее, Глобачёв расценивает слухи о надвигающемся голоде и отсутствии хлеба как провокационные, «имевшие целью вызвать крупные волнения и беспорядки»&lt;ref&gt;''Глобачёв К. И.'' Правда о русской революции. Воспоминания бывшего начальника Петроградского охранного отделения // Вопросы истории. — 2002. — № 8-9. (c. 61)&lt;/ref&gt;.

По утверждению А. И. Солженицына, не только голод, а даже подлинный недостаток хлеба в Петрограде в те дни ещё не начинался, причём на многих заводах администрация вела снабжение продуктами сама{{sfn|Солженицын|1999}}. По мнению Г. Кинга и П. Вильсона, роль непосредственного организатора блокады поставок хлеба принадлежит активному участнику заговора против Николая II, одному из довоенных руководителей министерства путей сообщения [[Ломоносов, Юрий Владимирович|Ю. В. Ломоносову]]&lt;ref&gt;''Кинг Г., Вильсон П.'' Романовы. Судьба царской династии. — {{М.}}, ЭКСМО, 2005. — С. 111, см. примечание.&lt;/ref&gt;, который в ходе революционных событий (28 февраля) вместе с инженером-путейцем [[Бубликов, Александр Александрович|А. А. Бубликовым]] взял под свой контроль железнодорожные пути на Петроград и приказал остановить царский поезд, вышедший из Ставки в Царское Село&lt;ref&gt;''Ломоносов Ю.'' Воспоминания о мартовской революции 1917 года. Стокгольм-Берлин. 1919&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.ei1918.ru/russian_empire/807.html Февральский переворот. Захват Императорского поезда. 1/14 марта 1917 года. П. В. Мультатули]{{Недоступная ссылка|date=Апрель 2020 |bot=InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt;&lt;ref group=&quot;К&quot;&gt;По решению Временного правительства, 8 марта 1917 г. А. А. Бубликов в составе делегации комиссаров Государственной Думы прибыл в Могилёв для ареста Николая II и препровождения его в Царское Село.&lt;/ref&gt;.

=== 21 февраль (6 март) ===
По сообщениям газеты «[[Биржевые ведомости]]», {{OldStyleDate|6|марта||21|февраля}} на [[Петроградская сторона|Петроградской стороне]] начался разгром булочных и мелочных лавок, продолжавшийся затем по всему городу. Толпа окружила пекарни и булочные и с криками: «Хлеба, хлеба» двинулась по улицам.

=== 22 февраль (7 март). Батшаның Ставкаға китеүе ===
{{OldStyleDate|7|марта||22|февраля}} Николай II уезжает из Петрограда в [[Могилёв]] в [[Ставка Верховного главнокомандующего|Ставку Верховного главнокомандующего]]. Перед отъездом он получил заверения министра внутренних дел [[Протопопов, Александр Дмитриевич|А. Д. Протопопова]] о том, что ситуация в столице полностью под его контролем; арестовав в конце января членов Рабочей группы Центрального ВПК, занимавшихся подготовкой массовой демонстрации, запланированной на 14 февраля, день открытия новой сессии Госдумы, Протопопов был абсолютно уверен, что ему удалось подавить революцию в зародыше.&lt;!--

Тем не менее, покидая столицу, Николай II подписал бланк указа о перерыве в работе Государственной думы, который он передал председателю Совета министров кн. Н. Д. Голицыну для использования в случае необходимости, вставив требуемую дату&lt;ref name=&quot;tom1&quot; /&gt;.--&gt;

=== 23 февраля (8 марта). Начало революции ===
{{OldStyleDate|8|марта||23|февраля}} в 15&lt;sup&gt;00&lt;/sup&gt; царский поезд прибыл в Могилёв.

Тем временем в столице антивоенные митинги, начали стихийно перерастать в массовые стачки и демонстрации. Остановили производство работницы ткацкой Торшиловской фабрики, снарядного завода «Старый Парвиайнен». Участники совместного митинга с Выборгской набережной направились в центр Петрограда. На Лесном проспекте они встретили 3-тысячную демонстрацию рабочих завода «[[Ленинградский механический завод имени Карла Либкнехта|Новый Парвиайнен]]» и вместе с ними по Литейному (Александровскому) мосту прошли в центр города. Прекратили работу заводы «Старый Лесснер», «Новый Лесснер», «Айваз», «Эриксон», «Русский Рено», «Розенкранц», «Феникс», «Промет» и др. К вечеру на Невский проспект вышли рабочие Выборгской и Петроградской сторон (через Литейный проспект), Рождественского и Александро-Невского районов (со стороны Знаменской площади), Путиловского завода и Нарвского района (к Казанскому собору). Всего забастовало 128 тыс. человек. Колонны демонстрантов шли с лозунгами «Долой войну!», «Долой самодержавие!», «Хлеба!»&lt;ref name=&quot;Петроград&quot; /&gt;.
[[Файл:ManifestaciónAFavorDeLaRepúblicaPetrogrado1917--russiainrevolut00jone.jpg|thumb|right|Демонстрации на улицах Петрограда, март 1917 г.]]

В центре города произошли первые стычки с казаками и полицией (1-й, 4-й, 14-й Донские казачьи полки, Гвардейский сводно-казачий полк, 9-й запасной кавалерийский полк, запасной батальон Кексгольмского полка)&lt;ref name=&quot;Петроград&quot; /&gt;.

Согласно донесениям Охранного отделения, на Корпусной улице рабочие серьёзно избили полицейского надзирателя Вашева, на Нижегородской улице избит коллежский секретарь Гротиус. Забастовщики широко применяют тактику «снятия» соседних заводов, силой вынуждая их присоединиться к забастовке.

Согласно [[Большая советская энциклопедия|Большой советской энциклопедии]], Русское бюро ЦК и Петроградский комитет РСДРП(б) дали партийным организациям директиву максимально развивать начавшееся движение. Признаётся, однако, что у большевиков недоставало сил, чтобы в организационном отношении охватить весь массовый революционный поток&lt;ref name=&quot;БСЭ&quot;&gt;{{БСЭ3|статья=Февральская буржуазно-демократическая революция 1917}}]. — {{М.}}: Советская энциклопедия. 1969—1978.]&lt;/ref&gt;.

Вечером состоялось совещание военных и полицейских властей Петрограда под председательством командующего Петроградским военным округом генерала [[Хабалов, Сергей Семёнович|С. С. Хабалова]]. Согласно докладу градоначальника генерала [[Балк, Александр Павлович|А. П. Балка]], наиболее решительно действовал 9-й запасной кавалерийский полк. В целом по итогам совещания ответственность за порядок в городе передана в руки военных.

=== 24 февраль (9 март) ===
{{OldStyleDate|9|марта||24|февраля}} началась всеобщая забастовка (свыше 214 тыс. рабочих на 224 предприятиях). Колонны демонстрантов прорывались через Литейный мост на левый берег Невы. Через Троицкий мост удалось пройти участникам демонстраций на Большом и Каменноостровском проспекте; через Тучков мост на Васильевский остров проникла часть рабочих Выборгской и Петроградской стороны, после чего местные рабочие также начали забастовку. К ним присоединились студенты университета и курсистки Высших женских (Бестужевских) курсов. Забастовка началась на предприятиях Нарвской и Московской застав, Невского и других районов&lt;ref name=&quot;Петроград&quot; /&gt;.

В 12&lt;sup&gt;00&lt;/sup&gt; Балк сообщил Хабалову, что полиция «не в состоянии остановить движение и скопление народа». Командующий направил к центру города солдат гвардейских запасных полков: Гренадёрского, Кексгольмского, Московского, Финляндского, 3-го стрелкового и др. Были перекрыты основные городские магистрали, усилена охрана правительственных зданий, почтамта, телеграфа, всех мостов и переходов через Неву&lt;ref name=&quot;Петроград&quot; /&gt;. Во второй половине дня начались непрерывные массовые митинги на Знаменской площади; здесь казаки отказались разгонять демонстрантов. Отмечались отдельные случаи нелояльного властям поведения казаков. В течение 23-24 февраля было избито 28 полицейских.
[[Файл:Workers and soldiers of February Revolution.svg|thumb|300px|Численность рабочих, участвующих в стачечной борьбе, и солдат, перешедших на сторону восставших в Петрограде с 23 февраля по 1 марта (8 — 14 марта) 1917 года&lt;ref&gt;Великий Октябрь. Атлас. — {{М.}}: Главное управление геодезии и картографии при Совете министров СССР, 1988. — С. 48.&lt;/ref&gt;]]

=== 25 февраль (10 март) ===
С раннего утра были выставлены военно-полицейские заставы у Большого Охтинского, Литейного, Троицкого, Николаевского мостов. Патрулировались Смольнинская, Воскресенская, Дворцовая, Адмиралтейская набережные. К 10 часам утра к мостам подошли многотысячные колонны демонстрантов с Выборгской, Петроградской сторон, Васильевского острова, устремившиеся в центр города прямо по льду Невы. Бастовало около 305 тыс. человек на 421 предприятии. Демонстрации и митинги в районе Невского проспекта проходили под лозунгами «Долой царя!», «Долой правительство!», «Хлеб, мир, свобода!», «Да здравствует республика!». К демонстрантам присоединялись ремесленники, служащие, интеллигенция, студенчество&lt;ref name=&quot;Петроград&quot; /&gt;. Произошли столкновения с полицейскими и кавалеристами. В жандармов бросали ручные гранаты, петарды и бутылки. Были отдельные случаи стрельбы в демонстрантов.

[[Николай II]] узнал о начале революции около 18&lt;sup&gt;00&lt;/sup&gt; из двух параллельных источников — одно донесение поступило от Хабалова через начальника штаба Верховного главнокомандующего генерала [[Алексеев, Михаил Васильевич|М. В. Алексеева]], второе пришло от министра внутренних дел [[Протопопов, Александр Дмитриевич|А. Д. Протопопова]] через дворцового коменданта [[Воейков, Владимир Николаевич|В. Н. Воейкова]]. Ознакомившись с обоими донесениями, царь потребовал телеграммой от Хабалова решительного прекращения беспорядков в столице. Ночью сотрудники охранного отделения произвели массовые аресты&lt;ref name=&quot;БСЭ&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Петроград&quot; /&gt;.

=== 26 февраль (11 март) ===
[[Файл:Multitud2EnNevskyProspektMarzo1917--russiainrevolut00jone.jpg|thumb|300px|right|Демонстрация на Невском проспекте]]
С утра были разведены мосты через Неву, однако рабочие-демонстранты переходили реку по льду. Все силы войск и полиции были сосредоточены в центре, солдатам раздали патроны.

Произошло несколько столкновений с полицией. Самый кровавый инцидент имел место на Знаменской площади, где рота лейб-гвардии Волынского полка открыла огонь по демонстрантам (только здесь было 40 убитых и 40 раненых). Огонь также открывался на углу Садовой улицы, вдоль Невского проспекта, Лиговской улицы, на углу 1-й Рождественской улицы и Суворовского проспекта. На пролетарских окраинах появились первые баррикады, рабочие захватывали предприятия. В стачке участвовали уже около 306,5 тыс. человек с 438 предприятий&lt;ref name=&quot;Петроград&quot; /&gt;.
[[Файл:CañonesDominandoLitainaiProspektYSuPuenteMarzo1917--russiainrevolut00jone.jpg|thumb|300px|Баррикада на [[Литейный проспект|Литейном проспекте]] около дома № 5]]

В донесении Охранного отделения отмечалось:
{{начало цитаты}}
''Во время беспорядков наблюдалось (как общее явление) крайне вызывающее отношение буйствовавших скопищ к воинским нарядам, в которые толпа в ответ на предложение разойтись бросала каменьями и комьями сколотого с улиц снега. При предварительной стрельбе войсками вверх толпа не только не рассеивалась, но подобные залпы встречала смехом. Лишь по применении стрельбы боевыми патронами в гущу толпы оказывалось возможным рассеивать скопища, участники коих, однако, в большинстве прятались во дворы ближайших домов и по прекращении стрельбы вновь выходили на улицу.''
{{конец цитаты}}
[[Файл:Знаменская площадь во время февральской революции 1917 года.jpg|right|thumb|300px|Знаменская площадь во время Февральской революции]]

Вечером на частном совещании у председателя Совета министров князя [[Голицын, Николай Дмитриевич|Н. Д. Голицына]] было принято решение объявить Петроград на осадном положении, однако властям даже не удалось расклеить соответствующие объявления, так как их срывали.

Одно из последних донесений Охранного отделения приходит от полицейского провокатора Шурканова, внедрённого в РСДРП(б), {{OldStyleDate|11|марта||26|февраля}}, незадолго до разгрома здания Охранного отделения революционной толпой:
{{начало цитаты}}''Движение вспыхнуло стихийно, без подготовки, и исключительно на почве продовольственного кризиса. Так как воинские части не препятствовали толпе, а в отдельных случаях даже принимали меры к парализованию начинаний чинов полиции, то массы получили уверенность в своей безнаказанности, и ныне, после двух дней беспрепятственного хождения по улицам, когда революционные круги выдвинули лозунги «долой войну» и «долой правительство», — народ уверился в мысли, что началась революция, что успех за массами, что власть бессильна подавить движение в силу того, что воинские части не сегодня-завтра выступят открыто на стороне революционных сил, что начавшееся движение уже не стихнет, а будет без перерыва расти до конечной победы и государственного переворота&lt;ref&gt;Былое, 1918. — № 1 (29). — С. 173—174. Цитируется по: ''Ричард Пайпс.'' Русская революция. Агония старого режима 1905—1917&lt;/ref&gt;.''{{конец цитаты}}

В 17&lt;sup&gt;00&lt;/sup&gt; царь получил паническую телеграмму от председателя Думы [[Родзянко, Михаил Владимирович|М. В. Родзянко]], утверждавшую, что «в столице анархия» и «части войск стреляют друг в друга». Вероятно, телеграмма была связана с произошедшим в этот день бунтом 4-й роты запасного батальона лейб-гвардии Павловского полка, участвовавшего в разгонах рабочих демонстраций. Солдаты открыли огонь по полиции и по собственным офицерам. В тот же день мятеж был подавлен силами Преображенского полка. Часть солдат дезертировала с оружием. Военный министр [[Беляев, Михаил Алексеевич|Беляев]] предлагал отдать виновных в мятеже под трибунал и казнить, однако Хабалов не решился на столь жёсткие меры, ограничившись только арестом. Ричард Пайпс называет это «фатальным слабоволием» и обращает внимание на то, что большевики в подобных обстоятельствах не останавливались перед расстрелами. Тем временем царь отказывается как-либо реагировать на первую телеграмму Родзянко, сказав министру императорского двора [[Фредерикс, Владимир Борисович|В. Б. Фредериксу]]: «''опять этот толстяк Родзянко пишет мне всякий вздор''».

Вечером {{OldStyleDate|11|марта||26|февраля}}, после произошедших в городе массовых расстрелов участников демонстраций, что, несомненно, должно было вызвать вопросы и возмущение в Думе, председатель Совета министров кн. [[Голицын, Николай Дмитриевич|Н. Д. Голицын]] решил объявить перерыв в работе Государственной думы и Государственного совета до апреля, доложив об этом Николаю II. Высочайший указ о роспуске правительствующего Сената был сообщён немедленно по телефону председателю Государственной думы М. В. Родзянко, а на следующее утро — всем членам Думы на её официальном заседании&lt;ref name=&quot;tom1&quot; /&gt;. Поздно вечером Родзянко реагирует на устранение «''последнего оплота порядка''» ещё одной телеграммой в Ставку с требованием отменить указ о роспуске Думы и сформировать «''[[Ответственное правительство|ответственное министерство]]''» — в противном случае, по его словам, если революционное движение перебросится в армию, «''крушение России, а с ней и династии, неминуемо''». Копии телеграммы были разосланы командующим фронтами с просьбой поддержать перед царём это обращение. На эти панические телеграммы Родзянко Ставка, однако, не отреагировала&lt;ref name=&quot;telegrams&quot; /&gt;. --&gt;
&lt;!--

== Ҡораллы ихтилал һәм инҡилап ==
В условиях массовых беспорядков судьба империи всецело зависела от лояльности войск, численность которых в Петрограде составляла около 160 тыс. Помимо них в городе находилось всего лишь 3,5 тыс. полицейских и несколько казачьих сотен. {{OldStyleDate|18|февраля||5}} Петроградский военный округ был выделен из состава Северного фронта в самостоятельную единицу, командующий округом генерал С. С. Хабалов получил широкие полномочия в борьбе с нараставшим революционным движением.

Как отмечает доктор исторических наук [[Нефёдов, Сергей Александрович (историк)|С. А. Нефёдов]], царское правительство, вопреки распространённому мнению, предвидело «неизбежные волнения», разработав в январе-феврале 1917 года план борьбы с возможными массовыми беспорядками. Однако этот план не предусматривал массового мятежа дислоцированных в Петрограде запасных батальонов гвардейских полков. В общих чертах план подавления надвигавшейся революции был составлен к середине января 1917 года, за его основу был взят опыт успешного подавления революции 1905 года. Согласно этому плану, полиция, жандармерия и дислоцированные в столице войска были расписаны по районам под единым командованием особо назначенных штаб-офицеров. Основной опорой правительства должны были стать петроградские полицейские (3500 человек) и учебные команды запасных батальонов, насчитывавшие около 10 тыс. из 160-тысячного гарнизона. Особые усилия предпринимались также для изоляции солдат от городского населения, однако информация о происходящих событиях всё равно просачивалась, в частности, через часовых. Делались также и попытки изолировать солдат от собственного оружия, поместив его в отдельные оружейные комнаты под охраной учебных команд. Эти расчёты также не оправдались: с началом революции восставшие солдаты начали массово захватывать это оружие.

Как указывает [[Ричард Пайпс]],
{{начало цитаты}}
''Понять случившееся [в феврале 1917 года] невозможно, не приняв во внимание состав и условия содержания Петроградского гарнизона. Гарнизон состоял, собственно, из новобранцев и отставников, зачисленных в пополнение ушедших на фронт запасных батальонов гвардейских полков, квартировавшихся в мирное время в Петрограде. Перед отправкой на фронт им предстояло в течение нескольких недель проходить общую военную подготовку. Численность сформированных с этой целью учебных частей превосходила всякую допустимую норму: в некоторых резервных ротах было более 1000 солдат, а встречались батальоны по 12-15 тыс. человек; в общей сложности 160 тыс. солдат были втиснуты в казармы, рассчитанные на 20 тыс.''
{{конец цитаты}}

Похожего мнения придерживался находившийся в момент событий в царской свите генерал [[Дубенский, Дмитрий Николаевич|Дмитрий Дубенский]]:
{{начало цитаты}}
''Как на причину быстрого перехода войск на сторону бунтовавших рабочих и черни указывали в Ставке на крайне неудачную мысль и распоряжение бывшего военного министра Поливанова держать запасные гвардейские батальоны в самом Петрограде в тысячных составах. Были такие батальоны, которые имели по 12-15 тысяч. Все это помещалось в скученном виде в казармах, где люди располагались для спанья в два, три и четыре яруса.''

…

''Вместе с тем, однако, получились известия, что некоторые роты, как например, Павловского, Волынского, Кексгольмского запасных батальонов, держались в первые два дня стойко. Удивлялись, что генерал Хабалов не воспользовался такими твёрдыми частями, как Петроградские юнкерские училища, в которых в это время сосредоточивалось несколько тысяч юнкеров.''
{{конец цитаты}}

=== 27 февраль (12 март). Ҡораллы ихтилал. Яңы власть органдарының барлыҡҡа килеүе ===
{{See also|Бои отряда Кутепова с восставшими в Петрограде 27 февраля 1917 года}}
[[Файл:Старший фельдфебель Кирпичников Тимофей Иванович (март 1917).jpg|thumb|«Первый солдат революции» старший унтер-офицер [[Кирпичников, Тимофей Иванович|Тимофей Кирпичников]]]]
{{OldStyleDate|12|марта||27|февраля}} в Петрограде началось вооружённое восстание.

Подняла мятеж учебная команда запасного батальона [[Волынский лейб-гвардии полк|Волынского полка]] в числе 600 человек во главе со старшим [[унтер-офицер]]ом [[Кирпичников, Тимофей Иванович|Тимофеем Кирпичниковым]]. Солдаты убили командира&lt;ref&gt;[https://rg.ru/2017/02/10/rodina-volynskij-polk.html Андрей Смирнов. Час «Мордобоя»]&lt;/ref&gt;, выпустили арестованных из гауптвахты, начали «снимать» соседние части, вынуждая их также присоединиться к восстанию. Часть офицеров этих частей разбежалась, а некоторые были убиты.
[[Файл:RuinasDelPalacioDeJusticiaEnPetrogrado--russiainrevolut00jone.jpg|thumb|right|Сожжённое здание Окружного суда]]
Вооружённые солдаты вышли к [[Литейный проспект|Литейному проспекту]], где соединились с бастующими рабочими Петроградского орудийного и патронного заводов. Восставшие захватили артиллерийские орудия из мастерских Орудийного завода. Нападениям подверглись тюрьмы, из которых толпа освобождала заключённых. Собравшиеся на Литейном проспекте подожгли здание Окружного суда ([[Шпалерная улица]], 23).

С Литейного проспекта огромная толпа рабочих, солдат, молодёжи и городских жителей направилась к самой большой петроградской тюрьме «[[Кресты]]», где содержалось около двух тысяч заключённых. Находившийся на их пути [[Литейный мост|Литейный (Александровский) мост]] был блокирован заставой 4-й роты Московского полка с пулемётами. Солдаты, однако, расступились и пропустили толпу, а потом присоединились к ней. Толпа с Литейного проспекта перешла на [[Выборгская сторона|Выборгскую сторону]]. Одновременно на Выборгской стороне к Финляндскому вокзалу шли демонстрации с Большого Сампсониевского и [[Кондратьевский проспект|Безбородкинского]] проспектов. Тридцатитысячная толпа заполнила площадь перед [[Финляндский вокзал|Финляндским вокзалом]]. Здесь начались новые митинги и выступления ораторов, в том числе большевиков&lt;ref name=&quot;tom1&quot; /&gt;.

На улицы вышли рабочие [[Петроградская сторона|Петроградской стороны]] (их сдерживала сильная застава у [[Троицкий мост (Санкт-Петербург)|Троицкого моста]]), Нарвского, Петергофского, Александро-Невского и других районов Петрограда (всего свыше 385 тыс. рабочих с 869 предприятий). С присоединением солдатской массы (утром 25 тыс., к вечеру около 67 тыс. солдат) движение стало приобретать общенародный характер. Один поток демонстрантов вышел на [[Большой Сампсониевский проспект]], где к восставшим присоединились солдаты Московского полка, перешёл по [[Гренадерский мост|Гренадерскому мосту]] через [[Большая Невка|Большую Невку]], там к нему присоединились солдаты Гренадерского полка. По [[Каменноостровский проспект|Каменноостровскому проспекту]] восставшие прошли к Троицкому мосту, во второй половине дня смяли здесь заставу и открыли движение в центр Петрограда с Петроградской стороны&lt;ref name=&quot;Петроград&quot; /&gt;.
[[Файл:Miting-gosduma-1917.jpg|thumb|right|Толпа перед Таврическим дворцом]]
В то же время большая часть солдат и рабочих отправилась по [[Арсенальная набережная|Арсенальной набережной]] к расположенным рядом «Крестам». Охрана тюрьмы пыталась оказать сопротивление, но оно было мгновенно сломлено. Все узники были освобождены. Среди них оказались [[Гвоздев, Кузьма Антонович|Кузьма Гвоздев]], [[Бройдо, Марк Исаевич|Марк Бройдо]], [[Богданов, Борис Осипович|Борис Богданов]] и другие меньшевики-оборонцы — члены Рабочей группы при [[Центральный военно-промышленный комитет|Центральном Военно-промышленном комитете]], арестованные в конце января 1917 года за организацию демонстрации в поддержку Государственной думы. Толпа восторженно приветствовала их как героев-революционеров. Они же, заявив, что теперь главная задача восставших — оказать поддержку Государственной думе, повели огромную массу солдат и рабочих к [[Таврический дворец|Таврическому дворцу]] — резиденции Государственной думы&lt;ref name=&quot;tom1&quot; /&gt;. Приблизительно к 14:00 тысячи солдат пришли к Таврическому дворцу и заняли его. Дума оказалась в двусмысленной ситуации: с одной стороны, она получила указ Николая II о собственном роспуске и опасалась подхода к Петрограду предполагаемой «карательной экспедиции». С другой же стороны, она оказалась осаждена толпой революционных солдат и рабочих. В результате депутаты (за исключением правых партий) решили, формально подчинившись указу о роспуске, собраться под видом «частного совещания». Частное совещание членов Думы поручило Совету старейшин выбрать Временный комитет членов Думы и определить дальнейшую роль Государственной думы в начавшихся событиях. Днём 27 февраля на заседании Совета старейшин был сформирован орган власти — [[Временный комитет Государственной думы]] («Комитет членов Государственной думы для водворения порядка в столице и для сношения с лицами и учреждениями»), в состав которого вошли октябрист [[Родзянко, Михаил Владимирович|Михаил Родзянко]] (председатель), члены «Прогрессивного блока» [[Некрасов, Николай Виссарионович|Николай Некрасов]], [[Коновалов, Александр Иванович (политик)|Александр Коновалов]], [[Дмитрюков, Иван Иванович|Иван Дмитрюков]], [[Шульгин, Василий Витальевич|Василий Шульгин]], [[Шидловский, Сергей Илиодорович|Сергей Шидловский]], [[Милюков, Павел Николаевич|Павел Милюков]], [[Караулов, Михаил Александрович|Михаил Караулов]], [[Львов, Владимир Николаевич (1872)|Владимир Львов]], [[Ржевский, Владимир Алексеевич|Владимир Ржевский]], [[Ефремов, Иван Николаевич|Иван Ефремов]], а также меньшевик [[Чхеидзе, Николай Семёнович|Николай Чхеидзе]] и «трудовик» [[Керенский, Александр Фёдорович|Александр Керенский]]&lt;ref name=&quot;Петроград&quot; /&gt;. Как позднее писал [[Милюков, Павел Николаевич|Павел Милюков]], «вмешательство Государственной думы дало уличному и военному движению центр, дало ему знамя и лозунг и тем превратило восстание в революцию, которая кончилась свержением старого режима и династии»&lt;ref name=&quot;милюков&quot;&gt;''Милюков П. Н.'' Война и вторая революция. Пять дней революции (27 февраля — 3 марта) // Страна гибнет сегодня. Воспоминания о Февральской революции 1917 г. / Сост., послесл., прим. С. М. Исхакова. — М.: Книга, 1991.&lt;/ref&gt;.

В это же время прибывшие к Таврическому дворцу члены Рабочей группы ЦВПК совместно с уже находившимися там членами меньшевистской фракции Государственной думы приступили к обсуждению плана дальнейших действий. Было высказано предложение немедленно организовать ''Совет рабочих депутатов'', подобный органу, существовавшему в период Первой русской революции. Из меньшевиков — членов фракции и Рабочей группы — выделилось инициативное ядро, которое пополнили журналисты и члены социалистических партий, явившиеся в Таврический дворец с толпой. Так был образован ''Временный исполнительный комитет [[Петросовет]]а'', в который вошли [[Гвоздев, Кузьма Антонович|Кузьма Гвоздев]], [[Богданов, Борис Осипович|Борис Богданов]] (меньшевики, лидеры рабочей группы ЦВПК), Чхеидзе, [[Скобелев, Матвей Иванович|Матвей Скобелев]] (депутаты Государственной думы от фракции меньшевиков), [[Капелинский, Наум Юрьевич|Наум Капелинский]], [[Шехтер, Константин Сергеевич|Константин Гриневич (Шехтер)]] (меньшевики-интернационалисты), [[Соколов, Николай Дмитриевич|Николай Соколов]], [[Эрлих, Хенрих Моисеевич|Хенрих Эрлих]]&lt;ref name=&quot;Петроград&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;tom1&quot; /&gt;.
В тот же день Бюро ЦК РСДРП опубликовало манифест «Ко всем гражданам России», в котором призвало к созданию Временного революционного правительства, установлению демократической республики, введению 8-часового рабочего дня, конфискации помещичьих земель, прекращению империалистической войны&lt;ref name=&quot;Петроград&quot; /&gt;.
[[Файл:Полковник Кутепов.jpg|thumb|right|Один из немногих офицеров, [[Бои отряда Кутепова с восставшими в Петрограде 27 февраля 1917 года|активно выступивших в поддержку царя]] во время Февральской революции, полковник [[Кутепов, Александр Павлович|Александр Кутепов]]]]
Генерал Хабалов попытался организовать сопротивление революционерам, сформировав под командованием [[Кутепов, Александр Павлович|полковника Кутепова]] сводный отряд численностью до 1 тыс. человек, однако, после [[Бои отряда Кутепова с восставшими в Петрограде 27 февраля 1917 года|нескольких боестолкновений]] с толпой, ввиду огромного численного превосходства вооружённых рабочих, к концу дня 27 февраля был вынужден прекратить сопротивление мятежникам.

В тот же день {{OldStyleDate|12|марта||27|февраля}} около 16&lt;sup&gt;00&lt;/sup&gt; члены царского правительства собрались на своё последнее заседание в [[Мариинский дворец (Санкт-Петербург)|Мариинском дворце]]. На заседании было решено направить Николаю II в Могилёв телеграмму, где указывалось, что Совет министров не может справиться с создавшимся в стране положением, предлагает себя распустить и назначить председателем лицо, пользующееся общим доверием, — составить «[[ответственное правительство|ответственное министерство]]». Кроме того, правительство отправило в отставку министра внутренних дел [[Протопопов, Александр Дмитриевич|Александра Протопопова]] как вызывавшего особое раздражение оппозиции. На практике это привело только к ещё большему параличу царского правительства.

Во второй половине дня под контролем властей оставались Василеостровский район и Адмиралтейская часть&lt;ref name=&quot;Петроград&quot; /&gt;. Тем временем вооружённое восстание уже начало распространяться за пределы Петрограда. Взбунтовался Первый пулемётный запасной полк в Ораниенбауме и, убив 12 своих офицеров, самовольно выдвинулся в Петроград. По городу начались погромы полицейских участков, убийства полицейских и офицеров, грабежи и мародёрства. Толпа сожгла дом министра императорского двора [[Фредерикс, Владимир Борисович|Владимира Фредерикса]] как «немецкий» (на самом деле Фредерикс был шведом). Вечером было разгромлено Петроградское охранное отделение.
[[Файл:First proklamation of Petrograd Soviet 1917.jpg|right|thumb|220px|Воззвание Исполкома Петросовета. 27 февраля (12 марта) 1917]]
Вечером в Таврическом дворце был избран Исполком Петроградского совета рабочих депутатов (с 1 марта Петроградский совет рабочих и солдатских депутатов), руководство в нём осуществляли эсеры и меньшевики.

{{начало цитаты}}
«День» Воскресенье, 5 марта 1917 г.

27-го же организован был Совет Рабочих и Солдатских Депутатов, выпустивший первое свое воззвание к гражданам столицы. Видя, что революция победила, и что царь не принимает никакого решения, кн. Голицын подал в отставку.
{{конец цитаты}}


В Ставке окончательно осознали всю серьёзность событий около 19:00, после получения донесений из Петрограда от генерала Хабалова и военного министра Беляева. Кроме того, в 14:00 было получено донесение премьер-министра князя Голицына, сообщавшее, что правительство собирается уйти в отставку и готово уступить место «[[ответственное правительство|ответственному министерству]]» во главе с князем Львовым или Родзянко. Князь Голицын рекомендовал ввести военное положение и назначить ответственным за безопасность популярного генерала с боевым опытом.

Восстание столичного гарнизона сильно осложнило положение царя, однако в распоряжении Николая II как Верховного главнокомандующего всё ещё находилась многомиллионная армия на фронте. Генерал Алексеев, доложив Николаю II о развитии ситуации в Петрограде, предложил для восстановления спокойствия в столице направить туда сводный отряд во главе с начальником, наделённым чрезвычайными полномочиями. Император распорядился выделить по одной бригаде пехоты и по бригаде кавалерии от [[Северный фронт (Первая мировая война)|Северного]] и [[Западный фронт (Первая мировая война, Россия)|Западного фронтов]], назначив начальником 66-летнего генерал-адъютанта [[Иванов, Николай Иудович|Николая Иванова]]. Николай II приказал ему направиться во главе Георгиевского батальона (охранявшего Ставку) в Царское Село для обеспечения безопасности императорской фамилии, а затем, в качестве нового командующего [[Петроградский военный округ|Петроградским военным округом]], взять на себя командование войсками, которые предполагалось перебросить для него с фронта. При этом в первый день восстания речь в Ставке шла лишь об усилении Петроградского гарнизона «прочными полками» с фронта. Позднее, когда остатки верных правительству подразделений гарнизона капитулировали, началась подготовка военной операции против столицы в целом&lt;ref name=&quot;бума&quot;&gt;''Кондаков Ю.'' [https://web.archive.org/web/20070929103119/http://www.rustrana.ru/article.php?nid=13564 «Бумажный» поход генерала Н. И. Иванова на Петроград].&lt;/ref&gt;. Всем министрам царского правительства предписано исполнять его указания. Западный фронт сообщил генералу Алексееву о подготовке к отправке в течение 28 февраля — 2 марта 34-го Севского и 36-го Орловского пехотных полков, 2-го гусарского Павлоградского и 2-го Донского казачьего полков; Северный фронт выделил 67-й Тарутинский и 68-й Бородинский пехотные полки, 15-й уланский Татарский и 3-й Уральский казачий полки&lt;ref name=&quot;telegrams&quot; /&gt;. Общая численность сил, выделенных для участия в «карательной экспедиции», позднее оценивалась в 40-50 тысяч, при том что численность восставшего Петроградского гарнизона оценивалась в 160 тысяч.

При самых благоприятных обстоятельствах «ударный кулак» под Петроградом мог быть собран не ранее 3 марта. В действительности, даже продвижение войск Северного фронта было сорвано необходимостью пропустить царские поезда. В итоге к 2 марта в досягаемости генерала Иванова был только Тарутинский полк, но и к нему Георгиевскому батальону так и не удалось прорваться&lt;ref name=&quot;бума&quot; /&gt;.

Тем временем Николай II через дворцового коменданта генерала Воейкова связался по прямому проводу с дворцом в Царском селе. Переговоры продолжались более трёх часов&lt;ref name=&quot;Sergeevski&quot;&gt;''Сергеевский Б. Н.'' [http://ia311028.us.archive.org/3/items/kadetskaiaperekl38858800/kadetskaiaperekl38858800.pdf Пережитое : Отречение] // Кадетская перекличка. — № 38 (1985).&lt;/ref&gt;. Из Ставки было приказано передать Александре Фёдоровне, что император выедет в Царское Село той же ночью&lt;ref name=&quot;катков гл12&quot; /&gt;. Примерно в половине одиннадцатого вечера со Ставкой связался по прямому проводу брат Николая II, великий князь [[Михаил Александрович (сын Александра III)|Михаил Александрович]]. Днём он приехал в столицу по просьбе Родзянко, который, видя, как разворачиваются события, и не получив ответа на настоятельные телеграммы Николаю II и обращения к главнокомандующим фронтами, предпринял последнюю попытку сохранить монархию — он предложил великому князю Михаилу взять на себя диктаторские полномочия в Петрограде на то время, пока Николай II не вернётся из Ставки, немедленно отправить в отставку существующее правительство и потребовать по телеграфу от Николая II манифеста об ответственном министерстве. Переговоры в Мариинском дворце длились долго — великий князь заявлял, что у него отсутствуют такие полномочия. В ходе последовавшей по просьбе великого князя Михаила встречи с председателем Совета министров [[Голицын, Николай Дмитриевич|Николаем Голицыным]] последний заявил, что сам он уже подал прошение об отставке, но пока она не принята, он не вправе передать кому-либо принадлежащую ему власть. Несмотря на уговоры Родзянко и сопровождавших его думцев, великий князь отказался что-либо предпринимать, не заручившись согласием царствующего брата&lt;ref name=&quot;катков гл11&quot;&gt;''Катков Г. М.'' [http://you1917-91.narod.ru/katkov_fevr_rev.html#otrech Гл. 11. Корабль, идущий ко дну.] // Февральская революция. / пер. с англ. Н. Артамоновой, Н. Яценко — М.: Русский путь, 1997. — 419 с.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{книга|автор=[[Хрусталёв, Владимир Михайлович|Хрусталёв В. М.]]|заглавие=Великий князь Михаил Александрович|место=М.|издательство=Вече|год=2008|страниц=544|серия=Царский дом|isbn=978-5-9533-3598-0|ref=Хрусталёв В. М.}}&lt;/ref&gt;.

Разговаривая с генералом Алексеевым, Михаил просил передать императору его твёрдое убеждение о необходимости немедленной смены правительства и назначения новым главой правительства князя Львова. Алексеев доложил о разговоре императору, но тот ответил, что ввиду чрезвычайных обстоятельств отменить свой отъезд не может, а вопрос о смене правительства придётся отложить до прибытия в Царское Село&lt;ref name=&quot;telegrams&quot; /&gt;.

Через час после разговора с братом Николай II направил князю Голицыну телеграмму:&lt;blockquote&gt;О главном военном начальнике для Петрограда мною дано повеление начальнику моего штаба с указанием немедленно прибыть в столицу. То же и относительно войск. Лично вам предоставляю все необходимые права по гражданскому управлению. Относительно перемен в личном составе при данных обстоятельствах считаю их недопустимыми.&lt;/blockquote&gt; Тем временем в Петрограде члены Совета министров, не дождавшись ответа монарха, разошлись, и правительство фактически прекратило своё существование. Вечером, опасаясь, что [[Петроградский совет рабочих и солдатских депутатов]], созданный в тот же день, может объявить себя новой государственной властью, [[Временный комитет Государственной думы]] объявил, что берёт власть в свои руки.

Позднее по этому поводу Милюков писал: &lt;blockquote&gt;К вечеру 27 февраля, когда выяснился весь размер революционного движения, Временный комитет Государственной думы решил сделать дальнейший шаг и взять в свои руки власть, выпадавшую из рук правительства. Решение это было принято после продолжительного обсуждения… Все ясно сознавали, что от участия или неучастия Думы в руководстве движением зависит его успех или неудача. До успеха было ещё далеко: позиция войск не только вне Петрограда и на фронте, но даже и внутри Петрограда и в ближайших его окрестностях далеко ещё не выяснилась. Но была уже ясна вся глубина и серьёзность переворота, неизбежность которого сознавалась … и ранее; и сознавалось, что для успеха этого движения Государственная дума много уже сделала своей деятельностью во время войны — и специально со времени образования Прогрессивного блока. Никто из руководителей Думы не думал отрицать большой доли её участия в подготовке переворота. Вывод отсюда был тем более ясен, что … кружок руководителей уже заранее обсудил меры, которые должны были быть приняты на случай переворота. Намечен был даже и состав будущего правительства. Из этого намеченного состава кн. Г. Е. Львов не находился в Петрограде, и за ним было немедленно послано. Именно эта необходимость ввести в состав первого революционного правительства руководителя общественного движения, происходившего вне Думы, сделала невозможным образование министерства в первый же день переворота. В ожидании, когда наступит момент образования правительства, Временный комитет ограничился лишь немедленным назначением комиссаров из членов Государственной думы во все высшие правительственные учреждения для того, чтобы немедленно восстановить правильный ход административного аппарата.&lt;ref name=&quot;милюков&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;

В Петрограде примерно в 23:00 революционеры арестовали председателя Госсовета [[Щегловитов, Иван Григорьевич|Ивана Щегловитова]].

В 00:55 поступила телеграмма от генерала Хабалова: &lt;blockquote&gt;Прошу доложить Его Императорскому Величеству, что исполнить повеление о восстановлении порядка в столице не мог. Большинство частей, одни за другими, изменили своему долгу, отказываясь сражаться против мятежников. Другие части побратались с мятежниками и обратили своё оружие против верных Его Величеству войск. Оставшиеся верными долгу весь день боролись против мятежников, понеся большие потери. К вечеру мятежники овладели большей частью столицы. Верными присяге остаются небольшие части разных полков, стянутые у Зимнего дворца под начальством генерала Занкевича, с коими буду продолжать борьбу.&lt;/blockquote&gt; --&gt;
&lt;!--

=== 28 февраль (13 март) ===
[[Файл:MarchRevolutionShootingInPetrograd--nsillustratedwar04londuoft.jpeg|thumb|400px|right|Уличные бои в Петрограде]]
В ночь на {{OldStyleDate|13|марта||28|февраля}} [[Временный комитет Государственной думы]] объявил, что берёт власть в свои руки, ввиду прекращения правительством Голицына своей деятельности. Родзянко направил соответствующую телеграмму генералу Алексееву, командующим фронтами и флотами:&lt;blockquote&gt;Временный Комитет членов Государственной думы сообщает вашему высокопревосходительству, что ввиду устранения от управления всего состава бывшего Совета Министров правительственная власть перешла в настоящее время к Временному Комитету Государственной Думы&lt;ref name=&quot;telegrams&quot;&gt;[http://www.dk1868.ru/telegramm/oglavlen.htm Телеграфная переписка Ставки, Петрограда и командующих фронтами в феврале-марте 1917 г.]&lt;/ref&gt;.&lt;/blockquote&gt;

В 08:25 генерал Хабалов отправил в Ставку телеграмму: «Число оставшихся верных долгу уменьшилось до 600 человек пехоты и до 500 чел. всадников при 13 пулемётах и 12 орудиях с 80 патронами всего. Положение до чрезвычайности трудное». В 09:00—10:00 он, отвечая на вопросы генерала Иванова, сообщил, что в его распоряжении, в здании Главного адмиралтейства, «четыре гвардейских роты, пять эскадронов и сотен, две батареи. Прочие войска перешли на сторону революционеров или остаются, по соглашению с ними нейтральными. Отдельные солдаты и шайки бродят по городу, стреляя в прохожих, обезоруживая офицеров…Все вокзалы во власти революционеров, строго ими охраняются…Все артиллерийские заведения во власти революционеров…»&lt;ref name=&quot;telegrams&quot; /&gt;.

В течение дня Временный комитет назначил генерала Лавра Корнилова командующим войсками Петроградского округа и разослал своих комиссаров во все министерства&lt;ref name=autogenerated5 /&gt;. Однако у Временного комитета в борьбе за власть уже имелся конкурент в лице Временного исполкома Петроградского Совета рабочих депутатов (Петросовета). Его ядром стали освобождённые революционными солдатами члены Рабочей группы ЦВПК, в первую очередь меньшевики — председательствующий Рабочей группы Кузьма Гвоздев и секретарь Борис Богданов.

Ещё {{OldStyleDate|12|марта||27|февраля}} Исполком распространил по заводам и солдатским частям листовки с призывом выбирать своих депутатов и направлять их к 19:00 в Таврический дворец. Уже в 21:00 в левом крыле Таврического дворца началось первое заседание [[Петроградский совет рабочих и солдатских депутатов|Петроградского Совета рабочих депутатов]] во главе с меньшевиком Николаем Чхеидзе, заместителями которого стали [[Трудовая группа|трудовик]] [[Керенский, Александр Фёдорович|Александр Керенский]] и меньшевик Матвей Скобелев. Все трое были депутатами Госдумы и масонами.
[[Файл:ArrestoDePolicíaPorSoldadosMarzo1917.png|thumb|right|Арестованный полицейский под конвоем революционных солдат на улицах Петрограда]]

На следующий день {{OldStyleDate|13|марта||28|февраля}} вооружённые рабочие и солдаты открыли путь на Васильевский остров. Здесь восстали 180-й пехотный полк, Финляндский полк. К восставшим присоединились матросы 2-го Балтийского флотского экипажа и крейсера «Аврора», стоявшего на ремонте у Франко-Русского завода в районе Калинкина моста&lt;ref name=&quot;Петроград&quot; /&gt;. Революционные солдаты окончательно подавили сопротивление Самокатного батальона. К полудню была взята Петропавловская крепость. Гарнизон крепости вместе с артиллерией перешёл на сторону революции. В 12:00 революционеры предъявили генералу Хабалову ультиматум: под угрозой артиллерийского обстрела орудиями Петропавловской крепости оставить Адмиралтейство. Генерал Хабалов вывел остатки правительственных войск из здания Главного Адмиралтейства и перевёл их в Зимний дворец, который вскоре был занят войсками, посланными Временным комитетом и Исполкомом Петросовета. Правительственные войска перешли на сторону восставших (в этот день в движении участвовали 394 тысяч человек с 899 предприятий и 127 тысяч солдат)&lt;ref name=&quot;Петроград&quot; /&gt;. Единственной верной царю силой фактически оказалась только петроградская полиция; однако она насчитывала всего лишь около 3,5 тысяч и не смогла ничего противопоставить революционным солдатам.

[[Файл:Izvestiya 28feb1917 app.jpg|right|thumb|250px|Приложение к первому выпуску газеты «Известия», содержащее Манифест РСДРП к гражданам России]]
К 5:00 28 февраля императорские поезда покинули Могилёв. Поездам предстояло преодолеть около 950 вёрст по маршруту Могилёв — Орша — Вязьма — Лихославль — Тосно — Гатчина — Царское Село, но, как показали дальнейшие события, им не суждено было попасть к месту назначения. К утру 1 марта литерные поезда смогли добраться через [[Бологое]] лишь до [[Малая Вишера|Малой Вишеры]], где они были вынуждены развернуться и отправиться обратно на Бологое, откуда лишь к вечеру 1 марта прибыли в [[Псков]], где находился штаб Северного фронта.

С отъездом Верховный главнокомандующий оказался фактически на сорок часов отрезан от своей Ставки. За это время события в Петрограде фактически закончились победой восставших. В 11:15 уже бывший министр внутренних дел [[Протопопов, Александр Дмитриевич|Александр Протопопов]] сам явился в Таврический дворец и был арестован революционерами. В тот же день первые революционные части начинают появляться в [[Пушкин (город)|Царском Селе]], где в это время находилась императрица. В сложившейся ситуации на первое место всё больше выходит настроение царского генералитета, его готовность организовать подавление революции. В этих обстоятельствах ключевыми фигурами становятся командующие фронтами и флотами и в первую очередь — начальник штаба Верховного главнокомандующего генерал Алексеев. Он фактически являлся главой армии.

Утром {{OldStyleDate|13|марта||28|февраля}} Родзянко разрешил думскому депутату [[Бубликов, Александр Александрович|Александру Бубликову]] взять под свой контроль министерство путей сообщения в качестве комиссара Временного комитета Государственной думы. Помимо самих железных дорог, министерство обладало собственной телеграфной сетью, независимой от МВД. С отрядом из двух офицеров и нескольких солдат Бубликов арестовал министра путей сообщения и в 13:50 разослал по всей территории Российской империи телеграмму:&lt;blockquote&gt;
По всей сети. Всем начальствующим. Военная. По поручению Комитета Государственной Думы сего числа занял Министерство путей сообщения и объявляю следующий приказ председателя Государственной Думы: «Железнодорожники! Старая власть, создавшая разруху во всех областях государственной жизни, оказалась бессильной. Комитет Государственной Думы взял в свои руки создание новой власти. Обращаюсь к вам от имени Отечества — от вас теперь зависит спасение Родины. Движение поездов должно поддерживаться непрерывно с удвоенной энергией. Страна ждет от вас больше, чем исполнение долга, — ждет подвига… Слабость и недостаточность техники на русской сети должна быть покрыта вашей беззаветной энергией, любовью к Родине и сознанием своей роли транспорта для войны и благоустройства тыла»&lt;ref&gt;[http://www.stoletie.ru/territoriya_istorii/revolucija_bez_gerojev_204.htm Революция без героев / Территория истории&lt;!-- Заголовок добавлен ботом --&gt;]&lt;/ref&gt;.
&lt;/blockquote&gt;

Эта телеграмма имела особо важное значение, так как благодаря ей о начавшихся событиях узнали в российских городах далеко за пределами Петрограда. Однако окончательно всё население, включая самые отдалённые деревни, узнало о революции только к апрелю.

Всем начальникам железнодорожных станций Временный комитет приказал сообщать обо всех воинских поездах, направляющихся в Петроград, и не выпускать их со станций&lt;ref name=&quot;telegrams&quot; /&gt;, запрещалось движение воинских поездов на 250 вёрст вокруг Петрограда.

Военный министр Беляев, который всё ещё имел связь со Ставкой, предложил немедленно передать управление железными дорогами заместителю министра путей сообщения при Ставке генералу Кислякову. Однако Кисляков убедил Алексеева отказаться от этого решения&lt;ref name=&quot;катков гл12&quot;&gt;''Катков Г. М.'' [http://you1917-91.narod.ru/katkov_fevr_rev.html#otrech Гл. 12. Отречение]. // Февральская революция. / пер. с англ. Н. Артамоновой, Н. Яценко. — М.: Русский путь, 1997. — 419 с.&lt;/ref&gt;. Как указывает Катков, контроль над железными дорогами в этот момент был делом первостепенной важности. Снабжение больших городов и армии полностью зависело от работы железнодорожной сети. Оставляя железные дороги под контролем комиссара Бубликова, Алексеев лишал себя важнейшего орудия власти, которое при тех критических обстоятельствах вполне могло быть им использовано в решении политического кризиса. Это также впоследствии дало повод для обвинений Алексеева в двурушничестве и прямом заговоре&lt;ref name=&quot;катков гл12&quot; /&gt;.

В 13:00 прибывший в [[Орша|Оршу]] Николай II получил телеграмму от группы из 23 выборных членов [[Государственный совет Российской империи|Государственного совета]]: &lt;blockquote&gt;Вследствие полного расстройства транспорта и отсутствия подвоза необходимых материалов, остановились заводы и фабрики. Вынужденная безработица и крайнее обострение продовольственного кризиса, вызванного тем же расстройством транспорта, довели народные массы до отчаяния. Это чувство ещё обострилось тою ненавистью к правительству и теми тяжкими подозрениями против власти, которые глубоко запали в народную душу. Все это вылилось в народную смуту стихийной силы, а к этому движению присоединяются теперь и войска…Мы почитаем последним и единственным средством решительное изменение Вашим Императорским Величеством направления внутренней политики, согласно неоднократно выраженным желаниям народного представительства, сословий и общественных организаций, немедленный созыв законодательных палат, отставку нынешнего Совета министров и поручение лицу, заслуживающему всенародного доверия, представить Вам, Государь, на утверждение список нового кабинета, способного управлять страною в полном согласии с народным представительством&lt;ref name=&quot;telegrams&quot; /&gt;.&lt;/blockquote&gt;

В 16:00 в Петрограде были арестованы генералы Хабалов, Беляев, Балк и другие.

=== Генерал Иванов отрядының алға сығыуы ===
{{main|Поход генерала Иванова на Петроград}}
Первый эшелон Георгиевского батальона и рота Собственного Его Императорского Величества полка отбыли из Могилёва в 10:15 28 февраля&lt;ref name=&quot;бума&quot; /&gt;. Сам [[Иванов, Николай Иудович|генерал-адъютант Иванов]] выехал позднее и нагнал эшелон в Орше. В течение всего дня генерал Алексеев направлял главнокомандующим фронтами указания о выделении дополнительных войск в его распоряжение — по одной пешей и одной конной батарее от Северного и Западного фронтов, а также три «''наиболее прочных''» батальона крепостной артиллерии из Выборга и Кронштадта. Командующему Юго-Западным фронтом было приказано подготовить к отправке в распоряжение генерала Иванова, «''как только представится возможность по условиям железнодорожных перевозок''», лейб-гвардии Преображенский полк и два гвардейских стрелковых полка из состава Особой армии — а также, «''если обстоятельства потребуют дальнейшего усиления в Петрограде вооружённой силы''», одну из гвардейских кавалерийских дивизий&lt;ref name=&quot;telegrams&quot; /&gt;.

В ночь с 28 февраля на 1 марта Алексеев направил генерал-адъютанту Иванову телеграмму, копия которой позднее также была направлена главнокомандующим фронтами для информирования их о положении в столице. По выражению историка Г. М. Каткова, «''вечером 28 февраля Алексеев перестал быть по отношению к царю послушным исполнителем и взял на себя роль посредника между монархом и его бунтующим парламентом. Только Родзянко, создав ложное впечатление, что Петроград находится под его полным контролем, мог вызвать в Алексееве такую перемену''». По мнению Каткова, именно его изложение и интерпретация событий главным образом склонили высшее военное командование в лице генералов Алексеева и Рузского занять ту позицию, которая привела к отречению Николая II&lt;ref name=&quot;катков гл11&quot; /&gt;.

Если предыдущие сообщения о событиях в Петрограде, которые Алексеев направлял главнокомандующим фронтами, довольно точно отражали хаос и анархию в столице, то в этой телеграмме Алексеев рисовал совершенно другую картину. Он указывал, что, по сведениям, поступившим к нему по частным каналам, события в Петрограде успокоились, что войска, ''«примкнув к Временному правительству в полном составе, приводятся в порядок»'', что [[Временный комитет Государственной думы|Временное правительство]] ''«под председательством Родзянки»'' ''«пригласило командиров воинских частей для получения приказаний по поддержанию порядка»'', а ''«Воззвание к населению, выпущенное Временным Правительством, говорит о незыблемости монархического начала России, о необходимости новых оснований для выбора и назначения правительства… &lt;в Петрограде&gt; ждут с нетерпением приезда Его Величества, чтобы представить ему всё изложенное и просьбу принять это пожелание народа»''. «''Если эти сведения верны'', — указывалось далее в телеграмме, — ''то изменяются способы ваших действий, переговоры приведут к умиротворению, дабы избежать позорной междоусобицы, столь желанной нашему врагу''». Алексеев просил Иванова передать императору, прямая связь с которым у Алексеева отсутствовала, содержание этой телеграммы и убеждение самого Алексеева, что «''дело можно привести мирно к хорошему концу, который укрепит Россию''». Как отмечает Г. М. Катков, в указанной телеграмме явно прослеживается то представление о ситуации в Петрограде и своей роли как главы заседающего в Думе Временного правительства, которое Родзянко хотел создать у начальника штаба Верховного главнокомандующего&lt;ref name=&quot;катков гл11&quot; /&gt;. По мнению Каткова, телеграмма Алексеева явно имела целью приостановить какие бы то ни было решительные действия по вооружённому подавлению мятежа, которые мог бы предпринять генерал Иванов, — в ней указывалось, что новая власть в Петрограде исполнена доброй воли и готова с новой энергией способствовать военным усилиям. Таким образом телеграмма, по словам Каткова, явно предваряла признание нового правительства со стороны главнокомандования, а Алексеевым явно руководило впечатление, что Родзянко держит Петроград в руках, что ему удалось сдержать революционный напор, а поэтому следует всячески укреплять его позицию. Самим же Родзянко, по мнению Каткова, руководили одновременно честолюбие и страх — Родзянко был живо заинтересован в том, чтобы остановить экспедиционные войска генерала Иванова, которые он считал гораздо более многочисленными и сильными, чем это на самом деле было&lt;ref name=&quot;катков гл11&quot; /&gt;.

Генерал Иванов достиг Царского Села со значительным опозданием. В 6 часов вечера 1 марта генерал Иванов со своим отрядом прибыл на станцию [[Вырица (станция)|Вырица]]. Здесь он остановился и отдал приказ: «''Высочайшим повелением от 28-го февраля сего года я назначен главнокомандующим Петроградским военным округом. Прибыв сего числа в район округа, я вступил в командование его войсками во всех отношениях. Объявляю о сём войскам, всем без изъятия военным, гражданским и духовным властям, установлениям, учреждениям, заведениям и всему населению, находящемуся в пределах округа. Генерал-адъютант Иванов''»&lt;ref&gt;{{статья
 |заглавие =Справка Ставки о назначении войск в распоряжение Иванова//Провал попытки Ставки подавить февральскую революцию в Петрограде//Вопросы архивоведения
|издание  = М.
 |год      = 1962
 |номер    = 1
 |страницы = 102
}}&lt;/ref&gt;

Добравшись к 9 часам вечера до Царского Села, Иванов встретился с командованием гарнизона и узнал, что Тарутинский полк, выделенный в его распоряжение Северным фронтом, уже прибыл на станцию [[Александровская (станция)|Александровская]] Варшавской железной дороги. В целом, однако, попытка создать в районе Царского Села мощную группировку войск сорвалась. Выделенные войска растянулись в эшелонах между Двинском, Полоцком и Лугой. Бородинский пехотный полк, отправленный с Северного фронта в Петроград в распоряжение генерала Иванова, был разоружён в Луге местным революционным комитетом и отправлен обратно в Псков&lt;ref name=&quot;катков гл12&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;мельг&quot; /&gt;.

Немногочисленный отряд генерала Иванова сам по себе до подхода воинских частей с фронта не мог приступить ни к каким решительным шагам. Когда в Петербурге узнали о продвижении эшелонов Иванова, к нему вечером 1 марта выехал уполномоченный управления Генштаба полковник Доманевский, который проинформировал генерала о ситуации в столице. Явной целью этой поездки было удержать Иванова от каких-либо активных действий. Доманевский, в частности, сообщил Иванову, что «вооружённая борьба с восставшими только осложнит и ухудшит положение» и что легче восстановить порядок соглашением с Временным правительством&lt;ref name=&quot;мельг&quot;&gt;''[[Мельгунов, Сергей Петрович|Мельгунов, С. П.]]'' Мартовские дни 1917 года / С. П. Мельгунов; предисловие Ю. Н. Емельянова. — М.: Айрис-пресс, 2008. — 688 с.+вкл. 8 с. — (Белая Россия). ISBN 978-5-8112-2933-8&lt;/ref&gt;.

Далее Иванов направился во [[Александровский дворец|дворец]], где императрица приняла его среди ночи. Именно там Иванов ознакомился с телеграммой Алексеева, в которой ему предлагалось «изменить тактику» ввиду предполагаемого восстановления порядка и законности в столице&lt;ref name=&quot;катков гл12&quot; /&gt;. Несмотря на то, что текст телеграммы показался генералу несколько туманным, он решил придерживаться именно того способа действий, который он предложил императору при получении от него назначения, — не вводить войск в Петроград, пока обстановка не станет окончательно ясной. Далее, узнав, что к месту стоянки эшелона приближаются части, перешедшие на сторону революции, и не желая в сложившейся ситуации допустить каких-либо столкновений между георгиевским батальоном и царскосельским гарнизоном, Иванов решил возвратить состав в Вырицу, которую он избрал для стоянки как имеющую много путей.

В ночь с {{OldStyleDate|14|||1|}} на {{OldStyleDate|15|марта||2|}} генерал Иванов получил телеграмму от Николая II, которую тот отправил после своих переговоров с командующим Северным фронтом генералом Рузским, действовавшим на основании договорённостей с председателем Государственной думы Родзянко: «''Царское Село. Надеюсь, прибыли благополучно. Прошу до моего приезда и доклада мне никаких мер не предпринимать. Николай. 2 марта 1917 г. 0 часов 20 минут''».

{{OldStyleDate|15|марта||2|}} генерал Иванов со своим эшелоном направился на станцию Александровскую, где находился выделенный в его распоряжение [[Тарутинский 67-й пехотный полк|Тарутинский полк]], но доехал лишь до станции Сусанино, где его эшелон загнали в тупик, а ему вручили телеграмму от комиссара Временного комитета Государственной думы [[Бубликов, Александр Александрович|А. А. Бубликова]] следующего содержания: «''По поручению Временного комитета Государственной думы предупреждаю вас, что вы навлекаете на себя этим тяжёлую ответственность. Советую вам не двигаться из Вырицы, ибо, по имеющимся у меня сведениям, народными войсками ваш полк будет обстрелян артиллерийским огнём''». Далее Иванову было объявлено, что его действия могут помешать императору вернуться в Царское село: «''Ваше настойчивое желание ехать дальше ставит непреодолимое препятствие для выполнения желания его величества немедленно следовать Царское Село. Убедительнейше прошу остаться Сусанино или вернуться Вырицу''». Генерал был вынужден подчиниться&lt;ref name=&quot;бума&quot; /&gt;.

Именно в Сусанино и была ему доставлена депеша от императора, отменявшая предыдущие указания о движении на Петроград. По результатам переговоров императора с главнокомандующим Северным фронтом генералом Рузским, все войска, выделенные ранее в распоряжение генерала Иванова, останавливались и возвращались обратно на фронт.--&gt;
&lt;!--

=== 1 (14) март ===
[[Файл:Баррикады на Литейном проспекте (фервальская революция).jpg|thumb|right|300px|Баррикады на Литейном проспекте]]

В этот день [[Временный комитет Государственной думы]] получил признание [[Великобритания|Великобритании]] и [[Франция|Франции]]&lt;ref&gt;{{книга |автор= [[Хрусталёв, Владимир Михайлович|Хрусталёв В. М.]]|часть= |ссылка часть= |заглавие= Великий князь Михаил Александрович|ссылка= |ответственный= |издание= |место= М.|издательство= Вече|год= 2008|том= |страницы= 365|страниц= 544|серия= Царский дом|isbn= 978-5-9533-3598-0|тираж=3000|ref= Хрусталёв В. М.}}&lt;/ref&gt;.

[[Файл:OficialesArrestadosPorSoldadosRevolucionariosMarzo1917--russiainrevolut00jone.jpg|thumb|300px|right|Офицеры, арестованные революционными солдатами]]
Командование располагавшегося рядом со столицей [[Кронштадт]]а, имея прямой провод с Петроградом, было хорошо информировано о событиях. Опасаясь волнений среди матросов, командование в течение нескольких дней скрывало от них сведения о происходящем, однако в конце концов информация всё же просочилась.

{{OldStyleDate|14|марта||1}} началось восстание Кронштадтской военно-морской базы, был убит военный губернатор Кронштадта вице-адмирал [[Вирен, Роберт Николаевич|Вирен Р. Н.]] В 17&lt;sup&gt;53&lt;/sup&gt; начальник Морского штаба при Верховном главнокомандующем адмирал Русин доложил царю, что «в Кронштадте — анархия, и станция службы связи занята мятежниками».

К Таврическому дворцу явились с поддержкой Госдумы даже дислоцированная в Петрограде одна из сотен Собственного Его Императорского Величества Конвоя и один из жандармских эскадронов, а также, по данным французского посла в Петрограде, гвардейский казачий полк, представители Собственного Его Величества железнодорожного полка и императорской дворцовой полиции.

Под давлением революционных солдат Петроградского гарнизона Петроградский совет рабочих депутатов переформировался в Петроградский совет рабочих ''и солдатских'' депутатов.

В 13&lt;sup&gt;20&lt;/sup&gt; начальник штаба Верховного главнокомандующего генерал Алексеев получил телеграмму командующего войсками Московского военного округа генерала Мрозовского И. И. о начале революции в Москве. В 14&lt;sup&gt;20&lt;/sup&gt; от генерала Мрозовского была получена вторая телеграмма, гласившая, что «в Москве полная революция».

В 16&lt;sup&gt;00&lt;/sup&gt; к Госдуме явился с поддержкой Гвардейский флотский экипаж во главе с великим князем Кириллом Владимировичем. По сведениям Спиридовича, этот шаг был вынужденным: матросы Гвардейского экипажа узнали о начале волнений в Кронштадте, и великий князь встал перед угрозой мятежа и убийств офицеров.

С целью предотвращения самосуда был арестован крайне непопулярный бывший военный министр [[Сухомлинов, Владимир Александрович|Сухомлинов В. А.]]; общественность считала его виновным в «великом отступлении» 1915 года.

Свой собственный проект манифеста о даровании стране ''ответственного министерства'' в тот же день начал готовить великий князь Павел Александрович («''великокняжеский манифест''»). Проект '''не''' предусматривал отречения Николая II; по этому поводу между двумя великими князьями прошла переписка. Великий князь Кирилл Владимирович заявил, что он поддерживает проект манифеста, однако «Миша [великий князь Михаил Александрович], несмотря на мои настойчивые просьбы работать ясно и единогласно с нашим семейством, прячется и только сообщается с Родзянко». Подготовленный проект был озаглавлен «Манифест о полной Конституции русскому народу» и подписан великими князьями Михаилом Александровичем, Кириллом Владимировичем и Павлом Александровичем.

Царские поезда в этот день безуспешно пытались пробиться к Царскому Селу. В 03:45 литерные поезда подошли к [[Малая Вишера|Малой Вишере]]. Здесь было получено донесение от офицера железнодорожной охраны, только что прибывшего со встречного направления, что станции Тосно и Любань находятся в руках взбунтовавшихся солдат и что самому ему пришлось бежать из Любани на дрезине. Николай II приказал развернуть поезда на [[Бологое]] и убыть в [[Псков]], где находился штаб Северного фронта&lt;ref name=&quot;катков гл12&quot; /&gt;.

Бубликов, следивший за продвижением императора и его свиты, узнав, что литерные поезда остановились в Малой Вишере, запросил инструкции у Временного комитета. Пока там обсуждали, что делать, поезда повернули обратно на Бологое. Из Думы последовало распоряжение «задержать поезда в Бологом, передать императору телеграмму председателя Думы и назначить для этого последнего экстренный поезд до ст. Бологое». Бубликов из Петрограда отправил подробные инструкции о том, как остановить литерные поезда, но они не были исполнены. Из Бологого доложили, что императорский поезд примерно в девять часов утра 1 марта, не остановившись для смены паровоза в Бологом, ушёл по [[Московско-Виндавская железная дорога|Виндавской дороге]] через Дно в сторону Пскова&lt;ref name=autogenerated8&gt;[http://www.e-reading.org.ua/bookreader.php/69871/Mel'gunov_-_Martovskie_dni_1917_goda.html Мартовскіе Дни 1917 года. — Париж, 1961]&lt;/ref&gt;. Бубликов приказал остановить поезд на перегоне Бологое — Дно, чтобы лишить императора возможности «пробраться в армию». Для этого предписывалось загородить товарными составами какой-либо перегон «возможно восточнее ст. Дно и сделать физически невозможным движение каких бы то ни было поездов в направлении от Бологое в Дно», но и этот приказ железнодорожными чинами не был выполнен&lt;ref name=&quot;катков гл12&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;мельг&quot; /&gt;.

1 марта в 15:00 императорский поезд прибыл на станцию [[Дно (город)|Дно]], где его ожидала телеграмма Родзянко: «''Станция Дно. Его Императорскому Величеству. Сейчас экстренным поездом выезжаю на ст. Дно для доклада Вам, Государь, о положении дел и необходимых мерах для спасения России. Убедительно прошу дождаться моего приезда, ибо дорога каждая минута''»&lt;ref name=&quot;мельг&quot; /&gt;. Не дождавшись Родзянко, Николай II приказал двигаться дальше на Псков, а Родзянко велел телеграфировать, что там с ним и встретится&lt;ref name=&quot;катков гл12&quot; /&gt;. Позднее, во время разговора с генералом Рузским в ночь с 1 на 2 марта, Родзянко объяснял свой неприезд невозможностью оставить Петроград в ситуации, когда революционные события в столице грозили окончательно перерасти в анархию.

Когда императорский поезд прибыл около семи часов вечера в Псков, вместо ожидавшегося почётного караула на платформе императора встретили лишь губернатор и несколько чиновников. Главнокомандующий Северным фронтом генерал [[Рузский, Николай Владимирович|Н. В. Рузский]] прибыл на вокзал лишь через несколько минут. Именно Рузскому выпало провести переговоры с императором о необходимости государственных реформ, то есть о создании ''ответственного министерства''&lt;ref name=&quot;катков гл12&quot; /&gt;, поскольку председатель [[Временный комитет Государственной думы|Временного комитета Государственной думы]] Родзянко, который должен был перехватить императорский поезд на станции Дно, по определённым причинам не смог этого сделать. Не приехал он и в Псков.

К прибытию Николая II в Псков генерал Алексеев направил в штаб Северного фронта телеграмму для императора. Сообщив в ней о начавшихся в Москве беспорядках и забастовках, Алексеев доложил: &lt;blockquote&gt;''Беспорядки в Москве, без всякого сомнения, перекинутся в другие большие центры России, и будет окончательно расстроено и без того неудовлетворительное функционирование железных дорог. А так как армия почти ничего не имеет в своих базисных магазинах и живёт только подвозом, то нарушение правильного функционирования тыла будет для армии гибельно, в ней начнется голод и возможны беспорядки. Революция в России, а последняя неминуема, раз начнутся беспорядки в тылу, — знаменует собой позорное окончание войны со всеми тяжелыми для России последствиями. Армия слишком тесно связана с жизнью тыла, и с уверенностью можно сказать, что волнения в тылу вызовут таковые же в армии. Требовать от армии, чтобы она спокойно сражалась, когда в тылу идет революция, невозможно.&lt;br&gt;Нынешний молодой состав армии и офицерский состав, в среде которого громадный процент призванных из запаса и произведенных в офицеры из высших учебных заведений, не дает никаких оснований считать, что армия не будет реагировать на то, что будет происходить в России…. Пока не поздно, необходимо принять меры к успокоению населения и восстановить нормальную жизнь в стране. &lt;br&gt;Подавление беспорядков силою, при нынешних условиях, опасно и приведет Россию и армию к гибели. Пока Государственная Дума старается водворить возможный порядок, но если от Вашего Императорского Величества не последует акта, способствующего общему успокоению, власть завтра же перейдет в руки крайних элементов и Россия переживет все ужасы революции. Умоляю Ваше Величество, ради спасения России и династии, поставить во главе правительства лицо, которому бы верила Россия и поручить ему образовать кабинет. &lt;br&gt;В настоящее время это единственное спасение. Медлить невозможно и необходимо это провести безотлагательно. &lt;br&gt;Докладывающие Вашему Величеству противное, бессознательно и преступно ведут Россию к гибели и позору и создают опасность для династии Вашего Императорского Величества''&lt;ref name=&quot;telegrams&quot; /&gt;.&lt;/blockquote&gt;

Николай II принял генерала Рузского вечером после ужина. Тот доложил об общеполитической ситуации, включая рост революционного движения в Москве, и посоветовал немедленно принять решение, сообразно с проектом Родзянко и Алексеева, — учредить правительство, ответственное перед Думой. Николай II возражал, указывая, что он не понимает положения конституционного монарха, поскольку такой монарх царствует, но не управляет. Принимая на себя высшую власть в качестве самодержца, он принял одновременно, как долг перед Богом, ответственность за управление государственными делами. Соглашаясь передать свои права другим, он лишает себя власти управлять событиями, не избавляясь от ответственности за них. Единственное, на что император был готов пойти, — согласиться на назначение Родзянко премьер-министром и предоставить ему выбор некоторых членов кабинета&lt;ref name=&quot;катков гл12&quot; /&gt;.

Переговоры затянулись до поздней ночи и несколько раз прерывались. Переломным моментом, несомненно, стало получение в 22:20 проекта предполагаемого манифеста об учреждении ответственного правительства, который был подготовлен в Ставке и направлен в Псков за подписью генерала Алексеева. Согласно проекту, Родзянко поручалось сформировать Временное правительство&lt;ref name=&quot;telegrams&quot; /&gt;. Телеграмма Алексеева, по словам Г. М. Каткова, показывала, что начальник штаба Верховного главнокомандующего и фактический главнокомандующий действующей армии безоговорочно поддерживает предлагаемое Рузским решение. Тем не менее, потребовалось ещё немало времени, прежде чем император наконец подписал телеграмму, которой разрешал обнародовать предложенный Алексеевым манифест&lt;ref name=&quot;катков гл12&quot; /&gt;. Теперь первоочередной задачей было задержать движение войск на Петроград и отозвать экспедицию генерала Иванова.

2 марта в час ночи за подписью Николая II генералу Иванову отправлена телеграмма: ''«Надеюсь, прибыли благополучно. Прошу до моего приезда и доклада мне никаких мер не предпринимать»''. Тогда же генерал Рузский приказывает остановить продвижение выделенных им войск к Петрограду и возвратить их на фронт и телеграфирует в Ставку об отозвании войск, посланных с Западного фронта. Вооружённое подавление мятежа в столице не состоялось.

Тем временем в Петрограде 1 марта Временный комитет Государственной думы наметил состав [[Временное правительство России|будущего правительства]] во главе с князем [[Львов, Георгий Евгеньевич|Г. Е. Львовым]], которому он был намерен передать свою власть.

В полночь с {{OldStyleDate|14|марта||1}} на {{OldStyleDate|15|марта||2}} в Таврическом дворце начались переговоры представителей Временного комитета Государственной думы, ЦК [[Конституционно-демократическая партия|кадетской партии]], Бюро [[Прогрессивный блок|Прогрессивного блока]] и Исполкома Петросовета, где обсуждался состав будущего правительства и условия сотрудничества демократических сил с этим правительством. Стороны попытались урегулировать свои, уже тогда возникшие, разногласия. По сведениям генерала [[Спиридович, Александр Иванович|Спиридовича]], основным поводом для распрей стала судьба «контрреволюционных» офицеров, за которых заступались представители Думы. [[Ричард Пайпс]] также указывает, что возглавившему делегацию Думы монархисту [[Милюков, Павел Николаевич|Милюкову]] удалось убедить членов Совета отказаться от введения выборов офицеров и немедленного учреждения республики. В результате «ночного бдения» стороны пришли к соглашению, что формируемое Временное правительство объявит политическую амнистию, обеспечит демократические свободы всем гражданам, отменит сословные, вероисповедные и национальные ограничения, заменит полицию народной милицией, подчинённой органам местного самоуправления, начнёт подготовку к выборам в [[Всероссийское учредительное собрание|Учредительное собрание]] и в органы местного самоуправления на основе всеобщего, равного, прямого и тайного голосования, не будет разоружать либо выводить из Петрограда воинские части, принимавшие участие в революционном движении. Петросовет, в свою очередь, обязывался осудить разного рода бесчинства и хищения имущества, бесцельный захват общественных учреждений, враждебное отношение солдат к офицерству, призвать солдат и офицеров к сотрудничеству.

По итогам переговоров, в ходе которых Исполком Петросовета согласился предоставить Временному комитету Государственной думы право сформировать [[Временное правительство России|правительство]], стороны приняли следующую программу из 8 пунктов:

{{начало цитаты}}
1) Полная и немедленная амнистия по всем делам политическим и религиозным, в том числе террористическим покушениям, военным восстаниям, аграрным преступлениям и т. д.;

2) Свобода слова, печати, союзов, собраний и стачек, с распространением политических свобод на военнослужащих в пределах, допустимых военно-техническими условиями;

3) Отмена всех сословных, вероисповедных и национальных ограничений;

4) Немедленная подготовка к созыву, на началах всеобщего, равного, тайного и прямого голосования, Учредительного собрания, которое установит форму правления и конституцию страны;

5) Замена полиции народной милицией с выборным начальством, подчинённым органам местного самоуправления;

6) Выборы в органы местного самоуправления на основе всеобщего, прямого, равного и тайного голосования;

7) Неразоружение и невывод из Петрограда воинских частей, принимавших участие в революционном движении;

8) При сохранении строгой военной дисциплины в строю и при несении военной службы — устранение для солдат всех ограничений в пользовании общественными правами, предоставленными всем остальным гражданам.
{{конец цитаты}}

Тем временем Петроградский Совет рабочих и солдатских депутатов без согласования с Временным комитетом Государственной думы издал [[Приказ № 1]] по Петроградскому гарнизону и опубликовал его {{СС|15|марта||2}} в утреннем выпуске своего официального органа «[[Известия]]»&lt;ref name=&quot;Izv1&quot;&gt;«[[Известия]]». 2 марта 1917, № 3, стр. 3.&lt;/ref&gt;. Этим приказом Совет подчинял себе Петроградский гарнизон в решении всех политических вопросов и лишал Временный комитет возможности использовать армию в своих интересах. Приказом предписывалось немедленно создать выборные комитеты из представителей [[нижние чины|нижних чинов]] во всех воинских частях, подразделениях и службах, а также на кораблях. Главным в Приказе № 1 был третий пункт, согласно которому во всех политических выступлениях воинские части подчинялись теперь не офицерам, а своим выборным комитетам и Совету. В приказе предусматривалось также, что всё оружие передаётся в распоряжение и под контроль солдатских комитетов. Приказом вводилось равенство прав «нижних чинов» с остальными гражданами в политической, общегражданской и частной жизни, отменялось титулование офицеров.

Возникло двоевластие: официальная власть находилась в руках Временного комитета Государственной Думы (впоследствии — [[Временное правительство России|Временного правительства]]), а фактическая власть в столице — в руках Петроградского Совета рабочих и солдатских депутатов.

Узнав об издании Приказа № 1, [[Гучков, Александр Иванович|Гучков]] безуспешно попытался добиться от Совета его отмены либо, по крайней мере, распространения его действия только на тыловые части. Позднее, {{OldStyleDate|22|марта||9}}, в своей телеграмме генералу [[Алексеев, Михаил Васильевич|Алексееву]] Гучков так описал возникшую систему двоевластия:

{{начало цитаты}}
''Врем. правительство не располагает какой-либо реальной властью, и его распоряжения осуществляются лишь в тех размерах, кои допускает Совет раб. и солд. депутатов, который располагает важнейшими элементами реальной власти, так как войска, железные дороги, почта и телеграф в его руках. Можно прямо сказать, что Врем. правительство существует, лишь пока это допускается Советом раб. и солд. депутатов. В частности, по военному ведомству ныне представляется возможным отдавать лишь те распоряжения, которые не идут коренным образом вразрез с постановлениями вышеназванного Совета.''
{{конец цитаты}} --&gt;
&lt;!--

=== 2 (15) март. Николай II-нең тәхеттән баш тартыуы ===
{{main|Отречение Николая II#2 марта 1917 года. Отречение}}
В ночь с 1 на {{OldStyleDate|15|марта||2}} окончательно перешёл на сторону революции гарнизон Царского Села.

Сразу же по окончании переговоров с Николаем II генерал Рузский связался из Пскова по прямому проводу с Родзянко и проинформировал его о достигнутых результатах и о полученном согласии императора на создание правительства, ответственного перед Думой. Тот, однако, назвал подготовленный Ставкой проект манифеста «запоздалым», поскольку требование ''ответственного министерства'' себя уже изжило: &lt;blockquote&gt;''Очевидно, что Его Величество и Вы не отдаёте себе отчета, что здесь происходит. Настала одна из страшнейших революций, побороть которую будет не так-то легко… если не будут немедленно сделаны уступки, которые могли бы удовлетворить страну … Народные страсти так разгорелись, что сдержать их вряд ли будет возможно, войска окончательно деморализованы; не только не слушаются, но убивают своих офицеров; ненависть к государыне императрице дошла до крайних пределов; вынужден был, во избежание кровопролития, всех министров, кроме военного и морского, заключить в Петропавловскую крепость… Считаю нужным вас осведомить, что то, что предполагается Вами, уже недостаточно, и династический вопрос поставлен ребром…''&lt;ref name=&quot;telegrams&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;

Получив запись разговора Рузского с Родзянко, генерал Алексеев по собственной инициативе составил и отправил краткое изложение разговора между Рузским и Родзянко всем главнокомандующим фронтами, попросив их срочно подготовить и направить в Ставку своё мнение: &lt;blockquote&gt;''Его Величество в Пскове изъявил согласие учредить ответственное перед палатами министерство, поручив председателю Госдумы образовать кабинет. Последний ответил, что это было бы своевременно 27 февраля, в настоящее же время этот акт является запоздалым. Теперь династический вопрос поставлен ребром, и войну можно продолжать до победоносного конца лишь при исполнении предъявляемых требований относительно отречения от престола в пользу сына при регентстве Михаила Александровича.&lt;br&gt;Обстановка, по-видимому, не допускает иного решения, и каждая минута дальнейших колебаний повысит только притязания, основанные на том, что существование армии и работа железных дорог находятся фактически в руках петроградского Временного правительства. Необходимо спасти действующую армию от развала, продолжать до конца борьбу с внешним врагом, спасти независимость России и судьбу династии. Это нужно поставить на первый план хотя бы ценою дорогих уступок. Повторяю, что потеря каждой минуты может стать роковой для существования России и что между высшими начальниками действующей армии нужно установить единство мыслей и спасти армию от колебаний и возможных случаев измены долгу. Армия должна всеми силами бороться со внешним врагом, а решения относительно внутренних дел должны избавить её от искушения принять участие в перевороте, который безболезненно совершится при решении сверху. Если вы разделяете этот взгляд, то не благоволите ли телеграфировать спешно свою верноподданническую просьбу Его Величеству через Главкосева. Между высшими начальниками действующей армии нужно установить единство мыслей и целей и спасти армии от колебаний и возможных случаев измены долгу. 2 марта 1917 г.''&lt;ref name=&quot;telegrams&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;

Как отмечает Г. М. Катков, телеграмма Алексеева главнокомандующим была сформулирована таким образом, что у них не оставалось другого выбора, как высказаться за отречение&lt;ref name=&quot;катков гл12&quot; /&gt;. В Ставке вообще благосклонно восприняли аргументы Родзянко в пользу отречения как средства покончить с революционными беспорядками: так, генерал-квартирмейстер Ставки генерал Лукомский в разговоре с начальником штаба Северного фронта генералом Даниловым сказал, что молит Бога о том, чтобы Рузскому удалось убедить императора отречься&lt;ref name=&quot;telegrams&quot; /&gt;.

[[Файл:ОтречениеГосударя.jpg|thumb|250px|Акт об отречении Императора Николая II. 2 марта 1917 г.]]
Все командующие фронтами и великий князь [[Николай Николаевич Младший|Николай Николаевич]] в своих ответных телеграммах просили императора отречься от престола «ради единства страны в грозное время войны» (в тот же день вечером командующий Балтийским флотом А. И. Непенин по собственному почину присоединился к общему мнению опрошенных). Командующий Черноморским флотом адмирал [[Колчак, Александр Васильевич|А. В. Колчак]] ответа не прислал. Получив ответы главнокомандующих фронтами, Николай II примерно в три часа дня заявил об отречении в пользу сына, Алексея Николаевича, при регентстве великого князя [[Михаил Александрович (сын Александра III)|Михаила Александровича]].

В это время Рузскому сообщили, что в Псков выехали представители Временного комитета Государственной думы [[Гучков, Александр Иванович|А. И. Гучков]] и [[Шульгин, Василий Витальевич|В. В. Шульгин]].

Прибыв на место, Гучков сказал Николаю II, что они приехали доложить о том, что произошло в Петрограде, и обсудить меры, необходимые, чтобы спасти положение, так как оно продолжает оставаться грозным: народное движение никто не планировал и не готовил, оно вспыхнуло стихийно и превратилось в анархию. Гучков заявил, что существует опасность распространения беспорядков на войска, находящиеся на фронте. Единственная мера, которая может спасти положение, — это отречение в пользу малолетнего наследника цесаревича при регентстве великого князя Михаила, который составит новое правительство. Только так можно спасти Россию, династию и монархическое начало. Выслушав Гучкова, царь произнёс фразу, которая, по словам Г. М. Каткова, произвела эффект разорвавшейся бомбы. Он сказал, что ещё днём принял решение отречься в пользу сына. Но теперь, сознавая, что он не может согласиться на разлуку с сыном, он отречётся и за себя, и за сына&lt;ref name=&quot;катков гл12&quot; /&gt;.

{{OldStyleDate|15|марта|1917 года|2}} в 23:40 Николай передал Гучкову и Шульгину Акт об отречении, который, в частности, гласил: «&lt;…&gt; Заповедуем брату нашему править делами государства в полном и нерушимом единении с представителями народа в законодательных учреждениях, на тех началах, кои будут ими установлены, принеся в том ненарушимую присягу. &lt;…&gt;»

Кроме Акта об отречении Николай II подписал ряд других документов: указ [[Правительствующий сенат|Правительствующему сенату]] об увольнении в отставку прежнего состава Совета министров и о назначении князя [[Львов, Георгий Евгеньевич|Г. Е. Львова]] председателем Совета министров, приказ по Армии и Флоту о назначении великого князя [[Николай Николаевич Младший|Николая Николаевича]] Верховным главнокомандующим. Официально указывалось, что отречение имело место в 3 часа дня, то есть именно в тот момент, когда фактически принято было решение о нём, — чтобы не создалось впечатление, что отречение произошло под давлением делегатов Думы; время указов о назначении было проставлено как 14:00, чтобы они имели законную силу как сделанные законным императором до момента отречения и для соблюдения принципа преемственности власти&lt;ref name=&quot;катков гл12&quot; /&gt;&lt;ref&gt;Д.и.н. [[Иоффе, Генрих Зиновьевич|Г. Иоффе]] [http://www.nkj.ru/archive/articles/5266/ ''Русский либерал. Премьер-министр Временного правительства — князь Львов''.] // «[[Наука и жизнь]]», 2006, № 4.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;khrustalev&quot;&gt;{{книга |автор= [[Хрусталёв, Владимир Михайлович|Хрусталёв В. М.]]|часть= |ссылка часть= |заглавие= Великий князь Михаил Александрович|ссылка= |ответственный= |издание= |место= М.|издательство= Вече|год= 2008|том= |страницы= |страниц= 544|серия= Царский дом|isbn= 978-5-9533-3598-0|тираж=3000}}&lt;/ref&gt;{{rp|372}}.

Как отмечает Ричард Пайпс,
{{начало цитаты}}
''Все говорит о том, что Николай II отрекся из патриотических соображений, желая избавить Россию от позорного поражения и спасти её армию от разложения. Окончательным доводом, заставившим его пойти на этот шаг, было единодушное мнение командующих фронтами, в особенности телеграмма вел. кн. Николая Николаевича. Не менее знаменателен факт, что Николай обсуждал возможность отречения не с Думой и её Временным правительством, а с генералом Алексеевым, как бы подчеркивая, что отрекается перед армией и по её просьбе. Если бы царь в первую очередь заботился о сохранении трона, он мог бы скоропалительно заключить мир с немцами и бросить войска с фронта на усмирение бунта в Петрограде и Москве. Он предпочёл отказаться от короны ради спасения фронта.''

''Хотя всё это время царь не терял самообладания, отречение явилось для него большой жертвой, и вовсе не потому, что ему были дороги сама власть или её внешний блеск — первое он считал тяжким бременем, второе — скучной показухой, — но потому, что этим актом, по его мнению, он нарушал клятву, данную перед Богом и страной.'' {{конец цитаты}}

Перед отъездом из Пскова обратно в Ставку Николай II передал дворцовому коменданту [[Воейков, Владимир Николаевич|В. Н. Воейкову]] телеграмму, извещающую брата о решении передать ему российский престол. Телеграмма была отправлена с железнодорожной станции [[Шумилино|Сиротино]] (45 км западнее [[Витебск]]а) {{OldStyleDate|16|марта|1917 года|3}} в 14 часов 56 минут{{sfn|Хрусталёв В. М.|2008|с=374}}: {{начало цитаты}}''Петроград. Его Императорскому Величеству Михаилу Второму.&lt;br&gt;События последних дней вынудили меня решиться бесповоротно на этот крайний шаг. Прости меня, если огорчил тебя и что не успел предупредить. Остаюсь навсегда верным и преданным братом. Горячо молю Бога помочь тебе и твоей Родине. Ники''.{{конец цитаты|источник=}} По заверению [[Шереметьевская, Наталья Сергеевна|Натальи Брасовой]], Михаил Александрович этой телеграммы так и не получил{{sfn|Хрусталёв В. М.|2008|с=374}}.
&lt;!-- Председатель Госдумы Родзянко отправил царю через начальника штаба Верховного главнокомандующего генерала Алексеева телеграмму, сообщавшую о намерении Временного комитета Госдумы назначить командующим Петроградским военным округом генерал-лейтенанта Корнилова, «доблестного, известного всей России героя». Телеграмма также сообщала, что на сторону новой власти уже перешли «все слои населения», войска и даже находящиеся в Петрограде лица императорской фамилии.

В тот же день командующий Балтийским флотом адмирал Непенин сообщил царю через генералов Алексеева и Рузского: «С огромным трудом удерживаю в повиновении флот и вверенные войска. В Ревеле положение критическое, но не теряю ещё надежды его удержать». На следующий день в [[Гельсингфорс]]е начались волнения, адмирал Непенин был убит.--&gt;

=== 3 (16) — 9 (22) март ===
{{main|Отречение Михаила Александровича}}
[[Файл:QuemaDeSímbolosImperiales1917--russiainrevolut00jone.jpg|300px|thumb|right|Сжигание царских символов]]
Отречение Николая II в пользу [[Михаил Александрович (сын Александра III)|брата]], однако, вызвало замешательство у лидеров революции. [[Керенский, Александр Фёдорович|А. Ф. Керенский]] вспоминал, что ранним утром {{OldStyleDate|16|марта|1917 года|3}}, во время заседания членов Временного правительства и ВКГД, когда была зачитана телеграмма от Шульгина и Гучкова с информацией о том, что Николай II отрёкся в пользу Михаила Александровича, Родзянко заявил, что вступление на престол последнего невозможно, и ему никто не возразил. Последовали выступления, в которых утверждалось, что Михаил «никогда не проявлял интереса к государственным делам, что он состоит в морганатическом браке с женщиной, известной своими политическими интригами, что в критический момент истории, когда он мог бы спасти положение, он проявил полное отсутствие воли и самостоятельности и так далее». Керенский вспоминал, что у него возникло ощущение, что то всё были просто отговорки и что присутствовавшие на совещании поняли, что «на этой стадии революции неприемлем любой новый царь»{{sfn|Хрусталёв В. М.|2008}}.

До принятия окончательного решения по этому поводу договорились, во-первых, не допустить опубликования акта отречения Николая II в пользу брата, а во-вторых, срочно организовать встречу с Михаилом Александровичем, чтобы узнать его мнение и по возможности убедить его отказаться от принятия престола, а уже после этого опубликовать оба акта одновременно. Родзянко уехал в [[Военное министерство Российской империи|Военное министерство]], чтобы связаться с генералом Алексеевым и запретить ему распространять акт Николая в [[Действующая армия и флот|Действующей армии]] до дальнейших указаний. Генералу Алексееву Родзянко объяснил своё распоряжение так: «''С регентством Великого Князя и воцарением Наследника Цесаревича, быть может, и помирились бы, но кандидатура Великого Князя как Императора ни для кого не приемлема, и вероятна гражданская война''». До этого Родзянко связывался по прямому проводу с генералом Рузским, главнокомандующим войсками Северного фронта: «''Чрезвычайно важно, чтобы Манифест об отречении и передаче власти Великому Князю Михаилу Александровичу не был опубликован до тех пор, пока я не сообщу вам об этом''». Родзянко, в частности, заявил следующее: &lt;blockquote&gt;''… Чрезвычайно важно, чтобы манифест об отречении и передаче власти великому князю Михаилу Александровичу не был опубликован до тех пор, пока я не сообщу вам об этом. Дело в том, что с великим трудом удалось удержать более или менее в приличных рамках революционное движение, но положение ещё не пришло в себя и весьма возможна гражданская война. С регентством великого князя и воцарением наследника цесаревича помирились бы может быть, но воцарение его как императора абсолютно неприемлемо. Прошу вас принять все зависящие от вас меры, чтобы достигнуть отсрочки… прошу вас, в случае прорыва сведений о манифесте в публику и в армию, по крайней мере, не торопиться с приведением войск к присяге''&lt;ref name=autogenerated7&gt;«Отречение Николая II. Воспоминания очевидцев». М:Красная газета, 1990. Гл. IV. Телеграммы и разговоры по прямому проводу&lt;/ref&gt;.&lt;/blockquote&gt;

[[Файл:Russian Throne 1917.jpg|thumb|200px|left|Не угодно ли присесть на престол? Карикатура 1917 г.]]
Родзянко пояснил, что его настоятельная просьба вызвана масштабами народного недовольства, которое привело к избиению офицеров, антимонархическим настроениям и анархии: &lt;blockquote&gt;''Вспыхнул неожиданно для всех нас такой солдатский бунт, которому ещё подобных я не видел и которые, конечно, не солдаты, а просто взятые от сохи мужики и которые все свои мужицкие требования нашли полезным теперь заявить. Только слышно было в толпе — «земли и воли», «долой династию», «долой Романовых», «долой офицеров» и начались во многих частях избиения офицеров. К этому присоединились рабочие, и анархия дошла до своего апогея. После долгих переговоров с депутатами от рабочих удалось притти только к ночи сегодня к некоторому соглашению, которое заключается в том, чтобы было созвано через некоторое время Учредительное собрание для того, чтобы народ мог высказать свой взгляд на форму правления, и только тогда Петроград вздохнул свободно, и ночь прошла сравнительно спокойно. Войска мало-помалу в течение ночи приводятся в порядок, но провозглашение императором великого князя Михаила Александровича подольет масла в огонь, и начнется беспощадное истребление всего, что можно истребить. Мы потеряем и упустим из рук всякую власть, и усмирить народное волнение будет некому''{{sfn|Солженицын|1999}}.&lt;/blockquote&gt;

По словам Родзянко, до созыва Учредительного собрания (не ранее чем через полгода) власть планируется сосредоточить в руках Временного комитета Государственной думы, уже сформированного ответственного министерства, при сохраняющемся функционировании обеих законодательных палат.

Распоряжения Родзянко обоими генералами были исполнены, извещение армии об отречении Николая II в пользу брата было приостановлено, хотя к этому моменту на некоторых участках фронта солдатам уже успели сообщить об отречении, и они стали присягать новому царю{{sfn|Хрусталёв В. М.|2008}}.

К 10 часам утра {{OldStyleDate|16|марта|1917 года|3}} члены ВКГД и Временного правительства собрались для обсуждения создавшегося положения на квартире князей Путятиных (ул. [[Миллионная улица (Санкт-Петербург)|Миллионная]], 12), где в течение пяти предыдущих дней скрывался великий князь Михаил Александрович. Многие из собравшихся членов Временного правительства состояли членами [[Парамасонство|нерегулярной масонской ложи]] [[Великий восток народов России]]{{sfn|Хрусталёв В. М.|2008}}.

Большинство участников совещания советовали великому князю не принимать верховную власть. Только П. Н. Милюков и присоединившийся к участникам совещания около полудня А. И. Гучков убеждали Михаила Александровича принять всероссийский престол. Милюков даже предлагал вывезти Михаила Александровича в безопасное место, например, в Москву (в которой, по сведениям Милюкова, обстановка была спокойная, и гарнизон не поднимал бунта&lt;ref group=&quot;К&quot;&gt;Сведения Милюкова были устаревшими. К исходу дня {{OldStyleDate|15|марта|1917 год|2}}а все стратегические объекты в Москве — почта, телеграф, телефон, Кремль, арсенал, вокзалы, охранное отделение — находились в руках революционеров. Были арестованы губернатор М. Н. Татищев, градоначальник и командующий [[Московский военный округ|Московским военным округом]] [[Мрозовский, Иосиф Иванович|И. И. Мрозовский]] ({{cite web|url=http://www.portal-slovo.ru/history/43277.php|title=Февральская революция 1917 г. в Москве и Центральном промышленном районе|author=Чураков Д. О.|date=2010-08-04|work=|publisher=Образовательный портал Слово|accessdate=2013-11-09}}).&lt;/ref&gt;), где можно было бы собрать сторонников и вооружённую силу, на которую можно было бы опереться. Выслушав аргументы сторон, великий князь заявил, что хотел бы приватно переговорить с князем Львовым и Родзянко. Разрешение на это остальных участников встречи было получено, и Михаил Александрович ушёл с указанными лицами в отдельную комнату. Через непродолжительное время в комнату, где проходила встреча, вернулись Львов и Родзянко, а спустя несколько минут к собравшимся вышел великий князь и объявил о своём отказе взять верховную власть. Время было после полудня. Родзянко оставил воспоминания, что «Михаил Александрович поставил мне ребром вопрос, могу ли ему гарантировать жизнь, если он примет престол, и я должен был ему ответить отрицательно, ибо … твёрдой вооружённой силы не имел за собой…».

Выбор Михаила в качестве нового царя в любом случае был неудачен; как отмечает Ричард Пайпс, он обладал мягким, слабовольным характером, и в условиях такого острого политического кризиса, как Февральская революция, не испытывал особого желания принимать шатавшийся трон. Кроме того, по словам исследователя С. В. Куликова, Михаил Александрович, как, впрочем, и большинство великих князей, являлся сторонником ''ответственного министерства''.

[[Файл:Отказ от принятия престола в.к. Михаила Александровича. 3 марта 1917.gif|thumb|right|200px|Акт непринятия престола великим князем Михаилом Александровичем 3 марта 1917 г.&lt;br&gt;&lt;small&gt;Автограф. Чёрные чернила. 34,4 х 22,5. Государственный архив Российской Федерации. Ф. 601. Оп. 1. Д. 2100а. Л. 7&lt;/small&gt;]]

Примерно в 4 часа дня великий князь подписал акт о непринятии престола{{sfn|Хрусталёв В. М.|2008|с=400}}:

{{начало цитаты}}Тяжкое бремя возложено на меня волею брата моего, передавшего мне Императорский Всероссийский Престол в годину беспримерной войны и волнений народных.&lt;br&gt;
Одушевленный единою со всем народом мыслию, что выше всего благо Родины нашей, принял я твёрдое решение в том случае восприять Верховную власть, если такова будет воля великого народа нашего, которому надлежит всенародным голосованием, чрез представителей своих в Учредительном собрании, установить образ правления и новые основные законы Государства Российского.&lt;br&gt;
Посему, призывая благословение Божие, прошу всех граждан Державы Российской подчиниться Временному правительству, по почину Государственной Думы возникшему и облеченному всею полнотою власти, впредь до того, как созванное в возможно кратчайший срок на основе всеобщего, прямого, равного и тайного голосования Учредительное собрание своим решением об образе правления выразит волю народа.&lt;br&gt;
3/III — 1917 г. Михаил.&lt;br&gt;
Петроград.{{конец цитаты|источник=}}

Подписание акта о непринятии верховной власти Михаил Александрович воспринимал как своё взвешенное и мудрое решение — он сохранял права на российский престол, вопрос о форме правления оставался открытым до решения Учредительного собрания; это, по мнению великого князя, было именно то, что должно умиротворить страну. На следующее утро Михаил Александрович выехал из Петрограда и вернулся к своей семье в Гатчину, где повёл жизнь провинциального обывателя{{sfn|Хрусталёв В. М.|2008|с=402}}.

Узнав по прибытии в Ставку об отказе великого князя Михаила Александровича от престола, Николай II сделал запись в своём дневнике от {{OldStyleDate|16|марта|1917 года|3}}&lt;ref&gt;{{книга|заглавие=Дневники Николая II и императрицы Александры Фёдоровны: в 2 т |ссылка=|викитека=|ответственный=Отв. ред., сост. В. М. Хрусталёв|место=М.|издательство=ПРОЗАиК|год=2012|том=1|страницы=290|страниц=622|isbn=978-5-91631-160-0|тираж=3000|ref= }}&lt;/ref&gt;: «''Оказывается, Миша отрёкся. Его манифест кончается {{Comment|четырёххвосткой|всеобщее, равное, прямое и тайное голосование}} для выборов через 6 месяцев Учредительного Собрания. Бог знает, кто надоумил его подписать такую гадость! В Петрограде беспорядки прекратились — лишь бы так продолжалось дальше''».

Акт об отказе великого князя Михаила Александровича немедленно «восприять верховную власть» был опубликован в «Вестнике Временного правительства» {{OldStyleDate|17|марта|1917 года|4}} одновременно с актом об отречении Николая II. Тогда же председатель правительства князь Г. Е. Львов направил телеграмму всем военным и гражданским властям России с оповещением о переходе, в связи с указанными актами, верховной власти в стране к Временному правительству. Смена власти была узаконена. На следующий день, {{OldStyleDate|18|марта|1917 года|5}}, Львов распорядился о повсеместной временной замене [[Губернатор#Губернатор в Российской империи|губернаторов]] и вице-губернаторов председателями [[Земство/Положение 1890 года|губернских земских управ]], о возложении на председателей уездных земских управ обязанностей уездных комиссаров Временного правительства, о замене [[Полиция|полиции]] [[Милиция|народной милицией]], организуемой местными органами самоуправления. Революция победила и на местах{{sfn|Хрусталёв В. М.|2008|с=409}}. {{OldStyleDate|22|марта|1917 года|9}} на заседании полного состава 1-го департамента Правительствующего сената Временное правительство принесло присягу — его власть окончательно получила правовое оформление и юридическую силу&lt;ref name=&quot;zvet&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.dk1868.ru/statii/Tstvetkov9.htm|title=Отречение Государя Императора Николая II и акт непринятия власти Великим Князем Михаилом Александровичем — события, определившие исходные позиции политико-правового статуса Белого движения (март 1917 г.)|author=Цветков В. Ж.|date=2008|publisher=Сайт «Добровольческий корпус»|accessdate=2012-04-16|archiveurl=|archivedate=}}&lt;/ref&gt;.

По оценке историка Г. М. Каткова, одновременная публикация двух актов об отречении «ясно свидетельствовала о конце династии, хотя возможность царствования Михаила с согласия Учредительного собрания формально ещё оставалась. И даже следующий по порядку престолонаследования претендент мог, чтобы утвердить свои права, обратиться к тем силам, которые всё ещё были верны монархии. Но такое обращение создавало неминуемый конфликт с Михаилом: никакая претензия на престол не могла быть законной до формального утверждения отречения Михаила решением Учредительного собрания».

За актами Николая II и Михаила Александровича последовали публичные заявления об отказе от своих прав на престол других членов династии Романовых, при этом они ссылались на прецедент, созданный Михаилом Александровичем, — вернуть свои права на престол только в случае их подтверждения на Всероссийском учредительном собрании. По мнению историка Цветкова, лучше всего эту позицию выразил великий князь [[Николай Михайлович]], ставший инициатором сбора «заявлений» от Романовых&lt;ref name=&quot;zvet&quot; /&gt;: «Относительно прав наших и, в частности, моего на Престолонаследие я, горячо любя свою родину, всецело присоединяюсь к тем мыслям, которые выражены в акте отказа Великого Князя Михаила Александровича».

Облечённое «всею полнотою власти» от Михаила Александровича Временное правительство окончательно избавилось от конкуренции, которую оно испытывало от структур Государственной думы. Уже {{OldStyleDate|15|марта|1917 года|2}} в журнале заседаний Временного правительства № 1 было записано{{sfn|Хрусталёв В. М.|2008|с=413}}: {{начало цитаты}}Министр-председатель возбудил вопрос о необходимости точно определить объём власти, которой должно пользоваться Временное правительство до установления Учредительным собранием формы правления и основных законов Российского государства, равным образом, как и о взаимоотношениях Временного правительства к Временному комитету Государственной Думы. По этому вопросу высказались мнения, что вся полнота власти, принадлежавшая монарху, должна считаться переданной не Государственной Думе, а Временному правительству, что, таким образом, возникает вопрос о дальнейшем существовании Комитета Государственной Думы IV созыва…{{конец цитаты|источник=}}Государственная дума Российской империи практически перестала существовать после событий Февральской революции. Депутаты собирались лишь на «частные совещания», а окончательно Дума была распущена {{OldStyleDate|19|октября|1917 года|6}}{{sfn|Хрусталёв В. М.|2008|с=413}}.

{{OldStyleDate|18|марта|1917 года|5}} [[Петроградский совет рабочих и солдатских депутатов#Исполнительный комитет|исполком Петросовета]] постановил арестовать всю царскую семью, конфисковать их имущество и лишить гражданских прав{{sfn|Хрусталёв В. М.|2008|с=412}}. Через два дня — {{OldStyleDate|20|марта|1917 года|7}} — в журнале заседаний Временного правительства № 10 была сделана запись: «''Слушали'': 1. О лишении свободы отрекшегося императора Николая II и его супруги. ''Постановили'': 1) Признать отрекшегося императора Николая II и его супругу лишёнными свободы и доставить отрекшегося Императора в Царское Село». В заседании участвовали: министр-председатель кн. Г. Е. Львов, министры: военный и морской А. И. Гучков, иностранных дел — П. Н. Милюков, путей сообщения — Н. В. Некрасов, финансов — М. И. Терещенко, обер-прокурор Святейшего Синода В. Н. Львов и товарищ министра внутренних дел Д. М. Щепкин. Присутствовал также государственный контролёр И. В. Годнев.

В Могилёв была направлена специальная комиссия во главе с комиссаром Временного правительства А. А. Бубликовым, которая должна была доставить бывшего императора в Царское Село. Император уехал в Царское Село в одном поезде с думскими комиссарами и с отрядом из десяти солдат, которых отдал под их начальство генерал Алексеев&lt;ref name=&quot;катков гл12&quot; /&gt;.

Перед отъездом Николай II издал прощальный приказ войскам, в котором завещал «сражаться до победы» и «повиноваться Временному правительству». Генерал Алексеев передал этот приказ в Петроград, однако Временное правительство под давлением Петросовета отказалось публиковать его.
{{Врезка|Выравнивание=right
|Ширина    = 300px
|Заголовок = Прощальный приказ Николая II войскам|Содержание=
В последний раз обращаюсь к Вам, горячо любимые мною войска. После [[Отречение Николая II|отречения моего]] за себя и за сына моего от престола Российского, власть передана [[Временное правительство России|Временному правительству]], по почину [[Государственная дума Российской империи IV созыва|Государственной Думы]] возникшему. Да поможет ему Бог вести Россию по пути славы и благоденствия. Да поможет Бог и Вам, доблестные войска, отстоять Россию от злого врага. В продолжение двух с половиной лет Вы несли ежечасно тяжёлую боевую службу, много пролито крови, много сделано усилий, и уже близок час, когда Россия, связанная со своими доблестными союзниками одним общим стремлением к победе, сломит последнее усилие противника. Эта небывалая война должна быть доведена до полной победы.&lt;br&gt;Кто думает о мире, кто желает его — тот изменник Отечества, его предатель. Знаю, что каждый честный воин так мыслит. Исполняйте же Ваш долг, защищайте доблестную нашу Великую Родину, повинуйтесь Временному правительству, слушайте Ваших начальников, помните, что всякое ослабление порядка службы только на руку врагу.&lt;br&gt;Твёрдо верю, что не угасла в Ваших сердцах беспредельная любовь к нашей Великой Родине. Да благословит Вас Господь Бог и да ведёт Вас к победе [[Георгий Победоносец|Святой Великомученик и Победоносец Георгий]].&lt;br&gt;8-го марта 1917 г.&lt;br&gt;Ставка. НИКОЛАЙ&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://e-lib.info/book.php?id=1120012885&amp;p=52|title=Николай и Александра: история любви, погубившей империю. Стр. 52|author=Масси Роберт|accessdate=2011-01-11|archiveurl=|archivedate=}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121014105106/http://e-lib.info/book.php?id=1120012885&amp;p=52 |date=2012-10-14 }}&lt;/ref&gt;.
}}

{{викитека|Декларация Временного правительства о его составе и задачах|Декларация Временного правительства о его составе и задачах}}

8 марта новый командующий войсками Петроградского военного округа генерал [[Корнилов, Лавр Георгиевич|Л. Г. Корнилов]] лично арестовал императрицу, в том числе — для предотвращения возможного самосуда со стороны царскосельского гарнизона. Генерал Корнилов отдельно настоял на том, чтобы караул царской семьи подчинялся штабу Петроградского военного округа, а не местному Совету.

9 марта в 11:30 Николай II прибыл в Царское Село уже как «полковник Романов».

Арестом царской семьи Временным правительством, по словам В. Д. Набокова, «был завязан узел, который был [[Расстрел царской семьи|4/17 июля в Екатеринбурге разрублен]] товарищем [[Белобородов, Александр Георгиевич|Белобородовым]]»{{sfn|Хрусталёв В. М.|2008|с=413, 414}}. --&gt;
&lt;!--

== Балтик флотында ҡораллы ихтилал ==
[[Файл:Patrol of the October revolution.jpg|thumb|250px|Февраль 1917 г. Арест и конвоирование переодетых городовых]]

Командование военно-морской базы в Кронштадте, располагавшейся недалеко от Петрограда, и имевшей с ним прямой провод, было прекрасно осведомлено о начале революции. Стремясь избежать распространения брожения на матросов, командование попыталось скрыть от них новости из столицы. 28 февраля главный командир порта адмирал Вирен и комендант крепости адмирал Курош созвали совещание офицеров флота и гарнизона. На совещании рассматривался главный вопрос: можно ли рассчитывать на кронштадтских солдат и матросов, в случае, если придётся бросить их на борьбу с восстанием в Петрограде. Большинство офицеров ответило, что матросы немедленно присоединятся к революционерам.

В ночь с 28 февраля на 1 марта новости из столицы всё же просочились в Кронштадт. Ряд частей, начиная с 1-го Балтийского флотского экипажа, самовольно вышли на улицы, направляясь к дому адмирала Вирена. 2-й крепостной артиллерийский полк восстал вместе со всеми офицерами, включая командира полка. Собравшаяся толпа расправилась с адмиралом Виреном. Неизвестный матрос сорвал с него погоны, и по пути на Якорную площадь главный командир [[Кронштадт]]ского порта адмирал [[Вирен, Роберт Николаевич|Вирен]] был расстрелян. Вскоре также был убит его заместитель, начальник штаба Кронштадтского порта адмирал [[Бутаков, Александр Григорьевич|Бутаков]].
[[Файл:Всенародные похороны жертв павших за свободу 23 марта 1917, Петроград.jpg|250px|thumb|right|Похороны жертв революции, 5 апреля 1917 (23 марта по старому стилю), Петроград]]

{{OldStyleDate|16|марта||3}} — начались убийства офицеров в [[Хельсинки|Гельсингфорсе]].

3 марта был убит командир 2-й бригады линкоров адмирал [[Небольсин, Аркадий Константинович|Небольсин]], 4 марта — командующий Балтийским флотом адмирал [[Непенин, Адриан Иванович|Непенин]]. Были убиты также комендант [[Свеаборг]]ской крепости генерал-лейтенант по флоту [[Протопопов, Вениамин Николаевич|Протопопов]], командиры 1 и 2-го Кронштадтских флотских экипажей [[Стронский, Николай Васильевич|Стронский]] и [[Гирс, Александр Константинович|Гирс]], командир линейного корабля «Император Александр II» капитан 1-го ранга [[Повалишин, Николай Иванович|Повалишин]], командир [[Аврора (крейсер)|крейсера «Аврора»]] капитан 1-го ранга [[Никольский Михаил Ильич|М. И. Никольский]] и многие другие морские и сухопутные офицеры.

К 15 марта Балтийский флот потерял 120 офицеров, из которых 76 было убито (в [[Гельсингфорс]]е — 45, в [[Кронштадт]]е — 24, в [[Ревель|Ревеле]] — 5 и в [[Петроград]]е — 2). В Кронштадте, кроме того, было убито не менее 12 офицеров сухопутного гарнизона. Четверо офицеров покончили жизнь самоубийством, и 11 пропали без вести. Всего, таким образом, погибло более 100 человек&lt;ref&gt;[http://www.e-reading.org.ua/bookreader.php/79013/Zhurnal_-_Zhurnal_%22Vokrug_Sveta%22_%B91_za_1998_god.html ''Владимир Лобыцын.'' Я русской крови не пролью…]&lt;/ref&gt;.

Убийство в Гельсингфорсе командующего Балтийским флотом адмирала Непенина впоследствии приписал себе матрос Грудачёв П. А.:

{{начало цитаты}}
''Я вглядывался в адмирала, когда он медленно спускался по трапу… Вспомнились рассказы матросов о его жестокости, бесчеловечном отношении. И скованность моя, смущение отступили: передо мной был враг. Враг всех матросов, а значит, и мой личный враг. Спустя несколько минут приговор революции был приведен в исполнение. Ни у кого из четверых не дрогнула рука, ничей револьвер не дал осечки…''
{{конец цитаты}}

В ходе событий революционные матросы арестовали в Кронштадте до 500 офицеров, которых в течение нескольких месяцев отказывались освобождать, несмотря на давление Временного правительства. Подобные аресты имели место и в Гельсингфорсе, но там большинство офицеров вскоре были освобождены. --&gt;
&lt;!--

== Инҡилап башланыуға сиркәүҙең реакцияһы ==
[[Файл:Бабкин М.А. Священство и Царство. Ил. 47-1а.jpg|thumb|&lt;small&gt;Первая страница «Бесплатного приложения к № 9—15 журнала „Церковные ведомости“» за 1917 год с определением Святейшего синода &lt;br&gt;№ 1226 от 7—-8 марта 1917 года: упоминание царствующего дома в прошедшем времени — «царствовавшим» (в условиях [[Отречение Михаила Александровича|отсутствия отречения от престола великого князя Михаила Александровича]])&lt;/small&gt;]]
[[Файл:Бабкин М.А. Священство и Царство. Ил. 47-2б.jpg|thumb|&lt;small&gt;Четвёртая страница «Бесплатного приложения к № 9—15 журнала „Церковные ведомости“» за 1917 год с определением Святейшего синода &lt;br&gt;№ 1226 от 7—8 марта 1917 года: констатация, что Временное правительство «правит» по «повелению» Богородицы&lt;/small&gt;]]
{{Основная статья|Русская православная церковь при Временном правительстве|Духовенство Русской православной церкви и свержение монархии (начало XX века — конец 1917 года)|Священство и Царство (Россия, начало XX века – 1918 год). Исследования и материалы}}
К февралю 1917 года положение внутри Русской православной церкви стало противоречивым. С одной стороны, Церковь исторически являлась главной идеологической опорой самодержавной монархии. Непосредственно перед революцией, {{сс3|21.2.1917}} года, частное собрание духовенства в Киеве даже обратилось к императрице с предложением разогнать Госдуму. Однако вместе с тем, среди высших иерархов Церкви назрело сильное недовольство деятельностью Распутина, который напрямую вмешивался в церковные назначения, в том числе в Синоде. Сложным оставался и вопрос о созыве Поместного собора, который современники воспринимали, как «церковный аналог Учредительного собрания».

Из протоколов [[Святейший синод|Святейшего синода]] следует, что он проводил всю первую революционную неделю (кроме 26 февраля) регулярные заседания, но в их официальной повестке не значилось никаких вопросов, связанных с происходившими революционными выступлениями&lt;ref&gt;''Соколов А. В.'' [https://disser.spbu.ru/disser/dissertatsii-dopushchennye-k-zashchite-i-svedeniya-o-zashchite/details/12/483.html Государство и Православная церковь в России, февраль 1917 — январь 1918 гг.] {{Wayback|url=https://disser.spbu.ru/disser/dissertatsii-dopushchennye-k-zashchite-i-svedeniya-o-zashchite/details/12/483.html |date=20190328211124 }} // Дисс. … д. и. н. — СПб., 2014. — С. 84.&lt;/ref&gt;.

По одной из версий, 26 февраля заседание Синода состоялось, но его члены отказались призвать православных мирян не участвовать в беспорядках и демонстрациях. [[Бабкин, Михаил Анатольевич|Михаил Бабкин]] связывает это с тем, что председатель Синода [[Владимир (Богоявленский)|митрополит Владимир]] якобы был обижен «на императора Николая II за перевод с Петроградской на Киевскую кафедру», указывая, что накануне (22 февраля) Синод проигнорировал просьбу выступить в защиту монархии, поступавшую от Екатеринославского отдела Союза русского народа; а в этот день (26 февраля) — от товарища синодального обер-прокурора князя [[Жевахов, Николай Давидович|Николая Жевахова]]. На следующий день, 27 февраля (с началом вооружённого восстания) на аналогичное обращение обер-прокурора [[Раев, Николай Павлович|Николая Раева]] Синод ответил замечанием, что «неизвестно, откуда идёт измена — сверху или снизу». В воспоминаниях Жевахов писал&lt;ref name=&quot;Жевахов2007&quot;&gt;{{книга|заглавие=Воспоминания товарища Обер-Прокурора Святейшего Синода князя Н. Д. Жевахова|автор=Жевахов Н. Д.| место=СПб.| издательство=Царское дело|год=2007|ссылка=http://www.paraklit.org/sv.otcy/Gjevahov.Vospominaniya-1.htm|страницы=385—387}}&lt;/ref&gt;:{{начало цитаты}}
Пред началом заседания, указав Синоду на происходящее, я предложил его первенствующему члену, митрополиту Киевскому Владимиру, выпустить воззвание к населению, с тем, чтобы таковое было не только прочитано в церквах, но и расклеено на улицах. … Намечая содержание воззвания и подчеркивая, что оно должно избегать общих мест, а касаться конкретных событий момента и являться грозным предупреждением Церкви, влекущим, в случае ослушания, церковную кару, я добавил, что Церковь не должна стоять в стороне от разыгрывающихся событий, и что её вразумляющий голос всегда уместен, а в данном случае даже необходим.

«Это всегда так, — ответил митрополит. — Когда мы не нужны, тогда нас не замечают, а в момент опасности к нам первым обращаются за помощью». Я знал, что митрополит Владимир был обижен переводом из Петербурга в Киев, однако такое сведение личных счетов в этот момент опасности, угрожавшей, может быть, всей России, показалось мне чудовищным. Я продолжал настаивать на своём предложении, но мои попытки успеха не имели, и предложение было отвергнуто. … Характерно, что моя мысль нашла своё буквальное выражение у Католической Церкви, выпустившей краткое, но определённое обращение к своим чадам, заканчивающееся угрозой отлучить от св. причастия каждого, кто примкнет к революционному движению. Достойно быть отмеченным и то, что ни один католик, как было удостоверено впоследствии, не принимал участия в процессиях с красными флагами.

Как ни ужасен был ответ митрополита Владимира, однако допустить, что он мог его дать в полном сознании происходившего, конечно, нельзя. Митрополит, подобно многим другим, не отдавал себе отчёта в том, что в действительности происходило…{{конец цитаты}}

Со своей стороны, историк А. В. Соколов указывает, что 26 февраля было воскресенье, и в неприсутственный день Синод собраться не мог. По его мнению, описанное Жеваховым заседание скорее всего состоялось 27 февраля&lt;ref&gt;''Соколов А. В.'' [https://disser.spbu.ru/disser/dissertatsii-dopushchennye-k-zashchite-i-svedeniya-o-zashchite/details/12/483.html Государство и Православная церковь в России, февраль 1917 — январь 1918 гг.] {{Wayback|url=https://disser.spbu.ru/disser/dissertatsii-dopushchennye-k-zashchite-i-svedeniya-o-zashchite/details/12/483.html |date=20190328211124 }} // Дисс. … д. и. н. — СПб., 2014. — С. 87.&lt;/ref&gt;.

{{сс3|2.3.1917}} года частное собрание Синода и столичного белого духовенства приняло решение установить связь с [[Временный комитет Государственной думы|Исполнительным комитетом Госдумы]]. Петроградский митрополит [[Питирим (Окнов)|Питирим]] поспешил подать заявление об увольнении на покой, и 2 марта временное управление столичной епархией, «впредь до особых распоряжений», было возложено на епископа Гдовского [[Вениамин (Казанский)|Вениамина (Казанского)]]. 4 марта на первом после революции заседании Синода появился уже новый обер-прокурор князь В. Н. Львов:

{{начало цитаты}}
От лица Временного правительства В. Н. Львов объявил о предоставлении РПЦ свободы от опеки государства, губительно влиявшей на церковно-общественную жизнь. Члены Синода (за исключением отсутствовавшего митрополита Питирима) также выразили искреннюю радость по поводу наступления новой эры в жизни церкви.
{{конец цитаты}}

В целом Церковь увидела в революции возможность избавиться от опеки государства, заменив синодальное устройство на патриаршее. На том же заседании 4 марта из зала демонстративно было вынесено «в архив» царское кресло, как «символ цезарепапизма в Церкви Русской».

5 марта Синод распорядился во всех церквях Петроградской епархии многие лета царствующему дому «отныне не провозглашать».

6 марта Синод «принял к сведению» указы об отречении Николая II и великого князя Михаила Александровича, постановил отслужить во всех церквях империи молебны с провозглашением многие лета «Богохранимой державе Российской и благоверному Временному правительству ея» (в качестве другой формулировки рассматривалось поминовение «Богохранимой Державы Российской и христолюбивого воинства», без упоминания государственной власти). Вместе с тем синодальные определения от 6 и 9 марта подчёркивали, что Михаил Александрович отказался от власти лишь только «впредь до установления в Учредительном собрании образа правления».

7 марта Синод начал именовать дом Романовых «царствовавшим» (в прошедшем времени), упразднив также «[[царские дни]]» (празднования дней рождения и тезоименитств царя, царицы, наследника, дней восшествия на престол и коронования). Соответствующее постановление Временного правительства появилось только 16 марта.

{{Викитека|Послание Святейшего Правительствующего Синода от 9 марта 1917 года|Послание Святейшего правительствующего синода от 9 марта 1917 года}}
{{сс3|9.3.1917}} года Синод окончательно признал Февральскую революцию и Временное правительство. Как пишет Михаил Бабкин, 9 марта Синод обратился с посланием «К верным чадам Православной Российской Церкви по поводу переживаемых ныне событий». В нём был призыв довериться Временному правительству. При этом послание начиналось так: «Свершилась воля Божия. Россия вступила на путь новой государственной жизни. Да благословит Господь нашу великую Родину счастьем и славой на ея новом пути». Тем самым фактически Синод признал государственный переворот правомочным и официально провозгласил начало новой государственной жизни России, а революционные события объявил как свершившуюся «волю Божию». Под посланием поставили подписи епископы «царского» состава Синода, даже имевшие репутацию монархистов и черносотенцев: например, митрополит Киевский Владимир (Богоявленский) и митрополит Московский Макарий. Их согласие с происшедшим переворотом можно расценить как отказ от своих прежних монархических убеждений и обязанностей защищать монархию в России.

Это послание было охарактеризовано профессором Петроградской духовной академии Б. В. Титлиновым как «послание, благословившее новую свободную Россию», а генералом А. И. Деникиным, — как «санкционировавшее совершившийся переворот». На страницах социалистической газеты послание было расценено как «торжественное признание Синодом нового правительства»&lt;ref&gt;''Бабкин М.'' [http://krotov.info/history/20/1910/babkin_04.htm Русская Церковь в 1917 году].&lt;/ref&gt;. --&gt;
&lt;!--

== Мәскәүҙәге ваҡиғалар. Революцияның бөтә илгә таралыуы ==
[[Файл:Революционный митинг 1917 (1).jpg|thumb|350px|Революционный митинг у гостиницы «Метрополь» Москва.]]
Б''о''льшая часть России впервые узнала о начале революции {{OldStyleDate|13|марта||28|февраля}}, после захвата министерства путей сообщения революционным комиссаром Бубликовым. Железнодорожники имели собственную, изолированную от МВД, телеграфную сеть, по которой Бубликов разослал по всей стране воззвание, сообщавшее о происходивших событиях.

В Москву же информация о событиях в Петрограде просочилась раньше. Уже {{OldStyleDate|12|марта||27|февраля}} в городе началось революционное брожение. В тот же день Москва была объявлена на осадном положении, митинги запрещены. Начальник штаба Верховного главнокомандующего генерал Алексеев М. В., безуспешно пытаясь предотвратить беспорядки, направил командующему войсками Московского военного округа генералу Мрозовскому И. И. требование обратить особое внимание на своевременный подвоз продовольствия, так как «первые беспорядки в Петрограде возникли из-за недостатка хлеба для наиболее бедной части населения». Генерал Мрозовский запретил публиковать сообщения из Петрограда и приостановил выпуск газет&lt;ref&gt;[https://statehistory.ru/books/Vladimir--Ruga_Povsednevnaya-zhizn-Moskvy--Ocherki-gorodskogo-byta-v-period-Pervoy-mirovoy-voyny/13 Андрей Кокорев, Владимир Руга. Февральская революция. Повседневная жизнь Москвы. Очерки городского быта в период Первой мировой войны. История России. Библиотека]&lt;/ref&gt;. Однако все эти меры уже оказались запоздалыми.

В тот же день на квартире московского купца Рябушинского началось совещание представителей либеральных общественных организаций с целью образования «комитета общественных организаций Москвы» (КООМ) и недопущения в городе анархии; комитет начал свою деятельность 1 марта. КООМ претендовал на «объединение всей власти над городом Москва». Он выпустил воззвание к населению с требованием безусловного исполнения его распоряжений всеми учреждениями и лицами.

К 12&lt;sup&gt;00&lt;/sup&gt; {{OldStyleDate|13|марта||28|февраля}} забастовали практически все московские заводы. Несмотря на запрет, у городской думы (преимущественно кадетской по составу) начался митинг. Около полуночи произошло столкновение 1-й запасной артиллерийской бригады с жандармами. В этот же день из города бежал начальник Московского охранного отделения полковник Мартынов А. П.

На момент начала революции московский гарнизон насчитывал около 100 тыс. человек, из них всего три сотни казаков. Также в городе находилось до 10 тыс. юнкеров, обучавшихся в двух военных училищах и шести школах прапорщиков. В целом казаки и юнкера повели себя нейтрально. Юнкера Алексеевского училища в течение всех событий не выходили из казарм; Александровское училище даже перешло на сторону революции и участвовало в захвате штаба Московского военного округа.
[[Файл:Skobelev square during the February revolution.jpeg|thumb|200px|Скобелевская площадь в дни Февральской революции]]
Утром {{OldStyleDate|14|марта||1|}} начались столкновения рабочих с полицией в районе Яузского и Каменного мостов, погиб рабочий Илларион Астахов. Застреливший его помощник пристава был сброшен рабочими в реку, толпа смяла полицейский кордон. Продолжились нападения на одиночных городовых. Начался массовый переход войск на сторону революции — первыми это сделали солдаты 192-го запасного полка. Солдаты 251-го запасного полка обстреляли мотоциклистов Военной автомобильной школы. Революционные солдаты собрались на Воскресенской площади около городской думы, 1-я запасная артиллерийская бригада привезла с собой 16 орудий. В тот же день генерал Мрозовский сообщил в Ставку генералу Алексееву о том, что «в Москве полная революция. Воинские части переходят на сторону революционеров».

Возбуждённая толпа явилась в Бутырскую тюрьму освобождать 350 политзаключённых, попутно выпустив и до 700 уголовников. К {{OldStyleDate|15|марта||2|}} революционеры уже захватили почту, телеграф и телефон, контролировали все московские вокзалы, арсеналы и Кремль&lt;ref&gt;[http://www.portal-slovo.ru/history/43277.php Февральская революция 1917 г. в Москве и Центральном промышленном районе]&lt;/ref&gt;. Рабочими и солдатами было разгромлено и, по некоторым источникам, подожжено, Московское охранное отделение, занято большинство полицейских участков. Как и в Петрограде, во время погрома охранного отделения сильнее всего пострадали агентурные данные, по которым можно было бы определить полицейских провокаторов. Совершались массовые аресты городовых и жандармов, которых отправляли в Бутырскую тюрьму. Начато формирование милиции.

Новый глава правительства князь Львов назначил комиссаром Временного правительства по Москве бывшего городского голову Челнокова. Арестованы генерал Мрозовский и градоначальник [[Шебеко, Вадим Николаевич|Шебеко]], Шебеко при этом пытался бежать из города вместе со своим помощником.

Как и в Петрограде, в Москве параллельно началось образование Совета. В ночь с 27 на 28 февраля Рабочая группа Московского военно-промышленного комитета сформировала «Временный революционный комитет», начавший заседать с 12&lt;sup&gt;00&lt;/sup&gt; {{OldStyleDate|14|марта||1|}} уже под названием Московского совета рабочих депутатов. {{OldStyleDate|17|марта||4|}} был образован параллельный Московский совет солдатских депутатов; объединение двух Советов произошло только 14 ноября.
[[Файл:DemonstracFebrRevolutionKharkov1917.jpg|thumb|200px|Демонстрация в [[Харьков]]е на [[Площадь Конституции (Харьков)|Николаевской площади]] во время Февральской революции 1917 года]]
Вслед за Петроградом и Москвой революция постепенно начала распространяться по всей России. {{OldStyleDate|14|марта||1|}} революционные органы власти были сформированы в Нижнем Новгороде&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.hist.nnov.ru/history/Frnn.htm |title=Домены в зоне NNOV.RU&lt;!-- Заголовок добавлен ботом --&gt; |accessdate=2012-04-21 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120319013808/http://www.hist.nnov.ru/history/Frnn.htm |archivedate=2012-03-19 |deadlink=yes }}&lt;/ref&gt;. {{OldStyleDate|15|марта||2|}} началось восстание солдат 3-го пулемётного полка в Саратове&lt;ref&gt;[http://sadservie.ru/history/in20th/472 Февральская революция в Саратове | Сад Сервье] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131225163512/http://sadservie.ru/history/in20th/472 |date=2013-12-25 }}&lt;/ref&gt;, был сформирован Совет рабочих депутатов в Иваново-Вознесенске&lt;ref&gt;{{Из|БСЭ|ссылка=http://bse.sci-lib.com/article050003.html|заглавие=Иваново (обл. центр РСФСР)|издание=3-е}}&lt;/ref&gt;, в Вологде был создан губернский временный комитет во главе с кадетом Кудрявым В. А. (Совет рабочих депутатов был образован только {{OldStyleDate|28|марта||15|}}).

{{OldStyleDate|16|марта||3|}} началась революция в Самаре, толпа взяла штурмом губернскую тюрьму, был сформирован Самарский комитет народной власти во главе с кадетом Подбельским П. П.&lt;ref&gt;[http://news.samaratoday.ru/news/207965/ Этот день в истории края. Февральская революция | САМАРСКАЯ СТАРИНА. КОЛЕСО ИСТОРИИ | САМАРА СЕГОДНЯ — Информационный канал]&lt;/ref&gt;, в Екатеринбурге городская дума учредила Комитет общественной безопасности (Совет солдатских депутатов — только {{OldStyleDate|21|марта||8|}}, Совет рабочих депутатов — 19 марта).

{{OldStyleDate|16|марта||3|}} известие об отречении Николая II дошло и до Киева, где немедленно началось формирование новых органов власти. Однако, в отличие от российских городов, в Киеве возникло не двоевластие, а «троевластие», так как на политической арене появилась, помимо либерального Исполкома и радикального Совета, также националистическая Центральная рада.

В Минске революция началась {{OldStyleDate|15|марта||2|}}, {{OldStyleDate|17|марта||4|}} был сформирован радикальный Совет и либеральный «Временный комитет порядка и безопасности». --&gt;
&lt;!--

== «Ҡан түгелмәйенсә башҡарылған инҡилап» ==
Хотя Февральская революция именовалась ''«бескровной»'', в действительности это было совершенно не так — только в Петрограде и только со стороны восставших в дни свержения старой власти погибло около 300 человек, около 1200 человек были ранены&lt;ref&gt;{{книга |автор= [[Фёдоров, Владимир Александрович (историк)|Фёдоров В. А.]] |часть= Февральская революция |ссылка часть= http://krotov.info/libr_min/21_f/ed/orov_15.htm |заглавие= История России. 1961—1917 |ссылка= http://krotov.info/libr_min/21_f/ed/orov_01.htm |викитека= |ответственный= |издание= Учебник 2-е изд., перераб. и доп |место= М. |издательство= ЮРАЙТ |год= 2011 |страницы= |страниц= |серия= |isbn= |тираж= |ref=}}&lt;/ref&gt;. По данным Земгора (регистрация), число убитых и раненых в дни Февральской революции на улицах столицы — 1443 (в том числе воинских чинов — 869, в том числе офицеров — 60, это сухопутные). На Балтийском флоте было убито около ста офицеров. Кровь пролилась во многих местах России. Начало Гражданской войны в России ряд историков отсчитывают от февраля 1917 года&lt;ref&gt;{{книга|автор=[[Зарубин, Александр Георгиевич|Зарубин А. Г]]., [[Зарубин, Вячеслав Георгиевич|Зарубин В. Г.]]|заглавие=Без победителей. Из истории Гражданской войны в Крыму|ссылка=|ответственный=|место=Симферополь|издательство=Антиква|год=2008|страниц=728|isbn=978-966-2930-47-4|тираж=800}}&lt;/ref&gt;.

== Ваҡытлы хөкүмәт формалашыуы һәм «февраль легитимлығы» механизмы ==
{{main|Временное правительство России|Двоевластие}}
[[Файл:Georgy Lvov, 1918.jpg|thumb|200px|right|Глава первого состава Временного правительства, князь [[Львов, Георгий Евгеньевич|Львов Г. Е.]]]]
[[Файл:Временное правительство (Россия).jpg|230px|thumb|right|Плакат (1917) с портретами членов временного правительства]]
{{OldStyleDate|14|марта||1}} Временный комитет Государственной думы сформировал [[Временное правительство России]] во главе с князем [[Львов, Георгий Евгеньевич|Г. Е. Львовым]], который продержался на посту главы государства до июля 1917 года, когда в результате [[Июльские дни|июльского кризиса]] его сменил [[Керенский, Александр Фёдорович|А. Ф. Керенский]]. Временным правительство стало называться потому, что в дальнейшем планировало передать всю полноту власти [[Всероссийское учредительное собрание|Учредительному собранию]], выборы в которое были назначены на 17 сентября, но затем были перенесены на {{сс3|12.11.1917}} года. Уже {{OldStyleDate|25|марта||12}} было образовано Особое совещание для подготовки проекта Положения о выборах в Учредительное собрание. Вместе с тем продолжал пользоваться огромным влиянием [[Петроградский Совет рабочих и солдатских депутатов]], что позволило охарактеризовать послереволюционную ситуацию как [[двоевластие]]: с одной стороны, было Временное правительство, идущее по пути парламентаризма и преследующее цель создания России капиталистической, современной, либеральной, верной обязательствам перед своими англо-французскими союзниками; с другой был Петроградский Совет, создатели которого рассчитывали на формирование прямой революционной «власти трудовых масс». Сама «власть Советов», однако, была чрезвычайно подвижной и изменчивой, зависевшей от перемены настроений в её местных, децентрализованных структурах и от столь же переменчивого и непостоянного общественного мнения&lt;ref name=&quot;чёрная книга гл 1&quot; /&gt;.

Несмотря на то, что революция сопровождалась вооружённым мятежом и множеством самосудов, новая власть всё же воспринималась значительным числом современников как «законная». В самом деле, после двойного отречения — царя Николая II и великого князя Михаила Александровича, — единственным источником законной власти, в сознании обывателей, осталась Государственная дума и, следовательно, сформированное ею Временное правительство.

В поддержку новой власти выступил целый ряд лиц и учреждений, традиционно воспринимавшихся как основная опора самодержавия. Так, за отречение Николая II высказались практически все командующие фронтами и флотами и целый ряд великих князей, включая популярного тогда среди солдат великого князя Николая Николаевича. Непосредственно во время событий на сторону революции перешла одна из сотен [[Собственный Его Императорского Величества Конвой|Собственного Его Императорского Величества Конвоя]], находившаяся в то время в Петрограде.

В некоторой степени ортодоксальные монархисты были деморализованы тем, что новая власть была признана даже основной идеологической опорой самодержавия — Русской православной церковью. 9 марта Синод признал Временное правительство в своём воззвании «К верным чадам Православной Российской Церкви по поводу переживаемых ныне событий». В тот же день Временное правительство было признано и на заседании [[Постоянный Совет Объединённых дворянских обществ России|Постоянного совета]] [[Объединённое дворянство|Объединённого дворянства]]. Определённую роль в этом сыграли дореволюционные разногласия: так, Николай II настаивал на сохранении синодального устройства РПЦ (''см. [[Синодальный период]]'') и отказывался санкционировать проведение [[Поместный собор Православной российской церкви (1917—1918)|Поместного собора]], на котором настаивала Церковь. Что касается дворянства, то оно традиционно считалось опорой царского престола, однако русские цари, содействуя организации дворянского самоуправления на местах, в то же время противодействовали возникновению сословной дворянской организации в масштабе всей страны.

Кроме того, новая власть была признана даже самим Николаем II, в своём прощальном приказе войскам призвавшим солдат «повиноваться Временному правительству».

Предшественник Временного правительства, [[Временный комитет Государственной думы]], официально был образован под удобным предлогом «''восстановления порядка и для сношения с лицами и учреждениями''»; он объявил себя единственной властью в городе только в ночь с 27 на 28 февраля, когда последнее царское правительство князя Голицына уже прекратило свою деятельность. Весьма показательно и то, что во время своего отречения царь подписал также и второй указ — о назначении главой правительства князя Львова, а Верховным главнокомандующим — Великого князя Николая Николаевича. Время этого указа было проставлено «задним числом» как 14&lt;sup&gt;00&lt;/sup&gt;, тогда как отречения, также «задним числом», — 15&lt;sup&gt;00&lt;/sup&gt;.

По мнению исследователя Борисовой Т. Ю.,

{{начало цитаты}}
''На момент отречения Николая II 2 марта 1917 г. легитимность его власти имела два основания: благословение православной церковью и законом установленное осуществление самодержавной власти государственным аппаратом. Первое и второе были тесно связаны. В православии монарх властвовал и делегировал свою власть чиновникам именно как помазанник божий… Как показывает анализ «Собрания узаконений», после Февральской революции атрибуты прежней легитимности были в целом сохранены. Указания на самодержавную власть заменялись на указания власти Временного правительства… в ссылках на дореволюционное законодательство «высочайше утверждённые» правовые акты стали называться «законноутверждёнными». Прежде всего было проведено необходимое переименование в церковных ритуалах, поскольку, как уже говорилось выше, божественное благословение лежало в основе делегирования власти. Как часть государственного аппарата, перешедшего под власть Временного правительства, Синод поспешил издать соответствующие распоряжения, и уже к концу марта 1917 г. чины Русской православной церкви, где ранее поминалась царская власть, были исправлены. Так же как и в нормативных актах, подход был буквальным — вместо поминовения императора следовало поминать «благоверное Временное правительство».''

''Архивные документы весны 1917-го показывают, что это была осознанная политика Временного правительства, а не порождение бюрократической инерции. Так, в Журнале заседания Временного правительства от {{сс3|15.5.1917}} г. зафиксировано решение во всех ссылках на прежнее законодательство заменять слова «императорское величество» и «высочайшая власть» на «Временное правительство».''&lt;ref&gt;[http://magazines.russ.ru/nlo/2011/108/bo10-pr.html Журнальный зал | НЛО, 2011 N108 | Т. Ю. Борисова. Революционное законодательство в 1917—1918 гг.: выбор языка]&lt;/ref&gt;
{{конец цитаты}}

Наконец, сомнения колеблющихся в значительной мере были нейтрализованы тем, что новое правительство само себя именовало «Временным», созданным только до созыва Учредительного собрания, которое теоретически могло восстановить монархию.

Как пишет исследователь Куликов С. В. в своей работе «Временное правительство и высшая царская бюрократия»:

{{начало цитаты}}
''Буквально с первых часов существования Временного правительства прежняя элита, ещё совсем недавно олицетворявшая самодержавную монархию, стала одной из наиболее надёжных опор буржуазно-демократического режима… Первая из них [причин признания новой власти]-резкое неприятие подавляющей частью петроградского истеблишмента внутриполитического курса, проводившегося императором Николаем II накануне Февральской революции. Неприятие это многократно усилила достигшая в 1916 г. своего апогея кампания по дискредитации власти. Основой её служил «миф о Распутине»…''

''Второй причиной лёгкости, с которой последовало признание Февральского переворота со стороны бюрократической элиты, было то, что сам переворот его вожди облекли в относительно легитимные формы, отнюдь не создававшие резкого противопоставления режима нового режиму старому. Борьба против новой власти означала в данной ситуации непослушание царской воле… ''

''Недоговорённость, отличавшая парадигму «нового порядка» до {{сс3|1.9.1917}} г., то есть до провозглашения России республикой, создавала возможности тактического компромисса с революционной властью даже для «непримиримых», поскольку вплоть до указанного срока существовала чисто теоретическая, хотя и делавшаяся с каждым днём всё более эфемерной, возможность того, что Учредительное собрание выскажется за ту или иную модификацию парламентарной монархии&lt;ref&gt;[http://files.history.spbu.ru/Книги/Новейшие%20журналы/Отечественная%20история%201991-2005/1999%E2%84%964/r1gl8.pdf]{{Недоступная ссылка|date=Декабрь 2019 |bot=InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt;''.
{{конец цитаты}}

Вместе с тем в механизме «февральской легитимности» всё же имелся ряд изъянов. Действовавшая на момент революции Дума IV созыва по старым, дореволюционным, законам, была избрана законно, однако Временное правительство уже никто не выбирал. Первый его состав был подобран кулуарно думскими лидерами на основании списков будущего ''ответственного министерства'', ходившим по рукам либеральной оппозиции с конца 1916 года. Князь Львов часто назывался в этих списках главой нового правительства, так как в глазах либералов он, как председатель Земгора, считался «представителем общественности».

Фактически, первый состав Временного правительства был подобран Милюковым. Ричард Пайпс даже отмечает, что в ответ на вопрос «Кто вас выбрал?» Милюков «не нашёл ничего лучшего, чем ответить: Нас выбрала революция!».

Другим существенным изъяном в законности новой власти стало само отречение Николая II. Считалось, что согласно действовавшему на тот момент [[Акт о престолонаследии (1797)|манифесту о престолонаследии Павла I]], царь не имел права отрекаться за иное лицо, в данном случае — за наследника&lt;ref&gt;{{книга|автор=[[Цветков, Василий Жанович|Цветков В. Ж.]]|часть=Отречение государя императора Николая II и непринятие власти великим князем Михаилом Александровичем – акты, определившие исходные позиции и политико-правовой статус Белого движения (март 1917 г.)|заглавие=Белое дело в России. 1917—1918 гг. (формирование и эволюция политических структур Белого движения в России)|ответственный=|место=М.|издательство=Посев|год=2008|страницы=68—109|страниц=520|isbn=978-5-85824-183-6|ref=Цветков В. Ж.}}&lt;/ref&gt;. Ряд великих князей и думских лидеров сразу обратили внимание на это противоречие. Милюков в своих мемуарах даже предположил, что решение царя отречься за наследника было осознанной «провокацией» Николая II, с тем, чтобы, когда революция пойдёт на спад, как в 1907 году, отказаться от собственного отречения. Ричард Пайпс предлагает более прозаическое объяснение: Николай II как носитель традиционного «вотчинного духа» считал себя стоящим выше любых законов. Единственным мотивом его решения отречься за наследника было желание оставить своего тяжело больного сына в семье; в случае своего предполагаемого воцарения наследнику пришлось бы исполнять определённые государственные обязанности, и остаться в семье он бы не смог.

== Эҙемтәләре ==
{{main|Русская революция}}
[[Файл:AleksandrKerenskiPorIsaacBrodsky1918.jpeg|thumb|right|220px|Портрет Керенского работы [[Бродский, Исаак Израилевич|Исаака Бродского]]]]
Символом Февральской революции стал красный бант, [[Красный флаг|красные знамёна]]. Прежнюю власть объявили «[[царизм]]ом» и «[[Российская империя|старым режимом]]». В речь вошло слово «[[товарищ]]».

[[Государственная дума Российской империи IV созыва|Госдума IV созыва]], сыгравшая во время Февральской революции огромную роль, вскоре после неё полностью потеряла всякое влияние. После образования Временного правительства Госдума практически перестала заседать (только в порядке частных совещаний её членов)&lt;ref&gt;{{книга|заглавие=Политическая наука: Словарь-справочник|часть=Четвертая Государственная Дума|год=2010|автор=сост.  проф пол наук Санжаревский И.И.|язык=ru}}&lt;/ref&gt;, и была окончательно распущена 6 октября 1917 года. Требование ''ответственного министерства'', за которое Дума безуспешно боролась несколько лет, в 1917 году начало стремительно превращаться в политический анахронизм, и окончательно вымерло с приходом большевиков к власти.

Непосредственно в ходе революционных событий резко усилилось влияние думского депутата [[Керенский, Александр Фёдорович|Керенского А. Ф.]], вошедшего одновременно и в первый состав Временного правительства (в качестве министра юстиции), и в первый состав Петросовета, в качестве товарища (заместителя) председателя. Благодаря своей бурной энергии и яркой, эффектной, манере митинговых выступлений, Керенский на несколько месяцев завоевал значительную популярность, его личным изобретением стало появление на публике в полувоенном [[френч]]е — стиль «народного вождя», впоследствии скопированный целым рядом лидеров большевизма. Весной 1917 года вокруг личности Керенского начинается массовая истерия.

Либералы из партии конституционных демократов, преобладавшие в первых двух составах кабинета министров, как и меньшевики и эсеры, составлявшие большинство в третьем составе, целиком принадлежали к городской культурной элите, к тем кругам интеллигенции, которые соединяли в себе наивную и слепую веру в «народ» и страх перед окружавшей их «тёмной массой». В большинстве своём они полагали (по крайней мере, в первые месяцы революции), что необходимо дать полную волю демократическому потоку, освобождённому сначала кризисом, а затем — падением старого режима&lt;ref name=&quot;чёрная книга гл 1&quot; /&gt;.

Февральская революция декларировала отмену смертной казни, а также даровала равные права всем гражданам России независимо от пола, вероисповедания или национальной принадлежности. Были отменены дискриминационные ограничения в отношении [[евреи|евреев]] — в частности, ограничение на место жительства («[[черта оседлости]]») и запрет на производство в офицеры лиц иудейского вероисповедания. Граждане получили возможность вступать в любые объединения и свободно собираться на любые собрания. В стране развернулось профсоюзное движение, возникли Фабрично-заводские комитеты, ставшие опорными пунктами рабочего контроля над производством. Победа Февральской революции превратила Россию в самую свободную страну из всех воюющих держав, обеспечив массам возможность широко пользоваться политическими правами. Большевистская партия получила возможность выйти из подполья, благодаря объявленной Временным правительством амнистии за политические преступления, из ссылки и политической эмиграции вернулись десятки революционеров, немедленно включившихся в политическую жизнь страны. 5 (18) марта вновь начала выходить «Правда». В апреле из Швейцарии вернулся Ленин В. И., в мае в Россию прибыл Троцкий Л. Д.; по дороге он был интернирован британскими колониальными властями и месяц просидел в канадском концлагере.

[[Файл:Highest authority of Russian Orthodox Church in 1917.jpg|thumb|300px|Заседание поместного собора]]
[[Православная российская церковь]] созвала [[Поместный собор Православной российской церкви (1917—1918)|Поместный собор]], и в течение 1917 года постепенно освободилась от [[Синодальный период|опеки со стороны государства]], что позволило восстановить патриаршество на Руси под началом [[Тихон (Патриарх Московский)|Тихона]].

В результате Февральской революции была распущена царская полиция и жандармерия, а их функции были переданы вновь созданной народной [[Милиция|милиции]] (народному ополчению). Полицейские офицеры подвергались репрессиям, и им было запрещено работать во вновь созданных правоохранительных органах. Это привело к тому, что милиция оказалась не в состоянии воспрепятствовать сползанию страны в хаос и анархию. Ситуация усугублялась всеобщей амнистией (ею воспользовались не только политзаключённые, но и уголовные элементы, которые стали массово наниматься на службу в милицию, преследуя свои криминальные интересы), а также созданием вооружённых отрядов, подконтрольных Советам ([[Красная гвардия (Россия)|Красная гвардия]], отряды «рабочей милиции»).

Наряду с роспуском полиции Временное правительство сформировало [[Чрезвычайная следственная комиссия Временного правительства|Чрезвычайную следственную комиссию для расследования должностных преступлений царских министров и высших чиновников]]. Эта комиссия не смогла подтвердить никаких обвинений (ни в измене, ни в должностных преступлениях, ни в коррупции) ни царю, ни царице, ни министрам царского правительства&lt;ref&gt;Кобылин В. С. Анатомия измены. Истоки антимонархического заговора. — СПб, «Царское дело», 2005&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Мельгунов С. П. Судьба Императора Николая II после отречения. — Историко-критические очерки. М., Вече, 2005&lt;/ref&gt; — кроме генерала [[Сухомлинов, Владимир Александрович#|В. А. Сухомлинова]], бывшего (до июня 1915 г.) военного министра, который был признан виновным в неподготовленности русской армии к войне (расследование по его делу велось ещё с 1916 г.).

Собственность царской семьи ([[Кабинет Его Императорского Величества|кабинетские]] и удельные владения) была конфискована в пользу государства. Сам Николай II 8 марта 1917 года прибыл из Ставки в Царское Село, где был [[Арест отрёкшегося Николая II в Царском Селе|арестован под именем «полковника Романова»]].
[[Файл:Горящая Россия 1917.jpg|thumb|240px|Россия — горящий дом. Май 1917. Рисунок [[Дризо, Михаил Александрович|Михаила Дризо]]]]

Временное правительство, считавшее себя преемником монархического государства, стремилось сохранить старый государственный аппарат, однако на волне демократизации в состав ведомств и учреждений включались представители Советов, профсоюзов и других общественных организаций.

На окраинах страны [[Распад России в 1915—1922 годах|организационно оформились и активизировались национальные движения]] ([[Дашнакцутюн]], [[Кубанская Рада]], [[Мусават]], [[Союз объединённых горцев Северного Кавказа и Дагестана|Союз горцев]], [[Украинская центральная рада]] и пр.). Начался распад империи, вызванный разрушением центральной власти. Несмотря на заявленный курс Временного правительства на сохранение «единой и неделимой» России, его практическая деятельность способствовала децентрализации и сепаратизму не только национальных окраин, но и русских областей. Резко усилилось сибирское «областничество» — движение за автономию Сибири. 2-9 августа на конференции в Томске было принято постановление «Об автономном устройстве Сибири» и даже утверждён бело-зелёный флаг Сибири. I Сибирский областной съезд в начале октября постановил, что Сибирь должна обладать всей полнотой законодательной, исполнительной и судебной власти, иметь свою областную думу и кабинет министров. Независимости потребовали для себя Польша и Финляндия, национально-культурной автономии — мусульманские народы. В Киеве уже 4 марта на собрании ряда социалистических партий была образована Центральная рада, которая потребовала предоставления Украине территориально-национальной автономии, а получив отказ, провозгласила её в одностороннем порядке 10 июня 1917 года&lt;ref name=autogenerated5 /&gt;.

Овладеть ситуацией в стране Временное правительство не смогло, что приводило ко всё более тяжёлым и затяжным правительственным кризисам: 3-4 мая, 3-23 июля, 26 августа-24 сентября. В результате этих кризисов менялся состав, уже 5 мая правительство стало коалиционным, но все три коалиции были непрочными&lt;ref name=autogenerated5 /&gt;. Три состава Временного правительства, сменившие друг друга, показали полную его неспособность решить проблемы, доставшиеся в наследство от старого режима: экономический кризис, продолжение войны, рабочий и земельный вопросы. Обесценивание рубля за восемь месяцев его деятельности оказалось примерно таким же, как и за предшествовавшие два с половиной года тяжёлой войны, госдолг России в течение 1917 года вырос с 33,6 до 60 млрд руб. Несмотря на все свои усилия, правительство не смогло организовать [[Продразвёрстка|продразвёрстку]] вследствие сопротивления крестьян; продолжились перебои в снабжении городов хлебом, топливом, а также сырьём для заводов, что провоцировало их закрытие и, как следствие, забастовки. Уже в марте 1917 года в Петрограде были всё же введены карточки на хлеб из расчёта 1 фунт на человека в сутки, а в сентябре норма была сокращена до полуфунта.

Февральская революция нанесла серьёзнейший удар по армии. В ходе проведённой массовой чистки командного состава на главные посты были назначены выдвиженцы, близкие к думской оппозиции, — А. И. Деникин, Л. Г. Корнилов, А. В. Колчак&lt;ref name=autogenerated5 /&gt;.
[[Файл:Arrest of generals.jpg|thumb|right|Арест царских генералов на картине [[Владимиров, Иван Алексеевич|И. А. Владимирова]]]]

Крупным провалом стала политика [[Демократизация армии в России (1917)|демократизации армии]], приведшая к резкому падению её боеготовности, массовому дезертирству и множеству эксцессов в виде самосудов над офицерами. Более того — стремительный развал русской армии (в подавляющем большинстве своём состоявшей из мобилизованных крестьян) в решающей степени способствовал всеобщему распаду системы управления государством. Солдатские комитеты, создание которых было разрешено Приказом Петросовета № 1, непрерывно расширяли свои полномочия, могли отстранять командиров и выбирать новых, вмешивались в вопросы военной стратегии&lt;ref name=&quot;чёрная книга гл 1&quot; /&gt;.

Взяв курс на продолжение войны «до победного конца», Временное правительство столкнулось с созданными им же самим трудностями — потерей управляемости армии, массовым дезертирством. Непосредственным результатом стал полный провал [[Июньское наступление|июньского наступления]] 1917 года. В июле на фронте были восстановлены упразднённые во время революции военно-полевые суды, но это не поправило дела. В городах вооружённые солдаты запасных полков втянулись в политическую борьбу, в деревнях дезертиры призывали к захвату земли&lt;ref name=autogenerated5 /&gt;. Число дезертиров резко возросло и достигало в августе-сентябре нескольких десятков тысяч в день. Солдаты были озабочены одним — стремлением поскорее добраться домой, чтобы не пропустить дележа земли и скота, отобранных у помещиков. С июня по октябрь 1917 года более двух миллионов солдат покинули части разлагавшейся армии. Их возвращение в родные деревни способствовало разрастанию крестьянских беспорядков&lt;ref name=&quot;чёрная книга гл 1&quot; /&gt;.

3 июля было нарушено неустойчивое равновесие сил между Временным правительством и Петросоветом («двоевластие»), была расстреляна демонстрация под советскими лозунгами (см. [[Июльское восстание 1917]]). Большевистские организации были разгромлены, а их лидер [[Ленин]], объявленный в розыск как германский шпион, вынужден был укрыться на территории Финляндии.

Сформированное 24 июля правительство стало сдвигаться вправо, его председатель [[Александр Керенский|А. Ф. Керенский]] (перешедший в партию эсеров) сохранил и пост военного и морского министра; в третьем правительстве он был председателем и Верховным главнокомандующим. Таким образом, летом 1917 года Керенский достиг вершин власти, однако его популярность к этому времени уже была серьёзно разрушена провалом июньского наступления и продолжавшимися экономическими проблемами. Была проведена денежная реформа ([[керенки]]).

Вскоре, однако, обнаружилась угроза справа — в августе 1917 года главнокомандующий [[Корнилов, Лавр Георгиевич|Л. Г. Корнилов]], поддержанный рядом других генералов, предпринял [[Корниловское выступление|попытку военного переворота]]. После этого из правительства были удалены министры-кадеты и 1 сентября сформирована Директория из пяти человек во главе с Керенским, просуществовавшая до 24 сентября, когда было сформировано новое правительство.

Страх перед военной диктатурой заставил Керенского поспешить закрепить завоевания Февральской революции и, не дожидаясь решений Учредительного собрания, [[Российская республика|объявить Россию республикой]]. Российская Республика была провозглашена постановлением Временного правительства от {{СС|14|сентября|1917 год|1}}а&lt;ref&gt;[http://ru.wikisource.org/wiki/Постановление_о_провозглашении_России_республикой Постановление Временного правительства России «о провозглашении России республикой» от 1 (14) сентября 1917 года]&lt;/ref&gt;.
Левые партии получили послабления, началась [[большевизация Советов]], в результате которой умеренного социалиста Чхеидзе на посту председателя [[Петросовет]]а сменил радикально настроенный [[Лев Троцкий]]. Стремясь закрепить успех, большевики накануне выборов в Учредительное собрание предприняли [[Октябрьская революция|вооружённый переворот]], в результате которого Временное правительство было свергнуто.--&gt;
&lt;!--

== Сәбәптәренә, эҙемтәләренә һәм әһәмиәтенә баһа ==
Оценки причин, а также последствий и значения Февральской революции до сих пор весьма противоречивы. В новейшее время (в 2000-е годы) дискуссии развернулись, в частности, между д. и. н., [[клиометрика|клиометристом]] [[Миронов, Борис Николаевич|Б. Н. Мироновым]] и д. и. н. (и к. ф-м. н.) [[клиодинамика|клиодинамиком]] [[Нефёдов, Сергей Александрович (историк)|С. А. Нефёдовым]]. Последний пишет на своём сайте&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.hist1.narod.ru/Science/Part2.html |title=С. А. Нефёдов. История России |accessdate=2011-06-12 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110817224526/http://hist1.narod.ru/Science/Part2.html |archivedate=2011-08-17 |deadlink=yes }}&lt;/ref&gt;:

''«Одним из важнейших событий в современной российской историографии стала дискуссия о причинах русской революции. Возглавляемые Б. Н. Мироновым историки-„ревизионисты“ пытаются доказать, что уровень жизни населения в начале XX века был достаточно высоким и революция была случайностью. Их противники утверждают, что революция имела объективные причины, и главные из этих причин — это аграрное перенаселение, крестьянское малоземелье, бедность и недостаток пропитания»''

И далее С. Нефёдов формулирует свою точку зрения:
{{начало цитаты}}
Механизм вызванного войной социально-экономического кризиса был типичным и не раз проявлял себя в войнах, которые вела Россия и другие страны. Особенность состояла лишь в интенсивности действия этого механизма, определяемой, с одной стороны, масштабами войны, а с другой стороны, глубиной того социального раскола, который поразил русское общество. Этот раскол был, в свою очередь, следствием крестьянской нищеты и малоземелья, следствием тех глобальных экономических и социальных причин, которые подняли крестьян на восстание [[1905 год]]а. Этот социальный раскол проявлялся в статистике предвоенной преступности, а потом, во время войны — в нежелании крестьян воевать за эту власть и в массовых сдачах в плен. Другой стороной социального раскола и нищеты был финансовый кризис, который породил инфляцию и разрушение рынка; это привело к голоду в городах и голодным бунтам. Продовольственный кризис неминуемо должен был дойти до Петрограда и породить грандиозный голодный бунт — и ненавидящая власть крестьянская армия должна была поддержать этот бунт, а затем — немедленно потребовать землю. Деятельность политических партий (и тем более «заговоры масонов») не оказывала существенного влияния на ход событий. «Февральское восстание именуют стихийным… — писал Лев Троцкий, — в феврале никто заранее не намечал путей переворота… никто сверху не призывал к восстанию. Накоплявшееся в течение годов возмущение прорвалось наружу в значительной мере неожиданно для самих масс»&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://hist1.narod.ru/Science/Russia/Fevr1917.htm |title=''НЕФЁДОВ С. А.'' ФЕВРАЛЬ 1917 ГОДА: ВЛАСТЬ, ОБЩЕСТВО, ХЛЕБ И РЕВОЛЮЦИЯ |accessdate=2007-11-29 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20101122160916/http://hist1.narod.ru/Science/Russia/Fevr1917.htm |archivedate=2010-11-22 |deadlink=yes }}&lt;/ref&gt;.
{{конец цитаты}}

Оценка причин и последствий Февральской революции самими её идеологами (П. Н. Милюковым и другими либералами) была иной. В разделе «Заговоры против Николая II» выше приведена оценка Милюкова. Б. Н. Миронов в книге пишет об оценках других либералов (видных кадетов того времени)&lt;ref&gt;[http://bmironov.spb.ru/book2.php?mn=14&amp;lm=8&amp;lc=nn Б. Н. Миронов. Благосостояние населения и революции в имперской России: XVIII-начало XX века: Москва: Новый хронограф, 2010] (Раздел «Отечественная историография»)&lt;/ref&gt;:
{{начало цитаты}}
«После Октябрьской революции, либералы, оказавшиеся в эмиграции, сформулировали эту новую точку зрения в своих мемуарах, публицистике, а некоторые и в исторических работах. Видные кадеты В. А. Маклаков, Н. И. Астров и М. Карпович создали концепцию потерянных возможностей. Маклаков делал акцент на позитивной динамике гражданского общества и правового государства, Карпович — на „ошеломляющих“ экономических успехах начала XX в. и возможности решения социальных проблем мирным путём, Астров подчёркивал всесторонность прогресса: „Ещё какой-нибудь десяток лет, — утверждал он, — и Россия стала бы непобедимой, могучей и уравновешенной в своих внутренних силах. Она выходила уже на путь правового порядка, свободной самостоятельности и свободного развития своих производительных сил“. П. Н. Милюков, менее, но всё же оптимистично оценивавший успехи страны (до марта 1917 г.), признавал, что главные причины Февральской революции были отнюдь не экономическими, а лежали в плоскости политики и культуры…»
{{конец цитаты}}

С другой стороны, думская оппозиция (и интеллигенция) в своём противостоянии власти и Николаю II ещё с осени 1916 года впали в безответственную и губительную для страны истерию, которая дошла до пика к февралю 1917 года. Вот что пишет об этом в своей книге (в значительной степени посвящённой психологии революции) [[Катков, Георгий Михайлович|Г. М. Катков]]&lt;ref&gt;[http://you1917-91.narod.ru/katkov_fevr_rev.html Катков Г. М. Февральская революция](Глава 8. Штурм самодержавия)&lt;/ref&gt;:
{{начало цитаты}}
«С течением времени кампания обличений обрела почти истерический характер; клевета и безответственные обвинения сыпались в адрес всех тех, кто отказывался поддерживать оппозицию на внутреннем фронте. … До начала весеннего наступления оставалось несколько недель, и можно было надеяться, что патриотический подъём отвлечет внимание от внутренних раздоров. Если бы царь и правительство твёрдо держались ещё несколько недель, то игра Прогрессивного блока и общественных организаций была бы проиграна. … Это, очевидно, ясно было всем участникам событий, хоть никто в том не признавался. … Систематическая подмена этого страха (в котором оппозиционеры не смели признаться даже самим себе) другим, патриотическим, о котором можно было говорить вслух, напоминает механизм образования снов. И в самом деле, во многих отношениях (ослабление морального контроля и контроля разума, роль фантазии и словесного символа) психология революции 1917 года имеет немало общего с психологией сновиденья.»
{{конец цитаты}}

По выражению [[Кара-Мурза, Сергей Георгиевич|Сергея Кара-Мурзы]], Февральская революция 1917 года «завершила долгий процесс разрушения легитимности государства Российской империи».

Согласно концепции авторов «[[Чёрная книга коммунизма|Чёрной книги коммунизма]]», Февральская революция в России ознаменовала начало развала традиционных учреждений и всех форм управления вообще под воздействием ряда разрушительных сил, развивавшихся в обстановке всеобщей войны, которая сама по себе явилась источником общего упадка, экономического кризиса, социальных потрясений и падения авторитета государства:
* крестьянской революции — обострившегося противостояния между крестьянами и помещиками за осуществление «чёрного передела», то есть перераспределения сельскохозяйственных угодий по числу едоков, и протеста крестьян против давления города и государственной власти вообще;
* глубочайшего разложения армии, также в основном состоявшей из крестьян и не понимавшей смысла затянувшейся войны;
* революционного брожения рабочего класса — политически активного меньшинства, составлявшего лишь 3 % активного населения и сконцентрированного преимущественно в городах; именно рабочее движение выдвинуло подлинно революционные лозунги: «Рабочий контроль» и «Власть Советам»;
* национальных движений нерусских народов царской России, стремившихся к достижению автономии, а в перспективе — и самостоятельности от центральной власти&lt;ref name=&quot;чёрная книга гл 1&quot;&gt;[http://www.goldentime.ru/nbk_01.htm С. Куртуа, Н. Верт, Ж.-Л. Панне, А. Пачковски, К. Бартошек, Ж.-Л. Марголен, при участии Р. Коффер, П. Ригуло, П. Фонтен, И. Сантамария, С. Булук, «Чёрная книга коммунизма: преступления, террор, репрессии», Три Века Истории, М., 1999, пер. под рук. Е. Л. Храмова. Часть 1. «Государство против своего народа». Глава 1. Парадоксы Октября]&lt;/ref&gt;.

== Фотографиялар һәм документтар ==
&lt;gallery&gt;
Изображение:Soldiers demonstration.February 1917.jpg|Солдатская демонстрация в февральские дни.
Изображение:Демонстрация солдат 1917.jpg|Демонстрация солдат с требованием тюремного содержания для Николая II. Март 1917&lt;ref group=&quot;сн&quot;&gt;''На плакате написано: «Николая кровавого в Петропавловскую Крепость!»''&lt;/ref&gt;.
Изображение:Арест и конвоирование переодетых городовых..jpg|Арест и конвоирование переодетых городовых. Февраль 1917.
Изображение:1917petrogradsoviet assembly.jpg|Заседание Совета рабочих и солдатских депутатов в Таврическом дворце. Не ранее 2 марта 1917.
Изображение:Governo provvisorio russo marzo 1917.jpg|Заседание Временного правительства в Мариинском дворце&lt;ref group=&quot;сн&quot;&gt;''Справа налево: министр торговли и промышленности А. И. Коновалов, министр земледелия А. И. Шингарёв, министр путей сообщения Н. В. Некрасов, министр иностранных дел П. Н. Милюков; председатель Совета министров князь Г. Е. Львов; министр юстиции А. Ф. Керенский; министр финансов М. И. Терещенко; государственный контролёр И. В. Годнев; министр народного просвещения А. А. Мануйлов; товарищ министра внутренних дел Д. М. Щепкин; управляющий делами правительства В. Д. Набоков''&lt;/ref&gt;.
Изображение:Теле1.jpg|Телеграмма председателя Государственной Думы М. В. Родзянко императору Николаю II о начавшихся в Петрограде беспорядках. Получена в Ставке 26 февраля 1917 в 22 час. 40 мин&lt;ref group=&quot;сн&quot;&gt;''Всеподданнейше доношу Вашему величеству, что народные волнения, начавшиеся в Петрограде принимают стихийный характер и угрожающие размеры. Основы их — недостаток печёного хлеба и слабый подвоз муки, внушающий панику, но главным образом полное недоверие к власти, неспособной вывести страну из тяжёлого положения.''&lt;/ref&gt;.
Изображение:Тел1.jpg|Телеграмма председателя Гос. Думы М. В. Родзянко императору Николаю II о расширении восстания в Петрограде и необходимости отмены указа о роспуске Думы. Получена в Ставке 27 февраля 1917 в 13 час. 12 мин&lt;ref group=&quot;сн&quot;&gt;''На войска гарнизона надежды нет. Запасные батальоны гвардейских полков охвачены бунтом. Повелите в отмену Вашего высочайшего указа вновь созвать законодательные палаты. Если движение перебросится в армию … крушение России, а с ней и династии — неминуемо.''&lt;/ref&gt;. --&gt;
&lt;/gallery&gt;

=== Фотографияларға һәм документтарға төшөрмәләр ===
{{примечания|group=&quot;сн&quot;}}

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Гучковская чистка]]
* [[Черноморская делегация]]
* [[Российское духовенство и свержение монархии в 1917 году]]

== Иҫкәрмәләр ==
'''Комментарии'''
{{примечания|group=&quot;К&quot;}}

'''Сығанаҡтар'''
{{Примечания|2|refs=
&lt;ref name=&quot;tom1&quot;&gt;Петроградский Совет рабочих и солдатских депутатов в 1917 году. Протоколы, стенограммы и отчёты, резолюции, постановления общих собраний, собраний секций, заседаний Исполнительного комитета и фракций (27 февраля — 25 октября 1917 года) в пяти томах. Под общей редакцией академика П. В. Волобуева. Ленинград: «Наука», Ленинградское отделение, 1991. Том I, 27 февраля — 31 марта 1917 года.&lt;/ref&gt;
}}

== Әҙәбиәт ==
{{refbegin|2}}
* Архив русской революции : В 12 т. / под ред. Г. В. Гессена. — М.: Терра, 1991.
* {{книга
 |автор        = Гайда Ф.А.
 |заглавие     = Либеральная оппозиция на путях к власти (1914 — весна 1917 г.)
 |ссылка       = http://www.library6.com/index.php/item/гайда-фа-либеральная-оппозиция-на-путях-к-власти-1914-весна-1917-г?category_id=25
 |место        = М.
 |издательство = РОССПЭН
 |год          = 2003
 |страниц      = 432
 |isbn         = 5-8243-0309-6
 |ref          = Гайда
}}
* ''Катков Г. М.'' [http://you1917-91.narod.ru/katkov_fevr_rev.html Февральская революция] = Russia, 1917. The February Revolution. / пер. с англ. Н. Артамоновой, Н. Яценко — М.: Русский путь, 1997. — 419 с
* {{книга|автор=Локкарт|заглавие=Агония Российской империи|издательство=Алгоритм|год=2016|isbn=978-5-906880-09-3|тираж=1500}}
* ''[[Мультатули, Пётр Валентинович|Мультатули П. В.]]'' Император Николай II и заговор 17-го года. Как свергали монархию в России. — М.: Вече. 2013. — 432 с. — 3000 экз. — ISBN 978-5-4444-1020-2.
* ''Мультатули П. В.'' Кругом измена, трусость и обман. Подлинная история отречения Николая II. — М.: Астрель, 2012. — 443 с. — 2000 экз. — ISBN 5-271-44514-3, ISBN 978-5-271-44514-9.
* ''Мультатули П. В.'' Николай II. Отречение, которого не было. — М.: АСТ, Астрель, 2010. — 640 с. — 3000 экз. — ISBN 978-5-17-064144-4, 978-5-271-26340-8.
* {{книга
 |автор        = Николаев А.Б.
 |заглавие     = Государственная дума в Февральской революции
 |ссылка       = http://www.nd.edu/~nriid/ru/books/t2.html
 |место        = Рязань
 |издательство =
 |год          = 2002
 |серия        = Новейшая российская история. Исследования и документы. Т. 2.
 |страниц      = 302
 |isbn         = 5-94473-002-1
}}
* ''[[Островский, Александр Владимирович (историк)|Островский А. В.]]'' [https://freedocs.xyz/pdf-453079391 Процветала ли Россия накануне Первой мировой войны?]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} — СПб.: Полторак, 2016. — 252 с.
* ''[[Пайпс, Ричард|Пайпс. Р.]]'' Русская революция. Кн. 1. Агония старого режима. — М., 2005.
* {{книга
 | автор        = Парвус А.
 | заглавие     = В борьбе за правду
 | оригинал     = Von Parvus. Im Kampf Um Die Wahrheit
 | место        = М.
 | издательство = Альпина Паблишер
 | год          = 2017
 | страниц      = 147
 | isbn         = 978-5-9614-6465-8
 | ref          = Парвус
}}
* {{книга |автор= [[Солженицын, Александр Исаевич|Солженицын А. И.]]|часть= [[Размышления над Февральской революцией]]|заглавие= Ленин в Цюрихе. Рассказы. Крохотки. Публицистика|место= Екатеринбург|издательство= У-Фактория|год= 1999|страницы= 591—634|серия= Зеркало — XX век|isbn= 5-89178-101-8|ref=Солженицын}}
* {{книга
 |автор        = Уорт Р.
 |заглавие     = Антанта и русская революция. 1917-1918
 |оригинал     = Robert Warth. «The Allies and the Russian Revolution»
 |место        = М.
 |издательство = Центрполиграф
 |год          = 2006
 |страниц      = 276
 |isbn         = 5-9524-2511-9
 |ref          = Уорт
}}
* {{БРЭ|Февральская революция 1917|id=4707034}}
* {{книга
 |автор        = Davidson N.
 |заглавие     = How Revolutionary Were the Bourgeois Revolutions?
 |ссылка       = https://books.google.ru/books?hl=ru&amp;id=XQrzAAAAQBAJ&amp;q=bourgeois-democratic#v=snippet&amp;q=bourgeois-democratic&amp;f=false
 |место        = Chicago, Illinois
 |издательство = Haymarket Books
 |год          = 2012
 |allpages     = 812
 |pages        = 201, 205—207, 211—212, 222, 225, 226, 228—230, 243, 249—252 et ff.
 |isbn         = 978-1-60846-067-0
 |nodot= 1
}}
* ''Moorhead A.'' The Russian Revolution. — New York, 1958.
* {{книга
 |автор        = Tsuyoshi Hasegawa
 |заглавие     = The February Revolution, Petrograd, 1917: The End of the Tsarist Regime and the Birth of Dual Power
 |ссылка       =
 |место        =
 |издательство = Brill
 |год          = 2017
 |страниц      = 731
 |isbn         = 9789004354937
 |ref          = Hasegawa
}}
{{refend}}

== Һылтанмалар ==
{{Навигация
|Тема         = Февральская революция
|Портал       = 
|Викисловарь  = 
|Викиучебник  = 
|Викицитатник = Февральская революция
|Викитека     = Категория:Февральская революция
|Викивиды     = 
|Викиновости  = 
|Метавики     = 
|Проект       = 
}}
{{refbegin}}
* [https://cliodynamics.ru/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=234&amp;Itemid=1 О причинах русской революции: неомальтузианская перспектива]
* [http://www.blokalex.net.ru/mib-al-kniga-347/ ''Александр Блок.'' Последние дни императорской власти] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071008085220/http://www.blokalex.net.ru/mib-al-kniga-347/ |date=2007-10-08 }}
* [http://knigipoistcccp.diinoweb.com/files/Vremennoe_pravitelstvo_tom1.rar Журнал заседаний Временного правительства. Март-апрель 1917 года. rar, djvu] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210823121230/http://knigipoistcccp.diinoweb.com/files/Vremennoe_pravitelstvo_tom1.rar |date=2021-08-23 }}
* [http://rusarchives.ru/evants/exhibitions/1917-myths-kat.shtml Историко-документальная выставка «1917 год. Мифы революций»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090507184108/http://rusarchives.ru/evants/exhibitions/1917-myths-kat.shtml |date=2009-05-07 }}
* ''Генрих Иоффе.'' [http://scepsis.ru/library/id_1503.html «Почему Февраль? Почему Октябрь?»]
* ''[[Милюков, Павел Николаевич|Милюков П. Н.]]'' История второй русской революции, София, 1921—1924 Вып. 1—3. (Переиздание — М., 2001; Минск, 2002).
* ''[[Суханов, Николай Николаевич|Суханов Н. Н.]]'' [http://www.magister.msk.ru/library/history/xx/suhanov/suhan000.htm Записки о революции] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100916060309/http://www.magister.msk.ru/library/history/xx/suhanov/suhan000.htm |date=2010-09-16 }}
* ''[[Солженицын, Александр Исаевич|А. И. Солженицын]].'' [http://lib.ru/PROZA/SOLZHENICYN/fevral.txt Размышления над Февральской революцией], 1983.
* [https://rg.ru/stenogramma.html Стенограмма обсуждения статьи Солженицына «Размышления над февральской революцией»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150924172353/http://www.rg.ru/stenogramma.html |date=2015-09-24 }}
* [http://socialist.memo.ru/anniv/y07/foto_1917.html Фотографии Февраля 1917 г. и его действующих лиц]
* ''Нефёдов С. А.'' [https://web.archive.org/web/20101122160916/http://hist1.narod.ru/Science/Russia/Fevr1917.htm Февраль 1917 года: власть, общество, хлеб и революция].
* [http://www.lebed.com/2007/art4953.htm ''Михаил Бабкин.'' «Старая» и «новая» государственные присяги]
* [http://ibyu.narod.ru/ Сайт, посвящённый Андрею Ивановичу Шингарёву.]
* [http://klio.3dn.ru/publ/3-1-0-280 В. Л. Харитонов об интеллектуальных ресурсах Русской революции 1917 г. и современности]
* Воспоминания офицера 1-го Пулемётного полка — Яна Яновича Селль-Бекман. [http://бекман.рф/manuskript.htm#_Toc282643389 «Манускрипт Селль»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130701065556/http://xn--80abmukh.xn--p1ai/manuskript.htm#_Toc282643389 |date=2013-07-01 }}. 1892—1945 гг.
* ''Мартынова А. Ю.'' [http://www.nivestnik.ru/2005_2/9.shtml Российское студенчество и Февральская революция] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210823121230/http://www.nivestnik.ru/2005_2/9.shtml |date=2021-08-23 }}.
* [http://www.alexanderyakovlev.org/almanah/inside/almanah-document/71750 «В политике творится нечто невероятное»: Документы ГАРФ о Февральской революции. 1917 г.]
* ''Чапкевич Е. И.'' [http://regiment.ru/Lib/C/187.htm Русская гвардия в Февральской революции] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180121184712/http://regiment.ru/Lib/C/187.htm |date=2018-01-21 }} // [[Вопросы истории]]. 2002. № 9.
* ''Джулиани А. И.'' [https://paris1814.com/union-guard-1str/aksuta Запасной батальон Лейб-Гвардии 1-го Е.В, стрелкового полка в февральскую революцию. Флоренция. 1928 г.]
* ''Кондзеровский П. К.'' [https://paris1814.com/feb1917 Начало конца. Париж, рукопись].
{{refend}}

{| width=100% style=&quot;text-align: center;&quot;
|-
! class=&quot;toccolours&quot; border=&quot;0.5&quot; cellpadding=&quot;3&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;border-collapse: collapse; margin:0 auto;&quot;| Хронология революции 1917 года в России
|-
|
{| class=&quot;toccolours&quot; border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;3&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;border-collapse: collapse; margin:0 auto;width:100%&quot;
|- style=&quot;text-align: center;&quot;
| width=&quot;30%&quot; | До:&lt;br&gt;'''см. [[Предпосылки революции 1917 года в России]]'''&lt;br&gt; ''см. также [[Земельный вопрос в России в 1917 году]]''
| width=&quot;40%&quot; style=&quot;text-align: center;&quot; |'''События'''&lt;br&gt;'''Февральская революция, [[Отречение Николая II]]''' &lt;br&gt; ''см. также [[Временный комитет Государственной думы]], [[Временное правительство России]], [[Петроградский совет рабочих и солдатских депутатов]]''
| width=&quot;30%&quot; |После:
* '''[[Арест отрёкшегося Николая II в Царском Селе]]'''
* '''[[Чрезвычайная следственная комиссия Временного правительства]]''' c 4 (17) марта
|}
|}
{{ВС}}
{{Первая мировая война}}
{{Санкт-Петербург в темах}}

[[Категория:Февраль революцияһы|*]]
[[Категория:Рәсәй империяһының тарҡалыуы]]
[[Категория:1917 йылдағы конфликттар]]
[[Категория:1917 йылдың марты]]</text>
      <sha1>evgtro16tkwn5u7oc1pcdota1ju1xya</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Скребков Сергей Сергеевич</title>
    <ns>0</ns>
    <id>180175</id>
    <revision>
      <id>1279404</id>
      <parentid>1088079</parentid>
      <timestamp>2024-11-19T15:10:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>31336</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>1279404</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10075" sha1="8694ir76ultwpsndtgg0mck88h2tm75" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Скребков Сергей Сергеевич''' ([[3 апрель]] [[1905 йыл]], [[Мәскәү]] — [[6 февраль]] [[1967 йыл]], шунда уҡ) — совет музыка белгесе, пианист, педагог, полифония, музыкаль стилдәр теорияһы һәм тарихы өлкәһендә белгес. Сәнғәт фәне докторы, Мәскәү консерваторияһы профессоры. РСФСР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1966).

== Биографияһы ==
Скребков Сергей Сергеевич 1905 йылдың 3 апрелендә [[Мәскәү]]ҙә тыуған. Ул 1928 йылда Гнесиндар исемендәге музыка училищеһын [[Гнесина Елена Фабиановна|Ел. Ф. Гнесинаның]] фортепиано класы&lt;ref&gt;[http://www.mosconsv.ru/ru/person.aspx?id=8981 Скребков Сергей Сергеевич]&lt;/ref&gt; һәм Ф. М. Гнесиндың һәм Р. М. Глиэрҙың композиция класы буйынса тамамлай. 1930 йылда Мәскәү консерваторияһының Музыкаль-ғилми-тикшеренеү бүлеген (МУНАИС) һәм [[Мәскәү дәүләт университеты|Мәскәү университетының физика-математика факультетын]] тамамлай. Төрлө йылдарҙа А. Ф. Лосев, Н. С. Жиляев, В. Э. Ферман, Е. А. Бекман-Щербина, Н. А. Гарбузов һәм башҡалар уның уҡытыусылары булалар.

1929 йылда С. С. Скребков пианист Е. А. Бекман-Щербинаның ҡыҙы О. Л. Бекман-Скребковаға өйләнә. 1932 йылда уларҙың ҡыҙы Марина тыуа, ул хәҙер П. И. Чайковский исемендәге Мәскәү дәүләт консерваторияһы профессоры. 1932 йылдан алып Мәскәү дәүләт консерваторияһында эшләй.

1944 йылда Сергей Сергеевич Скребков академик Б. В. Асафьев етәкселегендә Фәнни-тикшеренеү кабинетының эшендә ҡатнаша. 1938—1941 йылдарҙа Үҙәк музыка-педагогия ситтән тороп уҡыу институтының музыка теорияһы кафедраһы мөдире вазифаһында эшләй. 1944—1949 йылдарҙа Гнесиндар исемендәге Дәүләт музыка-педагогия институтында (хәҙер Гнесиндар исемендәге Рәсәй музыка академияһы) эшләй, Е. Ф. Гнесинаның үтенесе буйынса институтты булдырыуҙа ҡатнаша, тарихи-теоретик факультеты деканы була, диссертация һәм диплом эштәре менән етәкселек итә.

Бер үк ваҡытта 1944—1952 йылдарҙа [[Дәүләт сәнғәт белеме институты|СССР Фәндәр академияһының Сәнғәт тарихы институты]]нда ғилми хеҙмәткәр, музыка секторында йыйынтыҡтар мөхәррир-төҙөүсе булып эшләй. Төрлө ваҡыттарҙа Рәсәйҙә, [[Грузия]]ла, [[Украина]]ла, сит илдәрҙә ([[Польша]], [[Ҡытай Халыҡ Республикаһы|Ҡытай]], [[Франция]], [[Италия]], [[Англия]], [[Австрия]], [[Чехословакия]], [[Болгария]] һәм башҡалар) конференцияларҙа докладтар уҡый. СССР композиторҙар союзы ағзаһы (1947).

Мәскәү консерваторияһында диссертациялар яҡлау буйынса совет ағзаһы. Уның уҡыусылары араһында Мәскәү консерваторияһы профессорҙары В. В. Медушевский, Е. В. Назайкинский һәм М. Е. Тараканов.

Сергей Сергеевич Скребков 1967 йылдың 6 февралендә [[Мәскәү]]ҙә 62 йәшендә вафат була. Дон зыяратында ерләнгән.

== Төп хеҙмәттәре ==
; Китаптары

* Хрестоматия по гармоническому анализу. М.: Музгиз, 1956 (2-е изд. 1961; совм. с О. Л. Скребковой);
* Полифония и полифонические формы. М.: Советский композитор, 1962;
* Учебник полифонии: [Для музыкальных училищ и музыкальных вузов]. М.: Музыка, 1965 (2-е изд. 1982; 5-е изд. 2017, 2018);
* Русская хоровая музыка XVII — начала XVIII вв. М.: Музыка, 1969 (2-е изд. 2018);
* Художественные принципы музыкальных стилей. Учебное пособие. М.: Музыка, 1973 (2-е изд.: М., Планета музыки, 2016);
* Избранные статьи. М.: Музыка, 1980;
* Теория имитационной полифонии. Киев: Музична Украiна, 1983;
* Полифонический анализ. Учебное пособие. М.: Музыка, 2009;
* Анализ музыкальных произведений 2-е изд. М., 2018.

; Мәҡәләләре

* «Сонатная форма в свете теории многоосновности» // Н. А. Гарбузов. Теория многоосновности. Ч. II. М., 1932.
* «К проблеме электрических инструментов» // СМ, 1933, № 4.
* «Исследование динамических особенностей художественного исполнения перед микрофоном» // СМ, 1934, № 8.
* «Элементы акустики гобоя» // Акустический сборник. Вып. 1. Труды Науч.-исследовательского института Московской консерватории. М., 1936.
* «Роль момента возникновения звука в музыкальных инструментах» // Журнал технической физики, 1936. Т. 6. Вып. 12.
* «Теория термоэлемента в связи с изменением реверберации» // Журнал технической физики, 1937. Т. 7. Вып. 12.
* «Некоторые данные об агогике авторского исполнения Скрябина» // А. Н. Скрябин. К 25-летию со дня смерти. М., 1940.
* «Симфонический тематизм Мясковского» // СМ, 1946, № 4.
* «Бортнянский — мастер русского хорового концерта» // Ежегодник института истории искусств. — М., 1948.
* «К вопросу о стиле современной музыки» («Весна священная» И. Стравинского) // Музыка и современность. Вып. 6. М., 1969.
* «Черты нового в инструментальной фуге И. С. Баха» // Теоретические наблюдения над историей музыки. М., 1978.

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* С. С. Скребков. Статьи и воспоминания. — М., 1979;
* Сергей Сергеевич Скребков. Музыкант. Ученый. Педагог. Мыслитель. — М., 2005.

== Һылтанмалар ==
* [https://www.mosconsv.ru/ru/person.aspx?id=8981 Скребков Сергей Сергеевич] на сайте МГК им. П.&amp;amp;nbsp;И.&amp;amp;nbsp;Чайковского
* [http://www.gnesin.ru/vypuskniki/teoria_muzyki/skrebkov Статья] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20211027073345/http://www.gnesin.ru/vypuskniki/teoria_muzyki/skrebkov |date=2021-10-27 }} на сайте РАМ им. Гнесиных
* [https://mus.academy/authors/skrebkov-sergey-sergeevich Публикации] в журнале «Музыкальная академия»
* ''Громадин В.'' [https://rm.mosconsv.ru/?p=3414#more-3414 Дар интеллигентного мышления]
* [gufo.me/dict/biography_encyclopedia/%D0%A1%D0%BA%D1%80%D0%B5%D0%B1%D0%BA%D0%BE%D0%B2,_%D0%A1%D0%B5%D1%80%D0%B3%D0%B5%D0%B9_%D0%A1%D0%B5%D1%80%D0%B3%D0%B5%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D1%87 Скребков Сергей Сергеевич]
[[Категория:Сәнғәт ғилеме докторҙары]]
[[Категория:СССР Композиторҙар союзы ағзалары]]
[[Категория:Мәскәү консерваторияһын тамамлаусылар]]
[[Категория:РСФСР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәрҙәре]]
[[Категория:«Почёт Билдәһе» ордены кавалерҙары]]
[[Категория:Мәскәүҙә вафат булғандар]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:1967 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:6 февралдә вафат булғандар]]
[[Категория:Мәскәүҙә тыуғандар]]
[[Категория:1905 йылда тыуғандар]]
[[Категория:3 апрелдә тыуғандар]]
[[Категория:МДУ-ның физика-математика факультетын тамамлаусылар]]</text>
      <sha1>8694ir76ultwpsndtgg0mck88h2tm75</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Әбү Ғүбәйдәт ибн әл-Жәрәх</title>
    <ns>0</ns>
    <id>186763</id>
    <revision>
      <id>1279470</id>
      <parentid>1252661</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T11:45:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2A03:D000:8561:3CC2:1:0:B7CC:2E81</ip>
      </contributor>
      <origin>1279470</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6469" sha1="gu6l44usw1zqjgyce1863vezx72b1hm" xml:space="preserve">{{Персона/Ислам|госдеятель
 | арабский         = أبو عبيدة بن الجراح
 | имя рожд         = Ғамир ибн Ғабдуллаһ ибне-Жәрәх әл-Фиһри әл-Ҡурайши
 | изображение      = Tomb of Abu Ubaidah ibn al-Jarrah 2.jpg
 | подпись          = Могила Абу Убайды
 | должность        =  Леванттың наибы
 | периодначало     = 634
 | периодконец      = 638
 | предшественник   =
 | преемник         = ?
 | отец             = {{ы|Абдуллах ибн аль-Джаррах}}
 | разное           = «[[Йәннәт менән һөйөнсөләнгән унау]]»
}}

'''Әбү Ғүбәйдәт ибн әл-Жәрәх''' (ғәр. أبو عبيدة بن الجراح; {{lang-ru|Абу Убайда ибн аль-Джаррах}}) — [[583]], {{МР|Мәккә}} — [[638]], хәҙ. [[Иордания]])
— [[Мөхәммәт (Пәйғәмбәр)|Мөхәммәт пәйғәмбәрҙең]] 
 (Аллаһының фатихаһы һәм сәләме булһын уға)  [[Сәхәбәләр|сәхәбәләренең]] береһе, күренекле ғәскәр башлығы һәм сәйәсәт эшмәкәре. Тулы исеме: Әбу Ғүбәйдәт Ғамир ибн Ғабдуллаһ ибне-Жәрәх әл-Фиһри әл-Ҡурайши (أبو عبيدة عامر بن عبد الله بن الجراح الفهري القرشي).

== Биографияһы ==
Әбу Ғүбәйдәт тәүге мосолмандарҙың береһе була. [[Әбү Бәкер]] уны [[Усман ибн Әффан]], [[Зөбәйер ибн әл-Ғәүүәм]], Талха ибн Ғөбәйдулла, Ғәбдеррәхмән ибне Ғәүеф, Сәғд ибне Ғәби Вәҡҡас кеүек билдәле сәхәбәләр менән Пәйғәмбәр янына алып килә, һәм улар барыһы да [[ислам]] ҡабул итә.

Мосолмандарҙы йәберләүҙәр башланғас, бер төркөм мосолмандар менән Әбу Ғүбәйдәт тә [[Эфиопия|Хәбәшстанға]] күсергә мәжбүр була. [[Мосолман календары|Һижрәт]] ваҡиғаһынан һуң, [[Мәҙинә|Мәҙинәгә]] күсә. Ғамир ибн Ғабдуллаһ унда бөтә көсө менән мосолман дәүләтселеген нығытыуға булыша, ул ваҡыттағы барлыҡ ислам һуғышында ла ҡатнаша. [[Бәҙер һуғышы]]нда, ни тиклем генә уның һөжүмдәренән ҡасырға тырышһа ла, мөшриктәр яғында йөрөгән атаһы менән һуғышырға мәжбүр була. Шунан һуң, Пәйғәмбәргә ''Мүжәдәлә'' сүрәһенең 22 [[аят]]ы иңә.

Үхүд һуғышында Әбү Ғүбәйдәт Мөхәммәд ғәләйһиссәләм янында ҡалған ун сәхәбәнең береһе була. Бәрелештән һуң, Пәйғәмбәрҙең яңағына ҡаҙалған ике көбә (тимер күлдәк) ярсығын тешләп тартып сығара һәм шунда ике тешен юғалта.

[[Мөхәммәт (Пәйғәмбәр)|Мөхәммәт Пәйғәмбәр]] үлгәндән һуң, [[Ғүмәр ибн әл-Хәттаб]] унан хәлифлеккә ант килтертергә теләй, ләкин Әбу Ғүбәйдәт Пәйғәмбәр имам итеп билдәләгән кешенән (йәғни [[Әбү Бәкер]]ҙән) өҫтөнөрәк түгеллеген әйтеп, баш тарта.

Хәлифәттә Әбү Бәкер, һуңынан [[Ғүмәр ибн әл-Хәттаб]]&lt;nowiki/&gt;тың кәңәшселәренең береһе була. [[Иран]] һәм [[Византия империяһы|Византияға]] ҡаршы һуғыштарҙа ҡатнаша. Ғүмәр р.ғ. уны Ярмуҡ һуғышында ғәскәр башлығы итеп билдәләй; мосолмандар византиялыларҙы еңәләр. Был еңеүҙән һуң, Әбу Ғүбәйдәт Фахел һәм Басанды, ә һижри 14 йылда [[Дамаск]]ты ала. Шуның менән бергә уның етәкселегендә Хомс, [[Ҡотдос]] [[Ҡотдос|(Иерусалим)]] һәм [[Сүриә]]нең башҡа ҡалалары алына.

=== Вафаты ===
Әбу Ғүбәйдәт ибн Жәрәх һижри 18 йылда чума эпидемияһы ваҡытында 58 йәшендә вафат була. Уны Иерусалим эргәһендәге Бисан биҫтәһендә ерләйҙәр, йыназа намаҙын Мүғәз ибн Жәбәл уҡый.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
== Сығанаҡтар ==
* Али-заде А. А. Абу Убайда ибн аль-Джаррах // Исламский энциклопедический словарь. — М. : Ансар, 2007. — ISBN 978-5-98443-025-8.
* ''Athamina, Khalil'' [http://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-3/abu-ubayda-b-al-jarrah-SIM_0036 Abū ʿUbayda b. al-Jarrāḥ] // [[Encyclopaedia of Islam]], THREE

== Һылтанмалар ==
* [http://www.ansar.ru/history/abu-ubajda-ibn-al-dzharrah-doverennyj-ummy Абу Убайда ибн аль-Джаррах — доверенный уммы] // Информационно-аналитический канал ANSAR
* [http://islam-info.ru/sira/584-abu-ubajda-ibn-al-dzharrax.html Абу Убайда ибн Аль-Джаррах] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171205042113/http://islam-info.ru/sira/584-abu-ubajda-ibn-al-dzharrax.html |date=2017-12-05 }} на сайте islam-info.ru
* [http://www.moona.ru/?p=755 Абу ‘Убайда — сподвижник Пророка, мир Ему]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160422055802/http://www.moona.ru/?p=755 |date=2016-04-22 }} на сайте moona.ru

{{islam-stub}}
{{Тышҡы һытанмалар}}
{{Сәхәбәләр}}
[[Категория:Ғәшара әл-мүбәшшира]]
[[Категория:Сәхәбәләр]]</text>
      <sha1>gu6l44usw1zqjgyce1863vezx72b1hm</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1279471</id>
      <parentid>1279470</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T11:48:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2A03:D000:8561:3CC2:1:0:B7CC:2E81</ip>
      </contributor>
      <origin>1279471</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6467" sha1="nddqyq9dsrd5ct4hu0vefvkjhlsrywv" xml:space="preserve">{{Персона/Ислам|госдеятель
 | арабский         = أبو عبيدة بن الجراح
 | имя рожд         = Ғамир ибн Ғабдуллаһ ибне-Жәрәх әл-Фиһри әл-Ҡурайши
 | изображение      = Tomb of Abu Ubaidah ibn al-Jarrah 2.jpg
 | подпись          = Могила Абу Убайды
 | должность        =  Леванттың наибы
 | периодначало     = 634
 | периодконец      = 638
 | предшественник   =
 | преемник         = ?
 | отец             = {{ы|Абдуллах ибн аль-Джаррах}}
 | разное           = «[[Йәннәт менән һөйөнсөләнгән унау]]»
}}

'''Әбү Ғүбәйдәт ибн әл-Жәрәх''' (ғәр. أبو عبيدة بن الجراح; {{lang-ru|Абу Убайда ибн аль-Джаррах}}) — [[583]], {{МР|Мәккә}} — [[638]], хәҙ. [[Иордания]])
— [[Мөхәммәт (Пәйғәмбәр)|Мөхәммәт пәйғәмбәрҙең]] (Аллаһының фатихаһы һәм сәләме булһын уға)  [[Сәхәбәләр|сәхәбәләренең]] береһе, күренекле ғәскәр башлығы һәм сәйәсәт эшмәкәре. Тулы исеме: Әбу Ғүбәйдәт Ғамир ибн Ғабдуллаһ ибне-Жәрәх әл-Фиһри әл-Ҡурайши (أبو عبيدة عامر بن عبد الله بن الجراح الفهري القرشي).

== Биографияһы ==
Әбу Ғүбәйдәт тәүге мосолмандарҙың береһе була. [[Әбү Бәкер]] уны [[Усман ибн Әффан]], [[Зөбәйер ибн әл-Ғәүүәм]], Талха ибн Ғөбәйдулла, Ғәбдеррәхмән ибне Ғәүеф, Сәғд ибне Ғәби Вәҡҡас кеүек билдәле сәхәбәләр менән Пәйғәмбәр янына алып килә, һәм улар барыһы да [[ислам]] ҡабул итә.

Мосолмандарҙы йәберләүҙәр башланғас, бер төркөм мосолмандар менән Әбу Ғүбәйдәт тә [[Эфиопия|Хәбәшстанға]] күсергә мәжбүр була. [[Мосолман календары|Һижрәт]] ваҡиғаһынан һуң, [[Мәҙинә|Мәҙинәгә]] күсә. Ғамир ибн Ғабдуллаһ унда бөтә көсө менән мосолман дәүләтселеген нығытыуға булыша, ул ваҡыттағы барлыҡ ислам һуғышында ла ҡатнаша. [[Бәҙер һуғышы]]нда, ни тиклем генә уның һөжүмдәренән ҡасырға тырышһа ла, мөшриктәр яғында йөрөгән атаһы менән һуғышырға мәжбүр була. Шунан һуң, Пәйғәмбәргә ''Мүжәдәлә'' сүрәһенең 22 [[аят]]ы иңә.

Үхүд һуғышында Әбү Ғүбәйдәт Мөхәммәд ғәләйһиссәләм янында ҡалған ун сәхәбәнең береһе була. Бәрелештән һуң, Пәйғәмбәрҙең яңағына ҡаҙалған ике көбә (тимер күлдәк) ярсығын тешләп тартып сығара һәм шунда ике тешен юғалта.

[[Мөхәммәт (Пәйғәмбәр)|Мөхәммәт Пәйғәмбәр]] үлгәндән һуң, [[Ғүмәр ибн әл-Хәттаб]] унан хәлифлеккә ант килтертергә теләй, ләкин Әбу Ғүбәйдәт Пәйғәмбәр имам итеп билдәләгән кешенән (йәғни [[Әбү Бәкер]]ҙән) өҫтөнөрәк түгеллеген әйтеп, баш тарта.

Хәлифәттә Әбү Бәкер, һуңынан [[Ғүмәр ибн әл-Хәттаб]]&lt;nowiki/&gt;тың кәңәшселәренең береһе була. [[Иран]] һәм [[Византия империяһы|Византияға]] ҡаршы һуғыштарҙа ҡатнаша. Ғүмәр р.ғ. уны Ярмуҡ һуғышында ғәскәр башлығы итеп билдәләй; мосолмандар византиялыларҙы еңәләр. Был еңеүҙән һуң, Әбу Ғүбәйдәт Фахел һәм Басанды, ә һижри 14 йылда [[Дамаск]]ты ала. Шуның менән бергә уның етәкселегендә Хомс, [[Ҡотдос]] [[Ҡотдос|(Иерусалим)]] һәм [[Сүриә]]нең башҡа ҡалалары алына.

=== Вафаты ===
Әбу Ғүбәйдәт ибн Жәрәх һижри 18 йылда чума эпидемияһы ваҡытында 58 йәшендә вафат була. Уны Иерусалим эргәһендәге Бисан биҫтәһендә ерләйҙәр, йыназа намаҙын Мүғәз ибн Жәбәл уҡый.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
== Сығанаҡтар ==
* Али-заде А. А. Абу Убайда ибн аль-Джаррах // Исламский энциклопедический словарь. — М. : Ансар, 2007. — ISBN 978-5-98443-025-8.
* ''Athamina, Khalil'' [http://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-3/abu-ubayda-b-al-jarrah-SIM_0036 Abū ʿUbayda b. al-Jarrāḥ] // [[Encyclopaedia of Islam]], THREE

== Һылтанмалар ==
* [http://www.ansar.ru/history/abu-ubajda-ibn-al-dzharrah-doverennyj-ummy Абу Убайда ибн аль-Джаррах — доверенный уммы] // Информационно-аналитический канал ANSAR
* [http://islam-info.ru/sira/584-abu-ubajda-ibn-al-dzharrax.html Абу Убайда ибн Аль-Джаррах] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171205042113/http://islam-info.ru/sira/584-abu-ubajda-ibn-al-dzharrax.html |date=2017-12-05 }} на сайте islam-info.ru
* [http://www.moona.ru/?p=755 Абу ‘Убайда — сподвижник Пророка, мир Ему]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160422055802/http://www.moona.ru/?p=755 |date=2016-04-22 }} на сайте moona.ru

{{islam-stub}}
{{Тышҡы һытанмалар}}
{{Сәхәбәләр}}
[[Категория:Ғәшара әл-мүбәшшира]]
[[Категория:Сәхәбәләр]]</text>
      <sha1>nddqyq9dsrd5ct4hu0vefvkjhlsrywv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Яҡтыкүл (шифахана)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>188116</id>
    <revision>
      <id>1279469</id>
      <parentid>1240185</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T11:18:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>31336</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 4 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>1279469</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10592" sha1="7gkbm6urygu1kz43z5u5aaje8clh3p4" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''«Яҡтыкул» шифаханаһы''' — [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Әбйәлил районы]]ндағы күп йүнәлешле бальнеология курорты&lt;ref&gt;{{БЭ2013|75262}}&lt;/ref&gt;. 1937 йылда ял йорто булараҡ нигеҙ һалына башлай. [[Башҡорт АССР-ы Министрҙар Советы]]ның [[1971 йыл]]дың [[12 март]]ындағы 106-сы ҡарары нигеҙендә «Яҡтыкүл» шифаханаһы урындағы әһәмиәткә эйә бальнеоклиматик курортҡа әүерелә. [[Өфө]] ҡалаһынан 317 км алыҫлыҡта, [[Яҡтыкүл (күл)|Яҡтыкүл]] ярында, [[диңгеҙ кимәле]]нән 450 метрҙа урынлашҡан.

== Дауалау йүнәлештәре ==
«Яҡтыкүл» шифаханаһы — шифалы [[ләм]] менән дауалауға йүнәлтелгән климат шифаханаһы. Әбйәлил районында, [[Силәбе өлкәһе]] [[Магнитогорск]] ҡалаһынан төньяҡ-көнбайышҡа 42 километрҙа япраҡлы урман тоҡомдары паркында урынлашҡан. Климаты континенталь, ҡышы уртаса һалҡын (ғинуарҙың уртаса температураһы −20°С), йәйе йылы (июлдең уртаса температураһы +18-24°С). Яуым-төшөм — йылына уртаса 350 мм.

1932 йылда йәйге пионер лагеры булараҡ асыла, 1937 йылдан алып Магнитогорск металлургия комбинатының ял йорто, 1950 йылдан — «Банное» ял йорто, 1958 йылдан — «Яҡтыкүл», 2003 йылдан — «Яҡтыкүл» шифаханаһы&quot; дәүләт унитар предприятиеһы исемен йөрөтә. Терәк-хәрәкәт, периферик нервы, бәүел-енес системалары, аш һеңдереү, тын алыу ағзалары сирле пациенттар өсөн тәғәйенләнгән. Шифахана йыл әйләнәһенә эшләй, 209 урынға иҫәпләнгән (2011).

Төп дауалау факторҙары: [[климат]], [[ҡымыҙ]], Безымянное-1 күленең минераль ләмдәре. Бальнеотерапия, ләм менән дауалау, диетотерапия, дауалау физкультураһы, массаж, физиотерапия, фитомотерапия, спелеотерапия һ. б. ҡулланыла&lt;ref&gt;{{БЭ2013|75262}}&lt;/ref&gt;.

== Тарихы ==
«Яҡтыкүл» күле янында урынлашҡан [[күл]]дәр ләмдәренең шифаһы элек-электән билдәле булған. Тәүҙә урындағы халыҡ уларҙы быуындар һыҙлауын баҫыу маҡсатында файҙаланған, ә һуңынан шифалы ләм ятҡылыҡтарын яңынан разведкалау шифахана булдырыу мөмкинлеген бирә.

1932 йылда бында йылдың йылы ваҡытында ғына эшләгән пионер лагеры асылған. Капиталь төҙөлөш XX быуаттың 40-сы йылдарында башланған. 1941 йылда Магнитогорск ҡалаһының металлургия комбинаты эшселәре һәм хеҙмәткәрҙәре өсөн ял йорто төҙөлөшөн тамамлай. Ләкин [[Бөйөк Ватан һуғышы]] «Банное» тип исемләнгән ял йортон асыуҙы кисектерә. Ял йорто 1950 йылда ғына асыла. 1956 йылдан алып ял йорто БАССР-ҙың Профсоюздар курорттарына идара итеү советына буйһона. Ә инде 1958 йылда бында [[Мулдаҡкүл]]дән килтерелгән батҡаҡты файҙаланып, шифахана-курорт дауалау-һауыҡтырыу курстары тәғәйенләнә башлай. Дауалау үҙенсәлектәренә эйә булған пелоидтарҙы өҫтәмә разведкалау шифахана биләмәһенән ни бары 4 саҡрым алыҫлыҡта урынлашҡан Безымянное-1 батҡаҡ күленең асылыуына килтерә. Уның шифалы ләме әлегә тиклем шифаханала ҡулланыла.

[[Башҡорт АССР-ы Министрҙар Советы]]ның 1971 йылдың 12 мартындағы 106-сы ҡарары «Яҡтыкүл» шифаханаһын урындағы әһәмиәткә эйә бальнеоклиматик курорт тип иғлан итә.

Бөгөн был бер үк ваҡытта 200 кешене ҡабул итергә әҙер заманса комплекс, уның составында ике торлаҡ корпусы, дауалау корпусы менән берләштерелгән бальнео-батҡаҡ менән дауалау бүлеге, Ял итеү үҙәге, ашхана бар.

Бында дауалау методикаһында тәбиғи ләм һәм яһалма әҙерләнгән радон уңышлы файҙаланыла. Заманса шифахана-курорт процедуралары менән бергә, тәбиғи дауалау факторҙары шифаханала дауалауҙы мөмкин тиклем һөҙөмтәле һәм хәүефһеҙ итә, ә уңайлы шарттар шифахананы идеаль ял һәм дауалау биләмәһенә әйләндерә. Шуға күрә бында йыл һайын меңәрләгән республика халҡы һәм ҡунаҡтары килә. Ял итеүселәрҙең 60%-ы ҡабаттан килә, сөнки хроник сирҙәр менән ауырығанда табиптар йыл һайын шифаханала дауаланырға кәңәш итә&lt;ref&gt;[https://xn----7sba6afhaillwhqgq0kua1c.xn--p1ai/about/istoriya-sanatoriya/?ysclid=ld5ymoloze713677461 История санатория]{{Недоступная ссылка|date=November 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;.
 

== Бөгөнгөһө ==
Шифахана ҡышын — 150, йәйен 250 карауатҡа иҫәпләнгән. Бальнеологик процедуралар (радон, ынйы, өйөрмә, ылыҫлы, һыу аҫты душ-массажы ванналары), электр менән дауалау, массаж, дауалау физик күнегеүҙәре, диета ҡулланыла. Клиника, биохимия, бактериология лабораториялары, функциональ диагностика кабинеттары, рентген, теш табиптары, дауалау физкультураһы залы һ. б. эшләй&lt;ref&gt;[https://xn----7sba6afhaillwhqgq0kua1c.xn--p1ai/about/istoriya-sanatoriya/?ysclid=ld5ymoloze713677461 История санатория] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20230121135117/https://xn----7sba6afhaillwhqgq0kua1c.xn--p1ai/about/istoriya-sanatoriya/?ysclid=ld5ymoloze713677461 |date=2023-01-21 }}&lt;/ref&gt;.

== Ҡаҙаныштары ==
'''«Яҡтыкул» шифаханаһы''' йыл һайын [[Мәскәү]], [[Һамар]], [[Сочи]] ҡалаларында үткәрелгән «Здравница» Бөтә Рәсәй форумдарында «Иң яҡшы бальнеошифахана» (2006, 2012, 2022) номинацияһында, «Ләм менән дауалауҙың иң яҡшы технологиялары» (2009, 2010, 2012, 2013), «Тәбиғәттең дауалау факторҙарын файҙаланыу буйынса иң яҡшы шифахана» (2008, 2011), «Иң яҡшы климат-терапия һәм климат-профилактика технологиялары» (2011, 2013) номинацияларында көмөш һәм алтын миҙалдарына һ. б. маҡтаулы исемдәргә лайыҡ булды&lt;ref&gt;[https://xn----7sba6afhaillwhqgq0kua1c.xn--p1ai/about/nagrady-i-diplomy/?ysclid=ld65gphybw396153448 Награды и дипломы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20230121165544/https://xn----7sba6afhaillwhqgq0kua1c.xn--p1ai/about/nagrady-i-diplomy/?ysclid=ld65gphybw396153448 |date=2023-01-21 }}&lt;/ref&gt;.

== Шифахана тураһында ваҡытлы матбуғат ==

== Әҙәбиәт ==
* Иванов В. Н. Якты-Куль — здравница Зауралья. Уфа, 1982.

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|75262}}
* [https://xn----7sba6afhaillwhqgq0kua1c.xn--p1ai/about/istoriya-sanatoriya/?ysclid=ld5ymoloze713677461 История санатория] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20230121135117/https://xn----7sba6afhaillwhqgq0kua1c.xn--p1ai/about/istoriya-sanatoriya/?ysclid=ld5ymoloze713677461 |date=2023-01-21 }}
* [https://ufa-gid.com/encyclopedia/kur_yaktyk.html?ysclid=ld5zfb7zva685133780 Уфа-Гид. КУРОРТ ЯКТЫКУЛЬ]
* [https://xn----7sba6afhaillwhqgq0kua1c.xn--p1ai/?ysclid=ld5yl1gybk219439141 Преимущества санатория Якты-Куль]
* [https://xn----7sba6afhaillwhqgq0kua1c.xn--p1ai/about/nagrady-i-diplomy/?ysclid=ld65gphybw396153448 Награды и дипломы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20230121165544/https://xn----7sba6afhaillwhqgq0kua1c.xn--p1ai/about/nagrady-i-diplomy/?ysclid=ld65gphybw396153448 |date=2023-01-21 }}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

{{Тышҡы һылтанмалар}}

{{ООПТ Башкортостана}}
[[Категория:1971 йылда барлыҡҡа килгәндәр]]
[[Категория:Башҡортостан шифаханалары]]
[[Категория:Әбйәлил районы]]
[[Категория:Бальнеология]]
[[Категория:Физиотерапия]]
[[Категория:Әбйәлил районы иҡтисады]]
[[Категория:Әбйәлил районының иҫтәлекле урындары]]</text>
      <sha1>7gkbm6urygu1kz43z5u5aaje8clh3p4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сүриә флагы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>190120</id>
    <revision>
      <id>1279462</id>
      <parentid>1227107</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T08:28:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>131</id>
      </contributor>
      <comment>Вики-Һаҡлағыстың [[:commons:User:CommonsDelinker|CommonsDelinker]] ҡатнашыусыһы &quot;Standard_of_the_President_of_Syria.svg&quot; рәсеме урынына [[Рәсем:Unofficial_standard_of_the_President_of_Syria.svg|Unofficial_standard_of_the_President_of_Syria.svg]] рәсеме кү</comment>
      <origin>1279462</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6292" sha1="rxvrtz64bruvv882pcu2ttj4xvez9qp" xml:space="preserve">{{Ук}}'''[[Сүриә|Сүриәнең]]''' хәҙерге '''флагы''' [[1980 йыл]]да ҡабаттан индерелгән. Элек был флаг Берләшкән Ғәрәп Республикаһы тарафынан 1958—1971 йылдарҙа ҡулланылған.

== Тасуирламаһы ==
Ике йондоҙ баштан уҡ Берләшкән Ғәрәп Республикаһына ингән ике ил — [[ Мысыр]] һәм [[Сүриә]]не символлаштыра. Әле улар Сүриәнең ғәрәп берҙәмлегенә бирелгәнлеген күрһәтеү өсөн һаҡланған. Йәшел төҫө — фатимиҙар, аҡ — [[Өмәүиҙәр хәлифәлеге|өмәүиҙәр]], ҡара — [[Ғәббәсиҙәр хәлифәлеге|ғәббәсиҙәр]] һәм ҡыҙыл — [[һашимиҙар]] династияһы төҫө (шәриф Хөсәйен [[1916 йыл|1916]] йылда [[Ғәрәп ихтилалы]]на ҡушылған саҡта өҫтәлә).

== Тарихы ==
Ғәрәп ихтилалы флагы 1918 йылдың 30 сентябрендә [[Ғосман империяһы]]нан бойондороҡһоҙлоҡ иғлан ителгәндән һуң хәҙерге Сүриә территорияһында ҡулланылған беренсе флаг була.

Ошо флаг нигеҙендә 1920 йылда Сүриә Короллегенең флагы әҙерләнә һәм ҡабул ителә. Ҡыҙыл өсмөйөш эсендә төшөрөлгән йондоҙ Сүриәнең ғәрәп төҫтәрен ҡулланыусы тәүге ил булыуын символлаштыра.

Флагтың тарихы бай, ул күп үҙгәрештәр кисерә. 1980 йылда хәҙерге флаг ҡабул ителә, ул 1958 йылғы флагҡа оҡшаш.&lt;gallery perrow=&quot;4&quot; widths=&quot;150px&quot; heights=&quot;100px&quot; style=&quot;text-align:center&quot;&gt;
Файл:Ottoman Flag.svg|Флагы [[Ғосман империяһы]]на тиклем {{fd|30|09|1918}}
Файл:Flag of Hejaz 1917.svg|[[Ғәрәп ихтилалы флагы]] - ғәрәп дәүләте (Сүриә) флагы булараҡ {{fd|30|09|1918}} — {{fd|08|03|1920}}
Файл:Flag of Kingdom of Syria (1920-03-08 to 1920-07-24).svg|[[Сүриә Короллектәре]] флагы{{fd|08|03|1920}} — {{fd|24|07|1920}}
Файл:Flag of the French Mandate of Syria (1920).svg|[[Сүриәлә һәм Ливанда француз мандаты]] флагы{{fd|24|07|1920}} — {{fd|01|09|1920}}
Файл:Flag of Syria French mandate.svg|Сүриә дәүләттәре Союзы флагы (1925 йылдан-Сүриә Дәүләте) {{fd|28|06|1922}} — {{fd|01|01|1932}}
Файл:Syria-flag 1932-58 1961-63.svg|Сүриә Республикаһы флагы {{fd|01|01|1932}} — {{fd|22|02|1958}}
Файл:Flag of the United Arab Republic.svg|[[Берләшкән Ғәрәп Республикаһы]] флагы{{fd|22|02|1958}} — {{fd|28|09|1961}}
Файл:Syria-flag 1932-58 1961-63.svg|Сүриә Ғәрәп Республикаһы флагы {{fd|28|09|1961}} — {{fd|08|03|1963}}
Файл:Flag of Syria (1963-1972, 1-2).svg|Сүриә Ғәрәп Республикаһы флагы {{fd|08|03|1963}} — {{fd|31|12|1971}}
Файл:Flag of Egypt 1972.svg|Сүриә Ғәрәп Республикаһы флагы {{fd|01|01|1972}} — {{fd|29|03|1980}} Флагы [[Федерация Арабских Республик|Ғәрәп Республикалары Федерациялары]] 1972—1977
Файл:Flag of Syria.svg|Сүриә Ғәрәп Республикаһы флагы с {{fd|29|03|1980}}
Файл:Flag of Syria 2011, observed.svg|Ҡулланылған флаг [[Сирийская оппозиция|оппозиция]]2011—
Файл:Flag of Syrian Turkmens.svg|Сүриә төркмәндәренең флагы
Файл:Flag of Syrian Kurdistan.svg|Сүриә курдтары флагы
Файл:Royal Standard of the King of Syria (1920).svg|Сүриә Короле штандарты 1920
Файл:Standard of the President of Syria (1972–1980).svg|Сүриә Президенты штандарты 1972—1980
Файл:Unofficial standard of the President of Syria.svg|Сүриә Президенты штандарты 1980
&lt;/gallery&gt;

== Француз Сүриә дәүләттәре флагтары ==
[[Француз Сүриәһе]]ндәге һәр дәүләттең ([[Франция]]ның мандатлы территорияһы) үҙ флагы була. &lt;gallery perrow=&quot;4&quot; widths=&quot;150px&quot; heights=&quot;100px&quot; style=&quot;text-align:center&quot;&gt;
Файл:Flag of the State of Aleppo.svg|[[Хәлеб дәүләте]] флагы{{fd|01|09|1920}} — {{fd|25|01|1925}}
Файл:Latakiya-sanjak-Alawite-state-French-colonial-flag.svg|Нүсәйриҙәрҙең автономиялы территорияһы флагы (1925 йылдан — Нүсәйриҙәр дәүләте, 1930 йылдан - Латакия санжағы) {{fd|01|09|1920}} — {{fd|01|03|1937}}
Файл:Flag of the State of Damascus.svg|[[Дамаск дәүләте]] флагы{{fd|01|09|1920}} — {{fd|25|01|1925}}
Файл:Flag of the State of Souaida (state).svg|Жәбәл әл-Друз дәүләте флагы &lt;br&gt;{{fd||03|1921}} — {{fd|||1924}}
Файл:Flag of Jabal ad-Druze (state).svg|Жәбәл Друз дәүләте флагы  &lt;br&gt;{{fd|||1924}} — {{fd|01|03|1937}}
Файл:Civil Ensign of Jabal ad-Druze (1921-1936).svg|Жәбәл Друз дәүләте флагы  &lt;br&gt;{{fd|||1921}} — {{fd|02|12|1936}}
Файл:Lebanese French flag.svg|[[Бөйөк Ливан]] флагы (1926 йылдан алып) — [[Ливан Республикаһы]]) &lt;br&gt;{{fd|01|09|1920}} — {{fd|07|12|1943}}
Файл:Hatay flag.svg| [[Хатай]] дәүләт флагы{{fd|05|09|1938}} — {{fd|23|07|1939}}
&lt;/gallery&gt;

== Һылтанмалар ==
* [https://web.archive.org/web/20061006232104/http://www.damascus-online.com/history/flags.htm Сүриә флагы тарихы]
{{Тышҡы һытанмалар}}
[[Категория:Дәүләттәр флагтары]]
[[Категория:Сүриә]]</text>
      <sha1>rxvrtz64bruvv882pcu2ttj4xvez9qp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Bharathesha Alasandemajalu</title>
    <ns>3</ns>
    <id>197385</id>
    <revision>
      <id>1279446</id>
      <parentid>1266786</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T03:09:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Taketa</username>
        <id>907</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:BHARATHESHA ALASANDEMAJALU]] битенең исемен [[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Bharathesha Alasandemajalu]] тип Taketa алыштырҙы: Автоматическое переименование страницы при переименовании участника «[[Special:CentralAuth/BHARATHESHA ALASANDEMAJALU|BHARATHESHA ALASANDEMAJALU]]» в «[[Special:CentralAuth/Bharathesha Alasandemajalu|Bharathesha Alasandemajalu]]»</comment>
      <origin>1266786</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5428" sha1="9x555bspr6fa9rbwn7oenppzivpohlo" xml:space="preserve">== Invitation to Organize Feminism and Folklore 2024 Writing Competition ==

&lt;div style=&quot;border:8px maroon ridge;padding:6px;&gt;

[[File:Feminism and Folklore 2024 logo.svg|centre|550px|frameless]]
::&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;center&gt;''{{int:please-translate}}''&lt;/center&gt;

Dear {{PAGENAME}},

Hope you are doing well, Wishing you a Happy New Year!.

We extend a heartfelt invitation to you to organize the '''[[:m:Feminism and Folklore 2024|Feminism and Folklore 2024]]''' writing competition, which is scheduled to take place from February 1, 2024, to March 31, 2024. This year's edition of Feminism and Folklore will concentrate on feminism, women's issues, and gender-focused topics, aligning with a Wiki Loves Folklore gender gap focus and featuring a folk culture theme on Wikipedia.

This year we have created two new Tools for the Feminism and Folklore project. The tool is called '''Campwiz'''. This tool is created by the international Tech team of Wiki Loves Folkore especially crafted for Feminism and Folklore project. The tool works as same as fountain or dashboard but has extra abilities required for jury and submission of articles.   

To create a new campaign on Campwiz, organizers to follow these steps:

# Go to the tool link: &lt;nowiki&gt;https://tools.wikilovesfolklore.org/&lt;/nowiki&gt;
# Select your wiki on which you want to organize the campaign (enter the name or short code, such as &quot;{{CONTENTLANG}}&quot; for {{#language:{{PAGELANGUAGE}}}} {{SITENAME}}).
# Give your campaign a name example &quot;Feminism and Folklore 2024 on {{#language:{{PAGELANGUAGE}}}} {{SITENAME}})&quot;.
# Select the start and end dates (note: keep your start date as Feb 1 and end date as March 31).
# Provide a description for your campaign (you can briefly describe the campaign in this section).
# Make sure to keep the checkboxes ticked for &quot;Allow users to submit articles that were not created but expanded.&quot; if you want to use the campaign for expanded articles also. 
# Keep minimum added bytes as 4000 and minimum added words as 400 and click next.
# In the jury section, keep the checkboxes ticked for &quot;Allow jury members to participate in the campaign&quot; and &quot;Prevent jury members from seeing each other's votes.&quot; As per your preference.
# Under the jury search box, type the username of your jury and click on the &quot;+&quot; button to add; you can add multiple jury members.
# Click next to review and then click on save.

With this we have also created a '''Missing article tool'''. This tool identifies articles in the English Wikipedia that are absent from your native language Wikipedia. You can customize your selection criteria, and our tool will provide you with a table displaying the missing articles along with suggested titles. You also have the option to download the list in both CSV and wikitable formats.

Both tools, the Missing Article Tool and the Campwiz Tool, are now available for public use during the Feminism and Folklore campaign. You can find more information about these tools here: &lt;nowiki&gt;https://tools.wikilovesfolklore.org/&lt;/nowiki&gt;

There are also some changes in the rules and criteria's. Please go through the rules below.

# '''Minimum Length:''' The expanded or new article should have a minimum of '''''4000 bytes or 400 words''''', ensuring sufficient depth and coverage of the chosen topic. The local organizers are free to choose the minimum length criteria as per needs of their local Wikipedia and must be clearly mention on local project page.
# '''Language Quality:''' Articles should not be poorly machine-translated, ensuring that language quality and readability are maintained at a high standard.
# '''Timeline of Creation or Expansion:''' The article should be created or expanded between 1 February and 31 March, aligning with the specified contest timeline.
# '''Theme Relevance''': Articles should directly address the theme of feminism and folklore, exploring connections between gender, cultural traditions, and intangible heritage.
# '''No Orphaned Articles:''' Articles must not be orphaned, meaning they should be linked from at least one other article to ensure visibility within the Wikipedia ecosystem.
# '''No Copyright violations:''' There should be no copyright violations, and articles should adhere to local Wikipedia policies on notability, ensuring that the content meets the standards for notability.
# '''Adequate references and Citations:''' Each article should include proper references and citations following local Wikipedia policies, ensuring the reliability and credibility of the information presented.

Learn more about the contest details and prizes on our project page [[:m:Feminism and Folklore 2024|here]]. Should you require any assistance, please feel free to contact us on our meta talk page or via email.

We eagerly anticipate your enthusiastic coordination and participation in Feminism and Folklore 2024.

Thank you and Best wishes,

'''Feminism and Folklore 2024 International Team'''

--[[Ҡатнашыусы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:MediaWiki message delivery|фекер алышыу]]) 06:51, 18 ғинуар 2024 (UTC)
&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Tiven2240@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Tiven2240/fnf&amp;oldid=26088038 --&gt;</text>
      <sha1>9x555bspr6fa9rbwn7oenppzivpohlo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Чханвон</title>
    <ns>0</ns>
    <id>199287</id>
    <revision>
      <id>1279456</id>
      <parentid>1279373</parentid>
      <timestamp>2024-11-20T06:00:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>31336</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 5 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>1279456</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17814" sha1="qg90h9nyrxl20xfbmf0regdirmuxqdf" xml:space="preserve">{{Ук}}

'''Чханвон''' ([[Корей теле|кореяса]] 창원시, 昌原市, Чханвон-си) – [[Корея Республикаһы|Көньяҡ Кореяның]] Кёнсан-Намдо провинцияһының баш ҡалаһы. Ҡала [[Пусан|Пусандан]] көнбайышҡа яҡынса 40 километр алыҫлыҡта урынлашҡан.

== Тарихы ==
Чханвон – Кореяның алдан төҙөлгән план буйынса һалынған һирәк ҡалаларының береһе. [[1974 йыл|1974 йылда]] бында ҙур хәрби-сәнәғәт һәм торлаҡ үҙәге төҙөлә башлай, ул шул ваҡыттан алып ныҡ үҫә. Быға тиклем хәҙерге Чханвон территорияһы ауыл ерҙәре була&lt;ref&gt;[https://books.google.co.kr/books?id=o3Cci_uVeecC&amp;pg=PA167&amp;lpg=PA167&amp;dq=changwon+was+a+barren+tract&amp;source=bl&amp;ots=pHsq6KWUSr&amp;sig=BMCcxPjo55bkUWMMXsUcLXULHB4&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ei=_F1FT6P3NK_KmAW45YiVBA&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=changwon%20was%20a%20barren%20tract&amp;f=false Second tier cities: rapid growth beyond the metropolis. By Ann R. Markusen, Yong-Sook Lee, Sean DiGiovanna.]{{ref-en}}&lt;/ref&gt;. Боронғо заманда Самхан осоронда был территория Пёнхан ҡәбиләләр берләшмәһенә ҡараған. Артабан, [[Корея ярымутрауы]] Берләшкән Силла дәүләте хакимлеге аҫтында берләшкәндән һуң, бында Ыйан өйәҙе (Ыйан-хён) урынлашҡан, ул [[Корё|Корё династияһы]] дәүерендә Ыйчхан (Ыйчхан-хён) тип үҙгәртелә. «Чханвон» атамаһы тәүге тапҡыр 1414 йылда Чханвон-бу административ округы ойошторолоу менән барлыҡҡа килә&lt;ref&gt;[http://eng.changwon.go.kr/jsp/sub01/01_04.jsp Официальный сайт Чханвона.] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131226114121/http://eng.changwon.go.kr/jsp/sub01/01_04.jsp |date=2013-12-26 }}{{ref-en}}&lt;/ref&gt;. Ҡала статусын (си) [[1980 йыл|1980 йылда]] ала&lt;ref&gt;[http://eng.changwon.go.kr/intro/history.jsp История Чханвона.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304094812/http://eng.changwon.go.kr/intro/history.jsp |date=2016-03-04 }}{{ref-en}}&lt;/ref&gt;.

== География ==
Чханвон Корея ярымутрауының көньяҡ-көнсығыш өлөшөндә, Масан һәм [[Пусан]] ҡалалары эргәһендә урынлашҡан. Төньяҡ-көнбайышта Тамсан (бейеклеге 656 метр), көнсығышта Чондансан (567 метр), көньяҡ-көнсығышта Пульмосан (802 метр) һәм көньяҡта Панёнсан (528 метр) тауҙары менән уратып алынған. Яр буйы һыҙығының оҙонлоғо 12,6 км (Масан ҡултығында). Ҡала аша Нэдончхон һәм Чханвончхон йылғалары аға.

Ҡаланың климаты муссонлы, уртаса йыллыҡ температура һәм уртаса йыллыҡ яуым-төшөм күләме (1992 йылдан 2001 йылға тиклемге осорҙа) 15°С һәм 1395 мм тәшкил итә&lt;ref&gt;[http://eng.changwon.go.kr/intro/natural.jsp Чханвон географияһы.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081020053757/http://eng.changwon.go.kr/intro/natural.jsp |date=2008-10-20 }}{{ref-en}}&lt;/ref&gt;.

== Административ бүленеш ==
Чханвон административ яҡтан 5 «ку» муниципаль округына бүленә.
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
! colspan=&quot;4&quot; |Карта
!
|-
| colspan=&quot;4&quot; |{{Image label begin|image=Map of Changwon-si detail.svg|link=|alt=Gu of Changwon|width=400|float=none}} 
{{Image label small|x=0.8490|y=0.0700|scale=400|text=[[Мирян-си|&lt;span style=&quot;font-style: italic; color: #48A3B5;&quot;&gt;Мирян-си&lt;/span&gt;]]}}
{{Image label small|x=0.1290|y=0.1010|scale=400|text=[[Хаман-гун|&lt;span style=&quot;font-style: italic; color: #48A3B5;&quot;&gt;Хаман-гун&lt;/span&gt;]]}}
{{Image label small|x=0.8590|y=0.4400|scale=400|text=[[Кимхэ-си|&lt;span style=&quot;font-style: italic; color: #48A3B5;&quot;&gt;Кимхэ-си&lt;/span&gt;]]}}
{{Image label small|x=0.5590|y=0.2310|scale=400|text=[[Ыйчхан-гу]]}}
{{Image label small|x=0.3050|y=0.3890|scale=400|text=[[Масанхвевон-гу]]}}
{{Image label small|x=0.190|y=0.5900|scale=400|text=[[Масанхаппхо-гу]]}}
{{Image label small|x=0.7490|y=0.6300|scale=400|text=[[Чинхэ-гу]]}}
{{Image label small|x=0.5990|y=0.4710|scale=400|text=[[Сонсан-гу]]}}
{{Image label end}}
| rowspan=&quot;7&quot; |[[File:Masan.jpg|thumb|564x564px|Масан порты/гаване]][[File:Downtown Changwon (2010).jpg|center|thumb|558x558px|Үҙәк Чханвон]]
|-
!Район
!Хангыль
!Ханча
!Майҙан (км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;)
|-
|[[Uichang District|Ыйчхан-гу]]
|의창구
|義昌區
|211.17
|-
|[[Seongsan District|Сонсан-гу]]
|성산구
|城山區
|82.20
|-
|[[Masanhappo District|Масанхаппхо-гу]]
|마산합포구
|馬山合浦區
|240.65
|-
|[[Masanhoewon District|Масанхвевон-гу]]
|마산회원구
|馬山會原區
|90.58
|-
|[[Jinhae District|Чинхэ-гу]]
|진해구
|鎭海區
|122.52
|}
[[File:Masan_Changwon_Bridge.JPG|thumb|259x259px|Масан-Чханвон күпере]]

== Иҡтисад ==
Башта, [[1970 йыл|1970-се йылдарҙа]], Чханвон ватан хәрби сәнәғәтенең төп үҙәге булараҡ төҙөлә. Бында [[Танк|танкылар]], артиллерия, [[авиация]] техникаһы һ.б. етештерелә. 1990-сы йылдарҙа Чханвонда бөтә Көньяҡ Корея хәрби производствоһының 70 проценты тупланған&lt;ref&gt;[https://books.google.co.kr/books?id=o3Cci_uVeecC&amp;pg=PA171&amp;lpg=PA171&amp;dq=about+70+percent+of+South+Korean+defence+production+takes+place+in+the+bowl&amp;source=bl&amp;ots=pHsq6KX_Wm&amp;sig=C4J5Z0PJKCUqKVAFso3lYRQskmk&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ei=X2RFT-HBOoKEmQXi4ozyAw&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=about%2070%20percent%20of%20South%20Korean%20defence%20production%20takes%20place%20in%20the%20bowl&amp;f=false Second tier cities: rapid growth beyond the metropolis. By Ann R. Markusen, Yong-Sook Lee, Sean DiGiovanna.]{{ref-en}}&lt;/ref&gt;. Шул уҡ ваҡытта гражданлыҡ тәғәйенләнешендәге продукция ла етештерелә. Чханвонда Кореяның төп корпорацияларының производство ҡеүәттәре урынлашҡан: Samsung һәм LG Electronics (көнкүреш электроникаһы), GM Korea (автомобилдәр), Hyundai Wia (автокомпоненттар), Hyundai Rotem (тимер юл техникаһы), Samsung Techwin (видео күҙәтеү системалары, энергетика һәм авиация ҡорамалдары), Doosan Heavy Industries &amp; Construction (энергетика ҡорамалдары), Doosan Infracore (төҙөлөш техникаһы), Doosan Engine (дизель двигателдәре), STX Corporation (суднолар төҙөү). Чханвон сәнәғәт комплексы 1978 йылдан бирле эшләй. Был комплекс продукцияһының илдең дөйөм экспортындағы өлөшө 3,8% тәшкил итә (яҡынса 7 миллиард доллар)&lt;ref&gt;[http://eng.changwon.go.kr/business/general.jsp Экономика Чханвона.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081101092129/http://eng.changwon.go.kr/business/general.jsp |date=2008-11-01 }}{{ref-en}}&lt;/ref&gt;.

== Туризм һәм иҫтәлекле урындар ==
Чханвон, тәү сиратта, ҙур сәнәғәт үҙәге булыуға ҡарамаҫтан, бында күп йәшел үҫемлектәр һәм парктар бар. Ҡаланың төп тәбиғәт иҫтәлекле урыны – Кореяла ҡоштар миграцияһының иң ҙур үҙәге булған  – Чунамхо. Ҡышҡы миграция ваҡытында бында ун меңләгән ҡошто күрергә мөмкин. Беҙҙең көндәргә тиклем һаҡланып ҡалған боронғо ҡиммәттәр араһында IX быуатта төҙөлгән (Берләшкән Силла дәүләте осоро) Сонджунса будда монастырен билдәләп үтергә кәрәк&lt;ref&gt;[http://eng.changwon.go.kr/tour/top.jsp Чханвондың иҫтәлекле урындары.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140723145338/http://eng.changwon.go.kr/tour/top.jsp |date=2014-07-23 }}{{ref-en}}&lt;/ref&gt;.

== Транспорт ==

=== Велосипедтарҙы прокатҡа алыу ===
[[File:Rental_cycle_Changwon.JPG|thumb|269x269px|Nubija велосипед прокаты терминалы]]
Кореяла үҙен [[велосипед]] ҡалаһы тип иғлан иткән тәүге ҡала булған Чханвон, хәҙер &quot;йәмәғәт велосипед системаһы йәһәтенән донъяның алдынғы ҡалаларының береһе&quot; тип һанала.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Lee|first1=Kyung Hwan|last2=Won|first2=Dong Hyuk|last3=Ko|first3=Eun Jeong|date=4 May 2015|title=The multiple impacts of the neighborhood environment on the use of public bicycles by residents: an empirical study of Changwon in Korea|journal=International Journal of Urban Sciences|volume=19|issue=2|pages=224–237|doi=10.1080/12265934.2014.1002523|s2cid=167477082 |issn=1226-5934}}&lt;/ref&gt;. Nubija велосипедтарын прокатҡа алыу системаһы 2008 йылда юл хәрәкәте һәм парковка проблемаларын еңеләйтеү, йәмәғәт һаулығын нығытыу һәм ҡала планлаштырыуҙың автомобилгә бәйле моделдәренән баш тартыу маҡсатында индерелде. Велосипедтарҙы прокатҡа алыу программаһы шулай уҡ ҡаланың инфраструктураһында үҙгәрештәрҙе лә үҙ эсенә алды, шул иҫәптән 100,8 километрға (62,6 миль) һуҙылған 18 яңы велосипед юлы, Чханвонға Кореяның иң ҙур йәмәғәт велосипедтарын прокаты системаһын бирҙе.

2012 йыл мәғлүмәттәре буйынса, Чханвон районы буйлап 241 терминалда 4704 Nubija велосипеды файҙаланыу өсөн булған, уларҙы Nubija ҡушымтаһы ярҙамында эҙләргә мөмкин. Ҡулланыусылар MyBi пасы тип аталған бәләкәй чип ярҙамында велосипедтарҙы ала.
[[File:Haeandaero_Ave._in_Changwon.jpg|thumb|270x270px|Чханвондағы Хэандэро проспекты]]
2012 йылда Nubija-ның 68 823 теркәлгән ҡулланыусыһы булған, һәм көн һайын уртаса 15 850 велосипед ҡуртымға алынған.
Nubija атамаһы &quot;сәйәхәт итеү&quot; тигәнде аңлатҡан nubida һәм &quot;велосипед&quot; тигәнде аңлатҡан jajeongeo корея һүҙҙәренән килеп сыҡҡан&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://e-changwon.grandculture.net/Contents/Contents?dataType=01&amp;contents_id=EC02202918&amp;isTreeSpread=Y|title=The Encyclopedia of Changwon|website=e-changwon.grandculture.net|language=ko|access-date=15 March 2017|archive-date=22 March 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170322202934/http://e-changwon.grandculture.net/Contents/Contents?dataType=01&amp;contents_id=EC02202918&amp;isTreeSpread=Y|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;.

=== Автобустар ===
Планлы ҡала булараҡ, Чханвон &quot;транспортты оҡшаш ҙурлыҡтағы башҡа ҡалаларға ҡарағанда һөҙөмтәлерәк иткән селтәр стилендәге инфраструктураны ҡуллана&quot;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://changwonderful.com/city-bus-numbering-guide/|title=City Bus Numbering Guide|date=1 April 2012|work=Changwonderful|access-date=15 March 2017|language=en-US}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200930151237/https://changwonderful.com/city-bus-numbering-guide/ |date=30 September 2020 }}&lt;/ref&gt;. Чханвон һәм уның тирә-яғында 80-дән ашыу ҡала һәм экспресс-автобус маршруттары хеҙмәтләндерә&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite web|url=http://culture.changwon.go.kr/index.changwon?menuId=27040000|title=Transportation Information|last=문화관광|first=창원시|website=culture.changwon.go.kr|language=ko|access-date=15 March 2017}}&lt;/ref&gt;. Экспресс һәм ҡала-ара автобустар Чханвонды ҡала буйлап алты автобус терминалынан Кореяның башҡа ҡалалары менән тоташтыра.

=== Тимер юл ===
[[File:Changwon_Central_Station.jpg|thumb|272x272px|Чханвон Үҙәк станцияһы]]
Ҡала көньяҡ яр буйында һуҙылған һәм Чолла һәм Кёнсан төбәктәрен тоташтырып, урындағы хәрәкәтте күрше төп линияларға йүнәлткән Кёнджон линияһында (Кванджу-Самнанджин) урынлашҡан. 2010 йылдан Чханвондан Сеулға KTX поездары йөрөй башланы; юлда барыу ваҡыты яҡынса өс сәғәт&lt;ref&gt;{{Oldid|page=Gyeongjeon Line|oldid=766438056|label=Gyeongjeon Line}}&lt;/ref&gt;.

Чханвон районында Кёнджон линияһының дүрт станцияһы бар:&lt;ref name=&quot;:0&quot;/&gt;

* Масан станцияһы

* Чханвон станцияһы

* Чханвон Үҙәк (Чунъан) станцияһы

* Чинхэ станцияһы.

=== Паромдар ===
Масан паром терминалы көньяҡ-көнсығышта урынлашҡан Кодже ҡалаһына хеҙмәт күрһәтә.

Масан Тоцом диңгеҙ паркында Масан ҡултығы үҙәгендәге урманлы утрау Тоцомға 10 минутлыҡ паром йөрөй.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://english.visitkorea.or.kr/enu/ATR/SI_EN_3_1_1_1.jsp?cid=826948|title=Masan Dotseom Marine Park (돝섬해상유원지)|website=[[VisitKorea.or.kr]]|language=en|access-date=15 March 2017|archive-date=22 March 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170322112034/http://english.visitkorea.or.kr/enu/ATR/SI_EN_3_1_1_1.jsp?cid=826948|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;.
=== Аэропорт ===
[[Кимхэ (аэропорт)|Кимхэ халыҡ-ара аэропорты]] (PUS) – Чханвондан көнсығышҡа 35 километр (22 миль) алыҫлыҡта, Кимхэ ҡалаһында урынлашҡан иң яҡын аэропорт.

2016 йылда аэропорт Көньяҡ Кореяла пассажирҙар ағымы буйынса 4-се урында торған, унан 14 900 815 пассажир үткән&lt;ref&gt;{{Oldid|page=List of the busiest airports in South Korea|oldid=760638641|label=List of the busiest airports in South Korea}}&lt;/ref&gt;.

== Чханвондан билдәле кешеләр ==

* Ан Сан Су, сәйәсмән.

* Ча Хак Ён (N сәхнә исеме), йырсы, артист һәм VIXX лидеры.

* Кан Дон Вон, актёр; Пусанда тыуған, әммә Чханвонда үҫкән.

* Хван Чон Мин, актёр һәм йырсы.

* Че Чон Гиль, сәйәсмән.

* Чон Вон У, йырсы, рэпер һәм Seventeen ағзаһы.

* Чон Бён Хи (G.O сәхнә исеме), йырсы, актёр, MBLAQ ағзаһы.

* Ким Хён Со (Bibi сәхнә исеме), йырсы.

* Ким Чон Ян, Көньяҡ Корея Милли Йыйылышы ағзаһы, полиция хеҙмәткәре һәм Интерполдың элекке президенты.

* Ли Элайджа, актриса һәм модель.

* Ли Хе Ин, актриса.

* Ли Джун Ки, актёр; Пусанда тыуған, әммә Чханвонда үҫкән.

* Но Са Ён, йырсы, телевидение алып барыусыһы һәм радио диджейы.

* Пак Джин Ён, йырсы, рэпер, Got7 һәм JJ Project ағзаһы.

* Сон До Ён, тауыш актрисаһы.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [https://web.archive.org/web/20061208020108/http://eng.changwon.go.kr/ Ҡаланың рәсми сайты]{{ref-en}}
* [http://wiki.galbijim.com/Changwon Galbijim вики-энциклопедияла ҡала мәҡәләһе]{{ref-en}}
[[Категория:Кёнсан-Намдо]]
[[Категория:Чханвон]]
[[Категория:Алфавит буйынса тораҡ пункттары]]
[[Категория:Көньяҡ Корея ҡалалары]]</text>
      <sha1>qg90h9nyrxl20xfbmf0regdirmuxqdf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кавказ мышы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>199288</id>
    <revision>
      <id>1279406</id>
      <timestamp>2024-11-19T16:00:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>91.247.71.100</ip>
      </contributor>
      <comment>Яңы бит: {{Taxobox | name         = Кавказ мышы | image file   = Elch.png | image title  = Кавказ мышы | image descr  =  | regnum = Хайуандар | phylum = [[Хордалылар]] | classis = [[Һөтимәрҙәр]] | ordo = [[Ҡуш тояҡлылар]] | subordo      = [[Көйшәүселәр]] | familia      = [[Боландар]] | subfamilia   = [[Ҡоралайҙар]] | genus        = '''Мышылар''' | species      = [[Мышы]] | subspecies...</comment>
      <origin>1279406</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1774" sha1="5j1381netkl06ae6enape0m2bxw2459" xml:space="preserve">{{Taxobox
| name         = Кавказ мышы
| image file   = Elch.png
| image title  = Кавказ мышы
| image descr  = 
| regnum = Хайуандар
| phylum = [[Хордалылар]]
| classis = [[Һөтимәрҙәр]]
| ordo = [[Ҡуш тояҡлылар]]
| subordo      = [[Көйшәүселәр]]
| familia      = [[Боландар]]
| subfamilia   = [[Ҡоралайҙар]]
| genus        = '''Мышылар'''
| species      = [[Мышы]]
| subspecies   = [[Кавказ мышы]]
| latin        = {{btname|Alces alces caucasicus| &lt;br /&gt;Vereshchagin, [[1955]]}}
| wikispecies = Alces alces caucasicus
| commons = Alces alces caucasicus
}}'''Кавказ мышы''' ([[урыс теле|рус]]. ''кавказский лось'', [[латин теле|лат]] ''Alces alces caucasicus'') - хәҙерге [[Әзербайжан]], [[Әрмәнстан]], [[Грузия]]R, [[Рәсәй]] һәм көнсығыш [[Төркиә]] территорияһында йәшәгән [[мышы]]һының юҡҡа сыҡҡан төрсәһе. [[XIX быуат]] уртаһына тиклем, артыҡ һунар итеү арҡаһында популяциялары кәмей башлағанға тиклем, төрсә киң таралған була. УЛ XX быуат башында юҡҡа сыға.

{{zoology-stub}}
[[Категория:Юкка сыккан]]
[[Категория:Европа һөтимәрҙәре]]
[[Категория:Азия һөтимәрҙәре]]
[[Категория:Кейек]]
[[Категория:Боландар]]
[[Категория:1500 йылдан һуң юҡҡа сыҡҡан хайуан төрҙәре]]
[[Категория:1955 йылда тасуирланған хайуандар|†]]</text>
      <sha1>5j1381netkl06ae6enape0m2bxw2459</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1279407</id>
      <parentid>1279406</parentid>
      <timestamp>2024-11-19T16:01:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>91.247.71.100</ip>
      </contributor>
      <origin>1279407</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1774" sha1="f6ezp5vvw3trppyi5slmdmfid6sertn" xml:space="preserve">{{Taxobox
| name         = Кавказ мышы
| image file   = Elch.PNG
| image title  = Кавказ мышы
| image descr  = 
| regnum = Хайуандар
| phylum = [[Хордалылар]]
| classis = [[Һөтимәрҙәр]]
| ordo = [[Ҡуш тояҡлылар]]
| subordo      = [[Көйшәүселәр]]
| familia      = [[Боландар]]
| subfamilia   = [[Ҡоралайҙар]]
| genus        = '''Мышылар'''
| species      = [[Мышы]]
| subspecies   = [[Кавказ мышы]]
| latin        = {{btname|Alces alces caucasicus| &lt;br /&gt;Vereshchagin, [[1955]]}}
| wikispecies = Alces alces caucasicus
| commons = Alces alces caucasicus
}}'''Кавказ мышы''' ([[урыс теле|рус]]. ''кавказский лось'', [[латин теле|лат]] ''Alces alces caucasicus'') - хәҙерге [[Әзербайжан]], [[Әрмәнстан]], [[Грузия]]R, [[Рәсәй]] һәм көнсығыш [[Төркиә]] территорияһында йәшәгән [[мышы]]һының юҡҡа сыҡҡан төрсәһе. [[XIX быуат]] уртаһына тиклем, артыҡ һунар итеү арҡаһында популяциялары кәмей башлағанға тиклем, төрсә киң таралған була. УЛ XX быуат башында юҡҡа сыға.

{{zoology-stub}}
[[Категория:Юкка сыккан]]
[[Категория:Европа һөтимәрҙәре]]
[[Категория:Азия һөтимәрҙәре]]
[[Категория:Кейек]]
[[Категория:Боландар]]
[[Категория:1500 йылдан һуң юҡҡа сыҡҡан хайуан төрҙәре]]
[[Категория:1955 йылда тасуирланған хайуандар|†]]</text>
      <sha1>f6ezp5vvw3trppyi5slmdmfid6sertn</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1279408</id>
      <parentid>1279407</parentid>
      <timestamp>2024-11-19T16:02:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>91.247.71.100</ip>
      </contributor>
      <origin>1279408</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1773" sha1="cwiporo93k54ysgy61yqa6r50w9t99p" xml:space="preserve">{{Taxobox
| name         = Кавказ мышы
| image file   = Elch.PNG
| image title  = Кавказ мышы
| image descr  = 
| regnum = Хайуандар
| phylum = [[Хордалылар]]
| classis = [[Һөтимәрҙәр]]
| ordo = [[Ҡуш тояҡлылар]]
| subordo      = [[Көйшәүселәр]]
| familia      = [[Боландар]]
| subfamilia   = [[Ҡоралайҙар]]
| genus        = '''Мышылар'''
| species      = [[Мышы]]
| subspecies   = [[Кавказ мышы]]
| latin        = {{btname|Alces alces caucasicus| &lt;br /&gt;Vereshchagin, [[1955]]}}
| wikispecies = Alces alces caucasicus
| commons = Alces alces caucasicus
}}'''Кавказ мышы''' ([[урыҫ теле|рус]]. ''кавказский лось'', [[латин теле|лат]] ''Alces alces caucasicus'') - хәҙерге [[Әзербайжан]], [[Әрмәнстан]], [[Грузия]], [[Рәсәй]] һәм көнсығыш [[Төркиә]] территорияһында йәшәгән [[мышы]]һының юҡҡа сыҡҡан төрсәһе. [[XIX быуат]] уртаһына тиклем, артыҡ һунар итеү арҡаһында популяциялары кәмей башлағанға тиклем, төрсә киң таралған була. УЛ XX быуат башында юҡҡа сыға.

{{zoology-stub}}
[[Категория:Юкка сыккан]]
[[Категория:Европа һөтимәрҙәре]]
[[Категория:Азия һөтимәрҙәре]]
[[Категория:Кейек]]
[[Категория:Боландар]]
[[Категория:1500 йылдан һуң юҡҡа сыҡҡан хайуан төрҙәре]]
[[Категория:1955 йылда тасуирланған хайуандар|†]]</text>
      <sha1>cwiporo93k54ysgy61yqa6r50w9t99p</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1279410</id>
      <parentid>1279408</parentid>
      <timestamp>2024-11-19T16:03:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>91.247.71.100</ip>
      </contributor>
      <origin>1279410</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1728" sha1="825ujl83jcowoai3o8puv13x89ikd23" xml:space="preserve">{{Taxobox
| name         = Кавказ мышы
| image file   = Elch.PNG
| image title  = Кавказ мышы
| image descr  = 
| regnum = Хайуандар
| phylum = [[Хордалылар]]
| classis = [[Һөтимәрҙәр]]
| ordo = [[Ҡуш тояҡлылар]]
| subordo      = [[Көйшәүселәр]]
| familia      = [[Боландар]]
| subfamilia   = [[Ҡоралайҙар]]
| genus        = '''Мышылар'''
| species      = [[Мышы]]
| subspecies   = [[Кавказ мышы]]
| latin        = {{btname|Alces alces caucasicus| &lt;br /&gt;Vereshchagin, [[1955]]}}
| wikispecies = Alces alces caucasicus
| commons = Alces alces caucasicus
}}'''Кавказ мышы''' ([[урыҫ теле|рус]]. ''кавказский лось'', [[латин теле|лат]] ''Alces alces caucasicus'') - хәҙерге [[Әзербайжан]], [[Әрмәнстан]], [[Грузия]], [[Рәсәй]] һәм көнсығыш [[Төркиә]] территорияһында йәшәгән [[мышы]]һының юҡҡа сыҡҡан төрсәһе. [[XIX быуат]] уртаһына тиклем, артыҡ һунар итеү арҡаһында популяциялары кәмей башлағанға тиклем, төрсә киң таралған була. УЛ XX быуат башында юҡҡа сыға.

{{zoology-stub}}
[[Категория:Европа һөтимәрҙәре]]
[[Категория:Азия һөтимәрҙәре]]
[[Категория:Кейек]]
[[Категория:Боландар]]
[[Категория:1500 йылдан һуң юҡҡа сыҡҡан хайуан төрҙәре]]
[[Категория:1955 йылда тасуирланған хайуандар|†]]</text>
      <sha1>825ujl83jcowoai3o8puv13x89ikd23</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Категория:1955 йылда тасуирланған хайуандар</title>
    <ns>14</ns>
    <id>199289</id>
    <revision>
      <id>1279411</id>
      <timestamp>2024-11-19T16:03:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>91.247.71.100</ip>
      </contributor>
      <comment>Яңы бит: ..</comment>
      <origin>1279411</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2" sha1="iegvvlibf0prco1vgdvofg9se788l1c" xml:space="preserve">..</text>
      <sha1>iegvvlibf0prco1vgdvofg9se788l1c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:BHARATHESHA ALASANDEMAJALU</title>
    <ns>3</ns>
    <id>199290</id>
    <redirect title="Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Bharathesha Alasandemajalu" />
    <revision>
      <id>1279447</id>
      <timestamp>2024-11-20T03:09:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Taketa</username>
        <id>907</id>
      </contributor>
      <comment>[[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:BHARATHESHA ALASANDEMAJALU]] битенең исемен [[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Bharathesha Alasandemajalu]] тип Taketa алыштырҙы: Автоматическое переименование страницы при переименовании участника «[[Special:CentralAuth/BHARATHESHA ALASANDEMAJALU|BHARATHESHA ALASANDEMAJALU]]» в «[[Special:CentralAuth/Bharathesha Alasandemajalu|Bharathesha Alasandemajalu]]»</comment>
      <origin>1279447</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="111" sha1="mybt3fc69pqb270q32vobb8d7p9t57z" xml:space="preserve">#перенаправление [[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Bharathesha Alasandemajalu]]</text>
      <sha1>mybt3fc69pqb270q32vobb8d7p9t57z</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>