Рәмиев Мөхәмәтзакир Мөхәмәтсадиҡ улы

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11.xsd" version="0.11" xml:lang="ba">
  <siteinfo>
    <sitename>Википедия</sitename>
    <dbname>bawiki</dbname>
    <base>https://ba.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88_%D0%B1%D0%B8%D1%82</base>
    <generator>MediaWiki 1.44.0-wmf.4</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Медиа</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Махсус</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Ҡатнашыусы</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Ҡатнашыусы менән һөйләшеү</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Википедия</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Википедия буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Файл</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Файл буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">MediaWiki</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">MediaWiki буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Ҡалып</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Ҡалып буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Белешмә</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Белешмә буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Категория</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Категория буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="100" case="first-letter">Портал</namespace>
      <namespace key="101" case="first-letter">Портал буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="102" case="first-letter">Проект</namespace>
      <namespace key="103" case="first-letter">Проект буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Модуль</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Модуль буйынса фекерләшеү</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Рәмиев Мөхәмәтзакир Мөхәмәтсадиҡ улы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>68947</id>
    <revision>
      <id>1279785</id>
      <parentid>848413</parentid>
      <timestamp>2024-11-24T21:09:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Yousiphh</username>
        <id>31204</id>
      </contributor>
      <origin>1279785</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6251" sha1="8mud87y8o5wnt6jhoiqsqvil8d6h3gs" xml:space="preserve">{{Ук}}
{{Фамилиялаш|Рәмиев}}

'''Рәмиев Мөхәмәтзакир Мөхәмәтсадиҡ улы''', ''әҙәби псевдонимы'' '''Дәрдмәнд''' ([[23 ноябрь]] [[1859 йыл]] — [[9 октябрь]] [[1921 йыл]]) — шағир һәм йәмәғәт эшмәкәре. [[Рәсәй империяһы]]ның 1‑се Дәүләт думаһына [[Ырымбур губернаһы]]нан депутат (1906). «[[Ваҡыт (гәзит)|Ваҡыт]]&lt;nowiki/&gt;» гәзитен һәм «[[Шура (журнал)|Шура]]&lt;nowiki/&gt;» журналын ойоштороусы. Алтын приискыһы хужаһы. Рәмиевтәр нәҫеленән.

== Биографияһы ==
Мөхәмәтзакир Мөхәмәтсадиҡ улы Рәмиев 1859 йылдың 23 ноябрендә [[Ырымбур губернаһы]] [[Стәрлетамаҡ өйәҙе]]нең (хәҙер [[Башҡортостан Республикаһы]] [[Мәләүез районы]]) [[Ергән]] ауылында тыуған. Уның атаһы Мөхәмәтсадиҡ [[1862 йыл]]да Ырымбур губернаһында һабын ҡайнатыу заводы һатып ала, ә ете йылдан һуң алтын табыу буйынса беренсе приискыһын аса. Уның улдары Мөхәмәтзакир менән Мөхәмәтшакир аталарының эшен киңәйтә һәм [[XX быуат]] башына хәҙерге [[Башҡортостан]] һәм [[Силәбе өлкәһе]] территорияһында ҙур табыш килтергән егерме алтын приискыһы ойоштора.

Закир менән Шакирҙы татар теленә лә, рус теленә лә әсәһе өйрәтә. Һуңынан улар башланғыс мосолман мәктәбендә, унан һуң ике ҡыш Орск ҡалаһында, ата-әсә йортонан 70 саҡрым алыҫлыҡтағы Муллаҡай ауылындағы мәҙрәсәлә уҡыйҙар. Шунан Закир ике йылға [[Төркиә]]гә китә. Истанбулда уҡый, төрөк телен һәм әҙәбиәтен, башҡа предметтарҙы өйрәнә.

Төркиәлә уҡып ҡайтҡандан һуң Закир Рәмиев тыуған иленә ҡайта һәм күпмелер ваҡыт [[Орск]]иҙа йәшәй. Бында ул сауҙа менән шөғөлләнә, йәйҙәрен алтын приискыһында үткәрә, Төркиәнән ҡайтҡандың икенсе йылына сауҙагәр Бурнаевтың ҡыҙы Мәхүпъямалға өйләнә. Уларҙың һигеҙ балалары тыуа.

Ҡыштарын Закир Рәмиев ғаиләһе менән бергә [[Ырымбур]]ҙа йәшәй, ижади һәм хәйриә эшмәкәрлеге менән шөғөлләнә. Уның өйөндә татар интеллигенцияһының алдынғы вәкилдәре йыйыла. Ул күп уҡый, [[Европа]] буйлап сәйәхәт ҡыла, шиғри әҫәрҙәр ижад итә. Дәрдмәнд — һағыш шағиры.

Закир йәмәғәт тормошонда әүҙем кеше була — бер нисә тапҡыр Ырымбур ҡала думаһына һайлана, [[1906 йыл]]да уны I Дәүләт думаһына депутат итеп һайлайҙар. [[1917 йыл]]дың июлендә [[Ҡазан]]да [[Бөтә Рәсәй мосолман ҡоролтайы]] эшендә ҡатнаша. Ноябрь аҙағында Ырымбурҙа үткәрелгән Дөйөм башҡорт ҡоролтайы Башҡорт республикаһын ойоштороу тураһында иғлан итә. Республика иң элек үҙ территорияһындағы бөтә ер аҫты һәм ер өҫтө байлыҡтарын, шул иҫәптән Рәмиевтәрҙең приискыларын да, дәүләт милке итеп иғлан итә.

[[1918 йыл]]дың [[23 ғинуар]]ында Ырымбурҙа бөтә власть большевиктар ҡулына күсә. «Ваҡыт» һәм «Шура» сығыуҙан туҡтай. Шәхси типографияһын эшсе, крәҫтиән һәм һалдат депутаттары Советына тапшырып, 59 йәшлек Закир Рәмиев Ырымбурҙағы йортон, милкен, бай китапханаһын ҡалдырып, ғаиләһе менән Орскиға күсенә.

Ул үҙ-үҙенә бикләнмәй. Орскиҙа милли эштәр буйынса йәш, белемле комиссар [[Дәүләтшин Абдулла Сибәғәтулла улы|Абдулла Дәүләтшин]] менән аралаша, урындағы интеллигенция менән осраша. [[1921 йыл]]дың көҙөндә Ырымбурға барып, ваба сиренән үлгән оло ҡыҙы Өммөгөлсөмдө ерләп ҡайтҡас, Закир Рәмиев ҡаты сирләп китә һәм бер аҙнанан вафат була. Был 1921 йылдың 9 октябрендә була. Хәҙерге [[Башҡортостан]] территорияһында үҙ аҡсаһына тиҫтәләгән мәсет, мәктәп һәм дауаханалар төҙөгән, татар һәм башҡорт халҡының мәҙәниәтен, мәғарифын үҫтереүгә ҙур өлөш индергән патриоттың йөрәге тибеүҙән туҡтай. Уны [[Татарстан]]да ғына түгел, Башҡортостанда ла хөрмәтләп иҫкә алалар.

== Һылтанмалар ==
{{БЭ2013|index.php/read/8-statya/12433-r-miev-m-kh-m-tzakir-m-kh-m-tsadi-uly}}

[[Категория:Татар яҙыусылары]]
[[Категория:Рәмиевтар]]
[[Категория:Башҡортостан меценаттары]]</text>
      <sha1>8mud87y8o5wnt6jhoiqsqvil8d6h3gs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тәвкилев Ҡотломөхәмәт Мәмеш улы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>132203</id>
    <revision>
      <id>1279784</id>
      <parentid>1245288</parentid>
      <timestamp>2024-11-24T19:20:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>145.255.1.20</ip>
      </contributor>
      <comment>Хаталарҙы дөрөҫләттем</comment>
      <origin>1279784</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="37086" sha1="o6czi5mnq5bhtapajdb1k1uirlncm9m" xml:space="preserve">{{Ук}}

'''Ҡотломөхәмәт Мәмеш улы Тәвкилев (Тәфтиләү)''' ([[Урыҫ теле|рус]]. Алексей Иванович Тевкелев; {{lang-tt|Təfkilev Qotlımөxəmmət Mameş uğlı|Котлымөхәммәт Мамеш улы Тәфкилев|قوتلومحمد تفكيلف}}; [[1674]]—[[1766]]) — [[Татарҙар|татар]] [[Тәвкилевтәр|Тевкелев]] [[Мырҙалар|мырҙалары]] ырыуынан, [[Рәсәй империяһы|рәсәй]] дипломаты, [[Силәбе дәүләт университеты|Силәбегә]] нигеҙ һалыусы, генерал-майор (1755), [[Башҡорт ихтилалдары (1735—1740)|1735—1740 йылдарҙағы башҡорт ихтилалдарын]] баҫтырыуҙа ҡатнаша&lt;ref&gt;[http://ufa-gid.com/encyclopedia/tevkelevy.html Статья «''Тевкелевы''»] // Энциклопедия Башкирии&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.youtube.com/watch?v=fVKtEDbSvW0 Тевкелев палач и предатель. Геноцид башкир, нападение на казахов]&lt;/ref&gt;.

== Биографияһы ==
Ҡотломөхәммәт, шулай уҡ уның улы һәм ейәндәре, төп исеме менән бер рәттән рус мөхите өсөн рус исеме ҡулланған. Ҡайһы бер «сығанаҡтар» күрһәтеүенсә, ул православие динен ҡабул иткән, әммә быға дәлил юҡ&lt;ref&gt;[http://kraeved.opck.org/biblioteka/enciklopedii/ope/t.php Тевкелев в «Оренбургской Пушкинской энциклопедии»]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.book-chel.ru/ind.php?what=card&amp;id=3690 Тевкелев Алексей Иванович в онлайн энциклопедии Челябинска]&lt;/ref&gt;.

Пётр I хакимлығы ваҡытында хеҙмәтен башлаған. 1711 йылғы [[Прут походы|Прут походында]] һәм [[1722—1723 йылдарҙағы Рәсәй-Персия һуғышы|1722—1723 йылдарҙағы Персия-Рәсәй һуғышында]] тәржемәсе булған. 1716 йылда кенәз [[Александр Бекович-Черкасский|А. Бекович-Черкасскийҙың]] [[Хиуа походы (1717)|Урта Азия экспедицияһында]] ҡатнашҡан. 1730 йылдан [[Ырымбур өлкәһе|Ырымбур крайында]] хәрби-административ хеҙмәттә, [[Ырымбур экспедицияһы]] (1734) башлығы [[Кирилов Иван Кириллович|И. К. Кириловтың]] ярҙамсыһы.

Рәсәйҙең Көнбайыш Ҡаҙағстанды ([[Кесе Жүз|Кесе Жузды]]) алыуында туранан-тура ҡатнашҡан. 1731 йылдың октябрендә Тәвкилевкә, Кесе Жузға [[Әбелхәйер|Әбелхәйер ханға]] батша грамотаһын тапшырыу һәм солтандар һәм старшиналарҙы антҡа килтереү маҡсатында, махсус миссия менән етәкселек итеү йөкмәтелә. Ҡаҙаҡ феодалдары Әбелхәйер хандың улар менән кәңәшләшмәй тороп, урыҫ батшаһына тоғролоҡҡа ант итергә йөрөүенә ҡырҡа ҡаршы сыға. Әбелхәйер ханға ҡаҙаҡ старшиналарына барыһын уртаға һалып һөйләргә тура килә - уның ысын хакимлыҡ итеүсе хан булғыһы килә. Тәвкилевкә ошо нәзәкәтле хәлдән сығырға һәм үҙенә йөкмәтелгән бурысты үтәргә ҡаҙаҡтарҙы яҡшы белгән, улар менән аралашып йәшәгән, уны оҙатып йөрөүсе башҡорт старшиналары Алдар Иҫәнгилдин, [[Таймаҫ Шәһимов|Таймаҫ Шаимов]] һәм башҡалар ярҙам итә.

[[П. И. Рычков]] {{comment|«История Оренбургская»|«Ырымбур тарихы»}} хеҙмәтендә был хаҡта әйткәндә, өҫтәп, Тәвкилевтең һүҙҙәренең ышаныслылығы һәм көсө ҡырғыҙ-ҡайсаҡтарҙы уны {{comment|«иҫ киткес кеше»|«человеком сверхъестественным»}}, тип хөрмәт итергә мәжбүр иткән&lt;ref&gt;Тулепбаев Байдабек Ахмедович. Добровольное присоединение Казахстана к России и его историческое значение&lt;/ref&gt;. &lt;!--[[Рычков, Пётр Иванович|П. И. Рычков]] в «Истории Оренбургской», говоря об этом, прибавляет, что убедительность и сила речей Тевкелева заставили [[казахи|киргиз-кайсаков]] почитать его «человеком сверхъестественным» --&gt;&lt;ref&gt;[http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1820-1840/Levschin/text9.htm Левшин А. И. Описание Киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей]&lt;/ref&gt; тигән.

&lt;blockquote&gt;
Хәйер, был сәйәси фактты милләт-ара мөнәсәбәттәргә хәҙерге заман ҡараш менән бәйләһәк, ҡаҙаҡ ғалимдарының Тәфтиләү эшмәкәрлегенә баһалауы үҙгәреүе мөмкин:
«Тәвкилев, хандың яҡындарының рәхмәтенә өлгәшеп, төпкөл сәхрә киңлектәренә яңы мәғлүмәттәр бик күпкә һуңлап барып еткән был осорҙа, күскенселәрҙең күпселегенең нәфрәтенә лайыҡ булып, үҙенә йөкмәтелгән бурысын үтәне»

&lt;/blockquote&gt;Императрица [[Анна Иоанновна|Анна Иоанновнаның]] шәхсән указы менән 1734 йылдың 8 майында полковник дәрәжәһенә үрләтелгән. 1750-се йылдар башында ул {{comment|башҡа диндәр|иноверческий}} эштәре буйынса комиссия етәксеһе, һуңынан [[Неплюев Иван Иванович|И. И. Неплюевтың]] ярҙамсыһы булған. 1755 йылдың 4 сентябрендә [[Ырымбур губернаһы|Ырымбур]] губернаторы И. И. Неплюевтың рәсми тәҡдиме нигеҙендә, Хөкүмәт идараһын алып барыусы сенат указы менән, генерал-майор дәрәжәһенә үрләтелгән.

Тәвкилев яҡынса 20 ҡәлғәгә нигеҙ һалдырған, шулар араһында Ырымбур крайындағы Силәбе, Орск һ. б. Ҡаҙаҡ жуздары һәм башҡа Урта Азия дәүләттәре хакимдары менән дипломатик мөнәсәбәттәр урынлаштырыуға идарасылыҡ иткән.

Тәвкилев [[Пугачёв ихтилалы]] тоҡаныуҙан бер ни ҡәҙәр алдараҡ вафат булған. Уның улы, секунд-майор Йосоп Ҡотломөхәмәт улы Тәвкилев ({{lang-ru|Осип Алексеевич}}), 1773 йылда Пугачёв ихтилалсылары отряды тарафынан үлтерелгән&lt;ref&gt;[http://www.hrono.ru/biograf/bio_t/tevkelev_oa.html Тевкелев Осип Алексеевич]&lt;/ref&gt;.

== Башҡорт ихтилалдарын аяуһыҙ баҫтырыуы ==

1735—1740 йылдарҙағы Башҡорт ихтилалын баҫтырыу барышында Тәфтиләү тыныс халыҡҡа ҡарата айырата рәхимһеҙлек менән шөһрәтлелек алған.

1735 йылда Өфөгә {{comment|указ|күрһәтмәләр}}дар менән танышырға ебәрелгән Ҡаҙан һәм Нуғай юлы башҡорттары вәкилдәрен язаға тарттырған. 1736 йылдың 19ғинуарында Тәвкилев үҙенең 2000 һалдаттан һәм хеҙмәттә торған кешеләр командаһы менән [[Себер даруғаһы]] Балыҡсы улусына ҡараған легендар {{comment|Һөйәнтүҙ|Сеянтус}} ауылын ер йөҙөнән юҡ иткән. П. И. Рычков мәғлүмәте буйынса:

{{начало цитаты}}«Был ауылда меңләп кеше, ҡатын-ҡыҙ, бала сағаһы менән бергә, атып, драгун штыктары менән ҡаҙап үлтерелде, власҡа тоғро [[мишәрҙәр]] һәм башҡорттар(?) тарафынан һөңгө менән үлтерелде. Бынан тыш 105 кеше, аҙбарға ябылып, утта яндырылды. … Шул рәүешле Һөйәнтүҙ кешеләре, ҡатын-ҡыҙҙары, бала-сағаһы менән — сабыйынан ҡартына тиклем — бер төн эсендә ут менән, ҡорал менән ҡырып бөтөрөлдә, ә йорттары янып көлгә ҡалды»&lt;ref name=&quot;richkov&quot;&gt;Рычков П. И. История Оренбургская: 1730—1750. Ырымбур, 1896.&lt;/ref&gt;:{{конец цитаты}}

1736 йылдың ғинуарында Алексей Иванович етәкселегендәге батша отрядтары Себер даруғаһы территорияһындағы 50-гә яҡын башҡорт ауылын яндырған, 2 меңгә яҡын кеше үлтерелгән. 1736 йылдың март—апрелендә Тәвкилев етәкселегендәге карателдәр тарафынан 503 ауыл яндырылған, 3042-ләп кеше үлтерелгән, ә 1736 йыл эсендә [[Румянцев Александр Иванович|А. И. Румянцев]] баһаһы буйынса — 10 меңдән дә кәм үлтерелмәгән.

В. Н. Татищевтың башҡорттарға хөкүмәт мөнәсәбәтен бер аҙ йомшарта биреү тәҡдименә А. И. Тәвкилев бына нисек яуап яҙған:

{{Врезка
 | Заголовок     =
 | Содержание    = Ә башҡорттарға урыҫтар йәшәгән ауылдарҙан элеккесә икмәк һатып алырға рөхсәт итеүҙе файҙаһыҙ һәм хәүефле тип табам, сөнки әлеге дәүерҙә уларҙы аслыҡ йыуашландыра, һәм иң мөһиме — уларҙы хәлһеҙләндерә. Ә ҡайһы берҙәре, аслыҡтан миктәп, мал урлағандан ғына дәүләт кимәлендәге зыян килтерә алмаҫ ... ә икмәккә туйһалар, ирекле һәм тотоп тыйырлыҡ булмаған, мәңгегә ҡурҡыу белмәгән был халыҡты, әгәр мәсьәләне шулай еңел хәл итһәк, һуңынан буйһондороуы бик ҡыйын буласаҡ ... тағы ихтилал башланасаҡ; ... баҫтырып та булыр, әммә, уларҙы ас һәм көсһөҙ сағындағы буйһондороуға ҡарағанда, туҡ көйө баҫыуы күпкә ауыр буласаҡ.
 | Подпись      = ''В. Н. Татищев индергән тәҡдимгә А. И. Тевкелевтең фекере. 1730 йылдың 8 ноябре''&lt;ref name=&quot;XVIII в. Т 2002&quot;&gt;Материалы по истории Башкортостана. Оренбургская экспедиция и башкирские восстания 30-х годов XVIII в. Т.VI. — Уфа: Китап, 2002. — С. 311.&lt;/ref&gt;
 | Выравнивание = left
 | Ширина       = 270px
}}
{{Врезка
 | Заголовок     =
 | Содержание    = А чтоб хлеба башкирцам в руских жилищах попрежнему позволить повелено покупать, признавается неполезно и небезопасно, ибо ныне кажется в большую покорность приводит их голод, и тем бы ноивящще их привесть в ослабление. А хотя от голоду некоторые из них скот красть и будут, токмо тем государственного вреда не учинят, а когда они собою з довольством хлеба накупят, и, яко вольной и необузданной народ, никогда над собою страха не видали, опасно что паки по своему ветреному лехкомыслию к неспокойству не обратились, хотя их усмирить в том время будет и можно, только с ними поступать будет тяжеле, нежели как они были голодны и безсильны.
 | Подпись      = ''Мнение А. И. Тевкелева на предложение В. Н. Татищева. 8 ноября 1730 года''&lt;ref name=&quot;XVIII в. Т 2002&quot;&gt;Материалы по истории Башкортостана. Оренбургская экспедиция и башкирские восстания 30-х годов XVIII в. Т.VI. — Уфа: Китап, 2002. — С. 311.&lt;/ref&gt;
 | Выравнивание = left
 | Ширина       = 270px
}}
Тәвкилев баш күтәреүселәрҙең хәрби көстәре менән һуғышыуҙан баш тартҡан. [[Һөйәнтүҙ]] ауылында ойошторолған үлтереш буйынса Тәвкилев {{comment|белдермәһе|донесение}}нән:

''«был бурҙар йыйналышына күрһәтелгән хәлдәр буйынса түгел, исемләнгән Балыҡсы улусына бурҙарҙы, эҙләп табып, тамырынан ҡороторға, тип барҙыҡ»''

''«к оному воровскому многолюдному собранию за показанными обстоятельствами не пошли, а пошли для искоренения и выискивания воров в реченную Балакчинскую волость»''&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;Материалы по истории Башкортостана, 2002. — С. 121&lt;/ref&gt;.

Тәвкилев язалауҙың тактикаһын былай тип нигеҙләгән:

«Үҙҙәренең ҡатын-ҡыҙҙарын һәм балаларын һаҡларға мәжбүр булған ихтилалсылар ҡурҡыуға төшәсәк һәм, берҙәмлеген юғалтып, тарҡалыш кисерәсәк»

«Бунтующие согласники могут приттить в страх и разделение, ибо принуждены будут своих жен и детей охранять»&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;/&gt;.

1736 йылдың яҙында ғына Тәвкилев, полковник Мартаков командаһы менән берләшеп, 50-ләп башҡорт ауылын көлгә әйләндергән, 2000-дән ашыу кешене юҡ иткән. Ҡулға алынғандарының өлкәндәрен язалағандар, ә ҡатындарын һәм балаларын әсирлеккә таратҡандар&lt;ref name=richkov/&gt;&lt;ref&gt;[http://dlib.rsl.ru/viewer/01004103470#page261 Новый энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона Т. 5: Балюстрада — Беранже. — 1911. — 8 с, 960 стб., 2 с, 11 л. ил., портр., карт. с. 486—487]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;''«Тевкелев разорил до тла около 50ти башкирских деревень, сотнями загонял башкир в пустые амбары и сжигал их, жен и детей башкирских отдавал солдатам, а мужей и отцов подвергал самым жестоким пыткам и казням.»'' ''[[Витевский, Владимир Николаевич|Витевский В. Н.]]'' «И. И. Неплюев и Оренбургский край в прежнем его составе до 1758 года». — Т. 1. — Казань, 1889 стр. 143&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://encycl.bash-portal.ru/seayntaus.htm Статья «Сеянтус» в краткой энциклопедии Башкортостана] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130402000716/http://encycl.bash-portal.ru/seayntaus.htm |date=2013-04-02 }}&lt;/ref&gt;.

[[Витевский Владимир Николаевич]] үҙенең Ырымбур крайы хаҡындағы тарихи монографияһында былай тип яҙған&lt;ref&gt;''Витевский В. Н.'' «И. И. Неплюев и Оренбургский край в прежнем его составе до 1758 года». Т.1. Казань, 1889 стр. 143&lt;/ref&gt;:

{{начало цитаты}}
«Тәвкилев 50-гә яҡын башҡорт ауылын бөлгөнлөккә төшөрҙө, уларҙы, йөҙәре менән буш амбарға ябып, яндырҙы, башҡорт ҡатындарын һәм балаларын һалдаттарға таратып бирҙе, ә ир-атты һәм атайҙарҙы әҙәм ышанмаҫлыҡ аяуһыҙ ғазап-язаларға дусар итте».

«Тевкелев разорил до тла около 50-ти башкирских деревень, сотнями загонял башкир в пустые амбары и сжигал их, жен и детей башкирских отдавал солдатам, а мужей и отцов подвергал самым жестоким пыткам и казням».
{{конец цитаты}}

== А. И. Румянцевтың Тәвкилев менән хатлашыуы ==
{{Врезка
 | Выравнивание    = right
 | Без разрывов    = 
 | Заголовок       = 
 | Содержание      = 
&lt;poem&gt;
       Тәфтиләү. 
 Иҙел буйҡайҙары, ай, ҡаялыҡ — 
 Полковник Тәфтиләү яу урыны. 
 Башҡорт илкәйҙәрен утҡа тотҡас,  
 Алтынланды уның яурыны. 
                                                                                                                                                                            
 Аҫтындағы эйәр атҡа тейер,                                                                                                                                                                           
 Эйәре лә белмәҫ, ат белә.                                                                                                                                                         
 Тәфтиләүҙең ҡылған, ай, ҡәһәрен                                                                                                                                                            
 Үҙе белмәһә лә, ил белә.
                                                                                                                                                
 Ел елләмәй томан, ай, асылмаҫ,
 Йыр йырламай күңел асылмаҫ. 
 Полковник Тәфтиләү түккән ҡандың
 Асыуҙары тиҙ үк баҫылмаҫ.

 Ҡайнап ҡына аҡҡан Иҙел аша                                                                                                                             
 Тәфтиләүҙәр кисеү таба алмаҫ.                                                                                                                     
 Ир-егеткәйҙәрҙең, ай, өмөтөн                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                 
 Тәфтиләүҙәр генә быуа алмаҫ.

 Ҡара ла ғына урман ҡая бите,                                                                                                                                                            
 Шаулайҙыр ҙа кисен, ел саҡта.
 Ташҡайҙарға соҡоп яҙҙым ҡарғыш,
 Ейәндәрем уҡыр бер саҡта.&lt;ref&gt;http://song5.ru&lt;/ref&gt;&lt;/poem&gt;
 | Подпись        = ''«Тәфтиләү», башҡорт халыҡ йыры''
 | Ширина         = 270px
}}


{{Врезка
 | Выравнивание    = right
 | Без разрывов    = 
 | Заголовок       = 
 | Содержание      = 
&lt;poem&gt;Крутые скалы на брегах Идели,
Здесь Тевкелев отдал приказ на бойню.
Огонь, что сжег башкирские деревни,
Позолотил полковника погоны.
Трет жесткое седло бока гнедого,
Седлу не больно, а коню терпеть.
Полковник Тевкелев карал башкир жестоко,
Зачем ему чужой народ жалеть?
Лишь ветерком развеются туманы,
Лишь песнею утешится душа;
Полковник Тевкелев оставил путь кровавый,
И память обо всем еще жива.
Бурлит, кипит вода реки Идели,
Нет, Тевкелевым не найти здесь брода.
И сколько б Тевкелевы ни пытались,
Не задушить им чаянья народа!
Чернеют сосны на отвесных скалах,
Закатные ветра им ветви гнут…
Проклятие я высеку на камне,
Когда-нибудь потомки пусть прочтут…&lt;/poem&gt;
 | Подпись        = ''«Тафтиляу», башкирская народная песня''
 | Ширина         = 270px
}}


Мәсьәләләрҙе ҡорал ҡулланмай хәл итеү яҡлы булған генерал-лейтенант А. И. Румянцев, башҡорттарҙан ишетеп белеүенсә, Тәвкилевтең айырыуса ҡанһыҙлығы арҡаһында ихтилал ҡыҙғанын белгәнлектән, Тәвкилевтең хәрәкәтен хупламаған&lt;ref&gt;''Витевский В. Н.'' «И. И. Неплюев и Оренбургский край в прежнем его составе до 1758 года». — Т. 1. — Казань, 1889. — С. 144.&lt;/ref&gt;.
 
Тәвкилев Румянцевҡа былай тип яҙған:

«Был ауыл халҡының ысынбарлыҡтағы фетнәһен күреп, … башҡа бурҙарҙы ҡурҡытып тотоу маҡсатында һәм шулай ҡаты тотҡанда ғына зыяндан ҡотолоу өсөн, команда килерен алдан белеп, тау-урмандарға ҡасып өлгөргәндәрен иҫәпләмәгәндә, ҡалғандары, ҡатындары һәм балалары менән, штыктар менән сәнсеп үлтерелделәр һәм ауыл, ере көйгәнсе, көлөн күккә осоролоп, яндырылды».

«Видя тех деревенских жителей явное возмущение показанной деревни жителей… на страх другим бунтующим ворам и чтоб от них, ежели их далее удерживать, большаго вреду не воспоследовано, з женами и з детьми, окроме тех, которые заранее в леса разбежались от команды, переколоты и деревню их велено выжечь до подошвы»&lt;ref&gt;''[[Акманов, Ирек Гайсинович|Акманов И. Г.]]'' Башкирское восстание 1735—1736 гг. — Уфа, 1977. — С. 61&lt;/ref&gt;.

== Хәтер ==
Ихтилалсыларға ҡанһыҙ мөнәсәбәте арҡаһында [[Тәфтиләү]] исеме менән башҡорт йыр фольклорына ингән был әҙәм аҡтығы&lt;ref&gt;[http://www.bashpoisk.ru/video/4224 «Тафтиляу»]{{Недоступная ссылка|date=October 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} ({{lang-ba|«Тәфтиләү»}})&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Башкирские народные песни, песни-предания / Авт.-сост. [[Надршина, Фануза Аитбаевна|Надршина Ф. А.]] (на башк., русск. и англ. яз.) — Уфа: Китап, 1997. с.104-106&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://yir.atspace.com/teftileu.htm Слова песни Тевкелев (Тәфтиләү) на башкирском и русском языках] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120203143835/http://yir.atspace.com/teftileu.htm|date=2012-02-03}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.soyuzkuraistovrb.ru/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=334:2011-04-16-09-37-32&amp;catid=17&amp;Itemid=24 Запись песни Тәфтиләү в исполнении ][[Ахметов, Хусаин Файзуллович|Х. Ф. Ахметова]]&lt;span&gt;, песня усвоена в детстве в Баймакском районе. Записана в 1943—1945 гг.&lt;/span&gt; {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131216022408/http://www.soyuzkuraistovrb.ru/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=334:2011-04-16-09-37-32&amp;catid=17&amp;Itemid=24|date=2013-12-16}}&lt;/ref&gt;.

Силәбелә уға, ҡалаға нигеҙ һалыусыға булараҡ, һәйкәл ҡуйылған&lt;ref&gt;[https://topgid.net/5328-pamjatnik-osnovateljam-cheljabinska.html Силәбегә нигеҙ һалыусыларға һәйкәл (Рәсәй)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20241124184516/https://topgid.net/5328-pamjatnik-osnovateljam-cheljabinska.html|date=2024-11-24}}&lt;/ref&gt;.

== Силәбе өлкәһе энциклопедияһындағы мәғлүмәт ==
''Маметев Кутлу-Мухамет'' тәржемәсе, хәрби офицер, полковник (1734 йылдан), {{comment|дәүләт хеҙмәткәре|чиновник}}, {{comment|алпауыт|помещик}}, завод хужаһы. Суҡындырылған татарҙар ырыуынан.

Пётр I заманында «йәшерен эштәр буйынса тәржемәсе» булып эшләгән, [[1722—1723 йылдарҙағы Рәсәй-Персия һуғышы|1722—1723 йылдарҙағы Персия-Рәсәй һуғышында]] ҡатнашҡан. 1730 йылда илселек менән Ҡырғыҙ-Ҡайсаҡ Урҙаһындағы Кесе Жузға барып, уны Рәсәй империяһына ҡушыуға ҙур тырышлыҡ һалған, һәм шуның өсөн полковник исемен алған.

1734 йылдан Ырымбур экспедицияһында И. К. Кириловтың ярҙамсыһы булған. Ырымбурға нигеҙ һалыуҙа (1735), 1735—1740 йылдарҙағы башҡорт ихтилалын баҫтырыуҙа ҡатнашҡан. Ҡырғын командаларына етәкселек иткәндә, сикһеҙ ҡанһыҙлығы менән айырылып торған.

1736 йылдың 2 (13) сентябрендә Силәбе ҡәлғәһенә нигеҙ һалған.

1739 йылдан Башҡа диндәр һәм сик эштәре Комиссияһы начальнигы. Нескә һәм үтә һиҙгер аҡылға эйә булған, ҡырғыҙ-ҡайсаҡтарҙың һәм башҡорттарҙың йолаларын белгән был кеше Ырымбур крайы өсөн алыштырғыһыҙ чиновник булған. Яңы ерҙәрҙе үҙләштергәндә Тәвкилевтың ҡаҙаныштарын билдәләп, батшабикә Анна Иоанновна уға 1000 йән татар менән бергә Иҫке Балтас ауылында имение бүләк итә. Тәвкилев шулай уҡ татарҙар йәшәгән башҡа имениелар ҙа алған.
 
Уның улы Осипҡа (Йосоп) атаһынан Өфө наместниклығында 897 йән, Вятскийҙа — 1130, Рязанскийҙа — 83 крәҫтиән алған.

1742 йылда, башҡорт ихтилалдарын баҫтырғаны өсөн, Тәвкилев бригадир чинын алған, 1755 йылда генерал-майор булып киткән.

Көнсығыш мәсьәләләрен яҡшы белеүсе тип иҫәпләнгән. Көнсығыш мәсьәләлре буйынса хатта [[Екатерина II]] Тәвкилевкә мөрәжәғәт итеүе мәғлүм. Отставкаға китер алдынан Тәвкилев [[Варзино-Алексеево баҡыр иретеүсе заводы|Варзино-Алексеево баҡыр иретеүсе заводын]] төҙөгән.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* {{comment|Тәвкилевтәр һарайы|Дворец Тевкелевых}}
* {{comment|Килем|Килимово}}
* {{comment|Тирсә|Терси}}
* {{comment|Һөйәнтүҙ|Сеянтус}}
* {{comment|Тәфтиләү|Тафтиляу}}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* ''Азаматова Г. Б.'' Интеграция национального дворянства в российское общество: на примере рода Тевкелевых. — Уфа, 2008.
* ''Азнабаев Б. А.'' Интеграция Башкирии в административную структуру Российского государства (вторая половина XVI — первая треть XVIII вв.). Монография. — Уфа, 2005.
* ''Акманов И. Г.'' Башкирские восстания в XVIII веке. — Уфа, 1987.
* ''Акманов И. Г.'' За правдивое освещение истории народов. — Уфа, 1995.
* ''Бердин А. Т.'' Салават: бой после смерти. Монография. — Уфа, 2010.
* ''Буканова Р. Г.'' Города и крепости Юго-Востока России в XVIII веке. — Уфа, 1998.
* ''Витевский Н. В.'' И. И. Неплюев и Оренбургский край в прежнем его составе до 1758 года. — Т. 1. — Казань, 1889.
* ''[[Доннели Алтон Стюарт|Алтон С. Доннелли]].'' Завоевание Башкирии Россией. 1552—1740. — Уфа, 1995.
* Материалы по истории Башкортостана. Т. VI. — Уфа, 2002.
* Письмо Батырши императрице Елизавете Петровне. — Уфа, 1993.
* ''Пушкин А. С.'' История Пугачёва. Собр. соч. в 6 томах. — Т. 6. — М., 1950.
* Рапорт генерал-лейтенанта А. И. Румянцева от 20 июля 1736 г. // РГАДА. Ф. 248. Кн. 11131. Л. 737—738.
* ''Рычков П. И.'' История Оренбургская. — Уфа, 2001.
* ''Соловьев С. М.'' Чтения и рассказы по истории России. — М., 1989.
* ''Таймасов С.'' Алдар-Кусюмовское восстание и политическое положение Башкортостана в первой трети XVIII века // Ватандаш. 2008. Август. — С. 52—65.
* ''Витевский В. Н. И. И. Неплюев и Оренбургский край в прежнем его составе до 1758. Т. 1. Казань, 1897.''
* ''Дегтярев И. В. «В бору Селябском…» // Рифей: Лит.-краевед. сб. Ч., 1985.''
* ''Гудков Г. Ф. Аксаков С. Т.: семья и окружение / Г. Ф. Гудков, З. И. Гудкова. Уфа, 1990; Попов Л. По следам основателя Челябинска // Врата Рифея: Сб… М., 1996.''

== Һылтанмалар ==
* [http://башкирская-энциклопедия.рф/index.php/prosmotr/2-statya/4411-tevkelev-aleksej-ivanovich Статья в Башкирской энциклопедии]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [http://www.hrono.info/biograf/bio_t/tevkelev_ai.html Тевкелев Алексей Иванович. Биографический указатель]
* [http://www.book-chel.ru/ind.php?what=card&amp;id=3690 Тевкелев Алексей Иванович в онлайн энциклопедии Челябинска]
* [http://encycl.bash-portal.ru/tevkelevy.htm Тевкелевы в краткой энциклопедии Башкортостана] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130403065205/http://encycl.bash-portal.ru/tevkelevy.htm |date=2013-04-03 }}
* {{YouTube|Xl2t9v-5xcw|«Подлинная история генерала Тевкелева»}}
* [http://rutube.ru/tracks/3086914.html «Сеянтус»]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} ''— фильм Рияза Исхакова''
* [http://www.bashpoisk.ru/video/4224 «Тафтиляу»]{{Недоступная ссылка|date=October 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} ''— башкирская народная песня''
* [http://www.rb21vek.com/461-o-pozicionirovanii-istoricheskih-obrazov-na-primere-ai-tevkeleva.html О позиционировании исторических образов (на примере А. И. Тевкелева)]
* [http://www.rb21vek.com/499-proklyatie-proklyatogo-murzy.html Проклятие «проклятого мурзы»]
* [http://www.rb21vek.com/500-o-pamyatnikah-chelyabinsk-tema-tevkeleva.html Республика Казахстан Министерство образования и науки Комитет науки Институт истории и этнологии имени Ч. Ч. Валиханова: в казахстанских официальных научных изданиях Алексей Тевкелев в качестве национального героя не характеризуется.]
* [http://www.book-chel.ru/ind.php?id=3690&amp;what=card]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:Алфавит буйынса дипломаттар]]
[[Категория:Рәсәй илселәре]]
[[Категория:Ҡалаларға нигеҙ һалыусылар]]
[[Категория:Генерал-майорҙар (Рәсәй империяһы)]]
[[Категория:Башҡорт ихтилалдарын баҫтырыуҙа ҡатнашыусылар‎]]
[[Категория:1674 йылда тыуғандар]]
[[Категория:Ҡасимда тыуғандар]]
[[Категория:1766 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:Хәрби енәйәтселәр]]
[[Категория:Нацист енәйәтселәр]]</text>
      <sha1>o6czi5mnq5bhtapajdb1k1uirlncm9m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ҡарлуғас ояһы (Ҡырым)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>151340</id>
    <revision>
      <id>1279786</id>
      <parentid>1187101</parentid>
      <timestamp>2024-11-24T21:20:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>31336</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>1279786</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11691" sha1="5qt237w8yrn5lbfuoy5mvde9s3r3cvi" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''«Ҡарлуғас ояһы»''' ({{Lang-uk|Ластівчине гніздо}}, {{Lang-crh|Qarılğaç yuvası, Къарылгъач ювасы}}) — [[Ҡырым]]дың көньяҡ ярында, Гаспра ҡасабаһында, 40 метрлыҡ Аврора ҡаяһының Ай-Тодор морононда урынлашҡан архитектура һәм тарих һәйкәле.

«Ҡарлуғас ояһы» Ҡырымдың көньяҡ ярының эмблемаһына әүерелгән.

== Тарихы ==
[[Файл:Замок_&quot;Ласточкино_гнездо&quot;,_Ялта,_АР_Крым.jpg|мини|Диңгеҙҙән күренеш]]
[[1835 йыл]]да Ай-Тодор морононда, боронғо грек ҡоролмаһы урынында, маяҡ төҙөлә. Уның инициаторы Ҡара диңгеҙ флоты командующийы генерал Лазарев була&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://xn-----6kcbqggkggtcllvchedg5cwa0j.xn--p1ai/|title=Сайт музея &quot;Ласточкино гнездо&quot;|author=|date=|publisher=}}&lt;/ref&gt;.

Беренсе ағас ҡаралтылар [[1877]]—[[1878 йыл]]ғы [[Рус-төрөк һуғыштары|Рус-төрөк һуғышы]]нан һуң отставкалағы рус генералы өсөн төҙөлә. Уны билдәле рәссам-маринистар: [[Айвазовский Иван Константинович|И.]] [[Айвазовский Иван Константинович|К. Айвазовский]], Л. Ф. Лагорио, А. П. Боголюбов эштәрендә, шулай уҡ шул ваҡыттағы фотоһүрәттәрҙә күрергә мөмкин.

Был ғәжәйеп дачаның икенсе хужаһы [[Ливадия һарайы]] табибы А. К. Тобой була. Уның тураһында мәғлүмәт бик аҙ. Вафатынан һуң бер аҙ ваҡыт тол ҡалған ҡатыны идара итә һәм участкаһын Мәскәү сауҙәгәре Рахманинаға һата. Ул иҫке бинаны һүтеп, «Ҡарлуғас ояһы» тип атап, ағас замок һалдырта.

&quot;Ҡарлуғас ояһы&quot;ның бөгөнгө күренешен Ҡырымда ял итергә яратҡан рус нефть сәнәғәтсеһе П. Л. Штейнгель (Рәсәй тимер юлдары төҙөүсе билдәле барон Рудольф Штейнгелдең туғаны) тыуҙыра. Ул Аврора ҡаяһында дача участкаһы һатып ала һәм унда [[Рейн]] ярҙарындағы урта быуат ҡоролмаларын хәтерләткән романтик замок төҙөргә ҡарар итә. [[1911 йыл]]да яңы йорттоң проектын эшләргә инженер һәм скульптор, архитектор Владимир Шервудтың улы Леонид Шервудҡа заказ бирә.

Иҫке ағас бина һүтелә һәм [[1912 йыл]]да уҡ Монастыр-Буруны армытының тығыҙ майҙансығында үҙенсәлекле готика замогы тора. Архитектор, участканың бәләкәй булыуынан сығып, киртләсле композиция эшләй. 12 метр бейеклегендәге йорт киңлеге — 10, оҙонлоғо 20 метр булған нигеҙҙә ултыра. «Ҡош» күләменә эске төҙөлөшө лә яуап бирә: ал яҡ, ҡунаҡ бүлмәһе, баҫҡыстар һәм ҡая өҫтөнән күтәрелгән ике ҡатлы башняла урынлашҡан ике йоҡо бүлмәһе. Бинаһы янында баҡса була.

[[Беренсе донъя һуғышы]] башында биләмәне Мәскәү сауҙагәре Павел Григорьевич Шелапутин һатып ала һәм замокта ресторан аса. Тиҙҙән ул вафат була, ресторан ябыла. Бина сауҙәгәр Рохмановаға күсә һәм ул замоктың интерьерын неоготик стилдән боронғо рус стиленә үҙгәртә.

Граждандар һуғышы йылдарында «Ҡарлуғас ояһы» ташландыҡ хәлдә була. [[1920 йыл]] һуңында, ярымутрауҙа совет власы урынлаштырылғандан һуң, элекке шәхси биләмәләр Ҡырым совхоздарының Баш идаралығы ҡарамағына бирелә.

[[1927 йыл]]да Ҡырымда көслө ер тетрәү була. Замок аҫтындағы ҡаяда тәрән ярыҡтар барлыҡҡа килә. Ҡаяның бер өлөшө баҡса менән бергә убылып төшә, ә күҙәтеү майҙаны упҡын өҫтөндә тороп ҡала, әммә бина зыян күрмәй тиерлек.

[[1930 йыл]]дарҙа бында урындағы «Жемчужина» ял йортоноң уҡыу залы урынлаша, әммә тиҙҙән ҡоролманы авария хәлендә тип таныйҙар һәм ябалар.

Тергеҙеү эштәре [[1960 йыл]]дар аҙағында башлана. Ҡая нығытыла, замок нигеҙенә тимер-бетон плиталар һалына, бина үҙе реставрациялана. Ул Ҡырымдың танылған символына әүерелә&lt;ref&gt;[http://ukrainian.su/kurortnyie-rayonyi-kryima/lastochkino-gnezdo.html Ласточкино гнездо] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190524183452/http://ukrainian.su/kurortnyie-rayonyi-kryima/lastochkino-gnezdo.html |date=2019-05-24 }}&lt;/ref&gt;

Реконструкциянан һуң, [[2002 йыл]]да «Ҡарлуғас ояһы» ҡабаттан асыла. Тәүҙә унда итальян рестораны урынлаша, ә һарай диуарҙары эргәһендә Ҡырым сувенирҙарының ҙур баҙары эшләй.

[[2011 йыл]]дың июлендә милли әһәмиәткә эйә тарих һәм архитектура ҡомартҡыһы. муниципаль милеккә тапшырыла һәм «„Ҡарлуғас ояһы“ һарай-ҡәлғәһе» Ҡырым республикаһы учреждениеһына әйләнә . Шунда уҡ бында «Архип Куинджиҙың тылсымлы донъяһы» күргәҙмәһе асыла һәм унда «Днепрҙа айлы төн» картинаһы күрһәтелә&lt;ref name=&quot;BSNews&quot;&gt;&lt;span class=&quot;citation&quot;&gt;&lt;span lang=&quot;und&quot;&gt;[http://www.blackseanews.net/read/21932 Во дворце «Ласточкино гнездо» открылась выставка работ Архипа Куинджи]&lt;/span&gt;&lt;span class=&quot;hidden-ref&quot; style=&quot;display:none&quot;&gt;''' &lt;span class=&quot;ref-info&quot; style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;на неопределённом языке&quot;&gt;(неопр.)&lt;/span&gt;'''&lt;/span&gt;. Black Sea News. &lt;small&gt;Дата обращения 10 декабря 2011.&lt;/small&gt; &lt;small&gt; 29 февраля 2012 года.&lt;/small&gt;&lt;/span&gt;&lt;/ref&gt;. 1,5—2 ай һайын сәнғәт, археология һәм крайҙы өйрәнеү күргәҙмәләре алмашынып тора&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://lastochkinognezdo.com.ua/ru/|title=Официальный сайт «Ласточкино гнездо»|accessdate=2015-03-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150523235621/http://lastochkinognezdo.com.ua/ru|archivedate=2015-05-23}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150523235621/http://lastochkinognezdo.com.ua/ru |date=2015-05-23 }}&lt;/ref&gt;.

[[2013 йыл]]да нигеҙ плитаһында ярыҡ булыуы асыҡлана һәм көҙөн реконструкция — ҡаяны нығытыу буйынса проект эштәрен башҡарыу өсөн туристарҙы индереү туҡтатыла.

«Ҡарлуғас ояһы»н реконструкциялауҙың сираттағы этабы [[2017 йыл]]дың йәй башында үткәрелә

Әлеге ваҡытта һарай авария хәлендә һәм реставрациялауҙы көтә. Диңгеҙ өҫтөнлә торған балкон, «абсолют авария хәүефе тыуҙыра», ти Ҡырым Республикаһының мәҙәниәт министры Арина Новосельская. Ремонт эштәре башланғас, һарай тулыһынса ябыласаҡ.

Бина аҫтындағы ҡаяны нығытыу ауыр буласаҡ, сөнки унда нығытыу материалы күберәк индерегән һайын ул ауырыраҡ була бара, киңәйә һәм ярыла&lt;ref&gt;[http://realty.vesti.ru/news/show/id/31004 Символ Крыма может рухнуть в море] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160117065700/http://realty.vesti.ru/news/show/id/31004 |date=2016-01-17 }}&lt;/ref&gt;.

[[2015 йыл]]дың 17 октябрендә РФ Хөкүмәте «Ҡарлуғас ояһын» федераль әһәмиәттәге мәҙәни мираҫ объекттары исемлегенә индереү тураһында ҡарар ҡабул итә&lt;ref name=&quot;ОКНФЗ-ПРФ&quot;&gt;[http://government.ru/media/files/XnNawtIgNdGfkAMwq9cweD5tE4N6miAy.pdf Распоряжение Правительства РФ от 17 октября 2015 г. № 2073-р]&lt;/ref&gt;.
&lt;br&gt;
{| class=&quot;graytable&quot; style=&quot;text-align:center&quot;
 |+
 | width=&quot;20%&quot; |[[Файл:Lastockino_gnezdo_(XIX).jpg|центр|безрамки|273x273пкс]]
 | width=&quot;20%&quot; |[[Файл:Lastochkino_Gnezdo_(Prokudin-Gorsky).jpg|центр|безрамки|250x250пкс]]
 | width=&quot;20%&quot; |[[Файл:Crimea2K.jpg|центр|безрамки|300x300пкс]]
|-
 |«Ҡарлуғас ояһы» ([[XIX быуат]])
 |XX быуат башында Ай-Тодор мороно төҙөлөшө [[М. Прокудин-Горский]] фотоһы
 |«Ҡарлуғас ояһы», 1925 й. Ер тетрәүгә тиклем
|}
[[Файл:Swallow's_Nest_(Crimea)_2007_vertical.JPG|мини|«Ҡарлуғас ояһы» һәм Ай-Тодор морононоң хәҙерге күренеше]]
&lt;br&gt;

== Кинематографияла ==
{{Колонки}}
* Десять негритят (фильм)
* Академия пана Кляксы (фильм)
* Забытая мелодия для флейты
* Путешествие пана Кляксы (фильм)
* Синяя птица (фильм, 1976)
* Мио, мой Мио (фильм)
* Первый удар (фильм) (эпизодтарҙың береһендә [[Джеки Чан]] «Ҡарлуғас ояһы» фонында төшкән)
* Зимнее танго, мини-сериал
* Ищу жену с ребёнком, мини-сериал
* Гамлет. XXI век
* Ласточкино гнездо (сериал). Рәсәй, 2012 йыл{{Ябыҡ-сик}}

== Иҫкәрмәләр ==
[[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]]
[[Категория:Алфавит буйынса Рәсәйҙең мәҙәни мираҫы объекттары]]
[[Категория:Ялта]]</text>
      <sha1>5qt237w8yrn5lbfuoy5mvde9s3r3cvi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Агарта</title>
    <ns>0</ns>
    <id>153198</id>
    <revision>
      <id>1279790</id>
      <parentid>1061573</parentid>
      <timestamp>2024-11-25T08:15:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>31336</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>1279790</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3464" sha1="917e8sjkc39uzrcdhgtcxfuk4xvf36u" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Агарта''' —  [[Грузия]]ла, Кахети өлкәһенең Тушети төбәгендәге Ахмет муниципалитеты территорияһында урынлашҡан. 

Шенаконан Агеураға тиклем йәйәүлеләр юлы. Агарта общинаһы Тушети төбәгендә иң мөһим ауылдарҙың береһе. Төньяҡ Кавказ сиге һыҙығы буйында урынлашҡан.  

Агарта [[2018 йыл]]да Тушети хөкүмәте ҡарары менән дәүләт әһәмиәтендәше  милли ҡомартҡыһы статусын ала&lt;ref&gt;[https://matsne.gov.ge/ka/document/view/2323632?publication=0 საქართველოს მთავრობის დადგენილება №364, 2018 წლის 10 ივლისი, ქ. თბილისი, კულტურული მემკვიდრეობის ზოგიერთი უძრავი ძეგლისათვის ეროვნული მნიშვნელობის კატეგორიის განსაზღვრის შესახებ]&lt;/ref&gt;.

== Урынлашыуы ==
Уртаса ауышлыҡтағы тау битләүендә урынлашҡан, 10 -ға яҡын  торлаҡ йорт бар. Дүрт башня ғына әллә ней юғалтыуһыҙ һаҡланған. Уларҙың  алты ҡат бейеклегендәгеһе әле лә тора, әммә  ныҡ туҙған, хатта ситтәре емерелә. Дүрт башняның да иҙәндәре ағастан эшләнгән, асамайҙарының бағана конструкцияларының ҡалдыҡтары һаҡланған. 
&lt;br /&gt;

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==

* აგეურთის კოშკი
*[https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%94%E1%83%A0%E1%83%9D%E1%83%95%E1%83%9C%E1%83%A3%E1%83%9A%E1%83%98_%E1%83%9B%E1%83%9C%E1%83%98%E1%83%A8%E1%83%95%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%9A%E1%83%9D%E1%83%91%E1%83%98%E1%83%A1_%E1%83%99%E1%83%90%E1%83%A2%E1%83%94%E1%83%92%E1%83%9D%E1%83%A0%E1%83%98%E1%83%98%E1%83%A1_%E1%83%99%E1%83%A3%E1%83%9A%E1%83%A2%E1%83%A3%E1%83%A0%E1%83%98%E1%83%A1_%E1%83%A3%E1%83%AB%E1%83%A0%E1%83%90%E1%83%95%E1%83%98_%E1%83%AB%E1%83%94%E1%83%92%E1%83%9A%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%98%E1%83%A1_%E1%83%A1%E1%83%98%E1%83%90 Список недвижимых памятников культуры национального значения]

== Әҙәбиәт ==

== Интернет ресурстары ==

* [https://nationalparks.ge/ka/site/tushetinp/toSeeInner/40 ნასოფლარი აგეურთა]{{Недоступная ссылка|date=November 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [http://www.memkvidreoba-gis.gov.ge/Home/Immovable/23068 დასახლება აგეურთა] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190707035622/http://www.memkvidreoba-gis.gov.ge/Home/Immovable/23068 |date=2019-07-07 }}
* [https://www.heritagesites.ge/ka/news_item/242 აგეურთა-ეროვნული მნიშვნელობის ძეგლი]

== Һылтанмалар ==
{{Иҫкәрмәләр}}
[[Категория:Страницы с непроверенными переводами]]
[[Категория:Грузияның мәҙәни мираҫы]]</text>
      <sha1>917e8sjkc39uzrcdhgtcxfuk4xvf36u</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шеңжан (Көнсығыш Төркөстан) тарихы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>161182</id>
    <revision>
      <id>1279769</id>
      <parentid>1267519</parentid>
      <timestamp>2024-11-24T12:35:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>31336</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>1279769</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="89558" sha1="osh5zs3x1phpuive8viltuwgkjhnq23" xml:space="preserve">{{Ук}}

== Иртә тарихы ==
Төбәк территорияһында [[энеолит]] керамикаһы (б. э. т. VI меңйыллыҡ) табылыуы был ерҙә йәшәгән халыҡтың [[Урта Азия]] һәм [[Яҡын Көнсығыш]] менән тығыҙ бәйләнешен күрһәтә.

[[Бронза быуаты]]нда (б. э. т. III меңйыллыҡ) төбәк биләмәләренә көнбайыштан Афанасьев мәҙәниәтлеарий малсылыҡ ҡәбиләләре үтеп инә. Улар ата-бабаларын ҡурғандарға (Тарим мумиялары, Черчен кешеһе) ерләнгән. Уларҙың вариҫтары антик авторҙарға тохарҙар, ә ҡытайҙарға — юэчжи булараҡ билдәле булған. Улар [[Ҡашғар]], Турфан һәм Хотан ҡалаларын төҙөгән. Тохарҙарҙан көнсығышҡа табан (Ганьсу) үсүндәр йәшәгән.

== Һун империяһы (б. э. т. 209—155 й.) ==
Б. э. т. II быуатта Модэ етәкселегендә көнсығыштан килгән һунну армиялары тохарҙарҙы өлөшләтә яулап алған, өлөшләтә көнсығыш армия менән Урта Азияға ҡыҫырыҡлап сығарған. Бер нисә тиҫтә йыл үтеүгә һундарҙың һөжүме кире ҡағылған, ә тохарҙар ҡытайҙарға [[Бөйөк Ебәк юлы|Бөйөк ебәк юлын]] асыуҙа ярҙам күрһәткән. Б. э. т. I быуатҡа тохарҙар [[буддизм]]ды&lt;ref&gt;[http://www.berzinarchives.com/web/ru/archives/study/islam/historical_interaction/overviews/history_east_turkestan_buddhism.html Исторический очерк о буддизме и исламе в Восточном Туркестане].&lt;/ref&gt; ҡабул итә. Тохар теле Көнсығыш Төркөстандың оазистарында VIII быуатҡа тиклем һаҡланған.

== Ҡытай составына беренсе инеүҙәре ==
[[Файл:Hanbanchaochushixiyukoko.gif|справа|мини|Бань Чаоның көнбайыш крайын яулау]]
I быуат аҙағында Бань Чао хәҙерге шеңжан биләмәләрен баҫып ала һәм үҙенең [[Хань (династия)|Хань]] ҡытай империяһына ҡуша. Империяла төбәк менән идара итеү өсөн административ структуралар булдырыла, һәм улар, Хань империяһы һәләк булғандан һуң да, уның вариҫы булып ҡалған дәүләттәрҙә лә, эшләүен дауам иткән.

== Сяньби империяһы (93-224) ==
93 йылда Их-Баян эргәһендәге алышта ханьлылар, сяньби, динлин һәм чешистар коалицияһы һуннуларҙы ҡыйрата, бынан һуң Сяньбиҙар һун ерҙәрен биләй, ә һундарҙың күпмелер өлөшө сяньби составына үтеп инә. II быуат уртаһында юлбашсы Таньшихуай сяньби-монголдарҙы берләштерә, ә 155 йылда һуннуларға шундай һөжүм яһай, һунну этносы дүрт тармаҡҡа тарҡала. Шеңжандағы элекке һунну ерҙәре сяньби контроле аҫтына күсә. III быуат уртаһында сяньби державаһы тарҡала.

== Жужань ҡағанаты (330—555) ==
234 йылда Сяньби империяһы бер нисә өлөшкә бүлгеләнгән, әммә Нирун-монголдар (Жужань ҡағанаты, Нирун ҡағанаты) Сяньби империяһының бөтә территорияһын тиерлек биләгән, ә сяньби телле Тобаслылар ҡытай йылғаһы [[Янцзы|Янцзыға]] тиклемге ерҙәрҙе баҫып алған. Нирундың көнбайыш сиктәре Балхаш күленә тиклем һуҙылған була һәм эфталиттар Нирун ҡағанатының вассалы булып китә.&lt;ref&gt;Grousset (1970), стр. 67.&lt;/ref&gt;

== Төрки ҡағанаты (552—745) ==
Төрки ҡағанат Бөйөк Даланың Европанан алып Ҡытайға тиклем иҫ киткес киң территорияларына тиклем үҙенең власын таратҡан. Тап ошо осорҙа Шеңжандың төркиләшеү процесы башлана. 603 йылда Төрки ҡағанат көнбайыш һәм көнсығыш өлөшкә (Көнсығыш-төрки ҡағанат) тарҡалған, һәм был төбәктең — Көнсығыш Төркөстан тигән тарихи исеме оҙаҡ йылдарға алдан билдәләнгән.

Әммә төрки ҡәбиләләренең һөжүме урындағы мәҙәни традицияларҙың үҫешен тотҡарлай алмай. VI быуатта Турфандың тирә-яғында Мең Будда Мәмерйә Ҡорамдары төҙөлә башлай&lt;ref&gt;[http://www.svali.ru/catalog~194~51573~index.htm Турфан, Синьцзян-Уйгурский автономный район — климат, описание].&lt;/ref&gt;

== Тан империяһы составында ==
[[Файл:Emperor_Taizong's_campaign_against_Xiyu_states.svg|справа|мини|Көнбайыш крайҙы Тан империяһының яулап алыуы]]
VII быуат уртаһында Шеңжан биләмәһе ҡытай [[Тан династияһы|Тан империяһы]] составына ингән, һәм VIII быуат уртаһына, Ань Лушань фетнәһе үҙәк Ҡытайға алыҫ гарнизондарҙан ғәскәр саҡырыу кәрәклегенә килтергәнгә тиклем, уның контроле аҫтында ҡалған.

== Ҡытайҙарҙан монголдарға тиклем ==
745 йылда Уйғыр ҡағанаты барлыҡҡа килгән, уның үҙәге хәҙерге [[Монголия]] биләмәләрендә урынлашҡан булған. IX быуат уртаһына ул көсһөҙләнә башлай. 840 йылда ҡағанатты йәнәсәй ҡырғыҙҙары тар-мар иткән. Уйғырҙар көньяҡҡа, көньяҡ-көнбайышҡа һәм көнбайышҡа ҡасып киткән. Көньяҡ-көнбайышҡа күсеүселәр хәҙерге ҡытай провинцияһы Ганьсу территорияһында Уйғыр Кянсуй (Ганьчжоу) дәүләте булдыра. Көнбайышҡа күсеп китеүселәр, тарихтан билдәле булыуынса, 500 йыл самаһы йәшәгән уйғыр будда дәүләтен (Уйғыр дәүләте Идикут) төҙөгән. Был илдең баш ҡалалары Koчо (Турфан) һәм Бешбалыҡ булған. Бынан тыш, урындағы ултыраҡ уйғырҙар яҡынса ошо уҡ ваҡытта башҡа төрки халыҡтары менән берлектә баш ҡалаһы [[Ҡашғар|Ҡашғарҙа]] урынлашҡан бик ҙур Ҡараханиҙар дәүләтен булдырған. Шулай итеп, I меңйыллыҡ аҙағында Тарим бассейнында һәм Жунгарияла раҫланып, төрки телле ҡәбилә союздарының береһе, [[Уйғырҙар|уйғырҙар,]] төбәктең төп халҡына әйләнә.

XII быуат башында төньяҡ Ҡытай территорияһында урынлашҡан Ляо кидань империяһы ҡолатылғандан һуң, кидандарҙың бер өлөшө, ҡараханиҙарҙы тар-мар итеп, көнбайышҡа китә, һәм уларҙың биләмәләрендә Көнбайыш Ляо дәүләтен барлыҡҡа килтерә.

== Монголдар осоро ==
[[Файл:Yarkand-tumbas-reyes-d06.jpg|справа|мини|250x250пкс|&lt;small&gt;Яркенд ханлығы хакимдары кәшәнәһе (1514—1679)&lt;/small&gt;]]
[[Монгол империяһы]] составына ингән Уйғырстан (Идикуттар Уйғыр дәүләте —үҙ теләге менән, ә Ҡараханиҙар Уйғыр дәүләте — хәрби интервенция юлы менән), ә [[:ru:XIII век|XIII]] [[XIII быуат|быуаттан,]] империяны Сыңғыҙхан вариҫтары үҙ-ара бүлешкәндән һуң, тулыһынса тиерлек икенсе улы улусына — Сығатайға эләгә. Тап шуға күрә иҫке уйғыр телен сығатай теле тип атайҙар. Илдең көнсығыш өлөшө генә — Турфан һәм Кумул [[Үгеҙәй]]— Сыңғыҙхандың Бөйөк хан тип иғлан ителгән өсөнсө улының улусына ингән.
[[Файл:Могулистан.png|мини|350x350пкс|Могулистан]]
[[Файл:Mongolia_XVI.png|мини|XIV-XVII быуаттарҙа монгол дәүләттәре : Монгол ҡағанаты, Ойрат ханлығы һәм Могулистан]]
[[XIV быуат]] урталарында Сығатай улусынан Уйғырстан территорияһын ҡаплаған Моголдар дәүләте (Моголистан) бүленеп сыҡҡан. «Могол» һүҙе «монгол» һүҙенең этник вариҫы түгел, ә уның династия вариҫы була тиер кәрәк. Йәғни Моголистандың төп халҡы төрки телле халыҡ, дөрөҫөрәге, уйғырҙар булған, әммә уларҙың хакимдары үҙҙәрен монгол хандары нәҫеленән тип һанаған. Моголистандың баш ҡалаһы тип элекке Идикут Уйғыр дәүләтенең баш ҡалаһы булған Бешбалыҡ иғлан ителә.

[[XIV быуат]] ойраттар көньяҡҡа күсә һәм 1399 йылда Ойрат ханлығын булдыра. Ваҡытлыса Шенжандың төньяҡ өлөшөн юғалтһалар ҙа, уйғырҙар илдең көнсығышын, һуңғараҡ исламлашҡан Турфан һәм Кумулды, үҙҙәренә ҡайтара алғандар. «Әхмәттең өлкән улы — Мансур, атаһы үлгәндән һуң, Турфанда, Ҡарашәһәрҙә һә Кучала Уйғырстан хаким булып танылған».

[[XVI быуат]]та Уйғырстан яңы исемгә: Мәмләкәт- һәм Могулистан (Моголистан дәүләте) эйә була. Яркенд был дәүләттең баш ҡалаһы тип иғлан ителә.

[[XVI быуат|XVI]]—[[:ru:XVII век|XVII]] [[XVII быуат|быуаттарҙа]] илдең сәйәси тормошо башлыса ислам дине руханиҙары — хожалар эшмәкәрлеге аша билдәләнеүе Уйғыр дәүләте үҙенсәлеге булып тора. Хожаларҙың ике ислам сектаһы — «аҡтауҙар» һәм «ҡаратауҙар» ике быуат дауамында Уйғырстанда йоғонтоло булыу көнсөл көрәш алып барған. XVII быуат аҙағында власҡа аҡтауҙар лидеры — Аппаҡ Хожа килә. Әммә оҙаҡҡа һуҙылған низағтар Уйғырстандың бөтә территорияһы жунғарҙар йоғонтоһо аҫтында ҡалырлыҡ уңайлы нигеҙ бирә. Уйғырстандан төньяҡта етерлек көскә эйә Жунғар ханлығы, көньяҡта — Жунғарҙарға буйһонған Моголия Уйғыр дәүләте булған.

== Цинь дәүере ==
[[Файл:Battle_of_Tonguzluq.jpg|мини|300x300пкс|Цин хәрби етәксеһе Жао Хуэй Яркендҡа ([[1758 йыл|1758]]) уңышһыҙ һөжүм яһарға тырыша]]
[[Файл:The_Lifting_of_the_Siege_of_the_Black_River_(Khara-Usu).jpg|мини|300x300пкс|Хара-Усеҙа уйғырҙар ҡамауға алған Жао Хуэй командалығындағы цин ғәскәре ҡамауҙы йырып сыға ([[1759 йыл|1759]]) ]]
[[Файл:Battle_of_Qos-Qulaq.jpg|мини|300x300пкс|Минь Жуй Йыһан хожаны тар-мар итә ([[1759 йыл|1759]])]]
XVII быуатта Мин ҡытай империяһын [[Цин империяһы]]н барлыҡҡа килтереүсе маньжурҙар баҫып ала. XVII быуат аҙағында Көнсығыш Азия далаларында гегемония өсөн маньжурҙар һәм жунһарҙар араһында һуғыштар башлана. XVIII быуат уртаһында [[Жунғар ханлығы]] тулыһынса тар-мар ителә, ә уның территорияһын Цин империяһы баҫып ала&lt;ref&gt;[http://tarikh.kz/kazahskoe-hanstvo-feodalnaya-razdroblennost/gibel-dzhungarskogo-gosudarstva/ Гибель Джунгарского государства] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170404152902/http://tarikh.kz/kazahskoe-hanstvo-feodalnaya-razdroblennost/gibel-dzhungarskogo-gosudarstva/ |date=2017-04-04 }}. История Казахстана&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.kazakh.ru/news/articles/?a=741 Гибель Джунгарского ханства] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170909095457/http://www.kazakh.ru/news/articles/?a=741 |date=2017-09-09 }}. Казах.ру&lt;/ref&gt;.

Шеңжандың көньяҡ өлөшөнөң яҙмышы үҙ-ара низағтарҙы баҫҡынсылар оҫта файҙаланыуы арҡаһында алдан хәл ителгән була. Ойрат (жунғар) халҡы юҡ ителеп йә ҡасып бөткәнлектән, бөтә Шеңжан территорияһында ҡаршылыҡ күрһәтеү көстәре менән билдәле уйғыр дин әһеле — аҡтауҙар сектаһы лидеры — Аппаҡ Хожа вариҫтары — туғандар Борханеддин менән Хожа Йыһан етәкселек иткән. Әммә көрәш башланған осорҙан бирле уларға Яхъя Хожа етәкселегендә ҡаратауҙар ҡаршы торған.

Ағалы-энеле Борханеддин һәм Хожа Йыһан үҙҙәренең сәйәси дошмандарын юҡ итә, ләкин Уйғырстан халҡын тышҡы ҡурҡыныстан һаҡлап ҡалыр өсөн берләштерә алмай. Борханеддин һәм Хожа Йыһан Шенжанды маньчжур ғәскәре баҫып алғанда уҡ, тыуған ерҙәре ойраттарға буйһонғанын белһәләр ҙә, ойраттарға хәлдәренән килгәнсе ярҙам иткән. Улар маньчжур оккупацияһы — ойрат йоғонтоһона ҡарағанда күп тапҡыр ҡурҡынысыраҡ һәм хәүефлерәк икәнен аңлағандар. [[1758 йыл]]да Хожа Йыһан Батур хан исеме аҫтында үҙен Уйғырстан хакимы тип иғлан итә. Ҡайһы бер ҡалаларҙа артабан ҡытайҙар яғына күскән уйғыр милләтле сәйәси дошмандары булһа ла, дөйөм алғанда, ул хәл менән идара итә алған. Уйғырстандың көньяғына яҡынлашҡан маньчжур ғәскәрҙәр «Куча, Шаяр һәм Сайрам ҡалаларын баҫып ала. Аксу һәм Уч-Турфанда Чжао Хойға ошо ҡалаларҙы биргән урындағы бәктәр Борханеддин һәм Хожа Йыһанға ҡаршы сыға…» [[1759 йыл|1759 гйылдың]] август аҙағына Яркенд, Ҡашғар ҡалалары бирелә.

Шулай итеп, Борханеддин һәм Хожа Йыһандың Уйғырстан бойондороҡһоҙлоғон яҡлап ҡалыу ынтылыштары уңышһыҙ тамамлана. Тарҡалыштың төп сәбәбе уйғыр лидерҙары араһында берҙәмлек булмауҙа.

Маньчжур феодалдары Жунғарҙы һәм Көнсығыш Төркөстанды яулап алыуы һөҙөмтәһендә ике өлкә лә Цин империяһының колонияһына әүерелә һәм [[1760 йыл]]да яһалма рәүештә айырым хәрби-административ берәмек— [[Шеңжан-Уйғыр автономиялы районы|Шеңжан]] империя наместниклығы итеп атала (''Яңы сик'', йәки Я''ңы территория'').

Наместниклыҡ барлыҡҡа килгән 1760 йылда уҡ Ҡашғарҙа ҙур ихтилал тоҡана. Биш йылдан көньяҡта, Уч-Турфан халҡы, бер нисә ай дауамында ҡораллы көрәш алып барған. Ихтилал етәксеһе Рәхмәтулла була. Уйғыр халҡының сығыштарын баҫтырып, маньчжур-ҡытай оккупацион властары уйғыр халҡының бер өлөшөн көньяҡтан төньяҡҡа көсләп күсерә. Был акция ике маҡсатты эҙәрлекләй. Беренсенән, был әүҙем көрәшселәрҙе һөргөнгә оҙатыу булған. Икенсенән, миллиондан ашыу ойраттарҙы юҡ итеп, маньчжур-ҡытай властары уйғырҙар хеҙмәтен ҡулланып, төньяҡ Уйғырстанда урынлашҡан оккупацион армияһын хеҙмәтләндереү юлын эҙләгән. Нәҡ шул ваҡытта күсереп килтерелгән уйғырҙарҙы маньчжур һүҙе «таранчи», йәғни «һабансы» тип атағандар.

Уйғырҙарҙың бойондороҡһоҙлоҡ өсөн сығыштары даими булып тора. XVIII—XX быуаттарҙа 400 самаһы була. Шуныһы ҡыҙыҡ: азатлыҡ көрәшен «аҡтауҙар» ҙа, «ҡаратауҙар» сектаһы вәкилдәре лә етәкләй. Ҙур, «хожалар ихтилалы» тип аталған ихтилалдар XIX быуатта [[1814 йыл]]да Тилл-ҡарый, [[1816 йыл]]да Зияутдин, [[1818 йыл]]да Йыһангир хожа етәкселегендә тоҡана, һәм ул [[1826 йыл|1826]]—[[1828 йыл|1828 йылдарҙа]] икенсе тапҡыр (Йыһангир хожа ихтилалы) ҡаршылыҡ күрһәтеү көстәре ойоштороуға өлгәшә. Уйғырстандың көньяғында мөһим стратегик пункттарҙы, Ҡашғарҙы, Яркендты, Хотанды, Янғиғисарҙы, яулап, Йыһангир хожа килергә тырыша, Аксу, Ҡарашар, Кучар, Уч-Турфанға һөжүм итергә тырыша, әммә һөҙөмтәһеҙ. Хәл иткес алышта еңелеп, Йыһангир хожа ҡулға алына, [[Пекин]]да язаға тарттырыла. Тикшеренеүселәр билдәләүенсә, &quot;Вэй Юань мәғлүмәте буйынса, уйғыр баш күтәреүселәрен маньчжур карателдәре аяуһыҙ ҡанһыҙлыҡ менән язалаған. Ул «Күпме дошман үлтерелде, 4 меңен тере тоттоҡ». Әммә Йыһангир хожа ихтилалы әһәмиәте бик тәьҫирле. Ч. Вәлиханов яҙыуынса, «Йыһангир ихтилалынан һуң азия халҡы алдында еңелмәҫ кеүек тойолған ҡытайҙарҙың көсһөҙ икәне күренде. Ҡашғар илһөйәрҙәренең Ватандарына азатлыҡ һәм үҙаллылыҡ яулау хаҡында яңы һәм көслө өмөтө уянды, рухы нығынды». Ике йылдан, [[1830 йыл]]да, Йыһангир хожаның ҡустыһы — Йософ хожа, яңы хәрәкәт ойоштороп, Коканд территорияһынан Уйғырстанға юллана. Ул Ҡашғарҙы һәм Янғиғисарҙы азат итә. Әммә артабан Йософ хожа Кокандҡа ҡайтырға мәжбүр була. 17 йыл үткәс, [[1847 йыл]]да билдәле уйғыр эшмәкәре Вәлихан Тура шулай уҡ Ҡашғарҙы һәм Янғиғисарҙы азат итә, әммә һөжүмйәйелдерә алмай.

[[1851 йыл|1851 йылдың]] июлендә Рәсәй һәм Цинь империялары Кулжа килешеүенә ҡул ҡуйғандан һуң, был ике илдең мөнәсәбәттәре һиҙелерлек яҡшырҙы, әммә уйғыр халҡы яҙмышында сағылманы. Һаман да иҙелеү дауам иткәнлектән, уйғыр хожалары [[1855 йыл]]да тағы ла Ҡашғарҙы алырға маташа. Һәм бындай ынтылыштар 1856—1857 йй. ла дауам итә.

[[1864 йыл|1864 йылдың]] йәйендә Уйғырстандың үҙәгендә урынлашҡан Кучар халҡы күтәрелә. Илдең көньяғында, Ҡашғар, Яркенд, Хотанда, сыуалыштар булды. Ихтилал төньяҡҡа күсә, Илий крайына күсә, шулай итеп бөтә ил тиерлек ваҡиғалар солғанышында ҡала. Әммә, үҙ-ара ыҙғыш, берҙәм маҡсатты аңламау уңыштарҙы юҡҡа сығара. Ихтилалдың башланғыс осоронда, 1864 йылда, хәрәкәт лидеры тип Кучар хакимы— «ҡаратаулы» Рәшиддин таныла. Хан хожа титулын алғас, ул кисекмәҫтән ихтилал базаһы киңәйтеү сараһын күрә, һәм ниәтен тормошҡа ла ашыра. Әммә [[1866 йыл]]да «аҡтаулы» Бозроҡ хожа эмиграциянан Ҡашғарға ҡайтҡас, низағ яңыра. Шул уҡ ваҡытта 1866 йылда Алаһан үҙен Илий крайы [[солтан]]ы тип иғлан итә. Һөҙөмтәлә Уйғырстан ваҡ биләмәләргә бүленгән.

Биш дәүләт булдырыла: Кучар ханлығы, Ҡашғар ханлығы, Хотан ислам дәүләте, Өрөмсө солтанаты, Илий солтанаты. Уйғыр сәйәси эшмәкәрҙәре илде берләштереү кәрәклеген аңлай, әммә шәхси амбициялары арҡаһында үҙ-ара килешә алмай. Кучарҙағы ихтилал етәксеһен — Рәшиддин хожаны (Хан хожа) ҡашғар эшмәкәрҙәре танымай, ә Ҡашғар хакимы — Бозроҡ хожа Уйғырстандың башҡа өлөштәре лидерҙары араһында абруй менән файҙаланмаған. Элегерәк Кокандтан килгән Ҡашғарҙың хәрби түрәләренең береһе Яҡуп бәк милләтте берләштереүсе ролен үҙ өҫтөнә ала. Армияны көсәйтеү буйынса саралар үткәреп, уның ярҙамында ҡайһы бер ыҡҡа килмәгән хожаларҙы алып ташлап сумел устранить, илде берләштерә алған. Уйғырстан биләмәләрендәге бөтә дәүләт ойошмалары образования Яҡуп бәк дәүләте составына ингән. Был дәүләт 1865 йылда иғлан ителә һәм Йеттишар (ете ҡала дәүләте) тип атала. Ул ғәмәлдә булғанда, Уйғырстан 13 йыл осорҙа бойондороҡһоҙ дәүләт була. [[1870 йыл]]да Яҡуп бәк Йеттишар дәүләтенә Өрөмсө солтанатын да ҡуша алған.

Илий (Таранчи) солтанатын [[1871 йыл]]да Рәсәй империяһы ғәскәрҙәре баҫып ала. Уйғырҙар һәм урыҫтарҙың хәрби бәрелештәре 1870 йылда башлана. «Хәрби хәрәкәттәр асыуға ҡызай ырыуы ҡаҙаҡтарының 1870 йыл аҙағында Кулжаға күсеүе сәбәп була. Кызайлыларҙың улус идарасыһы прапорщик Тазабектың 1871 йылдың апрелендә Кулжаға ҡасып китеүе һәм Илий солтанатының тәғәйенлән ваҡытта уны бирергә теләмәүе генерал мәжбүр Колпаковскийға сик буйы отрядтарын көсәйтеүгә һәм айырым отряд ебәрергә мәжбүр итә». Шенжандың Илий Крайын баҫып алғандан һуң, рәсәй ғәскәрҙәре унда ун йыл дауамында торған.

Шул уҡ ваҡытта Йеттишар дәүләте бойондороҡһоҙлоғон таныуға өлгәшергә тырыша, ләкин тырышлыҡ һөҙөмтәһеҙ була. Яҡуп бәктең сәйәсәте Уйғыр дәүләтенең өс ҡеүәтле күршеләре: Рәсәй, Британия һәм Цинь араһында лавированиеға нигеҙләнә. Әммә Рәсәй ҙә, Британия ла Йеттишар.дәүләтенең бойондороҡһоҙлоғон танымай. Шул арала Цин империяһы, хатта Яҡуп бәктең автономия ойоштороу тәҡдимен дә кире ҡағып, масштаблы хәрби хәрәкәттәрбашлай. [[1877 йыл]]да Яҡуп бәк ағыуланып үлтерелә, ә Уйғырстанды [[Цин империяһы]] ғәскәрҙәре ҡабат оккупациялай. Тыныс халыҡ араһында күпләп ҡулға алыуҙар һәм язалауҙар үткәрелә. Ҡытай ғәскәрҙәре командующийы генерал Цзо Цзунтан уйғыр халҡының йәлләде булараҡ тарихҡа инеп ҡала. Ливадий килешеүебуйынса [[1879 йыл]]да Рәсәй империяһы Илий крайын Цинь империяһына ҡайтарып бирергә тейеш була, 1881—1883 йылдарҙа рәсәй ғәскәрҙәре Шенжандың төньяҡ-көнбайыш өлөшөнән сығарыла. [[1884 йыл]]да цинь хакимиәте Уйғырстанды яңынан [[Шеңжан-Уйғыр автономиялы районы|Шеңжан]] тип атай, [[Өрөмсө]] ҡалаһы уның административ үҙәгенә әүерелә.

== Шеңжан XX быуатта ==
1911—1912 йылғы Ҡытай революцияһынан һуң, уйғырҙар Ҡарғалыкҡта, Яркендта, Хотанда баш күтәрә. [[1912 йыл|1912]]—[[1913 йыл|1913 йылдарҙа]] Кумулда етди сығыштар булып үтә. Ихтилалды Тимер Хальпа етәкләй. Әммә тиҙ арала улар бөтөрөлә, ә Тимер Хальпа һәм Мөхитдин (Кумул ҡалаһы баш күтәреүселәренә ҡушылырға ниәт иткән Турфан ҡалаһы ихтилалсылары лидеры) үлтерелә.

[[Беренсе донъя һуғышы]] Шеңжанға ҡағылмаған кеүек булһа ла, иньцзян яҡтан урап, уның эҙемтәләре төбәккә ҙур йөк булып ята. 1916 йылда Шеңжанға Урта азия ихтилалы баҫтырылғандан һуң рәсәй Төркөстанынан ҡасаҡтар ағыла. Аҡтар хәрәкәте еңелгәндән һуң Шеңжанға күп һанлы аҡ гвардееецтар ҡасып килә.

Ике һуғыш аралығы осоронда Шеңжанға [[Совет Социалистик Республикалар Союзы|СССР]] ҙур йоғонто яһай. Был күпмелер дәрәжәлә Шеңжандың тышҡы сауҙаһы Рәсәйгә йүнәлтелеүе менән бәйле. Пекин властары ҡала властарының ризалығы менән 1920 йылда уҡ Шеңжан властары пекиндың ризалығы менән һөйләшеүҙәр Кулжаға совет сауҙа-дипломатик миссияһын саҡыра, улар барышында 1920 йылдың 27 майында ике яҡлы Илий килешеүе төҙөлә, һәм уның ҡарары буйынса Кулжала [[Шеңжан-Уйғыр автономиялы районы|СУАР]] менән Совет Рәсәйе араһында сауҙа мәсьәләләрен көйләүсе агентлыҡ булдырыла.
{{Sfn|''Шматов В.Г.'' Синьцзян в системе мероприятий Советского Союза по оказанию экономической и военно-технической помощи Китаю в период японской агрессии 1931—1943 гг. Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — Барнаул|2016|c=28—30|name=&quot;shm2016diss&quot;}}

Был килешеүҙә сауҙа итеү өсөн Хоргос аша үткән берҙән-бер файҙаланыласаҡ һәм Илий округы территорияһында рус подданыйҙарының экстерриториаллек хоҡуғын юҡҡа сығарған. 1920 йылдар башында совет властары Шеңжандағы аҡ гвардиясылар үҙәген бөтөрә, һәм был эштә ҡытай властары байтаҡ ярҙам күрһәтә. Төбәктә төйәк тапҡан аҡтар лидерҙары ([[Дутов Александр Ильич|А. И. Дутов]], Б. В. Анненков һәм Н. А. Денисов) юҡ ителә. Рәсәй армияһы һалдаттарының байтаҡ өлөшө амнистия буйынса ҡайтарылды. Шеңжан менән СССР араһында бик ҙур каруан сауҙаһы урын ала. 1920-се йылдарҙа Шеңжандан СССР-ға тире, йөн, йәнлек тиреһе, ебәк сеймалы, мамыҡ, сәй, тәмәке, аттар, мал-тыуар, кипкән емеш килтерелә, СССР-ҙан Шеңжанға шәкәр, шырпы, нефть продукттары, кизе-мамыҡ туҡымалар, еп, тимер һәм суйын әйберҙәр, һауыт-һаба һ. б. сығарыла. 1926 йылға инде ике яҡлы тауар әйләнеше 1913 йыл кимәленә етә, 1929 йылға 63,2 %-ҡа артыҡ була.

1930-сы йылдарҙа Шеңжан ғәмәлдә СССР-ҙан дотация алыу юлына күскән. 1933 йылдың авгусында үҙәк [[Советтар Союзы Коммунистар партияһы|ВКП(б)]] Үҙәк Комитеты Политбюроһы ултырышында Шеңжан иҡтисадын үҫтереү буйынса саралар тураһында ҡарар ҡабул ителә. Шеңжан йылына 4 % менән һәм уны тауарҙар— алтын, ҡурғаш, ҡиммәтле тире, йөн һ. б. тапшырыу юлы менән түләү маҡсатында 5 млн алтын һумлыҡ заём ала. 1935 йылдың 17 июлендә төҙөлгән [[Өрөмсө]] совет-шеңжан килешеүенә ярашлы, СССР-ҙан төбәккә транспорт саралары ҡайтарыла. Башҡа килешеү (1935 йылдың 16 июле) юл төҙөлөшөн 2 400 316 алтын һум суммаһында финанслауҙы күҙ уңында тота. 1935 йылда ғына совет белгестәре Шеңжанда бер нисә: Өрөмсө— Хорос, Өрөмсө-Зәйсән, Өрөмсө — Бахты, Өрөмсө — Хами юлдары төҙөлә. 1930-сы йылдарҙа СССР-ҙың Шеңжанға ярҙамы комплекслы алып барыла. 1935 йылғы килешеү буйынса төбәккә ауыл хужалығын тергеҙеү өсөн кәрәкле машиналар, инвентарь, орлоҡ, тоҡомло мал килтерелә. Шулай уҡ лабораториялар, зоотехния пункттары йыһазландырыла, совет белгестәре командировкаға килә. 1930-сы йылдарҙа совет белгестәре төбәктең төрлө ҡалаларында сәнәғәт объекттар төҙөй. Тарихсы В. Г. Шматов фекере буйынса, асылда СССР 1930-сы йылдарҙа Шеңжандың тышҡы сауҙаһын монополләштергән була. Совет-шеңжан сауҙа әйләнеше тиҙ үҫкән. 1929 йылда ул 13,8 млн һум тәшкил итһә, 1936 йылда — 26,3 млн һум тәшкил иткән&lt;ref&gt;Шматов В. Г. Синьцзян в системе мероприятий Советского Союза по оказанию экономической и военно-технической помощи Китаю в период японской агрессии 1931—1943 гг. Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — Барнаул, 2016. — С. 63. Режим доступа: http://www.asu.ru/science/dissert/hist_diss/kand/zasch_2016k/shmatov/documents/14767/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160915120443/http://www.asu.ru/science/dissert/hist_diss/kand/zasch_2016k/shmatov/documents/14767/ |date=2016-09-15 }}&lt;/ref&gt;. Хатта урындағы валюта курсына ла Советтар Союзы ярҙам итә. Урындағы ҡытай властары бер нисә тапҡыр Шеңжанды СССР-ға ҡушыу мәсьәләһен күтәргән&lt;ref&gt;Шматов В. Г. Синьцзян в системе мероприятий Советского Союза по оказанию экономической и военно-технической помощи Китаю в период японской агрессии 1931—1943 гг. Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — Барнаул, 2016. — С. 69. Режим доступа: http://www.asu.ru/science/dissert/hist_diss/kand/zasch_2016k/shmatov/documents/14767/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160915120443/http://www.asu.ru/science/dissert/hist_diss/kand/zasch_2016k/shmatov/documents/14767/ |date=2016-09-15 }}&lt;/ref&gt;.

Төбәктә СССР-ҙың йоғонтоһо 1930-сы йылдар башындағы уйғыр ихтилалын баҫтырырға ярҙам иткәндән һуң көсәйә. Уйғырҙарҙың ҙур ихтилалы 1931 йылда Уйғырстандың көнсығышында — Кумул.ҡалаһында башлана. Ихтилал етәкселәре Хожа Нияз Хажи һәм Юлбарыҫ Хан була. Был сығыш Уйғырстандың башҡа райондарына ла күсә. Турфанда ихтилалды сауҙагәр Мәҡсүдахун Мөхитов (күренекле уйғыр милли эшмәкәре) һәм уның ике ағай-энеһе етәкләй. Алтай округының төньяғында уйғырҙарға Шәриф хан етәкселегендә [[Ҡаҙаҡтар|ҡаҙаҡтар,]] көньяҡта йәш кенәз Мәхәүән менән ҡарашар [[монголдар]]ы, шулай уҡ дунгандар (хуэйцзу) һәм [[ҡырғыҙҙар]] ҡушыла. Ихтилал ҡыҙыу темпта үҫешкән һәм етерлек уңышлы ла бара. Хакимлыҡ иткән режимға ҡаршы уртаҡ нәфрәт аша берләшкән Уйғырстандың ҡытай булмаған халыҡтары бер-береһенә ярҙам итеп, етерлек берҙәм сығыш яһай. 1933 й. яҙына милли хәрәкәттең төп һәм әйҙәүсе көсө булған уйғыр баш күтәреүселәре һәм башҡа милләт ихтилалсылары (ҡаҙаҡтар, монгол, дунгандар, ҡырғыҙҙар) территорияның яҡынса 90%-н контролдә тота.

1933 йылдың апрелендә хәрби түңкәрелеш һөҙөмтәһендә Шенжан власына полковник Шэн Шицай килә, үҙен генерал (һуңғараҡ генерал-полковник) һәм губернатор итеп иғлан итә. Уйғырстан халыҡтарының милли-азатлыҡ хәрәкәте киҫкенлеген төшөрөр өсөн ул халыҡҡа бер нисә сәйәси һәм иҡтисад иреклеген вәғәҙәләүсе программаһын халыҡҡа сығара.

1933 йылдың йәйендә уйғырҙар лидеры Хожа Нияз Хажи һәм Шэн-Шицай был программа ҡабул итеү тураһында ғәмәлдә килешәләр. Бында уйғыр лидерҙарына асыҡтан-асыҡ баҫым яһаусы [[Совет Социалистик Республикалар Союзы|Советтар Союзы]]&lt;nowiki/&gt;ның роле ҙур булған. Шуға ла ҡарамаҫтан,, һәм ул шулай тамамлана ихтилалға ҡушыла кем ҡаршы тора алмай. Атап әйткәндә, алдан тәҡдим ителгән сценарий менән Уйғырстандың көньяғы лидерҙары (Хотан һәм [[Ҡашғар]]) ризалашмай.

1933 йылдың йәйендә Сабит Дамулла һәм Мөхәммәт Әмин Буғра бойондороҡһоҙ Көнсығыш Төркөстан Ислам республикаһы (башта дәүләтте Уйғырстан Ислам Республикаһы тип атау фаразлана, әммә Уйғырстада йәшәгән ҡаҙаҡ, ҡырғыҙ, үзбәктәр һәм татарҙар милли төркөмдәрен иҫәпкә алып, дәүләт исемен үҙгәртергә булалар) тураһында иғлан итә. 1933 йылдың 12 ноябрендә Ҡашғарҙа халыҡҡа рәсми рәүештә Программа, Декларация, республика [[Конституция|Конституцияһы]] еткерелә. Ситтән тороп ил Президенты итеп Хожа Нияз Хажи, ә премьер-министр итеп — Сабит Дамулла (был аҙым уйғыр лидерҙарының берҙәмлеген, тимәк, бөтә Уйғырстан территорияһының берҙәмлеген күрһәтергә тейеш булған). иғлан ителә. Милли ассамблея саҡырыла, Конституция ҡабул ителә, дәүләт символы — флаг (аҡ-зәңгәр фонда аҡ ярым ай менән йондоҙ) һәм милли валюта.барлыҡҡа килә.

1933 йылдың октябрендә Шэн Шицай хәрби һәм иҡтисади мәсьәләләрҙе көйләү өсөн [[Мәскәү|Мәскәүгә]] рәсми визит менән килә. 1934 йылдың декабрь айында ла килә. 1934 йылдың ғинуарында Шэн Шицай Апрес Г. А. менән бәйләнеш урынлаштыра һәм туранан-тура совет хәрби ярҙамына өлгәшә. Японияның көсәйеүен һәм эргәһендә генә мосолман дәүләте барлыҡҡа килеүен теләмәгән Советтар Союзы ҡыҙылармеецтарҙан төҙөлгән Ирекле Алтай армияһын (аҡ гвардиясылар формаһын кейгән ОГПУ-ның 13-сө Алма-Ата полкы, шулай уҡ ОГПУ-ның 10-сы Ташкент полкы) Шэн Шицайға ярҙамға ебәрә. Шеңжан губернаторы ҡушыуы буйынса, аҡ гвардия полковнигы барон Павел Папенгут, Шэн Шицай армияһының һуғышҡа иң яраҡлы подразделениеһы булған, бер кавалерия һәм ике пехота полкы ойоштора. Әҙәм ышанмаҫлыҡ хәл — кисәге дошмандар бер сафта һуғыша. ОГПУ агенттары Көнсығыш Төркөстан территорияһында иркенләп эшләй. Һуңыраҡ Шеңжан өсөн НКИД халыҡ комиссары урынбаҫары дәүләт именлеге генералы Владимир Деканозов «яуаплы» булған курировал. Ирекле Алтай армияһының артиллерияһы һәм авиацияһы, шулай уҡ, [[пулемёт]]ы&lt;ref&gt;Шматов В. Г. Синьцзян в системе мероприятий Советского Союза по оказанию экономической и военно-технической помощи Китаю в период японской агрессии 1931—1943 гг. Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — Барнаул, 2016. — С. 47. Режим доступа: http://www.asu.ru/science/dissert/hist_diss/kand/zasch_2016k/shmatov/documents/14767/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160915120443/http://www.asu.ru/science/dissert/hist_diss/kand/zasch_2016k/shmatov/documents/14767/ |date=2016-09-15 }}&lt;/ref&gt; булған.

Шул уҡ ваҡытта Ма Чжуин етәкселегендәге дунгандар Ҡашғарҙы баҫып ала һәм бер көн эсендә 2 меңгә яҡын кешене ҡырып һала, һуңғараҡ мең ярым әсир ҡытай һалдаты атып үлтерелә. Өрөмсөнө баҫып алырға тырышҡанда, совет авиацияһы бомбаға тотҡанлыҡтан, Ма Чжуин ғәскәре тарала. 1935 йылда фетнә баҫтырыла.

Көнсығыш Төркөстан республикаһы бөтөрөлә. Премьер-министр Сабит Дамулла һәм ҡайһы бер министрҙары ҡулға алынып, [[Өрөмсө|Өрөмсөгә]] оҙатыла һәм шунда үлтерелә. Мөхәммәт Имин Буғра һәм Мәхмүт Мөхити кеүек ҡайһы бер лидерҙар Һиндостанға күскән. Һуңыраҡ Хожа Нияз отрядтары Ҡашғарҙы баҫып ала, әммә ислам республикаһын тергеҙеү тураһында һүҙ бармай. Ирекле Алтай армияһы Союзға әйләнеп ҡайта, ҡалған бер өлөшө инструктор сифатында тороп ҡала. Хожа Нияз губернаторы урынбаҫары итеп тәғәйенләнә. Һуңғараҡ ул да репрессиялана.

1937 йылда яңы уйғыр ихтилалы башлана. Ҡашғарҙы аазат итеп, баш күтәреүселәр Өрөмсө яғына юллана. Корла, Ҡарашар. ҡалалары районында хәл иткес алыш була. Берләшкән ҡытай-совет ғәскәрҙәре баш күтәреүселәрҙе ҡыйрата. Артабан бөтә Уйғырстанда киң масштаблы репрессиялар уҙғарыла. Әммә урындағы халыҡ көрәште туҡтатмай. Илий крайында уйғырҙар, ҡаҙаҡтар, монголдар бигерәк тә ҙа ныҡышмалы ҡаршылыҡ күрһәтә. Совет хәрби частары (Нарын һәм Ош ғәскәри төркөмдәре) һәм Шэн Шицай подразделениеларының уртаҡ тырышлығы менән уйғырҙар һәм дунгандар фетнәһе баҫтырыла. Комбриг Николай Норейко докладынан: «5 декабргә береһенән 36-сы дунган дивизияһынан 5 612 кеше үлтерелде һәм әсирлеккә алынды, әсиргә алынғандар араһынан 1 887 кеше юҡ ителгән. 20 орудие, 1 миномет, 7 меңдән ашыу винтовка тартып алынған. 6-сы уйғыр дивизияһынан 8 мең кеше әсирлеккә алынған һәм үлтерелгән, әсирҙәр араһынан 607 кеше юҡ ителде». Һуңыраҡ «юҡ ителеүселәр» һаны тағы арта.&lt;ref name=&quot;autogenerated1&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www.uighury.com/news/print:page,1,95-iskander-amanzhol-delovaja-nedelja-25.html|title=Архивированная копия|accessdate=2010-02-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100309162633/http://www.uighury.com/news/print:page,1,95-iskander-amanzhol-delovaja-nedelja-25.html|archivedate=2010-03-09}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100309162633/http://www.uighury.com/news/print:page,1,95-iskander-amanzhol-delovaja-nedelja-25.html |date=2010-03-09 }}&lt;/ref&gt;

Шенжан [[Чан Кайши]] ҡытай хөкүмәтенә номиналь ғына буйһонған, үҙ валютаһы булған, һәм иғтибарға шул лайыҡ, СССР Дәүләт банкы тотороҡлолоғон тәьмин иткән. Аҡ гвардиясыларға килгәндә, бер өлөшө яуҙа һәләк булған, ҡайһылары — совет разведкаһы тарафынан өгөтләнеп, Шэн Шицайға хеҙмәткә күсә. (Һуңыраҡ аҡ гвардиясыларҙан торған рус дивизияһы СССР-ҙың тәҡдимдәрен иҫәпкә алмайынса, тарҡатыла, Паппенгут заговор ғәйепләнә һәм атып үлтерелә. Уның менән бергә 40-тан ашыу аҡ офицер язалап үлтерелә. Шэн Шицай Мәскәүгә визит менән килгәнендә, [[Советтар Союзы Коммунистар партияһы|ВКП(б.)]] ағзалығына алырға рөхсәт биреүҙәрен үтенгән һораған. 1938 йылда РККА Разведка Идаралығы начальнигы урынбаҫары уға 1859118-се һанлы партия билетын тапшыра.&lt;ref name=&quot;autogenerated1&quot;/&gt;

Шэн Шицайҙың тоғролоғрн Мәскәү юғары баһалай. Уның ҡорал, боеприпастар, аҙыҡ-түлек килтереү үтенестәре тулыһынса ҡәнәғәтләндерелә. Шэн Шицайға совет ярҙамының ысын сәбәбенең береһе — стратегик тәьмин ителеүҙә. Был осорға Шеңжанда уран, вольфрам, сурьма, олово, никель, танталдың ҙур ятҡылыҡтары табылғанлыҡтан.

1937 йылда башлаған япон-ҡытай һуғышы башлаған Шеңжан территорияһы хәрби йөктәренең күп өлөшө транзит ташылған. Был хәл төбәктә совет ғәскәрҙәренә ихтыяжды көсәйтә. Совет белгестәре етәкселеге аҫтында Шенжан аша Һары-Өзек — [[Өрөмсө]]— Ланьчжоуюлы төҙөлгән. Уны тәьмин итеү өсөн яғыулыҡ менән тәьмин итеү маҡсатында, СССР, Ҡытай һәм Шеңжан провинцияһы араһында Тушанцзы нефть ҡыуыу заводы төҙөү тураһында килешеү төҙөлә, һәм 1939 йылда ул (совет геологтары был районда нефть барлығын тикшергәс кенә) эш башлай&lt;ref&gt;Шматов В. Г. Синьцзян в системе мероприятий Советского Союза по оказанию экономической и военно-технической помощи Китаю в период японской агрессии 1931—1943 гг. Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — Барнаул, 2016. — С. 105—107. Режим доступа: http://www.asu.ru/science/dissert/hist_diss/kand/zasch_2016k/shmatov/documents/14767/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160915120443/http://www.asu.ru/science/dissert/hist_diss/kand/zasch_2016k/shmatov/documents/14767/ |date=2016-09-15 }}&lt;/ref&gt;. Завод 1942 йылға тиклем эшләй, һуңынан һүтелә һәм ҡорамалдары СССР-ға ҡайтарыла&lt;ref&gt;Шматов В. Г. Синьцзян в системе мероприятий Советского Союза по оказанию экономической и военно-технической помощи Китаю в период японской агрессии 1931—1943 гг. Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — Барнаул, 2016. — С. 109. Режим доступа: http://www.asu.ru/science/dissert/hist_diss/kand/zasch_2016k/shmatov/documents/14767/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160915120443/http://www.asu.ru/science/dissert/hist_diss/kand/zasch_2016k/shmatov/documents/14767/ |date=2016-09-15 }}&lt;/ref&gt;. 1939 йылдың яҙында «Хамиата» совет-ҡытай авиакомпанияһы (Ҡытай-совет ҡатнаш Шеңжан Авиация Акционер яуаплылығы сикләнгән акционерҙар йәмғиәте) булдырыла, ул [[Алматы|Алма-Ата]] — Ланьчжоу һәм башҡа&lt;ref&gt;Шматов В. Г. Синьцзян в системе мероприятий Советского Союза по оказанию экономической и военно-технической помощи Китаю в период японской агрессии 1931—1943 гг. Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — Барнаул, 2016. — С. 109—110. Режим доступа: http://www.asu.ru/science/dissert/hist_diss/kand/zasch_2016k/shmatov/documents/14767/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160915120443/http://www.asu.ru/science/dissert/hist_diss/kand/zasch_2016k/shmatov/documents/14767/ |date=2016-09-15 }}&lt;/ref&gt; рейстарҙы хеҙмәтләндерә. 1941 йылда уны хеҙмәтләндереү йәһәтенән Шенжанда метеорология хеҙмәте булдырыла&lt;ref&gt;Шматов В. Г. Синьцзян в системе мероприятий Советского Союза по оказанию экономической и военно-технической помощи Китаю в период японской агрессии 1931—1943 гг. Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — Барнаул, 2016. — С. 110—111. Режим доступа: http://www.asu.ru/science/dissert/hist_diss/kand/zasch_2016k/shmatov/documents/14767/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160915120443/http://www.asu.ru/science/dissert/hist_diss/kand/zasch_2016k/shmatov/documents/14767/ |date=2016-09-15 }}&lt;/ref&gt;. Ҡытай илсеһе үтенесе менән Шенжанда авиасборочный завод төҙөлә&lt;ref&gt;Шматов В. Г. Синьцзян в системе мероприятий Советского Союза по оказанию экономической и военно-технической помощи Китаю в период японской агрессии 1931—1943 гг. Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — Барнаул, 2016. — С. 111—112. Режим доступа: http://www.asu.ru/science/dissert/hist_diss/kand/zasch_2016k/shmatov/documents/14767/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160915120443/http://www.asu.ru/science/dissert/hist_diss/kand/zasch_2016k/shmatov/documents/14767/ |date=2016-09-15 }}&lt;/ref&gt;. Был предприятие Өрөмсөнән 40 км алыҫлыҡта урынлашҡан самолетты йыйыу һәм совет деталдәренән И-16 (йылына 300 берәмеккә тиклем, 1941 йылда был модель етештереүҙән төшөрөлгән)&lt;ref&gt;Шматов В. Г. Синьцзян в системе мероприятий Советского Союза по оказанию экономической и военно-технической помощи Китаю в период японской агрессии 1931—1943 гг. Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — Барнаул, 2016. — С. 112—113, 116. Режим доступа: http://www.asu.ru/science/dissert/hist_diss/kand/zasch_2016k/shmatov/documents/14767/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160915120443/http://www.asu.ru/science/dissert/hist_diss/kand/zasch_2016k/shmatov/documents/14767/ |date=2016-09-15 }}&lt;/ref&gt;. Предприятие ҡатнаш була, ә уны өлөшләтә эшләтеү 1940 йылдың 1 октябрендә башлана, уны 1940 йылда өлөшләтә файҙаланғанда&lt;ref&gt;Шматов В. Г. Синьцзян в системе мероприятий Советского Союза по оказанию экономической и военно-технической помощи Китаю в период японской агрессии 1931—1943 гг. Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — Барнаул, 2016. — С. 114—115. Режим доступа: http://www.asu.ru/science/dissert/hist_diss/kand/zasch_2016k/shmatov/documents/14767/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160915120443/http://www.asu.ru/science/dissert/hist_diss/kand/zasch_2016k/shmatov/documents/14767/ |date=2016-09-15 }}&lt;/ref&gt;. Заводты һаҡлау өсөн НКВД&lt;ref&gt;Шматов В. Г. Синьцзян в системе мероприятий Советского Союза по оказанию экономической и военно-технической помощи Китаю в период японской агрессии 1931—1943 гг. Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — Барнаул, 2016. — С. 117. Режим доступа: http://www.asu.ru/science/dissert/hist_diss/kand/zasch_2016k/shmatov/documents/14767/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160915120443/http://www.asu.ru/science/dissert/hist_diss/kand/zasch_2016k/shmatov/documents/14767/ |date=2016-09-15 }}&lt;/ref&gt;батальоны ҡулланылған.

[[Икенсе донъя һуғышы]] башланыуға губернаторҙың, ҡытай генерал Шэн Шицайҙың ориентацияһы үҙгәрә. Ҡытай милләтселәре — Гоминьдан партияһы яҡлыларға һырыҡҡас, СССР-ҙың ризаһыҙлығын тыуҙыра. Шуның менән бәйле, Советтар Союзы Уйғырстан халыҡтарының милли-азатлыҡ хәрәкәтен хуплай.

1941 йылда ҡаҙаҡтар ихтилалға күтәрелә. Шэн Шицай хөкүмәте көтөүлектәрҙе һәм һыулау урындарын урындағы ултыраҡ крәҫтиәндәргә — дунгандар һәм ҡытайҙарға ғына тапшырыуы ҡаҙаҡтарҙың ҡәнәғәтһеҙлегенә этәргес сәбәп була. Баш күтәреүселәргә артиллерия, танктар һәм авиация ташлана. Ихтилалдың өҫкө ҡатламы хыянатынан һуң, Оспан Ислам улы һәм Кәлибәк Рәхимбәк улы.баш күтәреүселәрҙең ҙур отрядын

Шэн Шицай хатаһын төҙәтергә тырышып, Сталинға үкенес хаты ла яҙа, унда Шенжанды СССР составына 18-се республика (Монголия рәсми булмаһа ла 17-се республика тип һанала) итеп алыуҙы тәҡдим итә, ләкин Сталин баш тарта. Шэш Шицайҙы ҡустыһы — РККА академияһын тамамлаған Шэн Шиин алмаштыра. 1942 йылда ул серле шарттарҙа һәләк була. Рәсми фаразға ярашлы, уны урыҫ ҡатыны һуйған, бер аҙҙан уның да быуып үлтерелгән кәүҙәһе табыла.
[[Файл:SinkiangROC32.png|справа|мини|Ҡытай Республикаһы Шенжан провинцияһының 1932 йылдағы административ бүленеше (1943 йыл)]]
1942 йыл совет-женжан хеҙмәттәшлегенең тамамланыу сворачивание осоро. Был йылда Шенжан етәкселеге тышҡы сауҙаға дәүләт монополияһын индерә, һәм был совет «Совсиньторг» контораһы ябылыуға килтерә&lt;ref&gt;Шматов В. Г. Синьцзян в системе мероприятий Советского Союза по оказанию экономической и военно-технической помощи Китаю в период японской агрессии 1931—1943 гг. Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — Барнаул, 2016. — С. 132. Режим доступа: http://www.asu.ru/science/dissert/hist_diss/kand/zasch_2016k/shmatov/documents/14767/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160915120443/http://www.asu.ru/science/dissert/hist_diss/kand/zasch_2016k/shmatov/documents/14767/ |date=2016-09-15 }}&lt;/ref&gt;. 1942 йылдың 5 октябрендә Шен Шицай совет хөкүмәтенә рәсми нота ебәрә, 3 ай эсендә Шенжандан совет уҡытыусыларын, кәңәшселәрен, медицина хеҙмәткәрҙәрен, техник белгестәрен кире ҡайтарыуҙы һәм провинция территорияһынан [[Эшсе-Крәҫтиән Ҡыҙыл Армияһы|Ҡыҙыл Армия]] частарын сығарыуҙы&lt;ref&gt;Шматов В. Г. Синьцзян в системе мероприятий Советского Союза по оказанию экономической и военно-технической помощи Китаю в период японской агрессии 1931—1943 гг. Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — Барнаул, 2016. — С. 133. Режим доступа: http://www.asu.ru/science/dissert/hist_diss/kand/zasch_2016k/shmatov/documents/14767/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160915120443/http://www.asu.ru/science/dissert/hist_diss/kand/zasch_2016k/shmatov/documents/14767/ |date=2016-09-15 }}&lt;/ref&gt; талап итә. Элегерәк, 1941 йылда, Өрөмсө районындағы эшмәкәрлеген ҡыҫҡарта. башлай, Унда йыйылған самолёттарҙы 1941 йылда [[Алматы|Алматыға]]&lt;ref name=&quot;autogenerated5&quot;&gt;Шматов В. Г. Синьцзян в системе мероприятий Советского Союза по оказанию экономической и военно-технической помощи Китаю в период японской агрессии 1931—1943 гг. Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — Барнаул, 2016. — С. 131—132. Режим доступа: http://www.asu.ru/science/dissert/hist_diss/kand/zasch_2016k/shmatov/documents/14767/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160915120443/http://www.asu.ru/science/dissert/hist_diss/kand/zasch_2016k/shmatov/documents/14767/ |date=2016-09-15 }}&lt;/ref&gt; күсерәләр. 1942—1943 йылдарҙа предприятие һүтеп алына, ә ҡорамалдары СССР-ға сығарыла. Совет белгестәренең байтаҡ өлөшө киткәндән һуң, төбәктә АҠШ әүҙемләшә, 1943 йылда а[[Өрөмсө|Өрөмсөлә]] үҙ консуллығын аса&lt;ref&gt;Шматов В. Г. Синьцзян в системе мероприятий Советского Союза по оказанию экономической и военно-технической помощи Китаю в период японской агрессии 1931—1943 гг. Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — Барнаул, 2016. — С. 134. Режим доступа: http://www.asu.ru/science/dissert/hist_diss/kand/zasch_2016k/shmatov/documents/14767/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160915120443/http://www.asu.ru/science/dissert/hist_diss/kand/zasch_2016k/shmatov/documents/14767/ |date=2016-09-15 }}&lt;/ref&gt;.

Шул уҡ ваҡытта Оспан Ислам улы ихтилалын Алтайҙа, Табағатайҙа һәм Илий окруыгында йәшәүсе ҡаҙаҡтар хуплай. Совет консулы Деканозовҡа: «Оспан етәкләгән ҡаҙаҡ төркөмө уңайлы шарттарҙа Алтайҙа яңы ҡаҙаҡ ихтилалын әҙерләүҙә хәл иткес роль уйнай ала» тип яҙа. Һуңыраҡ Сталин Оспан батырҙы «социаль бандит», тип атай, ә шулай ҙа, үҙәк ҡытай власының Шенжанда өҫтөнлөктәр приоритеты алмаштырыуы фонында мәскәү тап ҡаҙаҡтар һәм уйғырҙарға ставка яһай. Ислам Оспан Ислам улы баш күтәреүселәрен монголҡорал менән тәьмин итә — партияларҙың береһен Сухэ-баторҙың улы Дамдин илткән. 1944 йылдың яҙында Оспан батыр, властарҙың Шенжандың көньяғына күсеп улырыу буйынса талаптарын үтәүҙән баш тартып, бер нисә мең ырыуҙашын Монголияға алып китә, Синьцзян күсеп көньяҡ өлөшөн, өҫтәүенә, сигенеүселәрҙе монгол һәм совет авиация һауанан ҡаплай.

1943 йылдың йәйендә Шенжанда советтарға ҡаршы тороу көсәйә. Гоминьданға тоғро хәрби частарҙы күсереү башлана. Бөйөк Ватан һуғышы тамамланыуға уларҙың, башлыса хань һәм дунгандарҙың, Шенжандағы һаны 100 мең кеше тәшкил итә.

1943 йылда совет разведкаһы булышлығында Көнсығыш Төркөстан азатлығы өсөн көрәшеүсе «Азат Ташкилаты» ойошмаһы булдырыла. 1944 йылдың 8 ноябрендә Кулжа ҡалаһындағы ултырышында йәшерен Хәрби-революцион комитеты ҡораллы ихтилал башлау тураһында иғлан итә. Берияның 1944 йылдың декабре бойороғо менән СССР Эске эштәр Халыҡ Комиссариатында НКВД Махсус заданиелар бүлеге барлыҡҡа килә. Уның алдына ҡуйылған төп бурыстарға Шенжан мосолмандары милли-азатлыҡ хәрәкәте менән етәкселек итеү һәм ярҙам күрһәтеү ингән. Шул уҡ ваҡытта урындағы халыҡтан ойошторолған кешеләр төркөмө Медеу районында махсус әҙерлек үтә. Аҙаҡ улар Шеңжанға Синьцзян килгән һәм унда партизан отрядтары ойошторорға тотонған. Уларҙың береһенең командиры тыумышы менән Жаркенттан татар Фәтих Мөслимов булған, һуңынан ул Көнсығыш Төркөстан республикаһы хәрби ведомствоһында яуаплы вазифа биләгән.

Бер нисә көн эсендә Илий крайының бөтә мөһим стратегик пункттары гоминьдансыларҙан бушатылған. Ҡытай гарнизондары юҡ ителгән. Өрөмсөнән сыҡҡан ҡытай ғәскәрҙәре таралыша. Бөтә ҡытай булмаған милләт вәкилдәре тығыҙ берләшмәгә тупланып эшләй. [[1944 йыл|1944 йылдың 12 ноябрендә]] Кулжа ҡалаһында тантаналы рәүештә Көнсығыш Төркөстан Республикаһы (ВТР) иғлан ителә. Уның эсенә Шенжандың ун округының өсәүһе — Илий, Тарбағатай, Алтай округтары биләмәләре ингән. Республиканың Президенты итеп милләте буйынса үзбәк маршал Алаһан Тура иғлан ителә. Уның беренсе урынбаҫары уйғыр кенәзе Хәкимбәк Хожа, урынбаҫары — затлы нәҫел ҡаҙаҡ нәҫеле вәкиле — Әбүлхәйер Торе була.

1945 йылдың апрель айында Көнсығыш Төркөстан Милли армияһы ойошторола, уның командующийы итеп совет генерал-майоры Иван Полинов. Уның өсөн яуаплы курировал «Иван Иванович» — НКВД генерал-майоры Владимир Егнаров була. Штаб начальнигы — генерал Варсонофий Можаров (элек Дутов армияһында хеҙмәт иткән), армия командующийы урынбаҫары итеп уйғыр Зинун Тайыпов тәғәйенә. Дивизия командирҙары —ҡаҙаҡ Далелхан Суғурбаев ҡаҙаҡтар (сығышы менән Монголиянан), урыҫ Пётр Александров һәм ҡырғыҙ МИсхаҡбәк Монуев (ҡайһы бер документтарҙа ул Муниев тип яҙылған). Оспан Ислам улы Алтай округы губернаторы итеп тәғәйенләнә, әммә уның менән хөкүмәт араһында шунда уҡ аңлашылмаусанлыҡтар башлана, һәм ул бойороҡтарҙы үтәүҙән баш тарта.

=== Шеңжандың Ҡытай составына инеүе ===
Республика бик етди хәрби еңеү яулай һәм Уйғырстандың ҡалған округтарын да азат итергә әҙер булһа ла, уның яҙмышы алдан хәл ителгән була. Эш шунда, был дуҫлыҡ булһа, тотҡондар 1945 йылдың авгусында Ҡытай һәм Советтар Союзы араһындағы дуҫлыҡ һәм хеҙмәттәшлек тураһында килешеүгә ҡушымтаның 3 пункты (В. М. [[Молотов Вячеслав Михайлович|Молотов]] һәм Ҡытай республикаһы сит ил эштәре министры Ван Шицзе ҡул ҡуйған) Уйғырстанға ҡағылған була. Унда «Шенжандың үҫешенә ҡарата шуны әйтер кәрәк: Дуҫлыҡ һәм хеҙмәттәшлек тураһындағы килешеүҙең V статьяһына ярашлы, Совет хөкүмәте Ҡытайҙың эске эштәренә ҡыҫылмаясаҡ» тиелгән.

Бындай йәшерен ҡушымта тураһында уйғыр лидерҙары бер нәмә лә белмәгән. Шуның арҡаһында СССР баҫымы аҫтында улар Гоминьдан вәкилдәре менән һөйләшеүҙәр өҫтәле артына ултырырға мәжбүр була. Әйткәндәй, республика президенты Алаһан Тура Советтар Союзы территорияһына сығарылғанлыҡтан, делегацияны билдәле уйғыр эшмәкәрҙәренең береһе Әхмәтжан Ҡасими етәкләгән.

Гоминьдан менән Ҡытай Коммунистар партияһы араһында һөйләшеүҙәр менән бер үк ваҡытта Шенжанда ут атыуҙы туҡтатыу тураһында һөйләшеүҙәр ҙә башлана. Бында Чан Кайши хөкүмәте исеменән генерал Чжан Чжичжун, Көнсығыш Төркөстан ВТР хөкүмәте исеменән — сит ил эштәре министры, вице-премьер Әхмәтжан Ҡасими сығыш яһаған. Һөйләшеүҙәр оҙаҡ һәм ауыр барған. 1946 йылдың йәйендә «11 пункт килешеүе» үҙ көсөнә инә. Башында Чжан Чжичжун торған коалицион хөкүмәт төҙөлә, ә уның беренсе урынбаҫары итеп Әхмәтжан Ҡасими ҡуйыла. Бер йыл да йәшәмәй был хөкүмәт, тарҡала.

Ҡытай Коммунистар партияһы Гоминьданды тулыһынса еңгәндән һуң, екинда етәкселегендәге делегация 1949 йылдың август уртаһында Көнсығыш Төркөстан Республикаһы ВТР делегацияһы башында Ҡасими Кульджанан, Алма-Ата һәм Иркутск аша сығып, Ҡытай Халыҡ сәйәси консультатив советы ултырышына юллана. Моғайын, бындай маршрут совет етәкселеге вәкилдәре менән осрашыу, Мәскәүҙе Көнсығыш Төркөстан Республикаһы бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалыу кәрәклегенән ышандырыу ниәте менән эшләнә. Бер нисә көндән бортында Көнсығыш Төркөстан Республикаһы хөкүмәте булған Ил-12 самолётының һәләкәте тураһында иғлан ителә. Әлегә тиклем самолёт ҡолаған урынды аныҡ ҡына әйтә алмайҙар, бер сығанаҡтарҙа Иркутск эргәһендә һәләк булған, икенсеһендә — Чита янында тип күрһәтелә. Конспирологик фараз буйынса, КТР делегацияһы, совет именлек органдары тарафынан ҡулға алынып, үлтерелеүе тураһында һөйләй, ә үлтерелгәндән һуң авиаһәләкәт тип «сәхнәләштерелгән» инсценирована. Һәләк булыусыларҙың мәйеттәре КТР вәкилдәренә бирелә, улар Кулжа ҡала паркында ерләнгән. 12 йыл үткәндән һуң, Далехан Суғурбаевтың кәүҙәһен Алматыға алып ҡайтып яңынан ерләйҙәр.&lt;ref name=&quot;autogenerated1&quot;/&gt;

Мөхәммәт Имин Буғра һәм Иса Йософ Алптекин [[Төркиә|Төркиәгә]], Мәсүд Сабри Байҡузи [[Иран|Иранға]] күсеп китә. 1949 йылда Өрөмсө Хөкүмәтен яңы власҡа — ҡытай коммунистарына — лояллеген күрһәткән татар большевигы Борхан Шәһиди етәкләгән. ҠКП Үҙәк Комитеты Политбюроһы Шенжанда (Уйғырстан) 250 мең кешенәе торған Ҡытай Халыҡ азатлыҡ армияһы НОАК дислокацияланыуы һәм хань халҡының Шенжанға күпләп күсенеүе ҡарар ҡабул итә. [[1955 йыл|1955 йылдың]] аҙағында рәсми рәүештә Шенжан-Уйғыр автономиялы районы булдырылыуы тураһында иғлан ителә.

=== Шеңжан-Уйғыр автономиялы районы СУАР ===
Ҡытай Халыҡ Республикаһының ҡалған биләмәләрендәге кеүек, 1950 йылда Жеңжан-Уйғыр автономиялы районында СУАР ла «махсус райондар»ға бүлеү индерелгән була, һәм улар 1960-сы йылдар аҙағына «округ» тип аталған. Шулай уҡ 1970 йылда Шеңжанға Тибет автономиялы районы составынан Нгари округы бирелгән була, әммә 1979 йылда ул ҡабат Тибет составына кире ҡайтарыла. Әгәр ҠХР-ҙың башҡа өлөшөндә урбанизация һөҙөмтәһендә округтарҙың күпселеге 1990-сы йылдарҙа &quot;ҡала округы&quot;на әйләндерелһә, Шеңжан-Уйғыр автономиялы районы СУАР (Тибет менән бер рәттән) Ҡытайҙың һаман да урбанлаштырылмаған ябай округтар булып ҡалған бер өлөшө.

Пекин властары милли аҙсылыҡтарға ярҙам саралары тип күп һөйләүҙәренә ҡарамаҫтан, хань булмаған халыҡтың ҠХР власына мөнәсәбәте төрлө булып ҡала. Ҙур һикереү һәм [[Ҡытайҙағы мәҙәни инҡилап|Мәҙәни инҡилап]] йылдарында Шеңжан-Уйғыр автономиялы районында ҡытайға ҡаршы ҡараштар көсәйгәндән көсәйә барҙы. Мәҫәлән, 1962 йылда сик буйынан СССР-ға 60 мең кеше ҡасып килә&lt;ref name=&quot;autogenerated2&quot;&gt;Яо Ван. Синьцзян-Уйгурский автономный район и политика КНР в контексте современных вызовов международной безопасности. Диссертация на соискание ученой степени кандидата политических наук. — М., 2015. — С. 125. Режим доступа: http://istina.msu.ru/dissertations/10651593/&lt;/ref&gt;. 1969 йылда СУАР территорияһында, Жаланашколь күле районында совет-ҡытай конфликтыбарлыҡҡа килә. Ҡытай властары урындағы халыҡҡа айырата ышанып ҡарамай. Шуға күрә Пекинда ҡытайҙағы уйғыр поощряться башҡа районға күсенгән, ә был ханьдар СУАР. Шуның өсөн ҡытай властары уйғырҙарҙың ҠХР-ҙың башҡа ерҙәренә, ә ханьдарҙың Шеңжанға күсенеүен хуплай. Шеңжанды контролдә тотоу өсөн 1954 йылда булдырылған махсус орган булып Шеңжан производство-төҙөлөш корпусы тора. Хәрбиләштерелгән был ойошма 2010-сы йылдар башына өсләтә буйһондороу аҫтында: Шеңжан властары, ҠХР Оборона министрлығына һәм ҠХР властарына. Корпус дөйөм һаны 2453600 (шул иҫәптән 933000 идарасы) кешенән торған 13 ауыл хужалығы дивизияһына (һөрөү райондары буйынса) бүленгән . Шеңжан биләмәләрен үҙләштереүҙән тыш, Корпус урындағы халыҡ ризаһыҙлығын баҫтырыу өсөн ҡулланыла. Атап әйткәндә, Корпус Барын улусындағы (1990 йыл), Кулжалағы (1997) халыҡ тулҡынланыуын баҫтырҙы&lt;ref&gt;Яо Ван. Синьцзян-Уйгурский автономный район и политика КНР в контексте современных вызовов международной безопасности. Диссертация на соискание ученой степени кандидата политических наук. — М., 2015. — С. 130—131. Режим доступа: http://istina.msu.ru/dissertations/10651593/&lt;/ref&gt;. 2000 йылда Корпус халыҡ ополченсыларының йәмәғәт тәртибен һаҡлауҙа ҡатнашыуы тураһында тигән закон ҡабул ителгән&lt;ref&gt;Яо Ван. Синьцзян-Уйгурский автономный район и политика КНР в контексте современных вызовов международной безопасности. Диссертация на соискание ученой степени кандидата политических наук. — М., 2015. — С. 131. Режим доступа: http://istina.msu.ru/dissertations/10651593/&lt;/ref&gt;.
[[Файл:Uyghur-elders-sunday-market-Kashgar.jpg|мини|[[Ҡашғар|Кашғар]]&lt;nowiki/&gt;ҙа уйғырҙар, 2005 г.]]
[[СССР тарҡалыуы|1991 йылда СССР тарҡалыуы]] һөҙөмтәһендә «Көнбайыш Төркөстан азат» ителгәндән һуң, (бойондороҡһоҙ [[Ҡаҙағстан]], [[Ҡырғыҙстан]], [[Тажикстан]], [[Төркмәнстан]] һәм [[Үзбәкстан]] барлыҡҡа килеүе), 1993 йылда Көнсығыш Төркөстан ислам хәрәкәте барлыҡҡа килә. Ул 200-ҙән ашыу [[терроризм]] акттары өсөн үҙ өҫтөнә яуаплылыҡ алды; шул сәбәпле 162 кеше һәләк булған һәм 440-тан ашыу кеше яраланған&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.msnbc.msn.com/id/4686228/|title=Al-Qaida: Dead or captured|publisher=[[MSNBC]]|date=2005-06-22|accessdate=2010-07-31}}&lt;/ref&gt;.

2007 йылда өйәҙе Акто өйәҙендә исламистар һәм ҠХР полицияһы араһында алыш була.

2009 йылдың 5-7 июлендә, уйғырҙарҙың күпләп сығыш яһауын полиция баҫтырыуы һөҙөмтәһендә 129 кеше һәләк булды һәм яраланғандар әҙерәк буйынса сараларҙа яҡынса 1600-гә яҡыны (ҡытай властарының рәсми белдереүҙәренә ярашлы) яраланды. Урындағы властар «сыуалыштарға ҡотортоусылар»ға ҡарата юғары яза сараларын ҡулланыуҙы талап итә&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20090707025025/http://www.tagesschau.de/ausland/chinauiguren100.html 129 Tote bei Protesten muslimischer Uiguren]{{ref-de}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.20min.ch/news/ausland/story/Massive-Gewalt-bei-Demo-in-China---140-Tote-15890025 Massive Gewalt bei Demo in China — 140 Tote]{{ref-de}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.focus.de/politik/ausland/uiguren-protest-china-will-aufstaendische-hinrichten_aid_415254.html China will Aufständische hinrichten] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120123232329/http://www.focus.de/politik/ausland/uiguren-protest-china-will-aufstaendische-hinrichten_aid_415254.html |date=2012-01-23 }}{{ref-de}}&lt;/ref&gt;. Уйғыр эмигранттары мәғлүмәттәре буйынса, һәләк булыусылар һаны 600-гә еткән&lt;ref&gt;[http://www.elpais.com/articulo/internacional/Gobierno/chino/promete/mano/dura/quienes/protejan/responsables/revuelta/elpepuint/20090709elpepuint_12/Tes El Gobierno chino promete mano dura para quienes protejan a los responsables de la revuelta]{{ref-es}}&lt;/ref&gt;.

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* http://the_uighurs.tripod.com/Rus/RusHist.htm / История уйгуров
* Бугра Мухаммад Имин. История Восточного Туркестана-Анкара, 1998
* Тургун Алмас. Уйгуры. Урумчи, 1988
* ''Петров В. И.'' Мятежное «сердце» Азии. Синьцзян: краткая история народных движений и воспоминания. — М.: Крафт+, 2003. — ISBN 5-93675-059-0
* ''Обухов В. Г.'' Потерянное Беловодье. История Русского Синьцзяна. — М.: Центрполиграф, 2012. — ISBN 978-5-227-03445-8
* ''Джамиль Гасанлы.'' Синьцзян в орбите советской политики: Сталин и мусульманское движение в Восточном Туркестане (1931—1949). М., Флинта, 2015, ISBN 978-5-9765-2379-1, 403 с.
* Воспоминания сотника В. Н. Ефремова; ''Гольцев В. А.'' Кульджинский эндшпиль полковника Сидоров а. // Крах Белой мечты в Синьцзяне. Санкт-Петербург, 2015, Изд. Алетейя, ISBN 978-5-906792-38-9
* ''Абдуллаев К. Н.'' От Синьцзяня до Хорасана. Из истории среднеазиатской эмиграции ХХ века. Душанбе : Ирфон, 2009. 572 с. ISBN 978-99947-55-55-4
* スターリンと新疆:1931‐1949年 (яп.) [Сталин и Синьцзян: 1931—1949], 2015. ISBN 4784513523, ISBN 9784784513529, 638 с.

== Һылтанмалар ==
* {{ВТ-ЭСБЕ|Восточный Туркестан}}
* ''Волынец Алексей'' [http://warspot.ru/7489-sintszyan-protiv-kitaya «Синьцзян против Китая.] [http://warspot.ru/7489-sintszyan-protiv-kitaya Мусульманское восстание забирает у империи Цин весь Восточный Туркестан»]
* ''Волынец Алексей'' [http://warspot.ru/7498-kitay-bez-sintszyana-zuby-ne-prikrytye-gubami «Китай без Синьцзяна: „зубы, не прикрытые губами“.] [http://warspot.ru/7498-kitay-bez-sintszyana-zuby-ne-prikrytye-gubami Повстанцы-мусульмане вооружаются револьверами, а империя Цин готовится вернуть „Новую границу“]
* ''Волынец Алексей'' [http://warspot.ru/7885-rossiya-pomogaet-kitayu-vernut-sintszyan „Россия помогает Китаю вернуть Синьцзян.] [http://warspot.ru/7885-rossiya-pomogaet-kitayu-vernut-sintszyan Русский художник рисует портрет Цзо Цзунтана, а русский купец поставляет зерно его войскам“]
* ''Волынец Алексей'' [http://warspot.ru/8132-anglichane-podderzhivayut-yakub-beka-protiv-rossii »«Англичане поддерживают Якуб-бека против России…» Схватка за Синьцзян достигает апогея: у обеих воюющих сторон главные враги оказываются в тылу&quot;]
* ''Волынец Алексей'' [http://warspot.ru/8311-ot-sintszyana-do-kryma «От Синьцзяна до Крыма.] [http://warspot.ru/8311-ot-sintszyana-do-kryma Китай возвращает Восточный Туркестан и оказывается на грани войны с Россией»]
[[Категория:Көнсығыш Төркөстан тарихы]]</text>
      <sha1>osh5zs3x1phpuive8viltuwgkjhnq23</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Һамар дәүләт бәйләнеш юлдары университеты</title>
    <ns>0</ns>
    <id>169578</id>
    <revision>
      <id>1279789</id>
      <parentid>1187436</parentid>
      <timestamp>2024-11-25T01:40:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>31336</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>1279789</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7972" sha1="ib3kf1hx2potgl5i7jfxb6hvkxtye0s" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Һамар дәүләт бәйләнеш юлдары университеты''' — {{lang-ru|Самарский государственный университет путей сообщения (СамГУПС)}} — Һамарҙағы юғары уҡыу йорто (вуз). Волга буйы төбәгендә тимер юл транспорты белгестәрен әҙерләүсе берҙән-бер университет.

Университет ректоры —Андрончев Иван Константинович, техник фәндәр докторы, профессор&lt;ref&gt;7 ноября 2018г. состоялась Конференция научно-педагогических работников, представителей других категории работников и обучающихся СамГУПС по выборам ректора вуза. По результатам голосования победу на выборах одержал доктор технических наук, профессор Андрончев Иван Константинович.&lt;/ref&gt;.

== Тарихы ==
Куйбышев тимер юл транспорты инженерҙары институты булараҡ ойошторолған ({{lang-ru|КИИТ}}). Ҡануни нигеҙе — [[Советтар Союзы Коммунистар партияһы|КПСС]] ҮК һәм [[Совет Социалистик Республикалар Союзы|СССР]] Министрҙар Советының 1963 йылдың [[1963 йыл]]дың [[9 май]]ындағы 533-сө ҡарары һәм СССР-ҙың тимер юл транспорты министрлығының [[1973 йыл]]дың [[5 март]]ындағы 320-се бойороғо менән Бөтә Союз ситтән тороп уҡыу инженерҙар институты филиалының ({{lang-ru|ВЗИИТ}}) нигеҙендә барлыҡҡа килтерелгән. ВЗИИТ филиалы директоры итеп Николай Данилович Сосевич тәғәйенләнә. Уҡытыу-методик әҙәбиәт филиалдың заявкалары буйынса төп юғары уҡыу йортонан килтерелә. Был эш менән Ю. Т. Дуванов шөғөлләнә&lt;ref&gt;{{Статья|автор=|заглавие=СамГУПС - история создания|издание=|тип=|год=|номер=|страницы=|issn=}}&lt;/ref&gt;.

1991 йылға тиклем тимер юл транспорты инженерҙарының Куйбышев институты (КИИТ) тип атала, 1991 йылда ҡалаға тарихи исемен кире ҡайтарыу арҡаһында, тимер юл транспорты инженерҙарының Һамар институты исеме бирелә ({{lang-ru|СамИИТ}}).

2002 йылдың апрелендә Һамар тимер юл транспорты инженерҙары институты «'''Академия'''» юғары уҡыу йорто (вуз) булараҡ аккредитация үтә һәм Һамар дәүләт бәйләнеш юлдары академияһына үҙгәртелә.

2007 йылдың 1 мартында Мәғариф һәм фән өлкәһендә күҙәтеү буйынса федераль хеҙмәттең аккредитация коллегияһы ҡарары менән академияға «'''Университет'''» статусы бирелә, һәм ул Һамар дәүләт бәйләнеш юлдары университеты университеты тип үҙгәртелә &lt;ref&gt;[https://www.samgups.ru/sveden/ Сведения об образовательной организации/ Самарский государственный университет путей сообщения] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201124061049/https://www.samgups.ru/sveden/ |date=2020-11-24 }}&lt;/ref&gt;.

== Эшмәкәрлеге ==
Университетта 37 техник һөнәр һәм 6 урта һөнәри белем биреү йүнәлеше буйынса 23 меңдән ашыу студент белем ала. Уҡыу процесын 452 академик белгес алып бара, шуларҙың 70 проценты ғалим дәрәжәһенә һәм исеменә эйә, шул иҫәптән Рәсәй һәм халыҡ-ара фәндәр академиялары ағзалары бар. 17 һөнәр буйынса аспирантура эшләй. Патент китапханаһы (3,5 миллион берәмек патент мәғлүмәте), китап фонды (766 мең китап) урынлашҡан. Вуз эсе локаль селтәре оҙонлоғо 19,5 саҡрым тәшкил иткән уҡытыу-лаборатория биналарын (уларҙың дөйөм майҙаны 72 мең м² ашыу тәшкил итә) берҙәм мәғлүмәт майҙанына берләштерә.

=== Йәлеп ителгән даирәһе ===
[[Рәсәй Федерацияһы]]ның 11 субъектынан уҡыусылар ала: ''5 республика'' — Башҡортостан, Мордовия, Татарстан, Удмуртия, Сыуашстан; ''6 өлкә'': Киров,Түбәнге Новгород, Ырымбур, Пенза, Һамар, Һарытау.

Университет составына 6 факультет һәм 22 кафедра (шул иҫәптән 13 — сығарыусы); [[Ырымбур]] һәм Өфө ҡалаларында 2 институт ([[Өфө тимер юл институты]]); Урта һөнәри белем биреү программаһын тормошҡа ашырған 3 филиал, [[Орск]] һәм Рузаевка ҡалаларында 2 вәкиллек һәм Алатырь, Ижевск, Ҡазан, Киров, Ртищев , Пензала урта һөнәри белем биреү буйынса 6 филиалы бар.

Факультеттың 6 кафедраһы һәм университеты составына инә 22 (сығарҙы, шул иҫәптән 13); 2 ҡала институты [[Ырымбур]] һәм [[Өфө]] ([[Өфө тимер юл институты|өфө юлдарын самгупс институты]]) ; 3 филиалы, СПО һәм программаһын тормошҡа ашырыу БАРЫШЫНДА, ҡала вәкиллеге 2 [[Орск]] һәм Рузаевка ҡалаһының 6-сы урта профессиональ белем филиалы һәм Алатырь, Ижевск, Ҡазан, Киров, Ртищев, Пенза.

Университет базаһында «Һамар ғилми-етештереү транспорт комплексы» университет белем биреү йорто комплексы булдырылған.

== Иҫкәрмә ==
{{Иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.samgups.ru/ Официальный сайт] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200320195750/https://www.samgups.ru/ |date=2020-03-20 }}
* [http://samgups.ru/photo/gallery/app/ Фотографии корпусов университета] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200509062529/https://www.samgups.ru/photo/gallery/app/ |date=2020-05-09 }}
* [https://vk.com/samgups.official СамГУПС ВКонтакте] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201002091041/https://vk.com/samgups.official |date=2020-10-02 }}
* [https://www.instagram.com/samgups.official/ СамГУПС в Инстаграм]
{{Тышҡы һытанмалар}}

[[Категория:Алфавит буйынса университеттар]]</text>
      <sha1>ib3kf1hx2potgl5i7jfxb6hvkxtye0s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шәһиев Хәйҙәр Хызыр улы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>183133</id>
    <revision>
      <id>1279781</id>
      <parentid>1189943</parentid>
      <timestamp>2024-11-24T14:05:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>31336</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>1279781</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10145" sha1="of53n79mauxz5xa90yxisfbg4txlp77" xml:space="preserve">{{Берләштерергә|Шәһиев Хәйҙәр Хызыр улы|Шаһиев Хәйҙәр Хызыр улы}}
{{Шәхес
 |имя                  = Хәйҙәр Хызыр улы Шәһиев
 |оригинал имени       = 
 |имя при рождении     = 
 |полное имя           =
 |изображение          = 
 |ширина               = 
 |описание изображения = 
 |дата рождения        = 29.10.1953
 |место рождения       = [[Кинйәбулат (Ишембай районы)|Кинйәбулат]] ауылы, {{ТУ|Ишимбайский район|Ишембай районында}}, [[Башҡорт АССР-ы]], [[РСФСР]]
 |дата смерти          = 
 |место смерти         = 
 |гражданство          = {{флагификация|СССР}}&lt;br&gt;{{флагификация|Рәсәй Федерацияһы}}
 |подданство           = 
 |род деятельности     = Колхоз рәйесе&lt;br&gt;[[Башҡорт АССР-ы]]ның 357-се Стәрлетамаҡ территориаль һайлау округынан СССР халыҡ депутаты&lt;br&gt;Стәрлетамаҡ районы хаҡимиәте башлығы (2000-2012) 
 |отец                 = 
 |мать                 = 
 |супруг               = 
 |супруга              = 
 |дети                 = 
 |награды и премии     = {{Дуҫлыҡ ордены}}&lt;br&gt;{{Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре,}}
 |автограф             = 
 |сайт                 = 
 |викисклад            = 
}}
'''Шәһиев Хәйҙәр Хызыр улы''' ([[29 октябрь]] [[1953 йыл|1953]], [[Кинйәбулат (Ишембай районы)|Кинйәбулат]] ауылы, [[Ишембай районы]], [[Башҡорт Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы|Башҡорт АССР-ы]], [[Рәсәй Совет Федератив Социалистик Республикаһы|РСФСР]]) ― СССР һәм Рәсәй сәйәсмәне, СССР халыҡ депутаты [[Башҡорт Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы|Башҡорт АССР-ының]] 357-се Стәрлетамаҡ территориаль һайлау округынан, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре, [[Башҡортостан|Башҡортостан Республикаһының]] муниципаль район «[[Стәрлетамаҡ районы]]» хакимиәте башлығы (2006—2012)&lt;ref name=&quot;автоссылка1&quot;&gt;[https://apkrb.info/press-service/news-districts/pochyotnyy-grazhdanin-sterlitamakskogo-rayona-shagiev-haydar-hzyrovich/ ПОЧЁТНЫЙ ГРАЖДАНИН СТЕРЛИТАМАКСКОГО РАЙОНА. ШАГИЕВ ХАЙДАР ХЗЫРОВИЧ]&lt;/ref&gt;.

== Биографияһы ==
1953 йылдың 29 октябрендә [[Ишембай районы]]ның [[Кинйәбулат (Ишембай районы)|Кинйәбулат]] ауылында ([[Башҡорт Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы|Башҡорт АССР-ы]], [[Рәсәй Совет Федератив Социалистик Республикаһы|РСФСР]]) тыуған.

1969 йылда [[Стәрлетамаҡ]] совхоз-техникумының зоотехник бүлегенә уҡырға инә. 1973 йылда [[Башҡорт дәүләт аграр университеты|Башҡорт дәүләт ауыл хужалығы институтына]] уҡырға инә, уны 1978 йылда тамамлай, ғалим-агроном квалификацияһы менән «Агрономия» һөнәре буйынса диплом ала. Шул уҡ йылда [[Башҡорт АССР-ы]] [[Стәрлетамаҡ районы]] «Дружба» колхозының баш агрономы вазифаһына тәғәйенләнә.

1981 йылда [[Өфө ҡалаһы]]нда идара итеүсе кадрҙар курсын тамамлай, шунан һуң [[Стәрлетамаҡ районы]]ның «Ҡорос» колхозы рәйесе, 1984 йылда — шул уҡ райондың Фрунзе исемендәге колхоз рәйесе итеп һайлана.

1989 йылдың мартында Башҡорт АССР-ының 357-се Стәрлетамаҡ территориаль һайлау округынан СССР-ҙың халыҡ депутаты итеп һайлана. Шулай уҡ [[Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты итеп һайлана, бер нисә тапҡыр район Советы депутаты була&lt;ref name=&quot;автоссылка1&quot;/&gt;.

1998 йылда [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Ҡырмыҫҡалы районы]] хакимиәте башлығы була. 2000 йылда [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Стәрлетамаҡ районы]] хакимиәте башлығы итеп тәғәйенләнә, 2006 йылда — Башҡортостан Республикаһының муниципаль район [[Стәрлетамаҡ районы]] хакимиәте башлығы. Был вазифала 2012 йылға тиклем эшләй.

Дуҫлыҡ ордены, «Башҡортостан Республикаһы алдындағы ҡаҙаныштары өсөн» һәм «Салауат Юлаев» ордены, «Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыуҙы үткәреүҙәге ҡаҙаныштары өсөн» миҙалы менән бүләкләнгән. Ул шулай уҡ Рәсәй Федерацияһы Президентынан «Ауыл хужалығы өлкәһендәге ҡаҙаныштары һәм хеҙмәт уңыштарына өлгәшкәне өсөн» рәхмәт хаты ала.

Хеҙмәттәге уңыштары өсөн Шәһиев Хәйҙәр Хызыр улына «Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре» һәм «Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре» тигән маҡтаулы исемдәр бирелә. 2010 йылда «Стәрлетамаҡ районының почетлы гражданы» тигән маҡтаулы исемгә лайыҡ була.

Әлеге ваҡытта хаҡлы ялда&lt;ref name=&quot;автоссылка1&quot;/&gt;.

== Ғаиләһе ==
Ҡатыны — Шаһиева Рәмилә Әнүәр ҡыҙы, ике ҡыҙы һәм ейәндәре&lt;ref name=&quot;автоссылка1&quot;/&gt;.

== Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре ==
* [[Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй)|Дуҫлыҡ ордены]] (1997)
* [[«Башҡортостан Республикаһында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн» ордены]] (2003)
* [[Салауат Юлаев (орден)|Салауат Юлаев ордены]] (2008)
* «Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыуҙы үткәреүҙәге хеҙмәттәре өсөн» миҙалы
* «Рәсәй профсоюздарына 100 йыл» миҙалы (2004)
* Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре
* Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре
* Урыҫ православие сиркәүенең &quot;III дәрәжә изге кенәз Даниил Московский&quot;ордены (2006)
* «Рәсәй агросәнәғәт комплексы үҫешенә индергән өлөшө өсөн» алтын миҙал (2006)
* СССР халыҡ депутаты (1989)&lt;ref&gt;[http://supsov.narod.ru/HTML/D2130.HTML/ ШАГИЕВ Хайдар Хзырович]&lt;/ref&gt;
* Стәрлетамаҡ районының Почетлы гражданы (2010)&lt;ref&gt;[https://www.erbp.ru/people/2348/ Шагиев Хайдар Хзырович]&lt;/ref&gt;

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [https://mkset.ru/news/society/24-07-2012/odin-iz-chlenov-vliyatelnoy-semi-ostavil-kreslo-glavy-sterlitamakskogo-rayona/ Один из членов влиятельной семьи оставил кресло главы Стерлитамакского района]{{Недоступная ссылка|date=November 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [https://depdela.ru/sagijev-kajdar-kzyrovic/ Шагиев Хайдар Хзырович] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220515075705/https://depdela.ru/sagijev-kajdar-kzyrovic/ |date=2022-05-15 }}

[[Категория:Рәсәй райондары башлыҡтары]]
[[Категория:Рәсәй агрономдары]]
[[Категория:СССР агрономдары]]
[[Категория:Колхоз рәйестәре]]
[[Категория:Башҡорт дәүләт аграр университетын тамамлаусылар]]
[[Категория:Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәрҙәре]]
[[Категория:Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй) кавалерҙары]]
[[Категория:Ишембай районында тыуғандар]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:Википедия:Замандаштар биографияһы]]
[[Категория:1953 йылда тыуғандар]]
[[Категория:29 октябрҙә тыуғандар]]</text>
      <sha1>of53n79mauxz5xa90yxisfbg4txlp77</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сүриә флагы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>190120</id>
    <revision>
      <id>1279782</id>
      <parentid>1279462</parentid>
      <timestamp>2024-11-24T17:52:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>131</id>
      </contributor>
      <comment>Вики-Һаҡлағыстың [[:commons:User:CommonsDelinker|CommonsDelinker]] ҡатнашыусыһы &quot;Latakiya-sanjak-Alawite-state-French-colonial-flag.svg&quot; рәсеме урынына [[Рәсем:Flag_of_the_Alawite_State_(1920–1936).svg|Flag_of_the_Alawite_State_(1920–1936).svg]] рәсеме кү</comment>
      <origin>1279782</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6281" sha1="ez3i9xim2pdde2utf58xd29wuqoto6i" xml:space="preserve">{{Ук}}'''[[Сүриә|Сүриәнең]]''' хәҙерге '''флагы''' [[1980 йыл]]да ҡабаттан индерелгән. Элек был флаг Берләшкән Ғәрәп Республикаһы тарафынан 1958—1971 йылдарҙа ҡулланылған.

== Тасуирламаһы ==
Ике йондоҙ баштан уҡ Берләшкән Ғәрәп Республикаһына ингән ике ил — [[ Мысыр]] һәм [[Сүриә]]не символлаштыра. Әле улар Сүриәнең ғәрәп берҙәмлегенә бирелгәнлеген күрһәтеү өсөн һаҡланған. Йәшел төҫө — фатимиҙар, аҡ — [[Өмәүиҙәр хәлифәлеге|өмәүиҙәр]], ҡара — [[Ғәббәсиҙәр хәлифәлеге|ғәббәсиҙәр]] һәм ҡыҙыл — [[һашимиҙар]] династияһы төҫө (шәриф Хөсәйен [[1916 йыл|1916]] йылда [[Ғәрәп ихтилалы]]на ҡушылған саҡта өҫтәлә).

== Тарихы ==
Ғәрәп ихтилалы флагы 1918 йылдың 30 сентябрендә [[Ғосман империяһы]]нан бойондороҡһоҙлоҡ иғлан ителгәндән һуң хәҙерге Сүриә территорияһында ҡулланылған беренсе флаг була.

Ошо флаг нигеҙендә 1920 йылда Сүриә Короллегенең флагы әҙерләнә һәм ҡабул ителә. Ҡыҙыл өсмөйөш эсендә төшөрөлгән йондоҙ Сүриәнең ғәрәп төҫтәрен ҡулланыусы тәүге ил булыуын символлаштыра.

Флагтың тарихы бай, ул күп үҙгәрештәр кисерә. 1980 йылда хәҙерге флаг ҡабул ителә, ул 1958 йылғы флагҡа оҡшаш.&lt;gallery perrow=&quot;4&quot; widths=&quot;150px&quot; heights=&quot;100px&quot; style=&quot;text-align:center&quot;&gt;
Файл:Ottoman Flag.svg|Флагы [[Ғосман империяһы]]на тиклем {{fd|30|09|1918}}
Файл:Flag of Hejaz 1917.svg|[[Ғәрәп ихтилалы флагы]] - ғәрәп дәүләте (Сүриә) флагы булараҡ {{fd|30|09|1918}} — {{fd|08|03|1920}}
Файл:Flag of Kingdom of Syria (1920-03-08 to 1920-07-24).svg|[[Сүриә Короллектәре]] флагы{{fd|08|03|1920}} — {{fd|24|07|1920}}
Файл:Flag of the French Mandate of Syria (1920).svg|[[Сүриәлә һәм Ливанда француз мандаты]] флагы{{fd|24|07|1920}} — {{fd|01|09|1920}}
Файл:Flag of Syria French mandate.svg|Сүриә дәүләттәре Союзы флагы (1925 йылдан-Сүриә Дәүләте) {{fd|28|06|1922}} — {{fd|01|01|1932}}
Файл:Syria-flag 1932-58 1961-63.svg|Сүриә Республикаһы флагы {{fd|01|01|1932}} — {{fd|22|02|1958}}
Файл:Flag of the United Arab Republic.svg|[[Берләшкән Ғәрәп Республикаһы]] флагы{{fd|22|02|1958}} — {{fd|28|09|1961}}
Файл:Syria-flag 1932-58 1961-63.svg|Сүриә Ғәрәп Республикаһы флагы {{fd|28|09|1961}} — {{fd|08|03|1963}}
Файл:Flag of Syria (1963-1972, 1-2).svg|Сүриә Ғәрәп Республикаһы флагы {{fd|08|03|1963}} — {{fd|31|12|1971}}
Файл:Flag of Egypt 1972.svg|Сүриә Ғәрәп Республикаһы флагы {{fd|01|01|1972}} — {{fd|29|03|1980}} Флагы [[Федерация Арабских Республик|Ғәрәп Республикалары Федерациялары]] 1972—1977
Файл:Flag of Syria.svg|Сүриә Ғәрәп Республикаһы флагы с {{fd|29|03|1980}}
Файл:Flag of Syria 2011, observed.svg|Ҡулланылған флаг [[Сирийская оппозиция|оппозиция]]2011—
Файл:Flag of Syrian Turkmens.svg|Сүриә төркмәндәренең флагы
Файл:Flag of Syrian Kurdistan.svg|Сүриә курдтары флагы
Файл:Royal Standard of the King of Syria (1920).svg|Сүриә Короле штандарты 1920
Файл:Standard of the President of Syria (1972–1980).svg|Сүриә Президенты штандарты 1972—1980
Файл:Unofficial standard of the President of Syria.svg|Сүриә Президенты штандарты 1980
&lt;/gallery&gt;

== Француз Сүриә дәүләттәре флагтары ==
[[Француз Сүриәһе]]ндәге һәр дәүләттең ([[Франция]]ның мандатлы территорияһы) үҙ флагы була. &lt;gallery perrow=&quot;4&quot; widths=&quot;150px&quot; heights=&quot;100px&quot; style=&quot;text-align:center&quot;&gt;
Файл:Flag of the State of Aleppo.svg|[[Хәлеб дәүләте]] флагы{{fd|01|09|1920}} — {{fd|25|01|1925}}
Файл:Flag of the Alawite State (1920–1936).svg|Нүсәйриҙәрҙең автономиялы территорияһы флагы (1925 йылдан — Нүсәйриҙәр дәүләте, 1930 йылдан - Латакия санжағы) {{fd|01|09|1920}} — {{fd|01|03|1937}}
Файл:Flag of the State of Damascus.svg|[[Дамаск дәүләте]] флагы{{fd|01|09|1920}} — {{fd|25|01|1925}}
Файл:Flag of the State of Souaida (state).svg|Жәбәл әл-Друз дәүләте флагы &lt;br&gt;{{fd||03|1921}} — {{fd|||1924}}
Файл:Flag of Jabal ad-Druze (state).svg|Жәбәл Друз дәүләте флагы  &lt;br&gt;{{fd|||1924}} — {{fd|01|03|1937}}
Файл:Civil Ensign of Jabal ad-Druze (1921-1936).svg|Жәбәл Друз дәүләте флагы  &lt;br&gt;{{fd|||1921}} — {{fd|02|12|1936}}
Файл:Lebanese French flag.svg|[[Бөйөк Ливан]] флагы (1926 йылдан алып) — [[Ливан Республикаһы]]) &lt;br&gt;{{fd|01|09|1920}} — {{fd|07|12|1943}}
Файл:Hatay flag.svg| [[Хатай]] дәүләт флагы{{fd|05|09|1938}} — {{fd|23|07|1939}}
&lt;/gallery&gt;

== Һылтанмалар ==
* [https://web.archive.org/web/20061006232104/http://www.damascus-online.com/history/flags.htm Сүриә флагы тарихы]
{{Тышҡы һытанмалар}}
[[Категория:Дәүләттәр флагтары]]
[[Категория:Сүриә]]</text>
      <sha1>ez3i9xim2pdde2utf58xd29wuqoto6i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Пугачёв болаһы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>199303</id>
    <redirect title="1773—1775 йылдарҙағы Крәҫтиәндәр һуғышы" />
    <revision>
      <id>1279783</id>
      <timestamp>2024-11-24T18:07:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>145.255.1.20</ip>
      </contributor>
      <comment>[[1773—1775 йылдарҙағы Крәҫтиәндәр һуғышы]] битенә йүнәлтелгән</comment>
      <origin>1279783</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="82" sha1="eyfwgkzijjnf60zimbckt1qlbr841ku" xml:space="preserve">#REDIRECT [[1773—1775 йылдарҙағы Крәҫтиәндәр һуғышы]]</text>
      <sha1>eyfwgkzijjnf60zimbckt1qlbr841ku</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>