Википедия bawiki https://ba.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88_%D0%B1%D0%B8%D1%82 MediaWiki 1.44.0-wmf.5 first-letter Медиа Махсус Фекерләшеү Ҡатнашыусы Ҡатнашыусы менән һөйләшеү Википедия Википедия буйынса фекерләшеү Файл Файл буйынса фекерләшеү MediaWiki MediaWiki буйынса фекерләшеү Ҡалып Ҡалып буйынса фекерләшеү Белешмә Белешмә буйынса фекерләшеү Категория Категория буйынса фекерләшеү Портал Портал буйынса фекерләшеү Проект Проект буйынса фекерләшеү TimedText TimedText talk Модуль Модуль буйынса фекерләшеү Санкт-Петербург 0 4090 1279896 1279862 2024-12-03T16:39:52Z 91.122.11.237 викилаштырыу 1279896 wikitext text/x-wiki {{НП|Санкт-Петербург|ҡала |статус = Федераль әһәмиәттәге ҡала |башҡортса исеме = Санкт-Петербург |төп исеме = |ил = |герб =Coat of Arms of Saint Petersburg (2003).svg |флаг = Flag of Saint Petersburg.svg |герб киңлеге = |флаг киңлеге = ||lat_deg = 59|lat_min = 57|lat_sec = |lon_deg = 30|lon_min = 19|lon_sec = |CoordAddon = type:city(4600000)_region:RU |CoordScale = |изображение = St. Petersburg Montage 2016.png |ил картаһы = |регион картаһы = |район картаһы = |ил картаһының дәүмәле = |регион картаһының дәүмәле = |район картаһының дәүмәле = |регион төрө = |регион = |теҙмәләге регион = |район төрө = |район = |теҙмәләге район = |урынлашыу төрө = |урынлашыу = |теҙмәләге урынлашыу = |эске бүленеү = 18 район |башлыҡ төрө = Ҡала хакимиәте башлығы |башлыҡ = Георгий Полтавченко |нигеҙ һалыныу = 1703 |беренсе телгә алыу = |элекке исемдәре = |статус (башлап) = |майҙан = 466 |ТП үҙәгенең бейеклеге = |климат = |рәсми тел = |рәсми тел-ref = |халыҡ = 5 000 000 |иҫәп алыу йылы = 2012 |тығыҙлыҡ = 3267,5 |агломерация = 1130000 |милли состав = |конфессия составы = |этнохороним = |ваҡыт бүлкәте = |DST = |почта индексы = |почта индекстары = 190000-199406 |телефон коды = 812 |автомобиль коды = 78, 98 |танымлаусы төрө = |һансал танымлаусы = 80401 |Commons-тағы категория = Saint Petersburg |сайт = http://www.gov.spb.ru/ |сайт теле = |сайт теле 2 = |сайт теле 3 = |сайт теле 4 = |сайт теле 5 = |add1n = |add1 = |add2n = |add2 = |add3n = |add3 = }} '''Санкт-Петербу́рг''' шулай уҡ ''һөйл. '''Пи́тер''''' (1914—1924 — '''''Петрогра́д'',''' 1914—1991 — '''''Ленингра́д'')''' — [[Рәсәй]]ҙең ''федераль әһәмиәтендәге ҡалаһы'', Төньяҡ-Көнсығыш федераль округы һәм [[Ленинград өлкәһе]] үҙәге. Ҡалала Рәсәй Федерацияһы Конституция суды урынлашҡан. Ҡаланың һәйкәлдәре һәм ҡайһы бер тарихи биналары Рәсәйҙең 50 [[һум]]лыҡ [[аҡса]] банкнотында һүрәтләнгән. == Тарихы == 1703 йылда Рәсәй императоры [[Петр I]] тарафынан нигеҙ һалына. Ҡала Изге Пётр апостолы исемен йөрөтә. 1712—1918 йылдарҙа [[Рәсәй империяһы]]ның баш ҡалаһы була. 1941 йылдың 8 сентябренән алып 1944 йылдың 27 ғинуарынаса ҡала фашистар тарафынан блокадала тотола. == Билдәле шәхестәре == * [[Айвазов Борис Викторович]] (30.03.1911—15.07.2004), [[фән|ғалим]]-[[Физик химия|физик-химик]], юғары мәктәп эшмәкәре. 1958—1982 йылдарҙа [[Башҡорт дәүләт университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1962 йылдан — ғилми эштәр буйынса проректор, бер үк ваҡытта 1962—1967 йылдарҙа физик һәм аналитик химия кафедраһы мөдире. Химия фәндәре кандидаты (1949). [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (1967), [[СССР]]-ҙың юғары белем биреү отличнигы (1975). [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] кавалеры (1954). * [[Бикҡолова Әлмира Талха ҡыҙы]] (22.10.1929—22.09.2013), ғалим-химик, юғары мәктәп уҡытыусыһы, шағир һәм йәмәғәт эшмәкәре. Химия фәндәре докторы (1991), профессор (1995). Рәсәй Тәбиғи фәндәр академияһы академигы һәм Президиумы ағзаһы. Рәсәй Яҙыусылар союзы ағзаһы. 1996—2013 йылдарҙа «Күп милләтле Санкт‑Петербург» яҙыусылар союзы рәйесе, 1995—2013 йылдарҙа Санкт‑Петербургтағы Башҡорт милли-мәҙәни автономияһы рәйесе. [[Салауат Юлаев ордены]] кавалеры (2009). * [[Богданович Татьяна Александровна]] (26.11.1873—31.12.1942), яҙыусы, тарихи повестар авторы. Әҫәрҙәрендә [[1773—1775 йылдарҙағы Крәҫтиәндәр һуғышы]] осоро башҡорттарының тормошон һүрәтләй. * [[Варламова Екатерина Николаевна]] (17.08.1928), бейеүсе, педагог. 1947—1951 йылдарҙа һәм 1955—70 йылдарҙа [[Фәйзи Ғәскәров исемендәге дәүләт академия халыҡ бейеүҙәре ансамбле]] солисы, 1971—1991 йылдарҙа [[Башҡорт дәүләт университеты]]ның «Ирәндек» халыҡ бейеүҙәре ансамбленең художество етәксеһе, 1999—2008 йылдарҙа «Маска» балалар ижады театр үҙәге педагогы. [[РСФСР]]‑ҙың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1979), [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған артисы (1963)<ref>[http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/8-statya/5156-varlamova-ekaterina-nikolaevna Башҡорт энциклопедияһы — Варламова Екатерина Николаевна] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160405234325/http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/8-statya/5156-varlamova-ekaterina-nikolaevna |date=2016-04-05 }}{{V|14|08|2018}}</ref>. * [[Вилданова Олия Ғәли ҡыҙы]] (21.11.1958), балет артисы, ғалим-педагог, мәғариф эшмәкәре һәм юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1983 йылдан СССР Театр эшмәкәрҙәре союзы ағзаһы. Сәнғәт фәндәре кандидаты (2013). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (2015). Ленинградта тыуған<ref>[http://xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/component/content/article/2-statya/19035-%D0%B2%D0%B8%D0%BB%D1%8C%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%B0-%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%8F-%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D0%B5%D0%B2%D0%BD%D0%B0.html Башкирская энциклопедия — Вильданова Олия Галеевна] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191224062727/http://xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/component/content/article/2-statya/19035-%D0%B2%D0%B8%D0%BB%D1%8C%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%B0-%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%8F-%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D0%B5%D0%B2%D0%BD%D0%B0.html |date=2019-12-24 }}{{ref-ru}}{{V|20|11|2018}}</ref>. * [[Трофимова Ирина Александровна]] (29.10.1929), педагог. 1951 йылдан Ленинград хореография училищеһы (1991 йылдан А. Я. Ваганова исемендәге Рус балеты академияһы) уҡытыусыһы. Профессор (2002). [[Башҡорт АССР‑ы]]ның атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1969)<ref>[http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/component/content/article/8-statya/15024-trofimova-irina-aleksandrovna Башҡорт энциклопедияһы — Трофимова Ирина Александровна] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191016165550/http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/component/content/article/8-statya/15024-trofimova-irina-aleksandrovna |date=2019-10-16 }}{{V|16|10|2019}}</ref><ref>[http://vaganovaacademy.ru/index.php?id=386 Академия Русского Балета им. А. Я. Вагановой. ТРОФИМОВА Ирина Александровна] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210304082825/https://vaganovaacademy.ru/index.php?id=386 |date=2021-03-04 }}{{ref-ru}}{{V|16|10|2019}}</ref>. * Алексей Тайчер -предприниматель и финансист<ref>https://expert.ru/2022/08/3/transfin-m-alekseya-taychera-i-garant-reyl-servis-zapustili-proizvodstvo-osey-dlya-zheleznodorozhnykh-vagonov/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20230328125408/https://expert.ru/2022/08/3/transfin-m-alekseya-taychera-i-garant-reyl-servis-zapustili-proizvodstvo-osey-dlya-zheleznodorozhnykh-vagonov/ |date=2023-03-28 }}</ref><ref>https://profile.ru/profil/aleksej-tajcher-podrobnaya-biografiya-antikrizisnogo-menedzhera-1098608/</ref><ref>https://stolica-s.su/archives/306904</ref> == Сәнәғәте һәм иҡтисады == Ҡалала күп фәнни һәм тикшереү-проектлау институттары бар (Гипромез, Арктика һәм Антарктика ғилми-тикшеренеү институты, Цитология институты, Норильск никеленең Гипроруда институты һәм башҡалар). Ҡаланың машиналар төҙөү сәнәғәте әһәмиәтле. Рәсәйҙә йыйылған сит ил машиналары заводтары бар. Сауҙа сәнәғәте (Дикси, Карусель, Спортмастер супермаркеттар). Финанс тармағы — (Рәсәй Һаҡлыҡ Банкыһының аҡса сығарыу дворы, Финам, Рәсәй Һаҡлыҡ Банкыһы). Транспорт — Пулково аэропорты Төҙөлөш. «Мостострой № 6» ПАО — төҙөлөш компанияһы. Бөгөн ойошма Ростов АЭС-2, универсаль оффшор бассейнды һ. б. ҡоролмаларҙы төҙөй. [[1979 йыл]]да ойошма [[Череповец]]та «Октябрьский күперҙе» төҙөнө<ref name=autogenerated1>30 лет Октябрьскому мосту // Голос Череповца. — № 47 (1565) (от 29 ноября 2011 г.)</ref>. == Архитектура ҡомартҡылары == {{Всемирное наследие|540}} # [[Ҡышҡы һарай]] — Рәсәй императорҙары йәшәгән урын. Хәҙерге ваҡытта йортта [[Эрмитаж Дәүләт Музейы]] урынлашҡан. # Заячий утрауҙа урынлашҡан [[Петропавловск соборы]]. Рәсәй императорҙарҙы зыяраты. 1742 йылдан 1858 йылға тиклем кафедраль, Санкт-Петербург һәм Ладога епархияның үҙәге. Рәсәй императорҙарын вазифаға тәғәйенләү йолаһын үткәреү урыны. # [[Ҡазан соборы]]. # Ҙур Обухов вант күпере # Баҡыр һыбайлы, [[Петр I]] һәйкәле. Үҙенең власын нығытыу өсөн, Петр I хөрмәтенә [[Екатерина II]] тарафынан ҡуйылған. # Исаакий соборы. Төҙөлөү ваҡытынан алып 1918 йылға тиклем Рәсәйҙең иң баш кафедраль соборы. # [[Сенат майҙаны]], совет власы ваҡытында Декабристар майҙаны # Сенат һәм Синод йорттары. Урыҫ православ сиркәүнең юғары власть органы — Изге Синод урынлашҡан йорт. Рәсәй империяһында сиркәү власы мөһим һәм ҙур булғанын күрһәтә. # [[Адмирайлтейство]] # [[Баш штаб]], Дворцовая майҙанында # [[Александр колоннаһы]] # [[Мариин театры]] # [[Михайл һарайы]]. # [[Дворец майҙаны]]. [[Ҡышҡы һарай]] янындағы майҙан. # [[Николай I]] һәйкәле. # [[Санкт-Петербург дәүләт университеты]] урынлашҡан йорт # [[Мариинский һарайы]] — Закондар сығарыу йыйылышы === Константин һарайы === '''Константин һарайы''', '''Ҙур Стрельнинск һарайы''' — [[XVIII]] быуаттағы архитектура ҡомартҡыһы. Романовтарҙын элекке йәйге резиденцияһы. Архитектор — Николо Микетти. Барроко стилендэ. Һарайҙа 5.09-6.09.2013 көндәрҙә G20 саммиты үтте. Ошо йортта 2006 йылда ҙур восьмерка илдәре самиты үҙҙы. 2003 йылдан һарайҙа [[Рәсәй Федерацияһы Президенты эштәр идаралығы]]ның «Конгрестар һарайы» дәүләт комплексы урынлаша. [[Мәскәү өлкәһе]]нең Бережки ауылында һарайҙын күсермәһе — [[Миллергоф]] бар. === Чапаев һәйкәле === [[Файл:Памятник Чапаеву (Санкт-Петербург).JPG|thumb|right|250px|Чапаев һәйкәле]] ''' Чапаев һәйкәле''' — граждандар һуғышы геройы [[Василий Иванович Чапаев]] һәйкәле. Санкт-Петербургтың С. М. Будённый исемендәге Элемтә хәрби академияһы алдындағы майҙанда ҡуйылған. Дөйөм бейеклеге 4,5 м (постамент бейеклеге 1,3 м һәм скульптур төркөмө бейеклеге— 3 м). [[Бронза]] ауырлығы — 12 тонна. [[Манизер, Матвей Генрихович|М. Г. Манизер]] скульпторы эше 1942—1943 йылдағы ҡышында ҡуйылды<ref>[http://dl.dropbox.com/u/38637346/chapaev.jpg Мемориальная табличка на постаменте памятника]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. Композицияның үҙәгендә [[Василий Иванович Чапаев]]. Уның янында 7 кеше: [[башҡорт]], [[комиссар]], [[матрос]], һалдат, эшсе, [[партизан]], [[ҡыҙыл армеец]]<ref>Б. Н. Калинин, П. П. Юревич. Памятники и мемориальные доски Ленинграда. — Л.: Лениздат, 1979. — 519 с.</ref>. Һәйкәл [[Чапаевҡа һәйкәл (Һамар)|Һамарҙа ҡуйылған монументының]] күсермәһе. Һамарҙағы оригиналы 1932 йылда Монументскульптура заводында ҡойолған. 1932 йылда Һамарҙа ҡуйылған. Санкт-Петербург өсөн күсермә 1932—1933 йылда ҡойолған. 2006 йылда Харбинда ул боҙҙан эшләнгән. {{Культурное наследие РФ|7800469000}} === Смольный === '''Смольный институты''' — Санкт-Петербургта урынлашҡан йорт, архитектура ҡомартҡыһы, Санкт-Петербург Губернаторы резиденцияһы. XIX—XX башында йортта ҡатын-ҡыҙар Смольный институты урынлашҡан. 1917-се йылдағы революциянан һуң йортта Ленсовет һәм КПСС-тын ҡала комитеты урынлашҡан. Исем тураһында. Санкт-Петербургҡа нигеҙ һалынғандан һуң Смольный институты урынында Адмиралтейск верфь һәм флот өсөн ыҫмаланы һаҡлағандар (русса смола). Партия етәкселеге резиденцияһы. 1925 йылда В. А. Щуко һәм В. Г. Гельфрейх архитекторҙар менән йорт революцияһында әһәмиәтенең күрһәтеү өсөн пропилеялар төҙөлгән. 1934 йылда Смольныйҙа [[Сергей Киров]] үлтерелгән. <gallery> Файл:Смольный.jpg|Санкт-Петербург, Смольный юлы, 1-се йорт. [[Кваренги, Джакомо|Дж. Кваренги]] эше.[[Классицизм]]. 1790-1806 йй. Файл:Brodski lenin.jpg|<center>[[Бродский, Исаак Израилевич|И. И. Бродский]], ''«В. И. Ленин Смольныйҙа 1917 йылда»'', 1930</center> Файл:Quarenghi smolny.jpg|Джакомо Кваренги. Смольный институт фасады (1806 й.) </gallery> == Власть органдары == Дәүләт власы 14.01.1998 көндә ҡабул ителгән Уставына ярашлы эшләй. Юғары вазифаһы — Губернатор. Санкт-Петербургта йәшәгән граждандар тарафынан 5 йылға һайлана<ref name="О выборах губернатора Санкт-Петербурга">{{cite web|url=http://gov.spb.ru/law?d&nd=537920153&nh=0|title=О выборах высшего должностного лица Санкт-Петербурга - Губернатора Санкт-Петербурга (с изменениями на 22 марта 2013 года)|publisher=Официальный портал администрации СПб|accessdate=2013-05-27|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GvkHUVvi|archivedate=2013-05-27}}</ref>. 2011 йылдан августан Губернатор — Георгий Полтавченко. === Гидрография === Санкт-Петербургтын йылғаларының дөйөм оҙонлоғо 282 км. Ҡала майҙаның 7%-ы һыу. Санкт-Петербург һаҙлыҡта төҙөлгәс, биҡ күп каналдар төҙөргә тура килде (ерҙе киптереү өсөн). XIX быуатында Нева дельтаһы 48 йылға һәм 101 утрауҙан тора. XX быуатта каналдарҙы күмеп, бер нисә йылға бөтөрөлөп, утрауҙар һаны 48 тиклем кәмей. Ҡаланың иң баш йылғаһы — Нева, [[Балтик дингеҙе|Балтик диңгеҙгә]] аға. <div class="NavFrame collapsed"> <div class="NavHead">Неваның дельталары: </div> <div class="NavContent"> # [[Большая Нева]] # [[Малая Нева]] # [[Большая Невка]] # [[Средняя Невка]] # [[Малая Невка]] # [[Фонтанка]], # Мойка # [[Екатерингофка]] # [[Крестовка (Средняя Невккаға аға)]], # [[Карповка (рукав Невы)|Карповка]], # [[Ждановка (река)|Ждановка]], # [[Смоленка (река)|Смоленка]], # [[Пряжка (река)|Пряжка]], # [[Кронверкский пролив]]; {{clear}} </div> </div> <div class="NavFrame collapsed"> <div class="NavHead">Каналдар: </div> <div class="NavContent"> # [[Морской канал (Санкт-Петербург)|Морской канал]], # [[Обводный канал (Санкт-Петербург)|Обводный канал]], # [[канал Грибоедова]], # [[Крюков канал]]. {{clear}} </div> </div> <div class="NavFrame collapsed"> <div class="NavHead">Неваға аҡҡан йылғалар (ҡала сигендә): </div> <div class="NavContent"> # [[Ижора (река)|Ижора]], # [[Славянка (приток Невы)|Славянка]], # [[Мурзинка (приток Невы)|Мурзинка]], # [[Охта (приток Невы)|Охта]], # [[Чёрная речка (приток Большой Невки)|Чёрная речка]]. {{clear}} </div> </div> Утрауҙар: # [[Васильевский остров|Васильевский]], # [[Петроградский остров|Петроградский]], # [[Крестовский остров (Санкт-Петербург)|Крестовский]], # [[Остров Декабристов|Декабристов]]; # [[Котлин]]<ref name="Атлас Ленинграда, стр 59">{{книга|заглавие=Ленинград: Историко-географический атлас|место=М.|издательство=Главное управление геодезии и картографии при Совете министров СССР|год=1981|страницы=59}}</ref>. == Административ ҡоролошо == {| |- |Colspan=2|Санкт-Петербург 18 районға бүленә: |rowspan=3|[[Файл:Spb all districts 2005 abc rus.svg|right|thumb|250px|Санкт-Петербургтың <br>административ бүленеше]] |- | # [[Адмиралтейский районы]] # [[Василеостровский районы]] # [[Выборгский районы]] # [[Калинин районы (Санкт-Петербург)]] # [[Киров районы(Санкт-Петербург)]] # [[Колпинский районы]] # [[Красногвардейский районы (Санкт-Петербург)]] # [[Красносельский районы (Санкт-Петербург)]] # [[Кронштадт]] районы | # <li value="10"> [[Курорт районы (Санкт-Петербург)]] # [[Мәскәү районы (Санкт-Петербург)]] # [[Нева районы]] # [[Петроград районы]] # [[Петродворец районы]] # [[Приморский районы (Санкт-Петербург)]] # [[Пушкин районы (Санкт-Петербург)]] # [[Фрунзе районы (Санкт-Петербург)]] # [[Үҙәк районы (Санкт-Петербург)]] |- |colspan=2|Райондар сигендә 111 муниципаль берекмә: 81 муниципаль округы, 9 ҡала (Зеленогорск, Колпино, Красное Село, Кронштадт, Ломоносов, Павловск, Петергоф, Пушкин, Сестрорецк) һәм 21 ҡасаба<ref>{{cite web|author=|date=|url=http://www.gov.spb.ru/law?d&nd=8414528&prevDoc=8442196=Закон Санкт-Петербурга «О территориальном устройстве Санкт-Петербурга» (с изменениями на 13 июля 2011 года)|title=О территориальном устройстве Санкт-Петербурга|publisher=gov.spb.ru|accessdate=2011-08-12|lang=}}</ref>. |} == Юғары уҡыу йорттары == # [[Санкт-Петербург дәүләт университеты]] # [[Санкт-Петербург дәүләт политехник университеты|Политехник]] # [[Санкт-Петербург дәүләт аграр университеты|Аграр]] # [[Санкт-Петербург дәүләт архитектура-төҙөлөш университеты|Архитектура-төҙөлөш]] # [[Санкт-Петербург дәүләт иҡтисад һәм финанс университеты|Иҡтисад һәм финанс]] # [[Санкт-Петербург дәүләт таулы университеты|Тау]] # [[Юғары иҡтисад мәктәбе]] филиалы # [[И. Е. Репин исемендәге Санкт-Петербург скульптура, архитектура һәм рәсем сәнғәте академия институты|Cкульптура, архитектура һәм рәсем сәнғәте]] # Рәсәй Президенты янында халыҡ хужалығы һәм дәүләт хеҙмәт Рәсәй академияһы(РАНХиГС) филиалы. {{Панорама|Вид на Петропаловку и Дворцовый pan7.jpg|1000px|<center><small> Васильев утрауының башняһына күренеш, (аҡ төндәр ваҡытта) 3 июль 2010, 0:35</small></center>}} == Климат == {{Климат города |Город_род=Санкт-Петербургтын (норма 1981-2010, рекорддтар - 1881 йылдан) |Источник={{cite web|url=http://pogoda.ru.net/climate/26063.htm|title=Климат Санкт-Петербурга|publisher=Погода и климат|accessdate=2011-12-21|archiveurl=http://www.webcitation.org/64vAQaN3H|archivedate=2012-01-24}} | Янв_ср=-5.5 | Янв_ср_осад=44 | Фев_ср=-6.1 | Фев_ср_осад=31 | Мар_ср=-1.3 | Мар_ср_осад=37 | Апр_ср=5.1 | Апр_ср_осад=31 | Май_ср=11.3 | Май_ср_осад=46 | Июн_ср=15.7 | Июн_ср_осад=71 | Июл_ср=18.8 | Июл_ср_осад=79 | Авг_ср=16.9 | Авг_ср_осад=83 | Сен_ср=11.6 | Сен_ср_осад=64 | Окт_ср=6.2 | Окт_ср_осад=67 | Ноя_ср=0.1 | Ноя_ср_осад=56 | Дек_ср=-3.7 | Дек_ср_осад=51 | Год_ср=5.8 | Год_ср_осад=662 | Янв_ср_мин=-8.0 | Янв_ср_макс=-3.1 | Фев_ср_мин=-8.5 | Фев_ср_макс=-3.0 | Мар_ср_мин=-4.2 | Мар_ср_макс=2.0 | Апр_ср_мин=1.5 | Апр_ср_макс=9.3 | Май_ср_мин=7.0 | Май_ср_макс=16.0 | Июн_ср_мин=11.7 | Июн_ср_макс=20.0 | Июл_ср_мин=15.0 | Июл_ср_макс=23.0 | Авг_ср_мин=13.5 | Авг_ср_макс=20.8 | Сен_ср_мин=8.8 | Сен_ср_макс=15.0 | Окт_ср_мин=4.0 | Окт_ср_макс=8.6 | Ноя_ср_мин=-1.8 | Ноя_ср_макс=2.0 | Дек_ср_мин=-6.1 | Дек_ср_макс=-1.5 | Год_ср_мин=2.7 | Год_ср_макс=9.1 | Янв_а_макс=8.7 | Янв_а_мин=-35.9 | Фев_а_макс=10.2 | Фев_а_мин=-35.2 | Мар_а_макс=14.9 | Мар_а_мин=-29.9 | Апр_а_макс=25.3 | Апр_а_мин=-21.8 | Май_а_макс=30.9 | Май_а_мин=-6.6 | Июн_а_макс=34.6 | Июн_а_мин=0.1 | Июл_а_макс=35.3 | Июл_а_мин=4.9 | Авг_а_макс=37.1 | Авг_а_мин=1.3 | Сен_а_макс=30.4 | Сен_а_мин=-3.1 | Окт_а_макс=21.0 | Окт_а_мин=-12.9 | Ноя_а_макс=12.3 | Ноя_а_мин=-22.2 | Дек_а_макс=10.9 | Дек_а_мин=-34.4 | Год_а_макс=37.1 | Год_а_мин=-35.9 |}} === Ҡала байрамдары һәм иҫтәлекле даталары === * 14 ғинуар — Санкт-Петербургтын Уставы көнө * 18 ғинуар — 1943 йылда Ленинградтын блокаданы йыртыу көнө * 27 ғинуар — 1944 йылда Ленинградтын блокаданы тулығынса сыгыу көнө * 10 февраль — Пушкин хәтере көнө (1837 вафат булды) * 27 май — Ҡала көнө (1703 йылда һалынған) * 5 июнь — Диңгеҙҙән мина блокаданы бөтөрөү көнө (1946 йыл; 2006 йылдан байрам ителә); * 9 июнь — Петр I тыуған көнө (1672) * июнден 20-сы көндәре — «Алые паруса», мәктәп тамамлаусылар көнө (1968 −1979 һәм 2005 йылдан алып байрам ителә); * 1 июль — Реставратор көнө (2006)<ref>{{cite web|url=http://www.srspb.ru/article.php?id=75&mode=dr|title=День реставратора|date=2006-07-02|publisher=«Союз реставраторов Санкт-Петербурга»|accessdate=2012-10-02|lang=ru|archiveurl=http://www.webcitation.org/6BOkR9tbz|archivedate=2012-10-14}}</ref>; * 15 август — Старая Ладога көнө — первой столицы Руси, предшественницы Санкт-Петербурга (основана в 753 году); * 8 сентябрь — Ленинградтын блокаданын корбандары хэтере көнө * 12 сентябрь — Александр Невский изге мәйеттәрзе Санкт-Петербургка кусереу (1724 йыл), Ништадтского мир килешеу көнө(1721 йыл). == Санкт-Петербург водоканалы == '''Санкт-Петербург водоканалы''' — дәүләт унитар предприятиеһы, Санкт-Петербургсыларҙы һыу менән тьәминь иткән ойошма. Инфраструктура: * Канализация селтәре оҙонлоғо — 8245,58 км * Тоннель колллекторҙар оҙонлоғо — 232,17 км * Һыу тапшырыу селтәре оҙонлоғо — 6665,42 км === Тәүлек сигендә һыу тапшырыу === {| class=wikitable ! Йыл ! мең кубометр |----- |2004 |2578,8 |----- |2005 |2514,7 |----- |2006 |2466,9 |----- |2007 |2311,2 |----- |2008 |2168,9 |----- |2009 |2028,2 |----- |2010 |1994,7 |----- |2011 |1922,9 |} == Транспорт == Ҡалала 5 тимер юл вокзалы бар. 1 аэропорт. '''Пу́лково''' ([[IATA]]: '''LED''', [[ICAO]]: '''ULLI''') (1974 йылға тиклем — ''«Шоссейная»'') — Санкт-Петербургтың берҙәм аэропорты. Терминалдар [[Мәскәү районы (Санкт-Петербург)|Мәскәү районда]] урынлашҡан. 2014 йылда ошо терминалдарҙан тора: # Пулково-1 (эске һәм халыҡ-ара рейстар) # Пулково-2 (халыҡ-ара рейстар) # Пулково-3 (бизнес-авиация) '''Мәскәү вокза́лы ''' ([[1924]] йылға тиклем — ''Николаевский'') — Санкт-Петербургтың төп тимер юл вокзалы, пассажирҙарҙы хеҙмәтләндереү үҙәге, ҡаланың 5 тимер юл вокзалының береһе. Бина 1847—1851 йылдарҙа төҙөлә, архитекторҙары [[Тон, Константин Андреевич|К. А. Тон]], Р. А. Желязевич. [[Мәскәү]]ҙәге [[Ленинград вокзалы]]ның күсермәһе. 1931 йылда вокзалдан беренсе фирма поезы — [[Красная стрела|«Красная стрела»]] китә. 1993 йылда вокзалда урынлашҡан В. И. Ленин бюсы [[Пётр I]] бюсына алмаштырыла<ref>[http://encspb.ru/object/2855722938?lc=ru Московский вокзал] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170702071437/http://www.encspb.ru/object/2855722938?lc=ru |date=2017-07-02 }}</ref>. == Галерея == <gallery> Файл:Mariinsky Palace Saint Petersburg.jpg|Мариинский һарайы — Закондар сығарыу йыйылышы Файл:Isaak square.jpg|Клодт Пётр Карловичтын '''Санкт-Петербург'''та [[Николай I]] һәйкәл. Файл:Zeki Velidi Togan monument SPb.jpg|[[Санкт-Петербург дәүләт университеты]] Көнсығыш факультеты эргәһендә Төрөк үҙәге янында [[Әхмәтзәки Вәлиди Туған]] һәйкәле (Санкт-Петербург, [[Василеостровский районы]] Файл:iii65765.jpg|Санкт-Петербургтын үҙәге. Исакий соборы </gallery> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Әҙәбиәт == * {{Книга:Горбачевич К.С., Хабло Е.П.: Почему так названы?|2002}} * {{книга|автор = Даринский А. В.|часть = |заглавие = География Ленинграда |ссылка = |ответственный = |издание = |место = Л. |издательство = Лениздат |год = 1982 |страницы = }} * {{книга|автор=Хеллберг-Хирн, Елена|заглавие=Печать империи. Постсоветский Петербург|ответственный=пер. с англ. Д. Д. Невельской|место=СПб|издательство=Европейский Дом|год=2008|страниц=414|isbn=978-5-8015-0232-8}} * {{Книга:Исаченко В.Г.: Зодчие Санкт-Петербурга|XVIII}} * {{Книга:Исаченко В.Г.: Зодчие Санкт-Петербурга|XIX}} * {{Книга:Исаченко В.Г.: Зодчие Санкт-Петербурга|XX}} * {{книга|заглавие=Ленинград. Историко-географический атлас|место=М.|издательство=Главное управление геодезии и картографии при Совете министров СССР|год=1981|страницы=}} * {{книга|автор=Пыляев М. И.|заглавие=Старый Петербург. Рассказы из былой жизни столицы|место=СПб.|издательство=Типография А. С. Суворина|год=1889|страницы=}} * {{Книга:Санкт-Петербург: энциклопедия}} * {{книга|заглавие=Топонимическая энциклопедия Санкт-Петербурга|место=СПб.|издательство=Информационно-издательское агентство ЛИК|год=2002}} * [http://www.demoscope.ru/weekly/2004/0163/tema01.php Население северной столицы. Третье сокращение численности населения… последнее?] == Һылтанмалар == {{Навигация |Тема = Санкт-Петербург |Портал = Санкт-Петербург |Проект = Санкт-Петербург |Викисловарь = Санкт-Петербург |Викиучебник = |Викицитатник = Санкт-Петербург |Викигид = Санкт-Петербург |Викитека = Категория:Санкт-Петербург |Викивиды = |Викиновости = Категория:Санкт-Петербург |Метавики = }} {{внешние ссылки нежелательны}} * {{cite web|url=http://gov.spb.ru/|title=Официальный портал Администрации Санкт-Петербурга|archiveurl=https://www.webcitation.org/64vBlb5Qw|archivedate=2012-01-24}} * {{cite web|url=http://www.st-petersburg.ru/|title=Официальный портал Комитета по инвестициям и стратегическим проектам Санкт-Петербурга|archiveurl=https://www.webcitation.org/64vBid8nt|archivedate=2012-01-24}} * {{cite web|url=http://www.visit-petersburg.ru/|title=Официальный Городской Туристический портал|archiveurl=https://www.webcitation.org/64vBkKimI|archivedate=2012-01-24}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120125022847/http://www.visit-petersburg.ru/ |date=2012-01-25 }} * {{ВКонтакте|spb|Правительства Санкт-Петербурга}} * {{ВТ-ЭСБЕ|Санкт-Петербург, столица России/История}} * {{cite web|url=http://mirpeterburga.ru/|title=«Мир Петербурга» — информационный интернет-портал по истории города|archiveurl=https://www.webcitation.org/64vBoLCN2|archivedate=2012-01-24}} * {{cite web|url=http://www.encspb.ru/ru/|title=Энциклопедия Санкт-Петербурга}} * {{cite web|https://sankt-peterburg-gid.ru/|title=Ҡала Санкт-Петербург}} * {{cite web|url=http://enlight.ru/camera/|title=«Бродячая Камера» — Фотозаметки о Санкт-Петербурге и окрестностях|archiveurl=https://www.webcitation.org/64vBpqgn8|archivedate=2012-01-24}} * {{cite web|url=http://walkspb.ru/istoriya_peterburga/|title=История и достопримечательности Петербурга}} * {{cite web|url=http://virtualspb.com/|title=Виртуальный Санкт-Петербург. Онлайн путеводитель по городу и окрестностям (круговые панорамы, краткие описания)|archiveurl=https://www.webcitation.org/64vBrytwu|archivedate=2012-01-24}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120130173647/http://www.virtualspb.com/ |date=2012-01-30 }} * {{dmoz|World/Russian/Страны_и_регионы/Европа/Россия/Субъекты_Федерации/Санкт-Петербург/}} {{^}} {{Внешние ссылки|Россия}} {{Навигационный блок |name = Санкт-Петербург |стиль_заголовка = background:{{цвет|Россия}} |state = collapsed |заголовок = Навигация |list = {{Санкт-Петербург}} {{Санкт-Петербург в темах}} {{География Санкт-Петербурга}} {{Общественный транспорт Санкт-Петербурга}} {{Строительство в Санкт-Петербурге}} {{Населённые пункты на Неве}} {{Субъекты Российской Федерации}} {{Северо-западный федеральный округ}} {{Города-миллионеры России}} {{Города на автомагистрали М-10 (Россия)}} {{Города-герои СССР|nocat=1}} |style=text-align: left; }} {{Рәсәйҙең федератив төҙөлөшө}} {{Рәсәйҙең 50 иң ҙур ҡалаһы}} {{СССР герой-ҡалалары}} [[Категория:Санкт-Петербург|*]] [[Категория:СССР-ҙың герой-ҡалалары]] [[Категория:Исемдәре алыштырылған тораҡ пункттар]] [[Категория:Миллионер ҡалалар]] [[Категория:Ленинға арнап аталған объекттар]] [[Категория:Кеше исемдәре бирелгән ҡалалар]] [[Категория:Рәсәй субъекттары баш ҡалалары]] [[Категория:Рәсәйҙең федераль әһәмиәттәге ҡалалары]] [[Категория:Элекке баш ҡалалар]] [[Категория:XVIII быуатта нигеҙләнгән ҡалалар]] [[Категория:Тарихи дәүләттәрҙең баш ҡалалары]] [[Категория:Рәсәйҙә бөтә донъя мираҫы]] 6rapeky69uhrqp904hr12yv5dm631qj Баҡалы (Баҡалы районы) 0 10342 1279899 1279834 2024-12-03T17:22:39Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 1279899 wikitext text/x-wiki {{НП+Россия | статус = ауыл | русское название = Баҡалы | оригинальное название = {{lang-ba|Баҡалы}} | герб = | флаг = | lat_deg = 55.176353 | lon_deg = 53.802647 | CoordAddon = type:city_region:RU-BA | CoordScale = | регион = Башҡортостан | регион в таблице = Башҡортостан | вид района = муниципаль район | район = Баҡалы районы | район в таблице = Бакалинский район{{!}}Бакалинский | вид поселения = ауыл биләмәһе | поселение = Баҡалы ауыл советы | поселение в таблице = Бакалинский сельсовет (Бакалинский район){{!}}Бакалинский сельсовет | C в регион = нет | внутреннее деление = | глава = Андреев Александр Георгиевич | дата основания = | первое упоминание = XVIII быуат | прежние имена = | статус с = 1924 йыл | площадь = | высота центра НП = | население = {{ Население | Бакалы (Бакалинский район) | тс }} | год переписи = {{ Население | Бакалы (Бакалинский район) | г }} | плотность = | агломерация = | национальный состав =[[башҡорттар]], [[татарҙар]], [[урыҫтар]], [[керәшендәр]] | конфессиональный состав =мосолман-сөнниҙәр, православтар | этнохороним = бакалинец, бакалинцы <ref name="этнохороним">{{Книга:Русские названия жителей: Словарь-справочник|39}}</ref> | почтовый индекс = 452650 | телефонный код = 34742 | цифровой идентификатор = 80207807001 | категория в Commons = | сайт = }} '''Баҡалы''' ({{lang-ru|Бакалы}}) — [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Баҡалы районы]]ндағы ауыл. Баҡалы районының һәм ауыл советының административ үҙәге. [[2010 йыл]]дың [[14 октябрь|14 октябр]]енә халыҡ һаны 9568 кеше булған<ref>{{2010. Башҡортостан ауылдары}}</ref>. Почта индексы — 452650, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80207807001. == Географик урыны һәм инфраструктураһы == Баҡалы ауылы — [[1930 йыл|(1930]]—[[1963 йыл]]дар һәм [[1964 йыл]]дан) [[Баҡалы районы]] һәм [[Баҡалы ауыл Советы (Баҡалы районы)|Баҡалы ауыл Советы]] үҙәге. [[Өфө]]нән төньяҡ-көнбайышҡа 175 километрҙа, [[Туймазы]] тимер юл станцияһынан төньяҡҡа 75 километрҙа, [[Бәләбәй]]-[[Николаевка (Борай районы)|Николаевка]]-[[Туймазы]]-Баҡалы һәм [[Кушнаренко]]—[[Саҡмағош]]—Баҡалы, Баҡалы—[[Үрге Йәркәй]] автомобиль юлында, [[Сөн]] йылғаһы буйында урынлашҡан. [[2002 йыл]]ғы мәғлүмәттәр буйынса, [[башҡорттар]], [[урыҫтар]], [[татарҙар]] йәшәй. Баҡалыла ике урта [[мәктәп]], шул иҫәптән 1-се һанлы Баҡалы урта мәктәбе, насар ишетеүсе балалар өсөн коррекцион мәктәп-интернаты бар, балалар сәнғәт мәктәбе, профессиональ лицей, 3 [[балалар баҡсаһы]], балалар һәм үҫмерҙәр спорт мәктәбе (ДЮСШ), балалар һәм үҫмерҙәр өсөн социаль приют, үҙәк район дауаханаһы, 2 Мәҙәниәт йорто (4 художество үҙешмәкәр халыҡ коллективы), «Керәшен» милли-мәҙәни үҙәге, үҙәк һәм балалар китапханалары, музей, сиркәү, [[мәсет]] бар. == Тарихы == [[XVII быуат]]та [[Ҡырғыҙ]], [[Биләр]] һ. б. улустарҙың [[Аҫабалыҡ|аҫаба]] [[башҡорттар]]ы үҙ ерҙәрендә йәшәгән. Аҫаба башҡорттар [[игенселек]], [[малсылыҡ]] менән шөғөлләнгән. [[XVIII быуат]] башында, [[1736 йыл]]дан яңы суҡындырылған татар-керәшендәр күсеп килгән. [[1730 йыл|1730]]-сы йылдар — төбәккә Кама аръяғы нығытмаларын төҙөү менән бәйле, урыҫтар килә. Аҫаба башҡорттар ерендә [[Баҡалы (Баҡалы районы)|Баҡалы]] һәм [[Нуғайбәк]] ҡәлғәләре һәм ҡатнаш милләтле ауылдар барлыҡҡа килә. Шул осорҙан урыҫ мәҙәниәте — крайҙағы рухи тормоштоң айырылғыһыҙ өлөшө. Бер үк ваҡытта Ырымбур сик һыҙығында хәрби хеҙмәт үтеүсе татар-керәшендәр урындағы мәҙәниәт үҫешендә мөһим роль уйай. Нуғайбәк-казактар һуңыраҡ, 1842 йылда, Силәбе өлкәһе территорияһына күсерелгән. [[1773—1775 йылдарҙағы Крәҫтиәндәр һуғышы|Крәҫтиәндәр һуғышы]] осоронда төбәктә В. И. Торнов һәм И. И. Ульянов етәкләгән баш күтәреүселәр менән генерал А. Л. Ларионов командалығындағы хөкүмәт ғәскәрҙәре араһында ҡаты һуғыштар барған. Баҡалы һәм [[Нуғайбәк]] ҡәлғәләре [[Башҡортостан]]дың көнбайышында мөһим стратегик пункт булған, шуның өсөн уларҙың һәр ваҡыт ҡаршы яҡтарҙың иғтибар үҙәгендә булыуы осраҡлы түгел. [[1834 йыл]]да бында дәүләт һәм биләмә крәҫтиәндәре, [[Ырымбур казак ғәскәре]] [[казактар]]ы теркәлгән. [[1865 йыл]]да 166 хужалыҡта 1001 кеше йәшәгән. [[Игенселек]], [[малсылыҡ]], [[умартасылыҡ]], тимерселек менән шөғөлләнгәндәр. [[XVIII быуат|XVIII]] һәм [[XIX быуат]]тың беренсе яртыһында крайҙа [[баҡыр]] [[мәғдән]]е табылған, һәм ул Г. И. Осокиндың [[Үрге Троицкий (Баҡалы районы)|Үрге Троицк заводы]]н тәьмин иткән. Ул заманда край территорияһының 80%-н тәшкил иткән урманды (бигерәк тә поташный заводтарына сеймал сифатында) сәнәғәттә файҙаланыу ҙур ҡолас алған. [[XIX быуат]]тан уҡ [[Баҡалы (Баҡалы районы)|Баҡалы]] төбәктең төп мәҙәни һәм сауҙа-сәнәғәт үҙәге булған [[XIX быуат]]тың уртаһынан [[Ҡазан]], [[Минзәлә]], [[Бәләбәй]] һәм [[Алабуға (ҡала)|Алабуға]] сауҙагәрҙәре эре сауҙа килешеүҙәре төҙөгән. == Ауылдың XX быуаттағы үҫеше == [[1917 йыл]]ға тиклем Баҡалыла улус идаралығы, 2 училище, земство дауаханаһы, дарыухана, 20-нән ашыу кибет булған, баҙар һәм йәрминкәләр ойошторолған. [[1906 йыл]]да 2 сиркәү, земство мәктәбе, сиркәү-мәхәллә мәктәбе, дарыуханаһы булған земство дауаханаһы, һыу тирмәне, 6 тимерлек, слесарь һәм ауырлыҡ үлсәү оҫтаханалары, 8 бакалея, 7 мануфактура, 2 тимерҙән эшләнгән әйберҙәр, 2 башлыҡ, һыра һәм 2 шарап кибете, икмәк запасы һаҡлау мөгәзәйе булған. [[1918 йыл]]дың февралендә район сираттағы крәҫтиән һуғышы үҙәге була, Баҡалы ауылында «Ҡарағош» штабы урынлашҡан. [[1917 йыл]]ғы [[Октябрь революцияһы]]на тиклем район [[Өфө губернаһы]]ның [[Бәләбәй өйәҙе]] составындағы улус була. [[1918 йыл|1918]]—[[1924 йыл]]дарҙа [[Баҡалы районы]] биләмәһенә 9 улус, шул иҫәптән [[Илеш]], [[Шаран]] улустары, ингән. Һуңынан [[1930 йыл]]ға тиклем Баҡалы биләмәһе [[Башҡорт Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы|Башҡорт АССР-]]ның [[Бәләбәй кантоны]] Баҡалы улусы тип аталған. [[Баҡалы районы]] [[1930 йыл |1930 йыл]]дың [[20 август|20 авгус]]ында [[Совет Социалистик Республикалар Союзы|СССР]] Бөтә Союз Үҙәк башҡарма комитеты Президиумы ҡарары менән ойошторола. [[1930 йыл|1930]]-сы йылдарҙа ҡул хеҙмәте күп була әле. Халыҡ тракторҙарға, полуторка машиналарға ғәжәпләнеп ҡараны, ләкин кешеләр, көстәрен йәлләмәй, хеҙмәт итте. Тәүге клубтар, балалар баҡсалары һәм яслиҙар төҙөлә, [[радио]] барлыҡҡа килә. [[1933 йыл]]да ауыл хужалығы өсөн кадрҙар әҙерләй башлайҙар. [[1923 йыл]]да [[Баҡалы районы]]нда тәүге коллектив хужалыҡ өлгөләре барлыҡҡа килә. Шул йылда Буғабаш ауыл советы биләмәһендә «Аң» һәм Кольцов исемендәге ике бәләкәй коммуна барлыҡҡа килә. [[1925 йыл]]да, берләшеп, «Фордзон» тракторын һатып алалар, ул МТС ойошторолғанға тиклем районда берҙән-бер трактор була. [[1930 йыл]]да 15 колхоз булған. [[1932 йыл]]дың яҙында МТС ойошторола. Ул сәсеү майҙаны 20 мең гектарҙан ашыу булған 30 колхозды берләштергән. [[1933 йыл]]да районда ударник-колхозсыларҙың I слёты була. [[1941 йыл|1941]]—[[1945 йыл]]дарҙағы [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда баҡалылар әүҙем ҡатнаша. [[Баҡалы районы]] 16,5 мең самаһы улын фронтҡа оҙата, һәм 6 мең самаһы ир-егет яу яланында ятып ҡала. Уларҙың батырлығын наградалары дәлилләй. Тылда башлыса [[ҡатын-ҡыҙҙар]] һәм ҡарттар эшләгән. Баҡалы ере алты Советтар Союзы Геройы бирҙе: [[Әһлетдинов Фәйзулла Хажи улы]], [[Карманов Афанасий Георгиевич]], [[Нурҡаев Талип Латип улы]], [[Петров Михаил Петрович]], [[Соколов Михаил Анисимович]], [[Утин Василий Ильич]]. [[Костин Яков Дмитриевич]], [[Туснолобов Степан Сергеевич]], [[Варфоломеев Василий Михайлович]], [[Зотов Виктор Никифорович]] [[Дан ордены]]ның тулы кавалерҙары булып ҡайта. [[Икенсе донъя һуғышы]] йылдарында партизандар хәрәкәтен ойоштороусы һәм етәкләүсе, [[Чехословакия]] Геройы [[Мурзин Даян Баян улы |Даян Баян улы Мурзин]], [[Польша]]ның милли геройы Александр Васильевич Кузнецов кеүек кешкләр Баҡалы районын данланы. Хәрби традицияларҙы йәштәр дауам итә. 300-ҙән ашыу яҡташыбыҙ [[Афғанстан]]да һәм [[Чечен Республикаһы]]нда хәрби бурысын үтәне. 11 егет башын һалды. [[XX быуат]]тың 50-се йылдарында электр уты тоҡандырыла. Баҡалынан 5 саҡрым алыҫлыҡта [[Сөн]] йылғаһында һигеҙ колхоз көсө менән 105 КВт ҡеүәтле гидроэлектростанция төҙөлгән. Йорттарҙа ут барлыҡҡа килгән, шунан [[электр]]ҙы [[колхоз]] производствоһында файҙалана башлағандар. [[1962 йыл]]да территория үҙгәртеп ҡорола, территория [[Туймазы районы]] составына инә. [[1964 йыл]]да [[Баҡалы районы]] ҡайтанан тергеҙелә, [[1967 йыл]]да [[Баҡалы районы]]нан [[Шаран районы]] бүленеп сыға. [[1960 йыл|1960]]-сы йылдарҙа төҙөлөш комплексы әүҙем үҫешә башлай. Район үҙәгендә генә түгел, башҡа [[ауыл]]дарҙа ла типовой [[мәктәп]]тәр, балалар баҡсалары, төҙөкләндерелгән айырым [[йорт]]тар барлыҡҡа килгән. [[1970 йыл|1970]]-се йылдарҙа бер биш йыллыҡта ике биш йыллыҡ йөкләмәләре үтәлгән. Мәҫәлән, И. А. Селиванов етәкселегендәге «Совет» колхозы ҡошсолары В. Бикбов, Р. Саватеев, Е. Исавлина, Т. Измайлова әҙерләү пунктына план буйынса 1 450 000 урынына 2 млн 910 мең йомортҡа тапшырған. Иң лайыҡлы хеҙмәтсәндәр [[республика |республика]], [[район]] исеменән съездарҙа сығыш яһаны, [[Халыҡ хужалығы ҡаҙаныштары күргәҙмәһе]] (ВДНХ) наградалары алды. [[1970 йыл]]дың [[Август|авгус]]ында Баҡалыла [[Сөн]] йылғаһы аша күпер төҙөлә. Һуңғы егерме биш йылда районда ҙур темптар менән төҙөлөш алып барылған. Район үҙәгендә ике ҡатлы йорттар һәм биналар төҙөлдө. Мәҙәниәт һарайы асылды. Районда газ үткәрелә, юлдарға асфальт түшәлә, киң ҡоласлы шәхси торлаҡ төҙөлөшө йәйелдерелә. Билдәле игенселәр, малсылар, оҫталар һаны йылдан-йыл арта барған<ref> {{БЭ2013|80626}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.travellers.ru/city-bakaly-(bakalinskijj-rajjon)|title=Бакалы (Бакалинский район), население, экономика, история|publisher=www.travellers.ru|accessdate=2017-11-09}}</ref>. == Халыҡ һаны == '''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)''' {| class="wikitable " style="text-align:center" | style="background:#f0f0f0;"|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Бөтә халыҡ''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар''' |- | 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)|||||| |- | 1906 ||1200|||| |- | 1920 йыл 26 август||2400|||| |- | 1926 йыл 17 декабрь|||||| |- | 1939 йыл 17 ғинуар||4439||2120||2319 |- | 1959 йыл 15 ғинуар||5079||2505||2574 |- | 1970 йыл 15 ғинуар||6150||3080||3070 |- | 1979 йыл 17 ғинуар||7903||4288||3615 |- | 1989 йыл 12 ғинуар||8057||3771||4286 |- | 2002 йыл 9 октябрь||9514||4491||5023 |- | 2010 йыл 14 октябрь||9568||4541||5027 |- |} {{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}} == Бөйөк Ватан һуғышы батырҙары == ;Алты Советтар Союзы Геройы: * [[Әһлетдинов Фәйзулла Хажи улы]] * [[Карманов Афанасий Георгиевич]] * [[Нурҡаев Талип Латип улы]] * [[Петров Михаил Петрович]] * [[Соколов Михаил Анисимович]] * [[Утин Василий Ильич]] ;Дан орденының тулы кавалерҙары: * [[Костин Яков Дмитриевич]] * [[Туснолобов Степан Сергеевич]] * [[Варфоломеев Василий Михайлович]] * [[Зотов Виктор Никифорович]] * [[Мурзин Даян Баян улы]] — '''Чехословакия геройы''', Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында Чехословакияла партизан хәрәкәте ойоштороусыһы һәм етәксеһе булған. * [[Кузнецов Александр Васильевич]] — '''Польшаның милли геройы'''<ref>[http://chel-portal.ru/encyclopedia/Kuznecov/t/9336 Национальный герой Польши Кузнецов Александр Васильевич]</ref>. == Билдәле кешеләре == * [[Антонова Нина Васильевна]] (2.12.1935) — [[украиндар|украин]] [[СССР|совет]] киноактёры, [[Киев]]тың А. Довженко исемендәге киностудияһында күп йылдар төрлө тематикалағы ике тиҫтә ярымға яҡын, шул иҫәптән ире режиссёр Анатолий Буковский ҡуйған фильмдарҙа уйнай. [[Украина ССР-ы]]ның атҡаҙанған артисы (1980). * [[Ғәлләмов Флүр Фәнәүи улы]] (1.12.1968), иҡтисадсы, йәмәғәт эшмәкәре. Башҡортостан Республикаһының 4-се һәм 5-се саҡырылыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты, Башҡортостан Республикаһының Кредит һәм финанс ойошмалары ассоциацияһы Советы рәйесе, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған иҡтисадсыһы (2011). * [[Дьяков Владимир Анатольевич]] (14.06.1919—16.11.1995), ғалим-тарихсы. 1960—1995 йылдарҙа СССР Фәндәр академияһының Славяноведение һәм балканистика институты ғилми хеҙмәткәре. Тарих фәндәре докторы (1966). [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] һәм II дәрәжә Ватан һуғышы ордендары кавалеры<ref>[http://баш.башкирская-энциклопедия.рф/index.php/component/content/article/8-statya/5846-dyakov-vladimir-anatolevich Башҡорт энциклопедияһы — Дьяков Владимир Анатольевич] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160421203446/http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/component/content/article/8-statya/5846-dyakov-vladimir-anatolevich |date=2016-04-21 }}</ref>. * [[Зотов Виктор Никифорович]] (25.05.1925—16.07.1996), педагог, Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашҡан хәрби хеҙмәткәр, гвардия майоры (1953). Уҡсылар дивизияһының айырым миномёт полкы миномётсыһы. Дан ордендарының тулы кавалеры. [[Башҡорт АССР-ы]] мәктәбенең атҡаҙанған уҡытыусыһы (1975). * [[Костин Яков Дмитриевич]] (20.10.1917—20.09.1993) — Дан орденының тулы кавалеры. Ил һаҡсыһы булараҡ, 1938 йылда Хәсән күле янындағы совет-япон ҡораллы бәрелешендә һәм [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы, миномётсы, кесе сержант<ref>[http://www.xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/component/content/article/8-statya/6885-kostin-yakov-dmitrievich Башҡорт энциклопедияһы — Костин Яков Дмитриевич] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160421154100/http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/component/content/article/8-statya/6885-kostin-yakov-dmitrievich |date=2016-04-21 }}{{V|08|10|2017}}</ref>. * [[Маҡулов Айрат Һәүбән улы]] (27.10.1934—28.07.2017), ғалим-иҡтисадсы. 1973 йылдан [[Өфө авиация институты]] һәм [[Өфө дәүләт авиация техник университеты]] уҡытыусыһы, 1991—2002 йылдарҙа — эшҡыуарлыҡ иҡтисады кафедраһы мөдире. Иҡтисад фәндәре докторы (1990), профессор (1992). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған иҡтисадсыһы (1992)<ref>[http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/component/content/article/8-statya/9747-ma-ulov-ajrat-b-n-uly Башҡорт энциклопедияһы — Маҡулов Айрат Һәүбән улы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191010182947/http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/component/content/article/8-statya/9747-ma-ulov-ajrat-b-n-uly</ref><ref> {{БЭ2013|80626}}</ref>. * [[Сәйетов Илдар Ширҡәт улы]] ([[25 ғинуар]] [[1957 йыл]] — [[14 октябрь]] [[2020 йыл]]) — театр һәм кино актёры. 1983—2020 йылдарҙа хәҙерге Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театры актёры. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған (2008) һәм [[Башҡортостан Республикаһы]]ның халыҡ (2002) артисы. [[Халыҡтар дуҫлығы ордены (Башҡортостан)|Халыҡтар дуҫлығы ордены]] кавалеры (2019). == Хәтер == Биш меңдән ашыу кеше орден һәм миҙалдар менән бүләкләнгән. Бөгөн яугирҙәр иҫтәлегенә Баҡалының иң матур урамдары уларҙың исемдәре менән атала. Тыуған ил азатлығы һәм бойондороҡһоҙлоғо өсөн һуғыштарҙа һәләк булған баҡалылар хөрмәтенә район үҙәге Баҡалыла һәм башҡа ауылдарҙа обелисктар һәм һәйкәлдәр ҡалҡып сыҡты. == Иҫтәлекле урындары == Баҡалы ауылы эргәһендәге Маты йылғаһы тамағындағы Ҡарағай урмандары — тәбиғәт һәйкәле. == Рәүиз мәғлүмәттәре == === 1917 йылғы ауыл хужалығын иҫәпкә алыу карточкалары === * [https://basharchive.ru/census/1917/10980/ Материалы поземельной переписи 1917 года по: д. Бакалы, Белебеевский уезд, Бакалинская волость; фонд , опись , дело] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220127001959/https://basharchive.ru/census/1917/10980/ |date=2022-01-27 }} == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Баҡалы районы]] == Әҙәбиәт == * Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7.{{ref-ru}} * Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. Уфа: Китап, 2009. — 744 с. ISBN 978-5-295-04683-4{{ref-ru}} * Бакалинская земля: история и люди. — Уфа: ГУП РБ УПК, 2010. — 320 с.: ил.(урыҫ.) == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|80626}} * {{БЭ2013|index.php/component/content/article/8-statya/1832-ba-aly-auyl-ba-aly-r-ny-ge|автор=Ғафаров Ғ. Ә.}} {{Навигация1 |Портал = Башҡортостан ауылдары |Викисловарь = |Викиучебник = |Викицитатник = |Викитека = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.) |Викивиды = |Викиновости = |Викисклад = |Метавики = |Проект = Башҡортостан ауылдары }} {{Bakal-stub}} {{Баҡалы районы ауылдары}} [[Категория:Баҡалы районы ауылдары]] [[Категория:Башҡортостан район үҙәктәре]] [[Категория:Сөн буйындағы тораҡ пункттар]] 2hfv5df58der6j7qsj9gna3hzyw8m7c Динозаврҙар 0 70420 1279906 1262361 2024-12-04T05:49:12Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 1279906 wikitext text/x-wiki {{Яҡшы мәҡәлә}} {{Таксон |image file = Various dinosaurs.png |image title = Динозавр һөлдәлере |image descr = Динозавр һөлдәлере |regnum = Хайуандар |rang = |latin = Dinosauria |author = [[Оуэн, Ричард|Owen]], [[1842 год в науке|1842]] |children name = [[Отряд]] |children = * {{bt-latrus|Saurischia|кәҫәрткезаврҙар}} * {{bt-latrus|Ornithischia|ҡошзаврҙар}} |Возник = 225 |Вымер = 65 |wikispecies = Dinosauria |commons = Category:Dinosauria |itis = |ncbi = 436486 |eol = 3014672 }} '''Диноза́врҙар''' ({{lang-la|Dinosauria}}, {{lang-grc|δεινός}} «ҡурҡыныс, ҡот осҡос, хәүефле» һәм σαῦρος «кеҫәртке»<ref>«Liddell-Scott-Jones Lexicon of Classical Greek». http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/lexindex?lookup=deino/s&lang=greek&doc=Perseus:text:1999.01.0169&formentry=0. Retrieved 2008-08-05.</ref>) — [[мезозой]] эраһында Ер йөҙөндә 160 йыл буйы хакимлыҡ иткән умыртҡаһыҙ, ер өҫтө һөйрәлеүселәре отрядына ҡараған хайуан. Улар өҫтөнлөк иткән дәүер — яҡынса һуңғы [[триас осоро]]нан (бөгөнгөнән 225 миллион йыл элек) [[аҡбур осоро]] аҙағына тиклем (бөгөндән 65 миллион йыл элек). Аҡбур осоронан өсөнсөл осорға күскән ваҡытта, сағыштырмаса ҡыҫҡа геологик ваҡыт эсендә, бик күп хайуандар һәм үҫемлектәр менән бергә юҡҡа сыға. Динозаврҙарҙың һөлдәләре планетаның бөтә континенттарында ла табылған<ref>Oldest evidence of dinosaurs found in Polish footprints Contact: Kristin Elise Phillips kphillips@amnh.org American Museum of Natural History http://www.eurekalert.org/pub_releases/2010-10/amon-oeo100510.php {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150924044327/http://www.eurekalert.org/pub_releases/2010-10/amon-oeo100510.php |date=2015-09-24 }}</ref>. Палеонтологтар тарафынан был хайуандарҙың 500-ҙән<ref>MacLeod, N, Rawson, PF, Forey, PL, Banner, FT, Boudagher-Fadel, MK, Bown, PR, Burnett, JA, Chambers, P, Culver, S, Evans, SE, Jeffery, C, Kaminski, MA, Lord, AR, Milner, AC, Milner, AR, Morris, N, Owen, E, Rosen, BR, Smith, AB, Taylor, PD, Urquhart, E & Young, JR (1997). «The Cretaceous-Tertiary biotic transition». Journal of the Geological Society 154 (2): 265—292. doi:10.1144/gsjgs.154.2.0265. http://findarticles.com/p/articles/mi_qa3721/is_199703/ai_n8738406/print {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081223014750/http://findarticles.com/p/articles/mi_qa3721/is_199703/ai_n8738406/print |date=2008-12-23 }}.</ref> артыҡ ырыу һәм 1000-дән<ref name="autogenerated6">Wang, S.C., and Dodson, P. (2006). «Estimating the Diversity of Dinosaurs». Proceedings of the National Academy of Sciences USA 103 (37): 13601-13605. doi:10.1073/pnas.0606028103. PMID 16954187.</ref><ref name=autogenerated3>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/7620621.stm Will the real dinosaurs stand up?], BBC, September 17, 2008</ref> артыҡ төрө билдәләнгән һәм тасуирлап һүрәтләнгән Улар ике ҙур төркөмгә бүленә — ҡоштар һәм кеҫәрткеләр. == Этимология == «Динозавр» терминын фәнни әҙәбиәткә [[1842 йыл]]да [[Англия|инглиз]] [[Биология|биологы]] Ричард Оуэн беренсе тапҡыр индереп ебәрә. Ул был һүҙҙе ташҡа әйләнгән боронғо кеҫәрткеләрҙең тәү табылған һәм ҙурлығы менән ғалимдарҙы таң ҡалдырған һөлдәләрен тасуирлағанда ҡуллана<ref>Owen, R. (1842). «Report on British Fossil Reptiles.» Part II. Report of the British Association for the Advancement of Science, Plymouth, England.</ref>. Таксономик яҡтан атама динозаврҙың теше, тырнағы һәм башҡа үҙенсәлегенә ишара булһа ла, Оуэн был терминды табылған һөлдәләрҙең нәҡ ҙурлығына ҡарап бирә<ref>Farlow, J.O., and Brett-Surman, M.K. (1997). «Preface». in Farlow, J.O., and Brett-Surman, M.K. (eds.). The Complete Dinosaur. Indiana University Press. pp. ix-xi. ISBN 0-253-33349-0.</ref>. Үҙенең ҡараштарын нигеҙләп, Оуэн динозаврҙарҙы икенсел осорҙоң ''ҡалын тиреле хайуандары'' тип нарыҡлай. [[XIX быуат]]та ҙур бегемоттарҙы, филдәрҙе һәм носорогтарҙы тап ''ҡалын тирелеләр'' тип йөрөткәндәр, ә икенсел осор тип [[мезозой]] дәүере аталған. == Өйрәнеү тарихы == Ер аҫтында табылған ҙур һөйәктәрҙе боронғо заманда [[Троя һуғышы]]нда ҡатнашыусыларҙан ҡалған тип, [[Урта быуаттар]]ҙан [[XIX быуат]]ҡа тиклем [[туфан ҡалҡыу]]ы ваҡытында һәләк булған бәһлеүән һөйәктәре тип иҫәпләгәндәр. [[Алыҫ Көнсығыш]]та [[аждаһа]] һөйәктәре, уларҙың дауалау сифаты бар тип ҡарағандар. [[1824 йыл]]да Король геология йәмғиәте президенты [[Уильям Бакэнд]] [[Юра осоро]] сланецтарында табылған бик боронғо хайуан һөйәктәре табылыуы хаҡында сығыш яһай. Сағыштырмаса анатомия белгесе Жорж Кювье ярҙамы менән Бакленд табылған һөйәктәрҙе гигант йыртҡыс кеҫәрткенеке тип квалификациялай, һәм уны мегалозавр, йәғни «ғәйәт ҙур кеҫәртке» тип атай. 1826 йылда Линней йәмғиәте ағзаһы хирург Гидеон Мантелл (Суссекс графлығы) Геологик йәмғиәттә ошоға оҡшаш табыш менән сығыш яһай, ул билдәһеҙ төрҙөң тешен тәҡдим итә. Теште ул игуанодон, йәғни [[игуана]] кәҫәрткеһе теше тип атай. 1833 йылда панцирлы анкилозавр кәҫерткеләр вәкиле ''гилеозавр'' тураһында яҙа. [[Файл:Buckland, Megalosaurus jaw.jpg|thumb|275px|Мегалозавр яңаҡ һөйәге,Баклэнд мәҡәләһенән иллюстрация]] [[Файл:Goodrich Megalosaurus.jpg|thumb|275px|Мезозой фаунаһы XIX быуат төҫмөрләү. Алғы планда, Р. Оуэн реконструкциялаған дүрт аяҡлы йән эйәһе — мегалозавр]] [[Файл:2005-03-30 - London - Crystal Palace - Victorian Dinosaurs 1 4887762470.jpg|thumb|left|250px|Гәлсәр һарайҙа мегалозавр статуяһы]] 1842 йылда инглиз биологы Ричард Оуэн ошо өс төрҙөң оҡшашлағын һәм хәҙерге һөйрәлеүселәрҙән айырмаһын иҫәпкә алып, уларҙы айырым Dinosauria («ҡот осҡос кеҫәртке»)<ref>''В. Р. Алифанов'' [http://vivovoco.rsl.ru/VV/JOURNAL/NATURE/10_00/DRAGONS.HTM Небесные драконы, допотопные грешники и змеи Ирландии] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20061009031357/http://vivovoco.rsl.ru/VV/JOURNAL/NATURE/10_00/DRAGONS.HTM |date=2006-10-09 }}</ref> тигән аҫ отрядҡа керетә. [[АҠШ]]-да [[1858]] йылда яҡшы һаҡланған гидрозавр һөлдәһе табылғас, ике аяҡта йөрөй алыуы асыҡлана, дүрт аяҡлы динозавр тураһында фаразлау юҡҡа сыға. Артабанғы тиҫтә йыл эсендә динозаврҙар төркөмөнөң төп вәкилдәре өйрәнелә. Динозаврҙарҙы өйрәнеүҙә Америка палеонтологтары Гофониил Марш менән Эдвард Коп өлөшө баһалап бөткөһөҙ, улар апатозавр һәм бронтозавр (һуңынан уларҙы бер төргә керетәләр), диплодок һәм стегозавр, моноклон, трицератопс һәм башҡа, барлығы 142 төрҙө өйрәнә. Йыйылған материал динозаврҙарҙы ике ғаиләгә, ҡошзаврҙар һәм кеҫәрткезаврҙарға бүлергә мәжбүр итә. XX быуаттың беренсе яртыһына тиклем күпселек фәнни йәмғиәттәрҙә динозаврҙар бик ҙур, һәлмәк атлап йөрөүсе тигән яңылыш фекер йөрөткәндәр. 1970 йылдарҙа үткерелгән күп кенә тикшереүҙәр динозаврҙар бик әүҙем, юғары метоболизмлы һәм социаль мөнәсәбәтле йән эйәләре булыуын күрһәтә. 1964 йылда дейноних ҡалдыҡтары табылғас, фәндә яңы асыш башлана, уның тән төҙөлөшө буйынса йылғыр һәм йылы ҡанлы йән эйәһе булыуы асыҡлана. Йылы ҡанлы йән эйәһе булған тигән фекер, уларҙың физиология һәм үҙ-үҙен тотошо тураһындағы фаразды киренән ҡарарға мәжбүр итә. 1979 йылда динозаврҙарҙың ата-әсә инстинкты һәм социаль тотошо тураһында дәлилдәр табыла (йомортҡа баҫыу, балаларын һаҡлау һәм туйындырыу). Ниһайәт, дейнонихтың өҫкө ослоҡтарын ҡош ҡанаты менән сағыштырып ҡарау уларҙың яҡын икәнен һәм ҡоштарҙың динозаврҙарҙан килеп сыҡҡан тигәнде иҫбатлай, һуңыраҡ ҡайһы бер динозаврҙар ҡауырһын менән ҡапланған булыуы дәлилләнә. 2005 йылда [[тираннозавр]]ҙың<ref>[http://news.bbc.co.uk/hi/russian/sci/tech/newsid_4382000/4382083.stm Би-би-си | Наука и техника | Найдены мягкие ткани тираннозавра?] — 25 марта 2005 г.</ref> һаҡланған туҡымаһынан коллаген тигән матдәне айырып алып була, был матдәнең химик составы динозаврҙарҙың хәҙерге [[ҡоштар]] менән яҡын икәнен иҫбатлаусы дәлил булып тора<ref>[http://elementy.ru/news/430500 Элементы — новости науки: Коллаген из костей динозавров — это уже реальность]. — 20.04.07</ref>. === Хәҙерге ваҡыт === Ҡайһы бер ғалимдар раҫлауынса, динозаврҙарҙың һүрәтләнгән төрҙөренең өстән бере бөтөнләй булмаған. Быға тиклем тикшерелеп тасуирланған бер үк хайуандың төрлө кимәлдәге үҫешкән һөлдәләре фәнгә билдәһеҙ имеш тип яңынан һүрәтләнгән. Икенсе ғалимдарҙың киңәйтелгән тикшеренеүе күрһәтеүенсә, динозаврҙарҙың барлыҡ төрҙәренең 50 процентҡа яҡыны яңылыш аталып йөрөтөлә<ref>[http://lenta.ru/news/2009/10/13/mistake/ Lenta.ru: Наука и техника: Треть известных видов динозавров предложили упразднить]</ref>. Хәҙерге ваҡытта динозаврҙарҙы системалаштырыуҙа ике ҡапма-ҡаршы йүнәлеш йәшәп килә. Боронғо ҡаҙылдыҡ хайуандарҙы өйрәнеүсе палеонтологтарҙың бер төркөмө әлегәсә билдәле таксондарҙы бүлгеләп, теге йәки был күрһәткес буйынса уларҙан яңы ырыу һәм төрҙәр айырып сығарһа, уларҙың башҡа һөнәрҙәштәре алдан һүрәтләнгән төрҙәрҙең дә булыу-булмауын шик аҫтына ала. Мәҫәлән, [[АҠШ|Америка]] палеонтологы Джек Хорнер ({{lang-en|Jack Horner}}) [[2007 йыл]]да баҫылған мәҡәләһендә хәҙерге ваҡытта фәндә ''Dracorex hogwartsia'', ''Stygimoloch spinifer'' һәм ''Pachycephalosaurus wyomingensis'' исемдәре менән билдәле динозаврҙар бары тик бер төрҙөң төрлө йәштәге вәкилдәре генә тип раҫлай. [[2009 йыл]]да ''Nanotyrannus'' тип йөрөтөлгән төр вәкиленең баш һөйәген ныҡлап тикшергәндән һуң, Джек Хорнер был динозавр ғәмәлдә ''Tyrannosaurus'' тип аталған төрҙөң йәш сағы тигән һығымта яһай. [[2010 йыл]]да ''Journal of Vertebrate Paleontology'' баҫмаһындағы мәҡәләлә Монтана дәүләт университеты (''Montana State University'') палеонтологтары шулай уҡ ''Трицератопстар'' (''Triceratops'') һәм ''Торозаврҙар'' (''Torosaurus'') — бер үк хайуан затының төрлө кимәлдә үҫкән вәкилдәре генә тип яҙып сыҡты. Шул уҡ йылда Йель университеты ғалимдары быға тиклем һөйәктәре ''Chasmosaurus'' тип аталған төргә индерелеп йөрөтөлгән динозаврҙың яңы — ''Мохоцератопс'' (''Mojoceratops'') төрөүенә ҡарауын нигеҙле тасуирланы<ref>[http://www.ammonit.ru/new/880.htm Аммонит.ру — Возможно, что трицератопс и торозавр — это один и тот же динозавр]</ref>. == Барлыҡҡа килеүе һәм эволюция == === Боронғо быуындары === [[Файл:Laurasia-Gondwana-ru.svg‎|thumb|200px|[[Триас осоро]]нда [[Ер (планета)|Ер]] [[география]]һы]] Һөйрәлеүселәр динозаврҙар барлыҡҡа килгәнсе уҡ булған. Тәпәйҙәре кәүҙәнең ян-яғынан, хәҙерге кеҫәрткеләрҙеке кеүек, урынлашҡан. [[Ташкүмер осоро]]нда, бынан 300 миллион йылдар элек, [[глобаль йылыныу]] башлана, был тропик урмандарҙы юҡ итә һәм һөйрәлеүселәрҙең эволюцион үҫешенә килтерә. Һәр популяция ҙур булмаған тереклек итеү өлкәһендә бикләнеп ҡала һәм һәр популяция үҙенсә үҫешә башлай, шулай итеп төрлөлөк күбәйә<ref>[http://geology.gsapubs.org/content/38/12/1079.short Rainforest collapse triggered Carboniferous tetrapod diversification in Euramerica]</ref>. Динозаврҙарҙың ата-бабалары — архозаврҙар ("хакимлыҡ итеүсе кеҫерткә"ләр) барлыҡҡа килә. Архозаврҙар килеп сығышы, пермь һәм триас осоро сиктәрендә, терапсидтарҙың күпләп юҡҡа сығыуы менән бергә бара. Триас осоро башында бик күп яңы төрҙәр барлыҡҡа килә. Динозаврҙарҙың текодонттарҙан айырмаһы, кәүҙә торошо һәм локомоция характеры менән бәйле. Артҡы ослоҡтары вертикаль булып формалаша, алғы ослоҡтарға ҡарағында оҙонораҡ булыуы ике аяҡта йөрөгән тигәнде дәлилләй<ref name="Carrol">{{книга |автор = Кэрролл Р. |заглавие = Палеонтология и эволюция позвоночных |оригинал = Vertebrate Paleontology and Evolution |ответственный = Под ред. акад. Л. П. Татаринова |место = М. |издательство = Мир |год = 1993 |том = 2 |страницы = 87—88 |страниц = 283 |isbn = 5-03-001819-0 }} </ref>. Юғары төҙөлөшлө терапсидтар төҙөлөшө буйынса бер арт юллы һөтимәрҙәргә оҡшаш була, ҡайһы бер фараздар буйынса һөт биҙҙәре һәм йөнө булған. Тероморфтарҙың ҡапыл юҡҡа сығыуы һәм «ысын кәҫәрткеләр»ҙең үҫеше — палеонтологияның өйрәнелмәгән даирәһе. Диназаврҙар үҙҙәренең боронғо быуыны архозаврҙарҙан, Пермь осоронда күмәк ҡырылыуҙан 20 миллион йыл үткәс айырыла. Был осорҙа Ерҙәге тереклектең 95%-ы юҡҡа сыға<ref>''Kump LR, Pavlov A & Arthur MA'' (2005). «Massive release of hydrogen sulfide to the surface ocean and atmosphere during intervals of oceanic anoxia». Geology 33 (5): 397—400.</ref>. Бөгөнгө көндә билдәле булған динозавр ҡалдыҡтарының яҡынса йәше 230 миллион йыл. Динозаврҙар отряды [[Көньяҡ Америка]] биләмәһендә барлыҡҡа килгән һәм, триас осоронда 230-ҙан 199-сы миллион йылдар элек барлыҡ [[Пангея]]ға таралған тигән фараз бар<ref>''Nesbitt, S. J.; Smith, N. D.; Irmis, R. B.; Turner, A. H.; Downs, A. & Norell, M. A.'' (2009). «A complete skeleton of a Late Triassic saurischian and the early evolution of dinosaurs». Science 326 (5959): 1530—1533.</ref><ref>[http://www.gazeta.ru/news/science/2009/12/11/n_1434404.shtml Родиной динозавров является Южная Америка]</ref>. == Тәүге динозаврҙар == Хәҙерге [[Бразилия]] биләмәһендә табылған [[ставрикозавр]] бөгөнгө көндә билдәле булған иң тәүге динозавр булып иҫәпләлә, 228 миллион йылдар элек йәшәгән диназаврҙың өлөшләтә [[һөлдә]]һе [[триас осоро]] ҡатламдарында табылған. [[Сираҡ һөйәге]] [[бот һөйәге]]нән оҙонораҡ, һөйәк эсе буш, был йүгереүсе хайуандарға хас<ref name="Carrol2"> {{книга |автор = Кэрролл, Р. Л. |часть = Глава 14. Анатомия и филогенетические связи динозавров |заглавие = Палеонтология и эволюция позвоночных |оригинал = Paleontology and evolution of vertebrates |ссылка = |ответственный = Под ред. Л. П. Татаринова |издание = |место = М. |издательство = «Мир» |год = 1993 |том = 2 |страницы = 90 |страниц = 87—125 |серия = |isbn = 5-03-001819-0 |тираж = }}</ref>. [[1963 йыл]]да [[Аргентина]]ның төньяҡ-көнсығышында [[эрреразавр]] табылыуы тураһында хәбер ителә. Табылған ҡалдыҡтар өлөшләтә булғанға квалификациялап булмай. Тик [[1988 йыл]]да баш һөйәге менән тулы һөлдә табылғас, ябай ''терепод'' тип квалификациялана<ref name="Theropoda">[https://web.archive.org/web/20090821021007/http://www.dinoweb.narod.ru/a_Theropoda.htm DINOWEB — подотряд Theropoda]</ref>. Хәҙерге [[Мексика]] биләмәһендә табылған Tawa hallae эрреразавр һуңғы үҫеш осорондағы теропод икәнен раҫлай<ref>{{cite web|date=11 декабря 2009|url=http://lenta.ru/news/2009/12/11/dino/|title=Палеонтологи обнаружили одного из самых первых динозавров|publisher=Lenta.ru|accessdate=2010-08-13|archiveurl=http://www.webcitation.org/619avQBDb|archivedate=2011-08-23}}</ref><ref>[http://science.compulenta.ru/486431/ Прояснены начальные моменты эволюции динозавров — Наука и техника — История, археология, палеонтология — Палеонтология — Компьюлента] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100217115921/http://science.compulenta.ru/486431/ |date=2010-02-17 }}</ref>. Эрреразаврҙың оҙонлоғо 4 метрға, ауырлығы 200—250 киллограммға еткән. Баш һөйәге оҙон һәм тар, һуңғы теропод менән оҡшашлығы юҡ, артҡы ослоҡтары тәүге динозаврҙарҙыҡы кеүек. [[Аргентина]]ла [[эрреразавр]] табылып 4 йыл үткәс тағы бер боронғо динозавр һөлдәһе табыла — 235 миллион йыл элек йәшәгән [[эораптор]]. Тышҡы яҡтан ул башҡа һөйрәлеүселәрғе оҡшаған, әммә һөйәк һәм теш үҙенсәлектәре буйынса ябай теропод тип иҫәпләнә. Эораптор төҙөлөшө буйынса динозаврҙарҙың дөйөм ата-бабаһын хәтерләтә, тип иҫәпләй палеонтологтар<ref>[https://web.archive.org/web/20071129010825/http://dinoweb.narod.ru/Theropoda.htm#eoraptor Dinoweb — Theropoda — Eoraptor]</ref>. Был фараз дөрөҫ тип иҫәпләгәндә, уңың һыҙаттары буйынса, беренсе динозаврҙар ике аяҡлы бәләкәй йыртҡыстар булғандар тип әйтергә мөмкин. Маразух и Lagerpeton кеүек ябай динозаврҙар табылғас, уларҙың ташҡа әйләнгән ҡалдыҡтары ҙур булмаған ике аяҡлы йән эйәләре булыуы тураһында һөйләй. Уларҙың иң билдәлеһе, хәҙерге [[Аргентина]]ла өҫкө триас ҡатламында табылған — [[пизанозавр]]. == Дөйөм тасуирлама == [[Файл:Tawa NT small.jpg|мини|150x150пкс|Тава]] Динозаврҙар [[мезозой осоро]]ноң [[юра осоро|юра]] һәм [[аҡбур осоро]]нда өҫтөнлөҡ итеүсе ерҙә йәшәүсе умыртҡалы хайуандар була. Башҡа хайуандар ул заманда бик бәләкәй булған (һөтимәрҙәр хәҙерге бесәй ҙурлығында ғына), һәм улар ит ашаусы динозавр өсөн табыш булған<ref>Morales, Michael (1997). «Nondinosaurian vertebrates of the Mesozoic». in Farlow, James O.; and Brett-Surman, Michael K. (eds.). The Complete Dinosaur. Bloomington: Indiana University Press. pp. 607—624. ISBN 0-253-33349-0.</ref>. ''[[Репеномам|Repenomamus giganticus]]'' тигән төрҙө иҫәпкә алмағанда, 12-14 кг ауырлығындағы триконодонт йәш ''[[пситтакозавры]]'' кеүек ваҡ динозаврҙар менән туҡланған<ref>Hu Yaoming; Meng, J; Wang, Y; Li, C (2005). «Large Mesozoic mammals fed on dinosaurs». Nature 433 (7022): 149—152</ref>. Динозаврҙар хайуандар донъяһында күп төрлөлөгө менән айырылып торған, 2006 йылғы тикшереүҙәргә ҡарағанда 500 ырыу булғанлығы тураһында һүҙ бара. Элегерәк үткәрелгән тикшереүҙә, дөйөм ырыу иҫәбе 3400 булыуы мөмкин тип күрһәтә, күбеһе беҙҙең көнгә тиклем һакланмаған<ref>Russell, Dale A. (1995). «China and the lost worlds of the dinosaurian era». Historical Biology 10: 3-12. doi:10.1080/10292389509380510.</ref>. 2008 йылдың 17 сентябренә торошло динозаврҙарҙың 1047 төрө билдәле булыуы тураһында яҙылған<ref name=autogenerated3 />. Табылған динозаврҙарҙын береһе лә диңгеҙҙә йәки һауала йәшәмәгән. Спинозавр исеме менән билдәле төрө ярым һыуҙа йәшәүсе тип билдәләнә<ref>Amiot, R.; Buffetaut, E.; Lécuyer, C.; Wang, X.; Boudad, L.; Ding, Z.; Fourel, F.; Hutt, S.; Martineau, F.; Medeiros, A.; Mo, J.; Simon, L.; Suteethorn, V.; Sweetman, S.; Tong, H.; Zhang, F.; and Zhou, Z. (2010). «Oxygen isotope evidence for semi-aquatic habits among spinosaurid theropods». Geology 38 (2): 139—142.</ref>. Динозаврҙар тәүге асылғандан һуң уларҙың ҡалдыҡтары донъяның бөтә ҡитғаларында ла, шул иҫәптән [[Антарктида]]ла табылған<ref>MacLeod, N, Rawson, PF, Forey, PL, Banner, FT, Boudagher-Fadel, MK, Bown, PR, Burnett, JA, Chambers, P, Culver, S, Evans, SE, Jeffery, C, Kaminski, MA, Lord, AR, Milner, AC, Milner, AR, Morris, N, Owen, E, Rosen, BR, Smith, AB, Taylor, PD, Urquhart, E & Young, JR (1997). «The Cretaceous-Tertiary biotic transition». Journal of the Geological Society 154 (2): 265—292</ref>. Хәҙерге [[Рәсәй]] территорияһында табылған динозаврҙар бер нисәү генә. Был хайуандың (амурозавр) ташҡа әйләнгән ҡалдыҡтары [[Байкал аръяғы крайы|Байкал аръяғында]] һәм илдең көньяғында табылған<ref>[http://gorod28.ru/kultura/7141-tridcat-let-spustya.html Тридцать лет спустя " Город 28] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160306031141/http://gorod28.ru/kultura/7141-tridcat-let-spustya.html |date=2016-03-06 }}</ref>. [[Амур]] йылғаһы буйҙарында: Благовещенск ҡалаһы янында һәм Амур өлкәһенең Архарин районында «олоротитан» исеме алған динозаврҙарҙың ике шаҡтай ҙур ҡәберлеге бар. === Морфология === ==== Дөйөм характеристика һәм ҙурлығы ==== [[Файл:Tyrannosaurus rex Reconstruction by Nobu Tamura.jpg|мини|250x250пкс|[[Тираннозавр]]]] [[Файл:Edmontonia dinosaur.png|thumb|250px|Анкилозаврҙар төркөмөнә ҡараған эдмонтония]] [[Файл:Largestdinosaursbysuborder scale.png|thumb|250px|Кеше янында динозаврҙар ҙурлығы: Көрән күк (фиолетовый) — аргентинозавр — 39 метр. Ҡара-ҡыҙыл — шантунгозавр — 15 метр. Йәшел — [[спинозавр]] — 18-19 метр. Ҡыҙғылт һары (оранжевый) — [[стегозавр]] — 8 метр. Зәңгәр (синий) — [[трицератопс]] — 8 метр.]] Бөгөнгө көнгә динозаврҙарҙың күп төрҙәре билдәле. Уларҙың ҡайһы берҙәре ике аяҡтарында йөрөһә, икенселәре дүрт аяҡлы булған. Ә ''Ammosaurus'' һәм ''игуанодонт'' тигән исем алғандары бер үк ваҡытта ике аяҡлап та, дүрт аяҡтарында ла еңел хәрәкәт итә алған. Хайуандарҙың күптәре бөтә кәүҙәһе һөйәк бронянан ([[анкилозавр]]) һәм мөгөҙ ҡатлауҙан ([[стегозавр]]) тороуынан алып, мөгөҙҙәре ([[трицератопс]]) һәм баштарындағы кикректәренә (паразауролоф) тиклем характерлы үҙенсәлеккә эйә булған. Динозаврҙарҙы башлыса һәм йыш ҡына ҙур кәүҙәле хайуан тип һанаһалар ҙа, уларҙың күптәре хәҙерге кеше буйы хәтлем генә, ҡайһылары иһә бөгөнгө бесәйҙәр кеүек кенә булған. Ҡасандыр [[Төньяҡ Америка]]ла көн иткән һәм ''Hesperonychus elizabethae'' исеме менән [[2009 йыл]]да тасуирланған динозавр хәҙерге ваҡытта иң бәләкәй тип иҫәпләнә. Уның кәүҙә оҙонлоғо 50 сантиметр, ауырлығы 2 килограмға яҡын булған. Ул, күрәһең, бөжәктәр, ваҡ һөтимәрҙәр һәм динозавр балалары менән туҡланған. [[2008 йыл]]да динозаврҙың шул уҡ Төньяҡ Америкала йәшәгән һәм ''Albertonykus borealis'' исемен алған, ''Hesperonychus'' тип аталғанына ҡарағаанда ла бәләкәйерәк булған тағы бер төрөн тасуирлаһалар ҙа, палеонтологтар был турала рәсми хәбәр таратырға ашыҡмай, сөнки табылған мәғлүмәттәр етди һығымталар яһау өсөн етеңкерәмәй. Хәҙерге баһалауҙар буйынса, ҡасандыр [[Ер|Ер йөҙөндә]] көн иткән ит менән туйыныусы йыртҡыс януарҙарҙың иң эреһе [[спинозавр]], ул кәүҙәһенең ҙурлығы күрһәткестәре менән хатта [[тираннозавр]]ҙы ла уҙып киткән булған: оҙонлоғо 16—18 метрға яҡын, бейеклеге 8 метр. Арҡаһы буйлап 1,8 метр бейеклеккә еткән елкән һымаҡ тире һуҙылып торған. Оҙонлоҡтары 13 метрға еткән [[гиганотозавр]] һәм [[кархародонтозавр]] барлыҡ динозаврҙарҙың өстән бер өлөшөнән күберәген тәшкил иткән эре ''тероподтар'' ярымотрядына ҡарай. Хәҙерге ваҡытта иң билдәле булған йыртҡыс динозавр — [[тираннозавр]] — зурлығы менә алда әйтелгән төркәмдән ныҡ ҡалышмаған. Уның иң тулы һаҡланған һөлдәһенең оҙонлоғо 12,8 метрға етә, ҡайһы бер мәғлүмәттәрҙә күренеүенсә, ул 15 метрға тиклем дә еткән булырға тейеш<ref name=ericksonetal2004>{{cite journal|last=Erickson, Gregory M.|coauthors=Makovicky, Peter J.; Currie, Philip J.; Norell, Mark A.; Yerby, Scott A.; & Brochu, Christopher A.|year=2004|title=Gigantism and comparative life-history parameters of tyrannosaurid dinosaurs |journal=Nature|volume=430|issue=7001|pages=772–775|doi=10.1038/nature02699}}</ref>. [[1970 йыл]]да Монголияла ҡаҙып алынған [[дейнохейрус]]тың алғы һаны 2,5 метрға етә. Һаҡланған һөлдә ҡалдыҡтарының бик аҙ булыуы сәбәпле, был төр динозаврҙың дөйөм оҙонлоғо әлегә билдәләнмәгән. Табылғандарға ҡарап, ғалимдар дейнохейрустың оҙонлоғо 20 метрға еткән булыуы мөмкин тип фаразлай. Динозаврҙарҙың дүрт аяҡлы һәм үлән ашаусы ''зауропод'' төркөмөнә ҡараған ''[[диплодок]], аргентинозавр, суперзавр'' һәм ''завропосейдон'' тип исемләнгәнде оҙонлоҡҡа 25—35 метрға еткән. Самалауҙар буйынса уларҙың тағы ла эрерәктәре булыуы мөмкин<ref name="carpenter2006">Carpenter, K. (2006). «Biggest of the big: a critical re-evaluation of the mega-sauropod ''Amphicoelias fragillimus''.» In Foster, J.R. and Lucas, S.G., eds., 2006, ''Paleontology and Geology of the Upper Jurassic Morrison Formation.'' New Mexico Museum of Natural History and Science Bulletin '''36''': 131—138.</ref>, әммә әлегә бындай фараздар оло шик аҫтында ҡалып килә. === Үрсеүе === Динозаврҙар ҡаты ҡабыҡлы, [[ҡоштар|ҡош]] һәм башҡа [[һөйрәлеүселәр]] йомортҡаһынан бер ни менән дә айырылмай торған, йомортҡа һалғандар. Йомортҡаны баҫыу өсөн оя төҙөгәндәр. ==== Йомортҡалары һәм оялары ==== [[Файл:Eggs of Oviraptor (Senckenberg).jpg|thumb|250px| [[Овираптор]] йомортҡалары]] [[Файл:THERIZINOSAURUS.jpg|thumb|left|200px|Йомортҡа эсендә [[теризинозавр]] эмбрионы]] Беренсе ҡаҙылдыҡ динозавр йомортҡаһы 1959 йылда Францияла табылған. Был [[гипселозавр]] йомортҡалары. Дөйөм алғанда, динозавр йомортҡалары йоморо йәки оҙонсараҡ формала. [[Теризинозавр]] йомортҡаһы тип фаразланған, Көнсығыш Ҡытайҙа табылған иң ҙур йомортҡа 45 сантиметр ҙурлыҡта. 1995 йылда Ҡытайҙа ергә күмелеп һаҡланған иң ҙур йомортҡалар ятҡылығы табыла. [[Гоби]] сүллегендә 1923 йылда динозаврҙар ояһы табыла. Улар ояны ерҙә соҡор итеп йәки ерҙә ҡалҡып торған оя итеп эшләгән. Йомортҡаны инә динозавр баҫҡан. Ояла йомортҡалар рәтләп һәм ярымтүңәрәкләп һалынған. 2010 йылда АҠШ һәм Аргентина ғалимдары динозаврҙар йомортҡа баҫыу өсөн геотермаль сығанаҡ йылыһын файҙаланған икәнен иҫбат итте.<ref>[http://science.compulenta.ru/543418/ Динозавры располагали кладки яиц рядом с геотермальными источниками — Наука и техника — История, археология, палеонтология — Палеонтология — Компьюлента] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100705234109/http://science.compulenta.ru/543418/ |date=2010-07-05 }}</ref>. == Юҡҡа сығыуы == [[Файл:Impact event.jpg|thumb|250px|[[Астероид]] — динозаврҙарҙың юҡҡа сығыу сәбәптәренең береһе]] Динозаврҙар [[аҡбур осоро]] аҙағында, яҡынса 65 миллион йыл элек юҡҡа сыҡҡан. Улар әкренләп үлеп бөткәнме, әллә ҡапыл юҡҡа сыҡынмы<ref>[http://www.sciencemag.org/cgi/content/abstract/254/5033/835 Science, Vol 254, Issue 5033, 835—839 PM Sheehan, DE Fastovsky, RG Hoffmann, CB Berghaus, and DL Gabriel. Sudden extinction of the dinosaurs: latest Cretaceous, upper Great Plains, USA]</ref>, был һорауға хәҙерге көндә яуап юк. Динозаврҙарҙың ҡырылыуы, «бөйөк ҡырылыу» тип аталған дәүерҙең бер өлөшө, улар менән бергә диңеҙ [[һөйрәлеүселәр]]е, [[моллюсктар]], күп кенә [[һыу үҫемдәре]] юҡҡа сыға. Барлығы диңгеҙ хайуандарының 16 % юҡҡа сыға, һәм ҡоро ерҙә йәшәүсе [[умыртҡалылар]]ҙың 18%-ы. Бер гипотеза буйынса, Мексика ярымутурауы Юкатан районына төшкән [[астероид]] йәки [[комета]] «бөйөк ҡырылыу»ға сәбәпсе була, әммә башҡа гипотезалар ҙа бар. == Сәнғәт әҫәрҙәрендә һәм донъя мәҙәниәтендә == [[Файл:Hughenden-dinosaur-outback-queensland-australia.JPG|thumb|250px|right| Хьюэндендә муттабурразавр статуяһые, Квинсленд штаты, Австралия]] Динозаврҙарҙы өйрәнеү һәм уның менән бәйле асыштар сағыштырмаса күптән түгел башланғанға күрә, был терминдың тарихы ни бары йөҙ илле йыл самаһы булғанға күрә, динозавр тип барлыҡ тарихҡа тиклем булған һөйрәлеүселәрҙе атайҙар. Эвалюция тарихында динозаврҙар барлыҡҡа килгәнсе миллион йылдар элек [[Триас осоро|Триас]] һәм [[Пермь осоро|Пермь осорҙарында]] ер йәҙәндә өҫтөнләк иткән анаспид һәм синаспид кеүек һөйрәлеүселәр өҫтөнлөк итеүе билдәле. Улар [[дәһшәтле пермь ҡырылыуы]] осоронда юҡҡа сығалар һәм диназарҙарыҙың ата-бабалары архозаврҙарға йәшәргә юл асалар. Был тарихҡа тиклем булған кәҫәрткенең табылған ҡалдыҡтары донъяның [[палеонтология]] музейҙарында яҡшы һаҡланған булауы ла танылыуына ярҙам итә. Шулай итеп, динозаврҙарҙаң яҡшы өйрәнелеүе, тарихи драма булған [[Аҡбур осоро]]нда уларҙың юҡҡа сығыуы, иҫ киткес ҙурлыҡта булыуы кешелек аңында киң популярлыҡ ала һәм күп һанлы әҫәрҙәрҙең геройына әйләнә. [[Конан Дойл Артур|Артур Конан Дойл]]дың «[[Юғалған донъя (роман)|Юғалған донъя]]» һәм [[Обручев Владимир Афанасьевич|Владимир Обручев]] тың «[[Плутония (роман)|Плутония]]» романдарында сикләнгән тәбиғәт анклавтарында, [[Юра осоро]]нан бирле үҙгәрештәр кисермәгән, беҙҙең көндәргә тиклем йәшәгән диновазрҙар тураһында һөйләнә. Конан Дойлдың был әҫәре бер нисә тапҡыр экранлаштырыла. [[Гаррисон Гарри|Гарри Гаррисон]]дың «[[Эдем (трилогия)|Эдем]]» трилогияһында диназаврҙар һәм Мезозой эраһының башҡа йән эйәләре юҡҡа сыҡмаған, мозазаврҙарҙың тоҡомдары киң үҫешкән биологик цивилизация төҙөгәне хаҡында һөйләнә. Америка яҙыусыһы [[Майкл Крайтон]] монивтары буйынса «[[Юра осоро паркы (фильм)|Юра осоро паркы]]» һәм уның дауамдары — «[[Юра осоро паркы 2: Юғалған донъя]]» һәм «[[Юра осоро паркы 3]]» фильмдары төшөрөлә. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} [[Категория:Динозаврҙар| ]] [[Категория:Триас осоро]] [[Категория:Юра осоро]] [[Категория:Аҡбур дәүере]] btxyhj0jbsgv9rx1ldrvoiks7ze0ibd Зинченко Александр Владимирович 0 113084 1279913 1069111 2024-12-04T09:53:23Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 1279913 wikitext text/x-wiki {{Однофамильцы|Зинченко}} {{Футболсы | имя = Александр Зинченко | изображение = | ширина = 250px | полное имя = Александр Владимирович Зинченко | место рождения = Радомышль, [[Житомир өлкәһе]], [[Украина]] | рост = 175 | вес = 62 | позиция = ярымһаҡсы | нынешний клуб = {{Флаг Англии|20px}} Манчестер Сити | номер =25 | йәштәр клубтары = {{футбольная карьера |2004—2008|{{Флаг Украины|20px}} ДЮСШ Карпатия| |2008—2009|{{Флаг Украины|20px}} Монолит| |2010—2014|{{Флаг Украины|20px}} [[Шахтёр (футбольный клуб, Донецк)|Шахтёр (Донецк)]]|}} | клубы = {{футбольная карьера |2015—2016|{{Флаг России|20px}} [[Уфа (футбольный клуб)|Уфа]]|31 (2) |2016—н.в.|{{Флаг Англии|20px}} [[Манчестер Сити]]|0 (0) |2016—н.в.|{{аренда}}{{Флаг Нидерландов|20px}} [[ПСВ (футбольный клуб)|ПСВ]]|6 (0) }} | милли йыйылма команда = {{футбольная карьера |2011—2012|{{Флаг Украины|20px}} [[Юношеская сборная Украины по футболу (до 16 лет)|Украина (до 16)]]|4 (0) |2012—2013|{{Флаг Украины|20px}} [[Юношеская сборная Украины по футболу (до 17 лет)|Украина (до 17)]]|7 (1) |2013|{{Флаг Украины|20px}} [[Юношеская сборная Украины по футболу (до 18 лет)|Украина (до 18)]]|6 (1) |2014|{{Флаг Украины|20px}} [[Юношеская сборная Украины по футболу (до 19 лет)|Украина (до 19)]]|6 (1) |2015|{{Флаг Украины|20px}} [[Молодёжная сборная Украины по футболу|Украина (до 21)]]|3 (0) |2015—н.в.|{{Флаг Украины|20px}} [[Сборная Украины по футболу|Украина]]|11 (1)}} | обновление данных о клубе = 29 ноябрь 2016 | обновление данных о сборной = 16 ноябрь 2016 }} '''Зинченко Александр Владимирович''' ({{Lang-uk|Олександр Володимирович Зінченко}}; [[23 декабрь]] [[1996 йыл]]) — [[спорт]]сы, [[Украина]] [[футбол]]сыһы, «Манчестер Сити» клубы һәм Украина йыйылма командаһының ярымһаҡсыһы, ҡуртым хоҡуғында Голландияның «ПСВ» клубы өсөн сығыш яһай. Украина йыйылма командаһы тарихындағы голдың иң йәш авторы<ref>[http://goal.net.ua/encyclopedia/64959.html ТОП-5 лучших несовершеннолетних футболистов Украины] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161216224232/http://goal.net.ua/encyclopedia/64959.html |date=2016-12-16 }}</ref>. == Биографияһы == Александр Владимирович Зинченко 1996 йылдың 15 декабрендә [[Житомир өлкәһе]]нең ҙур булмаған Радомышль ҡалаһында тыуа. Атаһы Владимир Зинченко, элекке футболсы, улының беренсе уҡытыусыһы була. 2004 йылдың 1 сентябрендә һигеҙ йәшендә Александр балалар-үҫмерҙәр спорт мәктәбена алына һәм Радомышль ДЮСШ-һының «Карпатия» командаһы өсөн сығыш яһай башлай, унда һөжүм итеү буйынса матур һәм һөҙөмтәле уйыны менән айрылып тора. 2004 йылдан 2008 йылға тиклем «ДЮСШ-Карпатия» командаһында өлкә ярыштарында — алыштырғыһыҙ еңеүсе, Бөтөн Украина ярыштарында призер була. Зинченконың беренсе тренеры — Сергей Владимирович Борецкий (һуңынан Радомышла районының футбол федерацияһы башлығы). Ул уға Донецк «Шахтера» уйнау өсөн фарм-клубта ҡарау ойоштора. === Клуб карьераһы === Тиҙҙән 16 йәшлек Александр «Шахтер» составына инә һәм 19 йәшкә тиклемгеләр командаһының капитаны була. Шулай уҡ 17 йәшкәсә Украина йыйылма командаһында саҡырылып, унда 7 матчта уйнай һәм 1 гол индерә. 2014 йылда уйынсы менән Ҡаҙандың "Рубин"ы ҡыҙыҡһына башлай, әммә уның агенттары менән һөйләшеп килешә алмай. Шул йылда Зинченко һәүәҫкәрҙәрҙең "Митино футбол лигаһы"нда<ref>[http://footballhd.ru/articles/drugoearticles/145111-ochen-tyazhelo-s-razvitiem-vsya-problema-v-betonnom-pole-gde-igral-buduschiy-novichok-manchester-siti.html «Очень тяжело с развитием — вся проблема в бетонном поле».] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180131023939/https://footballhd.ru/articles/drugoearticles/145111-ochen-tyazhelo-s-razvitiem-vsya-problema-v-betonnom-pole-gde-igral-buduschiy-novichok-manchester-siti.html |date=2018-01-31 }}</ref> уйнап, формаһын юғалтмай. 2015 йылдың 12 февралендә менән «[[Өфө (футбол клубы)|Өфө]]»<ref>[http://sport.business-gazeta.ru/article/117114/ история Александра Зинченко]</ref> менән контракт төҙөй. Премьер-лигала дебюты 2015 йылдың 20 мартында үтә. Унда «Өфө» уступило «Краснодар»ға 0:2 иҫәбе менән еңелә, Александр тәнәфестән һуң алмашҡа сыға һәм 45 минут<ref>[http://news.sportbox.ru/Vidy_sporta/Futbol/Russia/premier_league/stats/turnir_10533/game_1380504162 дебютный тайм Александра Зинченко в Премьер-Лиге]</ref> уйнай. 2015 йылдың 25 июлдә Рәсәй чемпионатының икенсе турында «Ростов» (1:2) клубына ҡаршы уйнағанда беренсе голын индерә. 2015 йыл башында Зинченкоға Рәсәй чемпионатында<ref>[http://www.championat.com/football/news-2083258-ukrainskij-futbolist-ufy-zinchenko-poluchit-rossijskoe-grazhdanstvo.html Украинский футболист «Уфы» Зинченко получит российское гражданство]</ref> легионер булып иҫәпләнмәҫ өсөн Рәсәй гражданлығы алырға тәҡдим итәләр. Ләкин ул һуңғараҡ Украина гражданлығына өҫтөнлөк биреп, РФ гражданлығынан баш тарта. Көйәрмәндәр араһында үткәрелгән һорау алып буйынса июлдә "Өфө"нөң иң яҡшы футболсыһы тип таныла (1021 тауыш, 49,4 %).<ref>[http://www.championat.com/football/news-2215095-zinchenko---luchshij-futbolist-ufy-v-ijule-po-versii-bolelshhikov.html Зинченко — лучший футболист «Уфы» в июле по версии болельщиков]</ref> 2016 йылдың 4 июлендә «Манчестер Сити» клубы менән 5 йыллыҡ контрактҡа ҡул ҡуя. Уйынсы менән баш тренер Хосеп Гвардиола<ref>[http://www.championat.com/football/news-2510394-manchester-siti-podpisal-kontrakt-s-zinchenko-srokom-na-5-let.html «Манчестер Сити» подписал контракт с Зинченко сроком на 5 лет]</ref> шәхсән үҙе ҡыҙыҡһыныу белдерә. Уйынсы ПСВ-ға 2016/17<ref>[http://www.sports.ru/football/1043373130.html ПСВ арендовал Зинченко у «Манчестер Сити»]</ref> миҙгел һуңына тиклем ҡуртымға бирелә. Голландия командаһы өсөн үҙенең беренсе матчын Александр 8-се турҙа, 55-се минутта алмашҡа сығып үткәрә<ref name="http://campeones.ua/">{{cite web|url=http://campeones.ua/20752/|title=Зинченко дебютировал за ПСВ|publisher=«[[campeones.ua]]»|accessdate=2016-10-02}}</ref> === Йыйылма командалағы карьераһы === 2015 йылдың 10 октябренндә Зинченко Украина йыйылма командаһына Евро-2016 квалификация раундының йомғаҡлау уйынында Испания йыйылма командаһына ҡаршы уйнау өсөн саҡыртып алына. Ул 88-се минутта алмашҡа сыға һәм Украина йыйылма командаһының иң йәш дебютанттары исемлегенең өсөнсө урынын биләй<ref>[http://uk-football.at.ua/news/zinchenko_stal_tretim_v_spiske_samykh_junykh_debjutantov_sbornoj_ukrainy/2015-10-13-2935 Зинченко стал третьим в списке самых юных дебютантов сборной Украины]</ref>. 2016 йылдың майында Украина йыйылма командаһының баш тренеры Михаил Фоменко Александрҙы Европа чемпионаты 2016-ның<ref>[http://2016.football.ua/news/304158-sbornaja-ukrainy-v-predvaritelnojj-zajavke-26-chelovek-eshhe-6-v-rezerve.html Сборная Украины: в предварительной заявке — 26 человек; ещё 6 — в резерве] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161031151735/http://2016.football.ua/news/304158-sbornaja-ukrainy-v-predvaritelnojj-zajavke-26-chelovek-eshhe-6-v-rezerve.html |date=2016-10-31 }}</ref> финал өлөшөнә бирелгән заявкаға индерә. Украина һәм Румыния йыйылма командаларының 2016 йылдың 29 майындағы иптәштәрсә матчында, 19 йәшлек хавбек икенсе таймда алмашҡа сыға һәм өсөнсө минутында уҡ гол индерә<ref>{{Cite web|title=Информация о матче Румыния-Украина (29.05.2016) на официальном сайте УЕФА.|url=http://ru.uefa.com/friendlies/season=2016/matches/round=2000582/match=2019884/postmatch/commentary/index.html|publisher=[[УЕФА]]|datepublished=29.05.2016|accessdate=31.05.2016}}</ref>. Был гол Александрға Андрей Шевченконың рекордын уҙып, Украина йыйылма командаһы тарихында иң йәш гол авторы булырға ярҙам итә. ==== Зинченконың Украина йыйылма командаһы өсөн индергән голдары ==== {| class="wikitable" style="font-size:100%" |- ! № !! Дата !! Урын !! Дәғүәсе !! Гол !! Иҫәп !! Ярыш |- |1||29 Май 2016||Стадио Олимпико, Турин, [[Италия]]||{{Футбол|Румыния}}||'''2'''-1||4-3||Иптәштәрсә матч |} == Сығыштар статистикаһы == === Клуб өсөн === {{updated|1 декабря 2016 года.}} {{КлСтат|Чемпионат|Кубки|Еврокубки|Прочие<ref>Клубные товарищеские, [[Международный кубок чемпионов]]</ref>}} {{КлСтат/Клуб|{{Флаг|Россия}} [[Өфө (футбол клубы)|Өфө]]|[[Чемпионат России по футболу|РФПЛ]]|сезоны=2}} {{КлСтат/Сезон|[[Чемпионат России по футболу 2014/2015|2014/15]]|7|0|0|0|-|-|-|-}} {{КлСтат/Сезон|[[Чемпионат России по футболу 2015/2016|2015/16]]|24|2|2|0|-|-|-|-}} {{КлСтат/ИтогоЗаКлуб||31|2|2|0|-|-|-|-}} {{КлСтат/Клуб|{{Флаг|Англия}} [[Манчестер Сити]]|[[Чемпионат Англии по футболу|Премьер-лига]]|сезоны=1}} {{КлСтат/Сезон|[[Чемпионат России по футболу 2016/2017|2016/17]]|0|0|0|0|0|0|3|0}} {{КлСтат/ИтогоЗаКлуб||0|0|0|0|0|0|3|0}} {{КлСтат/Клуб|{{аренда}} {{Флаг|Нидерланды}} [[ПСВ (футбольный клуб)|ПСВ]]|[[Высший дивизион Нидерландов по футболу|Эредивизи]]|сезоны=1}} {{КлСтат/Сезон|[[Чемпионат Нидерландов по футболу 2016/2017|2016/17]]|6|0|3|0|2|0|0|0|0}} {{КлСтат/ИтогоЗаКлуб||6|0|3|0|2|0|0|0}} {{КлСтат/Итого|37|2|6|0|2|0|3|0}} === Йыйылма команда өсөн === {{updated|16 ноября 2016}} {| class="wikitable" style="text-align:center" |- !colspan=3|{{Футбол|Украина}} |- !Год!!Игры!!Голы |- |2015||1||0 |- |2016||10||1 |- !Всего||11||1 |} == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == * {{ФФУ|65658}} * {{soccerway|oleksandr-zinchenko/275836}} * {{transfermarkt|-|203853}} [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:15 декабрҙә тыуғандар]] [[Категория:1996 йылда тыуғандар]] [[Категория:Алфавит буйынса спортсылар]] 6ekhcy109p6t83kfk24f6a58a7f8u4f Ворошилов Климент Ефремович 0 127202 1279902 1270169 2024-12-04T01:34:36Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 1279902 wikitext text/x-wiki {{Государственный деятель | имя = | изображение = | ширина = 200 | описание изображения = <small>Фотография 1937 года</small> | должность = CCCР-ҙың Юғары Советы Президиумы рәйесе | флаг = Flag of the Soviet Union.svg | флаг_2 = Flag of the Soviet Union.svg | флаг_3 = Flag of the Soviet Union.svg | флаг_4 = Flag of the Soviet Union.svg | флаг_5 = Flag of the Soviet Union.svg | периодначало = 15 марта 1953 | периодконец = 7 май 1960 | предшественник = [[Шверник, Николай Михайлович|Николай Михайлович Шверник]] | преемник = [[Брежнев Леонид Ильич|Леонид Ильич Брежнев]] | дата рождения = | место рождения = <br> [[Рәсәй империяһы]], Екатеринослав губернаһы, Бахмут өйәҙенең Верхнее ауылы <br> (хәҙер [[Украина]], [[Луганск өлкәһе]]нең Лисичанск ҡалаһы) | дата смерти = | место смерти = |должность_2 = СССР-ҙың хәрби һәм диңгеҙ эштәре буйынса халыҡ комиссары |периодначало_2 = 6 ноябрь 1925 |периодконец_2 = 20 июнь 1934 |предшественник_2 = [[Фрунзе Михаил Васильевич|Михаил Фрунзе]] |преемник_2 = Вазифа бөтөрөлә, СССР оборонаһы халыҡ комиссары |премьер_2 = [[Рыков Алексей Иванович|Алексей Рыков]] <br>[[Молотов, Вячеслав Михайлович|Вячеслав Молотов]] ||должность_3 = [[Народный комиссариат обороны СССР|Народный комиссар обороны СССР]] |периодначало_3 = 20 июнь 1934 |периодконец_3 = 7 май 1940 |предшественник_3 = Вазифа бөтөрөлә |преемник_3 = [[Тимошенко Семён Константинович|Семён Тимошенко]] |премьер_3 = [[Молотов Вячеслав Михайлович|Вячеслав Молотов]] | партия = [[КПСС]] (с 1905) | похоронен = Кремль диуарындағы некрополдә |годы службы = 1918—1969 |звание = {{Маршал Советского Союза}} |командовал = [[СССР]], [[РККА]] | награды = {{{!}} style="background:transparent" {{!}} {{Медаль Золотая Звезда|1956}}{{!!}}{{Медаль Золотая Звезда|1968}}{{!!}}{{Медаль Серп и Молот|1960}} {{!}}} {{{!}} style="background:transparent" {{!}}- {{!}} {{Орден Ленина|1935}}{{!!}}{{Орден Ленина|1938}}{{!!}}{{Орден Ленина|1941}}{{!!}}{{Орден Ленина|1945}} {{!}}- {{!}} {{Орден Ленина|1951}}{{!!}}{{Орден Ленина|1956}}{{!!}}{{Орден Ленина|1961}}{{!!}}{{Орден Ленина|1968}}{{!!}} {{!}}- {{!}} {{Орден Красного Знамени|1919}}{{!!}}{{Орден Красного Знамени|1921}}{{!!}}{{Орден Красного Знамени|1925}}{{!!}}{{Орден Красного Знамени|1930}} {{!}}- {{!}} {{Орден Красного Знамени|1944}}{{!!}}{{Орден Красного Знамени|1948}}{{!!}}{{Орден Суворова 1 степени|1944}}{{!!}}{{Медаль За оборону Ленинграда }} {{!}}- {{!}} {{Медаль За оборону Москвы}}{{!!}}{{Медаль За оборону Кавказа}}{{!!}}{{Медаль За победу над Германией в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.}}{{!!}}{{Медаль Двадцать лет победы в Великой Отечественной войне 1941—1945 гг.}} {{!}}- {{!}} {{Медаль XX лет Рабоче-Крестьянской Красной Армии}}{{!!}}{{Медаль 30 лет Советской Армии и Флота}}{{!!}}{{Медаль 40 лет Вооружённых Сил СССР}}{{!!}}{{Медаль 50 лет Вооружённых Сил СССР}} {{!}}- {{!}} {{Медаль В память 800-летия Москвы}}{{!!}}{{Медаль В память 250-летия Ленинграда}} {{!}}} '''<small>[[Почётное революционное оружие]] (дважды)</small>'''<br> '''Иностранные награды:''' {{{!}} {{!}}{{Герой МНР}} {{!}}} {{{!}} style="background:transparent" {{!}} {{Орден Сухэ-Батора}}{{!!}}{{Орден Сухэ-Батора|тип=1961}}{{!!}}{{Орден Красного Знамени (Монголия)}}{{!!}}{{Орден Красного Знамени (Монголия)}} {{!}}- {{!}} {{Орден Красного Знамени (Монголия)|тип=1961}}{{!!}}{{Орден Полярной звезды (Монголия)|тип=1961}}{{!!}}{{медаль За Победу над Японией (Монголия)}} {{!}}} {{{!}} style="background: transparent" {{!}}{{Орден Белой розы}}{{!!}}{{Орден Заслуг 1 класса (ВНР)}} {{!}}} | автограф = Автограф К.Е. Ворошилова.png | сайт = | викитека = | викисклад = }} '''Климент Ефремович Ворошилов''' — (23 ғинуар ([[4 февраль]]) [[1881 йыл]] — [[2 декабрь]] [[1969 йыл]]) — революционер, [[СССР]]-ҙың хәрби етәксеһе, дәүләт һәм партия эшмәкәре, [[Рәсәйҙә Граждандар һуғышы|Граждандар һуғышы]]нда ҡатнашыусы, иң тәүге биш Советтар Союзы Маршалдарының береһе. [[1925 йыл]]дан хәрби һәм диңгеҙ эштәре буйынса комиссар, 1934—1940 йылдарҙа СССР-ҙың оборона халыҡ комиссары. [[1953 йыл|1953]]—[[1960 йыл]]дарҙа — СССР-ҙың Юғары Советы Президиумы рәйесе. Ике тапҡыр [[Советтар Союзы Геройы]], [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]]. 1921—1961 һәм 1966—1969 йылдарҙа партияның үҙәк комитеты ағзаһы. ВКП(б) (1924—1926) ойоштороу комитеты ағзаһы. ВКП(б) Үҙәк комитеты Политбюроһы (1926—1952) ағзаһы, КПСС-тың Үҙәк комитеты Президиумы (1952—1960) ағзаһы. Ворошилов ВКП (б)-ның Үҙәк комитетында, КПСС-тың Үҙәк комитеты Президиумында (34,5 йыл) ағзалыҡ буйынса рекордҡа эйә. == Биографияһы == Климент Ворошилов 1881 йылдың 4 февралендә Рәсәй империяһы Екатеринослав губернаһының Бахмут өйәҙе Верхнее ауылында (хәҙер [[Украина]], [[Луганск өлкәһе]]ндәге Лисичанск ҡалаһы) эшсе-тимер юлсыһы Ворошилов Ефрем Андреевич (1844—1907) һәм көнлөксө Ворошилова (ҡыҙ фамилияһы Агафонова) Мария Васильевнаның (1857—1919) ғаиләһендә тыуған. рус<ref>http://www.hrono.ru/biograf/bio_we/voroshilov.php</ref><ref>[http://myfront.in.ua/biografiya/v/voroshilov-kliment-efremovich.html Ворошилов Климент Ефремович.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160809094928/http://myfront.in.ua/biografiya/v/voroshilov-kliment-efremovich.html |date=2016-08-09 }}</ref>. Ете йәшенән көтөүсе, шахтер булып эшләй. 1893—1895 йылдарҙа Васильевка ауылында земство мәктәбендә белем ала (хәҙер Алчевск ҡала составына инә). 1896 йылдан Юрьев металлургия заводында, ә 1903 йылда [[Луганск]] ҡалаһында паровоздар төҙөү заводында эшләй. [[Беренсе донъя һуғышы]] ваҡытында хеҙмәттән ситләшә. === Революцион эшмәкәрлеге === 1903 йылдан — Рәсәй социал-демократик эшселәр партияһы (большевиктарҙың) /ВКП(б)/КПСС -тың ағзаһы. 1904 йылдан — Луганск большевиктар комитеты ағзаһы. 1905 йылдан — Луганск советы рәйесе, эшселәр стачкаһы, хәрби дружиналар ойоштороу буйынса етәксеһе. Дүртенсе (1906) һәм Бишенсе (1907 йылда) [[Рәсәй социал-демократик эшселәр (большевиктар) партияһы|РСДРП(б)]] съезы депутаты. Псевдонимы «Володин» була<ref>''[//ru.wikipedia.org/wiki/Похлёбкин,_Вильям_Васильевич В. В. Похлёбкин]''. [http://www.e-reading-lib.org/chapter.php/46178/3/Pohlebkin_-_Velikiii_psevdonim.html «Великий псевдоним»]{{Недоступная ссылка|date=December 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. 1908—1917 йылдарҙа [[Баҡы]], [[Санкт-Петербург|Петроград]], [[Волгоград|Царицында]] йәшерен партия эшен алып бара. Бер нисә тапҡыр ҡулға алына, һөргөнгә ебәрелә. 1907 йылдың сентябрь аҙағында эске эштәр министры ошондай ҡарар сығара: ''«Выслать Ворошилова в Архангельскую губернию под гласный надзор полиции на три года, считая срок с 1 октября 1907 года»'' К. Е. Ворошиловтың һөргөн урыны итеп Архангельск губернаһындағы ҙур булмаған Пинега ҡалаһы билдәләнә<ref name="statehistory.ru">[http://statehistory.ru/books/Akshinskiy-V-S-_Voroshilov/5 В. С. Акшинский Библиотека Ворошилов В тюрьмах и ссылках.]</ref> 1907 йылдың 22 декабрендә һөргөндән ҡаса. <br /> ''«Архангельскому губернатору из Пинеги № 795. 22 декабря 1907 года скрылись политические Ворошилов и Найда. Исправник Кунников».'' [[1909 йыл]]да Санкт-Петербургта ҡулға алына. Уны «Кресты» төрмәһенә ултырталар, ә һуңынан этап буйлап ҡабаттан Архангельск губернаһындағы Мезень ҡалаһына ебәрәләр, Климент Ефремович унда 1909 йылдың октябрь аҙағына тиклем йәшәй. 1910 йылдың аҙағында эске эштәр министры янындағы махсус кәңәшмә ҡарар итә: «Липаевҡа һәм Ворошиловҡа полицияның асыҡ күҙәтеүе һәм Архангельск губернаһына һөрөү срогын тағы ла бер йылға оҙайтырға, ә Избицкийҙы артабан полиция күҙәтеүе аҫтына Печора крайына оҙатырға». Губерна төрмәһе начальнигы Архангельск губерна жандарм идаралығына (1911 йылдың октябрендә) түбәндәгене еткерә: ''«… Климентий Ворошилов, миңә ышанып тапшырылған төрмәлә булған саҡта, әлеге йылдың 24 февраленән 10 авгусҡа тиклем өс тапҡыр дисциплинар язаға тарттырылыуы тураһында Һеҙгә еткерәм: 24 февралдә төрмә ҡағиҙәләрен боҙғаны өсөн карцерға 7 тәүлеккә; 28 мартта за арестанттарҙы законһыҙ талаптарға ҡотортоуы өсөн — 7 тәүлеккә һәм 1 июлдә саф һауала ял итеү ваҡытында ҡағиҙәләрҙе боҙғаны өсөн шулай уҡ 7 тәүлеккә ултыртылды. Үрҙә телгә алынған язаларҙан башҡа Ворошилов йыш ҡына төрмә тәртибен күп тапҡыр боҙғаны өсөн ултыртыуға һәм шелтәгә тарттырылды. Дөйөм алғанда, төрмәлә ултырған саҡта Ворошилов сиктән тыш алама тәртибе һәм үҙ һүҙле холҡо менән айырылып торҙо, администрацияға һәм надзорға ҡарата үҙен үтә тупаҫ тотто, шуның менән бергә башҡа арестанттарға үҙенең үрнәге менән алама йоғонто яһаны. Мәҫәлән, Ворошиловтың туранан-тура етәкселеге аҫтында уның менән бер камерала ултырған арестанттар аслыҡ иғлан иттеләр. Ошондай насар тәртибе арҡаһында Ворошилов аҙаҡҡы ваҡыт башҡа арестанттарҙан бөтөнләй изоляцияланды һәм айырым камерға урынлаштырылды».'' Ауырыу һәм аслыҡтан, төрмә карцерҙарынан көсһөҙләнгән Ворошиловты башта этап буйынса Мезенгә, артабан — Полярный Кругка тиерлек, Долгая Щель ҡасабаһына, ебәрәләр. Мезенда Ворошилов урындағы политссыльныйҙар төркөмдәре эшмәкәрлегенә сума. Һөҙөмтәлә — тентеүҙәр һәм яңы этаптар. 1912 йылдың мартында Ворошиловты бер-бер артлы Юромаға, Усть-Вашкаға, Дорогорскоеға күсерәләр. 1912 йылдың июлендә Ворошилов полицияның асыҡ күҙәтеүенән азат ителә. Ул Архангельскиға, артабан — губернанан ситкә, Донбасҡа, китә<ref name="statehistory.ru"/>. Полиция һәм жандармерия Ворошилов артынан йәшерен күҙәтеү алып барыуын дауам итә. 1913 йылдың мартында, ике мәртәбә ҡулға алынғандан һуң, уға «рөхсәт ителмәгән эшмәкәрлекте тыйыу саралары» тураһында иғлан итәләр — ике йылға Пермь губернаһының Чердын өйәҙенә полицияның асыҡ күҙәтеүе аҫтына ебәрелә. Архангельск губернаһындағы кеүек, бында ла Ворошилов политссыльныйҙар менән бәйләнештәр булдыра, урындағы халыҡ араһында сәйәси эш алып бара. Ворошиловтың революцион эшмәкәрлеге бик яҡшы йәшерелгән була һәм шуға күрә уның Пермь һөргөнө срогы бер йылға ҡыҫҡартыла (Романовтарҙың батшалығына 300 йыл тулыу айҡанлы амнистияһы буйынса). 1914 йылдың 13 мартында Ворошилов Донбасҡа китә, әммә Луганскиҙа эш булмай, полиция эрәлекләүе лә көсәйә. Ворошилов башҡа ерҙә эш эҙләргә була. Беренсе донъя һуғышы башланғанда ул Царицында була, бында ул ҡорал заводында эшләй. 1917 йылғы Февраль революцияһынан һуң — Петроград эшселәр һәм һалдаттар депутаттары советы ағзаһы, Етенсе (Апрель) Бөтә Рәсәй конференцияһының һәм РСДРП(б)-ның алтынсы съезы делегаты. [[1917 йыл]]дың мартынан— Луганск большевиктар комитеты, августан — Луганск советы һәм ҡала думаһы рәйесе (1917 йылдың сентябренә тиклем)<ref>Советы рабочих, солдатских и крестьянских депутатов возникли в Украине ещё в годы революционных событий в 1905—1907 годах. В 1917 году эти органы народной власти стали большевистскими в отдельных регионах Украины на 1,5-2 месяца раньше, чем совершалась революция в Петрограде. Например, в Луганске из 120 депутатов 82 являлись большевиками. При Совете действовала Красная гвардия во главе с К. Ворошиловым и А. Пархоменко и ещё в сентябре в их руках были почта, телеграф, железнодорожный вокзал, под их влиянием находились войска местного гарнизона («История Луганского края», Луганск, 2003, с. 302) [http://www.kpu-kiev.org.ua/news.php?message_id=1382&section_id=36] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170306210922/http://www.kpu-kiev.org.ua/news.php?message_id=1382&section_id=36 |date=2017-03-06 }}.</ref>. 1917 йылдың ноябрендә, Октябрь революцияһы көндәрендә, Ворошилов Петроград хәрби-революцион комитеты комиссары була. 1917 йылдың 5 декабрендә Ф. Э. Дзержинский тәҡдиме буйынса Совнарком баш ҡалала тәртип һаҡлау өсөн махсус орган булдырыу тураһында мәсьәлә тикшерә. Совнарком планды тормошҡа ашырыуҙы К. Е. Ворошиловҡа йөкмәй<ref>[http://www.chekist.ru/print/1942] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100206005354/http://www.chekist.ru/print/1942 |date=2010-02-06 }}.</ref>. . Ф. Э. Дзержинский менән берлектә Бөтә Рәсәй Ғәҙәттән тыш комиссияһын (ВЧК) ойоштороу эштәрен алып бара. 1918 йылда Учредителдәр йыйылышында большевиктарҙан делегат була. [[1918 йыл]]дың март башында Ворошилов Харьковта Германия-Австрия ғәскәрҙәренән һаҡлаған беренсе Луганск социалистик отрядын ойоштора. === Граждандар һуғышы === [[Рәсәйҙә Граждандар һуғышы|Граждандар һуғышы]] йылдарында — Царицын ғәскәрҙәре төркөмө командующийы, командующий урынбаҫары һәм Көньяҡ фронттың Хәрби советы ағзаһы, 10-сы армия командующийы (3 октябрь — 18 декабрь 1918), УССР-ҙың эске эштәр наркомы (ғинуар — июнь 1919), Харьков хәрби округы командующийы, 14-се армия һәм эске Украин фронты командующийы. С. М. Будённый етәкселек иткән 1-се атлы армияһы Реввоенсоветы ойоштороусыһы һәм ағзаһы. [[Файл:5marshals_01.jpg|мини|300x300пкс|Советтар Союзы Маршалы исеменә лайыҡ булған тәүге биш совет маршалы. Һулдан уңға ултыралар: [[Тухачевский Михаил Николаевич|Тухачевский]], Ворошилов, [[Егоров Александр Ильич|Егоров]]; торалар: [[Будённый Семён Михайлович|Будённый]] һәм [[Блюхер Василий Константинович|Блюхер]]) Фото, 1935 йыл.]] 1920 йылда Ворошилов хәрби ҡаҙаныштары өсөн почётлы революцион ҡорал менән наградлана. 1919 йылдың мартында үткән РКП (б)-ның VIII съезында ул «хәрби оппозицияға» ылыға. 1921 йылда Кронштадт ихтилалын баҫтырыуҙа ҡатнаша. 1921—1924 йылдарҙа — РКП (б)Үҙәк комитетының Көнсығыш бюроһы ағзаһы, Төньяҡ-Кавказ хәрби округы ғәскәрҙәре командующийы. 1924—1925 йылдарҙа — Мәскәү хәрби округы ғәскәрҙәре командующийы һәм СССР-ҙың Революцион хәрби советы ағзаһы. [[Ленин Владимир Ильич|Ленин]]ды ерләү буйынса ойоштороу комиссияһы ағзаһы. === Оборона наркомы === [[Фрунзе Михаил Васильевич|М. В. Фрунзе]] вафат булғандан һуң Ворошилов [[Совет Социалистик Республикалар Союзы|СССР]]-ҙың хәрби ведомствоһын етәкләй: 1925 йылдың 6 ноябренән 1934 йылдың 20 июненә тиклем — хәрби һәм диңгеҙ эштәре буйынса наркомы, СССР-ҙың Реввоенсоветы рәйесе; в 1934—1940 йылдарҙа — СССР-ҙың оборона наркомы. Сталиндың ышаныслы фекерҙәше тигән репутацияһы була, Троцкий менән көрәшкән сағында ла, һуңғараҡ, 1920 йылдарҙың аҙағында, Сталиндың власы көсәйгән осорҙа ла, Сталинды яҡлап сыға. Граждандар һуғышы ваҡытында Сталиндың роле үтә ныҡ ҙурлап күрһәтелгән «Сталин һәм Ҡыҙыл Армия» китабы авторы. Шулай булыуға ҡарамаҫтан Сталин менән Ҡытайҙағы сәйәсәте буйынса, шулай уҡ Троцкий менән Зиновьевты Үҙәк комитетынан кисекмәҫтән сығарыу мәсьәләһендә конфликттары билдәле<ref name="Hl">Хлевнюк О. В. Хозяин. Сталин и утверждение сталинской диктатуры. М., РОССПЭН, 2012. С. 26</ref>.1927 йылдың 4 июлендә Молотов Сталин үҙенең хатында яҙа: «''Ворошилов доходит до огульного охаивания вашего руководства за последние 2 года''». [[Файл:Киров,_Ворошилов_и_Микоян_в_группе_комсомольцев_города_Баку._1923_год.jpg|слева|мини|267x267пкс|С. М. Киров, К. Е. Ворошилов һәм А. И. Микоян Баҡыла.<br /> Фото, 1923 йыл]] Сталиндың 50 йәше тулыуы айҡанлы Ворошилов «Сталин һәм Ҡыҙыл Армия» (1929) мәҡәләһен нәшер итә. Тарихи фәндәре докторы С. В. Липицкий, Ворошиловтың мәҡәләһендәге бөтә ҡанундар «ВКП (б) тарихы ҡыҫҡа курсы»нда, Сталиндың 60 йәшенә яҙылған «Сталин һәм Ҡыҙыл Армия төҙөлөүе» мәҡәләһендә, шулай уҡ күп мәртәбә нәшер ителгән Сталиндың „ҡыҫҡа биография»һында үҫештерелә һәм изгеләштерелә, тип билдәләй<ref>[http://statehistory.ru/books/pod-red--D--P--Nenarokova_Revvoensovet--Respubliki/24 под ред. Д. П. Ненарокова. Липицкий С. В. Сталин Иосиф Виссарионович. Реввоенсовет Республики. История России. Библиотека]</ref>. [[Файл:Ilia_Starinov_and_Klim_Voroshilov.jpg|справа|мини|290x290пкс|Ворошилов һәм Илья Старинов.<br /> Фото, 1937 йыл.]] 1933 йылдың октябрендә хөкүмәт делегацияһы етәксеһе булараҡ Төркиәлә [[Мостафа Кәмал Ататөрк]] менән бергә Анҡарала хәрби парадты ҡабул итә<ref>{{cite web|author=Александр Сизоненко.|date=1 марта 2001|url=http://www.ng.ru/style/2001-03-01/16_listed.html|title=В списке лучших|publisher=[[Независимая газета]]|accessdate=2013-02-12|archiveurl=https://www.webcitation.org/6ERXjb6Cs?url=http://www.ng.ru/style/2001-03-01/16_listed.html|archivedate=2013-02-15}}</ref>. 1934 йылдың ғинуарында ВКП (б)-ның [http://захаров.net/index.php?md=books&to=art&id=6486 XVII съезында] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201022095811/http://xn--80aagr1bl7a.net/index.php?md=books&to=art&id=6486 |date=2020-10-22 }} «Совет иленең оборонаһын тағы ла нығыраҡ көсәйтербеҙ» тип телмәр тота. [[1935 йыл]]дың ноябрендә Үҙәк башҡарма комитеты һәм СССР-ҙың Совнаркомы иң билдәле биш совет полководецтарына «Советтар Союзы Маршалы» яңы хәрби дәрәжәле исемен бирә. Улар иҫәбендә Ворошилов та була. Ворошилов эшләгән осорҙа [[РККА]] заманса ҡораллана һәм техник яҡтан танктар һәм самолеттарҙың, шулай уҡ артиллерия орудиеларҙың яңы моделдәре йыһазландырыла. Бынан тыш, Ҡыҙыл Армияла яңы званиелар һәм айырмалыҡ билдәләре раҫлана, шулай уҡ яңы обмундирование индерелә. Совет-фин һуғышынан һуң, [[1940 йыл]]дың 7 майында, Ворошиловты оборона наркомы вазифаһында С. К. Тимошенко алыштыра, уны был вазифаға Сталин тәғәйенләй. Шул уҡ көндө Ворошилов СССР халыҡ комиссарҙары советы рәйесе (1953 йылда уны 15 мартҡа тиклем була) урынбаҫары һәм СССР-ҙың Халыҡ комиссарҙары советы янында оборона комитеты рәйесе (1941 йылдың 30 майына бөтөрөлгәнгә тиклем<ref>[http://www.dissercat.com/content/deyatelnost-komiteta-oborony-pri-snk-sssr-po-razvitiyu-proizvodstva-boepripasov-1937-iyun-19 Диссертация на тему „Деятельность комитета обороны при СНК СССР по развитию производства боеприпасов :1937 — июнь 1941 гг.“ автореферат по специальности ВАК 07.00.02 — Отечест…]</ref>) итеп тәғәйенләнә. === Сталин репрессияларында ҡатнашыуы === Ҙур террор ваҡытында Ворошилов, Сталиндың башҡа яҡынлаштырылған кешеләре һымаҡ, «расстрельный» исемлектәргә — ВКП(б) Үҙәк комитеты Политбюроһы ағзалары санкцияһынан репрессияға дусар ителгән кешеләр исемлектәренә — ҡултамғаһын ҡуйған. Исемлектәргә ҡуйылған ҡултамға ғәйепләү хөкөмөн раҫлауын аңлатҡан. Ворошиловтың ҡултамғаһы 185 исемлектә тора, улар буйынса 18 000 ашыу кеше хөкөм ителгән һәм атылған<ref>[http://stalin.memo.ru/images/intro.htm Сталинские списки: введение]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. ВКП(б)-ның Үҙәк комитеты Политбюроһы ағзаһы булараҡ «лимиттарҙы» («НКВД-ның элекке кулактарҙы, енәйәтселәрҙе һәм башҡа советтарға ҡаршы элементтарҙы репрессиялау буйынса операция тураһында» 00447-се бойороғона ярашлы репрессияланыусылар һанына квоталар) ҙур күләмдә раҫлай. Оборона халыҡ комиссары булараҡ Ворошилов РККА командирҙары составына ҡаршы репрессияларҙа әүҙем ҡатнаша. 1937 йылдың 28 майында НКВД тарафынан НКО-ға ебәрелгән Ҡыҙыл Армияһының 28 командирҙары исемлегенә ул ошондай резолюция ҡуйған: «Тов. Ежову. Берите всех подлецов. 28.V.1937 года. К. Ворошилов»; Ворошиловтың унан да ҡыҫҡараҡ — «Арестовать. К. В.» — резолюцияһы 142 командирҙан торған ошоға оҡшаш исемлектә тора<ref>[http://narod.yandex.ru/100.xhtml?perpetrator2004.narod.ru/documents/Tukhachevsky/Tukhachevsky_Report.rar Справка Комиссии президиума ЦК КПСС «О проверке обвинений, предъявленных в 1937 году судебными и партийными органами тт. Тухачевскому, Якиру, Уборевичу и другим военным деятелям, в измене родине, терроре и военном заговоре». Опубликовано: Военные архивы России. 1993. Вып. 1. С. 4-113; Военно-исторический архив. 1998. Вып. 2. С. 3-81]</ref>. === Бөйөк Ватан һуғышы === [[Файл:Выставка_образцов_трофейного_вооружения.jpg|слева|мини|250x250пкс|<center>ГКО ағзалары Горький исемендәге паркта (К. Е. Ворошилов уңдан 2-се) трофейлы немец ҡорал өлгөләре күргәҙмәһендә. Мәскәү, [[1943 йыл]]</center>]] Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында Советтар Союзы Маршалы К. Е. Ворошилов — Дәүләт оборона комитеты (ГКО) ағзаһы ([https://ru.wikisource.org/wiki/Постановление%20Президиума%20ВС%20СССР,%20СНК%20СССР%20и%20ЦК%20ВКП(б)%20от%2030.06.1941%20о%20создании%20ГКО 1941] йылдың 30 июнендә ойошторолған көнөнән), Төньяҡ-көнбайыш йүнәлешендәге ғәскәрҙәр командующийы — 1941 йылдың 10 июленән<ref>[http://bdsa.ru/index.php?option=com_content&task=view&id=2048&Itemid=30 ╧ 632. «н мюгмювемхх цкюбмнйнлюмдсчыху бнияйюлх мюопюбкемхи» ╧ цнйн-83ЯЯ 10 ХЧКЪ 1941 Ц. — аНЕБШЕ ДЕИЯРБХЪ йПЮЯМНИ юПЛХХ Б бнб] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140222204143/http://bdsa.ru/index.php?option=com_content&task=view&id=2048&Itemid=30 |date=2014-02-22 }}</ref> (27 августа таратыла), һуңынан Ленинград фронты ғәскәрҙәре командующийы (5 буйынса 1941 йылдың 5 сентябренән 14 сентябренә тиклем, уны [[Жуков Георгий Константинович|Г. К. Жуков]] алыштыра), ғәскәр булдырыу буйынса Ставка вәкиле (1941 йылдың 12 октябренән [[1942 йыл]]дың 5 сентябренә тиклем), Волхов фронтында Юғары башкомандование Ставкаһы вәкиле (15 февраль—25 март, 1942 йыл), партизан хәрәкәтенең башкомандующийы (1942 йылдың сентябренән [[1943 йыл]]дың майына тиклем), ГКО-ның трофей комитеты рәйесе (1943 йылдың (май—сентябрь), ваҡытлыса тыныслыҡ урынлаштырыу мәсьәләләре буйынса Комиссия рәйесе (1943 йылдың сентябренән — [[1944 йыл]]дың июненә тиклем). 1941 йылдың сентябрендә ул шәхсән үҙе диңгеҙ пехотсыларын штык атакаларына күтәрә. 1943 йылда Тәһран конференцияһы эшендә ҡатнаша. 1944 йылдың 22 ноябрендә Ворошилов Оборона дәүләт комитетынан составынан сығарыла. ГКО-ың ғәмәлдә булған осоронда (1941-45) Ворошилов уның составынан сығарылған берҙән-бер кеше була. === Һуғыштан һуңғы эшмәкәрлеге === [[Файл:Исаак_Бродский_-_Портрет_Климента_Ворошилова_в_кабинете_-_1929.jpg|справа|мини|Клим Ворошилов Исаак Бродский портретында]] 1945—1947 йылдарҙа — [[Венгрия]]ла Союз тикшереү комиссияһы рәйесе. 1946—1953 йылдарҙа — СССР-ҙың Юғары Советы Президиумы рәйесе урынбаҫары. 1953 йылдың мартынан алып 1960 йылдың майына тиклем — СССР-ҙың Юғары Советы Президиумы рәйесе. 1960 йылдың майынан СССР-ҙың Юғары Советы Президиумы ағзаһы. 1-7 саҡырылыштары СССР-ҙың Юғары Советы депутаты (1937—1969), 1-4 саҡырылыштары Украина ССР-ҙың Юғары Советы. 1969 йылдың 2 декабрендә 89 йәшендә вафат була. Мәскәүҙә Кремль диуары янында Ҡыҙыл майҙанда ерләнгән. Тарих фәндәре кандидаты Л. Максименков яҙыуынса, уны ерләүгә быға тиклем күрелмәгән әһәмиәт бирелә — [[Жданов Андрей Александрович|Жданов]]ты ерләүҙән һуңғы егерме йыл эсендә беренсе мәртәбә В. И. Ленин Мавзолейы артында ҡәбер ҡаҙыла (Сталиндың ҡабаттан ерләүен иҫәпкә алмағанда)<ref>[https://archive.is/20130126202802/http://www.istrodina.com/rodina_articul.php3?id=1790&n=92 Журнал «Родина»: Сталин работает с документами]</ref>. == Партияла == [[Файл:KGB_first_law.jpg|справа|мини|370x370пкс|КГБ-ның ойошторолоуы тураһында Ворошилов ҡул ҡуйған указ. 1954 йыл.]] 1921 йылдан 1961 йылдың октябренә тиклем һәм 1966 йылдан алып КПСС-тың Үҙәк Комитеты ағзаһы. 1926 йылдан 1960 йылдың 16 июленә тиклем КПСС-тың Үҙәк Комитеты Президиумы ағзаһы (1952 йылға тиклем — КПСС-тың Үҙәк Комитеты Политбюроһы), «шәхси үтенес» буйынса сығарыла. 10-23 партия съездары делегаты. 1957 йылда «партияға ҡаршы төркөмө»нә инә. Уның етәкселәренән айырмалы рәүештә партиянан сығарылмай, тик КПСС-тың XXII съезының тәнҡитенә дусар була. == Ғаиләһе == Ворошиловтың ҡатыны — Горбман Голда Давидовна (1887—1959), милләте — йәһүд. Ворошилов менән никахҡа инеү алдынан (1913 йылда, Ныробала һөргөндә булған саҡта, ул суҡына, исемен Екатерина итеп үҙгәртә. РСДРП(б)-ла 1917 йылдан алып тора. В. И. Ленин музейында директор урынбаҫары булып эшләй. Үҙҙәренең балалары булмай, 1918 йылда ғаилә уллыҡка Петрҙы ала (1914—1984) — (конструктор, генерал-лейтенант), унан ике ейәндәре була — Клим и Владимир, ә 1926 йылдан алып [[Фрунзе Михаил Васильевич|М. В. Фрунзе]]ның улын һәм ҡыҙын — [[Фрунзе Тимур Михайлович|Тимур]] (1923—1942) һәм Татьянаны (1920 йылда тыуған) тәрбиәләйҙәр. К. Е. Ворошиловтың улы тип үҙен шулай уҡ Харьков политехник институты профессоры Леонид Лаврентьевич Нестеренко (1910—1986) ла таныған (Ворошилов менән бергә Ҡыҙыл Армияһында һуғышҡан, Луганск паровоздар төҙөү заводында слесарь булып эшләгән, һуңынан Граждандар һуғышында һәләк булған Лаврентий Нестеренконың улы). == Замандаштарының баһалары == * '''Троцкий''': «Ворошилов Луганск эшселәрҙән, привилегиялы ҡатламдан булһа ла, үҙенең бөтә ҡылыҡтары менән, пролетарийға ҡарағанда, хужаларҙы хәтерләтә ине». * '''Молотов Вячеслав Михайлович''' — 1972 йылда: ''«Ворошилов кәрәкле ваҡытта һәйбәт була ала ине. Ул гел партияның сәйәси линияһы өсөн сығыш яһаны, сөнки эшселәрҙән ине, эре кеше түгел ине, сығыш яһай белә. Бысранмаған. Һәм Сталинға шәхсән тоғро. Тоғролоғо бигүк ныҡ булмай булып сыҡты. Әммә ул шул осорҙа Сталин өсөн бик әүҙем сығыш яһай ине, уға тулыһынса терәк булды, бөтә нәмәлә лә ышанмаһа ла, был да һиҙелә ине. Сталин уға бер аҙ тәнҡит күҙлегенән ҡарай ине һәм беҙҙең бөтә әңгәмәләргә саҡырманы уны. Һәр хәлдә, шәхсән әңгәмәгә саҡырманы. Йәшерен кәңәшмәләргә лә саҡырманы, ул үҙе килеп инә торғайны. Сталин сырайын боҙҙо. Хрущев осоронда Ворошилов үҙен насар яҡтан күрһәтте»''<ref>{{книга||автор=[[Чуев, Феликс Иванович|Феликс Чуев]]|заглавие=Полудержавный властелин|место=М.|издательство=Олма-Пресс|год=2000}}</ref>. * '''Шевцова Надежда Михайловна''' (Сталинград ҡалаһының Сталин исемендәге Царицын — Сталинград оборонаһы Дәүләт музейы директоры — 1957 йылдан 1960 йылға тиклем). 01 июль 1958 йыл: «… Ул аҡ ебәк сигелгән күлдәктә. Сал сәсле, шундай таҙа ғына, йомшаҡ һәм ҡартларса матур. Ҡара күҙҙәре, тере, асыҡ — айырыуса матурҙар. Ҡул ҡыҫыуы көслө …».<ref>{{Статья|автор=Шевцова Надежда Михайловна|заглавие=На беседе у К. Е. Ворошилова|ссылка=|язык=Русский|издание=«[[Сазанов, Александр Петрович|Издательство Александра Сазанова]]»|тип=Российский ритуально-духовный журнал «Реквием»|год=2015|месяц=Июль, август, сентябрь|число=|том=|номер=III / 2015 (108)|страницы=03 -- 07|issn=}}</ref> * [[Жуков Георгий Константинович|Жуков, Георгий Константинович]]: ''«…Әйтергә кәрәк, Ворошилов, ул ваҡыттағы нарком, был ролдә бигүк компетентлы кеше түгел ине. Хәрби мәсьәләләрҙә ул шулай аҙағына тиклем дилетант булып ҡалды һәм уларҙы бер ҡасан да тәрән һәм етди белмәне…»''<ref name="simonov">Симонов К. М. «Глазами человека моего поколения».— М.: Изд-во АПН, 1989, с. 383.</ref> == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == [[Файл:Voroshilov, Khrushchev, Kekkonen.jpeg|right|thumb|250px|[[Хрущёв, Никита Сергеевич|Н. С. Хрущёв]] һәм У. К. Кекконен менән, 1960.]] СССР-ҙың юғары наградалары кавалеры. Атап әйткәндә, 154 ике тапҡыр [[Советтар Союзы Геройы]]ның береһе һәм Советтар Союзының ике юғары дәрәжәһенә лайыҡ булған — Советтар Союзы Геройы һәм [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] — 11 кешенең береһе. * Ике тапҡыр Советтар Союзы Геройы (СССР Юғары Советы Президиумы Указы, [[1956 йыл]]дың 3 феврале (75 йәше тулыуы айҡанлы), [[1968 йыл]]дың 22 феврале (СССР Ҡораллы Көстәренең 50 йыллығы айҡанлы). * Социалистик Хеҙмәт Геройы (7.05.1960). * Һигеҙ [[Ленин ордены]] (№ 880 от 23.02.1935, № 3582 от 22.02.1938, № 14851 от 3.02.1941, № 26411 от 21.02.1945, № 128065 от 3.02.1951, № 313410 от 3.02.1956, № 331807 от 3.02.1961, № 340967 от 22.02.1968). * Алты [[Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] (№ 47 от 26.06.1919, № 629/2 от апреля 1921 года, № 27/3 от 2.12.1925, № 5/4 от 22.02.1930, № 1/5 от 3.11.1944, № 1/6 от 24.06.1948). * 1-се дәрәжә [[Суворов ордены]] (№ 125 от 22.02.1944). * Үзбәк ССР-ның Ҡыҙыл Байраҡ ордены ([[1930 йыл]]дың 17 феврале). * Тажик ССР-ның Ҡыҙыл Байраҡ ордены (№ 148, 1933 йылдың 14 ғинуары). * ЗСФСР-ҙың Ҡыҙыл Байраҡ ордены ([[1933 йыл]]дың 25 феврале). * «Эшсе-крәҫтиән Ҡыҙыл Армияһының XX йыллығына» миҙалы (22.02.1938). * 1941—1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышында Германияны еңгән өсөн" миҙалы (1945). * «Мәскәүҙең 800-йыллығы иҫтәлегенә» миҙалы (21.09.1947). * «Совет Армияһы һәм Флотының 30 йыллығына» миҙалы (22.02.1948). * «Ленинградтың 250 йыллығы иҫтәлегенә» миҙалы (1957). * «СССР Ҡораллы Көстәренә 40 йыл» (17.02.1958). * «1941-1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышында еңеүгә егерме йыл» (1965). * Почетлы ҡорал (1920, 1968). ; Сит ил наградалары [[Файл:Richard Nixon and Nikita Khrushchev debating at the American National Exhibition in Moscow.jpg|thumb|right|Ворошилов (ситтән уңда) официаль булмаған һөйләшеүҙәр ваҡытында]] * Монгол Халыҡ Республикаһы Геройы (29.05.1957). * Ике Сухэ-Батор ордены (МХР). * Өс Хәрби Ҡыҙыл Байраҡ ордены (МХР). * Аҡ роза орденының ҙур тәреһе (Финляндия) * Башҡа сит ил ордендары һәм башҡа миҙалдар. * [[Измир]] ([[Төркиә]], 1933 йылдың ноябре) ҡалаһының почётлы гражданы. == Хәтер == '''Тораҡ пункттары:''' * Ворошиловград — 1935—1958 һәм 1970—1990 йылдарҙа [[Луганск]] ҡалаһы исеме; * Ворошиловск — 1931—1961 йылдарҙа Алчевск исеме, бында Ворошилов ДЮМО заводында эшләгән; * Ворошиловск — 1935—1943 йылдарҙа [[Ставрополь|Ставрополдең]] исеме; * Ворошилов — 1935—1957 йылдарҙа Уссурийск ҡалаһы исеме. '''Ҡала райондары:''' * [[Волгоград]]та Ворошилов районы; * [[Дондағы Ростов]]та Ворошилов районы; * [[Донецк]]иҙа Ворошилов районы; Ворошилов исеме элекке СССР илдәренең ҡалаларында һәм ауылдарында майҙандар, урамдар һәм тыҡрыҡтар йөрөтә: Апшеронск, Брест, Воронеж, Горячий Ключ, Ершов, [[Кемерово]], Керчь, Клинцы, [[Липецк]], [[Луганск]] (квартал), Магнитогорск, [[Ырымбур]], [[Пенза]], Рыбинск, Санкт-Петербург, Серпухов, [[Тольятти]], [[Хабаровск]]иҙа, [[Силәбе]], Ангарск, [[Ижевск]], Бөйөк Новгород, [[Дондағы Ростов]], Мирная Долина (Омск өлкәһенең Аҙау немец милли районы), Такмык (Омск өлкәһы), Вышков (Брянск өлкәһе), Мглин (Брянск өлкәһе). Ворошилов исемен "Бородино яланы"ндағы мәктәп йөрөтә (Можай районы) һ. б. '''Башҡортостанда Ворошилов урамдары, майҙандары:''' Ворошилов исеме урамдарға бирелгән: [[Өфө]] ҡалаһы, [[Архангел (Архангел районы)|Архангел]] — район үҙәге, [[Инйәр (Белорет районы)|Инйәр]] ҡасабаһы, [[Таҙлар]] ауылы, [[Оло Теләк]] ауылы, [[Сейәле-Әтәс]] ауылы, [[Татар Мөнәүезе]] ауылы, [[Ишембай]] ҡалаһы,[[Мораҡ]] -район үҙәге, [[Дәүләкән]] ҡалаһы; Ворошилов тыҡрығы: [[Иглин]] — район үҙәге, Ворошилов исемендәге майҙан: [[Баҡалы]] — район үҙәге<ref>http://ulitsa.eu/voroshilova-u22623.html</ref>. '''Сәнәғәт предприятиелары:''' * К. Е. Ворошилов исемендәге Днепропетровск комбайн заводы<ref>Днепропетровский комбайновый завод имени К. Е. Ворошилова // Украинская Советская Энциклопедия. том 2. Киев, «Украинская Советская энциклопедия», 1979. — с. 402.</ref> * «Климент Ворошилов» София аҙ токлы аппаратура заводы.<ref>Делка Димитрова. Бригада Златки Русиновой // журнал «Болгария», № 3, 1957. с. 6-7.</ref> Истанбулда (Төркиәлә) Таксим майҙанында 1928 йылда ҡуйылған «Республика» монументының скульптура композицияһында К. Е. Ворошиловтың бронза фигураһы төп урындарҙың береһен биләй, скульптура төрөк милли-азатлыҡ хәрәкәтенең үҙәк юлбашсыһы, Төркиә Республикаһының беренсе президенты [[Мостафа Кәмал Ататөрк|Ататөрк]]төң һул яғында урынлаштырылған. Бының менән 1923 йылда Төркиәнең бойондороҡһоҙлоғон яулауҙа Совет Рәсәйе күрһәткән сәйәси, хәрби һәм финанс ярҙамы өсөн рәхмәте белдерелә.<center class=""></gallery></center> 1933 йылда Ворошилов исеме төрөк ҡалаһы Измирҙа бер урамға бирелә<ref>[http://www.turkey.mid.ru/20-30gg.html Сайт Посольства Российской Федерации в Турции.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161223043016/http://www.turkey.mid.ru/20-30gg.html |date=2016-12-23 }}</ref> (1951 йылдан был урам Плевне бульвары тип атала). 1932 йылдың 29 декабрендә мәргән уҡсыларҙы наградлау өсөн Осовиахимдың түшкә тағыла торған Ворошилов уҡсыһы билдәһе раҫлана. Ворошилов хөрмәтенә Путилов заводы ауыр танкыларының бер серияһына уның исеме ҡушыла [[:Категория:Бронетанковая техника семейства КВ|КВ]] (рәсми рәүештә расшифровкаһы — Клим Ворошилов). [[1941]]—[[1992 йыл]]дарҙа Ворошилов исемен СССР-ҙың Ҡораллы көстәре Генераль штабының Хәрби академияһы йөрөтә. Ворошилов исеме Ҡара диңгеҙ флотының крейсерына бирелә. Луганск ҡалаһының тарих и мәҙәниәт музейында Ворошиловҡа бағышланған айырым экспозиция бар. Мәскәүҙә К. Е. Ворошилов йәшәгән Романов тыҡрығы, 3-сө йорт адресы буйынса мемориаль таҡта ҡуйылған. '''Һәйкәлдәр:''' * [[Мәскәү]]ҙә Кремль диуарындағы некрополдә ; * Луганскиҙа Ворошилов атлы һәйкәле (Коцюбинский урамында); * Луганскиҙа Граждандар һуғышы геройҙары Дан аллеяһында ; * Липецк өлкәһенең Воскресенское ауылында; * Истанбулдағы Таксим майҙанында; * Сик буйы ғәскәрҙәре Голицын хәрби институтында; * Северодонецкиҙа (2015 йылдың 15 ноябрендә емерелә); * Лисичанскиҙа (2015 йылдың 13 ноябрендә емерелә). 1930 йылдарҙа Ворошиловградта маршал үҙе тере саҡта Вера Мухина башҡарыуындағы һәйкәл ҡуйыла. ]<ref>[http://www.etoretro.ru/pic48517.htm?sort_field=image_date&sort=DESC&position=520 Памятник Ворошилову, Ворошиловград, 1935—1939.]</ref>. 1958 йылда ҡаланың исеме үҙгәртелгәндән һуң һәйкәл һүтелә. <center><gallery widths=200 heights=200> Monument of the Republic.jpg|<small>Истанбулда Таксим майҙанындағы һәйкәл</small> Marshal of the USSR 1976 CPA 4552.jpg|<small>СССР-ҙың Почта маркаһы, <br>[[1976 год]]</small> </gallery></center> ==Әҫәрҙәре, телмәр публикациялары == * ''Ворошилов К. Е.'' 15 лет Красной армии : Доклад на торжественном юбилейном заседании 23 февраля 1933 г. в Большом театре / Ворошилов К. Е. — М.: Партийное изд., 1933. — 45 с. * [http://захаров.net/index.php?md=books&to=art&id=6486 ''Ворошилов К. Е.'' "Еще сильнее будем крепить оборону Советской страны (речь на XVII съезде ВКП(б)) " М. Партиздат. 1934 г.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201022095811/http://xn--80aagr1bl7a.net/index.php?md=books&to=art&id=6486 |date=2020-10-22 }} * ''Ворошилов К. Е.'' Статьи и речи от XVI до XVII съезда ВКП(б) / Ворошилов Климент Ефремович. — М.: Парт. изд., 1934. — 208 с.: портр. * ''Ворошилов К. Е.'' О молодёжи / Ворошилов К. Е., [[Фрунзе, Михаил Васильевич|Фрунзе М. В.]] — М.: Партиздат, 1936. — 158 с.: ил. * ''Ворошилов К. Е.'' О молодёжи / Ворошилов К. Е. — М.: Мол. гвардия, 1936. — 198 с.: портр. * ''Ворошилов К. Е.'' Статьи и речи / Ворошилов Климент Ефремович. — М.: Партиздат, 1936. — 666 с.: портр. * ''Ворошилов К. Е.'' Речи на собраниях избирателей Минска / Ворошилов Климент Ефремович. — М.: Партиздат, 1937. — 13 с. * ''Ворошилов К. Е.'' XX лет Рабоче-Крестьянской Красной армии и Военно-Морского флота : Доклад на торжеств. засед. Моск. Совета РК и КД с участ. общ. организаций и воин. частей, посвящ. XX-летию Рабоче-Крестьян. Красной Армии и Воен. — Морского флота. С прилож. приказа Нар. Ком. Обороны СССР N 49, 23 фев. 1938 г., г. Москва / Ворошилов К. Е. — М.: Госизд. полит. литературы, 1938. — 29 с. * ''Ворошилов К. Е.'' Речь на Красной площади в день XXI годовщины Великой Октябрьской социалистической революции в СССР (7 ноября 1938 г.) / Ворошилов Климент Ефремович. — М.: Воениздат, 1938. — 14 с.: портр. * ''Ворошилов К. Е.'' О проекте закона о всеобщей воинской обязанности : Доклад Народного Комиссара Обороны СССР тов. К. Е. Ворошилова на внеочередной Четвёртой сессии Верховного Совета СССР 1-го созыва 31 августа 1939 г. / Ворошилов К. Е. — М.: Политгиз, 1939. — 30 с.: портр. * ''Ворошилов К. Е.'' Предисловие к [http://whinger.krc.karelia.ru/ocr/index.html#gymnastics_voen1939 «Наставлению для командного и начальствующего состава РККА. Индивидуальная гимнастика на каждый день»] / Ворошилов К. Е. // Теория и практика физ. культуры. — 1939. — Т. IV. — N 5. — С. 1-3. * История гражданской войны в СССР / Под ред.: М. Горького, В. Молотова, К. Ворошилова [и др.]. Т. 2: Великая пролетарская революция. (Окт. — ноябрь 1917 г.). — М.: Госполитиздат, 1942. — 367 с.: ил., портр., карт. * Большая советская энциклопедия: В 65 т. / Гл. ред. О. Ю. Шмидт, зам. гл. ред. Ф. Н. Петров, П. М. Керженцев, Ф. А. Ротштейн, П. С. Заславский. / Под ред. К. Е. Ворошилова, А. Я. Вышинского. П. И. Лебедева-Полянского и др. — М.: Сов. энциклопедия, 1944—1947. * ''Ворошилов К. Е.'' Речь на предвыборном собрании избирателей Минского городского избирательного округа 7 февраля 1946 года / Ворошилов Климент Ефремович. — М.: Госполитиздат, 1946. — 13 с.: портр. * Большая советская энциклопедия / Под ред. С. И. Вавилова, К. Е. Ворошилова, А. Я. Вышинского [и др.]. Союз Советских Социалистических Республик. — М.: Сов. энциклопедия, 1947. — 1946 с.: ил., карт., портр. * ''Ворошилов К. Е.'' Речь на собрании избирателей Минского городского избирательного округа 7 марта 1950 года / Ворошилов Климент Ефремович. — М.: Госполитиздат, 1950. — 24 с.: портр. То же. — М.: Госполитиздат, 1951. — 23 с. * ''Скворцов А. Е.'' К. Е. Ворошилов о физической культуре / Скворцов А. Е. // Теория и практика физ. культуры. — 1951. — Т. XIV. — Вып. 2. — С. 96-103. * ''Ворошилов К. Е.'' 36-я годовщина Великой Октябрьской социалистической революции : Доклад на торжеств. заседании Моск. Совета 6 ноября 1953 г. / Ворошилов Климент Ефремович. — М.: Гослитиздат, 1953. — 24 с.: портр. * ''Ворошилов К. Е.'' Речь на собрании избирателей Кировского избирательного округа города Ленинграда 10 марта 1954 года / Ворошилов Климент Ефремович. — М.: Госполитиздат, 1954. — 15 с. * ''Ворошилов К. Е.'' По славному пути социализма / Ворошилов К. Е. — М.: Госполитиздат, 1955. — 15 с. * ''Ворошилов К. Е.'' Речь на XX съезде КПСС 20 февраля 1956 года / Ворошилов Климент Ефремович. — М.: Госполитиздат, 1956. — 23 с. * ''Ворошилов К. Е.'' Рассказы о жизни: (Воспоминания). Кн. 1. М.: Политиздат, 1968. * Армия Советская / предисл. К. Е. Ворошилова. М.: Политиздат, 1969. * О комсомоле и молодёжи: Сборник / В. И. Ленин. М. И. Калинин. С. М. Киров. Н. К. Крупская. В. В. Куйбышев. А. В. Луначарский. Г. К. Орджоникидзе. М. В. Фрунзе. К. Е. Ворошилов. — М.: Мол. гвардия, 1970. == Сәнғәттә == [[Файл:Приказ наркома обороны СССР О запрещении выезда и вербовки добровольцев в Испанию. 1937.jpg|thumb|240px|right|'''Доброволецтарҙың Испанияға сығып китеүен һәм вербовкалауҙы тыйыу тураһындағы Приказда СССР оборона наркомы Ворошиловтың ҡултамғаһы, [[1937]].]] Оборона наркомы посынан төшөрөлгәнгә тиклем Ворошилов Ҡыҙыл Армияһының иң күренекле хәрби эшмәкәре һәм Советтар Союзының хәрби ҡеүәтенең тере символы булып тора. Сергей Герасимовтың «И. В. Сталин һәм К. Е. Ворошилов Кремлдә»]] (1938) картинаһында Ворошиловтың исеме культ дәрәжәһенә тиклем күтәрелә, ул Сталиндың иң яҡын кешеләрҙең береһе тип һүрәтләнә. 1920-30 йылдарҙа уны еңеүгә алып бара торған кеше итеп данлайҙар («Ведь с нами Ворошилов, первый красный офицер — сумеем постоять за СССР!»). Ворошилов — күп һанлы фильмдарҙың геройы, уның ролен уйнайҙар: * Алексей Грибов («Клятва», [[1946]], «Падение Берлина», [[1949]], «Донецкие шахтёры», [[1951]]); * Николай Боголюбов («Ленин в 1918 году»,[[1938]], «Первая Конная», 1941, «Александр Пархоменко», 1942, « Оборона Царицына», 1942, «Третий удар», «Освобождение», 1968—1972)); * Юрий Толубеев («Падение Берлина», 1 вариант); * Пол Эдвин Рот («Падение Тухачевского» / Der Fall Tuchatschewskij (ФРГ, 1968) * Даниил Сагал («Блокада», 1972); * Виктор Лазарев («Дума о Ковпаке», 1973—1976; «Подпольный обком действует», 1978); * Игорь Пушкарёв («20 декабря», 1981); * Венсли Питхи («Красный монарх» / «Red Monarch» (Англия, [[1983]]); * Владимир Трошин (Олеко Дундич, 1958; «Битва за Москву», [[1985]], «Сталинград», «В городе Сочи темные ночи», [[1989]]); * Евгений Жариков («[Первая Конная», 1984, «Война на западном направлении», [[1990]]); * Анатолий Грачёв («Враг народа — Бухарин», [[1990]]); * Сергей Никоненко («Пиры Валтасара, или Ночь со Сталиным», [[1989]]); * Михаил Кононов («Ближний круг», [[1991]]); * Джон Боуи («Сталин», [[1992]]); * Виктор Ельцов («Троцкий», [[1993]]); * Сергей Шеховцов («Stalin: Inside the Terror», Англия, 2003); * Юрий Олейников («Сталин. Live», [[2007]]); * Александр Мохов («Смерть Таирова», 2004, «Утомлённые солнцем 2: Предстояние», 2010); * Виктор Бунаков («|И примкнувший к ним Шепилов», 2009; «Тухачевский. Заговор маршала», 2010); * Валерий Филонов («Фурцева (телесериал)», 2011); * Вадим Померанцев («Глаз божий», 2012); * Александр Берда («Чкалов», 2012); * Владимир Федоров («Сталин с нами», 2013); * Борис Шувалов («Сын отца народов», 2013); * Высоцкий Роман (Страна Советов. Забытые вожди, 2016) * Терри Виктор («Горькая жатва», 2017) Шулай уҡ «Незабываемый 1919-й», «Ленин в огненном кольце» (1993), «Московская сага» (2004) һ. б. Ворошилов «Марш советских танкистов» йырында Беренсе маршал булараҡ иҫкә алына: {{начало цитаты}}<poem> Когда нас в бой пошлёт товарищ [[Сталин]], И Первый маршал в бой нас поведёт</poem> {{конец цитаты}} Шулай уҡ «Конармейская походная» йырында («По военной дороге…»): {{начало цитаты}}<poem> По дорогам знакомым за любимым наркомом Мы коней боевых поведем</poem> {{конец цитаты}} «Эшелонная (Песня о Ворошилове)» йырында (Осип Колычев һүҙҙәренә): {{начало цитаты}}<poem> Нас с тобою, Ворошилов, жизнь походная сдружила. </poem> {{конец цитаты}} 1956 йылға тиклем «Полюшко-поле» йырында ҡайһы бер варианттарҙа Ворошилов тураһында куплет була: {{начало цитаты}}<poem> В небе за тучей Грозные следят пилоты. Быстро плавают подлодки, Эх, да зорко смотрит Ворошилов. </poem> {{конец цитаты}} Шулай уҡ Ворошилов исеме «Если завтра война» йырында бар ([[1939]]): {{начало цитаты}}<poem> В целом мире нигде Нету силы такой, чтобы нашу страну сокрушила! С нами Сталин родной, и железной рукой нас к победе ведёт Ворошилов!</poem> {{конец цитаты}} Шулай уҡ »Марш Будённого» йырында {{начало цитаты}}<poem> Ведь с нами Ворошилов, первый красный офицер! Сумеем кровь пролить за СССР</poem> {{конец цитаты}} * Яҙыусы Р. Гуль уны «Красные маршалы: Ворошилов, Буденный, Блюхер, Котовский» китабында һүрәтләй (Берлин: Парабола, 1933.) * [[Владимир Высоцкий]]ҙың йырында: {{quote| «Как хорошо устроен белый свет,<br> меня вчера отметили в приказе:<br> освободили раньше на пять лет,<br> и подпись: „Ворошилов, Георгадзе“».}} == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|3}} == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Ворошиловский стрелок (знак)]]. == Әҙәбиәт == * {{книга|автор=Леонидов О.|заглавие=[http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&idbook=533703&basename=OldBook Климент Ефремович Ворошилов: Жизнь и боевая работа]|место=М.|издательство=[[Воениздат]]|год=1925}} * {{книга|автор=[[Мгеладзе, Илларион Виссарионович|Вардин И.]]|заглавие=[http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&idbook=516132&basename=OldBook Ворошилов: Рабочий вождь Красной армии]|место={{М.}}; {{Л.}}|издательство=Госиздат|год=1926}} * {{книга|автор=|заглавие=[http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&idbook=528029&basename=OldBook К. Е. Ворошилов — народный комиссар по военным и морским делам и председатель Революционного военного совета]|место=М.|издательство=Рабочая Москва|год=1926}} * {{книга|автор=[[Тарасов-Родионов, Александр Игнатьевич|Тарасов-Родионов А.]]|заглавие=[http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&idbook=533703&basename=OldBook Товарищ Ворошилов]|место={{М.}}; {{Л.}}|издательство=Госиздат|год=1928}} * {{книга|автор=[[Алтайский-Королёв, Константин Николаевич|Алтайский К.]]|заглавие=[http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&idbook=495359&basename=OldBook Ворошилов. Поэма]|место=М.|издательство=[[Воениздат]]|год=1931}} * {{книга|заглавие=[http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&idbook=516134&basename=OldBook Ворошилов: Статьи и материалы к 50-летию]|место=М.|издательство=[[Воениздат]]|год=1931}} * {{книга|автор=|заглавие=[http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&idbook=528030&basename=OldBook Клим Єфремович Ворошилов: Збірка матеріялів Українського літературного об’єднання Червоної армії та фльоти (Укрлочаф), присвячених К. Є. Ворошилову з нагоди 50-річчя з дня народження]|место=Харків|издательство=На варті|год=1926}} * {{книга|автор=Николаев Н.|заглавие=[http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&idbook=533753&basename=OldBook Климент Ефремович Ворошилов: Биография]|место={{М.}}; {{Л.}}|издательство=[[Московский рабочий]]|год=1931}} * {{книга|автор=[[Орловский, Сергей Николаевич|Орловский С.]]|заглавие=[http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&idbook=533763&basename=OldBook К. Е. Ворошилов]|место=М.|издательство=[[Крестьянская газета (издательство)|Крестьянская газета]]|год=1931}} * {{книга|автор=Харитонов Н. Н.|заглавие=[http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&idbook=533876&basename=OldBook К. Е. Ворошилов: Биография]|место=М.|издательство=[[Воениздат]]|год=1931}} * {{книга|автор=|заглавие=[http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&idbook=471524&basename=GOPB_AZ Клим Ворошилов. Из цикла передач «Маршалы Советского Союза»]|место=М.|издательство=Радиоиздат|год=1937}} * Великий поход армии К. Е. Ворошилова от Луганска к Царицыну и героическая оборона Царицына. Путеводитель по следам гражданской войны. — {{М.}}: Воениздат, 1938. * {{книга|заглавие=[http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&idbook=462428&basename=GOPB_AZ К. Е. Ворошилов (Кратк. биография)]|место=Сталинград|издательство=Обл. книгоизд-во|год=1938}} * {{книга|автор=Айзенварг С. Б.|заглавие=[http://elibrary.gopb.ru/reader/index.php?r=view&idbook=461770&basename=GOPB_AZ К. Е. Ворошилов — народный комиссар обороны СССР, маршал Советского Союза. Сер. диапозитивов]|место=М.|издательство=|год=1939}} * ''Акшинский В. С.'' Климент Ефремович Ворошилов. Биогр. очерк. — {{М.}}: Политиздат, 1974. * ''Кардашов В. И.'' Ворошилов. — {{М.}}: [[Молодая гвардия (издательство)|Молодая гвардия]], 1976. * ''[[Великанов Николай Тимофеевич|Н. Т. Великанов]].'' Ворошилов. — М.: Молодая гвардия, 2017. — ([[Жизнь замечательных людей]]). == Һылтанмалар == {{Навигация|Тема=Климент Ворошилов}} {{Warheroes|id=1089}} * [http://17.by.ru/9_4.htm Речь товарища Ворошилова (заседание 30 января 1934 г., вечернее)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20010320184737/http://17.by.ru/9_4.htm |date=2001-03-20 }}. * [http://donbass.name/3063-kliment-voroshilov.html Климент Ворошилов — великий луганчанин!] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180729111709/http://donbass.name/3063-kliment-voroshilov.html |date=2018-07-29 }}. * [http://wikimapia.org/#lat=48.8855734&lon=38.4791422&z=19&l=1&m=b&show=/18087990/Памятник-К-Е-Ворошилову Памятник маршалу Ворошилову в Лисичанске]. * [http://armor.kiev.ua/army/hist/akt-vor-tim.shtml Акт передачи Наркомата Обороны от Ворошилова Тимошенко в 1940 году] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070520055201/http://armor.kiev.ua/army/hist/akt-vor-tim.shtml |date=2007-05-20 }} * [http://zagadki-istorii.ru/legendy-33.html Звезда наркома] * http://ulitsa.eu/voroshilova-u22623.html {{Советтар Союзы маршалдары}} {{Председатели Президиума Верховного Совета СССР}} {{Командующие фронтами РККА во Второй мировой войне}} {{Руководители Военных ведомств России}} {{Блокада Ленинграда}} {{Командующие Московским военным округом}} {{Библиоинформация}} [[Категория:Ленинград блокадаһы]] [[Категория:Большевиктар]] [[Категория:МХР Геройҙары]] [[Категория:Советтар Союзы Геройҙары]] [[Категория:Социалистик Хеҙмәт Геройҙары]] [[Категория:СССР-ҙың дәүләт эшмәкәрҙәре]] [[Категория:Ике тапҡыр Советтар Союзы Геройҙары]] [[Категория:1-се саҡырылыш Башҡорт АССР-ы Юғары Советы депутаттары]] [[Категория:3-сө саҡырылыш Башҡорт АССР-ы Юғары Советы депутаттары]] [[Категория:Молдавия ССР-ы Юғары Советы депутаттары]] [[Категория:1-се саҡырылыш РСФСР Юғары Советы депутаттары]] [[Категория:2-се саҡырылыш РСФСР Юғары Советы депутаттары]] [[Категория:3-сө саҡырылыш РСФСР Юғары Советы депутаттары]] [[Категория:1-се саҡырылыш СССР Юғары Советы депутаттары]] [[Категория:2-се саҡырылыш СССР Юғары Советы депутаттары]] [[Категория:3-сө саҡырылыш СССР Юғары Советы депутаттары]] [[Категория:4-се саҡырылыш СССР Юғары Советы депутаттары]] [[Категория:5-се саҡырылыш СССР Юғары Советы депутаттары]] [[Категория:6-сы саҡырылыш СССР Юғары Советы депутаттары]] [[Категория:7-се саҡырылыш СССР Юғары Советы депутаттары]] [[Категория:Ҡыҙыл Байраҡ ордены кавалерҙары (Монголия)]] [[Категория:Ҡыҙыл Байраҡ ордены кавалерҙары]] [[Категория:Ленин ордены кавалерҙары]] [[Категория:I дәрәжә Суворов ордены кавалерҙары]] [[Категория:Сухэ-Батор ордены кавалерҙары]] [[Категория:Совет Союзы маршалдары]] [[Категория:«Эшсе-Крәҫтиән Ҡыҙыл Армияға XX йыл» миҙалы менән наградланыусылар]] [[Категория:«Японияны еңгән өсөн» миҙалы менән бүләкләнеүселәр (МХР)]] [[Категория:«Кавказды обороналаған өсөн» миҙалы менән наградланыусылар]] [[Категория:«Ленинград оборонаһы өсөн» миҙалы менән бүләкләнгәндәр]] [[Категория:«Мәскәүҙе обороналаған өсөн» миҙалы менән наградланыусылар]] [[Категория:«1941—1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышында Германияны еңгән өсөн» миҙалы менән бүләкләнеүселәр]] kkfsn9tbbp5hxm4m8grkkm9couyrzt3 Батыршин Рәсиф Зарифйән улы 0 128161 1279894 1270513 2024-12-03T14:03:31Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 1279894 wikitext text/x-wiki {{Ук}} {{фш|Батыршин}} '''Батыршин Рәсиф Зарифйән улы''' ([[26 март]] [[1951 йыл]]) — рәссам, педагог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1991 йылдан Рәсәй Рәссамдары союзы ағзаһы. [[Удмурт Республикаһы]]ның халыҡ рәссамы. Трокай Борисов исемендәге милли премия лауреаты. == Биографияһы == Рәсиф Зарифйән улы Батыршин 1951 йылдың 26 мартында [[Башҡорт АССР-ы]]ның [[Яңауыл районы]] [[Максимов (Яңауыл районы)|Максимов]] ауылында тыуған. 1973 йылда Удмурт дәүләт университетының Н. Я. Попов етәкләгән һынлы сәнғәт факультетын тамамлай. Удмурт дәүләт университетында һынлы сәнғәт кафедраһында доцент вазифаһын башҡара. == Ижады == Пейзаж, натюрморт һәм портреттар авторы. 1975 йылдан республика һәм бөтә Рәсәй кимәлендә үткәрелгән күргәҙмәләрҙә ҡатнаша. Рәсиф Батыршиндың картиналары Удмурт республикаһының һынлы сәнғәт музейында, Удмурт Республикаһының Кузебай Герда исемендәге Милли музейында, Рәсәй һәм сит илдәрҙәге шәхси тупланмаларҙа урын алған. == Әҙәбиәт == * Удмурт республикаһы: Мәҙәниәт һәм сәнғәт. Удмурт Элькун: Лулчеберет но устолык: энциклопедияһы. Ижевск, 2012. 41 бит. == Сығанаҡтар == * Выставка как повод. Удмуртская правда. № 48 (24741), 26.04.2011 == Һылтанмалар == * [http://loveudm.ru/batyirshin-rasif-zarifyanovich/ БАТЫРШИН РАСИФ ЗАРИФЬЯНОВИЧ. Сайт «Ижевск и Удмуртия»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190322054618/http://loveudm.ru/batyirshin-rasif-zarifyanovich/ |date=2019-03-22 }}{{ref-ru}}{{V|22|03|2019}} * [http://finno-ugry.ru/educres/educenter_udsu/museum/painter_gallery/Batyrshin ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫЕ И МЕЖКУЛЬТУРНЫЕ ПРОГРАММЫ «ФИННО-УГОРСКИЙ МИР». Р. Батыршин] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200223185119/http://finno-ugry.ru/educres/educenter_udsu/museum/painter_gallery/Batyrshin |date=2020-02-23 }}{{ref-ru}} {{V|25|03|2021}} * [https://web.archive.org/web/20160304195339/http://archive.udmpravda.ru/default/article?article=1302579777 Выставка как повод. Удмуртская правда. № 48 (24741), 26.04.2011] {{ref-ru}} {{V|25|03|2021}} * [https://complet-info.ru/ob-izvestnyx-xudozhnikax/sovremennaya-zhivopis/rasif-batyrshin.html Сайт «AVTcomplet-info». Расиф Батыршин – талантливый художник Удмуртии. 21.11.2017] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210411031007/https://complet-info.ru/ob-izvestnyx-xudozhnikax/sovremennaya-zhivopis/rasif-batyrshin.html |date=2021-04-11 }} {{ref-ru}} {{V|25|03|2021}} [[Категория:Рәсәй Рәссамдар союзы ағзалары]] 0g31srhisp4aidlvvjhzkjy0jwxls3t Башкиров Дмитрий Александрович 0 129856 1279895 1179016 2024-12-03T14:17:54Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 1279895 wikitext text/x-wiki {{Ук}} {{Фамилиялаш|Башкиров}} '''Башкиров Дмитрий Александрович''' ([[1 ноябрь]] [[1931 йыл]]) — [[СССР]] һәм [[Рәсәй]] пианисы һәм музыкаль педагогы. РСФСР-ҙың халыҡ артисы (1990). == Биографияһы == Дмитрий Александрович<ref>[[Jean-Pierre Thiollet]], ''88 notes pour piano solo'', "Solo nec plus ultra", Neva Editions, 2015, 52. ISBN 978 2 3505 5192 0.</ref> Башкиров 1931 йылдың 1 ноябрендә [[Тбилиси]] ҡалаһында тыуған. Швейцар-совет физиологы Лина Соломоновна Штерндың туғаны<ref>[http://berkovich-zametki.com/2008/Zametki/Nomer8/NRapoport1.php Н. Рапопорт «Лина Соломоновна Штерн»]</ref><ref>[http://ebrejukultura.lv/2013/07/25/%D0%B4%D0%BC%D0%B8%D1%82%D1%80%D0%B8%D0%B9-%D0%B1%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B8%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%BA%D0%BB%D1%8F%D0%BD%D1%83%D1%81%D1%8C-%D0%BC%D0%B0%D0%BC%D0%BE%D0%B9-%D1%8F-%D0%BE%D1%87%D0%B5%D0%BD/ Дмитрий Башкиров: «Клянусь мамой, я очень строгий педагог!»] </ref>. Тбилисиҙа музыкаль мәктәпте А. Д. Вирсаладзе класында тамамлай; аҙаҡ [[Мәскәү]]гә уҡыуын дауам итергә китә. Билдәле органсы Гарри Гродберг хәтерләенсә, «50-се йылларҙа Тбилисиҙан Мәскәүгә консерваторияла белем алыу өсөн килгән Башкировтың беренсе сығышы ысын сенсация тыуҙырҙы». Мәскәүҙә фортепианола уйнауға Александр Гольденвейзерҙа уҡый. [[1955 йыл]]да йәш пианист Парижда Маргарита Лонг һәм Жак Тибо исемендәге конкурсының Ҙур призын яулай. [[1970 йыл]]да Цвиккау ҡала хакимиәтенең Роберт Шуман Премияһын ала. «Анна Есиповала Петербург консерваторияһын тамамлаған Анастасия Вирсаладзеның һәм Лев толстой һәм Александр Скрябин менән дуҫ булған Александр Гольденвейзерҙың уҡыусыһы булараҡ ул дәүерҙәрҙе үҙ-ара тоташтыра бәйле», — тип яҙа Башкиров тураһында музыка тәнҡитсеһе Ольга Петерсоне<ref name=":0">{{Статья|автор=Петерсоне Ольга|заглавие=Лето с патриархом|ссылка=http://arhiv.bb.lv/index.php?p=1%20i=4464%20s=%20a=162798&i=5149&s=8&a=187107|язык=русский|издание=Бизнес&Балтия|тип=газета|год=2012|месяц=июль|число=11|том=|номер=104 (4356)|страницы=8|issn=}}</ref>. Аспирантураны тамамлағас, Дмитрий Башкиров Александр Гольденвейзерҙың ассистенты була. [[1957 йыл]]дан — профессор, Мәскәү консерваторияһында уҡыта. Уның тәүге уҡыусыһы Нелли Акопян-Тамарина була. 1980—1988 йылдарҙа халыҡ-ара концерт эшмәкәрлегендә мәжбүри өҙөклөк була, уның ҡыҙы Елена Гидон Кремерға кейәүгә сығып, 1978 йылда СССР-ҙы ташлап киткәндән һуң, уға сит илдәргә сығыу тыйыла. Төрлө ансамблдәрҙә ҡатнашҡан һәм яңғыҙы (соло) концерттар биргән Башкиров Советтар Союзында һәм Мәскәүҙең мәҙәни тормошонда һәр ваҡыт мөһим фигура була. Камиллыҡҡа даими ынтылышы һәм пианизмға ихлас һөйөүе — был музыкантҡа хас мөһим һыҙаттар. Башкировтың уйнауында һәр саҡ саф һәм һутлы музыкаль тауышы, буяуҙар байлығы һәм композиторлыҡ төп фекеренең адекват сағылышына ынтылышы айырылып тора. Уның репертуарының нигеҙен, ғәҙәттә, романтик йүнәлеш музыкаһы тәшкил итә: [[Роберт Шуман|Шуман]], [[Фредерик Шопен|Шопен]], Дебюсси, — хәйер, уның репертуары бик киң була: [[Йоһанн Себастьян Бах|И.]] [[Йоһанн Себастьян Бах|С.]] [[Йоһанн Себастьян Бах|Бахтан]] алып [[Прокофьев Сергей Сергеевич|Прокофьев]] һәм [[Шостакович Дмитрий Дмитриевич|Шостаковичҡа]] тиклем композиторҙарҙы үҙ эсенә ала. И. И. Соллертинский иҫтәлегенә Шостакович триоһы— «Мелодия» фирмаһында сығарылған пластинкаларҙың иң яҡшыһы, совет осоронда Башкиров бик күп пластинкалар пластинкаларҙы яҙҙыра. 1988—1989 йылдарҙа Дмитрий Александрович ҡабаттан сит илдәрҙә концерттар бирә башлай һәм [[Германия]]ла, [[Австрия]]ла, [[Финляндия]]ла уҡытырға тәҡдимдәр ала. Ул [[Испания]]ны һайлай, сөнки уға [[Грузия]]ны хәтерләтә. [[1991 йыл]]дан Башкиров ошо мәктәптең бик абруйлы профессоры була: Исаак Альбенис Фонды ағзаһы булараҡ ул элекке Советтар Союзынан килгән уҡыусылар [[Мадрид]]та бушлай уҡыуына һәм йәшәүенә өлгәшә. Уны тырышлығы арҡаһында Мадридта Захар Брон, Шаховская Наталия эшләйҙәр, улар юғары уҡыу йортоноң ғорурлығы була. 1990-сы йылдарҙа Башкиров яңынан бөтә донъя буйлап концерттар бирә башлай һәм бик күп яҙҙырыла: Шумандың «Карнавал»ын һәм «Фантастик пьесалар»ын EMI-ла яҙҙыра. Шулай уҡ «Harmonia Mundi»ла [[Йоһаннес Брамс|Брамс]]тың әҫәрҙәрен яҙҙырта. Чикаго симфоник, Париж Оркестры, Лондон Король һәм Берлин филармония оркестры һымаҡ бик ҙур симфоник оркестрҙары менән сығыш яһай. Шулай уҡ ул даими фортепьяно жюри конкурстарында ҡатнаша. Париж Милли консерваторияһында, Зальцбургта «Моцартеум» йәйге мәктәбендә, [[Хельсинки]]ҙа Я. Сибелиус исемендәге Академияла, [[Санкт-Петербург]]та Музыка йортонда, [[Рига]]ла Латвия Я, Международен конкурс за пиано на Сантандер Палома О'Ши<ref>[http://www.concursodepianodesantander.com/C_Concursos_Premiados.aspx Paloma O’Shea Santander International Piano Competition “Winners, members of the jury and artistic guests”] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150204055145/http://concursodepianodesantander.com/C_Concursos_Premiados.aspx |date=2015-02-04 }}</ref>. Витола исемендәге Музыка академияһында мастер-кластар үткәрә<ref>{{Cite news|title=Легендарный пианист Башкиров — о концертах в Юрмале и мастер-классах в Риге #kultura1kb|url=http://rus.lsm.lv/statja/kultura/kultura/legendarniy-pianist-bashkirov-o-koncertah-v-yurmale-i-master-klassah-v-rige-kultura1kb.a242286/|accessdate=2017-07-06|language=ru}}</ref>. 2012 йылдан алып концерт эшмәкәрлеген туҡтата һәм тик уҡытыу менән шөғөлләнә. Ул үҙе әйткәнсе: «Элек минең бармаҡтарым арый ине, хәҙер телем арый». Башкировтың ҡыҙы — Елена — шулай уҡ пианист булып китә, Гидон Кремер менән айырылышҡандан һуң Даниэль Баренбоймға кейәүгә сыға. == Педагог һәм музыкант == Ғүмер буйы Башкиров менән йәнәшә Шуман, [[Шопен]], Скрябин, Дебюсси булалар… улар эмоциональ яҡтан музыкантҡа яҡын була һәм фантазиялары өсөн аҙыҡ бирә. Дмитрий Александрович өсөн әҫәрҙәр менән мөнәсәбәте яҡын кешеләре менән мөнәсәбәттәренә оҡшаш. Быға ул үҙенсәлекле сағыштырыу таба: «олоғайғас, мин әсәйемде нығыраҡ аңлай башланым», — ти ул. «Минән һуң берҙән-бер нәмә ҡаласаҡ — минең уҡыусыларым», ти ул ҙур ғорурлыҡ менән һәм үҙенә генә хас ирония менән үҙенең концерттарын тамашасыларҙың рухи аҙығы тип түгел — «рухи өҫтәмә туҡландырыу» тип атай… Ул үҙенең уҡыусылары менән (Демиденко, Алексеев, Володось) шулай итеп эшләй белә — улар уҡытыусыны ҡабатламай, ә шәхсән үҙҙәренең ижади алымын булдыралар һәм бер-беренә оҡшамағандар. Башкиров роялдә күрһәтергә тырышмай, ә аңлата: яҙылғанға йәки әйтелгәнгә таянмаҫҡа, ә үҙ-үҙеңде танып белергә һәм максималь рәүештә үҙендең һәләттәреңде үҫтерергә тырышырға: «Мин көслө яҡтарҙы файҙаланырға кәңәш итмәйем. Әйе, көслө яҡтар шул тиклем көслө була, хатта улар ярҙамында ғына үҙеңә исем эшләп булырлыҡ, әммә бушаҡ яҡтарҙы яҡшыртмаһаң, шулай бер яҡлы ғына булып ҡалаһың. Ә артистың тышҡы күренешендә гармония булырға тейеш». == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * РСФСР-ҙың атҡаҙанған артисы (1968) * РСФСР-ҙың халыҡ артисы (1990) == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == * [http://www.mosconsv.ru/ru/person.aspx?id=8936 Московская государственная консерватория им.] [http://www.mosconsv.ru/ru/person.aspx?id=8936 П. И. Чайковского — Педагоги — Башкиров Дмитрий Александрович] * [http://www.richtercompetition.com/ru_bash.html Дмитрий Башкиров.] [http://www.richtercompetition.com/ru_bash.html Международный конкурс пианистов им. Святослава Рихтера] * [http://www.library.tver.ru/~shishkova/s46.htm Дмитрий Башкиров «заряжает» своим вдохновением] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070228225705/http://www.library.tver.ru/~shishkova/s46.htm |date=2007-02-28 }} * [http://www.nashagazeta.ch/news/13973 Дмитрий Башкиров: Педагогика на вырост] . Интервью «Нашей газете» (Швейцария) * [http://tvkultura.ru/video/show/brand_id/60283/episode_id/1276174/video_id/1450086/viewtype/picture/ Дмитрий Башкиров.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180131122228/http://tvkultura.ru/video/show/brand_id/60283/episode_id/1276174/video_id/1450086/viewtype/picture/ |date=2018-01-31 }} [http://tvkultura.ru/video/show/brand_id/60283/episode_id/1276174/video_id/1450086/viewtype/picture/ Формула мастерства] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180131122228/http://tvkultura.ru/video/show/brand_id/60283/episode_id/1276174/video_id/1450086/viewtype/picture/ |date=2018-01-31 }} [[Категория:Рәсәйҙең академик музыканттары]] [[Категория:Мәскәү консерваторияһын тамамлаусылар]] [[Категория:РСФСР-ҙың атҡаҙанған артистары]] [[Категория:Роберт Шуман премияһы лауреаттары]] [[Категория:Рәсәй музыка педагогтары]] [[Категория:Алфавит буйынса музыканттар]] [[Категория:РСФСР-ҙың халыҡ артистары]] [[Категория:Алфавит буйынса педагогтар]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:XX быуат пианистары]] [[Категория:Рәсәй пианистары]] [[Категория:СССР пианистары]] [[Категория:Алфавит буйынса пианистар]] [[Категория:Мәскәү консерваторияһы уҡытыусылары]] [[Категория:1 ноябрҙә тыуғандар]] [[Категория:1931 йылда тыуғандар]] [[Категория:Тбилисиҙа тыуғандар]] hefk5o03yhpw9cagdc48xcelvcrb2i4 Япония әҙәбиәте 0 143735 1279905 1202473 2024-12-04T05:02:16Z CommonsDelinker 131 Вики-Һаҡлағыстағы Shirakaba_Gruppe_c.jpg рәсеме [[commons:User:Yann|Yann]] ҡатнашыусыһы тарафынан юйылған. Ул яҙған сәбәп: per [[:c:COM:SPEEDY|]]. 1279905 wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Япон әҙәбиәте''' (яп. 日本文学 ''бунгак нихон'') — «Кодзики» йылъяҙмаһынан (712 йыл) хәҙерге заман авторҙарына тиклемге хронологик мең ярым йылға тиерлек солғаған әҫәрҙәрҙән торған япон телендәге әҙәбит. Үҙенең иртә үҫеш стадияһында ҡытай әҙәбиәтенең көслө йоғонтоһон кисергән һәм йыш ҡына классик ҡытай телендә яҙылған. Ҡытай теленең йоғонтоһон төрлө кимәлдә тойоп, Эдо дәүеренең аҙағына тиклем, XIX быуатта минимумға төшөп, һәм шунан һуң күп ваҡытта япон әҙәбиәте үҫеше милли әҙәбиәттең хәҙерге ваҡытҡа тиклем дауам иткән европа әҙәбиәте менән диалогына бәйле булып сыға. {{TOC left}}[[Файл:National Institute of Japanese Literature.jpg|мини|300пкс|{{нихонго|Япон милли әҙәбиәт институты|国文学研究資料館|кокубунгаку кэнкю: сирё:кан}}]] {{-}} == Осорҙарға бүлеү == Түбәндә илдең социаль һәм сәйәси тормошондағы әһәмиәтле үҙгәрештәренә бәйләнгән япон әҙәбиәтенең периодизацияһы килтерелгән: * Боронғо япон әҙәбиәте (600—794 йй. тирәһе) — япон яҙмаһы һәм беренсе йылъяҙма сығанаҡтар барлыҡҡа килгән дәүер, үҙ эсенә шулай уҡ Нарский тип аталған осорҙо индергән (710—784) * Классик әҙәбиәт, йәки Хэйан осоро (794—1185) — Япон дәүләтененең баш ҡалаһы Хэйан-кё ҡалаһында (хәҙер [[Киото]]) булған; шул дәүер әҙәби ижадында ҡатын-ҡыҙҙар ҙур роль уйнаған. * Урта быуаттар әҙәбиәте (1192—1603) — Японияла хәрби ҡатламдың, сёгундарҙың, өҫтөнлөгө башланған, әҙәби ижадтың ҡайһылыр кимәлдә көсһөҙләнгән осоро * Иртә яңы дәүер әҙәбиәте, йәки Эдо дәүере (1603—1868) — Токугава сёгунатлығы осоро ижады, япон әҙәбиәтенең иң сәскә атҡан дәүере * Хәҙерге әҙәбиәт, йәки Токио осоро (1868—1945) — Мэйдзиҙы реставрациялау дәүере һәм элек ябыҡ илгә европа идеяларының үтеп инеүе. * Һуғыштан һуңғы осор (1945—әлегә саҡлы) — Японияның [[Икенсе донъя һуғышы]]нда еңелгәненән һуң килгән дәүер. == Тарихы == === Боронғо әҙәбиәт === ==== Япон яҙмаһының барлыҡҡа килеүе ==== Японияла, [[Ҡытай яҙыуы|ҡытай яҙмаһын]] индергәндән һәм корей ғалимдары ярҙамында ҡытай ғилеме һәм әҙәбиәт менән тәүге танышҡандан һуң, яҙма барлыҡҡа килә. Ҡытай яҙмалары менән танышҡанға тиклем, Японияла бер ниндәй ҙә яҙыу булмаған. Японияла [[Ҡытай теле|ҡытай]] [[Ҡытай теле|телен]] өйрәнә башлау V быуатҡа ҡарай; 405 йылда<ref>Прасол, Александр Федорович. Генезис и развитие японского образования : VIII — начало XX вв. : диссертация доктора исторических наук : 07.00.03. — Владивосток, 2004. — С. 44</ref> кореялы Ван Ин (япония йылъяҙмаларында — Вани 王仁, шулай уҡ 和邇吉師 , «мәрхәмәтле уҡытыусы Вани») япон нәҫел {{comment|вариҫы|принцы}}на ҡытай теле уҡытыусыһы итеп саҡырылған — шунан һуң Корея һәмҠытайҙан ғалимдар ағымы Японияла ҡытай йоғонтоһон раҫлаған. Кодзики был ваҡиғаны шулай һүрәтләй: {{начало цитаты}} һәм шул саҡта император Одзин Кынчхого (Пэкче) батшаға ҡушҡан: «әгәр был яҡта әүлиә йәшәй икән, уны {{comment|хөрмәт итеп|дань}} килтерергә». Ваниҙы һайлағандар. Һәм шул саҡта батша уны Лунь юй ҡулъяҙмалар {{comment|төргәктәре|свитки}} һәм {{comment|Меңһүҙе|Тысячесловие}} менән хөрмәтләп килтергән. Вани Фуми-но-Обито ырыуының юлбашсыһы булып киткән. {{oq|zh|又，科賜百濟國，若有賢人者，貢上。故受命以貢上人名，和邇吉師。即論語十卷・千字文一卷，并十一卷，付是人即貢進。此和邇吉師者，文首等祖。}} {{конец цитаты}} [[Файл:Wani.jpg|слева|мини|289x289пкс|Вани ([[XIX быуат]] картинаһы)]] VII быуатта Император Тэндзи (662—671) ҡытай боронғолоҡтарын өйрәнеүсе юғары мәктәптәр булдырған; йәш япон егеттәре Ҡытайға илдең телен һәм әҙәбиәтен өйрәнергә йүнәлгән. Европа әҙәбиәтенә грек һәм латин классиктары ниндәй әһәмиәткә эйә булған [[Ҡытай әҙәбиәте]] лә Япония өсөн өлөшләтә шундай булған. Ҡытайҙан яҙмалар, йәғни иероглифтар, үҙләштереп, япондар уларҙы [[япон теленең үҙенсәлектәренә оҙаҡ ҡулайлаштырған. Башта яҙма — бигерәк тә проза — ҡытайса, юғары, белемле синыфҡа ғына төшөнөрлөк булған. Өндәрҙең һәм ижектәрҙең генә түгел, тулайым һүҙҙәрҙең идеояҙма билдәләрен барлыҡҡа килтереүсе ҡытай иероглифтары шуға тиң япон һүҙҙәрен сағылдырыу өсөн ҡулланыла башлаған; шулай итеп иероглифтың оҡшаш яҙылышы ҡытайса һәм японса төрлөсә уҡылған, йәғни ҡытай тексы япон һүҙҙәре менән уҡылған. Япон әҙәби телен байытҡанда күберәк һандағы яҙма билдәләр талап ителгән — һәм ҡытай иероглифтары тулайым төшөнсә аңлатыу маҡсатында түгел, ә ижек, һүҙ өлөшөн билдәләгән кеүек, үҙенең өн мәғәнәһендә ҡулланыла. Был — фонетик япон әлифбаһына күсеүҙең башы булған: иероглифтар япон һүҙҙәрен яҙыу өсөн ҡулланылған<ref>Черевко, Кирилл Евгеньевич. «Кодзики» («Запись о деяниях древности»), VIII в., и становление японского письменно-литературного языка : диссертация доктора филологических наук : 10.02.22. — Москва, 2004. — С. 35</ref>. Иң боронғо япон әҙәби ҡомартҡыларында ҡытай һәм япон һүҙҙәрен {{comment|наҙандарса|варварский}} бутауға алып килгән, һәм бынан ҡотолоу маҡсатында иң һәйбәт япон авторҙары таҙа ҡытай телен яҡшыраҡ тип иҫәпләгән. Яйлап IX быуат аҙағында тамам нығынған һәм ҡытай билдәләренең ҡыҫҡартылған формаларын фонетик ҡулланыуҙан торған япон [[силлабик әлифбаһы]] ''манъёкана''<ref>Шарко, Марина Владимировна. Исследование политических процессов Японии : Традиции и современность : диссертация кандидата политических наук : 23.00.02. — Москва, 2004. — С. 14</ref>, эшләнә башлаған. Ошо үҙ аллы (ҡытай нигеҙендәге) фонетик әлифбаны индереү менән әҙәби маҡсатта япон телен ирекле ҡулланыу мөмкинлеге тыуған, һәм был япон шиғриәте һәм прозаһының шәп һәм бына тигән үҫешенә килтергән. ==== Нар осоро ==== Япон әҙәбиәтенең архаик осоро тап шул ваҡытта башлана, сағыштырмаса бай булмаған микадо (император) резиденцияһы, хакимлыҡ иткән вариҫтың йәшәү урынына ҡарап, микадонан айырым йәшәгән һәр яңы хаким менән, үҙгәргән. Микадоның ошондай күсмә тормошо 710 йылда баш ҡаланы Ямато провинцияһындағы Нара ҡалаһында раҫлау менән тамамланған. Ошо ваҡыттан алып, мәҙәниәттең бөтә тармаҡтары үҫеше арҡаһында, микадо резиденциялары һаман да затлы һәм иң ышаныслы була барған. Фәҡәт Нараның урынлашыуы сәйәси маҡсат өсөн уңайһыҙ булғанға күрә, резиденция Нагаокуға, ә 794 йылда [[Киото]]ға (боронғо исеме — Хэйан-кё, йәғни ''донъя баш ҡалаһы'') күсерелгән. Микадо резиденцияһы Нарала булған ваҡытҡа, VIII быуатҡа, ҡараған әҙәбиәт Нар осоро әҙәбиәте (Япония әҙәбиәте тарихын микадо резиденцияһы урынлашыу менән тап килгән осорҙарға бүлеү ҡабул ителгән) тип йөрөтөлә. Был осорҙоң төп һыҙаттары — ҡытай йоғонтоһо үҫеше, буддизм таралыуы һәм шуға ярашлы, әҙәбиәттең дә, сәнғәттең дә, бигерәк тә архитектураның (будда ҡорамдарын һәм микадо өсөн ҡупшы һарайҙар төҙөү) ҙур үҫеше. Архаик япон әҙәбиәтенең ҡомартҡылары булып Кодзики һәм Нихон сёкиҙың боронғо йылъяҙмаларына индерелгән йырҙар тора. VI һәм VII быуаттарға ҡарауы ихтимал булған был йырҙар археологик яҡтан ғына ҡыҙыҡһыныу тыуҙыралыр һәм иң һуңғы осор япон шиғриәтенең төп һыҙаттарынан — тәбиғәтте хыялланып күҙәтеү, сәскәләргә, ҡоштарға һөйөп ҡарау әүәҫлегенән һ. б. ситләшкәндер. Улар тәүтормош япондарға һуғышсан, үҙенә ышанған, көр күңелле, яу яланында ҡыйыу, мәжлес йырҙыры йырларға, сәләмләү һәм ҡотлау йырҙары менән оҙатылған тантаналар яратҡан, эскерһеҙ, ябай хистәр менән йәшәгән халыҡ тип ҡылыҡһырлама биреү яғынан ҡыҙыҡлы. Япон архаик шиғриәтенең дөйөм характеры — байрам, мәжлес, һуғыш, һуңғы юлға оҙатыу, шаян, башлыса мөхәббәт, йырҙары, ҡайһы берҙә цинизмға тиклем барып еткән бер ҡатлы хис-тойғолар өҫтөнлөк итеүендә. Күп йырҙар — бигерәк тә хәрби йырҙар — япон монархияһының легендар тарих башына ҡарай тип иҫәпләнә һәм ғәҙәттә авторлыҡ императорҙарға һәм башҡа танылған кешеләргә ҡайтарып ҡалдырыла; күп кенә йырҙарҙы япон монархияһына нигеҙ һалыусы (660. й.) император Дзимму исеме менән бәйләйҙәр; иҫке йырҙарҙың иң яҡшыларының береһе микадо Одзинаның әҫәре тип һанала һәм — йылъяҙмаларҙа яҙылғанса — 282 йылда яҙған (үҙенең һәрәменә һылыуҡай Ками-нага-химэны һайлаған Император Одзин, улы ошо ҡыҙҙы яратҡанын белгәнлектән, уны улына биргән), әммә был шиғырҙың поэтик бәҫе, аллегорик формаһының {{comment|тотанаҡлығы|выдержанность}} һәм нескәлеге уның иң һуңғы осорға — VI быуатҡа ҡарағанын күрһәтә. Нар осороноң башҡа проза әҫәрҙәрендә: сэммио, йәки микотонори{{нихонго|сэммио, или микотонори|詔}}(яп. теле) — императорҙарҙың тәхеттә ултырған саҡта йәки тәхеттән баш тартҡанда, яңы министрҙар тәғәйенләнгәндә, күренекле кешеләрҙең вафаты айҡанлы, болаларҙы баҫтырыу маҡсатында һ. б. [[япон теле]]ндә ижад ителгән эдикттары; улар норито тантаналы тонында төҙөлгән һәм байтаҡ риторик <nowiki>{{comment|матурлап (күпертеп) һөйләү|прикрасы}}гә бай. Артабан фудоки — япон провинцияларын топографик тасуирлау. Шуларҙан иң билдәлеһе — 733 йылда баҫылған «Идзумо-фудоки», дөйөм алғанда, поэтик легендалар һәм иҫке мифтар индергән ҡоро ысынбарлыҡты һүрәтләүҙән тора. Айырым ғаиләләрҙең фамилия {{comment|йылъяҙма|хроника}}лары йәғни ''удзибумиҙарҙан ''фәҡәт бер ғаиләнең, Такахаси Такахаси ғаиләһенең генә удзибуми Такахаси{{нихонго|Такахаси удзибуми|高橋氏文}}(яп. теле) һаҡланған. Ул сэммио һәм кодзики стилендә яҙылған. ==== Норито ==== Норито — [[Синтоизм|синтоист]] доға һүҙе, ритмик прозала, тантаналы стилдәге оҙон периодтар менән, яҙылған йола табыныуы. Улар стилдең {{comment|нәфислек|художественностью}} ҡарашынан әҙәби ҡыҙыҡһыныуҙы сағылдыра, әммә башлыса, буддизм һәм конфуцианлыҡтың йоғонтоһо башланыр алдынан япондарҙың дини тормошо менән таныштырыусы документаль яғы, йәғни уларҙың илаһи ата-бабаларына микадо табыныуы менән мөһим. Норитоның йөкмәткеһе илаһтарға дан йырлауға, байрам тарихтарын тапшырыуға, аллаларҙың эштәре, ҡорбан килтереүҙәрен һанауға ҡоролған хикәйәләргә һ. б. ҡайтып ҡала. Норито стиленә тантаналы ҡабатлауҙар һәм төрлө риторик биҙәктәр, [[Йәнәшәлек|йәнәшлек,]] [[метафора]], антитеза, поэтик сағыштырыу хас. Норитоны ике, Накатоми һәм Имиби, ғаилә ағзалары церемониаль (тантаналы) башҡара торған булған, сөнки уларға был бурыс быуындан-быуынға мираҫ булып күскән. Төрлө осор Норитоһы 延喜|Энга<sup>яп. теле (901—923) йылдарында "Церемониаль ҡағиҙәләре йыйынтығы"нда, Энгисикиҙа (50 томда, 927 й. баҫылған) тупланған, унда 75 норито иҫәпләнә, шуларҙан — 27 төрлө байрамдарҙың иң мөһим йолалары (мацури) (8-се томда) тексы менән килтерелә. Был ризыҡ биреүсе алиһәләргә, ел аллалары, император ғаиләһе ата-бабаларына бағышланған, уңыш, үләтте булдырмау, яуыз хоҙайҙарҙы ҡыуыу һ. б. тураһындағы доғалар. Был доғаларҙың иң билдәлеһе — Охараи, бик күтәренке һәм шиғри итеп яҙылған бөйөк таҙарыныу тураһындағы доға. ==== Кодзики ==== [[Файл:YamataNoOrochi.jpg|мини|250x250пкс|Сусанооның Ямата-но-Ороти менән алышы (рәссам Тоёхара Тиканобу)]] Кодзики — боронғо дәүерҙәге хәл-ваҡиғалар тураһында яҙмалар, япон монархияһының ярым тарихи, ярым легендар үткәне тураһында тарихи йылъяҙма. Кодзики сығарған һәм 712 һәм 720 йй. араһында баҫылып сыҡҡан; унда бәйән ителгән ваҡиғалар 628 й. тиклем еткерелгән (батшабикә Суйко хакимлығына тиклем); һуңғы быуат ярым тураһында яҙмалар исемдәрҙе лаконик ҡыҫҡаса һанауҙа сағыла. Кодзики батшабикә Гэммэй ҡушыуы буйынса әҙәм ышанмаҫлыҡ хәтер эйәһе Хиэда-но Арэ ({{lang-ja|稗田 阿礼}}稗田 阿礼, һөйләгәндән чиновник О-но Ясумаро<ref>{{cite book|last=Habersetzer|first=Gabrielle & Roland|title=Encyclopédie technique, historique, biographique et culturelle des arts martiaux de l'Extrême-Orient|publisher=Amphora|year=2004|isbn=2-85180-660-2|page=380}}</ref> тарафынан төҙөлгән, тик уның ҡатын-ҡыҙмы йәки ир-егетме икәне<ref>В частности, краевед [//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%AF%D0%BD%D0%B0%D0%B3%D0%B8%D1%82%D0%B0,_%D0%9A%D1%83%D0%BD%D0%B8%D0%BE Кунио Янагита] полагает, что Хиэда был женщиной</ref>)<ref>Nihon Koten Bungaku Daijiten: Kan’yakuban. Tōkyō: Iwanami Shoten. 1986. [//ru.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/4000800671 ISBN 4-00-080067-1].</ref><ref>Kurano, Kenji; Yūkichi Takeda (1958). Nihon Koten Bungaku Taikei 1: Kojiki. Tōkyō: Iwanami Shoten. [//ru.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/400060001X ISBN 4-00-060001-X].</ref><ref>Yamaguchi, Yoshinori; Kōnoshi Takamitsu (1997). Shinhen Nihon Koten Bungaku Zenshū 1: Kojiki (in Japanese). Shōgakkan. [//ru.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/4096580015 ISBN 4-09-658001-5].</ref> генә билдәһеҙ; был, ахыры, ''катарибэ ''тип аталғандарҙың — һарай яны сәсәндәренең, тантаналы осраҡтарҙа боронғо риүәйәттәр ижад итеүселәрҙең, береһе. Кодзики теле — япон менән ҡытай теле ҡатышмаһы. О-но Ясумаро, йә мәғәнәһен һәм төҙөлөшөн һаҡлап, йә уларҙы япон өндәрен һүрәтләү өсөн фонетик яҡтан ҡулланып, ҡытай иероглифтарын файҙаланған (ул саҡта силлабик әлифба булмаған), һәм һөҙөмтәлә Кодзики стиле бик сыбар һәм килбәтһеҙ (ҡытай һәм япон конструкциялары буталған) килеп сыҡҡан. Кодзики йөкмәткеһе — [[Япония тарихы]]ның тәүге быуаттары, микадоның илаһи сығышы тураһындағы синтоистик мифтар. Ҡайһы бер мифтар грек мифтарын хәтерләтә, мәҫәлән, аждаһа Ямату-но оротиҙы үлтереүсе Сусаноо аллаһы тураһындағы миф [[Персей]] һәм [[Андромеда (мифология)|Андромеда]] тураһындағы мифына яҡын. Был риүәйәттәрҙә художестволы фантазия күп (бигерәк тә һыу упҡындары аллаһының батырлығы, Сусаноо, һәм уның вариҫы, «бөйөк ерҙәр һәм һәм 8000 ҡылыс хакимы» тураһында һөйләүсе хикәйәләрҙә); әммә беренсе микадолар һәм уларҙың илаһи ата-бабалары тураһында хикәйәләүҙәр тарихи әһәмиәткә эйә. ==== Нихон сёки ==== [[Файл:Nihon_Shoki_15_April_683.jpg|мини|310x310пкс|683 йылдың 15 апреленә ҡараған көмөш тәңкәләр урынына баҡыр тәңкәләрҙе ҡулланыу тураһындағы «Нихон сёки» өлгөһөндәге яҙма — япон аҡсалары тураһында беренсе тапҡыр иҫкә алыу ([[XI быуат]] баҫмаһы)]] Нар осороноң Нихон сёки тигән башҡа бер тарихи хеҙмәте — яп. 舎人親王|батша улы Тонэри һәм башҡа ғалимдар тарафынан Кодзики менән бер үк ваҡытта (720 й.) ҡытай телендә яҙылған 30 китаптан торған анналдар күпкә әһәмиәтлерәк. Тәүге ике китапта боронғо мифтар йыйылған; был китаптар, төп[[Синтоизм|синтоист]] риүәйәттәренең варианттарын һәм тәфсирле яҙмаларын биреп, Кодзикиға файҙалы өҫтәмә булып торған. Һуңынан Дзимму дәүерендә япон империяһына нигеҙ һалыу, [[Хонсю|төп утрауға]] япондарҙың күсеп ултырыуы, сит баҫҡынсы-айндарға ҡаршы көрәш, Кореяға бик боронғо походтар һ. б. тураһындағы тарихи мәғлүмәттәргә ҡарағанда ла {{comment|данлыраҡ|более легендарные}} мифтар килә. Хикәйәләү 697 йылға саҡлы еткерелгән. Ҡытай телендәге иң һуңғы йылъяҙмаларҙағы кеүек, Нихон сёки ҡытайлылар өлгөһөнә (Ханьшу һ. б.) эйәргән һәм күп нимәне уларҙан алған. Был үҙләштереүҙәргә һәм япон иҫкелегенең тәүтормош шарттарына мөһабәтлек бирергә тырышыуына ҡарамаҫтан, япон мәҙәниәте башын синтоистик нигеҙҙә өйрәнеү сығанағы булараҡ, Нихон сёки ҙур документаль ҡиммәткә эйә. Әҙәбиәт тарихы өсөн Нихон сёки һәм Кодзикиға ингән фонетик тапшырылышта яҙылған тәүтормош шиғриәте өлгөләре айырыуса ҡиммәтле. Артабан Нихон сёкиҙың (ҡытай телендә) биш дауамы төҙөлгән: Беренсеһе — 797 йылда яҙылып бөткән «Сёку нихонги», 697 й. алып 791 йылға тиклемге, йәғни бөтә Нар осорон (20 томлы 40 китап) үҙ эсенә алған; был хеҙмәттең әҙәби ҡыҙыҡһыныу тыуҙырған сере — шул осорҙоң япон прозаһы, төрлө рәсми документтар, микадо эдикттары һ. б. өлгөләре индерелеүендә. Уларҙы артабанғы дауам иткәндәре: , 841 й. баҫылған «Нихон-коки», «Соку-нихон-коки» ({{lang-ja|続日本後紀}}続日本後紀, 869), «Нихон-монток-тэнно-дзицурок» (япон теле 日本文徳天皇実録), император Монтоку тарихы, 850 йылдан 858 йылға (878) саҡлы, һәм «Нихон-сандай-дзицурок» (япон теле 日本三代実録) — өс микадо (император) Сэйва, Ёдзэя, [[Император Коко|Коко]] батшалығының тарихы, 859 йылдан 887 (901) саҡлы. Нихонгиҙың бөтә был алты өлөшө лә (яп.теле) 六国史 — «алты милли тарих» дөйөм атамаһы аҫтында берләшә. ==== Шиғриәт ==== Кодзикиҙан билдәле булған архаик йырҙар менән сағыштырғанда, Нар осоро шиғриәте көслө үҫешкән һәм үҙгәргән; ҡытай әҙәбиәте һәм [[буддизм]] йоғонтоһо аҫтында тәүтормош бошмаҫлығын һәм күңелсәклеген юғалтҡан һәм башлыса элегик: мөхәббәт ғазаптары һәм тынғылыҡ шатлыҡтары, аллаға тоғролоҡ, ата-бабаларға һөйөү, ил хакимдары бөйөклөгөн, йыраҡ йәшәгәндә тыуған илде һағыныу, вафат булғандарҙы иҫкә алып ҡайғырыу — башлыса тәбиғәттең матурлығы, йыл миҙгелдәрендәге сейә һәм слива баҡсалары еҫе үҙгәрештәр тыуҙырған хистәр-тойғолар һ. б. лирика булған. Буддизм йоғонтоһо аҫтында моңһоулыҡ өҫтөнлөк итә, созерцательный мотивтары. Оҙон шиғырҙар юҡ, эпос бөтөнләй юҡ; шиғыр лирик кәйеф бик ҡыҫҡа шиғри әүерелде. [[Файл:Kakinomoto_no_hitomaro.jpg|мини|295x295пкс|Какиномото-но Хитомаро — Манъёсю йыйынтығына индерелгән күп һанлы тёка һәм танка авторы]] Нар дәүерендә булдырылған һәм япон шиғриәтендә тамырланған төп форма — танка тип аталғаны — биш шиғырҙан (строфанан?) торған ҡыҫҡа шиғыр, сиратлап һәр береһе бишәр һәм етешәр ижектән тора. Сөнки ижектәр тормайынса Япон теле тулыһынса ҡыҫҡа ижектәрҙән (бер һуҙынҡы йәки тартынҡы менән һуҙынҡынан) торғанлыҡтан, йәғни бөтә ижектәре лә 5 һуҙынҡының береһенә тамамланғанлыҡтан, һәр береһе оҙонлоғо һәм баҫымы буйынса бер төрлө булғанлыҡтан, рифма ла (улар бигерәк бер төрлө тонлы булыр ине), оҙон һәм ҡыҫҡа ижектәр алмашыныуына нигеҙләнгән ритм да була алмай. Япон телендә шиғриәттең прозанан берҙән-бер айырмалылығы — бер һәм ете ижекле юлдарҙың эҙмә-эҙлекле сиратлашыуы; танка принцибы шунан тора. Танка 5 юлдан тора, 1-һе һәм 3-һө биш, 2-һе, 4-һе һәм 5-һе — ете ижектән, йәғни дөйөм алғанда, бөтөн шиғыр 31 ижектән тора. Ҡайһы берҙә 6-сы шиғыр — 5-сенең көсәйтелгән варианты ҡушыла. Форманың ҡыҫҡалығы фантазия иреклеген ҡатмарлаштыра, әммә танка авторҙары нескә кәйефте ҡыҫҡартып билдәләү сәнғәтенә, тәбиғәт образдарын һәм уларға бәйле тәьҫораттарҙы 5, күберәген 6 юлда әйтеп биреү оҫталығына эйә. Танка стиле һәм был төп форманың башҡа варианттары ''макуракотоба'' һәм ''какэкотоба ''хас булған бик күп ҡатмарлы риторик алымдар менән айырыла. Макуракотоба (яп. теле 枕詞 ''«һүҙ баш осо»''«слово-изголовье») — [[Гомер]]ҙың «ел кеүек осоусы Ахилл» һымаҡ һәм шуға оҡшаған билдәләүсе һүҙҙәр шиғыр башында ҡуйылған. Какэкотоба (яп. теле 掛詞 ''«әйләнеп торроусы һүҙҙәр»''«вертящиеся слова») — беренсеһе үҙенең алдынан килгән һүҙ менән бер төшөнсә, ә артынан килгән һүҙ менән — икенсе мәғәнә аңлатҡан ике мәғәнәле һүҙҙәр. Мәҫәлән, «мацу» (япон. теле) 松) — ҡарағай; «мацу-но-эга» — ҡарағай ботағы, ә «хито-во-мацу» — кемделер көтөү; «хито-во-мацу-но-эга» һәм танкала йыш файҙаланылған какэкотобаны әйтелешен барлыҡҡа килтергән. Бынан тыш, танка байтаҡ ҡабатлауҙар, өндәмәләр һәм һоҡланыуҙар (ҡайһы берҙә бөтә шиғыр — аҙаҡта торған бер һүҙгә ҡоролған һоҡланыу), йәнәш юлдарҙағы параллель һүҙҙәр, аллитерация һ. б. менән тулы. Шиғырҙарҙы тотош фразанан — айырым бер һүҙгә йәки хатта һүҙҙең айырым ижегенә атрибуты булған инештән башлайҙар. Япон шиғриәтендә, ҡайһы саҡта {{comment|күтәренке тойғо|пафос}}ға һәм ниәттең киңлегенә зыян килгән осраҡта ла, форманың виртуозлығы һәм тапҡырлығы, миниатюрлығы, нәфислеге юғары баһалана. Танканан тыш оҙонораҡ шиғырҙар, әммә биш строфа менән сикләнмәгән, һуңғы юлдары 7 ижектән, шул уҡ 5 һәм 7 ижекле юлдарҙың сиратлашыуынан торған нагаута (оҙон көйлө йырҙар) бар. Улар, ҡағиҙә булараҡ, 31 ижекле һуңғы шиғыр юлдары — шиғырҙың төп фекерен ҡабатлаған ханка менән оҙатыла. Бынан тыш тағы ла алты юлдан торған сэдока (яп. теле 旋頭歌), йәғни алдағыһын төрлөләндереүсе өҫтәлмә ете ижектән торған танка, һуңынан буссокусэкика (яп. теле 仏足石歌 ''«Будда аяғының эҙҙәре шиғыры»''«стих отпечатка ноги Будды») — шулай уҡ алты юллы һ. б., әммә былар барыһы ла төп форма — танканың {{comment|үҙгәртелгән төрҙәре|видоизменение}}. ==== Манъёсю ==== Нар осоро шиғриәте IX быуат башында төҙөлгән «Манъёсю» («япраҡтар мириадаһы йыйынтығы») ҙур антологияһында һаҡланған. Унда фәҡәт 4000-дән ашыу танканан, ә артабан бер аҙ нагаута һәм сэдоканан торған 5000-гә яҡын шиғыр тупланған. Улар үҙ эсенә, VII быуат аҙағынан, 130 йыл осорҙо биләй, һәм бер нисә категорияға: йыл миҙгелдәрен йырлаусы, мөхәббәт һәм балаларының ата-әсәһенә, буйһонғандарҙың хужаларына, ағай-һеңлеләрҙең йәки туғандарҙың бер-береһенә хистәрен белдереүсе шиғырҙар; ҡатнаш — императорҙарҙың һәм шәхси заттарҙың сәйәхәттәре тураһында, табын шиғырҙары; элегиялар, {{comment|кинәйәле|аллегорические}} шиғырҙар һ.б. Манъёсюҙан ''өҙөк:'' {| style="background: none; width: 100%; text-align: left; margin-bottom: 10px; border-collapse: collapse;" | id="253" | <poem>На сливовый цвет Налёг толстый снег. Я хотел собрать Показать тебе, Но в моих руках он растаял весь На мне нет одежды, Смоченной росой При моей прогулке по летней траве. Но платья моего рукав Постоянно мокр от слёз</poem> |} Шиғырҙарҙың авторҙары юғары һарай даирәләренә ҡараған; уларҙың күбеһе — ҡатын-ҡыҙ. 561 шиғырҙар авторының исеме аталған; шуларҙың араһынан 70 ҡатын-ҡыҙ. Бигерәк тә ике шағир билдәле: Какиномото-Хитомаро, йыш ҡына микадоны сәйәхәттә оҙатып йөрөгән Сёму һарайындағы (724—754) чиновник һәм Акахито. Оҙон шиғырҙарҙан, нагаута, Урасима Таро — үҙенең дыуамаллығы арҡаһында үлемһеҙҙәр илендә даими йәшәүҙән мәхрүм ҡалған балыҡсы тураһындағы популяр легенда. Был поэтик легенда кеше ҡыҙыҡһыныусанлығының һәләкәткә илткәне тураһында мәңгелек темаға бағышланған. ==== Кайфусо ==== Кайфусо — абруйлы япон вельможалары төҙөгән ҡытай шиғриәте антологияһы (канси), . === Классик япон әҙәбиәте (794—1185) === Япон әҙәбиәтенең икенсе осоро 794 йылда империяның баш ҡалаһы Наранан Хэйан-кёға («донъя ҡалаһы» хәҙерге [[Киото]]) күсерелгән һәм Хэйан әҙәбиәте тип йөрөтөлгән. Хэйан осоро, 800 йылдан 1186 й.ылға саҡлы дауам итеп, классик осор тип һаналған. [[Ҡытай әҙәбиәте]] һәм [[буддизм]] йоғонтоһо менән бәйле милли әҙәбиәттеңюғары үҫеше күҙәтелгән. Япон халҡының күпселеге наҙан булған; был осор әҙәбиәте — аҡһөйәктәр әҙәбиәте, уның вәкилдәре — һарай юғары даирәһе ағзалары. ''Ҡатын-ҡыҙ ижады өҫтөнлөк алыуы'' дәүерҙең үҙенсәлеге булып тора. Был осорҙоң иң төп әҫәрҙәрен ул саҡта күренекле һәм ярайһы уҡ үҙ аллы ирекле урын биләгән ҡатын-ҡыҙҙар яҙған. Нәфис әҙәбиәт тулыһынса тиерлек ҡатын-ҡыҙҙар ҡулында булған (ир-аттар ҡытай ғилемен өйрәнгән); шуға уның сифаты — [[XVIII]] һәм [[XIX быуат]]тарҙың порнографик беллетристикаһынанан айырмалы рәүештә нәзәкәтле һәм ғаиләләргә хас инсафлы. ==== Шиғриәт ==== [[Файл:Kokin_Wakashu_-_Reizei-ke_Shiguretei_Bunko.jpg|мини|300x300пкс|Кокинсю]] Хэйан осоро шиғриәте Дайго микадо ҡушыуы буйынса төҙөлгән һәм 922 йылда баҫылған «Кокинсю» йыйынтығында сағыла. Унда «Манъёсю»ҙағы кеүек рубрикаларға бүленгән 1100 самаһы шиғыр бар; уларҙың күп өлөшө — танка. «Кокинсю» айырым шиғырҙарының йөкмәтке байлығы һәм дәрәжәһе буйынса «Манъёсю»ҙан түбәнерәк тора; унда шиғри турнирҙарҙа бирелгән темаға яҙылған һәм формаһының тышҡы биҙәлеше, тапҡыр һүҙ уйыны менән ҡупшылатып яҙылған бик күп танка. Әммә тап шул йыйынтыҡҡа үҙенең ҙур популярлығы менән «Кокинсю» тейеш:[[XI быуат]]та уны өйрәнеү белемле кешеләрҙең барыһына, бигерәк тә ҡыҙҙар өсөн, мотлаҡ булған. Артабан «Кокинсю» күпселеген «Манъёсю»ға эйәргән. Классик Хэйан дәүеренең данын шиғриәт түгел, япон теленә ҡытай теленән ингән һүҙҙәр арҡаһында бик нәфис һәм нәзкәтлегә әйләнеп, ҙур һығылмалылыҡҡа һәм байлыҡҡа өлгәшкән проза арттырған. Шағир һәм «Кокинсю»ҙың нәшриәтсеһе Ки-но Цураюки (946 йылда үлгән) был осорҙоң иң күренекле прозаиктарының береһе булған. Уның «Кокинсю»ға яҙған инеш һүҙе стиль буйынса өлгөлө һанала, унда шиғриәттең килеп сығышы, тышҡы тойғо-хистәрҙең тәрәнлегенә һәм ихласлығына зыян килтереп булһа ла, арттырып ебәреүҙәрҙең артынан ҡыуыуҙың ығы-зығылығы тураһында әйтелгән. Цураюки Нар осоро шиғриәтенә күҙәтеү яһай. Был тәнҡит этюдтарында Цураюкиҙың теле бик образлы, шиғриәтле, йыш ҡына тапҡыр мыҫҡыллы. Уның башҡа әҫәре — Тоса-никки, юл яҙмалары, Киото ҡалаһында 4 йыл буйы губернаторы урынын биләгәндә, [[Сикоку]] утрауындағы Тосанан сәйәхәт көндәлеге. Көндәлек ҙур юмор менән юлда осраған көнкүреш һәм ваҡ ғәҙәти ваҡиғаларҙы һүрәтләй, автор үҙен Тосаға оҙатҡанда үҙе һәм юлдаштарының эскелеген шаяртып, был сәбәптән яҙылған насар шиғырҙарҙан көлөп, моңһоу эпизодтарҙы (йәш ҡыҙҙың үлеме) бик поэтик рәүештә билдәләп, дауылды һәм пираттар менән ҡот осҡос осрашыуҙарҙы һүрәтләгән. ==== Моногатари ==== [[Файл:Utsubo_Monogatari_1809edition.jpg|мини|250x250пкс|Уцубо-моногатари, 1809 йылғы баҫма]] Хэйан осороноң төп прозаик әҫәрҙәре булып моногатари тип аталған, йәғни ҡайһы берҙә уйлап сығарылған, әкиәткә оҡшаш, ҡайһы берҙә, тарихи йәки мемуарҙар тибына яҡын хикәйәләр. Ҡайһы берҙә моногатари дөйөм герой менән бәйле айырым ҡыҫҡа хикәйәләр йыйынтығынан ғибәрәт; ҡайһы берҙә был ҙур повестар, хатта романдар. Был әҫәрҙәрҙең иң боронғолары булып икеһе лә [[X быуат]] башына (901 йыл менән 922 йыл араһында) ҡараған Такэтори ҡарт тураһында повесть һәм Исэ-моногатари һанала. Уларҙың тәүгеһе — япон телендә яҙылған, әммә ҡытай сығанаҡтарынан үҙләштерелгән, фантастик әкиәттәр йыйынтығы; мистикаһы будда дине характерында. Иң поэтик әкиәттәрҙең береһе — бөтә ир заты ла, хатта император ҙа уны үҙҙәренә кейәүгә сығырға өгөтләй алмағандан һуң, күккә ашҡан «балҡып торған ҡыҙ тураһында» (Кагуя-химэ). Исэ-моногатари — йәш {{comment|һарай яны кешеһе|придворный}}нең уйлап сығарылған мөхәббәт мажаралары менән бер рәттән герой барып күргән төрлө япон провинциялары тураһында һөйләүсе күп кенә хикәйәләр. Хикәйәләү мөхәббәт темаһына бик күп танкага бай. [[X быуат|Х]] быуат һәм [[XI быуат]] башынағы шуға оҡшаш башҡа әҫәрҙәрҙән Уцубо-моногатари, Хамамацу-Тюнагон-моногатари һәм Ямато-моногатари иң билдәлеһе. Классик дәүерҙең иң билдәле романы — [[Гэндзи тураһында повесть|Гэндзи-моногатари]] (XI быуат башы); уның авторы — [[Мурасаки Сикибу]], Японияла күп быуаттар дауамында күренекле урын биләп торған һәм императорҙар, дәүләт эшмәкәре, ғалим һәм яҙыусылар биргән Фудзивара нәҫеленән һарай яны танылған ханым. Мурасаки үҙенең ғилемле булыуы һәм таланты менән дан тотҡан. Уның романы микадо улы Гэндзи һәм яратҡан кәнизәгенең тормошо тураһында, һәм аҡһөйәк япон йәмғиәте тормошо нескәлектәрен бай һәм мул итеп һүрәтләй<ref>Morris, I., The World of the Shining Prince; Court Life in Ancient Japan (Oxford: Oxford University Press, 1964) p. xiv.</ref>. «Гэндзи-моногатари»ҙың күләме ҙур: роман 54 томдан тора; шәхестәрҙең тик шәжәрә ағастары ғына ла (микадо, принц һәм принцессаларҙың, һарай яны кешеләренең һ. б.) 80 бит биләй. Был күләм хикәйәләүгә {{comment|бөрсөкләп ҡыҫтырылған|вкраплённые}} эпизодлы хикәйәләр менән аңлатыла. [[Файл:Hyakuninisshu_057.jpg|слева|мини|278x278пкс|[[Мурасаки Сикибу]]]] Мурасаки, романы кеүек үк билдәлелек яуламаһа ла, шулай уҡ «Мурасаки Сикибу никки» япон. теле 紫式部日記) тигән көндәлек тә яҙған. Мурасаки-но сикибу менән бер рәттән классик яҙыусы даны менән тағы ла бер ҡатын-ҡыҙ, юғары ҡатлам даирәләренә ҡараған һәм император ҡатынының һарай яны ханымы вазифаһын биләгән Сэй-Сёнагон, файҙаланған. Уның «Баш осонда ултырып яҙылғандарҙан» әҫәре — авторҙың, хикәйәләү, һүрәтләү, фекерләү, көнкүреш һүрәтләүҙәре менән сиратлашҡан, шәхси тормошона нигеҙләнгән мемуарҙары тип аңлайбыҙ. «Баш осонда ултырып яҙылған» әҫәренең стиле «Записки» Японияла бик популяр булған һәм дзуйхицу (ҡылҡәләм артынан эйәреү) тип аталған. Был башҡа нимә килә, шуны системаһыҙ рәүештә: күңелгә ятҡан да, күңелгә ятмаған да предметтарҙы һәм тәьҫораттарҙы, ғөрөф-ғәҙәттәр йәки шәхси кисерештәр тураһында очерктар, тәбиғәт тасуирлауға, тирә-йүн тураһында уйланыуҙарҙы теҙеп яҙыу. «Баш осонда ултырып яҙылған» — дзуйхицуҙың иң яҡшы өлгөһө. Ул, «Гэндзи-моногатари» кеүек үк, күләмле әҫәр (12 томда 6460 бит) ҡарап, шулай уҡ XI быуатҡа ҡарай. Мурасакиҙың көндәлегендәге эпик хикәйәләүе менән сағыштырғанда, был әҫәрҙең йөкмәткеһе бик күп төрлө һәм авторҙың индивидуаль үҙенсәлеге тәьҫирен йөрөтә. Аталған моногатариҙарҙан башҡа тағы бик күп улар, шуларҙың иң билдәле «Удзи-моногатари» (авторы Минамото-но Такакуни, 1077 йылда үлгән), халыҡ ырымдары һәм риүәйәттәре йыйынтығы, һәм Сагоромо-моногатари һәм Сарасина-Ники (сәйәхәттәрҙе һүрәтләү), икеһен дә ҡатын-ҡыҙ яҙған. Барлыҡ был романдар, повестар һәм әкиәттәр ысынбарлыҡты ижад итеүҙең юғары үҫеше тураһында һөйләй һәм Хэйан осороноң мәҙәниәтен һәм ғөрөф-ғәҙәттәрен өйрәнеү өсөн ҡиммәтле материал бирә. ==== Тарихи йылъяҙмалар ==== Беллетристика менән бер рәттән, моногатари дәрәжәһенә тарихи хеҙмәттәр ҙә инә. Һуңғылары араһында — «Эйга-моногатари» (япон теле 栄花物語) һәм «Окагами» (япон теле 大鏡). «Эйга-моногатари» [[XI быуат]] аҙағына ҡарай, 40 китаптан тора һәм [[Япония тарихы]]ның ике быуатын (1088 й. тиклем) эсенә һыйҙырған. Был киң мәғәнәләге ил тарихы түгел, ә Фудзивара-но Митинаганың (Эйга-тимәк моногатари «дан тураһында хикәйәт») тормош юлын ентекле тасуирлап яҙыуы, атаһы өс император дәүерендә баш министр булып хеҙмәт иткән һәм уның улдары Ёримити һәм Норимити, атаһы власын үҙ ҡулдарына алған. Хикәйәләү уйлап сығарылған моногатари стилендә алып барыла, күп эпизодтар романтик, көләмәстәр һәм танка менән оҙатыла, шулай булыуға ҡарамаҫтан, документаль әһәмиәте лә юғалмаған. «Окагами» (һәр төрлө тарихи хеҙмәт «бөйөк көҙгө» йәки ''кагами'' (яп. теле 鏡) тип атала) 8 томдан тора һәм 14 батшалыҡтың, 851 йылда тәхеткә килгән микадо Монтокунан алып 1036 йылда вафат булған Го-Итидзё императорҙың тарихын күҙ алдына баҫтыра. «Окагами»ҙың авторы — Тамэнари (Фудзивара ғаиләһенән), император Сутокуҙың (1124—1141) һарай идарасыһы, һуңынан ул будда монахы булып киткән. «Окагами»ҙың йөкмәткеһе һәр микадоның биографик датаһын сағыштырмаса ҡоро һанап китеүҙән, көләмәстәрҙән, танкаларҙан һәм мөһим дәүләт эшмәкәрҙәренең тормош юлын уйлап сығарылған романтик ентекле бәйән итеүҙән тора. Тарихи документ булараҡ, был ике хеҙмәт тағы ла ҡорораҡ булған ҡытай телендәге тарихи йылъяҙмаларына өҫтәлмә булып торған. Ике әҫәрҙең дә үҙенсәлеге — авторҙың буддизмдың ҙур йоғонтоһона бирелгәнлегендә. "Окагами"нан башҡа шулай уҡ түбәндәге тарихи хеҙмәттәр билдәле: Имакагами (яп. теле 今鏡 ''заман көҙгөһө'' ''зеркало современности''), Мицукагами (яп. теле 水鏡 ''һыу көҙгөһө'' ''водное зеркало'') һәм Масукагами (яп. теле 増鏡 ''таҙа көҙгө'' ''чистое зеркало'') — улар барыһы ла бергә сикё яп. теле 四鏡 ''дүрт көҙгө'' ''четыре зеркала'') йәки кагамимоно (яп. теле 鏡物)<ref>Jeffrey P. Mass The Origins of Japan’s Medieval World 1997 Page 441 "The "historical tale, « for example, is typically represented by the „four mirrors“ (shikyō) of history that begin to appear in the late Heian with the Ōkagami and continue into the Muromachi. „Military tales“ begin with accounts of the Hogen and ..»</ref> тип атала. Был осорға ҡытай телендә яҙылған бер нисә тарихи һәм белешмә әҫәр ҡарай: «Синсэн Сёдзироку» (яп. теле 新撰姓氏録), «Ырыуҙарҙың яңынан төҙөлгән исемлеге», 815 й. баҫылған — 1182 дворян ғаиләләре шәжәрәләре; Энгисики (яп. теле 延喜式) — Энги эраһы уложениеһы (延喜, 901—923), 927 йылда тамамланған, үҙ эсенә синтоист ғибәҙәт йолаларын, доғалар (норито) алған, шулай уҡ административ ҡоролош, чиновник вазифалары һ. б. тасуирланған; Вамё Руйдзюсё — Минамото-но Ситаго төҙөгән ҡытай-япон һүҙлеге (911—983). === Урта быуаттар әҙәбиәте (1185—1603) === ==== Камакур осоро (1186—1332) ==== [[Файл:Azumakagami_03.jpg|мини|272x272пкс|«Адзума кагами» (япон теле 吾妻鏡, Көнсығыш Япония Зерцало) — 1180 йылдан алып 1266 йылға тиклемге осорҙо һүрәтләгән япон урта быуат йылъяҙмаһы]] Япон әҙәбиәтенең сәскә атҡан хэйан осоро дәүләт ҡоролошо үҙгәреүе арҡаһында нәфис ижадтың бөлгөнлөккә төшөү быуаттары менән алмашынған. Власть микадо, Интеллектуаль яҡтап үҫешкән һарай яеы кешеләрен, нәзәкәтле нәфис әҙәбиәт барлыҡа килтергән ир-егеттәр һәм ҡатын-ҡыҙҙарҙың ғәмһеҙ йәшәүен хуплаған микадо власы хәрби ҡатлам — сёгундар хакимлығы менән алмашынған. Микадо резиденцияһы хэйан мәҙәни тормошо үҙәге булыуҙан туҡталған. Был хәл япон әҙәбиәтенең Камакур осоро (1186—1332) башланғанға саҡлы, [[XII быуат]] аҙағына, Минамото-но Ёритомо Камакура сёгунлығын раҫлағанға тиклем дауам иткән. Ёритомо ғаиләһенән һуң Япония яҙмышы менән Ходзё нәҫеле идара иткән. Был ғаилә ағзалары сёгун түгел, ә сёгун ярҙамсылары, сиккэндар, булған. Әммә уларҙың көсө шулай булған, Киотола йәшәгән императорҙар ҙа, Камакурала йәшәүен дауам иткән сёгундар ҙа үҙҙәренең титулдары менән бары тик номиналь ғына файҙаланған һәм ысынбарлыҡ власҡа эйә булмаған. [[Файл:Yōshū_Chikanobu_Miura_Daisuke_Yoshiaki.jpg|мини|295x295пкс|''Миура ''Дайсукэ Ё''сиакэ (1093—1181) ''Кинугаса'' һарайы янында атта'' һыбай (Тоёхара [[Тоёхара Тиканобу|Тиканобуҙың]] «Гэмпэй Сэйсуйки» буйынса иллюстрацияһы).]] Сёгунлыҡ дәүеренең характерлы һыҙаттары: уларҙың үҫешенә буддизмдың йоғонтоһо, ғилемлелектең монахтар ҡулында тупланыуы, сёгундар яҡлы монахтар йыш ҡына ҡоралға тотонғанлыҡтан һәм гражданлыҡ низағтарында ҡатнашҡанлыҡтан, әҙәбиәт артыҡ һуғышсан һәм тупаҫ характерҙа булыуында. Был осорҙа яҙыусылары араһында ҡатын-ҡыҙҙар юҡ тиерлек; шиғриәт һәм романдарға иғтибарһыҙлыҡ күрһәтеү хөкөм һөргән. Камакура осоро әҙәби әҫәрҙәре араһында тарихи әҫәрҙәр һәм мемуарҙар өҫтөнлөк итә; уларҙың күп өлөшө осор башына ҡарай; һуңыраҡ илдең әҙәби эшмәкәрлеге кәмей бара. Был төрҙөң тәүге әҫәрҙәренең береһе — «Гэнпэй Дзёсуйки» йәки «Гэмпэй Сэйсуйки» (япон теле 源平盛衰記) [[XII быуат]]тың икенсе яртыһында ике, Гэндзи һәм Хэйкэ, аҡһөйәктәр нәҫеленең күтәрелеү һәм ҡолау тарихы. Был тарихтың 48 китабы 1161 йылдан 1185 йылға тиклемге осорҙо солғаған һәм шекспир хроникалары рухында яҙылған; тарихи хәҡиҡәт уйҙырмалар, риторик шымартыуҙар, фекерләүҙәр, дәүләт эшмәкәрҙәренең уйлап сығарылған телмәрҙәре, һуғыш күренештәрен героик стилдә тасуирлау, доғалар, арбауҙар, танкалар һ. б.менән ҡушылған. «Гэмпэй Сэйсуйки»ҙың Хамуро Токинага (яп. теле 葉室時長), шулай уҡ уға тағы ла ике башҡа әҫәрҙең: «Хогэн-Моногатари» (япон теле 保元物語) (Киотола 1157 й. тәхет өсөн бәхәс арҡаһында килеп сыҡҡан низағтар тураһында хикәйә) һәм «Хэйдзи-моногатари» (япон теле 平治物語) (һәм 1159 й. шул уҡ көрәштең яңынан ҡабатланыуы) авторы тип Хамуро Токинага һаналған. Билдәһеҙ авторҙың Тайра йорто тураһында повесы — «Гэмпэй Сэйсуйки»ға оҡшаған; яңы патриотик, тәҡүәле йәки драматик шымартыуҙар өҫтәлгән шул уҡ ваҡиға ҡабатлана. Был әҫәрҙең үҙенсәлеге, хикәйәләү теле бива-бодзу йырлауына (бива бонздары) яраҡлаштырылыуы уның популярлығын арттырған. Был осорҙоң башҡа әҫәре — «Ходзёки» (1212 й.), шағир Камо-но Тёмэя мемуарҙары күпкә юғары тора. Ул синтоист ғибәҙәтханаһы {{comment|тәртип һаҡлаусыһы|блюститель}} булған, әммә, үрләтмәгәндәренә әсенгәнлектән, дәрүиш булып китә һәм яңғыҙлыҡта үҙенең шәп стиль өсөн юғары баһаланған мемуарҙарын яҙған. Китаптың исеме, «Ходзёки», авторҙың дәрүишлегенә күрһәтә (ходзё — 100 квадрат фут — Тёмэяның {{comment|бәләкәй өйө|хижина}}нөң майҙаны: ''ки ''— яҙыу). «Ходзёки»ҙа иң ҡыҙыҡлыһы 1177 йылдағы Киото янғыны һәм 1185 й. ер тетрәүе тасуирлау, шулай уҡ авторҙың дәрүишлек һәм буддизм хаҡындағы фекерҙәре һәм уны тәбиғәткә һәм дингә ҡарата азатлығы һәм тәрәнлеге менән ҡыуандырған үҙенең яңғыҙлыҡта үткән ябай тормошон ҡыҙыҡлы тасуирлауы. «Ходзёки»ҙың характер «Ходзек» саф буддаса. Баш ҡаланың юл һәм башҡа бик күп очерктар көндәлек камакур осор. «Никки Идзаеи» тол ҡатын Әзерләүсе абруйлы ғаиләләрҙең береһе яҙылған, Абуц, будда ант ҡабул итә<ref>Оськина А. С. (НИУ ВШЭ, ИВ РАН, Россия) [http://www.hse.ru/pubs/lib/data/access/ram/ticket/44/14143042782e097db142e0dea47d81178d85e86390/Oskina%20A_Prose%20and%20poetry.pdf Отличительные особенности дневника «Идзаёи никки» монахини Абуцу (1221?-1283)]{{Недоступная ссылка|date=Июль 2018|bot=InternetArchiveBot}}</ref>. Камакура уның сәйәхәт һүрәтләү, сентименталь бик то. «Бэн-но-найси-никки» (япон теле 弁内侍日記, べんのないしにっき), шағирәнең көндәлектәре япон Бэк-но Найся (япон теле 弁内侍) Шиғриәт һәм 1252 йылда ваҡиға тураһында шунда 1216 Камакур араһында осоронда, иртә кеүек, әҫәр танк, ҡалыша, әммә, элеккесә, Төҙөлгән антология (төрлө авторҙарҙың шиғырҙары 100 100), исем аҫтында иссь Хякунин. Улар араһында беренсе (баш танк йыйынтығы VII тиклем [[XIII быуат]]) 1235 йылда тәшкил итә. Садаиэ, ғаилә ағзалары Әзерләүсе. ==== Намбокутё һәм Муромати осорҙары ==== [[Файл:Kitabatake Chikafusa.svg|250px|мини|Китабатакэ Тикафуса]] Уларҙың беренсеһе — Намбокутё осоро (1336—1392), йәғни «көньяҡ һәм төньяҡ ихаталары», ул саҡта бер үк ваҡытта ике император: береһе,сёгундар {{comment|ҡуйылыусыһы|ставленник}}, [[Киото]]ла, икенсеһе — Ямато провинцияһында хакимлыҡ иткәнгә шулай аталған. Икннсе осор, Муромати осоро (1392—1603), Киото провинцияһындағы ҡала исеме менән аталған, унда 1392 йылда император власынан да юғарыраҡ микадо Император Го-Комацу бер ҡулдарында тупланған Асикага сёгундар ырыуынан яңы династия нығынған. Был ике осор ҙа әҙәбиәттең ҡара быуаттары тип һанала. [[XIV быуат]]тң иң күренекле яҙыусыларының береһе Китабатакэ Тикафуса ({{lang-ja|北畠親房}}, 1293—1354 булған<ref>Paul Varley. (1995). «Kitabatake Chikafusa», ''Great Thinkers of the Eastern World'', p. 335.</ref>), абруйлы дәүләт кешеһе һәм микадо Император Го-Дайго яҡлы<ref>Iwao, Seiichi ''et al.'' (2002). [https://books.google.com/books?id=NBlDYE38ODYC&printsec=frontcover&dq=editions:ISBN 2-7068-1632-5&lr=&client=firefox-a#PPA1553,M1 ''Dictionnaire historique du Japon,'' p. 1553.]</ref>. Уның төп әҫәре — көньяҡ ихата хоҡуҡтарын яҡлап яҙылған {{нихонго|«Аллаға оҡшаған батшаларҙың ысын күсәгилешлеге тарихы»|神皇正統記|Дзинно Сётоки}}, Японияның сәйәси ҡоролошоноң фәлсәфәүи теорияһын (6 китап) һәм ярым мифик, автор үҙе ҡанашҡан ваҡиғаларға саҡлы, ярым ысын-ярым ялған Япония тарихын үҙ эсенә индерә. Яҙылышы ҡоро, китаптың әҙәби әһәмиәте көсһөҙ, ләкин уның сәйәси йоғонтоһо ҙур булған; ул микадо власын нығытыуға ярҙам иткән. Тикафусаның икенсе әҫәре — «Гэнгэнсю» (8 китап), иң төп синтоист мифтары яҙылған. Был осорҙоң күренекле әҫәре — {{нихонго|«Бөйөк донъя хаҡында повесть»|太平記|Тайхэйки}}, 1181 й. Ёритомо нигеҙ һалғандан алып һәм микадо Император Го-Дайго (1319) тәхеткә килгән саҡтағы ваҡиғаларҙан башлап, 1368 й. Император Го-Мураками батшалығының аҙағына саҡлы сёгунат тарихы. Был япон тарихының өҙлөкһөҙ низағтарҙан, {{comment|аҫтыртын бутауҙар|интриги}}ҙан һәм яуызлыҡтарҙан торған иң болғансыҡ ярһыу осорҙарының береһе. Китаптың тәүге атамаһы икенсерәк ине: «Анки-юрайки» («Донъяның сәбәптәре һәм хәүефтәр яҙмаһы») йәки «Кокка-тиранки» («Донъя һәм дәүләттәге тартипһеҙлектәр тураһында яҙма»). Прежде «Тайхэйки» считалось сочинением нескольких жрецов, писавших по поручению микадо Го-Дайго, но есть основания полагать, что автор его — монах Кодзима-хоси (1374 й. үлгән)<ref>[http://www.japantoday.ru/entsiklopediya-yaponii-ot-a-do-ya/tayheyki.html Тайхэйки]</ref>. Китапҡа бер шәхестең ижады тамғаһы тәьҫире тойола. «Тайхэйки»ҙың характеры беллетристик, стиле риторик, ҡытай һүҙҙәре ярылып ятҡан һәм ишаралар һәм өҙөмтәләр менән тулы. «Тайхэйки»ға буддизм һәм буддист теологияһы белеменең көслө йоғонтоһо тойола. Хэйан осорона ҡарағанда төҙөлөшө буйынса китаптың теле ябайыраҡ, ҡытай һүҙҙрәе менән байытылған һәм иң яңы әҙәби стилгә нигеҙ булып тора. «Тайхэйки» хәҙерге көндәргә тиклем киң таралған; был милли үткән һәйкәлен айырым профессиональ уҡыусылар бар хатта. [[Файл:Yoshida Kenko.jpg|250px|мини|слева|Ёсида Кэнко]] Был осорҙа Ёсида Кэнко, юғары ҡатлам ғаилә ағзаһы, артабан буддий монахы булып киткән һарай яны кешеһе яҙған; ул 1350 йылда 68 йәшендә үлгән. Уның төр әҫәре — {{нихонго|{{comment|«Эш бошҡанда яҙған ҡараламалар»|«Наброски от скуки»}}|徒然草|Цурэдзурэгуса}}, фекрҙәр һәм тәғлимәт, аҡыллы тормош ҡағиҙәләре һәм, донъяуи йыуаныстарҙы данлау менән бергә, буддизмды, изгелекте һәм дәрүишлекте маҡтау йыйынтығы. Кэнко киң ирекле фекер йөрөтөүе менән айырылып торған һәм гонаһлы донъя кешеһенең йәм табыуын (тормоштағы кеүек, әҙәбиәттә лә) буддистың тәҡүәле ынтылыштары менән ҡатнаштырған. Был осорҙоң шиғриәте, ғәҙәти танкаларҙан тыш, яңы жанр — но, йәғни, музыка һәм мимик бейеүҙәр менән оҙатылыусы лирик драмалар барлыҡҡа килгән. Уларҙың йөкмәткеһе буддист һәм синтоист риүәйәттәрҙән алынған; төп мотивтары — тәҡүәлелек, ватансылыҡ, хәрби батырлыҡ. Тексты буддийсы монахтар ижад иткән, ә музыканы, бейеүҙәрҙе һәм ҡуйыуҙы — пьесаларҙың авторҙары тип һаналыусы актёрҙар тормошҡа ашырған. Бөтә нолпүарҙың да төҙөлөшө бер төрлө: ҡанбаба сыға, үҙен исемләй һәм сәйәхәткә йүнәлгәнен иғлан итә. Арабан ул ҡайһылыр ғибәҙәтхана эргәһенә, йәки алыш яланына килә һ.б., һәм барлыҡҡа килгән йән уға урындағы легенданы һөйләй һәм уның кем икәнен һөйләй. Пьесалар бик ҡыҫҡа, 6-7 баҫма биттән тора һәм бер сәғәттән дә артыҡ башҡарылмай. Ҡатнашыусылар 5 — 6, ҡайһы берҙә бары 3 кеше, шулай уҡ бер нисә музыкант һәм хор. Тәүге но пьесалары XIV быуатта яҙылған; уларҙың күп өлөшө XV быуатҡа ҡарай. === Иртә яңы заман әҙәбиәте (1603—1868) === Япон әҙәбиәтендә Муромати осоро нәфис ижад үҫешенең һәм фәндең бөтә өлкәләренең сәскә атыу ваҡыты менән алмашынған — Эдо осоро (1603—1867), Токугава Иэясуның Токугава сёгунатына нигеҙ һалғандан һәм үҙенең резиденцияһын Эдо ҡалаһына (бынан атамаһы ла) күсергәндән алып микадо Мэйдзи власын {{comment|тергеҙгәнгә|реставрация}} һәм Японияның рухи тормошона европа йоғонтоһо башланғанға тиклем. Иэясу даймё үҙ-ара низағын туҡтатҡан, уларҙы (микадоның номиналь власын һаҡлағанда) үҙ власына буйһондорған һәм Япония тормошоноң бөтә йәмғиәт өлкәләрендә үҫештергән ныҡлы феодаль ҡоролошҡа нигеҙ һалған. Эдо осоро әҙәбиәте юғары ҡатламдың монополияһы булыуҙан туҡтауы һәм, матурлыҡты элеккесә нескә аңлау кимәле түбәнәйеүенә ҡарамаҫтан, күмәк халыҡҡа яҡынайыуы менән айырыла; китап баҫтырыу таралыуы менән бергә (ул Японияла VIII быуаттан булған, фәҡәт Токугава сёгунатында ғына — корея өлгөләре буйынса — ҡул менән шрифт йыйыу индерелгән һәм китап баҫыу ныҡ үҫешкән) Японияла тупаҫ порнографик әҙәбиәт таралған. Был ослорҙоң башҡа характерлы һыҙаты — Японияла буддизмдың тарҡалыуы һәм конфуцианлыҡ, уның позитив әхлағы япондарҙың милли рационалистик характеры менән {{comment|ярашҡанлыҡ|гармонично}} берләшкән. Эдо осороноң иң иртә әҫәрҙәренең береһе — «Тайкоки» ({{lang-ja|太閤記}}, 1625 й.; авторы билдәле түгел), регент тарихы (тайко) Тоётоми Хидэёси, уның тыуыуы һәм тормошо, халыҡ фаразлауынса, легендар характерлы һәм мөғжизәләр менән уратылған була. ==== Кангакуся ==== {{главная|Кангаку}} Иң танылған XVII быуат япон яҙыусылары ''кангакуся''ға {{sfn|Лим|1999|с=43|quote=Приверженцам китайской культуры кангакуся противостояли вагакуся или кокугакуся|name="лим"}}, йәғни {{нихонго|кангаку|漢学|ханьское учение}} — ҡытай фәлсәфәһен (конфуцианлыҡ), ҡытай әҙәбиәтен һәм фәнен таратыусыларға ҡараған. Кангакуся башында ғалим Фудзивара Сэйка ({{lang-en|藤原惺窩}}, 1561—1619)<ref>Прасол, Александр Федорович. Генезис и развитие японского образования : VIII — начало XX вв. : диссертация доктора исторических наук : 07.00.03. — Владивосток, 2004. — 535 с.</ref> торған, ул ҡытай фәлсәфәһе менән Конфуций тәғлимәтенә Чжу-Си комментарийҙары һәм уны «Кана-Сэйри»ҙа — Эдо осоро әҙәбиәтенә һәм идея тормошона ҙур йоғонто яһаусы һәм уны пропагандалаусы әҫәр аша танышҡан. [[Файл:Youjyoukun.jpg|мини|слева|250пкс|Каибара Эккэндың "Ёдзёкун"ы]] Ҡытай тәғлимәте тәьҫирендә этика дини идеяларҙы ҡыҫырыҡлап сығарған, изгелек кешенең тәбиғәи ихтыяжы, тәбиғәттең яраҡлашҡан ҡоролошона тап килә, тип һаналған; әхлаҡи камиллыҡтың идеалы тип лояллек, феодаль хужаға фиҙакәр тоғролоҡ, улының атаһына, ҡатынының иренә буйһоноуы, хөкөмдар өсөн (шулай уҡ улдарының атаһы өсөн) үс алыу бурысы, илтифатлылыҡ һәм намыҫ төшөнсәһенә һ. б. ингән {{comment|әҙәплелек|церемонность}} таныла. Хөкөмдар мәнфәғәте өсөн буйһоноусыларҙың үҙҙәрен ҡорбан итеүе иң изге бурыс тип иҫәпләнә; был осор әҙәбиәтендә сёгун йә уның вариҫының ғүмерен һаҡлап ҡалыу һәм уның өсөн үс алыу маҡсатында үҙ иректәре менән үҙҙәрен һәм үҙ балаларын үлтереүсе самурайҙар тураһында әҫәрҙәр менән тулы. Лояллек күрһәтеү йә рәнйетеүсенән үс алыу сараһы булараҡ үҙ-үҙен үлтереүҙең айырым этикаһы (харакири) барлыҡҡа килгән. Ҡатын-ҡыҙ ғаиләлә үҙенең элекке үҙ аллы хәлен юғалтҡан; иренә буйһоноуы һәм түбәнселек менән ихтирам итеүе ҡатын-ҡыҙ яҡшылығының идеалы булған. Дини һәм мистик тойғоноң тулыһынса юҡҡа сығыуы менән бергә был әхлаҡи кодекс кангакуся әҙәбиәт йоғонтоһо аша нығынған һәм япондарҙың милли һыҙатын: үҙ тормошона һалҡын аҡыл менән тулыһынса ерәнеп ҡарауҙы һәм гражданлыҡ бурысының тотанаҡлығын, лояллеген, ҡыйыулығын булдырған. Фудзивара Сэйка артынан башҡа кангакуся алға сығарыла: Хаяси Радзан (1583—1657), схоластик йә әхлаҡи характеҙағы 170 трактат, мемуарҙар, тарихи очерктар һ. б. авторы; уның улы Хаяси Гахо ({{lang-ja|林 鵞峰}}, 1618—1680), {{нихонго|«Обзор императорских правлений в Японии»|日本王代一覧|Нихон одай итиран}} «Япониялағы император хакимлығына күҙәтеү» хеҙмәте авторы; Каибара Эккэн ({{lang-ja|貝原 益軒}}, 1630—1714 гг.), барыһы ла төшөнөрлөк телдә, артыҡ риторикаһыҙ, фонетик азбука менән яҙған һәм шуның өсөн төрлө синыф уҡыусыларына ла аңлайышлы емешле яҙыусы; уның төп әҫәре — «Ёдзёкун», тәрбиә тураһындағы трактат. [[Файл:Nihon Odai Ichiran 1834.jpg|200пкс|мини|«Нихон одай итиран» француз телендәге баҫмаһы, Исаак Титсинг тәржемәһе, 1834 йыл]] Иң танылған кангакуся — Араи Хакусэки (1657—1725 г.){{sfn|Лим|1999|с=46|quote=Хаяси, виднейший представитель кангакуся}}, бик ҡыҙыҡлы {{comment|«Һындырылған сытырҙың яҙмалары»|«Записки сломанного хвороста»}}, «Хандар генеалогияһы» (1701 г. — 1600 йылдан алып 1680 йылға саҡлы япон даймё тарихы, 30 томда), һәм {{comment|«Тарихи уҡыуҙар өсөн ҡушымта»|«Приложение для исторических чтений»}} (1712 й. — 2000 йыл дауамындағы япон тарихына күҙәтеү) автобиографияларын яҙған. {{comment|«Көнбайыштан ишетелгәндәр тураһында яҙмалар»|«Записи об услышанном с Запада»}} китабында Хакусеки үҙенең 1708 йылда христианлыҡты таратырға маташҡаны өсөн ҡулға алынған итальян миссионеры патер [[:it:Giovanni Battista Sidotti|Сидотти<sup>ит.</sup>]] менән танышлығы тураһында яҙған. Был хикәйә уның, тайпылмаҫ рационалистың, Японияла христианлыҡтың булыуы аҡылһыҙлыҡ тигән ҡараштарын яҙыуы менән ҡыҙыҡлы. Хакусэки тағы ла иҡтисад мәсьәләләре, енәйәти хоҡуҡ, археология һәм география буйынса бик күп әҫәрҙәр, япон һүҙлеген һ. б. яҙған. Икенсе танылған кангакуся — Муро Кюсё ({{lang-ja|室鳩巣}}, 1658—1734), буддизмды эҙәрләүсе, конфуцианлыҡ рухында тормош фәлсәфәһен һәм әхлағын яҡлаусы. Уның төп әҫәре — «Сюндай Зацува», бер нисә өгөт-нәсихәт. ==== Шиғриәт һәм беллетристика ==== XVII быуатта фәлсәфәүи һәм ғилми әҙәбиәт менән бер рәттән түбәнге синыф белемгә эйә ауыл һәм ҡала халҡына (сауҙагәрҙәргә, һөнәрселәргә, крәҫтиәндәргә) уҡыу өсөн материал булырлыҡ беллетристика һәм шиғриәт үҫешкән. Күп романдар (иң билдәлеләре — «Мокудзу-моногатари», «Усуюки-моногатари», «Ханносукэ-но-соси»), күпселеген оятһыҙ эстәлекле хикәйәләр һәм очерктар (уларҙың иң билдәле авторҙары — Ихара Сайкаку) барлыҡҡа килә. Балалар әкиәттәре әҙәбиәте үҫешкән (иң киң таралғаны — {{нихонго|«Нэзуми-но-ёмэири»|鼠の嫁入り}}, {{comment|«Ҡомаҡтың кейәүгә сығыуы»|«Выход замуж крысы»}}, 1661 й. тирәһендә яҙылған); халыҡ драмалары көслө үҫешкән. Ул осорҙоң иң танылған драматургы — Тикамацу Мондзаэмон<ref name="eb">«[http://search.eb.com/eb/article-9024045 Chikamatsu Monzaemon].» Encyclopædia Britannica. 2006. Encyclopædia Britannica Online.</ref>, уның пьесалары буталсыҡ, дөрөҫлөккә тап килмәүендә генә түгел, әммә ҡырағайлығында, уйлап сығарыуҙарға бай булыуында, дорфалыҡты үҙенсәлекле көс тип күрһәтеүендә. Уның пьесалары тарихиға (дзидаймоно) һәм тормош һәм холоҡ-ҡылыҡ драмалары (севамоно). Уның драмаларының иң яҡшыһы — {{comment|«Коксинги алыштары»|«Битвы Коксинги»}} (данлыҡлы пират Кокусэнъиҙың алыштары, 1715 й. яҙылған). [[Файл:Chikamatsu Monzaemon.jpg|200px|мини|Тикамацу Мондзаэмон]] XVII быуат шиғриәтендә, һәм уларҙың иң данлыҡлы авторҙарының береһе Мацуо Басё (1643—1694 й.) булған, күп һанлы хайку (5 урынына 3 шиғырҙан торған танка) күрһәтелгән. Танканың икенсе вариацияһы ''кёка'' (хыялый шиғриәт) — һүҙ уйыны һәм төрлө йор һүҙҙе урынһыҙ файҙаланған (''сорэ'') вульгар комик шиғырҙар. XVIII быуатта кангакуся ғилми һәм фәлсәфәүи әҙәбиәт тарҡалған; уның вәкилдәре үҙҙәренең фәҡәт ҡытай мауығыуы һәм япон телен һанламауы (япон телендә бары тик беллетристика ғына яҙылған) арҡаһында ахыр сиккә еткән. Был өлкәлә {{нихонго|«Хатимондзия»|八文字屋|дом 8 иероглифов}} китап нәшер итеүсе фирмаһы <ref>Григорьева, Т. П. Японская художественная традиция. — Москва, 1979. «В XVIII в. издательство „Хатимондзия“ выпускало книги массовым тиражом. Это были повести о нравах в веселых кварталах, но они не оставили по себе памяти»</ref> таратҡан порнографик әҙәбиәт бик ныҡ үрсегән. Уның хужаһы{{нихонго|Хатимондзия Дзисё|八文字屋自笑}} шул уҡ ваҡытта яҙыусы ла булған. Яҙыусы Эдзиме Кисэки (1663—1736) һәм икеһенең исеме яҙылған шуға оҡшаш күп әҫәрҙәр уныҡы һәм уның хеҙмәткәренеке. «Хатимондзия» баҫмаһында оятһыҙ йөкмәткеле 100-ҙән артыҡ китап, повестар, хикәйәләр һәм очектар сыҡҡан; иң билдәлеләре: «Кэйсэй-кинтанки» (1711; буддизмдан мыҫҡыллы һәм бысраҡ көлөү, юмор буйынса бик талантлы), «Оядзи-катаги» ({{comment|«Ҡарттарҙың портреттары»|«Портреты стариков»}}), «Мусуко-катаки» ({{comment|«Алтын йәштәр портреты»|«Портреты золотой молодежи»}}). «Хатимондзия» фирмаһы XVIII быуат аҙағына саҡлы булған; шулай уҡ башҡа фирмалар ''сярэбон'' (тапҡыр китаптар) нәшер иткән, 1791 й., шул тиклем дә әҙәпһеҙ булғаны өсөн, хөкүмәт уларҙы тыйған. Бөтә етешһеҙлектәренә ҡарамаҫтан, был китаптар үткер юмор, уйлап сығарыуға бай, үҙ осороноң холҡон-ҡылығын ысынбарлыҡта һүрәтләүе менән айырылып тора. Башҡа характерҙағы беллетристик әҫәрҙәргә сюжеты буйынса «Гулливера»ҙы хәтерләткән «Васобёэ» (1774) ҡарай. XVIII быуат драмаһын башлыса Тикамацуҙың 5 — 6 автор менән хеҙмәттәшлек итеүсе уҡыусыһы Такэда Идзумо (1691—1756) кәүҙәләндерә. Төп әҫәрҙәре — «Тюсингура» (тоғро вассалдар тураһында повесть, 1748) һәм яҙмыш тураһында драма, «Сугавара-но-Митидзанэ». Такэды Идзумо драмаһы, уҡытыусыһыныҡы һымаҡ, аҙ шиғриәтле булһа ла, тәбиғиерәк һәм ябайыраҡ. ==== Вагакуся ==== {{главная|Вагаку}} [[Файл:Keichu02.jpg|200пкс|мини|слева|Кэйтю]] XVIII быуатта япон боронғолоғон тикшереүселәр Ҡытай менән мауығыуға ҡаршылама булып тора, ''вагакуся''<ref name="лим"/> (икенсе атамаһы — ''кокугакуся''<ref name="лим"/>, йәки ''кокукагуха''{{sfn|Молодяков|2004|с=60|quote=окончательная политизация учения кокугакуха}}). Милли боронғолоҡто өйрәнеүгә сёгун Токугава Иэясу нигеҙ һалған; уның эшен китапханаларға нигеҙ һалған, ғалимдарҙы яҡлаған ейәне даймё Токугава Мицукуни ({{lang-ja|徳川 光圀}}, 1628—1701) дауам иткән. Уның бойороғо буйынса ҡытай телендә Япония тарихы {{нихонго|«Дай-Нихон-си»|大日本史}} яҙылған. XVIII быуаттың иң билдәле вакагусяһы: буддий ҡанбабаһы Кэйтю ({{lang-ja|契沖}}, 1640—1701), {{нихонго|«Манъё Дайсёки»|万葉集大匠記}}, «Кокин Ёзайсё» (иҫке һәм яңы материалдар йыйынтығы), классик әҙәбиәт тураһында тикшеренеүҙәр һ. б. авторы, {{нихонго|Китамура Кигин|北村季吟}}; Када-но Адзумамаро ({{lang-ja|荷田春満}}, 1669—1736); Камо-но Мабути ({{lang-ja|賀茂真淵}}, 1697—1769), профессор, боронғо әҫәрҙәргә күп комментарийҙары авторы; иң күренекле вакагуся Мотоори Норинага (1730—1801){{sfn|Молодяков|2004|с=52|quote=её виднейших представителей Мотоори Норинага}}, бик емешле ғалим һәм яҙыусы. Уның тп әҫәре — {{нихонго|«Кодзики риүәйәте»|古事記伝|кодзикидэн}}, синтоизмдың изге китабы Кодзикиға аңлатма {{sfn|Молодяков|2004|с=54|quote=Норинага получил наибольшую известность как текстолог и комментатор «Кодзики»}}. Был китапта Мотоори ҡытай йоғонтоһона ҡаршы киҫкен бәхәс алып бара һәм бөтә япондыҡын кәрәгенән артыҡ маҡтай. «Кодзикидэн» — япон милли үҙенә бер төрлөлөк хаҡына ҡытай идеяһына ҡаршы реакция башланғысы. Мотоори ҡәләменә шулай уҡ «Исоно-ками-сисюку» (шиғриәт тураһында трактат), «Гёдзин-гайгэн» — ҡытай фәлсәфәһен тәнҡитләү, {{comment|«Үрелгән кәрзин»|«Плетёная корзина»}} ({{lang-ja|玉勝間}} 15 томда, 1812 й., Мотоори вафатынан һуң баҫылған) һәм синтоист боронғолоғон өйрәнеү өсөн ҡиммәтле материал биреүсе «Судзу поясю» йыйынтығы. ==== Фәнни әҙәбиәт ==== [[Файл:Komon gawa.jpg|200пкс|мини|Санто Кёгэндың {{нихонго|''Комон гава''|小紋雅話}} китабының тышы, 1790 йылғы баҫма]] Фәнни әҙәбиәт Мотоориҙың уҡыусыһы Хираты Ацутанэҙың ({{lang-ja|平田 篤胤}}, 1776—1843) дини хеҙмәттәрендә, европа фәненә дошмандарса ҡараған ялҡынлы, томана Охаси Даюндзо әҫәрҙәрендә, кангакуся әҫәрҙәрендә һәм буддий ғалимдарында күренә. Беллетристикала беренсе тапҡыр, элекке быуаттарҙағы моногатариға оҡшатып тарихи нигеҙгә таянмаған, ә уйлап сығарылған фабулаға таянған әҫәрҙәр урын алған. Был йүнәлештәге беренсе яҙыусы — Санто Кёгэн ({{lang-ja|山東 京伝}}, 1761—1816), ә Кёкутэй Бакин ({{lang-ja|曲亭 馬琴}}, 1767—1848) замандаштарын эрудицияһы һәм бай фантазияһы менән таң ҡалдырған мул емешле автор иң ҙур дан менән файҙалана. Уның иң танылған әҫәре — «Хаккэндэн»; «Юмихари-дзуки» («Молодая луна»), «Мусобёэ-катёмоногатари» һ. б. аҙыраҡ билдәле, күпселеген аллегорик әҫәрҙәр. Романсылар — Бакиндың замандаштары: Рютэй Танэхико (1733—1842), Сакитэй Самбо (1775—1822), Дзиппэнся Икку һ. б. === Хәҙерге заман әҙәбиәте (1868—1945) === Сёгундар власы ҡолатылғандан һуңғы һәм император власын тергеҙеү Мэйдзи осоро япон әҙәбиәтендә [[микадо]] (император) резиденцияһын 1869 йылда Киотонан Токиоға күсереү менән бәйле, ''Токийский'' атамаһын йөрөтә. Был осорҙоң характерлы һыҙаты — европа Көнбайышының бөтә техник камиллаштырыуҙарын үҙләштереү закондарҙы яңынан ҡарауҙан, европа телдәрен — бигерәк тә инглиз телен өйрәнеүҙән, Японияла мәғарифтың шәп үҫешенән, Японияның Император армияһын һәм Император флотын, Японияның тимер юлын һ. б. булдырыуҙан башланған европа идеяларының өҫтөнлөклө йоғонтоһо. Япон йәштәре Европаға, бигерәк тә медицина буйынса уҡырға барған; Токиола сит ил телдәре мәктәбенә нигеҙ һалынған. [[Файл:FukuzawaYukichi.jpg|200px|мини|Фукудзава Юкити]] Әҙәбиәттә реформаларға һыуһау һәм европа мәҙәниәтенә тиңләшеүгә ынтылыш иң тәҙә бигерәк тә европа фәне һәм тормошо менән таныштырған күп һанлы тәржемә ителгән һәм төп нөсхә әҫәрҙәрҙә сағылған. Европа идеяларын пропагандалаған танылған яҙыусыларҙың береһе — Фукудзава Юкити, {{comment|«Европала эштәр торошо»|«Положение дел на Западе»}} китабының авторы. 1879 йылдар тирәһендә көнбайыш европа романдарының күп һанлы тәржемәләре донъя күрә, ә һуңынан милли художество ижадының да яңырыуы башлана. Иң тәүҙә ул яһалмалыҡҡа, публика элекке яратҡандарының Кёкутэй Бакин һ. б. {{comment|кеше ышанмаҫлыҡ|неправдоподобность}} һәм {{comment|йәмһеҙ|дурной}} тонына ҡаршы реакцияһында сағыла. Цубоути Сёё беренсе тапҡыр {{comment|«Романдың асылы»|«Сущность романа»}} (1885) әҫәрендә Бакинға киҫкен ҡаршы сыҡҡан<ref name="Цубоути">{{БСЭ3|Цубоути Сёё}}</ref>, артабан европа әҙәбиәт принциптарын таратҡан «Васэда-бунгаку» журналына нигеҙ һалған, һәм написал {{comment|«Беҙҙең заман студенттарының ғәҙәттәре»|«Нравы студентов нашего времени»}} (1886) тигән реалистик роман яҙған<ref name="Цубоути"/>. Хәҙерге заман япон театрының {{comment|яңыртыусыһы|новатор}} булараҡ — {{нихонго|сингэки|新劇|новая драма}}, уның өсөн «Пилигрим» тип аталған (1916, 1926 й. ҡуйыла) беренсе оригиналь пьесаһын яҙған<ref name="Цубоути"/>. Судо Нансуи ({{lang-ja|須藤南翠}}, 1857—1920), прогрессив йүнәлештәге сәйәси романдар авторы, европа әҙәбиәте һәм тарихы белгесе. {{comment|«Яңы типтағы дамалар»|«Дамы нового типа»}} (1887) романында ул киләсәк Япония үҫешенең мәҙәни үрендә торған утопик картинаһын һүрәтләй. Героиня — {{comment|азат, хөр фекерле|эмансипированная}} ҡатын-ҡыҙ идеалы, ҡатын-ҡыҙҙар хоҡуҡтарын яҡлаған ҡатын-ҡыҙҙар клубтары эшмәкәре, ә профессияһы буйынса — {{comment|һөт яратыусы|молочница}} (япондар вестернизацияға саҡлы һөт аҙығы ашамаған); ул сәйәсмәнгә кейәүгә сыға, кейәүе никахҡа фрак кейә һәм петлицаһына флёрдоранж сәскәһе таға. Роман һәйбәт тел менән яҙылған һәм тәнҡитселәрҙә уңыш ҡаҙанған. [[Файл:Koyo Ozaki.jpg|200пкс|мини|слева|Одзаки Коё]] Ул замандың иң танылған һәм мул емешле япон романистары — Одзаки Коё<ref>{{БСЭ3|Одзаки Коё}}</ref> ({{lang-ja|尾崎 紅葉}}, 1903 йылда үлгән). Йыуаныс таба алмаған толдоң ҡайғыһын тасуирлаған {{comment|«Күп хистәр, күп ҡайғы»|«Много чувств, много горя»}} (1896) романы популярлыҡ яулай. Ул инглиз теле тәьҫире тойомланған йәнле һөйләү телендә яҙылған. Инглиз-ҡытай-япон һҙҙәре хәҙерге Японияла ҙур ҡулланышта һәм япон матбуғаты лексиконын тәшкил итә. Хәҙерге Японияның икенсе билдәле яҙыусыһы — Кода Сигэюки ({{lang-ja|幸田 成行}}, псевдонимы Рохан) Эдо сёгунаты урынлаштырылғанға тиклем Япониялағы ҡыйын хәлде һүрәтләгән «Хигэ Отоко» ({{lang-ja|ひげ男}}, 1896) тарихи романының авторы. Быуаттар сигендәге япон шиғриәте танканың элекке монотон формаларынан сигенергә маташҡан һәм европа шиғриәте принциптарын ҡулланып, яңы типтағы шиғырҙар булдырылған. Был йүнәлештә Токио университеты профессорҙары {{нихонго|Тояма Масакадзу|外山正一}}, {{нихонго|Ятабэ Рёкити|矢田部良吉}} һәм {{нихонго|Иноуэ Тэцудзиро|井上哲次郎}} эшләгән. Улар икеһе бергә 1882 йылда, танканан баш тартып, заман талаптарына яраҡлашҡан, йәғни яңы идеялар һәм тойғолар сағылдырыуға тура килмәгән иҫке тел менән яҙылмаған, ә, элек етди шиғриәткә артыҡ йәмһеҙ кеүек һаналған, ғәҙәти китап теле менән яҙылған яңы [[нагаута]] (оҙон шиғырҙар) тибын {{нихонго|{{comment|«Яңы стиль антологияһы»|«Антология нового стиля»}} |新体詩抄|Синтайсисё}} пропагандалаған. 5- һәм 7-ижекле юлдарҙың сиратлашыуы һаҡланған, ләкин, европа шиғриәте миҫалында, шиғырҙар хәҙер тигеҙ строфаларға бүленә. Темалар һайлағанда һәм яңы шиғриәттең дөйөм характерында европа өлгөләренең туранан-тура йоғонтоһо күренә. Япон телендә шиғырҙар уңышһыҙ рифмалап маташыу аҙымдары яһалған. "Синтайсисё"ла 19 шиғыр, уларҙың күп өлөшө (инглиз теленән) тәржемә ителгәгән һәм тик 5-һе күсереп алымаған төп нөсхәлә: йыл миҙгелдәренә бағышланған одалар, Камакура ҡалаһындағы Котоку-ин йәғни Будда һынына мөрәжәғәт иткән хәрби йыр һәм шиғырҙар. Нәшриәтселәр әйткән принциптар йәнле бәхәстәр сығарған һәм яңы йүнәлеш шағирҙары мәктәбен булдырған; уларҙан иң күренеклеһе — романсы Ямада. [[XX быуат]] башында япон шиғриәте элекке танка һәм хайку кеүек бәләкәй формаларҙы тулыһынса ташлай; күпселеген хыял тулы, оҙонораҡ һәм бәйләнешһеҙ, шиғырҙар яҙыла, мәҫәлән, был 1898 йылда сыҡҡан «Ханамомидзи» йыйынтығында (сәскәләр һәм көҙгө япраҡтар) күренә. [[Файл:Tayama Katai.jpg|мини|слева|200px|Таяма Катай]] Япон әҙәбиәтендә [[романтизм]] Мори Огайҙың {{comment|«Тәржемә ителгән шиғырҙар антологияһы»|«Антология переводных стихов»}}нда барлыҡҡа килгән (1889 й.) 1900-сө йылдар башында {{нихонго|«Мёдзё»|明星|утренняя звезда}} һәм «Бунгакукай» журналдарында<ref>Сулейменова, Аида Мусульевна. Эволюция творчества Есано Акико в контексте развития японской романтической поэзии: диссертация кандидата филологических наук: 10.01.03. — Владивосток, 2004. — С. 39</ref> баҫылған Тосон Симадзаки һәм башҡа авторҙарҙың ижадында үҙенең юғары ҡаҙанышына еткән. Шулай уҡ ҡайһы бер романдар, шул иҫәптән {{comment|«Бейеүсе ҡыҙ»|«Танцовщица»}} (1890), {{comment|«Ҡырағай ҡаҙ»|«Дикий гусь»}} (1911) һәи тарихи повестар {{comment|«Окицу Ягоэмонаның үлер алдынан яҙған хаты»|«Предсмертное письмо Окицу Ягоэмона»}} (1912), {{comment|«Абэ ғаиләһе»|«Семейство Абэ»}} (1913) һ. б. Мори Огай ҡәләменә ҡарай<ref>{{БСЭ3|Мори Огай}}</ref>. Йыш ҡына Огай менән сағыштырылған Нацумэ Сосэки — {{comment|«Һеҙҙең күндәм хемәтсегеҙ бесәй»|«Ваш покорный слуга кот»}} (1905) сатирик романы авторы, артабан йәшлеккә «Боттян» (һүҙмә-һүҙ «Мальчуган», 1906)<ref>Сулейменова, Аида Мусульевна. Эволюция творчества Есано Акико в контексте развития японской романтической поэзии: диссертация … кандидата филологических наук : 10.01.03. — Владивосток, 2004. — С. 60</ref>) һәм «Сансиро» (1908) хеҙмәттәрендә дан йырлаған. Һуңғараҡ яҙған хеҙмәттәрендә ул кеше тойғоларының трансцендентлығын һәм эгоизмын өйрәнгән: {{comment|«Йөрәк»|«Сердце»}} (1914) романы һәм уның һуңғы тамамланмаған {{comment|«Яҡтылыҡ һәм ҡараңғылыҡ»|«Свет и тьма»}} (1916) романы. Тәүге натуралистик әҫәрҙәр — Тосон Симадзакиҙың {{comment|«Боҙолған васыят»|«Нарушенный завет»}} (1906) һәм Таяма Катайҙың {{comment|«Түшәк»|«Постель»}} ({{lang-ja|蒲団}}, 1907)<ref>Санина, Ксения Геннадьевна. Запад и Восток в литературе японского неоромантизма : Творчество Нагаи Кафу и Танидзаки Дзюнъитиро: диссертация кандидата филологических наук : 10.01.03. — Санкт-Петербург, 2004. — С. 31</ref>. Һуңғы әҫәр «эго-роман|ватакуси сёсэцу», йәки ''эгобеллетристика'' — яҙыусылар ижтимағи мәсьәләләрҙән ситләшәләр һәм үҙҙәренең психологик тороштарын һүрәтләйҙәр — кеүек яңы жанрға нигеҙ һалалар<ref>{{БСЭ3|Таяма Катай}}</ref><ref>[http://feb-web.ru/feb/kle/kle-abc/ke9/ke9-1793.htm «Ватакуси Сёсэцу»] // [[Краткая литературная энциклопедия]]. Т. 9. — 1978</ref>. Яҙыусылар Кафу Нагаи, Дзюнъитиро Танидзаки, Котаро Такамура, Хакусю Китахара ижадында натурализмға антитеза булараҡ неоромантизм барлыҡҡа килгән һәм 1910-сы йылдар башында Санэацу Мусянокодзи, Наои Сиги һ. б. хеҙмәттәрендә дауам ителгән. Сигиҙың автобиографик һәм «үҙ-үҙеңдә ҡаҙыныу» стиле ҡайһы берҙә «ватакуси сёсэцу» тип классификациялана. Сосэки тарафынан юғары баһаланған Акутагава Рюноскэ интеллектуаль һәм аналитик йүнәлешендәге, шул иҫәптән «Расёмон» (1915) хикәйәһен яҙған, һәм 1910-сы йылдар уртаһында неореализмды сағылдырған. Ул осорҙа япондарға [[рус әҙәбиәте]] лә әһәмиәтле йоғонто яһаған — «Сиракаба» әҙәби төркөмө билдәлелек яулаған (һүҙмә-һүҙ «Аҡ ҡайын»), уның ағзаларыс рус яҙыусылары, иң тәүҙә [[Лев Николаевич Толстой]] ижадына һоҡланған. В течение 1920-се йылдар дауамында һәм 1930-сы йылдар башында Инэко Сата, Такидзи Кобаяси, Куросима Дэндзи һәм Юрико Миямото кеүек яҙыусыларҙы үҙ эсенә алған пролетар әҙәби хәрәкәте үҫешкән. Инэко Сата эшсе, крәҫтиәндәрҙең, ҡатын-ҡыҙҙың һәм йәмғиәттең башҡа кәмһетелгән вәкилдәренең аяуһыҙ тормошо һәм уны үҙгәртеү маҡсатында барған көрәш тураһында яҙған. [[Икенсе донъя һуғышы]] осоронда Японияла теленең матурлығы һәм тулҡынландырғыс мөхәббәт тарихтары менән билдәле булған бер нисә авторҙың, шулар араһында — Дзюнъитиро Танидзакиҙың һәм психологик фантастика оҫтаһы, Японияның тәүге әҙәбиәт буйынса Нобель премияһы лауреаты Ясунари Кавабата дебюттары матбуғатта баҫылып сыҡҡан. Тацузо Исикава Нанкинға һөжүм итеүгә һәм уның өсөн барған ҡаты алышҡа шомланып ҡараған саҡта, Асихэй Хино һуғышты данлаған лирик бестселлерҙар яҙған. Куросима Дэндзи, Канэко Мицухару, Хидэо Огума һәм Дзюн Исикава һуғышҡа ҡаршы сығыш яһаған. === Һуғыштан һуңғы әҙәбиәт (1945—хәҙерге осор) === [[Файл:Nihonnogenbakubungaku.JPG|мини|250пкс|{{нихонго|«Атом бомбаһы әҙәбиәте»|原爆文学}} — Японияның Хиросима һәм Нагасаки ҡалаларын атом бомбардировкаһына тотоу тураһында яҙған яҙыусыларҙың ижадын берләштергән әҙәби жанр]] Японияның [[Икенсе донъя һуғышы]]нда тар-мар ителеүе япон әҙәбиәтенә тәрән йоғонто яһаны. Ризаһыҙлыҡ, маҡсатты юғалтыу һәм еңелеүгә баш эйеү күп авторҙар әҫәрҙәренең төп темаһына әйләнә. Һуғыштан һуңғы яҙыусыларының тәүге быуынына ҡараған {{нихонго|Харуо Умэдзаки|梅崎 春生}} «Сакурадзима» хикәйәһендә Кюсю утрауының көньяҡ осонда, Кагосима ҡалаһынан йыраҡ түгел вулканлы Сакурадзима утрауында урынлашҡан базаһында хеҙмәт итеүсе Япония Император флотының өмөтө өҙөлгән һәм төшөнкөлөккә бирелгән офицерын һүрәтләй. Осаму Дадзаяның {{нихонго|{{comment|«Байыусы Ҡояш»|«Заходящее Солнце»}} |斜陽}} романы Маньчжоу-гонан ҡайтып килеүсе һалдат тураһында һөйләй. Сёхэй Оока үҙенең филиппин джунглиҙарында аҡылынан яҙған һуғыштан ҡасып йөрөгән дезертир япон һалдатын һүрәтләгән {{нихонго|{{comment|«Тигеҙлектәге янғын»|«Пожар на равнине»}}|野火}} романы өсөн Ёмиури әҙәби премияһына лайыҡ булған. Юкио Мисима — нигилистик манералы яҙыуы менән билдәле һәм үҙ-үҙенә ҡул һалып (сэппуку) ғүмерен өҙгән шулай уҡ һуғыштан һуңғы атаҡлы яҙыусы. Нобуо Кодзиманың {{comment|«Америка мәктәбе»|«Американская школа»}} хикәйәһе япон инглиз теле уҡытыусылары төркөмөнөң һуғыштан һуң төрлө ысул менән америка оккупацияһына ҡаршы көрәше тураһында бәйән итә. 1970-се һәм 1980-се йылдарҙың социаль һәм сәйәси аң кимәлен күтәрергә тырышыусы күренекле яҙыусылары иғтибарын интеллектуаль һәм әхлаҡи проблемаларға туплаған. Атап әйткәндә, Кэндзабуро Оэ 1964 йылда үҙенең иң билдәле әҫәре, {{comment|«Шәхси тәжрибә»|«Личный опыт»}} романы өсөн Японияның әҙәбиәт буйынса икенсе Нобель премияһы лауреаты була. [[Файл:Oe kenzaburo japaninstitut koeln 041108.jpg|250px|мини|слева|Кэндзабуро Оэ]] 1980-се йылдарҙа Мицуаки Иноуэ ядро быуаты проблемалары тураһында яҙһа, Сюсаку Эндо, видный представитель «Өсөнсө яңылар»ҙың күренекле вәкиле, рухи проблемаларҙы хәл итеү сифатында, феодаль Японияла католиктарҙың дини дилеммаһын, какурэ-кириситанды, һүрәтләй. Ясуси Иноуэ ҙа шулай уҡ Эске Азия һәм Боронғо Япония тураһындағы тарихи романдарында кеше яҙмыштарын оҫта һүрәтләү аша, үткән замандарға мөрәжәғәт итә. Һуғыштан һуңғы яҙыусыларҙың икенсе быуынына ҡараған Кобо Абэ үҙенең 1960 йылда баҫылған билдәле — {{comment|«Ҡомдарҙағы ҡатын-ҡыҙ»|«Женщина в песках»}} әҫәре аша танылыу ала. Ёсикити Фуруи («Интроверттар быуыны»на ҡарай) көндәлек тормоштоң ваҡ-төйәк мәшәҡәттәренә бирешергә теләмәгән ҡалала йәшәүселәрҙең ҡыйынлыҡтары тураһында психодрама яҙған. 1988 йылда Сизуко Тодо үҙенең заман ҡатынының психологияһы тарихын сағылдырған {{comment|«Өлгөргән Йәй»|«Созревающее Лето»}} әҫәре өсөн Сандзюго Наоки исемендәге премияға лайыҡ була. Кадзуо Исигуро, япон сығышлы британлы, {{comment|«Көндөң ҡалған өлөшө»|«Остаток дня»}} (1989) романы өсөн өҫтөнлөклө Букеров премияһы һәм әҙәбиәт буйынса Нобель премияһы лауреаты (2017), халыҡ-ара билдәлелек алды. Харуки Мураками бөгөнгө көндә әҫәрҙәре иң уҡымлы һәм ҡапма-ҡаршылыҡлы япон авторҙарының береһе. Уның сюрреалистик хеҙмәттәре Японияла, «хәҡиҡәти» әҙәбиәт буламы ул, әллә ғәҙәттәге популяр фантастикамы тигән ҡаты дебаттар тыуҙырҙы; уның иң ризаһыҙлыҡ белдергән тәнҡитселәре араһында Кэндзабуро Оэ бар. Муракамиҙың иң билдәле хеҙмәттәре араһында — {{comment|«Норвег урманы»|«Норвежский лес»}}. [[Файл:HarukiMurakami.png|250px|мини|Харуки Мураками]] Шулай уҡ Банана Ёсимото танылыу алған хәҙерге заман яҙыусылары иҫәбендә, уның манга стилендәге яҙыуы 1980-се йылдар аҙағында, ижади карьераһы башында, бигерәк тә күп бәхәскә килтерһә, әлеге көндә уны үҙенә бер төрлө үҙенсәлеккә эйә һәләтле автор тип танынылар. Манга стиле — диалогтың тасуирлауҙан өҫтөнлөклөрәк булыуында; уның әҫәрҙәре мөхәббәткә, дуҫлыҡҡа һәм юғалтыу әсенеүҙәренә күп иғтибар тупла. Дебют әҫәре - «Кухня» (1988 йыл). Манга — картиналарҙа һүрәтләнгән тарихтар, хикәйәләр киң таралып киткән<ref>Полякова, Ксения Владимировна. Становление семиотической системы американского комикса и японского манга : диссертация кандидата филологических наук : 10.02.20. — Санкт-Петербург, 2004. — 203 с.</ref>. Уларҙың сюжет спектры кеше ҡыҙыҡһыныуының бөтә өлкәләрен, урта мәктәпте, Япония тарихын, иҡтисад буйынса хеҙмәттәрҙе һ. б. биләй. 1980-се йылдар аҙағында баҫмаларҙың 20-нән алып 30 процентына тиклеме мангаға тура килгән, уның әйләнеше йылына 400 миллиард япон иенаһына '''¥''' еткән. Мобиль телефондар менән ҡулланыусылар өсөн яҙылған мобиль әҙәбиәт XXI быуат башында барлыҡҡа килде. Был әҫәрҙәрҙең ҡайһы берҙәре, {{comment|«Мөхәббәт күге»|«Небо любви»}} тигәндәре миллион баҫма күсермәлә һатыла, ә 2007 йыл аҙағында «мобиль романдар» иң эре фантастика һатыусы {{comment|биш|пятёрка}}кә индерелде <ref>{{cite news|last=Goodyear|first=Dana|title=I ♥ Novels|url=http://www.newyorker.com/reporting/2008/12/22/081222fa_fact_goodyear?currentPage=all|accessdate=2010-12-06|newspaper=The New Yorker|date=2008-12-22}}</ref>. == Үҙенсәлекле жанрҙар == * Вака — урта быуат япон шиғри жанры. ** Танка — {{нихонго|вака|和歌|вака|«Ямато йыры»}} жанрының бер төрө булған 31-ижекле биш юллы япон шиғри формаһы (япон феодаль лирик поэзияһының төп төрө). ** Рэнга ({{lang-ja|連歌}}, «һүҙмә-һүҙ: {{comment|берлектәге|совместный}} шиғри ижад») — боронғо япон поэзияһы жанры. Рэнга кәмендә ике строфанан торған (''ку'', {{lang-ja|句}}); ғәҙәттә строфалар күпкә күберәк булған. Рэнгты «асыусы» беренсе строфа (5-7-5 ижектәр) назывались ''хокку'' тип аталған, тап ул үҙ ваҡытында япон 3-юллыҡтары үҙ аллы - хайку - жанрын барлыҡҡа килтереү нигеҙе булып хеҙмәт иткән. * Хайку ({{lang-ja|俳句}}) — япон лирик поэзияһының традицион әҙәби жанры - XIV быуаттан билдәле вака. Ул дәүерҙә '''''хокку''''' атамаһын йөрөткән был шиғриәт XVI быуатта үҙ аллы жанр бүлып бүленеп сыҡҡан; хәҙерге замандағы атамаһын XIX быуатта шағир Масаока Сики тәҡдим иткән<ref>Higginson, William J. The Haiku Handbook, Kodansha International, 1985, ISBN 4-7700-1430-9, p.20</ref>. Хайку ҡулланып яҙған шағир '''хайдзин''' тип атала ({{lang-ja|俳人}}). Был жанрҙың иң билдәле вәкиле булып элек тә, хәҙер ҙә шағир Мацуо Басё һанала. * Дзуйхицу ({{lang-ja|随筆}}, ''ҡылҡәләм эҙенән'') — автор, «әҙәбиме» тип уйлап-нитеп тормай, башына был мәлдә нимә килә, шуны яҙа алған япон ҡыҫҡа проза жанры. Дзуйхицу кинәт иҫенә төшкән хәтирә, күрелгән көнкүреш ваҡиғаһын бәйән итеүе мөмкин. Дзуйхицу классикаһына Сэй Сёнагондың относятся «Записки у изголовья» (X быуат аҙағы), Камо-но Тёмэйҙың «Записки из кельи» (1153-1216), Ёсида Кэнконың «Записки от скуки» (1330 йыл тирәһе), Араи Хакусэкиҙың «Собирание и сжигание хвороста» (1716—1717 йй. тирәһе). * Моногатари — япон классик повесы, традицион япон прозаһы романы, эпопея менән сағыштырырлыҡ, киңәйтелгән хикәйәләү, тексында шиғриәт элементтары булған япон новеллалары йыйылмаһы.<ref name="БСЭ3">{{Из БСЭ|заглавие=Моногатари}}</ref> * Манга — япон комикстары<ref>{{книга| автор = MacWilliams, Mark W.| заглавие = Japanese Visual Culture: Explorations in the World of Manga and Anime| ссылка = | ответственный = | место = | издательство = [[M.E. Sharpe]]| год = 2008| том = | страниц = 352| страницы = | isbn = 978-0-76-561602-9|ref = MacWilliams}}</ref><ref>{{книга |автор= [[Иванов, Борис Андреевич|Иванов Б. А.]]|заглавие= Введение в японскую анимацию|ответственный= |издание= 2-е изд|ссылка= |место= М.|издательство= Фонд развития кинематографии; РОФ «Эйзенштейновский центр исследований кинокультуры»|год= 2001|том= |страниц= 396|страницы= |isbn= 5-901631-01-3|ref= Иванов}}</ref> * Ранобэ — төп маҡсатлы аудиторияһы — үҫмерҙәр һәм йәштәргә тәғәйенләнгән иллюстрациялы япон романдары.<ref name="Thompson498">{{Книга:Thompson J.: The Complete Guide|pages=498}}</ref> «Light Novel» термины {{lang-en|light}} (еңел, ябайлаштырылған) һәм {{lang|en|''novel''}} (роман) тигән һүҙҙәрҙән килеп сыҡҡан, һүҙмә-һүҙ '''«еңел роман»''' тигәнде аңлата һәм «васэй-эйго» миҫалы — инглиз һүҙҙәренән төҙөлгән япон теле термины булып тора. 1980-се йылдарҙан киң таралған.<ref name="Thompson498"/> * Эго-роман (Сисёцу]] — роман-көндәлек, «үҙең тураһында роман», роман-тәүбә итеү.<ref>{{cite book|last=Fowler|first=Edward|title=The rhetoric of confession : shishõsetsu in early twentieth-century japanese fiction|year=1988|publisher=University of California Press|location=Berkeley|isbn=0-520-07883-7|edition=1. paperback printing.}}</ref> * Хентай — япон анимацияһы жанрҙары (аниме), комикстар (манга), шулай уҡ төп элементы уларҙың йөкмәткеһенә һалынған эротика йә порнография күренештәре һәм шуға ярашлы стилистикаһы булған жанрҙар.<ref name="Luther">{{cite web|url=http://anime.about.com/od/hentai/p/hentaiprof.htm|title=Hentai — Genre Profile|last=Luther|first=Katherine.|publisher=[[About.com]]|lang=en|accessdate=2010-01-03|archiveurl=https://www.webcitation.org/60qkuKScT?url=http://anime.about.com/od/hentai/p/hentaiprof.htm|archivedate=2011-08-11}}</ref><ref>{{книга |автор = Vermaak, Cara. |заглавие = Confessions of the Dyslexic Virgin: A Touch of Love |издательство = [[AuthorHouse]] |год = 2006 |pages = 407 |isbn = 978-1425953027}}</ref> === Окинава жанрҙары === * Рюка (окинава теле ''ру: ка'' 研究センタ; ja|琉歌; ''рю: ка'') — рюкю шиғри жанры: ғәҙәттә «8-8-8-6» ижектәр структураһына эйә ҡыҫҡа хикәйә жанры. Рюканы ғәҙәттә окинава телендә ижад иткәндәр һәм сансин - рюкю музыкаһына эйәреп башҡарғандар (ата-баба - сямисэн)<ref>[http://rca.open.ed.jp/web_e/history/story/epoch3/sangyou_6.html Ryuka]</ref><ref>{{статья|автор=Robert Garfias.|заглавие=The Okinawan Kunkunshi Notation System And Its Role In The Dissemination Of The Shuri Court Music Tradiotion|ссылка=http://aris.ss.uci.edu/rgarfias/bio-research/kunkunshi.pdf|издание=Asian Music|издательство=Journal of the Society for Asian Music|год=1993|volume=25|pages=117}}</ref>. == Иҫкәрмәләр == {{примечания|2}} == Сығанаҡтар == * {{ВТ-ЭСБЕ+|Япония/Литература}} * [http://dlib.rsl.ru/viewer/01003711395#?page=400 Литература] // В стране восходящего солнца : Очерки и заметки о Японии / [Соч.] Григория де-Воллана. — 2-е испр. и доп. изд. — Санкт-Петербург ; Москва : т-во М. О. Вольф, 1906 (Санкт-Петербург). — С. 396 * {{статья|автор= Лим С. Ч.|заглавие= История развития системы народного образования Японии и политической борьбы за её демократизацию, вторая половина XIX в. - первая половина XX в.: диссертация доктора исторических наук|ответственный= |ссылка= |место= Южно-Сахалинск|издательство= |год= 1999|том= |страниц= 434|страницы= |isbn= |ref= Лим}} * {{статья|автор= Молодяков В. Э.|заглавие= Консервативная революция в Японии: политика и идеология : диссертация доктора политических наук|ответственный= |ссылка= |место= Москва|издательство= |год= 2004|том= |страниц= 334|страницы= |isbn= |ref= Молодяков}} == Әҙәбиәт == ;На русском языке * {{книга | автор = [[Астон, Уильям Джордж|Астон В. Г.]] | заглавие = История японской литературы | оригинал = A History of Japanese Literature | место = Владивосток | ответственный = перевод [[Мендрин, Василий Мелентьевич|В. Мендрина]] | ссылка = https://ru.wikisource.org/wiki/История_японской_литературы_(Астон/Мендрин) | год = 1904 }} * ''Боронина И. А.'' Поэтика классического японского стиха (VIII—XIII вв.) М., 1978.- 373 с. * ''Боронина И. А.'' Классический японский роман. М., 1981.-294 с. * Бреславец Т. И. Теория японского классического стиха (X-XVII вв.) : учеб. пособие / под ред. С. С. Паскова. — Владивосток : Изд-во Дальневост. ун-та, 1984. — 116 с. * Бреславец Т. И. Литература модернизма в Японии : монография. — Владивосток : Дальнаука, 2007. — 255 с. * {{книга | автор = [[Горегляд, Владислав Никанорович|Горегляд В. Н.]] | часть = | заглавие = Японская литература VIII—XVI вв | оригинал = | ссылка | издание = | место = СПб.| издательство = Петербургское Востоковедение| год = 2001 | страницы = | isbn = }} * [[Григорьева, Татьяна Петровна|Григорьева Т.]], Логунова В. Японская литература. Краткий очерк. М., 1964. * [[Долин, Александр Аркадьевич|Долин А. А.]] История новой японской поэзии в очерках и литературных портретах. В 4 томах. Т.1. Романтики и символисты. СПб.: Гиперион, 2007.- 416 с. [4] с. ил. * Долин А. А. История новой японской поэзии в очерках и литературных портретах. В 4 томах. Т.2. Революция поэтики. СПб.: Гиперион, 2007.- 320 с. [4] с. ил. * Долин А. А. История новой японской поэзии в очерках и литературных портретах. В 4 томах. Т.3. Грани модернизм. СПб.: Гиперион, 2007.- 288 с. [4] с. ил. * Долин А. А. История новой японской поэзии в очерках и литературных портретах. В 4 томах. Т.4. Танка и хайку. СПб.: Гиперион, 2007.- 416 с. [12] с. ил. * Долин А. А. Новая японская поэзия. М.: Наука. Главная редакция восточной литературы.1990.- 311 с. ISBN 5-02-016533-6 * Долин А. А. Японский романтизм и становление новой поэзии. М., 1978. * [[Конрад, Николай Иосифович|Конрад Н. И.]] Очерки японской литературы. М., 1973. * Конрад Н. И. Японская литература в образцах и очерках. Репринтное издание. Автор послесл. Б. Л. Рифтин.- М.: Наука. Главная редакция восточной литературы, 1991. (Библиотека отечественного востоковедения)- 562 с. * Курахара К. Статьи о современной японской литературе. М., 1959. * Логунова В. В. Писатель и время. Реализм и модернизм в японской литературе. М., 1961. * Мамонов А. И. Свободный стих в японской поэзии. М., 1971—192 с. * Рехо К. Современный японский роман. М., 1977.- 304 с. * Рехо К. Русская классика и японская литература. М., 1987. * [[Чегодарь, Нина Ивановна|Чегодарь Н. И.]] Литературная жизнь Японии между двумя мировыми войнами. М., 2004.- 222 с. ISBN 5-02-018375-X * «Япония в капле дождя», тематический номер журнала [http://magazines.russ.ru/inostran/ «Иностранная литература»], № 2 за 2012 год. ;На английском языке * Miner E. R., Odagiri H., and Morrell R. E., The Princeton companion to classical Japanese literature, Princeton, N.J. : Princeton University Press, 1985. ISBN 0-691-06599-3 * {{книга |заглавие=The Cambridge History of Japanese Literature |ответственный=Edited by D. Lurie, H. Shirane, T. Suzuki |издательство=Cambridge University Press |год=2016 |allpages=865 |язык=en |isbn=978-1-107-02903-3}} == Һылтанмалар == * XIII. Литература {{БСЭ3|Япония}} * {{япония-ая||[http://www.japantoday.ru/entsiklopediya-yaponii-ot-a-do-ya/literatura.html Литература]}} * Исакова П. А. ''[http://cyberleninka.ru/article/n/zarozhdenie-realizma-v-yaponskoy-literature Зарождение реализма в японской литературе]'' // Известия РГПУ им. А. И. Герцена. 2012. № 146. * Сулейменова А. М. ''[http://cyberleninka.ru/article/n/yaponskaya-avtorskaya-skazka-kak-zhanr-novogo-vremeni Японская авторская сказка как жанр Нового времени]'' // Известия Восточного института. 2012. № 1. * {{cite web|url=http://ryukyu-lang.lib.u-ryukyu.ac.jp/srnh/details.php?ID=SN44038|title=首里・那覇方言音声データベース|author=沖縄言語研究センター|date=|publisher=|accessdate=2014-09-03|lang=ja|quote=ルーカ ruuka といった。|ref=研究センター}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160422165111/http://ryukyu-lang.lib.u-ryukyu.ac.jp/srnh/details.php?ID=SN44038 |date=2016-04-22 }} {{Япония в темах}} {{Азия по темам|Литература|цвет=Япония}} {{Японский язык}} {{Тышҡы һылтанмалар}} [[Категория:Япония әҙәбиәте| ]] 6r4nb1sg0v9kyiwdjvubtp7ta4j1yvb Гамбург (аэропорт) 0 150562 1279903 1262294 2024-12-04T02:39:51Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 0 sources and tagging 2 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 1279903 wikitext text/x-wiki {{Ук}} [[Файл:Hamburg_airport.jpeg|справа|мини|250x250пкс|Гамбург аэропорты]] '''Гамбург''' ({{Lang-de|Flughafen Hamburg-Fuhlsbüttel}}) (IATA: HAM, ICAO: EDDH) — Гамбург халыҡ-ара аэропорты, [[Германия]]. Ҡала үҙәгенән 8,5 километр алыҫлыҡта урынлашҡан. Илдең иң көсөргәнешле эшләгән биш аэропорты иҫәбенә инә, пассажирҙар әйләнеше йылына яҡынса 12,84 миллион кеше<ref name="report1">[http://www.ham.airport.de/en/c_figures_traffic_figures.html Traffic Figures] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141006095557/http://www.ham.airport.de/en/c_figures_traffic_figures.html |date=2014-10-06 }}</ref>. == Тарихы == «Гамбург» халыҡ-ара аэропорты Германияла иң боронғо эшләүсе аэропорт һанала. Ул [[1911 йыл|1911 йылдың]] [[ғинуар]]ында асыла. [[XX быуат|XX быуаттың]] 90-сы йылдарында уны Гамбургтан төньяҡҡараҡ күсерергә планлаштырыла, ләкин һуңыраҡ проекттан реконструкциялау файҙаһына баш тарталар: инфраструктураның һәм пассажирҙарҙы хеҙмәтләндереүҙең яңы биналары, ҡунаҡхана, транспорт инә торған юлдар төҙөлә. Шулай уҡ ҡала электричкаһы линияһы үткәрелә. 2016 йылдың 10 ноябренән Гамбург аэропорты Гельмут Шмидт исемен йөрөтә<ref>[http://beiunsinhamburg.de/?p=27652&preview=true Теперь Фульсбюттель носит имя выдающегося гамбуржца Гельмута Шмидта]{{Недоступная ссылка|date=December 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. == Характеристика == Аэропорттың асфальт менән ҡапланған ике осоу-ултырыу һыҙаты бар. Береһенең оҙонлоғо 3 250 [[метр]], икенсеһенеке — 3 666 метр. Ике осоу-ултырыу һыҙаты ла, шулай уҡ ерҙән тәгәрләп барыу юлдары һәм платформалар барлыҡ һауа судноларын ҡабул итергә әҙер, шул иҫәптән Airbus A380. Ошо типтағы [[Самолёт|самолеттар]] авиакомпанияларға тапшырыу алдынан нәҡ бында буяу процесы үтә<ref name="report1"/>. == Авиакомпаниялар һәм йүнәлештәр == {{Airport-dest-list |3rdcoltitle = Терминал |[[Aer Lingus]] |Дублин |1 |[[Аэрофлот]] |Москва-Шереметьево |1 |[[AirBaltic]] |Рига, Вильнюс |1 |[[Air France]] |Лион, Париж-Шарль де Голль, Роттердам|1 |[[Air Malta]] |Мальта|1 |[[Austrian Airlines]] |Вена (сезонный)|2 |[[British Airways]] |Лондон-Хитроу|1 |[[Brussels Airlines]] |Брюссель|2 |[[Bulgarian Air Charter]] |Бургас (сезонный), Варна (сезонный)|1 |[[Cirrus Airlines]] |Дрезден|1 |[[Czech Airlines]] |Прага|1 |[[EasyJet]] |Лондон-Гатвик, Манчестер|1 |[[Lufthansa]] |Дюссельдорф, Кёльн/Бонн, Лондон-Хитроу, Мадрид, Москва-Домодедово, Мюнхен, Пальма-де-Мальорка, Париж-Шарль де Голль, Рейкьявик-Кефлавик, Санкт-Петербург, Франкфурт, Цюрих, Штутгарт|2 |[[Lufthansa Regional]] |Штутгарт|2 |[[Россия (авиакомпания)|Россия]] |Санкт-Петербург|1 |[[Turkish Airlines]] |Анталья, Стамбул-Ататюрк|1 |[[Viking Hellas]] |Ларнака|1 }} == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * Германия аэропорттары исемлеге == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * [http://www.ham.airport.de Официальный сайт аэропорта] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050710073601/http://www.ham.airport.de/ |date=2005-07-10 }}{{ref-en}}{{ref-de}} * [http://beiunsinhamburg.de/2011/аэропорт-г-гамбурга/ Аэропорт Гамбурга — статья]{{Недоступная ссылка|date=December 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} [[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]] [[Категория:Страницы с непроверенными переводами]] [[Категория:Германия аэропорттары]] [[Категория:Гамбург биналары һәм ҡоролмалары|Аэропорт]] [[Категория:1911 йылда төҙөлгән биналар һәм ҡоролмалар]] du3bin7pqy061v31qe3hp9gkhohyhiz Ҡаҙаҡ милли техник университеты 0 151565 1279891 1262017 2024-12-03T12:41:21Z Magisus19 43184 1279891 wikitext text/x-wiki {{ук}} '''Ҡ. И. Сәтбаев исемендәге Ҡаҙаҡ милли тикшеренеү техник университеты''' ({{lang-kk|Қ.И. Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті}}; элекке ''В. И. Ленин исемендәге Ҡаҙаҡ политехник институты'') — [[Ҡаҙағстан]]дың иң ҙур һәм алдынғы университеттарының береһе. == Тарихы == 1934 йылда [[Алматы]] ''Ҡаҙаҡ тау-металлургия институты'' булараҡ нигеҙләнгән, 1960 йылда Ҡаҙаҡ политехник институты тип үҙгәртелә, 1970 йылда институтҡа [[Ленин Владимир Ильич|В. И. Ленин]] исеме бирелгән<ref name="almaty"> {{книга |автор = М. К. Козыбаев и др. |заглавие = Алма-Ата. Энциклопедия |ответственный = |серия = |ссылка = |издание = |место = Алма-Ата |издательство = Гл. ред. Казахской Советской энциклопедии |год = 1983 |том = |страниц = 608 |isbn = |тираж = 60000 }}</ref>. Институттың аяҡҡа баҫыуы Х. К. Аветисян, О. А. Байконуров, И. И. Бок, А. В. Бричкин, Л. Г. Кушев, В. Д. Пономарёв, А. С. Попов, В. В. Стендер, А. А. Цефт, Е. Д. Шлыгин һәм башҡа ғалимдарҙың исемдәре менән бәйле. Ҡаҙаҡ тау-металлургия институты ҡыҫҡа ваҡыт эсендә тау, металлургия, төҙөлөш һәм республика сәнәғәтенең башҡа тармаҡтарын кадрҙар менән тәьмин итеү өсөн төп база булып китә. [[Бөйөк Ватан һуғышы]] йылдарында институт ректоры А. И. Коктов һәм партия ойошмаһы сәркәтибе М. Курмангалиев башлығында 22 уҡытыусы һәм 200-ҙән ашыу студент фронтҡа үҙ ирке менән киткән. Улар араһынан М. Баймуханов, В. А. Засядько, Н. Д. Маркелов, А. Г. Торопкин, Н. И. Ященко Советтар Союзы Геройы исеменә лайыҡ булғандар<ref name="almaty" />. Ҡаҙаҡ политехник институты нигеҙендә 1975 йылда Алматы энергетика институты, 1977 йылда — Рудный индустриаль институты, 1980 йылда — Алматы архитектура-төҙөлөш институты ойошторолған<ref name="almaty" />. 1994 йылдың ғинуарында В. И. Ленин исемендәге Ҡаҙаҡ политехник институты «Ҡаҙаҡ милли техник университеты» тип үҙгәртелгән, уға донъя ғәмәлендә ҡабул ителгән күп кимәлле структура буйынса ил өсөн кадрҙар әҙерләү функциялары һалынған<ref>{{cite web|url=http://adilet.zan.kz/rus/docs/P940000043_|title=О преобразовании Казахского политехнического института им. В.И. Ленина в Казахский Национальный технический университет|author=|publisher=|date=1994-01-07|accessdate=1994-01-07|archiveurl=https://archive.today/20181204113426/http://adilet.zan.kz/rus/docs/P940000043_|archivedate=2018-12-04|deadlink=no}}</ref>. Илдең инженер-техник кадрҙарын әҙерләүҙә күрһәткән хеҙмәттәре өсөн 1999 йылдың 22 сентябрендәге Ҡаҙағстан Республикаһы Хөкүмәтенең ҡарарына ярашлы Ҡаҙаҡ милли техник университетына күренекле ғалим академик Ҡаныш Имантай улы Сәтбаевтың исеме бирелгән<ref>{{cite web|title=ИЗ ИСТОРИИ УНИВЕРСИТЕТА|author=КазНТУ|url=http://kazntu.kz/ru/node/6565|accessdate=30 ноября 2013|lang=ru|archiveurl=https://www.webcitation.org/6LVYSHNQB?url=http://kazntu.kz/ru/node/6565|archivedate=2013-11-30}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131203003509/http://kazntu.kz/ru/node/6565 |date=2013-12-03 }}</ref>. 1994 йылдан университеттың баҫма органы — «ҚазҰТУ хабаршысы» — «Вестник КазНТУ» фәнни журналы сыға<ref>{{cite web|title="Вестник КазНТУ"|author=КазНТУ|url=http://vestnik.kazntu.kz/|accessdate=9 июля 2008|lang=ru|archiveurl=https://www.webcitation.org/66B5IQLt0?url=http://kazntu.kz/ru/node/2328|archivedate=2012-03-15}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120403204239/http://www.kazntu.kz/ru/node/2328 |date=2012-04-03 }}</ref> 2014 йылдың 19 декабрендә, дәүләт университетын артабан приватизациялау маҡсатында, Сәтбаев исеменәдге Ҡаҙаҡ милли техник университеты Ҡаҙағстан Хөкүмәтенең ҡарарына ярашлы Респубика дәүләт прелприятиеһынан Акционер йәмғиәтенә үҙгәртелә<ref>{{cite web|url=http://adilet.zan.kz/rus/docs/P1400001330|title=О вопросах создания некоммерческого акционерного общества Казахский национальный исследовательский технический университет имени К.И. Сатпаева|author=|publisher=|date=2014-12-19|accessdate=2014-12-19|archiveurl=https://archive.today/20181204113141/http://adilet.zan.kz/rus/docs/P1400001330|archivedate=2018-12-04|deadlink=no}}</ref>. == Институттары == * [https://web.archive.org/web/20111222112254/http://kazntu.kz/ru/node/97 К. Турысов исемендәге Геология һәм нефть-газ эше институты] * [https://web.archive.org/web/20111025032745/http://kazntu.kz/ru/node/152 О. Байконуров исемендәге Тау-металлургия институты] * [https://web.archive.org/web/20111109042446/http://kazntu.kz/ru/node/104 Т. Басенов исемендәге Архитектура һәм төҙөлөш институты] * [https://web.archive.org/web/20111108014546/http://www.kazntu.kz/ru/node/98 Әл-Машани исемендәге Төп белем биреү институты] * [https://web.archive.org/web/20111025033035/http://kazntu.kz/ru/node/106 Юғары технологиялар һәм тотороҡло үҫеш институты] * [https://web.archive.org/web/20111025035746/http://kazntu.kz/ru/node/102 Информацион һәм телекоммуникацион техноллогиялар институты] * [https://web.archive.org/web/20111025033003/http://kazntu.kz/ru/node/103 А. Буркитбаев исемендәге Сәнәғәти инженерия институты] * [https://web.archive.org/web/20111025035825/http://kazntu.kz/ru/node/105 Иҡтисад һәм бизнес институты] * [https://web.archive.org/web/20111116185618/http://kazntu.kz/ru/node/153 Хәрби эш институты] * [https://web.archive.org/web/20131203003456/http://kazntu.kz/ru/node/1359 Дистанцион белем биреү институты] * [https://web.archive.org/web/20131203002954/http://kazntu.kz/ru/node/796 «Excellence PolyTech» халыҡ-ара юғары уҡыу йортонан һуң белем алыу институты] == Ректорҙары == * [[1934]]—[[1937]] — Буркитбаев Ашир Джаналаевич * [[1937]]—[[1939]] — Базарбаев Серикбай Базарбаевич * [[1939]]—[[1942]] — Коктов Андрей Иванович * [[1942]]—[[1946]] — Брук Израил Яковлевич * [[1946]]—[[1952]] — Гришин Михаил Карпович * [[1952]]—[[1962]] — Байконуров Омирхан Аймагамбетович * [[1962]]—[[1968]] — Есиркегенов Гавдслям Мухамадиевич * [[1968]]—[[1976]] — Омаров Ашим Курамбаевич * [[1976]]—[[1985]] — Ашимов Абдыгаппар Ашимович * [[1985]]—[[1992]] — Ракишев Баян Ракишевич * [[1992]]—[[1999]] — Шайхутдинов Еренгайып Маликович * [[2000]]—[[2001]] — Нусипов Ергали Нусипович * [[2001]]—[[2008]] — Сулеев Досым Касымович * [[2008]]—[[2015]] — Адилов Жексенбек Макеевич * [[2015 йыл]]дан — Бейсембетов Искандер Калыбекович == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == {{Навигация}} * https://satbayev.university/ * https://web.archive.org/web/20171017172358/http://portal.kazntu.kz/ * https://web.archive.org/web/20180504162523/http://conference.kazntu.kz/ * http://e-lib.kazntu.kz/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170404153128/http://e-lib.kazntu.kz/ |date=2017-04-04 }} * http://lms.kazntu.kz {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190607081352/http://lms.kazntu.kz/ |date=2019-06-07 }} * https://web.archive.org/web/20140108080543/http://talapker.kazntu.kz/ * http://vestnik.kazntu.kz/{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120403204239/http://www.kazntu.kz/ru/node/2328 |date=2012-04-03 }} * https://web.archive.org/web/20131204210410/http://history.kazntu.kz/ * https://web.archive.org/web/20131204220229/http://minerals.kazntu.kz/ * https://web.archive.org/web/20131204181450/http://campus.kazntu.kz/ * https://web.archive.org/web/20131217132135/http://ras.kazntu.kz/ [[Категория:Ҡаҙағстан университеттары]] [[Категория:Ленинға арнап аталған объекттар]] 9lnlw7w5parc3dct1808am9mus0r6fo 1279912 1279891 2024-12-04T09:40:21Z Magisus19 43184 /* Иҫкәрмәләр */ 1279912 wikitext text/x-wiki {{ук}} '''Ҡ. И. Сәтбаев исемендәге Ҡаҙаҡ милли тикшеренеү техник университеты''' ({{lang-kk|Қ.И. Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті}}; элекке ''В. И. Ленин исемендәге Ҡаҙаҡ политехник институты'') — [[Ҡаҙағстан]]дың иң ҙур һәм алдынғы университеттарының береһе. == Тарихы == 1934 йылда [[Алматы]] ''Ҡаҙаҡ тау-металлургия институты'' булараҡ нигеҙләнгән, 1960 йылда Ҡаҙаҡ политехник институты тип үҙгәртелә, 1970 йылда институтҡа [[Ленин Владимир Ильич|В. И. Ленин]] исеме бирелгән<ref name="almaty"> {{книга |автор = М. К. Козыбаев и др. |заглавие = Алма-Ата. Энциклопедия |ответственный = |серия = |ссылка = |издание = |место = Алма-Ата |издательство = Гл. ред. Казахской Советской энциклопедии |год = 1983 |том = |страниц = 608 |isbn = |тираж = 60000 }}</ref>. Институттың аяҡҡа баҫыуы Х. К. Аветисян, О. А. Байконуров, И. И. Бок, А. В. Бричкин, Л. Г. Кушев, В. Д. Пономарёв, А. С. Попов, В. В. Стендер, А. А. Цефт, Е. Д. Шлыгин һәм башҡа ғалимдарҙың исемдәре менән бәйле. Ҡаҙаҡ тау-металлургия институты ҡыҫҡа ваҡыт эсендә тау, металлургия, төҙөлөш һәм республика сәнәғәтенең башҡа тармаҡтарын кадрҙар менән тәьмин итеү өсөн төп база булып китә. [[Бөйөк Ватан һуғышы]] йылдарында институт ректоры А. И. Коктов һәм партия ойошмаһы сәркәтибе М. Курмангалиев башлығында 22 уҡытыусы һәм 200-ҙән ашыу студент фронтҡа үҙ ирке менән киткән. Улар араһынан М. Баймуханов, В. А. Засядько, Н. Д. Маркелов, А. Г. Торопкин, Н. И. Ященко Советтар Союзы Геройы исеменә лайыҡ булғандар<ref name="almaty" />. Ҡаҙаҡ политехник институты нигеҙендә 1975 йылда Алматы энергетика институты, 1977 йылда — Рудный индустриаль институты, 1980 йылда — Алматы архитектура-төҙөлөш институты ойошторолған<ref name="almaty" />. 1994 йылдың ғинуарында В. И. Ленин исемендәге Ҡаҙаҡ политехник институты «Ҡаҙаҡ милли техник университеты» тип үҙгәртелгән, уға донъя ғәмәлендә ҡабул ителгән күп кимәлле структура буйынса ил өсөн кадрҙар әҙерләү функциялары һалынған<ref>{{cite web|url=http://adilet.zan.kz/rus/docs/P940000043_|title=О преобразовании Казахского политехнического института им. В.И. Ленина в Казахский Национальный технический университет|author=|publisher=|date=1994-01-07|accessdate=1994-01-07|archiveurl=https://archive.today/20181204113426/http://adilet.zan.kz/rus/docs/P940000043_|archivedate=2018-12-04|deadlink=no}}</ref>. Илдең инженер-техник кадрҙарын әҙерләүҙә күрһәткән хеҙмәттәре өсөн 1999 йылдың 22 сентябрендәге Ҡаҙағстан Республикаһы Хөкүмәтенең ҡарарына ярашлы Ҡаҙаҡ милли техник университетына күренекле ғалим академик Ҡаныш Имантай улы Сәтбаевтың исеме бирелгән<ref>{{cite web|title=ИЗ ИСТОРИИ УНИВЕРСИТЕТА|author=КазНТУ|url=http://kazntu.kz/ru/node/6565|accessdate=30 ноября 2013|lang=ru|archiveurl=https://www.webcitation.org/6LVYSHNQB?url=http://kazntu.kz/ru/node/6565|archivedate=2013-11-30}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131203003509/http://kazntu.kz/ru/node/6565 |date=2013-12-03 }}</ref>. 1994 йылдан университеттың баҫма органы — «ҚазҰТУ хабаршысы» — «Вестник КазНТУ» фәнни журналы сыға<ref>{{cite web|title="Вестник Satbayev University"|author=Satbayev University|url=https://vestnik.satbayev.university/index.php/journal|accessdate=9 июля 2008|lang=ru|archiveurl=https://www.webcitation.org/66B5IQLt0?url=http://kazntu.kz/ru/node/2328|archivedate=2012-03-15}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120403204239/http://www.kazntu.kz/ru/node/2328|date=2012-04-03}}</ref> 2014 йылдың 19 декабрендә, дәүләт университетын артабан приватизациялау маҡсатында, Сәтбаев исеменәдге Ҡаҙаҡ милли техник университеты Ҡаҙағстан Хөкүмәтенең ҡарарына ярашлы Респубика дәүләт прелприятиеһынан Акционер йәмғиәтенә үҙгәртелә<ref>{{cite web|url=http://adilet.zan.kz/rus/docs/P1400001330|title=О вопросах создания некоммерческого акционерного общества Казахский национальный исследовательский технический университет имени К.И. Сатпаева|author=|publisher=|date=2014-12-19|accessdate=2014-12-19|archiveurl=https://archive.today/20181204113141/http://adilet.zan.kz/rus/docs/P1400001330|archivedate=2018-12-04|deadlink=no}}</ref>. == Институттары == * [https://web.archive.org/web/20111222112254/http://kazntu.kz/ru/node/97 К. Турысов исемендәге Геология һәм нефть-газ эше институты] * [https://web.archive.org/web/20111025032745/http://kazntu.kz/ru/node/152 О. Байконуров исемендәге Тау-металлургия институты] * [https://web.archive.org/web/20111109042446/http://kazntu.kz/ru/node/104 Т. Басенов исемендәге Архитектура һәм төҙөлөш институты] * [https://web.archive.org/web/20111108014546/http://www.kazntu.kz/ru/node/98 Әл-Машани исемендәге Төп белем биреү институты] * [https://web.archive.org/web/20111025033035/http://kazntu.kz/ru/node/106 Юғары технологиялар һәм тотороҡло үҫеш институты] * [https://web.archive.org/web/20111025035746/http://kazntu.kz/ru/node/102 Информацион һәм телекоммуникацион техноллогиялар институты] * [https://web.archive.org/web/20111025033003/http://kazntu.kz/ru/node/103 А. Буркитбаев исемендәге Сәнәғәти инженерия институты] * [https://web.archive.org/web/20111025035825/http://kazntu.kz/ru/node/105 Иҡтисад һәм бизнес институты] * [https://web.archive.org/web/20111116185618/http://kazntu.kz/ru/node/153 Хәрби эш институты] * [https://web.archive.org/web/20131203003456/http://kazntu.kz/ru/node/1359 Дистанцион белем биреү институты] * [https://web.archive.org/web/20131203002954/http://kazntu.kz/ru/node/796 «Excellence PolyTech» халыҡ-ара юғары уҡыу йортонан һуң белем алыу институты] == Ректорҙары == * [[1934]]—[[1937]] — Буркитбаев Ашир Джаналаевич * [[1937]]—[[1939]] — Базарбаев Серикбай Базарбаевич * [[1939]]—[[1942]] — Коктов Андрей Иванович * [[1942]]—[[1946]] — Брук Израил Яковлевич * [[1946]]—[[1952]] — Гришин Михаил Карпович * [[1952]]—[[1962]] — Байконуров Омирхан Аймагамбетович * [[1962]]—[[1968]] — Есиркегенов Гавдслям Мухамадиевич * [[1968]]—[[1976]] — Омаров Ашим Курамбаевич * [[1976]]—[[1985]] — Ашимов Абдыгаппар Ашимович * [[1985]]—[[1992]] — Ракишев Баян Ракишевич * [[1992]]—[[1999]] — Шайхутдинов Еренгайып Маликович * [[2000]]—[[2001]] — Нусипов Ергали Нусипович * [[2001]]—[[2008]] — Сулеев Досым Касымович * [[2008]]—[[2015]] — Адилов Жексенбек Макеевич * [[2015 йыл]]дан — Бейсембетов Искандер Калыбекович == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == {{Навигация}} * https://satbayev.university/ * https://web.archive.org/web/20171017172358/http://portal.kazntu.kz/ * https://web.archive.org/web/20180504162523/http://conference.kazntu.kz/ * http://e-lib.kazntu.kz/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170404153128/http://e-lib.kazntu.kz/ |date=2017-04-04 }} * http://lms.kazntu.kz {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190607081352/http://lms.kazntu.kz/ |date=2019-06-07 }} * https://web.archive.org/web/20140108080543/http://talapker.kazntu.kz/ * http://vestnik.kazntu.kz/{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120403204239/http://www.kazntu.kz/ru/node/2328 |date=2012-04-03 }} * https://web.archive.org/web/20131204210410/http://history.kazntu.kz/ * https://web.archive.org/web/20131204220229/http://minerals.kazntu.kz/ * https://web.archive.org/web/20131204181450/http://campus.kazntu.kz/ * https://web.archive.org/web/20131217132135/http://ras.kazntu.kz/ [[Категория:Ҡаҙағстан университеттары]] [[Категория:Ленинға арнап аталған объекттар]] cws2k8gj4wcc6o5c6ch8libqcdqujoq 1279914 1279912 2024-12-04T09:56:16Z Magisus19 43184 /* Иҫкәрмәләр */ 1279914 wikitext text/x-wiki {{ук}} '''Ҡ. И. Сәтбаев исемендәге Ҡаҙаҡ милли тикшеренеү техник университеты''' ({{lang-kk|Қ.И. Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті}}; элекке ''В. И. Ленин исемендәге Ҡаҙаҡ политехник институты'') — [[Ҡаҙағстан]]дың иң ҙур һәм алдынғы университеттарының береһе. == Тарихы == 1934 йылда [[Алматы]] ''Ҡаҙаҡ тау-металлургия институты'' булараҡ нигеҙләнгән, 1960 йылда Ҡаҙаҡ политехник институты тип үҙгәртелә, 1970 йылда институтҡа [[Ленин Владимир Ильич|В. И. Ленин]] исеме бирелгән<ref name="almaty"> {{книга |автор = М. К. Козыбаев и др. |заглавие = Алма-Ата. Энциклопедия |ответственный = |серия = |ссылка = |издание = |место = Алма-Ата |издательство = Гл. ред. Казахской Советской энциклопедии |год = 1983 |том = |страниц = 608 |isbn = |тираж = 60000 }}</ref>. Институттың аяҡҡа баҫыуы Х. К. Аветисян, О. А. Байконуров, И. И. Бок, А. В. Бричкин, Л. Г. Кушев, В. Д. Пономарёв, А. С. Попов, В. В. Стендер, А. А. Цефт, Е. Д. Шлыгин һәм башҡа ғалимдарҙың исемдәре менән бәйле. Ҡаҙаҡ тау-металлургия институты ҡыҫҡа ваҡыт эсендә тау, металлургия, төҙөлөш һәм республика сәнәғәтенең башҡа тармаҡтарын кадрҙар менән тәьмин итеү өсөн төп база булып китә. [[Бөйөк Ватан һуғышы]] йылдарында институт ректоры А. И. Коктов һәм партия ойошмаһы сәркәтибе М. Курмангалиев башлығында 22 уҡытыусы һәм 200-ҙән ашыу студент фронтҡа үҙ ирке менән киткән. Улар араһынан М. Баймуханов, В. А. Засядько, Н. Д. Маркелов, А. Г. Торопкин, Н. И. Ященко Советтар Союзы Геройы исеменә лайыҡ булғандар<ref name="almaty" />. Ҡаҙаҡ политехник институты нигеҙендә 1975 йылда Алматы энергетика институты, 1977 йылда — Рудный индустриаль институты, 1980 йылда — Алматы архитектура-төҙөлөш институты ойошторолған<ref name="almaty" />. 1994 йылдың ғинуарында В. И. Ленин исемендәге Ҡаҙаҡ политехник институты «Ҡаҙаҡ милли техник университеты» тип үҙгәртелгән, уға донъя ғәмәлендә ҡабул ителгән күп кимәлле структура буйынса ил өсөн кадрҙар әҙерләү функциялары һалынған<ref>{{cite web|url=http://adilet.zan.kz/rus/docs/P940000043_|title=О преобразовании Казахского политехнического института им. В.И. Ленина в Казахский Национальный технический университет|author=|publisher=|date=1994-01-07|accessdate=1994-01-07|archiveurl=https://archive.today/20181204113426/http://adilet.zan.kz/rus/docs/P940000043_|archivedate=2018-12-04|deadlink=no}}</ref>. Илдең инженер-техник кадрҙарын әҙерләүҙә күрһәткән хеҙмәттәре өсөн 1999 йылдың 22 сентябрендәге Ҡаҙағстан Республикаһы Хөкүмәтенең ҡарарына ярашлы Ҡаҙаҡ милли техник университетына күренекле ғалим академик Ҡаныш Имантай улы Сәтбаевтың исеме бирелгән<ref>{{cite web|title=ИЗ ИСТОРИИ УНИВЕРСИТЕТА|author=КазНТУ|url=https://satbayev.university/ru/history|accessdate=30 ноября 2013|lang=ru|archiveurl=https://www.webcitation.org/6LVYSHNQB?url=http://kazntu.kz/ru/node/6565|archivedate=2013-11-30}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131203003509/http://kazntu.kz/ru/node/6565|date=2013-12-03}}</ref>. 1994 йылдан университеттың баҫма органы — «ҚазҰТУ хабаршысы» — «Вестник КазНТУ» фәнни журналы сыға<ref>{{cite web|title="Вестник Satbayev University"|author=Satbayev University|url=https://vestnik.satbayev.university/index.php/journal|accessdate=9 июля 2008|lang=ru|archiveurl=https://www.webcitation.org/66B5IQLt0?url=http://kazntu.kz/ru/node/2328|archivedate=2012-03-15}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120403204239/http://www.kazntu.kz/ru/node/2328|date=2012-04-03}}</ref> 2014 йылдың 19 декабрендә, дәүләт университетын артабан приватизациялау маҡсатында, Сәтбаев исеменәдге Ҡаҙаҡ милли техник университеты Ҡаҙағстан Хөкүмәтенең ҡарарына ярашлы Респубика дәүләт прелприятиеһынан Акционер йәмғиәтенә үҙгәртелә<ref>{{cite web|url=http://adilet.zan.kz/rus/docs/P1400001330|title=О вопросах создания некоммерческого акционерного общества Казахский национальный исследовательский технический университет имени К.И. Сатпаева|author=|publisher=|date=2014-12-19|accessdate=2014-12-19|archiveurl=https://archive.today/20181204113141/http://adilet.zan.kz/rus/docs/P1400001330|archivedate=2018-12-04|deadlink=no}}</ref>. == Институттары == * [https://web.archive.org/web/20111222112254/http://kazntu.kz/ru/node/97 К. Турысов исемендәге Геология һәм нефть-газ эше институты] * [https://web.archive.org/web/20111025032745/http://kazntu.kz/ru/node/152 О. Байконуров исемендәге Тау-металлургия институты] * [https://web.archive.org/web/20111109042446/http://kazntu.kz/ru/node/104 Т. Басенов исемендәге Архитектура һәм төҙөлөш институты] * [https://web.archive.org/web/20111108014546/http://www.kazntu.kz/ru/node/98 Әл-Машани исемендәге Төп белем биреү институты] * [https://web.archive.org/web/20111025033035/http://kazntu.kz/ru/node/106 Юғары технологиялар һәм тотороҡло үҫеш институты] * [https://web.archive.org/web/20111025035746/http://kazntu.kz/ru/node/102 Информацион һәм телекоммуникацион техноллогиялар институты] * [https://web.archive.org/web/20111025033003/http://kazntu.kz/ru/node/103 А. Буркитбаев исемендәге Сәнәғәти инженерия институты] * [https://web.archive.org/web/20111025035825/http://kazntu.kz/ru/node/105 Иҡтисад һәм бизнес институты] * [https://web.archive.org/web/20111116185618/http://kazntu.kz/ru/node/153 Хәрби эш институты] * [https://web.archive.org/web/20131203003456/http://kazntu.kz/ru/node/1359 Дистанцион белем биреү институты] * [https://web.archive.org/web/20131203002954/http://kazntu.kz/ru/node/796 «Excellence PolyTech» халыҡ-ара юғары уҡыу йортонан һуң белем алыу институты] == Ректорҙары == * [[1934]]—[[1937]] — Буркитбаев Ашир Джаналаевич * [[1937]]—[[1939]] — Базарбаев Серикбай Базарбаевич * [[1939]]—[[1942]] — Коктов Андрей Иванович * [[1942]]—[[1946]] — Брук Израил Яковлевич * [[1946]]—[[1952]] — Гришин Михаил Карпович * [[1952]]—[[1962]] — Байконуров Омирхан Аймагамбетович * [[1962]]—[[1968]] — Есиркегенов Гавдслям Мухамадиевич * [[1968]]—[[1976]] — Омаров Ашим Курамбаевич * [[1976]]—[[1985]] — Ашимов Абдыгаппар Ашимович * [[1985]]—[[1992]] — Ракишев Баян Ракишевич * [[1992]]—[[1999]] — Шайхутдинов Еренгайып Маликович * [[2000]]—[[2001]] — Нусипов Ергали Нусипович * [[2001]]—[[2008]] — Сулеев Досым Касымович * [[2008]]—[[2015]] — Адилов Жексенбек Макеевич * [[2015 йыл]]дан — Бейсембетов Искандер Калыбекович == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == {{Навигация}} * https://satbayev.university/ * https://web.archive.org/web/20171017172358/http://portal.kazntu.kz/ * https://web.archive.org/web/20180504162523/http://conference.kazntu.kz/ * https://e-lib.satbayev.university/MegaPro/Web {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170404153128/http://e-lib.kazntu.kz/ |date=2017-04-04 }} * http://lms.kazntu.kz {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190607081352/http://lms.kazntu.kz/ |date=2019-06-07 }} * https://web.archive.org/web/20140108080543/http://talapker.kazntu.kz/ * http://vestnik.kazntu.kz/{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120403204239/http://www.kazntu.kz/ru/node/2328 |date=2012-04-03 }} * https://web.archive.org/web/20131204210410/http://history.kazntu.kz/ * https://web.archive.org/web/20131204220229/http://minerals.kazntu.kz/ * https://web.archive.org/web/20131204181450/http://campus.kazntu.kz/ * https://web.archive.org/web/20131217132135/http://ras.kazntu.kz/ [[Категория:Ҡаҙағстан университеттары]] [[Категория:Ленинға арнап аталған объекттар]] 42hgzhx9ykdfnk45jf2u0h17n0ekinl 1279915 1279914 2024-12-04T09:56:53Z Magisus19 43184 /* Һылтанмалар */ 1279915 wikitext text/x-wiki {{ук}} '''Ҡ. И. Сәтбаев исемендәге Ҡаҙаҡ милли тикшеренеү техник университеты''' ({{lang-kk|Қ.И. Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті}}; элекке ''В. И. Ленин исемендәге Ҡаҙаҡ политехник институты'') — [[Ҡаҙағстан]]дың иң ҙур һәм алдынғы университеттарының береһе. == Тарихы == 1934 йылда [[Алматы]] ''Ҡаҙаҡ тау-металлургия институты'' булараҡ нигеҙләнгән, 1960 йылда Ҡаҙаҡ политехник институты тип үҙгәртелә, 1970 йылда институтҡа [[Ленин Владимир Ильич|В. И. Ленин]] исеме бирелгән<ref name="almaty"> {{книга |автор = М. К. Козыбаев и др. |заглавие = Алма-Ата. Энциклопедия |ответственный = |серия = |ссылка = |издание = |место = Алма-Ата |издательство = Гл. ред. Казахской Советской энциклопедии |год = 1983 |том = |страниц = 608 |isbn = |тираж = 60000 }}</ref>. Институттың аяҡҡа баҫыуы Х. К. Аветисян, О. А. Байконуров, И. И. Бок, А. В. Бричкин, Л. Г. Кушев, В. Д. Пономарёв, А. С. Попов, В. В. Стендер, А. А. Цефт, Е. Д. Шлыгин һәм башҡа ғалимдарҙың исемдәре менән бәйле. Ҡаҙаҡ тау-металлургия институты ҡыҫҡа ваҡыт эсендә тау, металлургия, төҙөлөш һәм республика сәнәғәтенең башҡа тармаҡтарын кадрҙар менән тәьмин итеү өсөн төп база булып китә. [[Бөйөк Ватан һуғышы]] йылдарында институт ректоры А. И. Коктов һәм партия ойошмаһы сәркәтибе М. Курмангалиев башлығында 22 уҡытыусы һәм 200-ҙән ашыу студент фронтҡа үҙ ирке менән киткән. Улар араһынан М. Баймуханов, В. А. Засядько, Н. Д. Маркелов, А. Г. Торопкин, Н. И. Ященко Советтар Союзы Геройы исеменә лайыҡ булғандар<ref name="almaty" />. Ҡаҙаҡ политехник институты нигеҙендә 1975 йылда Алматы энергетика институты, 1977 йылда — Рудный индустриаль институты, 1980 йылда — Алматы архитектура-төҙөлөш институты ойошторолған<ref name="almaty" />. 1994 йылдың ғинуарында В. И. Ленин исемендәге Ҡаҙаҡ политехник институты «Ҡаҙаҡ милли техник университеты» тип үҙгәртелгән, уға донъя ғәмәлендә ҡабул ителгән күп кимәлле структура буйынса ил өсөн кадрҙар әҙерләү функциялары һалынған<ref>{{cite web|url=http://adilet.zan.kz/rus/docs/P940000043_|title=О преобразовании Казахского политехнического института им. В.И. Ленина в Казахский Национальный технический университет|author=|publisher=|date=1994-01-07|accessdate=1994-01-07|archiveurl=https://archive.today/20181204113426/http://adilet.zan.kz/rus/docs/P940000043_|archivedate=2018-12-04|deadlink=no}}</ref>. Илдең инженер-техник кадрҙарын әҙерләүҙә күрһәткән хеҙмәттәре өсөн 1999 йылдың 22 сентябрендәге Ҡаҙағстан Республикаһы Хөкүмәтенең ҡарарына ярашлы Ҡаҙаҡ милли техник университетына күренекле ғалим академик Ҡаныш Имантай улы Сәтбаевтың исеме бирелгән<ref>{{cite web|title=ИЗ ИСТОРИИ УНИВЕРСИТЕТА|author=КазНТУ|url=https://satbayev.university/ru/history|accessdate=30 ноября 2013|lang=ru|archiveurl=https://www.webcitation.org/6LVYSHNQB?url=http://kazntu.kz/ru/node/6565|archivedate=2013-11-30}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131203003509/http://kazntu.kz/ru/node/6565|date=2013-12-03}}</ref>. 1994 йылдан университеттың баҫма органы — «ҚазҰТУ хабаршысы» — «Вестник КазНТУ» фәнни журналы сыға<ref>{{cite web|title="Вестник Satbayev University"|author=Satbayev University|url=https://vestnik.satbayev.university/index.php/journal|accessdate=9 июля 2008|lang=ru|archiveurl=https://www.webcitation.org/66B5IQLt0?url=http://kazntu.kz/ru/node/2328|archivedate=2012-03-15}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120403204239/http://www.kazntu.kz/ru/node/2328|date=2012-04-03}}</ref> 2014 йылдың 19 декабрендә, дәүләт университетын артабан приватизациялау маҡсатында, Сәтбаев исеменәдге Ҡаҙаҡ милли техник университеты Ҡаҙағстан Хөкүмәтенең ҡарарына ярашлы Респубика дәүләт прелприятиеһынан Акционер йәмғиәтенә үҙгәртелә<ref>{{cite web|url=http://adilet.zan.kz/rus/docs/P1400001330|title=О вопросах создания некоммерческого акционерного общества Казахский национальный исследовательский технический университет имени К.И. Сатпаева|author=|publisher=|date=2014-12-19|accessdate=2014-12-19|archiveurl=https://archive.today/20181204113141/http://adilet.zan.kz/rus/docs/P1400001330|archivedate=2018-12-04|deadlink=no}}</ref>. == Институттары == * [https://web.archive.org/web/20111222112254/http://kazntu.kz/ru/node/97 К. Турысов исемендәге Геология һәм нефть-газ эше институты] * [https://web.archive.org/web/20111025032745/http://kazntu.kz/ru/node/152 О. Байконуров исемендәге Тау-металлургия институты] * [https://web.archive.org/web/20111109042446/http://kazntu.kz/ru/node/104 Т. Басенов исемендәге Архитектура һәм төҙөлөш институты] * [https://web.archive.org/web/20111108014546/http://www.kazntu.kz/ru/node/98 Әл-Машани исемендәге Төп белем биреү институты] * [https://web.archive.org/web/20111025033035/http://kazntu.kz/ru/node/106 Юғары технологиялар һәм тотороҡло үҫеш институты] * [https://web.archive.org/web/20111025035746/http://kazntu.kz/ru/node/102 Информацион һәм телекоммуникацион техноллогиялар институты] * [https://web.archive.org/web/20111025033003/http://kazntu.kz/ru/node/103 А. Буркитбаев исемендәге Сәнәғәти инженерия институты] * [https://web.archive.org/web/20111025035825/http://kazntu.kz/ru/node/105 Иҡтисад һәм бизнес институты] * [https://web.archive.org/web/20111116185618/http://kazntu.kz/ru/node/153 Хәрби эш институты] * [https://web.archive.org/web/20131203003456/http://kazntu.kz/ru/node/1359 Дистанцион белем биреү институты] * [https://web.archive.org/web/20131203002954/http://kazntu.kz/ru/node/796 «Excellence PolyTech» халыҡ-ара юғары уҡыу йортонан һуң белем алыу институты] == Ректорҙары == * [[1934]]—[[1937]] — Буркитбаев Ашир Джаналаевич * [[1937]]—[[1939]] — Базарбаев Серикбай Базарбаевич * [[1939]]—[[1942]] — Коктов Андрей Иванович * [[1942]]—[[1946]] — Брук Израил Яковлевич * [[1946]]—[[1952]] — Гришин Михаил Карпович * [[1952]]—[[1962]] — Байконуров Омирхан Аймагамбетович * [[1962]]—[[1968]] — Есиркегенов Гавдслям Мухамадиевич * [[1968]]—[[1976]] — Омаров Ашим Курамбаевич * [[1976]]—[[1985]] — Ашимов Абдыгаппар Ашимович * [[1985]]—[[1992]] — Ракишев Баян Ракишевич * [[1992]]—[[1999]] — Шайхутдинов Еренгайып Маликович * [[2000]]—[[2001]] — Нусипов Ергали Нусипович * [[2001]]—[[2008]] — Сулеев Досым Касымович * [[2008]]—[[2015]] — Адилов Жексенбек Макеевич * [[2015 йыл]]дан — Бейсембетов Искандер Калыбекович == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == {{Навигация}} * https://satbayev.university/ * https://web.archive.org/web/20171017172358/http://portal.kazntu.kz/ * https://web.archive.org/web/20180504162523/http://conference.kazntu.kz/ * https://e-lib.satbayev.university/MegaPro/Web {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170404153128/http://e-lib.kazntu.kz/ |date=2017-04-04 }} * http://lms.kazntu.kz {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190607081352/http://lms.kazntu.kz/ |date=2019-06-07 }} * https://web.archive.org/web/20140108080543/http://talapker.kazntu.kz/ * https://vestnik.satbayev.university/index.php/journal * https://web.archive.org/web/20131204210410/http://history.kazntu.kz/ * https://web.archive.org/web/20131204220229/http://minerals.kazntu.kz/ * https://web.archive.org/web/20131204181450/http://campus.kazntu.kz/ * https://web.archive.org/web/20131217132135/http://ras.kazntu.kz/ [[Категория:Ҡаҙағстан университеттары]] [[Категория:Ленинға арнап аталған объекттар]] 3ggtbmfjdo48qd8nwuzoyxbz4nhuyo2 Ғафаров Ғәбдрәшит Ғәбделнафиҡ улы 0 157955 1279909 1194688 2024-12-04T08:21:54Z Akkashka 14326 /* Биографияһы */ 1279909 wikitext text/x-wiki '''Ғафаров Ғәбдрәшит Ғәбделнафиҡ улы''' - [[1907]] - [[1970]], [[Бөйөк Ватан һуғышы]] ҡатнашыусыһы, пулемётсы, һуғыш инвалиды; колхозсы. == Биографияһы == Ғәбдрәшит Ғәбделнафиҡ улы Ғафаров 1907 йылда [[Өфө губернаһы]] [[Златоуст өйәҙе]] Нәсибаш улусына (хәҙерге [[Салауат районы]] [[Мөрсәлим ауыл Советы (Салауат районы)|Мөрсәлим ауыл биләмәһе]]) ҡараған [[Илсекәй]] ауылында Ғафаров Ғәбделнафиҡтың күп балалы крәҫтиән ғаиләһендә тыуған. Илсекәй ауылы башланғыс мәктәбен тамамлаған. Күрше Ҡалмаҡол ауылы ҡыҙы Мәғрифәгә өйләнә. Һуғыш алдынан тәүге улы Нәбит (1939) тыуа. Хәрби хеҙмәткә алыныр алдынан «Башташ» колхозы рәйесе була. Һуғыш инвалиды булыуына ҡарамаҫтан, Илсекәйгә әйләнеп ҡайтҡас, Ғәбдрәшит Ғәбделнафиҡ улы, Төхвәтуллин Сәмиғулланан ҡабул итеп, 1943 йылдың 5 авгусынан 1945 йылдың 22 апреленә тиклем, «Башташ» колхозының рәйесе була. == Хәрби хеҙмәте == 1942 йылдың 6 февралендә Эшсе-Крәҫтәин Ҡыҙыл Армияһы сафтарына саҡырыла. Башта пулемётсы була. 1942 йылдың 1 сентябренән {{comment|улъя йәғни ғәнимәт|трофей}} командаһында. 1942 йылдың 9 декабрендә дивизион комиссияһы тарафынан сәләмәтлек торошо {{comment|яңынан ҡаралған|переосвидетельствовать}} һәм {{comment|стройҙан тыш|нестроевой}} хеҙмәткә генә яраҡлы тип табыла. 1943 йылдың 2 февралендә, беләге үтәнә-үтә яраланыуы арҡаһында, {{comment|беләк|лучевая}} һәм {{comment|ашыҡ|берцовая}} һөйәктәре һына, шул сәбәпле, уң ҡул {{comment|суғы|кисть}}ның һәм бармаҡтарының хәрәкәтләнеүе бик сикле була. Тәрән тылға, Украина һаулыҡ һаҡлау министрлығына ҡараған Төмән ҡалаһының 3352-се эвакогоспиталенә оҙатыла. Был госпиталдә Ғәбдрәшит 1943 йылдың 25 майынан 15 июленә саҡлы дауалана. Раҫлаусы документ - дауалау учреждениеһы начальнигы ҡултамға ҡуйған 1-1207-се һанлы справка. == Ғаиләһе == Ғафаров Ғәбдрәшит Ғәбделнафиҡ улы Табын тармағы булған Түбәләҫ ырыуы Илсекәй ауылының Тәүеш тигән нәҫеленә ҡарай. Бер туған ағаһы Әбдрафиҡтың улы Ғафаров Халиҡ та, 19 йәшендә һыңар аяғын ҡалдырып, инвалид булып ҡайта. Туғаны Ғафаров Абдулла Әмерғәзе улы Тыуған ил өсөн башын һала. Ҡатыны Мәғрифә Асия (1947) һәм Камил (1953) исемле балалар бүләк итә. Икенсе ҡатыны Сафура Хәйрилсамованан Нәсибулла (1949-1989) менән Камила (1952-2004) исемле балалары тыуа. == Һуғыш инвалиды == СССР Һаулыҡ һаҡлау халыҡ комиссариатының 336-сы Сирҙәр теҙмәһенә ярашлы, табип комиссияһы тарафынан 43-сө статья нигеҙендә Ғәбдрәшитте строевой хеҙмәткә яраҡһыҙ 1-се төркөм инвалиды тип таный. Шундай таныҡлыҡ справка менән Ғафаров Ғәбдрәшит Салауат районы хәрби комиссариатына ҡайтарыла. == Әҙәбиәт == * А.Ф. Фассахов, М.Ф. Абдуллина. Воины-односельчане. 2015 г. "Дизайн", 12 с. == Сығанаҡтар == * Информатор - Ғафаров Ғәбдрәшиттең ҡыҙы Закирйәнова Асия Ғәбдрәшит ҡыҙы (1947 йылғы), Салауат районы Башҡорт Илсекәйе ауылында йәшәй. Яҙып алды: Абдуллина Миңһылыу Фәйзрахман ҡыҙы (2008 й.) == Һылтанмалар == * * [https://smolbattle.ru/threads/Приказ-Народного-Комиссара-Обороны-№-336-24-октября-1942г.63117/ Приказ Народного комиссара обороны № 336 от24.10. 1942 г.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200223123559/https://smolbattle.ru/threads/%D0%9F%D1%80%D0%B8%D0%BA%D0%B0%D0%B7-%D0%9D%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D0%BE-%D0%9A%D0%BE%D0%BC%D0%B8%D1%81%D1%81%D0%B0%D1%80%D0%B0-%D0%9E%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%BD%D1%8B-%E2%84%96-336-24-%D0%BE%D0%BA%D1%82%D1%8F%D0%B1%D1%80%D1%8F-1942%D0%B3.63117/ |date=2020-02-23 }} * [https://istorya.pro/kak-nayti-arhivnyy-dokument-t.html Как найти Расписание болезней НКО СССР № 336 от 1942 г.] == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} [[Категория:Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусылар]] [[Категория:Бөйөк Ватан һуғышында һәләк булғандар]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:1907 йылда тыуғандар]] [[Категория:1970 йылда вафат булғандар]] bnxqpjnemn0cyjml72ya1s6ip54cdho 1279910 1279909 2024-12-04T08:23:08Z Akkashka 14326 /* Хәрби хеҙмәте */ 1279910 wikitext text/x-wiki '''Ғафаров Ғәбдрәшит Ғәбделнафиҡ улы''' - [[1907]] - [[1970]], [[Бөйөк Ватан һуғышы]] ҡатнашыусыһы, пулемётсы, һуғыш инвалиды; колхозсы. == Биографияһы == Ғәбдрәшит Ғәбделнафиҡ улы Ғафаров 1907 йылда [[Өфө губернаһы]] [[Златоуст өйәҙе]] Нәсибаш улусына (хәҙерге [[Салауат районы]] [[Мөрсәлим ауыл Советы (Салауат районы)|Мөрсәлим ауыл биләмәһе]]) ҡараған [[Илсекәй]] ауылында Ғафаров Ғәбделнафиҡтың күп балалы крәҫтиән ғаиләһендә тыуған. Илсекәй ауылы башланғыс мәктәбен тамамлаған. Күрше Ҡалмаҡол ауылы ҡыҙы Мәғрифәгә өйләнә. Һуғыш алдынан тәүге улы Нәбит (1939) тыуа. Хәрби хеҙмәткә алыныр алдынан «Башташ» колхозы рәйесе була. Һуғыш инвалиды булыуына ҡарамаҫтан, Илсекәйгә әйләнеп ҡайтҡас, Ғәбдрәшит Ғәбделнафиҡ улы, Төхвәтуллин Сәмиғулланан ҡабул итеп, 1943 йылдың 5 авгусынан 1945 йылдың 22 апреленә тиклем, «Башташ» колхозының рәйесе була. == Хәрби хеҙмәте == 1942 йылдың 6 февралендә Эшсе-Крәҫтәин Ҡыҙыл Армияһы сафтарына саҡырыла. Башта пулемётсы була. 1942 йылдың 1 сентябренән {{comment|улъя йәғни ғәнимәт|трофей}} командаһында. 1942 йылдың 9 декабрендә дивизион комиссияһы тарафынан сәләмәтлек торошо {{comment|яңынан ҡаралған|переосвидетельствовать}} һәм {{comment|стройҙан тыш|нестроевой}} хеҙмәткә генә яраҡлы тип табыла. 1943 йылдың 2 февралендә, беләге үтәнән-үтә яраланыуы арҡаһында, {{comment|беләк|лучевая}} һәм {{comment|ашыҡ|берцовая}} һөйәктәре һына, шул сәбәпле, уң ҡул {{comment|суғы|кисть}}ның һәм бармаҡтарының хәрәкәтләнеүе бик сикле була. Тәрән тылға, Украина һаулыҡ һаҡлау министрлығына ҡараған Төмән ҡалаһының 3352-се эвакогоспиталенә оҙатыла. Был госпиталдә Ғәбдрәшит 1943 йылдың 25 майынан 15 июленә саҡлы дауалана. Раҫлаусы документ - дауалау учреждениеһы начальнигы ҡултамға ҡуйған 1-1207-се һанлы справка. == Ғаиләһе == Ғафаров Ғәбдрәшит Ғәбделнафиҡ улы Табын тармағы булған Түбәләҫ ырыуы Илсекәй ауылының Тәүеш тигән нәҫеленә ҡарай. Бер туған ағаһы Әбдрафиҡтың улы Ғафаров Халиҡ та, 19 йәшендә һыңар аяғын ҡалдырып, инвалид булып ҡайта. Туғаны Ғафаров Абдулла Әмерғәзе улы Тыуған ил өсөн башын һала. Ҡатыны Мәғрифә Асия (1947) һәм Камил (1953) исемле балалар бүләк итә. Икенсе ҡатыны Сафура Хәйрилсамованан Нәсибулла (1949-1989) менән Камила (1952-2004) исемле балалары тыуа. == Һуғыш инвалиды == СССР Һаулыҡ һаҡлау халыҡ комиссариатының 336-сы Сирҙәр теҙмәһенә ярашлы, табип комиссияһы тарафынан 43-сө статья нигеҙендә Ғәбдрәшитте строевой хеҙмәткә яраҡһыҙ 1-се төркөм инвалиды тип таный. Шундай таныҡлыҡ справка менән Ғафаров Ғәбдрәшит Салауат районы хәрби комиссариатына ҡайтарыла. == Әҙәбиәт == * А.Ф. Фассахов, М.Ф. Абдуллина. Воины-односельчане. 2015 г. "Дизайн", 12 с. == Сығанаҡтар == * Информатор - Ғафаров Ғәбдрәшиттең ҡыҙы Закирйәнова Асия Ғәбдрәшит ҡыҙы (1947 йылғы), Салауат районы Башҡорт Илсекәйе ауылында йәшәй. Яҙып алды: Абдуллина Миңһылыу Фәйзрахман ҡыҙы (2008 й.) == Һылтанмалар == * * [https://smolbattle.ru/threads/Приказ-Народного-Комиссара-Обороны-№-336-24-октября-1942г.63117/ Приказ Народного комиссара обороны № 336 от24.10. 1942 г.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200223123559/https://smolbattle.ru/threads/%D0%9F%D1%80%D0%B8%D0%BA%D0%B0%D0%B7-%D0%9D%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D0%BE-%D0%9A%D0%BE%D0%BC%D0%B8%D1%81%D1%81%D0%B0%D1%80%D0%B0-%D0%9E%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%BD%D1%8B-%E2%84%96-336-24-%D0%BE%D0%BA%D1%82%D1%8F%D0%B1%D1%80%D1%8F-1942%D0%B3.63117/ |date=2020-02-23 }} * [https://istorya.pro/kak-nayti-arhivnyy-dokument-t.html Как найти Расписание болезней НКО СССР № 336 от 1942 г.] == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} [[Категория:Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусылар]] [[Категория:Бөйөк Ватан һуғышында һәләк булғандар]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:1907 йылда тыуғандар]] [[Категория:1970 йылда вафат булғандар]] ilild0ifrbshqov6dog1eb1637likyf Ғафаров Халиҡ Әбдрафиҡ улы 0 162650 1279908 1266783 2024-12-04T07:52:16Z Akkashka 14326 /* Наградалары */ 1279908 wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Халиҡ Әбдрафиҡ улы Ғафаров''' (22.06.[[1926]]—[[2004]]) — Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашҡан. I һәм II дәрәжә Ватан һуғышы ордендары кавалеры, I төркөм һуғыш инвалиды<ref> [https://pamyat-naroda.ru/heroes/podvig-nagrada_kartoteka1513681445/?backurl=%2Fheroes%2F%3Fadv_search%3Dy%26last_name%3D%D0%93%D0%B0%D1%84%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B2%26first_name%3D%D0%A5%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%BA%26middle_name%3D%D0%90%D0%B1%D0%B4%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87%20%26date_birth_from%3D21.06.1926%26static_hash%3D4de2ac63514dfe91390a0a18b86aec11v4%26group%3Dall%26types%3Dpamyat_commander%3Anagrady_nagrad_doc%3Anagrady_uchet_kartoteka%3Anagrady_ubilein_kartoteka%3Apdv_kart_in%3Apdv_kart_in_inostranec%3Apamyat_voenkomat%3Apotery_vpp%3Apamyat_zsp_parts%3Akld_ran%3Akld_bolezn%3Akld_polit%3Akld_upk%3Akld_vmf%3Apotery_doneseniya_o_poteryah%3Apotery_gospitali%3Apotery_utochenie_poter%3Apotery_spiski_zahoroneniy%3Apotery_voennoplen%3Apotery_iskluchenie_iz_spiskov%3Apotery_kartoteki%3Asame_doroga%26page%3D1%26grouppersons%3D1&search_view_id=podvigchelovek_kartoteka1513681444 ]</ref>, күп балалы атай. == Биографияһы == Ғафаров Халиҡ Әбдрафиҡ улы [[1926 йыл]]дың 21 июнендә Автономлы Башҡорт ССР-ы, Мәсәғүт кантоны, Ҡалмаҡҡол улусы (хәҙер — Салауат районы), Илсекәй ауылында кәрҫтиән ғаиләһендә тыуған. Башланғыс белемде тыуған ауылында алған, Тирмән ете йыллыҡ мәктәбендә уҡып башлаһа ла, тамамлап ҡуя алмай. Бөйөк Ватан һуғышы башланғанда уға яңы 15 йәш кенә тулған була. [[1943 йыл]]дың 22 ноябрендә Салауат районы хәрби комиссариаты уны Ҡыҙыл Армия сафына саҡыра. Күнекмәләрҙе Тәүеш нәҫеле туғаны Ғафаров Хатмулла Абдулла улы менән бергә Өфө полк мәктәбендә алалар. Икеһе ике фронтҡа оҙатыла: [[1944 йыл]]дың апреленән ҡыҙылармеец Хатмулла Ғафаров II Белоруссия фронтының 3-сө бригадаһы 32-се уҡсылар полкы составына, Халиҡ Ғафаров II Балтиҡ буйы фронтының I удар армияһы 44-се уҡсылар дивизияһы 305-се уҡсылар полкы сафына<ref>''Фассахов А. Ф., Абдуллина М. Ф.'' Воины-односельчане (к 70-летию Победы), «Дизайн», 2015, 28 с.</ref>. [[1944 йыл]]дың апрель айынан башлап 44-се Чудов Ҡыҙыл Байраҡлы дивизия яугиры Халиҡ Ғафаров фронттың алғы һыҙығында батырҙарса алыша<ref> [https://pamyat-naroda.ru/heroes/podvig-nagrada_kartoteka1513681445/?backurl=%2Fheroes%2F%3Fadv_search%3Dy%26last_name%3D%D0%93%D0%B0%D1%84%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B2%26first_name%3D%D0%A5%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%BA%26middle_name%3D%D0%90%D0%B1%D0%B4%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87%20%26date_birth_from%3D21.06.1926%26static_hash%3D4de2ac63514dfe91390a0a18b86aec11v4%26group%3Dall%26types%3Dpamyat_commander%3Anagrady_nagrad_doc%3Anagrady_uchet_kartoteka%3Anagrady_ubilein_kartoteka%3Apdv_kart_in%3Apdv_kart_in_inostranec%3Apamyat_voenkomat%3Apotery_vpp%3Apamyat_zsp_parts%3Akld_ran%3Akld_bolezn%3Akld_polit%3Akld_upk%3Akld_vmf%3Apotery_doneseniya_o_poteryah%3Apotery_gospitali%3Apotery_utochenie_poter%3Apotery_spiski_zahoroneniy%3Apotery_voennoplen%3Apotery_iskluchenie_iz_spiskov%3Apotery_kartoteki%3Asame_doroga%26page%3D1%26grouppersons%3D1&search_view_id=podvigchelovek_kartoteka1513681444 ]</ref>. '''Тарихи белешмә''' 1944 йылдың 22 июнендә, Островтың төньяҡ-көнбайышында торғанда, ике штурм отряды дошмандың 32-се пехота дивизияһы участкаһында Стомино — Боровицы районында һуғыша-һуғыша разведка үткәрә. 1944 йылдың 17 июленән башлап Псков-Остров һөжүм операцияһы барышында, оборонаны йырып үтеп, дивизия 1944 йылдың 21 июлендә Остров ҡалаһына һөжүм итә һәм дәһшәтле урам һуғыштары менән ҡалаға инә. Дивизия дөйөм йүнәлештә Лаураға һөжүмен дауам итә. 1944 йылдың 30 июленә дивизия Веретье районына етә, һәм көн аҙағына Угарево һәм Олухово-Невское ауылдары янында Псков — Рига шоссе юлын киҫә, дошмандың 23-сө һәм 30-сы пехота дивизияларының арьергардтарына һөжүм итә, ләкин атака һәм, хатта бөтә фронттың һөжүме, «Мариенбург» оборона һыҙығы алдында көслө ут аҫтына эләгеп, туҡтап ҡалырға мәжбүр була. Тарту һөжүм операцияһы барышында дивизия Лаура янындағы участканан Валга йүнәлешендә һөжүм башлай, ҡыҙыу рәүештә алға бара, августың икенсе декадаһы аҙағында фашистарҙың Анстл янындағы контратакаларын кире ҡаға һәм Валгаға яҡыная. [[1944 йыл]]дың сентябренән башлап, Валга эргәһендәге оборонаны йырып сығып, 305-се уҡсылар полкы 1-се удар армия составында Рига һөжүм операцияһында ҡатнаша. [[1944 йыл]]дың 19 сентябрендә Валга ҡалаһын азат итә, артабан Валмиера аша һөжүм итеп, 1944 йылдың сентябрь аҙағына Цесистан көнбайыштараҡ урынлашҡан нығытылған «Сигулда» сигенә килеп сыға. [[1944 йыл]]дың 13-15 октябрендә 123-сө уҡсылар корпусының бер өлөш ғәскәри көстәре менән Рига ҡалаһын азат итеүҙә ҡатнаша, шунан Тукумс янына яҡынлаша, һәм шул ваҡыттан алып, 1945 йылдың майында гитлерсыларҙың Курлянд группировкаһы ҡорал һалғанға тиклем, Тукумс янындағы оборона һыҙығын штурмлай. [[1944 йыл]]дың ноябренән 112-се уҡсылар корпусы составында, 31 декабрҙән — II Балтиҡ буйы фронтының I удар армияһы 119-сы уҡсылар корпусы составында Тукумс йүнәлешендә Джукстэ районында Курлянд группировкаһы менән йән аямай алыша. Бына ошо ҡаты алыштарҙың береһендә, 1945 йылдың 5 ғинуарынан 6 ғинуарына ҡаршы төндә, 19-сы йәше менән барған кесе сержант Халиҡ Ғафаровтың ике аяғы ла аяныс йәрәхәтләнә. Рига һәм Киров ҡалаларыныда, барлығы 13 ай, госпиталдәрҙә дауалана егет, хәле үлем менән йәшәү араһында була. Уның күңелендә өмөт һәм күтәрә алмаҫлыҡ хәсрәт көрәшә. Һул аяғы аҡрынлап яҙыла, ә уң аяғын ампутациялайҙар. Күрһәткән батырлығы өсөн I дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены]]н госпиталдә командиры тапшыра<ref> [https://pamyat-naroda.ru/heroes/podvig-nagrada_kartoteka1513681445/?backurl=%2Fheroes%2F%3Fadv_search%3Dy%26last_name%3D%D0%93%D0%B0%D1%84%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B2%26first_name%3D%D0%A5%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%BA%26middle_name%3D%D0%90%D0%B1%D0%B4%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87%20%26date_birth_from%3D21.06.1926%26static_hash%3D4de2ac63514dfe91390a0a18b86aec11v4%26group%3Dall%26types%3Dpamyat_commander%3Anagrady_nagrad_doc%3Anagrady_uchet_kartoteka%3Anagrady_ubilein_kartoteka%3Apdv_kart_in%3Apdv_kart_in_inostranec%3Apamyat_voenkomat%3Apotery_vpp%3Apamyat_zsp_parts%3Akld_ran%3Akld_bolezn%3Akld_polit%3Akld_upk%3Akld_vmf%3Apotery_doneseniya_o_poteryah%3Apotery_gospitali%3Apotery_utochenie_poter%3Apotery_spiski_zahoroneniy%3Apotery_voennoplen%3Apotery_iskluchenie_iz_spiskov%3Apotery_kartoteki%3Asame_doroga%26page%3D1%26grouppersons%3D1&search_view_id=podvigchelovek_kartoteka1513681444 ]</ref>. '''Тарихи белешмә''' [[1945 йыл]]дың апреленән 44-се уҡсылар дивизияһы Ленинград фронты Курлянд ғәскәрҙәре төркөмө 1-се удар армияһы 112-се уҡсылар корпусы 67-се армия составында һуғышты тамамлай. 44-се Чудов Ҡыҙыл Байраҡлы уҡсылар дивизияһы 1946 йылда таратыла. 1946 йылдың 22 ғинуарында шәфҡәт туташы Халиҡ Ғафаровты тыуған йортона тиклем оҙатып килә. Оло ихтыяр көсөн йыйып, артабан йәшәргә ҡарар итә егет. Һыңар аяҡлы булһа ла, Халиҡ Әбдрәфиҡ улы етеш донъя көттө. Ул яҡшы балта оҫтаһы ине. Йорт-ҡураһы һәр саҡ төҙөк булды, төрлө емеш-еләге, йәшелсәһе, бигерәк тә кәбеҫтә менән картуфы ишелеп уңды. Үҙе оҫта умартасы ине, өҫтәлдәренән бал өҙөлмәне. Шуның өҫтәүенә, Халиҡ Ғафаров солоҡсо, мәргән һунарсы, шәп балыҡсы ла булды. == Ғаиләһе == Ғафаров Халиҡ Әбдрафиҡ улы — 14 бала атаһы. Өлкән ҡатыны Гөлзифанан — 10 бала: Әҡлимә, Фәйрүзә, Әбдрәхим, Сәлих, Гөлнур, Ибәтулла, Гөлсинә, Вәсил, Фәүзиә, Хәлил. Кесе ҡатыны Әҙибәнән — 4 бала: Нәбиһә, Тәнзилә, Әсләм, Рәмилә. Ул бер ваҡытта ла тормошона зарланманы. Хәтере һәйбәт, телмәре бай булды. Тура һүҙле, намыҫлы, йор һүҙле ир-егет ине. Хәҙерге көндә Халиҡ Ғафаровтың алты балаһы Илсекәйҙә үҙ йортонда донъя көтә. Һәр бер балаһы тулы урта белем алды, төрлө өлкәлә тырышып эшләнеләр һәм эшләйҙәр. Ике тиҫтәнән артыҡ ейән-ейәнсәрҙәре, бик күп бүлә-бүләсәрҙәре илебеҙҙең төрлө мөйөштәренә таралған. Ғафаров Халиҡ Әбдрәфиҡ улы 2003 йылдың 14 июнендә вафат булды. Илсекәй ауылы зыяратына ерләнгән. Ейәнсәре Алина Йәһүҙина: "Олатайыбыҙ — беҙҙең ғаилә геройы. Ниндәйҙер яуаплы эшкә тотонғанда, тормош боролоштарында беҙ һәр беребеҙ эске күңел менән «Атайым, олатайым нисек эшләр ине был осраҡта, нимә тиер ине» тип, уның яҡты рухына мөрәжәғәт итәбеҙ. == Наградалары == * II дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены]] (1945) * «1941-1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышында Германияны еңгән өсөн» миҙалы * I дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены]] (1985) == Хәтер == Ғафаров Халиҡ Әбдрафиҡ улының исеме [[Башҡортостан]]да нәшер ителгән баҫмаларҙа<ref>[https://search.rsl.ru/ru/record/01000853663 РГБ: Они вернулись с победой. Салаватский район, т. 9, 2004 ISBN 5-295-03394-5]</ref> һәм БР-ҙың [[Салауат районы]] [[Башҡорт Илсекәйе]] ауылында [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусылар хөрмәтенә ҡуйылған һәйкәлдәге исемлеккә индерелгән. == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Проект:Двуязычность/ Гафаров Халик Абдрафикович]] == Сығанаҡтар == * ''Фассахов А. Ф., Абдуллина М. Ф.'' Воины-односельчане (к 70-летию Победы), «Дизайн», 2015 * ''Йәһүҙина Алина''. Яугир олатайым. «Йүрүҙән» гәзите, № 38- 39, 7 май, 2005 == Һылтанмалар == * [https://pamyat-naroda.ru/heroes/podvig-nagrada_kartoteka1513681445/?backurl=%2Fheroes%2F%3Fadv_search%3Dy%26last_name%3D%D0%93%D0%B0%D1%84%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B2%26first_name%3D%D0%A5%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%BA%26middle_name%3D%D0%90%D0%B1%D0%B4%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87%20%26date_birth_from%3D21.06.1926%26static_hash%3D4de2ac63514dfe91390a0a18b86aec11v4%26group%3Dall%26types%3Dpamyat_commander%3Anagrady_nagrad_doc%3Anagrady_uchet_kartoteka%3Anagrady_ubilein_kartoteka%3Apdv_kart_in%3Apdv_kart_in_inostranec%3Apamyat_voenkomat%3Apotery_vpp%3Apamyat_zsp_parts%3Akld_ran%3Akld_bolezn%3Akld_polit%3Akld_upk%3Akld_vmf%3Apotery_doneseniya_o_poteryah%3Apotery_gospitali%3Apotery_utochenie_poter%3Apotery_spiski_zahoroneniy%3Apotery_voennoplen%3Apotery_iskluchenie_iz_spiskov%3Apotery_kartoteki%3Asame_doroga%26page%3D1%26grouppersons%3D1&search_view_id=podvigchelovek_kartoteka1513681444 Память народа. Гафаров Халик Абдрафикович] * [https://pamyat-naroda.su/awards/36647287 Награда за подвиг от 5- 6 января 1945 года орденом Отечественной войны II степени] * [https://pamyat-naroda.su/awards/anniversaries/1512461135 Награждение юбилейным орденом Отечественной войны I степени] * [https://www.nashapobeda.lv/2089.html Гафаров Х. А.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200804044127/https://www.nashapobeda.lv/2089.html |date=2020-08-04 }} * [https://ru.wikipedia.org/wiki/44-%D1%8F_%D1%81%D1%82%D1%80%D0%B5%D0%BB%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%8F_%D0%B4%D0%B8%D0%B2%D0%B8%D0%B7%D0%B8%D1%8F 44-я стрелковая дивизия.] * [https://ok.ru/group/57688550604842 Гафаров Хатмулла Абдуллович] == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} {{Тышҡы һылтанмалар}} [[Категория:Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусылар]] t282ghzgpdah0hnmwx3pxcmtygy4y20 Зыкина Людмила Георгиевна 0 162927 1279917 1273001 2024-12-04T10:11:07Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 1279917 wikitext text/x-wiki '''Людмила Георгий ҡыҙы Зыкина''' — ([[1929 йыл|1929]] йылдың 10 июне, [[Мәскәү]] — [[2009 йыл]]дың 1 июле, Мәскәү) — [[Совет Социалистик Республикалар Союзы|совет]] һәм [[Урыҫтар|урыҫ]] йырсыһы. [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1987), СССР халыҡ артисы (1973). Ленин премияһына (1970) һәм РСФСРның М. И. Глинка исемендәге премияһына (1983), ике [[Ленин ордены]]на (1979, 1987) эйә. «Рәсәй» Дәүләт академик урыҫ халыҡ ансамбленең художество етәксеһе һәм солисы (1977—2009). == Биографияһы == [[Файл:Ким_Ир_Сен._Последнее_фото._1994.jpg|справа|мини|300x300пкс|<center>Людмила Зыкина <br />Корея Халык-Демогратик Республикаһында гастролдәрҙә. [[Пхеньян]], 1994 йыл</center>]] Людмила Зыкина 1929 йылдың 10 июнендә Мәскәүҙә эшселәр ғаиләһендә тыуған. Бала саҡтан сәхнәләрҙә үҙешмәкәр сығыштар яһай, гитарала һәм баянда уйнай. 1942 йылға тиклем Эшсе йәштәр мәктәбендә уҡый. [[Бөйөк Ватан һуғышы]] йылдарында С. Орджоникидзе исемендәге Мәскәү станоктар эшләү заводында токарь булып эшләй. Һуғыштан һуң А. В. Вишневский исемендәге хәрби-клиник госпиталдә санитарка, артабан — Кащенко исемендәге 1-се Мәскәү психиатрия больницаһында тегенсе булып эшләй. Лётчик булырға хыяллана. 1947 йылда йәш башҡарыусыларҙың Бөтә Рәсәй конкурсында уңышлы ҡатнашып, ижад юлын башлай. М. Е. Пятницкий исемендәге Дәүләт академик халыҡ хорына эшкә алына. Конкурста бер урынға 1500 кеше булып китә, комиссия өс егетте һәм бер ҡыҙҙы — Людмиланы һайлай<ref>[http://moscvichka.ru/News/?p=2617 Газета «Москвичка»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120111104456/http://moscvichka.ru/News/?p=2617 |date=2012-01-11 }}</ref>. 1949 йылда, әсәһенең үлеменән һуң, ҡыҙҙың тауышы юғала, хорҙан китергә мәжбүр була, Беренсе өлгөлө типографияла хеҙмәт итә<ref name="течёт">{{Китап|автор=Л. Зыкина|заглавие=Течет моя Волга..|место=М.|издательство=АО «Издательство „Новости“»|год=1998|страниц=416|тираж=10000|isbn=5-7020-1098-1}}</ref>, ләкин ике йылдан Бөтә Союз радиоһының урыҫ йыры хоры артисы булып эшләй. 1960 йылдан — Москонцерт солисы. 1969 йылда М. Ипполитов-Иванов исемендәге Мәскәү музыкаль училищеһын (хәҙер М. М. Ипполитов-Иванов исемендәге Дәүләт музыка-педагогика училищеһы) (Е. К. Гедеванова классы), ә 1977 йылда — Гнесиндар исемендәге Дәүләт музыка-педагогика институтын (хәҙер Гнесиндар исемендәге Рәсәй музыка академияһы) тамамлай<ref>Зыкина Людмила Георгиевна // Кто есть кто в культуре</ref>. Н. Т. Мешконы ла үҙенең уҡытыусыһы тип һанай<ref>{{Cite web|url=http://sevhor.ru/istoriya/vydayushchiesya-lichnosti/10-nina-konstantinovna-meshko|title=Нина Константиновна Мешко|date=|publisher=Государственный академический Северный русский народный хор|accessdate=2017-05-01}}</ref>. 1977 йылда «Рәсәй» Дәүләт академик урыҫ халыҡ ансамблен ойоштора, һәм ғүмере буйы уның солисы һәм художество етәксеһе була. Рәсәйҙән башҡа, [[Совет Социалистик Республикалар Союзы|СССР-ҙың]] бөтә республикаларында һәм донъяның бик күп илдәрендә ҙур танылыу яулай. Мәскәү дәүләт мәҙәниәт институтында («Халыҡ хоры» кафедраһы һәм доценты профессоры), Гнесиндар исемендәге Рәсәй музыка академияһында уҡыта. Уның уҡыусыларының күпселеге халыҡ-ара һәм рәсәй конкурстары лауреаттары, атҡаҙанған артистар һәм педагогтар булып киттеләр. Л. Зыкинаны йыш ҡына үҙебеҙҙең илдә һәм сит илдәрҙә уҙғарылған төрлө кимәлдәге фестивалдәр һәм конкурстарға жюри ағзаһы итеп саҡырҙылар. Йырсының тауышы — тулы яңғырауыҡлы, йомшаҡ һәм тембрлы меццо-сопрано. Ғүмере буйына, башта хорда, һуңынан яңғыҙ башҡарыуҙа, халыҡ стилендә йырланы. Уға бөтә доъяла танылыуҙы рус халыҡ йырҙары ғына түгел, композиторҙар М. Фрадкин, Г. Пономаренко, А. Аверкин, В. Темнов һәм уға А. Гадалов шиғырҙарына «Глазки кари мне морали» һәм «Не спалось мне дочкой долгой» тәүге соло йырҙары яҙған Н. Поликарповтың ҙур булмаған эшсе ҡасабалары һәм ҡала яны ауылдары халыҡ йырҙарына стилләштерелгән совет йырҙары килтерҙе. Йырсыны бөтә СССР биләмәләрендә һәм унан ситтә һәр ерҙә танытыусы визит карточкаһына әйләнгән иң билдәле йыры Течёт река Волга була. Йырсы оҙаҡ йылдар дауамында шәкәр диабеты менән сирләй, 2007 йылда аяғының бот быуындарын алмаштырыу буйынса ауыр операция үткәрә. Диабет киҫкенләшеүе арҡаһында бауыр-бөйөр етешмәүсәнлек сире үҫешә.<ref>[http://fakty.ua/19621-lyudmila-zykina-stolko-let-prozhila-a-lyublyu-kak-v-pervyj-raz Людмила Зыкина: «Столько лет прожила, а люблю как в первый раз!»]</ref><ref>[http://russian7.ru/post/lyudmila-zykina-kogo-lyubila-legendarn/ Людмила Зыкина: кого любила легендарная певица? Русская семёрка]</ref>, вафатынан бер нисә көн алдараҡ инфаркт кисерә, 2009 йылдың 1 июлендә вафат була. === Шәхси тормошо === * 1950-се йылдарҙа Александр Аверкин менән йәшәй.<ref>{{Cite web|url=https://dni.ru/showbiz/2009/7/13/170401.html|title=Тайный супруг Людмилы Зыкиной|publisher=Дни ру|accessdate=2019-09-27}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.kp.ru/daily/24324.3/516009/|title=Тайны Людмилы Зыкиной|publisher=KP.RU - сайт «Комсомольской правды»|accessdate=2019-09-27}}</ref>. * Зыкинаның дүртенсе ире — Гридин Виктор Фёдорович (1943-1997), виртуоз баянсы, композитор, дирижёр, РСФСР-ҙың халыҡ артисы (1987), уның менән 17 йыл йәшәйҙәр<ref>[http://www.mir-internet.ru/index.php?option=com_content&task=view&id=43804&Itemid=76 Людмила Зыкина и Виктор Гридин]</ref><ref>[http://www.ctv.by/news/~group__m11=342~page__n16=1~news__n16=23060 Людмила Зыкина: Если любви нет, никакое приданое не спасёт] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200922155051/http://www.ctv.by/news/~group__m11=342~page__n16=1~news__n16=23060 |date=2020-09-22 }}</ref>. [[Файл:День_Рождения_Людмилы_Зыкиной.jpg|справа|мини|300x300пкс|<center> Йырсының 80 йәшен билдәләү</center>]] === Өҫтәмә факттар === [[Файл:Stamp_of_Russia_2011_No_1508_Lyudmila_Zykina.jpg|справа|мини|300x300пкс|<center>Рәсәй почта маркаһы, 2011 йыл, Калып:ЦФА/Михель.</center>]] * С И. Сталин менән М. Пятницкий исемендәге хорҙа йырлағанда таныша. Бер ваҡыт Кремлдә концерт ҡуйғандан һуң Юғары баш командующий яратҡан ансамбле менән фотоға төшөргә була һәм осраҡлы ғына йәш солист Л. Зыкина эргәһенә баҫа. Яҡын дуҫлашмаһа ла, Л. Брежнев һәм Н. Хрущёв.менән яҡшы мөнәсәбәттә була. * Л. Зыкина Е. Фурцева менән бергә мунсаға йөрөргә яратҡан. Министрҙың вафаты алдынан улар мунса сабына. Л. Зыкина Горький, ҡалаһына барырға әҙерләнер өсөн өйөнә ҡайтып китә, ә Е. Фурцева Кесе театраҙың юбилейы уңайынан ойошторолған банкетҡа китә. Төндә министр позвонила Л. Зыкинаға шылтырата һәм юлда һаҡ булырға кәңәш итә, һәм тауышы һағышлы ишетелә. Икенсе көнгә йырсы иртүк машинала Горькийға китә, ә көндөҙ уға әхирәтенең үлеме тураһында хәбәр итәләр. Л. Зыкина кисектермәйсә Мәскәүгә әйләнеп ҡайта<ref name="течёт"/>. * 1991 йылда йырсы бер төркөм сәйәсмәндәр һәм мәҙәниәт эшмәкәрҙәре менән бер рәттән «Слово к народу» — «Советская Россия» гәзитендәбаҫылған М. Горбачёв һәм Б. Ельцинадың курсын тәнҡитләү мөрәжәғәтенә ҡул ҡуя. * 2001 йылдан директоры М. Кизин булған Людмила Зыкина төбәк йәмәғәт хәйриә Фонды бар. * 2006 йылда «Автограф века» серияһының икенсе китабын баҫырға әҙерләүҙә ҡатнаша. Ярты йыл эсендә йырсы киләсәк быуындарға репринт тергеҙелгән мөрәжәғәттең 250 битенә ҡул ҡуя. * Л. Зыкина донъяның 92 илендә гастролдәрҙә була. * Йырсы һәр ваҡыт «Пежо»ла йөрөргә теләһә лә, ғүмеренең күп өлөшөн «Волга»ла йөрөгәнлеген әйтә. Уның «Мерседес» машинаһы ла була. * Ғүмеренең һуңғы йылдарында «Россия» ансамбле солисы, йырсы-баритон, Рәсәйҙең халыҡ артисы М. Кизин Л. Зыкинаның яҡын дуҫы һәм уҡыусыһы була. * 2011 йылда Л. Зыкинаға арналған Рәсәй почта маркаһы сығарылды. * 2012 йылдың 3 мартында йырсының вариҫы, туғанының улы Сергей Зыкин «Гелос» аукцион йортонда йырсының ювелирные биҙәүестәрен һатыуға сығара. Ҡуйылған 25 биҙәүестең иң кәм хаҡы 11 миллион һум, ә сауҙаның йомғаҡлау суммаһы 31 миллион һумдан арта. Хәбәр ителеүенсә, биҙәүестәрҙе һатҡан бөтә аҡса йырсының иҫтәлеген мәңгеләштереүгә тотолорға тейеш була. Әммә туғандарының ялыуы буйынса сауҙа һөҙөмтәләре юҡҡа сығарыла һәм хазиналар һуңыраҡ юҡҡа сыҡҡан С. Зыкинға кире әйләнеп ҡайта. * Рәсәй Гохранының Алмаз фондында һаҡланған ауырлығы 51 каратҡа тиң бер алмазды 1999 йылда Людмила Зыкина хөрмәтенә атайҙар . == Дискографияһы == Л. Зыкина йырҙары яҙылған пластинкаларҙың дөйөм тиражы 6 000 000 экземплярҙан күберәк<ref>[http://www.lenta.ru/news/2009/07/02/cause/ Названа официальная причина смерти Людмилы Зыкиной] // [[Lenta.ru]], 2 июля 2009</ref> === CD === * Течёт река Волга, Союз (лейбл), выпущено 1996 году к 50-летию творчества. * А любовь все жива, Мелодия фирмаһы, 1996 йыл. * Любовь моя, моя Россия (Людмила Зыкина, Виктор Гридин, Владимир Красноборцев, «Россия» ансамбле), Great Hall (лейбл), 2000 г. * Grand Collection. Людмила Зыкина, Квадро-Диск, 2003 г. * Я люблю Вас... Людмила Зыкина. Антология вокального искусства. Коллекция 20 на дисках. Региональный благотворительный общественный фонд «Фонд Людмила Зыкин», 2004 г. * Великие исполнители России XX века. Людмила Зыкина, диск 1, 2, Moroz Records, 2004 г. * Людмила Зыкина. Любимые песни, Парк-Рекорд, 2004 г. * Отчаливай Русь (Людмила Зыкина, Михаил Кизин, ГАРНА «Россия»), Парк-Рекорд, 2004 г. * Людмила Зыкина. 60 лет Победы, Парк-Рекорд, 2005 г. * О, Бог мой... (Людмила Зыкина, ГАРНА «Россия», Михаил Кизин), Парк-Рекорд, 2005 г. * 100 русских народных песен (Людмила Зыкина, ГАРНА «Россия»), часть 1, 2, Мистерия Звука, 2005 г. * Серия «MP3 Коллекция. Антология вокального искусства». Людмила Зыкина, CD 1, 2, 3, 4, Российское авторское общество (РАО), Первое Музыкальное Издательство, РМГ Рекорд, 2006 г. * Людмила Зыкина. Русские народные песни, часть 1, 2, ООО «Бомба Мьюзик», 2007 г. == Йыр репертуары == Йырсы репертуарында 2 меңдән артыҡ рус халыҡ йырҙары, заман композиторҙары әҫәрҙәре, рус романстары, шулай уҡ донъя халыҡтары йырҙары була. Юлиан, М. Алмонд, Н. Расторгуев, М. Кизин менән дуэттары яҙылған. 1968 йылда Р. Т. Щедриндың.«Поэтория»һында вокал партияһын башҡара. 1970 юбилей йылында Р. Щедриндың тағы бер әҫәрен — «Ленин в сердце народном» ораторияһын башҡарыуҙа ҡатнаша. Был әҫәр СССР Дәүләт премияһына лайыҡ була. Бынан тыш, йырсы төрлө йылдарҙа: «Тебе, женщина», «Вам, ветераны», «Вечер русской песни и романсы», «Русские народные песни», «Героям космоса посвящается», «Лишь ты могла, моя Россия» һ. б. тематик концерт программалары булдырҙы. == Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре == * Бурят АССР-ының атҡаҙанған артисы (1963)<ref>[http://esenin.ru/pesni-na-stichi-s-esenina-i-o-nem/zikina-liudmila.html ЗЫКИНА Людмила | С. А. Есенин ::: Жизнь моя, иль ты приснилась мне].</ref> * РСФСР-ҙың атҡаҙанған артисы (14 октябрь, 1963)<ref>[https://naukaprava.ru/catalog/1/113/47/44037?view=1 Указ Президиума Верховного Совета РСФСР от 14 октября 1963 года «О присвоении почётного звания заслуженной артистки РСФСР Зыкиной Л. Г.»]</ref> * РСФСР-ҙың халыҡ артисы (22 август, 1968 й.)<ref>[https://naukaprava.ru/catalog/1/113/52/44518?view=1 Указ Президиума Верховного Совета РСФСР от 22 августа 1968 года «О присвоении почётного звания народной артистки РСФСР Зыкиной Л. Г.»]</ref> * СССР-ҙың халыҡ артисы (30 март, 1973 й.)<ref>[https://naukaprava.ru/catalog/1/127/157/6521?view=1 Указ Президиума Верховного Совета СССР от 30 марта 1973 года № 4085—VIII «О присвоении почетного звания народной артистки СССР Зыкиной Л. Г.»]</ref> * Әзербайжан ССР-ының халыҡ артисы (1973) * Удмурт АССР-ының халыҡ артисы (1974) * Үзбәк ССР-ының халыҡ артисы (1980) * Марий Эл Республикаһының халыҡ артисы (1997){{Sfn|Мочаев|2007}}{{Sfn|Энциклопедия Республики Марий Эл|2009}} * Ырымбур дәүләт университетының почётлы профессоры (1998) * Ленинград дәүләт өлкә университетының почётлы профессоры (1999) * Краснодар мәҙәниәт академияһының гуманитар фәндәр академигы (хәҙер Краснодар дәүләт мәҙәниәт институты) (2000) * Мәскәү дәүләт университеты почётлы профессоры (2002) * Атҡаҙанған орджоникидзевсы * Почётлы матрос. === Рәсәй Федерацияһы һәм СССР дәүләт наградалары === [[Файл:Л.Зыкина.jpeg|справа|мини|300x300пкс|''Рәсәй Президенты [[Ельцин Борис Николаевич|Борис Ельцин]] Людмила Зыкинаға III дәрәжә «Ватан алдында ҡаҙаныштары» орденын тапшырҙы. 27 март, 1997 йыл.'']] [[Файл:Людмила_Зыкина_и_Владимир_Путин.jpg|справа|мини|300x300пкс|''Рәсәй Президенты [[Путин Владимир Владимирович|Владимир Путин]] Людмила Зыкинаға Андрей Первозванный Изге апостолы орденын тапшырҙы. 15 июнь, 2004 йыл.'']] * Социалистик Хеҙмәт Геройы (4 сентябрь, 1987 й.)<ref>[https://naukaprava.ru/catalog/1/127/148/45580?view=1 Указ Президиума Верховного Совета СССР от 4 сентября 1987 года № 7660—XI «О присвоении звания Героя Социалистического Труда тов. Зыкиной Л. Г.»]</ref> * Андрей Первозванный Изге апостол ордены (12 июнь, 2004 й.)<ref>[http://www.kremlin.ru/acts/bank/21016 Указ Президента Российской Федерации от 12 июня 2004 года № 765 «О награждении орденом Святого апостола Андрея Первозванного Зыкиной Л. Г.»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111111053725/http://document.kremlin.ru/doc.asp?ID=022911 |date=2011-11-11 }}</ref> * I дәрәжә «Ватан алдында ҡаҙаныштары өсөн» ордены (10 июнь, 2009 й.)<ref>[http://www.kremlin.ru/acts/bank/29390 Указ Президента Российской Федерации от 10 июня 2009 года № 639 «О награждении орденом „За заслуги перед Отечеством“ I степени Зыкиной Л. Г.»]</ref> * II дәрәжә «Ватан алдында ҡаҙаныштары өсөн» ордены (10 июнь, 1999 й.)<ref>[http://www.kremlin.ru/acts/bank/13960 Указ Президента Российской Федерации от 10 июня 1999 года № 725 «О награждении орденом „За заслуги перед Отечеством“ II степени Зыкиной Л. Г.»]</ref> * III дәрәжә «Ватан алдында ҡаҙаныштары өсөн» ордены (25 март, 1997 й.)<ref>[http://www.kremlin.ru/acts/bank/10717 Указ Президента Российской Федерации от 25 марта 1997 года № 261 «О награждении орденом „За заслуги перед Отечеством“ III степени Зыкиной Л. Г.»]</ref> * Ике Ленин ордены (8 июнь, 1979 й.)<ref>[https://naukaprava.ru/catalog/1/127/140/5650?view=1 Указ Президиума Верховного Совета СССР от 8 июня 1979 года № 251—X «О награждении народной артистки СССР Зыкиной Л. Г. орденом Ленина»]</ref>, (4 сентябрь, 1987 й.) * «Почёт Билдәһе» ордены (27 октябрь, 1967 й.)<ref>{{Cite web|url=https://naukaprava.ru/catalog/1/127/108/48926}}</ref> * «1941—1945 йй. Бөйөк Ватан һуғышында маҡтаулы хеҙмәте өсөн» миҙалы (1945) * «Мәскәүҙе обороналаған өсөн» миҙалы<ref>[http://portal-kultura.ru/articles/data/46428-izdaleka-dolgo-moskva-lyudmily-zykinoy/ Издалека долго: Москва Людмилы Зыкиной]</ref> * юбилей миҙалдары, хөкүмәт маҡтау ҡағыҙҙары * Ленин премияһы (9 апрель, 1970 йыл) <ref>[http://www.consultant.ru/cons/cgi/online.cgi?req=doc&base=ESU&n=41087&dst=0&profile=0&mb=LAW&div=LAW&BASENODE=&SORTTYPE=0&rnd=228224.2464920189&ts=E214D1AAEDD0E2416AF1F4C6E81FD872&SEARCHPLUS=%E7%FB%EA%E8%ED%E0%20%EB%FE%E4%EC%E8%EB%E0%20%E3%E5%EE%F0%E3%E8%E5%E2%ED%E0&SRD=true#0 Постановление ЦК КПСС, Совмина СССР от 9 апреля 1970 года № 249 «О присуждении Ленинских премий в области литературы, искусства и архитектуры 1970 года»]</ref> * РСФСР-ҙың М. И. Глинка исемендәге Дәүләт премияһы (14 декабрь, 1983 йыл) — ''ҙа концертные программы 1980—1982 годов''<ref>[https://naukaprava.ru/catalog/1/119/125/914/15337?view=1 Постановление Совета Министров РСФСР от 14 декабря 1983 года № 552 «О присуждении Государственных премий РСФСР 1983 года в области литературы, искусства и архитектуры»]</ref> === Приздары һәм премиялары === * Лауреат VI Всемирного фестиваля молодежи студентов и (Москва, 1957) * Лауреат конкурса на лучшее исполнение произведений о Советской Армии и Флоте (1958) * Победительница Всероссийского конкурса артистов эстрады (1960) * На Приз Международной ярмарке грамзаписи и музыкальных изданий (MIDEM) в Канда — за небольшой тираж пластик, пропагандирует народную музыку (1968) * «Золотой диск» звукозаписи компании Ariola-Eurodisc ([[Германия|ФРГ]], 1969) * «Янтарный диск» на Международной ярмарке грамзаписи и музыкальных изданий (MIDEM) в Канда (1974) * Приз «Золотой диск» фирма «Мелодия» — за запись народных песен «Степь ла степь кругом», «Тонкая рябина», «Вот мчится тройка почтовая» (1982) * Международная премия святых равноапостольная и Кирилла Мефодий (Московский патриархат, Славянский фонд России, 1998) * Премия «Овация» (1999, 2004) * Премия «Сокровищницу Родины» (журнал «Родина», 2004)<ref>[http://www.baltwillinfo.com/baltika/205/b27.htm «Балтика» — Международный журнал русских литераторов] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150923181904/http://www.baltwillinfo.com/baltika/205/b27.htm |date=2015-09-23 }}</ref> * Национальная премия общественного признания достижений женщин «Олимпия» (Российская академия бизнеса и предпринимательства, 2005)<ref>[http://ex.ru Официальный сайт Российской академии бизнеса и предпринимательства]</ref>. * Премия в области вокально-хорового искусства имени Г. Ф. Пономаренко (администрация Краснодарского края, 2006)<ref>[http://www.kapital-rus.ru/articles/article/183114/ Григорий Пономаренко: жизнь как песня]</ref>. === Йәмәғәтселек бүләктәре === * Почетная грамота ЦК профсоюза работников культуры «За патриотический поступок и большую работу по культурном обслуживанию полярник в Арктик и на Северном полюсе в 1958 году» * Почетная медаль Правления Советского фонда мира (1976) * Золотая медаль Правления фонда мира (1984) * Почетный знак Международной корпорации «Славянский ығы-зығы» (1996) * Золотая медаль «За миротворческую и благотворительную деятельность» (Международная ассоциация фондов мира, 1999) * Орден «Меценат столетия» (2004) * Орден «Национальное достояние» — за выдающийся вклад в российско культуру (2006) * Награда общественного признания — орден Преображения (2007)<ref>[http://www.energystrategy.ru/ab_ins/source/7.06.13-3.htm События — Генеральный директор ИЭС БУШУЕВ В. В. награждён Международным орденом Преображения II степени] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131213041441/http://www.energystrategy.ru/ab_ins/source/7.06.13-3.htm |date=2013-12-13 }}</ref> === Сит ил дәүләттәре орден, миҙалдары һәм исемдәре === * Орден «За эстетическое воспитание молодежи» ([[Франция]], 1965) — ''ҙа миллионный тираж пластик, способствующий популяризации песен в среде французско молодежи''<ref>[http://hghltd.yandex.net/yandbtm?text=за%20миллионный%20тираж%20пластинок,%20способствующий%20популяризации%20песен%20в%20среде%20французской%20молодежи&url=http://www.biograph.ru/index.php%3Foption%3Dcom_content%26view%3Darticle%26id%3D1404:zykinalg%26catid%3D6:music%26Itemid%3D29&fmode=inject&mime=html&l10n=ru&sign=718811c2d726100f764e84c022a81928&keyno=0 ЗЫКИНА Людмила Георгиевна (1929—2009)]</ref> * Орден «За художественное воспитание» ([[Франция]], 1974) — ''ҙа служение и искусству за укрепление франко-советской дружбы'' {{Sfn|Зыкина Л.Г. «Я люблю вас»|2009}} * Почетное звание «Заслуженный активист» ([[Германия Демократик Республикаһы|ГДР]], 1978) * Медаль Дружбы ([[Вьетнам]], 1980) * Юбилейная медаль «50 лет Целины» ([[Ҡаҙағстан|Казахстан]], 2004)<ref>[http://www.kazakh.ru/news/id/838/ В Посольстве Казахстана в России состоялось вручение юбилейных медалей «50 лет Целине»] {{Webarchive|url=https://archive.ph/20130706084552/http://www.kazakh.ru/news/id/838/ |date=2013-07-06 }}</ref> == Фильмографияһы == === Фильмдары һәм концерттары === * 1961 — «Поёт Людмила Зыкина» — музыкальная передача, автор и ведущий В. Дёмин, реж. Н. Хробко. О жизни и творчестве певицы Л. Зыкиной рассказывает ведущий В. Дёмин. В исполнении Л. Зыкиной русские народные песни и песни Г. Пономаренко, В. Чумакова и др. Песни звучат в сопровождении Ансамбля народных инструментов под управлением Р. Мацкевича и дуэта баянистов Н. Глубокого и Б. Уварова. Студийная съёмка. * 1962 — «Голубой огонёк» — фильм-концерт, «ЦТ СССР». Исполнение песни «На побывку едет». * 1963 — «Голубой огонёк» — фильм-концерт, «ЦТ СССР», реж. Э. Абалян. Исполнение песни «Вьюга». * 1964 — «Поёт заслуженная артистка РСФСР Людмила Зыкина» — музыкальная передача, реж. Н. Хробко. В исполнении Л. Зыкиной звучат русские народные песни и песни Н. Поликарпова, А. Аверкина, М. Фрадкина и др. В передаче принимают участие инструментальный дуэт — заслуженный артист РСФСР А. Шалаев и Н. Крылов, заслуженный артист РСФСР М. Филин (балалайка), Н. Кузнецов (гитара) и ансамбль народных инструментов. Студийная съёмка. * 1964 — «Соберите Венеру» — музыкальный фильм, «ЦТ СССР», реж. Ю. Сааков. Исполнение песни «Течёт река Волга». * 1964 — «Когда песня не кончается» — фильм-концерт, «Ленфильм», реж. Р. Тихомиров. Исполнение песни «А любовь, как сон, стороной прошла». * 1967 — «Голубой огонёк» — фильм-концерт, «ЦТ СССР», реж. Ю. Сааков. * 1969 — «Похищение» — фильм-концерт, творческое объединение «Экран», Гостелерадио СССР, реж. Ю. Сааков. * 1975 — «Разве можно любить» — фильм-концерт, посвященной 30-летию Победы над фашизмом, звучат песни военных лет, современные песни в исполнении Людмилы Зыкиной и стихотворения А.Твардовского в исполнении Ивана Любезнова. При участии Академического оркестра русских народных инструментов ЦТ и ВР, дирижёр — Николай Некрасов, и баянистов — Анатолия Шалаева и Николая Крылова. Передача построена в форме беседы Л.Зыкиной и И.Любезнова. Студийная съемка. * 1976 — «Мелодия. Песни Александры Пахмутовой» (короткометражный) — музыкальный фильм, творческое объединение «Экран», реж. Л. Пекур. Исполнение песни «Смоленская дорога». * 1978 — «На концерте Людмилы Зыкиной» — фильм-концерт, «Центральная студия документальных фильмов», реж. В. Катанян. Биографический фильм о Л. Зыкиной. * 1983 — «Всем поколениям петь!» — фильм-концерт, творческое объединение «Экран», Гостелерадио СССР, реж. Ю. Сааков. В исполнении Л. Зыкиной и Государственного ансамбля русских народных инструментов «Россия» под управлением заслуженного артиста РСФСР В. Гридина звучат песни М. Чистова, Г. Пономаренко, Е. Птичкина и А. Пахмутовой. Съёмки на природе. * 1983 — «Слушайте, если хотите…» — фильм-концерт, творческое объединение «Экран», Гостелерадио СССР, реж. Ю. Сааков. Старинные романсы и вальсы звучат в исполнении Л. Зыкиной и Государственного республиканского ансамбля «Россия» под управлением В. Гридина. В программу включено интервью с Л. Зыкиной. * 1985 — «Песня&amp;nbsp;— бойцу» — фильм-концерт. * 1985 — «Все песни в гости» — певица Л. Зыкина рассказывает о своих зарубежных гастролях и исполняет песни народов мира. * 1985 — «Ты тоже родился в России» — фильм-концерт, ТО «Экран», Гостелерадио СССР, реж. Ю. Сааков. В исполнении Л. Зыкиной и Государственного ансамбля русских народных инструментов «Россия» под управлением В. Гридина звучат песни Е. Мартынова, В. Темнова и др. Натурная съёмка. * 1986 — «Только голос» — о традициях русского народного пения без сопровождения рассказывает Л. Зыкина. В исполнении певицы звучат русские народные песни. * 1986 — «Мечтой любви, мечтой прекрасной» — фильм-концерт, ТО «Экран», Гостелерадио СССР, реж. Ю. Сааков. Старинные русские романсы звучат в исполнении Л. Зыкиной и Государственного республиканского ансамбля «Россия» под управлением В. Гридина. * 1996 — «Умереть от счастья и любви», «Яуза ТВ-продакшн», РТР, реж. Л. Орлова, И. Шурупов * 1997 — «Десять песен о Москве» — фильм-концерт, «Мастер Тэйп», реж. Д. Файзиев. * 2004 — «Людмила Зыкина» — телепрограмма из цикла «Линия жизни» ГТРК «Культура», «Центр имени Вс. Мейерхольда»<ref>{{Cite episode|title=Людмила Зыкина|began=|transcript=|minutes=52|number=|seriesno=|season=|ended=|airdate=09.06.2019|episodelink=|city=|station=|network=[[ГТРК «Культура»]]|credits=Телепередача из цикла «Линия жизни». [[Центр имени Вс. Мейерхольда]] по заказу ГТРК «Культура». 2004 г|serieslink=|series=|url=https://tvkultura.ru/video/show/brand_id/20872/episode_id/990867/|transcripturl=}}</ref>. * 2009 — «Вспоминая Людмилу Зыкину» — запись концерта 1989 года в Концертном зале «Россия» с Государственным Русским народным ансамблем «Россия»<ref>{{Cite episode|title=Вспоминая Людмилу Зыкину|began=|transcript=|minutes=52|number=|seriesno=|season=|ended=|airdate=09.06.2019|episodelink=|city=|station=|network=[[ГТРК «Культура»]]|credits=Концерт Людмилы Зыкиной, записанный в Концертном зале «Россия» в 1989 году. Подготовлен Студией музыкальных программ ГТРК «Культура». 2009 г|serieslink=|series=|url=https://tvkultura.ru/video/show/brand_id/30168/episode_id/995118/|transcripturl=}}</ref>. === Людмила Зыкина тураһында фильмдар === * 1992 — «Людмила Зыкина. Портреты на фоне» — автор и режиссёр Л. Парфенов. * 2000 — «Людмила Зыкина. Жизнь ҡоро песня» — кинокомпания «DIXI» по заказу ОАО «Телекомпания HTB», ведущий Л. Парфёнов, реж. С. Раздорский. * 2008 Йыл — «Людмила Зыкина. Ҡоро сәғәтте любить мне землю эту...» — ООО «Беис Продакшн» по заказу ОАО «Первый пролетар», реж. Г. Курлаев. * 2009 — «Людмила Зыкина. Я люблю вас!» — студия музыкальных программ ГТРК «Культура», реж. С. Сидоренко. * 2009 — «Людмила Зыкина. Судьба — быть народной!» — телекомпания «Вектор-Русь» по заказу ОАО «ТВ Центр», реж. И. Виленкина. * 2009 — «Людмила Зыкина. Я нелюбина» — ООО «Беис Продакшн» по заказу ОАО «Первый пролетар», реж. Г. Курлаев. * 2009 — «Людмила Зыкина. Прощальный интервью» — ОАО «Телекомпания HTB». * 2013 — «Людмила» — BFG Media Production, реж. А. Павловский. 8-серийный художественный биографическом фильм<ref>[http://www.cosmo.ru/in_focus/section_news_events/1209091/ О Людмиле Зыкиной снимут сериал]</ref>. Главную роль в сериале исполняют: Елена Дудина (от 17 до 32 лет), Вера Сотникова (от 30 лет).<ref>{{Cite web|url=http://www.vokrug.tv/product/show/Lyudmila/|title=Сериал Людмила: фото, видео, описание серий — Вокруг ТВ|accessdate=2013-04-05|archiveurl=https://www.webcitation.org/6Fx6aLPx5?url=http://www.vokrug.tv/product/show/Lyudmila/|archivedate=2013-04-17}}</ref>. * 2014 — «Бриллиантова племянник Зыкин» — телеканал [[НТВ]]<ref>[http://www.ntv.ru/peredacha/rus_sensations/m19400/o298097/ Новые русские сенсации, СБ 20:00 | Передачи телекомпании НТВ]</ref>. * 2019 — «Людмила Зыкина. Опустела беҙ тебя земля...» — Производство: Красный квадрат, Первый телеканал == Библиография == * 1975 — Песня. — М.: Сов. Россия. С. 144. с ил. на вкл. * 1984 — На перекрестках встреч. — М.: Сов. Россия. С. 192, 8 л. ил. * 1988 — На перекрестках встреч: Очерки. — 2-е изд., доп. — М.: Сов. Россия. С. 336, л 8. вкл. ISBN 5-268-00403-4 * 1998 — Течет моя волга буйы... — М.: АО «Издательство „Новости“», С. 416, илл. ISBN 5-7020-1098-1 * 2009 — Я люблю вас — М.: ОАО «ПИК „Волга-Пресс“», С. 560, илл. ISBN 978-5-85247-313-4 == Хәтер == * Дәүләт академик рус халыҡ «Россия» ансамбле Людмила Зыкина исемен йөрөтә * 2019 йылдың июнендә Мәскәүдә Л. Зыкина йәшәгән Котельническая яр буйы урамындағы йортҡа мемориаль таҡта ҡуйылды. * Мемориальная доска установлена в июне 2019 года в Москве на фасады дома на Котельники набережной, в котором жила певица<ref>{{Cite web|url=https://tvkultura.ru/article/show/article_id/345909/|title=В Москве открыли мемориальную доску Людмиле Зыкиной}}</ref>. * 1996—2009 елларда даими яшәгән мәскәү яны дачасындагы «Архангельское» ял йортына мемориаль такта куелды. * [[Астероид]]ка җырчы исее бирелде (4879 Зыкина) * 2012 елның 1 июлендә Новодевичье зиратында Л. Зыкина һәйкәле ачылды. Авторлары Фридрих Мкртичевич һәм Микаэль Фридрихович Согоян<ref>[http://www.vmdaily.ru/news/fridrih-sogoyan-nad-pamyatnikom-ludmile-zikinoi-rabotalos-legko1341395657.html Фридрих Согоян: Над памятником Людмиле Зыкиной работалось легко, «Вечерняя Москва», 4 июля 2012]</ref><ref>[http://novodevichye.com/zykina/ Памятник Людмиле Зыкиной на сайте Новодевичьего кладбища]</ref>. * 2012нче мәскәү мәктәбенә Л. Зыкина исеме бирелде. Һәйкәле куелачак<ref>[http://www.mk.ru/daily/hotnews/article/2013/09/03/909421-lyudmila-zyikina-dast-shkole-imya-i-pamyatnik.html Людмила Зыкина даст школе имя и памятник.]</ref>. * Людмила Зыкинага «Людмила» сериалы арналған (2013) * Сасово шәһәрендә (Рязань өлкәсе) Людмила Зыкина урамы бар. * [[Ижевск]] шәһәрендә ([[Удмуртия]]) Людмила Зыкина урамы бар. == Шулай уҡ ҡарағыҙ == {{Портал|Шәхесләр|Музыка}} == Иҫкәрмәләр == {{искәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * Калып:Книга:Марийская биографическая энциклопедия * Калып:Книга:Энциклопедия РМЭ * {{Китап|автор=Зыкина Л.Г.|заглавие=Я люблю вас|год=2009|ref=Зыкина Л.Г. «Я люблю вас»|издательство=ОАО «ПИК „Идел-Пресс“» ISBN 978-5-85247-313-4}} == Һылтанмалар == {{Warheroes|id=10192|star=Labor}} * {{ВТ-ЛП|Зыкина, Людмила}} * [http://www.krugozor-kolobok.ru/64/4/64_04_08.html Е. Храмов «Конкурс — ежедневно». Журнал «Кругозор» (№ 4, 1964)] * [http://chanson.ru/about/istorii_shansona/lyudmila_zykina__zhizn__i_sud_ba.html Людмила Зыкина: Жизнь и судьба] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140812213838/http://chanson.ru/about/istorii_shansona/lyudmila_zykina__zhizn__i_sud_ba.html |date=2014-08-12 }} Калып:Кавалеры Ордена Святого апостола Андрея Первозванного (с 1998) [[Категория:2009 йылда вафат булғандар]] [[Категория:«Овация» премияһы лауреаттары]] [[Категория:Мәскәүҙә вафат булғандар]] [[Категория:1 июлдә вафат булғандар]] [[Категория:1929 йылда тыуғандар]] [[Категория:10 июндә тыуғандар]] 895q9jrnu89bki1wn9nfhvg1q024opl Ваһабзадә Бәхтийәр Мәхмүд уғлы 0 170699 1279900 1255307 2024-12-03T23:44:01Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 1279900 wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Ваһабзадә Бәхтийәр Мәхмүд уғлы''' ({{Lang-az|Bəxtiyar Mahmud oğlu Vahabzadə}}; [[16 август]] [[1925 йыл]] — [[13 февраль]] [[2009 йыл]]) — Әзербайжан ССР-ының халыҡ шағиры (1984) һәм атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1974), [[Әзербайжан Милли фәндәр академияһы]]ның мөхбир ағзаһы. == Биографияһы == Бәхтийәр Мәхмүт уғлы Ваһабзадә1925 йылдаың 16 авгусында Әзербайжан Республикаһының [[Шәки]] ҡалаһында тыуған. Буласаҡ шағирҙың туғыҙ йәше сағында ғаиләһе республиканың баш ҡалаһы [[Баҡы]]ға күсенә. 1947 йылда [[Баҡы дәүләт университеты]]ның филология факультетын тамамлай. 1945 йылда уны Әзербайжан Яҙыусылар союзына ҡабул ителә. Ижад менән бер рәттән 40 йылдан ашыу Баҡы дәүләт университетында уҡыта. 1950 йылдан 1990 йылға тиклем Баҡы дәүләт университетында уҡытыусы, доцент һәм профессор булып эшләй. 1964 йылда «Самед Вургун» тигән монографияһы менән филология фәндәре докторы исеме алған. 1980 йылда [[Әзербайжан]] Фәндәр академияһының ағза-корреспонденты булып китә. 1995 йылда шағир «Истиғлал» (Бойондороҡһоҙлоҡ) азатлыҡ өсөн көрәш ордены менән бүләкләнә. 2009 йылдың 13 февралендә шағир Баҡы ҡалаһында вафат була<ref>{{Cite web|url=http://dergipark.gov.tr/download/article-file/76693|title=Б. Вагабзаде|author=|date=|publisher=dergipark.gov.tr|accessdate=2019-01-14|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190115075701/http://dergipark.gov.tr/download/article-file/76693|archivedate=2019-01-15}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190115075701/http://dergipark.gov.tr/download/article-file/76693 |date=2019-01-15 }}</ref> 2018 йылдың 21 февралендә шағирҙың ҡатыны Диләрә Ваһабзадә Баҡыла вафат була.<ref>{{Cite news|title=Скончалась супруга Бахтияра Вахабзаде|url=https://ru.oxu.az/society/243987|work=Oxu.Az|date=2018-02-22|accessdate=2018-02-22|language=ru}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://ru.azadinform.az/news/a-118713.html|title=Скончалась супруга Бахтияра Вахабзаде - Культура - Новости - Информационное Агентство АзадИнформ|author=Информационное Агентство АзадИнформ|publisher=ru.azadinform.az|accessdate=2018-02-22|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180222225525/http://ru.azadinform.az/news/a-118713.html|archivedate=2018-02-22}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180222225525/http://ru.azadinform.az/news/a-118713.html |date=2018-02-22 }}</ref> == Хәтер == * 2011 йылда Баҡы ҡалаһындағы Баҡы дәүләт университеты янындағы урамға Бәхтийәр Ваһабзадә исеме бирелә. * 2018 йылдың 1 сентябрендә Шеки ҡалаһында Йорт-музейы асыла<ref>[https://atalar.ru/v-sheki-sostoyalas-torzhestvennaya-tseremoniya-otkrytiya-doma-muzeya-bahtiyara-vagabzade.html В Шеки состоялась торжественная церемония открытия Дома-музея Бахтияра Вагабзаде]. Культурно-просветительский сайт ATAlar.ru</ref> һәм ҡасандыр ул йәшәгән бинаға мемориаль таҡта урынлаштырылған. [[Файл:Бахтияр Махмуд оглы Вагабзаде-народный поэт Азербайджана ибашкирская поэтесса Гузаль Ситдыкова. 2001.jpg|thumb|Бәхийәр Ваһабзадә һәм башҡорт яҙыусыһы Гүзәл Ситдиҡова. Баҡыла «Деде Ҡорҡот» дастанының 1300 йыллығын үткәргәндә, 2001]] == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * «Бойондороҡһоҙлоҡ» ордены (15.04.1995) — ''Әзербайжан халҡының милли азатлыҡ өсөн көрәшендәге ҙур хеҙмәттәре өсөн''<ref>[http://www.e-qanun.az/framework/9284 Указ Президента Азербайджанской Республики от 15 апреля 1995 года № 319 "О награждении Б. М. Вагабзаде орденом «Независимость»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210202090746/http://www.e-qanun.az/framework/9284 |date=2021-02-02 }}</ref> * [[Октябрь Революцияһы ордены]] (16.11.1984) * [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] (20.08.1975) * [[«Хеҙмәт ветераны» миҙалы]] * Әзербайжан Республикаһы халыҡ шағиры (1984) * Әзербайжан ССР-ның атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1974) * СССР-ҙың дәүләт премияһы (1984) * Әзербайжан ССР-ының дәүләт премияһы (1976) == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == * [http://turktoday.info/cdn/2016/10/gulistan-russk-ayaerb-kyrg-angliy.pdf Бәхтийәр Ваһабзадә поэмаһы «Гөлөстан»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20211201031940/http://turktoday.info/cdn/2016/10/gulistan-russk-ayaerb-kyrg-angliy.pdf |date=2021-12-01 }}. {{Тышҡы һытанмалар}} [[Категория:Филология фәндәре докторҙары]] [[Категория:«Хеҙмәт ветераны» миҙалы менән бүләкләнеүселәр]] [[Категория:Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены кавалерҙары]] [[Категория:Октябрь Революцияһы ордены кавалерҙары]] [[Категория:СССР Дәүләт премияһы лауреаттары]] [[Категория:СССР шағирҙары]] [[Категория:XX быуат шағирҙары]] [[Категория:Алфавит буйынса шағирҙар]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:Баҡыла вафат булғандар]] [[Категория:2009 йылда вафат булғандар]] [[Категория:13 февралдә вафат булғандар]] [[Категория:1925 йылда тыуғандар]] [[Категория:16 августа тыуғандар]] nnucr1kkuiet5fr2ez7t1tmvpun47el Злобин Николай Анатольевич (Социалистик Хеҙмәт Геройы) 0 175430 1279916 1053060 2024-12-04T10:00:16Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 0 sources and tagging 3 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 1279916 wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Злобин Николай Анатольевич''' ([[16 декабрь]] [[1931 йыл]] — [[9 май]] [[1997 йыл]]) — СССР-ҙың төҙөлөш тармағы алдынғыһы, йәмәғәтсе. СССР Юғары Советының IX—XI саҡырылыш депутаты (1974—1989), СССР Юғары Советының Президиум ағзаһы. Ике тапҡыр [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1971,1985). == Биографияһы == Никола́й Анато́льевич Зло́бин 1931 йылдың 16 декабрендә Тамбов өлкәһенең Ламский районы (хәҙер Сосновка районы) Дельная Дубрава ауылында крәҫтиән ғаиләһендә тыуа. Урта мәктәпте тыуған ауылы мәктәбендә тамамлай. 1949 йылда армия сафына алына, батарея старшинаһы булып хеҙмәт итә. Запасҡа ҡайтарылғандан һуң төҙөүсе булып эшләй башлай. 1958 йылда Мәскәү ҡалаһы янындағы яңы төҙөлөшкә — буласаҡ Зеленоград ҡалаһын төҙөүгә килә. Тәүге йылдарҙа — ташсы, һуңынан комплекслы бригада етәксеһе була. == Эшмәкәрлеге == СССР-ҙа торлаҡ төҙөүҙә бригада подряды беренсе тапҡыр Злобин бригадаһы тарафынан ҡулланыла, ул 1970 йылда Зеленоградтағы «Зеленоградстрой» тресына ҡараған 14 ҡатлы корпусты төҙөүҙә ҡатнаша. Был тәжрибә аҡса экономиялау һәм объектты ваҡытынан алда тапшырыу мөмкинлеге бирә. Бригада подряды ысулы КПСС Үҙәк Комитеты тарафынан хуплана һәм башҡа төҙөлөштәргә лә индерелә. Артабан бындай алым киң танылыу ала һәм илдәге күп объекттарҙы төҙөүҙә ҡулланыла. 1980 йылда Николай Анатольевич бригадаһы ошо ысул менән 25 бина төҙөй. Уларҙы сафҡа индереү ваҡыты 1600 көнгә ҡыҫҡара, сығымдар 267 мең һумға кәмерәк була. Зеленоградта Н. А. Злобин етәкселендәге бригада тиҫтәләгән бина: бер нисә сәнәғәт объекты, балалар баҡсаһы, мәктәп, 4780 ғаиләгә торлаҡ төҙөй. == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * Ике тапҡыр [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1971,1985) * Ике [[Ленин ордены]] * [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] * Миҙалдар * СССР Дәүләт премияһы лауреаты (1975) * СССР-ҙың атҡаҙанған төҙөүсеһе * ГДР-ҙың атҡаҙанған төҙөүсеһе == Хәтер == * «Мостопромстрой» ҡарамағындағы «Йәш төҙөүсе» балалар-һауыҡтырыу лагерына атҡаҙанған төҙөүсенең исеме бирелә. * 2008 йылда Зеленоградта 1-се биҫтәнең 4900 номерлы проезды Николай Злобин исеменә үҙгәртелә. * Мәскәү ҡалаһының 50-се Политехник колледжы Н. А. Злобин исемен йөрөтә. Был уҡыу йортонда атҡаҙанған төҙөүсегә арналған музей бар. * 2009 йылдың 29 октябрендә Зеленоград ҡалаһының 129 корпусына төҙөүсе хөрмәтенә таҡтаташ ҡуйыла. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Сығанаҡтар == == Һылтанмалар == * {{warheroes|id=11999|star = Labor}} * ''Игорь Быстров''. [https://web.archive.org/web/20040923172240/http://mzel.narod.ru/history/29.htm История города. Очерк № 29: Год 1970. Рабочий Николай Злобин] // Зеленоград сегодня * ''Елена Максимченко''. [http://www.zelenograd.ru/doc/read.php?id=189 Интервью с внучкой Н. А. Злобина, одного из первых строителей Зеленограда] // Зеленоград.ru * [http://zelzritel.ru/zlobin.html Бригадный подряд Николая Анатольевича Злобина] (подборка фотографий из архивов, вырезок из газет и журналов) // Zеленоградский Zритель * ''[[Сериков, Владислав Пахомович|Сериков В. П.]]'' [http://makarenko-museum.ru/lib/Serikov/Serikov_VP_Dogovor_po_sovesti_1986.pdf Договор по совести]{{Недоступная ссылка|date=December 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}. М.: Роман-газета, 1986; (неоднократное упоминание Н. А. Злобина и его бригады) * ''Шупа-Дуброва И.Ф., Цветков Л.А.'' [http://makarenko-museum.ru/lib/Labour/Shupa-Dubrova_IF,_Tsvetkov_LA_Brigadny_podryad_Rasskaz_o_neth_&_chel_1973.djvu Бригадный подряд. Рассказ о методе и человеке]{{Недоступная ссылка|date=December 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}. Мурманск: Мурманское книжное издательство, 1973. 128 с. (неодн. упоминание бригады Н.А. Злобина (со с. 30) и сравнение особенностей его подхода с опытом бригады В.П. Серикова). * ''Сериков В.П., Миронов Ю.Н.'' [http://makarenko-museum.ru/lib/Labour/Serikov_VP_Mironov_YuN_Krutye_vysoty_1980.pdf Крутые высоты. (Диалоги о бригадном подряде по материалам телевизионных передач "На стройках пятилетки")]{{Недоступная ссылка|date=December 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}. Серия "Герои десятой пятилетки". М.: Стройиздат, 1980. 152 с. (Н.А. Злобин принимал участие в упомянутых передачах и в книге приведены его ответы и высказывания по ряду вопросов). * [https://web.archive.org/web/20140413165315/http://zlngrd.ru/sights/31788.html Памятник-бюст Н. А. Злобину] и [https://web.archive.org/web/20141221195208/http://www.zlngrd.ru/sights/31802.html памятная доска] на сайте «Достопримечательности Зеленограда» * [http://www.mospromstroy.com/about/history/zlobin/ Об авторах бригадного подряда] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200220020338/http://www.mospromstroy.com/about/history/zlobin/ |date=2020-02-20 }} на портале Моспромстроя. Таковым почему-то (видимо, по незнанию или в расчёте на невежество читателей) назван Сергей Тимофеевич Дементьев, начальник управления «Зеленоградстрой». * [http://moscow-tombs.ru/1997/zlobin_na.htm Могила Н. А. Злобина] q31fdoyzgi40xb49sg388r8na3sq9qs Вильгельм Конрад Рентген 0 181825 1279901 1267512 2024-12-04T00:26:59Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 1279901 wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Вильгельм Конрад Рентген''' (рус. '''Рентген''' [инг’р’эй]; {{Lang-de|Wilhelm Conrad Röntgen}}; [[27 март]] [[1845 йыл]], Леннеп — [[10 февраль]] [[1923 йыл]], [[Мюнхен]]) — Вюрцбург университетында эшләгән [[Германия|немец]] физигы. 1875 йылдан ул Хоэнхаймда профессор, 1876 йылдан — [[Страсбург]]та физика профессоры, 1879 йылдан — Гиссенда, 1885 йылдан — Вюрцбургта, 1899 йылдан [[Мюнхен]]да эшләй. 1895 йылдың ноябрендә рентген нурланышын асҡан өсөн тарихта тәүге [[физика]] буйынса 1901 йылғы [[Нобель премияһы]] лауреаты. == Биографияһы == Вильгельм Конрад Рентген 1845 йылдың 27 мартында Дюссельдорф янында, Леннепта (хәҙер Ремшайд округтарының береһе) тыуа, һәм ғаиләлә берҙән-бер бала була. Атаһы, Фридрих Рёнтген — сауҙагәрҙәр һәм кейем етештереүсе. Әсәһе, Шарлотта Констанца (3ы7 са4ында Фровейн), [[Амстердам]]дан була. [[1848 йыл|1848 йылдың]] мартында ғаилә Апелдорнға ([[Нидерланд]]) күсенә. Вильгельм башланғыс белемде Мартинус фон Дорндың шәхси мәктәбендә ала. [[1861 йыл]]дан ул Утрехт Техник мәктәбенә уҡырға йөрөй, әммә [[1863 йыл]]да уҡытыусыларҙың береһенә төшөргән карикатураһын бирергә теләмәгәнлектән, уны мәктәптән ҡыуып сығаралар. Уҡыу йортоноң ҡағиҙәләре буйынса был университетың студенты була алмауына ҡарамаҫтан, [[1865 йыл]]да Рентген Утрехт университетына уҡырға инергә тырышып ҡарай. Артабан ул [[Цюрихтың Швейцария юғары техник мәктәбе|Цюрихтың]] [[Цюрихтың Швейцария юғары техник мәктәбе|Федераль политехник институтына]] имтихан тапшыра һәм механик инженерия бүлеге студенты булып китә, шунан һуң [[1869 йыл]]да был уҡыу йортон философия докторы дәрәжәһендә тамамлай. Әммә үҙенең физика менән нығыраҡ ҡыҙыҡһыныуын аңлап, Рентген университетҡа уҡырға күсергә ҡарар итә. Диссертацияһын уңышлы яҡлағандан һуң ул Цюрихта физика кафедраһында ассистент булып эшләй башлай, унан һуң Гиссенда эшен дауам итә. [[1871 йыл|1871 йылдан алып]] [[1873 йыл|1873 йылға тиклем]] Вильгельм Вюрцбург университетында эшләй, ә һуңынан, [[1874 йыл]]да, профессор Август Адольф Кундт менән бергә Страсбург университетына күсә, унда биш йыл буйы (1876 йылға тиклем) лектор, артабан — 1876 йылдан алып профессор булып эшләй. 1875 йылда Вильгельм Каннингемда ([[Виттенберг]]) Ауыл Хужалығы академияһы профессоры була. 1879 йылда ул Гиссен университетының физика кафедраһында эшләй башлай, һуңынан уның етәксеһе итеп тәғәйенләнә. [[1888 йыл]]да Рентген Вюрцбург университетының физика кафедраһын етәкләй, һуңғараҡ, [[1894 йыл]]да, ул был университеттың ректоры итеп һайлана. [[1900 йыл]]да Рентген Мюнхен университетының физика кафедраһы етәксеһе була — был уның һуңғы эш урыны буласаҡ. Һуңыраҡ, ҡағиҙә буйынса ҡаралған йәшкә еткәс, ул кафедраһын Вильгельм Винға тапшыра, әммә ғүмеренең аҙағынаса эшләүен дауам итә. Вильгельм Рентгендың [[Америка Ҡушма Штаттары|АҠШ-та]] туғандары була, бер мәл ул хатта унда күсенергә лә ниәтләй. Уны [[Нью-Йорк|Нью-Йоркҡа]] Колумбия университетына эшкә саҡыралар, ләкин ул Мюнхен ҡалаһында ҡала һәм карьераһын дауам итә. 1923 йылда 10 февралендә [[Яман шеш|рак]] сиренән вафат була һәм Гиссендаерләнә. === Карьераһы === Рентген кристалдарҙың пьезоэлектрик һәм пироэлектрик үҙенсәлектәрен тикшереү менән шөғөлләнә, кристалдарҙа [[электр]] һәм оптик күренештәрҙең үҙ-ара бәйлелеген таба, Хендрик Лоренцтың электрон теорияһының нигеҙҙәренең береһе булып торған магнитизм буйынса тикшеренеүҙәр үткәрә. === Нурҙарҙы асыу === [[Файл:First medical X-ray by Wilhelm Röntgen of his wife Anna Bertha Ludwig's hand - 18951222.jpg|слева|мини|Беренсе рентген һүрәте — Рентгендың ҡатыны — Анна Людвиг Гертаның ҡул суғы. 1895 йылдың 22 декабре]] Вильгельм Рентген үҙ эшенә ныҡ бирелгән кеше була, Вюрцбург университетының физика институты етәксе булыуына ҡарамҫтан, ул бик оҙаҡ лабораторияла эшләргә ярата. [[Файл:X-ray_by_Wilhelm_Röntgen_of_Albert_von_Kölliker's_hand_-_18960123-02.jpg|слева|мини|313x313пкс|<small>Альберт фон Кёлликер ҡулының һүрәте, Рентген уны 1896 йылдың 23 ғинуарында төшөрә</small>]] Уның төп асышын — икс-нурланышты — ул 50 йәштә сағында яһай. [[1895 йыл|1895 йылдың]] 8 ноябре, йома кисе, ғалимдың ассистенттары өйҙәренә таралышҡан, ә Рентген лабораторияла эшләүен дауам итә. Ул тағы бер ҡат бөтә яғы ҡара төҫтәге ҡаты картон менән көпләнгән катод көпшәһенә ток бирә. Шул мәл бер яҡ ситтәрәк урынлашҡан һәм платиноцианистик барий кристалдары һибелгән ҡағыҙ экран йәшкелт төҫ менән йылтырап күренә башлай. Ғалим токты һүндергәс, кристалдарҙың йылтырауы туҡтай. Ҡабатлап катод көпшәһенә көсөргәнеш бирелә һәм бер ниндәй прибор менән дә бәйле булмаған кристалдарҙың йылтырауы ҡабатлана. Артабанғы тикшеренеүҙәре һөҙөмтәһендә ғалим, көпшәнән билдәһеҙ нурланыш тарала, тигән һығымтаға килә, һуңынан ул уны икс-нурҙары тип атай. Рентген эксперименттары катод нурҙарының катод көпшәһе эсендәге кәртәгә барып тейгән урында икс-нурҙар хасил булыуын күрһәтә. Ғалим махсус конструкциялағы көпшә яһай — антикатод күренеше буйынса йәйеңке була, ул икс-нурҙар ағымын интенсив рәүештә үткәрергә тейеш була. Ошо көпшәләр (һуңынан ул рентген көпшәһе тип атала) ярҙамында ғалим, бер нисә аҙна эсендә элек билдәле булмаған нурланышты өйрәнеп, уның төп үҙенсәлектәрен һүрәтләп бирә. Был нурланыш рентген нурҙары тип атала. Икс-нурланыштың үтәнән-үтә күренмәгән күп кенә материалдар аша үтеүе лә беленә; шул уҡ ваҡытта ул ҡаҡлығып сағылмай һәм һынмай. Тикшерелгән нурҙарға ҡарата матдәләрҙең үтә күренмәле булыуы материалдың ҡалынғына ғына түгел, ә уның составына лә бәйле була. Рентген нурланышы әйләнә тирәһендәге һауаны ионлаштыра. Ул ҡайһы бер материалдарҙы флюоресценциялау сифатына эйә (платиноцианистый барийҙан башҡа, Рентген был үҙенсәлектәрҙе кальцитта, ябай һәм уран быялаһында таш тоҙонда һ. б. таба). Ул катод нурҙарына ҡарағанда күпкә тәрәнерәк үтеү һәләтенә эйә, һәм уларҙан айырмалы рәүештә, магнит ҡырынан тайпылмай. Шулай уҡ Рентген күҙҙәрҙең нурланышҡа реакцияһының юҡлығын билдәләй; 22 декабрҙә ул рентген нурланышы ярҙамында тәүге һүрәттәрҙе эшләүгә өлгәшә<ref name="og">{{Китап|автор=Otto Glasser|заглавие=Wilhelm Conrad Röntgen and the Early History of the Roentgen Rays|ссылка=https://books.google.com/books?id=5GJs4tyb7wEC&pg=PA20|издательство=Norman Publishing|год=1993|страниц=494|isbn=0930405226}}</ref>. Рентгендың ҡатыны Герта Анна Людвиг иренә ярҙам итә, уның ҡул суғы ғилми тикшеренеү объектына әйләнә. Һүрәттә ҡул суғының һөйәктәре, йомшаҡ туҡымалары һәм бармағындағы балдағы асыҡ күренә. Немец ғалимының асышы фәндең бик ныҡ үҫешенә ҙур йоғонто яһай. Рентген нурҙарын ҡулланып үткәрелгән эксперименттар һәм тикшеренеүҙәр матдәлрҙең төҙөлөшө тураһында яңы мәғлүмәт алырға ярҙам итә, шул уҡ ваҡытта ул классик физиканың ҡайһы бер положениеларын ҡайтанан ҡарарға мәжбүр итә. Рентген нурҙары менән бәйле тикшеренеүҙәр тиҙҙән [[Радиоактив тарҡалыу|радиоактивлыҡты]]<nowiki/>асыуға килтерә: А. Беккерель, [[Мария Склодовская-Кюри|М.]] һәм П. Кюри. Ҡыҫҡа ғына ваҡыт арауығында рентген көпшәләре медицинала һәм техника өлкәһендә ҡулланылыш таба. [[1919 йыл|1919 йылға]] рентген көпшәләре киң тарала һәм күп илдәрҙәҡулланыла. Был асышҡа бәйле фән һәм техникала яңы йүнәлештәр барлыҡҡа килә — рентгенология, рентгенодиагностика, рентгенометрия, рентгеноструктура анализы һ. б. === Шәхси тормошо === [[1872 йыл]]да Рентген пансион хужаһының ҡыҙы Анна Берта Людвиг менән никахҡа инә. Анна ул мәлдә Цюрих ҡалаһында Федераль технологиялар институтында уҡыған була. Үҙ балалары булмай, улар [[1881 йыл]]да Аннаның ҡустыһы Ганс-Людвигтың ҡыҙы алты йәшлек Жозефина Берта Людвигты ҡыҙлыҡҡа алып тәрбиәләй. Ҡатыны 1919 йылда вафат була, ул мәлдә ғалимға 74 йәш була. [[Беренсе донъя һуғышы]] тамамланыуға ғалим япа-яңғыҙ ҡала. == Наградалар == Рентген бик ғәҙел һәм баҫалҡы кеше була. [[Бавария|Баварияның]] принц-регенты фәндәге юғары ҡаҙаныштары өсөн ғалимды орден менән бүләкләй, был орден дворян титулын алыу хоҡуғын бирә. Әммә Рентген, дворян дәрәжәһенә дәғүә итеү мөмкин түгел, тип иҫәпләй. 1901 йылда уға Физика буйынса беренсе Нобель премияһы бирелә, ләкин ул, эштән бушай алмауына һылтанып, барып алыуҙан баш тарта. Премия почта аша ебәрелә. Беренсе донъя һуғышы мәлендә Германия хөкүмәте халыҡҡа дәүләткә аҡсалата һәм ҡиммәтле әйберҙәр менән ярҙам итеүҙәрен үтенеп мөрәжәғәт итә. Вильгельм Рентген үҙенең йыйылған бөтә аҡсаһын, шул иҫәптән Нобель премияһын да дәүләткә тапшыра. == Хәтер == [[Файл:Rentgen-monument-SPb-Russia.JPG|справа|мини|200x200пкс|[[Санкт-Петербург]]та Вильгельм Конрад Рентгенға һәйкәл, Рентген урамы 8-се йорт.]] [[Файл:Stamp_of_Albania_-_2001_-_Colnect_372144_-_Wilhelm_Röntgen_Physics_Nobel_Prize_1901.jpeg|слева|мини|200x200пкс|В. Рентген Албанияның почта маркаһында. 2001]] Вильгельм Рентгенға ҡуйылған тәүге һәйкәлдәрҙең береһе [[1920 йыл|1920 йылдың]] [[29 ғинуар]]ында [[Санкт-Петербург|Петроградта]] (ваҡытлыса эшләнгән бюсты цементтан эшләнгән була, ә бына бронза бюсты [[1928 йыл|1928 йылдың 17 февралендә]] асыла)<ref>[http://encspb.ru/object/2805478501 Энциклопедия Санкт-Петербурга] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170929010921/http://www.encspb.ru/object/2805478501 |date=2017-09-29 }}</ref> Үҙәк рентген-радиология ғилми-тикшеренеү институты бинаһы алдына ҡуйыла. Әлеге ваҡытта был бинала [[Академик И. П. Павлов исемендәге Беренсе Санкт-Петербург дәүләт медицина университеты|Санкт-Петербург]] [[Академик И. П. Павлов исемендәге Беренсе Санкт-Петербург дәүләт медицина университеты|академик И. П. Павлов исемендәге дәүләт медицина университетының]] рентгенология кафедраһы урынлашҡан. [[1923 йыл]]да, Вильгельм Рентген вафатынан һуң, уның исемеПетроградтың бер урамына бирелә. Ғалим хөрмәтенә рентген (1928 й.) нурланышы фотон ионлаштырыуы экспозиция дозаһының системанан тыш берәмеге һәм яһалма химик элемент [[рентгений]] тип аталған, тәртип һаны 111 (2004 г.). 1964 йылда Халыҡ-ара астрономия союзы Айҙың артҡы яғындағы кратерына Вильгельм Рентген исемен бирә Донъяның бик күп телдәрендә (мәҫәлән, урыҫ, немец, голланд, фин, дания, венгрия, сербия…) Рентген асҡан нурланыш рентген тип атала. Был нурланышты ҡулланыу менән бәйле ғилми дисциплиналар һәм ысулдар шулай уҡ Рентген исеменән килеп сыҡҡан: рентгенология, рентген астрономияһы, рентгенография, рентген-дифракция анализы һәм башҡалар. == Фәнни эше == * {{Китап|автор=Рентген В. К.|заглавие=О новом роде лучей|ответственный=|издание=|место=Москва - Ленинград|издательство=Государственное технико-теоретическое издательство|год=1933|страницы=|страниц=115|isbn=|ссылка=https://www.xraylibrary.ru/i/017/23.html}} == Шулай уҡ ҡара == * Рентгенология == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр|2}} == Әҙәбиәт == * {{книга |автор = [[Аксёнова, Мария Дмитриевна|Аксёнова М. Д.]] |часть = Мир современной техники |заглавие = [[Энциклопедия для детей]]. Техника |оригинал = |ссылка = |место = М. |издательство = [[Аванта+]] |год = 1999 |том = 14 |страницы = 688 |isbn = 5-8483-0011-9}} * {{книга |автор= |часть=Вильгельм Рентген |ссылка часть=http://www.alhimik.ru/great/rontgen.html |заглавие=Лауреаты Нобелевской премии: Энциклопедия |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный=Пер. с англ |издание= |место=М. |издательство=[[Прогресс (издательство)|Прогресс]] |год=1992 |том= |страницы= |столбцы= |страниц= |серия= |isbn= |тираж= |ref=Лауреаты Нобелевской премии: Энциклопедия }} * {{статья |автор=[[Зеленин, Кирилл Николаевич|Зеленин К. Н.]] |заглавие=Рентген Вильгельм Конрад |оригинал= |ссылка=http://www.krugosvet.ru/enc/nauka_i_tehnika/himiya/RENTGEN_VILGELM_KONRAD.html |автор издания= |издание=[[Кругосвет]] |тип= |место= |издательство= |год= |выпуск= |том= |номер= |страницы= |isbn= |issn= |doi= |bibcode= |arxiv= |pmid= |язык= |ref= |archiveurl= |archivedate=}} * {{ВТ-ЭСБЕ|Рентген, Вильгельм Конрад}} т. XXVIa, с. 589—590 * {{Книга:Храмов Ю. А.:Физики|часть = Рентген Вильгельм Конрад (Röntgen Wilhelm Conrad)|с =232|ссылка часть = 1100}} == Һылтанмалар == * [http://beiunsinhamburg.de/2010/увидевший-невидимое/ Статья «Вильгельм Конрад Рентген — достопримечательности Гамбургa»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220208164015/http://beiunsinhamburg.de/2010/%D1%83%D0%B2%D0%B8%D0%B4%D0%B5%D0%B2%D1%88%D0%B8%D0%B9-%D0%BD%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D0%B4%D0%B8%D0%BC%D0%BE%D0%B5/ |date=2022-02-08 }} {{нормативный контроль}} {{Нобелевская премия 1901}} {{Нобелевская премия по физике 1901—1925}} [[Категория:Румфорд миҙалы менән бүләкләнеүселәр]] [[Категория:Маттеуччи миҙалы менән бүләкләнеүселәр]] [[Категория:Ғалимдар хөрмәтенә аталған физик үлсәү берәмектәре]] [[Категория:Физика буйынса Нобель премияһы лауреаттары]] [[Категория:Пруссия фәндәр академияһы ағзалары]] [[Категория:Бавария ФА ағзалары]] [[Категория:Цюрих университетын тамамлаусылар]] [[Категория:Алфавит буйынса Нобель премияһы лауреаттары]] [[Категория:Википедия:Викимәғлүмәттә сығанағы булған мәҡәләләр]] [[Категория:Фән докторҙары]] [[Категория:Цюрих университеты уҡытыусылары]] [[Категория:Мюнхендә вафат булғандар]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:1923 йылда вафат булғандар]] [[Категория:10 февралдә вафат булғандар]] [[Категория:1845 йылда тыуғандар]] [[Категория:27 мартта тыуғандар]] bbccjf7gaiz44llwzk6u9besxynruhh Грушина Лира Рим ҡыҙы 0 182877 1279904 1188846 2024-12-04T04:23:29Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 1279904 wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Грушина Лира Рим ҡыҙы''' ([[1 июнь]] [[1967 йыл]]) — [[спорт]]сы һәм тренер. Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған тренеры (2006) һәм [[СССР]]-ҙың спорт мастеры (1984), Башҡортостан Республикаһының халыҡ мәғарифы отличнигы (2002). == Биографияһы == Лира Рим ҡыҙы Грушина (ҡыҙ фамилияһы — Хисмәтуллина<ref name="Лира">[http://bashfencing.ru/o-fekhtovanii/index.php?option=com_content&view=article&id=71&catid=19 Грушина (Хисматуллина) Лира Римовна]</ref> [[1967 йыл]]дың [[1 июнь|1 июнендә]] [[Башҡорт АССР-ы]]ның [[Өфө]] ҡалаһында тыуа. «Спутник» физик культура йорто һәм «Зенит» балалар спорт ойошмаһында Г. М. Сорокинала, Евгений Иванович Емельяновта тәрбиәләнә. 1989 йылда [[Себер дәүләт физик культура һәм спорт университеты|Омск дәүләт физик культура институты]]н тамамлай<ref name="Лира" />. <br> 1985—1988 йылдарҙа «Спутник» физик культура йортоноң фехтование буйынса тренер-уҡытыусыһы. 1988—1989 йылда 8-се Балалар-үҫмерҙәр спорт мәктәбендә (ДЮСШ) эшләй. 1989 йылдан 1994 йылға тиклем 4-се ДЮСШ-ла балалар тәрбиәләй. 1994 йылдан — өлкән тренер-уҡытыусы. 2001 йылдан — Рәсәйҙең юниорҙар йыйылма командаһы, 2003 йылдан өлкәндәрҙең йыйылма командаһы тренеры. 2009 йылдан Олимпия резервының фехтование буйынса Өфөләге спорт мәктәбе директоры. == Ҡаҙаныштары == Шәхси иҫәп: РСФСР кубогы (1990), РСФСР чемпионатының көмөш призеры (1990), РСФСР чемпионатының бронза призеры (1987).<br> Команда иҫәбе: РСФСР чемпионы (1992), РСФСР чемпионатының көмөш призеры (1986, 1988), РСФСР кубогының көмөш призеры (1990) == Билдәле тәрбиәләнеүселәре == Атҡаҙанған спорт мастерҙары: [[Тимур Сафин]], Анастасия Иванова<br> Рәсәйҙең Халыҡ-ара класлы спорт мастерҙары: Антон Иванов, Дмитрий Петров, Тимур Арыҫланов<br> 26-нан ашыу Рәсәйҙең спорт мастеры. == Йәмәғәт эшмәкәрлеге == Лира Грушина Башҡортостан Республикаһы Йәштәр сәйәсәте һәм спорт министрлығы ҡарамағында 2020 йылдың 16 ғинуарында ойошторлған Йәмәғәт советы ағзаһы. == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == [[Салауат Юлаев ордены]] (2021)<ref name="Лира" /><br> Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған тренеры (2006) <br> [[СССР]]-ҙың спорт мастеры (1984)<br> Башҡортостан Республикаһының халыҡ мәғарифы отличнигы (2002)<br> [[Халыҡтар дуҫлығы ордены (Башҡортостан)|Халыҡтар дуҫлығы ордены]] (2016)<br> 2-се дәрәжә «Ватан алдындағы ҡаҙаныштары өсөн» ордены миҙалы (2017)<ref name="Лира" /><br> «Башҡортостан Республикаһының иң яҡшы тренеры» билдәһе (2001)<br> Башҡортостан Республикаһының иң яҡшы физик культура һәм спорт хеҙмәткәре билдәһе (2017)<br> Башҡортостан Республикаһының Почет грамотаһы (2003)<ref>[http://ufacity-sport.ru/school/19.php СШОР по фехтованию] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220626025232/http://ufacity-sport.ru/school/19.php |date=2022-06-26 }}</ref><br> Рәсәйҙең Паралимпия комитетының Почет грамотаһы (2017). == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Сығанаҡтар == * [http://bashfencing.ru/o-fekhtovanii/index.php?option=com_content&view=article&id=71&catid=19 Грушина (Хисматуллина) Лира Римовна] * [https://www.rusfencing.ru/coach_card.php?ID=202634 Грушина Лира Римовна] * [http://ufacity-sport.ru/school/19.php СШОР по фехтованию] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220626025232/http://ufacity-sport.ru/school/19.php |date=2022-06-26 }} * [https://ufaved.info/articles/sport/lira_grushina_fekhtovanie_intellektualnyy_sport/ Лира Грушина: «Фехтование — интеллектуальный спорт»] * [https://sport.bashkortostan.ru/ Состав Общественного совета] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220204235642/https://sport.bashkortostan.ru/ |date=2022-02-04 }} == Һылтанмалар == * {{БЭ|84511}}{{V|31|05|2022}} nji6ly9tyb56i9qiceucdgh5bh7b69x Каракас 0 185494 1279892 1251594 2024-12-03T12:48:18Z NoonIcarus 22482 ([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:Sabana Grande Caracas Bulevar de Sabana Grande Obras de Arte y Torre Centrum Ariel Cohen arquitecto. Vicente Quintero fotografo 1.jpg]] → [[File:Sabana Grande Caracas Bulevar de Sabana Grande Obras de Arte y Torre Centrum Ariel Cohen arquitecto 2.jpg]] Concision 1279892 wikitext text/x-wiki {{НП | статус = Ҡала | русское название = Каракас | оригинальное название = {{lang-es|Caracas}} | изображение = Caracas Venezuela VEN 2018.png | размер изображения = 200 | страна = Венесуэла | герб = Coat of arms of Caracas.svg | флаг = Bandera de Caracas.svg | ширина герба = | ширина флага = | lat_dir = N | lat_deg = 10 | lat_min = 30 | lat_sec = 0 | lon_dir = W | lon_deg = 66 | lon_min = 56 | lon_sec = 0 | вид региона = | регион = | регион в таблице = | вид района = | район = | район в таблице = | внутреннее деление = | вид главы = мэр<br>хөкүмәт башлығы | глава = {{iw|Фариас, Эрика|Эрика Фариас|es|Erika Farías}}<br>Хосе Бенавидес Торрес | дата основания = | первое упоминание = | прежние имена = | статус с = | площадь = 440 тирәһе | вид высоты = | высота центра НП = 920 | климат = тропик, бейек тау | официальный язык = | официальный язык-ref = | население = 1 945 901 | год переписи = 2017 | плотность = 4 212,9 | агломерация = | национальный состав = | конфессиональный состав = | этнохороним = | часовой пояс = -4 | DST = | телефонный код = (+58) 212 | почтовый индекс = 1010-A | почтовые индексы = | автомобильный код = | вид идентификатора = | цифровой идентификатор = | сайт = http://www.caracas.gob.ve/ | язык сайта = es | язык сайта 2 = | карта страны = 0 | карта региона = 0 | карта района = 0 | add1n = {{+ПозКарты |Инфобокс=да |Позиционная карта = Южная Америка |Размер карты = 280 |Позиционная карта 2 = |Размер карты 2 = |Размер маркера 2 = 9 |Позиционная карта 3 = |Размер карты 3 = |Рамка 3 = }} | add1 = {{ПозКарта|Венесуэла |label = Каракас |lat = 10.5035 |lon = -66.9195 |position = left |width = 250 }} }} '''Кара́кас''' ({{lang-es|Caracas}}) — [[Венесуэла]]ның баш ҡалаһы. Ҡала сиктәш территориялар менән бергә 1900 км² майҙан биләгән федераль баш ҡала округына бүленгән. [[Венесуэла]]ның сервис, банк һәм сауҙа үҙәге тип һанала: ҡалала Каракас фонд биржаһы һәм PDVSA (илдең иң эре компанияһы) штаб-квартиралары урынлашҡан. Бик күп ресторан, театр, музей, сауҙа үҙәктәре булған Каракас шулай уҡ Венесуэланың мәҙәни баш ҡалаһы. Каракас тағы ла Латин Америкаһының мөһим иҡтисади һәм мәҙәни үҙәктәренең береһе; [[Латин Америкаһы]]ның ҡайһы бер иң бейек йорттары Каракаста урынлашҡан<ref name="Caracas">{{cite web |url=http://caracas.eluniversal.com/2008/09/03/ccs_art_el-apagon-dejo-sus-s_1027497.shtml |title=Caracas |publisher=Caracas.eluniversal.com |archive-url=https://web.archive.org/web/20080903221057/http://caracas.eluniversal.com/2008/09/03/ccs_art_el-apagon-dejo-sus-s_1027497.shtml |archive-date=2008-09-03 |access-date=2010-04-30 |deadlink=yes }}</ref>. == Этимологияһы == Ҡалаға испан конкистадорҙары 1567 йылдың 25 июлендә каракас ҡәбиләһенең индеецтары ауылы урынында нигеҙ һала. Был көндө католик сиркәүе Изге Яков Леонский иҫтәлеген билдәләй, шуға күрә ҡала Сантьяго-де-Леон-де-Каракас («Изге Яков Леонский һәм Каракас ҡалаһы») тип атала, был осраҡта Леон — [[Испания]]лағы ҡала һәм тарихи төбәктең атамаһы. Ваҡыт үтеү менән был өс компонентлы атаманың һуңғы өлөшө генә һаҡланып ҡала{{sfn|Поспелов|2002|с=188}}. == Тәбиғи шарттары == [[Файл:Este de Caracas.JPG|left|thumb|250px|Анд тауҙары янында Каракас]] [[Венесуэла]]ның баш ҡалаһы, диңгеҙ кимәленән 900—1000 м бейеклектә, Кариб Анд тауҙарының матур тау үҙәнендә урынлашҡан. Ҡала [[Кариб диңгеҙе]] ярынан ([[Атлантик океан]] бассейны) уртаса 13-14 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Кёппен классификацияһы буйынса Каракас климаты ҡоро ҡышлы һәм ямғырлы йәйле тропик (Aw) һәм субтропик бейек тау климаты (Cwb) араһында ята. Ғинуар айының уртаса температураһы +20,2 °C тәшкил итә, ә июлдә — 22,2 °C. Ҡалала климатты билдәләүсе төп фактор булып диңгеҙ йоғонтоһо түгел, ә бейек тауҙарҙа урынлашыуы тора. Яуым-төшөм йылына 900 мм-ҙан алып 1300 мм-ға тиклем етә. Апрелдән ноябргә тиклем ямғырҙар миҙгеле дауам итә. Декабрҙән мартҡа тиклем Каракас территорияһында антициклондар өҫтөнлөк итә, шуға күрә ҡоро һауа торошо күҙәтелә. {{Климат местности | Ширина = auto | Положение = center | Место_род = Каракас (Ла-Карлота) | Источник = [http://www.climate-charts.com/Locations/v/VN80416.php World Climate] | Янв_ср = 20.2 | Янв_ср_осад = 16 | Фев_ср = 20.8 | Фев_ср_осад = 13 | Мар_ср = 21.7 | Мар_ср_осад = 12 | Апр_ср = 22.7 | Апр_ср_осад = 59 | Май_ср = 23.2 | Май_ср_осад = 80 | Июн_ср = 22.6 | Июн_ср_осад = 139 | Июл_ср = 22.2 | Июл_ср_осад = 121 | Авг_ср = 22.3 | Авг_ср_осад = 124 | Сен_ср = 22.7 | Сен_ср_осад = 114 | Окт_ср = 22.4 | Окт_ср_осад = 123 | Ноя_ср = 22 | Ноя_ср_осад = 73 | Дек_ср = 20.7 | Дек_ср_осад = 42 | Год_ср = 21.9 | Год_ср_осад = 916 | Янв_ср_мин = 16 | Янв_ср_макс = 26.6 | Фев_ср_мин = 16.3 | Фев_ср_макс = 27.6 | Мар_ср_мин = 17.2 | Мар_ср_макс = 28.6 | Апр_ср_мин = 18.6 | Апр_ср_макс = 29 | Май_ср_мин = 19.6 | Май_ср_макс = 28.8 | Июн_ср_мин = 19.4 | Июн_ср_макс = 27.8 | Июл_ср_мин = 18.9 | Июл_ср_макс = 27.4 | Авг_ср_мин = 18.7 | Авг_ср_макс = 27.7 | Сен_ср_мин = 18.7 | Сен_ср_макс = 28.3 | Окт_ср_мин = 18.5 | Окт_ср_макс = 28.1 | Ноя_ср_мин = 18.1 | Ноя_ср_макс = 27.6 | Дек_ср_мин = 16.8 | Дек_ср_макс = 26.6 | Год_ср_мин = 18 | Год_ср_макс = 27.8 | Янв_а_мин = | Янв_а_макс = | Фев_а_мин = | Фев_а_макс = | Мар_а_мин = | Мар_а_макс = | Апр_а_мин = | Апр_а_макс = | Май_а_мин = | Май_а_макс = | Июн_а_мин = | Июн_а_макс = | Июл_а_мин = | Июл_а_макс = | Авг_а_мин = | Авг_а_макс = | Сен_а_мин = | Сен_а_макс = | Окт_а_мин = | Окт_а_макс = | Ноя_а_мин = | Ноя_а_макс = | Дек_а_мин = | Дек_а_макс = | Год_а_мин = | Год_а_макс = | Янв_вода = | Фев_вода = | Мар_вода = | Апр_вода = | Май_вода = | Июн_вода = | Июл_вода = | Авг_вода = | Сен_вода = | Окт_вода = | Ноя_вода = | Дек_вода = | Год_вода = }} Ҡала көслө сейсмик әүҙемлек зонаһында урынлашҡан. Иң көслө ер тетрәүҙәр Каракаста 1812 һәм 1900 йылдарҙа була, ҡасан ҡала тулыһынса тиерлек емерелә. ; Флора һәм фауна Баш ҡала тирәһендә үҙгәрешле-дымлы тропик бейек тау урмандарҙың үҫемлектәре өҫтөнлөк итә. Кариб Анд тауҙары битләүҙәрендә хайуандар донъяһынан [[ягуар]], пума, оцелот, ҡыуаҡ эте йәшәй, тайпа, һыуһар, маймыл тапир һәм башҡалар йәшәй. == Тарихы == [[Файл:First Map of Caracas, 1578.jpg|thumb|200px|губернатор Хуан де Пиментель төшөргән Каракастың планы, [[1578]]]] [[Файл:Nuestra Señora de Caracas.gif|thumb|230px|[[Богоматерь Каракасская]], ҡаланың художестволы образы]] [[Файл:View of Caracas, 1812.jpg|thumb|230px|Каракас һүрәте, [[1812]]]] [[Файл:19 de abril.jpg|thumb|230px|1810 йылдың 19 апрелендә булған инҡилап ваҡиғалары]] [[Файл:Miranda en la Carraca by Arturo Michelena.jpg|thumb|230px|[[Миранда, Франсиско|Франсиско Миранда]], ''Революционер, милли герой, [[Венесуэла]]ның билдәле кешеһе'']] [[Файл:Vista de Caracas en 1839.jpg|thumb|230px|''Эль Кальварионан Каракасҡа күренеш'' ([[1839]]), [[Джозеф Томас]] эше. [[Милли художество галереяһы]]]] Каракасҡа 1567 йылдың 25 июлендә Изге Яков көнөндә Сантьяго-де-Леон-де-Каракас исеме аҫтында испан конкистадоры Диего де Лосада нигеҙ һала. Ҡала каракас ҡәбиләһенә ҡараған һәм баҫҡынсылар тарафынан яндырған индеецтарҙың тораҡ пункты урынында төҙөлә башлай. Нигеҙ һалынғандан һуң күп тә үтмәй ҡала провинцияның үҙәгенә әүерелә, башлыса климаты һәм корсарҙар һәм пираттарҙан һаҡланыу өсөн һөҙөмтәле тау оборонаһы арҡаһында. Лосаданың бер туғанының улы Гонсало де Осоррио һәм Франсиско Инфанте ҡаланың тәүге алькальдтары итеп һайлана. Муниципалитет китаптарында ла, архивтарҙа ла испандарҙың ҡалала идара итеүенең тәүге йылдары тураһында мәғлүмәттәр һаҡланып ҡалмаған. XVI—XVII быуаттарҙа Каракас бер нисә тапҡыр пираттарҙың һөжүменә дусар була. === Колониаль осор === Яҡынса 1576 йылда Венесуэла провинцияһы губернаторы Хуан де Пиментель, алдан илдең көнбайыш яры буйындағы Коро ҡалаһында булған, һуңынан 1545 йылдан Эль-Токуйола урынлашҡан провинцияның административ баш ҡалаһының урынлашыуын өсөнсө тапҡырға үҙгәртеп, Каракаста төпләнә. Шул ваҡыттан алып ҡала Венесуэла провинцияһының баш ҡалаһы булып ҡала һәм, XVIII быуат аҙағында, Испания империяһы тарафынан индерелгән административ үҙгәрештәр менән, Венесуэла Генерал-Капитанлығына инә. 1577 йылда Каракас Испания губернаторы резиденцияһына әүерелә, 1680 йылда Франция тарафынан булған оҙайлы ҡамауҙы кисерә. 1777 йылда Каракас Венесуэла генерал-капитанлығының баш ҡалаһы тип иғлан ителә. 1577 йылда Пиментель үҙе Филипп II ҡарарҙарына ярашлы ҡаланың тәүге планын төшөрә. 1578 йылғы Пиментель планы — 1760 йылдан алдараҡ билдәләнгән берҙән-бер һаҡланған карта. 1595 йылда инглиздәр тарафынан берҙән-бер һәм уңышһыҙ баҫып инергә маташыу була: инглиз корсары Эмиас Престон 500-ләп кеше менән һөжүм итеп, уны яндырып китә. Яҡынса 1600 йылдан алып Изге Франциск Ассизский сиркәүе ҡаланың ландшафтынан өҫтөнлөк итә башлай. 1641 йылда Сан-Бернабтағы көслө ер тетрәү ҡаланы тулыһынса емерә. Реконструкция яй һәм күп көс талап итә, эре биналарҙың күбеһе бер нисә тиҫтә йылдан һуң ғына тергеҙелә. 1678 йылда ҡаланы бер нисә тапҡыр баҫып алырға маташҡан француз корсарҙарынан һаҡланыу өсөн уның тирәләй стена төҙөлә башлай. Әммә был оборона проекты тормошҡа ашмай. 1783 йылдың 24 июлендә Каракаста, ҡала үҙәгенең Сан-Хасинто һәм Трапос мөйөшөндәге йортта, Венесуэланы Азат итеүсе [[Симон Боливар]] тыуа. Әлеге ваҡытта Боливар йорто ҡаланың тарихи ҡаҙанышы һәм милли ҡомартҡыһы булып иҫәпләнә, әлеге ваҡытта музей булараҡ файҙаланыла, унда бик күп үҙенсәлекле көнкүреш әйберҙәре һәм азат итеүсенең ҡайһы бер шәхси әйберҙәре һаҡлана. XIX быуат башында ҡалала 30 меңгә яҡын кеше йәшәгән. 1799 йылда Каракаста натуралистар [[Александр фон Гумбольдт]] һәм Эме Бонплан булып китә, улар ҡалала һәм Кордильера-де-ла-Костала (яр буйы тауҙар теҙмәһе) мөһим тикшеренеүҙәр үткәрәләр. 1810 йылда Венесуэлала илһөйәрҙәр һәм баҫҡынсылар араһында тәүге хәл иткес бәрелештәр башлана. Ҡала советы составына ингән креолдар (Көньяҡ Америкала тыуған испандар һәм итальяндар) ихтилал ойошторалар, уның һөҙөмтәһендә испан генерал-капитаны властан ситләтелә һәм Юғары хөкүмәт хунтаһы ойошторола. Каракастағы ихтилал артынан испания илбаҫарҙарына ҡаршы сығыштар тулҡыны башҡа Испания колонияларына ла тарала. Тәүҙә Юғары хөкүмәт хунтаһы Испания короле Фердинанд VII Бурбон исеменән идара итә. Шуға ҡарамаҫтан, тиҙҙән баш күтәреүселәрҙе боласылар тип иғлан итәләр, ә Венесуэла блокадаға дусар була. 1811 йылдың 5 июлендә Каракаста Милли конгресс үткәрелә, ул Венесуэланың бойондороҡһоҙлоғон иғлан итә. Әммә 1812 йылда Испания вәкилдәре Венесуэлала үҙ хакимлығын кире тергеҙә башлайҙар, быға башлыса испан ғәскәрҙәренең үтеп инеүе алдынан булған көслө ер тетрәүе булышлыҡ итә. Бойондороҡһоҙлоҡ идеяларына ҡаршы сыҡҡан католик руханиҙары илгә ябырылған тәбиғәт афәтен законлы властарға буйһонмаған өсөн хоҙайҙың ҡаты ҡәһәрле тиҙәр. Инҡилап армияһының баш командующийы Франсиско Миранда (Каракаста тыуып үҫкән) испандар менән конфликтты тыныс юл менән хәл итеү тураһында һөйләшеүҙәр алып барырға маташа, ләкин ҡулға алына һәм Испанияға оҙатыла, ҡайҙа ул төрмәлә вафат була. Бойондороҡһоҙлоҡ өсөн хәрәкәт менән уның көрәштәше [[Симон Боливар]] етәкселек итә башлай. Ул 1813 йылдың авгусында Каракасты баҫып ала. Каракас муниципалитеты тантаналы рәүештә Боливарҙы — «Венесуэланы азат итеүсе» тип иғлан итә. Әммә 1814 йылдың 6 июлендә Испания ғәскәрҙәре менән ҡыҫылған Симон Боливар армияһы баш ҡаланан китергә мәжбүр була. 1815 йылда Венесуэлала Испания хакимлығы тулыһынса тергеҙелә, әммә ул оҙаҡҡа бармай. 1818 йылда Венесуэланы республика тип иғлан иткән Милли конгресс саҡырыла. Киләһе йылда ул Бөйөк Колумбия составына инә һәм 1830 йылда унан кире айырыла. Ошо йылдан башлап Каракас Венесуэла Республикаһының баш ҡалаһына әүерелә. [[Файл:Las Mercedes Caracas Venezuela Vicente Quintero Fotografo.jpg|мини|Каракастың Лас Мерседес районы]] == Халҡы == Каракас — халыҡ тығыҙ ултырған ҡала; унда [[Венесуэла]] халҡының алтынан бер өлөшө йәшәй. Каракас халҡының һаны федераль округтан ситтә лә урынлашҡан биҫтәләре менән бергә, рәсми мәғлүмәттәр буйынса, 3,3 миллион кеше тәшкил итә; ысынында иһә баш ҡалала һәм ҡала янында 4,5 миллион кеше йәшәй. Баш ҡалала йәшәүселәр араһында испан-индеец метистары өҫтөнлөк итә. Яҡынса 20 % испандар, итальяндар, португалдар һәм башҡа Европа милләттәре вәкилдәренең тура тоҡомдары тәшкил итә. Бынан тыш, Каракаста күрше [[Колумбия]]нан күп күскенселәр йәшәй. Негроид расаһы халыҡтың дөйөм составынан яҡынса 10 %, ә индеецтар 2 проценттан артмай. Дәүләт теле — [[испан теле]]. Индеецтар 40 төрлө төркөм телдәрендә һөйләшә. Венесуэлаларҙың күбеһе Рим-католик сиркәүенә ҡарай. Илдә дин һайлауҙа иреклек хуплана, шуға күрә легаль рәүештә төрлө конфессияларҙың миссиялары эшләй. == Архитектура == [[Файл:PlazaVenezuela2004-6-17.jpg|left|thumb|250px| Ҡаланың транспорт сиселешеһенең береһе, сәскә сәғәте күренә]] [[Файл:Sabana Grande Caracas Bulevar de Sabana Grande Obras de Arte y Torre Centrum Ariel Cohen arquitecto 2.jpg|слева|мини|220x220пкс|Сабана Гранде районы тирәһендә архитектура]] Испандар тарафынан колонияға әйләндереү ваҡытында уҡ Каракастың урамдар һәм майҙандар дөрөҫ селтәре булған. Хәҙер ҡаланың архитектура ҡиәфәтендә заманса биналар өҫтөнлөк итә. Плас Боливар үҙәк майҙанында 1664-1674 йылдарҙа төҙөлгән кафедраль собор урынлашҡан. Башҡа тарихи биналар араһында архитектура яғынан ҡарағанда бигерәк тә йәлеп итеүсәндәре: 1811 йылдың 5 июлендә Венесуэланың бойондороҡһоҙлоғо иғлан ителгән Изге Роза часовняһы; Изге Франциск сиркәүе; Милли пантеон, уның көмбәҙҙәрен 1830-сы йылдарҙа билдәле Венесуэла рәссамы Тито Саластың, Симон Боливар тормошоноң ваҡиғаларын күрһәткән һүрәттәре биҙәй. XIX быуат аҙағында Каракас үҙәгендә Мирафлорес һарайы — Венесуэла президентының рәсми резиденцияһы төҙөлә. XX быуат башында президент һарайы өҫтөндә Хәрби академияның штаб-фатиры төҙөлә, хәҙерге көндә ул Революция музейы булараҡ билдәле. Венесуэла архитекторы Карлос Рауль Вильянуэва проекты буйынса төҙөлгән Каракастағы университет ҡаласығы [[ЮНЕСКО]]-ның [[Бөтә донъя мираҫы]] исемлегенә индерелгән<ref>[https://lenta.ru/photo/2019/10/09/venezuela/ Тысячи знаковых зданий по всей Венесуэле медленно превращаются в руины] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191012032230/https://lenta.ru/photo/2019/10/09/venezuela/ |date=2019-10-12 }} // [[Лента. Ру]], 9 октября 2019</ref>. [[Көньяҡ Америка]]лағы иң бейек йорттарҙың икәүһе Каракаста урынлашҡан: «Parque Central» башнялары. «Parque Central» башнялары төбәктә иң бейеге булмаһалар ҙа инде, һаман да [[Латин Америкаһы]]нда иң бейек игеҙәк башнялар исеме менән маҡтана ала. Каракаста иң бейек йорттар булып һанала: «Parque Central» башнялары, Banco Mercantil бинаһы, «Torre BBVA» йәки «Torre Banco Provincial» һәм «El Recreo» сауҙа үҙәгенең <ref>{{Cite web |url=http://www.skyscrapercenter.com/city/caracas |title=Caracas The Skyscraper Center |first= |last= |website=www.skyscrapercenter.com |date= |archive-url=https://web.archive.org/web/20180502064411/http://www.skyscrapercenter.com/city/caracas |archive-date=2018-05-02 |access-date=2018-05-01 |deadlink=no }}</ref>. Был биналарҙың күпселеге ҡала үҙәгендә урынлашҡан. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == ;рус телендә * {{книга |автор=[[Поспелов, Евгений Михайлович|Поспелов Е. М.]] |заглавие=[[Географические названия мира. Топонимический словарь]] |издание=2-е изд., стереотип |ответственный=отв. ред. Р. А. Агеева |ссылка= |место=М. |издательство=Русские словари, Астрель, АСТ |год=2002 |том= |страниц=512 |страницы= |isbn=5-17-001389-2 |тираж=3000 |ref=Поспелов}} ;башҡа телдәрҙә * ''José de Oviedo y Baňos''. Historia de la conquista, y población de la Provincia de Venezuela. — Madrid, 1722 * {{Citation |publisher = Robert Baldwin |author = Robert Semple |title = Sketch of the present state of Caracas |publication-date = 1812 |oclc = 4107713 |chapterurl=https://archive.org/stream/sketchpresentst00sempgoog#page/n61/mode/2up |chapter=(Santiago de Leon de Caracas) | ref = {{harvid|Semple|1812}} }} * {{книга |заглавие=Illustrated Guide to Caracas |год=1897 |ссылка=https://books.google.com/books?id=EaHVAAAAMAAJ |ref={{harvid|Rivera|1897}} |язык=und |автор=Arturo Rivera }} == Һылтанмалар == {{Навигация}} * [http://www.caracas.com/ Официальный сайт Каракаса] * [http://dp.la/search?page_size=100&q=caracas&utf8=✓ Items related to Caracas] ([[Digital Public Library of America]]) * [https://www.europeana.eu/portal/search.html?query=Caracas+Venezuela&rows=96 Items related to Caracas] ([[Europeana]]) {{Көньяҡ Америка баш ҡалалары}} [[Категория:Көньяҡ Америка баш ҡалалары]] [[Категория:Миллионер ҡалалар]] [[Категория:Венесуэла ҡалалары]] [[Категория:Каракас]] h479b65hx72o4o06gldj8s0zft6fx4c 1279893 1279892 2024-12-03T13:28:19Z NoonIcarus 22482 ([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:Las Mercedes Caracas Venezuela Vicente Quintero Fotografo.jpg]] → [[File:Las Mercedes Caracas.jpg]] Concision 1279893 wikitext text/x-wiki {{НП | статус = Ҡала | русское название = Каракас | оригинальное название = {{lang-es|Caracas}} | изображение = Caracas Venezuela VEN 2018.png | размер изображения = 200 | страна = Венесуэла | герб = Coat of arms of Caracas.svg | флаг = Bandera de Caracas.svg | ширина герба = | ширина флага = | lat_dir = N | lat_deg = 10 | lat_min = 30 | lat_sec = 0 | lon_dir = W | lon_deg = 66 | lon_min = 56 | lon_sec = 0 | вид региона = | регион = | регион в таблице = | вид района = | район = | район в таблице = | внутреннее деление = | вид главы = мэр<br>хөкүмәт башлығы | глава = {{iw|Фариас, Эрика|Эрика Фариас|es|Erika Farías}}<br>Хосе Бенавидес Торрес | дата основания = | первое упоминание = | прежние имена = | статус с = | площадь = 440 тирәһе | вид высоты = | высота центра НП = 920 | климат = тропик, бейек тау | официальный язык = | официальный язык-ref = | население = 1 945 901 | год переписи = 2017 | плотность = 4 212,9 | агломерация = | национальный состав = | конфессиональный состав = | этнохороним = | часовой пояс = -4 | DST = | телефонный код = (+58) 212 | почтовый индекс = 1010-A | почтовые индексы = | автомобильный код = | вид идентификатора = | цифровой идентификатор = | сайт = http://www.caracas.gob.ve/ | язык сайта = es | язык сайта 2 = | карта страны = 0 | карта региона = 0 | карта района = 0 | add1n = {{+ПозКарты |Инфобокс=да |Позиционная карта = Южная Америка |Размер карты = 280 |Позиционная карта 2 = |Размер карты 2 = |Размер маркера 2 = 9 |Позиционная карта 3 = |Размер карты 3 = |Рамка 3 = }} | add1 = {{ПозКарта|Венесуэла |label = Каракас |lat = 10.5035 |lon = -66.9195 |position = left |width = 250 }} }} '''Кара́кас''' ({{lang-es|Caracas}}) — [[Венесуэла]]ның баш ҡалаһы. Ҡала сиктәш территориялар менән бергә 1900 км² майҙан биләгән федераль баш ҡала округына бүленгән. [[Венесуэла]]ның сервис, банк һәм сауҙа үҙәге тип һанала: ҡалала Каракас фонд биржаһы һәм PDVSA (илдең иң эре компанияһы) штаб-квартиралары урынлашҡан. Бик күп ресторан, театр, музей, сауҙа үҙәктәре булған Каракас шулай уҡ Венесуэланың мәҙәни баш ҡалаһы. Каракас тағы ла Латин Америкаһының мөһим иҡтисади һәм мәҙәни үҙәктәренең береһе; [[Латин Америкаһы]]ның ҡайһы бер иң бейек йорттары Каракаста урынлашҡан<ref name="Caracas">{{cite web |url=http://caracas.eluniversal.com/2008/09/03/ccs_art_el-apagon-dejo-sus-s_1027497.shtml |title=Caracas |publisher=Caracas.eluniversal.com |archive-url=https://web.archive.org/web/20080903221057/http://caracas.eluniversal.com/2008/09/03/ccs_art_el-apagon-dejo-sus-s_1027497.shtml |archive-date=2008-09-03 |access-date=2010-04-30 |deadlink=yes }}</ref>. == Этимологияһы == Ҡалаға испан конкистадорҙары 1567 йылдың 25 июлендә каракас ҡәбиләһенең индеецтары ауылы урынында нигеҙ һала. Был көндө католик сиркәүе Изге Яков Леонский иҫтәлеген билдәләй, шуға күрә ҡала Сантьяго-де-Леон-де-Каракас («Изге Яков Леонский һәм Каракас ҡалаһы») тип атала, был осраҡта Леон — [[Испания]]лағы ҡала һәм тарихи төбәктең атамаһы. Ваҡыт үтеү менән был өс компонентлы атаманың һуңғы өлөшө генә һаҡланып ҡала{{sfn|Поспелов|2002|с=188}}. == Тәбиғи шарттары == [[Файл:Este de Caracas.JPG|left|thumb|250px|Анд тауҙары янында Каракас]] [[Венесуэла]]ның баш ҡалаһы, диңгеҙ кимәленән 900—1000 м бейеклектә, Кариб Анд тауҙарының матур тау үҙәнендә урынлашҡан. Ҡала [[Кариб диңгеҙе]] ярынан ([[Атлантик океан]] бассейны) уртаса 13-14 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Кёппен классификацияһы буйынса Каракас климаты ҡоро ҡышлы һәм ямғырлы йәйле тропик (Aw) һәм субтропик бейек тау климаты (Cwb) араһында ята. Ғинуар айының уртаса температураһы +20,2 °C тәшкил итә, ә июлдә — 22,2 °C. Ҡалала климатты билдәләүсе төп фактор булып диңгеҙ йоғонтоһо түгел, ә бейек тауҙарҙа урынлашыуы тора. Яуым-төшөм йылына 900 мм-ҙан алып 1300 мм-ға тиклем етә. Апрелдән ноябргә тиклем ямғырҙар миҙгеле дауам итә. Декабрҙән мартҡа тиклем Каракас территорияһында антициклондар өҫтөнлөк итә, шуға күрә ҡоро һауа торошо күҙәтелә. {{Климат местности | Ширина = auto | Положение = center | Место_род = Каракас (Ла-Карлота) | Источник = [http://www.climate-charts.com/Locations/v/VN80416.php World Climate] | Янв_ср = 20.2 | Янв_ср_осад = 16 | Фев_ср = 20.8 | Фев_ср_осад = 13 | Мар_ср = 21.7 | Мар_ср_осад = 12 | Апр_ср = 22.7 | Апр_ср_осад = 59 | Май_ср = 23.2 | Май_ср_осад = 80 | Июн_ср = 22.6 | Июн_ср_осад = 139 | Июл_ср = 22.2 | Июл_ср_осад = 121 | Авг_ср = 22.3 | Авг_ср_осад = 124 | Сен_ср = 22.7 | Сен_ср_осад = 114 | Окт_ср = 22.4 | Окт_ср_осад = 123 | Ноя_ср = 22 | Ноя_ср_осад = 73 | Дек_ср = 20.7 | Дек_ср_осад = 42 | Год_ср = 21.9 | Год_ср_осад = 916 | Янв_ср_мин = 16 | Янв_ср_макс = 26.6 | Фев_ср_мин = 16.3 | Фев_ср_макс = 27.6 | Мар_ср_мин = 17.2 | Мар_ср_макс = 28.6 | Апр_ср_мин = 18.6 | Апр_ср_макс = 29 | Май_ср_мин = 19.6 | Май_ср_макс = 28.8 | Июн_ср_мин = 19.4 | Июн_ср_макс = 27.8 | Июл_ср_мин = 18.9 | Июл_ср_макс = 27.4 | Авг_ср_мин = 18.7 | Авг_ср_макс = 27.7 | Сен_ср_мин = 18.7 | Сен_ср_макс = 28.3 | Окт_ср_мин = 18.5 | Окт_ср_макс = 28.1 | Ноя_ср_мин = 18.1 | Ноя_ср_макс = 27.6 | Дек_ср_мин = 16.8 | Дек_ср_макс = 26.6 | Год_ср_мин = 18 | Год_ср_макс = 27.8 | Янв_а_мин = | Янв_а_макс = | Фев_а_мин = | Фев_а_макс = | Мар_а_мин = | Мар_а_макс = | Апр_а_мин = | Апр_а_макс = | Май_а_мин = | Май_а_макс = | Июн_а_мин = | Июн_а_макс = | Июл_а_мин = | Июл_а_макс = | Авг_а_мин = | Авг_а_макс = | Сен_а_мин = | Сен_а_макс = | Окт_а_мин = | Окт_а_макс = | Ноя_а_мин = | Ноя_а_макс = | Дек_а_мин = | Дек_а_макс = | Год_а_мин = | Год_а_макс = | Янв_вода = | Фев_вода = | Мар_вода = | Апр_вода = | Май_вода = | Июн_вода = | Июл_вода = | Авг_вода = | Сен_вода = | Окт_вода = | Ноя_вода = | Дек_вода = | Год_вода = }} Ҡала көслө сейсмик әүҙемлек зонаһында урынлашҡан. Иң көслө ер тетрәүҙәр Каракаста 1812 һәм 1900 йылдарҙа була, ҡасан ҡала тулыһынса тиерлек емерелә. ; Флора һәм фауна Баш ҡала тирәһендә үҙгәрешле-дымлы тропик бейек тау урмандарҙың үҫемлектәре өҫтөнлөк итә. Кариб Анд тауҙары битләүҙәрендә хайуандар донъяһынан [[ягуар]], пума, оцелот, ҡыуаҡ эте йәшәй, тайпа, һыуһар, маймыл тапир һәм башҡалар йәшәй. == Тарихы == [[Файл:First Map of Caracas, 1578.jpg|thumb|200px|губернатор Хуан де Пиментель төшөргән Каракастың планы, [[1578]]]] [[Файл:Nuestra Señora de Caracas.gif|thumb|230px|[[Богоматерь Каракасская]], ҡаланың художестволы образы]] [[Файл:View of Caracas, 1812.jpg|thumb|230px|Каракас һүрәте, [[1812]]]] [[Файл:19 de abril.jpg|thumb|230px|1810 йылдың 19 апрелендә булған инҡилап ваҡиғалары]] [[Файл:Miranda en la Carraca by Arturo Michelena.jpg|thumb|230px|[[Миранда, Франсиско|Франсиско Миранда]], ''Революционер, милли герой, [[Венесуэла]]ның билдәле кешеһе'']] [[Файл:Vista de Caracas en 1839.jpg|thumb|230px|''Эль Кальварионан Каракасҡа күренеш'' ([[1839]]), [[Джозеф Томас]] эше. [[Милли художество галереяһы]]]] Каракасҡа 1567 йылдың 25 июлендә Изге Яков көнөндә Сантьяго-де-Леон-де-Каракас исеме аҫтында испан конкистадоры Диего де Лосада нигеҙ һала. Ҡала каракас ҡәбиләһенә ҡараған һәм баҫҡынсылар тарафынан яндырған индеецтарҙың тораҡ пункты урынында төҙөлә башлай. Нигеҙ һалынғандан һуң күп тә үтмәй ҡала провинцияның үҙәгенә әүерелә, башлыса климаты һәм корсарҙар һәм пираттарҙан һаҡланыу өсөн һөҙөмтәле тау оборонаһы арҡаһында. Лосаданың бер туғанының улы Гонсало де Осоррио һәм Франсиско Инфанте ҡаланың тәүге алькальдтары итеп һайлана. Муниципалитет китаптарында ла, архивтарҙа ла испандарҙың ҡалала идара итеүенең тәүге йылдары тураһында мәғлүмәттәр һаҡланып ҡалмаған. XVI—XVII быуаттарҙа Каракас бер нисә тапҡыр пираттарҙың һөжүменә дусар була. === Колониаль осор === Яҡынса 1576 йылда Венесуэла провинцияһы губернаторы Хуан де Пиментель, алдан илдең көнбайыш яры буйындағы Коро ҡалаһында булған, һуңынан 1545 йылдан Эль-Токуйола урынлашҡан провинцияның административ баш ҡалаһының урынлашыуын өсөнсө тапҡырға үҙгәртеп, Каракаста төпләнә. Шул ваҡыттан алып ҡала Венесуэла провинцияһының баш ҡалаһы булып ҡала һәм, XVIII быуат аҙағында, Испания империяһы тарафынан индерелгән административ үҙгәрештәр менән, Венесуэла Генерал-Капитанлығына инә. 1577 йылда Каракас Испания губернаторы резиденцияһына әүерелә, 1680 йылда Франция тарафынан булған оҙайлы ҡамауҙы кисерә. 1777 йылда Каракас Венесуэла генерал-капитанлығының баш ҡалаһы тип иғлан ителә. 1577 йылда Пиментель үҙе Филипп II ҡарарҙарына ярашлы ҡаланың тәүге планын төшөрә. 1578 йылғы Пиментель планы — 1760 йылдан алдараҡ билдәләнгән берҙән-бер һаҡланған карта. 1595 йылда инглиздәр тарафынан берҙән-бер һәм уңышһыҙ баҫып инергә маташыу була: инглиз корсары Эмиас Престон 500-ләп кеше менән һөжүм итеп, уны яндырып китә. Яҡынса 1600 йылдан алып Изге Франциск Ассизский сиркәүе ҡаланың ландшафтынан өҫтөнлөк итә башлай. 1641 йылда Сан-Бернабтағы көслө ер тетрәү ҡаланы тулыһынса емерә. Реконструкция яй һәм күп көс талап итә, эре биналарҙың күбеһе бер нисә тиҫтә йылдан һуң ғына тергеҙелә. 1678 йылда ҡаланы бер нисә тапҡыр баҫып алырға маташҡан француз корсарҙарынан һаҡланыу өсөн уның тирәләй стена төҙөлә башлай. Әммә был оборона проекты тормошҡа ашмай. 1783 йылдың 24 июлендә Каракаста, ҡала үҙәгенең Сан-Хасинто һәм Трапос мөйөшөндәге йортта, Венесуэланы Азат итеүсе [[Симон Боливар]] тыуа. Әлеге ваҡытта Боливар йорто ҡаланың тарихи ҡаҙанышы һәм милли ҡомартҡыһы булып иҫәпләнә, әлеге ваҡытта музей булараҡ файҙаланыла, унда бик күп үҙенсәлекле көнкүреш әйберҙәре һәм азат итеүсенең ҡайһы бер шәхси әйберҙәре һаҡлана. XIX быуат башында ҡалала 30 меңгә яҡын кеше йәшәгән. 1799 йылда Каракаста натуралистар [[Александр фон Гумбольдт]] һәм Эме Бонплан булып китә, улар ҡалала һәм Кордильера-де-ла-Костала (яр буйы тауҙар теҙмәһе) мөһим тикшеренеүҙәр үткәрәләр. 1810 йылда Венесуэлала илһөйәрҙәр һәм баҫҡынсылар араһында тәүге хәл иткес бәрелештәр башлана. Ҡала советы составына ингән креолдар (Көньяҡ Америкала тыуған испандар һәм итальяндар) ихтилал ойошторалар, уның һөҙөмтәһендә испан генерал-капитаны властан ситләтелә һәм Юғары хөкүмәт хунтаһы ойошторола. Каракастағы ихтилал артынан испания илбаҫарҙарына ҡаршы сығыштар тулҡыны башҡа Испания колонияларына ла тарала. Тәүҙә Юғары хөкүмәт хунтаһы Испания короле Фердинанд VII Бурбон исеменән идара итә. Шуға ҡарамаҫтан, тиҙҙән баш күтәреүселәрҙе боласылар тип иғлан итәләр, ә Венесуэла блокадаға дусар була. 1811 йылдың 5 июлендә Каракаста Милли конгресс үткәрелә, ул Венесуэланың бойондороҡһоҙлоғон иғлан итә. Әммә 1812 йылда Испания вәкилдәре Венесуэлала үҙ хакимлығын кире тергеҙә башлайҙар, быға башлыса испан ғәскәрҙәренең үтеп инеүе алдынан булған көслө ер тетрәүе булышлыҡ итә. Бойондороҡһоҙлоҡ идеяларына ҡаршы сыҡҡан католик руханиҙары илгә ябырылған тәбиғәт афәтен законлы властарға буйһонмаған өсөн хоҙайҙың ҡаты ҡәһәрле тиҙәр. Инҡилап армияһының баш командующийы Франсиско Миранда (Каракаста тыуып үҫкән) испандар менән конфликтты тыныс юл менән хәл итеү тураһында һөйләшеүҙәр алып барырға маташа, ләкин ҡулға алына һәм Испанияға оҙатыла, ҡайҙа ул төрмәлә вафат була. Бойондороҡһоҙлоҡ өсөн хәрәкәт менән уның көрәштәше [[Симон Боливар]] етәкселек итә башлай. Ул 1813 йылдың авгусында Каракасты баҫып ала. Каракас муниципалитеты тантаналы рәүештә Боливарҙы — «Венесуэланы азат итеүсе» тип иғлан итә. Әммә 1814 йылдың 6 июлендә Испания ғәскәрҙәре менән ҡыҫылған Симон Боливар армияһы баш ҡаланан китергә мәжбүр була. 1815 йылда Венесуэлала Испания хакимлығы тулыһынса тергеҙелә, әммә ул оҙаҡҡа бармай. 1818 йылда Венесуэланы республика тип иғлан иткән Милли конгресс саҡырыла. Киләһе йылда ул Бөйөк Колумбия составына инә һәм 1830 йылда унан кире айырыла. Ошо йылдан башлап Каракас Венесуэла Республикаһының баш ҡалаһына әүерелә. [[Файл:Las Mercedes Caracas.jpg|мини|Каракастың Лас Мерседес районы]] == Халҡы == Каракас — халыҡ тығыҙ ултырған ҡала; унда [[Венесуэла]] халҡының алтынан бер өлөшө йәшәй. Каракас халҡының һаны федераль округтан ситтә лә урынлашҡан биҫтәләре менән бергә, рәсми мәғлүмәттәр буйынса, 3,3 миллион кеше тәшкил итә; ысынында иһә баш ҡалала һәм ҡала янында 4,5 миллион кеше йәшәй. Баш ҡалала йәшәүселәр араһында испан-индеец метистары өҫтөнлөк итә. Яҡынса 20 % испандар, итальяндар, португалдар һәм башҡа Европа милләттәре вәкилдәренең тура тоҡомдары тәшкил итә. Бынан тыш, Каракаста күрше [[Колумбия]]нан күп күскенселәр йәшәй. Негроид расаһы халыҡтың дөйөм составынан яҡынса 10 %, ә индеецтар 2 проценттан артмай. Дәүләт теле — [[испан теле]]. Индеецтар 40 төрлө төркөм телдәрендә һөйләшә. Венесуэлаларҙың күбеһе Рим-католик сиркәүенә ҡарай. Илдә дин һайлауҙа иреклек хуплана, шуға күрә легаль рәүештә төрлө конфессияларҙың миссиялары эшләй. == Архитектура == [[Файл:PlazaVenezuela2004-6-17.jpg|left|thumb|250px| Ҡаланың транспорт сиселешеһенең береһе, сәскә сәғәте күренә]] [[Файл:Sabana Grande Caracas Bulevar de Sabana Grande Obras de Arte y Torre Centrum Ariel Cohen arquitecto 2.jpg|слева|мини|220x220пкс|Сабана Гранде районы тирәһендә архитектура]] Испандар тарафынан колонияға әйләндереү ваҡытында уҡ Каракастың урамдар һәм майҙандар дөрөҫ селтәре булған. Хәҙер ҡаланың архитектура ҡиәфәтендә заманса биналар өҫтөнлөк итә. Плас Боливар үҙәк майҙанында 1664-1674 йылдарҙа төҙөлгән кафедраль собор урынлашҡан. Башҡа тарихи биналар араһында архитектура яғынан ҡарағанда бигерәк тә йәлеп итеүсәндәре: 1811 йылдың 5 июлендә Венесуэланың бойондороҡһоҙлоғо иғлан ителгән Изге Роза часовняһы; Изге Франциск сиркәүе; Милли пантеон, уның көмбәҙҙәрен 1830-сы йылдарҙа билдәле Венесуэла рәссамы Тито Саластың, Симон Боливар тормошоноң ваҡиғаларын күрһәткән һүрәттәре биҙәй. XIX быуат аҙағында Каракас үҙәгендә Мирафлорес һарайы — Венесуэла президентының рәсми резиденцияһы төҙөлә. XX быуат башында президент һарайы өҫтөндә Хәрби академияның штаб-фатиры төҙөлә, хәҙерге көндә ул Революция музейы булараҡ билдәле. Венесуэла архитекторы Карлос Рауль Вильянуэва проекты буйынса төҙөлгән Каракастағы университет ҡаласығы [[ЮНЕСКО]]-ның [[Бөтә донъя мираҫы]] исемлегенә индерелгән<ref>[https://lenta.ru/photo/2019/10/09/venezuela/ Тысячи знаковых зданий по всей Венесуэле медленно превращаются в руины] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191012032230/https://lenta.ru/photo/2019/10/09/venezuela/ |date=2019-10-12 }} // [[Лента. Ру]], 9 октября 2019</ref>. [[Көньяҡ Америка]]лағы иң бейек йорттарҙың икәүһе Каракаста урынлашҡан: «Parque Central» башнялары. «Parque Central» башнялары төбәктә иң бейеге булмаһалар ҙа инде, һаман да [[Латин Америкаһы]]нда иң бейек игеҙәк башнялар исеме менән маҡтана ала. Каракаста иң бейек йорттар булып һанала: «Parque Central» башнялары, Banco Mercantil бинаһы, «Torre BBVA» йәки «Torre Banco Provincial» һәм «El Recreo» сауҙа үҙәгенең <ref>{{Cite web |url=http://www.skyscrapercenter.com/city/caracas |title=Caracas The Skyscraper Center |first= |last= |website=www.skyscrapercenter.com |date= |archive-url=https://web.archive.org/web/20180502064411/http://www.skyscrapercenter.com/city/caracas |archive-date=2018-05-02 |access-date=2018-05-01 |deadlink=no }}</ref>. Был биналарҙың күпселеге ҡала үҙәгендә урынлашҡан. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == ;рус телендә * {{книга |автор=[[Поспелов, Евгений Михайлович|Поспелов Е. М.]] |заглавие=[[Географические названия мира. Топонимический словарь]] |издание=2-е изд., стереотип |ответственный=отв. ред. Р. А. Агеева |ссылка= |место=М. |издательство=Русские словари, Астрель, АСТ |год=2002 |том= |страниц=512 |страницы= |isbn=5-17-001389-2 |тираж=3000 |ref=Поспелов}} ;башҡа телдәрҙә * ''José de Oviedo y Baňos''. Historia de la conquista, y población de la Provincia de Venezuela. — Madrid, 1722 * {{Citation |publisher = Robert Baldwin |author = Robert Semple |title = Sketch of the present state of Caracas |publication-date = 1812 |oclc = 4107713 |chapterurl=https://archive.org/stream/sketchpresentst00sempgoog#page/n61/mode/2up |chapter=(Santiago de Leon de Caracas) | ref = {{harvid|Semple|1812}} }} * {{книга |заглавие=Illustrated Guide to Caracas |год=1897 |ссылка=https://books.google.com/books?id=EaHVAAAAMAAJ |ref={{harvid|Rivera|1897}} |язык=und |автор=Arturo Rivera }} == Һылтанмалар == {{Навигация}} * [http://www.caracas.com/ Официальный сайт Каракаса] * [http://dp.la/search?page_size=100&q=caracas&utf8=✓ Items related to Caracas] ([[Digital Public Library of America]]) * [https://www.europeana.eu/portal/search.html?query=Caracas+Venezuela&rows=96 Items related to Caracas] ([[Europeana]]) {{Көньяҡ Америка баш ҡалалары}} [[Категория:Көньяҡ Америка баш ҡалалары]] [[Категория:Миллионер ҡалалар]] [[Категория:Венесуэла ҡалалары]] [[Категория:Каракас]] 8m2foe0sc15r07e9u4rcplhmnds33y6 Миһранов Ғәлимйән Миһран улы 0 188311 1279911 1216318 2024-12-04T08:32:35Z Akkashka 14326 /* Ғаиләһе */ 1279911 wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Миһранов Ғәлимйән Миһран улы''' ([[1907 йыл|1907]]-[[1986 йыл|1986]]) — [[Бөйөк Ватан һуғышы]] ҡатнашыусыһы, ефрейтор, бронебойщик, гранатомётчик<ref>[https://pamyat-naroda.ru/heroes/rvk-chelovek_voenkomat41873860/?backurl=%2Fheroes%2F%3Fadv_search%3Dy%26last_name%3D%D0%9C%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2%26first_name%3D%D0%93%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%BC%D1%8C%D1%8F%D0%BD%26middle_name%3D%D0%9C%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87%26date_birth_from%3D1907%26static_hash%3D74da676a7a1c624b460e7e6c056b557cv1%26data_vibitiya_period%3Don%26group%3Dall%26types%3Dpamyat_commander%3Anagrady_nagrad_doc%3Anagrady_uchet_kartoteka%3Anagrady_ubilein_kartoteka%3Apdv_kart_in%3Apdv_kart_in_inostranec%3Apamyat_voenkomat%3Apotery_vpp%3Apamyat_zsp_parts%3Akld_ran%3Akld_bolezn%3Akld_polit%3Akld_upk%3Akld_vmf%3Apotery_doneseniya_o_poteryah%3Apotery_gospitali%3Apotery_utochenie_poter%3Apotery_spiski_zahoroneniy%3Apotery_voennoplen%3Apotery_iskluchenie_iz_spiskov%3Apotery_kartoteki%3Apotery_rvk_extra%3Apotery_isp_extra%3Asame_doroga%26page%3D1%26grouppersons%3D1& Память народа. Мигранов Галимьян Мигранович]</ref> == Биографияһы == Ғәлимйән Миһран улы Миһранов [[1907 йыл]]да Илсекәй ауылында крәҫтиән ғаиләһендә тыуған, Илсекәй башланғыс мәктәбен тамамлаған. Ғәлимйән Миһранов [[1928 йыл]]дың 10 октябрендә Мәсәғүт район хәрби комиссариаты тарафынан [[Эшсе-Крәҫтиән Ҡыҙыл Армияһы]]на саҡырыла, хеҙмәте тамамланғандан һуң запасҡа ҡуйыла. [[1941 йыл]]дың июнендә [[Салауат районы|Салауат район]] хәрби комиссариаты саҡырыуы буйынса ҡарауыл ротаһында уҡсы сифатында 1942 йылдың июленә тиклем хеҙмәт итә. Артабан, [[1943 йыл]]дың октябрендә яраланғанға тиклем, 157-се гвардия уҡсылар дивизияһының танктарға ҡаршы орудиеһы ташыусыһы, бронебойщигы, гранатомётчигы була. 1943 йылдың октябренән 1944 йылдың мартына тиклем госпиталдә дауалана. 1944 йылдың мартынан алып сентябренә тиклем пулемётсы Миһранов 14-се уҡсылар полкы составында дошманға ҡаршы алыша. Муйыны тәңгәле ҡаты яраланған яугир Ғәлимйән Миһранов [[1944 йыл]]дың сентябренән [[1945 йыл]]дың ноябренә тиклем 1030-сы эвакогоспиталдә оҙайлы дауалау курсын үтә. Бында ла 3049-сы хәрби склад ҡарауылсыһы була. [[СССР Юғары Советы]]ның [[1945 йыл]]дың 26 сентябрь Бойороғо нигеҙендә, II төркөм инвалиды булараҡ, 1945 йылдың 10 ноябрендә демобилизациялана<ref> [https://pamyat-naroda.ru/heroes/rvk-chelovek_voenkomat41873860/?backurl=%2Fheroes%2F%3Fadv_search%3Dy%26last_name%3D%D0%9C%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2%26first_name%3D%D0%93%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%BC%D1%8C%D1%8F%D0%BD%26middle_name%3D%D0%9C%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87%26date_birth_from%3D1907%26static_hash%3D74da676a7a1c624b460e7e6c056b557cv1%26data_vibitiya_period%3Don%26group%3Dall%26types%3Dpamyat_commander%3Anagrady_nagrad_doc%3Anagrady_uchet_kartoteka%3Anagrady_ubilein_kartoteka%3Apdv_kart_in%3Apdv_kart_in_inostranec%3Apamyat_voenkomat%3Apotery_vpp%3Apamyat_zsp_parts%3Akld_ran%3Akld_bolezn%3Akld_polit%3Akld_upk%3Akld_vmf%3Apotery_doneseniya_o_poteryah%3Apotery_gospitali%3Apotery_utochenie_poter%3Apotery_spiski_zahoroneniy%3Apotery_voennoplen%3Apotery_iskluchenie_iz_spiskov%3Apotery_kartoteki%3Apotery_rvk_extra%3Apotery_isp_extra%3Asame_doroga%26page%3D1%26grouppersons%3D1& Память народа. Мигранов Галимьян Мигранович]</ref>. Һуғыштан һуң тыуған колхозында эшләй. Бригадир, звено башлығы була. Оҫта ҡуллы балтасы ауылдаштарына йорттар төҙөштө, яңаҡ һуҡты, тәҙрә рамдарын, ҡапҡалар эшләне. Алыштырғыһыҙ мал салыусы ла булды ул. Бесән әҙерләү ҡоралдарын (тырма, ағас һәнәктәр, салғы һаптары) яһаусы оҫта, йүнәтеүсе, салғы тапаусы, яныусы, ашнаҡсы ла булды<ref>''Фассахов А. Ф., Абдуллина М. Ф.'' Воины-односельчане (к 70-летию Победы), с. 13 «Дизайн», 2015</ref>. Миһранов Ғәлимйән Миһран улы [[1986 йыл]]да вафат була. Тыуған ауылы зыяратында ерләнгән. == Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре == * [[«1941—1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышында Германияны еңгән өсөн» миҙалы]] (1945) * I дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены]] (1985)<ref> [https://poisk.re/awards/anniversaries/1516713218?ysclid=ldhouzqwx6549855660 О награде] </ref> == Ғаиләһе == Миһранов Ғәлимйәндең өс ҡатыны булды. Тәүге ҡатыны Мәликәнән Бәһиә, Нәзирә, Мәҙинә, Нәбирә, Хәмиҙә, Кәримйән, Мөхәмәтйән исемле ҡыҙ-улдары тыуа. Икенсе ҡатыны Мәүлиханан — Таңһылыу, Сабирйән, Сәмәрйә, Флүрә, өсөнсө ҡатыны Ғәйниямалдан — Зарифа, Ғимран, Кинйәбикә,Тәғзимә, Зәфирә, Нәзифә, Нуриман тыуа. == Хәтер == == Сығанаҡтар == * ''Ахмадиев Б. Х., Гафаров Х. А., Гибадуллин В. Г.'' На земле легендарного Салавата. Уфа, 1988 * ''Фассахов А. Ф., Абдуллина М. Ф.'' Воины-односельчане (к 70-летию Победы), с. 13 «Дизайн», 2015 == Һылтанмалар == * [https://pamyat-naroda.ru/heroes/rvk-chelovek_voenkomat41873860/?backurl=%2Fheroes%2F%3Fadv_search%3Dy%26last_name%3D%D0%9C%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2%26first_name%3D%D0%93%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%BC%D1%8C%D1%8F%D0%BD%26middle_name%3D%D0%9C%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87%26date_birth_from%3D1907%26static_hash%3D74da676a7a1c624b460e7e6c056b557cv1%26data_vibitiya_period%3Don%26group%3Dall%26types%3Dpamyat_commander%3Anagrady_nagrad_doc%3Anagrady_uchet_kartoteka%3Anagrady_ubilein_kartoteka%3Apdv_kart_in%3Apdv_kart_in_inostranec%3Apamyat_voenkomat%3Apotery_vpp%3Apamyat_zsp_parts%3Akld_ran%3Akld_bolezn%3Akld_polit%3Akld_upk%3Akld_vmf%3Apotery_doneseniya_o_poteryah%3Apotery_gospitali%3Apotery_utochenie_poter%3Apotery_spiski_zahoroneniy%3Apotery_voennoplen%3Apotery_iskluchenie_iz_spiskov%3Apotery_kartoteki%3Apotery_rvk_extra%3Apotery_isp_extra%3Asame_doroga%26page%3D1%26grouppersons%3D1& Память народа. Мигранов Галимьян Мигранович] * [https://poisk.re/awards/anniversaries/1516713218?ysclid=ldhouzqwx6549855660 О награде] == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} {{Тышҡы һылтанмалар}} [[Категория:Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусылар]] h591mod2m3lizl76tung7zb3ymvsakw Башҡорттарҙа ғаилә-никах мөнәсәбәттәре 0 190246 1279898 1230720 2024-12-03T17:04:52Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 0 sources and tagging 2 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 1279898 wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Башҡорттарҙа ғаилә-никах мөнәсәбәттәре''' — [[башҡорттар]]ҙа хужалыҡ итеүҙең традицион формаларына, социаль һәм мәҙәни традицияларға бәйле [[ғаилә]]-[[никах]] институты<ref> [http://bashenc.online/ru/articles/50226/ Семейно-брачные отношения у башкир]</ref>. == Ғаилә-никах мөнәсәбәттәренең тарихи традициялары == Башҡорт халҡының ғаилә-никах мөнәсәбәттәре хужалыҡ итеүҙең традицион формаларына, социаль һәм мәҙәни традицияларға бәйле булған. [[Ислам]] ҡабул ителгәнгә тиклем йола хоҡуғы менән, [[Мосолмандар|мосолман]] диненә күскәндән һуң — [[шәриғәт]] нормаларына ярашлы көйләнгән. Ырыу бүленеше буйынса туған, бер ара ғаиләләр, [[XIX быуат|XIX]]-[[XX быуат]]тарҙа бер ырыу ағзалары араһында (экзогамия) никахтар тыйылған. [[XX быуат]] башына тиклем ҡыҙҙарҙың [[Никахлашыу|никахҡа инеү]] йәше — 16-17 йәш (боронораҡ хатта 12-15 йәш), егеттәрҙең 19-20 йәш (һирәгерәк 16-18 йәш) тәшкил иткән. Никах ҡоҙалау буйынса, ҡағиҙә булараҡ, башҡорт халҡы эсендә (эндогамия), билдәле бер социаль төркөмдәр сиктәрендә төҙөлгән. Шулай уҡ [[левират]], сорорат, ҡыҙ урлау һ. б. күренештәр осраған. Айырылышыу шәриғәт буйынса башҡарылған<ref>Асфандияров А. З. Башкирская семья в прошлом (ХVШ — первая половина ХIХ в.). — Уфа, 1997. — С. 70.</ref>. Атай кеше йәки ирҙәрҙең иң олоһо — [[ғаилә]] башлығы община һәм [[дәүләт]] власы алдында ғаилә өсөн яуаплы булған, [[мөлкәт]] менән идара иткән. Ғаилә башлығының ҡатыны, ҡатындарҙың иң өлкәне [[Ҡатын-ҡыҙ|ҡатын-ҡыҙҙар]] башҡарған эштәргә етәкселек иткән. [[Енес (биология)|Енесен]]ә һәм йәшенә ҡарата, һәр ғаилә ағзаһына аныҡ хеҙмәт бүленеше булған: [[ир-егет]]тәр — утын һәм мал аҙығы әҙерләүгә, [[торлаҡ]] һәм хужалыҡ ҡоролмалары төҙөүгә һәм йүнәтеүгә йәлеп ителгән, [[солоҡсолоҡ]], һөнәрселек һәм кәсептәр менән шөғөлләнгән. Ҡатын-ҡыҙҙар [[Аш-һыу (традициялар)|аш-һыу]] әҙерләү менән бергә йорт хужалығын алып барған, бәйләү, [[туҡыусылыҡ]], балаҫ һуғыу, [[тула баҫыу]] кеүек башҡа эштәр менән шөғөлләнгән. Балаларҙың хужалыҡ эштәрендә ярҙамлашыуы мотлаҡ булған, улар [[мал-тыуар]]ҙы, йорт ҡош-ҡортон, кескәй туғандарын ҡараған<ref> Руденко С. И. Башкиры. Историко-этнографические очерки. — М.- Л.: Издательство академии наук СССР. 1955. — 394 с.</ref>. == Әхлаҡи ҡағиҙәләр. Мөлкәт мөнәсәбәттәре == Башҡорт ғаиләһендә ғәҙәттә 7-8 бала, унан да күберәк бала булған. 6 — 7 йәшкә тиклемге малайҙарҙы башлыса әсәһе тәрбиәләһә, һуңынан улдарында ирҙәргә хас яуаплылыҡ, етдилек тәрбиәләү бурысы атайҙарға йөкмәтелгән. Өйләнгәндә йәки [[кейәү]]гә сыҡҡанда ололоҡ принцибы һаҡланған, тәүҙә өлкәнерәк ул-ҡыҙҙарын башлы-күҙле иткәндәр, артабан сиратлап тормошҡа ашырылған. [[Ғаилә]]лә традицион этикет нормалары йәки [[өлкән]]дәрҙе, [[ата-әсә]]ләрҙе хөрмәт итеү талаптары үтәлгән. Өлкәндәргә [[туғанлыҡ терминдары]] — «олатай», «өләсәй» «атай», «әсәй», «ағай» «апай» — менән [[мөрәжәғәт]] итеү ҡабул ителгән<ref>[http://bashenc.online/ba/articles/79178/ Туғанлыҡ системаһы]</ref>. Кейәүҙәге ҡатын-ҡыҙға иренең өлкән туғандары менән һөйләшеү, йәмәғәт урындарына барыу һ. б. тыйылған. Ғаиләләр бергәләп [[байрам]]дар ойошторған, төрлө [[йола]]лар үтәгән, [[туй]]ҙар ойоштороуҙа һәм үткәреүҙә, ерләүҙә ҡатнашҡан<ref>Асфандияров А. З. Башкирская семья в прошлом (ХVШ — первая половина ХIХ в.). — Уфа, 1997. — С. 70.</ref>. [[XX быуат]] башына башҡорт халҡында [[Мираҫ хоҡуғы|мираҫ]] ҡалдырыу һәм мөлкәт бүлеүҙең аныҡ тәртибе булмаған. Традицион башҡорт ғаиләһендә, өйләнгән улдарының балалары тыуыу һәм киләһе улдары өйләнеү менән, ҡағиҙә булараҡ, ғаилә [[мөлкәт]]енең бер өлөшөн бүлеп, [[йорт]] менән тәьмин итеп, башҡа сығарғандар. Ҡыҙҙарға ғаилә мираҫы өлөшө [[бирнә]] рәүешендә бирелгән, шулай уҡ ҡыҙҙарына әсәһенең шәхси мөлкәте лә күскән. Кинйә ул атаһының вариҫы һаналған һәм ҡартайған ата-әсәһен ҡарарға тейеш булған. Аталары ваҡытһыҙ үлеп киткән осраҡта ғаилә башлығы вазифаһы өлкән улға йөкмәтелгән. Башлыса ирҙәр һыҙығы буйынса аҫабалыҡ хоҡуғы тапшырылған. [[XIX быуат|XIX]]-[[XX быуат]] башында васыят буйынса вариҫлыҡ [[йола]]ға әүерелгән. Бәхәсле осраҡтарҙы [[мулла]] йәки власть органдары хәл иткән<ref>[https://minasaba.ru/bashkirskij-narod/bashkirskaja-semja/90-semejno-brachnye-otnoshenija.html Аҫаба. Семейно-брачные отношения]{{Недоступная ссылка|date=December 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref> Руденко С. И. Башкиры. Историко-этнографические очерки. — М.- Л.: Издательство академии наук СССР. 1955. — 394 с.</ref>. == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Башҡорттарҙа туғанлыҡ атамалары]] * [[Башҡорт туй йолалары]] * [[Башҡорт халҡының йолалары]] == Әҙәбиәт == * Руденко С. И. Башкиры. Историко-этнографические очерки. — М.- Л.: Издательство академии наук СССР. 1955. — 394 с. * Назаров П. К этнографии башкир // Этнографическое обозрение. — 1890. — № 1. — 1990 * Асфандияров А. З. Башкирская семья в прошлом (ХVШ — первая половина ХIХ в.). — Уфа, 1997. — С. 70. * Кузеев Р. Г. Историческая этнография башкирского народа. — Уфа: Башкирское книжное издательство, 1979 * Культ слова и речевой этикет башкир // История и культура Башкортостана. Хрестоматия / под ред. Ф. Г. Хисамитдиновой. — М.: АО МДС == Һылтанмалар == * [http://bashenc.online/ru/articles/50226/ Семейно-брачные отношения у башкир] * [http://bashenc.online/ba/articles/79178/ Туғанлыҡ системаһы] * [https://minasaba.ru/bashkirskij-narod/bashkirskaja-semja/90-semejno-brachnye-otnoshenija.html Аҫаба. Семейно-брачные отношения]{{Недоступная ссылка|date=December 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * [https://ufa-gid.com/encyclopedia/sem_brach.html?ysclid=lfwbgsjskh241593341 ЭНЦИКЛОПЕДИЯ БАШКИРИИ → СЕМЕЙНО-БРАЧНЫЕ ОТНОШЕНИЯ] == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} {{Тышҡы һылтанмалар}} [[Категория:Туғанлыҡ мөнәсәбәттәре]] [[Категория:Никах]] [[Категория:Ғаилә хоҡуғы]] [[Категория:Кеше хоҡуҡтары| ]] [[Башҡорттарҙа ғаилә-никах мөнәсәбәттәре]] 5znkk0ikkk1f00q1ky2gc802jbfgh9v Башҡорттарҙа туғанлыҡ атамалары 0 190248 1279897 1230705 2024-12-03T17:04:50Z InternetArchiveBot 31336 Rescuing 0 sources and tagging 2 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 1279897 wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Башҡорттарҙа туғанлыҡ атамалары''' — әңгәмәсегә мөрәжәғәт итеү һәм туғанлыҡты белдерер өсөн хеҙмәт иткән туғанлыҡ терминдары йыйылмаһы<ref> [http://bashenc.online/ba/articles/79178/ Туғанлыҡ системаһы]</ref> [[Башҡорттарҙа туғанлыҡ мөнәсәбәттәре|туғанлыҡ мөнәсәбәттәре]] йәйләүгә сығыу менән бәйле [[Малсылыҡ|малсылыҡ]] хужалығы өҫтөнлөк иткән шарттарҙа барлыҡҡа килгән һәм үҙенсәлекле ижтимағи-мәҙәни традицияларға бәйле булған. Йәшәп килгән ырыу-ара һәм [[Башҡорттарҙа ғаилә-никах мөнәсәбәттәре|ғаилә-никах мөнәсәбәттәре]]нең үҙенсәлектәренә тура килтерелгәнлектән, күп ҡатлылыҡ менән айырыла<ref> [http://bashenc.online/ba/articles/79178/ Туғанлыҡ системаһы]</ref>. == Туғанлыҡ атамалары == Башҡорттарҙың туғанлыҡ системаһында эҙмә-эҙлекле: — ҡан-ҡәрҙәшлек буйынса туғанлыҡ бүленеше, — [[Никах|никах]] характеры йәки ҡоҙа-ҡоҙағыйлыҡ системаһы буйынса бүленеше, — [[Туғанлыҡ төшөнсәләре|ту­ған‑тыумаса]], туған, зат‑ырыу, ҡәр­ҙәш тигән дөйөмләштерелгән терминдарҙан башҡа, енес билдәләре менән, — ҡайһы бер осраҡта [[Ата-әсә|ата-әсә]] яғынан туғанлыҡ, ҡорҙаш булыу иҫәпкә алына. — өндәшеүсенең йәше, енесе һәм уның туғандары буйынса. Шулай уҡ [[туғанлыҡ терминдары]]ның күбеһе күмәк мәғәнәлә әйтелә — айырым ғаилә сиктәренән сыҡҡан күп туғандарҙы үҙ эсенә ала. Башҡорттарҙа туғанлыҡ системаһына '''быуындарҙы баҫҡыстарға бүлеп һанау''' хас: бер туғанлыҡ баҫҡысына ике быуын вәкилдәре — нәҫелдәге иң оло кешеләр өҫкө өлөштә һәм уларҙан һуң үҫеп килеүсе артабанғы быуын — аҫҡы өлөштә. 1-се баҫҡыстағы туғанлыҡ бүленешенә иң [[Өлкән|өлкән]] бер туған ''ағайҙар, ҡустылар'', ата-әсәйҙең бер туған ҡустылары (ағай, ағый, абзый, абый), уларҙың [[Ҡатын-ҡыҙ|ҡатын]]дары (''еңгә''), туған балалары (племянники), өлкән бер туған апайҙары, кесе һеңлеләре (апай), уларҙың ирҙәре (''еҙ''нә) ҡарай. 2-се баҫҡысҡа — атай (атай, әтәй, әткәй), әсәй (әсәй, инәй, әней) ҡарай. 3-сө баҫҡысҡа — атайҙың һәм әсәйҙең өлкән ағайҙары, [[Олатай|олатай]] (бабай, апай, дәү әтей, ҙур әтәй) һәм өләсәйҙең ҡустылары, атай менән әсәйҙең өлкән апайҙары, олатай һәм өләсәйҙең кесе һеңлеләре (инәй, әбей) ҡарай. Аҫҡы баҫҡысҡа ҡустылар (энеләр, мырҙалар, туғандар), бер туған апайҙары һәм һеңлеләре (ҡарындаш, һылыу — ирҙәр мөрәжәғәте буйынса). Ҡайһы бер һөйләштәрҙә бөтә кесе туғандарға ла, үҙенән йәшерәк башҡа кешеләргә лә ''иркәм'' тип өндәшеү бар. 4-се баҫҡысҡа — ''олатай'' (ҡартатай, ҡарт­тай, ҙур әтәй), ''өләсәй'' (ҡартәсәй, ҡарт­нәй (кәтәй), нәнәй, ҡартый, ҡарсәй, әзәй). 5-се баҫҡысҡа ''ҡарт олатай'' (ҙуратай, ҡартатай), ''ҡарт өләсәй'' (ҙуринәй, ҡартәсәй, ҡарт­өләсәй, ҡартнәнәй) һәм уларҙан өлкән туғандар ингән<ref> [https://akbuzat-rb.ru/articles/stories/2021-07-08/tu-anly-termindary-2400102 «Аҡбуҙат» журналы. Туғанлыҡ терминдары]</ref>. Уларҙан һуң килгән 1‑се баҫҡыста бер туған ҡустылар, бер туған һеңлеләр, ир кешеләр йыш ҡына — ҡәрендәштәр тип мөрәжәғәт итә. Уларҙан һуң килгәндәре: 1‑се баҫҡыста бер туған ''ҡустылар'' (эне, мырҙа, туған) һәм бер туғанының балалары (племянники), бер туған ''һеңлеләр'' һәм туғандарҙың ҡыҙҙары — ҡәрендәштәр (һеңле, ҡарындаш, ир кешеләр ''һылыу'' тип мөрәжәғәт итә). 2‑се баҫҡыста — балалар: ул, ҡыҙ, ейәндәр һәм кесе туғандарҙың балалары һәм ейәндәре тора. Уларҙан һуң килгән баҫҡыстағы ҡәрҙәш ҡыҙ туғандарҙың ирҙәренә ''кейәү'' (зять), ир туғандарҙың ҡатындарына ''килен'' (сноха) тип мөрәжәғәт иткәндәр. Шулай уҡ ата-әсәләре йәки балалары йәшәгән быуынға тура килгән бар кешегә лә «ағай», «апай», «улым», «ҡыҙым» мөрәжәғәт итеү ғәҙәте булған. Ҡоҙа-ҡоҙағыйлыҡ бүленеше ҡан-ҡәрҙәшлек бүленешенең билдәле бер үҫеше осоронда барлыҡҡа килгән һәм уның һөҙөмтәһендә [[ир]] (кейәү) һәм [[Ҡатын-ҡыҙ|ҡатын]] ([[бисә]]) яғынан булған туғандар исемлеге байтаҡ ҡына кимәлдә уның төҙөлөшөн ҡабатлай. Ир һәм ҡатындың бер-береһенә, шулай уҡ хәләл ефетенең ата-әсәһенә [[исем]]дәре менән [[мөрәжәғәт]] итеү ғәҙәте булмаған. Ҡатын иренә — «атаһы», ир ҡатынына — «әсәһе» тип мөрәжәғәт иткән. Был туғанлыҡ бүленешенең 1‑се үҫә барған баҫҡысына — хәләл ефеттең ата-әсәһе яғынан өлкән бер туған ағайҙары — ''ҡайнаға'', шулай уҡ уларҙың ҡатындары (ир кеше мөрәжәғәт иткәндә — ''ҡайынеңгә'', ҡатын кеше — ''еңгә'' тигән. Хәләл ефеттең ата-әсәһенең бер туған апалары һәм һеңлеләре — ''ҡайынбикә'', ''балдыҙ''), шулай уҡ иренең туған һеңлеләренең ирҙәре — ''ҡайынеҙнә'', ''еҙнә''), 2-се баҫҡысҡа ''ҡайны, ҡәйнә'' ингән. Унан һуңғы баҫҡыста — хәләл ефеттең бер туған ағалары һәм ҡустылары. Ағаһына — ''ҡайнаға'' тип өндәшкәндәр. Ҡустыларына ир кеше — ''ҡәйнеш, балдыҙ'' тип, ҡатын кеше ''ҡәйнеш'' тип мөрәжәғәт иткән. Уларҙың ҡатындары — ''килен''. Бер туған һеңлеләре, апалары һәм уларҙың ҡыҙ балаларына: ир кеше — ''балдыҙ'', ҡатын кеше — ''бикәс, ҡайынһеңле, ҡыҙҙарым'' тип мөрәжәғәт иткән. Уларҙың ирҙәренә ҡатын кеше ''[[кейәү]]'' тип мөрәжәғәт иткән. Ирҙәр ҡатыны яғынан ҡыҙ туғандарҙың иренә — ''[[бажа]]'' тип, ҡатыны ир яғынан булған туғандарының ҡатынына ''апһын, килендәш'' тип өндәшкән. Кейәүҙең йәки килендең ир туғандарына — ''ҡоҙа'' (йәш айырмаһына ҡарап ''оло, йәш'' һүҙҙәрен ҡушҡандар), өлкән йәштәге ҡатындарға, кейәүҙең йәки килендең әсәһе йәки уларҙан өлкән ҡатындарға — ''ҡоҙағый'', кейәүҙең һәм килендең апаларына һәм унан кесерәк ҡатындарға — ''ҡоҙаса'' тип мөрәжәғәт иткәндәр. Мөрәжәғәт иткәндә, ғәҙәттә, атайҙан, әсәйҙән, олатай һәм өләсәйҙән, иң өлкән бер туған ағай һәм апайҙан башҡа, туғанлыҡ терминына кешенең исемен дә ҡушҡандар. Туғанлыҡ атамалары һәр кешенең статусын, ғаиләләге, общиналағы тотҡан урынын һәм бурыстарын билдәләгән. Ауыл халҡының күптәре үҙ-ара туған булған, шуға күрә, ҡағиҙә булараҡ, кешегә исеме менән һирәк өндәшкәндәр<ref>[https://minasaba.ru/bashkirskij-narod/bashkirskaja-semja/90-semejno-brachnye-otnoshenija.html Аҫаба. Семейно-брачные отношения]{{Недоступная ссылка|date=December 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. Туғанлыҡ атамалары нигеҙендә кеше исемдәре барлыҡҡа килгән: Кинйә, Ейән, Атабай, Ҡустыбай һ. б<ref> [http://bashenc.online/ba/articles/79178/ Туғанлыҡ системаһы]</ref>. == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Туғанлыҡ төшөнсәләре]] * [[Башҡорттарҙа ғаилә-никах мөнәсәбәттәре]] * [[Башҡорт халҡының йолалары]] * [[Башҡорт туй йолалары]] == Әҙәбиәт == == Һылтанмалар == * [http://bashenc.online/ru/articles/50226/ Семейно-брачные отношения у башкир] * [http://bashenc.online/ba/articles/79178/ Туғанлыҡ системаһы] * [https://minasaba.ru/bashkirskij-narod/bashkirskaja-semja/90-semejno-brachnye-otnoshenija.html Аҫаба. Семейно-брачные отношения]{{Недоступная ссылка|date=December 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * [https://ufa-gid.com/encyclopedia/sem_brach.html?ysclid=lfwbgsjskh241593341 ЭНЦИКЛОПЕДИЯ БАШКИРИИ → СЕМЕЙНО-БРАЧНЫЕ ОТНОШЕНИЯ] * [https://akbuzat-rb.ru/articles/stories/2021-07-08/tu-anly-termindary-2400102 «Аҡбуҙат» журналы. Туғанлыҡ терминдары] == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} {{Тышҡы һылтанмалар}} [[Категория:Ғаилә]] [[Категория:Туғанлыҡ мөнәсәбәттәре]] [[Категория:Ҡәрҙәшлек буйынса кешеләр]] [[Категория:Ағайҙар һәм апайҙар]] [[Категория:Нәҫелдәр]] in1exmsjfhibq3jxnvylsmo8prq8lcq Аҡмола өлкәһе 0 198040 1279907 1273784 2024-12-04T07:50:46Z BasilLeaf 2522 /* Административ бүленеше */ 1279907 wikitext text/x-wiki {{Универсальная карточка}} '''Акмола өлкәһе''' - [[Ҡаҙағстан|Ҡаҙағстандың]] [[Төньяк Казакъстан|төньяҡ өлөшөндә]] урынлашҡан өлкәһе. Өлкәнең үҙәгендә өлкә составына кермәүсе Ҡаҙағстан баш ҡалаһы [[Астана|Нурсолтан]] ҡалаһы урынлашҡан. Административ үҙәге – [[Күксәтау|Кокшетау]] ҡалаһы, [[1824 йыл|1824 йылда]] нигеҙләнгән. Көнбайышта — [[Ҡуштанай өлкәһе|Ҡостанай өлкәһе]] менән, төньяҡта – [[Төньяҡ Ҡаҙағстан өлкәһе]] менән, көнсығышта - [[Павлодар өлкәһе]] менән һәм көньяҡта – [[Ҡарағанда өлкәһе|Караганды өлкәһе]] менән сиктәш. == Административ бүленеше == [[File:Akmola, administrative divisions - kz (Cyrl-Arab) - colored.png|400x400px|thumb]] === Идара-ер төҙөлөшө === Өлкә 13 райондан һәм 204 ауыл округынан ғибәрәт. Өлкәгә 5 ҡала һәм 11 поселок инә. * 2 өлкә ҡала ҡарамағындағы: [[Күксәтау|Кокшетау]] һәм [[Степногорск]] * 8 район ҡала ҡарамағындағы: [[Аҡкүл]], [[Атбаҫар]], [[Державин]], [[Есиль]], [[Еремена]], [[Магинск]], [[Степняк]], [[Щучинск]] * 17 районы ауыл. === Райондар === # Аҡҡол районы # Аршалы районы == Танылған шәхестәр == [[Жакан Сыздыков]] (''1901, [[Күксәтау]] өйәҙе — 1977, [[Алматы]]''), ҡаҙаҡ шағиры, журналист, [[Ғабдулла Туҡай|Туҡай]] әҫәрҙәрен ҡаҙаҡсаға тәржемә итеүсе. === Татарҙар, башҡорттар === * [[Маһинур Фәйзуллина]] (''1901, [[Атбаҫар]] - 1983, [[Алабуға (ҡала)|Алабуга]]''), кандидатлыҡ диссертацияһын яҡлап, ғилми дәрәжә алған тәүге татар ҡатын-ҡыҙы. * [[Ибраһим Сәләхов]] (''1911, [[Күксәтау]]-1998, Акмола өлкәһе, Ҡыҙыл Яр''), татар яҙыусыһы, [[Туҡай премияһы]]<nowiki/>ияһы (1990). == Тышҡы һылтанмалар == [http://rus.akmo.kz/ Акмола өлкәһе акимы аппараты сайты]{{Недоступная ссылка|date=June 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} == Иҫкәрмәләр == <references /> 9qfi0a8np9nq8bm535ahun39nicwdqt