ویکیپیدیا ckbwiki https://ckb.wikipedia.org/wiki/%D8%AF%DB%95%D8%B3%D8%AA%D9%BE%DB%8E%DA%A9 MediaWiki 1.44.0-wmf.1 first-letter میدیا تایبەت وتووێژ بەکارھێنەر لێدوانی بەکارھێنەر ویکیپیدیا لێدوانی ویکیپیدیا پەڕگە وتووێژی پەڕگە میدیاویکی وتووێژی میدیاویکی داڕێژە وتووێژی داڕێژە یارمەتی وتووێژی یارمەتی پۆل وتووێژی پۆل دەروازە لێدوانی دەروازە ویکیپرۆژە لێدوانی ویکیپرۆژە ڕەشنووس لێدوانی ڕەشنووس TimedText TimedText talk مۆدیوول لێدوانی مۆدیوول 0 1260 1374509 1355624 2024-11-02T05:09:06Z کەژان جبار 65769 1374509 wikitext text/x-wiki {{چەند کێشەیەک| {{ڕێکلام}} {{یەک سەرچاوە}} {{شێواز}} }} {{زانیاریدانی زانکۆ |ناو =زانکۆی کۆیە |ناوی وێنە =University of Koya.JPG |وێنە_لێدوان =ئاڕمی زانکۆ |ناوی لاتینی = Koya University |دروشم = enabling a brighter future |دروشم بە کوردی = بەرجەستەکردنی داھاتوویەکی ڕۆشنتر |دامەزراندن = [[٢٠٠٣]] |جۆر = حکومی |سەرۆکی زانکۆ = پ.ی.د. محمد حەسیب زەنگەنە |خوێندکاران = ٥ ھەزار خوێندکار |شار = [[کۆیە (قەزا)]] |پارێزگا = ھەولێر |کامپ =بناری چیای ھەیبەت سوڵتان |ژمارەی فەکەڵتی= ٤ |ژمارەی سکوڵ = |ژمارەی بەش = ٢٧ |بەڕێوەبەرایەتی = ٢٥ |ڕێزبەندی لە کوردستان = گروپی A |ماڵپەڕ ={{URL|http://www.koyauniversity.org/}} |نووچەنامە= {{URL|http://www.koyauniversity.org/}} |لۆگۆ = }} '''زانکۆی کۆیە''' دەکەوێتە شاری [[کۆیە|کۆیەی]] نزیک شاری [[ھەولێر]]ی پایتەختی [[ھەرێمی کوردستان]] بە دووری ٧٠ کیلۆمەتر. لە ڕێکەوتی ١١ی تشرینی یەکەمی [[٢٠٠٣]] بەردی بناغەی لە لایەن [[سەرۆک کۆمار|سەرۆک کۆماری]] پێشووی [[عێراق]] [[جەلال تاڵەبانی|مام جەلال]] داندراوە. بە فەرمانی ژمارە (٢١٨)ی [[حکوومەتی ھەرێمی کوردستان]] لە ڕێکەوتی ٢٩ی تشرینی دووەمی [[٢٠٠٤]] لەدوای لکاندنی ھەردوو کۆلێژی پەروەردە، شەریعە، و [[یاسا]]، وەکوو چوارەم [[زانکۆ]] لە ھەرێمی کوردستان و یەکەم زانکۆ لە دەرەوەی پارێزگاکان دامەزراوە. زانکۆی کۆیە لە ماوەیەکی کەمدا گەشەیەکی فراوانی بە خۆیەوە بینیوە بە کردنەوەی کۆلێژەکانی ئەندازیاری، پزیشکی، زانست، زانستە مرۆڤایەتییەکان، وەرزش و زمان لە چوارچێوەی کەمپەسی زانکۆدا. ھەرلەو کاتەدا و دوای ئەوەی کۆلێژی [[زمان]] لە [[قەڵادزێ]] و کۆلێژی زانستە مرۆڤایەتییەکان و پاشانیش کۆلێژی بنیات و پەرستاریش لە [[ڕانیە]] کرانەوە و بوون بە بەشێک لەو زانکۆیە، سەرجەم کۆلێژەکان پاش ڕێکخستنەوە گەیشتە ١١ کۆلێژ و ٣٣ بەشی زانستی، لە ڕێکەوتی ٢٠ی تەممووزی [[٢٠٠٦]] لە ئاھەنگی یەکەمین خولی دەرچووانی زانکۆکە بڕوانامەی [[بەکالۆریۆس]] بەخشرایە ١١٨ خوێندکار. زانکۆی کۆیە بە بەرنامەیەکی داڕێژراوەوە توانیویەتی ئاستی زانستی خۆی بەرز بکاتەوە و ببێت بە ئەندام لە ڕێکخراوی زانکۆکانی جیھانی و ڕێکخراوی [[یوونێسکۆ|یونسکۆی]] نێودەوڵەتی، لە ھەمان کاتدا لە ڕێگای ھاوکاری و پەیوەندی دوو قۆڵییەوە لەگەڵ چەند زانکۆی بەناوبانگی جیھانی و کردنەوەی خوێندنی باڵا و ھاوبەش لەگەڵ ئەو زانکۆیانەدا ڕۆڵی دیاریکراوی ھەیە. ئەم زانکۆیە جگە لە پێگەیاندنی نەوەکان و پێشکەوتن و پەرەپێدانی زانستی، بۆتە مایەی گەشەپێدانی [[ئابوور|ئابووری]] و کۆمەڵایەتی لەو مەڵبەندەدا، ھەر ئەوەش وایکرد کە حکومەتی ھەرێمی کوردستان بیر لە دامەزراندنی چەند زانکۆی دیکە بکاتەوە لە دەرەوەی پارێزگاکان، کە یەکێکیان زانکۆی ([https://web.archive.org/web/20160415150845/http://www.raparinuni.org/ku/ ڕاپەڕین]) بوو لە ساڵی [[٢٠١٠]]<nowiki/>دا بەلکاندنی کۆلێژەکانی سەر بە زانکۆی کۆیە لە ڕانیە و قەڵادزێ بەو زانکۆیەوە. لە سەرەتاکانی ساڵی ٢٠٠٦وە بیرۆکەی گۆڕینی سیستەمی کۆلێژەکان بۆ (فاکەڵتی) لە زانکۆی کۆیە گەڵاڵە بوو، وەکو چۆن لە زانکۆکانی دنیای پێشکەوتوودا پێڕەوی لێدەکرێت و بەم کارە، بەشە ھاوبەشەکان دەتوانن پێکەوە کاری لێکۆڵینەوەی ھاوبەش ئەنجام بدەن و لە پەتای [[بیرۆکراسی|بیرۆکراتییەتی]] کارگێڕیش کەم بکەنەوە، ھەر بۆیە ئێستا لە زانکۆی کۆیە بە سیستەمی فاکەڵتی کاردەکرێت وەکو یەکەمین زانکۆ لە ھەرێمی کوردستان و عێراق لە ساڵی ٢٠١٠وە ئەم سیستەمەی خستۆتە بواری کارپێکردن و پراکتیکەوە. زانکۆی کۆیە فاکەڵتیەکانی زانستە مرۆڤایەتی و کۆمەڵایەتییەکان، [[پەروەردە]]، ئەندازیاری، زانست و تەندروستی و سکوڵی پزیشکی و سکوڵی پەروەردەی وەرزشی و ٢٧ بەشی زانستی لە خۆدەگرێت. == فەکەڵتیەکانی زانکۆی کۆیە == ===فەکەڵتی ئەندازیاری=== فەکەڵتی [[ئەندازیاری]] لە زانکۆی کۆیەدا شوینێکی نمونەییە بۆ دەستخستنی [[زانست]] و [[زانیاری]]. فەکەڵتی ئەندازیاری ناوەندێکی نمونەیی دابینکردنی خوێندن و توێژینەوەی پێشکەوتووە لەبوارە جیاوازەکانی ئەندازیاریدا. ئەم فەکەڵتیە لە حەوت بەش پێکھاتووە کە ئەوانیش بریتین لە: بەشی [[ئەندازیاریی شارستانی|ئەندازیاری شارستانی]]، بەشی ئەندازیاری جیۆتەکنیکی، بەشی ئەندازیاری تەلارسازی، بەشی [[ئەندازیاریی نەوت|ئەندازیاری نەوت]]، بەشی [[ئەندازیاریی کیمیا|ئەندازیاری کیمیایی]]، بەشی ئەندازیاری درووستکردن و بەشی [[ئەندازیاریی نەرمامێر|ئەندازیاری سۆفت وێر]]. جگە لەمانەش، فاکەلتی ئەندازیاری سەنتەری توێژینەوە و نووسینگەی ڕاوێژکاری ئەندازیاری و یەکەی کاروباری زانیاری و خوێندنی باڵا و یەکەی پەرەپێدانی پرۆگرامەکانی خوێندن و یەکەی دڵنیایی جۆری و یەکەی تاقیگەکان و یەکەی [[تەکنۆلۆژیای زانیاری|تەکنەلۆژیای زانیاری]] و یەکەی تەندروستی و سەلامەتی و یەکەی [[ژمێریاری]] و یەکەی وۆرکشۆپیش لە خۆدەگرێت.<ref>http://www.koyauniversity.org/node/19 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170717024113/http://www.koyauniversity.org/node/19 |date=١٧ی تەممووزی ٢٠١٧ }}</ref> ===فەکەڵتی پەروەردە=== فەکەڵتی [[پەروەردە]] فەکەڵتییەکی چالاک و کارایە لە برەودان بەخوێندن وەکو پڕاکتیزەکردنێکی پڕۆفیشناڵانە، لەبواری لێکۆڵینەوەی زانستی لە ڕێگەی وانەوتنەوە و توێژینەوە و خزمەتگوزاری [[کۆمەڵگە|کۆمەڵگا]] بە شێوەیەکی نموونەیی، کە ئەمانەش ئازادی، دیموکراسی، یەکسانی و شکۆی مرۆڤایەتی دەستەبەر دەکەن. فەکەڵتی پەروەردە ھەوڵی بەرەوپێش بردنی جۆری خوێندن و دابینکردنی خزمەتگوزاری کۆمەڵایەتی دەدات لەڕێگەی وانەوتنەوەی جۆری و توێژینەوە و برەوپێدانی پیشەیی.<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=KOU-FEDU|ناونیشان=http://fedu.koyauniversity.org/|وێبگە=fedu.koyauniversity.org|ڕێکەوتی سەردان=19ی کانوونی دووەمی 2022}}</ref> ===فەکەڵتی زانستە مرۆڤایەتی و کۆمەڵایەتییەکان=== لە فەکەڵتی زانستە مرۆڤایەتی و کۆمەڵایەتییەکان لێکۆڵینەوە و توێژینەوە سەبارەت بە پرسە قانوونی و سیاسی و کۆمەڵایەتیە گرنگ و ھاوچەرخەکانی ئەمڕۆمان ئەنجام دەدرێت. جەخت کردنەوە و گرینگیدان بە وانەوتنەوە، فێربوون و توێژینەوەی نموونەیی دەرچووانی شارەزا و کارامە بەرھەم دەھێنێت کە بتوانن گۆڕانکاری لە کۆمەڵگادا ئەنجام بدەن.<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=KOU-FHSS|ناونیشان=http://fhss.koyauniversity.org/|وێبگە=fhss.koyauniversity.org|ڕێکەوتی سەردان=19ی کانوونی دووەمی 2022}}</ref> ===فەکەڵتی زانست و تەندروستی=== فەکەڵتی زانست و [[تەندروستی]] شوێنێکی نمونەییە بۆ دابینکردنی خوێندن و توێژینەوەی پێشکەوتوو لەبوارە جیاوازەکانی تەندروستی و تاقیگەیی و زانستە بنچینەیی و جێبەجێکراوەکان وەکو بایۆلۆجی، [[کیمیا]]، [[ماتماتیک|بیرکاری]]، [[فیزیک|فیزیا]]، [[دەروونناسی|دەرونناسی]] پزیشکی و مایکڕۆبایۆلۆجی پزیشکی.<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=KOU-FSCH|ناونیشان=http://fsch.koyauniversity.org/|وێبگە=fsch.koyauniversity.org|ڕێکەوتی سەردان=19ی کانوونی دووەمی 2022}}</ref> ;سکوڵی پزیشکی<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=KOU-SMED|ناونیشان=http://smed.koyauniversity.org/|وێبگە=smed.koyauniversity.org|ڕێکەوتی سەردان=19ی کانوونی دووەمی 2022}}</ref> == بەشەکانی زانکۆی کۆیە == ===فەکەڵتی ئەندازیاری=== # ئەندازیاری تەلارسازی<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=KOU-FENG - DARE|ناونیشان=http://feng.koyauniversity.org/departments/dare|وێبگە=feng.koyauniversity.org|ڕێکەوتی سەردان=19ی کانوونی دووەمی 2022}}</ref> # ئەندازیاری جیۆتەکنیک<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=KOU-FENG - DGEN|ناونیشان=http://feng.koyauniversity.org/departments/dgen|وێبگە=feng.koyauniversity.org|ڕێکەوتی سەردان=19ی کانوونی دووەمی 2022}}</ref> # ئەندازیاری نەوت<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=KOU-FENG - DPTE|ناونیشان=http://feng.koyauniversity.org/departments/dpte|وێبگە=feng.koyauniversity.org|ڕێکەوتی سەردان=19ی کانوونی دووەمی 2022}}</ref> # ئەندازیاری کیمیاوی<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=KOU-FENG - DCHE|ناونیشان=http://feng.koyauniversity.org/departments/dche|وێبگە=feng.koyauniversity.org|ڕێکەوتی سەردان=19ی کانوونی دووەمی 2022}}</ref> # ئەندازیاری سۆفت وێر<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=KOU-FENG - DSWE|ناونیشان=http://feng.koyauniversity.org/departments/dswe|وێبگە=feng.koyauniversity.org|ڕێکەوتی سەردان=19ی کانوونی دووەمی 2022}}</ref> # ئەندازیاری دروستکردن {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170606061942/http://feng.koyauniversity.org/departments/dmfe |date= ٦ی حوزەیرانی ٢٠١٧}} # ئەندازیاری شارستانی<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=KOU-FENG - DCEN|ناونیشان=http://feng.koyauniversity.org/departments/dcen|وێبگە=feng.koyauniversity.org|ڕێکەوتی سەردان=19ی کانوونی دووەمی 2022}}</ref> ===بەشەکانی فەکەڵتی پەروەردە=== # [[زمانی کوردی]]<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=KOU-FEDU - DKUR|ناونیشان=http://fedu.koyauniversity.org/departments/dkur|وێبگە=fedu.koyauniversity.org|ڕێکەوتی سەردان=19ی کانوونی دووەمی 2022}}</ref> # [[زمانی عەرەبی]]<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=KOU-FEDU - DARB|ناونیشان=http://fedu.koyauniversity.org/departments/darb|وێبگە=fedu.koyauniversity.org|ڕێکەوتی سەردان=19ی کانوونی دووەمی 2022}}</ref> # [[زمانی ئینگلیزی]] # سکوڵی پەروەردەی وەرزش {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170803094212/http://fedu.koyauniversity.org/departments/dphe |date= ٣ی ئابی ٢٠١٧}} # بەشی [[جوگرافیا]]<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=KOU-FEDU - DGEO|ناونیشان=http://fedu.koyauniversity.org/departments/dgeo|وێبگە=fedu.koyauniversity.org|ڕێکەوتی سەردان=19ی کانوونی دووەمی 2022}}</ref> # بەشی مێژوو<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=KOU-FEDU - DHIS|ناونیشان=http://fedu.koyauniversity.org/departments/dhis|وێبگە=fedu.koyauniversity.org|ڕێکەوتی سەردان=19ی کانوونی دووەمی 2022}}</ref> # بەشی پەروەردەی بنەڕەتی<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=DBED-Evening Program - Faculty of Education|ناونیشان=http://fedu.koyauniversity.org/departments/fedu-contact/dbed-evening|وێبگە=web.archive.org|ڕێکەوتی سەردان=19ی کانوونی دووەمی 2022|ڕێکەوت=17ی تەممووزی 2015|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٧ی تەممووزی ٢٠١٥|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20150717050007/http://fedu.koyauniversity.org/departments/fedu-contact/dbed-evening|ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}</ref> # بەشی خوێندنی ئایینی<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=KOU-FEDU - DRLE|ناونیشان=http://fedu.koyauniversity.org/departments/drle|وێبگە=fedu.koyauniversity.org|ڕێکەوتی سەردان=19ی کانوونی دووەمی 2022}}</ref> # بەشی [[باخچەی ساوایان]] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170803104213/http://fedu.koyauniversity.org/departments/dkin |date= ٣ی ئابی ٢٠١٧}} ===بەشەکانی فەکەڵتی زانستە مرۆڤایەتی و کۆمەڵایەتییەکان=== # بەشی یاسا<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=KOU-FHSS - DLAW|ناونیشان=http://fhss.koyauniversity.org/departments/dlaw|وێبگە=fhss.koyauniversity.org|ڕێکەوتی سەردان=19ی کانوونی دووەمی 2022}}</ref> # بەشی کارگێری و ئابووری {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170219100541/http://fhss.koyauniversity.org/departments/dadm |date=١٩ی شوباتی ٢٠١٧}} # بەشی زمانی ئینگلیزی<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=KOU-FHSS - DENG|ناونیشان=http://fhss.koyauniversity.org/departments/deng|وێبگە=fhss.koyauniversity.org|ڕێکەوتی سەردان=19ی کانوونی دووەمی 2022}}</ref> # بەشی ژمێریاری ===بەشەکانی فەکەڵتی زانست و تەندروستی=== # بایۆلۆجی<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=KOU-FSCH - DBIO|ناونیشان=http://fsch.koyauniversity.org/departments/dbio|وێبگە=fsch.koyauniversity.org|ڕێکەوتی سەردان=19ی کانوونی دووەمی 2022}}</ref> # کیمیا<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=DCHE - Faculty of Science and Health|ناونیشان=http://fsch.koyauniversity.org/departments/dche|وێبگە=web.archive.org|ڕێکەوتی سەردان=19ی کانوونی دووەمی 2022|ڕێکەوت=31ی ئازاری 2016|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٣١ی ئازاری ٢٠١٦|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20160331092730/http://fsch.koyauniversity.org/departments/dche|ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}</ref> # فیزیا<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=KOU-FSCH - DPHY|ناونیشان=http://fsch.koyauniversity.org/departments/dphy|وێبگە=fsch.koyauniversity.org|ڕێکەوتی سەردان=19ی کانوونی دووەمی 2022}}</ref> # کلینیکەڵ سایکۆلۆجی]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170305172450/http://fsch.koyauniversity.org/departments/dclp |date= ٥ی ئازاری ٢٠١٧}} 5- مێدیکەڵ مایکرۆبایۆلۆجی {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170618163836/http://fsch.koyauniversity.org/departments/dmem |date=١٨ی حوزەیرانی ٢٠١٧}} # بیرکای<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=KOU-FSCH - DMAT|ناونیشان=http://fsch.koyauniversity.org/departments/dmat|وێبگە=fsch.koyauniversity.org|ڕێکەوتی سەردان=19ی کانوونی دووەمی 2022}}</ref> == سەنتەرەکانی توێژینەوە == ===سەنتەری توێژینەوەی زانستی و تەندروستی=== ئەم سەنتەرە لە ساڵی [[٢٠١١]] دامەزراوە، سەر بە فەکەڵتی زانست و تەندروستی یە. سەنتەری توێژینەوەی زانستی و تەندروستی پێک دێت لە نۆ (٩)تاقیگەی زانستی پێشکەوتوو و گەشەسەندوو بە نوێترین تەکنیک و ئامێری زانستی، سەنتەرەکە یەکێکە لە پێشکەتووترین ناوەندەکانی توێژینەوە لەسەر ئاستی کوردستان و عێڕاق و ڕۆژھەڵاتی ناوەراست و خاوەنی چەندەھا توێژینەوەی زانستی ئاست بەرزە کە ژمارەیەک لەوانە لە لیستی داھێنانەکانی وڵاتانی ئەوروپا تۆمارکراون. تاقیگەکانی سەنتەری توێژینەوەی زانستی و تەندروستی تایبەتمەندکراون لە بوارەکانی (Biotechnology, Molecular Biology, Microbiology, Cell Culture, Environmental & Analytical Chemistry, Biochemistry) ===سەنتەری توێژینەوەی فەکەڵتی ئەندازیاری=== ئەم سەنتەرە لە مانگی ٢ ی ساڵی ٢٠١١ دامەزراوە، بە مەبەستی پاڵپشتی کردنی ستافی توێژەران و خوێندکاران بۆ برەو پێدان بە چالاکیە زانستیەکانیان، بە تایبەتی بۆ توێژینەوە مەیدانیەکان بە ئامانجی بەرەو پێش بردنی کوردستان و بەتایبەت شاری کۆیە، ھەروەھا بۆ بەشداریکردن لە پێشخستنی سەرچاوە زانستیەکان لە سەرانسەری جیھان لە ڕێگەی ئاڵوگۆڕ کردنی زانیاری و پشکنینەکان لەگەڵ ئەو سەنتەرە توێژینەوانەی کە ھەمان ڕێگا و ھەڵوێستیان ھەیە لە جیھاندا. خەون و ئامانجی ئەم سەنتەرە ئەوەیە کە بگاتە ئەو ئامانجانەی کە کورت کراونەتەوە و دامەزرێنراون ئەویش بە دروستکردنی پەیوەندیەکی توندوتۆڵ لە نێوان فاکەڵتی و کۆمپانیا پیشەسازیەکان و دەزگا حکومیەکان و کەرتی تایبەت، و کارکردن لەسەر ئەو پرۆژانەی کە کاریگەری ڕاستەوخۆیان دەبێت لەسەر لایەنەکانی کۆمەڵگە وەک چارەسەرکردنی ئاوی ژێرزەوی لە شاری کۆیە و دەوروبەری، ھەروەھا پاراستنی ژینگەی ناوچەکە بە تایبەتی پیس بوونی ئاو و خۆڵ و ھەوا بەو پاشماوانەی کە کەرتی پیشەسازی نەوت و گاز بەرھەمی دەھێنێت، ئەمە جگە لە توێژینەوە لە بوارەکانی بەرھەم ھێنانی سوتەمەنی [[بایۆدیزڵ]] و بەرھەم ھێنانی کارەبا بە وزەی خۆر. === سەنتەری مەلای گەورە بۆ توێژینەوەی زانستی=== ئەم سەنتەرە بۆ توێژینەوەی کۆمەڵگەی کوردیییە، لە رووی دیرۆکی و کولتوری و ئایینی و کۆمەڵایەتییەوە. وەک پێویستییەکی زانستی بۆ شرۆڤەکردنی دۆخی کۆمەڵی کوردی لە لایەن زانکۆی کۆیەوە دامەزراوە، سەنتەری [[مەلای گەورە]] بەناوی زانا و چاکسازی دینی – کۆمەڵایەتی و کەسایەتی ناسراوی کۆیە و کوردستان مەلای گەورەی کۆیەوە ناونراوە. دیدی سەنتەری مەلای گەورە بۆ توێژینەوە بەرھەمھێنانی پلاتفۆرمێکی زانستییە بۆ لێکۆڵینەوە و پەیڕەوکردنی [[میتۆدی زانستی]]یە لە خوێندنەوەی دیاردەکانی نێو کۆمەڵگەی کوردی، سەنتەری مەلای گەورە بەشێکی گەورەی پانتایی کاری توێژینەوەی خۆی تەرخان کردووە بۆ لێکۆڵینەوەکردن لە ڕوانگەی کوردانە بۆ ئایین و توێژینەوەکردن لە پێکەوەژیانی ئایینەکان لە ناوچەکە. == بڵاوکراوە زانستییەکان == === گۆڤاری ئارۆ<ref>{{Cite journal|last=Fadhil|first=Basim|date=2014|title=Assessment of Ballistic Performance for Transparent Material|url=http://dx.doi.org/10.14500/aro.10018|journal=ARO, The Scientific Journal of Koya University|volume=2|issue=1|pages=12–15|doi=10.14500/aro.10018|issn=2307-549X}}</ref>=== ئارۆ (واتە ئەمڕۆ لەشێوەزاری ھەورامیدا) [[کۆوار|گۆڤارێکی]] زانستییە لەلایەن زانکۆی کۆیەوە بەکۆدی ISSN 2307-549X بڵاودەکرێتەوە. ئارۆ گۆڤارێکە بۆ بڵاوکردنەوەی توێژینەوەی زانستی بنچینەیی و ھەواڵی جیھانی و لێدوان و ڕوونکردنەوە. گۆڤاری زانستیی ئارۆ لەلایەن کەسانی شارەزا لەو بوارەدا چاوپێداخشاندنەوەی بۆ دەکرێت، گۆڤارێکی سەرھێڵی (ئەلیکترۆنی) کراوەیە بۆ خوێنەران، ئەم گۆڤارە وتار و تویژینەوەی بنچینەیی بڵاودەکاتەوە و پێداچوونەوە بۆ وتارەکان لەھەموو بوارە زانستییەکاندا دەکات. ئەم گۆڤارە زانستییە سەکۆیەکی ئەکادیمی باوەڕپێکراوە بۆ بڵاوکردنەوەی توێژینەوە لەبواری زانستی ھەمەجۆردا. ھەموو ژمارە بڵاوکراوەکانی گۆڤاری ئارۆ لەسەر [[وێبگە|ماڵپەڕی]] [[ئینتەرنێت]] ئەرشیف دەکرێن و دەتوانرێت بەدوا گەڕانیان بۆ بکرێت، لەگەڵ بڵاوکردنەوەی گۆڤارەکە. دەستەی نووسەرانی گۆڤاری ئارۆ بە خۆشحاڵیەوە بانگھێشتی کەسانی شارەزا و پسپۆر لەم بوارەدا دەکات بۆ بەشداریکردن لەگۆڤارەکە لە ڕێگای ناردنی توێژینەوەی زانستی لەشێوەی توێژینەوەی ئۆرجینال. زمانی فەرمی گۆڤارەکە زمانی ئینگلیزییە. توێژینەوە و نوسراوەکان بابەتی کورت و درێژ لەخۆ دەگرن لەگەڵ ھەبوونی ڕێنمایی ڕوون و ئاشکرا بۆ نووسەران لەسەر ماڵپەڕی گۆڤارەکە. [http://pressroom.koyauniversity.org/nucenamekan/y002/issue-15/news-13 ئارۆ تاکە گۆڤارە لە کوردستان و عێراق کە تۆمارکراوە (Index) لە لیستی دامەزراوەی (Thomson Ruters).] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170226141855/http://pressroom.koyauniversity.org/nucenamekan/y002/issue-15/news-13 |date=٢٦ی شوباتی ٢٠١٧ }} ئارۆ تاوەکو ئێستا (پێنج) ژمارەی لێ بڵاوکراوەتەوە. === گۆڤاری زانکۆی کۆیە=== ئەم گۆڤارە یەکێکە لە بڵاوکراوە ئەکادیمییەکانی زانکۆی کۆیە کە توێژینەوەی ڕەسەن و ئاست بەرز بڵاو دەکاتەوە لە بوارەکانی زانستە کۆمەڵایەتی و مرۆڤایەتییەکان لە دەرەوە و ناوەوەی [[کوردستان]]، ئامانجی گۆڤاری زانکۆی کۆیە ھاندان و پشتیوانیکردنی توێژەرانە بۆ بە ئەنجام گەیاندنی توێژینەوەی زانستی ئاست بەرز. گۆڤاری زانکۆی کۆیە پەیرەوی لە سیستمی [[زانکۆی ھارڤارد|ھارڤارد]] دەکات بۆ نوسینی پەراوێز جگە لە شێوازە نوێیەکانی توێژینەوەکردن، ھەروەھا توێژینەوەکانی ئەم گۆڤارە لە لایەن پسپۆری لێھاتوو و شارەزا ھەڵدەسەنگێنرێ بەر لە بڵاوکردنەوە. گۆڤاری زانکۆی کۆیە تاوەکو ئێستا (٣٨) ژمارەی لێ بڵاوکراوەتەوە. <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://gzk.koyauniversity.org/|ڕێکەوتی سەردان=19ی کانوونی دووەمی 2022|سەردێڕ=وەشانی ئەرشیڤکراو|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٥ی ئابی ٢٠١٦|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20160825210709/http://gzk.koyauniversity.org/|ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}</ref> == کتێبخانەی ناوەندیی == [[کتێبخانە|کتێبخانەی]] ناوەندی زانکۆی کۆیە لە ژێر دروشمی کرانەوە بە ڕووی جیھاندا کار دەکات، کتێبخانەکە پەیڕەوی ستانداردە جیھانییەکان دەکات بۆ پۆلێن کردن و رێکخستنی [[کتێب|پەرتووک]]. پرۆژەی کارکردن لە سەر بە ئەلکترۆنی کردنی کتێبخانە بەردەوامە بۆ کردارەکانی وەکو خواستن و گەڕاندنەوەی پەرتووک، تۆمارکردن و پۆلێن و رێکخستنی ھەڵگری کتێبەکان. بۆ ئەم مەبەستەش سیستەمی پەرتووکخانەی ئەلکترۆنی کۆھا (KOHA) بەکار دەھێنرێت، کە ئەم سیستەمە لە لایەن چەندین زانکۆی پێشەکەوتووی ئەمەریکی و ئەوروپی بەکار دەھێنرێت. ئەم سیستەمە توانایەکی سەرسوڕھێنەری ھەیە بۆ ڕاپەراندنی کاروباری ڕۆژانەی کتێبخانە. لە ئێستا زیاتر لە ٧٠ ھەزار پەرتوکی کتێبخانەکە بە ئەلیکترۆنی کراون. زانکۆی کۆیە ھەر وەک پێشەنگ بووە لە گۆڕانکاری و بەرەوپێشچوون، کتێبخانەکەشی جیاواز لە زۆربەی کتێبخانەکانیتر لە کاتژمێر ٨:٣٠ خولەکی بەیانیەوە تاوەکو ٥ ئێوارە کراوەیە بە ڕووی فێرخواز و [[مامۆستا|مامۆستایاندا]]. ھاوکات ئامانجی کتێبخانەی ناوەندی کۆیە پێشکەشکردنی خزمەتگوزاریە بە [[قوتابی|خوێندکاران]] و مامۆستایان و [[فەرمانبەر|فەرمانبەران]] بە بەردەوامی بۆ ماوەی ٢٤ کاتژمێر بە رێگەی ئۆنلاین. == [[ئەندازیاریی دروستکردن]] == ئەم بەشە لە ساڵی [[٢٠١٣]] لە زانکۆی کۆیە کراوەتەوە خوێندن لەم بەشە بۆماوەی چوار ساڵە و بەزمانی ئینگلیزیە، جیاوازی ئەم بەشە ئەوەیە تاکە بەشە لە کوردستان و ساڵانە خوێندکارێکی کەم وەردەگرێت بەراورد بە بەشەکانی تر، قوتابیان بڕوانامەی [[بەکالۆریۆس|بەکالۆریۆسیان]] پێ دەدرێت، ئەم بەشە لینکێکە لە نێوان ئەندازیاری میکانیک و ئەندازایاری کیمیاوی و [[ئەندازیاریی کۆمپیوتەر|ئەندازیاری کۆمپیتەر]].<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=ئەندازیاری دروستکردن - فاکەڵتی ئەندازیاری|ناونیشان=https://sites.google.com/a/koyauniversity.org/feng-ku/FENG-Depts/dmfe|ڕێکەوتی سەردان=٣ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢١|وێبگە=sites.google.com|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٩ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20220119003430/https://sites.google.com/a/koyauniversity.org/feng-ku/FENG-Depts/dmfe|ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}</ref> === کاری ئەندازیاری دروستکردن === بەشێوەی گشتی ئەرکی ئەندازیاری دروستکردن بریتییە لە چاودێری کردنی پرۆسەی درووستکردن و دیزاین کردنی کاڵای بەرھەمھێنەر، ھەروەھا بەکارھێنانی ئامێرەکانی درووستکردن بە باشترین شێوە و دیزاین و بەرھەمھێنانی کاڵا بە کوالێتی باش و دانانی پلان بۆ بەرەوپێشبردنی پرۆسەی درووستکردن و بەرێوەبردنی،و ھەروەھا زانیاری تەواو لەسەر کوالیتی بەرھەم ھێنان. بە کورتی زۆربەی ئەو کەرەستانەی کە ڕۆژانە بەکار دەھێنرێت ئەرکی درووست کردن و دیزاینکەی لەلایەن دەرچووانی ئەم بەشەوەیە.<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=ئەندازیاری دروستکردن - فاکەڵتی ئەندازیاری|ناونیشان=https://sites.google.com/a/koyauniversity.org/feng-ku/FENG-Depts/dmfe|ڕێکەوتی سەردان=٣ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢١|وێبگە=sites.google.com|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٩ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20220119003430/https://sites.google.com/a/koyauniversity.org/feng-ku/FENG-Depts/dmfe|ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}</ref> === بوارەکانی کارکردنی ئەندازیاری دروستکردن === ئەندازیاری درووستکردن وەک بڕبڕەی کەرتی پیشەسازی دادەنرێت، دەرچووانی ئەم بەشە چانسێکی فراوانی کارکردنیان هەیە لە کەرتی پیشەسازی بە گشتی، بۆ نموونە پیشەسازی خواردن و پێداویستیەکانی ناوماڵ و پیشەسازی کیمیای، بوارەکانی نەوت، پیشەسازی ئۆتۆمبێل و فڕۆکە، پیشەسازی وزە، کارگەی بەرھەمھێنانی ئاسن، کارگەی دەرمان، کوالێتی کۆنترۆلی مەرزەکان، ھەروەھا دەتوانی لە چەندی شوێنیتر کار بکەیت. '''بوارەکانی کارکردنی ئەندازیاری دروستکردن لە [[کوردستان]]:''' دیارە لە دە ساڵی ڕابردودا لە کوردستان بواری پیشەسازی تا ڕادەیەك پێشکەوتنی بە خۆوە بینی بەو هۆوە کۆمەڵێک کارگە دروست کران، ئەو بوارانەی کە لە ئێستادا ئەندازیاری دروستکردن ئەتوانێ کاری تێدا بکات بریتین لە کارگەکانی ئاسن و کارگەکانی پلاستیك و کارگەکانی دروستکردنی پێداویستی بیناسازی و کارگەکانی خواردن و ئاو و خواردنەوە، هەروەها بواری نەوت و بەرهەمهێنانی کارەبا و چەندەها بواری تر. == سەرچاوەکان == {{سەرچاوەکان}} ===خوێندنەوەی زیاتر === * [http://pressroom.koyauniversity.org/ نووچەنامەی زانکۆی کۆیە] == بەستەری دەرەکی == *[http://koyauniversity.org/ پێگەی فەرمی زانکۆی کۆیە] *[http://pressroom.koyauniversity.org/ بەڕێوەبەرایەتی ڕاگەیاندنی زانکۆی کۆیە] *[http://sites.koyauniversity.org/gzk/ GZK | گۆڤاری زانکۆی کۆیە (koyauniversity.org)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20221014213205/http://sites.koyauniversity.org/gzk/ |date=١٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٢ }} *[https://portal.koyauniversity.org/ Koya University Portal] *[https://xwendkaran.org/universities/koya زانکۆی کۆیە | Xwendkaran] *[https://www.kurdipedia.org/default.aspx?q=200910021434452066&lng=1 کوردیپێدیا - زانکۆی کۆیە (kurdipedia.org)] *[https://www.zamenpress.com/Details.aspx?jimare=15397 ڕێزبەندی زانکۆکانی هەرێمی کوردستان ڕاگەیەندرا (zamenpress.com)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20221014213207/https://www.zamenpress.com/Details.aspx?jimare=15397 |date=١٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٢ }} *[https://www.researchgate.net/publication/331287355_bybylgrafyay_40_zhmarhy_gvary_zanky_kyh (PDF) بیبيلۆگرافیای 40 ژماره‌ی گۆڤاری زانکۆی کۆیه‌ (researchgate.net)] *[https://www.researchgate.net/profile/Darya-Hawezi Darya HAWEZI | Assistant Prof., Department of Kurdish Language, Koya University, Kurdistan Region, Iraq | Doctor of Philosophy | Koya University, Koysinceq | Department of Kurdish Language (DKUR) (researchgate.net)] *[http://www.hewalname.com/ku/?p=1688 گۆڤاری زانکۆی کۆیە – هەواڵنامەی کتێب (hewalname.com)] *[https://www.unipage.net/en/18924/koya_university Koya University - Erbil | Admission | Tuition | University (unipage.net)] *[https://www.researchgate.net/institution/Koya_University Koya University | Koysinceq, Iraq | (researchgate.net)] *[https://edurank.org/uni/koya-university/ <nowiki>Koya University [Ranking 2022 + Acceptance Rate + Tuition] (edurank.org)</nowiki>] *[https://www.aiche.org/community/students/chapters/koya-university-student-chapter Koya University Student Chapter | AIChE] *[https://www.4icu.org/reviews/13320.htm Koya University | Ranking & Review (4icu.org)] *[https://www.4icu.org/iq/ Top Universities in Iraq | 2022 Iraqi University Ranking (4icu.org)] *[https://www.4icu.org/iq/universities/ Universities in Iraq | Higher Education in Iraq (4icu.org)] *[https://www.timeshighereducation.com/world-university-rankings/koya-university-0 Koya University | World University Rankings | THE (timeshighereducation.com)] *[https://www.timeshighereducation.com/world-university-rankings/2023/world-ranking#!/page/0/length/-1/sort_by/rank/sort_order/asc/cols/stats World University Rankings 2023 | Times Higher Education (THE)] *[https://www.coursehero.com/sitemap/schools/79349-University-of-Koya/ University of Koya (جامعة كويه) - Course Hero] {{زانکۆکانی کوردستان}} {{زانکۆکانی عێراق}} {{تووڵی دەروازە|عێراق|پزیشکی|دەیەی ٢٠٠٠|کوردستان|زانکۆکان}} [[پۆل:دامەزرانەکانی ٢٠٠٣ لە عێراق]] [[پۆل:دامەزراوە فێرکارییەکان، دامەزرانی ٢٠٠٣]] [[پۆل:زانکۆکانی عێراق]] [[پۆل:زانکۆکانی باشووری کوردستان]] [[پۆل:شوێنەکانی ھەولێر]] [[پۆل:پارێزگای ھەولێر]] [[پۆل:کۆیە]] [[پۆل:زانکۆ کوردیەکان]] l28xfpnwgkjmsyx399jqjshjzi7rxwv 0 1543 1374443 1359896 2024-11-01T13:48:28Z 2A01:5EC0:B801:B4EC:1:0:B3BA:8BF6 1374443 wikitext text/x-wiki [[File:Dispersion of the Lor people.jpg|وێنۆک|جوگرافیای ئاخێوەرانی شێوەزاری لوڕی.]] '''زمانی لوڕی (زۊن لٛوْری)''' یەکێک لە [[شێوەزارەکانی کوردی|شێوەزارەکانیی]] [[زمانی کوردی]]یە. لوڕی لە بەشێکی گەورەی [[ڕۆژھەڵاتی کوردستان]] و [[ئێران]] قسەی پێ دەکرێت. لوڕی لە ناوەند و بەشی باشووری [[پارێزگای لوڕستان]]، زۆربەی بەشەکانی پارێزگای کۆھگیلوویە و بۆیەر ئەحمەد، نێوەیەک لە پارێزگای چوارمەحال و بەختیاری، بەشی ڕۆژاوای پارێزگای پارس، بەشی ڕۆژاوا و ھەندێک لە شارەکانی ناوەندی پارێزگای ئەسفەھان، نێوەی ڕۆژھەڵاتی پارێزگای خووزستان، بەشەکانێک لە پارێزگای بووشێھر، بەشی باشوور و ڕۆژاوای [[پارێزگای ھەمەدان]]، بەشی باشووری پارێزگای مەرکەزی، بەشی باشووری پارێزگای ئیلام، و ھەروەھا شارەکانی گەودین و کەنگاوەر لە پارێزگای کرماشان قسە دەکرێت. جگە لەمانە لە ھەندێک لە پارێزگاکانی دیکەی ئێران وەکوو کرمان، خۆراسان، ئەلبۆرز و تارانیش ئاخێوەرانی لوڕی دەژێن. ھەر وەکوو [[شێخ محەممەدی مەردۆخ]] کە دەڵێت لوڕی یەکێک لە بنزارەکانی شێوەزاری [[کوردیی باشووری]]یە و بە شێوەزاری کوردیی باشووری (شێوەزارەکانی کەلھوڕی، فەیلی و لەکی) ناوی لوڕییان داوە.<ref>{{Cite book|last=کوردستانی|first=محەممەد مەردۆخ|title=تاریخی مەردۆخ|publisher=کارنگ|year=۱۳۷۹|isbn=964-6730-08-6|location=تاران|pages=۱۲۰}}</ref><ref>{{Cite book|last=مەردۆخ|first=شێخ محەممەد|title=کوردستان|publisher=کاڕەنگ|year=١٣٧٩ ھەتاوی|isbn=964-6730-08-6|location=تاران|pages=١٢٠}}</ref> ئەمە لە حاڵێکدایە کە شێوەزارەکانی کەڵھوڕی، لەکی و فەیلی بە تەواوی کوردیین. == شێوەزارەکانی لوڕی == شێوەزارەکانی لوڕی پێکەوە جیاوازییان ھەیە. بەپێی زانستنامەی ئێرانیکا لوڕی بە شێوەیەکی گشتی بە دوو شاخەی [[لوڕیی باکووری]] و [[لوڕیی باشووری]] دابەش دەکرێتەوە. بەڵام دابەشکارییەکانی دیکە وەکو [[پێڕستی لینگۆییست]] لوڕییان بە سێ شاخەی باکووری، بەختیاری و باشووری دەستەبەندی کردووە. سەرەڕای ئەم دابەشکارییانە لوڕی سێ شاخەی سەرەکیی ھەیە کە ھەر کامیان بۆ خۆی بریتی لە بنزارەکانێکی جیاجیایە. * [[لوڕیی باکووری]] * [[لوڕیی بەختیاری]] * [[لوڕیی باشووری]] ھەندێک کەس بە ھەڵە لە [[لەکی]] وەکوو شێوەزارێک لە لوڕی ناو دەبەن.<ref>William J. Frawley, William Frawley, ''International Encyclopedia of Linguistics&'' 4-Volume Set, Volume 1, Oxford University Press, 2003, {{ISBN|978-0-19-513977-8|en}}, [https://books.google.com/books?id=sl_dDVctycgC&printsec=frontcover&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjB1-SHi5PTAhWCHJoKHR41AFAQ6AEIGzAA#v=onepage&q=laki,%20alaki&f=false page. 310.]</ref><ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.peoplegroups.org/explore/GroupDetails.aspx?peid=11717#topmenupeid=11717#topmenu|سەردێڕ=PeopleGroups.org - Laki of Iraq|دوایین=PeopleGroups.org|بڵاوکەرەوە=}}</ref> ئەمە لە حەڵێکدایە کە لەکی وەکوو زمانێکی باکووری ڕۆژاوا دەستەبەندی کراوە و لوڕی لە زمانە ئێرانییەکانی باشووری ڕۆژاوایە، و لەکی ناتوانرێت بەشێک لە زمانی لوڕی بە ئەژمار بێت. == ھەندێک لە وشەکانی شێوەزاری لوڕی == === باکووری === * دا، دالک= دایک * باوھ= باوک * برا= برا * لوچ= لێو، لچ * میمی= میمی، میمگ، پوور * پت= پت، لووت * کلک= کلک، کلگ، ئەنگۆست * می= موو، مۆ * گوپ، دھ‌م= دەم * قوڵ= قوڵ * مل= مل * کووک= کەڵەکە * گیھ، گێھ= گەیە، زک * سی، ئھ‌را= بۆ، سا * د، دھ= دە، لە * ئھ‌زگل، زخال= زخال، زۆخال * چیا، چوقا= چیا * ژو= ژان * پیا= پیا، پیاو * زھ‌ن، ژھ‌ن= ژن * ئسپێ= سپێ * سوور= سوور * کوڕ= کوڕ * گھ‌گھ، کاکھ= برا، کاکھ * ئیوارھ= ئێوارھ * شو، شھ‌و= شھ‌ۆ * مونگ= مانگ * دت، دوت= کچ، دوت * سوز= سھ‌وز * ھالیم، ھھ‌نی= ھێشتا * ئیسھ= ئێستا === ناوەندی === * ننە= دایک * بوا= باوک * برار= برا * خوار= خوشک * لو، لوچ= لێو، لچ * پِت= پت، لووت * کلک= کلک، کلگ، ئەنگۆست * دو= دەم * ورە= بۆ، ئەڕا، پەری * زنشت= ژان * ئژبوژ= سپێ * کرجنگ= قرژنگ === باشووری === * دی= دایک * بوڤ= باوک * کوکا، ککا= برا، کاکە === بەختیاری === * دا= دایک، داڵگ * بھ‌ڤھ، بوڤھ، بو= باوک، باوە * برار، گھ‌گھ، گو= برا، کاکە * چپلاق= سیلی یان پھ‌س گھ‌ردھ‌نی * کچی= میمگ، میمی، پوور * نفت، پت= پت، لووت * کلک، کلیچ=ک لک، کلگ، ئەنگۆست * پل= موو * قول= قوڵ، پێ * مل= مل * قھ‌ڌ= کەڵەکە * گدھ، ئشکھ‌م= گەیە، زک * سی= بۆ، ئەڕا، سا * من، مین= ناو، نێو * ئھ‌نگشت= زۆخال * چوقا= چیا * زنھ‌شت= ژان === لوڕیی ڕامھورمزی === * دا، دالکھ= دایک، داڵگ * بوھ= باوک، باوە * ئھ‌مھ= میمی، میمگ، پوور * گوو، گیو= برا، کاکە * دھ‌دی= خوێشک، دادە * قفا= پھ‌س گھ‌ردھ‌نی * نوفت= پت، لووت * پنجھ= کلک، کڵگ، ئەنگۆست * کوم= گەیە، زک * می= موو * پیل= پارە، پوول * سی= بۆ، ئەڕا، سا * مێن= ناو، نێو * تۉ= ژوور، وتاخ، ئۆد * کور= کوڕ * دوتھ‌ر= دت، دیوەت، کچ * دزی= دزی * ھونھ= خانە، ماڵ، کێ، یانە * خین= خوێن * میرھ= شوی، مێرد * پیا= پیا، پیاو، پیاگ * بھ‌ھیگ= بۆک، ویو، وەوی == ئەمانەش ببینە == * [[وێژەی لوڕی]] * [[مۆسیقای لوڕی]] {{Incubator|کۆد=luz|زمان=لوڕیی باشووری}} {{Incubator|کۆد=bqi|زمان=بختیاری}} {{نێوانویکی|لوڕیی باکووری|code=lrc}} == سەرچاوەکان == {{سەرچاوەکان}} {{تووڵی دەروازە|زمانی کوردی|کوردستان|ئێران|زمان}} {{لقوپۆپی زمانی لوڕی}} {{زمانەکانی ئێران}} {{کۆلکە}} {{پۆلی کۆمنز|Luri language}} [[پۆل:زمانی لوڕی]] [[پۆل:زمانەکانی ئێران]] lro51x74my9xh74lj8we70zbq0lajz7 0 1797 1374482 1374375 2024-11-01T21:05:28Z MFTG 21816 /* مێژوو */ چاکسازیی ژمارەکان، چاکسازیی نووسە عەرەبییەکان 1374482 wikitext text/x-wiki {{زانیاریدانی نیشتنگە | ناو = ئامێدی | ناوی_فەرمی = '''{{lang-ar| عەمادیة }}<br>{{lang-en| Amedi }}''' | ناوی_خۆماڵی = | زمانی_ناوی_خۆماڵی = | ناوەکانی_تر = | جۆری_نیشتنگە = '''[[شارۆچکە]]''' <!--- وێنەکان، ناسناو، دروشم ---> | وێنە = {{Photomontage | photo1a = 173606 The picturesque village of Amedye, Iraq in 2009.jpg | photo2a = Amedi_From_Badinan_Gate.jpg | photo2b = | photo3a = | photo3b = | | spacing = 2 |size = 300px }} | شرۆڤەی_وێنە = وێنەی سەرەوە{{ھن}} شارۆچکەی ئامێدی{{ھن}} وێنەی خوارەوە {{ھن}} شارۆچکەی ئامێدی لای خەرەندەوە | وێنەی_ئاڵا = | قەبارەی_ئاڵا = 300px | وێنەی_مۆر = | قەبارەی_مۆر = | وێنەی_نیشان = | قەبارەی_نیشان = | ناسناو = | دروشم = <!-- نەخشەکان و شوێنی جوگرافیایی ------> | وێنەی_نەخشە = {{Infobox mapframe|zoom=12|coord={{Coord|37.09214|43.48769 }}}} | قەبارەی_نەخشە =200px | شرۆڤەی_نەخشە = '''شارۆچکەی ئامێدی''' | دەرزیی_نەخشە = Kurdistan Region#Iraq#Asia | ناونیشانی_دەرزیی_نەخشە = | شوێنی_ناونیشانی_دەرزیی_نەخشە = top | قەبارەی_دەرزیی_نەخشە = 300px | شرۆڤەی_دەرزیی_نەخشە = جێگەی لە [[ھەرێمی کوردستان]]دا##جێگە لە [[عێراق]]دا##جێگە لە [[ئاسیا]]دا | بەرزونزمیی_دەرزیی_نەخشە = ١ | پۆتانەکان = {{coord| 37.09214|43.48769 |region:IQ|display=inline,title}} | دەرزیی_دیاریکردنی_پۆتانەکان = <!-- شوێن ------------------> | جۆری_دابەشکراو = [[وڵات]] | ناوی_دابەشکراو = {{ئاڵا|عێراق}} | جۆری_دابەشکراو١ = [[ھەرێمی فێدراڵ]] | ناوی_دابەشکراو١ = {{ئاڵا|ھەرێمی کوردستان}}<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://krg.org/articles/detail.asp?lngnr=12&smap=03010300&rnr=140&anr=23911 |سەردێڕ=Kurdistan Regional Government |بڵاوکەرەوە=KRG |ڕێکەوتی سەردان=٩ی ئابی ٢٠١٢|ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٤ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20141006170845/http://www.krg.org/articles/detail.asp?lngnr=12&smap=03010300&rnr=140&anr=23911 |ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}</ref> | جۆری_دابەشکراو٢ = [[پارێزگا]] | ناوی_دابەشکراو٢ = [[پارێزگای دھۆک]] | جۆری_دابەشکراو٣ = [[قەزا]] | ناوی_دابەشکراو٣ = [[قەزای ئامێدی]] | جۆری_دابەشکراو٤ = [[ناحیە]] | ناوی_دابەشکراو٤ = [[ناحیەی ناوەندی قەزای ئامێدی]] <!-- دامەزران ---------------> | سەردێڕی_دامەزران = بوون بە [[شارۆچکە]] | ڕێکەوتی_دامەزران = [[١٨٥٠]] | سەردێڕی_دامەزران١ = | ڕێکەوتی_دامەزران١ = | سەردێڕی_لەناوچوون = | ڕێکەوتی_لەناوچوون = | دامەزرێنەر = | ھۆکاری_ناونران = <!-- ڕێبەرەکان، شێوازی دەسەڵات ---> | پەراوێزەکانی_دەسەڵات = | جۆری_دەسەڵات = | حیزبی_سەرۆک = | سەرناوی_سەرۆک = قایمقام | ناوی_سەرۆک = وارشین سەلمان محەمەد تاھر | سەرناوی_سەرۆک١ = | ناوی_سەرۆک١ = | سەرناوی_سەرۆک٢ = | ناوی_سەرۆک٢ = <!-- ڕووبەر ----------------------> | سەرجەمی_ڕووبەر_بە_کم٢ = ٠٫٣٤ | ڕووبەری_وشکایی_بە_کم٢ = | ڕووبەری_ئاو_بە_کم٢ = | ڕووبەری_ئاو_لەسەددا = | ڕووبەری_شاری_بە_کم٢ = | ڕووبەری_لادێیی_بە_کم٢ = <!-- بەرزایی ---------------------> | بەرزایی_بە_م = ١١٨٣ | بەرزترین_بەرزایی_بە_م = | نزمترین_بەرزایی_بە_م = <!-- ژمارەی_دانیشتووان ----------------> | ژمارەی_دانیشتووان = ٦٠٠٠<ref> https://www.kurdipedia.org/files/books/2011/62722.PDF?ver=129817313510000000</ref> | دانیشتووان_لە = [[٢٠٠٦]] | چڕیی_دانیشتووان_بە_کم٢ = | مەزندەی_دانیشتووان = | مەزندەی_دانیشتووان_لە = | دانیشتووانی_شاری = | چڕیی_دانیشتووانی_شاری_بە_کم٢ = | دانیشتووانی_لادێیی = | چڕیی_دانیشتووانی_لادێیی_بە_کم٢ = | سەرناوی_دانیشتووان = | ئاگاداریی_دانیشتووان = <!-- دانیشتوواناسی (بەشی ١) --------> | جۆری_دانیشتووانناسی١ = [[زمان]] و [[ئایین]] | سەرناوی١_دانیشتووانناسی١ = [[زمان]] | زانیاریی١_دانیشتووانناسی١ = [[زمانی کوردی|کوردی]]([[کوردیی ناوەندی|سۆرانی]]) | سەرناوی٢_دانیشتووانناسی١ = [[ئایین]] | زانیاریی٢_دانیشتووانناسی١ = [[ئیسلام]]([[سوننە]]) | سەرناوی٣_دانیشتووانناسی١ = [[بنەمای پەرەسەندنی مرۆڤی|ب پ م]](٢٠١٧) | زانیاریی٣_دانیشتووانناسی١ = ٠٬٧٥٨<ref name="GlobalDataLab">{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://hdi.globaldatalab.org/areadata/shdi/|سەردێڕ=Sub-national HDI - Area Database - Global Data Lab|وێبگە=hdi.globaldatalab.org|زمان=en|ڕێکەوتی سەردان=١٣ی ئەیلوولی ٢٠١٨}}</ref><br/>{{color|#0c0|بەرز}} · ٢٦مین <!-- کاتناوچە --------------> | کاتناوچە١ = [[ناوچەی کاتی]] | جیاوازی١_لە_utc = +٣:٣٠ | کاتناوچە١_DST = [[ھاوین]] | جیاوازی١_لە_DST = +٤:٣٠ <!-- کۆدی_پۆستە، کۆدی_ناوچە ---> | جۆری_کۆدی_پۆستە = | کۆدی_پۆستە = | جۆری_کۆدی_پۆستە٢ = | کۆدی_پۆستە٢ = | جۆری_کۆدی_ناوچە = [[تەلەفۆن]] | کۆدی_ناوچە = ٠٠٩٦٤ <!-- وێبگە، پەراوێزەکان --------> | وێبگە = | پەراوێزەکان = }} '''ئامێدی''' یەکێکە لە شارۆچکەکانی [[پارێزگای دھۆک]] لە [[ھەرێمی کوردستان]] لە [[عێراق]].<ref> https://www.hawlergov.org/app/node/393</ref><ref> ‎{{بیرخستنەوەی وێب| سەردێڕ = جوگرافیای کوردستان | ناونیشان = https://www.kurdipedia.org/default.aspx?q=2010122702075619922&lng=1 | نووسەر = د. عەبدوڵڵا غەفوور |زمان = کوردی}} </ref><ref>زانیارینامەی سەرھێڵی [http://www.kurdipedia.org/default.aspx?lng=1&q=20151016205816127552 کورد پیدیا]</ref> ئامێدی ناوەندی [[قەزای ئامێدی]]ە. شارۆچکەی ئامێدی لە شاری [[دھۆک]] (٦٧)کم و (٢١٠)کم لە شاری [[ھەولێر]] دوورە.<ref> https://www.wishe.net/details.aspx?=hewal&jmare=18419&Jor=4</ref> کە کەوتووەتە سەر تاشەبەردێکی زۆر گەورەی سەر شاخێک. مێژووی ئامێدی دەگەڕێتەوە بۆ ٣٠٠٠ ساڵ پ. ز.<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=ئامێدی {{!}} کوردستانی سەرسوڕھێنەر- وێبسایتی فەرمی دەستەی گشتی گەشت و گوزار|ناونیشان=http://bot.gov.krd/kurdish/duhok-province/amedi|ڕێکەوتی سەردان=٢٠ی ئەیلوولی ٢٠٢١|وێبگە=bot.gov.krd|ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ٤ی ئازاری ٢٠٢٠|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200304060817/http://bot.gov.krd/kurdish/duhok-province/amedi|ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}</ref> و ١٠ کیلۆمەتر دوورە لە [[باکووری کوردستان]]، ١١٨٥ مەتر بەرزە لە ئاستی دەریاوە. درێژی شارەکە ١ کیلۆمەترە و پانیشی ٥٠٠ مەترە. دانیشتووانەکەی ٦٠٠٠ کەسن لە ١٢٠٠ ماڵدا کە چیتر ناتوانرێت فراوان بکرێت لەبەر ھەڵکەوتی جوگرافیی شارەکە. ھەروەھا پەیمانگایەکی تەکنیکی، بە ناوی [[پەیمانگای تەکنیکیی ئامێدی]] لە قەزاکەدا ھەیە. ھەرچەندە ئامێدی تەنھا (١٠) کیلۆمەتر لە سنووری [[تورکیا]]وە دوورە، بەڵام بۆ ئەوەی لە ئامێدیەوە بچیتە [[تورکیا]]، دەبێت بە ڕێگای ئامێدی-[[دھۆک]]-[[زاخۆ]] و سنووری [[ئیبراھیم خەلیل]] تێپەڕیت، کە ڕێگای (٩٠) کیلۆمەترە. لەم شارەدا خەزنەی گەورە ھەڵکەندراوە بۆ کۆکردنەوەی ئاوی [[باران]]. مێژووی نیشتەجێبوونەکە دەگەڕێتەوە بۆ ھەزارەی سێیەمی پێش زایین. بۆ ماوەیەکی زۆر گەیشتن بە شارۆچکەکە تەنھا لە ڕێگەی پلیکانەیەکی تەسکەوە کە لە بەرددا نەخشێنرابوو، دەکرا. لە کۆتایی سەدەی نۆزدەھەمدا کۆی ژمارەی دانیشتوانی شارۆچکەکە ٦ ھەزار کەس بووە، لەو ژمارەیە دوو ھەزار و ٥٠٠ کەسیان [[کورد]] بوون، ١٩٠٠ کەسیان [[جوو|جولەکە]] بوون، ١٦٠٠ کەسیان [[کلدانی]] بوون. ئاستی دانیشتووان لەمڕۆدا بە کردەوە وەک خۆی ماوەتەوە. ئەو مەسیحی و موسڵمانانەی لێرە دەژین، پەیوەندییەکی دراوسێیەتییان باشە.<ref>https://archive.ph/20150301163718/http://www.newadvent.org/cathen/01376a.htm</ref> شاری ئامێدی، لە ساڵی ١٣٧٦ تا ١٨٣٨، پایتەختی یەکێک لە میرنشینە سەرەکییەکانی [[کورد]]، [[میرنشینی بادینان]]، کە لە سەدەکانی ناوەڕاستدا لەلایەن بنەماڵەی بەھا ئەلدینەوە دروستکراوە، کە لە بنەڕەتدا خەڵکی [[شەمزینان]].<ref>Wirya Rehmany, Dictionnaire politique et historique des Kurdes, Paris, L'Harmattan, 2014, 532 p.</ref> == ناو == * بە گوێرەی [[ئیبن ئەسیری جزری]]، ناوی عەرەبی "عمادییە" ھاوتای [[عیمادەدین زەنگی]] کە لە ساڵی ١١٤٢دا قەڵایەکی لەسەر شوێنی قەڵایەکی پێشووتر بە ناوی عاسیب دروستکردووە.<ref>https://www.academia.edu/49491391</ref> تیۆرێکی تر ئەوەیە کە ناوەکە بە ناوی عیماد ئەلدەولەوە ناونراوە، بەڵام ئەم تیۆرە کەمتر ئەگەری ھەیە. * بە گوتەی (پرۆفیسۆر جێفری شوچمان)، ئامێدی بە ڕەچەڵەک [[حووری]] یان [[ئورارتوو]]ە.<ref>https://journals.openedition.org/syria/511</ref> == جوگرافیا == شارۆچکەی ئامێدی ھاوسنوورە لەگەڵ؛ * لە باکوورەوە گوندی [[سۆلاڤ]]. * لە باشوورەوە گوندی [[ئیبرایمزلا]]. * لە ڕۆژھەڵاتەوە گوندی [[دێرێ]]. * لە ڕۆژاواوە گوندی [[بلێجانک]].<ref>hhttps://www.openstreetmap.org/#map=14/37.09113/43.48011</ref> === کەش و ھەوا=== ئامێدی کەشوھەوای ھاوینی گەرمی دەریای ناوەڕاستی ھەیە ([[پۆلێنکردنی ئاووھەوای کوپێن]]:Csa) لەگەڵ [[ھاوین]]ی گەرم و [[زستان]]ی فێنک و تەڕ. بەھۆی ئەوەی باکووریترین شاری [[عێراق]]ە، نیانترین شاری وڵاتەکەیە. لە وەرزی [[زستان]]دا ناوبەناو [[بەفر]] دەبارێت. {{Weather box |width = auto |location = Amadiya |metric first = Yes |single line = Yes |Jan high C = 6.2 |Feb high C = 7.8 |Mar high C = 12.1 |Apr high C = 17.8 |May high C = 25.1 |Jun high C = 31.9 |Jul high C = 36.3 |Aug high C = 36.2 |Sep high C = 32.2 |Oct high C = 24.4 |Nov high C = 15.4 |Dec high C = 8.4 |year high C = 21.2 |Jan mean C = 1.9 |Feb mean C = 3.2 |Mar mean C = 7.2 |Apr mean C = 12.5 |May mean C = 18.8 |Jun mean C = 24.6 |Jul mean C = 28.8 |Aug mean C = 28.5 |Sep mean C = 24.5 |Oct mean C = 17.6 |Nov mean C = 10.2 |Dec mean C = 4.2 |year mean C = 15.2 |Jan low C = -2.4 |Feb low C = -1.3 |Mar low C = 2.4 |Apr low C = 7.2 |May low C = 12.5 |Jun low C = 17.4 |Jul low C = 21.4 |Aug low C = 20.9 |Sep low C = 16.8 |Oct low C = 10.9 |Nov low C = 5.0 |Dec low C = 0.0 |year low C = 9.2 |precipitation colour = green |Jan precipitation mm = 126 |Feb precipitation mm = 176 |Mar precipitation mm = 156 |Apr precipitation mm = 128 |May precipitation mm = 56 |Jun precipitation mm = 0 |Jul precipitation mm = 0 |Aug precipitation mm = 0 |Sep precipitation mm = 1 |Oct precipitation mm = 32 |Nov precipitation mm = 96 |Dec precipitation mm = 126 |Jan precipitation days = 7 |Feb precipitation days = 6 |Mar precipitation days = 10 |Apr precipitation days = 8 |May precipitation days = 4 |Jun precipitation days = 0 |Jul precipitation days = 0 |Aug precipitation days = 0 |Sep precipitation days = 1 |Oct precipitation days = 7 |Nov precipitation days = 7 |Dec precipitation days = 10 |source 1 = ''World Weather Online'' (precipitation days)<ref>{{cite web | url = http://www.worldweatheronline.com/v2/weather-averages.aspx?q=Amedi,%20Iraq | publisher = World Weather Online |title = Weather averages for Amadiya |access-date = September 6, 2014}}</ref> |source 2 = ''Climate-Data'' (temperatures and rainfall amount)<ref>{{cite web | url = https://en.climate-data.org/location/935084/ | publisher = Climate-Data |title = Weather averages for Amadiya |access-date = 21 January 2017}}</ref> |date= January 2017 }} == مێژوو == لە سەرەتای [[سەردەمی برۆنز]]یەوە تا سەدەی ١٦ی پێش زایین کەوتە ژێر دەسەڵاتی [[میتانی]]ەکانەوە، ناوچەی ئامێدی بەشێک بوو لە [[کورد]] و بەتەواوی [[سوباریەکان]]ی تێدا نیشتەجێ بوو.<ref>https://books.google.iq/books?id=ELMAGvmJ7YIC&q=keep+subartu+under+your+control&pg=PA51&redir_esc=y#v=snippet&q=keep%20subartu%20under%20your%20control&f=false</ref> لە سەردەمی حوکمڕانی میتانییەکاندا دانیشتوانی ئەم ناوچەیە بە زوباری ناسراو بوون.<ref>https://www.jstor.org/stable/4241663</ref><ref>https://www.jstor.org/stable/4241610</ref> دوای ڕووخانی [[میتانی]]ەکان، ئامێدی لە سەدەی ١١ پێش زایین لە لایەن ئەشورنەسیرپاڵی یەکەمی ئیمپراتۆریەتی ئاشووری ناوەڕاستەوە داگیرکرا، دوای ئەوەی ھەڵمەتێکی وێرانکەری دژی ئیمپراتۆریەتی میتانی کرد.<ref>https://books.google.iq/books?id=KFW0zQEACAAJ&redir_esc=y</ref> دوای ڕووخانی ئیمپراتۆریەتی ئاشوور، ناوچەی ئامێدی کەوتە ژێر دەسەڵاتی [[ماد]]ەکان. کاتێک [[زەینەفۆن]] لە سەدەی چوارەمی پێش زایین بە ناوچەکەدا تێپەڕی، ئاماژەی بە دانیشتووانەکەی کرد بە مادەکان و ئەو ناوچەیەی کە کەم دانیشتووی تێدابوو وەک "شارە وێرانەکانی ماد" ناساند.<ref>https://books.google.iq/books?id=79wj2hj4wKUC&pg=PA8&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false</ref> دواتر ناوچەی ئامێدی لە ژێر ناوی (میدیا مەگنا)دا خرایە ناو [[ئیمپراتۆریەتیی ھەخامەنشی]]یەکانەوە. لە ژێر دەسەڵاتی [[ئیمپراتۆریەتیی ئەشکانی]]دا ناوچەی ئامێدی بەشێک بوو لە ناحیەی بەرچان (بارزان).<ref>https://books.google.iq/books?id=xvp5DQAAQBAJ&q=parthian+empire+barchan&pg=PT83&redir_esc=y#v=snippet&q=parthian%20empire%20barchan&f=false</ref> لە کۆتاییدا بووە بەشێکی دانەبڕاو لە [[ئیمپراتۆریەتیی ساسانی]] لە (قەزای [[ئادیابین]]) تا لە ساڵانی ٦٤٠ لەلایەن موسڵمانانەوە داگیرکرا، دوای ئەوەی لە [[تکریت]] و [[مووسڵ]] و شارەزوور [[کورد]]یان تێکشکاند.<ref>https://books.google.iq/books?id=7CP7fYghBFQC&pg=PA1136&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false</ref> پاشان بۆ چەند سەدەیەک و لەدوای [[شۆڕشی عەباسی]] لە سەدەی حەوتەمدا لەلایەن ئەمیرێکی شانشینی عەباسی پاشایەتییەوە حوکمڕانی دەکرا کە بە یەکێک لە دەوڵەمەندترین بنەماڵەکانی ناوچەکە ناوبانگی دەرکرد.<ref>https://books.google.iq/books?id=CSMDAAAAYAAJ&pg=PA141&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false</ref> ئامێدی شوێنی لەدایکبوونی (داود ڕۆحی) ئیدیعای مەسیح بوو. لە ساڵی ١١٦٣دا، بەپێی کتێبی (ئیمێق ھا-باکا)ی جۆزێف ھاکۆھین، ژمارەی دانیشتوانی [[جوو|جوولەکەکان]] نزیکەی ھەزار خێزان بووە و بازرگانییان بە گوێزی زراوەوە کردووە. (داود ڕۆحی) سەرکردایەتی ڕاپەڕینێکی کرد دژی شارەکە بەڵام لە پرۆسەکەدا شکستی ھێنا و کوژرا.<ref>https://jewishencyclopedia.com/articles/1348-amadia-amadiah-amadieh-amadeeyah</ref> مێژوونووسی جولەکە ئیسپانییەکە، سلێمان کوڕی ڤێرگا (١٤٥٠-١٥٢٥) کۆمەڵگەی جوولەکەکانی ئامێدی لە سەردەمی (داود ڕۆح)دا وەک دەوڵەمەند و ڕازییەک نیشان دەدات.<ref>https://books.google.iq/books?id=PLyb3zV8OmgC&pg=PA81&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false</ref> شاری ئامێدی، لە ساڵی ١٣٧٦ تا ١٨٣٨، پایتەختی یەکێک لە میرنشینە سەرەکییەکانی [[کورد]]، [[میرنشینی بادینان]]. کەلاوەکانی (قوتابخانەی قوبەھان) لە ئامێدی ھەیە کە لە سەردەمی (سوڵتان حسێن وەلی بەھدینان(١٥٣٤-١٥٧٦) زاینی) بۆ خوێندنی زانستە ئیسلامییەکان دامەزراوە.<ref>https://www.researchgate.net/publication/319200640_ROOTING_OF_QUBAHAN_SCHOOL_AN_ANALYTICAL_STUDY_TO_ARCHITECTURAL_ITEMS_SPATIAL_CONFIGURATION_AND_FORMALITY_ELEMENT_OF_INTERIOR_FACADES_OF_QUBAHAN_SCHOOL</ref> ھەروەھا کەلاوەکانی [[گۆری پێغەمبەر حەزقیال]] و کڵێسایەک لە شارۆچکە بچووکەکەدا. یەکێک لە ھێماکانی شارەکە مزگەوتی گەورەی ئامێدییە کە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی ١٢ و کۆنترین و گەورەترینی ناوچەکەیە.<ref>https://kitabat.com/news/%D8%B0%D9%88-%D8%A7%D9%84%D9%83%D9%81%D9%84-%D9%8A%D8%AC%D9%85%D8%B9-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D9%84%D9%85%D9%8A%D9%86-%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D9%8A%D8%AD%D9%8A%D9%8A%D9%86/</ref> لە ساڵی ١٧٦٠ (لیۆپۆڵدۆ سۆڵدینی دۆمینیکان) میسیۆنێک بۆ [[کوردستان]] لە ئامێدی دامەزراند، لەگەڵ ھاوکارەکەی (ماوریسیۆ گارزۆنی). گارزۆنی چواردە ساڵ لەوێ ژیاوە و فەرھەنگ و ڕێزمانی ئیتاڵی-کوردی ٤٦٠٠ وشەی پێکھێناوە. ئەم فەرھەنگ بەرھەمێکی سەرەکییە لەبەرئەوەی نوێنەرایەتی یەکەم لێکۆڵینەوەی [[ڕێزمان]] و [[زمانی کوردی]] دەکات؛ ھەر لەبەر ئەم ھۆکارە زۆرجار گارزۆنی بە “باوکی کوردۆلۆژی” ناودەبرێت.<ref>https://books.google.iq/books?id=-CTm1NYWrO0C&redir_esc=y</ref> لە ساڵی ١٩٠٧ ژمارەی دانیشتووانی شەش ھەزار کەس بوو، لەو ژمارەیە دوو ھەزار و ٥٠٠ کەسیان [[کورد]] بوون، ھەزار و ٩٠٠ کەسیان [[جوو|جولەکە]] و ھەزار و ٦٠٠ کەسیان ئاشووری [[کڵێسای کاسۆلیکی کلدانی]] بوون.<ref>https://www.newadvent.org/cathen/01376a.htm</ref> == سەرچاوەکان == {{شار، شارۆچکە و شارەدێیەکانی ھەرێمی کوردستان}} {{شارەکانی کوردستان}} {{سەرچاوەکان|٢}} {{پۆلی کۆمنز|Amadiya}} {{تووڵی دەروازە|جوگرافیا|عێراق|کوردستان}} [[پۆل:شارەکانی باشووری کوردستان]] [[پۆل:ناوەندەکانی قەزاکانی عێراق]] [[پۆل:شوێنە ئاوەدانەکانی پارێزگای دھۆک]] [[پۆل:ناوچە گەشتوگوزارییەکانی کوردستان]] [[پۆل:ئامێدی]] [[پۆل:نیشتەجێبوونی کوردەکان لە عێراق]] 52jzlu8wvnsluzti69tpxlyj81d80bu 1374483 1374482 2024-11-01T21:11:11Z MFTG 21816 1374483 wikitext text/x-wiki {{زانیاریدانی نیشتنگە | ناو = ئامێدی | ناوی_فەرمی = '''{{lang-ar| عەمادیة }}<br>{{lang-en| Amedi }}''' | ناوی_خۆماڵی = | زمانی_ناوی_خۆماڵی = | ناوەکانی_تر = | جۆری_نیشتنگە = '''[[شارۆچکە]]''' <!--- وێنەکان، ناسناو، دروشم ---> | وێنە = {{Photomontage | photo1a = 173606 The picturesque village of Amedye, Iraq in 2009.jpg | photo2a = Amedi_From_Badinan_Gate.jpg | photo2b = | photo3a = | photo3b = | | spacing = 2 |size = 300px }} | شرۆڤەی_وێنە = وێنەی سەرەوە{{ھن}} شارۆچکەی ئامێدی{{ھن}} وێنەی خوارەوە {{ھن}} شارۆچکەی ئامێدی لای خەرەندەوە | وێنەی_ئاڵا = | قەبارەی_ئاڵا = 300px | وێنەی_مۆر = | قەبارەی_مۆر = | وێنەی_نیشان = | قەبارەی_نیشان = | ناسناو = | دروشم = <!-- نەخشەکان و شوێنی جوگرافیایی ------> | وێنەی_نەخشە = {{Infobox mapframe|zoom=12|coord={{Coord|37.09214|43.48769 }}}} | قەبارەی_نەخشە =200px | شرۆڤەی_نەخشە = '''شارۆچکەی ئامێدی''' | دەرزیی_نەخشە = Kurdistan Region#Iraq#Asia | ناونیشانی_دەرزیی_نەخشە = | شوێنی_ناونیشانی_دەرزیی_نەخشە = top | قەبارەی_دەرزیی_نەخشە = 300px | شرۆڤەی_دەرزیی_نەخشە = جێگەی لە [[ھەرێمی کوردستان]]دا##جێگە لە [[عێراق]]دا##جێگە لە [[ئاسیا]]دا | بەرزونزمیی_دەرزیی_نەخشە = ١ | پۆتانەکان = {{coord| 37.09214|43.48769 |region:IQ|display=inline,title}} | دەرزیی_دیاریکردنی_پۆتانەکان = <!-- شوێن ------------------> | جۆری_دابەشکراو = [[وڵات]] | ناوی_دابەشکراو = {{ئاڵا|عێراق}} | جۆری_دابەشکراو١ = [[ھەرێمی فێدراڵ]] | ناوی_دابەشکراو١ = {{ئاڵا|ھەرێمی کوردستان}}<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://krg.org/articles/detail.asp?lngnr=12&smap=03010300&rnr=140&anr=23911 |سەردێڕ=Kurdistan Regional Government |بڵاوکەرەوە=KRG |ڕێکەوتی سەردان=٩ی ئابی ٢٠١٢|ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٤ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20141006170845/http://www.krg.org/articles/detail.asp?lngnr=12&smap=03010300&rnr=140&anr=23911 |ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}</ref> | جۆری_دابەشکراو٢ = [[پارێزگا]] | ناوی_دابەشکراو٢ = [[پارێزگای دھۆک]] | جۆری_دابەشکراو٣ = [[قەزا]] | ناوی_دابەشکراو٣ = [[قەزای ئامێدی]] | جۆری_دابەشکراو٤ = [[ناحیە]] | ناوی_دابەشکراو٤ = [[ناحیەی ناوەندی قەزای ئامێدی]] <!-- دامەزران ---------------> | سەردێڕی_دامەزران = بوون بە [[شارۆچکە]] | ڕێکەوتی_دامەزران = [[١٨٥٠]] | سەردێڕی_دامەزران١ = | ڕێکەوتی_دامەزران١ = | سەردێڕی_لەناوچوون = | ڕێکەوتی_لەناوچوون = | دامەزرێنەر = | ھۆکاری_ناونران = <!-- ڕێبەرەکان، شێوازی دەسەڵات ---> | پەراوێزەکانی_دەسەڵات = | جۆری_دەسەڵات = | حیزبی_سەرۆک = | سەرناوی_سەرۆک = قایمقام | ناوی_سەرۆک = وارشین سەلمان محەمەد تاھر | سەرناوی_سەرۆک١ = | ناوی_سەرۆک١ = | سەرناوی_سەرۆک٢ = | ناوی_سەرۆک٢ = <!-- ڕووبەر ----------------------> | سەرجەمی_ڕووبەر_بە_کم٢ = ٠٫٣٤ | ڕووبەری_وشکایی_بە_کم٢ = | ڕووبەری_ئاو_بە_کم٢ = | ڕووبەری_ئاو_لەسەددا = | ڕووبەری_شاری_بە_کم٢ = | ڕووبەری_لادێیی_بە_کم٢ = <!-- بەرزایی ---------------------> | بەرزایی_بە_م = ١١٨٣ | بەرزترین_بەرزایی_بە_م = | نزمترین_بەرزایی_بە_م = <!-- ژمارەی_دانیشتووان ----------------> | ژمارەی_دانیشتووان = ٦٠٠٠<ref> https://www.kurdipedia.org/files/books/2011/62722.PDF?ver=129817313510000000</ref> | دانیشتووان_لە = [[٢٠٠٦]] | چڕیی_دانیشتووان_بە_کم٢ = | مەزندەی_دانیشتووان = | مەزندەی_دانیشتووان_لە = | دانیشتووانی_شاری = | چڕیی_دانیشتووانی_شاری_بە_کم٢ = | دانیشتووانی_لادێیی = | چڕیی_دانیشتووانی_لادێیی_بە_کم٢ = | سەرناوی_دانیشتووان = | ئاگاداریی_دانیشتووان = <!-- دانیشتوواناسی (بەشی ١) --------> | جۆری_دانیشتووانناسی١ = [[زمان]] و [[ئایین]] | سەرناوی١_دانیشتووانناسی١ = [[زمان]] | زانیاریی١_دانیشتووانناسی١ = [[زمانی کوردی|کوردی]]([[کوردیی ناوەندی|سۆرانی]]) | سەرناوی٢_دانیشتووانناسی١ = [[ئایین]] | زانیاریی٢_دانیشتووانناسی١ = [[ئیسلام]]([[سوننە]]) | سەرناوی٣_دانیشتووانناسی١ = [[بنەمای پەرەسەندنی مرۆڤی|ب پ م]](٢٠١٧) | زانیاریی٣_دانیشتووانناسی١ = ٠٬٧٥٨<ref name="GlobalDataLab">{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://hdi.globaldatalab.org/areadata/shdi/|سەردێڕ=Sub-national HDI - Area Database - Global Data Lab|وێبگە=hdi.globaldatalab.org|زمان=en|ڕێکەوتی سەردان=١٣ی ئەیلوولی ٢٠١٨}}</ref><br/>{{color|#0c0|بەرز}} · ٢٦مین <!-- کاتناوچە --------------> | کاتناوچە١ = [[ناوچەی کاتی]] | جیاوازی١_لە_utc = +٣:٣٠ | کاتناوچە١_DST = [[ھاوین]] | جیاوازی١_لە_DST = +٤:٣٠ <!-- کۆدی_پۆستە، کۆدی_ناوچە ---> | جۆری_کۆدی_پۆستە = | کۆدی_پۆستە = | جۆری_کۆدی_پۆستە٢ = | کۆدی_پۆستە٢ = | جۆری_کۆدی_ناوچە = [[تەلەفۆن]] | کۆدی_ناوچە = ٠٠٩٦٤ <!-- وێبگە، پەراوێزەکان --------> | وێبگە = | پەراوێزەکان = }} '''ئامێدی''' یەکێکە لە شارۆچکەکانی [[پارێزگای دھۆک]] لە [[ھەرێمی کوردستان]] لە [[عێراق]].<ref> https://www.hawlergov.org/app/node/393</ref><ref> ‎{{بیرخستنەوەی وێب| سەردێڕ = جوگرافیای کوردستان | ناونیشان = https://www.kurdipedia.org/default.aspx?q=2010122702075619922&lng=1 | نووسەر = د. عەبدوڵڵا غەفوور |زمان = کوردی}} </ref><ref>زانیارینامەی سەرھێڵی [http://www.kurdipedia.org/default.aspx?lng=1&q=20151016205816127552 کورد پیدیا]</ref> ئامێدی ناوەندی [[قەزای ئامێدی]]ە. شارۆچکەی ئامێدی لە شاری [[دھۆک]] (٦٧)کم و (٢١٠)کم لە شاری [[ھەولێر]] دوورە.<ref> https://www.wishe.net/details.aspx?=hewal&jmare=18419&Jor=4</ref> کە کەوتووەتە سەر تاشەبەردێکی زۆر گەورەی سەر شاخێک. مێژووی ئامێدی دەگەڕێتەوە بۆ ٣٠٠٠ ساڵ پ. ز.<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=ئامێدی {{!}} کوردستانی سەرسوڕھێنەر- وێبسایتی فەرمی دەستەی گشتی گەشت و گوزار|ناونیشان=http://bot.gov.krd/kurdish/duhok-province/amedi|ڕێکەوتی سەردان=٢٠ی ئەیلوولی ٢٠٢١|وێبگە=bot.gov.krd|ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ٤ی ئازاری ٢٠٢٠|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200304060817/http://bot.gov.krd/kurdish/duhok-province/amedi|ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}</ref> و ١٠ کیلۆمەتر دوورە لە [[باکووری کوردستان]]، ١١٨٥ مەتر بەرزە لە ئاستی دەریاوە. درێژی شارەکە ١ کیلۆمەترە و پانیشی ٥٠٠ مەترە. دانیشتووانەکەی ٦٠٠٠ کەسن لە ١٢٠٠ ماڵدا کە چیتر ناتوانرێت فراوان بکرێت لەبەر ھەڵکەوتی جوگرافیی شارەکە. ھەروەھا پەیمانگایەکی تەکنیکی، بە ناوی [[پەیمانگای تەکنیکیی ئامێدی]] لە قەزاکەدا ھەیە. ھەرچەندە ئامێدی تەنھا (١٠) کیلۆمەتر لە سنووری [[تورکیا]]وە دوورە، بەڵام بۆ ئەوەی لە ئامێدیەوە بچیتە [[تورکیا]]، دەبێت بە ڕێگای ئامێدی-[[دھۆک]]-[[زاخۆ]] و سنووری [[ئیبراھیم خەلیل]] تێپەڕیت، کە ڕێگای (٩٠) کیلۆمەترە. لەم شارەدا خەزنەی گەورە ھەڵکەندراوە بۆ کۆکردنەوەی ئاوی [[باران]]. مێژووی نیشتەجێبوونەکە دەگەڕێتەوە بۆ ھەزارەی سێیەمی پێش زایین. بۆ ماوەیەکی زۆر گەیشتن بە شارۆچکەکە تەنھا لە ڕێگەی پلیکانەیەکی تەسکەوە کە لە بەرددا نەخشێنرابوو، دەکرا. لە کۆتایی سەدەی نۆزدەھەمدا کۆی ژمارەی دانیشتوانی شارۆچکەکە ٦ ھەزار کەس بووە، لەو ژمارەیە دوو ھەزار و ٥٠٠ کەسیان [[کورد]] بوون، ١٩٠٠ کەسیان [[جوو|جولەکە]] بوون، ١٦٠٠ کەسیان [[کلدانی]] بوون. ئاستی دانیشتووان لەمڕۆدا بە کردەوە وەک خۆی ماوەتەوە. ئەو مەسیحی و موسڵمانانەی لێرە دەژین، پەیوەندییەکی دراوسێیەتییان باشە.<ref>https://archive.ph/20150301163718/http://www.newadvent.org/cathen/01376a.htm</ref> شاری ئامێدی، لە ساڵی ١٣٧٦ تا ١٨٣٨، پایتەختی یەکێک لە میرنشینە سەرەکییەکانی [[کورد]]، [[میرنشینی بادینان]]، کە لە سەدەکانی ناوەڕاستدا لەلایەن بنەماڵەی بەھا ئەلدینەوە دروستکراوە، کە لە بنەڕەتدا خەڵکی [[شەمزینان]].<ref>Wirya Rehmany, Dictionnaire politique et historique des Kurdes, Paris, L'Harmattan, 2014, 532 p.</ref> == ناو == * بە گوێرەی [[ئیبن ئەسیری جزری]]، ناوی عەرەبی "عمادییە" ھاوتای [[عیمادەدین زەنگی]] کە لە ساڵی ١١٤٢دا قەڵایەکی لەسەر شوێنی قەڵایەکی پێشووتر بە ناوی عاسیب دروستکردووە.<ref>https://www.academia.edu/49491391</ref> تیۆرێکی تر ئەوەیە کە ناوەکە بە ناوی عیماد ئەلدەولەوە ناونراوە، بەڵام ئەم تیۆرە کەمتر ئەگەری ھەیە. * بە گوتەی (پرۆفیسۆر جێفری شوچمان)، ئامێدی بە ڕەچەڵەک [[حووری]] یان [[ئورارتوو]]ە.<ref>https://journals.openedition.org/syria/511</ref> == مێژوو == لە سەرەتای [[سەردەمی برۆنز]]یەوە تا سەدەی ١٦ی پێش زایین کەوتە ژێر دەسەڵاتی [[میتانی]]ەکانەوە، ناوچەی ئامێدی بەشێک بوو لە [[کورد]] و بەتەواوی [[سوباریەکان]]ی تێدا نیشتەجێ بوو.<ref>https://books.google.iq/books?id=ELMAGvmJ7YIC&q=keep+subartu+under+your+control&pg=PA51&redir_esc=y#v=snippet&q=keep%20subartu%20under%20your%20control&f=false</ref> لە سەردەمی حوکمڕانی میتانییەکاندا دانیشتوانی ئەم ناوچەیە بە زوباری ناسراو بوون.<ref>https://www.jstor.org/stable/4241663</ref><ref>https://www.jstor.org/stable/4241610</ref> دوای ڕووخانی [[میتانی]]ەکان، ئامێدی لە سەدەی ١١ پێش زایین لە لایەن ئەشورنەسیرپاڵی یەکەمی ئیمپراتۆریەتی ئاشووری ناوەڕاستەوە داگیرکرا، دوای ئەوەی ھەڵمەتێکی وێرانکەری دژی ئیمپراتۆریەتی میتانی کرد.<ref>https://books.google.iq/books?id=KFW0zQEACAAJ&redir_esc=y</ref> دوای ڕووخانی ئیمپراتۆریەتی ئاشوور، ناوچەی ئامێدی کەوتە ژێر دەسەڵاتی [[ماد]]ەکان. کاتێک [[زەینەفۆن]] لە سەدەی چوارەمی پێش زایین بە ناوچەکەدا تێپەڕی، ئاماژەی بە دانیشتووانەکەی کرد بە مادەکان و ئەو ناوچەیەی کە کەم دانیشتووی تێدابوو وەک "شارە وێرانەکانی ماد" ناساند.<ref>https://books.google.iq/books?id=79wj2hj4wKUC&pg=PA8&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false</ref> دواتر ناوچەی ئامێدی لە ژێر ناوی (میدیا مەگنا)دا خرایە ناو [[ئیمپراتۆریەتیی ھەخامەنشی]]یەکانەوە. لە ژێر دەسەڵاتی [[ئیمپراتۆریەتیی ئەشکانی]]دا ناوچەی ئامێدی بەشێک بوو لە ناحیەی بەرچان (بارزان).<ref>https://books.google.iq/books?id=xvp5DQAAQBAJ&q=parthian+empire+barchan&pg=PT83&redir_esc=y#v=snippet&q=parthian%20empire%20barchan&f=false</ref> لە کۆتاییدا بووە بەشێکی دانەبڕاو لە [[ئیمپراتۆریەتیی ساسانی]] لە (قەزای [[ئادیابین]]) تا لە ساڵانی ٦٤٠ لەلایەن موسڵمانانەوە داگیرکرا، دوای ئەوەی لە [[تکریت]] و [[مووسڵ]] و شارەزوور [[کورد]]یان تێکشکاند.<ref>https://books.google.iq/books?id=7CP7fYghBFQC&pg=PA1136&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false</ref> پاشان بۆ چەند سەدەیەک و لەدوای [[شۆڕشی عەباسی]] لە سەدەی حەوتەمدا لەلایەن ئەمیرێکی شانشینی عەباسی پاشایەتییەوە حوکمڕانی دەکرا کە بە یەکێک لە دەوڵەمەندترین بنەماڵەکانی ناوچەکە ناوبانگی دەرکرد.<ref>https://books.google.iq/books?id=CSMDAAAAYAAJ&pg=PA141&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false</ref> ئامێدی شوێنی لەدایکبوونی (داود ڕۆحی) ئیدیعای مەسیح بوو. لە ساڵی ١١٦٣دا، بەپێی کتێبی (ئیمێق ھا-باکا)ی جۆزێف ھاکۆھین، ژمارەی دانیشتوانی [[جوو|جوولەکەکان]] نزیکەی ھەزار خێزان بووە و بازرگانییان بە گوێزی زراوەوە کردووە. (داود ڕۆحی) سەرکردایەتی ڕاپەڕینێکی کرد دژی شارەکە بەڵام لە پرۆسەکەدا شکستی ھێنا و کوژرا.<ref>https://jewishencyclopedia.com/articles/1348-amadia-amadiah-amadieh-amadeeyah</ref> مێژوونووسی جولەکە ئیسپانییەکە، سلێمان کوڕی ڤێرگا (١٤٥٠-١٥٢٥) کۆمەڵگەی جوولەکەکانی ئامێدی لە سەردەمی (داود ڕۆح)دا وەک دەوڵەمەند و ڕازییەک نیشان دەدات.<ref>https://books.google.iq/books?id=PLyb3zV8OmgC&pg=PA81&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false</ref> شاری ئامێدی، لە ساڵی ١٣٧٦ تا ١٨٣٨، پایتەختی یەکێک لە میرنشینە سەرەکییەکانی [[کورد]]، [[میرنشینی بادینان]]. کەلاوەکانی (قوتابخانەی قوبەھان) لە ئامێدی ھەیە کە لە سەردەمی (سوڵتان حسێن وەلی بەھدینان(١٥٣٤-١٥٧٦) زاینی) بۆ خوێندنی زانستە ئیسلامییەکان دامەزراوە.<ref>https://www.researchgate.net/publication/319200640_ROOTING_OF_QUBAHAN_SCHOOL_AN_ANALYTICAL_STUDY_TO_ARCHITECTURAL_ITEMS_SPATIAL_CONFIGURATION_AND_FORMALITY_ELEMENT_OF_INTERIOR_FACADES_OF_QUBAHAN_SCHOOL</ref> ھەروەھا کەلاوەکانی [[گۆری پێغەمبەر حەزقیال]] و کڵێسایەک لە شارۆچکە بچووکەکەدا. یەکێک لە ھێماکانی شارەکە مزگەوتی گەورەی ئامێدییە کە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی ١٢ و کۆنترین و گەورەترینی ناوچەکەیە.<ref>https://kitabat.com/news/%D8%B0%D9%88-%D8%A7%D9%84%D9%83%D9%81%D9%84-%D9%8A%D8%AC%D9%85%D8%B9-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D9%84%D9%85%D9%8A%D9%86-%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D9%8A%D8%AD%D9%8A%D9%8A%D9%86/</ref> لە ساڵی ١٧٦٠ (لیۆپۆڵدۆ سۆڵدینی دۆمینیکان) میسیۆنێک بۆ [[کوردستان]] لە ئامێدی دامەزراند، لەگەڵ ھاوکارەکەی (ماوریسیۆ گارزۆنی). گارزۆنی چواردە ساڵ لەوێ ژیاوە و فەرھەنگ و ڕێزمانی ئیتاڵی-کوردی ٤٦٠٠ وشەی پێکھێناوە. ئەم فەرھەنگ بەرھەمێکی سەرەکییە لەبەرئەوەی نوێنەرایەتی یەکەم لێکۆڵینەوەی [[ڕێزمان]] و [[زمانی کوردی]] دەکات؛ ھەر لەبەر ئەم ھۆکارە زۆرجار گارزۆنی بە “باوکی کوردۆلۆژی” ناودەبرێت.<ref>https://books.google.iq/books?id=-CTm1NYWrO0C&redir_esc=y</ref> لە ساڵی ١٩٠٧ ژمارەی دانیشتووانی شەش ھەزار کەس بوو، لەو ژمارەیە دوو ھەزار و ٥٠٠ کەسیان [[کورد]] بوون، ھەزار و ٩٠٠ کەسیان [[جوو|جولەکە]] و ھەزار و ٦٠٠ کەسیان ئاشووری [[کڵێسای کاسۆلیکی کلدانی]] بوون.<ref>https://www.newadvent.org/cathen/01376a.htm</ref> == جوگرافیا == شارۆچکەی ئامێدی ھاوسنوورە لەگەڵ؛ * لە باکوورەوە گوندی [[سۆلاڤ]]. * لە باشوورەوە گوندی [[ئیبرایمزلا]]. * لە ڕۆژھەڵاتەوە گوندی [[دێرێ]]. * لە ڕۆژاواوە گوندی [[بلێجانک]].<ref>hhttps://www.openstreetmap.org/#map=14/37.09113/43.48011</ref> === کەش و ھەوا=== ئامێدی کەشوھەوای ھاوینی گەرمی دەریای ناوەڕاستی ھەیە ([[پۆلێنکردنی ئاووھەوای کوپێن]]:Csa) لەگەڵ [[ھاوین]]ی گەرم و [[زستان]]ی فێنک و تەڕ. بەھۆی ئەوەی باکووریترین شاری [[عێراق]]ە، نیانترین شاری وڵاتەکەیە. لە وەرزی [[زستان]]دا ناوبەناو [[بەفر]] دەبارێت. {{Weather box |width = auto |location = Amadiya |metric first = Yes |single line = Yes |Jan high C = 6.2 |Feb high C = 7.8 |Mar high C = 12.1 |Apr high C = 17.8 |May high C = 25.1 |Jun high C = 31.9 |Jul high C = 36.3 |Aug high C = 36.2 |Sep high C = 32.2 |Oct high C = 24.4 |Nov high C = 15.4 |Dec high C = 8.4 |year high C = 21.2 |Jan mean C = 1.9 |Feb mean C = 3.2 |Mar mean C = 7.2 |Apr mean C = 12.5 |May mean C = 18.8 |Jun mean C = 24.6 |Jul mean C = 28.8 |Aug mean C = 28.5 |Sep mean C = 24.5 |Oct mean C = 17.6 |Nov mean C = 10.2 |Dec mean C = 4.2 |year mean C = 15.2 |Jan low C = -2.4 |Feb low C = -1.3 |Mar low C = 2.4 |Apr low C = 7.2 |May low C = 12.5 |Jun low C = 17.4 |Jul low C = 21.4 |Aug low C = 20.9 |Sep low C = 16.8 |Oct low C = 10.9 |Nov low C = 5.0 |Dec low C = 0.0 |year low C = 9.2 |precipitation colour = green |Jan precipitation mm = 126 |Feb precipitation mm = 176 |Mar precipitation mm = 156 |Apr precipitation mm = 128 |May precipitation mm = 56 |Jun precipitation mm = 0 |Jul precipitation mm = 0 |Aug precipitation mm = 0 |Sep precipitation mm = 1 |Oct precipitation mm = 32 |Nov precipitation mm = 96 |Dec precipitation mm = 126 |Jan precipitation days = 7 |Feb precipitation days = 6 |Mar precipitation days = 10 |Apr precipitation days = 8 |May precipitation days = 4 |Jun precipitation days = 0 |Jul precipitation days = 0 |Aug precipitation days = 0 |Sep precipitation days = 1 |Oct precipitation days = 7 |Nov precipitation days = 7 |Dec precipitation days = 10 |source 1 = ''World Weather Online'' (precipitation days)<ref>{{cite web | url = http://www.worldweatheronline.com/v2/weather-averages.aspx?q=Amedi,%20Iraq | publisher = World Weather Online |title = Weather averages for Amadiya |access-date = September 6, 2014}}</ref> |source 2 = ''Climate-Data'' (temperatures and rainfall amount)<ref>{{cite web | url = https://en.climate-data.org/location/935084/ | publisher = Climate-Data |title = Weather averages for Amadiya |access-date = 21 January 2017}}</ref> |date= January 2017 }} == سەرچاوەکان == {{شار، شارۆچکە و شارەدێیەکانی ھەرێمی کوردستان}} {{شارەکانی کوردستان}} {{سەرچاوەکان|٢}} {{پۆلی کۆمنز|Amadiya}} {{تووڵی دەروازە|جوگرافیا|عێراق|کوردستان}} [[پۆل:شارەکانی باشووری کوردستان]] [[پۆل:ناوەندەکانی قەزاکانی عێراق]] [[پۆل:شوێنە ئاوەدانەکانی پارێزگای دھۆک]] [[پۆل:ناوچە گەشتوگوزارییەکانی کوردستان]] [[پۆل:ئامێدی]] [[پۆل:نیشتەجێبوونی کوردەکان لە عێراق]] tpexptzw1ikn9bwvjhpkvi9midpbup0 1374485 1374483 2024-11-01T21:11:45Z MFTG 21816 /* top */ 1374485 wikitext text/x-wiki {{زانیاریدانی نیشتنگە | ناو = ئامێدی | ناوی_فەرمی = '''{{lang-ar| عمادیة }}<br>{{lang-en| Amedi }}''' | ناوی_خۆماڵی = | زمانی_ناوی_خۆماڵی = | ناوەکانی_تر = | جۆری_نیشتنگە = '''[[شارۆچکە]]''' <!--- وێنەکان، ناسناو، دروشم ---> | وێنە = {{Photomontage | photo1a = 173606 The picturesque village of Amedye, Iraq in 2009.jpg | photo2a = Amedi_From_Badinan_Gate.jpg | photo2b = | photo3a = | photo3b = | | spacing = 2 |size = 300px }} | شرۆڤەی_وێنە = وێنەی سەرەوە{{ھن}} شارۆچکەی ئامێدی{{ھن}} وێنەی خوارەوە {{ھن}} شارۆچکەی ئامێدی لای خەرەندەوە | وێنەی_ئاڵا = | قەبارەی_ئاڵا = 300px | وێنەی_مۆر = | قەبارەی_مۆر = | وێنەی_نیشان = | قەبارەی_نیشان = | ناسناو = | دروشم = <!-- نەخشەکان و شوێنی جوگرافیایی ------> | وێنەی_نەخشە = {{Infobox mapframe|zoom=12|coord={{Coord|37.09214|43.48769 }}}} | قەبارەی_نەخشە =200px | شرۆڤەی_نەخشە = '''شارۆچکەی ئامێدی''' | دەرزیی_نەخشە = Kurdistan Region#Iraq#Asia | ناونیشانی_دەرزیی_نەخشە = | شوێنی_ناونیشانی_دەرزیی_نەخشە = top | قەبارەی_دەرزیی_نەخشە = 300px | شرۆڤەی_دەرزیی_نەخشە = جێگەی لە [[ھەرێمی کوردستان]]دا##جێگە لە [[عێراق]]دا##جێگە لە [[ئاسیا]]دا | بەرزونزمیی_دەرزیی_نەخشە = ١ | پۆتانەکان = {{coord| 37.09214|43.48769 |region:IQ|display=inline,title}} | دەرزیی_دیاریکردنی_پۆتانەکان = <!-- شوێن ------------------> | جۆری_دابەشکراو = [[وڵات]] | ناوی_دابەشکراو = {{ئاڵا|عێراق}} | جۆری_دابەشکراو١ = [[ھەرێمی فێدراڵ]] | ناوی_دابەشکراو١ = {{ئاڵا|ھەرێمی کوردستان}}<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://krg.org/articles/detail.asp?lngnr=12&smap=03010300&rnr=140&anr=23911 |سەردێڕ=Kurdistan Regional Government |بڵاوکەرەوە=KRG |ڕێکەوتی سەردان=٩ی ئابی ٢٠١٢|ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٤ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20141006170845/http://www.krg.org/articles/detail.asp?lngnr=12&smap=03010300&rnr=140&anr=23911 |ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}</ref> | جۆری_دابەشکراو٢ = [[پارێزگا]] | ناوی_دابەشکراو٢ = [[پارێزگای دھۆک]] | جۆری_دابەشکراو٣ = [[قەزا]] | ناوی_دابەشکراو٣ = [[قەزای ئامێدی]] | جۆری_دابەشکراو٤ = [[ناحیە]] | ناوی_دابەشکراو٤ = [[ناحیەی ناوەندی قەزای ئامێدی]] <!-- دامەزران ---------------> | سەردێڕی_دامەزران = بوون بە [[شارۆچکە]] | ڕێکەوتی_دامەزران = [[١٨٥٠]] | سەردێڕی_دامەزران١ = | ڕێکەوتی_دامەزران١ = | سەردێڕی_لەناوچوون = | ڕێکەوتی_لەناوچوون = | دامەزرێنەر = | ھۆکاری_ناونران = <!-- ڕێبەرەکان، شێوازی دەسەڵات ---> | پەراوێزەکانی_دەسەڵات = | جۆری_دەسەڵات = | حیزبی_سەرۆک = | سەرناوی_سەرۆک = قایمقام | ناوی_سەرۆک = وارشین سەلمان محەمەد تاھر | سەرناوی_سەرۆک١ = | ناوی_سەرۆک١ = | سەرناوی_سەرۆک٢ = | ناوی_سەرۆک٢ = <!-- ڕووبەر ----------------------> | سەرجەمی_ڕووبەر_بە_کم٢ = ٠٫٣٤ | ڕووبەری_وشکایی_بە_کم٢ = | ڕووبەری_ئاو_بە_کم٢ = | ڕووبەری_ئاو_لەسەددا = | ڕووبەری_شاری_بە_کم٢ = | ڕووبەری_لادێیی_بە_کم٢ = <!-- بەرزایی ---------------------> | بەرزایی_بە_م = ١١٨٣ | بەرزترین_بەرزایی_بە_م = | نزمترین_بەرزایی_بە_م = <!-- ژمارەی_دانیشتووان ----------------> | ژمارەی_دانیشتووان = ٦٠٠٠<ref> https://www.kurdipedia.org/files/books/2011/62722.PDF?ver=129817313510000000</ref> | دانیشتووان_لە = [[٢٠٠٦]] | چڕیی_دانیشتووان_بە_کم٢ = | مەزندەی_دانیشتووان = | مەزندەی_دانیشتووان_لە = | دانیشتووانی_شاری = | چڕیی_دانیشتووانی_شاری_بە_کم٢ = | دانیشتووانی_لادێیی = | چڕیی_دانیشتووانی_لادێیی_بە_کم٢ = | سەرناوی_دانیشتووان = | ئاگاداریی_دانیشتووان = <!-- دانیشتوواناسی (بەشی ١) --------> | جۆری_دانیشتووانناسی١ = [[زمان]] و [[ئایین]] | سەرناوی١_دانیشتووانناسی١ = [[زمان]] | زانیاریی١_دانیشتووانناسی١ = [[زمانی کوردی|کوردی]]([[کوردیی ناوەندی|سۆرانی]]) | سەرناوی٢_دانیشتووانناسی١ = [[ئایین]] | زانیاریی٢_دانیشتووانناسی١ = [[ئیسلام]]([[سوننە]]) | سەرناوی٣_دانیشتووانناسی١ = [[بنەمای پەرەسەندنی مرۆڤی|ب پ م]](٢٠١٧) | زانیاریی٣_دانیشتووانناسی١ = ٠٬٧٥٨<ref name="GlobalDataLab">{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://hdi.globaldatalab.org/areadata/shdi/|سەردێڕ=Sub-national HDI - Area Database - Global Data Lab|وێبگە=hdi.globaldatalab.org|زمان=en|ڕێکەوتی سەردان=١٣ی ئەیلوولی ٢٠١٨}}</ref><br/>{{color|#0c0|بەرز}} · ٢٦مین <!-- کاتناوچە --------------> | کاتناوچە١ = [[ناوچەی کاتی]] | جیاوازی١_لە_utc = +٣:٣٠ | کاتناوچە١_DST = [[ھاوین]] | جیاوازی١_لە_DST = +٤:٣٠ <!-- کۆدی_پۆستە، کۆدی_ناوچە ---> | جۆری_کۆدی_پۆستە = | کۆدی_پۆستە = | جۆری_کۆدی_پۆستە٢ = | کۆدی_پۆستە٢ = | جۆری_کۆدی_ناوچە = [[تەلەفۆن]] | کۆدی_ناوچە = ٠٠٩٦٤ <!-- وێبگە، پەراوێزەکان --------> | وێبگە = | پەراوێزەکان = }} '''ئامێدی''' یەکێکە لە شارۆچکەکانی [[پارێزگای دھۆک]] لە [[ھەرێمی کوردستان]] لە [[عێراق]].<ref> https://www.hawlergov.org/app/node/393</ref><ref> ‎{{بیرخستنەوەی وێب| سەردێڕ = جوگرافیای کوردستان | ناونیشان = https://www.kurdipedia.org/default.aspx?q=2010122702075619922&lng=1 | نووسەر = د. عەبدوڵڵا غەفوور |زمان = کوردی}} </ref><ref>زانیارینامەی سەرھێڵی [http://www.kurdipedia.org/default.aspx?lng=1&q=20151016205816127552 کورد پیدیا]</ref> ئامێدی ناوەندی [[قەزای ئامێدی]]ە. شارۆچکەی ئامێدی لە شاری [[دھۆک]] (٦٧)کم و (٢١٠)کم لە شاری [[ھەولێر]] دوورە.<ref> https://www.wishe.net/details.aspx?=hewal&jmare=18419&Jor=4</ref> کە کەوتووەتە سەر تاشەبەردێکی زۆر گەورەی سەر شاخێک. مێژووی ئامێدی دەگەڕێتەوە بۆ ٣٠٠٠ ساڵ پ. ز.<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=ئامێدی {{!}} کوردستانی سەرسوڕھێنەر- وێبسایتی فەرمی دەستەی گشتی گەشت و گوزار|ناونیشان=http://bot.gov.krd/kurdish/duhok-province/amedi|ڕێکەوتی سەردان=٢٠ی ئەیلوولی ٢٠٢١|وێبگە=bot.gov.krd|ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ٤ی ئازاری ٢٠٢٠|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200304060817/http://bot.gov.krd/kurdish/duhok-province/amedi|ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}</ref> و ١٠ کیلۆمەتر دوورە لە [[باکووری کوردستان]]، ١١٨٥ مەتر بەرزە لە ئاستی دەریاوە. درێژی شارەکە ١ کیلۆمەترە و پانیشی ٥٠٠ مەترە. دانیشتووانەکەی ٦٠٠٠ کەسن لە ١٢٠٠ ماڵدا کە چیتر ناتوانرێت فراوان بکرێت لەبەر ھەڵکەوتی جوگرافیی شارەکە. ھەروەھا پەیمانگایەکی تەکنیکی، بە ناوی [[پەیمانگای تەکنیکیی ئامێدی]] لە قەزاکەدا ھەیە. ھەرچەندە ئامێدی تەنھا (١٠) کیلۆمەتر لە سنووری [[تورکیا]]وە دوورە، بەڵام بۆ ئەوەی لە ئامێدیەوە بچیتە [[تورکیا]]، دەبێت بە ڕێگای ئامێدی-[[دھۆک]]-[[زاخۆ]] و سنووری [[ئیبراھیم خەلیل]] تێپەڕیت، کە ڕێگای (٩٠) کیلۆمەترە. لەم شارەدا خەزنەی گەورە ھەڵکەندراوە بۆ کۆکردنەوەی ئاوی [[باران]]. مێژووی نیشتەجێبوونەکە دەگەڕێتەوە بۆ ھەزارەی سێیەمی پێش زایین. بۆ ماوەیەکی زۆر گەیشتن بە شارۆچکەکە تەنھا لە ڕێگەی پلیکانەیەکی تەسکەوە کە لە بەرددا نەخشێنرابوو، دەکرا. لە کۆتایی سەدەی نۆزدەھەمدا کۆی ژمارەی دانیشتوانی شارۆچکەکە ٦ ھەزار کەس بووە، لەو ژمارەیە دوو ھەزار و ٥٠٠ کەسیان [[کورد]] بوون، ١٩٠٠ کەسیان [[جوو|جولەکە]] بوون، ١٦٠٠ کەسیان [[کلدانی]] بوون. ئاستی دانیشتووان لەمڕۆدا بە کردەوە وەک خۆی ماوەتەوە. ئەو مەسیحی و موسڵمانانەی لێرە دەژین، پەیوەندییەکی دراوسێیەتییان باشە.<ref>https://archive.ph/20150301163718/http://www.newadvent.org/cathen/01376a.htm</ref> شاری ئامێدی، لە ساڵی ١٣٧٦ تا ١٨٣٨، پایتەختی یەکێک لە میرنشینە سەرەکییەکانی [[کورد]]، [[میرنشینی بادینان]]، کە لە سەدەکانی ناوەڕاستدا لەلایەن بنەماڵەی بەھا ئەلدینەوە دروستکراوە، کە لە بنەڕەتدا خەڵکی [[شەمزینان]].<ref>Wirya Rehmany, Dictionnaire politique et historique des Kurdes, Paris, L'Harmattan, 2014, 532 p.</ref> == ناو == * بە گوێرەی [[ئیبن ئەسیری جزری]]، ناوی عەرەبی "عمادییە" ھاوتای [[عیمادەدین زەنگی]] کە لە ساڵی ١١٤٢دا قەڵایەکی لەسەر شوێنی قەڵایەکی پێشووتر بە ناوی عاسیب دروستکردووە.<ref>https://www.academia.edu/49491391</ref> تیۆرێکی تر ئەوەیە کە ناوەکە بە ناوی عیماد ئەلدەولەوە ناونراوە، بەڵام ئەم تیۆرە کەمتر ئەگەری ھەیە. * بە گوتەی (پرۆفیسۆر جێفری شوچمان)، ئامێدی بە ڕەچەڵەک [[حووری]] یان [[ئورارتوو]]ە.<ref>https://journals.openedition.org/syria/511</ref> == مێژوو == لە سەرەتای [[سەردەمی برۆنز]]یەوە تا سەدەی ١٦ی پێش زایین کەوتە ژێر دەسەڵاتی [[میتانی]]ەکانەوە، ناوچەی ئامێدی بەشێک بوو لە [[کورد]] و بەتەواوی [[سوباریەکان]]ی تێدا نیشتەجێ بوو.<ref>https://books.google.iq/books?id=ELMAGvmJ7YIC&q=keep+subartu+under+your+control&pg=PA51&redir_esc=y#v=snippet&q=keep%20subartu%20under%20your%20control&f=false</ref> لە سەردەمی حوکمڕانی میتانییەکاندا دانیشتوانی ئەم ناوچەیە بە زوباری ناسراو بوون.<ref>https://www.jstor.org/stable/4241663</ref><ref>https://www.jstor.org/stable/4241610</ref> دوای ڕووخانی [[میتانی]]ەکان، ئامێدی لە سەدەی ١١ پێش زایین لە لایەن ئەشورنەسیرپاڵی یەکەمی ئیمپراتۆریەتی ئاشووری ناوەڕاستەوە داگیرکرا، دوای ئەوەی ھەڵمەتێکی وێرانکەری دژی ئیمپراتۆریەتی میتانی کرد.<ref>https://books.google.iq/books?id=KFW0zQEACAAJ&redir_esc=y</ref> دوای ڕووخانی ئیمپراتۆریەتی ئاشوور، ناوچەی ئامێدی کەوتە ژێر دەسەڵاتی [[ماد]]ەکان. کاتێک [[زەینەفۆن]] لە سەدەی چوارەمی پێش زایین بە ناوچەکەدا تێپەڕی، ئاماژەی بە دانیشتووانەکەی کرد بە مادەکان و ئەو ناوچەیەی کە کەم دانیشتووی تێدابوو وەک "شارە وێرانەکانی ماد" ناساند.<ref>https://books.google.iq/books?id=79wj2hj4wKUC&pg=PA8&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false</ref> دواتر ناوچەی ئامێدی لە ژێر ناوی (میدیا مەگنا)دا خرایە ناو [[ئیمپراتۆریەتیی ھەخامەنشی]]یەکانەوە. لە ژێر دەسەڵاتی [[ئیمپراتۆریەتیی ئەشکانی]]دا ناوچەی ئامێدی بەشێک بوو لە ناحیەی بەرچان (بارزان).<ref>https://books.google.iq/books?id=xvp5DQAAQBAJ&q=parthian+empire+barchan&pg=PT83&redir_esc=y#v=snippet&q=parthian%20empire%20barchan&f=false</ref> لە کۆتاییدا بووە بەشێکی دانەبڕاو لە [[ئیمپراتۆریەتیی ساسانی]] لە (قەزای [[ئادیابین]]) تا لە ساڵانی ٦٤٠ لەلایەن موسڵمانانەوە داگیرکرا، دوای ئەوەی لە [[تکریت]] و [[مووسڵ]] و شارەزوور [[کورد]]یان تێکشکاند.<ref>https://books.google.iq/books?id=7CP7fYghBFQC&pg=PA1136&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false</ref> پاشان بۆ چەند سەدەیەک و لەدوای [[شۆڕشی عەباسی]] لە سەدەی حەوتەمدا لەلایەن ئەمیرێکی شانشینی عەباسی پاشایەتییەوە حوکمڕانی دەکرا کە بە یەکێک لە دەوڵەمەندترین بنەماڵەکانی ناوچەکە ناوبانگی دەرکرد.<ref>https://books.google.iq/books?id=CSMDAAAAYAAJ&pg=PA141&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false</ref> ئامێدی شوێنی لەدایکبوونی (داود ڕۆحی) ئیدیعای مەسیح بوو. لە ساڵی ١١٦٣دا، بەپێی کتێبی (ئیمێق ھا-باکا)ی جۆزێف ھاکۆھین، ژمارەی دانیشتوانی [[جوو|جوولەکەکان]] نزیکەی ھەزار خێزان بووە و بازرگانییان بە گوێزی زراوەوە کردووە. (داود ڕۆحی) سەرکردایەتی ڕاپەڕینێکی کرد دژی شارەکە بەڵام لە پرۆسەکەدا شکستی ھێنا و کوژرا.<ref>https://jewishencyclopedia.com/articles/1348-amadia-amadiah-amadieh-amadeeyah</ref> مێژوونووسی جولەکە ئیسپانییەکە، سلێمان کوڕی ڤێرگا (١٤٥٠-١٥٢٥) کۆمەڵگەی جوولەکەکانی ئامێدی لە سەردەمی (داود ڕۆح)دا وەک دەوڵەمەند و ڕازییەک نیشان دەدات.<ref>https://books.google.iq/books?id=PLyb3zV8OmgC&pg=PA81&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false</ref> شاری ئامێدی، لە ساڵی ١٣٧٦ تا ١٨٣٨، پایتەختی یەکێک لە میرنشینە سەرەکییەکانی [[کورد]]، [[میرنشینی بادینان]]. کەلاوەکانی (قوتابخانەی قوبەھان) لە ئامێدی ھەیە کە لە سەردەمی (سوڵتان حسێن وەلی بەھدینان(١٥٣٤-١٥٧٦) زاینی) بۆ خوێندنی زانستە ئیسلامییەکان دامەزراوە.<ref>https://www.researchgate.net/publication/319200640_ROOTING_OF_QUBAHAN_SCHOOL_AN_ANALYTICAL_STUDY_TO_ARCHITECTURAL_ITEMS_SPATIAL_CONFIGURATION_AND_FORMALITY_ELEMENT_OF_INTERIOR_FACADES_OF_QUBAHAN_SCHOOL</ref> ھەروەھا کەلاوەکانی [[گۆری پێغەمبەر حەزقیال]] و کڵێسایەک لە شارۆچکە بچووکەکەدا. یەکێک لە ھێماکانی شارەکە مزگەوتی گەورەی ئامێدییە کە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی ١٢ و کۆنترین و گەورەترینی ناوچەکەیە.<ref>https://kitabat.com/news/%D8%B0%D9%88-%D8%A7%D9%84%D9%83%D9%81%D9%84-%D9%8A%D8%AC%D9%85%D8%B9-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D9%84%D9%85%D9%8A%D9%86-%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D9%8A%D8%AD%D9%8A%D9%8A%D9%86/</ref> لە ساڵی ١٧٦٠ (لیۆپۆڵدۆ سۆڵدینی دۆمینیکان) میسیۆنێک بۆ [[کوردستان]] لە ئامێدی دامەزراند، لەگەڵ ھاوکارەکەی (ماوریسیۆ گارزۆنی). گارزۆنی چواردە ساڵ لەوێ ژیاوە و فەرھەنگ و ڕێزمانی ئیتاڵی-کوردی ٤٦٠٠ وشەی پێکھێناوە. ئەم فەرھەنگ بەرھەمێکی سەرەکییە لەبەرئەوەی نوێنەرایەتی یەکەم لێکۆڵینەوەی [[ڕێزمان]] و [[زمانی کوردی]] دەکات؛ ھەر لەبەر ئەم ھۆکارە زۆرجار گارزۆنی بە “باوکی کوردۆلۆژی” ناودەبرێت.<ref>https://books.google.iq/books?id=-CTm1NYWrO0C&redir_esc=y</ref> لە ساڵی ١٩٠٧ ژمارەی دانیشتووانی شەش ھەزار کەس بوو، لەو ژمارەیە دوو ھەزار و ٥٠٠ کەسیان [[کورد]] بوون، ھەزار و ٩٠٠ کەسیان [[جوو|جولەکە]] و ھەزار و ٦٠٠ کەسیان ئاشووری [[کڵێسای کاسۆلیکی کلدانی]] بوون.<ref>https://www.newadvent.org/cathen/01376a.htm</ref> == جوگرافیا == شارۆچکەی ئامێدی ھاوسنوورە لەگەڵ؛ * لە باکوورەوە گوندی [[سۆلاڤ]]. * لە باشوورەوە گوندی [[ئیبرایمزلا]]. * لە ڕۆژھەڵاتەوە گوندی [[دێرێ]]. * لە ڕۆژاواوە گوندی [[بلێجانک]].<ref>hhttps://www.openstreetmap.org/#map=14/37.09113/43.48011</ref> === کەش و ھەوا=== ئامێدی کەشوھەوای ھاوینی گەرمی دەریای ناوەڕاستی ھەیە ([[پۆلێنکردنی ئاووھەوای کوپێن]]:Csa) لەگەڵ [[ھاوین]]ی گەرم و [[زستان]]ی فێنک و تەڕ. بەھۆی ئەوەی باکووریترین شاری [[عێراق]]ە، نیانترین شاری وڵاتەکەیە. لە وەرزی [[زستان]]دا ناوبەناو [[بەفر]] دەبارێت. {{Weather box |width = auto |location = Amadiya |metric first = Yes |single line = Yes |Jan high C = 6.2 |Feb high C = 7.8 |Mar high C = 12.1 |Apr high C = 17.8 |May high C = 25.1 |Jun high C = 31.9 |Jul high C = 36.3 |Aug high C = 36.2 |Sep high C = 32.2 |Oct high C = 24.4 |Nov high C = 15.4 |Dec high C = 8.4 |year high C = 21.2 |Jan mean C = 1.9 |Feb mean C = 3.2 |Mar mean C = 7.2 |Apr mean C = 12.5 |May mean C = 18.8 |Jun mean C = 24.6 |Jul mean C = 28.8 |Aug mean C = 28.5 |Sep mean C = 24.5 |Oct mean C = 17.6 |Nov mean C = 10.2 |Dec mean C = 4.2 |year mean C = 15.2 |Jan low C = -2.4 |Feb low C = -1.3 |Mar low C = 2.4 |Apr low C = 7.2 |May low C = 12.5 |Jun low C = 17.4 |Jul low C = 21.4 |Aug low C = 20.9 |Sep low C = 16.8 |Oct low C = 10.9 |Nov low C = 5.0 |Dec low C = 0.0 |year low C = 9.2 |precipitation colour = green |Jan precipitation mm = 126 |Feb precipitation mm = 176 |Mar precipitation mm = 156 |Apr precipitation mm = 128 |May precipitation mm = 56 |Jun precipitation mm = 0 |Jul precipitation mm = 0 |Aug precipitation mm = 0 |Sep precipitation mm = 1 |Oct precipitation mm = 32 |Nov precipitation mm = 96 |Dec precipitation mm = 126 |Jan precipitation days = 7 |Feb precipitation days = 6 |Mar precipitation days = 10 |Apr precipitation days = 8 |May precipitation days = 4 |Jun precipitation days = 0 |Jul precipitation days = 0 |Aug precipitation days = 0 |Sep precipitation days = 1 |Oct precipitation days = 7 |Nov precipitation days = 7 |Dec precipitation days = 10 |source 1 = ''World Weather Online'' (precipitation days)<ref>{{cite web | url = http://www.worldweatheronline.com/v2/weather-averages.aspx?q=Amedi,%20Iraq | publisher = World Weather Online |title = Weather averages for Amadiya |access-date = September 6, 2014}}</ref> |source 2 = ''Climate-Data'' (temperatures and rainfall amount)<ref>{{cite web | url = https://en.climate-data.org/location/935084/ | publisher = Climate-Data |title = Weather averages for Amadiya |access-date = 21 January 2017}}</ref> |date= January 2017 }} == سەرچاوەکان == {{شار، شارۆچکە و شارەدێیەکانی ھەرێمی کوردستان}} {{شارەکانی کوردستان}} {{سەرچاوەکان|٢}} {{پۆلی کۆمنز|Amadiya}} {{تووڵی دەروازە|جوگرافیا|عێراق|کوردستان}} [[پۆل:شارەکانی باشووری کوردستان]] [[پۆل:ناوەندەکانی قەزاکانی عێراق]] [[پۆل:شوێنە ئاوەدانەکانی پارێزگای دھۆک]] [[پۆل:ناوچە گەشتوگوزارییەکانی کوردستان]] [[پۆل:ئامێدی]] [[پۆل:نیشتەجێبوونی کوردەکان لە عێراق]] 6glvehsi6t121d4hwg21zc5kccdwve1 1374518 1374485 2024-11-02T08:15:46Z MFTG 21816 /* مێژوو */ چاکسازیی ژمارەکان، چاکسازیی نووسە عەرەبییەکان 1374518 wikitext text/x-wiki {{زانیاریدانی نیشتنگە | ناو = ئامێدی | ناوی_فەرمی = '''{{lang-ar| عمادیة }}<br>{{lang-en| Amedi }}''' | ناوی_خۆماڵی = | زمانی_ناوی_خۆماڵی = | ناوەکانی_تر = | جۆری_نیشتنگە = '''[[شارۆچکە]]''' <!--- وێنەکان، ناسناو، دروشم ---> | وێنە = {{Photomontage | photo1a = 173606 The picturesque village of Amedye, Iraq in 2009.jpg | photo2a = Amedi_From_Badinan_Gate.jpg | photo2b = | photo3a = | photo3b = | | spacing = 2 |size = 300px }} | شرۆڤەی_وێنە = وێنەی سەرەوە{{ھن}} شارۆچکەی ئامێدی{{ھن}} وێنەی خوارەوە {{ھن}} شارۆچکەی ئامێدی لای خەرەندەوە | وێنەی_ئاڵا = | قەبارەی_ئاڵا = 300px | وێنەی_مۆر = | قەبارەی_مۆر = | وێنەی_نیشان = | قەبارەی_نیشان = | ناسناو = | دروشم = <!-- نەخشەکان و شوێنی جوگرافیایی ------> | وێنەی_نەخشە = {{Infobox mapframe|zoom=12|coord={{Coord|37.09214|43.48769 }}}} | قەبارەی_نەخشە =200px | شرۆڤەی_نەخشە = '''شارۆچکەی ئامێدی''' | دەرزیی_نەخشە = Kurdistan Region#Iraq#Asia | ناونیشانی_دەرزیی_نەخشە = | شوێنی_ناونیشانی_دەرزیی_نەخشە = top | قەبارەی_دەرزیی_نەخشە = 300px | شرۆڤەی_دەرزیی_نەخشە = جێگەی لە [[ھەرێمی کوردستان]]دا##جێگە لە [[عێراق]]دا##جێگە لە [[ئاسیا]]دا | بەرزونزمیی_دەرزیی_نەخشە = ١ | پۆتانەکان = {{coord| 37.09214|43.48769 |region:IQ|display=inline,title}} | دەرزیی_دیاریکردنی_پۆتانەکان = <!-- شوێن ------------------> | جۆری_دابەشکراو = [[وڵات]] | ناوی_دابەشکراو = {{ئاڵا|عێراق}} | جۆری_دابەشکراو١ = [[ھەرێمی فێدراڵ]] | ناوی_دابەشکراو١ = {{ئاڵا|ھەرێمی کوردستان}}<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://krg.org/articles/detail.asp?lngnr=12&smap=03010300&rnr=140&anr=23911 |سەردێڕ=Kurdistan Regional Government |بڵاوکەرەوە=KRG |ڕێکەوتی سەردان=٩ی ئابی ٢٠١٢|ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٤ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20141006170845/http://www.krg.org/articles/detail.asp?lngnr=12&smap=03010300&rnr=140&anr=23911 |ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}</ref> | جۆری_دابەشکراو٢ = [[پارێزگا]] | ناوی_دابەشکراو٢ = [[پارێزگای دھۆک]] | جۆری_دابەشکراو٣ = [[قەزا]] | ناوی_دابەشکراو٣ = [[قەزای ئامێدی]] | جۆری_دابەشکراو٤ = [[ناحیە]] | ناوی_دابەشکراو٤ = [[ناحیەی ناوەندی قەزای ئامێدی]] <!-- دامەزران ---------------> | سەردێڕی_دامەزران = بوون بە [[شارۆچکە]] | ڕێکەوتی_دامەزران = [[١٨٥٠]] | سەردێڕی_دامەزران١ = | ڕێکەوتی_دامەزران١ = | سەردێڕی_لەناوچوون = | ڕێکەوتی_لەناوچوون = | دامەزرێنەر = | ھۆکاری_ناونران = <!-- ڕێبەرەکان، شێوازی دەسەڵات ---> | پەراوێزەکانی_دەسەڵات = | جۆری_دەسەڵات = | حیزبی_سەرۆک = | سەرناوی_سەرۆک = قایمقام | ناوی_سەرۆک = وارشین سەلمان محەمەد تاھر | سەرناوی_سەرۆک١ = | ناوی_سەرۆک١ = | سەرناوی_سەرۆک٢ = | ناوی_سەرۆک٢ = <!-- ڕووبەر ----------------------> | سەرجەمی_ڕووبەر_بە_کم٢ = ٠٫٣٤ | ڕووبەری_وشکایی_بە_کم٢ = | ڕووبەری_ئاو_بە_کم٢ = | ڕووبەری_ئاو_لەسەددا = | ڕووبەری_شاری_بە_کم٢ = | ڕووبەری_لادێیی_بە_کم٢ = <!-- بەرزایی ---------------------> | بەرزایی_بە_م = ١١٨٣ | بەرزترین_بەرزایی_بە_م = | نزمترین_بەرزایی_بە_م = <!-- ژمارەی_دانیشتووان ----------------> | ژمارەی_دانیشتووان = ٦٠٠٠<ref> https://www.kurdipedia.org/files/books/2011/62722.PDF?ver=129817313510000000</ref> | دانیشتووان_لە = [[٢٠٠٦]] | چڕیی_دانیشتووان_بە_کم٢ = | مەزندەی_دانیشتووان = | مەزندەی_دانیشتووان_لە = | دانیشتووانی_شاری = | چڕیی_دانیشتووانی_شاری_بە_کم٢ = | دانیشتووانی_لادێیی = | چڕیی_دانیشتووانی_لادێیی_بە_کم٢ = | سەرناوی_دانیشتووان = | ئاگاداریی_دانیشتووان = <!-- دانیشتوواناسی (بەشی ١) --------> | جۆری_دانیشتووانناسی١ = [[زمان]] و [[ئایین]] | سەرناوی١_دانیشتووانناسی١ = [[زمان]] | زانیاریی١_دانیشتووانناسی١ = [[زمانی کوردی|کوردی]]([[کوردیی ناوەندی|سۆرانی]]) | سەرناوی٢_دانیشتووانناسی١ = [[ئایین]] | زانیاریی٢_دانیشتووانناسی١ = [[ئیسلام]]([[سوننە]]) | سەرناوی٣_دانیشتووانناسی١ = [[بنەمای پەرەسەندنی مرۆڤی|ب پ م]](٢٠١٧) | زانیاریی٣_دانیشتووانناسی١ = ٠٬٧٥٨<ref name="GlobalDataLab">{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://hdi.globaldatalab.org/areadata/shdi/|سەردێڕ=Sub-national HDI - Area Database - Global Data Lab|وێبگە=hdi.globaldatalab.org|زمان=en|ڕێکەوتی سەردان=١٣ی ئەیلوولی ٢٠١٨}}</ref><br/>{{color|#0c0|بەرز}} · ٢٦مین <!-- کاتناوچە --------------> | کاتناوچە١ = [[ناوچەی کاتی]] | جیاوازی١_لە_utc = +٣:٣٠ | کاتناوچە١_DST = [[ھاوین]] | جیاوازی١_لە_DST = +٤:٣٠ <!-- کۆدی_پۆستە، کۆدی_ناوچە ---> | جۆری_کۆدی_پۆستە = | کۆدی_پۆستە = | جۆری_کۆدی_پۆستە٢ = | کۆدی_پۆستە٢ = | جۆری_کۆدی_ناوچە = [[تەلەفۆن]] | کۆدی_ناوچە = ٠٠٩٦٤ <!-- وێبگە، پەراوێزەکان --------> | وێبگە = | پەراوێزەکان = }} '''ئامێدی''' یەکێکە لە شارۆچکەکانی [[پارێزگای دھۆک]] لە [[ھەرێمی کوردستان]] لە [[عێراق]].<ref> https://www.hawlergov.org/app/node/393</ref><ref> ‎{{بیرخستنەوەی وێب| سەردێڕ = جوگرافیای کوردستان | ناونیشان = https://www.kurdipedia.org/default.aspx?q=2010122702075619922&lng=1 | نووسەر = د. عەبدوڵڵا غەفوور |زمان = کوردی}} </ref><ref>زانیارینامەی سەرھێڵی [http://www.kurdipedia.org/default.aspx?lng=1&q=20151016205816127552 کورد پیدیا]</ref> ئامێدی ناوەندی [[قەزای ئامێدی]]ە. شارۆچکەی ئامێدی لە شاری [[دھۆک]] (٦٧)کم و (٢١٠)کم لە شاری [[ھەولێر]] دوورە.<ref> https://www.wishe.net/details.aspx?=hewal&jmare=18419&Jor=4</ref> کە کەوتووەتە سەر تاشەبەردێکی زۆر گەورەی سەر شاخێک. مێژووی ئامێدی دەگەڕێتەوە بۆ ٣٠٠٠ ساڵ پ. ز.<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=ئامێدی {{!}} کوردستانی سەرسوڕھێنەر- وێبسایتی فەرمی دەستەی گشتی گەشت و گوزار|ناونیشان=http://bot.gov.krd/kurdish/duhok-province/amedi|ڕێکەوتی سەردان=٢٠ی ئەیلوولی ٢٠٢١|وێبگە=bot.gov.krd|ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ٤ی ئازاری ٢٠٢٠|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200304060817/http://bot.gov.krd/kurdish/duhok-province/amedi|ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}</ref> و ١٠ کیلۆمەتر دوورە لە [[باکووری کوردستان]]، ١١٨٥ مەتر بەرزە لە ئاستی دەریاوە. درێژی شارەکە ١ کیلۆمەترە و پانیشی ٥٠٠ مەترە. دانیشتووانەکەی ٦٠٠٠ کەسن لە ١٢٠٠ ماڵدا کە چیتر ناتوانرێت فراوان بکرێت لەبەر ھەڵکەوتی جوگرافیی شارەکە. ھەروەھا پەیمانگایەکی تەکنیکی، بە ناوی [[پەیمانگای تەکنیکیی ئامێدی]] لە قەزاکەدا ھەیە. ھەرچەندە ئامێدی تەنھا (١٠) کیلۆمەتر لە سنووری [[تورکیا]]وە دوورە، بەڵام بۆ ئەوەی لە ئامێدیەوە بچیتە [[تورکیا]]، دەبێت بە ڕێگای ئامێدی-[[دھۆک]]-[[زاخۆ]] و سنووری [[ئیبراھیم خەلیل]] تێپەڕیت، کە ڕێگای (٩٠) کیلۆمەترە. لەم شارەدا خەزنەی گەورە ھەڵکەندراوە بۆ کۆکردنەوەی ئاوی [[باران]]. مێژووی نیشتەجێبوونەکە دەگەڕێتەوە بۆ ھەزارەی سێیەمی پێش زایین. بۆ ماوەیەکی زۆر گەیشتن بە شارۆچکەکە تەنھا لە ڕێگەی پلیکانەیەکی تەسکەوە کە لە بەرددا نەخشێنرابوو، دەکرا. لە کۆتایی سەدەی نۆزدەھەمدا کۆی ژمارەی دانیشتوانی شارۆچکەکە ٦ ھەزار کەس بووە، لەو ژمارەیە دوو ھەزار و ٥٠٠ کەسیان [[کورد]] بوون، ١٩٠٠ کەسیان [[جوو|جولەکە]] بوون، ١٦٠٠ کەسیان [[کلدانی]] بوون. ئاستی دانیشتووان لەمڕۆدا بە کردەوە وەک خۆی ماوەتەوە. ئەو مەسیحی و موسڵمانانەی لێرە دەژین، پەیوەندییەکی دراوسێیەتییان باشە.<ref>https://archive.ph/20150301163718/http://www.newadvent.org/cathen/01376a.htm</ref> شاری ئامێدی، لە ساڵی ١٣٧٦ تا ١٨٣٨، پایتەختی یەکێک لە میرنشینە سەرەکییەکانی [[کورد]]، [[میرنشینی بادینان]]، کە لە سەدەکانی ناوەڕاستدا لەلایەن بنەماڵەی بەھا ئەلدینەوە دروستکراوە، کە لە بنەڕەتدا خەڵکی [[شەمزینان]].<ref>Wirya Rehmany, Dictionnaire politique et historique des Kurdes, Paris, L'Harmattan, 2014, 532 p.</ref> == ناو == * بە گوێرەی [[ئیبن ئەسیری جزری]]، ناوی عەرەبی "عمادییە" ھاوتای [[عیمادەدین زەنگی]] کە لە ساڵی ١١٤٢دا قەڵایەکی لەسەر شوێنی قەڵایەکی پێشووتر بە ناوی عاسیب دروستکردووە.<ref>https://www.academia.edu/49491391</ref> تیۆرێکی تر ئەوەیە کە ناوەکە بە ناوی عیماد ئەلدەولەوە ناونراوە، بەڵام ئەم تیۆرە کەمتر ئەگەری ھەیە. * بە گوتەی (پرۆفیسۆر جێفری شوچمان)، ئامێدی بە ڕەچەڵەک [[حووری]] یان [[ئورارتوو]]ە.<ref>https://journals.openedition.org/syria/511</ref> == مێژوو == لە سەرەتای [[سەردەمی برۆنز]]یەوە تا سەدەی ١٦ی پێش زایین کەوتە ژێر دەسەڵاتی [[میتانی]]ەکانەوە، ناوچەی ئامێدی بەشێک بوو لە [[کورد]] و بەتەواوی [[سوباریەکان]]ی تێدا نیشتەجێ بوو.<ref>https://books.google.iq/books?id=ELMAGvmJ7YIC&q=keep+subartu+under+your+control&pg=PA51&redir_esc=y#v=snippet&q=keep%20subartu%20under%20your%20control&f=false</ref> لە سەردەمی حوکمڕانی میتانییەکاندا دانیشتوانی ئەم ناوچەیە بە زوباری ناسراو بوون.<ref>https://www.jstor.org/stable/4241663</ref><ref>https://www.jstor.org/stable/4241610</ref> دوای ڕووخانی [[میتانی]]ەکان، ئامێدی لە سەدەی ١١ پێش زایین لە لایەن ئەشورنەسیرپاڵی یەکەمی ئیمپراتۆریەتی ئاشووری ناوەڕاستەوە داگیرکرا، دوای ئەوەی ھەڵمەتێکی وێرانکەری دژی ئیمپراتۆریەتی میتانی کرد.<ref>https://books.google.iq/books?id=KFW0zQEACAAJ&redir_esc=y</ref> دوای ڕووخانی ئیمپراتۆریەتی ئاشوور، ناوچەی ئامێدی کەوتە ژێر دەسەڵاتی [[ماد]]ەکان. کاتێک [[زەینەفۆن]] لە سەدەی چوارەمی پێش زایین بە ناوچەکەدا تێپەڕی، ئاماژەی بە دانیشتووانەکەی کرد بە مادەکان و ئەو ناوچەیەی کە کەم دانیشتووی تێدابوو وەک "شارە وێرانەکانی ماد" ناساند.<ref>https://books.google.iq/books?id=79wj2hj4wKUC&pg=PA8&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false</ref> دواتر ناوچەی ئامێدی لە ژێر ناوی (میدیا مەگنا)دا خرایە ناو [[ئیمپراتۆریەتیی ھەخامەنشی]]یەکانەوە. لە ژێر دەسەڵاتی [[ئیمپراتۆریەتیی ئەشکانی]]دا ناوچەی ئامێدی بەشێک بوو لە ناحیەی بەرچان (بارزان).<ref>https://books.google.iq/books?id=xvp5DQAAQBAJ&q=parthian+empire+barchan&pg=PT83&redir_esc=y#v=snippet&q=parthian%20empire%20barchan&f=false</ref> لە کۆتاییدا بووە بەشێکی دانەبڕاو لە [[ئیمپراتۆریەتیی ساسانی]] لە (قەزای [[ئادیابین]]) تا لە ساڵانی ٦٤٠ لەلایەن موسڵمانانەوە داگیرکرا، دوای ئەوەی لە [[تکریت]] و [[مووسڵ]] و شارەزوور [[کورد]]یان تێکشکاند.<ref>https://books.google.iq/books?id=7CP7fYghBFQC&pg=PA1136&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false</ref> پاشان بۆ چەند سەدەیەک و لەدوای [[شۆڕشی عەباسی]] لە سەدەی حەوتەمدا لەلایەن ئەمیرێکی شانشینی عەباسی پاشایەتییەوە حوکمڕانی دەکرا کە بە یەکێک لە دەوڵەمەندترین بنەماڵەکانی ناوچەکە ناوبانگی دەرکرد.<ref>https://books.google.iq/books?id=CSMDAAAAYAAJ&pg=PA141&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false</ref> ئامێدی شوێنی لەدایکبوونی (داود ڕۆحی) ئیدیعای مەسیح بوو. لە ساڵی ١١٦٣دا، بەپێی کتێبی (ئیمێق ھا-باکا)ی جۆزێف ھاکۆھین، ژمارەی دانیشتوانی [[جوو|جوولەکەکان]] نزیکەی ھەزار خێزان بووە و بازرگانییان بە گوێزی زراوەوە کردووە. (داود ڕۆحی) سەرکردایەتی ڕاپەڕینێکی کرد دژی شارەکە بەڵام لە پرۆسەکەدا شکستی ھێنا و کوژرا.<ref>https://jewishencyclopedia.com/articles/1348-amadia-amadiah-amadieh-amadeeyah</ref> مێژوونووسی جولەکە ئیسپانییەکە، سلێمان کوڕی ڤێرگا (١٤٥٠-١٥٢٥) کۆمەڵگەی جوولەکەکانی ئامێدی لە سەردەمی (داود ڕۆح)دا وەک دەوڵەمەند و ڕازییەک نیشان دەدات.<ref>https://books.google.iq/books?id=PLyb3zV8OmgC&pg=PA81&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false</ref> شاری ئامێدی، لە ساڵی ١٣٧٦ تا ١٨٣٨، پایتەختی یەکێک لە میرنشینە سەرەکییەکانی [[کورد]]، [[میرنشینی بادینان]]. کەلاوەکانی (قوتابخانەی قوبەھان) لە ئامێدی ھەیە کە لە سەردەمی (سوڵتان حسێن وەلی بەھدینان(١٥٣٤-١٥٧٦) زاینی) بۆ خوێندنی زانستە ئیسلامییەکان دامەزراوە.<ref>https://www.researchgate.net/publication/319200640_ROOTING_OF_QUBAHAN_SCHOOL_AN_ANALYTICAL_STUDY_TO_ARCHITECTURAL_ITEMS_SPATIAL_CONFIGURATION_AND_FORMALITY_ELEMENT_OF_INTERIOR_FACADES_OF_QUBAHAN_SCHOOL</ref> ھەروەھا کەلاوەکانی [[گۆری پێغەمبەر حەزقیال]] و کڵێسایەک لە شارۆچکە بچووکەکەدا. یەکێک لە ھێماکانی شارەکە مزگەوتی گەورەی ئامێدییە کە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی ١٢ و کۆنترین و گەورەترینی ناوچەکەیە.<ref>https://kitabat.com/news/%D8%B0%D9%88-%D8%A7%D9%84%D9%83%D9%81%D9%84-%D9%8A%D8%AC%D9%85%D8%B9-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D9%84%D9%85%D9%8A%D9%86-%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D9%8A%D8%AD%D9%8A%D9%8A%D9%86/</ref> لە ساڵی ١٧٦٠ (لیۆپۆڵدۆ سۆڵدینی دۆمینیکان) میسیۆنێک بۆ [[کوردستان]] لە ئامێدی دامەزراند، لەگەڵ ھاوکارەکەی (ماوریسیۆ گارزۆنی). گارزۆنی چواردە ساڵ لەوێ ژیاوە و فەرھەنگ و ڕێزمانی ئیتاڵی-کوردی ٤٦٠٠ وشەی پێکھێناوە. ئەم فەرھەنگ بەرھەمێکی سەرەکییە لەبەرئەوەی نوێنەرایەتی یەکەم لێکۆڵینەوەی [[ڕێزمان]] و [[زمانی کوردی]] دەکات؛ ھەر لەبەر ئەم ھۆکارە زۆرجار گارزۆنی بە “باوکی کوردۆلۆژی” ناودەبرێت.<ref>https://books.google.iq/books?id=-CTm1NYWrO0C&redir_esc=y</ref> لە ساڵی ١٨٣٣دا شارەکە داگیرکرا، لە ھەمان کاتدا لەگەڵ تەواوی [[میرنشینی بادینان]]، لەلایەن شازادەی [[میرنشینی سۆران]]، [[میر محەمەد]]، لە ڕاپەڕین دژی [[ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی|دەسەڵاتی عوسمانی]] و کە ھەوڵی دروستکردنی دەوڵەتێکی سەربەخۆی [[کورد]]یی دا بە یەکخستنی میرنشینەکان و [[ھۆز]]ەکان. شازادە (ئیسماعیل پاشا) و (موحەممەد سەعید پاشا) دەڕوخێنێت و تەواوی میرنشینەکە، پاشان ھەموو [[باشووری کوردستان]] دەخاتە ژێر دەسەڵاتەوە.<ref>Gérard Chaliand, Abdul Rahman Ghassemlou et al., Les Kurdes et le Kurdistan : la question nationale kurde au Proche-Orient, Paris, F. Maspero, coll. " Petite collection Maspero », 1981, 369 p. (ISBN 2-7071-1215-1), p. 44-48</ref> دوای شکستی [[میر محەمەد]] لە ساڵی ١٨٣٤، عوسمانییەکان شازادە ئیسماعیل پاشا و میحمەد سەعید پاشایان خستەوە سەر تەختی بادینان. بەڵام ئەم نۆژەنکردنەوەیە زۆری نەخایاند: لە ساڵی ١٨٣٨ عوسمانییەکان کۆتاییان بە بوونی [[میرنشینی بادینان]] ھێنا، و شاری ئامێدی و ناوچەی بادینانیان خستە ناو [[پارێزگای نەینەوا|سنجاقی مووسڵ]]ەوە.<ref>Wirya Rehmany, Dictionnaire politique et historique des Kurdes, Paris, L'Harmattan, 2014, 532 p. (ISBN 978-2-343-03282-5), p. 121-122</ref> لە ساڵی ١٩٠٧ ژمارەی دانیشتووانی شەش ھەزار کەس بوو، لەو ژمارەیە دوو ھەزار و ٥٠٠ کەسیان [[کورد]] بوون، ھەزار و ٩٠٠ کەسیان [[جوو|جولەکە]] و ھەزار و ٦٠٠ کەسیان ئاشووری [[کڵێسای کاسۆلیکی کلدانی]] بوون.<ref>https://www.newadvent.org/cathen/01376a.htm</ref> لە کاتی ئۆپەراسیۆنە زۆرەملێکانی بەعەرەبکردنی [[شاڵاوی ئەنفال|ئەنفالدا]] (١٩٨٩-١٩٩١)، وێرانکردنی تەواوی شارەکە لە کارنامەی سوپای عێراقدا بوو. بەڵام بە [[شەڕی کەنداو]] و دامەزراندنی [[حکوومەتی ھەرێمی کوردستان]] ڕزگاری بوو لە وێرانکردن.<ref>Sandrine Alexie, « Les Kurdistanî », Actes du colloque de l'AGCCPF-PACA,‎ 2008</ref> == جوگرافیا == شارۆچکەی ئامێدی ھاوسنوورە لەگەڵ؛ * لە باکوورەوە گوندی [[سۆلاڤ]]. * لە باشوورەوە گوندی [[ئیبرایمزلا]]. * لە ڕۆژھەڵاتەوە گوندی [[دێرێ]]. * لە ڕۆژاواوە گوندی [[بلێجانک]].<ref>hhttps://www.openstreetmap.org/#map=14/37.09113/43.48011</ref> === کەش و ھەوا=== ئامێدی کەشوھەوای ھاوینی گەرمی دەریای ناوەڕاستی ھەیە ([[پۆلێنکردنی ئاووھەوای کوپێن]]:Csa) لەگەڵ [[ھاوین]]ی گەرم و [[زستان]]ی فێنک و تەڕ. بەھۆی ئەوەی باکووریترین شاری [[عێراق]]ە، نیانترین شاری وڵاتەکەیە. لە وەرزی [[زستان]]دا ناوبەناو [[بەفر]] دەبارێت. {{Weather box |width = auto |location = Amadiya |metric first = Yes |single line = Yes |Jan high C = 6.2 |Feb high C = 7.8 |Mar high C = 12.1 |Apr high C = 17.8 |May high C = 25.1 |Jun high C = 31.9 |Jul high C = 36.3 |Aug high C = 36.2 |Sep high C = 32.2 |Oct high C = 24.4 |Nov high C = 15.4 |Dec high C = 8.4 |year high C = 21.2 |Jan mean C = 1.9 |Feb mean C = 3.2 |Mar mean C = 7.2 |Apr mean C = 12.5 |May mean C = 18.8 |Jun mean C = 24.6 |Jul mean C = 28.8 |Aug mean C = 28.5 |Sep mean C = 24.5 |Oct mean C = 17.6 |Nov mean C = 10.2 |Dec mean C = 4.2 |year mean C = 15.2 |Jan low C = -2.4 |Feb low C = -1.3 |Mar low C = 2.4 |Apr low C = 7.2 |May low C = 12.5 |Jun low C = 17.4 |Jul low C = 21.4 |Aug low C = 20.9 |Sep low C = 16.8 |Oct low C = 10.9 |Nov low C = 5.0 |Dec low C = 0.0 |year low C = 9.2 |precipitation colour = green |Jan precipitation mm = 126 |Feb precipitation mm = 176 |Mar precipitation mm = 156 |Apr precipitation mm = 128 |May precipitation mm = 56 |Jun precipitation mm = 0 |Jul precipitation mm = 0 |Aug precipitation mm = 0 |Sep precipitation mm = 1 |Oct precipitation mm = 32 |Nov precipitation mm = 96 |Dec precipitation mm = 126 |Jan precipitation days = 7 |Feb precipitation days = 6 |Mar precipitation days = 10 |Apr precipitation days = 8 |May precipitation days = 4 |Jun precipitation days = 0 |Jul precipitation days = 0 |Aug precipitation days = 0 |Sep precipitation days = 1 |Oct precipitation days = 7 |Nov precipitation days = 7 |Dec precipitation days = 10 |source 1 = ''World Weather Online'' (precipitation days)<ref>{{cite web | url = http://www.worldweatheronline.com/v2/weather-averages.aspx?q=Amedi,%20Iraq | publisher = World Weather Online |title = Weather averages for Amadiya |access-date = September 6, 2014}}</ref> |source 2 = ''Climate-Data'' (temperatures and rainfall amount)<ref>{{cite web | url = https://en.climate-data.org/location/935084/ | publisher = Climate-Data |title = Weather averages for Amadiya |access-date = 21 January 2017}}</ref> |date= January 2017 }} == سەرچاوەکان == {{شار، شارۆچکە و شارەدێیەکانی ھەرێمی کوردستان}} {{شارەکانی کوردستان}} {{سەرچاوەکان|٢}} {{پۆلی کۆمنز|Amadiya}} {{تووڵی دەروازە|جوگرافیا|عێراق|کوردستان}} [[پۆل:شارەکانی باشووری کوردستان]] [[پۆل:ناوەندەکانی قەزاکانی عێراق]] [[پۆل:شوێنە ئاوەدانەکانی پارێزگای دھۆک]] [[پۆل:ناوچە گەشتوگوزارییەکانی کوردستان]] [[پۆل:ئامێدی]] [[پۆل:نیشتەجێبوونی کوردەکان لە عێراق]] g0bm4ndw73t75ljfdmhzqwujn0q7ytw 1374519 1374518 2024-11-02T08:18:07Z MFTG 21816 /* مێژوو */ 1374519 wikitext text/x-wiki {{زانیاریدانی نیشتنگە | ناو = ئامێدی | ناوی_فەرمی = '''{{lang-ar| عمادیة }}<br>{{lang-en| Amedi }}''' | ناوی_خۆماڵی = | زمانی_ناوی_خۆماڵی = | ناوەکانی_تر = | جۆری_نیشتنگە = '''[[شارۆچکە]]''' <!--- وێنەکان، ناسناو، دروشم ---> | وێنە = {{Photomontage | photo1a = 173606 The picturesque village of Amedye, Iraq in 2009.jpg | photo2a = Amedi_From_Badinan_Gate.jpg | photo2b = | photo3a = | photo3b = | | spacing = 2 |size = 300px }} | شرۆڤەی_وێنە = وێنەی سەرەوە{{ھن}} شارۆچکەی ئامێدی{{ھن}} وێنەی خوارەوە {{ھن}} شارۆچکەی ئامێدی لای خەرەندەوە | وێنەی_ئاڵا = | قەبارەی_ئاڵا = 300px | وێنەی_مۆر = | قەبارەی_مۆر = | وێنەی_نیشان = | قەبارەی_نیشان = | ناسناو = | دروشم = <!-- نەخشەکان و شوێنی جوگرافیایی ------> | وێنەی_نەخشە = {{Infobox mapframe|zoom=12|coord={{Coord|37.09214|43.48769 }}}} | قەبارەی_نەخشە =200px | شرۆڤەی_نەخشە = '''شارۆچکەی ئامێدی''' | دەرزیی_نەخشە = Kurdistan Region#Iraq#Asia | ناونیشانی_دەرزیی_نەخشە = | شوێنی_ناونیشانی_دەرزیی_نەخشە = top | قەبارەی_دەرزیی_نەخشە = 300px | شرۆڤەی_دەرزیی_نەخشە = جێگەی لە [[ھەرێمی کوردستان]]دا##جێگە لە [[عێراق]]دا##جێگە لە [[ئاسیا]]دا | بەرزونزمیی_دەرزیی_نەخشە = ١ | پۆتانەکان = {{coord| 37.09214|43.48769 |region:IQ|display=inline,title}} | دەرزیی_دیاریکردنی_پۆتانەکان = <!-- شوێن ------------------> | جۆری_دابەشکراو = [[وڵات]] | ناوی_دابەشکراو = {{ئاڵا|عێراق}} | جۆری_دابەشکراو١ = [[ھەرێمی فێدراڵ]] | ناوی_دابەشکراو١ = {{ئاڵا|ھەرێمی کوردستان}}<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://krg.org/articles/detail.asp?lngnr=12&smap=03010300&rnr=140&anr=23911 |سەردێڕ=Kurdistan Regional Government |بڵاوکەرەوە=KRG |ڕێکەوتی سەردان=٩ی ئابی ٢٠١٢|ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٤ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20141006170845/http://www.krg.org/articles/detail.asp?lngnr=12&smap=03010300&rnr=140&anr=23911 |ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}</ref> | جۆری_دابەشکراو٢ = [[پارێزگا]] | ناوی_دابەشکراو٢ = [[پارێزگای دھۆک]] | جۆری_دابەشکراو٣ = [[قەزا]] | ناوی_دابەشکراو٣ = [[قەزای ئامێدی]] | جۆری_دابەشکراو٤ = [[ناحیە]] | ناوی_دابەشکراو٤ = [[ناحیەی ناوەندی قەزای ئامێدی]] <!-- دامەزران ---------------> | سەردێڕی_دامەزران = بوون بە [[شارۆچکە]] | ڕێکەوتی_دامەزران = [[١٨٥٠]] | سەردێڕی_دامەزران١ = | ڕێکەوتی_دامەزران١ = | سەردێڕی_لەناوچوون = | ڕێکەوتی_لەناوچوون = | دامەزرێنەر = | ھۆکاری_ناونران = <!-- ڕێبەرەکان، شێوازی دەسەڵات ---> | پەراوێزەکانی_دەسەڵات = | جۆری_دەسەڵات = | حیزبی_سەرۆک = | سەرناوی_سەرۆک = قایمقام | ناوی_سەرۆک = وارشین سەلمان محەمەد تاھر | سەرناوی_سەرۆک١ = | ناوی_سەرۆک١ = | سەرناوی_سەرۆک٢ = | ناوی_سەرۆک٢ = <!-- ڕووبەر ----------------------> | سەرجەمی_ڕووبەر_بە_کم٢ = ٠٫٣٤ | ڕووبەری_وشکایی_بە_کم٢ = | ڕووبەری_ئاو_بە_کم٢ = | ڕووبەری_ئاو_لەسەددا = | ڕووبەری_شاری_بە_کم٢ = | ڕووبەری_لادێیی_بە_کم٢ = <!-- بەرزایی ---------------------> | بەرزایی_بە_م = ١١٨٣ | بەرزترین_بەرزایی_بە_م = | نزمترین_بەرزایی_بە_م = <!-- ژمارەی_دانیشتووان ----------------> | ژمارەی_دانیشتووان = ٦٠٠٠<ref> https://www.kurdipedia.org/files/books/2011/62722.PDF?ver=129817313510000000</ref> | دانیشتووان_لە = [[٢٠٠٦]] | چڕیی_دانیشتووان_بە_کم٢ = | مەزندەی_دانیشتووان = | مەزندەی_دانیشتووان_لە = | دانیشتووانی_شاری = | چڕیی_دانیشتووانی_شاری_بە_کم٢ = | دانیشتووانی_لادێیی = | چڕیی_دانیشتووانی_لادێیی_بە_کم٢ = | سەرناوی_دانیشتووان = | ئاگاداریی_دانیشتووان = <!-- دانیشتوواناسی (بەشی ١) --------> | جۆری_دانیشتووانناسی١ = [[زمان]] و [[ئایین]] | سەرناوی١_دانیشتووانناسی١ = [[زمان]] | زانیاریی١_دانیشتووانناسی١ = [[زمانی کوردی|کوردی]]([[کوردیی ناوەندی|سۆرانی]]) | سەرناوی٢_دانیشتووانناسی١ = [[ئایین]] | زانیاریی٢_دانیشتووانناسی١ = [[ئیسلام]]([[سوننە]]) | سەرناوی٣_دانیشتووانناسی١ = [[بنەمای پەرەسەندنی مرۆڤی|ب پ م]](٢٠١٧) | زانیاریی٣_دانیشتووانناسی١ = ٠٬٧٥٨<ref name="GlobalDataLab">{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://hdi.globaldatalab.org/areadata/shdi/|سەردێڕ=Sub-national HDI - Area Database - Global Data Lab|وێبگە=hdi.globaldatalab.org|زمان=en|ڕێکەوتی سەردان=١٣ی ئەیلوولی ٢٠١٨}}</ref><br/>{{color|#0c0|بەرز}} · ٢٦مین <!-- کاتناوچە --------------> | کاتناوچە١ = [[ناوچەی کاتی]] | جیاوازی١_لە_utc = +٣:٣٠ | کاتناوچە١_DST = [[ھاوین]] | جیاوازی١_لە_DST = +٤:٣٠ <!-- کۆدی_پۆستە، کۆدی_ناوچە ---> | جۆری_کۆدی_پۆستە = | کۆدی_پۆستە = | جۆری_کۆدی_پۆستە٢ = | کۆدی_پۆستە٢ = | جۆری_کۆدی_ناوچە = [[تەلەفۆن]] | کۆدی_ناوچە = ٠٠٩٦٤ <!-- وێبگە، پەراوێزەکان --------> | وێبگە = | پەراوێزەکان = }} '''ئامێدی''' یەکێکە لە شارۆچکەکانی [[پارێزگای دھۆک]] لە [[ھەرێمی کوردستان]] لە [[عێراق]].<ref> https://www.hawlergov.org/app/node/393</ref><ref> ‎{{بیرخستنەوەی وێب| سەردێڕ = جوگرافیای کوردستان | ناونیشان = https://www.kurdipedia.org/default.aspx?q=2010122702075619922&lng=1 | نووسەر = د. عەبدوڵڵا غەفوور |زمان = کوردی}} </ref><ref>زانیارینامەی سەرھێڵی [http://www.kurdipedia.org/default.aspx?lng=1&q=20151016205816127552 کورد پیدیا]</ref> ئامێدی ناوەندی [[قەزای ئامێدی]]ە. شارۆچکەی ئامێدی لە شاری [[دھۆک]] (٦٧)کم و (٢١٠)کم لە شاری [[ھەولێر]] دوورە.<ref> https://www.wishe.net/details.aspx?=hewal&jmare=18419&Jor=4</ref> کە کەوتووەتە سەر تاشەبەردێکی زۆر گەورەی سەر شاخێک. مێژووی ئامێدی دەگەڕێتەوە بۆ ٣٠٠٠ ساڵ پ. ز.<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=ئامێدی {{!}} کوردستانی سەرسوڕھێنەر- وێبسایتی فەرمی دەستەی گشتی گەشت و گوزار|ناونیشان=http://bot.gov.krd/kurdish/duhok-province/amedi|ڕێکەوتی سەردان=٢٠ی ئەیلوولی ٢٠٢١|وێبگە=bot.gov.krd|ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ٤ی ئازاری ٢٠٢٠|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200304060817/http://bot.gov.krd/kurdish/duhok-province/amedi|ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}</ref> و ١٠ کیلۆمەتر دوورە لە [[باکووری کوردستان]]، ١١٨٥ مەتر بەرزە لە ئاستی دەریاوە. درێژی شارەکە ١ کیلۆمەترە و پانیشی ٥٠٠ مەترە. دانیشتووانەکەی ٦٠٠٠ کەسن لە ١٢٠٠ ماڵدا کە چیتر ناتوانرێت فراوان بکرێت لەبەر ھەڵکەوتی جوگرافیی شارەکە. ھەروەھا پەیمانگایەکی تەکنیکی، بە ناوی [[پەیمانگای تەکنیکیی ئامێدی]] لە قەزاکەدا ھەیە. ھەرچەندە ئامێدی تەنھا (١٠) کیلۆمەتر لە سنووری [[تورکیا]]وە دوورە، بەڵام بۆ ئەوەی لە ئامێدیەوە بچیتە [[تورکیا]]، دەبێت بە ڕێگای ئامێدی-[[دھۆک]]-[[زاخۆ]] و سنووری [[ئیبراھیم خەلیل]] تێپەڕیت، کە ڕێگای (٩٠) کیلۆمەترە. لەم شارەدا خەزنەی گەورە ھەڵکەندراوە بۆ کۆکردنەوەی ئاوی [[باران]]. مێژووی نیشتەجێبوونەکە دەگەڕێتەوە بۆ ھەزارەی سێیەمی پێش زایین. بۆ ماوەیەکی زۆر گەیشتن بە شارۆچکەکە تەنھا لە ڕێگەی پلیکانەیەکی تەسکەوە کە لە بەرددا نەخشێنرابوو، دەکرا. لە کۆتایی سەدەی نۆزدەھەمدا کۆی ژمارەی دانیشتوانی شارۆچکەکە ٦ ھەزار کەس بووە، لەو ژمارەیە دوو ھەزار و ٥٠٠ کەسیان [[کورد]] بوون، ١٩٠٠ کەسیان [[جوو|جولەکە]] بوون، ١٦٠٠ کەسیان [[کلدانی]] بوون. ئاستی دانیشتووان لەمڕۆدا بە کردەوە وەک خۆی ماوەتەوە. ئەو مەسیحی و موسڵمانانەی لێرە دەژین، پەیوەندییەکی دراوسێیەتییان باشە.<ref>https://archive.ph/20150301163718/http://www.newadvent.org/cathen/01376a.htm</ref> شاری ئامێدی، لە ساڵی ١٣٧٦ تا ١٨٣٨، پایتەختی یەکێک لە میرنشینە سەرەکییەکانی [[کورد]]، [[میرنشینی بادینان]]، کە لە سەدەکانی ناوەڕاستدا لەلایەن بنەماڵەی بەھا ئەلدینەوە دروستکراوە، کە لە بنەڕەتدا خەڵکی [[شەمزینان]].<ref>Wirya Rehmany, Dictionnaire politique et historique des Kurdes, Paris, L'Harmattan, 2014, 532 p.</ref> == ناو == * بە گوێرەی [[ئیبن ئەسیری جزری]]، ناوی عەرەبی "عمادییە" ھاوتای [[عیمادەدین زەنگی]] کە لە ساڵی ١١٤٢دا قەڵایەکی لەسەر شوێنی قەڵایەکی پێشووتر بە ناوی عاسیب دروستکردووە.<ref>https://www.academia.edu/49491391</ref> تیۆرێکی تر ئەوەیە کە ناوەکە بە ناوی عیماد ئەلدەولەوە ناونراوە، بەڵام ئەم تیۆرە کەمتر ئەگەری ھەیە. * بە گوتەی (پرۆفیسۆر جێفری شوچمان)، ئامێدی بە ڕەچەڵەک [[حووری]] یان [[ئورارتوو]]ە.<ref>https://journals.openedition.org/syria/511</ref> == مێژوو == لە سەرەتای [[سەردەمی برۆنز]]یەوە تا سەدەی ١٦ی پێش زایین کەوتە ژێر دەسەڵاتی [[میتانی]]ەکانەوە، ناوچەی ئامێدی بەشێک بوو لە [[کورد]] و بەتەواوی [[سوباریەکان]]ی تێدا نیشتەجێ بوو.<ref>https://books.google.iq/books?id=ELMAGvmJ7YIC&q=keep+subartu+under+your+control&pg=PA51&redir_esc=y#v=snippet&q=keep%20subartu%20under%20your%20control&f=false</ref> لە سەردەمی حوکمڕانی میتانییەکاندا دانیشتوانی ئەم ناوچەیە بە زوباری ناسراو بوون.<ref>https://www.jstor.org/stable/4241663</ref><ref>https://www.jstor.org/stable/4241610</ref> دوای ڕووخانی [[میتانی]]ەکان، ئامێدی لە سەدەی ١١ پێش زایین لە لایەن ئەشورنەسیرپاڵی یەکەمی ئیمپراتۆریەتی ئاشووری ناوەڕاستەوە داگیرکرا، دوای ئەوەی ھەڵمەتێکی وێرانکەری دژی ئیمپراتۆریەتی میتانی کرد.<ref>https://books.google.iq/books?id=KFW0zQEACAAJ&redir_esc=y</ref> دوای ڕووخانی ئیمپراتۆریەتی ئاشوور، ناوچەی ئامێدی کەوتە ژێر دەسەڵاتی [[ماد]]ەکان. کاتێک [[زەینەفۆن]] لە سەدەی چوارەمی پێش زایین بە ناوچەکەدا تێپەڕی، ئاماژەی بە دانیشتووانەکەی کرد بە مادەکان و ئەو ناوچەیەی کە کەم دانیشتووی تێدابوو وەک "شارە وێرانەکانی ماد" ناساند.<ref>https://books.google.iq/books?id=79wj2hj4wKUC&pg=PA8&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false</ref> دواتر ناوچەی ئامێدی لە ژێر ناوی (میدیا مەگنا)دا خرایە ناو [[ئیمپراتۆریەتیی ھەخامەنشی]]یەکانەوە. لە ژێر دەسەڵاتی [[ئیمپراتۆریەتیی ئەشکانی]]دا ناوچەی ئامێدی بەشێک بوو لە ناحیەی بەرچان (بارزان).<ref>https://books.google.iq/books?id=xvp5DQAAQBAJ&q=parthian+empire+barchan&pg=PT83&redir_esc=y#v=snippet&q=parthian%20empire%20barchan&f=false</ref> لە کۆتاییدا بووە بەشێکی دانەبڕاو لە [[ئیمپراتۆریەتیی ساسانی]] لە (قەزای [[ئادیابین]]) تا لە ساڵانی ٦٤٠ لەلایەن موسڵمانانەوە داگیرکرا، دوای ئەوەی لە [[تکریت]] و [[مووسڵ]] و شارەزوور [[کورد]]یان تێکشکاند.<ref>https://books.google.iq/books?id=7CP7fYghBFQC&pg=PA1136&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false</ref> پاشان بۆ چەند سەدەیەک و لەدوای [[شۆڕشی عەباسی]] لە سەدەی حەوتەمدا لەلایەن ئەمیرێکی شانشینی عەباسی پاشایەتییەوە حوکمڕانی دەکرا کە بە یەکێک لە دەوڵەمەندترین بنەماڵەکانی ناوچەکە ناوبانگی دەرکرد.<ref>https://books.google.iq/books?id=CSMDAAAAYAAJ&pg=PA141&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false</ref> ئامێدی شوێنی لەدایکبوونی (داود ڕۆحی) ئیدیعای مەسیح بوو. لە ساڵی ١١٦٣دا، بەپێی کتێبی (ئیمێق ھا-باکا)ی جۆزێف ھاکۆھین، ژمارەی دانیشتوانی [[جوو|جوولەکەکان]] نزیکەی ھەزار خێزان بووە و بازرگانییان بە گوێزی زراوەوە کردووە. (داود ڕۆحی) سەرکردایەتی ڕاپەڕینێکی کرد دژی شارەکە بەڵام لە پرۆسەکەدا شکستی ھێنا و کوژرا.<ref>https://jewishencyclopedia.com/articles/1348-amadia-amadiah-amadieh-amadeeyah</ref> مێژوونووسی جولەکە ئیسپانییەکە، سلێمان کوڕی ڤێرگا (١٤٥٠-١٥٢٥) کۆمەڵگەی جوولەکەکانی ئامێدی لە سەردەمی (داود ڕۆح)دا وەک دەوڵەمەند و ڕازییەک نیشان دەدات.<ref>https://books.google.iq/books?id=PLyb3zV8OmgC&pg=PA81&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false</ref> شاری ئامێدی، لە ساڵی ١٣٧٦ تا ١٨٣٨، پایتەختی یەکێک لە میرنشینە سەرەکییەکانی [[کورد]]، [[میرنشینی بادینان]]. کەلاوەکانی (قوتابخانەی قوبەھان) لە ئامێدی ھەیە کە لە سەردەمی (سوڵتان حسێن وەلی بەھدینان(١٥٣٤-١٥٧٦) زاینی) بۆ خوێندنی زانستە ئیسلامییەکان دامەزراوە.<ref>https://www.researchgate.net/publication/319200640_ROOTING_OF_QUBAHAN_SCHOOL_AN_ANALYTICAL_STUDY_TO_ARCHITECTURAL_ITEMS_SPATIAL_CONFIGURATION_AND_FORMALITY_ELEMENT_OF_INTERIOR_FACADES_OF_QUBAHAN_SCHOOL</ref> ھەروەھا کەلاوەکانی [[گۆری پێغەمبەر حەزقیال]] و کڵێسایەک لە شارۆچکە بچووکەکەدا. یەکێک لە ھێماکانی شارەکە مزگەوتی گەورەی ئامێدییە کە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی ١٢ و کۆنترین و گەورەترینی ناوچەکەیە.<ref>https://kitabat.com/news/%D8%B0%D9%88-%D8%A7%D9%84%D9%83%D9%81%D9%84-%D9%8A%D8%AC%D9%85%D8%B9-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D9%84%D9%85%D9%8A%D9%86-%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D9%8A%D8%AD%D9%8A%D9%8A%D9%86/</ref> لە ساڵی ١٧٦٠ (لیۆپۆڵدۆ سۆڵدینی دۆمینیکان) میسیۆنێک بۆ [[کوردستان]] لە ئامێدی دامەزراند، لەگەڵ ھاوکارەکەی (ماوریسیۆ گارزۆنی). گارزۆنی چواردە ساڵ لەوێ ژیاوە و فەرھەنگ و ڕێزمانی ئیتاڵی-کوردی ٤٦٠٠ وشەی پێکھێناوە. ئەم فەرھەنگ بەرھەمێکی سەرەکییە لەبەرئەوەی نوێنەرایەتی یەکەم لێکۆڵینەوەی [[ڕێزمان]] و [[زمانی کوردی]] دەکات؛ ھەر لەبەر ئەم ھۆکارە زۆرجار گارزۆنی بە “باوکی کوردۆلۆژی” ناودەبرێت.<ref>https://books.google.iq/books?id=-CTm1NYWrO0C&redir_esc=y</ref> لە ساڵی ١٨٣٣دا شارەکە داگیرکرا، لە ھەمان کاتدا لەگەڵ تەواوی [[میرنشینی بادینان]]، لەلایەن شازادەی [[میرنشینی سۆران]]، [[میر محەممەد]]، لە ڕاپەڕین دژی [[ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی|دەسەڵاتی عوسمانی]] و کە ھەوڵی دروستکردنی دەوڵەتێکی سەربەخۆی [[کورد]]یی دا بە یەکخستنی میرنشینەکان و [[ھۆز]]ەکان. شازادە (ئیسماعیل پاشا) و (موحەممەد سەعید پاشا) دەڕوخێنێت و تەواوی میرنشینەکە، پاشان ھەموو [[باشووری کوردستان]] دەخاتە ژێر دەسەڵاتەوە.<ref>Gérard Chaliand, Abdul Rahman Ghassemlou et al., Les Kurdes et le Kurdistan : la question nationale kurde au Proche-Orient, Paris, F. Maspero, coll. " Petite collection Maspero », 1981, 369 p. (ISBN 2-7071-1215-1), p. 44-48</ref> دوای شکستی [[میر محەممەد]] لە ساڵی ١٨٣٤، عوسمانییەکان شازادە ئیسماعیل پاشا و موحەممەد سەعید پاشایان خستەوە سەر تەختی بادینان. بەڵام ئەم نۆژەنکردنەوەیە زۆری نەخایاند: لە ساڵی ١٨٣٨ عوسمانییەکان کۆتاییان بە بوونی [[میرنشینی بادینان]] ھێنا، و شاری ئامێدی و ناوچەی بادینانیان خستە ناو [[پارێزگای نەینەوا|سنجاقی مووسڵ]]ەوە.<ref>Wirya Rehmany, Dictionnaire politique et historique des Kurdes, Paris, L'Harmattan, 2014, 532 p. (ISBN 978-2-343-03282-5), p. 121-122</ref> لە ساڵی ١٩٠٧ ژمارەی دانیشتووانی شەش ھەزار کەس بوو، لەو ژمارەیە دوو ھەزار و ٥٠٠ کەسیان [[کورد]] بوون، ھەزار و ٩٠٠ کەسیان [[جوو|جولەکە]] و ھەزار و ٦٠٠ کەسیان ئاشووری [[کڵێسای کاسۆلیکی کلدانی]] بوون.<ref>https://www.newadvent.org/cathen/01376a.htm</ref> لە کاتی ئۆپەراسیۆنە زۆرەملێکانی بەعەرەبکردنی [[شاڵاوی ئەنفال|ئەنفالدا]] (١٩٨٩-١٩٩١)، وێرانکردنی تەواوی شارەکە لە کارنامەی سوپای عێراقدا بوو. بەڵام بە [[شەڕی کەنداو]] و دامەزراندنی [[حکوومەتی ھەرێمی کوردستان]] ڕزگاری بوو لە وێرانکردن.<ref>Sandrine Alexie, « Les Kurdistanî », Actes du colloque de l'AGCCPF-PACA,‎ 2008</ref> == جوگرافیا == شارۆچکەی ئامێدی ھاوسنوورە لەگەڵ؛ * لە باکوورەوە گوندی [[سۆلاڤ]]. * لە باشوورەوە گوندی [[ئیبرایمزلا]]. * لە ڕۆژھەڵاتەوە گوندی [[دێرێ]]. * لە ڕۆژاواوە گوندی [[بلێجانک]].<ref>hhttps://www.openstreetmap.org/#map=14/37.09113/43.48011</ref> === کەش و ھەوا=== ئامێدی کەشوھەوای ھاوینی گەرمی دەریای ناوەڕاستی ھەیە ([[پۆلێنکردنی ئاووھەوای کوپێن]]:Csa) لەگەڵ [[ھاوین]]ی گەرم و [[زستان]]ی فێنک و تەڕ. بەھۆی ئەوەی باکووریترین شاری [[عێراق]]ە، نیانترین شاری وڵاتەکەیە. لە وەرزی [[زستان]]دا ناوبەناو [[بەفر]] دەبارێت. {{Weather box |width = auto |location = Amadiya |metric first = Yes |single line = Yes |Jan high C = 6.2 |Feb high C = 7.8 |Mar high C = 12.1 |Apr high C = 17.8 |May high C = 25.1 |Jun high C = 31.9 |Jul high C = 36.3 |Aug high C = 36.2 |Sep high C = 32.2 |Oct high C = 24.4 |Nov high C = 15.4 |Dec high C = 8.4 |year high C = 21.2 |Jan mean C = 1.9 |Feb mean C = 3.2 |Mar mean C = 7.2 |Apr mean C = 12.5 |May mean C = 18.8 |Jun mean C = 24.6 |Jul mean C = 28.8 |Aug mean C = 28.5 |Sep mean C = 24.5 |Oct mean C = 17.6 |Nov mean C = 10.2 |Dec mean C = 4.2 |year mean C = 15.2 |Jan low C = -2.4 |Feb low C = -1.3 |Mar low C = 2.4 |Apr low C = 7.2 |May low C = 12.5 |Jun low C = 17.4 |Jul low C = 21.4 |Aug low C = 20.9 |Sep low C = 16.8 |Oct low C = 10.9 |Nov low C = 5.0 |Dec low C = 0.0 |year low C = 9.2 |precipitation colour = green |Jan precipitation mm = 126 |Feb precipitation mm = 176 |Mar precipitation mm = 156 |Apr precipitation mm = 128 |May precipitation mm = 56 |Jun precipitation mm = 0 |Jul precipitation mm = 0 |Aug precipitation mm = 0 |Sep precipitation mm = 1 |Oct precipitation mm = 32 |Nov precipitation mm = 96 |Dec precipitation mm = 126 |Jan precipitation days = 7 |Feb precipitation days = 6 |Mar precipitation days = 10 |Apr precipitation days = 8 |May precipitation days = 4 |Jun precipitation days = 0 |Jul precipitation days = 0 |Aug precipitation days = 0 |Sep precipitation days = 1 |Oct precipitation days = 7 |Nov precipitation days = 7 |Dec precipitation days = 10 |source 1 = ''World Weather Online'' (precipitation days)<ref>{{cite web | url = http://www.worldweatheronline.com/v2/weather-averages.aspx?q=Amedi,%20Iraq | publisher = World Weather Online |title = Weather averages for Amadiya |access-date = September 6, 2014}}</ref> |source 2 = ''Climate-Data'' (temperatures and rainfall amount)<ref>{{cite web | url = https://en.climate-data.org/location/935084/ | publisher = Climate-Data |title = Weather averages for Amadiya |access-date = 21 January 2017}}</ref> |date= January 2017 }} == سەرچاوەکان == {{شار، شارۆچکە و شارەدێیەکانی ھەرێمی کوردستان}} {{شارەکانی کوردستان}} {{سەرچاوەکان|٢}} {{پۆلی کۆمنز|Amadiya}} {{تووڵی دەروازە|جوگرافیا|عێراق|کوردستان}} [[پۆل:شارەکانی باشووری کوردستان]] [[پۆل:ناوەندەکانی قەزاکانی عێراق]] [[پۆل:شوێنە ئاوەدانەکانی پارێزگای دھۆک]] [[پۆل:ناوچە گەشتوگوزارییەکانی کوردستان]] [[پۆل:ئامێدی]] [[پۆل:نیشتەجێبوونی کوردەکان لە عێراق]] ndyx1u77pwawitep3j91uvlu0fvaebo 1374520 1374519 2024-11-02T08:36:18Z MFTG 21816 /* top */ چاکسازیی نووسە عەرەبییەکان 1374520 wikitext text/x-wiki {{زانیاریدانی نیشتنگە | ناو = ئامێدی | ناوی_فەرمی = '''{{lang-ar| عمادیة }}<br>{{lang-en| Amedi }}''' | ناوی_خۆماڵی = | زمانی_ناوی_خۆماڵی = | ناوەکانی_تر = | جۆری_نیشتنگە = '''[[شارۆچکە]]''' <!--- وێنەکان، ناسناو، دروشم ---> | وێنە = {{Photomontage | photo1a = 173606 The picturesque village of Amedye, Iraq in 2009.jpg | photo2a = Amedi_From_Badinan_Gate.jpg | photo2b = | photo3a = | photo3b = | | spacing = 2 |size = 300px }} | شرۆڤەی_وێنە = وێنەی سەرەوە{{ھن}} شارۆچکەی ئامێدی{{ھن}} وێنەی خوارەوە {{ھن}} شارۆچکەی ئامێدی لای خەرەندەوە | وێنەی_ئاڵا = | قەبارەی_ئاڵا = 300px | وێنەی_مۆر = | قەبارەی_مۆر = | وێنەی_نیشان = | قەبارەی_نیشان = | ناسناو = | دروشم = <!-- نەخشەکان و شوێنی جوگرافیایی ------> | وێنەی_نەخشە = {{Infobox mapframe|zoom=12|coord={{Coord|37.09214|43.48769 }}}} | قەبارەی_نەخشە =200px | شرۆڤەی_نەخشە = '''شارۆچکەی ئامێدی''' | دەرزیی_نەخشە = Kurdistan Region#Iraq#Asia | ناونیشانی_دەرزیی_نەخشە = | شوێنی_ناونیشانی_دەرزیی_نەخشە = top | قەبارەی_دەرزیی_نەخشە = 300px | شرۆڤەی_دەرزیی_نەخشە = جێگەی لە [[ھەرێمی کوردستان]]دا##جێگە لە [[عێراق]]دا##جێگە لە [[ئاسیا]]دا | بەرزونزمیی_دەرزیی_نەخشە = ١ | پۆتانەکان = {{coord| 37.09214|43.48769 |region:IQ|display=inline,title}} | دەرزیی_دیاریکردنی_پۆتانەکان = <!-- شوێن ------------------> | جۆری_دابەشکراو = [[وڵات]] | ناوی_دابەشکراو = {{ئاڵا|عێراق}} | جۆری_دابەشکراو١ = [[ھەرێمی فێدراڵ]] | ناوی_دابەشکراو١ = {{ئاڵا|ھەرێمی کوردستان}}<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://krg.org/articles/detail.asp?lngnr=12&smap=03010300&rnr=140&anr=23911 |سەردێڕ=Kurdistan Regional Government |بڵاوکەرەوە=KRG |ڕێکەوتی سەردان=٩ی ئابی ٢٠١٢|ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٤ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20141006170845/http://www.krg.org/articles/detail.asp?lngnr=12&smap=03010300&rnr=140&anr=23911 |ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}</ref> | جۆری_دابەشکراو٢ = [[پارێزگا]] | ناوی_دابەشکراو٢ = [[پارێزگای دھۆک]] | جۆری_دابەشکراو٣ = [[قەزا]] | ناوی_دابەشکراو٣ = [[قەزای ئامێدی]] | جۆری_دابەشکراو٤ = [[ناحیە]] | ناوی_دابەشکراو٤ = [[ناحیەی ناوەندی قەزای ئامێدی]] <!-- دامەزران ---------------> | سەردێڕی_دامەزران = بوون بە [[شارۆچکە]] | ڕێکەوتی_دامەزران = [[١٨٥٠]] | سەردێڕی_دامەزران١ = | ڕێکەوتی_دامەزران١ = | سەردێڕی_لەناوچوون = | ڕێکەوتی_لەناوچوون = | دامەزرێنەر = | ھۆکاری_ناونران = <!-- ڕێبەرەکان، شێوازی دەسەڵات ---> | پەراوێزەکانی_دەسەڵات = | جۆری_دەسەڵات = | حیزبی_سەرۆک = | سەرناوی_سەرۆک = قایمقام | ناوی_سەرۆک = وارشین سەلمان محەمەد تاھر | سەرناوی_سەرۆک١ = | ناوی_سەرۆک١ = | سەرناوی_سەرۆک٢ = | ناوی_سەرۆک٢ = <!-- ڕووبەر ----------------------> | سەرجەمی_ڕووبەر_بە_کم٢ = ٠٫٣٤ | ڕووبەری_وشکایی_بە_کم٢ = | ڕووبەری_ئاو_بە_کم٢ = | ڕووبەری_ئاو_لەسەددا = | ڕووبەری_شاری_بە_کم٢ = | ڕووبەری_لادێیی_بە_کم٢ = <!-- بەرزایی ---------------------> | بەرزایی_بە_م = ١١٨٣ | بەرزترین_بەرزایی_بە_م = | نزمترین_بەرزایی_بە_م = <!-- ژمارەی_دانیشتووان ----------------> | ژمارەی_دانیشتووان = ٦٠٠٠<ref> https://www.kurdipedia.org/files/books/2011/62722.PDF?ver=129817313510000000</ref> | دانیشتووان_لە = [[٢٠٠٦]] | چڕیی_دانیشتووان_بە_کم٢ = | مەزندەی_دانیشتووان = | مەزندەی_دانیشتووان_لە = | دانیشتووانی_شاری = | چڕیی_دانیشتووانی_شاری_بە_کم٢ = | دانیشتووانی_لادێیی = | چڕیی_دانیشتووانی_لادێیی_بە_کم٢ = | سەرناوی_دانیشتووان = | ئاگاداریی_دانیشتووان = <!-- دانیشتوواناسی (بەشی ١) --------> | جۆری_دانیشتووانناسی١ = [[زمان]] و [[ئایین]] | سەرناوی١_دانیشتووانناسی١ = [[زمان]] | زانیاریی١_دانیشتووانناسی١ = [[زمانی کوردی|کوردی]]([[کوردیی ناوەندی|سۆرانی]]) | سەرناوی٢_دانیشتووانناسی١ = [[ئایین]] | زانیاریی٢_دانیشتووانناسی١ = [[ئیسلام]]([[سوننە]]) | سەرناوی٣_دانیشتووانناسی١ = [[بنەمای پەرەسەندنی مرۆڤی|ب پ م]](٢٠١٧) | زانیاریی٣_دانیشتووانناسی١ = ٠٬٧٥٨<ref name="GlobalDataLab">{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://hdi.globaldatalab.org/areadata/shdi/|سەردێڕ=Sub-national HDI - Area Database - Global Data Lab|وێبگە=hdi.globaldatalab.org|زمان=en|ڕێکەوتی سەردان=١٣ی ئەیلوولی ٢٠١٨}}</ref><br/>{{color|#0c0|بەرز}} · ٢٦مین <!-- کاتناوچە --------------> | کاتناوچە١ = [[ناوچەی کاتی]] | جیاوازی١_لە_utc = +٣:٣٠ | کاتناوچە١_DST = [[ھاوین]] | جیاوازی١_لە_DST = +٤:٣٠ <!-- کۆدی_پۆستە، کۆدی_ناوچە ---> | جۆری_کۆدی_پۆستە = | کۆدی_پۆستە = | جۆری_کۆدی_پۆستە٢ = | کۆدی_پۆستە٢ = | جۆری_کۆدی_ناوچە = [[تەلەفۆن]] | کۆدی_ناوچە = ٠٠٩٦٤ <!-- وێبگە، پەراوێزەکان --------> | وێبگە = | پەراوێزەکان = }} '''ئامێدی''' یەکێکە لە شارۆچکەکانی [[پارێزگای دھۆک]] لە [[ھەرێمی کوردستان]] لە [[عێراق]].<ref> https://www.hawlergov.org/app/node/393</ref><ref> ‎{{بیرخستنەوەی وێب| سەردێڕ = جوگرافیای کوردستان | ناونیشان = https://www.kurdipedia.org/default.aspx?q=2010122702075619922&lng=1 | نووسەر = د. عەبدوڵڵا غەفوور |زمان = کوردی}} </ref><ref>زانیارینامەی سەرھێڵی [http://www.kurdipedia.org/default.aspx?lng=1&q=20151016205816127552 کورد پیدیا]</ref> ئامێدی ناوەندی [[قەزای ئامێدی]]ە. شارۆچکەی ئامێدی لە شاری [[دھۆک]] (٦٧)کم و (٢١٠)کم لە شاری [[ھەولێر]] دوورە.<ref> https://www.wishe.net/details.aspx?=hewal&jmare=18419&Jor=4</ref> کە کەوتووەتە سەر تاشەبەردێکی زۆر گەورەی سەر شاخێک. مێژووی ئامێدی دەگەڕێتەوە بۆ ٣٠٠٠ ساڵ پ. ز.<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=ئامێدی {{!}} کوردستانی سەرسوڕھێنەر- وێبسایتی فەرمی دەستەی گشتی گەشت و گوزار|ناونیشان=http://bot.gov.krd/kurdish/duhok-province/amedi|ڕێکەوتی سەردان=٢٠ی ئەیلوولی ٢٠٢١|وێبگە=bot.gov.krd|ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ٤ی ئازاری ٢٠٢٠|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200304060817/http://bot.gov.krd/kurdish/duhok-province/amedi|ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}</ref> و ١٠ کیلۆمەتر دوورە لە [[باکووری کوردستان]]، ١١٨٥ مەتر بەرزە لە ئاستی دەریاوە. درێژی شارەکە ١ کیلۆمەترە و پانیشی ٥٠٠ مەترە. دانیشتووانەکەی ٦٠٠٠ کەسن لە ١٢٠٠ ماڵدا کە چیتر ناتوانرێت فراوان بکرێت لەبەر ھەڵکەوتی جوگرافیی شارەکە. ھەروەھا پەیمانگایەکی تەکنیکی، بە ناوی [[پەیمانگای تەکنیکیی ئامێدی]] لە قەزاکەدا ھەیە. ھەرچەندە ئامێدی تەنھا (١٠) کیلۆمەتر لە سنووری [[تورکیا]]وە دوورە، بەڵام بۆ ئەوەی لە ئامێدیەوە بچیتە [[تورکیا]]، دەبێت بە ڕێگای ئامێدی-[[دھۆک]]-[[زاخۆ]] و سنووری [[ئیبراھیم خەلیل]] تێپەڕیت، کە ڕێگای (٩٠) کیلۆمەترە. لەم شارەدا خەزنەی گەورە ھەڵکەندراوە بۆ کۆکردنەوەی ئاوی [[باران]]. مێژووی نیشتەجێبوونەکە دەگەڕێتەوە بۆ ھەزارەی سێیەمی پێش زایین. بۆ ماوەیەکی زۆر گەیشتن بە شارۆچکەکە تەنھا لە ڕێگەی پلیکانەیەکی تەسکەوە کە لە بەرددا نەخشێنرابوو، دەکرا. لە کۆتایی سەدەی نۆزدەھەمدا کۆی ژمارەی دانیشتوانی شارۆچکەکە ٦ ھەزار کەس بووە، لەو ژمارەیە دوو ھەزار و ٥٠٠ کەسیان [[کورد]] بوون، ١٩٠٠ کەسیان [[جوو|جولەکە]] بوون، ١٦٠٠ کەسیان [[کلدانی]] بوون. ئاستی دانیشتووان لەمڕۆدا بە کردەوە وەک خۆی ماوەتەوە. ئەو مەسیحی و موسڵمانانەی لێرە دەژین، پەیوەندییەکی دراوسێیەتییان باشە.<ref>https://archive.ph/20150301163718/http://www.newadvent.org/cathen/01376a.htm</ref> شاری ئامێدی، لە ساڵی ١٣٧٦ تا ١٨٣٨، پایتەختی یەکێک لە میرنشینە سەرەکییەکانی [[کورد]]، [[میرنشینی بادینان]]، کە لە سەدەکانی ناوەڕاستدا لەلایەن بنەماڵەی بەھا ئەلدینەوە دروستکراوە، کە لە بنەڕەتدا خەڵکی [[شەمزینان]].<ref>Wirya Rehmany, Dictionnaire politique et historique des Kurdes, Paris, L'Harmattan, 2014, 532 p.</ref> شاری ئامێدی دەکەوێتە سەر [[ڕێگای ئاوریشم]]ی مێژوویی. سێ دەروازەی ھەبوو: * دەروازەی زێبار لە ڕۆژھەڵاتەوە ڕێگایەک بۆ کاروانە ئاژەڵییەکان درێژدەکاتەوە لێیەوە بۆ ھەموو زانتا و لەوێشەوە بۆ شاری مێژوویی [[ھەولێر]]. * دەروازەی پاشا کە لەسەری ئاڵای میرنشینە کە نیشانەی بنەماڵەی پاشایە کە لەو کاتەدا حوکمڕانی دەکەن. ڕێگایەک بە ناوی “کۆڵانا کۆجا” لێیەوە درێژ دەبێتەوە و لەوێشەوە بۆ گەلیێ مەزیرکا درێژ دەبێتەوە، لەوێشەوە بەرەو باکوور درێژ دەبێتەوە تا دەگاتە سنووری [[تورکیا]] و شاری مێژوویی [[جۆلەمێرگ]] لە [[باکووری کوردستان]]. * لە ڕۆژئاوا دەروازەی [[مووسڵ]] ھەیە، تا شاری [[مووسڵ]] درێژ دەبێتەوە. زۆربەی بەشەکانی ئەم ڕێگایە لە ساڵی ١٩١٤ قیرتاو کراون بۆ ئەوەی ئۆتۆمبێلەکان پێیدا تێپەڕن. == ناو == * بە گوێرەی [[ئیبن ئەسیری جزری]]، ناوی عەرەبی "عمادییە" ھاوتای [[عیمادەدین زەنگی]] کە لە ساڵی ١١٤٢دا قەڵایەکی لەسەر شوێنی قەڵایەکی پێشووتر بە ناوی عاسیب دروستکردووە.<ref>https://www.academia.edu/49491391</ref> تیۆرێکی تر ئەوەیە کە ناوەکە بە ناوی عیماد ئەلدەولەوە ناونراوە، بەڵام ئەم تیۆرە کەمتر ئەگەری ھەیە. * بە گوتەی (پرۆفیسۆر جێفری شوچمان)، ئامێدی بە ڕەچەڵەک [[حووری]] یان [[ئورارتوو]]ە.<ref>https://journals.openedition.org/syria/511</ref> == مێژوو == لە سەرەتای [[سەردەمی برۆنز]]یەوە تا سەدەی ١٦ی پێش زایین کەوتە ژێر دەسەڵاتی [[میتانی]]ەکانەوە، ناوچەی ئامێدی بەشێک بوو لە [[کورد]] و بەتەواوی [[سوباریەکان]]ی تێدا نیشتەجێ بوو.<ref>https://books.google.iq/books?id=ELMAGvmJ7YIC&q=keep+subartu+under+your+control&pg=PA51&redir_esc=y#v=snippet&q=keep%20subartu%20under%20your%20control&f=false</ref> لە سەردەمی حوکمڕانی میتانییەکاندا دانیشتوانی ئەم ناوچەیە بە زوباری ناسراو بوون.<ref>https://www.jstor.org/stable/4241663</ref><ref>https://www.jstor.org/stable/4241610</ref> دوای ڕووخانی [[میتانی]]ەکان، ئامێدی لە سەدەی ١١ پێش زایین لە لایەن ئەشورنەسیرپاڵی یەکەمی ئیمپراتۆریەتی ئاشووری ناوەڕاستەوە داگیرکرا، دوای ئەوەی ھەڵمەتێکی وێرانکەری دژی ئیمپراتۆریەتی میتانی کرد.<ref>https://books.google.iq/books?id=KFW0zQEACAAJ&redir_esc=y</ref> دوای ڕووخانی ئیمپراتۆریەتی ئاشوور، ناوچەی ئامێدی کەوتە ژێر دەسەڵاتی [[ماد]]ەکان. کاتێک [[زەینەفۆن]] لە سەدەی چوارەمی پێش زایین بە ناوچەکەدا تێپەڕی، ئاماژەی بە دانیشتووانەکەی کرد بە مادەکان و ئەو ناوچەیەی کە کەم دانیشتووی تێدابوو وەک "شارە وێرانەکانی ماد" ناساند.<ref>https://books.google.iq/books?id=79wj2hj4wKUC&pg=PA8&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false</ref> دواتر ناوچەی ئامێدی لە ژێر ناوی (میدیا مەگنا)دا خرایە ناو [[ئیمپراتۆریەتیی ھەخامەنشی]]یەکانەوە. لە ژێر دەسەڵاتی [[ئیمپراتۆریەتیی ئەشکانی]]دا ناوچەی ئامێدی بەشێک بوو لە ناحیەی بەرچان (بارزان).<ref>https://books.google.iq/books?id=xvp5DQAAQBAJ&q=parthian+empire+barchan&pg=PT83&redir_esc=y#v=snippet&q=parthian%20empire%20barchan&f=false</ref> لە کۆتاییدا بووە بەشێکی دانەبڕاو لە [[ئیمپراتۆریەتیی ساسانی]] لە (قەزای [[ئادیابین]]) تا لە ساڵانی ٦٤٠ لەلایەن موسڵمانانەوە داگیرکرا، دوای ئەوەی لە [[تکریت]] و [[مووسڵ]] و شارەزوور [[کورد]]یان تێکشکاند.<ref>https://books.google.iq/books?id=7CP7fYghBFQC&pg=PA1136&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false</ref> پاشان بۆ چەند سەدەیەک و لەدوای [[شۆڕشی عەباسی]] لە سەدەی حەوتەمدا لەلایەن ئەمیرێکی شانشینی عەباسی پاشایەتییەوە حوکمڕانی دەکرا کە بە یەکێک لە دەوڵەمەندترین بنەماڵەکانی ناوچەکە ناوبانگی دەرکرد.<ref>https://books.google.iq/books?id=CSMDAAAAYAAJ&pg=PA141&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false</ref> ئامێدی شوێنی لەدایکبوونی (داود ڕۆحی) ئیدیعای مەسیح بوو. لە ساڵی ١١٦٣دا، بەپێی کتێبی (ئیمێق ھا-باکا)ی جۆزێف ھاکۆھین، ژمارەی دانیشتوانی [[جوو|جوولەکەکان]] نزیکەی ھەزار خێزان بووە و بازرگانییان بە گوێزی زراوەوە کردووە. (داود ڕۆحی) سەرکردایەتی ڕاپەڕینێکی کرد دژی شارەکە بەڵام لە پرۆسەکەدا شکستی ھێنا و کوژرا.<ref>https://jewishencyclopedia.com/articles/1348-amadia-amadiah-amadieh-amadeeyah</ref> مێژوونووسی جولەکە ئیسپانییەکە، سلێمان کوڕی ڤێرگا (١٤٥٠-١٥٢٥) کۆمەڵگەی جوولەکەکانی ئامێدی لە سەردەمی (داود ڕۆح)دا وەک دەوڵەمەند و ڕازییەک نیشان دەدات.<ref>https://books.google.iq/books?id=PLyb3zV8OmgC&pg=PA81&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false</ref> شاری ئامێدی، لە ساڵی ١٣٧٦ تا ١٨٣٨، پایتەختی یەکێک لە میرنشینە سەرەکییەکانی [[کورد]]، [[میرنشینی بادینان]]. کەلاوەکانی (قوتابخانەی قوبەھان) لە ئامێدی ھەیە کە لە سەردەمی (سوڵتان حسێن وەلی بەھدینان(١٥٣٤-١٥٧٦) زاینی) بۆ خوێندنی زانستە ئیسلامییەکان دامەزراوە.<ref>https://www.researchgate.net/publication/319200640_ROOTING_OF_QUBAHAN_SCHOOL_AN_ANALYTICAL_STUDY_TO_ARCHITECTURAL_ITEMS_SPATIAL_CONFIGURATION_AND_FORMALITY_ELEMENT_OF_INTERIOR_FACADES_OF_QUBAHAN_SCHOOL</ref> ھەروەھا کەلاوەکانی [[گۆری پێغەمبەر حەزقیال]] و کڵێسایەک لە شارۆچکە بچووکەکەدا. یەکێک لە ھێماکانی شارەکە مزگەوتی گەورەی ئامێدییە کە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی ١٢ و کۆنترین و گەورەترینی ناوچەکەیە.<ref>https://kitabat.com/news/%D8%B0%D9%88-%D8%A7%D9%84%D9%83%D9%81%D9%84-%D9%8A%D8%AC%D9%85%D8%B9-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D9%84%D9%85%D9%8A%D9%86-%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D9%8A%D8%AD%D9%8A%D9%8A%D9%86/</ref> لە ساڵی ١٧٦٠ (لیۆپۆڵدۆ سۆڵدینی دۆمینیکان) میسیۆنێک بۆ [[کوردستان]] لە ئامێدی دامەزراند، لەگەڵ ھاوکارەکەی (ماوریسیۆ گارزۆنی). گارزۆنی چواردە ساڵ لەوێ ژیاوە و فەرھەنگ و ڕێزمانی ئیتاڵی-کوردی ٤٦٠٠ وشەی پێکھێناوە. ئەم فەرھەنگ بەرھەمێکی سەرەکییە لەبەرئەوەی نوێنەرایەتی یەکەم لێکۆڵینەوەی [[ڕێزمان]] و [[زمانی کوردی]] دەکات؛ ھەر لەبەر ئەم ھۆکارە زۆرجار گارزۆنی بە “باوکی کوردۆلۆژی” ناودەبرێت.<ref>https://books.google.iq/books?id=-CTm1NYWrO0C&redir_esc=y</ref> لە ساڵی ١٨٣٣دا شارەکە داگیرکرا، لە ھەمان کاتدا لەگەڵ تەواوی [[میرنشینی بادینان]]، لەلایەن شازادەی [[میرنشینی سۆران]]، [[میر محەممەد]]، لە ڕاپەڕین دژی [[ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی|دەسەڵاتی عوسمانی]] و کە ھەوڵی دروستکردنی دەوڵەتێکی سەربەخۆی [[کورد]]یی دا بە یەکخستنی میرنشینەکان و [[ھۆز]]ەکان. شازادە (ئیسماعیل پاشا) و (موحەممەد سەعید پاشا) دەڕوخێنێت و تەواوی میرنشینەکە، پاشان ھەموو [[باشووری کوردستان]] دەخاتە ژێر دەسەڵاتەوە.<ref>Gérard Chaliand, Abdul Rahman Ghassemlou et al., Les Kurdes et le Kurdistan : la question nationale kurde au Proche-Orient, Paris, F. Maspero, coll. " Petite collection Maspero », 1981, 369 p. (ISBN 2-7071-1215-1), p. 44-48</ref> دوای شکستی [[میر محەممەد]] لە ساڵی ١٨٣٤، عوسمانییەکان شازادە ئیسماعیل پاشا و موحەممەد سەعید پاشایان خستەوە سەر تەختی بادینان. بەڵام ئەم نۆژەنکردنەوەیە زۆری نەخایاند: لە ساڵی ١٨٣٨ عوسمانییەکان کۆتاییان بە بوونی [[میرنشینی بادینان]] ھێنا، و شاری ئامێدی و ناوچەی بادینانیان خستە ناو [[پارێزگای نەینەوا|سنجاقی مووسڵ]]ەوە.<ref>Wirya Rehmany, Dictionnaire politique et historique des Kurdes, Paris, L'Harmattan, 2014, 532 p. (ISBN 978-2-343-03282-5), p. 121-122</ref> لە ساڵی ١٩٠٧ ژمارەی دانیشتووانی شەش ھەزار کەس بوو، لەو ژمارەیە دوو ھەزار و ٥٠٠ کەسیان [[کورد]] بوون، ھەزار و ٩٠٠ کەسیان [[جوو|جولەکە]] و ھەزار و ٦٠٠ کەسیان ئاشووری [[کڵێسای کاسۆلیکی کلدانی]] بوون.<ref>https://www.newadvent.org/cathen/01376a.htm</ref> لە کاتی ئۆپەراسیۆنە زۆرەملێکانی بەعەرەبکردنی [[شاڵاوی ئەنفال|ئەنفالدا]] (١٩٨٩-١٩٩١)، وێرانکردنی تەواوی شارەکە لە کارنامەی سوپای عێراقدا بوو. بەڵام بە [[شەڕی کەنداو]] و دامەزراندنی [[حکوومەتی ھەرێمی کوردستان]] ڕزگاری بوو لە وێرانکردن.<ref>Sandrine Alexie, « Les Kurdistanî », Actes du colloque de l'AGCCPF-PACA,‎ 2008</ref> == جوگرافیا == شارۆچکەی ئامێدی ھاوسنوورە لەگەڵ؛ * لە باکوورەوە گوندی [[سۆلاڤ]]. * لە باشوورەوە گوندی [[ئیبرایمزلا]]. * لە ڕۆژھەڵاتەوە گوندی [[دێرێ]]. * لە ڕۆژاواوە گوندی [[بلێجانک]].<ref>hhttps://www.openstreetmap.org/#map=14/37.09113/43.48011</ref> === کەش و ھەوا=== ئامێدی کەشوھەوای ھاوینی گەرمی دەریای ناوەڕاستی ھەیە ([[پۆلێنکردنی ئاووھەوای کوپێن]]:Csa) لەگەڵ [[ھاوین]]ی گەرم و [[زستان]]ی فێنک و تەڕ. بەھۆی ئەوەی باکووریترین شاری [[عێراق]]ە، نیانترین شاری وڵاتەکەیە. لە وەرزی [[زستان]]دا ناوبەناو [[بەفر]] دەبارێت. {{Weather box |width = auto |location = Amadiya |metric first = Yes |single line = Yes |Jan high C = 6.2 |Feb high C = 7.8 |Mar high C = 12.1 |Apr high C = 17.8 |May high C = 25.1 |Jun high C = 31.9 |Jul high C = 36.3 |Aug high C = 36.2 |Sep high C = 32.2 |Oct high C = 24.4 |Nov high C = 15.4 |Dec high C = 8.4 |year high C = 21.2 |Jan mean C = 1.9 |Feb mean C = 3.2 |Mar mean C = 7.2 |Apr mean C = 12.5 |May mean C = 18.8 |Jun mean C = 24.6 |Jul mean C = 28.8 |Aug mean C = 28.5 |Sep mean C = 24.5 |Oct mean C = 17.6 |Nov mean C = 10.2 |Dec mean C = 4.2 |year mean C = 15.2 |Jan low C = -2.4 |Feb low C = -1.3 |Mar low C = 2.4 |Apr low C = 7.2 |May low C = 12.5 |Jun low C = 17.4 |Jul low C = 21.4 |Aug low C = 20.9 |Sep low C = 16.8 |Oct low C = 10.9 |Nov low C = 5.0 |Dec low C = 0.0 |year low C = 9.2 |precipitation colour = green |Jan precipitation mm = 126 |Feb precipitation mm = 176 |Mar precipitation mm = 156 |Apr precipitation mm = 128 |May precipitation mm = 56 |Jun precipitation mm = 0 |Jul precipitation mm = 0 |Aug precipitation mm = 0 |Sep precipitation mm = 1 |Oct precipitation mm = 32 |Nov precipitation mm = 96 |Dec precipitation mm = 126 |Jan precipitation days = 7 |Feb precipitation days = 6 |Mar precipitation days = 10 |Apr precipitation days = 8 |May precipitation days = 4 |Jun precipitation days = 0 |Jul precipitation days = 0 |Aug precipitation days = 0 |Sep precipitation days = 1 |Oct precipitation days = 7 |Nov precipitation days = 7 |Dec precipitation days = 10 |source 1 = ''World Weather Online'' (precipitation days)<ref>{{cite web | url = http://www.worldweatheronline.com/v2/weather-averages.aspx?q=Amedi,%20Iraq | publisher = World Weather Online |title = Weather averages for Amadiya |access-date = September 6, 2014}}</ref> |source 2 = ''Climate-Data'' (temperatures and rainfall amount)<ref>{{cite web | url = https://en.climate-data.org/location/935084/ | publisher = Climate-Data |title = Weather averages for Amadiya |access-date = 21 January 2017}}</ref> |date= January 2017 }} == سەرچاوەکان == {{شار، شارۆچکە و شارەدێیەکانی ھەرێمی کوردستان}} {{شارەکانی کوردستان}} {{سەرچاوەکان|٢}} {{پۆلی کۆمنز|Amadiya}} {{تووڵی دەروازە|جوگرافیا|عێراق|کوردستان}} [[پۆل:شارەکانی باشووری کوردستان]] [[پۆل:ناوەندەکانی قەزاکانی عێراق]] [[پۆل:شوێنە ئاوەدانەکانی پارێزگای دھۆک]] [[پۆل:ناوچە گەشتوگوزارییەکانی کوردستان]] [[پۆل:ئامێدی]] [[پۆل:نیشتەجێبوونی کوردەکان لە عێراق]] exnouxhx2soo4o3bopekes191dik70g 0 4397 1374522 1309822 2024-11-02T10:04:55Z 82.199.223.38 میر موسا بۆ میر عیسا 1374522 wikitext text/x-wiki {{ویکیسازی}}{{Infobox country|name=میرنشینی سۆران|image_flag=Flag of the Emirate of Soran.svg|common_name=میرنشینی سۆران|flag_caption=[[ئاڵا]]ی میرنشینی سۆران|capital=[[ڕەواندز]]|largest_city=[[ڕەواندز]]|official_languages=[[کوردی]]{{هن}} [[کوردیی سۆرانی]]|regional_languages=[[کوردی]]|ethnic_groups=[[کورد]]{{هن}}[[فارس]]{{هن}}[[تورک]]|leader_name1=[[میر محەممەد]]|established=١٥١٤|image_map=PeakSoranEmirate.png}} '''میرنشینی سۆران''' (١٣٩٩–١٨٣٥) حکوومەتێکی کوردی بوو کە لە ١٨١٦دا سەربەخۆییی خۆی ڕاگەیاند و لە ساڵی ١٨٣٥دا بەدەستی ھێزەکانی عوسمانیەکان لەناوچوو. دامەزراندنی میرنشینی سۆران لەلایەن میری سۆران میر حیسا کوڕی کەلوس بەگ بوو. لە سەردەمی فەرمانڕەوایەتی میر مستەفادا بارودۆخی میرنشینی سۆران گەشە دەکات و بەرەوپێش دەچێت. میر مستەفا لە ساڵی ١٨١٣دا دەسەڵاتی میرێتی دەداتە دەستی کوڕەکەی خۆیەوە کە ناوی [[میر محەممەد]] بووە،میر محەممەدە زیاتر بە پاشا کوێرە ناسراو بووە.<ref>{{cite news|last1=ئەدەب|first1=کولتوور|title=لە تیرۆری پاشای گەورەوە تا جمھووریی رواندز|url=http://www.rudaw.net/sorani/opinion/culture_and_literature/050820181|work=Rudaw|access-date= ٨ی ئابی ٢٠١٨|archive-url=https://web.archive.org/web/20180807174631/http://www.rudaw.net/sorani/opinion/culture_and_literature/050820181|archive-date= ٧ی ئابی ٢٠١٨|dead-url=yes}}</ref> == چاکسازی و کارە گرنگەکانی میرنشینی سۆان == # چارەسەرکردنی [[شەڕ]] و کێشەی ناوخۆیی. # [[خەبات]] لە پێناوی بەرفراوانکردنی میرنشینی سۆراندا. # لە ساڵی ١٨١٦دا کارخانەیەکی [[چەک|چەکی]] لە [[کاولان]] کە نزیکی [[ڕەواندز|ڕەواندوزە]] دروستکرا کە لەو کارخانەیەدا، [[شمشێر]] و تفەنگ و [[گوللە]] و تۆپ و چەرخی تۆپ دروست دەکران. # پاش [[سەربەخۆیی]] میرنشینی سۆران هەوڵی بەرفراوانکردنی [[سنوور|سنووری]] میرنشینی سۆران دەدرا کە [[میر محەممەد]] ئۆردووگایەکی [[ھێزی سەربازی|سەربازیی]] لە ٣٠٠٠٠ (سی ھەزار) سەرباز دروست کرد، کە پێکهاتبوو لە ١٠٠٠٠ (دە ھەزار)[[سوارە|سەربازی سوارە]] و ٢٠٠٠٠ (بیست ھەزار) [[سەربازی پیادە]]. == لەناوچوونی میرنشینی سۆران == میرمحەمەد لە ساڵی ١٨٣٠دا [[سپا|لەشکرێکی]] مەزنی بە سەرۆکایەتیی ئیبراھیم پاشا، دژی سوڵتان [[مەحموودی دووەم]]ی [[ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی|عوسمانی]] ناردە سەر [[سووریا]] و لە لایەکی تریشەوە [[سپا|لەشکرێکی]] تری بە سەرۆکایەتیی میرموراد ناردە [[ئێران]] و ئەو ناوچانەی [[کورد|کوردیان]] تیا دەژیا، وە لە ساڵی ١٨٣٤دا میرنشینی سۆران [[پەیمانی ئاشتی|پەیمانێکی ئاشتیی]] لەگەڵ [[ئێران|ئێراندا]] مۆرکرد. لە ساڵی ١٨٣٦دا [[ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی|عوسمانییەکان]] بە سەرۆکایەتیی ڕەشید کە والی (سیواس) بوو، ھێزێکی گەورە و پتەویان ناردە سەر میرنشینی سۆران و جەنگ بەرپا بوو. لە دواییدا ھێزەکانی [[ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی|عوسمانی]] توانیان دەوروبەری میرنشینی سۆران بگرن. دواتر میر محەممەد خۆی چوو بۆ شاری [[ئەستەمبوڵ]]. وە [[مەحموودی دووەم|سوڵتان مەحموودی دووەمی]] [[ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی|عوسمانی]] [[میر محەممەد|میر محەممەدی]] ئازاد کرد، بەڵام لە گەڕانەوەیدا [[میر محەممەد|میر محەمەد]] یان پاشای گەورەیان کوشت و توانیان میرنشینی سۆران ھەڵبوەشێننەوە. == سنوورەکانی میرنشینی سۆران == سەرچاوەکانی [[مێژووی ئیسلام|مێژووی ئیسلامی]] ئاماژە بە زاراوەی [[سۆران (شار)|سۆران]] دەکەن و دەڵین: (الصھران – السھران بلاد الصھرییە).و کۆنترین دەقی مێژوویی کە ناوی سۆرانی تێدا ھاتبێت ئەم دەقەیە «مسالک الایصار» ھەروەھا لە (صبح الاعشی) دا باسی سۆرانی کراوە. ئەگەر سنووری ئەم ناوچانە دیاری بکەین کە بە سۆران ناسراوە، زۆر جار تەنھا [[ڕەواندز]]ی بەدەستەوە ماوە ھەندێ جار سنووری دەسەڵاتی میرنشینەکانی دراوسێشی خستۆتە ژێر ڕکێفی خۆی. بەڵام بە شێوەیەکی گشتی دەتوانیین بڵێین ئەم شوێنانەی لەماوەی (٤٠٠) ساڵی دەسەڵاتی میرنشینی سۆران باڵا دەستی ھەبووە و ئەوان بە موڵکی خۆیان زانیوە بریتییە لە ([[ڕەواندوز]]، ھاودیان، [[خەلیفان، سۆران|خەلیفان]]، [[ھەریر]]، [[شەقڵاوە]]، [[ھەولێر]]، [[کۆیە (قەزا)]]، سماقولی). سنووری ژووروی سۆران خۆی دەدا لەھەکاری و ناوچەکانی [[ڕۆژھەڵاتی کوردستان]]، لە خوارووشەوە دەگەیشتە میرنشینی بابان. ھەر وەکوو ساڵح محەممەدامین دەڵێ سنووری دەسەڵاتی میرایەتی سۆران لە نێوان ھەردوو زێی گەورە دابووە و ھاوسنووربوو لەگەڵ میرنشینی بابان لە لایەک لەگەڵ میرنشینی بادینان لە لایەکی ترەوە. == ژیاننامەی میر محەممەد یان پاشای گەورە == {{سەرەکی|میر محەممەد}} یەکێکە لە میرە ھەرە بەناوبانگەکانی میر نشینی سۆران کە بە پاشای گەورە ناسراوە چونکە لەسەردەمی فەرمانڕەوایەتییەکەی بۆ بەڕێوەبردنی کاروبارەکانی ئیداری و سەربازی و ھتد.. لەھەر شوێن و ناوچەیەک میرێکی دانا بوو جا لەبەر ئەوەی ھەمووی لەژێر فەرمانی ئەو، کاریان دەکرد بۆیە لە لایان خەڵک ناونرابوو پاشای گەورە، ئەو پاشایە زۆرترین لاپەڕەی لە [[مێژووی کورد]] و میرنشینەکان تۆمارکردووە و سەرکردەیەکی بەتوانای سەردەمی خۆی بووە ھەر لەسەردەمی ئەو ڕواندز پایتەخت بووە، کچی بایزبەگی باپشتی کە دەکاتە کچی مامی مارە دەکات بەڵام لە بەر دەستپێکردنی شەڕ لەگەڵ عوسمانییە تورکەکان نایگوازێتەوە تاکو ساڵی ١٨٣٦ز عوسمانییەکان بە ھاوکاری یەزیدییەکان و عەشیرەتی مزوری، ڕواندز داگیردەکەن و ئەم پاشایە گەورەیە بە دیل دەگرن و بەناوی گفتوگۆ دەیبەنە ئەستەنبۆل لە ڕێگای گەڕانەوەی ھەر لە لایان عوسمانییەکان شەھیدی دەکەن، ھەرچەندە خەڵکی دەڤەری ڕواندز خۆیان بە نەوەی ئەو دادەنێن بەڵام لەبەر ھۆکاری ئەوە تەنھا ڕێزگرتنە بەڵکو ھیچ نەوەیەکی لەدووای خۆی بەجێ نەھێشتووە جونکە ژنی نەگواستبۆوە لەلایەکی تر لە کتێبی شەڕفنامەی بەدلیسی ھاتووە کە پاشماوەو خزم و کەسانی ھەیە کە بریتین لە ھەندێک بەگزادەکانی ڕواندز و باپشتیان ودێلزیان(دێرزیا) و دەرگەڵە و ئاڵانێ و شەقڵاوەو… ھتد. دەگێڕنەوە دەڵێن دوژمنان چەندین شوێنی کوردستان داگیردەکەن بەڵام کەسێکی ئازاو چاونەترس بە ناوی ڕەشائاغا کە (دەبێتە باپیرە گەوڕەی ئیبڕاھیم ئاغا و لەتیف نادرئاغا و سالح نادرئاغا و خزم و سەرۆکی بنەماڵەی باویل ئاغا) بە بێ ئاگاداری پاشا خۆیی و بە ١٥٠–١٦٠کەس ڕووبەڕووی دوژمنان دەبنەوە لە ئەنجامدا بەسەر دوژمنان سەردەکەون، کاتێک کە ئەم ھەواڵە بە پاشا گەیشت، پاشا یاوەرێکی خۆی بەناوی (سۆراو) ناردی بەشوێنیاو خۆشی لەبەر دەرگا چاوەڕێی کرد و تاکو ڕەشاغا گەیشتە لای ئینجا لەگەڵ خۆی بردییە ژوورەوە و ھەر ئەم کاتە فەرمانی پلەی (فەرماندەیی سوپای) پێ بەخشی. ھەموو ڕۆژانی ھەینی پاشای گەورە لە دووای نوێژی ھەینی لە دیوەخانەکەی پێشوازی لە خەڵک دەکرد بۆ دیتنیان و گفتۆگۆ کردن لەگەل کردنیان تاکو لە نزیکەوە ئاگاداری کاروبارو ئێش و ئازارەکانیان ببێ، جارێکیان ڕەشاغا مەلا عەزیز کە دەکاتە (باوکی باویل ئاغا) لەگەڵ خۆی دەبات بۆ دیوەخان، پاشا دەپرسێت ئەمە فەقێ عەزیزە ڕەشا ئاغاش دەڵێت (بەڵێ) پاشاش وتی من حەزدەکەم گوێ لەدەنگی ڕاگرم جونکە مەلایەکەی زۆر مەتحی لە لای من کردییە، فەقێ عەزیزیش بەوپەڕی خۆشحاڵییەوە دەست دەکات بە خوێندنی قورئان بەڵام ھەر لەگەڵ دەستپێکردنی بە (اعوز باللە الشیطان الرجیم) پاشا لە جێگای خۆی ھەڵدەستێت و لەسەر چۆک دادەنیشێت کە تەواو بوو، پاشا ھەستا سەر پێ و لە چێگای خۆی دانیشتوو زۆر بە ھێمنی لەسەرخۆ فەرمووی (ئەم قورئان خوێندنەی زۆر خۆش بوو، دڵم نەرم و نیانی کەوتە ناوی، ھەیبەت لە دڵم پەیدابوو) ھەر ئەوکاتە بوخچەیەک دەشیای کە بریتی بوو لە خەنجەرێکی کاڵا زیو و کورتەک و شەلوار و قوندەرەیەکی کڵاشی چاک و دەستە سڕێکی پێشکەش بە مەلا عەزیزی کرد. لەوکاتەی کە عەلی بەگی میری یەزیدی بەخۆی و دوو کچی گیران، ئەم دوو کچە بوون بە موسڵمان و میر یەکیێکیانی لە ڕەسول پاشای برای مارە کرد و ئەوی تریشیان لە مەلاعەزیز مارە کرد بەڵام عەلی بەگ لە ھاوینەھەواری گەلی عەلی بەگ لە سێدارە درا ھەرچەندە میر زۆر عاشقی ئازایەتی بوو بەڵام لەبەر ئەوەی نەبووە موسڵمان بۆیە لەلایان [[مەلای خەتێ]] فتوای لەسێدارەدانی بۆ دەرجوو، جا ھەندێک کەس بۆ مێژوو شێواندن دەڵێن گەلی عەلی بەگ بەناوی عەلی بەگی مامی پاشای گەورە کراوە جونکە پاشا لەسەر خواردنی پارە و گەندەڵی لە سێدارەی داوە بەڵام ئەمە زۆر لە ڕاستییەوە دوورە جونکە پاشای گەورە ھیچ مامی نەبووە بە ناوی عەلی بەگ، ئەو گەلییە بەناوی عەلی بەگی یەزیدی ناونراوە کە لەوێ لەسێدارە دراوە.<ref>{{cite news|last1=بەشی|first1=یەکەم|title=لە تیرۆری پاشای گەورەوە تا جمھووریی رواندز|url=http://www.rudaw.net/sorani/opinion/culture_and_literature/270720181|work=Rudaw|access-date= ٨ی ئابی ٢٠١٨|archive-url=https://web.archive.org/web/20180809143748/http://www.rudaw.net/sorani/opinion/culture_and_literature/270720181|archive-date= ٩ی ئابی ٢٠١٨|dead-url=yes}}</ref> == سەرچاوەکان == {{سەرچاوەکان}}{{تووڵی دەروازە|مێژوو|کوردستان|مێژووی ئیسلام|ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی|عێراق|ئێران|شەڕ|جوگرافیا|وڵاتەکان|ئیسلام|زمانی کوردی|پاشایەتی}} [[پۆل:میرنشینی سۆران|میرنشینی سۆران]] [[پۆل:خانەدانە کوردییەکان]] [[پۆل:مێژووی کورد]] [[پۆل:باشووری کوردستان]] no1ttcx518fqlndrhdabffzmkuclu8a 0 4574 1374474 1373015 2024-11-01T19:57:23Z Burhan br 216 رێزکارى چیاکان 1374474 wikitext text/x-wiki {{نامەی ڕوونکردنەوە|برادۆست|برادۆست (ڕوونکردنەوە)}} {{ویکیسازی}}{{Infobox settlement | name = سیدەکان | subdivision_type = [[وڵات]] | subdivision_name = {{ئاڵا|کوردستان}} | subdivision_type1 = [[ھەرێم]] | subdivision_name1 = [[ھەرێمی کوردستان]] }} سیدەکان، شارۆچکەیەکی نوێی سەر بە ئیدارەى سەربەخۆى سۆرانە،<ref>رووداو نێت: سیدەکان کرا بە قەزا [https://www.rudaw.net/sorani/kurdistan/0612202226]</ref>دەکەوێتە دووری ١٤٤ کیلۆمەتری بەشی باکووری ڕۆژهەڵاتی شاری [[ھەولێر|هەولێر]]. ناوەندی شارۆچکەى سیدەکانە و تا پێش ساڵی ١٩٩٦ بە فەرمی هەر بە شارەدێی [[برادۆست]] دەناسرا. سیدەکان لە ئەوپەڕی باکووری [[پارێزگای ھەولێر|پارێزگای هەولێرە]] و کەوتووەتە ڕۆژئاوای ‏شاری [[شنۆ|شنۆوە]] و لە ڕووی ڕووبەرەوە لە گەورەترین شارەدێیەکانی هەولێر بوو و زۆربەی ‏دەڤەرەکە شاخاویە و دەشتایی کەمە. باشترین شوێنە بۆ بەروبوومی ئاژەڵداری و کشتوکاڵ هەروەها لە ڕۆژگاری دێریندا ‏ڕێرەوێکی گرینگی بازرگانی بووە، ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوای پێکەوە بەستۆتەوە بە ڕێگەی [[کێلەشین|کێلەشینەوە]]. ==مێژووی سیدەکان== === مێژووی کۆن === [[مێژوو|مێژووی]] سیدەکان (برادۆست) زۆر کەوناراییە. بنکەی خۆرپەرستی ڕۆژگاری [[ئۆرارتۆ]] لە نزیک ئەم [[شارۆچکە|شارۆچکەیە]] بووە، و بە [[مساسر]] یان موصاصڕ دەناسرا ‏کە ئەمڕۆ پاشماوەکانی لە [[گوند|گوندی]] مجێسەردا ماون. شای [[ئاشوورییەکان|ئاشووریەکان]] سەرگۆنی دووەم لە ساڵی ٧١٤ پێش زایین ھێرشێکی لە ناکاوی بردووەتە سەر پاشای موساسر ئورزانا و بەزاندوویەتی، و پەرستگای پیرۆزی مساسری خاپوور کردووە، و تاڵانی زێڕ و زیو و سەر و ماڵاتی دەڤەرەکەی گواستۆتەوە بۆ نینەوای [[پایتەخت|پایتەختی]] ‏ئاشوورییەکان. تۆمارەکانی خرسابادی نینەوا باس لەم ھێرشەی شای ئاشوور دەکەن. نووسراوەی کێلەشین (کە ئەمڕۆ لە ‏[[مۆزەخانە|مۆزەخانەی]] [[ورمێ]] پارێزراوە) و نووسراوەی سەر کێلی تۆپزاوا (کە لە مۆزەخانەی [[ھەولێر|ھەولێرە]]) دوو شایەتحاڵی گرینگی مێژووی ‏کەونارای سیدەکانن. لە ڕۆژگاری [[خەلافەتی عەباسی|عەبباسیەکان]]، سیدەکان بەشێک بووە لە ویلایەتی ئازەربێجان و [[مووسڵ]] و بۆ ماوەیەک یەحیای بەرمەکی کە والی مووسڵ و ئازەربێجان بوو، سەرپەرشتی ئیدارەی باج و دەرامەتی ڕێرەوی کێلەشینى دەکرد به‌ هاوكارى ‏کوردانی زەرزا (زەرزاری) و ڕەوەندی ھەدبانی. ئه‌م دوو هۆزه‌ ڕۆڵی گرینگیان ھەبوو لەم ناوچەیەدا. لە سەردەمی سەرھەڵدانی [[دەوڵەتی ئەییووبی|ئەیوبییەکان]]، سیدەکان ‏بەشێک بووە لە [[دەوڵەتی ئەییووبی|دەوڵتی ئەیوبی]] و باج و دەرامەتی کێلەشین بە ھۆی میرەکانی زەرزاوە ڕەوانەی [[میسر|میسڕ]] دەکرا. لە پەرتووکی صبح ‏الاعشی دانراوی ساڵی ٨١٢ کۆچی باس لە سیدەکان و بەرازگر و کێلەشین دەکات و دەڵێت: چیای جنجرینی ھەنداو شنۆ ‏لەلای ڕاستەوە زێدی ھۆزێکە بە ناوی زەرزا، ھەروەھا باس لە ئاواییەک دەکات وەک مازکرد (كه‌ ده‌بێت بەرازگر) و رستاق (كه‌ ده‌شێ ڕۆستێى بنارى هه‌ڵگورد بێت يان گوندى رستاقى شه‌مزينان بێت) ومرت (كه‌ ده‌بێ ناوچه‌ى ده‌شتى ھێرت بێت) و ناوی میر حوسامەدینی زەرزاری دێنێت کە ئەوسا میری سیدەکان بووە و میر حنش کوڕی ئیسماعیلیش میری بەرازگر ‏بووە، و ھاوچەرخی حوکمدارێتی '''[[ھۆلاکۆ خان|ھۆلاکۆ]]''' بوونە کە پاتەختەکەی لە [[مەراغە]] و [[تەورێز]] بووە. لە ڕۆژگاری [[شەڕی دمدم]]، سیدەکان و [[‏ڕەواندز]] ھەر بەدەست ھۆزی زەرزا‌وە بوو، پاشان میری سۆران داگیری کرد. لە دوای شەڕی دمدم نەوەکانی [[خانی لەپ زێڕین|خانی لەپزێڕین]] میرایەتی سیدەکان و ‏بەرازگریان پێدرا و تا لە ڕۆژگاری میری ڕەواندز ([[میر محەممەد|پاشای گەورە]] ١٨٢٠) دووبارە خرایەوە ژێر کۆنترۆڵی [[میرنشینی سۆران|میرنشینی سۆرانەوە]]. لە ساڵی ١٨٣٧ کاتێک ڕاولینسنی گەڕیدەی ئینگلیز گەیشتۆتە ڕەواندز ناوچەی برادۆست لە دۆخێکی نالەباردا بوو. پاش چەند ساڵێک لەشکری ئێران لە دیوی شنۆوە ھێرشێکی کردە سەر قەڵای سیدەکان و بۆ ماوەیەک تۆپبارانیان کرد بەڵام دواتر کشانەوە بۆ ئەودیوی سنوور. === مێژووی نوێ === پاش ھەرەسی شۆڕشی [[شێخ عوبەیدوڵڵای نەھری]] ١٨٨٢ ناوچەکە شڵەقا و بووە پەناگەی چەندین کەسی ئاوارەی ديوی [[ورمێ]] و [[شەمزینان|شەمدینان]]، لە ساڵی ١٩١٧ کاتێک لەشکری [[ڕووسیا]] ھێرشی کردە سەر ڕەواندز بەشێکی سوپای ڕووس و ھاوپەیمانە ئه‌رمه‌نی و ئاشوورییەکان ڕژانە دیوی برادۆست. هێرشبەرانی ڕووس ڕووبەڕووی بەرگری ھۆزەکان بوونەوە، هه‌ر له‌م شه‌ڕه‌شدا مه‌لا مەحەمەدەمینی هه‌وێڵان له‌ نزيک گوندی هه‌سنان به‌ ده‌ستی لەشکری ڕووس كوژرا. کاتێک سمکۆ پەنای بردە بەر سیدەکان لە گوندی ژووژیلەی بناری چیای بۆڵێ گیرسایەوە و لەشکری شکاک بە ناوچەکەدا بڵاوببوون تا ساڵی ١٩٣٠ کاتێک سمکۆ گەڕایەوە ئێران و لە شنۆ تيرۆرکرا. هەر لەو ساتەدا لە لۆڵان خانەقای شێخ ڕەشید ناوبانگی دەرکرد و موریدێکی زۆری لە دەوری خۆی کۆکردەوە. پاشان لە سیەکان لەگەڵ دراوسێکانی لە بارزان دووچاری کێشە و ناکۆکی بوون. ساڵی 1931 شه‌ڕ له‌ هه‌ردوولاوه‌ درووست بوو و حکومەتی ئێراق و سوپای ئينگليزيش تێوه‌گلان. لە سه‌رەتای درووست بوونی یەکە ئيداريەکانی حکومەتی ئێراق سیدەکان کرایەوە بە ناحیە و گوازراوە شوێنە نوێیەکەی. لە سەردەمی [[کۆماری کوردستان|کۆماری مەهاباد]] مەحمودبەگ گەورەی ناوچەکە بوو. لە پاش ساڵی ١٩٥٨ شێخ ڕەشیدی لۆلان لە حکومەتی [[عەبدولکەریم قاسم]] ھەڵگەڕایەوە و پەنای بردە بەر ئێران، دواتر ناوچەکە لەلایەن شیوعیەکانی لایەنگری دەوڵەتی ئێراق و بارزانییەکانەوە کۆنترۆڵکرا. لە ساڵی ١٩٦١ تا ١٩٧٥ ناوچەکە نائارامیەکی زۆری بەخۆوە بینی و لە ساڵی ١٩٧٨ پاش پەیدابوونی مەفرەزەکانی پێشمەرگە لە ھەکاری و خواکوڕک. ناوچە سنووریەکانی چۆڵکران و خەڵکەکەی ڕاگوازرانەوە ھەولێر و لە کۆمەڵگاکانی کەسنەزان و دیگەڵە و تۆپزاوە نیشتەجێکران. لە پاش ساڵی ١٩٨٤ سیدەکان بەرەیەکی گرینگی شەڕی نێوان ئێران و ئێراق بوو. له‌ 1990ەوە بەشێکی چیاکانی سیدەکان بوون بە حەشارگەی پارتى کرێکارانی کوردستان بە تايبەت‌ خواکوڕک. === بەردی کێلەشین<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=editor|سەردێڕ=مێژووی کێلەشین – کوردیا|ناونیشان=https://www.kurdia.net/archives/6753|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٢}}</ref> === {{وتاری سەرەکی|کێلەشین (کێل)}} [[پەڕگە:B-Kelashin3.jpg|وێنۆک|بەردی کێڵەشین]] بەردی کێلەشین بەردێکی نووسراوەی سەردەمی ئۆرارتووەکانە و ئێستا لە مۆزەخانەی ورمێ پارێزراوە.<br> [[پەڕگە:B-Kelashin2.jpg|بەردی کێلەشین]]<br> '''دەقی وەرگێڕدراوی سەر بەردی کێلەشین:''' کاتێک "ئیشپوینی" کوڕی "ساردور" <br> پاشای گەورە، پاشای بەهێز،<br> پاشای جیهان،<br> پاشای وڵاتی "نایری"<br> سەروەری گەورەی شاری "تووشیباشار" و "مەنوا"ی کوڕی،<br> بۆلای خودای "خالیدی" لە شاری "مووساسیر" و <br> بۆ ئەم پەرستگە بەرزەی کە بۆ خودای "خالیدی" بینا کرابوو هاتن،<br> "ئیشپوینی" کوڕی "ساردور" ئامرازی بە نرخی شەڕ و رەوەی جوانی هێناون،<br> "ئیشپوینی" کەل و پەلی مەفرەغی و دەفری مەفرەغی هێناون.<br> "ئیشپوینی "رەوەی زۆری هێناون،<br> هەمووی ئەم دیارییانەی دووبارە بۆ پەرستگە داناون.<br> "ئیشپوینی" تەواوی ئەم دیارییانەی لە بەرامبەر دوازدە "خالیدی"<br> بۆ بەردەوامی ژیانی خۆی، پێشکەش بە خودای "خالیدی" دەکا...<br> "ئیشپوینی" بە نیشانەی خێر، 1112 مانگا،<br> 9120 مەڕ و بزنی قەڵەو و <br> 12480 بزنی قەڵەوی بۆ بەخشین هێناوە.<br> کاتێک "ئیشپوینی" کوڕی "ساردور" <br> پاشای گەورە، پاشای بەهێز،<br> پاشای جیهان،<br> پاشای وڵاتی "نایری"<br> سەروەری گەورەی شاری "تووشیباشار" لە بەر خودای "خالیدی" پاڕایەوە،<br> بۆ بەزەیی خودای "خالیدی" <br> ئەم ...<br> دواتر "ئیشپوینی" ئەم ئاژەڵ و کەلوپەلانەی لە رێگای دەروازەکانی پرستگەی خودای "خالیدی" دانا.<br> لە "مووساسیر"، پاسەوانەکان رەوەکانیان بەردابوون یان لە پاراستنیان کۆتاییان کردبوو،<br> لە بەر دەرگای خودای "خالیدی" دزیان و فرۆشتیان.<br> ئەوەیکە لەم کاتەدا کە "ئیشپوینی" کوڕی "ساردور" و "منوا" کوڕی "ئیشپوینی" بۆ پاڕانەوە هاتنە شاری "مووساسیر"<br> رەوەیەکیان پێشکەش بە خودای "خالیدی" کردو ئاوایان گوت:<br> هەر کەس ئەو رەوانە لە بەر دەرگای خودای "خالیدی" بدزێ، هەر کەس ببێنێ کە دەیاندزن و خۆیان لە تاریکیدا ون دەکەن،<br> هەرکەس کە لە ناو شاری "مووساسیر" دەژی و دەبیسێ کە ئەو رەوانە لە بەر دەرگای خودای "خالیدی" دەدزرێن و لەگەڵ خۆیانیان دەبەن و پێی ناڕەحەت نابێ، خودای "خالیدی" هیچ بەزەییەکی بۆ ئەو کەسانە نییە و وەچەی لە سەر زەوی هەڵدەگرێ.<br> هەر کەس ئەم نووسراوەیە لێرە هەڵگرێ، هەرکەس ئەم نووسراوەیە بشکێنێ، هەرکەس کە بە کەسێکی تر بڵێ: بچو ئەم نووسراوەیە بشکێنە، تەواوی خوداکانی شاری "مووساسیر"، خودای "خالیدی"، خودای "هەوا" و خودای "هەتاو" وەچەی لە سەر زەوی ناهێڵن. ==جوگرافیای سیدەکان== لە ساڵى ٢٠٢٢ مانگى تشرینى دووەم، بە بڕیارى ئەنجومەنى وەزیرانى حکومەتى هەرێمى کوردستان، سیدەکان کرا بە شارۆچکەیەک سەر بە ئیدارەى سەربەخۆى سۆران. ئاوایی بەرمیزە (لە دەشتى بەرازگر) کرا بە شارەدێ. ئێستا شارۆچکەکە یەک شارەدێ و نزیکەى ٢٦٦ گوندى هەیە کە ١٤٨ یان لەبەر هۆکارى جیاجیا چۆلکراون. ناوچەکە بە گشتی [[ھاوین|ھاوینان]] فێنک و مەیلە و [[گەرمی|گەرمە]] و [[زستان|زستانیشی]] سارد و بەفراویە. ڕێژەی بارانبارینی لە چاو ناوچەکانی تر ‏بەرزترە و [[بەفر]] لە کێوە سەرکەشەکانیدا دەمێنێت. ===ڕووبارەکان=== گادەر و بۆگەن و ھاجیبەگ و نزاری و زەنا ھەر لە سیدەکانەوە سەرچاوە دەگرن. ڕێرەوی گادەر بەرەو [[شنۆ]] دەشتی سندووسە تا [[دەریاچەی ورمێ]] و ‏ھاجیبەگ دەڕژێتە زێی گەورە لە [[ڕێزان]] و نزارێ و زەنا تێکەڵی ئاوی ڕووباری [[قەلەندەر]] دەبنەوە و ‏دەڕژێتە ڕووباری [[ڕەواندز]] و تێکەڵی ئاوی [[زێی گەورە]] ‏دەبێتەوە. ===بێرم و مێرگ=== لە کۆپکی زۆزانەکانی برادۆست، چەند گۆمی مەزن ھەن کە جێماوەی [[گڕکان|بورکانین]] و بە '''بێرم''' دەناسرێن. گرینگترینیان بێرمی ‏دیندارانە. لە نێوان گوندی بێرکم و کێلەشین. ‏جوانترین مێرگەکانی [[برادۆست]]، مێرگەمیر و مێرگەدوکان و ھەوار بنەوش و مێرگەھەوشن. بێرمە سارد ، لەبناری چیای هەلگۆرد لە دەڤەری برادۆست<ref>{{Cite news|title=}}</ref> ===چیاکان=== بەرزترین [[کێو|چیای]] [[باشووری کوردستان]] حەسارۆست و کۆپکەکەی ([[ھەڵگورد]]) کەوتووەتە ڕۆژھەڵاتی سیدەکان. چیاکانی تر ‏بریتین لە: {{div col|colwidth=12em}} * حەسەنبەگ * ڕەبەنۆک و سەری بەردی * گۆشینە * بۆڵێ * بەربزین * قەلەندەر‏ * شەکیو * ئاودەلکیو * سیاکۆ * شەماشە * ھاجەر * چیاکانی خواکوڕک و بەرازگر {{Div col end}} ===دەشتەکان=== گرینگترین دەشتایی ناوچەی سیدەکانی برادۆست: بریتین لە دەشتی ھێرت و [[دەشتی بەرازگر]]. == گوندەکان == * ئارێ - ئاکوان - ئالانە - ئالموشی سەروو - ئالمووشی خواروو - ئالۆکان - ئالەدوا - ئالەکا - ‏ئاوبڕا - ئێنەمسید * باجارا - ‏باسەکانی خواروو - باسەکانی سەروو - بالەکە - برەپیر - بزنکڕە - ‏بڵەسەنان - بن ھەوراز - بنەوانۆک - بناویلۆک‏ - ‏بنپەرێزە - بندەر - بنکەور - بەنێ - رەشکین - ‏بوزینە - بۆزان - بۆڵێ - بیرتە - بیرکۆل - بیجوانا - بێرکمە - بێرۆشمێ - ‏بێزەفەران - بێژان - ‏بێسۆت - ھاومار - بیسۆک - بێسێو - بێقەپوشک‏ - بێکۆل - بیمەسوران - بێواسی خواروو - ‏بێواسی ‏سەروو - بەرچیخە - بەردەسۆر - بەرگرد - ب'''ەرمیزە''' (سەنتەرى شارەدێ) - بەرۆژە - بەرەبۆز - بەنان. * ‏پارەو - پاشپاڵ - ‏پونگستان - پیرا برایم - پیربەینان - پیرکان - پیرەکە - پیخە - پەنجاڕ - تاڵستان - تالین - ‏تاڵەجار - تاوکان - تاوکە - ‏تۆبزاوە - تیروان - تەلان * جۆخین گەلا - جۆنەرە - جەرا - چنارین -‏ چنارێ - چونسە - چۆرت - چەمەلوا - خاستۆ - خراوا -‏ خشۆلا - خنیرە - خوماری - خوماریە - خۆراگر -‏ خۆران - خەترە - خەروانە - خەزنە - خەلیفان * دورجا - داسنی - دالە - دایلا - دوستانا - (دوستانا – دەشتی ‏ھیرت) - دوورەملک - دۆلان - دۆلھەلۆ - دۆلەبیران - دیاناوا-دیریشکان - دێرێ - دیوین - دەراو - دەراوی ‏‏خواروو - دەراوی سەروو - دەرھۆل - (دەرھۆل – دەشتی ھیرت) - دەریا سۆر- دەریا لۆک - ‏دەریان - دەحلە کوش - دەلاوا - ‏دەھۆلان. * رکاوا - رووسۆر - رەسول ئۆمەرا - زراوک - زیارەت - ‏زیلۆی - زیرکان - زەروان - ژووژیلە - ژیلیان *سارداو - ‏سالاریا - سپیارا - سپیگا - [[سپیندارێ]] - سمخەیلا - ‏سماقە - سنین - سویکینە - سۆریا - سۆرەزەویان - سیدان - '''سیدەکان''' (سەنتەرى قەزا) - سیران - سیرۆ - سی ‏کوچکە - سەربیش - سەرگردسەروو * شابکی - شاناشا - شکێـڕا - شکەن - شناو - ‏شۆشنەی ‏خواروو - شۆشنەی سەروو - شیوان - شیوەسان - شیوەسەقەر - شیوەگەرمی خواروو - ‏شیوەگەرمی سەروو - ‏شیوەن - شێخ رەش - شێخان - شیلکان - شەمزینە کەلا - شەمەرما * ‏عەرەب کۆلا - قەلیتان - کانی باز - کانی بەناو - ‏کانی چنار - کانی شعبان - کانی مەلا - کانیە ‏رەش - کاولا - کاولۆک - کاولە باس - کوژینە - کویرەکە - ‏کویکان - کۆسپەتەنگ‏ - ‏کۆلیت - کۆلیتان - ‏کیلەگا - کەتینە - کەرزاوا - کەژەک‏ - کەلۆیە -کەلەک‏ - کەلەولا - کەمەک - ‏کەندە ھۆلا - کەونە ‏سیدەکان - کەونە گوند - کەوەرت * گردموسەک - گرکەبەن - گلە رەش - گوراکۆری - ‏گۆڕبەتەڕاش - ‏گورەشا - گولیژگە - گویزە قولی - گۆڕا - گۆڕابیی - گۆڕمەمک - گۆڕەدێم - گەڕەپێچ ‏- گەلان ‏‏گەردی * لۆکان - لۆلان - لێتان - لێڕەبان - لێلکان - مارە مەلا (ماڵەمەلا) - مالایەر - ماڵە مەلا - مالەدەر - ماونا - ماوەتاوەی ‏خواروو -‏ ماوەتاوەی سەروو - ماوەرد - مجێسەر - مغار - موسڵۆک - میرزیت - مینای خواروو - مینای ‏سەروو - مێرگە رەش - مەرگەوەڕۆکی ‏خواروو - مەرگەوەڕۆکی سەروو - مەزرە - مەلا بادین - ‏مەمدیا - مەیدان * ناودارۆک - ناورۆین - ناومێرگان - ناوەروان - نزاریا - ‏نێکەوا - نەیا - ھاڕوونە - ھۆرەیس - ‏ھۆلێ - ھێردەن - ھێشم - ھەتکای خواروو - ھەتکای سەروو - ھەجرێ - ھەدنیی خواروو - ‏‏ھەدنیی سەروو - ھەڕین - ھەوێڵان - ھەیات- وسوان. ==ڕێره‌و پێگه‌== سيده‌كان هه‌ميشه‌ ڕێره‌و و په‌ناگه‌ بووه‌ بۆ [[مرۆڤایەتی|مرۆڤايه‌تی]]. له‌ ڕۆژگاره‌ دێرينه‌كانه‌وه‌ ڕێره‌وى بازرگان و [[ڕەوەند]] و جه‌نگاوه‌ر و خه‌باتکاران و حه‌شارگه‌ى خه‌ڵکانى سته‌مديده‌ بووه‌. ديمه‌نى جوان و [[ھەوا|هەوای]] سازگار ده‌ڤه‌ره‌که‌ى کردووه‌ به‌ جێگه‌ى حه‌سانه‌وه‌ له‌ ڕۆژگارى ئۆرارتۆوه‌ تا ئه‌مڕۆ. نووسراوه‌كانى ئۆرارتۆ پيشان ده‌ده‌ن چۆن شا و ميرانى ئۆرارتۆ هاوينان بۆ حه‌سانه‌وه‌و په‌رستکارى ده‌هاتن بۆ وڵاتى مساسر (مجێسه‌ر) و ئاردانا (هێرده‌ن) و نايرى (نه‌هرى). به‌ڵام پێگه‌ى سيدەکان له‌ جوگرافياى هه‌رێمەکەدا هه‌ميشه‌ بووه‌ته‌ هۆکارێک بۆ کاولبوون و ماڵوێرانى. ===شۆڕش و ئاگرى دووبه‌ره‌کى=== پاش ڕووخانى حوکمى [[پاشایەتی]] لە ئێراق ده‌ڤه‌رى برادۆست دووچارى شه‌ڕ و مەينەتيەکى بەردەوام بۆته‌وە. لە سەرەتا ئاژاوەى ناسراو بە (شەعب شەعبانێ) و بزاڤی دژ بە ئاغاکان کە ساڵى 1959 بە ڕێنمايى [[کۆمۆنیزم|شيوعیەکان]] دەستى پێکرد و بارزانیە تازەگەڕاوەکانی [[یەکێتیی سۆڤیەت|سۆڤیەت]] و سوپاى ئێراق تيايدا بەشدار بوون و لە ئەنجامدا زۆربەى دەڤەرەکە تاڵانکرا بە [[لۆلان|لۆڵان]]يشەوە کە خانەقاى (شێخ ڕەشيد)ە. لە پاش هەڵگیرسانی شۆڕشی کورد بە سەرکردايەتی بارزانی دژ بە حوکمى ([[عەبدولکەریم قاسم]]) لە هاوينى ساڵى 1961 ‌سيدەکان کەوتە ژێر دەسەڵاتی شۆڕشی کوردەوە و نوێنەری شۆڕش (عەریف یاسین) و (حەمیدەفەندی) بوون. زۆربەی لایەنگرانی [[شێخ ڕەشید لۆلانی|شێخ ڕەشید]] سەرەتا ئاوارەی دیوی ئێران بوون و دواتر لەگەڵ شێخ ڕەشید گەڕانەوە ئێڕاق و لە هەولێر لە خانووەکانی ئیسکان دامەزران و بوون بە چەکدارى لايەنگرى [[دەوڵەت|دەوڵه‌ت]]. لە دانووستانەکانى حکومه‌ت و [[شۆڕش]] لە پێش 1968 بەشێک لەم خێزانە ئاوارەبووانە لە دەشتى ديانا بە نيازبوون بگەڕينه‌وە زێدى خۆيان، بەڵام لە ديوى چياى (زۆزک) و (حەسەن بەگ)ەوە کەوتنە بەر شلیکەى تۆپخانەى شۆڕشەوە و بە دەيان کەس بوون بە قوربانی، کە زۆربەيان ژن و منداڵ بوون. لە پاش هەرەسى شۆڕش ساڵی 1974 خەڵکى سیدەکان وەک ئەرکى هەمیشەییان سەربارى سوخرەکێشی و داپڵۆسین بەڵام هاریکارى ئاوارەکانى [[قەزای مێرگەسۆر|مێرگەسۆر]] و بادينانيان کرد کە پاش هەرەسى چەکدارى بەرەو ئێران ده‌ڕۆيشتن. ===ڕاگواستن و قه‌رەبوو=== حکومەتى بەعس بۆ پابەندبوون بە [[ڕێکەوتننامەی جەزائیر|پەيماننامەى جەزاير]] ساڵى 1975 و پلانگێرانى دژ بە خەڵکى [[کوردستان]] و ترسان لە پەيدابوونى بزووتنەوەیەکى چەکدارى نوێ پاش پەیدابوونى [[یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان|یەکێتى نيشتمانى کوردستان]] لە [[سووریا|سووريا]]. ڕەوشێکى ترى نالەبارى بەسەر خەڵکی برادۆست هێنا و زۆربەی دێهاتەکانى‌ خواکوڕک و لۆلان بەزۆرەملێ ڕاگوێزرانە ديانا و‌‌ کەسنەزان و دێگەڵە و قوشتەپەى هەولێر هەندێکیان لەلایەن دەوڵەتەوە قەرەبووکرانەوە، بەڵام زۆریان بە کولەمەرگی باروبارگەیان تێکنا بەرەو ئۆردوگا نوێیەکان‌. ئەم ڕاگواستنە تا‌ ساڵى 1990 درێژەی هەبوو و خەڵکی دەشتەهێرت و گوندەکانی ناوچەکە بوونە ئامانج و ڕاگوێزرانە ديانا و بادليان. ===جەنگى ئێران=== لە پاش [[شەڕی ئێران و عێراق|جەنگى ئێران ئێراق]] 1980-1988‌ سیدەکان بەرەیەکی جەنگ بوو، سوپاى ئێران و هێزى بەرەى کوردستانى کە بريتى بوو لە [[پارتی دیموکراتی کوردستان]] و [[حیزبی شیوعی کوردستان-عێراق|حزبی شیوعی ئێراق]] و [[حیزبی سۆسیالیست دیموکراتی کوردستان|سۆشيالست]] لە خواکوڕک دامەزران. '''شەڕى خواکوڕک''' ساڵى 1988 کۆتایی بە بوونی [[پێشمەرگە]] هێنا لە دەڤه‌رەکە. پاش [[شەڕی کەنداو|جەنگى کوێت]] و کشانەوەی هێزەکانى‌ حکومەتى بەعس لە بەشێکى هەرێمى کوردستان، دەڤەرى سيدەکان ئەمجارە بوو بە مەکۆى گەرێلاکانى [[پارتی کرێکارانی کوردستان|پارتی کرێکارانى کوردستان]] بە سەرۆکايەتى '''[[عەبدوڵڵا ئۆجەلان|عەبدوڵا ئۆجەلان]]'''. ===پەکەکە=== [[شەڕی براکوژی|شەڕى براکوژى]] 1992 یەکێک لە مەينەتيەکانى دەڤەرەکە بوو و زيانى مەزن بە هەردوولا کەوت. هێزەکانى [[تورکیا|تورکیاش]] لە سه‌رەتا 13 هاوڵاتى کوردى خواکوڕکیان لە سەر سنوورى '''خواکوڕک - شەمدينان''' کردە قوربانى، کە بۆ په‌يداکردنى بژێوى ڕۆژانه‌ سنووريان بەزاندبوو. لەوساوە و تا ئێستا تۆپباران و خاکبه‌زاندنى بەردەوامى لەشکرى تورکيا و ئێران بووەتە نەريتێکى وەرزانە و ڕێگرە لە ئاوەدانبوونەوەی دەڤەرەکە و ڕەوەندەکانی هەراسان و ماڵوێران کردووە. تا ئەمڕۆش خەڵکی [[برادۆست]] ديمەنی شەڕی نەبەردی [[گەریلا|گەريلاکان]] لە دژی تاکەکانی لەشکری داگيرکەرى تورک کە لە ديوى [[قەندیل|قەنديلەوە]] پەڕيبوونەوە سنووری سيدەکان لە ناو شارۆچکەى سيدەکان ساڵى 1998دا ڕووبەڕووى هێزی پەکەکە بوونەوە. بەگوێرەی ئامارێکى فەرمی [[حکوومەتی ھەرێمی کوردستان|حکومەتی هەرێم کوردستان]]: لە ماوەی‌ بیست ساڵی‌ ڕابردوودا تەنیا لەو ناوچەیە 158 کەس بوونەتە قوربانی تۆپباران‌ و بۆردوومانەکانی‌ [[ئێران|ئێران‌]] و [[تورکیا|تورکیا،]] سەدان ماڵیش زیانی ماڵییان بەرکەوتووە. ئەو ئامارە ئاشکرای‌ دەکات کە بەهۆی تۆپباران‌ 73 کەس کوژران‌ و 85 کەسی‌ تریش برینداربوون.<ref>هاوولاتى: 158كه‌س له‌سیده‌كان قوربانی‌ ده‌ستی‌ توركیا‌و ئێرانن [http://www.hawlati.co/babetekan/20526]{{dead link|date=ئەیلوولی ٢٠١٧|bot=InternetArchiveBot|fix-attempted=yes}}</ref>‌ ئەوە سەربارى وێرانبوونى چەندين پردى سەرەکى لە ناوچەکەدا دواترينيان پردى نێوان گوندى كەوەرتە - هەلموش لە گەلى خواکوڕک.<ref>سايتى سبه‌ى:فڕۆكه‌كانی توركیا له‌ سیده‌كان پردێك ده‌ڕوخێنن [http://www.sbeiy.com/Detail.aspx?id=8521&LinkID=4]{{dead link|date=تشرینی یەکەمی ٢٠١٧|bot=InternetArchiveBot|fix-attempted=yes}}</ref>‌ ===گالێری=== <gallery> پەڕگە:Halgurd 1.JPG|لوتکەی هەڵگورد پەڕگە:Nilgiri Thar Rajamala 2.jpg|بزنەکێوی </gallery> == سەرچاوەکان == {{reflist}} # [https://www.kurdipedia.org/default.aspx?q=201002251715513725&lng=1 کوردیپێدیا - سیدەکان (kurdipedia.org)] * القلقشندی / صبح الاعشی/ الجزء الاول * موساسیر [http://en.wikipedia.org/wiki/Musasir ] * موساسیر [http://de.wikipedia.org/wiki/Musasir ] * کیلە شین [http://en.wikipedia.org/wiki/Kelashin] {{شار، شارۆچکە و شارەدێیەکانی ھەرێمی کوردستان}} {{شارەکانی کوردستان}} {{تووڵی دەروازە|ئێران|جوگرافیا}} [[پۆل:پارێزگای ھەولێر]] [[پۆل:کوردستان]] [[پۆل:پێگە شوێنەوارییەکانی ئێران]] czme0zckirr4mh7y1gixbsozuqhoovb 0 8502 1374500 1290467 2024-11-02T00:15:46Z 95.159.103.6 گففڤبن مڤججججج 1374500 wikitext text/x-wiki {{بێسەرچاوە}} [[پەڕگە:Flag of Mexico.svg|وێنۆک|ئاڵای مەکسیک]] [[پەڕگە:Mexico (orthographic projection).svg|وێنۆک|شوێنی مەکسیک لەسەر نەخشەی جیھان]] '''مەکسیک'''، بە فەرمی '''دەوڵەتە مەکسیکییە یەکگرتووەکان''' ({{بە ئیسپانی|Estados Unidos Mexicanos}}) وڵاتێکە لە کیشوەری [[ئەمریکاکان|ئەمریکا]]. پایتەختەکەی [[مەکسیکۆ سیتی|مەکسیکۆسیتییە]]. بە ئیسپانی (Mexico) جمھورییەکی دەستووری فیدڕاڵییە لە ئەمریکای باکوور. لەباکور ولایەتە یەکگرتووەکانە و لە باشوور گواتامالا و بلیز ڕووبەر ١٫٩٦٤٫٣٧٥ کیلۆمەتر دوجایە. ١٤ گەورەترین وڵاتە لە جیھاندا ژمارەی دانیشتووانی مەکسیک ١٢٩ ملیۆنە بە ١٠ ھەمین وڵات دادەنرێت لە ڕووی دانیشتووانەوە مەکسیک ساڵانە یەک ملیۆن زیاد دەکەن بە پازدەھەمین وڵات دادەنرێت لەڕوی زیادبونی ژمارەی دانیشتووان. مێژووی دروستبوون: ١٦ دەی مانگی ٩ ی ساڵی ١٨١٠. بەرزترین خاڵ: ٥٦١٠ زمانی دانپێدانراو: ئیسپانی، مایا، یوکاتی. ناوەڕاستی تەمەن: ٧٧ ساڵ ٢٠١٦ بێ کاری: ٥٪ لەسەد ساڵی ٢٠١٤ ە. لە ساڵی ٢٠١٨دا ژمارەیەکی زۆری کۆچبەرانی ئەمریکای لاتین ھەوڵیان دا لەڕێی مەکسیکەوە بچنە [[ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا]]، بەڵام دۆناڵد ترەمپ ئاسایشی لە سنوورەکانی مەکسیک زیاد کرد ھەتا ھەڕەشەی ئەوەی کرد کە سنوورەکانی لەگەڵ مەکسیک دابخات. == ئاین ژگجهیدخ == == جوگرافیا == == مێژوو == == ئەمانەش ببینە == * [[سنووری گواتیمالا-مەکسیک]] == سەرچاوەکان == {{سەرچاوەکان}} == بەستەرە دەرەکییەکان == {{کۆمنز}} {{وڵاتەکانی ئەمەریکاکان}} {{تووڵی دەروازە|وڵاتەکان|ئەمریکای باکوور|مەکسیک|ئەمریکای لاتین}} {{مەکسیک-کۆلکە}} [[پۆل:مەکسیک|*]] [[پۆل:داگیرگەکانی ئیسپانیا]] [[پۆل:دەوڵەتانی ئەندامی نەتەوە یەکگرتووەکان]] [[پۆل:ویلایەتەکان و مەڵبەندەکان، دامەزرانی ١٨١٣]] [[پۆل:وڵاتەکانی ئەمریکای باکوور]] [[پۆل:ویلایەتەکان و مەڵبەندەکان، دامەزرانی ١٨١٠]] [[پۆل:پێگەکانی کەلەپووری جیھانی لە مەکسیک]] [[پۆل:نەتەوەکانی ئی ٧]] [[پۆل:لە ساڵی ١٨١٠ لە ئیسپانیای نوێ دامەزراوە]] [[پۆل:کۆمارە دەستوورییە فیدراڵییەکان]] [[پۆل:نەتەوەکانی جی ١٥]] [[پۆل:ئەو وڵاتانەی تازە پیشەسازی دەکەن]] 50as25fpgumjimbep2e98b24y3n2k2l 1374501 1374500 2024-11-02T00:16:10Z 95.159.103.6 1374501 wikitext text/x-wiki {{بێسەرچاوە}} [[پەڕگە:Flag of Mexico.svg|وێنۆک|ئاڵای مەکسیک]] [[پەڕگە:Mexico (orthographic projection).svg|وێنۆک|شوێنی مەکسیک لەسەر نەخشەی جیھان]] '''مەکسیک'''، بە فەرمی '''دەوڵەتە مەکسیکییە یەکگرتووەکان''' ({{بە ئیسپانی|Estados Unidos Mexicanos}}) وڵاتێکە لە کیشوەری [[ئەمریکاکان|ئەمریکا]]. پایتەختەکەی [[مەکسیکۆ سیتی|مەکسیکۆسیتییە]]. بە ئیسپانی (Mexico) جمھورییەکی دەستووری فیدڕاڵییە لە ئەمریکای باکوور. لەباکور ولایەتە یەکگرتووەکانە و لە باشوور گواتامالا و بلیز ڕووبەر ١٫٩٦٤٫٣٧٥ کیلۆمەتر دوجایە. ١٤ گەورەترین وڵاتە لە جیھاندا ژمارەی دانیشتووانی مەکسیک ١٢٩ ملیۆنە بە ١٠ ھەمین وڵات دادەنرێت لە ڕووی دانیشتووانەوە مەکسیک ساڵانە یەک ملیۆن زیاد دەکەن بە پازدەھەمین وڵات دادەنرێت لەڕوی زیادبونی ژمارەی دانیشتووان. مێژووی دروستبوون: ١٦ دەی مانگی ٩ ی ساڵی ١٨١٠. بەرزترین خاڵ: ٥٦١٠ زمانی دانپێدانراو: ئیسپانی، مایا، یوکاتی. ناوەڕاستی تەمەن: ٧٧ ساڵ ٢٠١٦ بێ کاری: ٥٪ لەسەد ساڵی ٢٠١٤ ە. لە ساڵی ٢٠١٨دا ژمارەیەکی زۆری کۆچبەرانی ئەمریکای لاتین ھەوڵیان دا لەڕێی مەکسیکەوە بچنە [[ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا]]، بەڵام دۆناڵد ترەمپ ئاسایشی لە سنوورەکانی مەکسیک زیاد کرد ھەتا ھەڕەشەی ئەوەی کرد کە سنوورەکانی لەگەڵ مەکسیک دابخات. == ئاین == == جوگرافیا == == مێژوو == == ئەمانەش ببینە == * [[سنووری گواتیمالا-مەکسیک]] == سەرچاوەکان == {{سەرچاوەکان}} == بەستەرە دەرەکییەکان == {{کۆمنز}} {{وڵاتەکانی ئەمەریکاکان}} {{تووڵی دەروازە|وڵاتەکان|ئەمریکای باکوور|مەکسیک|ئەمریکای لاتین}} {{مەکسیک-کۆلکە}} [[پۆل:مەکسیک|*]] [[پۆل:داگیرگەکانی ئیسپانیا]] [[پۆل:دەوڵەتانی ئەندامی نەتەوە یەکگرتووەکان]] [[پۆل:ویلایەتەکان و مەڵبەندەکان، دامەزرانی ١٨١٣]] [[پۆل:وڵاتەکانی ئەمریکای باکوور]] [[پۆل:ویلایەتەکان و مەڵبەندەکان، دامەزرانی ١٨١٠]] [[پۆل:پێگەکانی کەلەپووری جیھانی لە مەکسیک]] [[پۆل:نەتەوەکانی ئی ٧]] [[پۆل:لە ساڵی ١٨١٠ لە ئیسپانیای نوێ دامەزراوە]] [[پۆل:کۆمارە دەستوورییە فیدراڵییەکان]] [[پۆل:نەتەوەکانی جی ١٥]] [[پۆل:ئەو وڵاتانەی تازە پیشەسازی دەکەن]] bt9pqq5jz758nhq470ks487exvuer1z 0 10210 1374442 1355425 2024-11-01T13:31:34Z Jackhanma69 60609 پەرەپێدان و درێژکردنەوەی وتار 1374442 wikitext text/x-wiki {{Infobox former country|common_name=دەوڵەتی ئەییووبی|continent=|native_name=دولة الأکراد«دەوڵەتی کوردان»<ref>{{Cite book |last1=Bajalan |first1=Djene Rhys |url=https://books.google.com/books?id=2kwrDwAAQBAJ&dq=Ayyubid+Kurdish+emir&pg=PA31 |title=Studies in Kurdish History: Empire, Ethnicity and Identity |last2=Karimi |first2=Sara Zandi |date=2017|publisher=Taylor & Francis |isbn=978-1-317-50216-6 |pages=31–32 |language=en}}</ref><ref name=":1">{{Cite journal |last=Yosef |first=Koby |title=Dawlat al-Atrāk or Dawlat al-Mamālīk? Ethnic Origin or Slave Origin as the Defining Characteristic of the Ruling Elite in the Mamluk Sultanate |url=https://www.academia.edu/8072303/Dawlat_al_Atr%C4%81k_or_Dawlat_al_Mam%C4%81l%C4%ABk_Ethnic_Origin_or_Slave_Origin_as_the_Defining_Characteristic_of_the_Ruling_Elite_in_the_Mamluk_Sultanate |journal=Jerusalem Studies in Arabic and Islam 39 (2012), pp. 387-411}}</ref>|conventional_long_name=دولة الأيوبية الکردية{{ھن}}«دەوڵەتی ئەییووبی کوردی»<ref>{{Cite book |last1=Bajalan |first1=Djene Rhys |url=https://books.google.com/books?id=2kwrDwAAQBAJ&dq=Ayyubid+Kurdish+emir&pg=PA31 |title=Studies in Kurdish History: Empire, Ethnicity and Identity |last2=Karimi |first2=Sara Zandi |date=2017|publisher=Taylor & Francis |isbn=978-1-317-50216-6 |pages=31–32 |language=en}}</ref><ref name=":1">{{Cite journal |last=Yosef |first=Koby |title=Dawlat al-Atrāk or Dawlat al-Mamālīk? Ethnic Origin or Slave Origin as the Defining Characteristic of the Ruling Elite in the Mamluk Sultanate |url=https://www.academia.edu/8072303/Dawlat_al_Atr%C4%81k_or_Dawlat_al_Mam%C4%81l%C4%ABk_Ethnic_Origin_or_Slave_Origin_as_the_Defining_Characteristic_of_the_Ruling_Elite_in_the_Mamluk_Sultanate |journal=Jerusalem Studies in Arabic and Islam 39 (2012), pp. 387-411}}</ref>|image_coat=|image_flag=Flag of Ayyubid Dynasty.svg|flag_type=ئاڵا (دەرفەش) ئەییووبەکان|image_map=Ayyubid Sultanate 1193 AD.jpg|image_map_caption=سوڵتانشینی ئەییووبی (بە ڕەنگی پەمەیی) لە کاتی مردنی سەلاحەدین لە ساڵی ١١٩٣|national_motto=|capital=[[قاهیرە]] (١١٧١-١١٧٤؛ ١٢١٨-١٢٥٠) [[دیمەشق]] (١١٧٤-١٢١٨) [[حەلەب]] (١٢٥٠-١٢٦٠) [[حەمە]] (تا ساڵی ١٣٤١) [[حەسەنکەیفا]] (تا ساڵی ١٥٢٣)|common_languages={{plainlist| * [[کوردی]] (چینی فەرمانڕەوا، چینی دەرەبەگ، سوپا){{sfn|Humphreys|1987|p=164–167}} {{sfn|Öpengin|2021|p=612}} * [[عەرەبی]] (زۆرینەی دانیشتوان، ئاین){{sfn|Humphreys|1987|p=164–167}} * [[زمانی فارسی| فارسی نوێ]] (چەند سوڵتانێک ئاخاوتنی پێکردووە){{sfn|Öpengin|2021|p=612}}}}|religion=ئیسلام|government_type=شانشینی دەرەبەگایەتی|title_leader=سوڵتانی میسڕ و شام|leader1=[[سەڵاحەدینی ئەییووبی]]<small>(دامەزرێنەر)</small>|year_leader1=١١٧١-١١٩٣|leader2=[[ناسڕ یوسف]] <small>(کۆتا)</small>|year_leader2=١٢٥٠-١٢٦٠|event_start=دامەزراندن|year_start=١١٧١|event_end=دەستبەسەرداگرتنی ئیمپڕاتۆریەتی مەغۆل|year_end=١٢٦٠/١٣٤٠/١٥٢٤|event_post=|date_post=|currency=دینار}} {{کورد}} '''ئەییووبیەکان''' یان '''ئەیوبیەکان'''، '''دەوڵەتی ئەییووبی'''، '''دەوڵەتی ئەیووبیەکان'''، فەرمانڕەوایەکی [[کورد]]ی<ref>{{Cite journal |last=Yosef |first=Koby |title=Dawlat al-Atrāk or Dawlat al-Mamālīk? Ethnic Origin or Slave Origin as the Defining Characteristic of the Ruling Elite in the Mamluk Sultanate |url=https://www.academia.edu/8072303/Dawlat_al_Atr%C4%81k_or_Dawlat_al_Mam%C4%81l%C4%ABk_Ethnic_Origin_or_Slave_Origin_as_the_Defining_Characteristic_of_the_Ruling_Elite_in_the_Mamluk_Sultanate |journal=Jerusalem Studies in Arabic and Islam 39 (2012), pp. 387-411}}</ref><ref>{{Cite book|last=Jackson|first=Sherman A.|url=https://books.google.iq/books?id=-Nz7EAAAQBAJ&pg=PA36&dq=Ayyubid+Kurdish+state&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&source=gb_mobile_search&ovdme=1&sa=X&ved=2ahUKEwjNsv_RjLGHAxUqQ_EDHTnvD5A4FBDrAXoECAQQBQ#v=onepage&q=Ayyubid%20Kurdish%20state&f=false|title=Islamic Law and the State: The Constitutional Jurisprudence of Shihāb al-Dīn al-Qarāfī|date=2023-08-21|publisher=BRILL|isbn=978-90-04-66116-5|pages=36|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Tibble|first=Steve|url=https://books.google.iq/books?id=3lz0DwAAQBAJ&pg=PA239&dq=saladin+Kurdish+state&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&source=gb_mobile_search&ovdme=1&sa=X&ved=2ahUKEwibjs37paWHAxUhQ_EDHSrjAbgQ6wF6BAgLEAU#v=onepage&q=saladin%20Kurdish%20state&f=false|title=The Crusader Strategy: Defending the Holy Land|date=2020-08-04|publisher=Yale University Press|isbn=978-0-300-25629-1|pages=239|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=Tibble|first=Steve|url=https://books.google.iq/books?id=KVRnDwAAQBAJ&pg=PT255&dq=saladin+Kurdish+state&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&source=gb_mobile_search&ovdme=1&sa=X&ved=2ahUKEwinpZi4p6WHAxX6R_EDHY52DPk4FBDrAXoECAYQBQ#v=onepage&q&f=false|title=The Crusader Armies|date=2018-08-21|publisher=Yale University Press|isbn=978-0-300-24114-3|language=en}}</ref><ref name=":0" /><ref>{{Cite book|last=Bozarslan|first=Hamit|url=https://books.google.iq/books?vid=ISBN9781108473354&redir_esc=y|title=The Cambridge History of the Kurds|last2=Gunes|first2=Cengiz|last3=Yadirgi|first3=Veli|date=2021-04-22|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-108-47335-4|pages=30-31|language=en}}</ref><ref name=":1" /><ref name=":2">{{Cite book|last=Radpey|first=Loqman|url=https://books.google.iq/books?id=cevjEAAAQBAJ&pg=PA134&dq=dawlat+al-akrad&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&source=gb_mobile_search&ovdme=1&sa=X&ved=2ahUKEwi55NyF1cmHAxWg0QIHHT0PNbwQ6wF6BAgGEAU#v=onepage&q=dawlat%20al-akrad&f=false|title=Towards an Independent Kurdistan: Self-Determination in International Law|date=2023-12-05|publisher=Taylor & Francis|isbn=978-1-003-82238-7|pages=134|language=en}}</ref> [[سوننە|سوننە موسڵمان]] بوون،{{sfn|Humphreys|1987|p=164–167}} ئەگەڕێنەوە سەر تیرەی ڕەوەندی کە سەر بە ھۆزی [[ھەزەبانی]] بوون، لەلایەن سوڵتان [[سەلاحەدینی ئەییووبی|سەڵاحەدین ئەییووبی]] دامەزرێندرا لە [[میسر|میسڕ]]، ئەییووبیەکان لە کۆتایەکانی سەدەی ١٢ تاکو ناوەڕاستی سەدەی ١٣ فەرمانڕەوایەتی [[شام]] و [[حیجاز]] و [[یەمەن]] و [[توونس|تونس]] و بەشێکی [[مەغریب]] و میسڕو بەشێکی [[کوردستان]] و باکووری [[مێزۆپۆتامیا|میزۆپۆتامیایان]] دەکرد. سەڵاحەدین یەکەمجار بوو بە [[وەزیر|وەزیری]] [[دەوڵەتی فاتیمی|فاتمیەکان]] لە ١١٦٩، پێش ئەوەی کۆتای بە خەلافەتی فاتمی بێنێ لە ١١٧١. لە دوای تێپەڕ بوونی سێ ساڵ کە گەورەی سەڵاحەدین سوڵتان [[نورەدین زەنگی]] فەرمانڕەوای [[دەوڵەتی زەنگی|زەنگیەکان]] لە شام کۆچی دوای کرد لە ١١٧٤ سەڵاحەدین ناسناوی سوڵتانی لەخۆ نا. لە چەند دەساڵانی دواتر ئەییووبیەکان دەسەڵاتیان فراوان دەکەن وە تاکو ١١٨٣، ئەییووبیەکان دەست دەگرن بە نوبیاو(باکووری [[سوودان|سودانی]] ئێستا) حجاز و یەمەن و تاکو تونس وە دەست بەسەر ھەموو ئەو ناوچانە دەگرن کە پێشتر لە ژێر فەرمانڕەوای زەنگیەکان دا بوو کە شام و سوریاو باکووری میزۆپۆتامیاو بەشێکی بەرفراوانی کوردستان. وە لە ١١٨٧ توانیان دەست بەسەر چەند شارێک لە شام بگرن کە لە ژێر دەستی شانشینی و [[میرنشینە خاچ ھەڵگرەکان]] دا بوون، بەتایبەتی شانشینی ئوروشەلیم وە کۆتایان بە فەرمانڕەوای خاچدروشمەکان ھێنا لە [[ئورشەلیم|قودس]]، بەڵام خاچدروشمەکان توانیان دەست بەسەر چەند شارێک بگرنەوە بەڵام نەیان توانی دەست بەسەر قودسدا بگرنەوە لە ١١٩٠کان. لەدوای مردنی سەڵاحەدینی ئەییووبی لە ١١٩٣ز، کوڕەکانی و کەس و کاری جەنگیان دژی یەک بەرپا کرد بۆ بەدەست هێنانی دەسەڵاتی سەنتاسەری. لە کۆتایدا، براکەی سەڵاحەدینی ئەییووبی عادلی یەکەم لە ساڵی ١٢٠٠ز توانی سەرکەوێت. کە هەموو ئەیووبیەکانی سوڵتانی میسڕ نەوەی عادلی یەکەم بوون. لە ساڵانی ١٢٣٠یەکان، میرەکانی ئەییووبی لە شام سەربەخۆی خۆیان بەدەست هێنا لەدەست فەرمانڕەوای ئەییووبیەکانی میسڕ. ئەم دابەش بوونە بەردەوام بوو تا هاتنی سوڵتان ساڵح ئەیوب ناسراو بە ئەبو فتوح بۆ دەسەڵات لە ١٢٣٩ز، کە توانی هەموو ناوچەی ژێر دەسەڵاتی ئەییووبیەکان بهێنێتەوە ژێر فەرمانڕەوای یەک دەسەڵات. لە ساڵی ١٢٤٩ز، سوڵتان ساڵح دەمرێت وە توڕان شای کوڕی بۆ ماوەی چەند مانگێک دەبێتە سوڵتانی میسڕ کە لە ١٢٥٠ز لەلایەن مەمالیکەکان تیرۆر دەکرێت. کۆتا فەرمانڕەوای ئەییووبیەکان بە ناوی ناسڕ یوسف لە ساڵی ١٢٦٠ بەدەستی مەغۆلەکان دەکوژرێت، بەمەش کۆتای بە دەسەڵاتی ئەیووبیەکان هێنا وەکو هێزی مەزنی ناوچەکە. == ناوی دەوڵەت == مێژوونووسانی چاخ ناوەڕاستی عەرەبی وەک ئیبن ئیلیاس، خەجرەجی، مەقریزی، ئیبن تەغریبیردی و [[ئیبن خەلدوون|بن خەلدون]] ئاماژەیان بە بنەماڵەی ئەیوبیەکان کردووە بە 'دەوڵەتی کورد' یان 'ڕژێمی کورد' 'شا/شانشینی کورد'، یان 'دەوڵەتی ئەیوبی کوردی' لە نووسینی تەقی الدین السبکی (بە عەرەبی: دولة الأکراد، ملوک الأکراد، الدولة الأيوبية الکردية).<ref>{{Cite book|last=Cahen|first=Claude|url=https://books.google.iq/books?id=ec5mAAAAMAAJ&q=T%C3%A2r%C3%AEkh+dawlat+al-akr%C3%A2d+wa%E2%80%99l-atr%C3%A2k&dq=T%C3%A2r%C3%AEkh+dawlat+al-akr%C3%A2d+wa%E2%80%99l-atr%C3%A2k&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&source=gb_mobile_search&ovdme=1&sa=X&ved=2ahUKEwiUqMDH-ZqHAxVtQ_EDHfUJA4sQ6wF6BAgGEAU#T%C3%A2r%C3%AEkh%20dawlat%20al-akr%C3%A2d%20wa%E2%80%99l-atr%C3%A2k|title=La Syrie du nord à l'époque des croisades et la principauté franque d'Antioche|date=1940|publisher=P. Geuthner|pages=68|language=fr}}</ref><ref>{{Cite book|last=الحنفى|first=ابن اياس، محمد بن احمد بن اياس|url=https://books.google.iq/books?vid=ISBN9789774196232&redir_esc=y|title=بدائع الزهور فى وقائع الدهور|date=2007|publisher=الهيئة المصرية العامة للكتاب|isbn=978-977-419-623-2|pages=237|language=ar}}</ref><ref name=":0">James, Boris (2007-07-23). "Le « territoire tribal des Kurdes » et l'aire iraqienne (xe-xiiie siècles) : Esquisse des recompositions spatiales". Revue des mondes musulmans et de la Méditerranée (in French) (117–118): 101–126. doi:10.4000/remmm.3331. ISSN 0997-1327.</ref><ref name=":1">{{Cite book|last=Bajalan|first=Djene Rhys|url=https://books.google.iq/books?id=2kwrDwAAQBAJ&pg=PA31&dq=Ayyubid+Kurdish+emir&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&source=gb_mobile_search&ovdme=1&sa=X&ved=2ahUKEwiajIGgsKaHAxX0A9sEHdTnDkAQ6wF6BAgOEAU#v=onepage&q&f=false|title=Studies in Kurdish History: Empire, Ethnicity and Identity|last2=Karimi|first2=Sara Zandi|date=2017-07-06|publisher=Taylor & Francis|isbn=978-1-317-50216-6|pages=31-32|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=علي/المقريزي|first=أبي العباس تقي الدين أحمد بن|url=https://books.google.iq/books?id=Syh0DwAAQBAJ&pg=PT102&dq=%D9%85%D9%84%D9%88%DA%A9+%D8%A7%D9%84%D8%A7%DA%A9%D8%B1%D8%A7%D8%AF&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&source=gb_mobile_search&ovdme=1&sa=X&ved=2ahUKEwjV7_KNh8iHAxUb9wIHHdw4L0QQ6wF6BAgLEAU#v=onepage&q=%D9%85%D9%84%D9%88%DA%A9%20%D8%A7%D9%84%D8%A7%DA%A9%D8%B1%D8%A7%D8%AF&f=false|title=السلوك لمعرفة دول الملوك 1-8 مع الفهارس ج1|date=2018-01-01|publisher=Dar Al Kotob Al Ilmiyah دار الكتب العلمية|isbn=978-2-7451-0933-0|pages=103|language=ar}}</ref><ref>{{Cite book|last=IslamKotob|url=https://books.google.iq/books/about/%D8%B1%D9%81%D8%B9_%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%A7%D8%AC%D8%A8_%D8%B9%D9%86_%D9%85%D8%AE%D8%AA%D8%B5%D8%B1_%D8%A7%D8%A8.html?id=-ONJCwAAQBAJ&printsec=frontcover&source=gb_mobile_entity&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&gboemv=1&ovdme=1&gl=IQ&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=رفع الحاجب عن مختصر ابن الحاجب - ج 1|publisher=IslamKotob|pages=29|language=ar}}</ref><ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=ص10 - كتاب مورد اللطافة في من ولي السلطنة والخلافة - الملك العادل - المكتبة الشاملة|ناونیشان=https://shamela.ws/book/6669/307|ڕێکەوتی سەردان=٢٨ی تەممووزی ٢٠٢٤|وێبگە=shamela.ws}}</ref><ref name=":2" /> == نەژاد == دامەزرێنەری خێزانی ئەییووبی، نەجمەدین ئەییووب سەرکردەیەکی سەربازی بوو لە ناو [[دەوڵەتی زەنگی|زەنگیەکان]] کە خیزانەکەی لە [[ئەرمەنستان|ئەرمینیاوە]] ھاتبوون، وسەرەتا بوو بە والی [[تکریت]] پاشان والی [[دیمەشق]]، لە دواتردا براکەی ئەسەدەدین شێرکۆ و سەڵاحەدینی ئەییووبی کوڕی بوونە سەرکردەی [[دەوڵەتی فاتیمی|فاتمیەکان]]. ئەم خێزانە سەر بە ھۆزێکی کوردە، یەکێکە لە ناودارترینی ھۆزە کوردیەکان لە ڕووی ڕەچەڵەکەوە، ئەم ھۆزەش بە ڕەوادی ناسراون. لە شارۆچکەی دوینی سەر سنوری [[ئازەربایجان]] لە نزیک شاری تفلیسی ئەرمەنیەوە ھاتوون و ئەیوبیەکان دەدرێنە پاڵ ئەیوبی کوڕی شادی. شادی باپیرە گەورەیان ھەندێک پۆستی کارگێڕی لە قەڵای تکریتدا پێ سپێردرا کە لەو کاتەدا موڵکی بەھرۆزی خزمەتگوزاری سوڵتانی [[دەوڵەتی سەلجووقی|سەلجوقی]] محەمەدی کوڕی مەلیکشاە بوو، شادی لەگەڵ دوو کوڕەکەیدا نەجمەدین ئەیوب و ئەسەدەدین شێرکۆدا گواستیەوە بۆی و پلە بە پلە بە پۆستە کارگێڕیەکاندا سەرکەوت تا پۆستی شحنە (پۆلیسی) وەرگرت و کاتێک کۆچی دوایی کرد نەجمەدین ئەیوب بووە جێ نشینی و بە ھۆی جوامێری و دەستپاکیەوە سوڵتانی سەلجوقی قەڵای تکریتی پێ سپارد و ئەویش بە باشترین شێوە بەڕێوەی برد. ھەروەک ئەسەدەدین شێرکۆی مامی سەڵاحەدین لە پێشەوەی ئەمیرەکاندا بوو لای سەلجوقیەکان و ناوچەیەکی بەرفراوانیان بۆ تەرخانکردبوو لە تکریت و دەوروبەریدا. == دامەزراندنی دەوڵەت == === مێژووی دامەزراندن === [[پەڕگە:Ayyubid Wall Al-Azhar Park Cairo 01-2006.jpg|250px|thumb|دیواری ئەیووبی لە پارکی ئەزھەر، قاھیرە]] مێژوو نوسان جیاوازن لەسەر دامەزراندنی دەوڵەتی ئەیوبی، ھەندێک لەو کاتەوە دایدەنێن کە سەلاحەدین وەزارەتی گرتە دەست لە [[دەوڵەتی فاتیمی|خەلافەتی فاتیمیدا]] ساڵی ١١٦٩ز و ھەندێک ئەیگەڕێننەوە بۆ گەڕاندنەوەی وتاری ھەینی بۆ خەلیفەی [[خەلافەتی عەباسی|عەبباسی]] لە [[قاھیرە]]دا کە مردنی خەلیفە عازید لیدینڵڵا و کۆتایی دەوڵەتی فاتیمی بە دواداھات لە ساڵی ١١٧١ز، لەگەل ئەوەی دەسەڵاتی سەڵاحەدین لەو کاتەوە دەست پێدەکات کە وەزارەتی گرتە دەست کە ھەناوێک بوو بۆ دەستگرتن بەسەر فاتیمیەکاندا، بەڵام وەک شەرعیەت ھەر سەر بە دەسەڵاتی [[نورەدین زەنگی]] بوو ھەتا نورەدین وەفاتی کرد ساڵی ١١٧٤ز، لەبەر ئەوە ئەم ساڵە بە ساڵی ڕاست دادەنرێت بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی ئەیوبی، کە خەلیفەی عەبباسی موستەئزی بیلا دانی پیانا لە ساڵی ١١٧٥ز. === میسر === بۆ درێژەی چوونی ناوەوەی ئەیوبیەکان بۆ [[میسر]] و دمەزراندنی دەوڵەتەکەیان سەیری وتاری [[سەلاحەدینی ئەییووبی|سەڵاحەدینی ئەیوبی]] بکە. ناکۆکی و کێشەکان زیادیان کرد لە [[میسر]]، و سەرکردەکانی سوپا پلەی وەزیریانیان وەرئەگرت، بۆ وەرگرتنی ئەم پایەیە ڕکەبەر کەوتە نێوان دوو لە سەرکردە [[دەوڵەتی فاتیمی|فاتیمیەکان]] (شاور و زڕغام)، شاور پایەکەی وەرگرت و پاشان زڕغام توانی لایبات و خۆی لە شوێنەکەی دابنیشێت، شاور ڕایکرد بۆ [[دیمەشق]] پەنای بردە بەر [[نورەدین زەنگی]] تا بیگەڕێنێتەوە بۆ پایەکەی، لە ھەمان کاتدا زڕغام داوای یارمەتی لە عەموری خاچھەڵگر کرد لە قودس. ھەریەک لە نورەدین زەنگی و عەموری بە دەم داواکانەوە ھاتن، نورەدین زەنگی سوپایەکی بە سەرکردایەتی ئەسەدەدین شێرکۆ و سەڵاحەدینی ئەیوبی نارد لە سالی ١١٦٤ز، و خاچھەڵگرەکان بە سەرکردایەتی عەموری ئامادەبوون بۆ چوونە میسر، ودوای چەند ھەڵمەتێک سوپاکەی نورەدین زەنگی خاچھەڵگرەکانیان شکاند، و دەستیان گرت بەسەر ھەردوو وەزیرە ڕکەبەرەکەدا و ئەسەدەدین شێرکۆ پایەی وەزیری وەرگرت لە ساڵی ١١٦٩ز. ئەسەدەدین وەک فەرمانڕەوایەکی تەواو بوو بەسەر میسرەوە دوای ئەوەی خەلیفەی فاتیمی عازید کردی بە وەزیر، شێرکۆ زۆر لێھاتوو بوو لە فەرمانڕەواییدا، و لە ماوەیەکی کەمدا توانی دەست بەسەر کاروبارەکاندا بگرێت، و نزیکەی سێ مانگ لەو پایەدا بوو کاتێک کۆچی دوایی کرد و سەڵاحەدینی برازای شوێنی گرتەوە. و سەڵاحەدین سەندنی خەلافەتی لە فاتیمیەکان تەواوکرد کە دەوڵەتەکەیان لە داڕماندا بوو، و سەڵاحەدین سەرکەوتوو بوو لە بەرەنگاربوونەوەی ھەڵمەتی خاچھەڵگرەکان ساڵی ١١٦٩ لە دوای مردنی شێرکۆ، و سەڵاحەدین حاکمی تەواو بوو لە میسر، بەمەش پایەکانی دەوڵەتی ئەیوبی دامەزرا لەگەڵ ئەوەی سەڵاحەدین تا ئەو کاتە لە خزمەتی نورەدین زەنگی ئیشی ئەکرد و سەر بەو بوو. === دیمەشق === لە دوای مردنی نورەدین زەنگی و ڕاکردنی کوڕەکەی (ساڵح ئیسماعیل) ی مناڵ بۆ حەلەب، سەڵاحەدین گەڕایەوە [[دیمەشق]]، و لە سەڵەکانی دواتردا سەڵاحەدین دەسەڵاتی فراوان کرد بەسەر ھەرێمەکانی [[شام|شامدا]]، ھاوکات لەگەڵ بەرەنگاربوونەوەی ھێرشی خاچھەڵگرەکان، کە بەسەریاندا سەرئەکەوت لە ڕووبەڕوونەوەکاندا. دوای ئەوەی دەسەڵاتی لە دیمەشق جێگیر بوو، سوڕایەوە بۆ ڕووبەڕوونەوەی خاچھەڵگرەکان و لە جەنگدا بوو لەگەڵیان تا کۆچی دواای کرد، و گەورەترین سەرکەوتنی بە سەریاندا فەتحی قودس بوو لە ٢ تشرینی دووەمی ١١٨٧ز لە دوای شەڕی حەتین. === یەمەن === کاتێک ئەسەدەدین شێرکۆ دەرچوو بەرەو باشوور بەلای دەریای سووردا دەسەڵاتی خۆی فراوان کرد بەسەر [[یەمەن|یەمەندا]] و خستیە ژێر دەسەڵاتیانەوە. == دوای سەڵاحەدین == [[پەڕگە:Ayyubid Dynasty.svg|وێنۆک|نەخشەی ئیمپراتۆریەتیی ئەییووبییەکان و ئیمپراتۆریەتەکانی دەوروبەری سەدەی ١٢.]] لە پێش وەفاتکردنی سەڵاحەدین ئیمپڕاتۆریەتەکەی بەش کرد لە نێوان کوڕەکانی ھۆزەکەیدا؛ عادلی برای حوکمی جەزیرە و [[ئوردن|ڕۆژھەڵاتی ئوردنی]] ئەکرد، و توغتەکینی برای لە [[یەمەن]] بوو و کوڕی براکانی لە بەعلبەک و حەما و کوڕەکانی شێرکۆ لە حومس. و لە دوای وەفاتی سەڵاحەدین شانشینەکەی بەش کرد لە نێوان ھەر سێ کوڕەکەیدا، کوڕە گەورەکەی (ئەفزەڵ) دیمەشقی گرتە دەست کە ئەبوایە سوڵتان بوایە بەسەر ناوچەکانی ترەوە چونکە لە [[دیمەشق]] بارەگای سەڵاحەدین و ناوەندی دەوڵەت ھەبوو، و ھەروەھا عەزیز میسری وەرگرت و زاھیر حەلەب. ناکۆکی کەوت نێوان کوڕەکانی سەڵاحەدینەوە عەزیز و زاھیر دانیان نەئەنا بە حوکمی ئەفزەڵی برایاندا، لەم میانەیەشدا والیەکانی باکور وەک [[دەوڵەتی زەنگی|زەنگیەکان]] و ئەرتەقیەکان سەربەخۆیی خۆیان گەڕاندەوە، و عادل توانی ھەوڵەکانیان لەناو بەرێت. لەم کاتانەدا نێوان ئەفزەڵ و عەزیز گەیشتە داڕوخان، و عادل چەند جارێک ھەوڵیدا ڕیکیان بخات بەڵام لە دوا جاردا عادل لایبردن و خۆی دەسەڵاتی گرتە دەست، و جارێکی تر دەوڵەتی ئەیوبی یەک خستەوە و دیمەشقی کرد بە پایتەختی. == دوای عادل == لە دوای مردنی عادل لە ساڵی ١٢١٨دا ھەمان ڕووداوەکانی پێشوو دووبارە بوونەوە، و جارێکی تر دووبارەبوویەوە لە دوای مردنی کامل ناسڕەدین کوڕی عادل لە ساڵی ١٢٣٨ز، بەڵام دەوڵەتی ئەیوبی بە گشتی مایەوە تا کوژرانی (توران شا) دوایین سولتانی ئەیوبیەکان لە [[میسر]] ساڵی ١٢٥٠ و دەوڵەتی [[مەمالیکەکان]] لە جێگەی دامەزرا. خانەکانی مەغۆل دەستیان گرت بەسەر ئەیوبیەکاندا لە دیمەشق و حەلەب ساڵی ١٢٦٠، بەڵام دوای ئەوەی مەمالیک [[مەغۆل|مەغۆلیان]] شکاند لە شەڕی عەین جالوتدا و حوکمی ئەیوبیەکانیان وەرگرت لە حومس ساڵی ١٢٦٢ز، و لقی ئەیوبیەکان لە حەمما بەردەوام بوو تا ساڵی ١٣٤٤ز و [[سووریا|سوریا]] و [[میسر]] لە ژیر حوکمی [[مەمالیکەکان|مەمالیکدا]] بوون. ھەروەک لقێکی سەربەخۆی ئەیوبیەکان ھەبوو لە [[یەمەن]] و ھەروەھا لە [[ئامەد|دیاربەکر]]. ==شێوازی فەرمانڕەوای== [[File:Governor of Rahba. Maqamat of al-Hariri, Baghdad 1237.jpg|thumb|پارێزگاری ڕابا (الرحبة). مەقاماتی حەریری بەغدا (١٢٣٧). سمێڵ و ڕیشی سۆر ئاماژەیە بۆ ئەوەی کە ئەو بێگانەیە لەو خاکەی کە فەرمانڕەوای ئەکاتن.<ref>{{cite book |last1=Ettinghausen |first1=Richard |title=Arab painting |date=1977 |publisher=New York : Rizzoli |isbn=978-0-8478-0081-0 |pages=114–115 |url=https://archive.org/details/arabpainting0000etti/page/114/mode/2up}}</ref>]] سەلاحەدین سیستەمی ئیقتاعی دامەزراند کە تا کۆتایی دەسەڵاتی ئەیوبیەکان و مەمالیکەکان بەکار دەهات. سیستەمی ئیقتاع (بە عەرەبی: إقطاع) ی ئەیوبیەکان لە سیستەمی [[سەلجوقییەكان|سەلجوکەکانەوە]] وەرگیرابوو، بەڵام زیاتر ناوەندی بوو. خاوەن زەوی (بە عەرەبی: صاحب اقطاع) ئەیوبی دوو جۆری جیاوازی زەوی هەبوو: زەویەکی تایبەت (بە عەرەبی: خاصة)، بۆ ئابووری و پێداویستی تایبەت بەخۆی، و یەکێکی دیکە بە ناوی ئیقتاع، بۆ دابینکردنی پێداویستی لەشکرەکانی. دەرەبەگایەتی ئەیوبی لە میسر جیاواز بوو لە سیستەمی دەرەبەگایەتی لە بەشەکانی تری ژێر فەرمانڕەوایی سوڵتانشینی ئەیوبی (شام و جەزیرە و بلاد الأکراد)، چونکە دەرەبەگەکانی ئەیوبی لە سوریا و ناوچەکانی تر، دەسەڵات و سەربەخۆیی زیاتریان هەبوو لە دەرەبەگەکانی میسڕ.<ref>{{Cite book |last=Fage |first=J. D. |url=https://books.google.com.au/books?id=GWjxR61xAe0C&pg=PA28&dq=ayyubid+Feudal&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&source=gb_mobile_search&ovdme=1&sa=X&ved=2ahUKEwi6-_zTg6uJAxWAgv0HHRB3GlgQ6wF6BAgKEAU#v=onepage&q=ayyubid%20Feudal&f=false |title=The Cambridge History of Africa |last2=Oliver |first2=Roland |date=1975 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-20981-6 |pages=28 |language=en}}</ref> ئیقتاع بە شێوەیەکی سەرەکی لەلایەن ئەندامانی خانەدانی ئەیوبی، کورد یان مەملوکەکانەوە بەڕێوەدەبرا. دەرەبەگە کوردەکان لە چوار هۆز پێکهاتبوون، کە بریتی بوون لە هەکاری، حومەیدییە، میهرانییە و زەرزارییە. بەڵام لە سەردەمی [[ساڵح ئەییوب|ساڵح ئەیوبدا]]، قەیمەرەکان بوون بە هۆزی باڵادەستی کورد لەناو چینی دەسەڵاتی ئەیوبیدا.<ref>{{Cite book |last=Sato |first=Tsugitaka |url=https://books.google.com.au/books?id=BGZjEAAAQBAJ&pg=PA42&dq=the+iqta+system+of+Egypt+and+Syria+under+the+Ayyubids&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&source=gb_mobile_search&ovdme=1&sa=X&ved=2ahUKEwji4rO7vbiJAxXHA9sEHX4bH7IQ6wF6BAgGEAU#v=onepage&q=the%20iqta%20system%20of%20Egypt%20and%20Syria%20under%20the%20Ayyubids&f=false |title=State and Rural Society in Medieval Islam: Sultans, Muqta‘s and Fallahun |date=2021-12-06 |publisher=BRILL |isbn=978-90-04-49318-6 |pages=51-52 |language=en}}</ref> == سەربازی == === شێوازی پلەداری === زۆر شت نازانرێت دەربارەی ئەوەی کە ئەییووبیەکان چۆن پلەبەندی یەکینەی ئەفسەرەکانیان دەکرد. لەوانەیە ئەو نازناوە سوپاییانە وەک [[ئەمیر]]، ئەمیر کەبیر، [[سوپاسالار]] و [[ئەمیر سوپاسالار]] کە لە نووسراوەکانی سەر ھەندێک بینای ئەییووبیدا دەردەکەون، ڕەنگە ئاماژە بە پلەی جیاوازی سوپا بکەن.{{sfn|Humphreys|1977|p=373}} ===پێکھاتەی سوپا === لە بنەڕەتدا، سوپای [[سەڵاحەددینی ئەییووبی|سەڵاحەدین]] کە لە سوپای [[نورەدین زەنگی|نورەدین]] پێگەیشت بە شێوەیەکی سەرەکی سەربازانی کوردو تورک پێکھاتبوو، شانبەشانی ھەندێک لە پاشماوەی سوپای [[دەوڵەتی فاتیمی|فاتمی]] و یەکینەی ھۆزە عەرەبەکان. کورد یەک لەسەر سێی سوپای سەلاحەدینی پێکدەھێنا، زۆرتر لە یەکەیەکی ھۆز و فەیلەقدا ڕێکخرابوو، وەک ھەکارییە (مەزنترین و بەھێزترین)، مەھرانییە (تیرەیەکی ھۆزی [[ھەزەبانی]])، حومەیدییە و زرزارییە.{{sfn|Humphreys|1987|p=164–167}} لە ساڵی ١١٨١، سوپای میسری سەلاحەدین لە ١١١ ئەمیرو ٦٩٧٦ تەواشی پێکھاتبوو (ئەسپسوار) و ١١٥٣ قەرەغولام (ئەسپسواری پلە دوو). جگە لە بەشداری باڵادەستی میسر، ھەر شارێک لە [[سووریا|سوریا]] و [[شام]] و [[مێزۆپۆتامیای سەرەوە|جەزیرە]] چەند یەکینەیەکی سوپای لەخۆ دەگرت بەپێی داھاتی ناوچەکە، کە لەلایەن سەلاحەدینەوە سوپاکە کۆدەکراوە لەکاتی پێویست. کۆی گشتی مەزەندەکراو ١٦,٠٠٠ سوارەی ئاسایی ڕاستەوخۆ کەوتبوونە ژێر فەرماندەیی سەلاحەدین، جگە لە ٤,٠٠٠ لەشکر کە دەوڵەتی [[دەوڵەتی زەنگی|ئەتابەگی موسڵ]] و میرنشینەکانی تری زەنگی دابینیان دەکرد. ھەر ئەو سوپایە بوو، کە بە ١٢,٠٠٠ ئەسپسوار سەڵاحەدین توانی بەسەر خاچپەرستەکان سەرکەوێت لە ڕووبەڕووبوونەوەی حەتین و نەبەردیەکانی دواتردا. سوپای ئەیوبیەکان ھێشتا بە شێوەیەکی بەرچاو لە سەربازی لەدایکبووی ئازاد پێکھاتبوو، ھەرچەندە سوڵتان و شازادە و ئەمیرەکان دەستەی تایبەتی مەملوکی (سەربازی بەند) تایبەت بەخۆیان ھەبوو.{{sfn|Humphreys|1977|p=416}} بۆ نموونە بریتی بوون لە اسدية (سەر بە [[ئەسەدەددین شێرکۆ|ئەسەدەدین شێرکۆ]] بوو)، الصلاحية (سەر بە سەلاحەدین)، العادلية (سەر بە عادلی یەکەم)، الکاملية (سەر بە کاملی یەکەم)، و ئەوانی تر. نەبوونی یەکڕیزی و ڕکابەریی نێوان یەکینەکانی سوپا، وایکرد لە کۆتاییدا سوپای ئەیوبی لاوازبێت.{{sfn|Humphreys|1977|p=|pp=29–30}} جگە لەوەش، ڕەنگە چەند شوێنەواری دوژمنایەتی نەتەوەیی لە نێوان [[کورد]]دا ھەبووبێت، کە ئازاد لەدایکبوون، و [[گەلانی تورکی|تورک]] کە بە گشتی یەکینەی مەملوکیان پێکدەھێنا. ھەرچەندە سوپاکە بە مووچەی مانگانە کە پێی دەگوترا جەمەکییە دەدرا، بەڵام زۆرجار ئەمیرەکان لەلایەن سوڵتان یان فەرمانڕەواکانی دیکەوە [[ئیقتاع|ئیقتاع]]یان پێدەسپێردرا؛ داھاتی ئەم زەویانە پێویست بوو ژمارەیەکی دیاریکراو لە سوارچاکە تەواو ئامێرییەکان و ڕاھێنراوەکان دابین بکەن لەسەر بانگەوازی فەرمانڕەواکان بۆ جەنگ.{{sfn|Humphreys|1977|p=373}} == پێشانگا == <gallery caption="چەند وێنەیەکی قەڵاکەی سەڵاحەدین لە میسر"> پەڕگە:Citadel of Cairo (1878) - TIMEA.jpg پەڕگە:Cairo Citadel (1906) - TIMEA.jpg پەڕگە:View of the Citadel (1906) - TIMEA.jpg پەڕگە:Salahaldeencetadle1.jpg پەڕگە:Flickr - HuTect ShOts - Citadel of Salah El.Din قلعة صلاح الدين الأيوبي - Cairo - Egypt - 08 05 2010.jpg پەڕگە:Flickr - HuTect ShOts - The Corredor - Citadel of Salah El.Din and Masjid Muhammad Ali قلعة صلاح الدين الأيوبي ومسجد محمد علي - Cairo - Egypt - 08 05 2010.jpg پەڕگە:Flickr - HuTect ShOts - Citadel of Salah El.Din and Masjid Muhammad Ali قلعة صلاح الدين الأيوبي ومسجد محمد علي - Cairo - Egypt - 17 04 2010 (4).jpg پەڕگە:نموذج لسور القلعة.JPG پەڕگە:مجسم لقلعة صلاح الدين الأيوبي.JPG پەڕگە:Cairo-citadel-1800s.jpg </gallery> == لیستی سوڵتانەکان == {| class="wikitable" border="٢" ! ڕیزبەندی ! فەرمانڕەوا ! ماوەی حوکمی |- | ١ | [[سەلاحەدینی ئەییووبی|سەڵاحەدینی ئەیوبی]] | ١١٧٤–١١٩٢ |- | ٢ | عەزیز کوڕی سەڵاحەدین | ١١٩٢–١١٩٨ |- | ٣ | مەنسوڕ ناسڕەدین کوری عەزی | ١١٩٨–١٢٠٠ |- | ٤ | عادل سەیفەدین ئەبوبەکر |١٢٠٠–١٢١٨ |- | ٥ | کامل ناسڕەدین محەممەد | ١٢١٨–١٢٣٨ |- | ٦ | عادل سەیفەدین کوڕی کامل | ١٢٣٨–١٢٤٠ |- | ٧ | ساڵح نەجمەدین ئەیوب | ١٢٤٠–١٢٤٩ |- | ٨ |موعزەم توران شا کوڕی ساڵح |١٢٤٩–١٢٥٠ |- | ٩ | عیسەت دین ئوم خەلیل (شجرە الدر) | ١٢٥٠–١٢٥٠ |} == ئەییوبییەکانی ناوچەکان == {| | valign = "top"| ؛'''ئەیوبیەکانی دیمەشق''' * [[سەلاحەدینی ئەییووبی|سەڵاحەدینی ئەیوبی]] ١١٧٤–١١٩٣ * ئەفزەڵ ١١٩٣–١١٩٦ * عادلی یەکەم ١١٩٦–١٢١٨ * موعزەم ١٢١٨–١٢٢٧ * ناسڕ داوود ١٢٢٧–١٢٢٩ * ئەشرەف ١٢٢٩–١٢٣٧ * ساڵح ئیسماعیل ١٢٣٧–١٢٣٨ *کامل ١٢٣٨–١٢٣٩ * عادلی دووەم ١٢٣٨–١٢٣٩ * ساڵح ئەیوب ١٢٣٩–١٢٤٥ * ساڵح ئیسماعیل ١٢٣٩–١٢٤٥ * ساڵح ئەیوب ١٢٤٥–١٢٤٩ * توران شا ١٢٤٩–١٢٥٠ * ناسڕ یوسف ١٢٥٠–١٢٥٢ | | valign = "top"| ؛'''ئەیوبیەکانی حەلەب''' * سلاحەدینی ئەیوبی ١١٨٣–١١٩٣ * زاھیر غازی کوڕی سەلاحەدین ١١٩٣–١٢١٦ * عەزیز لە حەلەب ١٢١٦–١٢٣٦ * ناسڕ یوسف ١٢٣٦–١٢٦٠ ؛'''ئەیووبیەکانی حومس''' * قاھر ١١٧٨–١١٨٦ * موجاھید ١١٨٦–١٢٤٠ * مەنسوڕ ١٢٤٠–١٢٤٦ * ئەشرەف ١٢٤٨–١٢٦٣ ؛'''ئەیوبیەکانی سنجار''' * ئەشرەف ١٢٢٠–١٢٢٩ | | valign = "top"| ؛'''ئەیوبیەکانی حەما''' * موزەفەڕی یەکەم ١١٧٨–١١٩١ * مەنسوڕی یەکەم ١١٩١–١٢٢١ * ناسڕ ١٢٢١–١٢٢٩ * موزەفەڕی دووەم ١٢٢٩–١٢٤٤ * مەنسوری دووەم ١٢٤٤–١٢٨٤ * موزەفەڕی سێیەم ١٢٨٤–١٣٠٠ * مووەیەد ١٣١٠–١٣٣١ * ئەفزەڵ ١٣٣١–١٣٤٢ ؛'''ئەیوبیەکان لە کرک''' * ناسڕ داوود ١٢٢٩–١٢٤٩ * موغلەب ١٢٤٩–١٢٦٣ | | valign = "top"| ؛'''ئەیوبیەکانی میافارقین''' * سەلاحەدین ١١٨٥–١١٩٣ * عادل ١١٩٣–١٢٠٠ * ئەوحەد ١٢٠٠–١٢١٠ * ئەشرەف ١٢١٠–١٢٢٠ * موزەفەڕ ١٢٢٠–١٢٤٧ *کامل ١٢٤٧–١٢٦٠ ؛'''ئەیوبیەکانی یەمەن''' * موعزەم توران شا ١١٧٣–١١٨١ * عەزیز توغتکین ١١٨١–١١٩٧ * موعیزەدین ئیسماعیل ١١٩٧–١٢٠٢ * ناسر ئەیوب ١٢٠٢–١٢١٤ * موزەفەڕ سولەیمان ١٢١٤–١٢١٥ * مەسعود سەڵاحەدین ١٢١٥–١٢٢٩ | | valign = "top"| ؛ ئەیوبیەکانی دیاربەکر * سەڵاحەدینی ئەیوبی ١١٧٤–١١٩٣ * عادل ١١٩٣–١١٩٩ * ئەوحەد ١١٩٩–١٢١٠ * ئەشرەف ١٢١٠–١٢٢١ * موزەفەر ١٢٢١–١٢٤٤ *کامل ناسڕەدین ١٢٤٤–١٢٨٤ ؛'''ئەیوبیەکانی حوسن کێیف''' * ساڵح ئەیوب ١٢٣٢–١٢٣٩ * موعزەم توران شا ١٢٣٩–١٢٤٩ * ئەوحەد ١٢٤٩–١٢٨٣ |} == ئەمانەش ببینە == * [[سەلاحەدینی ئەییووبی]] * [[دەوڵەتی فاتیمی]] * [[مەمالیکەکان]] == سەرچاوەکان == {{سەرچاوەکان}} * Islam: Kunst und Architektur * [http://www.hukam.net/family.php?fam=20 ئەییوبیەکان لە میسر] == پەڕتووکەکان == * {{cite encyclopedia | title = Ayyubids | last = Humphreys | first = R. S. | url = https://iranicaonline.org/articles/ayyubids | encyclopedia = Encyclopaedia Iranica, Vol. III, Fasc. 2 | pages = 164–167 | year = 1987 }} *{{cite book |editor-first1=Hamit |editor-last1=Bozarslan |editor-first2=Cengiz |editor-last2=Gunes |editor-first3=Veli |editor-last3=Yadirgi |chapter=The History of Kurdish and the Development of Literary Kurmanji |first=Ergin |last=Öpengin |title=The Cambridge History of the Kurds |publisher=Cambridge University Press |year=2021}} *{{Cite book |last=Humphreys |year=1977 |first=R. Stephen |title=From Saladin to the Mongols: The Ayyubids of Damascus, 1193–1260 |publisher=State University of New York Press}} *{{Cite journal |last=Satō |first=Tsugitaka |pages=85–104 |title=Iqṭāʿ Policy of Sultan Baybars I |journal=Orient |volume=22 |year=1986 |doi=10.5356/orient1960.22.85 |url=https://www.jstage.jst.go.jp/article/orient1960/22/0/22_0_85/_pdf|doi-access=free }} {{تووڵی دەروازە|ئیسلام|مێژوو|مێژووی ئیسلام}} {{پۆلی کۆمنز|Ayyubid dynasty}} [[پۆل:ئیمپراتۆریەتییە پێشووەکان]] [[پۆل:وڵاتە پێشووەکانی ڕۆژھەڵاتی ناوین]] [[پۆل:ویلایەتەکان و مەڵبەندەکان، ھەڵوەشانەوەی ١٣٤١]] [[پۆل:ویلایەتەکان و مەڵبەندەکان، دامەزرانی ١١٧١]] [[پۆل:وڵاتە پێشووەکانی ئەفریقا]] [[پۆل:مێژووی ئەفریقای باکوور]] [[پۆل:مێژووی کورد]] [[پۆل:مێژووی شام]] [[پۆل:دەوڵەتی ئەییووبی]] o4pepwtx270ancfj4u2io86n7jxifpo 0 10430 1374459 1284481 2024-11-01T16:38:24Z 212.237.123.112 1374459 wikitext text/x-wiki {{زانیاریدانی_وڵات |ناو_خۆماڵی = Republic of South Sudan |ناو_فەرمی = کۆماری باشووری سوودان |ناوی_باو = |ئاڵا_وێنە = Flag_of_South_Sudan.svg |نیشانی_نەتەوەیی_وێنە =Coat_of_arms_of_South_Sudan.svg |دروژمی_نەتەوەیی = |سروودی_نیشتمانی = |سروودی_پاشایی = |نەخشە_وێنە =South Sudan in its region (undisputed).svg |نەخشە_سەردێڕ = |پایتەخت = [[جوبا]] |latd=04 |latm=51 |latNS=N |longd=31 |longm=36 |longEW=E |شار_گەورەترین = [[پایتەخت]] |زمانەکان_فەرمی = [[ئینگلیزی]]<ref>[http://www.goss-online.org/magnoliaPublic/en/home/mainColumnParagraphs/0/content_files/file/FINAL%20TCRSS.doc "The Transitional Constitution of the Republic of South Sudan, 2011"] {{webarchive|url=https://swap.stanford.edu/20110721121619/http://www.goss-online.org/magnoliaPublic/en/home/mainColumnParagraphs/0/content_files/file/FINAL%20TCRSS.doc |date=٢١ی تەممووزی ٢٠١١ }}</ref> |زمانەکان_ناوچەیی = |جۆری_زمانەکان = |زمانەکان = |ڕەگەز_گرووپەکان = |جۆری_دەسەڵات = [[کۆماری]] |پلەی_سەرۆک١ = [[سەرۆک کۆمار]] |ناوی_سەرۆک١ = [[سالڤا کیر]] |پلەی_سەرۆک٢ = |ناوی_سەرۆک٢ = |جۆری_وەرگرتنی_دەسەڵات = سەربەخۆیی |زانیاریی_وەرگرتنی_دەسەڵات = سەربەخۆیی لە [[سوودان]] |ڕووداوی_سەربەخۆیی١ = |ڕێکەوتی_سەربەخۆیی١ = [[٩ی تەمموز]]ی ٢٠١١ |ڕووداوی_سەربەخۆیی٢ = |ڕێکەوتی_سەربەخۆیی٢ = |پلە_ڕووبەر = |ڕووبەر_ک.م.٤گ = |مەزەندەی_ژمارەی_دانیشتوان = |پلە_مەزەندەی_دانیشتوان = |ساڵی_مەزەندەی_دانیشتوان = |سەرژمێریی_دانێشتوان = ٨،٢٦٠،٤٩٠ |ساڵی_سەرژمێریی_دانێشتوان = [[٢٠٠٨]] |چڕیی_دانیشتوان_ک.م.٤گۆش = |پلە_چڕیی_دانیشتوان = |دراو = |کۆدی_دراو = |کاتی_ناوچەیی = |قەرەبووی_کات = |لای_لێخوڕین = |پاشگر_دۆمەین = .sd |کۆدی_تەلەفوون = 249 }} '''سوودانی باشوور''' بە فەرمی '''کۆماری سوودانی باشوور''' وڵاتێکە لە ڕۆژھەڵاتی [[ئەفریقا]].‌ ناوەندی ئەم وڵاتە شاری [[جوبا]]یە. ئەم وڵاتە لە ڕۆژھەڵاتدا لەگەڵ [[ئەتیۆپیا]]، لەباشووردا لەگەڵ وڵاتانی [[کینیا]]، [[ئوگاندا]] و [[کۆماری دیموکراتیکی کۆنگۆ]]، لەڕۆژاوادا لەگەڵ [[کۆماری ئەفریقای ناوەڕاست]] و لەباکووردا لەگەڵ وڵاتی [[سوودان]] ھاوسنوورە. [[پەڕگە:SouthernSudanMap.png|thumb|نەخشەی باشووری سوودان]] == سەربەخۆیی == لە رۆژی [[٩ی کانوونی دووەم]]ی [[٢٠١١]] ھاوڵاتیانی باشووری سوودان لە ڕاپرسی گشتی بە ڕێژەی لە%٩٨ دەنگیان بۆ جیابونەوە لە سوودان‌دا و لە ڕۆژی شەممە،‌ ڕێکەوتی [[٩ی تەمموز]]ی ٢٠١١، لە شاری جوبای پایتەخت بە بەشداری [[بانکیمۆن]] سکرتێری گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان و نوێنەرانی زۆربەی وڵاتانی جیھان و [[عومەر بەشیر]]، سەرۆکی سوودان سەربەخۆیی خۆی ڕاگەیاند و بە فەرمی بوو بە ئەندامی [[ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان]].<ref>[http://www.knnc.net/NewsDetailN.aspx?id=8616&LinkID=63 له‌دایكبونی‌ وڵاتێكی‌ نوێ‌ له‌نه‌خشه‌ی‌ جیهاندا - www.knnc.net ]{{بەستەری مردوو|url=http://www.knnc.net/NewsDetailN.aspx?id=8616&LinkID=63 |date=کانوونی یەکەمی ٢٠١٨ }}{{dead link|date=تشرینی یەکەمی ٢٠١٧ |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>[http://www.sbeiy.com/ku/newsdetail.aspx?id=37767&cat=3 سه‌رۆكی‌ سودان پیرۆبایی‌ خۆی‌ ئاراسته‌ی‌ باشوری‌ سودان كرد به‌بۆنه‌ی‌ سه‌ربه‌خۆبونیانه‌وه‌ - ماڵپەڕی سبەی] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304194714/http://sbeiy.com/ku/newsdetail.aspx?cat=3&id=37767 |date= ٤ی ئازاری ٢٠١٦ }}</ref> * لەدوای ڕاگەیاندنی فەرمی سەربەخۆیی باشووری سوودان شادی و خۆشی، تەواوی شاری جوبای پایتەختی گرتووەتەوە.<ref>[http://www.bbc.co.uk/persian/world/2011/07/110708_u01_southsudan.shtml بی‌بی‌سی فارسی]</ref> * [[باراک ئۆباما]] سەرۆکی [[ویلایەتە یەکگرتووەکان]] ھاوکات لەگەڵ بەردەوامبوونی ئاھەنگ و ڕێوڕەسمی تایبەت بە سەربەخۆیی باشووری سوودان دانپێدانانی وڵاتەکەی بە سەربەخۆیی ئەم وڵاتەی لە ڕێکەوتی ٩/٧/٢٠١١ ئاشکرا کرد.<ref>[http://www.sbeiy.com/ku/newsdetail.aspx?id=37768&cat=3 ئه‌مه‌ریكا به‌ ره‌سمی‌ دانی‌ نا به‌ كۆماری‌ باشوری‌ سودان وه‌ك ده‌وڵه‌تێكی‌ سه‌ربه‌خۆ - ماڵپەڕی سبەی] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304225951/http://sbeiy.com/ku/newsdetail.aspx?cat=3&id=37768 |date= ٤ی ئازاری ٢٠١٦ }}</ref> * [[مەسعوود بارزانی]] سەرۆکی [[ھەرێمی کوردستان]] بە بۆنەی سەربەخۆیی باشووری سوودان نامەیەکی پیرۆزبایی ئاڕاستەی [[سالڤا کیر]] سەرۆک کۆماری ئەم وڵاتەی کرد.<ref>[http://www.zagrostv.com/viewEntry.php?lid=2&id=39361 سه‌رۆکی کوردستان پیرۆزبایی له‌ سه‌رۆك کۆماری باشووری سودان ده‌کات - zagrostv.com]{{بەستەری مردوو|url=http://www.zagrostv.com/viewEntry.php?lid=2&id=39361 |date=کانوونی یەکەمی ٢٠١٨ }}{{dead link|date=ئەیلوولی ٢٠١٧ |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> == دانیشتووان == بەپێی سەرژمێرییەکانی ساڵی [[٢٠٠٨]] ژمارەی دانیشتووانی باشووری سوودان ٨،٢٦٠،٤٩٠ کەسە.<ref>[http://www.news24.com/Content/World/News/1073/b52cc36803164f39be83598566f1eb70/21-05-2009-07-23/Discontent_over_Sudan_census www.news24.com]{{بەستەری مردوو|url=http://www.news24.com/Content/World/News/1073/b52cc36803164f39be83598566f1eb70/21-05-2009-07-23/Discontent_over_Sudan_census |date=کانوونی یەکەمی ٢٠١٨ }}{{dead link|date=ئەیلوولی ٢٠١٧ |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> == ئایین == {{bar box | title=ئایینەکان لە سوودانی باشوور <ref>{{Cite book|last=بەختیاری|first=سەعی|title=جوگرافیا|publisher=ڕێکخراوی جوگرافیاییو کارتۆگرافی گیتاناسی|isbn=978-964-342-431-2|location=تاران}}</ref> | titlebar=#ddd | left1='''ئایینەکان''' | right1='''ڕێژە''' | float=left | bars= {{bar percent|مەسیحی(کاتۆلیک)|yellow|٤٠٫٠}} {{bar percent|مەسیح(پرۆتێستانت)|red|٢٠٫٠}} {{bar percent|موسڵمان(سوننە)|green|٢٠٫٠}} {{bar percent|ئەوانی تر|purple|٢٠٫٠}}}} == سەرچاوەکان == {{reflist}} {{کورت}} {{وڵاتەکانی ئەفریقا}} {{کۆمکاری عەرەبی}} {{تووڵی دەروازە|ئەفریقا|مێژوو|سیاسەت|جوگرافیا|وڵاتەکان}} {{پۆلی کۆمنز|South Sudan}} [[پۆل:داگیرگەکانی شانشینی یەکگرتوو]] [[پۆل:وڵاتانی لە حاڵی گەشەکردن]] [[پۆل:دەوڵەتانی ئەندامی یەکێتیی ئەفریقا]] [[پۆل:دەوڵەتانی ئەندامی نەتەوە یەکگرتووەکان]] [[پۆل:وڵاتەکانی ئینگلیزی ئاخێو]] [[پۆل:ویلایەتەکان و مەڵبەندەکان، دامەزرانی ٢٠١١]] [[پۆل:باشووری سوودان]] [[پۆل:وڵاتەکان و مەڵبەندەکانی عەرەبی ئاخێو]] [[پۆل:وڵاتەکانی ئەفریقای ناوەندی]] [[پۆل:وڵاتەکانی ڕۆژھەڵاتی ئەفریقا]] [[پۆل:کۆمارە فێدراڵەکان]] 2eovw4lhv6162sj43u98o7e866s7b00 1374475 1374459 2024-11-01T20:24:10Z Tessla 41338 Restored revision 1284481 by [[Special:Contributions/AramBot|AramBot]] ([[User talk:AramBot|talk]]) (TwinkleGlobal) 1374475 wikitext text/x-wiki {{زانیاریدانی_وڵات |ناو_خۆماڵی = Republic of South Sudan |ناو_فەرمی = کۆماری باشووری سوودان |ناوی_باو = |ئاڵا_وێنە = Flag_of_South_Sudan.svg |نیشانی_نەتەوەیی_وێنە =Coat_of_arms_of_South_Sudan.svg |دروژمی_نەتەوەیی = |سروودی_نیشتمانی = |سروودی_پاشایی = |نەخشە_وێنە =South Sudan in its region (undisputed).svg |نەخشە_سەردێڕ = |پایتەخت = [[جوبا]] |latd=04 |latm=51 |latNS=N |longd=31 |longm=36 |longEW=E |شار_گەورەترین = [[پایتەخت]] |زمانەکان_فەرمی = [[ئینگلیزی]]<ref>[http://www.goss-online.org/magnoliaPublic/en/home/mainColumnParagraphs/0/content_files/file/FINAL%20TCRSS.doc "The Transitional Constitution of the Republic of South Sudan, 2011"] {{webarchive|url=https://swap.stanford.edu/20110721121619/http://www.goss-online.org/magnoliaPublic/en/home/mainColumnParagraphs/0/content_files/file/FINAL%20TCRSS.doc |date=٢١ی تەممووزی ٢٠١١ }}</ref> |زمانەکان_ناوچەیی = |جۆری_زمانەکان = |زمانەکان = |ڕەگەز_گرووپەکان = |جۆری_دەسەڵات = [[کۆماری]] |پلەی_سەرۆک١ = [[سەرۆک کۆمار]] |ناوی_سەرۆک١ = [[سالڤا کیر]] |پلەی_سەرۆک٢ = |ناوی_سەرۆک٢ = |جۆری_وەرگرتنی_دەسەڵات = سەربەخۆیی |زانیاریی_وەرگرتنی_دەسەڵات = سەربەخۆیی لە [[سوودان]] |ڕووداوی_سەربەخۆیی١ = |ڕێکەوتی_سەربەخۆیی١ = [[٩ی تەمموز]]ی ٢٠١١ |ڕووداوی_سەربەخۆیی٢ = |ڕێکەوتی_سەربەخۆیی٢ = |پلە_ڕووبەر = |ڕووبەر_ک.م.٤گ = |مەزەندەی_ژمارەی_دانیشتوان = |پلە_مەزەندەی_دانیشتوان = |ساڵی_مەزەندەی_دانیشتوان = |سەرژمێریی_دانێشتوان = ٨،٢٦٠،٤٩٠ |ساڵی_سەرژمێریی_دانێشتوان = [[٢٠٠٨]] |چڕیی_دانیشتوان_ک.م.٤گۆش = |پلە_چڕیی_دانیشتوان = |دراو = |کۆدی_دراو = |کاتی_ناوچەیی = |قەرەبووی_کات = |لای_لێخوڕین = |پاشگر_دۆمەین = .sd |کۆدی_تەلەفوون = 249 }} '''باشووری سوودان''' بە فەرمی '''کۆماری باشووری سوودان''' وڵاتێکە لە ڕۆژھەڵاتی [[ئەفریقا]].‌ ناوەندی ئەم وڵاتە شاری [[جوبا]]یە. ئەم وڵاتە لە ڕۆژھەڵاتدا لەگەڵ [[ئەتیۆپیا]]، لەباشووردا لەگەڵ وڵاتانی [[کینیا]]، [[ئوگاندا]] و [[کۆماری دیموکراتیکی کۆنگۆ]]، لەڕۆژاوادا لەگەڵ [[کۆماری ئەفریقای ناوەڕاست]] و لەباکووردا لەگەڵ وڵاتی [[سوودان]] ھاوسنوورە. [[پەڕگە:SouthernSudanMap.png|thumb|نەخشەی باشووری سوودان]] == سەربەخۆیی == لە رۆژی [[٩ی کانوونی دووەم]]ی [[٢٠١١]] ھاوڵاتیانی باشووری سوودان لە ڕاپرسی گشتی بە ڕێژەی لە%٩٨ دەنگیان بۆ جیابونەوە لە سوودان‌دا و لە ڕۆژی شەممە،‌ ڕێکەوتی [[٩ی تەمموز]]ی ٢٠١١، لە شاری جوبای پایتەخت بە بەشداری [[بانکیمۆن]] سکرتێری گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان و نوێنەرانی زۆربەی وڵاتانی جیھان و [[عومەر بەشیر]]، سەرۆکی سوودان سەربەخۆیی خۆی ڕاگەیاند و بە فەرمی بوو بە ئەندامی [[ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان]].<ref>[http://www.knnc.net/NewsDetailN.aspx?id=8616&LinkID=63 له‌دایكبونی‌ وڵاتێكی‌ نوێ‌ له‌نه‌خشه‌ی‌ جیهاندا - www.knnc.net ]{{بەستەری مردوو|url=http://www.knnc.net/NewsDetailN.aspx?id=8616&LinkID=63 |date=کانوونی یەکەمی ٢٠١٨ }}{{dead link|date=تشرینی یەکەمی ٢٠١٧ |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>[http://www.sbeiy.com/ku/newsdetail.aspx?id=37767&cat=3 سه‌رۆكی‌ سودان پیرۆبایی‌ خۆی‌ ئاراسته‌ی‌ باشوری‌ سودان كرد به‌بۆنه‌ی‌ سه‌ربه‌خۆبونیانه‌وه‌ - ماڵپەڕی سبەی] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304194714/http://sbeiy.com/ku/newsdetail.aspx?cat=3&id=37767 |date= ٤ی ئازاری ٢٠١٦ }}</ref> * لەدوای ڕاگەیاندنی فەرمی سەربەخۆیی باشووری سوودان شادی و خۆشی، تەواوی شاری جوبای پایتەختی گرتووەتەوە.<ref>[http://www.bbc.co.uk/persian/world/2011/07/110708_u01_southsudan.shtml بی‌بی‌سی فارسی]</ref> * [[باراک ئۆباما]] سەرۆکی [[ویلایەتە یەکگرتووەکان]] ھاوکات لەگەڵ بەردەوامبوونی ئاھەنگ و ڕێوڕەسمی تایبەت بە سەربەخۆیی باشووری سوودان دانپێدانانی وڵاتەکەی بە سەربەخۆیی ئەم وڵاتەی لە ڕێکەوتی ٩/٧/٢٠١١ ئاشکرا کرد.<ref>[http://www.sbeiy.com/ku/newsdetail.aspx?id=37768&cat=3 ئه‌مه‌ریكا به‌ ره‌سمی‌ دانی‌ نا به‌ كۆماری‌ باشوری‌ سودان وه‌ك ده‌وڵه‌تێكی‌ سه‌ربه‌خۆ - ماڵپەڕی سبەی] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304225951/http://sbeiy.com/ku/newsdetail.aspx?cat=3&id=37768 |date= ٤ی ئازاری ٢٠١٦ }}</ref> * [[مەسعوود بارزانی]] سەرۆکی [[ھەرێمی کوردستان]] بە بۆنەی سەربەخۆیی باشووری سوودان نامەیەکی پیرۆزبایی ئاڕاستەی [[سالڤا کیر]] سەرۆک کۆماری ئەم وڵاتەی کرد.<ref>[http://www.zagrostv.com/viewEntry.php?lid=2&id=39361 سه‌رۆکی کوردستان پیرۆزبایی له‌ سه‌رۆك کۆماری باشووری سودان ده‌کات - zagrostv.com]{{بەستەری مردوو|url=http://www.zagrostv.com/viewEntry.php?lid=2&id=39361 |date=کانوونی یەکەمی ٢٠١٨ }}{{dead link|date=ئەیلوولی ٢٠١٧ |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> == دانیشتووان == بەپێی سەرژمێرییەکانی ساڵی [[٢٠٠٨]] ژمارەی دانیشتووانی باشووری سوودان ٨،٢٦٠،٤٩٠ کەسە.<ref>[http://www.news24.com/Content/World/News/1073/b52cc36803164f39be83598566f1eb70/21-05-2009-07-23/Discontent_over_Sudan_census www.news24.com]{{بەستەری مردوو|url=http://www.news24.com/Content/World/News/1073/b52cc36803164f39be83598566f1eb70/21-05-2009-07-23/Discontent_over_Sudan_census |date=کانوونی یەکەمی ٢٠١٨ }}{{dead link|date=ئەیلوولی ٢٠١٧ |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> == ئایین == {{bar box | title=ئایینەکان لە سوودانی باشوور <ref>{{Cite book|last=بەختیاری|first=سەعی|title=جوگرافیا|publisher=ڕێکخراوی جوگرافیاییو کارتۆگرافی گیتاناسی|isbn=978-964-342-431-2|location=تاران}}</ref> | titlebar=#ddd | left1='''ئایینەکان''' | right1='''ڕێژە''' | float=left | bars= {{bar percent|مەسیحی(کاتۆلیک)|yellow|٤٠٫٠}} {{bar percent|مەسیح(پرۆتێستانت)|red|٢٠٫٠}} {{bar percent|موسڵمان(سوننە)|green|٢٠٫٠}} {{bar percent|ئەوانی تر|purple|٢٠٫٠}}}} == سەرچاوەکان == {{reflist}} {{کورت}} {{وڵاتەکانی ئەفریقا}} {{کۆمکاری عەرەبی}} {{تووڵی دەروازە|ئەفریقا|مێژوو|سیاسەت|جوگرافیا|وڵاتەکان}} {{پۆلی کۆمنز|South Sudan}} [[پۆل:داگیرگەکانی شانشینی یەکگرتوو]] [[پۆل:وڵاتانی لە حاڵی گەشەکردن]] [[پۆل:دەوڵەتانی ئەندامی یەکێتیی ئەفریقا]] [[پۆل:دەوڵەتانی ئەندامی نەتەوە یەکگرتووەکان]] [[پۆل:وڵاتەکانی ئینگلیزی ئاخێو]] [[پۆل:ویلایەتەکان و مەڵبەندەکان، دامەزرانی ٢٠١١]] [[پۆل:باشووری سوودان]] [[پۆل:وڵاتەکان و مەڵبەندەکانی عەرەبی ئاخێو]] [[پۆل:وڵاتەکانی ئەفریقای ناوەندی]] [[پۆل:وڵاتەکانی ڕۆژھەڵاتی ئەفریقا]] [[پۆل:کۆمارە فێدراڵەکان]] bfvffbce4yhtnii8l7sl0oau8hb7iq5 1374476 1374475 2024-11-01T20:24:57Z Tessla 41338 پووچەڵکردنەوەی پێداچوونەوەی [[Special:Diff/1374475|1374475]] لە لایەن [[Special:Contributions/Tessla|Tessla]] ([[User talk:Tessla|لێدوان]]) 1374476 wikitext text/x-wiki {{زانیاریدانی_وڵات |ناو_خۆماڵی = Republic of South Sudan |ناو_فەرمی = کۆماری باشووری سوودان |ناوی_باو = |ئاڵا_وێنە = Flag_of_South_Sudan.svg |نیشانی_نەتەوەیی_وێنە =Coat_of_arms_of_South_Sudan.svg |دروژمی_نەتەوەیی = |سروودی_نیشتمانی = |سروودی_پاشایی = |نەخشە_وێنە =South Sudan in its region (undisputed).svg |نەخشە_سەردێڕ = |پایتەخت = [[جوبا]] |latd=04 |latm=51 |latNS=N |longd=31 |longm=36 |longEW=E |شار_گەورەترین = [[پایتەخت]] |زمانەکان_فەرمی = [[ئینگلیزی]]<ref>[http://www.goss-online.org/magnoliaPublic/en/home/mainColumnParagraphs/0/content_files/file/FINAL%20TCRSS.doc "The Transitional Constitution of the Republic of South Sudan, 2011"] {{webarchive|url=https://swap.stanford.edu/20110721121619/http://www.goss-online.org/magnoliaPublic/en/home/mainColumnParagraphs/0/content_files/file/FINAL%20TCRSS.doc |date=٢١ی تەممووزی ٢٠١١ }}</ref> |زمانەکان_ناوچەیی = |جۆری_زمانەکان = |زمانەکان = |ڕەگەز_گرووپەکان = |جۆری_دەسەڵات = [[کۆماری]] |پلەی_سەرۆک١ = [[سەرۆک کۆمار]] |ناوی_سەرۆک١ = [[سالڤا کیر]] |پلەی_سەرۆک٢ = |ناوی_سەرۆک٢ = |جۆری_وەرگرتنی_دەسەڵات = سەربەخۆیی |زانیاریی_وەرگرتنی_دەسەڵات = سەربەخۆیی لە [[سوودان]] |ڕووداوی_سەربەخۆیی١ = |ڕێکەوتی_سەربەخۆیی١ = [[٩ی تەمموز]]ی ٢٠١١ |ڕووداوی_سەربەخۆیی٢ = |ڕێکەوتی_سەربەخۆیی٢ = |پلە_ڕووبەر = |ڕووبەر_ک.م.٤گ = |مەزەندەی_ژمارەی_دانیشتوان = |پلە_مەزەندەی_دانیشتوان = |ساڵی_مەزەندەی_دانیشتوان = |سەرژمێریی_دانێشتوان = ٨،٢٦٠،٤٩٠ |ساڵی_سەرژمێریی_دانێشتوان = [[٢٠٠٨]] |چڕیی_دانیشتوان_ک.م.٤گۆش = |پلە_چڕیی_دانیشتوان = |دراو = |کۆدی_دراو = |کاتی_ناوچەیی = |قەرەبووی_کات = |لای_لێخوڕین = |پاشگر_دۆمەین = .sd |کۆدی_تەلەفوون = 249 }} '''سوودانی باشوور''' بە فەرمی '''کۆماری سوودانی باشوور''' وڵاتێکە لە ڕۆژھەڵاتی [[ئەفریقا]].‌ ناوەندی ئەم وڵاتە شاری [[جوبا]]یە. ئەم وڵاتە لە ڕۆژھەڵاتدا لەگەڵ [[ئەتیۆپیا]]، لەباشووردا لەگەڵ وڵاتانی [[کینیا]]، [[ئوگاندا]] و [[کۆماری دیموکراتیکی کۆنگۆ]]، لەڕۆژاوادا لەگەڵ [[کۆماری ئەفریقای ناوەڕاست]] و لەباکووردا لەگەڵ وڵاتی [[سوودان]] ھاوسنوورە. [[پەڕگە:SouthernSudanMap.png|thumb|نەخشەی باشووری سوودان]] == سەربەخۆیی == لە رۆژی [[٩ی کانوونی دووەم]]ی [[٢٠١١]] ھاوڵاتیانی باشووری سوودان لە ڕاپرسی گشتی بە ڕێژەی لە%٩٨ دەنگیان بۆ جیابونەوە لە سوودان‌دا و لە ڕۆژی شەممە،‌ ڕێکەوتی [[٩ی تەمموز]]ی ٢٠١١، لە شاری جوبای پایتەخت بە بەشداری [[بانکیمۆن]] سکرتێری گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان و نوێنەرانی زۆربەی وڵاتانی جیھان و [[عومەر بەشیر]]، سەرۆکی سوودان سەربەخۆیی خۆی ڕاگەیاند و بە فەرمی بوو بە ئەندامی [[ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان]].<ref>[http://www.knnc.net/NewsDetailN.aspx?id=8616&LinkID=63 له‌دایكبونی‌ وڵاتێكی‌ نوێ‌ له‌نه‌خشه‌ی‌ جیهاندا - www.knnc.net ]{{بەستەری مردوو|url=http://www.knnc.net/NewsDetailN.aspx?id=8616&LinkID=63 |date=کانوونی یەکەمی ٢٠١٨ }}{{dead link|date=تشرینی یەکەمی ٢٠١٧ |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>[http://www.sbeiy.com/ku/newsdetail.aspx?id=37767&cat=3 سه‌رۆكی‌ سودان پیرۆبایی‌ خۆی‌ ئاراسته‌ی‌ باشوری‌ سودان كرد به‌بۆنه‌ی‌ سه‌ربه‌خۆبونیانه‌وه‌ - ماڵپەڕی سبەی] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304194714/http://sbeiy.com/ku/newsdetail.aspx?cat=3&id=37767 |date= ٤ی ئازاری ٢٠١٦ }}</ref> * لەدوای ڕاگەیاندنی فەرمی سەربەخۆیی باشووری سوودان شادی و خۆشی، تەواوی شاری جوبای پایتەختی گرتووەتەوە.<ref>[http://www.bbc.co.uk/persian/world/2011/07/110708_u01_southsudan.shtml بی‌بی‌سی فارسی]</ref> * [[باراک ئۆباما]] سەرۆکی [[ویلایەتە یەکگرتووەکان]] ھاوکات لەگەڵ بەردەوامبوونی ئاھەنگ و ڕێوڕەسمی تایبەت بە سەربەخۆیی باشووری سوودان دانپێدانانی وڵاتەکەی بە سەربەخۆیی ئەم وڵاتەی لە ڕێکەوتی ٩/٧/٢٠١١ ئاشکرا کرد.<ref>[http://www.sbeiy.com/ku/newsdetail.aspx?id=37768&cat=3 ئه‌مه‌ریكا به‌ ره‌سمی‌ دانی‌ نا به‌ كۆماری‌ باشوری‌ سودان وه‌ك ده‌وڵه‌تێكی‌ سه‌ربه‌خۆ - ماڵپەڕی سبەی] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304225951/http://sbeiy.com/ku/newsdetail.aspx?cat=3&id=37768 |date= ٤ی ئازاری ٢٠١٦ }}</ref> * [[مەسعوود بارزانی]] سەرۆکی [[ھەرێمی کوردستان]] بە بۆنەی سەربەخۆیی باشووری سوودان نامەیەکی پیرۆزبایی ئاڕاستەی [[سالڤا کیر]] سەرۆک کۆماری ئەم وڵاتەی کرد.<ref>[http://www.zagrostv.com/viewEntry.php?lid=2&id=39361 سه‌رۆکی کوردستان پیرۆزبایی له‌ سه‌رۆك کۆماری باشووری سودان ده‌کات - zagrostv.com]{{بەستەری مردوو|url=http://www.zagrostv.com/viewEntry.php?lid=2&id=39361 |date=کانوونی یەکەمی ٢٠١٨ }}{{dead link|date=ئەیلوولی ٢٠١٧ |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> == دانیشتووان == بەپێی سەرژمێرییەکانی ساڵی [[٢٠٠٨]] ژمارەی دانیشتووانی باشووری سوودان ٨،٢٦٠،٤٩٠ کەسە.<ref>[http://www.news24.com/Content/World/News/1073/b52cc36803164f39be83598566f1eb70/21-05-2009-07-23/Discontent_over_Sudan_census www.news24.com]{{بەستەری مردوو|url=http://www.news24.com/Content/World/News/1073/b52cc36803164f39be83598566f1eb70/21-05-2009-07-23/Discontent_over_Sudan_census |date=کانوونی یەکەمی ٢٠١٨ }}{{dead link|date=ئەیلوولی ٢٠١٧ |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> == ئایین == {{bar box | title=ئایینەکان لە سوودانی باشوور <ref>{{Cite book|last=بەختیاری|first=سەعی|title=جوگرافیا|publisher=ڕێکخراوی جوگرافیاییو کارتۆگرافی گیتاناسی|isbn=978-964-342-431-2|location=تاران}}</ref> | titlebar=#ddd | left1='''ئایینەکان''' | right1='''ڕێژە''' | float=left | bars= {{bar percent|مەسیحی(کاتۆلیک)|yellow|٤٠٫٠}} {{bar percent|مەسیح(پرۆتێستانت)|red|٢٠٫٠}} {{bar percent|موسڵمان(سوننە)|green|٢٠٫٠}} {{bar percent|ئەوانی تر|purple|٢٠٫٠}}}} == سەرچاوەکان == {{reflist}} {{کورت}} {{وڵاتەکانی ئەفریقا}} {{کۆمکاری عەرەبی}} {{تووڵی دەروازە|ئەفریقا|مێژوو|سیاسەت|جوگرافیا|وڵاتەکان}} {{پۆلی کۆمنز|South Sudan}} [[پۆل:داگیرگەکانی شانشینی یەکگرتوو]] [[پۆل:وڵاتانی لە حاڵی گەشەکردن]] [[پۆل:دەوڵەتانی ئەندامی یەکێتیی ئەفریقا]] [[پۆل:دەوڵەتانی ئەندامی نەتەوە یەکگرتووەکان]] [[پۆل:وڵاتەکانی ئینگلیزی ئاخێو]] [[پۆل:ویلایەتەکان و مەڵبەندەکان، دامەزرانی ٢٠١١]] [[پۆل:باشووری سوودان]] [[پۆل:وڵاتەکان و مەڵبەندەکانی عەرەبی ئاخێو]] [[پۆل:وڵاتەکانی ئەفریقای ناوەندی]] [[پۆل:وڵاتەکانی ڕۆژھەڵاتی ئەفریقا]] [[پۆل:کۆمارە فێدراڵەکان]] 2eovw4lhv6162sj43u98o7e866s7b00 4 15103 1374503 1373742 2024-11-02T01:52:45Z Dexbot 6403 ڕۆبۆت: ئەرشیڤکردنی 1 بابەت (کۆنتر لە) بۆ [[ویکیپیدیا:دیوەخان (تەکنیکی)/ئەرشیڤی ٩]]. 1374503 wikitext text/x-wiki {{بەکارھێنەر:Dexbot/Archivebot |archive = ویکیپیدیا:دیوەخان (تەکنیکی)/ئەرشیڤی %(counter)s |algo = old(60d) |counter = 9 |maxarchivesize = 150K |archiveheader = {{ئەرشیڤی وتووێژ}} |minthreadsleft = 5 |minthreadstoarchive = 1 }} <noinclude> {{سەرپەڕەی دیوەخان|start= |1=تەکنیکی|2= بەشی '''تەکنیکیی''' دیوەخان بۆ وتووێژ لەسەر کێشە تەکنیکییەکان ''سەبارەت بە'' '''ویکیپیدیا''' بەکاردەگیرێ. ئەگەر تووشی کێشەیەکی تەکنیکی لە داڕێژەکان، ئامرازەکان، بۆتەکان و … یان لە پەڕەکانی میدیاویکی، HTML ،CSS، JS و … بوون، دەتوانن لێرەدا وتووێژی لەسەر بکەن. بەگەکان و کەلێنەکانی نەرمامێری میدیاویکی دەبێ لە [[mw:Phabricator|فابریکەیتر]]دا ([[mw:How to report a bug|چۆنێتیی ڕاپۆرتی بەگێک]]) ڕاپۆرت بکرێ. |3=وپ:دخت|4=وپ:دخ/ت}} __NEWSECTIONLINK__ __TOC__ <span id="below_toc"/> {{clear}} [[پۆل:دیوەخانی ویکیپیدیا]] </noinclude> == ئامرازی ئاماژە بە سەرچاوە تێکچووە == <!-- دەستپێکی دەمبوس -->{{پەیامی دەمبوسدار|}}<!-- [[بەکارھێنەر:نموونە]] ٢١:٣١، ١٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٣١ (UTC) -->{{User:Dexbot/DoNotArchiveUntil|١٩٤٩٦٠٧٠٦٢}}<!-- کۆتاییی دەمبوس --> سڵاو @[[بەکارھێنەر:Aram|Aram]] و @[[بەکارھێنەر:Muhammed taha|Muhammed taha]]، ئامرازی ئاماژە بە سەرچاوە تێکچووە، بە تایبەت بەشی ڕێکەوتەکەی. نم سەیری [[وردبوونە گەورەکە]] بکەن. &#9666; [[بەکارھێنەر:Épine|<b style="color:purple;font-size:13px;display:inline-block;border:1px solid purple;border-radius:5px;">&#160;ئێپین&#160;</b>]] _{[[لێدوانی بەکارھێنەر:Épine|<span style="color:purple">&#9836;</span>]]} ‏١٦:٠٩، ٢٧ی تەممووزی ٢٠٢١ (UTC) :سڵاو {{وب|Épine}} لە [[وتووێژی داڕێژە:بیرخستنەوەی وێب٢/doc]] بە کاک Muhammed tahaم وتووە گەر دەرفەتێکی ھەبوو، سەیرێکی بکات. مۆدیوولەکانی سەرچاوەکان کێشەیان زۆر بوو بۆیە، ناچار بووم کە لەڕێگەی ویکیی فارسییەوە ھەوڵێک بۆ نوێکردنەوەیان بدەم. ئێستاش چاوەڕێی کاک Muhammed tahaم و بزانم دەتوانێت کارێک بۆ فۆڕماتی ڕێکەوتەکە بکات. ⇐[[بەکارھێنەر:Aram|<span style="font-family:Cursive; color:yellow; Background:Black; font-size:13px;">'''ئارام'''</span>]] _{[[لێدوانی بەکارھێنەر:Aram|<span style="color:black; Background:yellow">'''وتووێژ💭'''</span>]]} ‏١٩:٢١، ٢٧ی تەممووزی ٢٠٢١ (UTC) ::کاک ئاکام تکایەکی برایانە، لەمەودوا کێشەکان یەک یەک چارەسەر بکە، بە بەسەرتدا کەڵەکە نەبێت. ئێستا کۆمەڵێک نوێکردنەوەی زۆر کراون کە ڕەنگە باش نەبن بەو شێوەیەی ئێستایان، ھەرچەندە من دەستخۆشیت لێ دەکەم و دەزانم خەمخۆری بۆیە کردووتن، بەڵام پێویستە کێشەیەک چارەسەر بکەین ئینجا بچینە سەر کێشەیەکی تر. ئێستا ویکیپیدیای کوردیی ناوەندی دوو ئامرازی زۆر بە کەڵکیان ڕاوەستاون و ناتوانین بە ھیچیشیان ڕابگەین. پێم باشە لەمەودوا بۆ کارکردن لەسەر ئەو پەڕانەی کە کاریگەری لەم شێوەیە دروست دەکەن، وتووێژ بکەین و ڕای کۆمەڵگە وەربگرین. &#9666; [[بەکارھێنەر:Épine|<b style="color:purple;font-size:13px;display:inline-block;border:1px solid purple;border-radius:5px;">&#160;ئێپین&#160;</b>]] _{[[لێدوانی بەکارھێنەر:Épine|<span style="color:purple">&#9836;</span>]]} ‏١٩:٣٠، ٢٧ی تەممووزی ٢٠٢١ (UTC) ::: کاک {{وب|Épine}} بۆ توینکڵ حەقی خۆتانە ھەرچی بڵێن. دەبووایە زووتر خەریکی بایەم، بەڵام بۆ سەرچاوەکان پێشتریش وتم کە Kushared ئاگادارە. سەبارەت بە وتووێژیش، تا ئێوارە ئەم چوار بەکارھێنەرەین. ئەوەندەیشی من تێبینیم کردبێت، بەکاربەرانی نوێ بۆ زۆر شت ڕایان نییە و ھەر دەڵێن لەگەڵ؛ بەکارھێنەرە کۆنەکانیش زۆر بەدەگمەن دەبینم. مافی دەستکاریکەری ڕووکاریش تەنیا بە من، کاک Muhammed taha و کاک Calakە کە کاک چالاک کاری پێ ناکات و دەمێنێتەوە من کاک محەممەد! من خۆشم بە تەنیا فریای ئەو ھەموو کارانە ناکەوم. سێ ڕۆژ پێش ئێستا وتم خەریکی داوایەکی ساکوورا دەبم کەچی ئەم بەکارھێنەرە نوێیە نازڵ بوو؛ سێ دانە ڕۆژە نازانم خەریکی چیم و کاتەکەم بەس بەوەوە دەڕوات! بەخوا حەز دەکەم ئەم مافە بەڕێوەبەرییەم لێ بسەندرێتەوە و بۆ خۆم خەریکی دروستکردنی وتار بم و بحەسێمەوە. ⇐[[بەکارھێنەر:Aram|<span style="font-family:Cursive; color:yellow; Background:Black; font-size:13px;">'''ئارام'''</span>]] _{[[لێدوانی بەکارھێنەر:Aram|<span style="color:black; Background:yellow">'''وتووێژ💭'''</span>]]} ‏١٩:٤٤، ٢٧ی تەممووزی ٢٠٢١ (UTC) ::::ڕێک خۆمم بیرکەوتەوە، لێت تێ دەگەم بەڵام بەڕاستی پێویستە چاکسازی لە چۆنییەتی کارکردنمان بکەین لەسەر شتە تەکنیکییەکان، ئەو ساڵەم لە ویکی ئینگلیزی بەسەر برد بینیم ھەمووشتێک بە testcase و لە خۆڵەپەتانێ ئەنجام دەدەن و تاکوو ١٠٠% شتەکان ڕێک نەخەنەوە وەشانە ڕەسەنەکە ناگۆڕن، ھیوادارم ئێمەش بتوانین وا کار بکەین. &#9666; [[بەکارھێنەر:Épine|<b style="color:purple;font-size:13px;display:inline-block;border:1px solid purple;border-radius:5px;">&#160;ئێپین&#160;</b>]] _{[[لێدوانی بەکارھێنەر:Épine|<span style="color:purple">&#9836;</span>]]} ‏١٩:٤٨، ٢٧ی تەممووزی ٢٠٢١ (UTC) ::::: {{وب|Épine}} من ڕانەھاتوومە کار بەو تێستکەیسانە بکەم. وەختی خۆی و لە ٢٠١٩ش کاک چالاک وتی لە ژێرپەڕەی خۆتدا کار لەسەر تووڵامراز بکە تا تەواوی دەکەیت. وتم من ئاوا ڕاستەوخۆ کار لەسەر ئامرازەکان نەکەم، لێم تێک دەچێت. حەز دەکەم، بەڵام ناتوانم. بۆ شتێکی وەک سەرچاوەکان کە مۆدیوول و داڕێژەیان زۆرن ئەستەمتریشە بۆم. ⇐[[بەکارھێنەر:Aram|<span style="font-family:Cursive; color:yellow; Background:Black; font-size:13px;">'''ئارام'''</span>]] _{[[لێدوانی بەکارھێنەر:Aram|<span style="color:black; Background:yellow">'''وتووێژ💭'''</span>]]} ‏٢٠:١٥، ٢٧ی تەممووزی ٢٠٢١ (UTC) ::::::بمبورن یەکسەر دێمە ناو باسەکە @[[بەکارھێنەر:Aram|Aram]]، @[[بەکارھێنەر:Épine|Épine]] نامەکانم خوێندەوە چەن تێبنییەکم ھاتە یاد لەسەر بابەتی کارەکانی ویکیپدییای سۆرانی، بەڕێز @[[بەکارھێنەر:Aram|Aram]] تۆ مرۆڤیت ماندوو دەبیت پێویستت بە پشوو دەبێت، ژیانی ڕۆژانەی خۆتت ھەیە، پلانی داھاتووی ژیانت ھەیە، دڵنیام خوێندنیش ھەیە، ئەوە ھەموومان دەگرێتەوە، لەسەر تۆ نییە ھەموو کارەکانی ویکی سۆرانی بگریتە ئەستۆ و بەتەنھا بیکەیت، ویکیپیدیا واتا بەیەکەوە کارکردن، مادام ئیش و کارەکان زۆرن و بەیەک کەسیش بەڕێوە ناچێت ئەم ھەموو ئیش و کارە; بەڕێز @[[بەکارھێنەر:Épine|Épine]] من خۆم ئاگاداری کارەکانی بەڕێز ئارامم زۆر ماندووە بەدەست ویکیپدییا وە زۆر زۆر چالاکە، بەڵام ئەوەمان لەبیر بێت [[ویکیپیدیا:ویکیپیدیا چی نییە#ویکیپیدیا فەرمانگە یان ئەرک نییە|ویکیپیدیا فەرمانگە یان ئەرک نییە]] پێویستە کارەکان دابەش بکرێن لە حاڵەتێکی وەک ئێستا بەڕێوەبەرێک زیاد بکەن من پێشنیار دەکەم خۆت@[[بەکارھێنەر:Épine|Épine]] بێیتەوە لەگەل بەڕێز ئارام کارەکان بکەن دڵنیام ئەمە زۆر باشە و پێشکەوتنێکی باش و کارئاسانییەکی باش دەکات، تکایە با بەڕێوەبەرێک بپاڵێوین من پێشنیاری خۆت@[[بەکارھێنەر:Épine|Épine]] دەکەم. {{زۆر سپاس}} [[بەکارھێنەر:Sakura emad|—— 💖Sakura Hana🌸]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ‏١٣:٤٠، ١٢ی ئەیلوولی ٢٠٢١ (UTC) {{سھ|::::::}} کاک ئارام ئێستا ڕووکاری ویکیپیدیا زۆر ناشرین بووە بە بۆنەی ئەم کێشەیە. بەچی گەیشت؟ ئەگەر ناتوانن بەو زووانە کاری تێدا بکەن، تکایە بیگەڕێننەوە سەر وەشانە کۆنەکان.--&#9666; [[بەکارھێنەر:Épine|<b style="color:purple;font-size:13px;display:inline-block;border:1px solid purple;border-radius:5px;">&#160;ئێپین&#160;</b>]] _{[[لێدوانی بەکارھێنەر:Épine|<span style="color:purple">&#9836;</span>]]} ‏٢٢:١١، ٢٢ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ (UTC) == توینکڵ بۆ ماوەیەک وەستاوە == <!-- دەستپێکی دەمبوس -->{{پەیامی دەمبوسدار|}}<!-- [[بەکارھێنەر:نموونە]] ٢١:٣٠، ١٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٣١ (UTC) -->{{User:Dexbot/DoNotArchiveUntil|١٩٤٩٦٠٧٠٢٦}}<!-- کۆتاییی دەمبوس --> سڵاو توینکڵ وادیارە بە لەچەن ویکییەک وەستاوە وابزانم ئێرەشی گرتۆتەوە. تکایە گەر ھەر کەسێکیش ھەمان کێشەی ھەیە ئەوە لێدوان لێرە بدات {{زۆر سپاس}} [[بەکارھێنەر:Sakura emad|—— 💖Sakura Hana🌸]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ‏١٢:٤٩، ٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢١ (UTC) : سڵاو {{وب|Sakura emad}} کێشەکە زانراوە. {{لەژێر کاردایە}} ⇐[[بەکارھێنەر:Aram|<span style="font-family:Cursive; color:yellow; Background:Black; font-size:13px;">'''ئارام'''</span>]] _{[[لێدوانی بەکارھێنەر:Aram|<span style="color:black; Background:yellow">'''وتووێژ💭'''</span>]]} ‏١١:١٨، ٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢١ (UTC) :: {{وب|Sakura emad}} {{کرا|چارەسەر کرا}}. سپاس! ⇐[[بەکارھێنەر:Aram|<span style="font-family:Cursive; color:yellow; Background:Black; font-size:13px;">'''ئارام'''</span>]] _{[[لێدوانی بەکارھێنەر:Aram|<span style="color:black; Background:yellow">'''وتووێژ💭'''</span>]]} ‏١٩:٠٧، ٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢١ (UTC) :::{{زۆر سپاس}}} [[بەکارھێنەر:Sakura emad|—— 💖Sakura Hana🌸]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ‏٢٣:٣٩، ٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢١ (UTC) ::::بەڕێز @[[بەکارھێنەر:Aram|Aram]] چەن کێشەیەکی تر بەدیار کەوت، وەک ناتوانم دووگمەی ئاگادارکردنەوە بەکاربێنم و بەکارھێنەر ئاگاداربکەمەوە، یاخوود بەخێرھاتن کارناکات بێگومان کێشەی تریش ھەیە بەڵام ئەمانە کێشە گەورەکانن پێویستە گرنگی پێ بدرێت {{زۆر سپاس}} [[بەکارھێنەر:Sakura emad|—— 💖Sakura Hana🌸]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ‏١٧:٥٢، ١١ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢١ (UTC) ::::: {{وب|Sakura emad}} دەبێت سەرتاپا نوێ بکرێتەوە. ⇐[[بەکارھێنەر:Aram|<span style="font-family:Cursive; color:yellow; Background:Black; font-size:13px;">'''ئارام'''</span>]] _{[[لێدوانی بەکارھێنەر:Aram|<span style="color:black; Background:yellow">'''وتووێژ💭'''</span>]]} ‏١٦:٥٣، ١٧ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢١ (UTC) == کێشەی InternetArchiveBot == <!-- [[بەکارھێنەر:نموونە]] ١٩:٥٣، ٢٠ی کانوونی یەکەمی ٢٠٣١ (UTC) -->{{User:Dexbot/DoNotArchiveUntil|١٩٥٥٥٦٢٨٠٧}} {{Pin message|}} {{tracked| T292102}} سڵاو تکایە شتێک تێبینی بکەن، بۆتی [[user:InternetArchiveBot]] کێشەی بۆ ھەنێک وتار دروستکردووە و وێنەکانیان دەشێوێنێت و تاگی بەستەری مردوویان لێدەدات[https://ckb.wikipedia.org/w/index.php?title=%D9%88%D9%88_%D9%84%DB%8C&diff=829102&oldid=820887 <nowiki>[1]</nowiki>][https://ckb.wikipedia.org/w/index.php?title=%D9%BE%DB%8E%DA%95%D8%B3%D8%AA%DB%8C_%D8%A6%DB%95%D9%88_%D9%85%D9%88%D8%B3%DA%B5%D9%85%D8%A7%D9%86%D8%A7%D9%86%DB%95%DB%8C_%D8%AE%DB%95%DA%B5%D8%A7%D8%AA%DB%8C_%D9%86%DB%86%D8%A8%DB%8E%DA%B5%DB%8C%D8%A7%D9%86_%D9%88%DB%95%D8%B1%DA%AF%D8%B1%D8%AA%D9%88%D9%88%DB%95&diff=prev&oldid=836784 <nowiki>[2]</nowiki>][https://ckb.wikipedia.org/w/index.php?title=%DA%86%D9%88%D8%A7%D8%B1_%D9%85%D8%A7%D9%85%DB%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%DA%A9%DB%95%DB%8C_%D8%A6%DB%8C%D9%85%D9%BE%D8%B1%D8%A7%D8%AA%DB%86%D8%B1%DB%8C%DB%95%D8%AA%DB%8C_%DB%8C%D9%88%D8%A7%D9%86&diff=829277&oldid=820752 <nowiki>[3]</nowiki>] لەوانەشە بەردەوام بێت لە داھاتوو گەر چارەسەر نەکرێت [[بەکارھێنەر:Sakura emad|—— 💖Sakura Hana🌸]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ‏١١:٥٥، ١٢ی ئەیلوولی ٢٠٢١ (UTC) :{{وب|Sakura emad}} ھیچ پێویست ناکات پارامەتری {{para|link}} بنووسن. ⇐[[بەکارھێنەر:Aram|<span style="font-family:Cursive; color:yellow; Background:Black; font-size:13px;">'''ئارام'''</span>]] _{[[لێدوانی بەکارھێنەر:Aram|<span style="color:black; Background:yellow">'''وتووێژ💭'''</span>]]} ‏١٦:٣٤، ١٨ی ئەیلوولی ٢٠٢١ (UTC) ::{{لەژێر کاردایە|ڕوونکردنەوەی زیاتر پێویستە}} [[بەکارھێنەر:Sakura emad|—— 💖Sakura Hana🌸]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ‏١٦:٤٤، ١٨ی ئەیلوولی ٢٠٢١ (UTC) :::@[[بەکارھێنەر:Aram|Aram]] ئەوە جگە لەوەی دەستکاری قەبارەی [[تایبەت:Diff/826721|وێنەی وتارەکانیش]] دەکات [[بەکارھێنەر:Sakura emad|—— 💖Sakura Hana🌸]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ‏١٧:٥٢، ٢٧ی ئەیلوولی ٢٠٢١ (UTC) :::سڵاو بابەتەکە برایە Phab ([[m:User_talk:InternetArchiveBot/Archive/2021#Bot_Changes_image_parameters|مێتا ببینە]])--[[بەکارھێنەر:Sakura emad|—— 💖Sakura Hana🌸]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ‏١٢:٤٣، ٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢١ (UTC) ::::{{وب|Sakura emad}} بژیت! ⇐[[بەکارھێنەر:Aram|<span style="font-family:Cursive; color:yellow; Background:Black; font-size:13px;">'''ئارام'''</span>]] _{[[لێدوانی بەکارھێنەر:Aram|<span style="color:black; Background:yellow">'''وتووێژ💭'''</span>]]} ‏١٤:٢٩، ١٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢١ (UTC) == Save the Date: Coolest Tool Award 2021: this Friday, 17:00 UTC == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <languages /> Hello all, The ceremony of the 2021 [[m:Special:MyLanguage/Coolest Tool Award|Wikimedia Coolest Tool Award]] will take place virtually on [https://zonestamp.toolforge.org/1642179615 Friday 14 January 2022, 17:00 UTC]. This award is highlighting software tools that have been nominated by contributors to the Wikimedia projects. The ceremony will be a nice moment to show appreciation to our tool developers and maybe discover new tools! [[m:Special:MyLanguage/Coolest Tool Award|Read more about the livestream and the discussion channels.]] Thanks for joining! [[m:User:AKlapper (WMF)|andre]] ([[m:User talk:AKlapper (WMF)|talk]]) -08:02, 6 January 2022 (UTC) </div> <!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:SSethi (WMF)@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Technical_Village_Pumps_distribution_list&oldid=22528634 --> == نایەکگرتووییی شێواز لە داڕێژەی زمانەکاندا == {{Pin message|}}<!-- [[بەکارھێنەر:نموونە]] ٠٣:٢٠، ٢١ی ئایاری ٢٠٣٢ (UTC) -->{{User:Dexbot/DoNotArchiveUntil|١٩٦٨٧٢٢٤٠٢}} سڵاو، تێبینیی ئەوەم کرد کە لە داڕێژەی زمانەکاندا (بە زمان) نایەکگرتووییەک هەیە لە شێوازەکانیاندا. بۆ نموونە: * پارامیتەرە دراوەکە بە {{tlx|بە ئینگلیزی}} یان {{tlx|بە عەرەبی}} لار نابن و ئاسایین، بەڵام * پارامیتەرە دراوەکە بە {{tlx|بە ئیسپانی}} لار دەبێت. دڵنیا نیم ئەگەر کێشەکە فراوان بێت و لە داڕێژەی زۆرتردا هەبێت، تکایە لەسەری بکۆڵکنەوە و ئەگەر کرا، چارەسەریان بکەن. زۆربەی داڕێژە هاوشێوەکانیان پارێزراون و بەکارهێنەری ئاسایی مافی دەستکاریکردنی نییە. — [[بەکارھێنەر:ڕۆژ سەربەست|<b>ڕۆژ</b>]] ‏١٩:٣٦، ٢٢ی ئایاری ٢٠٢٢ (UTC) :سڵاو {{وب|ڕۆژ سەربەست}} جارێک کاک سەرچیا وتی کە لارکردنی دەق بۆ ئێمە نابێت بۆیە لەسەر قسەی ئەو، دەقەکانم لەسەر چەند داڕێژەیەک (نەک ھەمووی) کردە دەقی ئاسایی. بەس زۆر گەڕام و وتووێژەکەم نەدۆزییەوە. ڕەنگە سڕابێتەوە. بیرم نایەت. [[وتووێژی داڕێژە:بە ئینگلیزی]]م دۆزییەوە، بەڵام ئەوە وتووێژەکەی ئێمە نەبوو. وا دیارە کاک مارمزۆکیش [[وتووێژی داڕێژە:نامەی ڕوونکردنەوە#دەقی لار / قەبارە|لێرە]] ھەمان قسەی کردووە، بەس پێم وا بێت قسەی ئەو تەنیا لەسەر زمانە ڕاست بۆ چەپەکان بووە. ⇐[[بەکارھێنەر:Aram|<span style="font-family:Cursive; color:yellow; Background:Black; font-size:13px;">'''ئارام'''</span>]] _{[[لێدوانی بەکارھێنەر:Aram|<span style="color:black; Background:yellow">'''وتووێژ💭'''</span>]]} ‏١٨:٤٤، ٢٦ی ئایاری ٢٠٢٢ (UTC) ::ڕاستە، منیش دەڵێم ئەوانەی کە لار ماونەتەوە ڕێکیان بکەوە، وەک {{tlx|بە ئیسپانی}}. — [[بەکارھێنەر:ڕۆژ سەربەست|<b>ڕۆژ</b>]] ‏١٨:٤٧، ٢٦ی ئایاری ٢٠٢٢ (UTC) ::: {{وب|ڕۆژ سەربەست}} من لە ئێستادا ڕاستی و دروستییەکەیان نازانم، بەس من لە ناوەڕۆکی وتاری ئەکتەر، گۆرانیبێژ، نووسەر و فیلمەکان بۆ ناوی فیلم، کتێب، ئەلبوومەکان و ئەو جۆرە بابەتانە دەقەکان لار دەکەمەوە. جارێ تا ئێستاش قسەیەکی پێچەوانەی قسەکانی کاک سەرچیا و مارمزۆکم نەبینیوە. دڵنیاش نیم کاک سەرچیا ئەو قسەیەی بۆ زمانە چەپ بۆ ڕاستەکانیش بووە یان بەس بۆ ڕاست بۆ چەپەکان. ⇐[[بەکارھێنەر:Aram|<span style="font-family:Cursive; color:yellow; Background:Black; font-size:13px;">'''ئارام'''</span>]] _{[[لێدوانی بەکارھێنەر:Aram|<span style="color:black; Background:yellow">'''وتووێژ💭'''</span>]]} ‏١٩:٥٨، ٢٦ی ئایاری ٢٠٢٢ (UTC) == پاککردنەوەی ویکیپیدیا == {{داواکردنی لێدوانی کۆمەڵگە}} <!-- دەستپێکی دەمبوس -->{{پەیامی دەمبوسدار|}}<!-- [[بەکارھێنەر:نموونە]] ١٩:٤٦، ٢٥ی ئایاری ٢٠٣٢ (UTC) -->{{User:Dexbot/DoNotArchiveUntil|١٩٦٩١٢٧٢٠٠}}<!-- کۆتاییی دەمبوس --> سڵاو، لە لێکۆڵینەوەیەک بۆم دەرکەوت کە لەناو ٨٥٨٨٥ پەڕەی ویکیپیدیای کوردی (بە هەموو بەشەکانەوە (namespace)، داڕێژە و هتد)، ٥٨٦٨٧ دانەیان لە ناوەکانیاندا یەکێک لەم نووسانەی تێدایە: ه ك ة آ ص ض ؤ. ڕەنگە ئەگەر نووسەی ناکوردیی زۆرتر و نیومەودای فارسییش حساب بکەین، زۆرتر بکات. زۆربەی پەڕەکانیش (لە وتارەکان) کە ئەو نووسانەیان تێدا بووە، ڕەوانەکەر بوون بۆ پەڕەیەکی دیکە کە ڕاستی کردوونەتەوە. ئەنجامەکانی لێکۆڵینەوەکەم لە [https://github.com/roj1512/kuwikibot/raw/main/shots/titles-1653675401250.json ئێرە] داناوە. من وا بیر دەکەمەوە دەبێت ئەو پەڕانە (لانی کەم وتارەکان) بسڕدرێنەوە کە ئەو نووسە نامۆیانەیان بە کوردی تێدایە و تەنیا ڕەوانەکەرن. ئەگەر یەکێک ویستی ئەو کارە بکات، دەتوانم لیستی ئەو وتارانە بنێرم کە تەنیا ڕەوانەکەرن. سپاس. — [[بەکارھێنەر:ڕۆژ سەربەست|<b>ڕۆژ</b>]] ‏١٨:٢٢، ٢٧ی ئایاری ٢٠٢٢ (UTC) :سڵاو {{وب|ڕۆژ سەربەست}} زۆر پێم خۆشە کە ئەو باسانە دەکەیتەوە. سەرەتا پێم سەیرە کە چۆن ئەنجامەکان لای تۆ ئاوا زۆرن. بڕوانە {{کواری|٦٤٨٦٤}} کە پیتی زۆر زیاترم نووسیوە و ئەنجامەکانیش (بێجگە لە پەڕەکانی وتووێژ و بەکارھێنەر) ٢٨٬٤٧١ دانەن. تۆ بڵێی کاممان ھەڵەمان کردبێت؟ بەڵێ، ڕەوانەکەری زۆرمان ھەن کە پیتە ناستانداردەکانیان تێدایە. بەشێکیان دەگەڕێتەوە بۆ ئەو کاتەی کە ھێشتا تەختەکلیلی کوردی دروست نەکرابوو و بەشێکیشیان بۆ کێشەی ھەندێ پیتە کە تا ئێستاش ھەن. بۆ سڕینەوەی ئەو ڕەوانەکەرانەش، ڕاستییەکەی ئەو کارە زۆر ھەستیارە و دەبێت کۆمەڵگە وتووێژێکی چڕی لەسەر بکەن تا بزانین کامانە و چەندیان بسڕینەوە. یان ھەر ئەسڵەن بیانسڕینەوە یان نا؟ ⇐[[بەکارھێنەر:Aram|<span style="font-family:Cursive; color:yellow; Background:Black; font-size:13px;">'''ئارام'''</span>]] _{[[لێدوانی بەکارھێنەر:Aram|<span style="color:black; Background:yellow">'''وتووێژ💭'''</span>]]} ‏٠٩:٢١، ٢٨ی ئایاری ٢٠٢٢ (UTC) ::ھەنێک لە ڕەوانەکەرەکان بە ئەنقەست بە ناستانداردی درووستکراون تا خوێنەران بتوانن لە گەڕانی ویکیپیدیا ئاسانتر وتارەکان بدۆزنەوە بە سڕینەوەی ئەو ڕەوانەکەرانە پێم وایە ھیچ یارمەتییەکی خوێنەران نادەین. [[بەکارھێنەر:Sakura emad|🌸 Sakura emad 💖]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ‏٠٩:٣٦، ٢٨ی ئایاری ٢٠٢٢ (UTC) :::@[[بەکارھێنەر:Sakura emad|Sakura emad]]: خوێنەر واتە ئەو کەسەی کە دەخوێنێتەوە و خوێنەوارە، نەک ئەو کەسەی کە بە پیتی ناکوردی گەڕان دەکات بۆ دەقی کوردی. باوەڕیش ناکەم هیچ کەسێک کە ئەنجامی کوردیی بوێت بگەڕێت بۆ دەقێکی هاوشێوەی [[آنگون]]، تۆ بڵێیت؟ — [[بەکارھێنەر:ڕۆژ سەربەست|<b>ڕۆژ</b>]] ‏١٧:٠٧، ٢٨ی ئایاری ٢٠٢٢ (UTC) ::@[[بەکارھێنەر:Aram|Aram]]: لە هەموو پەڕەکان گەڕاوم، تەنیا ڕەوانەکەرەکان نین ئەو ژمارەیە. هەروەها هەموو نەیسپەیسەکانیش وەک ئاماژەم پێ کردبوو. — [[بەکارھێنەر:ڕۆژ سەربەست|<b>ڕۆژ</b>]] ‏١٦:٥٩، ٢٨ی ئایاری ٢٠٢٢ (UTC) :::@[[بەکارھێنەر:Aram|Aram]]: وا دیارە پەڕە سڕاوەکانیشی لەخۆ گرتووە، لە گەڕانەکانی ترمدا پاڵاوتنەکان دەگۆڕم. — [[بەکارھێنەر:ڕۆژ سەربەست|<b>ڕۆژ</b>]] ‏١٧:٠٩، ٢٨ی ئایاری ٢٠٢٢ (UTC) ::::@[[بەکارھێنەر:ڕۆژ سەربەست|ڕۆژ]] من نوێنەراییەتی گشت ڕەوانەکەرەکان ناکەم من وتم "ھەنێک" لە ڕەوانەکەرەکان سوود بەخشن بۆ خوێنەر و بە ئەنقەست وا درووستمان کردووە تا دۆزینەوە ئاسان بێت. [[بەکارھێنەر:Sakura emad|🌸 Sakura emad 💖]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ‏١٧:٥٦، ٢٨ی ئایاری ٢٠٢٢ (UTC) :::::لە ماوەی بەشداریکردنم لێرە ئەوەم بۆ ڕوون بووە کە نەک خوێنەر بەکارھێنەرە تازەکارەکانیشمان کێشەیان لەگەڵ تەختە کلیلی ستاندارد ھەبووە جا چجای ئەوەی بگات بە خوێنەر کە کاری بە ویکیپیدیا نەبێت و تەنھا بۆ خوێندنەوە ھاتبێت بۆ ئێرە. [[بەکارھێنەر:Sakura emad|🌸 Sakura emad 💖]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ‏١٧:٥٧، ٢٨ی ئایاری ٢٠٢٢ (UTC) :::::@[[بەکارھێنەر:Sakura emad|Sakura emad]]: :::::{{وتە|نوێنەراییەتی گشت ڕەوانەکەرەکان ناکەم}} :::::قسەیەکی جوانە. دەتوانین لانی کەم ڕەوانەکەرە زۆر نامۆکان بسڕینەوە، وەک ئەوانەی کە نیومەودا یان «آ» و «ص» و ئەمانەیان تێدایە. — [[بەکارھێنەر:ڕۆژ سەربەست|<b>ڕۆژ</b>]] ‏١٨:١٤، ٢٨ی ئایاری ٢٠٢٢ (UTC) :::::: {{وب|Sakura emad}} نیگەران مەبە و دڵنیا بە ئێمە ناچین ھەموو ڕەوانەکەرەکان بسڕینەوە. بۆ نموونە، سەردەمی ئەوە بەسەر چووە پیتی «ك» لای ئێمە بەکاربێت. دڵنیاش بە تا ڕای زۆرینە وەرنەگرین، قەت ئەو کارە ناکەین. جارێ سەرەتای وتووێژە. {{وب|ڕۆژ سەربەست}} پێم سەیر بوو کە ئامارەکەت لە ھەموو پەڕەکانی ویکیپیدیا ئەوەندە زۆرە. وتم جا ئەوەندە ناونیشانی ناستانداردمان ھەبێت، کەواتە ڕەوانەکەرمان لە وتارەکان و بۆشاییناوەکانی تریش زیاترە. بەھەرحاڵ، جارێ چاوەڕێ دەکەین تا بزانین برادەرانی تریش چی دەڵێن ئەوسا بەپێی وتووێژ کارەکان دەکەین. ⇐[[بەکارھێنەر:Aram|<span style="font-family:Cursive; color:yellow; Background:Black; font-size:13px;">'''ئارام'''</span>]] _{[[لێدوانی بەکارھێنەر:Aram|<span style="color:black; Background:yellow">'''وتووێژ💭'''</span>]]} ‏١٩:٣٩، ٢٨ی ئایاری ٢٠٢٢ (UTC) :::::::لەگەڵ سڕینەوەی ڕەوانەکەرەکان نیم بە هیچ جۆرێک. &#9666; [[بەکارھێنەر:Épine|<b style="color:purple;font-size:13px;display:inline-block;border:1px solid purple;border-radius:5px;">&#160;ئێپین&#160;</b>]] _{[[لێدوانی بەکارھێنەر:Épine|<span style="color:purple">&#9836;</span>]]} ‏٢١:٣٤، ٢١ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣ (UTC) == بەکارھێنەرانی پاسدەر: پێویستییەکی زۆرمان بە ئێوە ھەیە == {{Pin message|}} {{لێدوانی کۆمەڵگە}}<!-- [[بەکارھێنەر:نموونە]] ٢٣:٥٨، ١٨ی تەممووزی ٢٠٣٢ (UTC) -->{{User:Dexbot/DoNotArchiveUntil|١٩٧٣٨٠٧٨٩١}} === ناساندن === سڵاو بەکارھێنەرانی ویکیپیدیا بە تایبەتی بەکارھێنەرانی خاوەن ماف، لە ئێستادا زۆرترین کارمان بەم بەکارھێنەرانەیە کە شارەزان لە مافەکە و خاوەنی مافەکەن یان ئەوانەشی خاوەنی نین، لە ئێستادا گەر سەیری [https://ckb.wikipedia.org/w/index.php?title=%D8%AA%D8%A7%DB%8C%D8%A8%DB%95%D8%AA:%D9%BE%DB%95%DA%95%DB%95_%D9%86%D9%88%DB%8E%DA%A9%D8%A7%D9%86&hidepatrolled=1 تۆمارەکان] بکەین زۆرترین پەڕە لەسەرمان کۆبۆتەوە پێویستە پێداچوونەوەی بۆ بکەین و بەتەنھاش ناتوانین ئەم کارە بکەین ھەربۆیە داوا دەکەین ئەو بەکارھێنەرانەی خاوەن مافن و توانا و کاتیان ھەیە بێنەوە ویکیپیدیا و دەست بە چالاکییەکانیان بکەنەوە، و ئەوانەشی ناتوانن چیتر مافەکە بگرنە دەست و بەڕێوەی بەرن من لێرەوە زۆر سپاسی بەشدارییەکانی پێشوویان دەکەم و بەڵام پێویستمانە ئێستا چالاک ببنەوە بەپێچەوانەوە داوا دەکەم واز لە مافەکە بێنن و بیدەین بە کەسانێک کە دەیانەوێت بەشداری پڕۆژەکە بکەن و لەگەڵمان بن لە بەرەو پێشبردنی پڕۆژەکە. === داواکاری === بەھۆی کۆبوونەوەی پەڕەیەکی زۆر لەسەرمان و نەتوانین بۆ کۆنتڕۆل کردنی گشت پەڕەکان داوای چالاکبوونەوەی بەکارھێنەرانی پێشوو دەکەم و داوا دەکەم مافەکەیان بەکاربێنن بە پێچەوانەوە سپاسی بەشدارییەکانی پێشوویان دەکەم و داوا دەکەم واز لە مافەکە بێنن بۆ بەکارھێنەری چالاکتر پڕۆژەکە لە ئێستادا پێویستی بەوانە ھەیە کە دەیانەوێت خزمەت بکەن، و ھەرکەسێک دەیەوێت لە ئێستا و لە داھاتوو مافەکە وەرگرێت ئێمە ئاسانکاری لە وەرگرتنی دەکەین '''ئەو کەسەی داوای مافەکە دەکات''' پێشنیار دەکەم سەرەتا مافی [[ویکیپیدیا:پاسدراوی خۆگەڕ|پاسدراوی خۆگەر]] ھەبێت و [[ویکیپیدیا:پاسدەر#ڕێساکانی وەرگرتن و لێسەندنەوەی ماف|مەرجەکانی پاسدەری]] تێدا بێت، و من بەپێی توانای خۆم گشت کارئاسانییەک دەکەم بۆ ئەو بەکارھێنەرەی دەیەوێت ببێتە خاوەنی مافەکە. === داوای لێسەندنەوەی مافەکە === لەگەڵ ئەوەی مافەکە لەو بەکارھێنەرانە بسەندرێتەوە کە کار بە مافەکە ناکەن؟ ھەرخۆی ڕێسای مافەکە پشتگیری داواکارییەکە دەکات [[ویکیپیدیا:پاسدەر#لێسەندنەوە|(بینین)]] تکایە بۆ ھەر دەنگێک ڕوونکردنەوەی خۆت بدە [[بەکارھێنەر:Sakura emad|🌸 Sakura emad 💖]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ‏٢٣:٥٦، ٢١ی تەممووزی ٢٠٢٢ (UTC) :سڵاو بۆ ھەموو لایەک، پێشنیارێکی باشە. من خۆم پێشداش لە وتووێژی ویکیپرۆژەی کۆمەڵە وتارەکاندا بە کاک ئارامم ڕاگەیاند کە چیتر چالاکیم نابێت و ئێستاش تەنانەت لەبەر پڕۆژەکە ماومەوە و دەنا بەزووترین کات دەمھەوێ ویکیپیدیا بەجێبھێڵم. ئێستاش داوا دەکەم ھەر مافێکی کە پێتان وایە بۆ بەکارھێنەرێکی کەمچالاک یان ناچالاک نابێت، لێمی بستێننەوە. ھەتا ئێستاش کە مافی پاسدەر یان ھەر مافێکی ترم پێ بووە ھەموو ھەوڵیکم بۆ بەکارھێنانی داوە کە بەسوود بێت بۆ ویکیپیدیا. ھیوادارام لەمەبەدواش بەکارھێنەرانی بەئەزموونی پێشوو یان نوێیەکان ئەو مافانە بگرنە دەست و بۆ بەرەوپێشچوونی ویکیپیدیا بەکاریبێنن. زۆر سپاس. [[بەکارھێنەر:Ahrir|<span style="font-family:Cursive; color: #10C1FF; Background: White; font size:13px;">AHR</span>]] _{([[لێدوانی بەکارھێنەر:Ahrir|<span style="color:#ffd700; Background:White">'''وتووێژ'''</span>]])} ‏١٣:٤٤، ٩ی ئابی ٢٠٢٢ (UTC) === داواکارییەکە چۆن کاردەکات؟ === * ھەر بەکارھێنەرێکی خاوەن ماف بۆ ماوەی سێ مانگ یان زیاتر ھیچ چالاکی نەبوو یان کەمتر لە نۆ چالاکی پاسدانی ھەبوو کە ئەمەش دابەش دەبێت بۆ سێ چالاکی بەسەر ھەر مانگێک لە سێ مانگەکەدا، ئەوا مافەکەی لێ دەسەندرێتەوە دوای ئەوەی مافەکەی لێ سەندرایەوە ئاگاداری بۆ دەنێردرێت لەلایەن بەڕێوەبەری پەیوەندیدارەوە و بارودۆخەکەی بۆ ڕوون دەکرێتەوە بە شێوەیەکی پوخت. ==== {{پشتگیری}} ==== {{لەگەڵ}} -دیارە پاس نەدانی وتارەکان دەبێتە هۆی ئەوەی کە وتارەکە وەک خۆی بمێنێتەوە بەتایبەتی ئەو وتارانەی کە پەیوەندی بە ڕووداوێکی هەنووکەی هەیە من لەگەڵ ئەوەدام ئەگەر بەکارهێنەرانی خاوەن ماف بۆ ماوەیەکی زۆر ناچالاک بوون پێویست بە بوونی مافەکە ناکات کە هەیان بێت . من خۆم ئامادەم ئەگەر بەگونجاوم دەزانن،لەگەڵ ڕێزدا [[بەکارھێنەر:Kurd2021|Kurd2021]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Kurd2021|لێدوان]]) ‏١٤:٥٣، ٢٢ی تەممووزی ٢٠٢٢ (UTC) * {{لەگەڵ}} – لەخوارەوە ڕایەکەم نووسوە. ⇐[[بەکارھێنەر:Aram|<span style="font-family:Cursive; color:yellow; Background:Black; font-size:13px;">'''ئارام'''</span>]] _{[[لێدوانی بەکارھێنەر:Aram|<span style="color:black; Background:yellow">'''وتووێژ💭'''</span>]]} ‏١٦:٠٥، ١ی ئابی ٢٠٢٢ (UTC) * {{لەگەڵ}} ئەگەر بەکارھێنەر مافەکە بەکار نەھێنێت ھیچ سوودێکی نابێت و تەنیا مەبەستی مافەکە دەشکێنێت. پێم باشە ئەوەی بەکاری نەھێنا، مافەکەی لێ بسەندرێتەوە. —[[:بەکارھێنەر:Halbast1|<span style="color: #041721; text-decoration: inherit; -moz-text-decoration-color: #041721; text-decoration-color: #041721;">'''ھەڵبەست'''</span>]] _{([[:لێدوانی بەکارھێنەر:Halbast1|<span style="color: #A2D2FF; text-decoration: inherit; -moz-text-decoration-color: #A2D2FF; text-decoration-color: #A2D2FF;">لێدوان</span>]])} ‏٠٩: [[بەکارھێنەر:Ahrir|<span style="font-family:Cursive; color: #10C1FF; Background: White; font size:13px;">AHR</span>]] _{([[لێدوانی بەکارھێنەر:Ahrir|<span style="color:#ffd700; Background:White">'''وتووێژ'''</span>]])} ‏١٣:٤٤، ٩ی ئابی ٢٠٢٢ (UTC) ١٧، ٩ی ئابی ٢٠٢٢ (UTC) * {{لەگەڵ}} — ھاندەرێکی باشە بۆ ئەوەی بەکارھێنەری خاوەن ماف بکەوێتە خۆی و کار بە مافەکە بکەن. [[بەکارھێنەر:-Haryad |<span style="color:black; font-size:16px;">'''ʜᴀʀʏᴀᴅ'''</span>]] _{[[لێدوانی بەکارھێنەر: -Haryad |<span style="color:yellow; Background:black ">'''وتووێژ'''</span>]]} ‏١٨:٣٩، ٩ی ئابی ٢٠٢٢ (UTC) ==== {{دژایەتی}} ==== ==== {{بێلایەن}} ==== <hr> === لێدوان === {{Collapse top|لێدوانەکان (داواکارییەکە پەسەندکرا)}} چاوەڕێی لێدوانەکانتانم {{زۆر سپاس}} [[بەکارھێنەر:Sakura emad|🌸 Sakura emad 💖]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ‏٢٣:٥٦، ٢١ی تەممووزی ٢٠٢٢ (UTC) : {{وب|Sakura emad}} ویکیپیدیا بووەتە شوێنێک بۆ کۆکردنەوەی دەسەڵات! کە توانا یان کاتت نییە کار بە مافەکەت بکەیت، وازی لێ بێنە یان ئەسڵەن بۆچی داوای دەکەیت؟! من خۆشم کارم بە مافەکەم نەکرد، لێم بسێننەوە. من ئەوەندەی پێم کرابێت بەسەر پەڕەکاندا چوومەتەوە و باشەکانم پاس داوە. بەکارھێنەری نوێ و پەڕەی نوێش زۆرن، و من وەک خۆم ھەر ئەوەندە فریا دەکەوم. ئیتر سپاس! ⇐[[بەکارھێنەر:Aram|<span style="font-family:Cursive; color:yellow; Background:Black; font-size:13px;">'''ئارام'''</span>]] _{[[لێدوانی بەکارھێنەر:Aram|<span style="color:black; Background:yellow">'''وتووێژ💭'''</span>]]} ‏١٦:٠٥، ١ی ئابی ٢٠٢٢ (UTC) ::@[[بەکارھێنەر:Aram|Aram]] زۆر زیاتر لە پێویستت کردووە بەڕێز ئارام ئەم چەند تۆمارە شاھێدن ::* [https://xtools.wmflabs.org/patrollerstats/ckb.wikipedia.org/2022-05-01/2022-06-30?actions=patrol|pc-accept|pc-reject مانگی پێنج تا تەواوی شەش]. ::* [https://xtools.wmflabs.org/patrollerstats/ckb.wikipedia.org/2022-06-01/2022-07-01?actions=patrol|pc-accept|pc-reject مانگی شەش تا حەوت] ::* [https://xtools.wmflabs.org/patrollerstats/ckb.wikipedia.org/2022-06-01/2022-07-31?actions=patrol|pc-accept|pc-reject شەش و تەواوی مانگی حەوت]. ::{{emoji|1F60A|size=28}} پێویستت بە نیشانێک ھەیە. [[بەکارھێنەر:Sakura emad|🌸 Sakura emad 💖]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ‏١٦:٣٨، ١ی ئابی ٢٠٢٢ (UTC) : {{وب|kurd2021}} ئێوە یەکێکن لە گوونجاوترین بەکارھێنەرەکانمان لە ویکیپیدیای سۆرانی لەدوای وەرگرتنی مافی [[ویکیپیدیا:پاسدراوی خۆگەڕ|پاسدراوی خۆگەر]] کە من پێشنیار دەکەم ئەو مافەت ھەبێت دوودڵ مەبە لەوەی داوای مافی [[وپ:پاسدەر|پاسدەر]] بکەیت ھەرکاتێک بتەوێت [[بەکارھێنەر:Sakura emad|🌸 Sakura emad 💖]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ‏١٦:٤٢، ١ی ئابی ٢٠٢٢ (UTC) :: زۆر سپاس {{وب|Sakura emad}} بۆ ئەمە چی بە پێویست دەزانن، بیکەن. ڕەنگە ھەرکاتێک کاتێکی گونجاومان دەستکەوت، ئەو بەکارھێنەرانەی کە بۆ ماوەی ساڵێک ناچالاکن و خاوەنی ھەر مافێکن، سەرجەمیان لێ بسەنینەوە. ⇐[[بەکارھێنەر:Aram|<span style="font-family:Cursive; color:yellow; Background:Black; font-size:13px;">'''ئارام'''</span>]] _{[[لێدوانی بەکارھێنەر:Aram|<span style="color:black; Background:yellow">'''وتووێژ💭'''</span>]]} ‏١٨:٥٩، ١ی ئابی ٢٠٢٢ (UTC) ::@[[بەکارھێنەر:Sakura emad|Sakura emad]] سوپاست دەکەم، دیارە من لە ڕاستیدا تەنها لەنەبوونی کەس ئەو داواکاریەم کرد دەنا بەش بەحاڵی خۆم بە پێویستی نازانم، لەگەڵ ئەوەش دەکرێت ئەو مافە وەربگرم ئەوەی پێم کرا ئەنجامی دەدەم. [[بەکارھێنەر:Kurd2021|Kurd2021]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Kurd2021|لێدوان]]) ‏١٠:٥٠، ٢ی ئابی ٢٠٢٢ (UTC) :::بەڕێز @[[بەکارھێنەر:Aram|Aram]] تکایە با نەیکەین بە ساڵێک ئەمە زۆر زۆرە بۆ مافی پاسدەر و وەک مافی بەڕێوەبەڕایەتیی نییە نە لەڕووی زەحمەتی بەدەست ھێنانەوە کە پێویستمان بە ڕۆژ و ھەفتە بێت تا مافەکە بدەینەوە بە کەسەکە و پێویستی بە چوونە مێتا ھەبێت، تەنھا یەک کرتە کردنە لەلایەن بەڕێوەبەرێک بۆ ئەوەی دەیەوێت دووبارە وەری بگرێتەوە و ئەرکێکی قورس نییە بۆیە، من پێم باشە مانگانە بێت ھەر پاسدەرێک زیاتر لە سێ مانگ ھیچ چالاکییەکی نەبوو مافەکەی لێ دەسەندرێتەوە بە ئاگاداری یان بێ ئاگاداری ئەوە دەکەوێتە سەر بڕیاری بەڕێوەبەر کە کام بەکارھێنەر لێرەیە و ئاگای لێمانە و ئاگاداری پێدەگات و کامە بەکارھێنەریش لەگەڵمان نییە و لە ژیانی ڕۆژانە سەرقالە و ئاگادارییەکەی پێناگات، وە نە لەڕووی کۆبونەوەی ئەرکەوە بەڕێوەبەران وەک پاسدەرانن، ئەرکی پاسدەران زیاترە و وتار درووستکردن ڕۆژانەیە و کە پێویستە لەسەر پاسدەر بەپێی پێویست پێداچوونەوەیان بۆ بکات [[بەکارھێنەر:Sakura emad|🌸 Sakura emad 💖]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ‏١٠:٢٠، ٦ی ئابی ٢٠٢٢ (UTC) ::::'''پێشنیار دەکەم بەم شێوەیە بێت:''' ::::@[[بەکارھێنەر:Aram|Aram]]، @[[بەکارھێنەر:Kurd2021|Kurd2021]] ::::* ھەر بەکارھێنەرێکی خاوەن ماف بۆ ماوەی سێ مانگ یان زیاتر ھیچ چالاکی نەبوو یان کەمتر لە نۆ چالاکی پاسدانی ھەبوو کە ئەمەش دابەش دەبێت بۆ سێ چالاکی بەسەر ھەر مانگێک لە سێ مانگەکەدا، ئەوا مافەکەی لێ دەسەندرێتەوە دوای ئەوەی مافەکەی لێ سەندرایەوە ئاگاداری بۆ دەنێردرێت لەلایەن بەڕێوەبەری پەیوەندیدارەوە و بارودۆخەکەی بۆ ڕوون دەکرێتەوە بە شێوەیەکی پوخت. ::::سپاس [[بەکارھێنەر:Sakura emad|🌸 Sakura emad 💖]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ‏١٠:٢٦، ٦ی ئابی ٢٠٢٢ (UTC) ::::: {{وب|Sakura emad}} مادام ڕوونکردنەوەکەت جوان بوو، با وا بێ کە وتت. سپاس! ⇐[[بەکارھێنەر:Aram|<span style="font-family:Cursive; color:yellow; Background:Black; font-size:13px;">'''ئارام'''</span>]] _{[[لێدوانی بەکارھێنەر:Aram|<span style="color:black; Background:yellow">'''وتووێژ💭'''</span>]]} ‏١٠:٥٣، ٦ی ئابی ٢٠٢٢ (UTC) ::::::{{emoji|1F60A|size=28}} [[بەکارھێنەر:Sakura emad|🌸 Sakura emad 💖]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ‏١٠:٥٦، ٦ی ئابی ٢٠٢٢ (UTC) {{Collapse bottom|}} '''ئەو بەکارھێنەرانەی لەژێر کاریگەری داواکارییەکە دەبن''' : {{وب|Amine yousefi}} : {{وب|Halbast1}} : {{وب|Épine}} '''ئەو بەکارھێنەرانەی پێویستە ئاگاداربن''' : {{وب|Ahrir}} سپاس. [[بەکارھێنەر:Sakura emad|🌸 Sakura emad 💖]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ‏١٥:٤٨، ٨ی ئابی ٢٠٢٢ (UTC) * {{لێدوان}} سڵاوتان لێبێت! ئەوەی ڕاستی بێت من ماوەیەکی زۆرە لە ویکیپیدیا دابڕاوم، بەڵام خۆشحاڵم کە ڕایبگەیەنم کە بڕیارم داوە بگەڕێمەوە و چەنێک پێم بکرێت پەڕە نوێیەکان پاس ئەدەم. ماندوو نەبن! —[[:بەکارھێنەر:Halbast1|<span style="color: #041721; text-decoration: inherit; -moz-text-decoration-color: #041721; text-decoration-color: #041721;">'''ھەڵبەست'''</span>]] _{([[:لێدوانی بەکارھێنەر:Halbast1|<span style="color: #A2D2FF; text-decoration: inherit; -moz-text-decoration-color: #A2D2FF; text-decoration-color: #A2D2FF;">لێدوان</span>]])} ‏٠٩:١٧، ٩ی ئابی ٢٠٢٢ (UTC) *:@[[بەکارھێنەر:Halbast1|Halbast1]] سپاس کاریگەریەکە لەسەر بەڕێزتان نەما بەڵام ئەوکاتە بەتەواوی ھەڵدەوەشێتەوە کە سێ چالاکی تەکنیکی تۆمار بکەن لەم مانگە و شەش دانەی تر لە دوو مانگەکەی تر سپاس. [[بەکارھێنەر:Sakura emad|🌸 Sakura emad 💖]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ‏١٨:٥٠، ٩ی ئابی ٢٠٢٢ (UTC) == گۆڕینی قەدبڕی (پ) == <!-- دەستپێکی دەمبوس -->{{پەیامی دەمبوسدار|}}<!-- [[بەکارھێنەر:نموونە]] ٢٠:٤٣، ١٣ی کانوونی دووەمی ٢٠٣٣ (UTC) -->{{User:Dexbot/DoNotArchiveUntil|١٩٨٩٢٦١٨٠٩}}<!-- کۆتاییی دەمبوس --> === داواکاری === بە پێویستی دەزانم لەجیاتی کورتکردنەوەی پۆل کە خۆی سێ پیتە و کورتە، پەڕگە شیاوترە و ئەو کورت بکەینەوە و قەدبڕی (پ) ڕەوانە بکەین بۆ پەڕگە و لەگەڵ ئەو بەستەرانەشی کە پۆلن و کەوتوونەتە ژێر قەدبڕی (پ) بیانگوازینەوە بۆ پۆل خۆی، و ئیتر کە نووسین پ:نموونە دەمان گوازێتەوە بۆ پەڕگە:نموونە لەجیاتی پۆل:نموونە. === قەدبڕ چییە؟=== سڵاو بەکارھێنەرە چالاکەکان بە پێویستم زانی کێشەیەک بخەمە ڕوو کە لە ویکیپیدیای سۆرانی دەمێکە ھەیە، قەدبڕی (پ) کە کورتکراوەی <code>پۆل</code> بۆ نموونە لەجیاتی بنووسیت [[:پۆل:زیندووان]]، [[:پ:زیندووان]] یەکسەر دەتگوزاێتەوە سەر ھەمان شوێن ئەوەی ھەڵەیە لێرە کاتی خۆی ئەم قەدبڕەیان بۆ کورتکردنەوە بەکارھێناوە کە شتێکی زۆر درێژی پێ کورت بکەینەوە بۆ نموونە لەجیاتی بنووسین [[ویکیپیدیا:سەلماندنیبوون]] دەنووسین [[وپ:سەلماندنیبوون]] دەتگوازێتەوە سەر ھەمان بابەت. [[بەکارھێنەر:Sakura emad|🌸 Sakura emad 💖]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ‏١٥:٣٠، ٤ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣ (UTC) === بانگھێشتنامە === @[[بەکارھێنەر:Kushared|Kushared]], @[[بەکارھێنەر:Aram|Aram]] @[[بەکارھێنەر:Gejeluk|Gejeluk]] @[[بەکارھێنەر:Kurd2021|Kurd2021]], @[[بەکارھێنەر:Tessla|Tessla]], @[[بەکارھێنەر:Calak|Calak]] @[[بەکارھێنەر:Pirehelokan|Pirehelokan]], @[[بەکارھێنەر:Serchia|Serchia]], @[[بەکارھێنەر:Hamaredha|Hamaredha]]، @[[بەکارھێنەر:RasberryPedia|RasberryPedia]]، @[[بەکارھێنەر:ئارۆ سالار محمود|ئارۆ سالار محمود]]، @[[بەکارھێنەر:ئاریا سالار|ئاریا سالار]]، @[[بەکارھێنەر:Paraw|Paraw]]، @[[بەکارھێنەر:Épine|Épine]]، @[[بەکارھێنەر:MFTG|MFTG]] ، @[[بەکارھێنەر:Aza|Aza]]، @[[بەکارھێنەر:Ferhad Mamosk|Ferhad Mamosk]] [[بەکارھێنەر:Sakura emad|🌸 Sakura emad 💖]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ‏١٥:٣٠، ٤ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣ (UTC) :@[[بەکارھێنەر:Mamozk|Mamozk]] [[بەکارھێنەر:Sakura emad|🌸 Sakura emad 💖]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ‏١٥:٣١، ٤ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣ (UTC) ::@‏[[بەکارھێنەر:Nskoalj|<bdi>Nskoalj</bdi>]] [[بەکارھێنەر:Sakura emad|🌸 Sakura emad 💖]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ‏١٥:٣٢، ٤ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣ (UTC) === {{پشتگیری}} === <!--- {{لەگەڵ}} + ھۆکارەکەت بنووسە ---> * {{لەگەڵ}} <b><span style="font-family:Oswald;color:black"></span> [[User:Tessla|<span style="font-family:Oswald;color:FF003A6A">Tessla</span>]] ([[User Talk:Tessla#top|<span style="font-family:Oswald;color:black">وتووێژ</span>]])</b> ‏١٥:٤٨، ٤ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣ (UTC) * {{لەگەڵ}} دەستان خۆشبێت، بەڕاستی شتێکی زۆر باشە، بۆ ویکیپیدیا.[[بەکارھێنەر:ئارۆ سالار محمود|ئارۆ سالار محمود]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:ئارۆ سالار محمود|لێدوان]]) ‏١٦:٤٧، ٤ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣ (UTC) * {{لەگەڵ}} [[بەکارھێنەر:Gejeluk|<span style="color:#123524">'''<span style="font-size:14px">گێژەڵووک</span>'''</span>]] ^{[[لێدوانی بەکارھێنەر:Gejeluk|'''<span style="color:#990000">وتووێژ🪐</span>''']]} ‏١٧:٥٤، ٤ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣ (UTC) * {{لەگەڵ}} ‏‎[[بەکارھێنەر:-Haryad |<span style="color:black; font-size:16px;">'''ʜᴀʀʏᴀᴅ'''</span>]] _{[[لێدوانی بەکارھێنەر: -Haryad |<span style="color:yellow; Background:black ">'''وتووێژ'''</span>]]} ‏١٧:٥٦، ٤ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣ (UTC) * {{لەگەڵ}} [[بەکارھێنەر:MFTG|MFTG]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:MFTG|لێدوان]]) ‏١٧:٥٨، ٤ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣ (UTC) * {{لەگەڵ}} [[بەکارھێنەر:Hamaredha|Hamaredha]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Hamaredha|لێدوان]]) ‏١٨:١٠، ٤ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣ (UTC) * {{لەگەڵ}} پێموایە بۆ پەڕگە باشتر بێت. [[بەکارھێنەر:Kushared|Kushared]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Kushared|لێدوان]]) ‏٢٠:١٦، ٤ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣ (UTC) * {{لەگەڵ}} و بڕوانە لێدوانەکەشم لە بەشی لێدوان. ⇐[[بەکارھێنەر:Aram|<span style="font-family:Cursive; color:yellow; Background:Black; font-size:13px;">'''ئارام'''</span>]] _{[[لێدوانی بەکارھێنەر:Aram|<span style="color:black; Background:yellow">'''وتووێژ💭'''</span>]]} ‏٢٠:٣٤، ٤ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣ (UTC) *{{لەگەڵ}} کارێکی باش دەکەیت.[[User:Ferhad Mamosk|<font color="#4e1b65" face="comic sans ms"><strong>مامۆزک</strong></font><font color="#00008C" face="Papyrus"> </font>]]^{[[User talk:Ferhad Mamosk|<font COLOR="#14710f"><strong>وتووێژ</strong></font>]]} ‏١٥:١٣، ٥ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣ (UTC) * {{لەگەڵ}} [[بەکارھێنەر:Nskoalj|Nskoalj]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Nskoalj|لێدوان]]) ‏١٦:٣٧، ٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣ (UTC) === {{دژایەتی}} === <!--- {{دژ}} + ھۆکارەکەت بنووسە ---> * {{دژ}} هەردووک وشەکە کورتن. پۆلیش زیاتر بەکاردێت. لەبەر ئەوە پێم باشترە وا بمێنێتەوە. [[بەکارھێنەر:Serchia|<span style="color:mediumblue">'''<span style="font-size:14px">سەرچیا</span>'''</span>]] — ‏١٦:٥٦، ٤ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣ (UTC) * {{دژ}} لەگەڵ سەرچیام. -[[بەکارھێنەر:Aza|Aza]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Aza|لێدوان]]) ‏١٦:٠١، ١٣ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣ (UTC) === لێدوان === سپاس [[بەکارھێنەر:Sakura emad|🌸 Sakura emad 💖]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ‏١٥:٣٠، ٤ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣ (UTC) :@[[بەکارھێنەر:Serchia|Serchia]] ئێمە دەزانین ھەردوو وشەکە کورتن بەڵام کاتی خۆی قەدبڕتان درووست کردووە بۆ پۆل کە زۆر کورتە شیاوترە بۆ پەڕگە بەکاربھێنرێت، پێویستە لەسەر ڕابردوو نەڕۆین و زانستنامەکە پەرە پێبدەین ئەمەش یەکێکە لەوانەی پێویستە بکرێت سپاس. [[بەکارھێنەر:Sakura emad|🌸 Sakura emad 💖]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ‏١٧:٣٣، ٤ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣ (UTC) :: {{وب|Sakura emad}} ڕاستییەکەی من لەگەڵ تۆم، بەڵام بە پێویستتری دەزانم کە داواکارییە بچووکەکانمان بخەینە پاڵ چەند داواکارییەک و کەمێک زۆر ببن ئینجا بە یەک جار پێشکەشیان بکەین. بۆ نموونە چ کێشەیەکی تری قەدبڕەکانمان ھەن؟ تا فابریکەیتر بە داواکاریی بچووک بچووکی ئێمە پڕ نەبێتەوە و ھەمیش خۆمان ئاسانتر داواکانمان بدۆزینەوە. وا بزانم ئەوکاتە تۆ لێرە نەبوویت کە داوام کرد بە یەک جار کۆمەڵێک وشەی سێحری بکەینەوە کوردی، بەڵام ئیشەکە گەرموگوڕ نەبوو و بێجگە لە وشەی {{کۆد|#REDIRECT}} کە کرایە {{کۆد|#ڕەوانەکەر}}، ئەوانی تر نەکران. [[ویکیپیدیا:دیوەخان_(پێشنیارەکان)/ئەرشیڤی_٣#وشە_سێحرییەکان| لێرە]] بڕوانە داواکەم. ⇐[[بەکارھێنەر:Aram|<span style="font-family:Cursive; color:yellow; Background:Black; font-size:13px;">'''ئارام'''</span>]] _{[[لێدوانی بەکارھێنەر:Aram|<span style="color:black; Background:yellow">'''وتووێژ💭'''</span>]]} ‏٢٠:٣١، ٤ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣ (UTC) :::بەرێز @[[بەکارھێنەر:Aram|Aram]] لەگەڵ داواکەی بیروبۆچونەکەی بەرێزتم، بەڵام گەر سەیری بکەی جگە لە ڕەوانەکەر ھیچ یەکێکی تر نەکراوە بە کوردی؟ و کاتێکی باشی دەوێت تا ھەمووی بکرێتەوە کوردی، جگە لەوەش ئایا داواکارییەکە کۆمەک نابێت بەسەر یەک گەر ھەمووی بەسەر یەک کۆ بکەینەوە؟ چونکە جگە لەو دوو داواکارییەی کە ئێستا ھەیە، بەپێی ئەو وتووێژەی لەگەڵ بەڕێزت و @[[بەکارھێنەر:Kushared|Kushared]] کردوومە بەم زوانە داوای ھەردوو مافی Template editor و Extended confirmed دەکرێت بۆ ئەوەی لە ویکیی سۆرانی زیاد بکرێت. [[بەکارھێنەر:Sakura emad|🌸 Sakura emad 💖]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ‏٠٨:٣٠، ٥ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣ (UTC) :::: {{وب|Sakura emad}} لە مەبەستەکەم تێنەگەیشتی. مەبەستم ڕێک ئەو وشە سێحرییانە نەبوو؛ تەنیا نموونەیەکم بۆت هێنایەوە. وتم بگەڕێ و بزانە چ کێشەیەکی تری قەدبڕمان ھەیە و ھەمووی بکە یەک داواکاری. بۆ ئەو دوو مافەش، بە ڕای من جارێ پێویستمان نین. ⇐[[بەکارھێنەر:Aram|<span style="font-family:Cursive; color:yellow; Background:Black; font-size:13px;">'''ئارام'''</span>]] _{[[لێدوانی بەکارھێنەر:Aram|<span style="color:black; Background:yellow">'''وتووێژ💭'''</span>]]} ‏١٣:٥٠، ٥ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣ (UTC) :::::@[[بەکارھێنەر:Nskoalj|Nskoalj]] بۆچی پێت وایە نابێت ھیچیان کورت بکرێنەوە؟ کە لە ئێستادا دانەیەکیان ھەر کورتکراونەتەوە، لە داواکارییەکەت تێنەگەیشتم. [[بەکارھێنەر:Sakura emad|🌸 Sakura emad 💖]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ‏١٦:٠٠، ٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣ (UTC) ::::{{وب|Sakura emad}} چۆن ھەر دووکیان، سەرتاکەیان بە «پ»یە پێموایە پێویست نییە کورت بکرێنەوە. بەڵام ئەگەر دەتوانن تەواوی ئەوانەی لەجیاتی پۆل بە پ نووسراون بکەنەوە پۆل و ئەوانەی بە پەڕگەش نووسراون بکەنە پ ئەو کات بۆچوونەکەم دەگۆڕم. [[بەکارھێنەر:Nskoalj|Nskoalj]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Nskoalj|لێدوان]]) ‏١٦:٠٥، ٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣ (UTC) :::::@[[بەکارھێنەر:Nskoalj|Nskoalj]]: ئێمەش ھەر ئاوا دەکەین بە شێوەیەکی تەکنیکی کە قەدبڕی پ دەگۆڕین بۆ پەڕگە، ھەموو ئەو بەستەرانەی تایبەتن بە پۆل و لەژێر قەدبڕی "پ" دان دەیگۆڕین و دەیگوازینەوە بۆ <code>پۆل</code> خۆی، خەمخۆرییەکەت درووستە و ئێمەش بیرمان لێی کردۆتەوە بیکەین. [[بەکارھێنەر:Sakura emad|🌸 Sakura emad 💖]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ‏١٦:٢٨، ٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣ (UTC) ::::::زۆر باشە بەڕێز {{وب|Sakura emad}} بۆچوونی خۆم گۆڕی، سپاس. [[بەکارھێنەر:Nskoalj|Nskoalj]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Nskoalj|لێدوان]]) ‏١٦:٣٨، ٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣ (UTC) :::::::{{وب|Sakura emad}} پێم وا بوو دەبێ لە ئینکیوبەیتر داوا بکەین، بەڵام چووم کۆدەکانی خۆمانم پشکنی و ئەسڵەن کورتکراوەیان تێدا نەبوو! دوای گەڕانێک، بۆم دەرکەوت ئەو کورتکراوانە ئامڕازی [[ویکیپیدیا:گەڕانی کورتکراوەکان]] بووە نەک لە پشتەوە تۆمار کرابێتن :/ خۆشم ھاوردەم کردووە، بەڵام لەبیرم نەمابوو. سەیرێکی بکەن و بزانن ھیچ کێشەیەکی تر ھەیە؟ ⇐[[بەکارھێنەر:Aram|<span style="font-family:Cursive; color:yellow; Background:Black; font-size:13px;">'''ئارام'''</span>]] _{[[لێدوانی بەکارھێنەر:Aram|<span style="color:black; Background:yellow">'''وتووێژ💭'''</span>]]} ‏١٨:٣٥، ٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣ (UTC) ::::::::@[[بەکارھێنەر:Aza|Aza]] ئەم داواکارییە لە جێبەجێبوون دایە بەپێی داواکاری کۆمەڵگا و ڕوونیش نییە بۆچی بەڕێزت دژایەتی دەکەیت جگە لە داواکەی بەڕێز سەرچیا کە داواکاری بەڕێزیان بە شێوەیەکی تەکنیکی وەڵام دراوەتەوە. [[بەکارھێنەر:Sakura emad|🌸 Sakura emad 💖]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ‏١٦:٠٣، ١٣ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣ (UTC) ::::::::: {{وب|Sakura emad}} ڕاستە ئەو ئامرازە دەستی ھەیە لەم ئیشە، بەڵام لە دۆخی سەلامەتیشدا «پ» ھەر ڕەوانەت دەکات بۆ «پۆل». ھەر دەبێ لە پشتەوە شتێک بکرێت. ⇐[[بەکارھێنەر:Aram|<span style="font-family:Cursive; color:yellow; Background:Black; font-size:13px;">'''ئارام'''</span>]] _{[[لێدوانی بەکارھێنەر:Aram|<span style="color:black; Background:yellow">'''وتووێژ💭'''</span>]]} ‏١٩:٢٨، ١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣ (UTC) ::::::::::مەبەستتان چییە لە پشتەوە؟ ئایا ئامرازکە ھۆکاری ئەوە نییە کە "پ" ڕەوانەمان دەکات بۆ پۆل؟ [[بەکارھێنەر:Sakura emad|🌸 Sakura emad 💖]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ‏١٩:٤٤، ١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣ (UTC) :::::::::::@[[بەکارھێنەر:Aram|Aram]] ـ [[بەکارھێنەر:Sakura emad|🌸 Sakura emad 💖]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ‏١٩:٤٥، ١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣ (UTC) :::::::::::: {{وب|Sakura emad}} نەخێر، لە دۆخی سەلامەتدا ئەو ئامڕازە ناچالاکە، بەڵام ھەر ڕەوانەمان دەکات بۆ پۆل. لێرەدا یان دەبێت لە (سیستمی) پشتەوە یان دێڕێک لە جاڤاسکریپت بێت ئەو کارە بکات. ئممم... جارێ مێشکم ماندووە، بەڵام دەمبووسێکم لەم بەشە دا. ⇐[[بەکارھێنەر:Aram|<span style="font-family:Cursive; color:yellow; Background:Black; font-size:13px;">'''ئارام'''</span>]] _{[[لێدوانی بەکارھێنەر:Aram|<span style="color:black; Background:yellow">'''وتووێژ💭'''</span>]]} ‏٢٠:٤٣، ١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣ (UTC) {{سھ}} {{وب|Sakura emad}} ھممم... دۆزیمەوە! لە پشتەوەیە، بەڵام کۆمەڵگە دڵنیان لەم گۆڕانکارییە گەر بیکەین؟ وا دیارە دوو دەنگی دژ ھەن. ⇐[[بەکارھێنەر:Aram|<span style="font-family:Cursive; color:yellow; Background:Black; font-size:13px;">'''ئارام'''</span>]] _{[[لێدوانی بەکارھێنەر:Aram|<span style="color:black; Background:yellow">'''وتووێژ💭'''</span>]]} ‏٢٠:١٥، ١٧ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣ (UTC) :@[[بەکارھێنەر:Aram|Aram]] دەنگی بەڕێز ئازا ھیچ ڕوونکردنەوەیەکی لەگەڵ نییە بیرمان نەچێت [[ویکیپیدیا:ویکیپیدیا چی نییە|ویکیپیدیا دیموکراسی نییە]]، و پشت دەبەستێت بە دەنگی بەرێز سەرچیا کە من ماوەیەکی باشە وەڵامم داوەتەوە. [[بەکارھێنەر:Sakura emad|🌸 Sakura emad 💖]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ‏٢٠:٢٩، ١٧ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣ (UTC) :: ڕاستە دیموکراسی نییە، و عادەتەن دەنگی دژ ھۆکاری دەبێ و دەبێ حیسابی بۆ بکرێت تا لە یەکتری تێ بگەین. ئەوەشمان لەبیر بێت لە ویکیفەرھەنگ توانای بارکردن چالاک ناکەین. من خۆشم ئێستا کەمێک دوودڵم لەسەر ئەمە. ⇐[[بەکارھێنەر:Aram|<span style="font-family:Cursive; color:yellow; Background:Black; font-size:13px;">'''ئارام'''</span>]] _{[[لێدوانی بەکارھێنەر:Aram|<span style="color:black; Background:yellow">'''وتووێژ💭'''</span>]]} ‏٢١:٢٣، ١٧ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣ (UTC) == <span lang="en" dir="ltr">Coming soon: A new sub-referencing feature – try it!</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="Sub-referencing"/> [[File:Sub-referencing reuse visual.png|{{#ifeq:{{#dir}}|ltr|right|left}}|400px]] Hello. For many years, community members have requested an easy way to re-use references with different details. Now, a MediaWiki solution is coming: The new sub-referencing feature will work for wikitext and Visual Editor and will enhance the existing reference system. You can continue to use different ways of referencing, but you will probably encounter sub-references in articles written by other users. More information on [[m:Special:MyLanguage/WMDE Technical Wishes/Sub-referencing|the project page]]. '''We want your feedback''' to make sure this feature works well for you: * [[m:Special:MyLanguage/WMDE Technical Wishes/Sub-referencing#Test|Please try]] the current state of development on beta wiki and [[m:Talk:WMDE Technical Wishes/Sub-referencing|let us know what you think]]. * [[m:WMDE Technical Wishes/Sub-referencing/Sign-up|Sign up here]] to get updates and/or invites to participate in user research activities. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Deutschland|Wikimedia Deutschland]]’s [[m:Special:MyLanguage/WMDE Technical Wishes|Technical Wishes]] team is planning to bring this feature to Wikimedia wikis later this year. We will reach out to creators/maintainers of tools and templates related to references beforehand. Please help us spread the message. --[[m:User:Johannes Richter (WMDE)|Johannes Richter (WMDE)]] ([[m:User talk:Johannes Richter (WMDE)|talk]]) 10:36, 19 August 2024 (UTC) <section end="Sub-referencing"/> </div> <!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Johannes Richter (WMDE)@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johannes_Richter_(WMDE)/Sub-referencing/massmessage_list&oldid=27309345 --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2024-37</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2024-W37"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/37|Translations]] are available. '''Feature news''' * Starting this week, the standard [[mw:Special:MyLanguage/Extension:CodeMirror|syntax highlighter]] will receive new colors that make them compatible in dark mode. This is the first of many changes to come as part of a major upgrade to syntax highlighting. You can learn more about what's to come on the [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:CodeMirror|help page]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T365311][https://phabricator.wikimedia.org/T259059] * Editors of wikis using Wikidata will now be notified of only relevant Wikidata changes in their watchlist. This is because the Lua functions <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>entity:getSitelink()</code></bdi> and <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>mw.wikibase.getSitelink(qid)</code></bdi> will have their logic unified for tracking different aspects of sitelinks to reduce junk notifications from [[m:Wikidata For Wikimedia Projects/Projects/Watchlist Wikidata Sitelinks Tracking|inconsistent sitelinks tracking]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T295356] '''Project updates''' * Users of all Wikis will have access to Wikimedia sites as read-only for a few minutes on September 25, starting at 15:00 UTC. This is a planned datacenter switchover for maintenance purposes. More information will be published in Tech News and will also be posted on individual wikis in the coming weeks. [https://phabricator.wikimedia.org/T370962] * Contributors of [[phab:T363538#10123348|11 Wikipedias]], including English will have a new <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>MOS</code></bdi> namespace added to their Wikipedias. This improvement ensures that links beginning with <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>MOS:</code></bdi> (usually shortcuts to the [[w:en:Wikipedia:Manual of Style|Manual of Style]]) are not broken by [[w:en:Mooré|Mooré]] Wikipedia (language code <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>mos</code></bdi>). [https://phabricator.wikimedia.org/T363538] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/37|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2024-W37"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> ‏١٨:٥٢، ٩ی ئەیلوولی ٢٠٢٤ (UTC) <!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:UOzurumba (WMF)@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=27424457 --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2024-38</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2024-W38"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/38|Translations]] are available. '''Improvements and Maintenance''' * [[File:Octicons-gift.svg|12px|link=|class=skin-invert|Wishlist item]] Editors interested in templates can help by reading the latest Wishlist focus area, [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist/Focus areas/Template recall and discovery|Template recall and discovery]], and share your feedback on the talkpage. This input helps the Community Tech team to decide the right technical approach to build. Everyone is also encouraged to continue adding [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist|new wishes]]. * The new automated [[{{#special:NamespaceInfo}}]] page helps editors understand which [[mw:Special:MyLanguage/Help:Namespaces|namespaces]] exist on each wiki, and some details about how they are configured. Thanks to DannyS712 for these improvements. [https://phabricator.wikimedia.org/T263513] * [[mw:Special:MyLanguage/Help:Edit check#Reference check|References Check]] is a feature that encourages editors to add a citation when they add a new paragraph to a Wikipedia article. For a short time, the corresponding tag "Edit Check (references) activated" was erroneously being applied to some edits outside of the main namespace. This has been fixed. [https://phabricator.wikimedia.org/T373692] * It is now possible for a wiki community to change the order in which a page’s categories are displayed on their wiki. By default, categories are displayed in the order they appear in the wikitext. Now, wikis with a consensus to do so can [[m:Special:MyLanguage/Requesting wiki configuration changes|request]] a configuration change to display them in alphabetical order. [https://phabricator.wikimedia.org/T373480] * [[File:Octicons-tools.svg|12px|link=|class=skin-invert|Advanced item]] Tool authors can now access ToolsDB's [[wikitech:Portal:Data Services#ToolsDB|public databases]] from both [[m:Special:MyLanguage/Research:Quarry|Quarry]] and [[wikitech:Superset|Superset]]. Those databases have always been accessible to every [[wikitech:Portal:Toolforge|Toolforge]] user, but they are now more broadly accessible, as Quarry can be accessed by anyone with a Wikimedia account. In addition, Quarry's internal database can now be [[m:Special:MyLanguage/Research:Quarry#Querying Quarry's own database|queried from Quarry itself]]. This database contains information about all queries that are being run and starred by users in Quarry. This information was already public through the web interface, but you can now query it using SQL. You can read more about that, and {{formatnum:20}} other community-submitted tasks that were [[m:Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. * Any pages or tools that still use the very old CSS classes <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>mw-message-box</code></bdi> need to be updated. These old classes will be removed next week or soon afterwards. Editors can use a [https://global-search.toolforge.org/?q=mw-message-box&regex=1&namespaces=&title= global-search] to determine what needs to be changed. It is possible to use the newer <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>cdx-message</code></bdi> group of classes as a replacement (see [https://doc.wikimedia.org/codex/latest/components/demos/message.html#css-only-version the relevant Codex documentation], and [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Tech/Header&diff=prev&oldid=27449042 an example update]), but using locally defined onwiki classes would be best. [https://phabricator.wikimedia.org/T374499] '''Technical project updates''' * Next week, all Wikimedia wikis will be read-only for a few minutes. This will start on September 25 at [https://zonestamp.toolforge.org/1727276400 15:00 UTC]. This is a planned datacenter switchover for maintenance purposes. [[m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|This maintenance process also targets other services.]] The previous switchover took 3 minutes, and the Site Reliability Engineering teams use many tools to make sure that this essential maintenance work happens as quickly as possible. [https://phabricator.wikimedia.org/T370962] '''Tech in depth''' * [[File:Octicons-tools.svg|12px|link=|class=skin-invert|Advanced item]] The latest monthly [[mw:Special:MyLanguage/MediaWiki Product Insights/Reports/August 2024|MediaWiki Product Insights newsletter]] is available. This edition includes details about: research about [[mw:Special:MyLanguage/Manual:Hooks|hook]] handlers to help simplify development, research about performance improvements, work to improve the REST API for end-users, and more. * [[File:Octicons-tools.svg|12px|link=|class=skin-invert|Advanced item]] To learn more about the technology behind the Wikimedia projects, you can now watch sessions from the technology track at Wikimania 2024 on Commons. This week, check out: ** [[c:File:Wikimania 2024 - Auditorium Kyiv - Day 4 - Hackathon Showcase.webm|Hackathon Showcase]] (45 mins) - 19 short presentations by some of the Hackathon participants, describing some of the projects they worked on, such as automated testing of maintenance scripts, a video-cutting command line tool, and interface improvements for various tools. There are [[phab:T369234|more details and links available]] in the Phabricator task. ** [[c:File:Co-Creating a Sustainable Future for the Toolforge Ecosystem.webm|Co-Creating a Sustainable Future for the Toolforge Ecosystem]] (40 mins) - a roundtable discussion for tool-maintainers, users, and supporters of Toolforge about how to make the platform sustainable and how to evaluate the tools available there. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/38|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2024-W38"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> ‏٠٠:٠٢، ١٧ی ئەیلوولی ٢٠٢٤ (UTC) <!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Quiddity (WMF)@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=27460876 --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2024-39</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2024-W39"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/39|Translations]] are available. '''Weekly highlight''' * All wikis will be [[m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|read-only]] for a few minutes on Wednesday September 25 at [https://zonestamp.toolforge.org/1727276400 15:00 UTC]. Reading the wikis will not be interrupted, but editing will be paused. These twice-yearly processes allow WMF's site reliability engineering teams to remain prepared to keep the wikis functioning even in the event of a major interruption to one of our data centers. '''Updates for editors''' [[File:Add alt text from a halfsheet, with the article behind.png|thumb|A screenshot of the interface for the Alt Text suggested-edit feature]] * Editors who use the iOS Wikipedia app in Spanish, Portuguese, French, or Chinese, may see the [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/iOS Suggested edits project/Alt Text Experiment|Alt Text suggested-edit experiment]] after editing an article, or completing a suggested edit using "[[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/iOS Suggested edits project#Hypothesis 2 Add an Image Suggested Edit|Add an image]]". Alt-text helps people with visual impairments to read Wikipedia articles. The team aims to learn if adding alt-text to images is a task that editors can be successful with. Please share any feedback on [[mw:Talk:Wikimedia Apps/iOS Suggested edits project/Alt Text Experiment|the discussion page]]. * The Codex color palette has been updated with new and revised colors for the MediaWiki user interfaces. The [[mw:Special:MyLanguage/Design System Team/Color/Design documentation#Updates|most noticeable changes]] for editors include updates for: dark mode colors for Links and for quiet Buttons (progressive and destructive), visited Link colors for both light and dark modes, and background colors for system-messages in both light and dark modes. * [[File:Octicons-tools.svg|12px|link=|class=skin-invert|Advanced item]] It is now possible to include clickable wikilinks and external links inside code blocks. This includes links that are used within <code><nowiki><syntaxhighlight></nowiki></code> tags and on code pages (JavaScript, CSS, Scribunto and Sanitized CSS). Uses of template syntax <code><nowiki>{{…}}</nowiki></code> are also linked to the template page. Thanks to SD0001 for these improvements. [https://phabricator.wikimedia.org/T368166] * Two bugs were fixed in the [[m:Special:MyLanguage/Account vanishing|GlobalVanishRequest]] system by improving the logging and by removing an incorrect placeholder message. [https://phabricator.wikimedia.org/T370595][https://phabricator.wikimedia.org/T372223] * View all {{formatnum:25}} community-submitted {{PLURAL:25|task|tasks}} that were [[m:Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. '''Updates for technical contributors''' * [[File:Octicons-tools.svg|12px|link=|class=skin-invert|Advanced item]] From [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Enterprise|Wikimedia Enterprise]]: ** The API now enables 5,000 on-demand API requests per month and twice-monthly HTML snapshots freely (gratis and libre). More information on the updates and also improvements to the software development kits (SDK) are explained on [https://enterprise.wikimedia.com/blog/enhanced-free-api/ the project's blog post]. While Wikimedia Enterprise APIs are designed for high-volume commercial reusers, this change enables many more community use-cases to be built on the service too. ** The Snapshot API (html dumps) have added beta Structured Contents endpoints ([https://enterprise.wikimedia.com/blog/structured-contents-snapshot-api/ blog post on that]) as well as released two beta datasets (English and French Wikipedia) from that endpoint to Hugging Face for public use and feedback ([https://enterprise.wikimedia.com/blog/hugging-face-dataset/ blog post on that]). These pre-parsed data sets enable new options for researchers, developers, and data scientists to use and study the content. '''In depth''' * [[File:Octicons-tools.svg|12px|link=|class=skin-invert|Advanced item]] The Wikidata Query Service (WDQS) is used to get answers to questions using the Wikidata data set. As Wikidata grows, we had to make a major architectural change so that WDQS could remain performant. As part of the [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:SPARQL query service/WDQS graph split|WDQS Graph Split project]], we have new SPARQL endpoints available for serving the "[https://query-scholarly.wikidata.org scholarly]" and "[https://query-main.wikidata.org main]" subgraphs of Wikidata. The [http://query.wikidata.org query.wikidata.org endpoint] will continue to serve the full Wikidata graph until March 2025. After this date, it will only serve the main graph. For more information, please see [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:SPARQL query service/WDQS backend update/September 2024 scaling update|the announcement on Wikidata]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/39|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2024-W39"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> ‏٢٣:٣٦، ٢٣ی ئەیلوولی ٢٠٢٤ (UTC) <!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Quiddity (WMF)@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=27493779 --> == 'Wikidata item' link is moving. Find out where... == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"><i>Apologies for cross-posting in English. Please consider translating this message.</i>{{tracked|T66315}} Hello everyone, a small change will soon be coming to the user-interface of your Wikimedia project. The [[d:Q16222597|Wikidata item]] [[w:|sitelink]] currently found under the <span style="color: #54595d;"><u>''General''</u></span> section of the '''Tools''' sidebar menu will move into the <span style="color: #54595d;"><u>''In Other Projects''</u></span> section. We would like the Wiki communities feedback so please let us know or ask questions on the [[m:Talk:Wikidata_For_Wikimedia_Projects/Projects/Move_Wikidata_item_link|Discussion page]] before we enable the change which can take place October 4 2024, circa 15:00 UTC+2. More information can be found on [[m:Wikidata_For_Wikimedia_Projects/Projects/Move_Wikidata_item_link|the project page]].<br><br>We welcome your feedback and questions.<br> [[بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|لێدوان]]) ‏١٨:٥٨، ٢٧ی ئەیلوولی ٢٠٢٤ (UTC) </div> <!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Danny Benjafield (WMDE)@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Danny_Benjafield_(WMDE)/MassMessage_Test_List&oldid=27524260 --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2024-40</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2024-W40"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/40|Translations]] are available. '''Updates for editors''' * Readers of [[phab:T375401|42 more wikis]] can now use Dark Mode. If the option is not yet available for logged-out users of your wiki, this is likely because many templates do not yet display well in Dark Mode. Please use the [https://night-mode-checker.wmcloud.org/ night-mode-checker tool] if you are interested in helping to reduce the number of issues. The [[mw:Special:MyLanguage/Recommendations for night mode compatibility on Wikimedia wikis|recommendations page]] provides guidance on this. Dark Mode is enabled on additional wikis once per month. * Editors using the 2010 wikitext editor as their default can access features from the 2017 wikitext editor by adding <code dir=ltr>?veaction=editsource</code> to the URL. If you would like to enable the 2017 wikitext editor as your default, it can be set in [[Special:Preferences#mw-input-wpvisualeditor-newwikitext|your preferences]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T239796] * For logged-out readers using the Vector 2022 skin, the "donate" link has been moved from a collapsible menu next to the content area into a more prominent top menu, next to "Create an account". This restores the link to the level of prominence it had in the Vector 2010 skin. [[mw:Readers/2024 Reader and Donor Experiences#Donor Experiences (Key Result WE 3.2 and the related hypotheses)|Learn more]] about the changes related to donor experiences. [https://phabricator.wikimedia.org/T373585] * The CampaignEvents extension provides tools for organizers to more easily manage events, communicate with participants, and promote their events on the wikis. The extension has been [[m:Special:MyLanguage/CampaignEvents/Deployment status|enabled]] on Arabic Wikipedia, Igbo Wikipedia, Swahili Wikipedia, and Meta-Wiki. [[w:zh:Wikipedia:互助客栈/其他#引進CampaignEvents擴充功能|Chinese Wikipedia has decided]] to enable the extension, and discussions on the extension are in progress [[w:es:Wikipedia:Votaciones/2024/Sobre la política de Organizadores de Eventos|on Spanish Wikipedia]] and [[d:Wikidata:Project chat#Enabling the CampaignEvents Extention on Wikidata|on Wikidata]]. To learn how to enable the extension on your wiki, you can visit [[m:Special:MyLanguage/CampaignEvents|the CampaignEvents page on Meta-Wiki]]. * View all {{formatnum:22}} community-submitted {{PLURAL:22|task|tasks}} that were [[m:Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. '''Updates for technical contributors''' * Developers with an account on Wikitech-wiki should [[wikitech:Wikitech/SUL-migration|check if any action is required]] for their accounts. The wiki is being changed to use the single-user-login (SUL) system, and other configuration changes. This change will help reduce the overall complexity for the weekly software updates across all our wikis. '''In depth''' * The [[m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|server switch]] was completed successfully last week with a read-only time of [[wikitech:Switch Datacenter#Past Switches|only 2 minutes 46 seconds]]. This periodic process makes sure that engineers can switch data centers and keep all of the wikis available for readers, even if there are major technical issues. It also gives engineers a chance to do maintenance and upgrades on systems that normally run 24 hours a day, and often helps to reveal weaknesses in the infrastructure. The process involves dozens of software services and hundreds of hardware servers, and requires multiple teams working together. Work over the past few years has reduced the time from 17 minutes down to 2–3 minutes. [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikitech-l@lists.wikimedia.org/thread/66ZW7B2MG63AESQVTXDIFQBDBS766JGW/] '''Meetings and events''' * October 4–6: [[m:Special:MyLanguage/WikiIndaba conference 2024|WikiIndaba Conference's Hackathon]] in Johannesburg, South Africa * November 4–6: [[mw:Special:MyLanguage/MediaWiki Users and Developers Conference Fall 2024|MediaWiki Users and Developers Conference Fall 2024]] in Vienna, Austria '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/40|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2024-W40"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> ‏٢٢:١٩، ٣٠ی ئەیلوولی ٢٠٢٤ (UTC) <!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Quiddity (WMF)@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=27530062 --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2024-41</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2024-W41"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/41|Translations]] are available. '''Weekly highlight''' * Communities can now request installation of [[mw:Special:MyLanguage/Moderator Tools/Automoderator|Automoderator]] on their wiki. Automoderator is an automated anti-vandalism tool that reverts bad edits based on scores from the new "Revert Risk" machine learning model. You can [[mw:Special:MyLanguage/Extension:AutoModerator/Deploying|read details about the necessary steps]] for installation and configuration. [https://phabricator.wikimedia.org/T336934] '''Updates for editors''' * Translators in wikis where [[mw:Special:MyLanguage/Content translation/Section translation#Try the tool|the mobile experience of Content Translation is available]], can now customize their articles suggestion list from 41 filtering options when using the tool. This topic-based article suggestion feature makes it easy for translators to self-discover relevant articles based on their area of interest and translate them. You can [https://test.wikipedia.org/w/index.php?title=Special:ContentTranslation&active-list=suggestions try it with your mobile device]. [https://phabricator.wikimedia.org/T368422] * View all {{formatnum:12}} community-submitted {{PLURAL:12|task|tasks}} that were [[m:Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. '''Updates for technical contributors''' * It is now possible for <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code><nowiki><syntaxhighlight></nowiki></code></bdi> code blocks to offer readers a "Copy" button if the <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code><nowiki>copy=1</nowiki></code></bdi> attribute is [[mw:Special:MyLanguage/Extension:SyntaxHighlight#copy|set on the tag]]. Thanks to SD0001 for these improvements. [https://phabricator.wikimedia.org/T40932] * Customized copyright footer messages on all wikis will be updated. The new versions will use wikitext markup instead of requiring editing raw HTML. [https://phabricator.wikimedia.org/T375789] * [[File:Octicons-tools.svg|12px|link=|class=skin-invert|Advanced item]] Later this month, [[mw:Special:MyLanguage/Trust and Safety Product/Temporary Accounts|temporary accounts]] will be rolled out on several pilot wikis. The final list of the wikis will be published in the second half of the month. If you maintain any tools, bots, or gadgets on [[phab:T376499|these 11 wikis]], and your software is using data about IP addresses or is available for logged-out users, please check if it needs to be updated to work with temporary accounts. [[mw:Special:MyLanguage/Trust and Safety Product/Temporary Accounts/For developers|Guidance on how to update the code is available]]. * [[File:Octicons-tools.svg|12px|link=|class=skin-invert|Advanced item]] Rate limiting has been enabled for the code review tools [[Wikitech:Gerrit|Gerrit]] and [[Wikitech:GitLab|GitLab]] to address ongoing issues caused by malicious traffic and scraping. Clients that open too many concurrent connections will be restricted for a few minutes. This rate limiting is managed through [[Wikitech:nftables|nftables]] firewall rules. For more details, see Wikitech's pages on [[Wikitech:Firewall#Throttling with nftables|Firewall]], [[Wikitech:GitLab/Abuse and rate limiting|GitLab limits]] and [[Wikitech:Gerrit/Operations#Throttling IPs|Gerrit operations]]. * Five new wikis have been created: ** a {{int:project-localized-name-group-wikipedia}} in [[d:Q49224|Komering]] ([[w:kge:|<code>w:kge:</code>]]) [https://phabricator.wikimedia.org/T374813] ** a {{int:project-localized-name-group-wikipedia}} in [[d:Q36096|Mooré]] ([[m:mos:|<code>m:mos:</code>]]) [https://phabricator.wikimedia.org/T374641] ** a {{int:project-localized-name-group-wiktionary}} in [[d:Q36213|Madurese]] ([[wikt:mad:|<code>wikt:mad:</code>]]) [https://phabricator.wikimedia.org/T374968] ** a {{int:project-localized-name-group-wikiquote}} in [[d:Q2501174|Gorontalo]] ([[q:gor:|<code>q:gor:</code>]]) [https://phabricator.wikimedia.org/T375088] ** a {{int:project-localized-name-group-wikinews}} in [[d:Q56482|Shan]] ([[n:shn:|<code>n:shn:</code>]]) [https://phabricator.wikimedia.org/T375430] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/41|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2024-W41"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> ‏٢٣:٤٢، ٧ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤ (UTC) <!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Quiddity (WMF)@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=27557422 --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2024-42</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2024-W42"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/42|Translations]] are available. '''Updates for editors''' * The Structured Discussion extension (also known as Flow) is starting to be removed. This extension is unmaintained and causes issues. It will be replaced by [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools|DiscussionTools]], which is used on any regular talk page. [[mw:Special:MyLanguage/Structured Discussions/Deprecation#Deprecation timeline|A first set of wikis]] are being contacted. These wikis are invited to stop using Flow, and to move all Flow boards to sub-pages, as archives. At these wikis, a script will move all Flow pages that aren't a sub-page to a sub-page automatically, starting on 22 October 2024. On 28 October 2024, all Flow boards at these wikis will be set in read-only mode. [https://www.mediawiki.org/wiki/Structured_Discussions/Deprecation][https://phabricator.wikimedia.org/T370722] * WMF's Search Platform team is working on making it easier for readers to perform text searches in their language. A [[phab:T332342|change last week]] on over 30 languages makes it easier to find words with accents and other diacritics. This applies to both full-text search and to types of advanced search such as the <bdi lang="en" dir="ltr">''hastemplate''</bdi> and <bdi lang="en" dir="ltr">''incategory''</bdi> keywords. More technical details (including a few other minor search upgrades) are available. [https://www.mediawiki.org/wiki/User:TJones_%28WMF%29/Notes/Language_Analyzer_Harmonization_Notes#ASCII-folding/ICU-folding_%28T332342%29] * View all {{formatnum:20}} community-submitted {{PLURAL:20|task|tasks}} that were [[m:Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. For example, [[mw:Special:MyLanguage/Help:Edit check|EditCheck]] was installed at Russian Wikipedia, and fixes were made for some missing user interface styles. '''Updates for technical contributors''' * Editors who use the Toolforge tool [[toolforge:copyvios|Earwig's Copyright Violation Detector]] will now be required to log in with their Wikimedia account before running checks using the "search engine" option. This change is needed to help prevent external bots from misusing the system. Thanks to Chlod for these improvements. [https://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia_talk:New_pages_patrol/Reviewers#Authentication_is_now_required_for_search_engine_checks_on_Earwig's_Copyvio_Tool] * [[m:Special:MyLanguage/Phabricator|Phabricator]] users can create tickets and add comments on existing tickets via Email again. [[mw:Special:MyLanguage/Phabricator/Help#Using email|Sending email to Phabricator]] has been fixed. [https://phabricator.wikimedia.org/T356077] * [[File:Octicons-tools.svg|12px|link=|class=skin-invert|Advanced item]] Some HTML elements in the interface are now wrapped with a <code><nowiki><bdi></nowiki></code> element, to make our HTML output more aligned with Web standards. More changes like this will be coming in future weeks. This change might break some tools that rely on the previous HTML structure of the interface. Note that relying on the HTML structure of the interface is [[mw:Special:MyLanguage/Stable interface policy/Frontend#What is not stable?|not recommended]] and might break at any time. [https://phabricator.wikimedia.org/T375975] '''In depth''' * The latest monthly [[mw:Special:MyLanguage/MediaWiki Product Insights/Reports/September 2024|MediaWiki Product Insights newsletter]] is available. This edition includes: updates on Wikimedia's authentication system, research to simplify feature development in the MediaWiki platform, updates on Parser Unification and MathML rollout, and more. * The latest quarterly [[mw:Technical Community Newsletter/2024/October|Technical Community Newsletter]] is now available. This edition include: research about improving topic suggestions related to countries, improvements to PHPUnit tests, and more. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/42|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2024-W42"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> ‏٢١:٢٠، ١٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤ (UTC) <!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Quiddity (WMF)@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=27597254 --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2024-43</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2024-W43"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/43|Translations]] are available. '''Weekly highlight''' * The Mobile Apps team has released an [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/Team/iOS/Navigation Refresh#Phase 1: Creating a user Profile Menu (T373714)|update]] to the iOS app's navigation, and it is now available in the latest App store version. The team added a new Profile menu that allows for easy access to editor features like Notifications and Watchlist from the Article view, and brings the "Donate" button into a more accessible place for users who are reading an article. This is the first phase of a larger planned [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/Team/iOS/Navigation Refresh|navigation refresh]] to help the iOS app transition from a primarily reader-focused app, to an app that fully supports reading and editing. The Wikimedia Foundation has added more editing features and support for on-wiki communication based on volunteer requests in recent years. [[File:IOS App Navigation refresh first phase 05.png|thumb|iOS Wikipedia App's profile menu and contents]] '''Updates for editors''' * Wikipedia readers can now download a browser extension to experiment with some early ideas on potential features that recommend articles for further reading, automatically summarize articles, and improve search functionality. For more details and to stay updated, check out the Web team's [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Content Discovery Experiments|Content Discovery Experiments page]] and [[mw:Special:MyLanguage/Newsletter:Web team's projects|subscribe to their newsletter]]. * Later this month, logged-out editors of [[phab:T376499|these 12 wikis]] will start to have [[mw:Special:Mylanguage/Trust and Safety Product/Temporary Accounts|temporary accounts]] created. The list may slightly change - some wikis may be removed but none will be added. Temporary account is a new [[mw:Special:MyLanguage/User account types|type of user account]]. It enhances the logged-out editors' privacy and makes it easier for community members to communicate with them. If you maintain any tools, bots, or gadgets on these 12 wikis, and your software is using data about IP addresses or is available for logged-out users, please check if it needs to be updated to work with temporary accounts. [[mw:Special:MyLanguage/Trust and Safety Product/Temporary Accounts/For developers|Guidance on how to update the code is available]]. Read more about the [[mw:Special:MyLanguage/Trust and Safety Product/Temporary Accounts/Updates|deployment plan across all wikis]]. * View all {{formatnum:33}} community-submitted {{PLURAL:33|task|tasks}} that were [[m:Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. For example, the [[w:nr:Main Page|South Ndebele]], [[w:rsk:Главни бок|Pannonian Rusyn]], [[w:ann:Uwu|Obolo]], [[w:iba:Lambar Keterubah|Iban]] and [[w:tdd:ᥞᥨᥝᥴ ᥘᥣᥲ ᥖᥥᥰ|Tai Nüa]] Wikipedia languages were created last week. [https://www.wikidata.org/wiki/Q36785][https://www.wikidata.org/wiki/Q35660][https://www.wikidata.org/wiki/Q36614][https://www.wikidata.org/wiki/Q33424][https://www.wikidata.org/wiki/Q36556] * It is now possible to create functions on Wikifunctions using Wikidata lexemes, through the new [[f:Z6005|Wikidata lexeme type]] launched last week. When you go to one of these functions, the user interface provides a lexeme selector that helps you pick a lexeme from Wikidata that matches the word you type. After hitting run, your selected lexeme is retrieved from Wikidata, transformed into a Wikidata lexeme type, and passed into the selected function. Read more about this in [[f:Special:MyLanguage/Wikifunctions:Status updates/2024-10-17#Function of the Week: select representation from lexeme|the latest Wikifunctions newsletter]]. '''Updates for technical contributors''' * [[File:Octicons-tools.svg|12px|link=|class=skin-invert|Advanced item]] Users of the Wikimedia sites can now format dates more easily in different languages with the new <code dir="ltr">{{[[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:ParserFunctions##timef|#timef]]:…}}</code> parser function. For example, <code dir="ltr"><nowiki>{{#timef:now|date|en}}</nowiki></code> will show as "<bdi lang="en" dir="ltr">{{#timef:now|date|en}}</bdi>". Previously, <code dir="ltr"><nowiki>{{#time:…}}</nowiki></code> could be used to format dates, but this required knowledge of the order of the time and date components and their intervening punctuation. <code dir="ltr">#timef</code> (or <code dir="ltr">#timefl</code> for local time) provides access to the standard date formats that MediaWiki uses in its user interface. This may help to simplify some templates on multi-lingual wikis like Commons and Meta. [https://phabricator.wikimedia.org/T223772][https://www.mediawiki.org/wiki/Special:MyLanguage/Help:Extension:ParserFunctions##timef] * [[File:Octicons-tools.svg|12px|link=|class=skin-invert|Advanced item]] Commons and Meta users can now efficiently [[mw:Special:MyLanguage/Help:Magic words#Localization|retrieve the user's language]] using <code dir="ltr"><nowiki>{{USERLANGUAGE}}</nowiki></code> instead of using <code dir="ltr"><nowiki>{{int:lang}}</nowiki></code>. [https://phabricator.wikimedia.org/T4085] * The [[m:Special:MyLanguage/Product and Technology Advisory Council|Product and Tech Advisory Council]] (PTAC) now has its pilot members with representation across Africa, Asia, Europe, North America and South America. They will work to address the [[Special:MyLanguage/Movement Strategy/Initiatives/Technology Council|Movement Strategy's Technology Council]] initiative of having a co-defined and more resilient technological platform. [https://meta.wikimedia.org/wiki/Movement_Strategy/Initiatives/Technology_Council] '''In depth''' * The latest quarterly [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Newsletters/32|Growth newsletter]] is available. It includes: an upcoming Newcomer Homepage Community Updates module, new Community Configuration options, and details on new projects. * The Wikimedia Foundation is [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Security Team#CNA Partnership|now an official partner of the CVE program]], which is an international effort to catalog publicly disclosed cybersecurity vulnerabilities. This partnership will allow the Security Team to instantly publish [[w:en:Common Vulnerabilities and Exposures|common vulnerabilities and exposures]] (CVE) records that are affecting MediaWiki core, extensions, and skins, along with any other code the Foundation is a steward of. * The [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist|Community Wishlist]] is now [[m:Community Wishlist/Updates#October 16, 2024: Conversations Made Easier: Machine-Translated Wishes Are Here!|testing machine translations]] for Wishlist content. Volunteers can now read machine-translated versions of wishes and dive into discussions even before translators arrive to translate content. '''Meetings and events''' * 24 October - Wiki Education Speaker Series Webinar - [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikitech-l@lists.wikimedia.org/thread/N4XTB4G55BUY3M3PNGUAKQWJ7A4UOPAK/ Open Source Tech: Building the Wiki Education Dashboard], featuring Wikimedia interns and a Web developer in the panel. * 20–22 December 2024 - [[m:Special:MyLanguage/Indic Wikimedia Hackathon Bhubaneswar 2024|Indic Wikimedia Hackathon Bhubaneswar 2024]] in Odisha, India. A hackathon for community members, including developers, designers and content editors, to build technical solutions that improve contributors' experiences. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/43|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2024-W43"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> ‏٢٠:٥٢، ٢١ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤ (UTC) <!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:UOzurumba (WMF)@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=27634672 --> == 'Wikidata item' link is moving, finally. == Hello everyone, I previously wrote on the 27th September to advise that the ''Wikidata item'' sitelink will change places in the sidebar menu, moving from the '''General''' section into the '''In Other Projects''' section. The scheduled rollout date of 04.10.2024 was delayed due to a necessary request for Mobile/MinervaNeue skin. I am happy to inform that the global rollout can now proceed and will occur later today, 22.10.2024 at 15:00 UTC-2. [[m:Talk:Wikidata_For_Wikimedia_Projects/Projects/Move_Wikidata_item_link|Please let us know]] if you notice any problems or bugs after this change. There should be no need for null-edits or purging cache for the changes to occur. Kind regards, -[[m:User:Danny Benjafield (WMDE)|Danny Benjafield (WMDE)]] ‏١١:٢٩، ٢٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤ (UTC) <!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Danny Benjafield (WMDE)@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Danny_Benjafield_(WMDE)/MassMessage_Test_List&oldid=27535421 --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2024-44</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2024-W44"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/44|Translations]] are available. '''Updates for editors''' * Later in November, the Charts extension will be deployed to the test wikis in order to help identify and fix any issue. A security review is underway to then enable deployment to pilot wikis for broader testing. You can read [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart/Project/Updates#October 2024: Working towards production deployment|the October project update]] and see the [https://en.wikipedia.beta.wmflabs.org/wiki/Charts latest documentation and examples on Beta Wikipedia]. * View all {{formatnum:32}} community-submitted {{PLURAL:32|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. For example, [[w:en:PediaPress|Pediapress.com]], an external service that creates books from Wikipedia, can now use [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Maps|Wikimedia Maps]] to include existing pre-rendered infobox map images in their printed books on Wikipedia. [https://phabricator.wikimedia.org/T375761] '''Updates for technical contributors''' * Wikis can use [[:mw:Special:MyLanguage/Extension:GuidedTour|the Guided Tour extension]] to help newcomers understand how to edit. The Guided Tours extension now works with [[mw:Special:MyLanguage/Manual:Dark mode|dark mode]]. Guided Tour maintainers can check their tours to see that nothing looks odd. They can also set <code>emitTransitionOnStep</code> to <code>true</code> to fix an old bug. They can use the new flag <code>allowAutomaticBack</code> to avoid back-buttons they don't want. [https://phabricator.wikimedia.org/T73927#10241528] * Administrators in the Wikimedia projects who use the [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:Nuke|Nuke Extension]] will notice that mass deletions done with this tool have the "Nuke" tag. This change will make reviewing and analyzing deletions performed with the tool easier. [https://phabricator.wikimedia.org/T366068] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/44|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2024-W44"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> ‏٢٠:٥٥، ٢٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤ (UTC) <!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:UOzurumba (WMF)@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=27668811 --> qeflc2ot4tfpxlyv672czo4jqsz6cmh 0 21344 1374486 1374295 2024-11-01T22:07:53Z شەمە 64521 1374486 wikitext text/x-wiki [[پەڕگە:Stranded jellyfish - geograph.org.uk - 6286168.jpg|وێنۆک|دەرکەوتنی لالەی دەریا لە نزیک کەناراوەکان]]'''لالەی دەریا''' یان '''جەلی ماسی''' (بە ئینگلیزی jellyfish-fish jellies) زیاتر لە ٥٠٠ ملیۆن ساڵە بونیان هەیە<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Five jaw-dropping facts about jellyfish|ناونیشان=https://www.oneearth.org/five-jaw-dropping-facts-about-jellyfish/|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=One Earth|زمان=en}}</ref> لە دایناسۆرەکان کۆنترن،لە سەرانسەری جیهاندا لە تەنکاوەکانی کەنار دەریاوە تا قوڵایی زەریاکان و لە ئاوی سوێر و سازگاریشدا دەژین هەروەها کۆنترین گیانداری فرەئەندامن، ناوی جەلی ماسی لە ساڵی '''١٧٩٦'''ـەوە بەکار دەهێنرێت بەڵام سەرەڕای ناوەکەیان لە ڕاستیدا '''ماسی نین''' ئەوان بێبڕبڕەکانن واتە بڕبڕەی پشتیان نییە. پۆلێنکراوە لە پۆلی ''نایدەریا'' بە مانای ''دەزووی پێوەدان'' دێت، لالەی دەریا '''(٪٩٥-٩٨)'''ی لەشی لە ئاو پێکدێت هەروەها دڵ، ئێسک، خوێن،<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=What is a jellyfish?|ناونیشان=https://www.nhm.ac.uk/discover/what-is-a-jellyfish.html|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.nhm.ac.uk|زمان=en}}</ref>سییەکان و ناوەندی مێشکییان نییە، <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=nervous system in jellyfish - گه‌ڕانی Google |ناونیشان=https://www.google.com/search?q=nervous%20system%20in%20jellyfish&source=sh/x/gs/m2/5 |ڕێکەوتی سەردان=٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.google.com}}</ref>لە جیاتی مێشک کۆمەڵێک دەماری هەیە کە پێی دەوترێت '''تۆڕی دەماری''' یان '''ئەڵقەی دەماری''' ئەم تۆڕە دەمارییە یارمەتییان دەدات بۆ دۆزینەوەی گۆڕانکاری لەو ژینگەیەی تێیدا دەژین لەوانە پلەی گەرمی، هێزی کێشکردن، سوێری ئاو، چڕبوونەوەی ئۆکسجین، لەرینەوە و تەوژم، ئەم دەمارانە وا دادەنرێت کە ڕێکخەری سەرەکی کردارەکانی جەلی ماسین، هەروەها کۆمەڵێک کۆتایی دەماری هەیە کە پێی دەوترێت '''ڕۆپالیا''' دیارترین پێکهاتەی هەستی لالەی دەریایە دەمارەخانە و خانەی کێشکردن و خانەی وەرگری ڕووناکی تێدایە و پێکهاتەی تایبەت بۆ هەستکردن بە ڕووناکی (خاڵی چاو) و جوڵە یان ئاراستە بە گوێرەی هێزی کێشکردن لەخۆدەگرێت. چاوی لالەی دەریا <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=UCL |سەردێڕ=Question of the Week: Why do box jellyfish have eyes? {{!}} UCL Researchers in Museums |ناونیشان=https://blogs.ucl.ac.uk/researchers-in-museums/2018/05/10/question-of-the-week-why-do-box-jellyfish-have-eyes/#:~:text=And%20not%20just%20one%20or,obstacles,%20and%20responding%20to%20light |ڕێکەوتی سەردان=٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=blogs.ucl.ac.uk |زمان=en-US}}</ref>دەکەونە ڕۆپالیاوە لە دەوری خوارەوەی زەنگەکەی، بەگشتی چوار جۆری جیاواز چاویان هەیە هەر جۆرێک بۆ مەبەستێک بەکاردێت، دوو جۆری چاو توانای دروستکردنی وێنەیان هەیە لە کاتێکدا دوو جۆرەکەی تر یارمەتیدەرن لە مەلەکردن و خۆلادان لە بەربەستەکان و وەڵامدانەوەی ڕووناکی. سەرەتایترین کۆمەڵە تەنها ئاستی ڕووناکی دەدۆزێتەوە، بەڵام کۆمەڵێک چاو ئاڵۆزترە و دەتوانێت ڕەنگ و قەبارەی تەنەکان بدۆزێتەوە. [[پەڕگە:Cubozoa sistema visuale nella Tripedalia cystophora.png|وێنۆک|<ref>{{بیرخستنەوەی وێب |last=ourworldunderthewaves |first=Author |ڕێکەوت=2017-10-31 |سەردێڕ=Box Jellyfish- For your eyes only |ناونیشان=https://ourworldunderthewaves.com/2017/10/31/first-blog-post/ |ڕێکەوتی سەردان=2024-10-30 |وێبگە=Our world under the waves |زمان=en}}</ref>چاوەکانی سندوقی جەلی ماسی]]هەندێکیان<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=٢١ی حوزەیرانی ٢٠١٧|سەردێڕ=6 things you may not know about jellyfish |ناونیشان=https://www.pbs.org/newshour/science/6-things-may-not-know-jellyfish |ڕێکەوتی سەردان=٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=PBS News |زمان=en-us}}</ref> بە سادەی خاڵی چاویان هەیە کە تەنیا ڕووناکی دەدۆزێتەوە، بەڵام هەندێکی تر لەوانە جەلی ماسی سندوق سیستەمێکی بینایی ئاڵۆزتریان هەیە کە پڕە لە هاوێنە، تۆڕی چاو و کۆرنیا، دەتوانن وێنەی لێڵ ببینن، چاوە ئاڵۆزەکان نەک تەنها ئامرازێکن بۆ گەڕان بە ژینگەی خۆیان، بەڵکو لە هەندێک حاڵەتدا ڕێگە بە لالەی دەریا دەدەن هێزی کێشکردن بدۆزنەوە. لالەی دەریا بەپێی جۆرەکەیان ڕەنگیشیان جیاوازە کە بێ ڕەنگ و شەفافن یان دەتوانن ڕەنگی خۆیان بگۆڕن باوترین ڕەنگیانی زەرد، مۆر، پەمەی، شینە. قەبارەی بەگشتی زەنگەکە لەوانەیە کەمتر لە ئینجێک یان زیاتر لە پێیەک درێژ بێت تیرەی هەندێک جۆریان دەگاتە حەوت پێ، درێژی قۆچەکانی بەپێی جۆرەکەی جیاوازە هەندێک جەلی ماسی درێژی قۆچەکانی زیاتر لە ١٠٠ پێ دەبێت. ئەو جەلی ماسیانەی وەک سەری دەرزی بچووکن تەنها دەتوانن پلانکتۆن بخۆن کە بوونەوەری بچووک و سەرئاو کەوتوون، جەلی ماسی گەورەتر سەرچاوەی خۆراکی گەورەتری وەک ماسی و ڕۆبیان و قرژاڵ ڕاو دەکات. [[پەڕگە:False twins -jellyfishes ( -cc ) (3969242721).jpg|وێنۆک|درەوشانەوەى لە تاریکیدا]]نزیکەی <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Did you know some jellyfish glow?|ناونیشان=https://www.curioustem.org/stem-articles/did-you-know-some-jellyfish-glow?format=amp|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.curioustem.org}}</ref>'''(٪٥٠)ی''' لالەی دەریا دەتوانن ڕووناکی بەرهەم بهێنن کە لە تاریکیدا دەدرەوشێنەوە ئەم توانا سەرسوڕهێنەرە پێی دەوترێت “بریقەدار” یان “درەوشانەوەی زیندەوەری” لالەی دەریا بە شێوەیەکی سەرەکی بۆ بەرگری کردن لە ئاژەڵە دڕندەکان بەکاری دەهێنێت بۆ نموونە بۆ ترساندنی ئاژەڵە دڕندەکان و پێدانی کات بۆ هەڵاتن. ئەو ڕووناکییەی زیندەوەران دەتوانن بەرهەمی بهێنن بەهۆی کارلێکێکی کیمیاییەوە دروست دەبێت بۆ ئەوەی ئەم کاردانەوەیە ڕووبدات دەبێت هەڵگری گەردیلەیەک بن کە پێی دەوترێت '''لوسیفرین''' لەگەڵ یەکێک لەو دوو ئەنزیمە '''لوسیفیراز''' و '''فۆتۆپرۆتینی.''' کاتێک لوسیفرین بە شێوەیەکی کیمیایی لەگەڵ ئۆکسجین کارلێک دەکات وزە لە شێوەی ڕووناکی دەردەدات، <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Bioluminescence: light in the dark|ناونیشان=https://www.nhm.ac.uk/discover/what-is-bioluminescence.html|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.nhm.ac.uk|زمان=en}}</ref>باوترین ڕووناکی بەرهەم هێنان لە زەریادا سەوز و شینە چونکە ئەم درێژی شەپۆلانە زیاتر بەناو ئاودا دەڕۆن، هەندێک ماسی دەتوانن رووناکی سوور دروست بکەن. == پێکهاتەی لەشی == '''بەشی سەرەوەی لەشی''' لەشێوەی زەنگی شێوە چەتردایە، بەشی دەرەوەی چەترەکە بە exumbrella ناونراوە هەروەها بەشی ناوەوەی بە subumbrella ناونراوە، لالەی دەریای پێگەیشتوو دەتوانێ جەستەیەکی خڕ یان چوارگۆشەی هەبێت کە قۆچەکانی پێوەدەلکێن. [[پەڕگە:Cross section Olindias formosa en.svg|وێنۆک]] '''ناو و فرمانەکانیان:''' '''چینی دەرەوە'''-epidermis: ئۆکسجین هەڵدەمژێت و ڕێگە دەدات لە هەموو لەشدا بڵاو ببێتەوە،ئەمە ڕێگە بە جەلی ماسی دەدات بەبێ سییەکان، دڵ و خوێن بژی. '''چینی ناوەڕاست'''-mesoglea:ماددەیەکی جەلاتینی ئەستوورە کە زۆربەی لە ئاو پێکهاتووە لەگەڵ کۆلاجین و پرۆتین هەروەها بەرپرسە لە عەمبارکردنی ئۆکسجین بۆ ماوەیەکی درێژ و پاڵپشتی جەستە دەکات. '''چینی ناوەوە'''-gastrodermis: چینێکە لە بەشی خوارەوەی زەنگی لالەی دەریادا ئەرکی سەرەکی هەرسکردنە و یارمەتی ئاڵوگۆڕی گازەکان دەدات. '''کەلێنی گەدە'''-gastric cavity: شوێنی سەرەکی هەرسکردنی خۆراک و هەڵمژینی خۆراکەکانە، خواردن لە دەمدا تێدەپەڕێت و دەچێتە ناو کەلێنەکە، لەناو کەلێنی گەدە پەردەی خانە بە دەوری گەردیلەکانی خۆراکدا دەپێچێتەوە و پاشان دەیانباتە ناو کەلێنی ناوەوە. '''ئەندامی زاوزێ'''-Gonad: دەکەوێتە خوارەوەی گەدە، ڕژێنی زاوزێیە کە سپێرم لە نێر و هێلکە لە مێینەدا بەرهەم دەهێنێت. '''کەناڵەکانی نیوەتیرەیی'''-radial canal: ئەم سیستەمە لە کەناڵەکان خزمەت دەکات بۆ دابەشکردنی خۆراک بۆ بەشەکانی دەرەوەی لەشی. '''دەم'''-Mouth: لە ناو جەستەی زەنگییاندا کونێک هەیە کە دەمییەتی لە ڕێگەیەوە خواردن دەخۆن و پیسایش دەردەدەن. '''بەشی خوارەوەی لەشی''' قۆچەکانی Tentaclesهەیە: ٨هێشووی قۆچی کە هەر هێشوویەک لەوانەیە زیاتر لە ١٥٠ قۆچی هەبێت وەک بەرگری و چەکێکی بەهێز بۆ گرتنی نێچیر کاردەکەن. لە ناوەوەی قۆچەکاندا لالەی دەریا هەزاران خانەی پێوەدانی هەیە کە هەر یەکێکیان پێکهاتەیەکی تایبەتی تێدایە پێی دەوترێت کیسەی نێمەتسست '''٣٠''' جۆری جیاوازی هەیە <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Spencer |یەکەم=Erin |ڕێکەوت=٢٦ی نیسانی ٢٠٢١|سەردێڕ=How Do Jellyfish Sting? |ناونیشان=https://oceanconservancy.org/blog/2021/04/26/nematocysts/ |ڕێکەوتی سەردان=٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=Ocean Conservancy |زمان=en}}</ref>ناوی ''“نێمەتسست-nematocysts'' بە مانای '''“کیسەی دەزوو”''' دێت کە وەسفی پێکهاتەکەی دەکات: بڕبڕەی تیژ بە لوولەیەکی درێژەوە بەستراوەتەوە لە کیسەیەکدا لەسەر ڕووی ئاژەڵەکە هەڵگیراوە، خانەی بچووکی پێوەدانن لە چەقۆی بچووک دەچن، چەکێکی خانەیی بەرچاون بۆ ڕاوکردن و بەرگری و هەندێ جار بۆ جوڵە بەکاردەهێنرێن. کیسەکان لە کەپسولێکی پەستانی پێک هاتوون کە دەزووێکی پێچراوەی وەک چەقۆ لەخۆ دەگرێت، کاتێک لالەی دەریا بە ئاماژەی کیمیایی یان میکانیکی هاندەدرێت واتە کاتێک هەست بە تێکچوونێکی جەستەیی یان کیمیایی دەکات پێکهاتەیەکی وەک سەرپۆش لەسەر ڕووی کەپسولەکە دەردەکەوێت کەپسولەکە بە تەقینەوە دەردەچێت و دەزووی پێچراوە دەردەهێنێت کە ئامانجەکە کون دەکات پاشان ژەهرەکە بەناو دەزووەکەدا تێدەپەڕێت و شانەکانی قوربانی ئیفلیج دەکات، بە خێرایی درێژ دەبێتەوە بە سوڕانەوەی ناوەوە بۆ دەرەوە لە پرۆسەیەک کە پێی دەوترێت هەڵگەڕانەوە دواتر دەزووەکە لە کیسەکە جیادەبێتەوە، دەزووی هەندێک لە کیسەکانی نێمەتسست نێچیری بچووک دەگرن بە پێچانەوەیان. [[پەڕگە:Nematocyst-discharge process.png|وێنۆک|هەنگاوەکانی دەرچوونی کیسەکانی نێمەتسست]] دەرچوونی کیسی نێمەتسست <ref>{{Cite journal|last=Beckmann|first=Anna|last2=Özbek|first2=Suat|date=2012|title=The nematocyst: a molecular map of the cnidarian stinging organelle|url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22689365/#:~:text=During%20the%20discharge%20of%20nematocysts,potentially%20harmful%20also%20for%20humans.|journal=The International Journal of Developmental Biology|volume=56|issue=6-8|pages=577–582|doi=10.1387/ijdb.113472ab|issn=1696-3547|pmid=22689365}}</ref>بە یەکێک لە خێراترین پرۆسەکانی زیندەوەرزانی و میکانیکی سروشت ناسراوە کە لە ماوەی '''٣ میللی چرکەدا''' ڕوودەدات. ژەهری لالەی دەریا پێکهاتووە لە پۆرینەکانی پرۆتینی بەهێز (ژەهری پەردەی خانە)، پێپتیدەکانی ژەهراوی دەمار، چەوری چالاک و گەردیلە بچووکەکانی تر، هەموو ژەهرەکانی جەلی ماسی “'''پۆرین”'''ی تێدایە (<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Porins - MeSH - NCBI |ناونیشان=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/mesh/?term=%22Porins%22%5BMeSH+Terms%5D |ڕێکەوتی سەردان=٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.ncbi.nlm.nih.gov}}</ref>پۆرینەکان گەردیلەی پرۆتینن کە لە بنەڕەتدا لە پەردەی دەرەوەی بەکتریای گرام نێگەتیڤ دۆزراونەتەوە) هێرش دەکاتە سەر خانەکانی ئەو کەسەی پێوەی دەدات، بەگوێرەی بڕ و ڕێژەی پۆرینەکان پێوەدانەکان دەبنە هۆی سوربوونەوە و هەڵئاوسان و نیشانەی جیاواز هەروەها <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=olivia.congdon@science.org.au |ڕێکەوت=٢٧ی ئازاری ٢٠١٩|سەردێڕ=All about jellyfish stings |ناونیشان=https://www.science.org.au/curious/people-medicine/all-about-jellyfish-stings |ڕێکەوتی سەردان=٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=Curious |زمان=en}}</ref>ژەهری لالەی دەریا کاریگەری لەسەر سیستەمە جۆراوجۆرەکانی جەستە هەیە وەک دڵ و کۆئەندامی هەناسەدان و لە هەندێک حاڵەتدا لەوانەیە ببێتە هۆی مردن. زۆربەی جۆرەکانی لالەی دەریا قۆچیان هەیە، بەڵام هەموویان کیسی نێمەتسستی بەهێزیان نییە. '''قۆڵی دەمی'''-Oral arm: لەنێو زۆرێک لە قۆچەکانیان، هەندێک لالەی دەریا بەشێکیان هەیە کە پێی دەوترێت قۆڵی دەمی ئەم پاشکۆ درێژانە نێچیری گیراو دەگوازنەوە بۆ دەمی، کە بەزۆری دەکەونە بەشی خوارەوەی زەنگەکە. == سوڕی ژیانی == '''بەدرێژایی سووڕی ژیانیان دوو شێوەی جیاوازی جەستە وەردەگرێت: مێدوسا و پۆلیپ.''' مێدیوسا (بەپیتاندنی هێلکەکان) سپێرم و هێلکە بەرهەم دەهێنێت بۆ زاوزێ، پۆلیپ (بە لەبەرگرتنەوەی خۆیان) بە ناڕەگەزخوازی زاوزێ دەکات.[[پەڕگە:Reproductive cycle of jellyfish.jpg|وێنۆک]]'''قۆناغی یەکەم:''' مێدیوسای پێگەشتوو بە کۆمەڵی گەورە کۆدەبنەوە <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Life Cycle of Jellyfish |ناونیشان=https://www.vims.edu/bayinfo/jellyfish/lifecycle/ |ڕێکەوتی سەردان=٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=Virginia Institute of Marine Science |زمان=en}}</ref>سپێرم و هێلکەی نەپیتێنراو بەردەدەن بۆ ناو ئاوی دەوروبەریان، کرداری پیتاندن ڕوودەدات و هێلکە پیتێنراوەکان جێدەهێڵرێن بۆ ئەوەی بە ئازادی لە تەوژمی زەریاکاندا بسوڕێنەوە، بەڵام هەندێک لالەی دەریا هەوڵی زیاتر دەدەن بۆ پاراستنی هێلکەکانیان، بۆ نموونە جەلی ماسی مانگ ڕێگە بە هێلکە پیتێنراوەکان دەدات بە قۆڵەکانی دەمی بنوسێن و بیانپارێزن تا ئەو کاتەی ئامادە دەبن بۆ ژیان لە قۆناغی داهاتووی ژیانیاندا. '''قۆناغی دووەم:''' ئەم هێلکە پیتێنراوانە گەشە دەکەن و دەبنە سپۆرێکی پلانکتۆنی کە پێی دەوترێت کرمۆکەی پلانولا، دەتوانێت بە ئازادی مەلە بکات و لە کرمێکی تەختی مایکرۆسکۆبی دەچێت کە بە مووی بچووک داپۆشراوە ڕێگە بە پلانولا دەدەن مەلە بکات، پلانولا بەردەوامە لە گەشەکردن و کاتێک گەورە بوو هەوڵ دەدات ڕووکەشێکی ڕەقی گونجاو بدۆزێتەوە تا پێوەی بنوسێت لە هەندێک حاڵەتدا تەنانەت لەوانەیە خۆیان بە ئاژەڵەکانی ترەوە ببەستنەوە بەتایبەتی جەستەی جەلی ماسی پێگەیشتوو، کاتێک شوێنێکی گونجاوی دۆزیەوە پلانولا دەچێتە '''قۆناغی سێیەم:''' دەگۆڕدرێن بۆ پۆلیپ، پۆلیپ دەتوانرێت وەک ئاژەڵێکی قەدی بچووک دابنرێت کە پێکهاتەیەکی لولەکی هەیە، سەرێکی لەسەر زەوی جێگیرە و لە بەشی سەرەوەی دەمی و قۆچەکانی دەوروبەرین، لەم قۆناغەدا سیستەمێکی هەرسکردنی تەواو گەشەسەندوی هەیە و قۆچەکانی دەتوانێت نێچیر بگرێت، زۆربەی کاتەکانی بەخواردن بەسەردەبات، بەگوێرەی جۆرەکەی پۆلیپەکان دەتوانن بۆ ماوەیەکی درێژ و چەند ساڵێک لەم قۆناغەدا بمێننەوە چاوەڕێ دەکەن تاکو هەلومەرج بۆ قۆناغی داهاتوو گونجاو دەبێت. '''قۆناغی چوارەم:''' کاتێک بارودۆخەکە نمونەیی بێت پۆلیپ دەست دەکات بە زاوزێ بە شێوەیەکی ناڕەگەزی بە لەبەرگرتنەوەی خۆی، پۆلیپەکە درێژ دەبێتەوە و چەند پارچەیەک پێکدەهێنێت کە لە کۆتاییدا گەشە دەکەن و ئاژەڵی سەربەخۆ یان پۆلیپی زیاتر دروست دەکەن، لەم پرۆسەیەدا پۆلیپ پێی دەوترێت سیفیستۆما. قۆناغی دواتر '''لە قۆناغی پێنج:''' کاتێک ئاو گەرم دەبێت پۆلیپەکان دەست دەکەن بە گەشەکردن و قۆچەکانی نامێنێت پێیان دەوترێت خونچەی پۆلیپ پاشان دەگۆڕێن بۆ سترۆبایلا ئەم پرۆسەیە پێی دەوترێت سترابلەیشن کە تێیدا دەگۆڕێت بۆ ئێفیرا و دەچێتە '''قۆناغی شەشەم:''' ئەم کۆپیە بچوکە ئێستا مەلەی ئازادە و پێی دەوترێت ئێفیرا (مێدیوسای پێنەگەشتوو)، لەگەڵ گەورەبوونی ئێفیرا بە خێرایی دەست دەکەن بە خواردنی پلانکتۆنەکانی تر و بەردەوام دەبن لە گەشەکردن زەنگەکەی شێوەی تایبەتی وەردەگرێت و قۆچەکان و قۆڵی دەمی گەشە دەکەن بۆ شێوە تایبەتەکانی ڕەگەزەکەی لە کۆتاییدا ئەم شێوە پێگەیشتووانە پێیان دەوترێت مێدیوسا. قۆناغی لالەی دەریای پێگەیشتوو واتە مێدیوسا ئەو قۆناغەیە کە زۆربەی خەڵک پێی دەڵێن “لالەی دەریا” لەگەڵ ئەوەشدا ئەمە تەنها بەشێکی زۆر بچووکی ژیانی لالەی دەریایە. == جۆرەکانی == '''زانایان ٢٠٠٠ جۆریان لە سەرانسەری جیهاندا دەستنیشان کردووە و لەو باوەڕەدان کە بەلایەنی کەمەوە ١٠٠٠ جۆری تر هێشتا نەدۆزراونەتەوە.''' [[پەڕگە:Lion's mane jellyfish in Gullmarn fjord at Sämstad 3.jpg|وێنۆک|جەلی ماسی شێر]] '''١-جەلی ماسی شێر-'''lion's mane jellyfish: گەورەترین و درێژترین جۆری جەلی ماسییە، گەورەترین نموونەی ناسراو درێژی ١٢٠ پێ (٣٦.٥مەترە) لە سەرەوە تا خوارەوەی قۆچەکانی، کە نزیکەی ٢٣ پێ درێژترە لە درێژترین نەهەنگی شین کە تا ئێستا پێوانە کرابێت، بەمەش '''درێژترین ئاژەڵە''' کە تا ئێستا تۆمارکراوە، <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Freaky Facts About the Lion's Mane Jellyfish |ناونیشان=https://www.thoughtco.com/lions-mane-jellyfish-2291828 |ڕێکەوتی سەردان=٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=ThoughtCo |زمان=en}}</ref>جەلی ماسی شێر لە ناوچە ساردەکان دەژی لە باکووری ئۆقیانوسی ئارام هەروەها لە جەمسەری باکوور، زەریای ئەتڵەسی و کەناراوەکانی ئەوروپا، پلانکتۆن و ماسی و توێکڵی بچووک و تەنانەت جەلی ماسی تر دەخوات، چاوی نییە بۆیە پشت بە خانەکانی دەمار دەبەستێت بۆ هەستکردن و کاردانەوەی بەرامبەر مەترسی، پێوەدانی لەوانەیە ئازاربەخش بێت بەڵام بە دەگمەن کوشندەیە.[[پەڕگە:Moon Jelly (14962781613).jpg|وێنۆک|'''جەلی ماسی مانگ''']]'''٢-جەلی ماسی مانگ'''-Moon jelly: بەربڵاوترین و باوترین جۆرە کە واناونراوە بەهۆی شێوەکەیەوە بە ئاسانی دەناسرێتەوە زەنگێکی شەفافی هەیە گرنگترین بەشی جەلی مانگ پێکهاتەی شێوە ناڵی ئەسپە لە ناوەڕاستی زەنگەکەیدایە '''ئەندامەکانی زاوزێن''' ڕەنگییان پەمەیی یان پرتەقاڵییە هەروەها قۆچەکانی کورتن، <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Ecology |یەکەم=Journal of Animal |ڕێکەوت=٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢١|سەردێڕ=How and what do jellyfish see? |ناونیشان=https://animalecologyinfocus.com/2021/12/08/how-and-what-do-jellyfish-see/#:~:text=As%20an%20example,%20the%20moon,24%20eyes%20(Fig%201) |ڕێکەوتی سەردان=٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=Animal Ecology in Focus |زمان=en}}</ref>جەلی ماسی مانگ ٨ رۆپالیای هەیە کە هەریەکەیان دوو چاوی سادەی هەیە، مەترسییەکی کەمی لەسەر مۆرڤ هەیە پێوەدانیان ئەوەندە بەهێز نییە کە بتوانێت پێستی مرۆڤ ببڕێت بۆیە دەستیان لێدەدرێت و سەلامەتن بەڵام ژەهریان هەیە وە توانای پێوەدانیشیان هەیە، کاتێک خۆراک سنووردار و کەم بێت جەلی ماسی مانگ دەتوانێ بچووک ببێتەوە بۆ دەیەکی قەبارەکەی بۆ پاشەکەوت کردنی وزە، ناوی زانستی '''''ئۆرێلیا ئۆریتا''''' یە “Aurelia aurita”. [[پەڕگە:Box jellyfish at Bakoven Rock DSC11031.JPG|وێنۆک|جەلی ماسی سندوق]] '''٣-جەلی ماسی سندوق'''-Box jellyfish: کوشندەترین جەلی ماسییە ناسراوە بە <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=١٠ی ئەیلوولی ٢٠١٠|سەردێڕ=Box Jellyfish {{!}} National Geographic|ناونیشان=https://www.nationalgeographic.com/animals/invertebrates/facts/box-jellyfish|ڕێکەوتی سەردان=٣ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=Animals|زمان=en}}</ref>“زەردەواڵەی دەریایی”، بەهۆی شێوەی لەشیانەوە ناونراون لە زەنگێکی شێوە سندوق دەچێت لەگەڵ کۆمەڵە قۆچەکان لە هەر سوچێکی زەنگەکەوە <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=US Department of Commerce|یەکەم=National Oceanic and Atmospheric Administration|سەردێڕ=What is the most venomous marine animal?|ناونیشان=https://oceanservice.noaa.gov/facts/box-jellyfish.html|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=oceanservice.noaa.gov|زمان=EN-US}}</ref>دەردەکەون هەروەها ٤ رۆپالیای هەیە کە هەریەکەیان ٦ چاوی هەیە دوو چاوی هاوێنە و چوار چاوی سادە بە کۆی گشتی ٢٤ چاوی هەیە هەندێک لەو چاوانە بە شێوەیەکی سەرسوڕهێنەر ئاڵۆزن و هاوێنەیان هەیە، لە کاتێکدا جەلی ماسی لە ئاوی کەناری گەرم لە سەرانسەری جیهاندا دەژین بەڵام جۆرە کوشندەکان بەشێوەیەکی سەرەکی لە ناوچەی هیندۆ پاسیفیک و باکووری ئوسترالیا دەژین ئەمەش جەلی ماسی سندوقی ئوسترالی دەگرێتەوە، ژەهری سندوقی جەلی ماسی یەکێکە لە کوشندەترین ژەهرەکان لە جیهاندا، ژەهری تێدایە کە هێرش دەکاتە سەر دڵ، کۆئەندامی دەمار و خانەکانی پێست. <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Pain researchers find antidote to deadly box jellyfish sting|ناونیشان=https://www.sydney.edu.au/news-opinion/news/2019/05/01/pain-researchers-find-antidote-to-deadly-box-jellyfish-sting.html#:~:text=Each%20box%20jellyfish%20carries%20enough,arrest%20and%20death%20within%20minutes.|ڕێکەوتی سەردان=٣ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=The University of Sydney|زمان=en-US}}</ref>ژەهری ئەوەندە هەڵدەگرێت کە زیاتر لە ٦٠ مرۆڤ بکوژێت لەوانەیە تووشی ئیفلیجی و جەڵدەی دڵیان بکات، نیشانەکانی پێوەدان بریتین لە ئازاری وەكو سووتان و قامچی لەسەر پێست هەروەها بە لایەنی کەمەوە ١٤ جۆری جەلی ماسی سندوق پێوەدانیان دەبێتە هۆی توشبوون بە نەخۆشی ''ئیرەکانجی''<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=box jellyfish cause of irukandji syndrome - گه‌ڕانی Google |ناونیشان=https://www.google.com/search?q=box%20jellyfish%20cause%20of%20irukandji%20syndrome&source=sh/x/gs/m2/5 |ڕێکەوتی سەردان=٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.google.com}}</ref>. • '''جەلی ماسی سندوقی ئوسترالی'''-Chironex fleckeri''':''' گەورەترین جەلی ماسی سندوقییە کە قەبارەی لەشی دەگاتە یەک پێ و قۆچەکانی ئەستوورە و درێژییەکەی دەگاتە ١٠ پێ، بە ژەهراوی ترین ئاژەڵی دەریای دادەنرێت. • '''جەلی ماسی ئیرەکانجی'''- Irukandji jellyfish: جۆرێکی جەلی ماسی سندوقە و بچوکترین لالەی دەریایە لە جیهاندا، ناوی زانستی '''''کروکیا بارنێسی''''' یە “Carukia barnesi “. [[پەڕگە:Irukandji-jellyfish-queensland-australia.jpg|وێنۆک|جەلی ماسی ئیرەکانجی لە دورگەی کوینزلاند لە ئوسترالیا]] زەنگەکەی قەبارەی بچوکە و ڕەنگی شەفافە زۆر قورسە لە ئاودا ببینرێت، زۆرجار شێوەی لاکێشەییان هەیە، تیرەی زەنگەکەی ١-٣ سانتیمەترە و درێژی قۆچەکانی لە چەند سانتیمەترێکەوە تا زیاتر لە یەک مەتر دەبێت، بە قەبارەی بچووک و پێوەدانی ژەهراوی ناسراوە. بەشێوەیەکی سەرەکی لە ئاوی گەرمدا دەژین بە درێژایی کەناراوەکانی باکووری ئوسترالیا بەتایبەتی لە دەریای مەرجان بە درێژایی کوینزلاند لەگەڵ بەشێک لە خولگەیی ئەتڵەسی و هیندی و زەریای هێمن. یەکێکە لە هۆکارەکانی توشبوون بە نەخۆشی ''ئیرەکانجی'' <ref>{{Citation|last=Kong|first=Erwin L.|title=Irukandji Syndrome|date=2024|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK562264/#:~:text=Irukandji%20syndrome%20is%20a%20painful,potentially%20life-threatening%20cardiac%20complications|work=StatPearls|place=Treasure Island (FL)|publisher=StatPearls Publishing|pmid=32965935|access-date=2024-10-03|last2=Nappe|first2=Thomas M.}}</ref>نیشانەکانی بریتین لە ئازاری زۆر، گرژبوونی ماسولکەکان، ڕشانەوە و بەرزی پەستانی خوێن. '''٤- جەلی ماسی تۆپ'''-Cannonball Jellyfish: بەهۆی شێوەی زەنگەکەی ناونراوە کە قەبارە مامناوەندە لە گوللەی تۆپ دەچێت وەک گومەز هەروەها ناسراوە بە جەلی ماسی سەری کەلەرم<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Cool Cannonball Jellyfish Facts|ناونیشان=https://www.thoughtco.com/cannonball-jellyfish-4770889|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=ThoughtCo|زمان=en}}</ref> ناوە زانستییەکەی”''Stomolophus meleagris“.'' بە زەبەلاحی نەرم و نیان لە جیهانی جەلی ماسی ناونراوە، لە هاوتاکانی خۆی جیا دەکاتەوە بە زەنگێکی پتەو، نەرم و بەهێز کە پانییەکەی ٧-١٠ ئینجە و بەرزییەکەی نزیکەی ٥ ئینج دەبێت، ڕەنگی زەنگەکە بە گشتی سپییە، لێوارەکەی زۆرجار ڕەنگی قاوەیی سوورباوە، جەلی ماسی تۆپ لە زەریای هێمن ڕەنگیان شینە <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/17451000.2021.1887495#:~:text=The%20cannonball%20jellyfish%20Stomolophus%20meleagris,patterns%20on%20the%20umbrella%20surface|ڕەوشی ناونیشان=live}}</ref>. قۆچی درێژی نییە لەجیاتی ئەوە کۆمەڵێک باڵی دەمی هەیە کە بە دەوری دەمیدا درێژ دەبنەوە، کاردەکەن بۆ جوڵاندنی و یارمەتیدانی بۆ گرتنی نێچیر. گۆشتخۆرێکە هێلکەی ماسی و کرمۆکەی ماسی و کرمۆکەی پلانکتۆنی نەرم و هێلکە شەیتانۆکەکان دەخوات هەروەها بە مژین ئاو دەخواتەوە کاتێک زەنگەکەی گرژ دەبێت. لەکاتێکدا زۆربەی جۆرەکانی لالەی دەریا پشت بە شەپۆلەکان و بـا دەبەستن بۆ جوڵە، بەڵام جەلی ماسی تۆپ قۆڵی دەمی خۆی بەکار دەهێنێت بۆ مەلەکردن وە دەتوانێت هەست بە ڕووناکی، هێزی کێشکردن و بەرکەوتن بکات.[[پەڕگە:Cannonball jellyfish washed ashore near Ramp 59. It's not common to see Cannonball Jellyfish around this time of year - this one may have been cold-stunned. (51759006613).jpg|وێنۆک|جەلی ماسی تۆپ]] لالەی دەریای تۆپ لە جۆگەکان و بەدرێژایی کەناراوەکانی کەنداوی مەکسیک، ئۆقیانووسی ئەتڵەسی و ئۆقیانووسی ئارام، ڕۆژئاوای ئەتڵەسی، لە نیو ئینگلاند تا بەرازیل، لە ڕۆژهەڵاتی زەریای هێمن لە کالیفۆرنیاوە تا ئیکوادۆر و لە ڕۆژئاوای زەریای هێمن لە دەریای ژاپۆنەوە تا دەریای باشووری چیندا دەژین، لە ئاوی سوێری خولگەیی بۆ نیمچە خولگەیی گەشە دەکات لەگەڵ پلەی گەرمی لە دەوروبەری ٧٤ پلەی فەهرنهایت. بە وشککراوی وەک خۆراکی پڕ پرۆتین و دەرمانی تەقلیدی لە ئاسیادا خواستی لەسەرە، لە کاتێکدا جەلی ماسی تۆپ دەتوانێت ژەهر دەربکات، هەرچەندە پێوەدانەکەی بە شێوەیەکی ئاسایی سووکە بەڵام هێشتا ئامۆژگاری دەکرێت ئاگادار بیت لە حاڵەتە دەگمەنەکانی پێوەدانی ئەو ژەهرەی لێوەی دەردەچێت دەبێتە هۆی کێشەی دڵ لە مرۆڤ و ئاژەڵدا. '''٥- جەلی ماسی شین'''-Blue jellyfish: بە ئاگری شین ناسراوە بەزۆری لە دەوروبەری ئاوەکانی بەریتانیا دەژی لە بەشەکانی دیکەی ئەوروپا و لە کەناراوەکانی ئیرلەندا، دەریای باکور و بەدرێژایی کەناری ڕۆژئاوای سکۆتلەندا لە هاوین و پایزدا دەبینرێن، ناوی زانستی “''Cyanea Lamarckii''” یە. [[پەڕگە:Blue jellyfish in Brofjorden at Sandvik 5 - cropped.jpg|وێنۆک|جەلی ماسی شین]]زەنگێکی شێوە گومەزی هەیە، <ref>{{بیرخستنەوەی وێب |سەردێڕ=Blue jellyfish {{!}} The Wildlife Trusts |ناونیشان=https://www.wildlifetrusts.org/wildlife-explorer/marine/jellyfish/blue-jellyfish |ڕێکەوتی سەردان=2024-10-30 |وێبگە=www.wildlifetrusts.org |زمان=en}}</ref>قۆچەکانی چزوودارن و چوار قۆڵی دەمی گەورە کە چرچی و شەپۆلی زۆریان هەیە، ڕەنگی زەنگەکەی بەپێی تەمەن و پێگەشتنی دەگۆڕێت لە سەرەتاکانی تەمەنی بێ ڕەنگە و شەفافە بە تایبەت دەوروبەری لێوارەکانی زەنگەکەی، کاتێک پێدەگات لە تەمەنی گەورەیدا ڕەنگی باوی شینە ڕەنگەکانی تری وەکو مۆر، زەرد، پرتەقاڵی، وەنەوشەیی یان سپی، ئەوانەی ڕەنگیان زەردترە (گەنجترن) بە ئاسانی تێکەڵ دەبن لەگەڵ جەلی ماسی شێر بەڵام بچووکترن و زەنگێکی شینیان هەیە کە هێڵی نیوەتیرەیی لە ڕێگەیەوە دەبینرێت، تەمەنی بەنزیکەی یەک ساڵە. خۆراکی جەلی ماسی شین وەکو زۆربەی جۆرەکانی تری لالەی دەریا فیتۆپلانکتۆن و <ref>{{بیرخستنەوەی وێب |سەردێڕ=Blue Jelly (Cyanea lamarckii) |ناونیشان=https://www.inaturalist.org/taxa/447777-Cyanea-lamarckii |ڕێکەوتی سەردان=2024-10-30 |وێبگە=iNaturalist |زمان=en}}</ref>زۆپلانکتۆن و هێلکە و کرمۆکی ئاژەڵە ئاوییەکانی تری وەک ماسییە هەروەها قۆچەکانیان بەکاردەهێنن کە کیسەکانی نێمەتسستی تێدایە نەک تەنها بۆ گرتنی نێچیرەکانیان بەڵکو بۆ خۆپاراستن لە ئاژەڵە دڕندەکانیش، توانای پێوەدانی هەیە بۆیە دەست لێدانی سەلامەت نییە، پێوەدانی دەبێتە هۆی ئازاری زۆری ماسولکەکان، سکچون، پشت ئێشە، ئازاری گەدە و لە هەندێ حاڵەتدا دەبنە هۆی مردن. == نیشانەکانی پێوەدان و چارەسەر == '''نیشانەکانی پێوەدانی:''' نیشانەکانی پێوەدانی بەندە بە جۆری ئەو جەلی ماسیەی کە بەرکەوتنت لەگەڵدا کردووە، ئەگەر پێوەدانێکی بچووکی جەلی ماسی هەبێت لەوانەیە هەست بە ئازارێکی سووک، خوران، سوتان بکەیت، لەسەر پێستت لەوانەیە پەڵەی وەک لیر و پەڵەی سوور، مۆر یان قاوەیی دەربکەوێت. [[پەڕگە:Jellyfish dermatitis case1 abdominal skin lateral.jpg|وێنۆک]] پێوەدانی جەلی ماسی مەترسیدارتر زیانی گەورەتر دەبێت، پێویستە دەستبەجێ داوای یارمەتی پزیشکی بکەی ئەگەر ئەم نیشانانە دەرکەوتن: •سەختی هەناسەدان •ئازاری سنگ •گرژبوونی ماسولکەکان •سڕبوون •ڕشانەوە •قورسی قوتدان •ئارەقکردنی زۆر '''چارەسەرەکان:''' چارەسەری پێوەدانی لالەی دەریا <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Jellyfish stings - Diagnosis and treatment - Mayo Clinic |ناونیشان=https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/jellyfish-stings/diagnosis-treatment/drc-20353290 |ڕێکەوتی سەردان=٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.mayoclinic.org}}</ref>بریتییە لە چارەسەری سەرەتایی و چارەسەری پزیشکی. '''چاودێری فریاگوزاری سەرەتایی لە ماڵەوە''' زۆربەی پێوەدانی جەلی ماسی بەم شێوەیە چارەسەر دەکرێت: ١- بە موکێشێک قۆچەکانی بە وریاییەوە لێبکەرەوە. ٢- شوێنی پێوەدانەکە بە سرکە بۆ ماوەی ٣٠ چرکە بشۆ، سرکە سەلامەت و کاریگەرە بۆ هەموو جۆرەکانی پێوەدانی لالەی دەریا، بە خێرایی هەزاران خانەی بچووکی پێوە نەگیراو ڕادەگرێت کە لەسەر ڕووی پێست بەجێماون پاش بەرکەوتنی قۆچەکان.(ئەگەر سرکە بەردەست نەبوو، دەتوانرێت شوێنی پێوەدانەکە بە ئاوی زەریا بشۆرێت). ''ئاگاداربە: ئاوی سازگار و کهول بەکارمەهێنە بۆ شوێنی پێوەدانەکە.'' ٢- پێویستە شوێنی پێوەدانەکە لە ئاوی گەرمدا تەڕ بکەیت بۆ ماوەی (٢٠-٤٥ خولەک)، پلەی گەرمی ئاوەکە دەبێت نزیکەی (٤٢-٤٥ پلەی سەدیی) بێت. ٣- شوێنی پێوەدانەکە بپارێزە و مەیخشێنە لە لمدا، هیچ پەستانێک مەخەرە سەری و مەیڕوشێنە. ٤- پاش خوساندنی لە ئاوی گەرمدا، دژە هیستامین یان کرێمی ستیرۆید وەک کرێمی کۆرتیزۆن بەکار بهێنە، ئەمە یارمەتیدەر دەبێت بۆ چارەسەرکردنی ئازار و خوران، هەروەها دەتوانیت پاکەتی سەهۆڵ یان ئاوی گەرم بەکار بهێنیت بۆ کەمکردنەوەی ئازار و هەڵئاوسان. '''چارەسەری پزیشکی لە نەخۆشخانە:''' هەندێک <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Jellyfish stings Information {{!}} Mount Sinai - New York |ناونیشان=https://www.mountsinai.org/health-library/poison/jellyfish-stings |ڕێکەوتی سەردان=٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=Mount Sinai Health System |زمان=en-US}}</ref>پشکنین ئەنجام دەدەن لەوانە پشکنینی میز، خوێن و تیشکی سنگ هەروەها پێوانی ڕێژەی لێدانی دڵ، هەناسەدان، پلەی گەرمی و پەستانی خوێن دەکەن لە ئەگەری هەبونی هەر کێشەیەک چارەسەر دەکرێن. ئەو دەرمانانەی پزیشک بەکاری دەهێنێت ئەمانە لەخۆ دەگرێت: '''•ئازارشکێنەکان:''' یارمەتیدەر دەبن بۆ کەمکردنەوەی ئازار. '''•دژە ڤێنین:''' دژە ڤێنین یارمەتیدەر دەبێت بۆ پێچەوانەکردنەوەی کاریگەری ژەهر. دژە ژەهری سندوقی جەلی ماسی بەو کەسانە دەدرێت کە نەخۆش دەکەون دوای پێوەدانیان لەلایەن سندوقی جەلی ماسی هەروەها بۆ ئەو کەسانە بەکاردێت کە ئازاری زۆریان هەیە و بە دەرمانی ئازارشکێن کۆنتڕۆڵ ناکرێت. '''•دژە هیستامین:''' دژە هیستامینەکان یارمەتیدەر دەبن لە کەمکردنەوەی خوران و لیر. زۆربەی پێوەدانی لالەی دەریا دوای چەند کاتژمێرێک کەسەکە چاک دەبێتەوە، بەڵام هەندێک پێوەدان دەبێتە هۆی وروژاندنی پێست یان لیر کە چەند هەفتەیەک دەخایەنێت، پێوەدانی جۆرە مەترسیدارەکان لە ماوەی ٤-٤٨ کاتژمێردا دەبێتە هۆی مردن، هەندێک پێوەدانی سندوقی جەلی ماسی دەتوانێت مرۆڤ لە ماوەی چەند خولەکێکدا بکوژێت. '''<big>خۆپاراستن:</big>''' ١- مەلە مەکە لە ناو ئاوێکدا کە لەوانەیە جەلی ماسی تێدابێت و لۆشنی پارێزەر بەکاربهێنە. ٢- جلی پارێزەر بپۆشە. ٣- هەرگیز دەست لە جەلی ماسی مەدە، تەنانەت ئەگەر مردبێت هێشتا دەتوانێ پێوەت بدات چونکە پێکهاتەی خانەکانی کیسەکانی نێمەتسست بۆ ماوەیەکی درێژ پاش مردنی لالەی دەریا هەر دەمێننەوە. == سودەکانی == '''سەرچاوەی خۆراکی:''' لە هەزاران جۆر لالەی دەریا لە سەرانسەری جیهاندان تەنها '''١١''' جۆر دۆزراونەتەوە کە شیاون بۆ خواردن بۆنمونە جەلی ماسی مانگ، وەک پێکهاتەیەک لە خواردنە جۆراوجۆرەکاندا بەکاردەهێنرێن، لە وڵاتانی ڤێتنام، ژاپۆن، چین و کۆریا دەخورێن، چەندین جۆری خواردن دەتوانرێت بە جەلی ماسی ئامادە بکرێت لەوانە زەڵاتە و سوشی بەگشتی لە هەندێک وڵاتی ئاسیا بە خواردنێکی خۆش دادەنرێت. تایبەتمەندی خۆراکی زۆر باشی هەیە، کابۆهیدرات و کالۆری کەمە بەمەش دەبێتە هەڵبژاردەیەکی پەسەند بۆ دابەزاندنی کێش، سەرچاوەیەکی باشی توخمە سەرەکیەکان، دژە ئۆکسیدەکان، کانزاکان و خۆراکە گرنگەکانی دیکەیە. سەرەڕای ئەوەش، سەرچاوەیەکی زۆر باشە بۆ پرۆتین کە یارمەتیدەرە بۆ پاراستنی تەندروستی ماسولکەکان لەکاتی ڕێجیمدا هەروەها دەوڵەمەندە بە ترشە ئەمینی کە بەشێکی دانەبڕاوەیە لە گەشەکردن و چاککردنەوەی خانەکان، تایبەتمەندی دژە ئۆکسیدیان زۆرە کە ڕێگە لە زیانی خانەکان دەگرێت و فشاری ئۆکسجین کەم دەکاتەوە و مەترسی نەخۆشییە درێژخایەنەکان کەم دەکاتەوە ئەم دژە ئۆکسیدە بەهێزانە ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕن لە بەهێزکردنی تەندروستی گشتی لە ڕێگەی بەهێزکردنی سیستەمی بەرگری و کەمکردنەوەی هەوکردن، بوونی ترشە چەوری “ئۆمیگا ٣” وایان لێدەکات خۆراکی تەندروستتر بن چونکە ترشە چەورییەکانی “ئۆمیگا ٣” ڕێگری لە چەوری دەکەن بە درێژایی دیواری خوێنبەرەکان و یارمەتیدەرن بۆ ڕێگرتن لە نەخۆشییەکانی دڵ. <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Chuka Kurage Which Popular for Japanese People of Different Material Seasoned Jellyfish with Sesame Oil Suppliers - Quotation - Yangqi|ناونیشان=https://m.sushiseafood.com/seasoning-cephalopod/seasoning-jellyfish/chuka-kurage-which-popular-for-japanese.html|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=m.sushiseafood.com|زمان=en}}</ref>[[پەڕگە:Chuka kurage(jellyfish) 2014.jpg|وێنۆک]] <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=١٤ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢|سەردێڕ=Jellyfish: Benefits, Nutritional Value, Side Effects & Recipes|ناونیشان=https://www.healthifyme.com/blog/jellyfish/|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=HealthifyMe}}</ref>یەک کوپ (٥٨گرام) جەلی ماسی وشک پێکهاتووە لە: کالۆری: ٢١ پرۆتین: ٣ گرام چەوری: ١ گرام سیلینیۆم: ٪٤٥ ی بەهای ڕۆژانە کۆلین: ٪١٠ی DV ئاسن: ٪٧ی DV '''سەرچاوەی دەرمان:''' دەوڵەمەندە بە کۆلاجین کە پرۆتینێکی گرنگە پاڵپشتی نەرمی پێست، تەندروستی جومگەکان، چاککردنەوەی شانەکان دەکات و پێکهاتەیەکی سەرەکییە بۆ پاراستنی پێست و یارمەتیدەرە بۆ چاکبوونەوەی برینەکان. ژەهری لالەی دەریا بە سەرچاوەیەکی سەرنجڕاکێش دادەنرێت لە پەرەپێدانی دەرمانی نوێ بۆ چارەسەری نەخۆشییە جۆراوجۆرەکان. لەکاتی ڕاماڵین بەناو ئاودا لالەی دەریا پەناگە و پاراستن بۆ هەندێک جۆری ماسی دابین دەکات و وایان لێدەکات خۆیان لە ئاژەڵە دڕندەکان بشارنەوە.{{تووڵی دەروازە|گیانلەبەران|کۆمەڵگا|ئاو|مێژوو}} {{پۆلی کۆمنز|Scyphozoa}} == سەرچاوەکان == {{سەرچاوەکان}} p23vcses7fcwm643nsayd0i85chrq43 1374487 1374486 2024-11-01T22:14:54Z شەمە 64521 1374487 wikitext text/x-wiki [[پەڕگە:Stranded jellyfish - geograph.org.uk - 6286168.jpg|وێنۆک|دەرکەوتنی لالەی دەریا لە نزیک کەناراوەکان]]'''لالەی دەریا''' یان '''جەلی ماسی''' (بە ئینگلیزی jellyfish-fish jellies) زیاتر لە ٥٠٠ ملیۆن ساڵە بونیان هەیە<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Five jaw-dropping facts about jellyfish|ناونیشان=https://www.oneearth.org/five-jaw-dropping-facts-about-jellyfish/|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=One Earth|زمان=en}}</ref> لە دایناسۆرەکان کۆنترن،لە سەرانسەری جیهاندا لە تەنکاوەکانی کەنار دەریاوە تا قوڵایی زەریاکان و لە ئاوی سوێر و سازگاریشدا دەژین هەروەها کۆنترین گیانداری فرەئەندامن، ناوی جەلی ماسی لە ساڵی '''١٧٩٦'''ـەوە بەکار دەهێنرێت بەڵام سەرەڕای ناوەکەیان لە ڕاستیدا '''ماسی نین''' ئەوان بێبڕبڕەکانن واتە بڕبڕەی پشتیان نییە. پۆلێنکراوە لە پۆلی ''نایدەریا'' بە مانای ''دەزووی پێوەدان'' دێت، لالەی دەریا '''(٪٩٥-٩٨)'''ی لەشی لە ئاو پێکدێت هەروەها دڵ، ئێسک، خوێن،<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=What is a jellyfish?|ناونیشان=https://www.nhm.ac.uk/discover/what-is-a-jellyfish.html|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.nhm.ac.uk|زمان=en}}</ref>سییەکان و ناوەندی مێشکییان نییە، <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=nervous system in jellyfish - گه‌ڕانی Google |ناونیشان=https://www.google.com/search?q=nervous%20system%20in%20jellyfish&source=sh/x/gs/m2/5 |ڕێکەوتی سەردان=٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.google.com}}</ref>لە جیاتی مێشک کۆمەڵێک دەماری هەیە کە پێی دەوترێت '''تۆڕی دەماری''' یان '''ئەڵقەی دەماری''' ئەم تۆڕە دەمارییە یارمەتییان دەدات بۆ دۆزینەوەی گۆڕانکاری لەو ژینگەیەی تێیدا دەژین لەوانە پلەی گەرمی، هێزی کێشکردن، سوێری ئاو، چڕبوونەوەی ئۆکسجین، لەرینەوە و تەوژم، ئەم دەمارانە وا دادەنرێت کە ڕێکخەری سەرەکی کردارەکانی جەلی ماسین، هەروەها کۆمەڵێک کۆتایی دەماری هەیە کە پێی دەوترێت '''ڕۆپالیا''' دیارترین پێکهاتەی هەستی لالەی دەریایە دەمارەخانە و خانەی کێشکردن و خانەی وەرگری ڕووناکی تێدایە و پێکهاتەی تایبەت بۆ هەستکردن بە ڕووناکی (خاڵی چاو) و جوڵە یان ئاراستە بە گوێرەی هێزی کێشکردن لەخۆدەگرێت. چاوی لالەی دەریا <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=UCL |سەردێڕ=Question of the Week: Why do box jellyfish have eyes? {{!}} UCL Researchers in Museums |ناونیشان=https://blogs.ucl.ac.uk/researchers-in-museums/2018/05/10/question-of-the-week-why-do-box-jellyfish-have-eyes/#:~:text=And%20not%20just%20one%20or,obstacles,%20and%20responding%20to%20light |ڕێکەوتی سەردان=٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=blogs.ucl.ac.uk |زمان=en-US}}</ref>دەکەونە ڕۆپالیاوە لە دەوری خوارەوەی زەنگەکەی، بەگشتی چوار جۆری جیاواز چاویان هەیە هەر جۆرێک بۆ مەبەستێک بەکاردێت، دوو جۆری چاو توانای دروستکردنی وێنەیان هەیە لە کاتێکدا دوو جۆرەکەی تر یارمەتیدەرن لە مەلەکردن و خۆلادان لە بەربەستەکان و وەڵامدانەوەی ڕووناکی. سەرەتایترین کۆمەڵە تەنها ئاستی ڕووناکی دەدۆزێتەوە، بەڵام کۆمەڵێکی تری چاو ئاڵۆزترن کە دەتوانن ڕەنگ و قەبارەی تەنەکانیش ببینن. [[پەڕگە:Cubozoa sistema visuale nella Tripedalia cystophora.png|وێنۆک|<ref>{{بیرخستنەوەی وێب |last=ourworldunderthewaves |first=Author |ڕێکەوت=2017-10-31 |سەردێڕ=Box Jellyfish- For your eyes only |ناونیشان=https://ourworldunderthewaves.com/2017/10/31/first-blog-post/ |ڕێکەوتی سەردان=2024-10-30 |وێبگە=Our world under the waves |زمان=en}}</ref>چاوەکانی سندوقی جەلی ماسی]]هەندێکیان<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=٢١ی حوزەیرانی ٢٠١٧|سەردێڕ=6 things you may not know about jellyfish |ناونیشان=https://www.pbs.org/newshour/science/6-things-may-not-know-jellyfish |ڕێکەوتی سەردان=٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=PBS News |زمان=en-us}}</ref> بە سادەی خاڵی چاویان هەیە کە تەنیا ڕووناکی دەدۆزێتەوە، بەڵام هەندێکی تر لەوانە جەلی ماسی سندوق سیستەمێکی بینایی ئاڵۆزتریان هەیە کە پڕە لە هاوێنە، تۆڕی چاو و کۆرنیا، دەتوانن وێنەی لێڵ ببینن، چاوە ئاڵۆزەکان نەک تەنها ئامرازێکن بۆ گەڕان بە ژینگەی خۆیاندا بەڵکو لە هەندێک حاڵەتدا ڕێگە بە لالەی دەریا دەدەن هێزی کێشکردن بدۆزنەوە. لالەی دەریا بەپێی جۆرەکەیان ڕەنگیشیان جیاوازە کە بێ ڕەنگ و شەفافن یان دەتوانن ڕەنگی خۆیان بگۆڕن باوترین ڕەنگیانی زەرد، مۆر، پەمەی، شینە. قەبارەی بەگشتی زەنگەکە لەوانەیە کەمتر لە ئینجێک یان زیاتر لە پێیەک درێژ بێت تیرەی هەندێک جۆریان دەگاتە حەوت پێ، درێژی قۆچەکانی بەپێی جۆرەکەی جیاوازە هەندێک جەلی ماسی درێژی قۆچەکانی زیاتر لە ١٠٠ پێ دەبێت. ئەو جەلی ماسیانەی وەک سەری دەرزی بچووکن تەنها دەتوانن پلانکتۆن بخۆن کە بوونەوەری بچووک و سەرئاو کەوتوون، جەلی ماسی گەورەتر سەرچاوەی خۆراکی گەورەتری وەک ماسی و ڕۆبیان و قرژاڵ ڕاو دەکات. [[پەڕگە:False twins -jellyfishes ( -cc ) (3969242721).jpg|وێنۆک|درەوشانەوەى لە تاریکیدا]]نزیکەی <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Did you know some jellyfish glow?|ناونیشان=https://www.curioustem.org/stem-articles/did-you-know-some-jellyfish-glow?format=amp|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.curioustem.org}}</ref>'''(٪٥٠)ی''' لالەی دەریا دەتوانن ڕووناکی بەرهەم بهێنن کە لە تاریکیدا دەدرەوشێنەوە ئەم توانا سەرسوڕهێنەرە پێی دەوترێت “بریقەدار” یان “درەوشانەوەی زیندەوەری” لالەی دەریا بە شێوەیەکی سەرەکی بۆ بەرگری کردن لە ئاژەڵە دڕندەکان بەکاری دەهێنێت بۆ نموونە بۆ ترساندنی ئاژەڵە دڕندەکان و پێدانی کات بۆ هەڵاتن. ئەو ڕووناکییەی زیندەوەران دەتوانن بەرهەمی بهێنن بەهۆی کارلێکێکی کیمیاییەوە دروست دەبێت بۆ ئەوەی ئەم کاردانەوەیە ڕووبدات دەبێت هەڵگری گەردیلەیەک بن کە پێی دەوترێت '''لوسیفرین''' لەگەڵ یەکێک لەو دوو ئەنزیمە '''لوسیفیراز''' و '''فۆتۆپرۆتینی.''' کاتێک لوسیفرین بە شێوەیەکی کیمیایی لەگەڵ ئۆکسجین کارلێک دەکات وزە لە شێوەی ڕووناکی دەردەدات، <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Bioluminescence: light in the dark|ناونیشان=https://www.nhm.ac.uk/discover/what-is-bioluminescence.html|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.nhm.ac.uk|زمان=en}}</ref>باوترین ڕووناکی بەرهەم هێنان لە زەریادا سەوز و شینە چونکە ئەم درێژی شەپۆلانە زیاتر بەناو ئاودا دەڕۆن، هەندێک ماسی دەتوانن رووناکی سوور دروست بکەن. == پێکهاتەی لەشی == '''بەشی سەرەوەی لەشی''' لەشێوەی زەنگی شێوە چەتردایە، بەشی دەرەوەی چەترەکە بە exumbrella ناونراوە هەروەها بەشی ناوەوەی بە subumbrella ناونراوە، لالەی دەریای پێگەیشتوو دەتوانێ جەستەیەکی خڕ یان چوارگۆشەی هەبێت کە قۆچەکانی پێوەدەلکێن. [[پەڕگە:Cross section Olindias formosa en.svg|وێنۆک]] '''ناو و فرمانەکانیان:''' '''چینی دەرەوە'''-epidermis: ئۆکسجین هەڵدەمژێت و ڕێگە دەدات لە هەموو لەشدا بڵاو ببێتەوە،ئەمە ڕێگە بە جەلی ماسی دەدات بەبێ سییەکان، دڵ و خوێن بژی. '''چینی ناوەڕاست'''-mesoglea:ماددەیەکی جەلاتینی ئەستوورە کە زۆربەی لە ئاو پێکهاتووە لەگەڵ کۆلاجین و پرۆتین هەروەها بەرپرسە لە عەمبارکردنی ئۆکسجین بۆ ماوەیەکی درێژ و پاڵپشتی جەستە دەکات. '''چینی ناوەوە'''-gastrodermis: چینێکە لە بەشی خوارەوەی زەنگی لالەی دەریادا ئەرکی سەرەکی هەرسکردنە و یارمەتی ئاڵوگۆڕی گازەکان دەدات. '''کەلێنی گەدە'''-gastric cavity: شوێنی سەرەکی هەرسکردنی خۆراک و هەڵمژینی خۆراکەکانە، خواردن لە دەمدا تێدەپەڕێت و دەچێتە ناو کەلێنەکە، لەناو کەلێنی گەدە پەردەی خانە بە دەوری گەردیلەکانی خۆراکدا دەپێچێتەوە و پاشان دەیانباتە ناو کەلێنی ناوەوە. '''ئەندامی زاوزێ'''-Gonad: دەکەوێتە خوارەوەی گەدە، ڕژێنی زاوزێیە کە سپێرم لە نێر و هێلکە لە مێینەدا بەرهەم دەهێنێت. '''کەناڵەکانی نیوەتیرەیی'''-radial canal: ئەم سیستەمە لە کەناڵەکان خزمەت دەکات بۆ دابەشکردنی خۆراک بۆ بەشەکانی دەرەوەی لەشی. '''دەم'''-Mouth: لە ناو جەستەی زەنگییاندا کونێک هەیە کە دەمییەتی لە ڕێگەیەوە خواردن دەخۆن و پیسایش دەردەدەن. '''بەشی خوارەوەی لەشی''' قۆچەکانی Tentaclesهەیە: ٨هێشووی قۆچی کە هەر هێشوویەک لەوانەیە زیاتر لە ١٥٠ قۆچی هەبێت وەک بەرگری و چەکێکی بەهێز بۆ گرتنی نێچیر کاردەکەن. لە ناوەوەی قۆچەکاندا لالەی دەریا هەزاران خانەی پێوەدانی هەیە کە هەر یەکێکیان پێکهاتەیەکی تایبەتی تێدایە پێی دەوترێت کیسەی نێمەتسست '''٣٠''' جۆری جیاوازی هەیە <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Spencer |یەکەم=Erin |ڕێکەوت=٢٦ی نیسانی ٢٠٢١|سەردێڕ=How Do Jellyfish Sting? |ناونیشان=https://oceanconservancy.org/blog/2021/04/26/nematocysts/ |ڕێکەوتی سەردان=٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=Ocean Conservancy |زمان=en}}</ref>ناوی ''“نێمەتسست-nematocysts'' بە مانای '''“کیسەی دەزوو”''' دێت کە وەسفی پێکهاتەکەی دەکات: بڕبڕەی تیژ بە لوولەیەکی درێژەوە بەستراوەتەوە لە کیسەیەکدا لەسەر ڕووی ئاژەڵەکە هەڵگیراوە، خانەی بچووکی پێوەدانن لە چەقۆی بچووک دەچن، چەکێکی خانەیی بەرچاون بۆ ڕاوکردن و بەرگری و هەندێ جار بۆ جوڵە بەکاردەهێنرێن. کیسەکان لە کەپسولێکی پەستانی پێک هاتوون کە دەزووێکی پێچراوەی وەک چەقۆ لەخۆ دەگرێت، کاتێک لالەی دەریا بە ئاماژەی کیمیایی یان میکانیکی هاندەدرێت واتە کاتێک هەست بە تێکچوونێکی جەستەیی یان کیمیایی دەکات پێکهاتەیەکی وەک سەرپۆش لەسەر ڕووی کەپسولەکە دەردەکەوێت کەپسولەکە بە تەقینەوە دەردەچێت و دەزووی پێچراوە دەردەهێنێت کە ئامانجەکە کون دەکات پاشان ژەهرەکە بەناو دەزووەکەدا تێدەپەڕێت و شانەکانی قوربانی ئیفلیج دەکات، بە خێرایی درێژ دەبێتەوە بە سوڕانەوەی ناوەوە بۆ دەرەوە لە پرۆسەیەک کە پێی دەوترێت هەڵگەڕانەوە دواتر دەزووەکە لە کیسەکە جیادەبێتەوە، دەزووی هەندێک لە کیسەکانی نێمەتسست نێچیری بچووک دەگرن بە پێچانەوەیان. [[پەڕگە:Nematocyst-discharge process.png|وێنۆک|هەنگاوەکانی دەرچوونی کیسەکانی نێمەتسست]] دەرچوونی کیسی نێمەتسست <ref>{{Cite journal|last=Beckmann|first=Anna|last2=Özbek|first2=Suat|date=2012|title=The nematocyst: a molecular map of the cnidarian stinging organelle|url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22689365/#:~:text=During%20the%20discharge%20of%20nematocysts,potentially%20harmful%20also%20for%20humans.|journal=The International Journal of Developmental Biology|volume=56|issue=6-8|pages=577–582|doi=10.1387/ijdb.113472ab|issn=1696-3547|pmid=22689365}}</ref>بە یەکێک لە خێراترین پرۆسەکانی زیندەوەرزانی و میکانیکی سروشت ناسراوە کە لە ماوەی '''٣ میللی چرکەدا''' ڕوودەدات. ژەهری لالەی دەریا پێکهاتووە لە پۆرینەکانی پرۆتینی بەهێز (ژەهری پەردەی خانە)، پێپتیدەکانی ژەهراوی دەمار، چەوری چالاک و گەردیلە بچووکەکانی تر، هەموو ژەهرەکانی جەلی ماسی “'''پۆرین”'''ی تێدایە (<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Porins - MeSH - NCBI |ناونیشان=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/mesh/?term=%22Porins%22%5BMeSH+Terms%5D |ڕێکەوتی سەردان=٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.ncbi.nlm.nih.gov}}</ref>پۆرینەکان گەردیلەی پرۆتینن کە لە بنەڕەتدا لە پەردەی دەرەوەی بەکتریای گرام نێگەتیڤ دۆزراونەتەوە) هێرش دەکاتە سەر خانەکانی ئەو کەسەی پێوەی دەدات، بەگوێرەی بڕ و ڕێژەی پۆرینەکان پێوەدانەکان دەبنە هۆی سوربوونەوە و هەڵئاوسان و نیشانەی جیاواز هەروەها <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=olivia.congdon@science.org.au |ڕێکەوت=٢٧ی ئازاری ٢٠١٩|سەردێڕ=All about jellyfish stings |ناونیشان=https://www.science.org.au/curious/people-medicine/all-about-jellyfish-stings |ڕێکەوتی سەردان=٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=Curious |زمان=en}}</ref>ژەهری لالەی دەریا کاریگەری لەسەر سیستەمە جۆراوجۆرەکانی جەستە هەیە وەک دڵ و کۆئەندامی هەناسەدان و لە هەندێک حاڵەتدا لەوانەیە ببێتە هۆی مردن. زۆربەی جۆرەکانی لالەی دەریا قۆچیان هەیە، بەڵام هەموویان کیسی نێمەتسستی بەهێزیان نییە. '''قۆڵی دەمی'''-Oral arm: لەنێو زۆرێک لە قۆچەکانیان، هەندێک لالەی دەریا بەشێکیان هەیە کە پێی دەوترێت قۆڵی دەمی ئەم پاشکۆ درێژانە نێچیری گیراو دەگوازنەوە بۆ دەمی، کە بەزۆری دەکەونە بەشی خوارەوەی زەنگەکە. == سوڕی ژیانی == '''بەدرێژایی سووڕی ژیانیان دوو شێوەی جیاوازی جەستە وەردەگرێت: مێدوسا و پۆلیپ.''' مێدیوسا (بەپیتاندنی هێلکەکان) سپێرم و هێلکە بەرهەم دەهێنێت بۆ زاوزێ، پۆلیپ (بە لەبەرگرتنەوەی خۆیان) بە ناڕەگەزخوازی زاوزێ دەکات.[[پەڕگە:Reproductive cycle of jellyfish.jpg|وێنۆک]]'''قۆناغی یەکەم:''' مێدیوسای پێگەشتوو بە کۆمەڵی گەورە کۆدەبنەوە <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Life Cycle of Jellyfish |ناونیشان=https://www.vims.edu/bayinfo/jellyfish/lifecycle/ |ڕێکەوتی سەردان=٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=Virginia Institute of Marine Science |زمان=en}}</ref>سپێرم و هێلکەی نەپیتێنراو بەردەدەن بۆ ناو ئاوی دەوروبەریان، کرداری پیتاندن ڕوودەدات و هێلکە پیتێنراوەکان جێدەهێڵرێن بۆ ئەوەی بە ئازادی لە تەوژمی زەریاکاندا بسوڕێنەوە، بەڵام هەندێک لالەی دەریا هەوڵی زیاتر دەدەن بۆ پاراستنی هێلکەکانیان، بۆ نموونە جەلی ماسی مانگ ڕێگە بە هێلکە پیتێنراوەکان دەدات بە قۆڵەکانی دەمی بنوسێن و بیانپارێزن تا ئەو کاتەی ئامادە دەبن بۆ ژیان لە قۆناغی داهاتووی ژیانیاندا. '''قۆناغی دووەم:''' ئەم هێلکە پیتێنراوانە گەشە دەکەن و دەبنە سپۆرێکی پلانکتۆنی کە پێی دەوترێت کرمۆکەی پلانولا، دەتوانێت بە ئازادی مەلە بکات و لە کرمێکی تەختی مایکرۆسکۆبی دەچێت کە بە مووی بچووک داپۆشراوە ڕێگە بە پلانولا دەدەن مەلە بکات، پلانولا بەردەوامە لە گەشەکردن و کاتێک گەورە بوو هەوڵ دەدات ڕووکەشێکی ڕەقی گونجاو بدۆزێتەوە تا پێوەی بنوسێت لە هەندێک حاڵەتدا تەنانەت لەوانەیە خۆیان بە ئاژەڵەکانی ترەوە ببەستنەوە بەتایبەتی جەستەی جەلی ماسی پێگەیشتوو، کاتێک شوێنێکی گونجاوی دۆزیەوە پلانولا دەچێتە '''قۆناغی سێیەم:''' دەگۆڕدرێن بۆ پۆلیپ، پۆلیپ دەتوانرێت وەک ئاژەڵێکی قەدی بچووک دابنرێت کە پێکهاتەیەکی لولەکی هەیە، سەرێکی لەسەر زەوی جێگیرە و لە بەشی سەرەوەی دەمی و قۆچەکانی دەوروبەرین، لەم قۆناغەدا سیستەمێکی هەرسکردنی تەواو گەشەسەندوی هەیە و قۆچەکانی دەتوانێت نێچیر بگرێت، زۆربەی کاتەکانی بەخواردن بەسەردەبات، بەگوێرەی جۆرەکەی پۆلیپەکان دەتوانن بۆ ماوەیەکی درێژ و چەند ساڵێک لەم قۆناغەدا بمێننەوە چاوەڕێ دەکەن تاکو هەلومەرج بۆ قۆناغی داهاتوو گونجاو دەبێت. '''قۆناغی چوارەم:''' کاتێک بارودۆخەکە نمونەیی بێت پۆلیپ دەست دەکات بە زاوزێ بە شێوەیەکی ناڕەگەزی بە لەبەرگرتنەوەی خۆی، پۆلیپەکە درێژ دەبێتەوە و چەند پارچەیەک پێکدەهێنێت کە لە کۆتاییدا گەشە دەکەن و ئاژەڵی سەربەخۆ یان پۆلیپی زیاتر دروست دەکەن، لەم پرۆسەیەدا پۆلیپ پێی دەوترێت سیفیستۆما. قۆناغی دواتر '''لە قۆناغی پێنج:''' کاتێک ئاو گەرم دەبێت پۆلیپەکان دەست دەکەن بە گەشەکردن و قۆچەکانی نامێنێت پێیان دەوترێت خونچەی پۆلیپ پاشان دەگۆڕێن بۆ سترۆبایلا ئەم پرۆسەیە پێی دەوترێت سترابلەیشن کە تێیدا دەگۆڕێت بۆ ئێفیرا و دەچێتە '''قۆناغی شەشەم:''' ئەم کۆپیە بچوکە ئێستا مەلەی ئازادە و پێی دەوترێت ئێفیرا (مێدیوسای پێنەگەشتوو)، لەگەڵ گەورەبوونی ئێفیرا بە خێرایی دەست دەکەن بە خواردنی پلانکتۆنەکانی تر و بەردەوام دەبن لە گەشەکردن زەنگەکەی شێوەی تایبەتی وەردەگرێت و قۆچەکان و قۆڵی دەمی گەشە دەکەن بۆ شێوە تایبەتەکانی ڕەگەزەکەی لە کۆتاییدا ئەم شێوە پێگەیشتووانە پێیان دەوترێت مێدیوسا. قۆناغی لالەی دەریای پێگەیشتوو واتە مێدیوسا ئەو قۆناغەیە کە زۆربەی خەڵک پێی دەڵێن “لالەی دەریا” لەگەڵ ئەوەشدا ئەمە تەنها بەشێکی زۆر بچووکی ژیانی لالەی دەریایە. == جۆرەکانی == '''زانایان ٢٠٠٠ جۆریان لە سەرانسەری جیهاندا دەستنیشان کردووە و لەو باوەڕەدان کە بەلایەنی کەمەوە ١٠٠٠ جۆری تر هێشتا نەدۆزراونەتەوە.''' [[پەڕگە:Lion's mane jellyfish in Gullmarn fjord at Sämstad 3.jpg|وێنۆک|جەلی ماسی شێر]] '''١-جەلی ماسی شێر-'''lion's mane jellyfish: گەورەترین و درێژترین جۆری جەلی ماسییە، گەورەترین نموونەی ناسراو درێژی ١٢٠ پێ (٣٦.٥مەترە) لە سەرەوە تا خوارەوەی قۆچەکانی، کە نزیکەی ٢٣ پێ درێژترە لە درێژترین نەهەنگی شین کە تا ئێستا پێوانە کرابێت، بەمەش '''درێژترین ئاژەڵە''' کە تا ئێستا تۆمارکراوە، <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Freaky Facts About the Lion's Mane Jellyfish |ناونیشان=https://www.thoughtco.com/lions-mane-jellyfish-2291828 |ڕێکەوتی سەردان=٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=ThoughtCo |زمان=en}}</ref>جەلی ماسی شێر لە ناوچە ساردەکان دەژی لە باکووری ئۆقیانوسی ئارام هەروەها لە جەمسەری باکوور، زەریای ئەتڵەسی و کەناراوەکانی ئەوروپا، پلانکتۆن و ماسی و توێکڵی بچووک و تەنانەت جەلی ماسی تر دەخوات، چاوی نییە بۆیە پشت بە خانەکانی دەمار دەبەستێت بۆ هەستکردن و کاردانەوەی بەرامبەر مەترسی، پێوەدانی لەوانەیە ئازاربەخش بێت بەڵام بە دەگمەن کوشندەیە.[[پەڕگە:Moon Jelly (14962781613).jpg|وێنۆک|'''جەلی ماسی مانگ''']]'''٢-جەلی ماسی مانگ'''-Moon jelly: بەربڵاوترین و باوترین جۆرە کە واناونراوە بەهۆی شێوەکەیەوە بە ئاسانی دەناسرێتەوە زەنگێکی شەفافی هەیە گرنگترین بەشی جەلی مانگ پێکهاتەی شێوە ناڵی ئەسپە لە ناوەڕاستی زەنگەکەیدایە '''ئەندامەکانی زاوزێن''' ڕەنگییان پەمەیی یان پرتەقاڵییە هەروەها قۆچەکانی کورتن، <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Ecology |یەکەم=Journal of Animal |ڕێکەوت=٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢١|سەردێڕ=How and what do jellyfish see? |ناونیشان=https://animalecologyinfocus.com/2021/12/08/how-and-what-do-jellyfish-see/#:~:text=As%20an%20example,%20the%20moon,24%20eyes%20(Fig%201) |ڕێکەوتی سەردان=٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=Animal Ecology in Focus |زمان=en}}</ref>جەلی ماسی مانگ ٨ رۆپالیای هەیە کە هەریەکەیان دوو چاوی سادەی هەیە، مەترسییەکی کەمی لەسەر مۆرڤ هەیە پێوەدانیان ئەوەندە بەهێز نییە کە بتوانێت پێستی مرۆڤ ببڕێت بۆیە دەستیان لێدەدرێت و سەلامەتن بەڵام ژەهریان هەیە وە توانای پێوەدانیشیان هەیە، کاتێک خۆراک سنووردار و کەم بێت جەلی ماسی مانگ دەتوانێ بچووک ببێتەوە بۆ دەیەکی قەبارەکەی بۆ پاشەکەوت کردنی وزە، ناوی زانستی '''''ئۆرێلیا ئۆریتا''''' یە “Aurelia aurita”. [[پەڕگە:Box jellyfish at Bakoven Rock DSC11031.JPG|وێنۆک|جەلی ماسی سندوق]] '''٣-جەلی ماسی سندوق'''-Box jellyfish: کوشندەترین جەلی ماسییە ناسراوە بە <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=١٠ی ئەیلوولی ٢٠١٠|سەردێڕ=Box Jellyfish {{!}} National Geographic|ناونیشان=https://www.nationalgeographic.com/animals/invertebrates/facts/box-jellyfish|ڕێکەوتی سەردان=٣ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=Animals|زمان=en}}</ref>“زەردەواڵەی دەریایی”، بەهۆی شێوەی لەشیانەوە ناونراون لە زەنگێکی شێوە سندوق دەچێت لەگەڵ کۆمەڵە قۆچەکان لە هەر سوچێکی زەنگەکەوە <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=US Department of Commerce|یەکەم=National Oceanic and Atmospheric Administration|سەردێڕ=What is the most venomous marine animal?|ناونیشان=https://oceanservice.noaa.gov/facts/box-jellyfish.html|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=oceanservice.noaa.gov|زمان=EN-US}}</ref>دەردەکەون هەروەها ٤ رۆپالیای هەیە کە هەریەکەیان ٦ چاوی هەیە دوو چاوی هاوێنە و چوار چاوی سادە بە کۆی گشتی ٢٤ چاوی هەیە هەندێک لەو چاوانە بە شێوەیەکی سەرسوڕهێنەر ئاڵۆزن و هاوێنەیان هەیە، لە کاتێکدا جەلی ماسی لە ئاوی کەناری گەرم لە سەرانسەری جیهاندا دەژین بەڵام جۆرە کوشندەکان بەشێوەیەکی سەرەکی لە ناوچەی هیندۆ پاسیفیک و باکووری ئوسترالیا دەژین ئەمەش جەلی ماسی سندوقی ئوسترالی دەگرێتەوە، ژەهری سندوقی جەلی ماسی یەکێکە لە کوشندەترین ژەهرەکان لە جیهاندا، ژەهری تێدایە کە هێرش دەکاتە سەر دڵ، کۆئەندامی دەمار و خانەکانی پێست. <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Pain researchers find antidote to deadly box jellyfish sting|ناونیشان=https://www.sydney.edu.au/news-opinion/news/2019/05/01/pain-researchers-find-antidote-to-deadly-box-jellyfish-sting.html#:~:text=Each%20box%20jellyfish%20carries%20enough,arrest%20and%20death%20within%20minutes.|ڕێکەوتی سەردان=٣ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=The University of Sydney|زمان=en-US}}</ref>ژەهری ئەوەندە هەڵدەگرێت کە زیاتر لە ٦٠ مرۆڤ بکوژێت لەوانەیە تووشی ئیفلیجی و جەڵدەی دڵیان بکات، نیشانەکانی پێوەدان بریتین لە ئازاری وەكو سووتان و قامچی لەسەر پێست هەروەها بە لایەنی کەمەوە ١٤ جۆری جەلی ماسی سندوق پێوەدانیان دەبێتە هۆی توشبوون بە نەخۆشی ''ئیرەکانجی''<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=box jellyfish cause of irukandji syndrome - گه‌ڕانی Google |ناونیشان=https://www.google.com/search?q=box%20jellyfish%20cause%20of%20irukandji%20syndrome&source=sh/x/gs/m2/5 |ڕێکەوتی سەردان=٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.google.com}}</ref>. • '''جەلی ماسی سندوقی ئوسترالی'''-Chironex fleckeri''':''' گەورەترین جەلی ماسی سندوقییە کە قەبارەی لەشی دەگاتە یەک پێ و قۆچەکانی ئەستوورە و درێژییەکەی دەگاتە ١٠ پێ، بە ژەهراوی ترین ئاژەڵی دەریای دادەنرێت. • '''جەلی ماسی ئیرەکانجی'''- Irukandji jellyfish: جۆرێکی جەلی ماسی سندوقە و بچوکترین لالەی دەریایە لە جیهاندا، ناوی زانستی '''''کروکیا بارنێسی''''' یە “Carukia barnesi “. [[پەڕگە:Irukandji-jellyfish-queensland-australia.jpg|وێنۆک|جەلی ماسی ئیرەکانجی لە دورگەی کوینزلاند لە ئوسترالیا]] زەنگەکەی قەبارەی بچوکە و ڕەنگی شەفافە زۆر قورسە لە ئاودا ببینرێت، زۆرجار شێوەی لاکێشەییان هەیە، تیرەی زەنگەکەی ١-٣ سانتیمەترە و درێژی قۆچەکانی لە چەند سانتیمەترێکەوە تا زیاتر لە یەک مەتر دەبێت، بە قەبارەی بچووک و پێوەدانی ژەهراوی ناسراوە. بەشێوەیەکی سەرەکی لە ئاوی گەرمدا دەژین بە درێژایی کەناراوەکانی باکووری ئوسترالیا بەتایبەتی لە دەریای مەرجان بە درێژایی کوینزلاند لەگەڵ بەشێک لە خولگەیی ئەتڵەسی و هیندی و زەریای هێمن. یەکێکە لە هۆکارەکانی توشبوون بە نەخۆشی ''ئیرەکانجی'' <ref>{{Citation|last=Kong|first=Erwin L.|title=Irukandji Syndrome|date=2024|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK562264/#:~:text=Irukandji%20syndrome%20is%20a%20painful,potentially%20life-threatening%20cardiac%20complications|work=StatPearls|place=Treasure Island (FL)|publisher=StatPearls Publishing|pmid=32965935|access-date=2024-10-03|last2=Nappe|first2=Thomas M.}}</ref>نیشانەکانی بریتین لە ئازاری زۆر، گرژبوونی ماسولکەکان، ڕشانەوە و بەرزی پەستانی خوێن. '''٤- جەلی ماسی تۆپ'''-Cannonball Jellyfish: بەهۆی شێوەی زەنگەکەی ناونراوە کە قەبارە مامناوەندە لە گوللەی تۆپ دەچێت وەک گومەز هەروەها ناسراوە بە جەلی ماسی سەری کەلەرم<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Cool Cannonball Jellyfish Facts|ناونیشان=https://www.thoughtco.com/cannonball-jellyfish-4770889|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=ThoughtCo|زمان=en}}</ref> ناوە زانستییەکەی”''Stomolophus meleagris“.'' بە زەبەلاحی نەرم و نیان لە جیهانی جەلی ماسی ناونراوە، لە هاوتاکانی خۆی جیا دەکاتەوە بە زەنگێکی پتەو، نەرم و بەهێز کە پانییەکەی ٧-١٠ ئینجە و بەرزییەکەی نزیکەی ٥ ئینج دەبێت، ڕەنگی زەنگەکە بە گشتی سپییە، لێوارەکەی زۆرجار ڕەنگی قاوەیی سوورباوە، جەلی ماسی تۆپ لە زەریای هێمن ڕەنگیان شینە <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/17451000.2021.1887495#:~:text=The%20cannonball%20jellyfish%20Stomolophus%20meleagris,patterns%20on%20the%20umbrella%20surface|ڕەوشی ناونیشان=live}}</ref>. قۆچی درێژی نییە لەجیاتی ئەوە کۆمەڵێک باڵی دەمی هەیە کە بە دەوری دەمیدا درێژ دەبنەوە، کاردەکەن بۆ جوڵاندنی و یارمەتیدانی بۆ گرتنی نێچیر. گۆشتخۆرێکە هێلکەی ماسی و کرمۆکەی ماسی و کرمۆکەی پلانکتۆنی نەرم و هێلکە شەیتانۆکەکان دەخوات هەروەها بە مژین ئاو دەخواتەوە کاتێک زەنگەکەی گرژ دەبێت. لەکاتێکدا زۆربەی جۆرەکانی لالەی دەریا پشت بە شەپۆلەکان و بـا دەبەستن بۆ جوڵە، بەڵام جەلی ماسی تۆپ قۆڵی دەمی خۆی بەکار دەهێنێت بۆ مەلەکردن وە دەتوانێت هەست بە ڕووناکی، هێزی کێشکردن و بەرکەوتن بکات.[[پەڕگە:Cannonball jellyfish washed ashore near Ramp 59. It's not common to see Cannonball Jellyfish around this time of year - this one may have been cold-stunned. (51759006613).jpg|وێنۆک|جەلی ماسی تۆپ]] لالەی دەریای تۆپ لە جۆگەکان و بەدرێژایی کەناراوەکانی کەنداوی مەکسیک، ئۆقیانووسی ئەتڵەسی و ئۆقیانووسی ئارام، ڕۆژئاوای ئەتڵەسی، لە نیو ئینگلاند تا بەرازیل، لە ڕۆژهەڵاتی زەریای هێمن لە کالیفۆرنیاوە تا ئیکوادۆر و لە ڕۆژئاوای زەریای هێمن لە دەریای ژاپۆنەوە تا دەریای باشووری چیندا دەژین، لە ئاوی سوێری خولگەیی بۆ نیمچە خولگەیی گەشە دەکات لەگەڵ پلەی گەرمی لە دەوروبەری ٧٤ پلەی فەهرنهایت. بە وشککراوی وەک خۆراکی پڕ پرۆتین و دەرمانی تەقلیدی لە ئاسیادا خواستی لەسەرە، لە کاتێکدا جەلی ماسی تۆپ دەتوانێت ژەهر دەربکات، هەرچەندە پێوەدانەکەی بە شێوەیەکی ئاسایی سووکە بەڵام هێشتا ئامۆژگاری دەکرێت ئاگادار بیت لە حاڵەتە دەگمەنەکانی پێوەدانی ئەو ژەهرەی لێوەی دەردەچێت دەبێتە هۆی کێشەی دڵ لە مرۆڤ و ئاژەڵدا. '''٥- جەلی ماسی شین'''-Blue jellyfish: بە ئاگری شین ناسراوە بەزۆری لە دەوروبەری ئاوەکانی بەریتانیا دەژی لە بەشەکانی دیکەی ئەوروپا و لە کەناراوەکانی ئیرلەندا، دەریای باکور و بەدرێژایی کەناری ڕۆژئاوای سکۆتلەندا لە هاوین و پایزدا دەبینرێن، ناوی زانستی “''Cyanea Lamarckii''” یە. [[پەڕگە:Blue jellyfish in Brofjorden at Sandvik 5 - cropped.jpg|وێنۆک|جەلی ماسی شین]]زەنگێکی شێوە گومەزی هەیە، <ref>{{بیرخستنەوەی وێب |سەردێڕ=Blue jellyfish {{!}} The Wildlife Trusts |ناونیشان=https://www.wildlifetrusts.org/wildlife-explorer/marine/jellyfish/blue-jellyfish |ڕێکەوتی سەردان=2024-10-30 |وێبگە=www.wildlifetrusts.org |زمان=en}}</ref>قۆچەکانی چزوودارن و چوار قۆڵی دەمی گەورە کە چرچی و شەپۆلی زۆریان هەیە، ڕەنگی زەنگەکەی بەپێی تەمەن و پێگەشتنی دەگۆڕێت لە سەرەتاکانی تەمەنی بێ ڕەنگە و شەفافە بە تایبەت دەوروبەری لێوارەکانی زەنگەکەی، کاتێک پێدەگات لە تەمەنی گەورەیدا ڕەنگی باوی شینە ڕەنگەکانی تری وەکو مۆر، زەرد، پرتەقاڵی، وەنەوشەیی یان سپی، ئەوانەی ڕەنگیان زەردترە (گەنجترن) بە ئاسانی تێکەڵ دەبن لەگەڵ جەلی ماسی شێر بەڵام بچووکترن و زەنگێکی شینیان هەیە کە هێڵی نیوەتیرەیی لە ڕێگەیەوە دەبینرێت، تەمەنی بەنزیکەی یەک ساڵە. خۆراکی جەلی ماسی شین وەکو زۆربەی جۆرەکانی تری لالەی دەریا فیتۆپلانکتۆن و <ref>{{بیرخستنەوەی وێب |سەردێڕ=Blue Jelly (Cyanea lamarckii) |ناونیشان=https://www.inaturalist.org/taxa/447777-Cyanea-lamarckii |ڕێکەوتی سەردان=2024-10-30 |وێبگە=iNaturalist |زمان=en}}</ref>زۆپلانکتۆن و هێلکە و کرمۆکی ئاژەڵە ئاوییەکانی تری وەک ماسییە هەروەها قۆچەکانیان بەکاردەهێنن کە کیسەکانی نێمەتسستی تێدایە نەک تەنها بۆ گرتنی نێچیرەکانیان بەڵکو بۆ خۆپاراستن لە ئاژەڵە دڕندەکانیش، توانای پێوەدانی هەیە بۆیە دەست لێدانی سەلامەت نییە، پێوەدانی دەبێتە هۆی ئازاری زۆری ماسولکەکان، سکچون، پشت ئێشە، ئازاری گەدە و لە هەندێ حاڵەتدا دەبنە هۆی مردن. == نیشانەکانی پێوەدان و چارەسەر == '''نیشانەکانی پێوەدانی:''' نیشانەکانی پێوەدانی بەندە بە جۆری ئەو جەلی ماسیەی کە بەرکەوتنت لەگەڵدا کردووە، ئەگەر پێوەدانێکی بچووکی جەلی ماسی هەبێت لەوانەیە هەست بە ئازارێکی سووک، خوران، سوتان بکەیت، لەسەر پێستت لەوانەیە پەڵەی وەک لیر و پەڵەی سوور، مۆر یان قاوەیی دەربکەوێت. [[پەڕگە:Jellyfish dermatitis case1 abdominal skin lateral.jpg|وێنۆک]] پێوەدانی جەلی ماسی مەترسیدارتر زیانی گەورەتر دەبێت، پێویستە دەستبەجێ داوای یارمەتی پزیشکی بکەی ئەگەر ئەم نیشانانە دەرکەوتن: •سەختی هەناسەدان •ئازاری سنگ •گرژبوونی ماسولکەکان •سڕبوون •ڕشانەوە •قورسی قوتدان •ئارەقکردنی زۆر '''چارەسەرەکان:''' چارەسەری پێوەدانی لالەی دەریا <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Jellyfish stings - Diagnosis and treatment - Mayo Clinic |ناونیشان=https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/jellyfish-stings/diagnosis-treatment/drc-20353290 |ڕێکەوتی سەردان=٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.mayoclinic.org}}</ref>بریتییە لە چارەسەری سەرەتایی و چارەسەری پزیشکی. '''چاودێری فریاگوزاری سەرەتایی لە ماڵەوە''' زۆربەی پێوەدانی جەلی ماسی بەم شێوەیە چارەسەر دەکرێت: ١- بە موکێشێک قۆچەکانی بە وریاییەوە لێبکەرەوە. ٢- شوێنی پێوەدانەکە بە سرکە بۆ ماوەی ٣٠ چرکە بشۆ، سرکە سەلامەت و کاریگەرە بۆ هەموو جۆرەکانی پێوەدانی لالەی دەریا، بە خێرایی هەزاران خانەی بچووکی پێوە نەگیراو ڕادەگرێت کە لەسەر ڕووی پێست بەجێماون پاش بەرکەوتنی قۆچەکان.(ئەگەر سرکە بەردەست نەبوو، دەتوانرێت شوێنی پێوەدانەکە بە ئاوی زەریا بشۆرێت). ''ئاگاداربە: ئاوی سازگار و کهول بەکارمەهێنە بۆ شوێنی پێوەدانەکە.'' ٢- پێویستە شوێنی پێوەدانەکە لە ئاوی گەرمدا تەڕ بکەیت بۆ ماوەی (٢٠-٤٥ خولەک)، پلەی گەرمی ئاوەکە دەبێت نزیکەی (٤٢-٤٥ پلەی سەدیی) بێت. ٣- شوێنی پێوەدانەکە بپارێزە و مەیخشێنە لە لمدا، هیچ پەستانێک مەخەرە سەری و مەیڕوشێنە. ٤- پاش خوساندنی لە ئاوی گەرمدا، دژە هیستامین یان کرێمی ستیرۆید وەک کرێمی کۆرتیزۆن بەکار بهێنە، ئەمە یارمەتیدەر دەبێت بۆ چارەسەرکردنی ئازار و خوران، هەروەها دەتوانیت پاکەتی سەهۆڵ یان ئاوی گەرم بەکار بهێنیت بۆ کەمکردنەوەی ئازار و هەڵئاوسان. '''چارەسەری پزیشکی لە نەخۆشخانە:''' هەندێک <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Jellyfish stings Information {{!}} Mount Sinai - New York |ناونیشان=https://www.mountsinai.org/health-library/poison/jellyfish-stings |ڕێکەوتی سەردان=٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=Mount Sinai Health System |زمان=en-US}}</ref>پشکنین ئەنجام دەدەن لەوانە پشکنینی میز، خوێن و تیشکی سنگ هەروەها پێوانی ڕێژەی لێدانی دڵ، هەناسەدان، پلەی گەرمی و پەستانی خوێن دەکەن لە ئەگەری هەبونی هەر کێشەیەک چارەسەر دەکرێن. ئەو دەرمانانەی پزیشک بەکاری دەهێنێت ئەمانە لەخۆ دەگرێت: '''•ئازارشکێنەکان:''' یارمەتیدەر دەبن بۆ کەمکردنەوەی ئازار. '''•دژە ڤێنین:''' دژە ڤێنین یارمەتیدەر دەبێت بۆ پێچەوانەکردنەوەی کاریگەری ژەهر. دژە ژەهری سندوقی جەلی ماسی بەو کەسانە دەدرێت کە نەخۆش دەکەون دوای پێوەدانیان لەلایەن سندوقی جەلی ماسی هەروەها بۆ ئەو کەسانە بەکاردێت کە ئازاری زۆریان هەیە و بە دەرمانی ئازارشکێن کۆنتڕۆڵ ناکرێت. '''•دژە هیستامین:''' دژە هیستامینەکان یارمەتیدەر دەبن لە کەمکردنەوەی خوران و لیر. زۆربەی پێوەدانی لالەی دەریا دوای چەند کاتژمێرێک کەسەکە چاک دەبێتەوە، بەڵام هەندێک پێوەدان دەبێتە هۆی وروژاندنی پێست یان لیر کە چەند هەفتەیەک دەخایەنێت، پێوەدانی جۆرە مەترسیدارەکان لە ماوەی ٤-٤٨ کاتژمێردا دەبێتە هۆی مردن، هەندێک پێوەدانی سندوقی جەلی ماسی دەتوانێت مرۆڤ لە ماوەی چەند خولەکێکدا بکوژێت. '''<big>خۆپاراستن:</big>''' ١- مەلە مەکە لە ناو ئاوێکدا کە لەوانەیە جەلی ماسی تێدابێت و لۆشنی پارێزەر بەکاربهێنە. ٢- جلی پارێزەر بپۆشە. ٣- هەرگیز دەست لە جەلی ماسی مەدە، تەنانەت ئەگەر مردبێت هێشتا دەتوانێ پێوەت بدات چونکە پێکهاتەی خانەکانی کیسەکانی نێمەتسست بۆ ماوەیەکی درێژ پاش مردنی لالەی دەریا هەر دەمێننەوە. == سودەکانی == '''سەرچاوەی خۆراکی:''' لە هەزاران جۆر لالەی دەریا لە سەرانسەری جیهاندان تەنها '''١١''' جۆر دۆزراونەتەوە کە شیاون بۆ خواردن بۆنمونە جەلی ماسی مانگ، وەک پێکهاتەیەک لە خواردنە جۆراوجۆرەکاندا بەکاردەهێنرێن، لە وڵاتانی ڤێتنام، ژاپۆن، چین و کۆریا دەخورێن، چەندین جۆری خواردن دەتوانرێت بە جەلی ماسی ئامادە بکرێت لەوانە زەڵاتە و سوشی بەگشتی لە هەندێک وڵاتی ئاسیا بە خواردنێکی خۆش دادەنرێت. تایبەتمەندی خۆراکی زۆر باشی هەیە، کابۆهیدرات و کالۆری کەمە بەمەش دەبێتە هەڵبژاردەیەکی پەسەند بۆ دابەزاندنی کێش، سەرچاوەیەکی باشی توخمە سەرەکیەکان، دژە ئۆکسیدەکان، کانزاکان و خۆراکە گرنگەکانی دیکەیە. سەرەڕای ئەوەش، سەرچاوەیەکی زۆر باشە بۆ پرۆتین کە یارمەتیدەرە بۆ پاراستنی تەندروستی ماسولکەکان لەکاتی ڕێجیمدا هەروەها دەوڵەمەندە بە ترشە ئەمینی کە بەشێکی دانەبڕاوەیە لە گەشەکردن و چاککردنەوەی خانەکان، تایبەتمەندی دژە ئۆکسیدیان زۆرە کە ڕێگە لە زیانی خانەکان دەگرێت و فشاری ئۆکسجین کەم دەکاتەوە و مەترسی نەخۆشییە درێژخایەنەکان کەم دەکاتەوە ئەم دژە ئۆکسیدە بەهێزانە ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕن لە بەهێزکردنی تەندروستی گشتی لە ڕێگەی بەهێزکردنی سیستەمی بەرگری و کەمکردنەوەی هەوکردن، بوونی ترشە چەوری “ئۆمیگا ٣” وایان لێدەکات خۆراکی تەندروستتر بن چونکە ترشە چەورییەکانی “ئۆمیگا ٣” ڕێگری لە چەوری دەکەن بە درێژایی دیواری خوێنبەرەکان و یارمەتیدەرن بۆ ڕێگرتن لە نەخۆشییەکانی دڵ. <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Chuka Kurage Which Popular for Japanese People of Different Material Seasoned Jellyfish with Sesame Oil Suppliers - Quotation - Yangqi|ناونیشان=https://m.sushiseafood.com/seasoning-cephalopod/seasoning-jellyfish/chuka-kurage-which-popular-for-japanese.html|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=m.sushiseafood.com|زمان=en}}</ref>[[پەڕگە:Chuka kurage(jellyfish) 2014.jpg|وێنۆک]] <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=١٤ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢|سەردێڕ=Jellyfish: Benefits, Nutritional Value, Side Effects & Recipes|ناونیشان=https://www.healthifyme.com/blog/jellyfish/|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=HealthifyMe}}</ref>یەک کوپ (٥٨گرام) جەلی ماسی وشک پێکهاتووە لە: کالۆری: ٢١ پرۆتین: ٣ گرام چەوری: ١ گرام سیلینیۆم: ٪٤٥ ی بەهای ڕۆژانە کۆلین: ٪١٠ی DV ئاسن: ٪٧ی DV '''سەرچاوەی دەرمان:''' دەوڵەمەندە بە کۆلاجین کە پرۆتینێکی گرنگە پاڵپشتی نەرمی پێست، تەندروستی جومگەکان، چاککردنەوەی شانەکان دەکات و پێکهاتەیەکی سەرەکییە بۆ پاراستنی پێست و یارمەتیدەرە بۆ چاکبوونەوەی برینەکان. ژەهری لالەی دەریا بە سەرچاوەیەکی سەرنجڕاکێش دادەنرێت لە پەرەپێدانی دەرمانی نوێ بۆ چارەسەری نەخۆشییە جۆراوجۆرەکان. لەکاتی ڕاماڵین بەناو ئاودا لالەی دەریا پەناگە و پاراستن بۆ هەندێک جۆری ماسی دابین دەکات و وایان لێدەکات خۆیان لە ئاژەڵە دڕندەکان بشارنەوە.{{تووڵی دەروازە|گیانلەبەران|کۆمەڵگا|ئاو|مێژوو}} {{پۆلی کۆمنز|Scyphozoa}} == سەرچاوەکان == {{سەرچاوەکان}} 3ahjdo889fgd8wxzwkio58ws3ddhlpk 1374488 1374487 2024-11-01T22:17:45Z شەمە 64521 1374488 wikitext text/x-wiki [[پەڕگە:Stranded jellyfish - geograph.org.uk - 6286168.jpg|وێنۆک|دەرکەوتنی لالەی دەریا لە نزیک کەناراوەکان]]'''لالەی دەریا''' یان '''جەلی ماسی''' (بە ئینگلیزی jellyfish-fish jellies) زیاتر لە ٥٠٠ ملیۆن ساڵە بونیان هەیە<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Five jaw-dropping facts about jellyfish|ناونیشان=https://www.oneearth.org/five-jaw-dropping-facts-about-jellyfish/|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=One Earth|زمان=en}}</ref> لە دایناسۆرەکان کۆنترن،لە سەرانسەری جیهاندا لە تەنکاوەکانی کەنار دەریاوە تا قوڵایی زەریاکان و لە ئاوی سوێر و سازگاریشدا دەژین هەروەها کۆنترین گیانداری فرەئەندامن، ناوی جەلی ماسی لە ساڵی '''١٧٩٦'''ـەوە بەکار دەهێنرێت بەڵام سەرەڕای ناوەکەیان لە ڕاستیدا '''ماسی نین''' ئەوان بێبڕبڕەکانن واتە بڕبڕەی پشتیان نییە. پۆلێنکراوە لە پۆلی ''نایدەریا'' بە مانای ''دەزووی پێوەدان'' دێت، لالەی دەریا '''(٪٩٥-٩٨)'''ی لەشی لە ئاو پێکدێت هەروەها دڵ، ئێسک، خوێن،<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=What is a jellyfish?|ناونیشان=https://www.nhm.ac.uk/discover/what-is-a-jellyfish.html|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.nhm.ac.uk|زمان=en}}</ref>سییەکان و ناوەندی مێشکییان نییە، <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=nervous system in jellyfish - گه‌ڕانی Google |ناونیشان=https://www.google.com/search?q=nervous%20system%20in%20jellyfish&source=sh/x/gs/m2/5 |ڕێکەوتی سەردان=٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.google.com}}</ref>لە جیاتی مێشک کۆمەڵێک دەماری هەیە کە پێی دەوترێت '''تۆڕی دەماری''' یان '''ئەڵقەی دەماری''' ئەم تۆڕە دەمارییە یارمەتییان دەدات بۆ دۆزینەوەی گۆڕانکاری لەو ژینگەیەی تێیدا دەژین لەوانە پلەی گەرمی، هێزی کێشکردن، سوێری ئاو، چڕبوونەوەی ئۆکسجین، لەرینەوە و تەوژم، ئەم دەمارانە وا دادەنرێت کە ڕێکخەری سەرەکی کردارەکانی جەلی ماسین، هەروەها کۆمەڵێک کۆتایی دەماری هەیە کە پێی دەوترێت '''ڕۆپالیا''' دیارترین پێکهاتەی هەستی لالەی دەریایە دەمارەخانە و خانەی کێشکردن و خانەی وەرگری ڕووناکی تێدایە و پێکهاتەی تایبەت بۆ هەستکردن بە ڕووناکی (خاڵی چاو) و جوڵە یان ئاراستە بە گوێرەی هێزی کێشکردن لەخۆدەگرێت. چاوی لالەی دەریا <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=UCL |سەردێڕ=Question of the Week: Why do box jellyfish have eyes? {{!}} UCL Researchers in Museums |ناونیشان=https://blogs.ucl.ac.uk/researchers-in-museums/2018/05/10/question-of-the-week-why-do-box-jellyfish-have-eyes/#:~:text=And%20not%20just%20one%20or,obstacles,%20and%20responding%20to%20light |ڕێکەوتی سەردان=٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=blogs.ucl.ac.uk |زمان=en-US}}</ref>دەکەونە ڕۆپالیاوە لە دەوری خوارەوەی زەنگەکەی، بەگشتی چوار جۆری جیاواز چاویان هەیە هەر جۆرێک بۆ مەبەستێک بەکاردێت، دوو جۆری چاو توانای دروستکردنی وێنەیان هەیە لە کاتێکدا دوو جۆرەکەی تر یارمەتیدەرن لە مەلەکردن و خۆلادان لە بەربەستەکان و وەڵامدانەوەی ڕووناکی. سەرەتایترین کۆمەڵە تەنها ئاستی ڕووناکی دەدۆزێتەوە، بەڵام کۆمەڵێکی تری چاو ئاڵۆزترن کە دەتوانن ڕەنگ و قەبارەی تەنەکانیش ببینن. [[پەڕگە:Cubozoa sistema visuale nella Tripedalia cystophora.png|وێنۆک|<ref>{{بیرخستنەوەی وێب |last=ourworldunderthewaves |first=Author |ڕێکەوت=2017-10-31 |سەردێڕ=Box Jellyfish- For your eyes only |ناونیشان=https://ourworldunderthewaves.com/2017/10/31/first-blog-post/ |ڕێکەوتی سەردان=2024-10-30 |وێبگە=Our world under the waves |زمان=en}}</ref>چاوەکانی سندوقی جەلی ماسی]]هەندێکیان<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=٢١ی حوزەیرانی ٢٠١٧|سەردێڕ=6 things you may not know about jellyfish |ناونیشان=https://www.pbs.org/newshour/science/6-things-may-not-know-jellyfish |ڕێکەوتی سەردان=٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=PBS News |زمان=en-us}}</ref> بە سادەی خاڵی چاویان هەیە کە تەنیا ڕووناکی دەدۆزێتەوە، بەڵام هەندێکی تر لەوانە جەلی ماسی سندوق سیستەمێکی بینایی ئاڵۆزتریان هەیە کە پڕە لە هاوێنە، تۆڕی چاو و کۆرنیا، دەتوانن وێنەی لێڵ ببینن، چاوە ئاڵۆزەکان نەک تەنها ئامرازێکن بۆ گەڕان بە ژینگەی خۆیاندا بەڵکو لە هەندێک حاڵەتدا ڕێگە بە لالەی دەریا دەدەن هێزی کێشکردن بدۆزنەوە. لالەی دەریا بەپێی جۆرەکەیان ڕەنگیشیان جیاوازە کە بێ ڕەنگ و شەفافن یان دەتوانن ڕەنگی خۆیان بگۆڕن باوترین ڕەنگیانی زەرد، مۆر، پەمەی، شینە. قەبارەی بەگشتی زەنگەکە لەوانەیە کەمتر لە ئینجێک یان زیاتر لە پێیەک درێژ بێت تیرەی هەندێک جۆریان دەگاتە حەوت پێ، درێژی قۆچەکانی بەپێی جۆرەکەی جیاوازە هەندێک جەلی ماسی درێژی قۆچەکانی زیاتر لە ١٠٠ پێ دەبێت. ئەو جەلی ماسیانەی وەک سەری دەرزی بچووکن تەنها دەتوانن پلانکتۆن بخۆن کە بوونەوەری بچووک و سەرئاو کەوتوون، جەلی ماسی گەورەتر سەرچاوەی خۆراکی گەورەتری وەک ماسی و ڕۆبیان و قرژاڵ ڕاو دەکات. [[پەڕگە:False twins -jellyfishes ( -cc ) (3969242721).jpg|وێنۆک|درەوشانەوەى لە تاریکیدا]]نزیکەی <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Did you know some jellyfish glow?|ناونیشان=https://www.curioustem.org/stem-articles/did-you-know-some-jellyfish-glow?format=amp|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.curioustem.org}}</ref>'''(٪٥٠)ی''' لالەی دەریا دەتوانن ڕووناکی بەرهەم بهێنن کە لە تاریکیدا دەدرەوشێنەوە ئەم توانا سەرسوڕهێنەرە پێی دەوترێت “بریقەدار” یان “درەوشانەوەی زیندەوەری” لالەی دەریا بە شێوەیەکی سەرەکی بۆ بەرگری کردن لە ئاژەڵە دڕندەکان بەکاری دەهێنێت بۆ نموونە بۆ ترساندنی ئاژەڵە دڕندەکان و پێدانی کات بۆ هەڵاتن. ئەو ڕووناکییەی زیندەوەران دەتوانن بەرهەمی بهێنن بەهۆی کارلێکێکی کیمیاییەوە دروست دەبێت بۆ ئەوەی ئەم کاردانەوەیە ڕووبدات دەبێت هەڵگری گەردیلەیەک بن کە پێی دەوترێت '''لوسیفرین''' لەگەڵ یەکێک لەو دوو ئەنزیمە '''لوسیفیراز''' و '''فۆتۆپرۆتینی.''' کاتێک لوسیفرین بە شێوەیەکی کیمیایی لەگەڵ ئۆکسجین کارلێک دەکات وزە لە شێوەی ڕووناکی دەردەدات، <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Bioluminescence: light in the dark|ناونیشان=https://www.nhm.ac.uk/discover/what-is-bioluminescence.html|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.nhm.ac.uk|زمان=en}}</ref>باوترین ڕووناکی بەرهەم هێنان لە زەریادا سەوز و شینە چونکە ئەم درێژی شەپۆلانە زیاتر بەناو ئاودا دەڕۆن، هەندێک ماسی دەتوانن رووناکی سوور دروست بکەن. == پێکهاتەی لەشی == '''بەشی سەرەوەی لەشی''' لەشێوەی زەنگی شێوە چەتردایە، بەشی دەرەوەی چەترەکە بە exumbrella ناونراوە هەروەها بەشی ناوەوەی بە subumbrella ناونراوە، لالەی دەریای پێگەیشتوو دەتوانێ جەستەیەکی خڕ یان چوارگۆشەی هەبێت کە قۆچەکانی پێوەدەلکێن. [[پەڕگە:Cross section Olindias formosa en.svg|وێنۆک]] '''ناو و فرمانەکانیان:''' '''چینی دەرەوە'''-epidermis: ئۆکسجین هەڵدەمژێت و ڕێگە دەدات لە هەموو لەشدا بڵاو ببێتەوە،ئەمە ڕێگە بە جەلی ماسی دەدات بەبێ سییەکان، دڵ و خوێن بژی. '''چینی ناوەڕاست'''-mesoglea:ماددەیەکی جەلاتینی ئەستوورە کە زۆربەی لە ئاو پێکهاتووە لەگەڵ کۆلاجین و پرۆتین هەروەها بەرپرسە لە عەمبارکردنی ئۆکسجین بۆ ماوەیەکی درێژ و پاڵپشتی جەستە دەکات. '''چینی ناوەوە'''-gastrodermis: چینێکە لە بەشی خوارەوەی زەنگی لالەی دەریادا ئەرکی سەرەکی هەرسکردنە و یارمەتی ئاڵوگۆڕی گازەکان دەدات. '''کەلێنی گەدە'''-gastric cavity: شوێنی سەرەکی هەرسکردنی خۆراک و هەڵمژینی خۆراکەکانە، خواردن لە دەمدا تێدەپەڕێت و دەچێتە ناو کەلێنەکە، لەناو کەلێنی گەدە پەردەی خانە بە دەوری گەردیلەکانی خۆراکدا دەپێچێتەوە و پاشان دەیانباتە ناو کەلێنی ناوەوە. '''ئەندامی زاوزێ'''-Gonad: دەکەوێتە خوارەوەی گەدە، ڕژێنی زاوزێیە کە سپێرم لە نێر و هێلکە لە مێینەدا بەرهەم دەهێنێت. '''کەناڵەکانی نیوەتیرەیی'''-radial canal: ئەم سیستەمە لە کەناڵەکان خزمەت دەکات بۆ دابەشکردنی خۆراک بۆ بەشەکانی دەرەوەی لەشی. '''دەم'''-Mouth: لە ناو جەستەی زەنگییاندا کونێک هەیە کە دەمییەتی لە ڕێگەیەوە خواردن دەخۆن و پیسایش دەردەدەن. '''بەشی خوارەوەی لەشی''' قۆچەکانی Tentaclesهەیە: ٨هێشووی قۆچی کە هەر هێشوویەک لەوانەیە زیاتر لە ١٥٠ قۆچی هەبێت وەک بەرگری و چەکێکی بەهێز بۆ گرتنی نێچیر کاردەکەن. لە ناوەوەی قۆچەکاندا لالەی دەریا هەزاران خانەی پێوەدانی هەیە کە هەر یەکێکیان پێکهاتەیەکی تایبەتی تێدایە پێی دەوترێت کیسەی نێمەتسست '''٣٠''' جۆری جیاوازی هەیە <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Spencer |یەکەم=Erin |ڕێکەوت=٢٦ی نیسانی ٢٠٢١|سەردێڕ=How Do Jellyfish Sting? |ناونیشان=https://oceanconservancy.org/blog/2021/04/26/nematocysts/ |ڕێکەوتی سەردان=٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=Ocean Conservancy |زمان=en}}</ref>ناوی ''“نێمەتسست-nematocysts'' بە مانای '''“کیسەی دەزوو”''' دێت کە وەسفی پێکهاتەکەی دەکات: بڕبڕەی تیژ بە لوولەیەکی درێژەوە بەستراوەتەوە لە کیسەیەکدا لەسەر ڕووی ئاژەڵەکە هەڵگیراوە، خانەی بچووکی پێوەدانن لە چەقۆی بچووک دەچن، چەکێکی خانەیی بەرچاون بۆ ڕاوکردن و بەرگری و هەندێ جار بۆ جوڵە بەکاردەهێنرێن. کیسەکان لە کەپسولێکی پەستانی پێک هاتوون کە دەزووێکی پێچراوەی وەک چەقۆ لەخۆ دەگرێت، کاتێک لالەی دەریا بە ئاماژەی کیمیایی یان میکانیکی هاندەدرێت واتە کاتێک هەست بە تێکچوونێکی جەستەیی یان کیمیایی دەکات پێکهاتەیەکی وەک سەرپۆش لەسەر ڕووی کەپسولەکە دەردەکەوێت کەپسولەکە بە تەقینەوە دەردەچێت و دەزووی پێچراوە دەردەهێنێت کە ئامانجەکە کون دەکات پاشان ژەهرەکە بەناو دەزووەکەدا تێدەپەڕێت و شانەکانی قوربانی ئیفلیج دەکات، بە خێرایی درێژ دەبێتەوە بە سوڕانەوەی ناوەوە بۆ دەرەوە لە پرۆسەیەک کە پێی دەوترێت هەڵگەڕانەوە دواتر دەزووەکە لە کیسەکە جیادەبێتەوە، دەزووی هەندێک لە کیسەکانی نێمەتسست نێچیری بچووک دەگرن بە پێچانەوەیان. [[پەڕگە:Nematocyst-discharge process.png|وێنۆک|هەنگاوەکانی دەرچوونی کیسەکانی نێمەتسست]] دەرچوونی کیسی نێمەتسست <ref>{{Cite journal|last=Beckmann|first=Anna|last2=Özbek|first2=Suat|date=2012|title=The nematocyst: a molecular map of the cnidarian stinging organelle|url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22689365/#:~:text=During%20the%20discharge%20of%20nematocysts,potentially%20harmful%20also%20for%20humans.|journal=The International Journal of Developmental Biology|volume=56|issue=6-8|pages=577–582|doi=10.1387/ijdb.113472ab|issn=1696-3547|pmid=22689365}}</ref>بە یەکێک لە خێراترین پرۆسەکانی زیندەوەرزانی و میکانیکی سروشت ناسراوە کە لە ماوەی '''٣ میللی چرکەدا''' ڕوودەدات. ژەهری لالەی دەریا پێکهاتووە لە پۆرینەکانی پرۆتینی بەهێز (ژەهری پەردەی خانە)، پێپتیدەکانی ژەهراوی دەمار، چەوری چالاک و گەردیلە بچووکەکانی تر، هەموو ژەهرەکانی جەلی ماسی “'''پۆرین”'''ی تێدایە (<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Porins - MeSH - NCBI |ناونیشان=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/mesh/?term=%22Porins%22%5BMeSH+Terms%5D |ڕێکەوتی سەردان=٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.ncbi.nlm.nih.gov}}</ref>پۆرینەکان گەردیلەی پرۆتینن کە لە بنەڕەتدا لە پەردەی دەرەوەی بەکتریای گرام نێگەتیڤ دۆزراونەتەوە) هێرش دەکاتە سەر خانەکانی ئەو کەسەی پێوەی دەدات، بەگوێرەی بڕ و ڕێژەی پۆرینەکان پێوەدانەکان دەبنە هۆی سوربوونەوە و هەڵئاوسان و نیشانەی جیاواز هەروەها <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=olivia.congdon@science.org.au |ڕێکەوت=٢٧ی ئازاری ٢٠١٩|سەردێڕ=All about jellyfish stings |ناونیشان=https://www.science.org.au/curious/people-medicine/all-about-jellyfish-stings |ڕێکەوتی سەردان=٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=Curious |زمان=en}}</ref>ژەهری لالەی دەریا کاریگەری لەسەر سیستەمە جۆراوجۆرەکانی جەستە هەیە وەک دڵ و کۆئەندامی هەناسەدان و لە هەندێک حاڵەتدا لەوانەیە ببێتە هۆی مردن. زۆربەی جۆرەکانی لالەی دەریا قۆچیان هەیە، بەڵام هەموویان کیسی نێمەتسستی بەهێزیان نییە. '''قۆڵی دەمی'''-Oral arm: لەنێو زۆرێک لە قۆچەکانیان، هەندێک لالەی دەریا بەشێکیان هەیە کە پێی دەوترێت قۆڵی دەمی ئەم پاشکۆ درێژانە نێچیری گیراو دەگوازنەوە بۆ دەمی، کە بەزۆری دەکەونە بەشی خوارەوەی زەنگەکە. == سوڕی ژیانی == '''بەدرێژایی سووڕی ژیانیان دوو شێوەی جیاوازی جەستە وەردەگرێت: مێدوسا و پۆلیپ.''' مێدیوسا (بەپیتاندنی هێلکەکان) سپێرم و هێلکە بەرهەم دەهێنێت بۆ زاوزێ، پۆلیپ (بە لەبەرگرتنەوەی خۆیان) بە ناڕەگەزخوازی زاوزێ دەکات.[[پەڕگە:Reproductive cycle of jellyfish.jpg|وێنۆک]]'''قۆناغی یەکەم:''' مێدیوسای پێگەشتوو بە کۆمەڵی گەورە کۆدەبنەوە <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Life Cycle of Jellyfish |ناونیشان=https://www.vims.edu/bayinfo/jellyfish/lifecycle/ |ڕێکەوتی سەردان=٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=Virginia Institute of Marine Science |زمان=en}}</ref>سپێرم و هێلکەی نەپیتێنراو بەردەدەن بۆ ناو ئاوی دەوروبەریان، کرداری پیتاندن ڕوودەدات و هێلکە پیتێنراوەکان جێدەهێڵرێن بۆ ئەوەی بە ئازادی لە تەوژمی زەریاکاندا بسوڕێنەوە، بەڵام هەندێک لالەی دەریا هەوڵی زیاتر دەدەن بۆ پاراستنی هێلکەکانیان، بۆ نموونە جەلی ماسی مانگ ڕێگە بە هێلکە پیتێنراوەکان دەدات بە قۆڵەکانی دەمی بنوسێن و بیانپارێزن تا ئەو کاتەی ئامادە دەبن بۆ ژیان لە قۆناغی داهاتووی ژیانیاندا. '''قۆناغی دووەم:''' ئەم هێلکە پیتێنراوانە گەشە دەکەن و دەبنە سپۆرێکی پلانکتۆنی کە پێی دەوترێت کرمۆکەی پلانولا، دەتوانێت بە ئازادی مەلە بکات و لە کرمێکی تەختی مایکرۆسکۆبی دەچێت کە بە مووی بچووک داپۆشراوە ڕێگە بە پلانولا دەدەن مەلە بکات، پلانولا بەردەوامە لە گەشەکردن و کاتێک گەورە بوو هەوڵ دەدات ڕووکەشێکی ڕەقی گونجاو بدۆزێتەوە تا پێوەی بنوسێت لە هەندێک حاڵەتدا تەنانەت لەوانەیە خۆیان بە ئاژەڵەکانی ترەوە ببەستنەوە بەتایبەتی جەستەی جەلی ماسی پێگەیشتوو، کاتێک شوێنێکی گونجاوی دۆزیەوە پلانولا دەچێتە '''قۆناغی سێیەم:''' دەگۆڕدرێن بۆ پۆلیپ، پۆلیپ دەتوانرێت وەک ئاژەڵێکی قەدی بچووک دابنرێت کە پێکهاتەیەکی لولەکی هەیە، سەرێکی لەسەر زەوی جێگیرە و لە بەشی سەرەوەی دەمی و قۆچەکانی دەوروبەرین، لەم قۆناغەدا سیستەمێکی هەرسکردنی تەواو گەشەسەندوی هەیە و قۆچەکانی دەتوانێت نێچیر بگرێت، زۆربەی کاتەکانی بەخواردن بەسەردەبات، بەگوێرەی جۆرەکەی پۆلیپەکان دەتوانن بۆ ماوەیەکی درێژ و چەند ساڵێک لەم قۆناغەدا بمێننەوە چاوەڕێ دەکەن تاکو هەلومەرج بۆ قۆناغی داهاتوو گونجاو دەبێت. '''قۆناغی چوارەم:''' کاتێک بارودۆخەکە نمونەیی بێت پۆلیپ دەست دەکات بە زاوزێ بە شێوەیەکی ناڕەگەزی بە لەبەرگرتنەوەی خۆی، پۆلیپەکە درێژ دەبێتەوە و چەند پارچەیەک پێکدەهێنێت کە لە کۆتاییدا گەشە دەکەن و ئاژەڵی سەربەخۆ یان پۆلیپی زیاتر دروست دەکەن، لەم پرۆسەیەدا پۆلیپ پێی دەوترێت سیفیستۆما. قۆناغی دواتر '''لە قۆناغی پێنج:''' کاتێک ئاو گەرم دەبێت پۆلیپەکان دەست دەکەن بە گەشەکردن و قۆچەکانی نامێنێت پێیان دەوترێت خونچەی پۆلیپ پاشان دەگۆڕێن بۆ سترۆبایلا ئەم پرۆسەیە پێی دەوترێت سترابلەیشن کە تێیدا دەگۆڕێت بۆ ئێفیرا و دەچێتە '''قۆناغی شەشەم:''' ئەم کۆپیە بچوکە ئێستا مەلەی ئازادە و پێی دەوترێت ئێفیرا (مێدیوسای پێنەگەشتوو)، لەگەڵ گەورەبوونی ئێفیرا بە خێرایی دەست دەکەن بە خواردنی پلانکتۆنەکانی تر و بەردەوام دەبن لە گەشەکردن زەنگەکەی شێوەی تایبەتی وەردەگرێت و قۆچەکان و قۆڵی دەمی گەشە دەکەن بۆ شێوە تایبەتەکانی ڕەگەزەکەی لە کۆتاییدا ئەم شێوە پێگەیشتووانە پێیان دەوترێت مێدیوسا. قۆناغی لالەی دەریای پێگەیشتوو واتە مێدیوسا ئەو قۆناغەیە کە زۆربەی خەڵک پێی دەڵێن “لالەی دەریا” لەگەڵ ئەوەشدا ئەمە تەنها بەشێکی زۆر بچووکی ژیانی لالەی دەریایە. == جۆرەکانی == '''زانایان ٢٠٠٠ جۆریان لە سەرانسەری جیهاندا دەستنیشان کردووە و لەو باوەڕەدان کە بەلایەنی کەمەوە ١٠٠٠ جۆری تر هێشتا نەدۆزراونەتەوە.''' [[پەڕگە:Lion's mane jellyfish in Gullmarn fjord at Sämstad 3.jpg|وێنۆک|جەلی ماسی شێر]] '''١-جەلی ماسی شێر-'''lion's mane jellyfish: گەورەترین و درێژترین جۆری جەلی ماسییە، گەورەترین نموونەی ناسراو درێژی ١٢٠ پێ (٣٦.٥مەترە) لە سەرەوە تا خوارەوەی قۆچەکانی، کە نزیکەی ٢٣ پێ درێژترە لە درێژترین نەهەنگی شین کە تا ئێستا پێوانە کرابێت، بەمەش '''درێژترین ئاژەڵە''' کە تا ئێستا تۆمارکراوە، <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Freaky Facts About the Lion's Mane Jellyfish |ناونیشان=https://www.thoughtco.com/lions-mane-jellyfish-2291828 |ڕێکەوتی سەردان=٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=ThoughtCo |زمان=en}}</ref>جەلی ماسی شێر لە ناوچە ساردەکان دەژی لە باکووری ئۆقیانوسی ئارام هەروەها لە جەمسەری باکوور، زەریای ئەتڵەسی و کەناراوەکانی ئەوروپا، پلانکتۆن و ماسی و توێکڵی بچووک و تەنانەت جەلی ماسی تر دەخوات، چاوی نییە بۆیە پشت بە خانەکانی دەمار دەبەستێت بۆ هەستکردن و کاردانەوەی بەرامبەر مەترسی، پێوەدانی لەوانەیە ئازاربەخش بێت بەڵام بە دەگمەن کوشندەیە.[[پەڕگە:Moon Jelly (14962781613).jpg|وێنۆک|'''جەلی ماسی مانگ''']]'''٢-جەلی ماسی مانگ'''-Moon jelly: بەربڵاوترین و باوترین جۆرە کە واناونراوە بەهۆی شێوەکەیەوە بە ئاسانی دەناسرێتەوە زەنگێکی شەفافی هەیە گرنگترین بەشی جەلی مانگ پێکهاتەی شێوە ناڵی ئەسپە لە ناوەڕاستی زەنگەکەیدایە '''ئەندامەکانی زاوزێن''' ڕەنگییان پەمەیی یان پرتەقاڵییە هەروەها قۆچەکانی کورتن، <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Ecology |یەکەم=Journal of Animal |ڕێکەوت=٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢١|سەردێڕ=How and what do jellyfish see? |ناونیشان=https://animalecologyinfocus.com/2021/12/08/how-and-what-do-jellyfish-see/#:~:text=As%20an%20example,%20the%20moon,24%20eyes%20(Fig%201) |ڕێکەوتی سەردان=٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=Animal Ecology in Focus |زمان=en}}</ref>جەلی ماسی مانگ ٨ رۆپالیای هەیە کە هەریەکەیان دوو چاوی سادەی هەیە، مەترسییەکی کەمی لەسەر مۆرڤ هەیە پێوەدانیان ئەوەندە بەهێز نییە کە بتوانێت پێستی مرۆڤ ببڕێت بۆیە دەستیان لێدەدرێت و سەلامەتن بەڵام ژەهریان هەیە وە توانای پێوەدانیشیان هەیە، کاتێک خۆراک سنووردار و کەم بێت جەلی ماسی مانگ دەتوانێ بچووک ببێتەوە بۆ دەیەکی قەبارەکەی بۆ پاشەکەوت کردنی وزە، ناوی زانستی '''''ئۆرێلیا ئۆریتا''''' یە “Aurelia aurita”. [[پەڕگە:Box jellyfish at Bakoven Rock DSC11031.JPG|وێنۆک|جەلی ماسی سندوق]] '''٣-جەلی ماسی سندوق'''-Box jellyfish: کوشندەترین جەلی ماسییە ناسراوە بە <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=١٠ی ئەیلوولی ٢٠١٠|سەردێڕ=Box Jellyfish {{!}} National Geographic|ناونیشان=https://www.nationalgeographic.com/animals/invertebrates/facts/box-jellyfish|ڕێکەوتی سەردان=٣ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=Animals|زمان=en}}</ref>“زەردەواڵەی دەریایی”، بەهۆی شێوەی لەشیانەوە ناونراون لە زەنگێکی شێوە سندوق دەچێت لەگەڵ کۆمەڵە قۆچەکان لە هەر سوچێکی زەنگەکەوە <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=US Department of Commerce|یەکەم=National Oceanic and Atmospheric Administration|سەردێڕ=What is the most venomous marine animal?|ناونیشان=https://oceanservice.noaa.gov/facts/box-jellyfish.html|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=oceanservice.noaa.gov|زمان=EN-US}}</ref>دەردەکەون هەروەها ٤ رۆپالیای هەیە کە هەریەکەیان ٦ چاوی هەیە دوو چاوی هاوێنە و چوار چاوی سادە بە کۆی گشتی ٢٤ چاوی هەیە هەندێک لەو چاوانە بە شێوەیەکی سەرسوڕهێنەر ئاڵۆزن و هاوێنەیان هەیە، لە کاتێکدا جەلی ماسی لە ئاوی کەناری گەرم لە سەرانسەری جیهاندا دەژین بەڵام جۆرە کوشندەکان بەشێوەیەکی سەرەکی لە ناوچەی هیندۆ پاسیفیک و باکووری ئوسترالیا دەژین ئەمەش جەلی ماسی سندوقی ئوسترالی دەگرێتەوە، ژەهری سندوقی جەلی ماسی یەکێکە لە کوشندەترین ژەهرەکان لە جیهاندا، ژەهری تێدایە کە هێرش دەکاتە سەر دڵ، کۆئەندامی دەمار و خانەکانی پێست. <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Pain researchers find antidote to deadly box jellyfish sting|ناونیشان=https://www.sydney.edu.au/news-opinion/news/2019/05/01/pain-researchers-find-antidote-to-deadly-box-jellyfish-sting.html#:~:text=Each%20box%20jellyfish%20carries%20enough,arrest%20and%20death%20within%20minutes.|ڕێکەوتی سەردان=٣ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=The University of Sydney|زمان=en-US}}</ref>ژەهری ئەوەندە هەڵدەگرێت کە زیاتر لە ٦٠ مرۆڤ بکوژێت لەوانەیە تووشی ئیفلیجی و جەڵدەی دڵیان بکات، نیشانەکانی پێوەدان بریتین لە ئازاری وەكو سووتان و قامچی لەسەر پێست هەروەها بە لایەنی کەمەوە ١٤ جۆری جەلی ماسی سندوق پێوەدانیان دەبێتە هۆی توشبوون بە نەخۆشی ''ئیرەکانجی''<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=box jellyfish cause of irukandji syndrome - گه‌ڕانی Google |ناونیشان=https://www.google.com/search?q=box%20jellyfish%20cause%20of%20irukandji%20syndrome&source=sh/x/gs/m2/5 |ڕێکەوتی سەردان=٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.google.com}}</ref>. • '''جەلی ماسی سندوقی ئوسترالی'''-Chironex fleckeri''':''' گەورەترین جەلی ماسی سندوقییە کە قەبارەی لەشی دەگاتە یەک پێ و قۆچەکانی ئەستوورە و درێژییەکەی دەگاتە ١٠ پێ، بە ژەهراوی ترین ئاژەڵی دەریای دادەنرێت. • '''جەلی ماسی ئیرەکانجی'''- Irukandji jellyfish: جۆرێکی جەلی ماسی سندوقە و بچوکترین لالەی دەریایە لە جیهاندا، ناوی زانستی '''''کروکیا بارنێسی''''' یە “Carukia barnesi “. [[پەڕگە:Irukandji-jellyfish-queensland-australia.jpg|وێنۆک|جەلی ماسی ئیرەکانجی لە دورگەی کوینزلاند لە ئوسترالیا]] زەنگەکەی قەبارەی بچوکە و ڕەنگی شەفافە زۆر قورسە لە ئاودا ببینرێت، زۆرجار شێوەی لاکێشەییان هەیە، تیرەی زەنگەکەی ١-٣ سانتیمەترە و درێژی قۆچەکانی لە چەند سانتیمەترێکەوە تا زیاتر لە یەک مەتر دەبێت، بە قەبارەی بچووک و پێوەدانی ژەهراوی ناسراوە. بەشێوەیەکی سەرەکی لە ئاوی گەرمدا دەژین بە درێژایی کەناراوەکانی باکووری ئوسترالیا بەتایبەتی لە دەریای مەرجان بە درێژایی کوینزلاند لەگەڵ بەشێک لە خولگەیی ئەتڵەسی و هیندی و زەریای هێمن. یەکێکە لە هۆکارەکانی توشبوون بە نەخۆشی ''ئیرەکانجی'' <ref>{{Citation|last=Kong|first=Erwin L.|title=Irukandji Syndrome|date=2024|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK562264/#:~:text=Irukandji%20syndrome%20is%20a%20painful,potentially%20life-threatening%20cardiac%20complications|work=StatPearls|place=Treasure Island (FL)|publisher=StatPearls Publishing|pmid=32965935|access-date=2024-10-03|last2=Nappe|first2=Thomas M.}}</ref>نیشانەکانی بریتین لە ئازاری زۆر، گرژبوونی ماسولکەکان، ڕشانەوە و بەرزی پەستانی خوێن. '''٤- جەلی ماسی تۆپ'''-Cannonball Jellyfish: بەهۆی شێوەی زەنگەکەی ناونراوە کە قەبارە مامناوەندە لە گوللەی تۆپ دەچێت وەک گومەز هەروەها ناسراوە بە جەلی ماسی سەری کەلەرم<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Cool Cannonball Jellyfish Facts|ناونیشان=https://www.thoughtco.com/cannonball-jellyfish-4770889|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=ThoughtCo|زمان=en}}</ref> ناوە زانستییەکەی”''Stomolophus meleagris“.'' بە زەبەلاحی نەرم و نیان لە جیهانی جەلی ماسی ناونراوە، لە هاوتاکانی خۆی جیا دەکاتەوە بە زەنگێکی پتەو، نەرم و بەهێز کە پانییەکەی ٧-١٠ ئینجە و بەرزییەکەی نزیکەی ٥ ئینج دەبێت، ڕەنگی زەنگەکە بە گشتی سپییە، لێوارەکەی زۆرجار ڕەنگی قاوەیی سوورباوە، جەلی ماسی تۆپ لە زەریای هێمن ڕەنگیان شینە <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/17451000.2021.1887495#:~:text=The%20cannonball%20jellyfish%20Stomolophus%20meleagris,patterns%20on%20the%20umbrella%20surface|ڕەوشی ناونیشان=live}}</ref>. قۆچی درێژی نییە لەجیاتی ئەوە کۆمەڵێک باڵی دەمی هەیە کە بە دەوری دەمیدا درێژ دەبنەوە، کاردەکەن بۆ جوڵاندنی و یارمەتیدانی بۆ گرتنی نێچیر. گۆشتخۆرێکە هێلکەی ماسی و کرمۆکەی ماسی و کرمۆکەی پلانکتۆنی نەرم و هێلکە شەیتانۆکەکان دەخوات هەروەها بە مژین ئاو دەخواتەوە کاتێک زەنگەکەی گرژ دەبێت. لەکاتێکدا زۆربەی جۆرەکانی لالەی دەریا پشت بە شەپۆلەکان و بـا دەبەستن بۆ جوڵە، بەڵام جەلی ماسی تۆپ قۆڵی دەمی خۆی بەکار دەهێنێت بۆ مەلەکردن وە دەتوانێت هەست بە ڕووناکی، هێزی کێشکردن و بەرکەوتن بکات.[[پەڕگە:Cannonball jellyfish washed ashore near Ramp 59. It's not common to see Cannonball Jellyfish around this time of year - this one may have been cold-stunned. (51759006613).jpg|وێنۆک|جەلی ماسی تۆپ]] لالەی دەریای تۆپ لە جۆگەکان و بەدرێژایی کەناراوەکانی کەنداوی مەکسیک، ئۆقیانووسی ئەتڵەسی و ئۆقیانووسی ئارام، ڕۆژئاوای ئەتڵەسی، لە نیو ئینگلاند تا بەرازیل، لە ڕۆژهەڵاتی زەریای هێمن لە کالیفۆرنیاوە تا ئیکوادۆر و لە ڕۆژئاوای زەریای هێمن لە دەریای ژاپۆنەوە تا دەریای باشووری چیندا دەژین، لە ئاوی سوێری خولگەیی بۆ نیمچە خولگەیی گەشە دەکات لەگەڵ پلەی گەرمی لە دەوروبەری ٧٤ پلەی فەهرنهایت. بە وشککراوی وەک خۆراکی پڕ پرۆتین و دەرمانی تەقلیدی لە ئاسیادا خواستی لەسەرە، لە کاتێکدا جەلی ماسی تۆپ دەتوانێت ژەهر دەربکات، هەرچەندە پێوەدانەکەی بە شێوەیەکی ئاسایی سووکە بەڵام هێشتا ئامۆژگاری دەکرێت ئاگادار بیت لە حاڵەتە دەگمەنەکانی پێوەدانی ئەو ژەهرەی لێوەی دەردەچێت دەبێتە هۆی کێشەی دڵ لە مرۆڤ و ئاژەڵدا. '''٥- جەلی ماسی شین'''-Blue jellyfish: بە ئاگری شین ناسراوە بەزۆری لە دەوروبەری ئاوەکانی بەریتانیا دەژی لە بەشەکانی دیکەی ئەوروپا و لە کەناراوەکانی ئیرلەندا، دەریای باکور و بەدرێژایی کەناری ڕۆژئاوای سکۆتلەندا لە هاوین و پایزدا دەبینرێن، ناوی زانستی “''Cyanea Lamarckii''” یە. [[پەڕگە:Blue jellyfish in Brofjorden at Sandvik 5 - cropped.jpg|وێنۆک|جەلی ماسی شین]]زەنگێکی شێوە گومەزی هەیە، <ref>{{بیرخستنەوەی وێب |سەردێڕ=Blue jellyfish {{!}} The Wildlife Trusts |ناونیشان=https://www.wildlifetrusts.org/wildlife-explorer/marine/jellyfish/blue-jellyfish |ڕێکەوتی سەردان=2024-10-30 |وێبگە=www.wildlifetrusts.org |زمان=en}}</ref>قۆچەکانی چزوودارن و چوار قۆڵی دەمی گەورە کە چرچی و شەپۆلی زۆریان هەیە، ڕەنگی زەنگەکەی بەپێی تەمەن و پێگەشتنی دەگۆڕێت لە سەرەتاکانی تەمەنی بێ ڕەنگە و شەفافە بە تایبەت دەوروبەری لێوارەکانی زەنگەکەی، کاتێک پێدەگات لە تەمەنی گەورەیدا ڕەنگی باوی شینە ڕەنگەکانی تری وەکو مۆر، زەرد، پرتەقاڵی، وەنەوشەیی یان سپی، ئەوانەی ڕەنگیان زەردترە (گەنجترن) بە ئاسانی تێکەڵ دەبن لەگەڵ جەلی ماسی شێر بەڵام بچووکترن و زەنگێکی شینیان هەیە کە هێڵی نیوەتیرەیی لە ڕێگەیەوە دەبینرێت، تەمەنی بەنزیکەی یەک ساڵە. خۆراکی جەلی ماسی شین وەکو زۆربەی جۆرەکانی تری لالەی دەریا فیتۆپلانکتۆن و <ref>{{بیرخستنەوەی وێب |سەردێڕ=Blue Jelly (Cyanea lamarckii) |ناونیشان=https://www.inaturalist.org/taxa/447777-Cyanea-lamarckii |ڕێکەوتی سەردان=2024-10-30 |وێبگە=iNaturalist |زمان=en}}</ref>زۆپلانکتۆن و هێلکە و کرمۆکی ئاژەڵە ئاوییەکانی تری وەک ماسییە هەروەها قۆچەکانیان بەکاردەهێنن کە کیسەکانی نێمەتسستی تێدایە نەک تەنها بۆ گرتنی نێچیرەکانیان بەڵکو بۆ خۆپاراستن لە ئاژەڵە دڕندەکانیش، توانای پێوەدانی هەیە بۆیە دەست لێدانی سەلامەت نییە، پێوەدانی دەبێتە هۆی ئازاری زۆری ماسولکەکان، سکچون، پشت ئێشە، ئازاری گەدە و لە هەندێ حاڵەتدا دەبنە هۆی مردن. == نیشانەکانی پێوەدان و چارەسەر == '''نیشانەکانی پێوەدانی:''' نیشانەکانی پێوەدانی بەندە بە جۆری ئەو جەلی ماسیەی کە بەرکەوتنت لەگەڵدا کردووە، ئەگەر پێوەدانێکی بچووکی جەلی ماسی هەبێت لەوانەیە هەست بە ئازارێکی سووک، خوران وسوتان بکەیت لەسەر پێستت هەروەها پەڵەی وەک لیر و پەڵەی سوور، مۆر یان قاوەیی دەربکەوێت. [[پەڕگە:Jellyfish dermatitis case1 abdominal skin lateral.jpg|وێنۆک]] پێوەدانی جەلی ماسی مەترسیدارتر زیانی گەورەتر دەبێت، پێویستە دەستبەجێ داوای یارمەتی پزیشکی بکەی ئەگەر ئەم نیشانانە دەرکەوتن: •سەختی هەناسەدان •ئازاری سنگ •گرژبوونی ماسولکەکان •سڕبوون •ڕشانەوە •قورسی قوتدان •ئارەقکردنی زۆر '''چارەسەرەکان:''' چارەسەری پێوەدانی لالەی دەریا <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Jellyfish stings - Diagnosis and treatment - Mayo Clinic |ناونیشان=https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/jellyfish-stings/diagnosis-treatment/drc-20353290 |ڕێکەوتی سەردان=٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.mayoclinic.org}}</ref>بریتییە لە چارەسەری سەرەتایی و چارەسەری پزیشکی. '''چاودێری فریاگوزاری سەرەتایی لە ماڵەوە''' زۆربەی پێوەدانی جەلی ماسی بەم شێوەیە چارەسەر دەکرێت: ١- بە موکێشێک قۆچەکانی بە وریاییەوە لێبکەرەوە. ٢- شوێنی پێوەدانەکە بە سرکە بۆ ماوەی ٣٠ چرکە بشۆ، سرکە سەلامەت و کاریگەرە بۆ هەموو جۆرەکانی پێوەدانی لالەی دەریا، بە خێرایی هەزاران خانەی بچووکی پێوە نەگیراو ڕادەگرێت کە لەسەر ڕووی پێست بەجێماون پاش بەرکەوتنی قۆچەکان.(ئەگەر سرکە بەردەست نەبوو، دەتوانرێت شوێنی پێوەدانەکە بە ئاوی زەریا بشۆرێت). ''ئاگاداربە: ئاوی سازگار و کهول بەکارمەهێنە بۆ شوێنی پێوەدانەکە.'' ٢- پێویستە شوێنی پێوەدانەکە لە ئاوی گەرمدا تەڕ بکەیت بۆ ماوەی (٢٠-٤٥ خولەک)، پلەی گەرمی ئاوەکە دەبێت نزیکەی (٤٢-٤٥ پلەی سەدیی) بێت. ٣- شوێنی پێوەدانەکە بپارێزە و مەیخشێنە لە لمدا، هیچ پەستانێک مەخەرە سەری و مەیڕوشێنە. ٤- پاش خوساندنی لە ئاوی گەرمدا، دژە هیستامین یان کرێمی ستیرۆید وەک کرێمی کۆرتیزۆن بەکار بهێنە، ئەمە یارمەتیدەر دەبێت بۆ چارەسەرکردنی ئازار و خوران، هەروەها دەتوانیت پاکەتی سەهۆڵ یان ئاوی گەرم بەکار بهێنیت بۆ کەمکردنەوەی ئازار و هەڵئاوسان. '''چارەسەری پزیشکی لە نەخۆشخانە:''' هەندێک <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Jellyfish stings Information {{!}} Mount Sinai - New York |ناونیشان=https://www.mountsinai.org/health-library/poison/jellyfish-stings |ڕێکەوتی سەردان=٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=Mount Sinai Health System |زمان=en-US}}</ref>پشکنین ئەنجام دەدەن لەوانە پشکنینی میز، خوێن و تیشکی سنگ هەروەها پێوانی ڕێژەی لێدانی دڵ، هەناسەدان، پلەی گەرمی و پەستانی خوێن دەکەن لە ئەگەری هەبونی هەر کێشەیەک چارەسەر دەکرێن. ئەو دەرمانانەی پزیشک بەکاری دەهێنێت ئەمانە لەخۆ دەگرێت: '''•ئازارشکێنەکان:''' یارمەتیدەر دەبن بۆ کەمکردنەوەی ئازار. '''•دژە ڤێنین:''' دژە ڤێنین یارمەتیدەر دەبێت بۆ پێچەوانەکردنەوەی کاریگەری ژەهر. دژە ژەهری سندوقی جەلی ماسی بەو کەسانە دەدرێت کە نەخۆش دەکەون دوای پێوەدانیان لەلایەن سندوقی جەلی ماسی هەروەها بۆ ئەو کەسانە بەکاردێت کە ئازاری زۆریان هەیە و بە دەرمانی ئازارشکێن کۆنتڕۆڵ ناکرێت. '''•دژە هیستامین:''' دژە هیستامینەکان یارمەتیدەر دەبن لە کەمکردنەوەی خوران و لیر. زۆربەی پێوەدانی لالەی دەریا دوای چەند کاتژمێرێک کەسەکە چاک دەبێتەوە، بەڵام هەندێک پێوەدان دەبێتە هۆی وروژاندنی پێست یان لیر کە چەند هەفتەیەک دەخایەنێت، پێوەدانی جۆرە مەترسیدارەکان لە ماوەی ٤-٤٨ کاتژمێردا دەبێتە هۆی مردن، هەندێک پێوەدانی سندوقی جەلی ماسی دەتوانێت مرۆڤ لە ماوەی چەند خولەکێکدا بکوژێت. '''<big>خۆپاراستن:</big>''' ١- مەلە مەکە لە ناو ئاوێکدا کە لەوانەیە جەلی ماسی تێدابێت و لۆشنی پارێزەر بەکاربهێنە. ٢- جلی پارێزەر بپۆشە. ٣- هەرگیز دەست لە جەلی ماسی مەدە، تەنانەت ئەگەر مردبێت هێشتا دەتوانێ پێوەت بدات چونکە پێکهاتەی خانەکانی کیسەکانی نێمەتسست بۆ ماوەیەکی درێژ پاش مردنی لالەی دەریا هەر دەمێننەوە. == سودەکانی == '''سەرچاوەی خۆراکی:''' لە هەزاران جۆر لالەی دەریا لە سەرانسەری جیهاندان تەنها '''١١''' جۆر دۆزراونەتەوە کە شیاون بۆ خواردن بۆنمونە جەلی ماسی مانگ، وەک پێکهاتەیەک لە خواردنە جۆراوجۆرەکاندا بەکاردەهێنرێن، لە وڵاتانی ڤێتنام، ژاپۆن، چین و کۆریا دەخورێن، چەندین جۆری خواردن دەتوانرێت بە جەلی ماسی ئامادە بکرێت لەوانە زەڵاتە و سوشی بەگشتی لە هەندێک وڵاتی ئاسیا بە خواردنێکی خۆش دادەنرێت. تایبەتمەندی خۆراکی زۆر باشی هەیە، کابۆهیدرات و کالۆری کەمە بەمەش دەبێتە هەڵبژاردەیەکی پەسەند بۆ دابەزاندنی کێش، سەرچاوەیەکی باشی توخمە سەرەکیەکان، دژە ئۆکسیدەکان، کانزاکان و خۆراکە گرنگەکانی دیکەیە. سەرەڕای ئەوەش، سەرچاوەیەکی زۆر باشە بۆ پرۆتین کە یارمەتیدەرە بۆ پاراستنی تەندروستی ماسولکەکان لەکاتی ڕێجیمدا هەروەها دەوڵەمەندە بە ترشە ئەمینی کە بەشێکی دانەبڕاوەیە لە گەشەکردن و چاککردنەوەی خانەکان، تایبەتمەندی دژە ئۆکسیدیان زۆرە کە ڕێگە لە زیانی خانەکان دەگرێت و فشاری ئۆکسجین کەم دەکاتەوە و مەترسی نەخۆشییە درێژخایەنەکان کەم دەکاتەوە ئەم دژە ئۆکسیدە بەهێزانە ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕن لە بەهێزکردنی تەندروستی گشتی لە ڕێگەی بەهێزکردنی سیستەمی بەرگری و کەمکردنەوەی هەوکردن، بوونی ترشە چەوری “ئۆمیگا ٣” وایان لێدەکات خۆراکی تەندروستتر بن چونکە ترشە چەورییەکانی “ئۆمیگا ٣” ڕێگری لە چەوری دەکەن بە درێژایی دیواری خوێنبەرەکان و یارمەتیدەرن بۆ ڕێگرتن لە نەخۆشییەکانی دڵ. <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Chuka Kurage Which Popular for Japanese People of Different Material Seasoned Jellyfish with Sesame Oil Suppliers - Quotation - Yangqi|ناونیشان=https://m.sushiseafood.com/seasoning-cephalopod/seasoning-jellyfish/chuka-kurage-which-popular-for-japanese.html|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=m.sushiseafood.com|زمان=en}}</ref>[[پەڕگە:Chuka kurage(jellyfish) 2014.jpg|وێنۆک]] <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=١٤ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢|سەردێڕ=Jellyfish: Benefits, Nutritional Value, Side Effects & Recipes|ناونیشان=https://www.healthifyme.com/blog/jellyfish/|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=HealthifyMe}}</ref>یەک کوپ (٥٨گرام) جەلی ماسی وشک پێکهاتووە لە: کالۆری: ٢١ پرۆتین: ٣ گرام چەوری: ١ گرام سیلینیۆم: ٪٤٥ ی بەهای ڕۆژانە کۆلین: ٪١٠ی DV ئاسن: ٪٧ی DV '''سەرچاوەی دەرمان:''' دەوڵەمەندە بە کۆلاجین کە پرۆتینێکی گرنگە پاڵپشتی نەرمی پێست، تەندروستی جومگەکان، چاککردنەوەی شانەکان دەکات و پێکهاتەیەکی سەرەکییە بۆ پاراستنی پێست و یارمەتیدەرە بۆ چاکبوونەوەی برینەکان. ژەهری لالەی دەریا بە سەرچاوەیەکی سەرنجڕاکێش دادەنرێت لە پەرەپێدانی دەرمانی نوێ بۆ چارەسەری نەخۆشییە جۆراوجۆرەکان. لەکاتی ڕاماڵین بەناو ئاودا لالەی دەریا پەناگە و پاراستن بۆ هەندێک جۆری ماسی دابین دەکات و وایان لێدەکات خۆیان لە ئاژەڵە دڕندەکان بشارنەوە.{{تووڵی دەروازە|گیانلەبەران|کۆمەڵگا|ئاو|مێژوو}} {{پۆلی کۆمنز|Scyphozoa}} == سەرچاوەکان == {{سەرچاوەکان}} lac28rjaanlp12plmxucqxntgpklkz5 1374489 1374488 2024-11-01T22:22:54Z شەمە 64521 1374489 wikitext text/x-wiki [[پەڕگە:Stranded jellyfish - geograph.org.uk - 6286168.jpg|وێنۆک|دەرکەوتنی لالەی دەریا لە نزیک کەناراوەکان]]'''لالەی دەریا''' یان '''جەلی ماسی''' (بە ئینگلیزی jellyfish-fish jellies) زیاتر لە ٥٠٠ ملیۆن ساڵە بونیان هەیە<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Five jaw-dropping facts about jellyfish|ناونیشان=https://www.oneearth.org/five-jaw-dropping-facts-about-jellyfish/|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=One Earth|زمان=en}}</ref> لە دایناسۆرەکان کۆنترن،لە سەرانسەری جیهاندا لە تەنکاوەکانی کەنار دەریاوە تا قوڵایی زەریاکان و لە ئاوی سوێر و سازگاریشدا دەژین هەروەها کۆنترین گیانداری فرەئەندامن، ناوی جەلی ماسی لە ساڵی '''١٧٩٦'''ـەوە بەکار دەهێنرێت بەڵام سەرەڕای ناوەکەیان لە ڕاستیدا '''ماسی نین''' ئەوان بێبڕبڕەکانن واتە بڕبڕەی پشتیان نییە. پۆلێنکراوە لە پۆلی ''نایدەریا'' بە مانای ''دەزووی پێوەدان'' دێت، لالەی دەریا '''(٪٩٥-٩٨)'''ی لەشی لە ئاو پێکدێت هەروەها دڵ، ئێسک، خوێن،<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=What is a jellyfish?|ناونیشان=https://www.nhm.ac.uk/discover/what-is-a-jellyfish.html|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.nhm.ac.uk|زمان=en}}</ref>سییەکان و ناوەندی مێشکییان نییە، <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=nervous system in jellyfish - گه‌ڕانی Google |ناونیشان=https://www.google.com/search?q=nervous%20system%20in%20jellyfish&source=sh/x/gs/m2/5 |ڕێکەوتی سەردان=٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.google.com}}</ref>لە جیاتی مێشک کۆمەڵێک دەماری هەیە کە پێی دەوترێت '''تۆڕی دەماری''' یان '''ئەڵقەی دەماری''' ئەم تۆڕە دەمارییە یارمەتییان دەدات بۆ دۆزینەوەی گۆڕانکاری لەو ژینگەیەی تێیدا دەژین لەوانە پلەی گەرمی، هێزی کێشکردن، سوێری ئاو، چڕبوونەوەی ئۆکسجین، لەرینەوە و تەوژم، ئەم دەمارانە وا دادەنرێت کە ڕێکخەری سەرەکی کردارەکانی جەلی ماسین، هەروەها کۆمەڵێک کۆتایی دەماری هەیە کە پێی دەوترێت '''ڕۆپالیا''' دیارترین پێکهاتەی هەستی لالەی دەریایە دەمارەخانە و خانەی کێشکردن و خانەی وەرگری ڕووناکی تێدایە و پێکهاتەی تایبەت بۆ هەستکردن بە ڕووناکی (خاڵی چاو) و جوڵە یان ئاراستە بە گوێرەی هێزی کێشکردن لەخۆدەگرێت. چاوی لالەی دەریا <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=UCL |سەردێڕ=Question of the Week: Why do box jellyfish have eyes? {{!}} UCL Researchers in Museums |ناونیشان=https://blogs.ucl.ac.uk/researchers-in-museums/2018/05/10/question-of-the-week-why-do-box-jellyfish-have-eyes/#:~:text=And%20not%20just%20one%20or,obstacles,%20and%20responding%20to%20light |ڕێکەوتی سەردان=٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=blogs.ucl.ac.uk |زمان=en-US}}</ref>دەکەونە ڕۆپالیاوە لە دەوری خوارەوەی زەنگەکەی، بەگشتی چوار جۆری جیاواز چاویان هەیە هەر جۆرێک بۆ مەبەستێک بەکاردێت، دوو جۆری چاو توانای دروستکردنی وێنەیان هەیە لە کاتێکدا دوو جۆرەکەی تر یارمەتیدەرن لە مەلەکردن و خۆلادان لە بەربەستەکان و وەڵامدانەوەی ڕووناکی. سەرەتایترین کۆمەڵە تەنها ئاستی ڕووناکی دەدۆزێتەوە، بەڵام کۆمەڵێکی تری چاو ئاڵۆزترن کە دەتوانن ڕەنگ و قەبارەی تەنەکانیش ببینن. [[پەڕگە:Cubozoa sistema visuale nella Tripedalia cystophora.png|وێنۆک|<ref>{{بیرخستنەوەی وێب |last=ourworldunderthewaves |first=Author |ڕێکەوت=2017-10-31 |سەردێڕ=Box Jellyfish- For your eyes only |ناونیشان=https://ourworldunderthewaves.com/2017/10/31/first-blog-post/ |ڕێکەوتی سەردان=2024-10-30 |وێبگە=Our world under the waves |زمان=en}}</ref>چاوەکانی سندوقی جەلی ماسی]]هەندێکیان<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=٢١ی حوزەیرانی ٢٠١٧|سەردێڕ=6 things you may not know about jellyfish |ناونیشان=https://www.pbs.org/newshour/science/6-things-may-not-know-jellyfish |ڕێکەوتی سەردان=٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=PBS News |زمان=en-us}}</ref> بە سادەی خاڵی چاویان هەیە کە تەنیا ڕووناکی دەدۆزێتەوە، بەڵام هەندێکی تر لەوانە جەلی ماسی سندوق سیستەمێکی بینایی ئاڵۆزتریان هەیە کە پڕە لە هاوێنە، تۆڕی چاو و کۆرنیا، دەتوانن وێنەی لێڵ ببینن، چاوە ئاڵۆزەکان نەک تەنها ئامرازێکن بۆ گەڕان بە ژینگەی خۆیاندا بەڵکو لە هەندێک حاڵەتدا ڕێگە بە لالەی دەریا دەدەن هێزی کێشکردن بدۆزنەوە. لالەی دەریا بەپێی جۆرەکەیان ڕەنگیشیان جیاوازە کە بێ ڕەنگ و شەفافن یان دەتوانن ڕەنگی خۆیان بگۆڕن باوترین ڕەنگیانی زەرد، مۆر، پەمەی، شینە. قەبارەی بەگشتی زەنگەکە لەوانەیە کەمتر لە ئینجێک یان زیاتر لە پێیەک درێژ بێت تیرەی هەندێک جۆریان دەگاتە حەوت پێ، درێژی قۆچەکانی بەپێی جۆرەکەی جیاوازە هەندێک جەلی ماسی درێژی قۆچەکانی زیاتر لە ١٠٠ پێ دەبێت. ئەو جەلی ماسیانەی وەک سەری دەرزی بچووکن تەنها دەتوانن پلانکتۆن بخۆن کە بوونەوەری بچووک و سەرئاو کەوتوون، جەلی ماسی گەورەتر سەرچاوەی خۆراکی گەورەتری وەک ماسی و ڕۆبیان و قرژاڵ ڕاو دەکات. [[پەڕگە:False twins -jellyfishes ( -cc ) (3969242721).jpg|وێنۆک|درەوشانەوەى لە تاریکیدا]]نزیکەی <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Did you know some jellyfish glow?|ناونیشان=https://www.curioustem.org/stem-articles/did-you-know-some-jellyfish-glow?format=amp|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.curioustem.org}}</ref>'''(٪٥٠)ی''' لالەی دەریا دەتوانن ڕووناکی بەرهەم بهێنن کە لە تاریکیدا دەدرەوشێنەوە ئەم توانا سەرسوڕهێنەرە پێی دەوترێت “بریقەدار” یان “درەوشانەوەی زیندەوەری” لالەی دەریا بە شێوەیەکی سەرەکی بۆ بەرگری کردن لە ئاژەڵە دڕندەکان بەکاری دەهێنێت بۆ نموونە بۆ ترساندنی ئاژەڵە دڕندەکان و پێدانی کات بۆ هەڵاتن. ئەو ڕووناکییەی زیندەوەران دەتوانن بەرهەمی بهێنن بەهۆی کارلێکێکی کیمیاییەوە دروست دەبێت بۆ ئەوەی ئەم کاردانەوەیە ڕووبدات دەبێت هەڵگری گەردیلەیەک بن کە پێی دەوترێت '''لوسیفرین''' لەگەڵ یەکێک لەو دوو ئەنزیمە '''لوسیفیراز''' و '''فۆتۆپرۆتینی.''' کاتێک لوسیفرین بە شێوەیەکی کیمیایی لەگەڵ ئۆکسجین کارلێک دەکات وزە لە شێوەی ڕووناکی دەردەدات، <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Bioluminescence: light in the dark|ناونیشان=https://www.nhm.ac.uk/discover/what-is-bioluminescence.html|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.nhm.ac.uk|زمان=en}}</ref>باوترین ڕووناکی بەرهەم هێنان لە زەریادا سەوز و شینە چونکە ئەم درێژی شەپۆلانە زیاتر بەناو ئاودا دەڕۆن، هەندێک ماسی دەتوانن رووناکی سوور دروست بکەن. == پێکهاتەی لەشی == '''بەشی سەرەوەی لەشی''' لەشێوەی زەنگی شێوە چەتردایە، بەشی دەرەوەی چەترەکە بە exumbrella ناونراوە هەروەها بەشی ناوەوەی بە subumbrella ناونراوە، لالەی دەریای پێگەیشتوو دەتوانێ جەستەیەکی خڕ یان چوارگۆشەی هەبێت کە قۆچەکانی پێوەدەلکێن. [[پەڕگە:Cross section Olindias formosa en.svg|وێنۆک]] '''ناو و فرمانەکانیان:''' '''چینی دەرەوە'''-epidermis: ئۆکسجین هەڵدەمژێت و ڕێگە دەدات لە هەموو لەشدا بڵاو ببێتەوە،ئەمە ڕێگە بە جەلی ماسی دەدات بەبێ سییەکان، دڵ و خوێن بژی. '''چینی ناوەڕاست'''-mesoglea:ماددەیەکی جەلاتینی ئەستوورە کە زۆربەی لە ئاو پێکهاتووە لەگەڵ کۆلاجین و پرۆتین هەروەها بەرپرسە لە عەمبارکردنی ئۆکسجین بۆ ماوەیەکی درێژ و پاڵپشتی جەستە دەکات. '''چینی ناوەوە'''-gastrodermis: چینێکە لە بەشی خوارەوەی زەنگی لالەی دەریادا ئەرکی سەرەکی هەرسکردنە و یارمەتی ئاڵوگۆڕی گازەکان دەدات. '''کەلێنی گەدە'''-gastric cavity: شوێنی سەرەکی هەرسکردنی خۆراک و هەڵمژینی خۆراکەکانە، خواردن لە دەمدا تێدەپەڕێت و دەچێتە ناو کەلێنەکە، لەناو کەلێنی گەدە پەردەی خانە بە دەوری گەردیلەکانی خۆراکدا دەپێچێتەوە و پاشان دەیانباتە ناو کەلێنی ناوەوە. '''ئەندامی زاوزێ'''-Gonad: دەکەوێتە خوارەوەی گەدە، ڕژێنی زاوزێیە کە سپێرم لە نێر و هێلکە لە مێینەدا بەرهەم دەهێنێت. '''کەناڵەکانی نیوەتیرەیی'''-radial canal: ئەم سیستەمە لە کەناڵەکان خزمەت دەکات بۆ دابەشکردنی خۆراک بۆ بەشەکانی دەرەوەی لەشی. '''دەم'''-Mouth: لە ناو جەستەی زەنگییاندا کونێک هەیە کە دەمییەتی لە ڕێگەیەوە خواردن دەخۆن و پیسایش دەردەدەن. '''بەشی خوارەوەی لەشی''' قۆچەکانی Tentaclesهەیە: ٨هێشووی قۆچی کە هەر هێشوویەک لەوانەیە زیاتر لە ١٥٠ قۆچی هەبێت وەک بەرگری و چەکێکی بەهێز بۆ گرتنی نێچیر کاردەکەن. لە ناوەوەی قۆچەکاندا لالەی دەریا هەزاران خانەی پێوەدانی هەیە کە هەر یەکێکیان پێکهاتەیەکی تایبەتی تێدایە پێی دەوترێت کیسەی نێمەتسست '''٣٠''' جۆری جیاوازی هەیە <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Spencer |یەکەم=Erin |ڕێکەوت=٢٦ی نیسانی ٢٠٢١|سەردێڕ=How Do Jellyfish Sting? |ناونیشان=https://oceanconservancy.org/blog/2021/04/26/nematocysts/ |ڕێکەوتی سەردان=٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=Ocean Conservancy |زمان=en}}</ref>ناوی ''“نێمەتسست-nematocysts'' بە مانای '''“کیسەی دەزوو”''' دێت کە وەسفی پێکهاتەکەی دەکات: بڕبڕەی تیژ بە لوولەیەکی درێژەوە بەستراوەتەوە لە کیسەیەکدا لەسەر ڕووی ئاژەڵەکە هەڵگیراوە، خانەی بچووکی پێوەدانن لە چەقۆی بچووک دەچن، چەکێکی خانەیی بەرچاون بۆ ڕاوکردن و بەرگری و هەندێ جار بۆ جوڵە بەکاردەهێنرێن. کیسەکان لە کەپسولێکی پەستانی پێک هاتوون کە دەزووێکی پێچراوەی وەک چەقۆ لەخۆ دەگرێت، کاتێک لالەی دەریا بە ئاماژەی کیمیایی یان میکانیکی هاندەدرێت واتە کاتێک هەست بە تێکچوونێکی جەستەیی یان کیمیایی دەکات پێکهاتەیەکی وەک سەرپۆش لەسەر ڕووی کەپسولەکە دەردەکەوێت کەپسولەکە بە تەقینەوە دەردەچێت و دەزووی پێچراوە دەردەهێنێت کە ئامانجەکە کون دەکات پاشان ژەهرەکە بەناو دەزووەکەدا تێدەپەڕێت و شانەکانی قوربانی ئیفلیج دەکات، بە خێرایی درێژ دەبێتەوە بە سوڕانەوەی ناوەوە بۆ دەرەوە لە پرۆسەیەک کە پێی دەوترێت هەڵگەڕانەوە دواتر دەزووەکە لە کیسەکە جیادەبێتەوە، دەزووی هەندێک لە کیسەکانی نێمەتسست نێچیری بچووک دەگرن بە پێچانەوەیان. [[پەڕگە:Nematocyst-discharge process.png|وێنۆک|هەنگاوەکانی دەرچوونی کیسەکانی نێمەتسست]] دەرچوونی کیسی نێمەتسست <ref>{{Cite journal|last=Beckmann|first=Anna|last2=Özbek|first2=Suat|date=2012|title=The nematocyst: a molecular map of the cnidarian stinging organelle|url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22689365/#:~:text=During%20the%20discharge%20of%20nematocysts,potentially%20harmful%20also%20for%20humans.|journal=The International Journal of Developmental Biology|volume=56|issue=6-8|pages=577–582|doi=10.1387/ijdb.113472ab|issn=1696-3547|pmid=22689365}}</ref>بە یەکێک لە خێراترین پرۆسەکانی زیندەوەرزانی و میکانیکی سروشت ناسراوە کە لە ماوەی '''٣ میللی چرکەدا''' ڕوودەدات. ژەهری لالەی دەریا پێکهاتووە لە پۆرینەکانی پرۆتینی بەهێز (ژەهری پەردەی خانە)، پێپتیدەکانی ژەهراوی دەمار، چەوری چالاک و گەردیلە بچووکەکانی تر، هەموو ژەهرەکانی جەلی ماسی “'''پۆرین”'''ی تێدایە (<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Porins - MeSH - NCBI |ناونیشان=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/mesh/?term=%22Porins%22%5BMeSH+Terms%5D |ڕێکەوتی سەردان=٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.ncbi.nlm.nih.gov}}</ref>پۆرینەکان گەردیلەی پرۆتینن کە لە بنەڕەتدا لە پەردەی دەرەوەی بەکتریای گرام نێگەتیڤ دۆزراونەتەوە) هێرش دەکاتە سەر خانەکانی ئەو کەسەی پێوەی دەدات، بەگوێرەی بڕ و ڕێژەی پۆرینەکان پێوەدانەکان دەبنە هۆی سوربوونەوە و هەڵئاوسان و نیشانەی جیاواز هەروەها <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=olivia.congdon@science.org.au |ڕێکەوت=٢٧ی ئازاری ٢٠١٩|سەردێڕ=All about jellyfish stings |ناونیشان=https://www.science.org.au/curious/people-medicine/all-about-jellyfish-stings |ڕێکەوتی سەردان=٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=Curious |زمان=en}}</ref>ژەهری لالەی دەریا کاریگەری لەسەر سیستەمە جۆراوجۆرەکانی جەستە هەیە وەک دڵ و کۆئەندامی هەناسەدان و لە هەندێک حاڵەتدا لەوانەیە ببێتە هۆی مردن. زۆربەی جۆرەکانی لالەی دەریا قۆچیان هەیە، بەڵام هەموویان کیسی نێمەتسستی بەهێزیان نییە. '''قۆڵی دەمی'''-Oral arm: لەنێو زۆرێک لە قۆچەکانیان، هەندێک لالەی دەریا بەشێکیان هەیە کە پێی دەوترێت قۆڵی دەمی ئەم پاشکۆ درێژانە نێچیری گیراو دەگوازنەوە بۆ دەمی، کە بەزۆری دەکەونە بەشی خوارەوەی زەنگەکە. == سوڕی ژیانی == '''بەدرێژایی سووڕی ژیانیان دوو شێوەی جیاوازی جەستە وەردەگرێت: مێدوسا و پۆلیپ.''' مێدیوسا (بەپیتاندنی هێلکەکان) سپێرم و هێلکە بەرهەم دەهێنێت بۆ زاوزێ، پۆلیپ (بە لەبەرگرتنەوەی خۆیان) بە ناڕەگەزخوازی زاوزێ دەکات.[[پەڕگە:Reproductive cycle of jellyfish.jpg|وێنۆک]]'''قۆناغی یەکەم:''' مێدیوسای پێگەشتوو بە کۆمەڵی گەورە کۆدەبنەوە <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Life Cycle of Jellyfish |ناونیشان=https://www.vims.edu/bayinfo/jellyfish/lifecycle/ |ڕێکەوتی سەردان=٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=Virginia Institute of Marine Science |زمان=en}}</ref>سپێرم و هێلکەی نەپیتێنراو بەردەدەن بۆ ناو ئاوی دەوروبەریان، کرداری پیتاندن ڕوودەدات و هێلکە پیتێنراوەکان جێدەهێڵرێن بۆ ئەوەی بە ئازادی لە تەوژمی زەریاکاندا بسوڕێنەوە، بەڵام هەندێک لالەی دەریا هەوڵی زیاتر دەدەن بۆ پاراستنی هێلکەکانیان، بۆ نموونە جەلی ماسی مانگ ڕێگە بە هێلکە پیتێنراوەکان دەدات بە قۆڵەکانی دەمی بنوسێن و بیانپارێزن تا ئەو کاتەی ئامادە دەبن بۆ ژیان لە قۆناغی داهاتووی ژیانیاندا. '''قۆناغی دووەم:''' ئەم هێلکە پیتێنراوانە گەشە دەکەن و دەبنە سپۆرێکی پلانکتۆنی کە پێی دەوترێت کرمۆکەی پلانولا، دەتوانێت بە ئازادی مەلە بکات و لە کرمێکی تەختی مایکرۆسکۆبی دەچێت کە بە مووی بچووک داپۆشراوە ڕێگە بە پلانولا دەدەن مەلە بکات، پلانولا بەردەوامە لە گەشەکردن و کاتێک گەورە بوو هەوڵ دەدات ڕووکەشێکی ڕەقی گونجاو بدۆزێتەوە تا پێوەی بنوسێت لە هەندێک حاڵەتدا تەنانەت لەوانەیە خۆیان بە ئاژەڵەکانی ترەوە ببەستنەوە بەتایبەتی جەستەی جەلی ماسی پێگەیشتوو، کاتێک شوێنێکی گونجاوی دۆزیەوە پلانولا دەچێتە '''قۆناغی سێیەم:''' دەگۆڕدرێن بۆ پۆلیپ، پۆلیپ دەتوانرێت وەک ئاژەڵێکی قەدی بچووک دابنرێت کە پێکهاتەیەکی لولەکی هەیە، سەرێکی لەسەر زەوی جێگیرە و لە بەشی سەرەوەی دەمی و قۆچەکانی دەوروبەرین، لەم قۆناغەدا سیستەمێکی هەرسکردنی تەواو گەشەسەندوی هەیە و قۆچەکانی دەتوانێت نێچیر بگرێت، زۆربەی کاتەکانی بەخواردن بەسەردەبات، بەگوێرەی جۆرەکەی پۆلیپەکان دەتوانن بۆ ماوەیەکی درێژ و چەند ساڵێک لەم قۆناغەدا بمێننەوە چاوەڕێ دەکەن تاکو هەلومەرج بۆ قۆناغی داهاتوو گونجاو دەبێت. '''قۆناغی چوارەم:''' کاتێک بارودۆخەکە نمونەیی بێت پۆلیپ دەست دەکات بە زاوزێ بە شێوەیەکی ناڕەگەزی بە لەبەرگرتنەوەی خۆی، پۆلیپەکە درێژ دەبێتەوە و چەند پارچەیەک پێکدەهێنێت کە لە کۆتاییدا گەشە دەکەن و ئاژەڵی سەربەخۆ یان پۆلیپی زیاتر دروست دەکەن، لەم پرۆسەیەدا پۆلیپ پێی دەوترێت سیفیستۆما. قۆناغی دواتر '''لە قۆناغی پێنج:''' کاتێک ئاو گەرم دەبێت پۆلیپەکان دەست دەکەن بە گەشەکردن و قۆچەکانی نامێنێت پێیان دەوترێت خونچەی پۆلیپ پاشان دەگۆڕێن بۆ سترۆبایلا ئەم پرۆسەیە پێی دەوترێت سترابلەیشن کە تێیدا دەگۆڕێت بۆ ئێفیرا و دەچێتە '''قۆناغی شەشەم:''' ئەم کۆپیە بچوکە ئێستا مەلەی ئازادە و پێی دەوترێت ئێفیرا (مێدیوسای پێنەگەشتوو)، لەگەڵ گەورەبوونی ئێفیرا بە خێرایی دەست دەکەن بە خواردنی پلانکتۆنەکانی تر و بەردەوام دەبن لە گەشەکردن زەنگەکەی شێوەی تایبەتی وەردەگرێت و قۆچەکان و قۆڵی دەمی گەشە دەکەن بۆ شێوە تایبەتەکانی ڕەگەزەکەی لە کۆتاییدا ئەم شێوە پێگەیشتووانە پێیان دەوترێت مێدیوسا. قۆناغی لالەی دەریای پێگەیشتوو واتە مێدیوسا ئەو قۆناغەیە کە زۆربەی خەڵک پێی دەڵێن “لالەی دەریا” لەگەڵ ئەوەشدا ئەمە تەنها بەشێکی زۆر بچووکی ژیانی لالەی دەریایە. == جۆرەکانی == '''زانایان ٢٠٠٠ جۆریان لە سەرانسەری جیهاندا دەستنیشان کردووە و لەو باوەڕەدان کە بەلایەنی کەمەوە ١٠٠٠ جۆری تر هێشتا نەدۆزراونەتەوە.''' [[پەڕگە:Lion's mane jellyfish in Gullmarn fjord at Sämstad 3.jpg|وێنۆک|جەلی ماسی شێر]] '''١-جەلی ماسی شێر-'''lion's mane jellyfish: گەورەترین و درێژترین جۆری جەلی ماسییە، گەورەترین نموونەی ناسراو درێژی ١٢٠ پێ (٣٦.٥مەترە) لە سەرەوە تا خوارەوەی قۆچەکانی، کە نزیکەی ٢٣ پێ درێژترە لە درێژترین نەهەنگی شین کە تا ئێستا پێوانە کرابێت، بەمەش '''درێژترین ئاژەڵە''' کە تا ئێستا تۆمارکراوە، <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Freaky Facts About the Lion's Mane Jellyfish |ناونیشان=https://www.thoughtco.com/lions-mane-jellyfish-2291828 |ڕێکەوتی سەردان=٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=ThoughtCo |زمان=en}}</ref>جەلی ماسی شێر لە ناوچە ساردەکان دەژی لە باکووری ئۆقیانوسی ئارام هەروەها لە جەمسەری باکوور، زەریای ئەتڵەسی و کەناراوەکانی ئەوروپا، پلانکتۆن و ماسی و توێکڵی بچووک و تەنانەت جەلی ماسی تر دەخوات، چاوی نییە بۆیە پشت بە خانەکانی دەمار دەبەستێت بۆ هەستکردن و کاردانەوەی بەرامبەر مەترسی، پێوەدانی لەوانەیە ئازاربەخش بێت بەڵام بە دەگمەن کوشندەیە.[[پەڕگە:Moon Jelly (14962781613).jpg|وێنۆک|'''جەلی ماسی مانگ''']]'''٢-جەلی ماسی مانگ'''-Moon jelly: بەربڵاوترین و باوترین جۆرە کە واناونراوە بەهۆی شێوەکەیەوە بە ئاسانی دەناسرێتەوە زەنگێکی شەفافی هەیە گرنگترین بەشی جەلی مانگ پێکهاتەی شێوە ناڵی ئەسپە لە ناوەڕاستی زەنگەکەیدایە '''ئەندامەکانی زاوزێن''' ڕەنگییان پەمەیی یان پرتەقاڵییە هەروەها قۆچەکانی کورتن، <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Ecology |یەکەم=Journal of Animal |ڕێکەوت=٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢١|سەردێڕ=How and what do jellyfish see? |ناونیشان=https://animalecologyinfocus.com/2021/12/08/how-and-what-do-jellyfish-see/#:~:text=As%20an%20example,%20the%20moon,24%20eyes%20(Fig%201) |ڕێکەوتی سەردان=٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=Animal Ecology in Focus |زمان=en}}</ref>جەلی ماسی مانگ ٨ رۆپالیای هەیە کە هەریەکەیان دوو چاوی سادەی هەیە، مەترسییەکی کەمی لەسەر مۆرڤ هەیە پێوەدانیان ئەوەندە بەهێز نییە کە بتوانێت پێستی مرۆڤ ببڕێت بۆیە دەستیان لێدەدرێت و سەلامەتن بەڵام ژەهریان هەیە وە توانای پێوەدانیشیان هەیە، کاتێک خۆراک سنووردار و کەم بێت جەلی ماسی مانگ دەتوانێ بچووک ببێتەوە بۆ دەیەکی قەبارەکەی بۆ پاشەکەوت کردنی وزە، ناوی زانستی '''''ئۆرێلیا ئۆریتا''''' یە “Aurelia aurita”. [[پەڕگە:Box jellyfish at Bakoven Rock DSC11031.JPG|وێنۆک|جەلی ماسی سندوق]] '''٣-جەلی ماسی سندوق'''-Box jellyfish: کوشندەترین جەلی ماسییە ناسراوە بە <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=١٠ی ئەیلوولی ٢٠١٠|سەردێڕ=Box Jellyfish {{!}} National Geographic|ناونیشان=https://www.nationalgeographic.com/animals/invertebrates/facts/box-jellyfish|ڕێکەوتی سەردان=٣ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=Animals|زمان=en}}</ref>“زەردەواڵەی دەریایی”، بەهۆی شێوەی لەشیانەوە ناونراون لە زەنگێکی شێوە سندوق دەچێت لەگەڵ کۆمەڵە قۆچەکان لە هەر سوچێکی زەنگەکەوە <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=US Department of Commerce|یەکەم=National Oceanic and Atmospheric Administration|سەردێڕ=What is the most venomous marine animal?|ناونیشان=https://oceanservice.noaa.gov/facts/box-jellyfish.html|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=oceanservice.noaa.gov|زمان=EN-US}}</ref>دەردەکەون هەروەها ٤ رۆپالیای هەیە کە هەریەکەیان ٦ چاوی هەیە دوو چاوی هاوێنە و چوار چاوی سادە بە کۆی گشتی ٢٤ چاوی هەیە هەندێک لەو چاوانە بە شێوەیەکی سەرسوڕهێنەر ئاڵۆزن و هاوێنەیان هەیە، لە کاتێکدا جەلی ماسی لە ئاوی کەناری گەرم لە سەرانسەری جیهاندا دەژین بەڵام جۆرە کوشندەکان بەشێوەیەکی سەرەکی لە ناوچەی هیندۆ پاسیفیک و باکووری ئوسترالیا دەژین ئەمەش جەلی ماسی سندوقی ئوسترالی دەگرێتەوە، ژەهری سندوقی جەلی ماسی یەکێکە لە کوشندەترین ژەهرەکان لە جیهاندا، ژەهری تێدایە کە هێرش دەکاتە سەر دڵ، کۆئەندامی دەمار و خانەکانی پێست. <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Pain researchers find antidote to deadly box jellyfish sting|ناونیشان=https://www.sydney.edu.au/news-opinion/news/2019/05/01/pain-researchers-find-antidote-to-deadly-box-jellyfish-sting.html#:~:text=Each%20box%20jellyfish%20carries%20enough,arrest%20and%20death%20within%20minutes.|ڕێکەوتی سەردان=٣ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=The University of Sydney|زمان=en-US}}</ref>ژەهری ئەوەندە هەڵدەگرێت کە زیاتر لە ٦٠ مرۆڤ بکوژێت لەوانەیە تووشی ئیفلیجی و جەڵدەی دڵیان بکات، نیشانەکانی پێوەدان بریتین لە ئازاری وەكو سووتان و قامچی لەسەر پێست هەروەها بە لایەنی کەمەوە ١٤ جۆری جەلی ماسی سندوق پێوەدانیان دەبێتە هۆی توشبوون بە نەخۆشی ''ئیرەکانجی''<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=box jellyfish cause of irukandji syndrome - گه‌ڕانی Google |ناونیشان=https://www.google.com/search?q=box%20jellyfish%20cause%20of%20irukandji%20syndrome&source=sh/x/gs/m2/5 |ڕێکەوتی سەردان=٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.google.com}}</ref>. • '''جەلی ماسی سندوقی ئوسترالی'''-Chironex fleckeri''':''' گەورەترین جەلی ماسی سندوقییە کە قەبارەی لەشی دەگاتە یەک پێ و قۆچەکانی ئەستوورە و درێژییەکەی دەگاتە ١٠ پێ، بە ژەهراوی ترین ئاژەڵی دەریای دادەنرێت. • '''جەلی ماسی ئیرەکانجی'''- Irukandji jellyfish: جۆرێکی جەلی ماسی سندوقە و بچوکترین لالەی دەریایە لە جیهاندا، ناوی زانستی '''''کروکیا بارنێسی''''' یە “Carukia barnesi “. [[پەڕگە:Irukandji-jellyfish-queensland-australia.jpg|وێنۆک|جەلی ماسی ئیرەکانجی لە دورگەی کوینزلاند لە ئوسترالیا]] زەنگەکەی قەبارەی بچوکە و ڕەنگی شەفافە زۆر قورسە لە ئاودا ببینرێت، زۆرجار شێوەی لاکێشەییان هەیە، تیرەی زەنگەکەی ١-٣ سانتیمەترە و درێژی قۆچەکانی لە چەند سانتیمەترێکەوە تا زیاتر لە یەک مەتر دەبێت، بە قەبارەی بچووک و پێوەدانی ژەهراوی ناسراوە. بەشێوەیەکی سەرەکی لە ئاوی گەرمدا دەژین بە درێژایی کەناراوەکانی باکووری ئوسترالیا بەتایبەتی لە دەریای مەرجان بە درێژایی کوینزلاند لەگەڵ بەشێک لە خولگەیی ئەتڵەسی و هیندی و زەریای هێمن. یەکێکە لە هۆکارەکانی توشبوون بە نەخۆشی ''ئیرەکانجی'' <ref>{{Citation|last=Kong|first=Erwin L.|title=Irukandji Syndrome|date=2024|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK562264/#:~:text=Irukandji%20syndrome%20is%20a%20painful,potentially%20life-threatening%20cardiac%20complications|work=StatPearls|place=Treasure Island (FL)|publisher=StatPearls Publishing|pmid=32965935|access-date=2024-10-03|last2=Nappe|first2=Thomas M.}}</ref>نیشانەکانی بریتین لە ئازاری زۆر، گرژبوونی ماسولکەکان، ڕشانەوە و بەرزی پەستانی خوێن. '''٤- جەلی ماسی تۆپ'''-Cannonball Jellyfish: بەهۆی شێوەی زەنگەکەی ناونراوە کە قەبارە مامناوەندە لە گوللەی تۆپ دەچێت وەک گومەز هەروەها ناسراوە بە جەلی ماسی سەری کەلەرم<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Cool Cannonball Jellyfish Facts|ناونیشان=https://www.thoughtco.com/cannonball-jellyfish-4770889|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=ThoughtCo|زمان=en}}</ref> ناوە زانستییەکەی”''Stomolophus meleagris“.'' بە زەبەلاحی نەرم و نیان لە جیهانی جەلی ماسی ناونراوە، لە هاوتاکانی خۆی جیا دەکاتەوە بە زەنگێکی پتەو، نەرم و بەهێز کە پانییەکەی ٧-١٠ ئینجە و بەرزییەکەی نزیکەی ٥ ئینج دەبێت، ڕەنگی زەنگەکە بە گشتی سپییە، لێوارەکەی زۆرجار ڕەنگی قاوەیی سوورباوە، جەلی ماسی تۆپ لە زەریای هێمن ڕەنگیان شینە <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/17451000.2021.1887495#:~:text=The%20cannonball%20jellyfish%20Stomolophus%20meleagris,patterns%20on%20the%20umbrella%20surface|ڕەوشی ناونیشان=live}}</ref>. قۆچی درێژی نییە لەجیاتی ئەوە کۆمەڵێک باڵی دەمی هەیە کە بە دەوری دەمیدا درێژ دەبنەوە، کاردەکەن بۆ جوڵاندنی و یارمەتیدانی بۆ گرتنی نێچیر. گۆشتخۆرێکە هێلکەی ماسی و کرمۆکەی ماسی و کرمۆکەی پلانکتۆنی نەرم و هێلکە شەیتانۆکەکان دەخوات هەروەها بە مژین ئاو دەخواتەوە کاتێک زەنگەکەی گرژ دەبێت. لەکاتێکدا زۆربەی جۆرەکانی لالەی دەریا پشت بە شەپۆلەکان و بـا دەبەستن بۆ جوڵە، بەڵام جەلی ماسی تۆپ قۆڵی دەمی خۆی بەکار دەهێنێت بۆ مەلەکردن وە دەتوانێت هەست بە ڕووناکی، هێزی کێشکردن و بەرکەوتن بکات.[[پەڕگە:Cannonball jellyfish washed ashore near Ramp 59. It's not common to see Cannonball Jellyfish around this time of year - this one may have been cold-stunned. (51759006613).jpg|وێنۆک|جەلی ماسی تۆپ]] لالەی دەریای تۆپ لە جۆگەکان و بەدرێژایی کەناراوەکانی کەنداوی مەکسیک، ئۆقیانووسی ئەتڵەسی و ئۆقیانووسی ئارام، ڕۆژئاوای ئەتڵەسی، لە نیو ئینگلاند تا بەرازیل، لە ڕۆژهەڵاتی زەریای هێمن لە کالیفۆرنیاوە تا ئیکوادۆر و لە ڕۆژئاوای زەریای هێمن لە دەریای ژاپۆنەوە تا دەریای باشووری چیندا دەژین، لە ئاوی سوێری خولگەیی بۆ نیمچە خولگەیی گەشە دەکات لەگەڵ پلەی گەرمی لە دەوروبەری ٧٤ پلەی فەهرنهایت. بە وشککراوی وەک خۆراکی پڕ پرۆتین و دەرمانی تەقلیدی لە ئاسیادا خواستی لەسەرە، لە کاتێکدا جەلی ماسی تۆپ دەتوانێت ژەهر دەربکات، هەرچەندە پێوەدانەکەی بە شێوەیەکی ئاسایی سووکە بەڵام هێشتا ئامۆژگاری دەکرێت ئاگادار بیت لە حاڵەتە دەگمەنەکانی پێوەدانی ئەو ژەهرەی لێوەی دەردەچێت دەبێتە هۆی کێشەی دڵ لە مرۆڤ و ئاژەڵدا. '''٥- جەلی ماسی شین'''-Blue jellyfish: بە ئاگری شین ناسراوە بەزۆری لە دەوروبەری ئاوەکانی بەریتانیا دەژی لە بەشەکانی دیکەی ئەوروپا و لە کەناراوەکانی ئیرلەندا، دەریای باکور و بەدرێژایی کەناری ڕۆژئاوای سکۆتلەندا لە هاوین و پایزدا دەبینرێن، ناوی زانستی “''Cyanea Lamarckii''” یە. [[پەڕگە:Blue jellyfish in Brofjorden at Sandvik 5 - cropped.jpg|وێنۆک|جەلی ماسی شین]]زەنگێکی شێوە گومەزی هەیە، <ref>{{بیرخستنەوەی وێب |سەردێڕ=Blue jellyfish {{!}} The Wildlife Trusts |ناونیشان=https://www.wildlifetrusts.org/wildlife-explorer/marine/jellyfish/blue-jellyfish |ڕێکەوتی سەردان=2024-10-30 |وێبگە=www.wildlifetrusts.org |زمان=en}}</ref>قۆچەکانی چزوودارن و چوار قۆڵی دەمی گەورە کە چرچی و شەپۆلی زۆریان هەیە، ڕەنگی زەنگەکەی بەپێی تەمەن و پێگەشتنی دەگۆڕێت لە سەرەتاکانی تەمەنی بێ ڕەنگە و شەفافە بە تایبەت دەوروبەری لێوارەکانی زەنگەکەی، کاتێک پێدەگات لە تەمەنی گەورەیدا ڕەنگی باوی شینە ڕەنگەکانی تری وەکو مۆر، زەرد، پرتەقاڵی، وەنەوشەیی یان سپی، ئەوانەی ڕەنگیان زەردترە (گەنجترن) بە ئاسانی تێکەڵ دەبن لەگەڵ جەلی ماسی شێر بەڵام بچووکترن و زەنگێکی شینیان هەیە کە هێڵی نیوەتیرەیی لە ڕێگەیەوە دەبینرێت، تەمەنی بەنزیکەی یەک ساڵە. خۆراکی جەلی ماسی شین وەکو زۆربەی جۆرەکانی تری لالەی دەریا فیتۆپلانکتۆن و <ref>{{بیرخستنەوەی وێب |سەردێڕ=Blue Jelly (Cyanea lamarckii) |ناونیشان=https://www.inaturalist.org/taxa/447777-Cyanea-lamarckii |ڕێکەوتی سەردان=2024-10-30 |وێبگە=iNaturalist |زمان=en}}</ref>زۆپلانکتۆن و هێلکە و کرمۆکی ئاژەڵە ئاوییەکانی تری وەک ماسییە هەروەها قۆچەکانیان بەکاردەهێنن کە کیسەکانی نێمەتسستی تێدایە نەک تەنها بۆ گرتنی نێچیرەکانیان بەڵکو بۆ خۆپاراستن لە ئاژەڵە دڕندەکانیش، توانای پێوەدانی هەیە بۆیە دەست لێدانی سەلامەت نییە، پێوەدانی دەبێتە هۆی ئازاری زۆری ماسولکەکان، سکچون، پشت ئێشە، ئازاری گەدە و لە هەندێ حاڵەتدا دەبنە هۆی مردن. == نیشانەکانی پێوەدان و چارەسەر == '''نیشانەکانی پێوەدانی:''' نیشانەکانی پێوەدانی بەندە بە جۆری ئەو جەلی ماسیەی کە بەرکەوتنت لەگەڵدا کردووە، ئەگەر پێوەدانێکی بچووکی جەلی ماسی هەبێت لەوانەیە هەست بە ئازارێکی سووک، خوران وسوتان بکەیت لەسەر پێستت هەروەها پەڵەی وەک لیر و پەڵەی سوور، مۆر یان قاوەیی دەربکەوێت. [[پەڕگە:Jellyfish dermatitis case1 abdominal skin lateral.jpg|وێنۆک]] پێوەدانی جەلی ماسی مەترسیدارتر زیانی گەورەتر دەبێت، پێویستە دەستبەجێ داوای یارمەتی پزیشکی بکەی ئەگەر ئەم نیشانانە دەرکەوتن: •سەختی هەناسەدان •ئازاری سنگ •گرژبوونی ماسولکەکان •سڕبوون •ڕشانەوە •قورسی قوتدان •ئارەقکردنی زۆر '''چارەسەرەکان:''' چارەسەری پێوەدانی لالەی دەریا <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Jellyfish stings - Diagnosis and treatment - Mayo Clinic |ناونیشان=https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/jellyfish-stings/diagnosis-treatment/drc-20353290 |ڕێکەوتی سەردان=٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.mayoclinic.org}}</ref>بریتییە لە چارەسەری سەرەتایی و چارەسەری پزیشکی. '''چاودێری فریاگوزاری سەرەتایی لە ماڵەوە''' زۆربەی پێوەدانی جەلی ماسی بەم شێوەیە چارەسەر دەکرێت: ١- بە موکێشێک قۆچەکانی بە وریاییەوە لێبکەرەوە. ٢- شوێنی پێوەدانەکە بە سرکە بۆ ماوەی ٣٠ چرکە بشۆ، سرکە سەلامەت و کاریگەرە بۆ هەموو جۆرەکانی پێوەدانی لالەی دەریا، بە خێرایی هەزاران خانەی بچووکی پێوە نەگیراو ڕادەگرێت کە لەسەر ڕووی پێست بەجێماون پاش بەرکەوتنی قۆچەکان.(ئەگەر سرکە بەردەست نەبوو، دەتوانرێت شوێنی پێوەدانەکە بە ئاوی زەریا بشۆرێت). ''ئاگاداربە: ئاوی سازگار و کهول بەکارمەهێنە بۆ شوێنی پێوەدانەکە.'' ٢- پێویستە شوێنی پێوەدانەکە لە ئاوی گەرمدا تەڕ بکەیت بۆ ماوەی (٢٠-٤٥ خولەک)، پلەی گەرمی ئاوەکە دەبێت نزیکەی (٤٢-٤٥ پلەی سەدیی) بێت. ٣- مەیخشێنە لە لمدا، هیچ پەستانێک مەخەرە سەری و مەیڕوشێنە. ٤- پاش خوساندنی لە ئاوی گەرمدا، دژە هیستامین یان کرێمی ستیرۆید وەک کرێمی کۆرتیزۆن بەکار بهێنە، ئەمە یارمەتیدەر دەبێت بۆ چارەسەرکردنی ئازار و خوران هەروەها دەتوانیت پاکەتی سەهۆڵ یان ئاوی گەرم بەکاربهێنیت بۆ کەمکردنەوەی ئازار و هەڵئاوسان. '''چارەسەری پزیشکی لە نەخۆشخانە:''' هەندێک <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Jellyfish stings Information {{!}} Mount Sinai - New York |ناونیشان=https://www.mountsinai.org/health-library/poison/jellyfish-stings |ڕێکەوتی سەردان=٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=Mount Sinai Health System |زمان=en-US}}</ref>پشکنین ئەنجام دەدەن لەوانە پشکنینی میز، خوێن و تیشکی سنگ هەروەها پێوانی ڕێژەی لێدانی دڵ، هەناسەدان، پلەی گەرمی و پەستانی خوێن دەکەن لە ئەگەری هەبونی هەر کێشەیەک چارەسەر دەکرێن. ئەو دەرمانانەی پزیشک بەکاری دەهێنێت ئەمانە لەخۆ دەگرێت: '''•ئازارشکێنەکان:''' یارمەتیدەر دەبن بۆ کەمکردنەوەی ئازار. '''•دژە ڤێنین:''' دژە ڤێنین یارمەتیدەر دەبێت بۆ پێچەوانەکردنەوەی کاریگەری ژەهر. دژە ژەهری سندوقی جەلی ماسی بەو کەسانە دەدرێت کە نەخۆش دەکەون دوای پێوەدانیان لەلایەن سندوقی جەلی ماسی هەروەها بۆ ئەو کەسانە بەکاردێت کە ئازاری زۆریان هەیە و بە دەرمانی ئازارشکێن کۆنتڕۆڵ ناکرێت. '''•دژە هیستامین:''' دژە هیستامینەکان یارمەتیدەر دەبن لە کەمکردنەوەی خوران و لیر. زۆربەی پێوەدانی لالەی دەریا لە دوای چەند کاتژمێرێک کەسەکە چاک دەبێتەوە، بەڵام هەندێک پێوەدان دەبێتە هۆی وروژاندنی پێست یان لیر کە چەند هەفتەیەک دەخایەنێت، پێوەدانی جۆرە مەترسیدارەکان لە ماوەی ٤-٤٨ کاتژمێردا دەبێتە هۆی مردن، هەندێک پێوەدانی سندوقی جەلی ماسی دەتوانێت مرۆڤ لە ماوەی چەند خولەکێکدا بکوژێت. '''<big>خۆپاراستن:</big>''' ١- مەلە مەکە لە ناو ئاوێکدا کە لەوانەیە جەلی ماسی تێدابێت و لۆشنی پارێزەر بەکاربهێنە. ٢- جلی پارێزەر بپۆشە. ٣- هەرگیز دەست لە جەلی ماسی مەدە، تەنانەت ئەگەر مردبێت هێشتا دەتوانێ پێوەت بدات چونکە پێکهاتەی خانەکانی کیسەکانی نێمەتسست بۆ ماوەیەکی درێژ پاش مردنی لالەی دەریا هەر دەمێننەوە. == سودەکانی == '''سەرچاوەی خۆراکی:''' لە هەزاران جۆر لالەی دەریا لە سەرانسەری جیهاندان تەنها '''١١''' جۆر دۆزراونەتەوە کە شیاون بۆ خواردن بۆنمونە جەلی ماسی مانگ، وەک پێکهاتەیەک لە خواردنە جۆراوجۆرەکاندا بەکاردەهێنرێن، لە وڵاتانی ڤێتنام، ژاپۆن، چین و کۆریا دەخورێن، چەندین جۆری خواردن دەتوانرێت بە جەلی ماسی ئامادە بکرێت لەوانە زەڵاتە و سوشی بەگشتی لە هەندێک وڵاتی ئاسیا بە خواردنێکی خۆش دادەنرێت. تایبەتمەندی خۆراکی زۆر باشی هەیە، کابۆهیدرات و کالۆری کەمە بەمەش دەبێتە هەڵبژاردەیەکی پەسەند بۆ دابەزاندنی کێش، سەرچاوەیەکی باشی توخمە سەرەکیەکان، دژە ئۆکسیدەکان، کانزاکان و خۆراکە گرنگەکانی دیکەیە. سەرەڕای ئەوەش، سەرچاوەیەکی زۆر باشە بۆ پرۆتین کە یارمەتیدەرە بۆ پاراستنی تەندروستی ماسولکەکان لەکاتی ڕێجیمدا هەروەها دەوڵەمەندە بە ترشە ئەمینی کە بەشێکی دانەبڕاوەیە لە گەشەکردن و چاککردنەوەی خانەکان، تایبەتمەندی دژە ئۆکسیدیان زۆرە کە ڕێگە لە زیانی خانەکان دەگرێت و فشاری ئۆکسجین کەم دەکاتەوە و مەترسی نەخۆشییە درێژخایەنەکان کەم دەکاتەوە ئەم دژە ئۆکسیدە بەهێزانە ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕن لە بەهێزکردنی تەندروستی گشتی لە ڕێگەی بەهێزکردنی سیستەمی بەرگری و کەمکردنەوەی هەوکردن، بوونی ترشە چەوری “ئۆمیگا ٣” وایان لێدەکات خۆراکی تەندروستتر بن چونکە ترشە چەورییەکانی “ئۆمیگا ٣” ڕێگری لە چەوری دەکەن بە درێژایی دیواری خوێنبەرەکان و یارمەتیدەرن بۆ ڕێگرتن لە نەخۆشییەکانی دڵ. <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Chuka Kurage Which Popular for Japanese People of Different Material Seasoned Jellyfish with Sesame Oil Suppliers - Quotation - Yangqi|ناونیشان=https://m.sushiseafood.com/seasoning-cephalopod/seasoning-jellyfish/chuka-kurage-which-popular-for-japanese.html|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=m.sushiseafood.com|زمان=en}}</ref>[[پەڕگە:Chuka kurage(jellyfish) 2014.jpg|وێنۆک]] <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=١٤ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢|سەردێڕ=Jellyfish: Benefits, Nutritional Value, Side Effects & Recipes|ناونیشان=https://www.healthifyme.com/blog/jellyfish/|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=HealthifyMe}}</ref>یەک کوپ (٥٨گرام) جەلی ماسی وشک پێکهاتووە لە: کالۆری: ٢١ پرۆتین: ٣ گرام چەوری: ١ گرام سیلینیۆم: ٪٤٥ ی بەهای ڕۆژانە کۆلین: ٪١٠ی DV ئاسن: ٪٧ی DV '''سەرچاوەی دەرمان:''' دەوڵەمەندە بە کۆلاجین کە پرۆتینێکی گرنگە پاڵپشتی نەرمی پێست، تەندروستی جومگەکان، چاککردنەوەی شانەکان دەکات و پێکهاتەیەکی سەرەکییە بۆ پاراستنی پێست و یارمەتیدەرە بۆ چاکبوونەوەی برینەکان. ژەهری لالەی دەریا بە سەرچاوەیەکی سەرنجڕاکێش دادەنرێت لە پەرەپێدانی دەرمانی نوێ بۆ چارەسەری نەخۆشییە جۆراوجۆرەکان. لەکاتی ڕاماڵین بەناو ئاودا لالەی دەریا پەناگە و پاراستن بۆ هەندێک جۆری ماسی دابین دەکات و وایان لێدەکات خۆیان لە ئاژەڵە دڕندەکان بشارنەوە.{{تووڵی دەروازە|گیانلەبەران|کۆمەڵگا|ئاو|مێژوو}} {{پۆلی کۆمنز|Scyphozoa}} == سەرچاوەکان == {{سەرچاوەکان}} 16gsg3uz6xfcjwdvw8lv2cigz3aj7v5 1374490 1374489 2024-11-01T22:25:27Z شەمە 64521 1374490 wikitext text/x-wiki [[پەڕگە:Stranded jellyfish - geograph.org.uk - 6286168.jpg|وێنۆک|دەرکەوتنی لالەی دەریا لە نزیک کەناراوەکان]]'''لالەی دەریا''' یان '''جەلی ماسی''' (بە ئینگلیزی jellyfish-fish jellies) زیاتر لە ٥٠٠ ملیۆن ساڵە بونیان هەیە<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Five jaw-dropping facts about jellyfish|ناونیشان=https://www.oneearth.org/five-jaw-dropping-facts-about-jellyfish/|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=One Earth|زمان=en}}</ref> لە دایناسۆرەکان کۆنترن،لە سەرانسەری جیهاندا لە تەنکاوەکانی کەنار دەریاوە تا قوڵایی زەریاکان و لە ئاوی سوێر و سازگاریشدا دەژین هەروەها کۆنترین گیانداری فرەئەندامن، ناوی جەلی ماسی لە ساڵی '''١٧٩٦'''ـەوە بەکار دەهێنرێت بەڵام سەرەڕای ناوەکەیان لە ڕاستیدا '''ماسی نین''' ئەوان بێبڕبڕەکانن واتە بڕبڕەی پشتیان نییە. پۆلێنکراوە لە پۆلی ''نایدەریا'' بە مانای ''دەزووی پێوەدان'' دێت، لالەی دەریا '''(٪٩٥-٩٨)'''ی لەشی لە ئاو پێکدێت هەروەها دڵ، ئێسک، خوێن،<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=What is a jellyfish?|ناونیشان=https://www.nhm.ac.uk/discover/what-is-a-jellyfish.html|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.nhm.ac.uk|زمان=en}}</ref>سییەکان و ناوەندی مێشکییان نییە، <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=nervous system in jellyfish - گه‌ڕانی Google |ناونیشان=https://www.google.com/search?q=nervous%20system%20in%20jellyfish&source=sh/x/gs/m2/5 |ڕێکەوتی سەردان=٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.google.com}}</ref>لە جیاتی مێشک کۆمەڵێک دەماری هەیە کە پێی دەوترێت '''تۆڕی دەماری''' یان '''ئەڵقەی دەماری''' ئەم تۆڕە دەمارییە یارمەتییان دەدات بۆ دۆزینەوەی گۆڕانکاری لەو ژینگەیەی تێیدا دەژین لەوانە پلەی گەرمی، هێزی کێشکردن، سوێری ئاو، چڕبوونەوەی ئۆکسجین، لەرینەوە و تەوژم، ئەم دەمارانە وا دادەنرێت کە ڕێکخەری سەرەکی کردارەکانی جەلی ماسین، هەروەها کۆمەڵێک کۆتایی دەماری هەیە کە پێی دەوترێت '''ڕۆپالیا''' دیارترین پێکهاتەی هەستی لالەی دەریایە دەمارەخانە و خانەی کێشکردن و خانەی وەرگری ڕووناکی تێدایە و پێکهاتەی تایبەت بۆ هەستکردن بە ڕووناکی (خاڵی چاو) و جوڵە یان ئاراستە بە گوێرەی هێزی کێشکردن لەخۆدەگرێت. چاوی لالەی دەریا <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=UCL |سەردێڕ=Question of the Week: Why do box jellyfish have eyes? {{!}} UCL Researchers in Museums |ناونیشان=https://blogs.ucl.ac.uk/researchers-in-museums/2018/05/10/question-of-the-week-why-do-box-jellyfish-have-eyes/#:~:text=And%20not%20just%20one%20or,obstacles,%20and%20responding%20to%20light |ڕێکەوتی سەردان=٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=blogs.ucl.ac.uk |زمان=en-US}}</ref>دەکەونە ڕۆپالیاوە لە دەوری خوارەوەی زەنگەکەی، بەگشتی چوار جۆری جیاواز چاویان هەیە هەر جۆرێک بۆ مەبەستێک بەکاردێت، دوو جۆری چاو توانای دروستکردنی وێنەیان هەیە لە کاتێکدا دوو جۆرەکەی تر یارمەتیدەرن لە مەلەکردن و خۆلادان لە بەربەستەکان و وەڵامدانەوەی ڕووناکی. سەرەتایترین کۆمەڵە تەنها ئاستی ڕووناکی دەدۆزێتەوە، بەڵام کۆمەڵێکی تری چاو ئاڵۆزترن کە دەتوانن ڕەنگ و قەبارەی تەنەکانیش ببینن. [[پەڕگە:Cubozoa sistema visuale nella Tripedalia cystophora.png|وێنۆک|<ref>{{بیرخستنەوەی وێب |last=ourworldunderthewaves |first=Author |ڕێکەوت=2017-10-31 |سەردێڕ=Box Jellyfish- For your eyes only |ناونیشان=https://ourworldunderthewaves.com/2017/10/31/first-blog-post/ |ڕێکەوتی سەردان=2024-10-30 |وێبگە=Our world under the waves |زمان=en}}</ref>چاوەکانی سندوقی جەلی ماسی]]هەندێکیان<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=٢١ی حوزەیرانی ٢٠١٧|سەردێڕ=6 things you may not know about jellyfish |ناونیشان=https://www.pbs.org/newshour/science/6-things-may-not-know-jellyfish |ڕێکەوتی سەردان=٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=PBS News |زمان=en-us}}</ref> بە سادەی خاڵی چاویان هەیە کە تەنیا ڕووناکی دەدۆزێتەوە، بەڵام هەندێکی تر لەوانە جەلی ماسی سندوق سیستەمێکی بینایی ئاڵۆزتریان هەیە کە پڕە لە هاوێنە، تۆڕی چاو و کۆرنیا، دەتوانن وێنەی لێڵ ببینن، چاوە ئاڵۆزەکان نەک تەنها ئامرازێکن بۆ گەڕان بە ژینگەی خۆیاندا بەڵکو لە هەندێک حاڵەتدا ڕێگە بە لالەی دەریا دەدەن هێزی کێشکردن بدۆزنەوە. لالەی دەریا بەپێی جۆرەکەیان ڕەنگیشیان جیاوازە کە بێ ڕەنگ و شەفافن یان دەتوانن ڕەنگی خۆیان بگۆڕن باوترین ڕەنگیانی زەرد، مۆر، پەمەی، شینە. قەبارەی بەگشتی زەنگەکە لەوانەیە کەمتر لە ئینجێک یان زیاتر لە پێیەک درێژ بێت تیرەی هەندێک جۆریان دەگاتە حەوت پێ، درێژی قۆچەکانی بەپێی جۆرەکەی جیاوازە هەندێک جەلی ماسی درێژی قۆچەکانی زیاتر لە ١٠٠ پێ دەبێت. ئەو جەلی ماسیانەی وەک سەری دەرزی بچووکن تەنها دەتوانن پلانکتۆن بخۆن کە بوونەوەری بچووک و سەرئاو کەوتوون، جەلی ماسی گەورەتر سەرچاوەی خۆراکی گەورەتری وەک ماسی و ڕۆبیان و قرژاڵ ڕاو دەکات. [[پەڕگە:False twins -jellyfishes ( -cc ) (3969242721).jpg|وێنۆک|درەوشانەوەى لە تاریکیدا]]نزیکەی <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Did you know some jellyfish glow?|ناونیشان=https://www.curioustem.org/stem-articles/did-you-know-some-jellyfish-glow?format=amp|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.curioustem.org}}</ref>'''(٪٥٠)ی''' لالەی دەریا دەتوانن ڕووناکی بەرهەم بهێنن کە لە تاریکیدا دەدرەوشێنەوە ئەم توانا سەرسوڕهێنەرە پێی دەوترێت “بریقەدار” یان “درەوشانەوەی زیندەوەری” لالەی دەریا بە شێوەیەکی سەرەکی بۆ بەرگری کردن لە ئاژەڵە دڕندەکان بەکاری دەهێنێت بۆ نموونە بۆ ترساندنی ئاژەڵە دڕندەکان و پێدانی کات بۆ هەڵاتن. ئەو ڕووناکییەی زیندەوەران دەتوانن بەرهەمی بهێنن بەهۆی کارلێکێکی کیمیاییەوە دروست دەبێت بۆ ئەوەی ئەم کاردانەوەیە ڕووبدات دەبێت هەڵگری گەردیلەیەک بن کە پێی دەوترێت '''لوسیفرین''' لەگەڵ یەکێک لەو دوو ئەنزیمە '''لوسیفیراز''' و '''فۆتۆپرۆتینی.''' کاتێک لوسیفرین بە شێوەیەکی کیمیایی لەگەڵ ئۆکسجین کارلێک دەکات وزە لە شێوەی ڕووناکی دەردەدات، <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Bioluminescence: light in the dark|ناونیشان=https://www.nhm.ac.uk/discover/what-is-bioluminescence.html|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.nhm.ac.uk|زمان=en}}</ref>باوترین ڕووناکی بەرهەم هێنان لە زەریادا سەوز و شینە چونکە ئەم درێژی شەپۆلانە زیاتر بەناو ئاودا دەڕۆن، هەندێک ماسی دەتوانن رووناکی سوور دروست بکەن. == پێکهاتەی لەشی == '''بەشی سەرەوەی لەشی''' لەشێوەی زەنگی شێوە چەتردایە، بەشی دەرەوەی چەترەکە بە exumbrella ناونراوە هەروەها بەشی ناوەوەی بە subumbrella ناونراوە، لالەی دەریای پێگەیشتوو دەتوانێ جەستەیەکی خڕ یان چوارگۆشەی هەبێت کە قۆچەکانی پێوەدەلکێن. [[پەڕگە:Cross section Olindias formosa en.svg|وێنۆک]] '''ناو و فرمانەکانیان:''' '''چینی دەرەوە'''-epidermis: ئۆکسجین هەڵدەمژێت و ڕێگە دەدات لە هەموو لەشدا بڵاو ببێتەوە،ئەمە ڕێگە بە جەلی ماسی دەدات بەبێ سییەکان، دڵ و خوێن بژی. '''چینی ناوەڕاست'''-mesoglea:ماددەیەکی جەلاتینی ئەستوورە کە زۆربەی لە ئاو پێکهاتووە لەگەڵ کۆلاجین و پرۆتین هەروەها بەرپرسە لە عەمبارکردنی ئۆکسجین بۆ ماوەیەکی درێژ و پاڵپشتی جەستە دەکات. '''چینی ناوەوە'''-gastrodermis: چینێکە لە بەشی خوارەوەی زەنگی لالەی دەریادا ئەرکی سەرەکی هەرسکردنە و یارمەتی ئاڵوگۆڕی گازەکان دەدات. '''کەلێنی گەدە'''-gastric cavity: شوێنی سەرەکی هەرسکردنی خۆراک و هەڵمژینی خۆراکەکانە، خواردن لە دەمدا تێدەپەڕێت و دەچێتە ناو کەلێنەکە، لەناو کەلێنی گەدە پەردەی خانە بە دەوری گەردیلەکانی خۆراکدا دەپێچێتەوە و پاشان دەیانباتە ناو کەلێنی ناوەوە. '''ئەندامی زاوزێ'''-Gonad: دەکەوێتە خوارەوەی گەدە، ڕژێنی زاوزێیە کە سپێرم لە نێر و هێلکە لە مێینەدا بەرهەم دەهێنێت. '''کەناڵەکانی نیوەتیرەیی'''-radial canal: ئەم سیستەمە لە کەناڵەکان خزمەت دەکات بۆ دابەشکردنی خۆراک بۆ بەشەکانی دەرەوەی لەشی. '''دەم'''-Mouth: لە ناو جەستەی زەنگییاندا کونێک هەیە کە دەمییەتی لە ڕێگەیەوە خواردن دەخۆن و پیسایش دەردەدەن. '''بەشی خوارەوەی لەشی''' قۆچەکانی Tentaclesهەیە: ٨هێشووی قۆچی کە هەر هێشوویەک لەوانەیە زیاتر لە ١٥٠ قۆچی هەبێت وەک بەرگری و چەکێکی بەهێز بۆ گرتنی نێچیر کاردەکەن. لە ناوەوەی قۆچەکاندا لالەی دەریا هەزاران خانەی پێوەدانی هەیە کە هەر یەکێکیان پێکهاتەیەکی تایبەتی تێدایە پێی دەوترێت کیسەی نێمەتسست '''٣٠''' جۆری جیاوازی هەیە <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Spencer |یەکەم=Erin |ڕێکەوت=٢٦ی نیسانی ٢٠٢١|سەردێڕ=How Do Jellyfish Sting? |ناونیشان=https://oceanconservancy.org/blog/2021/04/26/nematocysts/ |ڕێکەوتی سەردان=٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=Ocean Conservancy |زمان=en}}</ref>ناوی ''“نێمەتسست-nematocysts'' بە مانای '''“کیسەی دەزوو”''' دێت کە وەسفی پێکهاتەکەی دەکات: بڕبڕەی تیژ بە لوولەیەکی درێژەوە بەستراوەتەوە لە کیسەیەکدا لەسەر ڕووی ئاژەڵەکە هەڵگیراوە، خانەی بچووکی پێوەدانن لە چەقۆی بچووک دەچن، چەکێکی خانەیی بەرچاون بۆ ڕاوکردن و بەرگری و هەندێ جار بۆ جوڵە بەکاردەهێنرێن. کیسەکان لە کەپسولێکی پەستانی پێک هاتوون کە دەزووێکی پێچراوەی وەک چەقۆ لەخۆ دەگرێت، کاتێک لالەی دەریا بە ئاماژەی کیمیایی یان میکانیکی هاندەدرێت واتە کاتێک هەست بە تێکچوونێکی جەستەیی یان کیمیایی دەکات پێکهاتەیەکی وەک سەرپۆش لەسەر ڕووی کەپسولەکە دەردەکەوێت کەپسولەکە بە تەقینەوە دەردەچێت و دەزووی پێچراوە دەردەهێنێت کە ئامانجەکە کون دەکات پاشان ژەهرەکە بەناو دەزووەکەدا تێدەپەڕێت و شانەکانی قوربانی ئیفلیج دەکات، بە خێرایی درێژ دەبێتەوە بە سوڕانەوەی ناوەوە بۆ دەرەوە لە پرۆسەیەک کە پێی دەوترێت هەڵگەڕانەوە دواتر دەزووەکە لە کیسەکە جیادەبێتەوە، دەزووی هەندێک لە کیسەکانی نێمەتسست نێچیری بچووک دەگرن بە پێچانەوەیان. [[پەڕگە:Nematocyst-discharge process.png|وێنۆک|هەنگاوەکانی دەرچوونی کیسەکانی نێمەتسست]] دەرچوونی کیسی نێمەتسست <ref>{{Cite journal|last=Beckmann|first=Anna|last2=Özbek|first2=Suat|date=2012|title=The nematocyst: a molecular map of the cnidarian stinging organelle|url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22689365/#:~:text=During%20the%20discharge%20of%20nematocysts,potentially%20harmful%20also%20for%20humans.|journal=The International Journal of Developmental Biology|volume=56|issue=6-8|pages=577–582|doi=10.1387/ijdb.113472ab|issn=1696-3547|pmid=22689365}}</ref>بە یەکێک لە خێراترین پرۆسەکانی زیندەوەرزانی و میکانیکی سروشت ناسراوە کە لە ماوەی '''٣ میللی چرکەدا''' ڕوودەدات. ژەهری لالەی دەریا پێکهاتووە لە پۆرینەکانی پرۆتینی بەهێز (ژەهری پەردەی خانە)، پێپتیدەکانی ژەهراوی دەمار، چەوری چالاک و گەردیلە بچووکەکانی تر، هەموو ژەهرەکانی جەلی ماسی “'''پۆرین”'''ی تێدایە (<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Porins - MeSH - NCBI |ناونیشان=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/mesh/?term=%22Porins%22%5BMeSH+Terms%5D |ڕێکەوتی سەردان=٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.ncbi.nlm.nih.gov}}</ref>پۆرینەکان گەردیلەی پرۆتینن کە لە بنەڕەتدا لە پەردەی دەرەوەی بەکتریای گرام نێگەتیڤ دۆزراونەتەوە) هێرش دەکاتە سەر خانەکانی ئەو کەسەی پێوەی دەدات، بەگوێرەی بڕ و ڕێژەی پۆرینەکان پێوەدانەکان دەبنە هۆی سوربوونەوە و هەڵئاوسان و نیشانەی جیاواز هەروەها <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=olivia.congdon@science.org.au |ڕێکەوت=٢٧ی ئازاری ٢٠١٩|سەردێڕ=All about jellyfish stings |ناونیشان=https://www.science.org.au/curious/people-medicine/all-about-jellyfish-stings |ڕێکەوتی سەردان=٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=Curious |زمان=en}}</ref>ژەهری لالەی دەریا کاریگەری لەسەر سیستەمە جۆراوجۆرەکانی جەستە هەیە وەک دڵ و کۆئەندامی هەناسەدان و لە هەندێک حاڵەتدا لەوانەیە ببێتە هۆی مردن. زۆربەی جۆرەکانی لالەی دەریا قۆچیان هەیە، بەڵام هەموویان کیسی نێمەتسستی بەهێزیان نییە. '''قۆڵی دەمی'''-Oral arm: لەنێو زۆرێک لە قۆچەکانیان، هەندێک لالەی دەریا بەشێکیان هەیە کە پێی دەوترێت قۆڵی دەمی ئەم پاشکۆ درێژانە نێچیری گیراو دەگوازنەوە بۆ دەمی، کە بەزۆری دەکەونە بەشی خوارەوەی زەنگەکە. == سوڕی ژیانی == '''بەدرێژایی سووڕی ژیانیان دوو شێوەی جیاوازی جەستە وەردەگرێت: مێدوسا و پۆلیپ.''' مێدیوسا (بەپیتاندنی هێلکەکان) سپێرم و هێلکە بەرهەم دەهێنێت بۆ زاوزێ، پۆلیپ (بە لەبەرگرتنەوەی خۆیان) بە ناڕەگەزخوازی زاوزێ دەکات.[[پەڕگە:Reproductive cycle of jellyfish.jpg|وێنۆک]]'''قۆناغی یەکەم:''' مێدیوسای پێگەشتوو بە کۆمەڵی گەورە کۆدەبنەوە <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Life Cycle of Jellyfish |ناونیشان=https://www.vims.edu/bayinfo/jellyfish/lifecycle/ |ڕێکەوتی سەردان=٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=Virginia Institute of Marine Science |زمان=en}}</ref>سپێرم و هێلکەی نەپیتێنراو بەردەدەن بۆ ناو ئاوی دەوروبەریان، کرداری پیتاندن ڕوودەدات و هێلکە پیتێنراوەکان جێدەهێڵرێن بۆ ئەوەی بە ئازادی لە تەوژمی زەریاکاندا بسوڕێنەوە، بەڵام هەندێک لالەی دەریا هەوڵی زیاتر دەدەن بۆ پاراستنی هێلکەکانیان، بۆ نموونە جەلی ماسی مانگ ڕێگە بە هێلکە پیتێنراوەکان دەدات بە قۆڵەکانی دەمی بنوسێن و بیانپارێزن تا ئەو کاتەی ئامادە دەبن بۆ ژیان لە قۆناغی داهاتووی ژیانیاندا. '''قۆناغی دووەم:''' ئەم هێلکە پیتێنراوانە گەشە دەکەن و دەبنە سپۆرێکی پلانکتۆنی کە پێی دەوترێت کرمۆکەی پلانولا، دەتوانێت بە ئازادی مەلە بکات و لە کرمێکی تەختی مایکرۆسکۆبی دەچێت کە بە مووی بچووک داپۆشراوە ڕێگە بە پلانولا دەدەن مەلە بکات، پلانولا بەردەوامە لە گەشەکردن و کاتێک گەورە بوو هەوڵ دەدات ڕووکەشێکی ڕەقی گونجاو بدۆزێتەوە تا پێوەی بنوسێت لە هەندێک حاڵەتدا تەنانەت لەوانەیە خۆیان بە ئاژەڵەکانی ترەوە ببەستنەوە بەتایبەتی جەستەی جەلی ماسی پێگەیشتوو، کاتێک شوێنێکی گونجاوی دۆزیەوە پلانولا دەچێتە '''قۆناغی سێیەم:''' دەگۆڕدرێن بۆ پۆلیپ، پۆلیپ دەتوانرێت وەک ئاژەڵێکی قەدی بچووک دابنرێت کە پێکهاتەیەکی لولەکی هەیە، سەرێکی لەسەر زەوی جێگیرە و لە بەشی سەرەوەی دەمی و قۆچەکانی دەوروبەرین، لەم قۆناغەدا سیستەمێکی هەرسکردنی تەواو گەشەسەندوی هەیە و قۆچەکانی دەتوانێت نێچیر بگرێت، زۆربەی کاتەکانی بەخواردن بەسەردەبات، بەگوێرەی جۆرەکەی پۆلیپەکان دەتوانن بۆ ماوەیەکی درێژ و چەند ساڵێک لەم قۆناغەدا بمێننەوە چاوەڕێ دەکەن تاکو هەلومەرج بۆ قۆناغی داهاتوو گونجاو دەبێت. '''قۆناغی چوارەم:''' کاتێک بارودۆخەکە نمونەیی بێت پۆلیپ دەست دەکات بە زاوزێ بە شێوەیەکی ناڕەگەزی بە لەبەرگرتنەوەی خۆی، پۆلیپەکە درێژ دەبێتەوە و چەند پارچەیەک پێکدەهێنێت کە لە کۆتاییدا گەشە دەکەن و ئاژەڵی سەربەخۆ یان پۆلیپی زیاتر دروست دەکەن، لەم پرۆسەیەدا پۆلیپ پێی دەوترێت سیفیستۆما. قۆناغی دواتر '''لە قۆناغی پێنج:''' کاتێک ئاو گەرم دەبێت پۆلیپەکان دەست دەکەن بە گەشەکردن و قۆچەکانی نامێنێت پێیان دەوترێت خونچەی پۆلیپ پاشان دەگۆڕێن بۆ سترۆبایلا ئەم پرۆسەیە پێی دەوترێت سترابلەیشن کە تێیدا دەگۆڕێت بۆ ئێفیرا و دەچێتە '''قۆناغی شەشەم:''' ئەم کۆپیە بچوکە ئێستا مەلەی ئازادە و پێی دەوترێت ئێفیرا (مێدیوسای پێنەگەشتوو)، لەگەڵ گەورەبوونی ئێفیرا بە خێرایی دەست دەکەن بە خواردنی پلانکتۆنەکانی تر و بەردەوام دەبن لە گەشەکردن زەنگەکەی شێوەی تایبەتی وەردەگرێت و قۆچەکان و قۆڵی دەمی گەشە دەکەن بۆ شێوە تایبەتەکانی ڕەگەزەکەی لە کۆتاییدا ئەم شێوە پێگەیشتووانە پێیان دەوترێت مێدیوسا. قۆناغی لالەی دەریای پێگەیشتوو واتە مێدیوسا ئەو قۆناغەیە کە زۆربەی خەڵک پێی دەڵێن “لالەی دەریا” لەگەڵ ئەوەشدا ئەمە تەنها بەشێکی زۆر بچووکی ژیانی لالەی دەریایە. == جۆرەکانی == '''زانایان ٢٠٠٠ جۆریان لە سەرانسەری جیهاندا دەستنیشان کردووە و لەو باوەڕەدان کە بەلایەنی کەمەوە ١٠٠٠ جۆری تر هێشتا نەدۆزراونەتەوە.''' [[پەڕگە:Lion's mane jellyfish in Gullmarn fjord at Sämstad 3.jpg|وێنۆک|جەلی ماسی شێر]] '''١-جەلی ماسی شێر-'''lion's mane jellyfish: گەورەترین و درێژترین جۆری جەلی ماسییە، گەورەترین نموونەی ناسراو درێژی ١٢٠ پێ (٣٦.٥مەترە) لە سەرەوە تا خوارەوەی قۆچەکانی، کە نزیکەی ٢٣ پێ درێژترە لە درێژترین نەهەنگی شین کە تا ئێستا پێوانە کرابێت، بەمەش '''درێژترین ئاژەڵە''' کە تا ئێستا تۆمارکراوە، <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Freaky Facts About the Lion's Mane Jellyfish |ناونیشان=https://www.thoughtco.com/lions-mane-jellyfish-2291828 |ڕێکەوتی سەردان=٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=ThoughtCo |زمان=en}}</ref>جەلی ماسی شێر لە ناوچە ساردەکان دەژی لە باکووری ئۆقیانوسی ئارام هەروەها لە جەمسەری باکوور، زەریای ئەتڵەسی و کەناراوەکانی ئەوروپا، پلانکتۆن و ماسی و توێکڵی بچووک و تەنانەت جەلی ماسی تر دەخوات، چاوی نییە بۆیە پشت بە خانەکانی دەمار دەبەستێت بۆ هەستکردن و کاردانەوەی بەرامبەر مەترسی، پێوەدانی لەوانەیە ئازاربەخش بێت بەڵام بە دەگمەن کوشندەیە.[[پەڕگە:Moon Jelly (14962781613).jpg|وێنۆک|'''جەلی ماسی مانگ''']]'''٢-جەلی ماسی مانگ'''-Moon jelly: بەربڵاوترین و باوترین جۆرە کە واناونراوە بەهۆی شێوەکەیەوە بە ئاسانی دەناسرێتەوە زەنگێکی شەفافی هەیە گرنگترین بەشی جەلی مانگ پێکهاتەی شێوە ناڵی ئەسپە لە ناوەڕاستی زەنگەکەیدایە '''ئەندامەکانی زاوزێن''' ڕەنگییان پەمەیی یان پرتەقاڵییە هەروەها قۆچەکانی کورتن، <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Ecology |یەکەم=Journal of Animal |ڕێکەوت=٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢١|سەردێڕ=How and what do jellyfish see? |ناونیشان=https://animalecologyinfocus.com/2021/12/08/how-and-what-do-jellyfish-see/#:~:text=As%20an%20example,%20the%20moon,24%20eyes%20(Fig%201) |ڕێکەوتی سەردان=٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=Animal Ecology in Focus |زمان=en}}</ref>جەلی ماسی مانگ ٨ رۆپالیای هەیە کە هەریەکەیان دوو چاوی سادەی هەیە، مەترسییەکی کەمی لەسەر مۆرڤ هەیە پێوەدانیان ئەوەندە بەهێز نییە کە بتوانێت پێستی مرۆڤ ببڕێت بۆیە دەستیان لێدەدرێت و سەلامەتن بەڵام ژەهریان هەیە وە توانای پێوەدانیشیان هەیە، کاتێک خۆراک سنوردار و کەم بێت لالەی دەریای مانگ دەتوانێ بچووک ببێتەوە بۆ دەیەکی قەبارەکەی بۆ پاشەکەوت کردنی وزە، ناوی زانستی '''''ئۆرێلیا ئۆریتا''''' یە “Aurelia aurita”. [[پەڕگە:Box jellyfish at Bakoven Rock DSC11031.JPG|وێنۆک|جەلی ماسی سندوق]] '''٣-جەلی ماسی سندوق'''-Box jellyfish: کوشندەترین جەلی ماسییە ناسراوە بە <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=١٠ی ئەیلوولی ٢٠١٠|سەردێڕ=Box Jellyfish {{!}} National Geographic|ناونیشان=https://www.nationalgeographic.com/animals/invertebrates/facts/box-jellyfish|ڕێکەوتی سەردان=٣ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=Animals|زمان=en}}</ref>“زەردەواڵەی دەریایی”، بەهۆی شێوەی لەشیانەوە ناونراون لە زەنگێکی شێوە سندوق دەچێت لەگەڵ کۆمەڵە قۆچەکان لە هەر سوچێکی زەنگەکەوە <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=US Department of Commerce|یەکەم=National Oceanic and Atmospheric Administration|سەردێڕ=What is the most venomous marine animal?|ناونیشان=https://oceanservice.noaa.gov/facts/box-jellyfish.html|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=oceanservice.noaa.gov|زمان=EN-US}}</ref>دەردەکەون هەروەها ٤ رۆپالیای هەیە کە هەریەکەیان ٦ چاوی هەیە دوو چاوی هاوێنە و چوار چاوی سادە بە کۆی گشتی ٢٤ چاوی هەیە هەندێک لەو چاوانە بە شێوەیەکی سەرسوڕهێنەر ئاڵۆزن و هاوێنەیان هەیە، لە کاتێکدا جەلی ماسی لە ئاوی کەناری گەرم لە سەرانسەری جیهاندا دەژین بەڵام جۆرە کوشندەکان بەشێوەیەکی سەرەکی لە ناوچەی هیندۆ پاسیفیک و باکووری ئوسترالیا دەژین ئەمەش جەلی ماسی سندوقی ئوسترالی دەگرێتەوە، ژەهری سندوقی جەلی ماسی یەکێکە لە کوشندەترین ژەهرەکان لە جیهاندا، ژەهری تێدایە کە هێرش دەکاتە سەر دڵ، کۆئەندامی دەمار و خانەکانی پێست. <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Pain researchers find antidote to deadly box jellyfish sting|ناونیشان=https://www.sydney.edu.au/news-opinion/news/2019/05/01/pain-researchers-find-antidote-to-deadly-box-jellyfish-sting.html#:~:text=Each%20box%20jellyfish%20carries%20enough,arrest%20and%20death%20within%20minutes.|ڕێکەوتی سەردان=٣ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=The University of Sydney|زمان=en-US}}</ref>ژەهری ئەوەندە هەڵدەگرێت کە زیاتر لە ٦٠ مرۆڤ بکوژێت لەوانەیە تووشی ئیفلیجی و جەڵدەی دڵیان بکات، نیشانەکانی پێوەدان بریتین لە ئازاری وەكو سووتان و قامچی لەسەر پێست هەروەها بە لایەنی کەمەوە ١٤ جۆری جەلی ماسی سندوق پێوەدانیان دەبێتە هۆی توشبوون بە نەخۆشی ''ئیرەکانجی''<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=box jellyfish cause of irukandji syndrome - گه‌ڕانی Google |ناونیشان=https://www.google.com/search?q=box%20jellyfish%20cause%20of%20irukandji%20syndrome&source=sh/x/gs/m2/5 |ڕێکەوتی سەردان=٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.google.com}}</ref>. • '''جەلی ماسی سندوقی ئوسترالی'''-Chironex fleckeri''':''' گەورەترین جەلی ماسی سندوقییە کە قەبارەی لەشی دەگاتە یەک پێ و قۆچەکانی ئەستوورە و درێژییەکەی دەگاتە ١٠ پێ، بە ژەهراوی ترین ئاژەڵی دەریای دادەنرێت. • '''جەلی ماسی ئیرەکانجی'''- Irukandji jellyfish: جۆرێکی جەلی ماسی سندوقە و بچوکترین لالەی دەریایە لە جیهاندا، ناوی زانستی '''''کروکیا بارنێسی''''' یە “Carukia barnesi “. [[پەڕگە:Irukandji-jellyfish-queensland-australia.jpg|وێنۆک|جەلی ماسی ئیرەکانجی لە دورگەی کوینزلاند لە ئوسترالیا]] زەنگەکەی قەبارەی بچوکە و ڕەنگی شەفافە زۆر قورسە لە ئاودا ببینرێت، زۆرجار شێوەی لاکێشەییان هەیە، تیرەی زەنگەکەی ١-٣ سانتیمەترە و درێژی قۆچەکانی لە چەند سانتیمەترێکەوە تا زیاتر لە یەک مەتر دەبێت، بە قەبارەی بچووک و پێوەدانی ژەهراوی ناسراوە. بەشێوەیەکی سەرەکی لە ئاوی گەرمدا دەژین بە درێژایی کەناراوەکانی باکووری ئوسترالیا بەتایبەتی لە دەریای مەرجان بە درێژایی کوینزلاند لەگەڵ بەشێک لە خولگەیی ئەتڵەسی و هیندی و زەریای هێمن. یەکێکە لە هۆکارەکانی توشبوون بە نەخۆشی ''ئیرەکانجی'' <ref>{{Citation|last=Kong|first=Erwin L.|title=Irukandji Syndrome|date=2024|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK562264/#:~:text=Irukandji%20syndrome%20is%20a%20painful,potentially%20life-threatening%20cardiac%20complications|work=StatPearls|place=Treasure Island (FL)|publisher=StatPearls Publishing|pmid=32965935|access-date=2024-10-03|last2=Nappe|first2=Thomas M.}}</ref>نیشانەکانی بریتین لە ئازاری زۆر، گرژبوونی ماسولکەکان، ڕشانەوە و بەرزی پەستانی خوێن. '''٤- جەلی ماسی تۆپ'''-Cannonball Jellyfish: بەهۆی شێوەی زەنگەکەی ناونراوە کە قەبارە مامناوەندە لە گوللەی تۆپ دەچێت وەک گومەز هەروەها ناسراوە بە جەلی ماسی سەری کەلەرم<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Cool Cannonball Jellyfish Facts|ناونیشان=https://www.thoughtco.com/cannonball-jellyfish-4770889|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=ThoughtCo|زمان=en}}</ref> ناوە زانستییەکەی”''Stomolophus meleagris“.'' بە زەبەلاحی نەرم و نیان لە جیهانی جەلی ماسی ناونراوە، لە هاوتاکانی خۆی جیا دەکاتەوە بە زەنگێکی پتەو، نەرم و بەهێز کە پانییەکەی ٧-١٠ ئینجە و بەرزییەکەی نزیکەی ٥ ئینج دەبێت، ڕەنگی زەنگەکە بە گشتی سپییە، لێوارەکەی زۆرجار ڕەنگی قاوەیی سوورباوە، جەلی ماسی تۆپ لە زەریای هێمن ڕەنگیان شینە <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/17451000.2021.1887495#:~:text=The%20cannonball%20jellyfish%20Stomolophus%20meleagris,patterns%20on%20the%20umbrella%20surface|ڕەوشی ناونیشان=live}}</ref>. قۆچی درێژی نییە لەجیاتی ئەوە کۆمەڵێک باڵی دەمی هەیە کە بە دەوری دەمیدا درێژ دەبنەوە، کاردەکەن بۆ جوڵاندنی و یارمەتیدانی بۆ گرتنی نێچیر. گۆشتخۆرێکە هێلکەی ماسی و کرمۆکەی ماسی و کرمۆکەی پلانکتۆنی نەرم و هێلکە شەیتانۆکەکان دەخوات هەروەها بە مژین ئاو دەخواتەوە کاتێک زەنگەکەی گرژ دەبێت. لەکاتێکدا زۆربەی جۆرەکانی لالەی دەریا پشت بە شەپۆلەکان و بـا دەبەستن بۆ جوڵە، بەڵام جەلی ماسی تۆپ قۆڵی دەمی خۆی بەکار دەهێنێت بۆ مەلەکردن وە دەتوانێت هەست بە ڕووناکی، هێزی کێشکردن و بەرکەوتن بکات.[[پەڕگە:Cannonball jellyfish washed ashore near Ramp 59. It's not common to see Cannonball Jellyfish around this time of year - this one may have been cold-stunned. (51759006613).jpg|وێنۆک|جەلی ماسی تۆپ]] لالەی دەریای تۆپ لە جۆگەکان و بەدرێژایی کەناراوەکانی کەنداوی مەکسیک، ئۆقیانووسی ئەتڵەسی و ئۆقیانووسی ئارام، ڕۆژئاوای ئەتڵەسی، لە نیو ئینگلاند تا بەرازیل، لە ڕۆژهەڵاتی زەریای هێمن لە کالیفۆرنیاوە تا ئیکوادۆر و لە ڕۆژئاوای زەریای هێمن لە دەریای ژاپۆنەوە تا دەریای باشووری چیندا دەژین، لە ئاوی سوێری خولگەیی بۆ نیمچە خولگەیی گەشە دەکات لەگەڵ پلەی گەرمی لە دەوروبەری ٧٤ پلەی فەهرنهایت. بە وشککراوی وەک خۆراکی پڕ پرۆتین و دەرمانی تەقلیدی لە ئاسیادا خواستی لەسەرە، لە کاتێکدا جەلی ماسی تۆپ دەتوانێت ژەهر دەربکات، هەرچەندە پێوەدانەکەی بە شێوەیەکی ئاسایی سووکە بەڵام هێشتا ئامۆژگاری دەکرێت ئاگادار بیت لە حاڵەتە دەگمەنەکانی پێوەدانی ئەو ژەهرەی لێوەی دەردەچێت دەبێتە هۆی کێشەی دڵ لە مرۆڤ و ئاژەڵدا. '''٥- جەلی ماسی شین'''-Blue jellyfish: بە ئاگری شین ناسراوە بەزۆری لە دەوروبەری ئاوەکانی بەریتانیا دەژی لە بەشەکانی دیکەی ئەوروپا و لە کەناراوەکانی ئیرلەندا، دەریای باکور و بەدرێژایی کەناری ڕۆژئاوای سکۆتلەندا لە هاوین و پایزدا دەبینرێن، ناوی زانستی “''Cyanea Lamarckii''” یە. [[پەڕگە:Blue jellyfish in Brofjorden at Sandvik 5 - cropped.jpg|وێنۆک|جەلی ماسی شین]]زەنگێکی شێوە گومەزی هەیە، <ref>{{بیرخستنەوەی وێب |سەردێڕ=Blue jellyfish {{!}} The Wildlife Trusts |ناونیشان=https://www.wildlifetrusts.org/wildlife-explorer/marine/jellyfish/blue-jellyfish |ڕێکەوتی سەردان=2024-10-30 |وێبگە=www.wildlifetrusts.org |زمان=en}}</ref>قۆچەکانی چزوودارن و چوار قۆڵی دەمی گەورە کە چرچی و شەپۆلی زۆریان هەیە، ڕەنگی زەنگەکەی بەپێی تەمەن و پێگەشتنی دەگۆڕێت لە سەرەتاکانی تەمەنی بێ ڕەنگە و شەفافە بە تایبەت دەوروبەری لێوارەکانی زەنگەکەی، کاتێک پێدەگات لە تەمەنی گەورەیدا ڕەنگی باوی شینە ڕەنگەکانی تری وەکو مۆر، زەرد، پرتەقاڵی، وەنەوشەیی یان سپی، ئەوانەی ڕەنگیان زەردترە (گەنجترن) بە ئاسانی تێکەڵ دەبن لەگەڵ جەلی ماسی شێر بەڵام بچووکترن و زەنگێکی شینیان هەیە کە هێڵی نیوەتیرەیی لە ڕێگەیەوە دەبینرێت، تەمەنی بەنزیکەی یەک ساڵە. خۆراکی جەلی ماسی شین وەکو زۆربەی جۆرەکانی تری لالەی دەریا فیتۆپلانکتۆن و <ref>{{بیرخستنەوەی وێب |سەردێڕ=Blue Jelly (Cyanea lamarckii) |ناونیشان=https://www.inaturalist.org/taxa/447777-Cyanea-lamarckii |ڕێکەوتی سەردان=2024-10-30 |وێبگە=iNaturalist |زمان=en}}</ref>زۆپلانکتۆن و هێلکە و کرمۆکی ئاژەڵە ئاوییەکانی تری وەک ماسییە هەروەها قۆچەکانیان بەکاردەهێنن کە کیسەکانی نێمەتسستی تێدایە نەک تەنها بۆ گرتنی نێچیرەکانیان بەڵکو بۆ خۆپاراستن لە ئاژەڵە دڕندەکانیش، توانای پێوەدانی هەیە بۆیە دەست لێدانی سەلامەت نییە، پێوەدانی دەبێتە هۆی ئازاری زۆری ماسولکەکان، سکچون، پشت ئێشە، ئازاری گەدە و لە هەندێ حاڵەتدا دەبنە هۆی مردن. == نیشانەکانی پێوەدان و چارەسەر == '''نیشانەکانی پێوەدانی:''' نیشانەکانی پێوەدانی بەندە بە جۆری ئەو جەلی ماسیەی کە بەرکەوتنت لەگەڵدا کردووە، ئەگەر پێوەدانێکی بچووکی جەلی ماسی هەبێت لەوانەیە هەست بە ئازارێکی سووک، خوران وسوتان بکەیت لەسەر پێستت هەروەها پەڵەی وەک لیر و پەڵەی سوور، مۆر یان قاوەیی دەربکەوێت. [[پەڕگە:Jellyfish dermatitis case1 abdominal skin lateral.jpg|وێنۆک]] پێوەدانی جەلی ماسی مەترسیدارتر زیانی گەورەتر دەبێت، پێویستە دەستبەجێ داوای یارمەتی پزیشکی بکەی ئەگەر ئەم نیشانانە دەرکەوتن: •سەختی هەناسەدان •ئازاری سنگ •گرژبوونی ماسولکەکان •سڕبوون •ڕشانەوە •قورسی قوتدان •ئارەقکردنی زۆر '''چارەسەرەکان:''' چارەسەری پێوەدانی لالەی دەریا <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Jellyfish stings - Diagnosis and treatment - Mayo Clinic |ناونیشان=https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/jellyfish-stings/diagnosis-treatment/drc-20353290 |ڕێکەوتی سەردان=٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.mayoclinic.org}}</ref>بریتییە لە چارەسەری سەرەتایی و چارەسەری پزیشکی. '''چاودێری فریاگوزاری سەرەتایی لە ماڵەوە''' زۆربەی پێوەدانی جەلی ماسی بەم شێوەیە چارەسەر دەکرێت: ١- بە موکێشێک قۆچەکانی بە وریاییەوە لێبکەرەوە. ٢- شوێنی پێوەدانەکە بە سرکە بۆ ماوەی ٣٠ چرکە بشۆ، سرکە سەلامەت و کاریگەرە بۆ هەموو جۆرەکانی پێوەدانی لالەی دەریا، بە خێرایی هەزاران خانەی بچووکی پێوە نەگیراو ڕادەگرێت کە لەسەر ڕووی پێست بەجێماون پاش بەرکەوتنی قۆچەکان.(ئەگەر سرکە بەردەست نەبوو، دەتوانرێت شوێنی پێوەدانەکە بە ئاوی زەریا بشۆرێت). ''ئاگاداربە: ئاوی سازگار و کهول بەکارمەهێنە بۆ شوێنی پێوەدانەکە.'' ٢- پێویستە شوێنی پێوەدانەکە لە ئاوی گەرمدا تەڕ بکەیت بۆ ماوەی (٢٠-٤٥ خولەک)، پلەی گەرمی ئاوەکە دەبێت نزیکەی (٤٢-٤٥ پلەی سەدیی) بێت. ٣- مەیخشێنە لە لمدا، هیچ پەستانێک مەخەرە سەری و مەیڕوشێنە. ٤- پاش خوساندنی لە ئاوی گەرمدا، دژە هیستامین یان کرێمی ستیرۆید وەک کرێمی کۆرتیزۆن بەکار بهێنە، ئەمە یارمەتیدەر دەبێت بۆ چارەسەرکردنی ئازار و خوران هەروەها دەتوانیت پاکەتی سەهۆڵ یان ئاوی گەرم بەکاربهێنیت بۆ کەمکردنەوەی ئازار و هەڵئاوسان. '''چارەسەری پزیشکی لە نەخۆشخانە:''' هەندێک <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Jellyfish stings Information {{!}} Mount Sinai - New York |ناونیشان=https://www.mountsinai.org/health-library/poison/jellyfish-stings |ڕێکەوتی سەردان=٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=Mount Sinai Health System |زمان=en-US}}</ref>پشکنین ئەنجام دەدەن لەوانە پشکنینی میز، خوێن و تیشکی سنگ هەروەها پێوانی ڕێژەی لێدانی دڵ، هەناسەدان، پلەی گەرمی و پەستانی خوێن دەکەن لە ئەگەری هەبونی هەر کێشەیەک چارەسەر دەکرێن. ئەو دەرمانانەی پزیشک بەکاری دەهێنێت ئەمانە لەخۆ دەگرێت: '''•ئازارشکێنەکان:''' یارمەتیدەر دەبن بۆ کەمکردنەوەی ئازار. '''•دژە ڤێنین:''' دژە ڤێنین یارمەتیدەر دەبێت بۆ پێچەوانەکردنەوەی کاریگەری ژەهر. دژە ژەهری سندوقی جەلی ماسی بەو کەسانە دەدرێت کە نەخۆش دەکەون دوای پێوەدانیان لەلایەن سندوقی جەلی ماسی هەروەها بۆ ئەو کەسانە بەکاردێت کە ئازاری زۆریان هەیە و بە دەرمانی ئازارشکێن کۆنتڕۆڵ ناکرێت. '''•دژە هیستامین:''' دژە هیستامینەکان یارمەتیدەر دەبن لە کەمکردنەوەی خوران و لیر. زۆربەی پێوەدانی لالەی دەریا لە دوای چەند کاتژمێرێک کەسەکە چاک دەبێتەوە، بەڵام هەندێک پێوەدان دەبێتە هۆی وروژاندنی پێست یان لیر کە چەند هەفتەیەک دەخایەنێت، پێوەدانی جۆرە مەترسیدارەکان لە ماوەی ٤-٤٨ کاتژمێردا دەبێتە هۆی مردن، هەندێک پێوەدانی سندوقی جەلی ماسی دەتوانێت مرۆڤ لە ماوەی چەند خولەکێکدا بکوژێت. '''<big>خۆپاراستن:</big>''' ١- مەلە مەکە لە ناو ئاوێکدا کە لەوانەیە جەلی ماسی تێدابێت و لۆشنی پارێزەر بەکاربهێنە. ٢- جلی پارێزەر بپۆشە. ٣- هەرگیز دەست لە جەلی ماسی مەدە، تەنانەت ئەگەر مردبێت هێشتا دەتوانێ پێوەت بدات چونکە پێکهاتەی خانەکانی کیسەکانی نێمەتسست بۆ ماوەیەکی درێژ پاش مردنی لالەی دەریا هەر دەمێننەوە. == سودەکانی == '''سەرچاوەی خۆراکی:''' لە هەزاران جۆر لالەی دەریا لە سەرانسەری جیهاندان تەنها '''١١''' جۆر دۆزراونەتەوە کە شیاون بۆ خواردن بۆنمونە جەلی ماسی مانگ، وەک پێکهاتەیەک لە خواردنە جۆراوجۆرەکاندا بەکاردەهێنرێن، لە وڵاتانی ڤێتنام، ژاپۆن، چین و کۆریا دەخورێن، چەندین جۆری خواردن دەتوانرێت بە جەلی ماسی ئامادە بکرێت لەوانە زەڵاتە و سوشی بەگشتی لە هەندێک وڵاتی ئاسیا بە خواردنێکی خۆش دادەنرێت. تایبەتمەندی خۆراکی زۆر باشی هەیە، کابۆهیدرات و کالۆری کەمە بەمەش دەبێتە هەڵبژاردەیەکی پەسەند بۆ دابەزاندنی کێش، سەرچاوەیەکی باشی توخمە سەرەکیەکان، دژە ئۆکسیدەکان، کانزاکان و خۆراکە گرنگەکانی دیکەیە. سەرەڕای ئەوەش، سەرچاوەیەکی زۆر باشە بۆ پرۆتین کە یارمەتیدەرە بۆ پاراستنی تەندروستی ماسولکەکان لەکاتی ڕێجیمدا هەروەها دەوڵەمەندە بە ترشە ئەمینی کە بەشێکی دانەبڕاوەیە لە گەشەکردن و چاککردنەوەی خانەکان، تایبەتمەندی دژە ئۆکسیدیان زۆرە کە ڕێگە لە زیانی خانەکان دەگرێت و فشاری ئۆکسجین کەم دەکاتەوە و مەترسی نەخۆشییە درێژخایەنەکان کەم دەکاتەوە ئەم دژە ئۆکسیدە بەهێزانە ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕن لە بەهێزکردنی تەندروستی گشتی لە ڕێگەی بەهێزکردنی سیستەمی بەرگری و کەمکردنەوەی هەوکردن، بوونی ترشە چەوری “ئۆمیگا ٣” وایان لێدەکات خۆراکی تەندروستتر بن چونکە ترشە چەورییەکانی “ئۆمیگا ٣” ڕێگری لە چەوری دەکەن بە درێژایی دیواری خوێنبەرەکان و یارمەتیدەرن بۆ ڕێگرتن لە نەخۆشییەکانی دڵ. <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Chuka Kurage Which Popular for Japanese People of Different Material Seasoned Jellyfish with Sesame Oil Suppliers - Quotation - Yangqi|ناونیشان=https://m.sushiseafood.com/seasoning-cephalopod/seasoning-jellyfish/chuka-kurage-which-popular-for-japanese.html|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=m.sushiseafood.com|زمان=en}}</ref>[[پەڕگە:Chuka kurage(jellyfish) 2014.jpg|وێنۆک]] <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=١٤ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢|سەردێڕ=Jellyfish: Benefits, Nutritional Value, Side Effects & Recipes|ناونیشان=https://www.healthifyme.com/blog/jellyfish/|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=HealthifyMe}}</ref>یەک کوپ (٥٨گرام) جەلی ماسی وشک پێکهاتووە لە: کالۆری: ٢١ پرۆتین: ٣ گرام چەوری: ١ گرام سیلینیۆم: ٪٤٥ ی بەهای ڕۆژانە کۆلین: ٪١٠ی DV ئاسن: ٪٧ی DV '''سەرچاوەی دەرمان:''' دەوڵەمەندە بە کۆلاجین کە پرۆتینێکی گرنگە پاڵپشتی نەرمی پێست، تەندروستی جومگەکان، چاککردنەوەی شانەکان دەکات و پێکهاتەیەکی سەرەکییە بۆ پاراستنی پێست و یارمەتیدەرە بۆ چاکبوونەوەی برینەکان. ژەهری لالەی دەریا بە سەرچاوەیەکی سەرنجڕاکێش دادەنرێت لە پەرەپێدانی دەرمانی نوێ بۆ چارەسەری نەخۆشییە جۆراوجۆرەکان. لەکاتی ڕاماڵین بەناو ئاودا لالەی دەریا پەناگە و پاراستن بۆ هەندێک جۆری ماسی دابین دەکات و وایان لێدەکات خۆیان لە ئاژەڵە دڕندەکان بشارنەوە.{{تووڵی دەروازە|گیانلەبەران|کۆمەڵگا|ئاو|مێژوو}} {{پۆلی کۆمنز|Scyphozoa}} == سەرچاوەکان == {{سەرچاوەکان}} o65wnssxm3ir4w7e8yufk5qddc8jthb 1374491 1374490 2024-11-01T22:29:42Z شەمە 64521 1374491 wikitext text/x-wiki [[پەڕگە:Stranded jellyfish - geograph.org.uk - 6286168.jpg|وێنۆک|دەرکەوتنی لالەی دەریا لە نزیک کەناراوەکان]]'''لالەی دەریا''' یان '''جەلی ماسی''' (بە ئینگلیزی jellyfish-fish jellies) زیاتر لە ٥٠٠ ملیۆن ساڵە بونیان هەیە<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Five jaw-dropping facts about jellyfish|ناونیشان=https://www.oneearth.org/five-jaw-dropping-facts-about-jellyfish/|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=One Earth|زمان=en}}</ref> لە دایناسۆرەکان کۆنترن،لە سەرانسەری جیهاندا لە تەنکاوەکانی کەنار دەریاوە تا قوڵایی زەریاکان و لە ئاوی سوێر و سازگاریشدا دەژین هەروەها کۆنترین گیانداری فرەئەندامن، ناوی جەلی ماسی لە ساڵی '''١٧٩٦'''ـەوە بەکار دەهێنرێت بەڵام سەرەڕای ناوەکەیان لە ڕاستیدا '''ماسی نین''' ئەوان بێبڕبڕەکانن واتە بڕبڕەی پشتیان نییە. پۆلێنکراوە لە پۆلی ''نایدەریا'' بە مانای ''دەزووی پێوەدان'' دێت، لالەی دەریا '''(٪٩٥-٩٨)'''ی لەشی لە ئاو پێکدێت هەروەها دڵ، ئێسک، خوێن،<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=What is a jellyfish?|ناونیشان=https://www.nhm.ac.uk/discover/what-is-a-jellyfish.html|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.nhm.ac.uk|زمان=en}}</ref>سییەکان و ناوەندی مێشکییان نییە، <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=nervous system in jellyfish - گه‌ڕانی Google |ناونیشان=https://www.google.com/search?q=nervous%20system%20in%20jellyfish&source=sh/x/gs/m2/5 |ڕێکەوتی سەردان=٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.google.com}}</ref>لە جیاتی مێشک کۆمەڵێک دەماری هەیە کە پێی دەوترێت '''تۆڕی دەماری''' یان '''ئەڵقەی دەماری''' ئەم تۆڕە دەمارییە یارمەتییان دەدات بۆ دۆزینەوەی گۆڕانکاری لەو ژینگەیەی تێیدا دەژین لەوانە پلەی گەرمی، هێزی کێشکردن، سوێری ئاو، چڕبوونەوەی ئۆکسجین، لەرینەوە و تەوژم، ئەم دەمارانە وا دادەنرێت کە ڕێکخەری سەرەکی کردارەکانی جەلی ماسین، هەروەها کۆمەڵێک کۆتایی دەماری هەیە کە پێی دەوترێت '''ڕۆپالیا''' دیارترین پێکهاتەی هەستی لالەی دەریایە دەمارەخانە و خانەی کێشکردن و خانەی وەرگری ڕووناکی تێدایە و پێکهاتەی تایبەت بۆ هەستکردن بە ڕووناکی (خاڵی چاو) و جوڵە یان ئاراستە بە گوێرەی هێزی کێشکردن لەخۆدەگرێت. چاوی لالەی دەریا <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=UCL |سەردێڕ=Question of the Week: Why do box jellyfish have eyes? {{!}} UCL Researchers in Museums |ناونیشان=https://blogs.ucl.ac.uk/researchers-in-museums/2018/05/10/question-of-the-week-why-do-box-jellyfish-have-eyes/#:~:text=And%20not%20just%20one%20or,obstacles,%20and%20responding%20to%20light |ڕێکەوتی سەردان=٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=blogs.ucl.ac.uk |زمان=en-US}}</ref>دەکەونە ڕۆپالیاوە لە دەوری خوارەوەی زەنگەکەی، بەگشتی چوار جۆری جیاواز چاویان هەیە هەر جۆرێک بۆ مەبەستێک بەکاردێت، دوو جۆری چاو توانای دروستکردنی وێنەیان هەیە لە کاتێکدا دوو جۆرەکەی تر یارمەتیدەرن لە مەلەکردن و خۆلادان لە بەربەستەکان و وەڵامدانەوەی ڕووناکی. سەرەتایترین کۆمەڵە تەنها ئاستی ڕووناکی دەدۆزێتەوە، بەڵام کۆمەڵێکی تری چاو ئاڵۆزترن کە دەتوانن ڕەنگ و قەبارەی تەنەکانیش ببینن. [[پەڕگە:Cubozoa sistema visuale nella Tripedalia cystophora.png|وێنۆک|<ref>{{بیرخستنەوەی وێب |last=ourworldunderthewaves |first=Author |ڕێکەوت=2017-10-31 |سەردێڕ=Box Jellyfish- For your eyes only |ناونیشان=https://ourworldunderthewaves.com/2017/10/31/first-blog-post/ |ڕێکەوتی سەردان=2024-10-30 |وێبگە=Our world under the waves |زمان=en}}</ref>چاوەکانی سندوقی جەلی ماسی]]هەندێکیان<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=٢١ی حوزەیرانی ٢٠١٧|سەردێڕ=6 things you may not know about jellyfish |ناونیشان=https://www.pbs.org/newshour/science/6-things-may-not-know-jellyfish |ڕێکەوتی سەردان=٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=PBS News |زمان=en-us}}</ref> بە سادەی خاڵی چاویان هەیە کە تەنیا ڕووناکی دەدۆزێتەوە، بەڵام هەندێکی تر لەوانە جەلی ماسی سندوق سیستەمێکی بینایی ئاڵۆزتریان هەیە کە پڕە لە هاوێنە، تۆڕی چاو و کۆرنیا، دەتوانن وێنەی لێڵ ببینن، چاوە ئاڵۆزەکان نەک تەنها ئامرازێکن بۆ گەڕان بە ژینگەی خۆیاندا بەڵکو لە هەندێک حاڵەتدا ڕێگە بە لالەی دەریا دەدەن هێزی کێشکردن بدۆزنەوە. لالەی دەریا بەپێی جۆرەکەیان ڕەنگیشیان جیاوازە کە بێ ڕەنگ و شەفافن یان دەتوانن ڕەنگی خۆیان بگۆڕن باوترین ڕەنگیانی زەرد، مۆر، پەمەی، شینە. قەبارەی بەگشتی زەنگەکە لەوانەیە کەمتر لە ئینجێک یان زیاتر لە پێیەک درێژ بێت تیرەی هەندێک جۆریان دەگاتە حەوت پێ، درێژی قۆچەکانی بەپێی جۆرەکەی جیاوازە هەندێک جەلی ماسی درێژی قۆچەکانی زیاتر لە ١٠٠ پێ دەبێت. ئەو جەلی ماسیانەی وەک سەری دەرزی بچووکن تەنها دەتوانن پلانکتۆن بخۆن کە بوونەوەری بچووک و سەرئاو کەوتوون، جەلی ماسی گەورەتر سەرچاوەی خۆراکی گەورەتری وەک ماسی و ڕۆبیان و قرژاڵ ڕاو دەکات. [[پەڕگە:False twins -jellyfishes ( -cc ) (3969242721).jpg|وێنۆک|درەوشانەوەى لە تاریکیدا]]نزیکەی <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Did you know some jellyfish glow?|ناونیشان=https://www.curioustem.org/stem-articles/did-you-know-some-jellyfish-glow?format=amp|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.curioustem.org}}</ref>'''(٪٥٠)ی''' لالەی دەریا دەتوانن ڕووناکی بەرهەم بهێنن کە لە تاریکیدا دەدرەوشێنەوە ئەم توانا سەرسوڕهێنەرە پێی دەوترێت “بریقەدار” یان “درەوشانەوەی زیندەوەری” لالەی دەریا بە شێوەیەکی سەرەکی بۆ بەرگری کردن لە ئاژەڵە دڕندەکان بەکاری دەهێنێت بۆ نموونە بۆ ترساندنی ئاژەڵە دڕندەکان و پێدانی کات بۆ هەڵاتن. ئەو ڕووناکییەی زیندەوەران دەتوانن بەرهەمی بهێنن بەهۆی کارلێکێکی کیمیاییەوە دروست دەبێت بۆ ئەوەی ئەم کاردانەوەیە ڕووبدات دەبێت هەڵگری گەردیلەیەک بن کە پێی دەوترێت '''لوسیفرین''' لەگەڵ یەکێک لەو دوو ئەنزیمە '''لوسیفیراز''' و '''فۆتۆپرۆتینی.''' کاتێک لوسیفرین بە شێوەیەکی کیمیایی لەگەڵ ئۆکسجین کارلێک دەکات وزە لە شێوەی ڕووناکی دەردەدات، <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Bioluminescence: light in the dark|ناونیشان=https://www.nhm.ac.uk/discover/what-is-bioluminescence.html|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.nhm.ac.uk|زمان=en}}</ref>باوترین ڕووناکی بەرهەم هێنان لە زەریادا سەوز و شینە چونکە ئەم درێژی شەپۆلانە زیاتر بەناو ئاودا دەڕۆن، هەندێک ماسی دەتوانن رووناکی سوور دروست بکەن. == پێکهاتەی لەشی == '''بەشی سەرەوەی لەشی''' لەشێوەی زەنگی شێوە چەتردایە، بەشی دەرەوەی چەترەکە بە exumbrella ناونراوە هەروەها بەشی ناوەوەی بە subumbrella ناونراوە، لالەی دەریای پێگەیشتوو دەتوانێ جەستەیەکی خڕ یان چوارگۆشەی هەبێت کە قۆچەکانی پێوەدەلکێن. [[پەڕگە:Cross section Olindias formosa en.svg|وێنۆک]] '''ناو و فرمانەکانیان:''' '''چینی دەرەوە'''-epidermis: ئۆکسجین هەڵدەمژێت و ڕێگە دەدات لە هەموو لەشدا بڵاو ببێتەوە،ئەمە ڕێگە بە جەلی ماسی دەدات بەبێ سییەکان، دڵ و خوێن بژی. '''چینی ناوەڕاست'''-mesoglea:ماددەیەکی جەلاتینی ئەستوورە کە زۆربەی لە ئاو پێکهاتووە لەگەڵ کۆلاجین و پرۆتین هەروەها بەرپرسە لە عەمبارکردنی ئۆکسجین بۆ ماوەیەکی درێژ و پاڵپشتی جەستە دەکات. '''چینی ناوەوە'''-gastrodermis: چینێکە لە بەشی خوارەوەی زەنگی لالەی دەریادا ئەرکی سەرەکی هەرسکردنە و یارمەتی ئاڵوگۆڕی گازەکان دەدات. '''کەلێنی گەدە'''-gastric cavity: شوێنی سەرەکی هەرسکردنی خۆراک و هەڵمژینی خۆراکەکانە، خواردن لە دەمدا تێدەپەڕێت و دەچێتە ناو کەلێنەکە، لەناو کەلێنی گەدە پەردەی خانە بە دەوری گەردیلەکانی خۆراکدا دەپێچێتەوە و پاشان دەیانباتە ناو کەلێنی ناوەوە. '''ئەندامی زاوزێ'''-Gonad: دەکەوێتە خوارەوەی گەدە، ڕژێنی زاوزێیە کە سپێرم لە نێر و هێلکە لە مێینەدا بەرهەم دەهێنێت. '''کەناڵەکانی نیوەتیرەیی'''-radial canal: ئەم سیستەمە لە کەناڵەکان خزمەت دەکات بۆ دابەشکردنی خۆراک بۆ بەشەکانی دەرەوەی لەشی. '''دەم'''-Mouth: لە ناو جەستەی زەنگییاندا کونێک هەیە کە دەمییەتی لە ڕێگەیەوە خواردن دەخۆن و پیسایش دەردەدەن. '''بەشی خوارەوەی لەشی''' قۆچەکانی Tentaclesهەیە: ٨هێشووی قۆچی کە هەر هێشوویەک لەوانەیە زیاتر لە ١٥٠ قۆچی هەبێت وەک بەرگری و چەکێکی بەهێز بۆ گرتنی نێچیر کاردەکەن. لە ناوەوەی قۆچەکاندا لالەی دەریا هەزاران خانەی پێوەدانی هەیە کە هەر یەکێکیان پێکهاتەیەکی تایبەتی تێدایە پێی دەوترێت کیسەی نێمەتسست '''٣٠''' جۆری جیاوازی هەیە <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Spencer |یەکەم=Erin |ڕێکەوت=٢٦ی نیسانی ٢٠٢١|سەردێڕ=How Do Jellyfish Sting? |ناونیشان=https://oceanconservancy.org/blog/2021/04/26/nematocysts/ |ڕێکەوتی سەردان=٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=Ocean Conservancy |زمان=en}}</ref>ناوی ''“نێمەتسست-nematocysts'' بە مانای '''“کیسەی دەزوو”''' دێت کە وەسفی پێکهاتەکەی دەکات: بڕبڕەی تیژ بە لوولەیەکی درێژەوە بەستراوەتەوە لە کیسەیەکدا لەسەر ڕووی ئاژەڵەکە هەڵگیراوە، خانەی بچووکی پێوەدانن لە چەقۆی بچووک دەچن، چەکێکی خانەیی بەرچاون بۆ ڕاوکردن و بەرگری و هەندێ جار بۆ جوڵە بەکاردەهێنرێن. کیسەکان لە کەپسولێکی پەستانی پێک هاتوون کە دەزووێکی پێچراوەی وەک چەقۆ لەخۆ دەگرێت، کاتێک لالەی دەریا بە ئاماژەی کیمیایی یان میکانیکی هاندەدرێت واتە کاتێک هەست بە تێکچوونێکی جەستەیی یان کیمیایی دەکات پێکهاتەیەکی وەک سەرپۆش لەسەر ڕووی کەپسولەکە دەردەکەوێت کەپسولەکە بە تەقینەوە دەردەچێت و دەزووی پێچراوە دەردەهێنێت کە ئامانجەکە کون دەکات پاشان ژەهرەکە بەناو دەزووەکەدا تێدەپەڕێت و شانەکانی قوربانی ئیفلیج دەکات، بە خێرایی درێژ دەبێتەوە بە سوڕانەوەی ناوەوە بۆ دەرەوە لە پرۆسەیەک کە پێی دەوترێت هەڵگەڕانەوە دواتر دەزووەکە لە کیسەکە جیادەبێتەوە، دەزووی هەندێک لە کیسەکانی نێمەتسست نێچیری بچووک دەگرن بە پێچانەوەیان. [[پەڕگە:Nematocyst-discharge process.png|وێنۆک|هەنگاوەکانی دەرچوونی کیسەکانی نێمەتسست]] دەرچوونی کیسی نێمەتسست <ref>{{Cite journal|last=Beckmann|first=Anna|last2=Özbek|first2=Suat|date=2012|title=The nematocyst: a molecular map of the cnidarian stinging organelle|url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22689365/#:~:text=During%20the%20discharge%20of%20nematocysts,potentially%20harmful%20also%20for%20humans.|journal=The International Journal of Developmental Biology|volume=56|issue=6-8|pages=577–582|doi=10.1387/ijdb.113472ab|issn=1696-3547|pmid=22689365}}</ref>بە یەکێک لە خێراترین پرۆسەکانی زیندەوەرزانی و میکانیکی سروشت ناسراوە کە لە ماوەی '''٣ میللی چرکەدا''' ڕوودەدات. ژەهری لالەی دەریا پێکهاتووە لە پۆرینەکانی پرۆتینی بەهێز (ژەهری پەردەی خانە)، پێپتیدەکانی ژەهراوی دەمار، چەوری چالاک و گەردیلە بچووکەکانی تر، هەموو ژەهرەکانی جەلی ماسی “'''پۆرین”'''ی تێدایە (<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Porins - MeSH - NCBI |ناونیشان=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/mesh/?term=%22Porins%22%5BMeSH+Terms%5D |ڕێکەوتی سەردان=٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.ncbi.nlm.nih.gov}}</ref>پۆرینەکان گەردیلەی پرۆتینن کە لە بنەڕەتدا لە پەردەی دەرەوەی بەکتریای گرام نێگەتیڤ دۆزراونەتەوە) هێرش دەکاتە سەر خانەکانی ئەو کەسەی پێوەی دەدات، بەگوێرەی بڕ و ڕێژەی پۆرینەکان پێوەدانەکان دەبنە هۆی سوربوونەوە و هەڵئاوسان و نیشانەی جیاواز هەروەها <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=olivia.congdon@science.org.au |ڕێکەوت=٢٧ی ئازاری ٢٠١٩|سەردێڕ=All about jellyfish stings |ناونیشان=https://www.science.org.au/curious/people-medicine/all-about-jellyfish-stings |ڕێکەوتی سەردان=٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=Curious |زمان=en}}</ref>ژەهری لالەی دەریا کاریگەری لەسەر سیستەمە جۆراوجۆرەکانی جەستە هەیە وەک دڵ و کۆئەندامی هەناسەدان و لە هەندێک حاڵەتدا لەوانەیە ببێتە هۆی مردن. زۆربەی جۆرەکانی لالەی دەریا قۆچیان هەیە، بەڵام هەموویان کیسی نێمەتسستی بەهێزیان نییە. '''قۆڵی دەمی'''-Oral arm: لەنێو زۆرێک لە قۆچەکانیان، هەندێک لالەی دەریا بەشێکیان هەیە کە پێی دەوترێت قۆڵی دەمی ئەم پاشکۆ درێژانە نێچیری گیراو دەگوازنەوە بۆ دەمی، کە بەزۆری دەکەونە بەشی خوارەوەی زەنگەکە. == سوڕی ژیانی == '''بەدرێژایی سووڕی ژیانیان دوو شێوەی جیاوازی جەستە وەردەگرێت: مێدوسا و پۆلیپ.''' مێدیوسا (بەپیتاندنی هێلکەکان) سپێرم و هێلکە بەرهەم دەهێنێت بۆ زاوزێ، پۆلیپ (بە لەبەرگرتنەوەی خۆیان) بە ناڕەگەزخوازی زاوزێ دەکات.[[پەڕگە:Reproductive cycle of jellyfish.jpg|وێنۆک]]'''قۆناغی یەکەم:''' مێدیوسای پێگەشتوو بە کۆمەڵی گەورە کۆدەبنەوە <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Life Cycle of Jellyfish |ناونیشان=https://www.vims.edu/bayinfo/jellyfish/lifecycle/ |ڕێکەوتی سەردان=٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=Virginia Institute of Marine Science |زمان=en}}</ref>سپێرم و هێلکەی نەپیتێنراو بەردەدەن بۆ ناو ئاوی دەوروبەریان، کرداری پیتاندن ڕوودەدات و هێلکە پیتێنراوەکان جێدەهێڵرێن بۆ ئەوەی بە ئازادی لە تەوژمی زەریاکاندا بسوڕێنەوە، بەڵام هەندێک لالەی دەریا هەوڵی زیاتر دەدەن بۆ پاراستنی هێلکەکانیان، بۆ نموونە جەلی ماسی مانگ ڕێگە بە هێلکە پیتێنراوەکان دەدات بە قۆڵەکانی دەمی بنوسێن و بیانپارێزن تا ئەو کاتەی ئامادە دەبن بۆ ژیان لە قۆناغی داهاتووی ژیانیاندا. '''قۆناغی دووەم:''' ئەم هێلکە پیتێنراوانە گەشە دەکەن و دەبنە سپۆرێکی پلانکتۆنی کە پێی دەوترێت کرمۆکەی پلانولا، دەتوانێت بە ئازادی مەلە بکات و لە کرمێکی تەختی مایکرۆسکۆبی دەچێت کە بە مووی بچووک داپۆشراوە ڕێگە بە پلانولا دەدەن مەلە بکات، پلانولا بەردەوامە لە گەشەکردن و کاتێک گەورە بوو هەوڵ دەدات ڕووکەشێکی ڕەقی گونجاو بدۆزێتەوە تا پێوەی بنوسێت لە هەندێک حاڵەتدا تەنانەت لەوانەیە خۆیان بە ئاژەڵەکانی ترەوە ببەستنەوە بەتایبەتی جەستەی جەلی ماسی پێگەیشتوو، کاتێک شوێنێکی گونجاوی دۆزیەوە پلانولا دەچێتە '''قۆناغی سێیەم:''' دەگۆڕدرێن بۆ پۆلیپ، پۆلیپ دەتوانرێت وەک ئاژەڵێکی قەدی بچووک دابنرێت کە پێکهاتەیەکی لولەکی هەیە، سەرێکی لەسەر زەوی جێگیرە و لە بەشی سەرەوەی دەمی و قۆچەکانی دەوروبەرین، لەم قۆناغەدا سیستەمێکی هەرسکردنی تەواو گەشەسەندوی هەیە و قۆچەکانی دەتوانێت نێچیر بگرێت، زۆربەی کاتەکانی بەخواردن بەسەردەبات، بەگوێرەی جۆرەکەی پۆلیپەکان دەتوانن بۆ ماوەیەکی درێژ و چەند ساڵێک لەم قۆناغەدا بمێننەوە چاوەڕێ دەکەن تاکو هەلومەرج بۆ قۆناغی داهاتوو گونجاو دەبێت. '''قۆناغی چوارەم:''' کاتێک بارودۆخەکە نمونەیی بێت پۆلیپ دەست دەکات بە زاوزێ بە شێوەیەکی ناڕەگەزی بە لەبەرگرتنەوەی خۆی، پۆلیپەکە درێژ دەبێتەوە و چەند پارچەیەک پێکدەهێنێت کە لە کۆتاییدا گەشە دەکەن و ئاژەڵی سەربەخۆ یان پۆلیپی زیاتر دروست دەکەن، لەم پرۆسەیەدا پۆلیپ پێی دەوترێت سیفیستۆما. قۆناغی دواتر '''لە قۆناغی پێنج:''' کاتێک ئاو گەرم دەبێت پۆلیپەکان دەست دەکەن بە گەشەکردن و قۆچەکانی نامێنێت پێیان دەوترێت خونچەی پۆلیپ پاشان دەگۆڕێن بۆ سترۆبایلا ئەم پرۆسەیە پێی دەوترێت سترابلەیشن کە تێیدا دەگۆڕێت بۆ ئێفیرا و دەچێتە '''قۆناغی شەشەم:''' ئەم کۆپیە بچوکە ئێستا مەلەی ئازادە و پێی دەوترێت ئێفیرا (مێدیوسای پێنەگەشتوو)، لەگەڵ گەورەبوونی ئێفیرا بە خێرایی دەست دەکەن بە خواردنی پلانکتۆنەکانی تر و بەردەوام دەبن لە گەشەکردن زەنگەکەی شێوەی تایبەتی وەردەگرێت و قۆچەکان و قۆڵی دەمی گەشە دەکەن بۆ شێوە تایبەتەکانی ڕەگەزەکەی لە کۆتاییدا ئەم شێوە پێگەیشتووانە پێیان دەوترێت مێدیوسا. قۆناغی لالەی دەریای پێگەیشتوو واتە مێدیوسا ئەو قۆناغەیە کە زۆربەی خەڵک پێی دەڵێن “لالەی دەریا” لەگەڵ ئەوەشدا ئەمە تەنها بەشێکی زۆر بچووکی ژیانی لالەی دەریایە. == جۆرەکانی == '''زانایان ٢٠٠٠ جۆریان لە سەرانسەری جیهاندا دەستنیشان کردووە و لەو باوەڕەدان کە بەلایەنی کەمەوە ١٠٠٠ جۆری تر هێشتا نەدۆزراونەتەوە.''' [[پەڕگە:Lion's mane jellyfish in Gullmarn fjord at Sämstad 3.jpg|وێنۆک|جەلی ماسی شێر]] '''١-جەلی ماسی شێر-'''lion's mane jellyfish: گەورەترین و درێژترین جۆری جەلی ماسییە، گەورەترین نموونەی ناسراو درێژی ١٢٠ پێ (٣٦.٥مەترە) لە سەرەوە تا خوارەوەی قۆچەکانی، کە نزیکەی ٢٣ پێ درێژترە لە درێژترین نەهەنگی شین کە تا ئێستا پێوانە کرابێت، بەمەش '''درێژترین ئاژەڵە''' کە تا ئێستا تۆمارکراوە، <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Freaky Facts About the Lion's Mane Jellyfish |ناونیشان=https://www.thoughtco.com/lions-mane-jellyfish-2291828 |ڕێکەوتی سەردان=٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=ThoughtCo |زمان=en}}</ref>جەلی ماسی شێر لە ناوچە ساردەکان دەژی لە باکووری ئۆقیانوسی ئارام هەروەها لە جەمسەری باکوور، زەریای ئەتڵەسی و کەناراوەکانی ئەوروپا، پلانکتۆن و ماسی و توێکڵی بچووک و تەنانەت جەلی ماسی تر دەخوات، چاوی نییە بۆیە پشت بە خانەکانی دەمار دەبەستێت بۆ هەستکردن و کاردانەوەی بەرامبەر مەترسی، پێوەدانی لەوانەیە ئازاربەخش بێت بەڵام بە دەگمەن کوشندەیە.[[پەڕگە:Moon Jelly (14962781613).jpg|وێنۆک|'''جەلی ماسی مانگ''']]'''٢-جەلی ماسی مانگ'''-Moon jelly: بەربڵاوترین و باوترین جۆرە کە واناونراوە بەهۆی شێوەکەیەوە بە ئاسانی دەناسرێتەوە زەنگێکی شەفافی هەیە گرنگترین بەشی جەلی مانگ پێکهاتەی شێوە ناڵی ئەسپە لە ناوەڕاستی زەنگەکەیدایە '''ئەندامەکانی زاوزێن''' ڕەنگییان پەمەیی یان پرتەقاڵییە هەروەها قۆچەکانی کورتن، <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Ecology |یەکەم=Journal of Animal |ڕێکەوت=٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢١|سەردێڕ=How and what do jellyfish see? |ناونیشان=https://animalecologyinfocus.com/2021/12/08/how-and-what-do-jellyfish-see/#:~:text=As%20an%20example,%20the%20moon,24%20eyes%20(Fig%201) |ڕێکەوتی سەردان=٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=Animal Ecology in Focus |زمان=en}}</ref>جەلی ماسی مانگ ٨ رۆپالیای هەیە کە هەریەکەیان دوو چاوی سادەی هەیە، مەترسییەکی کەمی لەسەر مۆرڤ هەیە پێوەدانیان ئەوەندە بەهێز نییە کە بتوانێت پێستی مرۆڤ ببڕێت بۆیە دەستیان لێدەدرێت و سەلامەتن بەڵام ژەهریان هەیە وە توانای پێوەدانیشیان هەیە، کاتێک خۆراک سنوردار و کەم بێت لالەی دەریای مانگ دەتوانێ بچووک ببێتەوە بۆ دەیەکی قەبارەکەی بۆ پاشەکەوت کردنی وزە، ناوی زانستی '''''ئۆرێلیا ئۆریتا''''' یە “Aurelia aurita”. [[پەڕگە:Box jellyfish at Bakoven Rock DSC11031.JPG|وێنۆک|جەلی ماسی سندوق]] '''٣-جەلی ماسی سندوق'''-Box jellyfish: کوشندەترین جەلی ماسییە ناسراوە بە <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=١٠ی ئەیلوولی ٢٠١٠|سەردێڕ=Box Jellyfish {{!}} National Geographic|ناونیشان=https://www.nationalgeographic.com/animals/invertebrates/facts/box-jellyfish|ڕێکەوتی سەردان=٣ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=Animals|زمان=en}}</ref>“زەردەواڵەی دەریایی”، بەهۆی شێوەی لەشیانەوە ناونراون لە زەنگێکی شێوە سندوق دەچێت لەگەڵ کۆمەڵە قۆچەکان لە هەر سوچێکی زەنگەکەوە <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=US Department of Commerce|یەکەم=National Oceanic and Atmospheric Administration|سەردێڕ=What is the most venomous marine animal?|ناونیشان=https://oceanservice.noaa.gov/facts/box-jellyfish.html|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=oceanservice.noaa.gov|زمان=EN-US}}</ref>دەردەکەون هەروەها ٤ رۆپالیای هەیە کە هەریەکەیان ٦ چاوی هەیە دوو چاوی هاوێنە و چوار چاوی سادە بە کۆی گشتی ٢٤ چاوی هەیە هەندێک لەو چاوانە بە شێوەیەکی سەرسوڕهێنەر ئاڵۆزن و هاوێنەیان هەیە، لە کاتێکدا جەلی ماسی لە ئاوی کەناری گەرم لە سەرانسەری جیهاندا دەژین بەڵام جۆرە کوشندەکان بەشێوەیەکی سەرەکی لە ناوچەی هیندۆ پاسیفیک و باکووری ئوسترالیا دەژین ئەمەش جەلی ماسی سندوقی ئوسترالی دەگرێتەوە، ژەهری سندوقی جەلی ماسی یەکێکە لە کوشندەترین ژەهرەکان لە جیهاندا، ژەهری تێدایە کە هێرش دەکاتە سەر دڵ، کۆئەندامی دەمار و خانەکانی پێست. <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Pain researchers find antidote to deadly box jellyfish sting|ناونیشان=https://www.sydney.edu.au/news-opinion/news/2019/05/01/pain-researchers-find-antidote-to-deadly-box-jellyfish-sting.html#:~:text=Each%20box%20jellyfish%20carries%20enough,arrest%20and%20death%20within%20minutes.|ڕێکەوتی سەردان=٣ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=The University of Sydney|زمان=en-US}}</ref>ژەهری ئەوەندە هەڵدەگرێت کە زیاتر لە ٦٠ مرۆڤ بکوژێت لەوانەیە تووشی ئیفلیجی و جەڵدەی دڵیان بکات، نیشانەکانی پێوەدان بریتین لە ئازاری وەكو سووتان و قامچی لەسەر پێست هەروەها بە لایەنی کەمەوە ١٤ جۆری جەلی ماسی سندوق پێوەدانیان دەبێتە هۆی توشبوون بە نەخۆشی ''ئیرەکانجی''<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=box jellyfish cause of irukandji syndrome - گه‌ڕانی Google |ناونیشان=https://www.google.com/search?q=box%20jellyfish%20cause%20of%20irukandji%20syndrome&source=sh/x/gs/m2/5 |ڕێکەوتی سەردان=٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.google.com}}</ref>. • '''جەلی ماسی سندوقی ئوسترالی'''-Chironex fleckeri''':''' گەورەترین جەلی ماسی سندوقییە کە قەبارەی لەشی دەگاتە یەک پێ و قۆچەکانی ئەستوورە و درێژییەکەی دەگاتە ١٠ پێ، بە ژەهراوی ترین ئاژەڵی دەریای دادەنرێت. • '''جەلی ماسی ئیرەکانجی'''- Irukandji jellyfish: جۆرێکی جەلی ماسی سندوقە و بچوکترین لالەی دەریایە لە جیهاندا، ناوی زانستی '''''کروکیا بارنێسی''''' یە “Carukia barnesi “. [[پەڕگە:Irukandji-jellyfish-queensland-australia.jpg|وێنۆک|جەلی ماسی ئیرەکانجی لە دورگەی کوینزلاند لە ئوسترالیا]] زەنگەکەی قەبارەی بچوکە و ڕەنگی شەفافە زۆر قورسە لە ئاودا ببینرێت، زۆرجار شێوەی لاکێشەییان هەیە، تیرەی زەنگەکەی ١-٣ سانتیمەترە و درێژی قۆچەکانی لە چەند سانتیمەترێکەوە تا زیاتر لە یەک مەتر دەبێت، بە قەبارەی بچووک و پێوەدانی ژەهراوی ناسراوە. بەشێوەیەکی سەرەکی لە ئاوی گەرمدا دەژین بە درێژایی کەناراوەکانی باکووری ئوسترالیا بەتایبەتی لە دەریای مەرجان بە درێژایی کوینزلاند لەگەڵ بەشێک لە خولگەیی ئەتڵەسی و هیندی و زەریای هێمن. یەکێکە لە هۆکارەکانی توشبوون بە نەخۆشی ''ئیرەکانجی'' <ref>{{Citation|last=Kong|first=Erwin L.|title=Irukandji Syndrome|date=2024|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK562264/#:~:text=Irukandji%20syndrome%20is%20a%20painful,potentially%20life-threatening%20cardiac%20complications|work=StatPearls|place=Treasure Island (FL)|publisher=StatPearls Publishing|pmid=32965935|access-date=2024-10-03|last2=Nappe|first2=Thomas M.}}</ref>نیشانەکانی بریتین لە ئازاری زۆر، گرژبوونی ماسولکەکان، ڕشانەوە و بەرزی پەستانی خوێن. '''٤- جەلی ماسی تۆپ'''-Cannonball Jellyfish: بەهۆی شێوەی زەنگەکەی ناونراوە کە قەبارە مامناوەندە لە گوللەی تۆپ دەچێت وەک گومەز هەروەها ناسراوە بە جەلی ماسی سەری کەلەرم<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Cool Cannonball Jellyfish Facts|ناونیشان=https://www.thoughtco.com/cannonball-jellyfish-4770889|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=ThoughtCo|زمان=en}}</ref> ناوە زانستییەکەی”''Stomolophus meleagris“.'' بە زەبەلاحی نەرم و نیان لە جیهانی جەلی ماسی ناونراوە، لە هاوتاکانی خۆی جیا دەکاتەوە بە زەنگێکی پتەو، نەرم و بەهێز کە پانییەکەی ٧-١٠ ئینجە و بەرزییەکەی نزیکەی ٥ ئینج دەبێت، ڕەنگی زەنگەکە بە گشتی سپییە لێوارەکەی زۆرجار ڕەنگی قاوەیی سوورباوە، جەلی ماسی تۆپ لە زەریای هێمن ڕەنگیان شینە <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/17451000.2021.1887495#:~:text=The%20cannonball%20jellyfish%20Stomolophus%20meleagris,patterns%20on%20the%20umbrella%20surface|ڕەوشی ناونیشان=live}}</ref>. قۆچی درێژی نییە لەجیاتی ئەوە کۆمەڵێک باڵی دەمی هەیە کە بە دەوری دەمیدا درێژ دەبنەوە کاردەکەن بۆ جوڵاندنی و یارمەتیدانی بۆ گرتنی نێچیر. گۆشتخۆرێکە هێلکەی ماسی و کرمۆکەی ماسی و کرمۆکەی پلانکتۆنی نەرم و هێلکە شەیتانۆکەکان دەخوات هەروەها بە مژین ئاو دەخواتەوە کاتێک زەنگەکەی گرژ دەبێت. لەکاتێکدا زۆربەی جۆرەکانی لالەی دەریا پشت بە شەپۆلەکان و بـا دەبەستن بۆ جوڵە، بەڵام جەلی ماسی تۆپ قۆڵی دەمی خۆی بەکار دەهێنێت بۆ مەلەکردن وە دەتوانێت هەست بە ڕووناکی، هێزی کێشکردن و بەرکەوتن بکات.[[پەڕگە:Cannonball jellyfish washed ashore near Ramp 59. It's not common to see Cannonball Jellyfish around this time of year - this one may have been cold-stunned. (51759006613).jpg|وێنۆک|جەلی ماسی تۆپ]] لالەی دەریای تۆپ لە جۆگەکان و بەدرێژایی کەناراوەکانی کەنداوی مەکسیک، ئۆقیانووسی ئەتڵەسی و ئۆقیانووسی ئارام، ڕۆژئاوای ئەتڵەسی، لە نیو ئینگلاند تا بەرازیل، لە ڕۆژهەڵاتی زەریای هێمن لە کالیفۆرنیاوە تا ئیکوادۆر و لە ڕۆژئاوای زەریای هێمن لە دەریای ژاپۆنەوە تا دەریای باشووری چین دەژین، لە ئاوی سوێری خولگەیی بۆ نیمچە خولگەیی گەشە دەکات لەگەڵ پلەی گەرمی لە دەوروبەری ٧٤ پلەی فەهرنهایت. بە وشککراوی وەک خۆراکی پڕ پرۆتین و دەرمانی تەقلیدی لە ئاسیادا خواستی لەسەرە، لە کاتێکدا جەلی ماسی تۆپ دەتوانێت ژەهر دەربکات هەرچەندە پێوەدانەکەی بە شێوەیەکی ئاسایی سووکە بەڵام هێشتا ئامۆژگاری دەکرێت ئاگادار بیت لە حاڵەتە دەگمەنەکانی پێوەدانی ئەو ژەهرەی لێوەی دەردەچێت دەبێتە هۆی کێشەی دڵ لە مرۆڤ و ئاژەڵدا. '''٥- جەلی ماسی شین'''-Blue jellyfish: بە ئاگری شین ناسراوە بەزۆری لە دەوروبەری ئاوەکانی بەریتانیا دەژی لە بەشەکانی دیکەی ئەوروپا و لە کەناراوەکانی ئیرلەندا، دەریای باکور و بەدرێژایی کەناری ڕۆژئاوای سکۆتلەندا لە هاوین و پایزدا دەبینرێن، ناوی زانستی “''Cyanea Lamarckii''” یە. [[پەڕگە:Blue jellyfish in Brofjorden at Sandvik 5 - cropped.jpg|وێنۆک|جەلی ماسی شین]]زەنگێکی شێوە گومەزی هەیە، <ref>{{بیرخستنەوەی وێب |سەردێڕ=Blue jellyfish {{!}} The Wildlife Trusts |ناونیشان=https://www.wildlifetrusts.org/wildlife-explorer/marine/jellyfish/blue-jellyfish |ڕێکەوتی سەردان=2024-10-30 |وێبگە=www.wildlifetrusts.org |زمان=en}}</ref>قۆچەکانی چزوودارن و چوار قۆڵی دەمی گەورە کە چرچی و شەپۆلی زۆریان هەیە، ڕەنگی زەنگەکەی بەپێی تەمەن و پێگەشتنی دەگۆڕێت لە سەرەتاکانی تەمەنی بێ ڕەنگە و شەفافە بە تایبەت دەوروبەری لێوارەکانی زەنگەکەی، کاتێک پێدەگات لە تەمەنی گەورەیدا ڕەنگی باوی شینە ڕەنگەکانی تری وەکو مۆر، زەرد، پرتەقاڵی، وەنەوشەیی یان سپی، ئەوانەی ڕەنگیان زەردترە (گەنجترن) بە ئاسانی تێکەڵ دەبن لەگەڵ جەلی ماسی شێر بەڵام بچووکترن و زەنگێکی شینیان هەیە کە هێڵی نیوەتیرەیی لە ڕێگەیەوە دەبینرێت، تەمەنی بەنزیکەی یەک ساڵە. خۆراکی جەلی ماسی شین وەکو زۆربەی جۆرەکانی تری لالەی دەریا فیتۆپلانکتۆن و <ref>{{بیرخستنەوەی وێب |سەردێڕ=Blue Jelly (Cyanea lamarckii) |ناونیشان=https://www.inaturalist.org/taxa/447777-Cyanea-lamarckii |ڕێکەوتی سەردان=2024-10-30 |وێبگە=iNaturalist |زمان=en}}</ref>زۆپلانکتۆن و هێلکە و کرمۆکی ئاژەڵە ئاوییەکانی تری وەک ماسییە هەروەها قۆچەکانیان بەکاردەهێنن کە کیسەکانی نێمەتسستی تێدایە نەک تەنها بۆ گرتنی نێچیرەکانیان بەڵکو بۆ خۆپاراستن لە ئاژەڵە دڕندەکانیش، توانای پێوەدانی هەیە بۆیە دەست لێدانی سەلامەت نییە، پێوەدانی دەبێتە هۆی ئازاری زۆری ماسولکەکان، سکچون، پشت ئێشە، ئازاری گەدە و لە هەندێ حاڵەتدا دەبنە هۆی مردن. == نیشانەکانی پێوەدان و چارەسەر == '''نیشانەکانی پێوەدانی:''' نیشانەکانی پێوەدانی بەندە بە جۆری ئەو جەلی ماسیەی کە بەرکەوتنت لەگەڵدا کردووە، ئەگەر پێوەدانێکی بچووکی جەلی ماسی هەبێت لەوانەیە هەست بە ئازارێکی سووک، خوران وسوتان بکەیت لەسەر پێستت هەروەها پەڵەی وەک لیر و پەڵەی سوور، مۆر یان قاوەیی دەربکەوێت. [[پەڕگە:Jellyfish dermatitis case1 abdominal skin lateral.jpg|وێنۆک]] پێوەدانی جەلی ماسی مەترسیدارتر زیانی گەورەتر دەبێت، پێویستە دەستبەجێ داوای یارمەتی پزیشکی بکەی ئەگەر ئەم نیشانانە دەرکەوتن: •سەختی هەناسەدان •ئازاری سنگ •گرژبوونی ماسولکەکان •سڕبوون •ڕشانەوە •قورسی قوتدان •ئارەقکردنی زۆر '''چارەسەرەکان:''' چارەسەری پێوەدانی لالەی دەریا <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Jellyfish stings - Diagnosis and treatment - Mayo Clinic |ناونیشان=https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/jellyfish-stings/diagnosis-treatment/drc-20353290 |ڕێکەوتی سەردان=٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.mayoclinic.org}}</ref>بریتییە لە چارەسەری سەرەتایی و چارەسەری پزیشکی. '''چاودێری فریاگوزاری سەرەتایی لە ماڵەوە''' زۆربەی پێوەدانی جەلی ماسی بەم شێوەیە چارەسەر دەکرێت: ١- بە موکێشێک قۆچەکانی بە وریاییەوە لێبکەرەوە. ٢- شوێنی پێوەدانەکە بە سرکە بۆ ماوەی ٣٠ چرکە بشۆ، سرکە سەلامەت و کاریگەرە بۆ هەموو جۆرەکانی پێوەدانی لالەی دەریا، بە خێرایی هەزاران خانەی بچووکی پێوە نەگیراو ڕادەگرێت کە لەسەر ڕووی پێست بەجێماون پاش بەرکەوتنی قۆچەکان.(ئەگەر سرکە بەردەست نەبوو، دەتوانرێت شوێنی پێوەدانەکە بە ئاوی زەریا بشۆرێت). ''ئاگاداربە: ئاوی سازگار و کهول بەکارمەهێنە بۆ شوێنی پێوەدانەکە.'' ٢- پێویستە شوێنی پێوەدانەکە لە ئاوی گەرمدا تەڕ بکەیت بۆ ماوەی (٢٠-٤٥ خولەک)، پلەی گەرمی ئاوەکە دەبێت نزیکەی (٤٢-٤٥ پلەی سەدیی) بێت. ٣- مەیخشێنە لە لمدا، هیچ پەستانێک مەخەرە سەری و مەیڕوشێنە. ٤- پاش خوساندنی لە ئاوی گەرمدا، دژە هیستامین یان کرێمی ستیرۆید وەک کرێمی کۆرتیزۆن بەکار بهێنە، ئەمە یارمەتیدەر دەبێت بۆ چارەسەرکردنی ئازار و خوران هەروەها دەتوانیت پاکەتی سەهۆڵ یان ئاوی گەرم بەکاربهێنیت بۆ کەمکردنەوەی ئازار و هەڵئاوسان. '''چارەسەری پزیشکی لە نەخۆشخانە:''' هەندێک <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Jellyfish stings Information {{!}} Mount Sinai - New York |ناونیشان=https://www.mountsinai.org/health-library/poison/jellyfish-stings |ڕێکەوتی سەردان=٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=Mount Sinai Health System |زمان=en-US}}</ref>پشکنین ئەنجام دەدەن لەوانە پشکنینی میز، خوێن و تیشکی سنگ هەروەها پێوانی ڕێژەی لێدانی دڵ، هەناسەدان، پلەی گەرمی و پەستانی خوێن دەکەن لە ئەگەری هەبونی هەر کێشەیەک چارەسەر دەکرێن. ئەو دەرمانانەی پزیشک بەکاری دەهێنێت ئەمانە لەخۆ دەگرێت: '''•ئازارشکێنەکان:''' یارمەتیدەر دەبن بۆ کەمکردنەوەی ئازار. '''•دژە ڤێنین:''' دژە ڤێنین یارمەتیدەر دەبێت بۆ پێچەوانەکردنەوەی کاریگەری ژەهر. دژە ژەهری سندوقی جەلی ماسی بەو کەسانە دەدرێت کە نەخۆش دەکەون دوای پێوەدانیان لەلایەن سندوقی جەلی ماسی هەروەها بۆ ئەو کەسانە بەکاردێت کە ئازاری زۆریان هەیە و بە دەرمانی ئازارشکێن کۆنتڕۆڵ ناکرێت. '''•دژە هیستامین:''' دژە هیستامینەکان یارمەتیدەر دەبن لە کەمکردنەوەی خوران و لیر. زۆربەی پێوەدانی لالەی دەریا لە دوای چەند کاتژمێرێک کەسەکە چاک دەبێتەوە، بەڵام هەندێک پێوەدان دەبێتە هۆی وروژاندنی پێست یان لیر کە چەند هەفتەیەک دەخایەنێت، پێوەدانی جۆرە مەترسیدارەکان لە ماوەی ٤-٤٨ کاتژمێردا دەبێتە هۆی مردن، هەندێک پێوەدانی سندوقی جەلی ماسی دەتوانێت مرۆڤ لە ماوەی چەند خولەکێکدا بکوژێت. '''<big>خۆپاراستن:</big>''' ١- مەلە مەکە لە ناو ئاوێکدا کە لەوانەیە جەلی ماسی تێدابێت و لۆشنی پارێزەر بەکاربهێنە. ٢- جلی پارێزەر بپۆشە. ٣- هەرگیز دەست لە جەلی ماسی مەدە، تەنانەت ئەگەر مردبێت هێشتا دەتوانێ پێوەت بدات چونکە پێکهاتەی خانەکانی کیسەکانی نێمەتسست بۆ ماوەیەکی درێژ پاش مردنی لالەی دەریا هەر دەمێننەوە. == سودەکانی == '''سەرچاوەی خۆراکی:''' لە هەزاران جۆر لالەی دەریا لە سەرانسەری جیهاندان تەنها '''١١''' جۆر دۆزراونەتەوە کە شیاون بۆ خواردن بۆنمونە جەلی ماسی مانگ، وەک پێکهاتەیەک لە خواردنە جۆراوجۆرەکاندا بەکاردەهێنرێن، لە وڵاتانی ڤێتنام، ژاپۆن، چین و کۆریا دەخورێن، چەندین جۆری خواردن دەتوانرێت بە جەلی ماسی ئامادە بکرێت لەوانە زەڵاتە و سوشی بەگشتی لە هەندێک وڵاتی ئاسیا بە خواردنێکی خۆش دادەنرێت. تایبەتمەندی خۆراکی زۆر باشی هەیە، کابۆهیدرات و کالۆری کەمە بەمەش دەبێتە هەڵبژاردەیەکی پەسەند بۆ دابەزاندنی کێش، سەرچاوەیەکی باشی توخمە سەرەکیەکان، دژە ئۆکسیدەکان، کانزاکان و خۆراکە گرنگەکانی دیکەیە. سەرەڕای ئەوەش، سەرچاوەیەکی زۆر باشە بۆ پرۆتین کە یارمەتیدەرە بۆ پاراستنی تەندروستی ماسولکەکان لەکاتی ڕێجیمدا هەروەها دەوڵەمەندە بە ترشە ئەمینی کە بەشێکی دانەبڕاوەیە لە گەشەکردن و چاککردنەوەی خانەکان، تایبەتمەندی دژە ئۆکسیدیان زۆرە کە ڕێگە لە زیانی خانەکان دەگرێت و فشاری ئۆکسجین کەم دەکاتەوە و مەترسی نەخۆشییە درێژخایەنەکان کەم دەکاتەوە ئەم دژە ئۆکسیدە بەهێزانە ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕن لە بەهێزکردنی تەندروستی گشتی لە ڕێگەی بەهێزکردنی سیستەمی بەرگری و کەمکردنەوەی هەوکردن، بوونی ترشە چەوری “ئۆمیگا ٣” وایان لێدەکات خۆراکی تەندروستتر بن چونکە ترشە چەورییەکانی “ئۆمیگا ٣” ڕێگری لە چەوری دەکەن بە درێژایی دیواری خوێنبەرەکان و یارمەتیدەرن بۆ ڕێگرتن لە نەخۆشییەکانی دڵ. <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Chuka Kurage Which Popular for Japanese People of Different Material Seasoned Jellyfish with Sesame Oil Suppliers - Quotation - Yangqi|ناونیشان=https://m.sushiseafood.com/seasoning-cephalopod/seasoning-jellyfish/chuka-kurage-which-popular-for-japanese.html|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=m.sushiseafood.com|زمان=en}}</ref>[[پەڕگە:Chuka kurage(jellyfish) 2014.jpg|وێنۆک]] <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=١٤ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢|سەردێڕ=Jellyfish: Benefits, Nutritional Value, Side Effects & Recipes|ناونیشان=https://www.healthifyme.com/blog/jellyfish/|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=HealthifyMe}}</ref>یەک کوپ (٥٨گرام) جەلی ماسی وشک پێکهاتووە لە: کالۆری: ٢١ پرۆتین: ٣ گرام چەوری: ١ گرام سیلینیۆم: ٪٤٥ ی بەهای ڕۆژانە کۆلین: ٪١٠ی DV ئاسن: ٪٧ی DV '''سەرچاوەی دەرمان:''' دەوڵەمەندە بە کۆلاجین کە پرۆتینێکی گرنگە پاڵپشتی نەرمی پێست، تەندروستی جومگەکان، چاککردنەوەی شانەکان دەکات و پێکهاتەیەکی سەرەکییە بۆ پاراستنی پێست و یارمەتیدەرە بۆ چاکبوونەوەی برینەکان. ژەهری لالەی دەریا بە سەرچاوەیەکی سەرنجڕاکێش دادەنرێت لە پەرەپێدانی دەرمانی نوێ بۆ چارەسەری نەخۆشییە جۆراوجۆرەکان. لەکاتی ڕاماڵین بەناو ئاودا لالەی دەریا پەناگە و پاراستن بۆ هەندێک جۆری ماسی دابین دەکات و وایان لێدەکات خۆیان لە ئاژەڵە دڕندەکان بشارنەوە.{{تووڵی دەروازە|گیانلەبەران|کۆمەڵگا|ئاو|مێژوو}} {{پۆلی کۆمنز|Scyphozoa}} == سەرچاوەکان == {{سەرچاوەکان}} 5j8f7l1kxp4f3xgoq5sxc7wel7xhv2w 1374492 1374491 2024-11-01T22:30:56Z شەمە 64521 1374492 wikitext text/x-wiki [[پەڕگە:Stranded jellyfish - geograph.org.uk - 6286168.jpg|وێنۆک|دەرکەوتنی لالەی دەریا لە نزیک کەناراوەکان]]'''لالەی دەریا''' یان '''جەلی ماسی''' (بە ئینگلیزی jellyfish-fish jellies) زیاتر لە ٥٠٠ ملیۆن ساڵە بونیان هەیە<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Five jaw-dropping facts about jellyfish|ناونیشان=https://www.oneearth.org/five-jaw-dropping-facts-about-jellyfish/|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=One Earth|زمان=en}}</ref> لە دایناسۆرەکان کۆنترن،لە سەرانسەری جیهاندا لە تەنکاوەکانی کەنار دەریاوە تا قوڵایی زەریاکان و لە ئاوی سوێر و سازگاریشدا دەژین هەروەها کۆنترین گیانداری فرەئەندامن، ناوی جەلی ماسی لە ساڵی '''١٧٩٦'''ـەوە بەکار دەهێنرێت بەڵام سەرەڕای ناوەکەیان لە ڕاستیدا '''ماسی نین''' ئەوان بێبڕبڕەکانن واتە بڕبڕەی پشتیان نییە. پۆلێنکراوە لە پۆلی ''نایدەریا'' بە مانای ''دەزووی پێوەدان'' دێت، لالەی دەریا '''(٪٩٥-٩٨)'''ی لەشی لە ئاو پێکدێت هەروەها دڵ، ئێسک، خوێن،<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=What is a jellyfish?|ناونیشان=https://www.nhm.ac.uk/discover/what-is-a-jellyfish.html|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.nhm.ac.uk|زمان=en}}</ref>سییەکان و ناوەندی مێشکییان نییە، <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=nervous system in jellyfish - گه‌ڕانی Google |ناونیشان=https://www.google.com/search?q=nervous%20system%20in%20jellyfish&source=sh/x/gs/m2/5 |ڕێکەوتی سەردان=٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.google.com}}</ref>لە جیاتی مێشک کۆمەڵێک دەماری هەیە کە پێی دەوترێت '''تۆڕی دەماری''' یان '''ئەڵقەی دەماری''' ئەم تۆڕە دەمارییە یارمەتییان دەدات بۆ دۆزینەوەی گۆڕانکاری لەو ژینگەیەی تێیدا دەژین لەوانە پلەی گەرمی، هێزی کێشکردن، سوێری ئاو، چڕبوونەوەی ئۆکسجین، لەرینەوە و تەوژم، ئەم دەمارانە وا دادەنرێت کە ڕێکخەری سەرەکی کردارەکانی جەلی ماسین، هەروەها کۆمەڵێک کۆتایی دەماری هەیە کە پێی دەوترێت '''ڕۆپالیا''' دیارترین پێکهاتەی هەستی لالەی دەریایە دەمارەخانە و خانەی کێشکردن و خانەی وەرگری ڕووناکی تێدایە و پێکهاتەی تایبەت بۆ هەستکردن بە ڕووناکی (خاڵی چاو) و جوڵە یان ئاراستە بە گوێرەی هێزی کێشکردن لەخۆدەگرێت. چاوی لالەی دەریا <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=UCL |سەردێڕ=Question of the Week: Why do box jellyfish have eyes? {{!}} UCL Researchers in Museums |ناونیشان=https://blogs.ucl.ac.uk/researchers-in-museums/2018/05/10/question-of-the-week-why-do-box-jellyfish-have-eyes/#:~:text=And%20not%20just%20one%20or,obstacles,%20and%20responding%20to%20light |ڕێکەوتی سەردان=٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=blogs.ucl.ac.uk |زمان=en-US}}</ref>دەکەونە ڕۆپالیاوە لە دەوری خوارەوەی زەنگەکەی، بەگشتی چوار جۆری جیاواز چاویان هەیە هەر جۆرێک بۆ مەبەستێک بەکاردێت، دوو جۆری چاو توانای دروستکردنی وێنەیان هەیە لە کاتێکدا دوو جۆرەکەی تر یارمەتیدەرن لە مەلەکردن و خۆلادان لە بەربەستەکان و وەڵامدانەوەی ڕووناکی. سەرەتایترین کۆمەڵە تەنها ئاستی ڕووناکی دەدۆزێتەوە، بەڵام کۆمەڵێکی تری چاو ئاڵۆزترن کە دەتوانن ڕەنگ و قەبارەی تەنەکانیش ببینن. [[پەڕگە:Cubozoa sistema visuale nella Tripedalia cystophora.png|وێنۆک|<ref>{{بیرخستنەوەی وێب |last=ourworldunderthewaves |first=Author |ڕێکەوت=2017-10-31 |سەردێڕ=Box Jellyfish- For your eyes only |ناونیشان=https://ourworldunderthewaves.com/2017/10/31/first-blog-post/ |ڕێکەوتی سەردان=2024-10-30 |وێبگە=Our world under the waves |زمان=en}}</ref>چاوەکانی سندوقی جەلی ماسی]]هەندێکیان<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=٢١ی حوزەیرانی ٢٠١٧|سەردێڕ=6 things you may not know about jellyfish |ناونیشان=https://www.pbs.org/newshour/science/6-things-may-not-know-jellyfish |ڕێکەوتی سەردان=٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=PBS News |زمان=en-us}}</ref> بە سادەی خاڵی چاویان هەیە کە تەنیا ڕووناکی دەدۆزێتەوە، بەڵام هەندێکی تر لەوانە جەلی ماسی سندوق سیستەمێکی بینایی ئاڵۆزتریان هەیە کە پڕە لە هاوێنە، تۆڕی چاو و کۆرنیا، دەتوانن وێنەی لێڵ ببینن، چاوە ئاڵۆزەکان نەک تەنها ئامرازێکن بۆ گەڕان بە ژینگەی خۆیاندا بەڵکو لە هەندێک حاڵەتدا ڕێگە بە لالەی دەریا دەدەن هێزی کێشکردن بدۆزنەوە. لالەی دەریا بەپێی جۆرەکەیان ڕەنگیشیان جیاوازە کە بێ ڕەنگ و شەفافن یان دەتوانن ڕەنگی خۆیان بگۆڕن باوترین ڕەنگیانی زەرد، مۆر، پەمەی، شینە. قەبارەی بەگشتی زەنگەکە لەوانەیە کەمتر لە ئینجێک یان زیاتر لە پێیەک درێژ بێت تیرەی هەندێک جۆریان دەگاتە حەوت پێ، درێژی قۆچەکانی بەپێی جۆرەکەی جیاوازە هەندێک جەلی ماسی درێژی قۆچەکانی زیاتر لە ١٠٠ پێ دەبێت. ئەو جەلی ماسیانەی وەک سەری دەرزی بچووکن تەنها دەتوانن پلانکتۆن بخۆن کە بوونەوەری بچووک و سەرئاو کەوتوون، جەلی ماسی گەورەتر سەرچاوەی خۆراکی گەورەتری وەک ماسی و ڕۆبیان و قرژاڵ ڕاو دەکات. [[پەڕگە:False twins -jellyfishes ( -cc ) (3969242721).jpg|وێنۆک|درەوشانەوەى لە تاریکیدا]]نزیکەی <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Did you know some jellyfish glow?|ناونیشان=https://www.curioustem.org/stem-articles/did-you-know-some-jellyfish-glow?format=amp|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.curioustem.org}}</ref>'''(٪٥٠)ی''' لالەی دەریا دەتوانن ڕووناکی بەرهەم بهێنن کە لە تاریکیدا دەدرەوشێنەوە ئەم توانا سەرسوڕهێنەرە پێی دەوترێت “بریقەدار” یان “درەوشانەوەی زیندەوەری” لالەی دەریا بە شێوەیەکی سەرەکی بۆ بەرگری کردن لە ئاژەڵە دڕندەکان بەکاری دەهێنێت بۆ نموونە بۆ ترساندنی ئاژەڵە دڕندەکان و پێدانی کات بۆ هەڵاتن. ئەو ڕووناکییەی زیندەوەران دەتوانن بەرهەمی بهێنن بەهۆی کارلێکێکی کیمیاییەوە دروست دەبێت بۆ ئەوەی ئەم کاردانەوەیە ڕووبدات دەبێت هەڵگری گەردیلەیەک بن کە پێی دەوترێت '''لوسیفرین''' لەگەڵ یەکێک لەو دوو ئەنزیمە '''لوسیفیراز''' و '''فۆتۆپرۆتینی.''' کاتێک لوسیفرین بە شێوەیەکی کیمیایی لەگەڵ ئۆکسجین کارلێک دەکات وزە لە شێوەی ڕووناکی دەردەدات، <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Bioluminescence: light in the dark|ناونیشان=https://www.nhm.ac.uk/discover/what-is-bioluminescence.html|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.nhm.ac.uk|زمان=en}}</ref>باوترین ڕووناکی بەرهەم هێنان لە زەریادا سەوز و شینە چونکە ئەم درێژی شەپۆلانە زیاتر بەناو ئاودا دەڕۆن، هەندێک ماسی دەتوانن رووناکی سوور دروست بکەن. == پێکهاتەی لەشی == '''بەشی سەرەوەی لەشی''' لەشێوەی زەنگی شێوە چەتردایە، بەشی دەرەوەی چەترەکە بە exumbrella ناونراوە هەروەها بەشی ناوەوەی بە subumbrella ناونراوە، لالەی دەریای پێگەیشتوو دەتوانێ جەستەیەکی خڕ یان چوارگۆشەی هەبێت کە قۆچەکانی پێوەدەلکێن. [[پەڕگە:Cross section Olindias formosa en.svg|وێنۆک]] '''ناو و فرمانەکانیان:''' '''چینی دەرەوە'''-epidermis: ئۆکسجین هەڵدەمژێت و ڕێگە دەدات لە هەموو لەشدا بڵاو ببێتەوە،ئەمە ڕێگە بە جەلی ماسی دەدات بەبێ سییەکان، دڵ و خوێن بژی. '''چینی ناوەڕاست'''-mesoglea:ماددەیەکی جەلاتینی ئەستوورە کە زۆربەی لە ئاو پێکهاتووە لەگەڵ کۆلاجین و پرۆتین هەروەها بەرپرسە لە عەمبارکردنی ئۆکسجین بۆ ماوەیەکی درێژ و پاڵپشتی جەستە دەکات. '''چینی ناوەوە'''-gastrodermis: چینێکە لە بەشی خوارەوەی زەنگی لالەی دەریادا ئەرکی سەرەکی هەرسکردنە و یارمەتی ئاڵوگۆڕی گازەکان دەدات. '''کەلێنی گەدە'''-gastric cavity: شوێنی سەرەکی هەرسکردنی خۆراک و هەڵمژینی خۆراکەکانە، خواردن لە دەمدا تێدەپەڕێت و دەچێتە ناو کەلێنەکە، لەناو کەلێنی گەدە پەردەی خانە بە دەوری گەردیلەکانی خۆراکدا دەپێچێتەوە و پاشان دەیانباتە ناو کەلێنی ناوەوە. '''ئەندامی زاوزێ'''-Gonad: دەکەوێتە خوارەوەی گەدە، ڕژێنی زاوزێیە کە سپێرم لە نێر و هێلکە لە مێینەدا بەرهەم دەهێنێت. '''کەناڵەکانی نیوەتیرەیی'''-radial canal: ئەم سیستەمە لە کەناڵەکان خزمەت دەکات بۆ دابەشکردنی خۆراک بۆ بەشەکانی دەرەوەی لەشی. '''دەم'''-Mouth: لە ناو جەستەی زەنگییاندا کونێک هەیە کە دەمییەتی لە ڕێگەیەوە خواردن دەخۆن و پیسایش دەردەدەن. '''بەشی خوارەوەی لەشی''' قۆچەکانی Tentaclesهەیە: ٨هێشووی قۆچی کە هەر هێشوویەک لەوانەیە زیاتر لە ١٥٠ قۆچی هەبێت وەک بەرگری و چەکێکی بەهێز بۆ گرتنی نێچیر کاردەکەن. لە ناوەوەی قۆچەکاندا لالەی دەریا هەزاران خانەی پێوەدانی هەیە کە هەر یەکێکیان پێکهاتەیەکی تایبەتی تێدایە پێی دەوترێت کیسەی نێمەتسست '''٣٠''' جۆری جیاوازی هەیە <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Spencer |یەکەم=Erin |ڕێکەوت=٢٦ی نیسانی ٢٠٢١|سەردێڕ=How Do Jellyfish Sting? |ناونیشان=https://oceanconservancy.org/blog/2021/04/26/nematocysts/ |ڕێکەوتی سەردان=٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=Ocean Conservancy |زمان=en}}</ref>ناوی ''“نێمەتسست-nematocysts'' بە مانای '''“کیسەی دەزوو”''' دێت کە وەسفی پێکهاتەکەی دەکات: بڕبڕەی تیژ بە لوولەیەکی درێژەوە بەستراوەتەوە لە کیسەیەکدا لەسەر ڕووی ئاژەڵەکە هەڵگیراوە، خانەی بچووکی پێوەدانن لە چەقۆی بچووک دەچن، چەکێکی خانەیی بەرچاون بۆ ڕاوکردن و بەرگری و هەندێ جار بۆ جوڵە بەکاردەهێنرێن. کیسەکان لە کەپسولێکی پەستانی پێک هاتوون کە دەزووێکی پێچراوەی وەک چەقۆ لەخۆ دەگرێت، کاتێک لالەی دەریا بە ئاماژەی کیمیایی یان میکانیکی هاندەدرێت واتە کاتێک هەست بە تێکچوونێکی جەستەیی یان کیمیایی دەکات پێکهاتەیەکی وەک سەرپۆش لەسەر ڕووی کەپسولەکە دەردەکەوێت کەپسولەکە بە تەقینەوە دەردەچێت و دەزووی پێچراوە دەردەهێنێت کە ئامانجەکە کون دەکات پاشان ژەهرەکە بەناو دەزووەکەدا تێدەپەڕێت و شانەکانی قوربانی ئیفلیج دەکات، بە خێرایی درێژ دەبێتەوە بە سوڕانەوەی ناوەوە بۆ دەرەوە لە پرۆسەیەک کە پێی دەوترێت هەڵگەڕانەوە دواتر دەزووەکە لە کیسەکە جیادەبێتەوە، دەزووی هەندێک لە کیسەکانی نێمەتسست نێچیری بچووک دەگرن بە پێچانەوەیان. [[پەڕگە:Nematocyst-discharge process.png|وێنۆک|هەنگاوەکانی دەرچوونی کیسەکانی نێمەتسست]] دەرچوونی کیسی نێمەتسست <ref>{{Cite journal|last=Beckmann|first=Anna|last2=Özbek|first2=Suat|date=2012|title=The nematocyst: a molecular map of the cnidarian stinging organelle|url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22689365/#:~:text=During%20the%20discharge%20of%20nematocysts,potentially%20harmful%20also%20for%20humans.|journal=The International Journal of Developmental Biology|volume=56|issue=6-8|pages=577–582|doi=10.1387/ijdb.113472ab|issn=1696-3547|pmid=22689365}}</ref>بە یەکێک لە خێراترین پرۆسەکانی زیندەوەرزانی و میکانیکی سروشت ناسراوە کە لە ماوەی '''٣ میللی چرکەدا''' ڕوودەدات. ژەهری لالەی دەریا پێکهاتووە لە پۆرینەکانی پرۆتینی بەهێز (ژەهری پەردەی خانە)، پێپتیدەکانی ژەهراوی دەمار، چەوری چالاک و گەردیلە بچووکەکانی تر، هەموو ژەهرەکانی جەلی ماسی “'''پۆرین”'''ی تێدایە (<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Porins - MeSH - NCBI |ناونیشان=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/mesh/?term=%22Porins%22%5BMeSH+Terms%5D |ڕێکەوتی سەردان=٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.ncbi.nlm.nih.gov}}</ref>پۆرینەکان گەردیلەی پرۆتینن کە لە بنەڕەتدا لە پەردەی دەرەوەی بەکتریای گرام نێگەتیڤ دۆزراونەتەوە) هێرش دەکاتە سەر خانەکانی ئەو کەسەی پێوەی دەدات، بەگوێرەی بڕ و ڕێژەی پۆرینەکان پێوەدانەکان دەبنە هۆی سوربوونەوە و هەڵئاوسان و نیشانەی جیاواز هەروەها <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=olivia.congdon@science.org.au |ڕێکەوت=٢٧ی ئازاری ٢٠١٩|سەردێڕ=All about jellyfish stings |ناونیشان=https://www.science.org.au/curious/people-medicine/all-about-jellyfish-stings |ڕێکەوتی سەردان=٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=Curious |زمان=en}}</ref>ژەهری لالەی دەریا کاریگەری لەسەر سیستەمە جۆراوجۆرەکانی جەستە هەیە وەک دڵ و کۆئەندامی هەناسەدان و لە هەندێک حاڵەتدا لەوانەیە ببێتە هۆی مردن. زۆربەی جۆرەکانی لالەی دەریا قۆچیان هەیە، بەڵام هەموویان کیسی نێمەتسستی بەهێزیان نییە. '''قۆڵی دەمی'''-Oral arm: لەنێو زۆرێک لە قۆچەکانیان، هەندێک لالەی دەریا بەشێکیان هەیە کە پێی دەوترێت قۆڵی دەمی ئەم پاشکۆ درێژانە نێچیری گیراو دەگوازنەوە بۆ دەمی، کە بەزۆری دەکەونە بەشی خوارەوەی زەنگەکە. == سوڕی ژیانی == '''بەدرێژایی سووڕی ژیانیان دوو شێوەی جیاوازی جەستە وەردەگرێت: مێدوسا و پۆلیپ.''' مێدیوسا (بەپیتاندنی هێلکەکان) سپێرم و هێلکە بەرهەم دەهێنێت بۆ زاوزێ، پۆلیپ (بە لەبەرگرتنەوەی خۆیان) بە ناڕەگەزخوازی زاوزێ دەکات.[[پەڕگە:Reproductive cycle of jellyfish.jpg|وێنۆک]]'''قۆناغی یەکەم:''' مێدیوسای پێگەشتوو بە کۆمەڵی گەورە کۆدەبنەوە <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Life Cycle of Jellyfish |ناونیشان=https://www.vims.edu/bayinfo/jellyfish/lifecycle/ |ڕێکەوتی سەردان=٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=Virginia Institute of Marine Science |زمان=en}}</ref>سپێرم و هێلکەی نەپیتێنراو بەردەدەن بۆ ناو ئاوی دەوروبەریان، کرداری پیتاندن ڕوودەدات و هێلکە پیتێنراوەکان جێدەهێڵرێن بۆ ئەوەی بە ئازادی لە تەوژمی زەریاکاندا بسوڕێنەوە، بەڵام هەندێک لالەی دەریا هەوڵی زیاتر دەدەن بۆ پاراستنی هێلکەکانیان، بۆ نموونە جەلی ماسی مانگ ڕێگە بە هێلکە پیتێنراوەکان دەدات بە قۆڵەکانی دەمی بنوسێن و بیانپارێزن تا ئەو کاتەی ئامادە دەبن بۆ ژیان لە قۆناغی داهاتووی ژیانیاندا. '''قۆناغی دووەم:''' ئەم هێلکە پیتێنراوانە گەشە دەکەن و دەبنە سپۆرێکی پلانکتۆنی کە پێی دەوترێت کرمۆکەی پلانولا، دەتوانێت بە ئازادی مەلە بکات و لە کرمێکی تەختی مایکرۆسکۆبی دەچێت کە بە مووی بچووک داپۆشراوە ڕێگە بە پلانولا دەدەن مەلە بکات، پلانولا بەردەوامە لە گەشەکردن و کاتێک گەورە بوو هەوڵ دەدات ڕووکەشێکی ڕەقی گونجاو بدۆزێتەوە تا پێوەی بنوسێت لە هەندێک حاڵەتدا تەنانەت لەوانەیە خۆیان بە ئاژەڵەکانی ترەوە ببەستنەوە بەتایبەتی جەستەی جەلی ماسی پێگەیشتوو، کاتێک شوێنێکی گونجاوی دۆزیەوە پلانولا دەچێتە '''قۆناغی سێیەم:''' دەگۆڕدرێن بۆ پۆلیپ، پۆلیپ دەتوانرێت وەک ئاژەڵێکی قەدی بچووک دابنرێت کە پێکهاتەیەکی لولەکی هەیە، سەرێکی لەسەر زەوی جێگیرە و لە بەشی سەرەوەی دەمی و قۆچەکانی دەوروبەرین، لەم قۆناغەدا سیستەمێکی هەرسکردنی تەواو گەشەسەندوی هەیە و قۆچەکانی دەتوانێت نێچیر بگرێت، زۆربەی کاتەکانی بەخواردن بەسەردەبات، بەگوێرەی جۆرەکەی پۆلیپەکان دەتوانن بۆ ماوەیەکی درێژ و چەند ساڵێک لەم قۆناغەدا بمێننەوە چاوەڕێ دەکەن تاکو هەلومەرج بۆ قۆناغی داهاتوو گونجاو دەبێت. '''قۆناغی چوارەم:''' کاتێک بارودۆخەکە نمونەیی بێت پۆلیپ دەست دەکات بە زاوزێ بە شێوەیەکی ناڕەگەزی بە لەبەرگرتنەوەی خۆی، پۆلیپەکە درێژ دەبێتەوە و چەند پارچەیەک پێکدەهێنێت کە لە کۆتاییدا گەشە دەکەن و ئاژەڵی سەربەخۆ یان پۆلیپی زیاتر دروست دەکەن، لەم پرۆسەیەدا پۆلیپ پێی دەوترێت سیفیستۆما. قۆناغی دواتر '''لە قۆناغی پێنج:''' کاتێک ئاو گەرم دەبێت پۆلیپەکان دەست دەکەن بە گەشەکردن و قۆچەکانی نامێنێت پێیان دەوترێت خونچەی پۆلیپ پاشان دەگۆڕێن بۆ سترۆبایلا ئەم پرۆسەیە پێی دەوترێت سترابلەیشن کە تێیدا دەگۆڕێت بۆ ئێفیرا و دەچێتە '''قۆناغی شەشەم:''' ئەم کۆپیە بچوکە ئێستا مەلەی ئازادە و پێی دەوترێت ئێفیرا (مێدیوسای پێنەگەشتوو)، لەگەڵ گەورەبوونی ئێفیرا بە خێرایی دەست دەکەن بە خواردنی پلانکتۆنەکانی تر و بەردەوام دەبن لە گەشەکردن زەنگەکەی شێوەی تایبەتی وەردەگرێت و قۆچەکان و قۆڵی دەمی گەشە دەکەن بۆ شێوە تایبەتەکانی ڕەگەزەکەی لە کۆتاییدا ئەم شێوە پێگەیشتووانە پێیان دەوترێت مێدیوسا. قۆناغی لالەی دەریای پێگەیشتوو واتە مێدیوسا ئەو قۆناغەیە کە زۆربەی خەڵک پێی دەڵێن “لالەی دەریا” لەگەڵ ئەوەشدا ئەمە تەنها بەشێکی زۆر بچووکی ژیانی لالەی دەریایە. == جۆرەکانی == '''زانایان ٢٠٠٠ جۆریان لە سەرانسەری جیهاندا دەستنیشان کردووە و لەو باوەڕەدان کە بەلایەنی کەمەوە ١٠٠٠ جۆری تر هێشتا نەدۆزراونەتەوە.''' [[پەڕگە:Lion's mane jellyfish in Gullmarn fjord at Sämstad 3.jpg|وێنۆک|جەلی ماسی شێر]] '''١-جەلی ماسی شێر-'''lion's mane jellyfish: گەورەترین و درێژترین جۆری جەلی ماسییە، گەورەترین نموونەی ناسراو درێژی ١٢٠ پێ (٣٦.٥مەترە) لە سەرەوە تا خوارەوەی قۆچەکانی، کە نزیکەی ٢٣ پێ درێژترە لە درێژترین نەهەنگی شین کە تا ئێستا پێوانە کرابێت، بەمەش '''درێژترین ئاژەڵە''' کە تا ئێستا تۆمارکراوە، <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Freaky Facts About the Lion's Mane Jellyfish |ناونیشان=https://www.thoughtco.com/lions-mane-jellyfish-2291828 |ڕێکەوتی سەردان=٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=ThoughtCo |زمان=en}}</ref>جەلی ماسی شێر لە ناوچە ساردەکان دەژی لە باکووری ئۆقیانوسی ئارام هەروەها لە جەمسەری باکوور، زەریای ئەتڵەسی و کەناراوەکانی ئەوروپا، پلانکتۆن و ماسی و توێکڵی بچووک و تەنانەت جەلی ماسی تر دەخوات، چاوی نییە بۆیە پشت بە خانەکانی دەمار دەبەستێت بۆ هەستکردن و کاردانەوەی بەرامبەر مەترسی، پێوەدانی لەوانەیە ئازاربەخش بێت بەڵام بە دەگمەن کوشندەیە.[[پەڕگە:Moon Jelly (14962781613).jpg|وێنۆک|'''جەلی ماسی مانگ''']]'''٢-جەلی ماسی مانگ'''-Moon jelly: بەربڵاوترین و باوترین جۆرە کە واناونراوە بەهۆی شێوەکەیەوە بە ئاسانی دەناسرێتەوە زەنگێکی شەفافی هەیە گرنگترین بەشی جەلی مانگ پێکهاتەی شێوە ناڵی ئەسپە لە ناوەڕاستی زەنگەکەیدایە '''ئەندامەکانی زاوزێن''' ڕەنگییان پەمەیی یان پرتەقاڵییە هەروەها قۆچەکانی کورتن، <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Ecology |یەکەم=Journal of Animal |ڕێکەوت=٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢١|سەردێڕ=How and what do jellyfish see? |ناونیشان=https://animalecologyinfocus.com/2021/12/08/how-and-what-do-jellyfish-see/#:~:text=As%20an%20example,%20the%20moon,24%20eyes%20(Fig%201) |ڕێکەوتی سەردان=٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=Animal Ecology in Focus |زمان=en}}</ref>جەلی ماسی مانگ ٨ رۆپالیای هەیە کە هەریەکەیان دوو چاوی سادەی هەیە، مەترسییەکی کەمی لەسەر مۆرڤ هەیە پێوەدانیان ئەوەندە بەهێز نییە کە بتوانێت پێستی مرۆڤ ببڕێت بۆیە دەستیان لێدەدرێت و سەلامەتن بەڵام ژەهریان هەیە وە توانای پێوەدانیشیان هەیە، کاتێک خۆراک سنوردار و کەم بێت لالەی دەریای مانگ دەتوانێ بچووک ببێتەوە بۆ دەیەکی قەبارەکەی بۆ پاشەکەوت کردنی وزە، ناوی زانستی '''''ئۆرێلیا ئۆریتا''''' یە “Aurelia aurita”. [[پەڕگە:Box jellyfish at Bakoven Rock DSC11031.JPG|وێنۆک|جەلی ماسی سندوق]] '''٣-جەلی ماسی سندوق'''-Box jellyfish: کوشندەترین جەلی ماسییە ناسراوە بە <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=١٠ی ئەیلوولی ٢٠١٠|سەردێڕ=Box Jellyfish {{!}} National Geographic|ناونیشان=https://www.nationalgeographic.com/animals/invertebrates/facts/box-jellyfish|ڕێکەوتی سەردان=٣ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=Animals|زمان=en}}</ref>“زەردەواڵەی دەریایی”، بەهۆی شێوەی لەشیانەوە ناونراون لە زەنگێکی شێوە سندوق دەچێت لەگەڵ کۆمەڵە قۆچەکان لە هەر سوچێکی زەنگەکەوە <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=US Department of Commerce|یەکەم=National Oceanic and Atmospheric Administration|سەردێڕ=What is the most venomous marine animal?|ناونیشان=https://oceanservice.noaa.gov/facts/box-jellyfish.html|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=oceanservice.noaa.gov|زمان=EN-US}}</ref>دەردەکەون هەروەها ٤ رۆپالیای هەیە کە هەریەکەیان ٦ چاوی هەیە دوو چاوی هاوێنە و چوار چاوی سادە بە کۆی گشتی ٢٤ چاوی هەیە هەندێک لەو چاوانە بە شێوەیەکی سەرسوڕهێنەر ئاڵۆزن و هاوێنەیان هەیە، لە کاتێکدا جەلی ماسی لە ئاوی کەناری گەرم لە سەرانسەری جیهاندا دەژین بەڵام جۆرە کوشندەکان بەشێوەیەکی سەرەکی لە ناوچەی هیندۆ پاسیفیک و باکووری ئوسترالیا دەژین ئەمەش جەلی ماسی سندوقی ئوسترالی دەگرێتەوە، ژەهری سندوقی جەلی ماسی یەکێکە لە کوشندەترین ژەهرەکان لە جیهاندا، ژەهری تێدایە کە هێرش دەکاتە سەر دڵ، کۆئەندامی دەمار و خانەکانی پێست. <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Pain researchers find antidote to deadly box jellyfish sting|ناونیشان=https://www.sydney.edu.au/news-opinion/news/2019/05/01/pain-researchers-find-antidote-to-deadly-box-jellyfish-sting.html#:~:text=Each%20box%20jellyfish%20carries%20enough,arrest%20and%20death%20within%20minutes.|ڕێکەوتی سەردان=٣ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=The University of Sydney|زمان=en-US}}</ref>ژەهری ئەوەندە هەڵدەگرێت کە زیاتر لە ٦٠ مرۆڤ بکوژێت لەوانەیە تووشی ئیفلیجی و جەڵدەی دڵیان بکات، نیشانەکانی پێوەدان بریتین لە ئازاری وەكو سووتان و قامچی لەسەر پێست هەروەها بە لایەنی کەمەوە ١٤ جۆری جەلی ماسی سندوق پێوەدانیان دەبێتە هۆی توشبوون بە نەخۆشی ''ئیرەکانجی''<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=box jellyfish cause of irukandji syndrome - گه‌ڕانی Google |ناونیشان=https://www.google.com/search?q=box%20jellyfish%20cause%20of%20irukandji%20syndrome&source=sh/x/gs/m2/5 |ڕێکەوتی سەردان=٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.google.com}}</ref>. • '''جەلی ماسی سندوقی ئوسترالی'''-Chironex fleckeri''':''' گەورەترین جەلی ماسی سندوقییە کە قەبارەی لەشی دەگاتە یەک پێ و قۆچەکانی ئەستوورە و درێژییەکەی دەگاتە ١٠ پێ، بە ژەهراوی ترین ئاژەڵی دەریای دادەنرێت. • '''جەلی ماسی ئیرەکانجی'''- Irukandji jellyfish: جۆرێکی جەلی ماسی سندوقە و بچوکترین لالەی دەریایە لە جیهاندا، ناوی زانستی '''''کروکیا بارنێسی''''' یە “Carukia barnesi “. [[پەڕگە:Irukandji-jellyfish-queensland-australia.jpg|وێنۆک|جەلی ماسی ئیرەکانجی لە دورگەی کوینزلاند لە ئوسترالیا]] زەنگەکەی قەبارەی بچوکە و ڕەنگی شەفافە زۆر قورسە لە ئاودا ببینرێت، زۆرجار شێوەی لاکێشەییان هەیە، تیرەی زەنگەکەی ١-٣ سانتیمەترە و درێژی قۆچەکانی لە چەند سانتیمەترێکەوە تا زیاتر لە یەک مەتر دەبێت، بە قەبارەی بچووک و پێوەدانی ژەهراوی ناسراوە. بەشێوەیەکی سەرەکی لە ئاوی گەرمدا دەژین بە درێژایی کەناراوەکانی باکووری ئوسترالیا بەتایبەتی لە دەریای مەرجان بە درێژایی کوینزلاند لەگەڵ بەشێک لە خولگەیی ئەتڵەسی و هیندی و زەریای هێمن. یەکێکە لە هۆکارەکانی توشبوون بە نەخۆشی ''ئیرەکانجی'' <ref>{{Citation|last=Kong|first=Erwin L.|title=Irukandji Syndrome|date=2024|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK562264/#:~:text=Irukandji%20syndrome%20is%20a%20painful,potentially%20life-threatening%20cardiac%20complications|work=StatPearls|place=Treasure Island (FL)|publisher=StatPearls Publishing|pmid=32965935|access-date=2024-10-03|last2=Nappe|first2=Thomas M.}}</ref>نیشانەکانی بریتین لە ئازاری زۆر، گرژبوونی ماسولکەکان، ڕشانەوە و بەرزی پەستانی خوێن. '''٤- جەلی ماسی تۆپ'''-Cannonball Jellyfish: بەهۆی شێوەی زەنگەکەی ناونراوە کە قەبارە مامناوەندە لە گوللەی تۆپ دەچێت وەک گومەز هەروەها ناسراوە بە جەلی ماسی سەری کەلەرم<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Cool Cannonball Jellyfish Facts|ناونیشان=https://www.thoughtco.com/cannonball-jellyfish-4770889|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=ThoughtCo|زمان=en}}</ref> ناوە زانستییەکەی”''Stomolophus meleagris“.'' بە زەبەلاحی نەرم و نیان لە جیهانی جەلی ماسی ناونراوە، لە هاوتاکانی خۆی جیا دەکاتەوە بە زەنگێکی پتەو، نەرم و بەهێز کە پانییەکەی ٧-١٠ ئینجە و بەرزییەکەی نزیکەی ٥ ئینج دەبێت، ڕەنگی زەنگەکە بە گشتی سپییە لێوارەکەی زۆرجار ڕەنگی قاوەیی سوورباوە، جەلی ماسی تۆپ لە زەریای هێمن ڕەنگیان شینە <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/17451000.2021.1887495#:~:text=The%20cannonball%20jellyfish%20Stomolophus%20meleagris,patterns%20on%20the%20umbrella%20surface|ڕەوشی ناونیشان=live}}</ref>. قۆچی درێژی نییە لەجیاتی ئەوە کۆمەڵێک باڵی دەمی هەیە کە بە دەوری دەمیدا درێژ دەبنەوە کاردەکەن بۆ جوڵاندنی و یارمەتیدانی بۆ گرتنی نێچیر. گۆشتخۆرێکە هێلکەی ماسی و کرمۆکەی ماسی و کرمۆکەی پلانکتۆنی نەرم و هێلکە شەیتانۆکەکان دەخوات هەروەها بە مژین ئاو دەخواتەوە کاتێک زەنگەکەی گرژ دەبێت. لەکاتێکدا زۆربەی جۆرەکانی لالەی دەریا پشت بە شەپۆلەکان و بـا دەبەستن بۆ جوڵە، بەڵام جەلی ماسی تۆپ قۆڵی دەمی خۆی بەکار دەهێنێت بۆ مەلەکردن وە دەتوانێت هەست بە ڕووناکی، هێزی کێشکردن و بەرکەوتن بکات.[[پەڕگە:Cannonball jellyfish washed ashore near Ramp 59. It's not common to see Cannonball Jellyfish around this time of year - this one may have been cold-stunned. (51759006613).jpg|وێنۆک|جەلی ماسی تۆپ]] لالەی دەریای تۆپ لە جۆگەکان و بەدرێژایی کەناراوەکانی کەنداوی مەکسیک، ئۆقیانووسی ئەتڵەسی و ئۆقیانووسی ئارام، ڕۆژئاوای ئەتڵەسی، لە نیو ئینگلاند تا بەرازیل، لە ڕۆژهەڵاتی زەریای هێمن لە کالیفۆرنیاوە تا ئیکوادۆر و لە ڕۆژئاوای زەریای هێمن لە دەریای ژاپۆنەوە تا دەریای باشووری چین دەژین، لە ئاوی سوێری خولگەیی بۆ نیمچە خولگەیی گەشە دەکات لەگەڵ پلەی گەرمی لە دەوروبەری ٧٤ پلەی فەهرنهایت. بە وشککراوی وەک خۆراکی پڕ پرۆتین و دەرمانی تەقلیدی لە ئاسیادا خواستی لەسەرە، لە کاتێکدا جەلی ماسی تۆپ دەتوانێت ژەهر دەربکات هەرچەندە پێوەدانەکەی بە شێوەیەکی ئاسایی مەترسی کەمە بەڵام هێشتا ئامۆژگاری دەکرێت ئاگادار بیت لە حاڵەتە دەگمەنەکانی پێوەدانی ئەو ژەهرەی لێوەی دەردەچێت دەبێتە هۆی کێشەی دڵ لە مرۆڤ و ئاژەڵدا. '''٥- جەلی ماسی شین'''-Blue jellyfish: بە ئاگری شین ناسراوە بەزۆری لە دەوروبەری ئاوەکانی بەریتانیا دەژی لە بەشەکانی دیکەی ئەوروپا و لە کەناراوەکانی ئیرلەندا، دەریای باکور و بەدرێژایی کەناری ڕۆژئاوای سکۆتلەندا لە هاوین و پایزدا دەبینرێن، ناوی زانستی “''Cyanea Lamarckii''” یە. [[پەڕگە:Blue jellyfish in Brofjorden at Sandvik 5 - cropped.jpg|وێنۆک|جەلی ماسی شین]]زەنگێکی شێوە گومەزی هەیە، <ref>{{بیرخستنەوەی وێب |سەردێڕ=Blue jellyfish {{!}} The Wildlife Trusts |ناونیشان=https://www.wildlifetrusts.org/wildlife-explorer/marine/jellyfish/blue-jellyfish |ڕێکەوتی سەردان=2024-10-30 |وێبگە=www.wildlifetrusts.org |زمان=en}}</ref>قۆچەکانی چزوودارن و چوار قۆڵی دەمی گەورە کە چرچی و شەپۆلی زۆریان هەیە، ڕەنگی زەنگەکەی بەپێی تەمەن و پێگەشتنی دەگۆڕێت لە سەرەتاکانی تەمەنی بێ ڕەنگە و شەفافە بە تایبەت دەوروبەری لێوارەکانی زەنگەکەی، کاتێک پێدەگات لە تەمەنی گەورەیدا ڕەنگی باوی شینە ڕەنگەکانی تری وەکو مۆر، زەرد، پرتەقاڵی، وەنەوشەیی یان سپی، ئەوانەی ڕەنگیان زەردترە (گەنجترن) بە ئاسانی تێکەڵ دەبن لەگەڵ جەلی ماسی شێر بەڵام بچووکترن و زەنگێکی شینیان هەیە کە هێڵی نیوەتیرەیی لە ڕێگەیەوە دەبینرێت، تەمەنی بەنزیکەی یەک ساڵە. خۆراکی جەلی ماسی شین وەکو زۆربەی جۆرەکانی تری لالەی دەریا فیتۆپلانکتۆن و <ref>{{بیرخستنەوەی وێب |سەردێڕ=Blue Jelly (Cyanea lamarckii) |ناونیشان=https://www.inaturalist.org/taxa/447777-Cyanea-lamarckii |ڕێکەوتی سەردان=2024-10-30 |وێبگە=iNaturalist |زمان=en}}</ref>زۆپلانکتۆن و هێلکە و کرمۆکی ئاژەڵە ئاوییەکانی تری وەک ماسییە هەروەها قۆچەکانیان بەکاردەهێنن کە کیسەکانی نێمەتسستی تێدایە نەک تەنها بۆ گرتنی نێچیرەکانیان بەڵکو بۆ خۆپاراستن لە ئاژەڵە دڕندەکانیش، توانای پێوەدانی هەیە بۆیە دەست لێدانی سەلامەت نییە، پێوەدانی دەبێتە هۆی ئازاری زۆری ماسولکەکان، سکچون، پشت ئێشە، ئازاری گەدە و لە هەندێ حاڵەتدا دەبنە هۆی مردن. == نیشانەکانی پێوەدان و چارەسەر == '''نیشانەکانی پێوەدانی:''' نیشانەکانی پێوەدانی بەندە بە جۆری ئەو جەلی ماسیەی کە بەرکەوتنت لەگەڵدا کردووە، ئەگەر پێوەدانێکی بچووکی جەلی ماسی هەبێت لەوانەیە هەست بە ئازارێکی سووک، خوران وسوتان بکەیت لەسەر پێستت هەروەها پەڵەی وەک لیر و پەڵەی سوور، مۆر یان قاوەیی دەربکەوێت. [[پەڕگە:Jellyfish dermatitis case1 abdominal skin lateral.jpg|وێنۆک]] پێوەدانی جەلی ماسی مەترسیدارتر زیانی گەورەتر دەبێت، پێویستە دەستبەجێ داوای یارمەتی پزیشکی بکەی ئەگەر ئەم نیشانانە دەرکەوتن: •سەختی هەناسەدان •ئازاری سنگ •گرژبوونی ماسولکەکان •سڕبوون •ڕشانەوە •قورسی قوتدان •ئارەقکردنی زۆر '''چارەسەرەکان:''' چارەسەری پێوەدانی لالەی دەریا <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Jellyfish stings - Diagnosis and treatment - Mayo Clinic |ناونیشان=https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/jellyfish-stings/diagnosis-treatment/drc-20353290 |ڕێکەوتی سەردان=٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.mayoclinic.org}}</ref>بریتییە لە چارەسەری سەرەتایی و چارەسەری پزیشکی. '''چاودێری فریاگوزاری سەرەتایی لە ماڵەوە''' زۆربەی پێوەدانی جەلی ماسی بەم شێوەیە چارەسەر دەکرێت: ١- بە موکێشێک قۆچەکانی بە وریاییەوە لێبکەرەوە. ٢- شوێنی پێوەدانەکە بە سرکە بۆ ماوەی ٣٠ چرکە بشۆ، سرکە سەلامەت و کاریگەرە بۆ هەموو جۆرەکانی پێوەدانی لالەی دەریا، بە خێرایی هەزاران خانەی بچووکی پێوە نەگیراو ڕادەگرێت کە لەسەر ڕووی پێست بەجێماون پاش بەرکەوتنی قۆچەکان.(ئەگەر سرکە بەردەست نەبوو، دەتوانرێت شوێنی پێوەدانەکە بە ئاوی زەریا بشۆرێت). ''ئاگاداربە: ئاوی سازگار و کهول بەکارمەهێنە بۆ شوێنی پێوەدانەکە.'' ٢- پێویستە شوێنی پێوەدانەکە لە ئاوی گەرمدا تەڕ بکەیت بۆ ماوەی (٢٠-٤٥ خولەک)، پلەی گەرمی ئاوەکە دەبێت نزیکەی (٤٢-٤٥ پلەی سەدیی) بێت. ٣- مەیخشێنە لە لمدا، هیچ پەستانێک مەخەرە سەری و مەیڕوشێنە. ٤- پاش خوساندنی لە ئاوی گەرمدا، دژە هیستامین یان کرێمی ستیرۆید وەک کرێمی کۆرتیزۆن بەکار بهێنە، ئەمە یارمەتیدەر دەبێت بۆ چارەسەرکردنی ئازار و خوران هەروەها دەتوانیت پاکەتی سەهۆڵ یان ئاوی گەرم بەکاربهێنیت بۆ کەمکردنەوەی ئازار و هەڵئاوسان. '''چارەسەری پزیشکی لە نەخۆشخانە:''' هەندێک <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Jellyfish stings Information {{!}} Mount Sinai - New York |ناونیشان=https://www.mountsinai.org/health-library/poison/jellyfish-stings |ڕێکەوتی سەردان=٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=Mount Sinai Health System |زمان=en-US}}</ref>پشکنین ئەنجام دەدەن لەوانە پشکنینی میز، خوێن و تیشکی سنگ هەروەها پێوانی ڕێژەی لێدانی دڵ، هەناسەدان، پلەی گەرمی و پەستانی خوێن دەکەن لە ئەگەری هەبونی هەر کێشەیەک چارەسەر دەکرێن. ئەو دەرمانانەی پزیشک بەکاری دەهێنێت ئەمانە لەخۆ دەگرێت: '''•ئازارشکێنەکان:''' یارمەتیدەر دەبن بۆ کەمکردنەوەی ئازار. '''•دژە ڤێنین:''' دژە ڤێنین یارمەتیدەر دەبێت بۆ پێچەوانەکردنەوەی کاریگەری ژەهر. دژە ژەهری سندوقی جەلی ماسی بەو کەسانە دەدرێت کە نەخۆش دەکەون دوای پێوەدانیان لەلایەن سندوقی جەلی ماسی هەروەها بۆ ئەو کەسانە بەکاردێت کە ئازاری زۆریان هەیە و بە دەرمانی ئازارشکێن کۆنتڕۆڵ ناکرێت. '''•دژە هیستامین:''' دژە هیستامینەکان یارمەتیدەر دەبن لە کەمکردنەوەی خوران و لیر. زۆربەی پێوەدانی لالەی دەریا لە دوای چەند کاتژمێرێک کەسەکە چاک دەبێتەوە، بەڵام هەندێک پێوەدان دەبێتە هۆی وروژاندنی پێست یان لیر کە چەند هەفتەیەک دەخایەنێت، پێوەدانی جۆرە مەترسیدارەکان لە ماوەی ٤-٤٨ کاتژمێردا دەبێتە هۆی مردن، هەندێک پێوەدانی سندوقی جەلی ماسی دەتوانێت مرۆڤ لە ماوەی چەند خولەکێکدا بکوژێت. '''<big>خۆپاراستن:</big>''' ١- مەلە مەکە لە ناو ئاوێکدا کە لەوانەیە جەلی ماسی تێدابێت و لۆشنی پارێزەر بەکاربهێنە. ٢- جلی پارێزەر بپۆشە. ٣- هەرگیز دەست لە جەلی ماسی مەدە، تەنانەت ئەگەر مردبێت هێشتا دەتوانێ پێوەت بدات چونکە پێکهاتەی خانەکانی کیسەکانی نێمەتسست بۆ ماوەیەکی درێژ پاش مردنی لالەی دەریا هەر دەمێننەوە. == سودەکانی == '''سەرچاوەی خۆراکی:''' لە هەزاران جۆر لالەی دەریا لە سەرانسەری جیهاندان تەنها '''١١''' جۆر دۆزراونەتەوە کە شیاون بۆ خواردن بۆنمونە جەلی ماسی مانگ، وەک پێکهاتەیەک لە خواردنە جۆراوجۆرەکاندا بەکاردەهێنرێن، لە وڵاتانی ڤێتنام، ژاپۆن، چین و کۆریا دەخورێن، چەندین جۆری خواردن دەتوانرێت بە جەلی ماسی ئامادە بکرێت لەوانە زەڵاتە و سوشی بەگشتی لە هەندێک وڵاتی ئاسیا بە خواردنێکی خۆش دادەنرێت. تایبەتمەندی خۆراکی زۆر باشی هەیە، کابۆهیدرات و کالۆری کەمە بەمەش دەبێتە هەڵبژاردەیەکی پەسەند بۆ دابەزاندنی کێش، سەرچاوەیەکی باشی توخمە سەرەکیەکان، دژە ئۆکسیدەکان، کانزاکان و خۆراکە گرنگەکانی دیکەیە. سەرەڕای ئەوەش، سەرچاوەیەکی زۆر باشە بۆ پرۆتین کە یارمەتیدەرە بۆ پاراستنی تەندروستی ماسولکەکان لەکاتی ڕێجیمدا هەروەها دەوڵەمەندە بە ترشە ئەمینی کە بەشێکی دانەبڕاوەیە لە گەشەکردن و چاککردنەوەی خانەکان، تایبەتمەندی دژە ئۆکسیدیان زۆرە کە ڕێگە لە زیانی خانەکان دەگرێت و فشاری ئۆکسجین کەم دەکاتەوە و مەترسی نەخۆشییە درێژخایەنەکان کەم دەکاتەوە ئەم دژە ئۆکسیدە بەهێزانە ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕن لە بەهێزکردنی تەندروستی گشتی لە ڕێگەی بەهێزکردنی سیستەمی بەرگری و کەمکردنەوەی هەوکردن، بوونی ترشە چەوری “ئۆمیگا ٣” وایان لێدەکات خۆراکی تەندروستتر بن چونکە ترشە چەورییەکانی “ئۆمیگا ٣” ڕێگری لە چەوری دەکەن بە درێژایی دیواری خوێنبەرەکان و یارمەتیدەرن بۆ ڕێگرتن لە نەخۆشییەکانی دڵ. <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Chuka Kurage Which Popular for Japanese People of Different Material Seasoned Jellyfish with Sesame Oil Suppliers - Quotation - Yangqi|ناونیشان=https://m.sushiseafood.com/seasoning-cephalopod/seasoning-jellyfish/chuka-kurage-which-popular-for-japanese.html|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=m.sushiseafood.com|زمان=en}}</ref>[[پەڕگە:Chuka kurage(jellyfish) 2014.jpg|وێنۆک]] <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=١٤ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢|سەردێڕ=Jellyfish: Benefits, Nutritional Value, Side Effects & Recipes|ناونیشان=https://www.healthifyme.com/blog/jellyfish/|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=HealthifyMe}}</ref>یەک کوپ (٥٨گرام) جەلی ماسی وشک پێکهاتووە لە: کالۆری: ٢١ پرۆتین: ٣ گرام چەوری: ١ گرام سیلینیۆم: ٪٤٥ ی بەهای ڕۆژانە کۆلین: ٪١٠ی DV ئاسن: ٪٧ی DV '''سەرچاوەی دەرمان:''' دەوڵەمەندە بە کۆلاجین کە پرۆتینێکی گرنگە پاڵپشتی نەرمی پێست، تەندروستی جومگەکان، چاککردنەوەی شانەکان دەکات و پێکهاتەیەکی سەرەکییە بۆ پاراستنی پێست و یارمەتیدەرە بۆ چاکبوونەوەی برینەکان. ژەهری لالەی دەریا بە سەرچاوەیەکی سەرنجڕاکێش دادەنرێت لە پەرەپێدانی دەرمانی نوێ بۆ چارەسەری نەخۆشییە جۆراوجۆرەکان. لەکاتی ڕاماڵین بەناو ئاودا لالەی دەریا پەناگە و پاراستن بۆ هەندێک جۆری ماسی دابین دەکات و وایان لێدەکات خۆیان لە ئاژەڵە دڕندەکان بشارنەوە.{{تووڵی دەروازە|گیانلەبەران|کۆمەڵگا|ئاو|مێژوو}} {{پۆلی کۆمنز|Scyphozoa}} == سەرچاوەکان == {{سەرچاوەکان}} cjoxt8fulvd89dzxj1plbh1pp61qgac 1374493 1374492 2024-11-01T22:33:20Z شەمە 64521 1374493 wikitext text/x-wiki [[پەڕگە:Stranded jellyfish - geograph.org.uk - 6286168.jpg|وێنۆک|دەرکەوتنی لالەی دەریا لە نزیک کەناراوەکان]]'''لالەی دەریا''' یان '''جەلی ماسی''' (بە ئینگلیزی jellyfish-fish jellies) زیاتر لە ٥٠٠ ملیۆن ساڵە بونیان هەیە<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Five jaw-dropping facts about jellyfish|ناونیشان=https://www.oneearth.org/five-jaw-dropping-facts-about-jellyfish/|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=One Earth|زمان=en}}</ref> لە دایناسۆرەکان کۆنترن،لە سەرانسەری جیهاندا لە تەنکاوەکانی کەنار دەریاوە تا قوڵایی زەریاکان و لە ئاوی سوێر و سازگاریشدا دەژین هەروەها کۆنترین گیانداری فرەئەندامن، ناوی جەلی ماسی لە ساڵی '''١٧٩٦'''ـەوە بەکار دەهێنرێت بەڵام سەرەڕای ناوەکەیان لە ڕاستیدا '''ماسی نین''' ئەوان بێبڕبڕەکانن واتە بڕبڕەی پشتیان نییە. پۆلێنکراوە لە پۆلی ''نایدەریا'' بە مانای ''دەزووی پێوەدان'' دێت، لالەی دەریا '''(٪٩٥-٩٨)'''ی لەشی لە ئاو پێکدێت هەروەها دڵ، ئێسک، خوێن،<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=What is a jellyfish?|ناونیشان=https://www.nhm.ac.uk/discover/what-is-a-jellyfish.html|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.nhm.ac.uk|زمان=en}}</ref>سییەکان و ناوەندی مێشکییان نییە، <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=nervous system in jellyfish - گه‌ڕانی Google |ناونیشان=https://www.google.com/search?q=nervous%20system%20in%20jellyfish&source=sh/x/gs/m2/5 |ڕێکەوتی سەردان=٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.google.com}}</ref>لە جیاتی مێشک کۆمەڵێک دەماری هەیە کە پێی دەوترێت '''تۆڕی دەماری''' یان '''ئەڵقەی دەماری''' ئەم تۆڕە دەمارییە یارمەتییان دەدات بۆ دۆزینەوەی گۆڕانکاری لەو ژینگەیەی تێیدا دەژین لەوانە پلەی گەرمی، هێزی کێشکردن، سوێری ئاو، چڕبوونەوەی ئۆکسجین، لەرینەوە و تەوژم، ئەم دەمارانە وا دادەنرێت کە ڕێکخەری سەرەکی کردارەکانی جەلی ماسین، هەروەها کۆمەڵێک کۆتایی دەماری هەیە کە پێی دەوترێت '''ڕۆپالیا''' دیارترین پێکهاتەی هەستی لالەی دەریایە دەمارەخانە و خانەی کێشکردن و خانەی وەرگری ڕووناکی تێدایە و پێکهاتەی تایبەت بۆ هەستکردن بە ڕووناکی (خاڵی چاو) و جوڵە یان ئاراستە بە گوێرەی هێزی کێشکردن لەخۆدەگرێت. چاوی لالەی دەریا <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=UCL |سەردێڕ=Question of the Week: Why do box jellyfish have eyes? {{!}} UCL Researchers in Museums |ناونیشان=https://blogs.ucl.ac.uk/researchers-in-museums/2018/05/10/question-of-the-week-why-do-box-jellyfish-have-eyes/#:~:text=And%20not%20just%20one%20or,obstacles,%20and%20responding%20to%20light |ڕێکەوتی سەردان=٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=blogs.ucl.ac.uk |زمان=en-US}}</ref>دەکەونە ڕۆپالیاوە لە دەوری خوارەوەی زەنگەکەی، بەگشتی چوار جۆری جیاواز چاویان هەیە هەر جۆرێک بۆ مەبەستێک بەکاردێت، دوو جۆری چاو توانای دروستکردنی وێنەیان هەیە لە کاتێکدا دوو جۆرەکەی تر یارمەتیدەرن لە مەلەکردن و خۆلادان لە بەربەستەکان و وەڵامدانەوەی ڕووناکی. سەرەتایترین کۆمەڵە تەنها ئاستی ڕووناکی دەدۆزێتەوە، بەڵام کۆمەڵێکی تری چاو ئاڵۆزترن کە دەتوانن ڕەنگ و قەبارەی تەنەکانیش ببینن. [[پەڕگە:Cubozoa sistema visuale nella Tripedalia cystophora.png|وێنۆک|<ref>{{بیرخستنەوەی وێب |last=ourworldunderthewaves |first=Author |ڕێکەوت=2017-10-31 |سەردێڕ=Box Jellyfish- For your eyes only |ناونیشان=https://ourworldunderthewaves.com/2017/10/31/first-blog-post/ |ڕێکەوتی سەردان=2024-10-30 |وێبگە=Our world under the waves |زمان=en}}</ref>چاوەکانی سندوقی جەلی ماسی]]هەندێکیان<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=٢١ی حوزەیرانی ٢٠١٧|سەردێڕ=6 things you may not know about jellyfish |ناونیشان=https://www.pbs.org/newshour/science/6-things-may-not-know-jellyfish |ڕێکەوتی سەردان=٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=PBS News |زمان=en-us}}</ref> بە سادەی خاڵی چاویان هەیە کە تەنیا ڕووناکی دەدۆزێتەوە، بەڵام هەندێکی تر لەوانە جەلی ماسی سندوق سیستەمێکی بینایی ئاڵۆزتریان هەیە کە پڕە لە هاوێنە، تۆڕی چاو و کۆرنیا، دەتوانن وێنەی لێڵ ببینن، چاوە ئاڵۆزەکان نەک تەنها ئامرازێکن بۆ گەڕان بە ژینگەی خۆیاندا بەڵکو لە هەندێک حاڵەتدا ڕێگە بە لالەی دەریا دەدەن هێزی کێشکردن بدۆزنەوە. لالەی دەریا بەپێی جۆرەکەیان ڕەنگیشیان جیاوازە کە بێ ڕەنگ و شەفافن یان دەتوانن ڕەنگی خۆیان بگۆڕن باوترین ڕەنگیانی زەرد، مۆر، پەمەی، شینە. قەبارەی بەگشتی زەنگەکە لەوانەیە کەمتر لە ئینجێک یان زیاتر لە پێیەک درێژ بێت تیرەی هەندێک جۆریان دەگاتە حەوت پێ، درێژی قۆچەکانی بەپێی جۆرەکەی جیاوازە هەندێک جەلی ماسی درێژی قۆچەکانی زیاتر لە ١٠٠ پێ دەبێت. ئەو جەلی ماسیانەی وەک سەری دەرزی بچووکن تەنها دەتوانن پلانکتۆن بخۆن کە بوونەوەری بچووک و سەرئاو کەوتوون، جەلی ماسی گەورەتر سەرچاوەی خۆراکی گەورەتری وەک ماسی و ڕۆبیان و قرژاڵ ڕاو دەکات. [[پەڕگە:False twins -jellyfishes ( -cc ) (3969242721).jpg|وێنۆک|درەوشانەوەى لە تاریکیدا]]نزیکەی <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Did you know some jellyfish glow?|ناونیشان=https://www.curioustem.org/stem-articles/did-you-know-some-jellyfish-glow?format=amp|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.curioustem.org}}</ref>'''(٪٥٠)ی''' لالەی دەریا دەتوانن ڕووناکی بەرهەم بهێنن کە لە تاریکیدا دەدرەوشێنەوە ئەم توانا سەرسوڕهێنەرە پێی دەوترێت “بریقەدار” یان “درەوشانەوەی زیندەوەری” لالەی دەریا بە شێوەیەکی سەرەکی بۆ بەرگری کردن لە ئاژەڵە دڕندەکان بەکاری دەهێنێت بۆ نموونە بۆ ترساندنی ئاژەڵە دڕندەکان و پێدانی کات بۆ هەڵاتن. ئەو ڕووناکییەی زیندەوەران دەتوانن بەرهەمی بهێنن بەهۆی کارلێکێکی کیمیاییەوە دروست دەبێت بۆ ئەوەی ئەم کاردانەوەیە ڕووبدات دەبێت هەڵگری گەردیلەیەک بن کە پێی دەوترێت '''لوسیفرین''' لەگەڵ یەکێک لەو دوو ئەنزیمە '''لوسیفیراز''' و '''فۆتۆپرۆتینی.''' کاتێک لوسیفرین بە شێوەیەکی کیمیایی لەگەڵ ئۆکسجین کارلێک دەکات وزە لە شێوەی ڕووناکی دەردەدات، <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Bioluminescence: light in the dark|ناونیشان=https://www.nhm.ac.uk/discover/what-is-bioluminescence.html|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.nhm.ac.uk|زمان=en}}</ref>باوترین ڕووناکی بەرهەم هێنان لە زەریادا سەوز و شینە چونکە ئەم درێژی شەپۆلانە زیاتر بەناو ئاودا دەڕۆن، هەندێک ماسی دەتوانن رووناکی سوور دروست بکەن. == پێکهاتەی لەشی == '''بەشی سەرەوەی لەشی''' لەشێوەی زەنگی شێوە چەتردایە، بەشی دەرەوەی چەترەکە بە exumbrella ناونراوە هەروەها بەشی ناوەوەی بە subumbrella ناونراوە، لالەی دەریای پێگەیشتوو دەتوانێ جەستەیەکی خڕ یان چوارگۆشەی هەبێت کە قۆچەکانی پێوەدەلکێن. [[پەڕگە:Cross section Olindias formosa en.svg|وێنۆک]] '''ناو و فرمانەکانیان:''' '''چینی دەرەوە'''-epidermis: ئۆکسجین هەڵدەمژێت و ڕێگە دەدات لە هەموو لەشدا بڵاو ببێتەوە،ئەمە ڕێگە بە جەلی ماسی دەدات بەبێ سییەکان، دڵ و خوێن بژی. '''چینی ناوەڕاست'''-mesoglea:ماددەیەکی جەلاتینی ئەستوورە کە زۆربەی لە ئاو پێکهاتووە لەگەڵ کۆلاجین و پرۆتین هەروەها بەرپرسە لە عەمبارکردنی ئۆکسجین بۆ ماوەیەکی درێژ و پاڵپشتی جەستە دەکات. '''چینی ناوەوە'''-gastrodermis: چینێکە لە بەشی خوارەوەی زەنگی لالەی دەریادا ئەرکی سەرەکی هەرسکردنە و یارمەتی ئاڵوگۆڕی گازەکان دەدات. '''کەلێنی گەدە'''-gastric cavity: شوێنی سەرەکی هەرسکردنی خۆراک و هەڵمژینی خۆراکەکانە، خواردن لە دەمدا تێدەپەڕێت و دەچێتە ناو کەلێنەکە، لەناو کەلێنی گەدە پەردەی خانە بە دەوری گەردیلەکانی خۆراکدا دەپێچێتەوە و پاشان دەیانباتە ناو کەلێنی ناوەوە. '''ئەندامی زاوزێ'''-Gonad: دەکەوێتە خوارەوەی گەدە، ڕژێنی زاوزێیە کە سپێرم لە نێر و هێلکە لە مێینەدا بەرهەم دەهێنێت. '''کەناڵەکانی نیوەتیرەیی'''-radial canal: ئەم سیستەمە لە کەناڵەکان خزمەت دەکات بۆ دابەشکردنی خۆراک بۆ بەشەکانی دەرەوەی لەشی. '''دەم'''-Mouth: لە ناو جەستەی زەنگییاندا کونێک هەیە کە دەمییەتی لە ڕێگەیەوە خواردن دەخۆن و پیسایش دەردەدەن. '''بەشی خوارەوەی لەشی''' قۆچەکانی Tentaclesهەیە: ٨هێشووی قۆچی کە هەر هێشوویەک لەوانەیە زیاتر لە ١٥٠ قۆچی هەبێت وەک بەرگری و چەکێکی بەهێز بۆ گرتنی نێچیر کاردەکەن. لە ناوەوەی قۆچەکاندا لالەی دەریا هەزاران خانەی پێوەدانی هەیە کە هەر یەکێکیان پێکهاتەیەکی تایبەتی تێدایە پێی دەوترێت کیسەی نێمەتسست '''٣٠''' جۆری جیاوازی هەیە <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Spencer |یەکەم=Erin |ڕێکەوت=٢٦ی نیسانی ٢٠٢١|سەردێڕ=How Do Jellyfish Sting? |ناونیشان=https://oceanconservancy.org/blog/2021/04/26/nematocysts/ |ڕێکەوتی سەردان=٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=Ocean Conservancy |زمان=en}}</ref>ناوی ''“نێمەتسست-nematocysts'' بە مانای '''“کیسەی دەزوو”''' دێت کە وەسفی پێکهاتەکەی دەکات: بڕبڕەی تیژ بە لوولەیەکی درێژەوە بەستراوەتەوە لە کیسەیەکدا لەسەر ڕووی ئاژەڵەکە هەڵگیراوە، خانەی بچووکی پێوەدانن لە چەقۆی بچووک دەچن، چەکێکی خانەیی بەرچاون بۆ ڕاوکردن و بەرگری و هەندێ جار بۆ جوڵە بەکاردەهێنرێن. کیسەکان لە کەپسولێکی پەستانی پێک هاتوون کە دەزووێکی پێچراوەی وەک چەقۆ لەخۆ دەگرێت، کاتێک لالەی دەریا بە ئاماژەی کیمیایی یان میکانیکی هاندەدرێت واتە کاتێک هەست بە تێکچوونێکی جەستەیی یان کیمیایی دەکات پێکهاتەیەکی وەک سەرپۆش لەسەر ڕووی کەپسولەکە دەردەکەوێت کەپسولەکە بە تەقینەوە دەردەچێت و دەزووی پێچراوە دەردەهێنێت کە ئامانجەکە کون دەکات پاشان ژەهرەکە بەناو دەزووەکەدا تێدەپەڕێت و شانەکانی قوربانی ئیفلیج دەکات، بە خێرایی درێژ دەبێتەوە بە سوڕانەوەی ناوەوە بۆ دەرەوە لە پرۆسەیەک کە پێی دەوترێت هەڵگەڕانەوە دواتر دەزووەکە لە کیسەکە جیادەبێتەوە، دەزووی هەندێک لە کیسەکانی نێمەتسست نێچیری بچووک دەگرن بە پێچانەوەیان. [[پەڕگە:Nematocyst-discharge process.png|وێنۆک|هەنگاوەکانی دەرچوونی کیسەکانی نێمەتسست]] دەرچوونی کیسی نێمەتسست <ref>{{Cite journal|last=Beckmann|first=Anna|last2=Özbek|first2=Suat|date=2012|title=The nematocyst: a molecular map of the cnidarian stinging organelle|url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22689365/#:~:text=During%20the%20discharge%20of%20nematocysts,potentially%20harmful%20also%20for%20humans.|journal=The International Journal of Developmental Biology|volume=56|issue=6-8|pages=577–582|doi=10.1387/ijdb.113472ab|issn=1696-3547|pmid=22689365}}</ref>بە یەکێک لە خێراترین پرۆسەکانی زیندەوەرزانی و میکانیکی سروشت ناسراوە کە لە ماوەی '''٣ میللی چرکەدا''' ڕوودەدات. ژەهری لالەی دەریا پێکهاتووە لە پۆرینەکانی پرۆتینی بەهێز (ژەهری پەردەی خانە)، پێپتیدەکانی ژەهراوی دەمار، چەوری چالاک و گەردیلە بچووکەکانی تر، هەموو ژەهرەکانی جەلی ماسی “'''پۆرین”'''ی تێدایە (<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Porins - MeSH - NCBI |ناونیشان=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/mesh/?term=%22Porins%22%5BMeSH+Terms%5D |ڕێکەوتی سەردان=٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.ncbi.nlm.nih.gov}}</ref>پۆرینەکان گەردیلەی پرۆتینن کە لە بنەڕەتدا لە پەردەی دەرەوەی بەکتریای گرام نێگەتیڤ دۆزراونەتەوە) هێرش دەکاتە سەر خانەکانی ئەو کەسەی پێوەی دەدات، بەگوێرەی بڕ و ڕێژەی پۆرینەکان پێوەدانەکان دەبنە هۆی سوربوونەوە و هەڵئاوسان و نیشانەی جیاواز هەروەها <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=olivia.congdon@science.org.au |ڕێکەوت=٢٧ی ئازاری ٢٠١٩|سەردێڕ=All about jellyfish stings |ناونیشان=https://www.science.org.au/curious/people-medicine/all-about-jellyfish-stings |ڕێکەوتی سەردان=٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=Curious |زمان=en}}</ref>ژەهری لالەی دەریا کاریگەری لەسەر سیستەمە جۆراوجۆرەکانی جەستە هەیە وەک دڵ و کۆئەندامی هەناسەدان و لە هەندێک حاڵەتدا لەوانەیە ببێتە هۆی مردن. زۆربەی جۆرەکانی لالەی دەریا قۆچیان هەیە، بەڵام هەموویان کیسی نێمەتسستی بەهێزیان نییە. '''قۆڵی دەمی'''-Oral arm: لەنێو زۆرێک لە قۆچەکانیان، هەندێک لالەی دەریا بەشێکیان هەیە کە پێی دەوترێت قۆڵی دەمی ئەم پاشکۆ درێژانە نێچیری گیراو دەگوازنەوە بۆ دەمی، کە بەزۆری دەکەونە بەشی خوارەوەی زەنگەکە. == سوڕی ژیانی == '''بەدرێژایی سووڕی ژیانیان دوو شێوەی جیاوازی جەستە وەردەگرێت: مێدوسا و پۆلیپ.''' مێدیوسا (بەپیتاندنی هێلکەکان) سپێرم و هێلکە بەرهەم دەهێنێت بۆ زاوزێ، پۆلیپ (بە لەبەرگرتنەوەی خۆیان) بە ناڕەگەزخوازی زاوزێ دەکات.[[پەڕگە:Reproductive cycle of jellyfish.jpg|وێنۆک]]'''قۆناغی یەکەم:''' مێدیوسای پێگەشتوو بە کۆمەڵی گەورە کۆدەبنەوە <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Life Cycle of Jellyfish |ناونیشان=https://www.vims.edu/bayinfo/jellyfish/lifecycle/ |ڕێکەوتی سەردان=٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=Virginia Institute of Marine Science |زمان=en}}</ref>سپێرم و هێلکەی نەپیتێنراو بەردەدەن بۆ ناو ئاوی دەوروبەریان، کرداری پیتاندن ڕوودەدات و هێلکە پیتێنراوەکان جێدەهێڵرێن بۆ ئەوەی بە ئازادی لە تەوژمی زەریاکاندا بسوڕێنەوە، بەڵام هەندێک لالەی دەریا هەوڵی زیاتر دەدەن بۆ پاراستنی هێلکەکانیان، بۆ نموونە جەلی ماسی مانگ ڕێگە بە هێلکە پیتێنراوەکان دەدات بە قۆڵەکانی دەمی بنوسێن و بیانپارێزن تا ئەو کاتەی ئامادە دەبن بۆ ژیان لە قۆناغی داهاتووی ژیانیاندا. '''قۆناغی دووەم:''' ئەم هێلکە پیتێنراوانە گەشە دەکەن و دەبنە سپۆرێکی پلانکتۆنی کە پێی دەوترێت کرمۆکەی پلانولا، دەتوانێت بە ئازادی مەلە بکات و لە کرمێکی تەختی مایکرۆسکۆبی دەچێت کە بە مووی بچووک داپۆشراوە ڕێگە بە پلانولا دەدەن مەلە بکات، پلانولا بەردەوامە لە گەشەکردن و کاتێک گەورە بوو هەوڵ دەدات ڕووکەشێکی ڕەقی گونجاو بدۆزێتەوە تا پێوەی بنوسێت لە هەندێک حاڵەتدا تەنانەت لەوانەیە خۆیان بە ئاژەڵەکانی ترەوە ببەستنەوە بەتایبەتی جەستەی جەلی ماسی پێگەیشتوو، کاتێک شوێنێکی گونجاوی دۆزیەوە پلانولا دەچێتە '''قۆناغی سێیەم:''' دەگۆڕدرێن بۆ پۆلیپ، پۆلیپ دەتوانرێت وەک ئاژەڵێکی قەدی بچووک دابنرێت کە پێکهاتەیەکی لولەکی هەیە، سەرێکی لەسەر زەوی جێگیرە و لە بەشی سەرەوەی دەمی و قۆچەکانی دەوروبەرین، لەم قۆناغەدا سیستەمێکی هەرسکردنی تەواو گەشەسەندوی هەیە و قۆچەکانی دەتوانێت نێچیر بگرێت، زۆربەی کاتەکانی بەخواردن بەسەردەبات، بەگوێرەی جۆرەکەی پۆلیپەکان دەتوانن بۆ ماوەیەکی درێژ و چەند ساڵێک لەم قۆناغەدا بمێننەوە چاوەڕێ دەکەن تاکو هەلومەرج بۆ قۆناغی داهاتوو گونجاو دەبێت. '''قۆناغی چوارەم:''' کاتێک بارودۆخەکە نمونەیی بێت پۆلیپ دەست دەکات بە زاوزێ بە شێوەیەکی ناڕەگەزی بە لەبەرگرتنەوەی خۆی، پۆلیپەکە درێژ دەبێتەوە و چەند پارچەیەک پێکدەهێنێت کە لە کۆتاییدا گەشە دەکەن و ئاژەڵی سەربەخۆ یان پۆلیپی زیاتر دروست دەکەن، لەم پرۆسەیەدا پۆلیپ پێی دەوترێت سیفیستۆما. قۆناغی دواتر '''لە قۆناغی پێنج:''' کاتێک ئاو گەرم دەبێت پۆلیپەکان دەست دەکەن بە گەشەکردن و قۆچەکانی نامێنێت پێیان دەوترێت خونچەی پۆلیپ پاشان دەگۆڕێن بۆ سترۆبایلا ئەم پرۆسەیە پێی دەوترێت سترابلەیشن کە تێیدا دەگۆڕێت بۆ ئێفیرا و دەچێتە '''قۆناغی شەشەم:''' ئەم کۆپیە بچوکە ئێستا مەلەی ئازادە و پێی دەوترێت ئێفیرا (مێدیوسای پێنەگەشتوو)، لەگەڵ گەورەبوونی ئێفیرا بە خێرایی دەست دەکەن بە خواردنی پلانکتۆنەکانی تر و بەردەوام دەبن لە گەشەکردن زەنگەکەی شێوەی تایبەتی وەردەگرێت و قۆچەکان و قۆڵی دەمی گەشە دەکەن بۆ شێوە تایبەتەکانی ڕەگەزەکەی لە کۆتاییدا ئەم شێوە پێگەیشتووانە پێیان دەوترێت مێدیوسا. قۆناغی لالەی دەریای پێگەیشتوو واتە مێدیوسا ئەو قۆناغەیە کە زۆربەی خەڵک پێی دەڵێن “لالەی دەریا” لەگەڵ ئەوەشدا ئەمە تەنها بەشێکی زۆر بچووکی ژیانی لالەی دەریایە. == جۆرەکانی == '''زانایان ٢٠٠٠ جۆریان لە سەرانسەری جیهاندا دەستنیشان کردووە و لەو باوەڕەدان کە بەلایەنی کەمەوە ١٠٠٠ جۆری تر هێشتا نەدۆزراونەتەوە.''' [[پەڕگە:Lion's mane jellyfish in Gullmarn fjord at Sämstad 3.jpg|وێنۆک|جەلی ماسی شێر]] '''١-جەلی ماسی شێر-'''lion's mane jellyfish: گەورەترین و درێژترین جۆری جەلی ماسییە، گەورەترین نموونەی ناسراو درێژی ١٢٠ پێ (٣٦.٥مەترە) لە سەرەوە تا خوارەوەی قۆچەکانی، کە نزیکەی ٢٣ پێ درێژترە لە درێژترین نەهەنگی شین کە تا ئێستا پێوانە کرابێت، بەمەش '''درێژترین ئاژەڵە''' کە تا ئێستا تۆمارکراوە، <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Freaky Facts About the Lion's Mane Jellyfish |ناونیشان=https://www.thoughtco.com/lions-mane-jellyfish-2291828 |ڕێکەوتی سەردان=٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=ThoughtCo |زمان=en}}</ref>جەلی ماسی شێر لە ناوچە ساردەکان دەژی لە باکووری ئۆقیانوسی ئارام هەروەها لە جەمسەری باکوور، زەریای ئەتڵەسی و کەناراوەکانی ئەوروپا، پلانکتۆن و ماسی و توێکڵی بچووک و تەنانەت جەلی ماسی تر دەخوات، چاوی نییە بۆیە پشت بە خانەکانی دەمار دەبەستێت بۆ هەستکردن و کاردانەوەی بەرامبەر مەترسی، پێوەدانی لەوانەیە ئازاربەخش بێت بەڵام بە دەگمەن کوشندەیە.[[پەڕگە:Moon Jelly (14962781613).jpg|وێنۆک|'''جەلی ماسی مانگ''']]'''٢-جەلی ماسی مانگ'''-Moon jelly: بەربڵاوترین و باوترین جۆرە کە واناونراوە بەهۆی شێوەکەیەوە بە ئاسانی دەناسرێتەوە زەنگێکی شەفافی هەیە گرنگترین بەشی جەلی مانگ پێکهاتەی شێوە ناڵی ئەسپە لە ناوەڕاستی زەنگەکەیدایە '''ئەندامەکانی زاوزێن''' ڕەنگییان پەمەیی یان پرتەقاڵییە هەروەها قۆچەکانی کورتن، <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Ecology |یەکەم=Journal of Animal |ڕێکەوت=٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢١|سەردێڕ=How and what do jellyfish see? |ناونیشان=https://animalecologyinfocus.com/2021/12/08/how-and-what-do-jellyfish-see/#:~:text=As%20an%20example,%20the%20moon,24%20eyes%20(Fig%201) |ڕێکەوتی سەردان=٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=Animal Ecology in Focus |زمان=en}}</ref>جەلی ماسی مانگ ٨ رۆپالیای هەیە کە هەریەکەیان دوو چاوی سادەی هەیە، مەترسییەکی کەمی لەسەر مۆرڤ هەیە پێوەدانیان ئەوەندە بەهێز نییە کە بتوانێت پێستی مرۆڤ ببڕێت بۆیە دەستیان لێدەدرێت و سەلامەتن بەڵام ژەهریان هەیە وە توانای پێوەدانیشیان هەیە، کاتێک خۆراک سنوردار و کەم بێت لالەی دەریای مانگ دەتوانێ بچووک ببێتەوە بۆ دەیەکی قەبارەکەی بۆ پاشەکەوت کردنی وزە، ناوی زانستی '''''ئۆرێلیا ئۆریتا''''' یە “Aurelia aurita”. [[پەڕگە:Box jellyfish at Bakoven Rock DSC11031.JPG|وێنۆک|جەلی ماسی سندوق]] '''٣-جەلی ماسی سندوق'''-Box jellyfish: کوشندەترین جەلی ماسییە ناسراوە بە <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=١٠ی ئەیلوولی ٢٠١٠|سەردێڕ=Box Jellyfish {{!}} National Geographic|ناونیشان=https://www.nationalgeographic.com/animals/invertebrates/facts/box-jellyfish|ڕێکەوتی سەردان=٣ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=Animals|زمان=en}}</ref>“زەردەواڵەی دەریایی”، بەهۆی شێوەی لەشیانەوە ناونراون لە زەنگێکی شێوە سندوق دەچێت لەگەڵ کۆمەڵە قۆچەکان لە هەر سوچێکی زەنگەکەوە <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=US Department of Commerce|یەکەم=National Oceanic and Atmospheric Administration|سەردێڕ=What is the most venomous marine animal?|ناونیشان=https://oceanservice.noaa.gov/facts/box-jellyfish.html|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=oceanservice.noaa.gov|زمان=EN-US}}</ref>دەردەکەون هەروەها ٤ رۆپالیای هەیە کە هەریەکەیان ٦ چاوی هەیە دوو چاوی هاوێنە و چوار چاوی سادە بە کۆی گشتی ٢٤ چاوی هەیە هەندێک لەو چاوانە بە شێوەیەکی سەرسوڕهێنەر ئاڵۆزن و هاوێنەیان هەیە، لە کاتێکدا جەلی ماسی لە ئاوی کەناری گەرم لە سەرانسەری جیهاندا دەژین بەڵام جۆرە کوشندەکان بەشێوەیەکی سەرەکی لە ناوچەی هیندۆ پاسیفیک و باکووری ئوسترالیا دەژین ئەمەش جەلی ماسی سندوقی ئوسترالی دەگرێتەوە، ژەهری سندوقی جەلی ماسی یەکێکە لە کوشندەترین ژەهرەکان لە جیهاندا، ژەهری تێدایە کە هێرش دەکاتە سەر دڵ، کۆئەندامی دەمار و خانەکانی پێست. <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Pain researchers find antidote to deadly box jellyfish sting|ناونیشان=https://www.sydney.edu.au/news-opinion/news/2019/05/01/pain-researchers-find-antidote-to-deadly-box-jellyfish-sting.html#:~:text=Each%20box%20jellyfish%20carries%20enough,arrest%20and%20death%20within%20minutes.|ڕێکەوتی سەردان=٣ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=The University of Sydney|زمان=en-US}}</ref>ژەهری ئەوەندە هەڵدەگرێت کە زیاتر لە ٦٠ مرۆڤ بکوژێت لەوانەیە تووشی ئیفلیجی و جەڵدەی دڵیان بکات، نیشانەکانی پێوەدان بریتین لە ئازاری وەكو سووتان و قامچی لەسەر پێست هەروەها بە لایەنی کەمەوە ١٤ جۆری جەلی ماسی سندوق پێوەدانیان دەبێتە هۆی توشبوون بە نەخۆشی ''ئیرەکانجی''<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=box jellyfish cause of irukandji syndrome - گه‌ڕانی Google |ناونیشان=https://www.google.com/search?q=box%20jellyfish%20cause%20of%20irukandji%20syndrome&source=sh/x/gs/m2/5 |ڕێکەوتی سەردان=٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.google.com}}</ref>. • '''جەلی ماسی سندوقی ئوسترالی'''-Chironex fleckeri''':''' گەورەترین جەلی ماسی سندوقییە کە قەبارەی لەشی دەگاتە یەک پێ و قۆچەکانی ئەستوورە و درێژییەکەی دەگاتە ١٠ پێ، بە ژەهراوی ترین ئاژەڵی دەریای دادەنرێت. • '''جەلی ماسی ئیرەکانجی'''- Irukandji jellyfish: جۆرێکی جەلی ماسی سندوقە و بچوکترین لالەی دەریایە لە جیهاندا، ناوی زانستی '''''کروکیا بارنێسی''''' یە “Carukia barnesi “. [[پەڕگە:Irukandji-jellyfish-queensland-australia.jpg|وێنۆک|جەلی ماسی ئیرەکانجی لە دورگەی کوینزلاند لە ئوسترالیا]] زەنگەکەی قەبارەی بچوکە و ڕەنگی شەفافە زۆر قورسە لە ئاودا ببینرێت، زۆرجار شێوەی لاکێشەییان هەیە، تیرەی زەنگەکەی ١-٣ سانتیمەترە و درێژی قۆچەکانی لە چەند سانتیمەترێکەوە تا زیاتر لە یەک مەتر دەبێت، بە قەبارەی بچووک و پێوەدانی ژەهراوی ناسراوە. بەشێوەیەکی سەرەکی لە ئاوی گەرمدا دەژین بە درێژایی کەناراوەکانی باکووری ئوسترالیا بەتایبەتی لە دەریای مەرجان بە درێژایی کوینزلاند لەگەڵ بەشێک لە خولگەیی ئەتڵەسی و هیندی و زەریای هێمن. یەکێکە لە هۆکارەکانی توشبوون بە نەخۆشی ''ئیرەکانجی'' <ref>{{Citation|last=Kong|first=Erwin L.|title=Irukandji Syndrome|date=2024|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK562264/#:~:text=Irukandji%20syndrome%20is%20a%20painful,potentially%20life-threatening%20cardiac%20complications|work=StatPearls|place=Treasure Island (FL)|publisher=StatPearls Publishing|pmid=32965935|access-date=2024-10-03|last2=Nappe|first2=Thomas M.}}</ref>نیشانەکانی بریتین لە ئازاری زۆر، گرژبوونی ماسولکەکان، ڕشانەوە و بەرزی پەستانی خوێن. '''٤- جەلی ماسی تۆپ'''-Cannonball Jellyfish: بەهۆی شێوەی زەنگەکەی ناونراوە کە قەبارە مامناوەندە لە گوللەی تۆپ دەچێت وەک گومەز هەروەها ناسراوە بە جەلی ماسی سەری کەلەرم<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Cool Cannonball Jellyfish Facts|ناونیشان=https://www.thoughtco.com/cannonball-jellyfish-4770889|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=ThoughtCo|زمان=en}}</ref> ناوە زانستییەکەی”''Stomolophus meleagris“.'' بە زەبەلاحی نەرم و نیان لە جیهانی جەلی ماسی ناونراوە، لە هاوتاکانی خۆی جیا دەکاتەوە بە زەنگێکی پتەو، نەرم و بەهێز کە پانییەکەی ٧-١٠ ئینجە و بەرزییەکەی نزیکەی ٥ ئینج دەبێت، ڕەنگی زەنگەکە بە گشتی سپییە لێوارەکەی زۆرجار ڕەنگی قاوەیی سوورباوە، جەلی ماسی تۆپ لە زەریای هێمن ڕەنگیان شینە <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/17451000.2021.1887495#:~:text=The%20cannonball%20jellyfish%20Stomolophus%20meleagris,patterns%20on%20the%20umbrella%20surface|ڕەوشی ناونیشان=live}}</ref>. قۆچی درێژی نییە لەجیاتی ئەوە کۆمەڵێک باڵی دەمی هەیە کە بە دەوری دەمیدا درێژ دەبنەوە کاردەکەن بۆ جوڵاندنی و یارمەتیدانی بۆ گرتنی نێچیر. گۆشتخۆرێکە هێلکەی ماسی و کرمۆکەی ماسی و کرمۆکەی پلانکتۆنی نەرم و هێلکە شەیتانۆکەکان دەخوات هەروەها بە مژین ئاو دەخواتەوە کاتێک زەنگەکەی گرژ دەبێت. لەکاتێکدا زۆربەی جۆرەکانی لالەی دەریا پشت بە شەپۆلەکان و بـا دەبەستن بۆ جوڵە، بەڵام جەلی ماسی تۆپ قۆڵی دەمی خۆی بەکار دەهێنێت بۆ مەلەکردن وە دەتوانێت هەست بە ڕووناکی، هێزی کێشکردن و بەرکەوتن بکات.[[پەڕگە:Cannonball jellyfish washed ashore near Ramp 59. It's not common to see Cannonball Jellyfish around this time of year - this one may have been cold-stunned. (51759006613).jpg|وێنۆک|جەلی ماسی تۆپ]] لالەی دەریای تۆپ لە جۆگەکان و بەدرێژایی کەناراوەکانی کەنداوی مەکسیک، ئۆقیانووسی ئەتڵەسی و ئۆقیانووسی ئارام، ڕۆژئاوای ئەتڵەسی، لە نیو ئینگلاند تا بەرازیل، لە ڕۆژهەڵاتی زەریای هێمن لە کالیفۆرنیاوە تا ئیکوادۆر و لە ڕۆژئاوای زەریای هێمن لە دەریای ژاپۆنەوە تا دەریای باشووری چین دەژین، لە ئاوی سوێری خولگەیی بۆ نیمچە خولگەیی گەشە دەکات لەگەڵ پلەی گەرمی لە دەوروبەری ٧٤ پلەی فەهرنهایت. بە وشککراوی وەک خۆراکی پڕ پرۆتین و دەرمانی تەقلیدی لە ئاسیادا خواستی لەسەرە، لە کاتێکدا جەلی ماسی تۆپ دەتوانێت ژەهر دەربکات هەرچەندە پێوەدانەکەی بە شێوەیەکی ئاسایی مەترسی کەمە بەڵام هێشتا ئامۆژگاری دەکرێت ئاگادار بیت لە حاڵەتە دەگمەنەکانی پێوەدانی ئەو ژەهرەی لێوەی دەردەچێت دەبێتە هۆی کێشەی دڵ لە مرۆڤ و ئاژەڵدا. '''٥- جەلی ماسی شین'''-Blue jellyfish: بە ئاگری شین ناسراوە بەزۆری لە دەوروبەری ئاوەکانی بەریتانیا دەژی لە بەشەکانی دیکەی ئەوروپا و لە کەناراوەکانی ئیرلەندا، دەریای باکور و بەدرێژایی کەناری ڕۆژئاوای سکۆتلەندا لە هاوین و پایزدا دەبینرێن، تەمەنیان نزیکەی یەک ساڵە، ناوی زانستی “''Cyanea Lamarckii''” یە. [[پەڕگە:Blue jellyfish in Brofjorden at Sandvik 5 - cropped.jpg|وێنۆک|جەلی ماسی شین]]زەنگێکی شێوە گومەزی هەیە، <ref>{{بیرخستنەوەی وێب |سەردێڕ=Blue jellyfish {{!}} The Wildlife Trusts |ناونیشان=https://www.wildlifetrusts.org/wildlife-explorer/marine/jellyfish/blue-jellyfish |ڕێکەوتی سەردان=2024-10-30 |وێبگە=www.wildlifetrusts.org |زمان=en}}</ref>قۆچەکانی چزوودارن و چوار قۆڵی دەمی گەورە کە چرچی و شەپۆلی زۆریان هەیە، ڕەنگی زەنگەکەی بەپێی تەمەن و پێگەشتنی دەگۆڕێت لە سەرەتاکانی تەمەنی بێ ڕەنگە و شەفافە بە تایبەت دەوروبەری لێوارەکانی زەنگەکەی، کاتێک پێدەگات لە تەمەنی گەورەیدا ڕەنگی باوی شینە ڕەنگەکانی تری وەکو مۆر، زەرد، پرتەقاڵی، وەنەوشەیی یان سپی، ئەوانەی ڕەنگیان زەردترە (گەنجترن) بە ئاسانی تێکەڵ دەبن لەگەڵ جەلی ماسی شێر بەڵام بچووکترن و زەنگێکی شینیان هەیە کە هێڵی نیوەتیرەیی لە ڕێگەیەوە دەبینرێت. خۆراکی جەلی ماسی شین وەکو زۆربەی جۆرەکانی تری لالەی دەریا فیتۆپلانکتۆن و <ref>{{بیرخستنەوەی وێب |سەردێڕ=Blue Jelly (Cyanea lamarckii) |ناونیشان=https://www.inaturalist.org/taxa/447777-Cyanea-lamarckii |ڕێکەوتی سەردان=2024-10-30 |وێبگە=iNaturalist |زمان=en}}</ref>زۆپلانکتۆن و هێلکە و کرمۆکی ئاژەڵە ئاوییەکانی تری وەک ماسییە هەروەها قۆچەکانیان بەکاردەهێنن کە کیسەکانی نێمەتسستی تێدایە نەک تەنها بۆ گرتنی نێچیرەکانیان بەڵکو بۆ خۆپاراستن لە ئاژەڵە دڕندەکانیش، توانای پێوەدانی هەیە بۆیە دەست لێدانی سەلامەت نییە، پێوەدانی دەبێتە هۆی ئازاری زۆری ماسولکەکان، سکچون، پشت ئێشە، ئازاری گەدە و لە هەندێ حاڵەتدا دەبنە هۆی مردن. == نیشانەکانی پێوەدان و چارەسەر == '''نیشانەکانی پێوەدانی:''' نیشانەکانی پێوەدانی بەندە بە جۆری ئەو جەلی ماسیەی کە بەرکەوتنت لەگەڵدا کردووە، ئەگەر پێوەدانێکی بچووکی جەلی ماسی هەبێت لەوانەیە هەست بە ئازارێکی سووک، خوران وسوتان بکەیت لەسەر پێستت هەروەها پەڵەی وەک لیر و پەڵەی سوور، مۆر یان قاوەیی دەربکەوێت. [[پەڕگە:Jellyfish dermatitis case1 abdominal skin lateral.jpg|وێنۆک]] پێوەدانی جەلی ماسی مەترسیدارتر زیانی گەورەتر دەبێت، پێویستە دەستبەجێ داوای یارمەتی پزیشکی بکەی ئەگەر ئەم نیشانانە دەرکەوتن: •سەختی هەناسەدان •ئازاری سنگ •گرژبوونی ماسولکەکان •سڕبوون •ڕشانەوە •قورسی قوتدان •ئارەقکردنی زۆر '''چارەسەرەکان:''' چارەسەری پێوەدانی لالەی دەریا <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Jellyfish stings - Diagnosis and treatment - Mayo Clinic |ناونیشان=https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/jellyfish-stings/diagnosis-treatment/drc-20353290 |ڕێکەوتی سەردان=٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.mayoclinic.org}}</ref>بریتییە لە چارەسەری سەرەتایی و چارەسەری پزیشکی. '''چاودێری فریاگوزاری سەرەتایی لە ماڵەوە''' زۆربەی پێوەدانی جەلی ماسی بەم شێوەیە چارەسەر دەکرێت: ١- بە موکێشێک قۆچەکانی بە وریاییەوە لێبکەرەوە. ٢- شوێنی پێوەدانەکە بە سرکە بۆ ماوەی ٣٠ چرکە بشۆ، سرکە سەلامەت و کاریگەرە بۆ هەموو جۆرەکانی پێوەدانی لالەی دەریا، بە خێرایی هەزاران خانەی بچووکی پێوە نەگیراو ڕادەگرێت کە لەسەر ڕووی پێست بەجێماون پاش بەرکەوتنی قۆچەکان.(ئەگەر سرکە بەردەست نەبوو، دەتوانرێت شوێنی پێوەدانەکە بە ئاوی زەریا بشۆرێت). ''ئاگاداربە: ئاوی سازگار و کهول بەکارمەهێنە بۆ شوێنی پێوەدانەکە.'' ٢- پێویستە شوێنی پێوەدانەکە لە ئاوی گەرمدا تەڕ بکەیت بۆ ماوەی (٢٠-٤٥ خولەک)، پلەی گەرمی ئاوەکە دەبێت نزیکەی (٤٢-٤٥ پلەی سەدیی) بێت. ٣- مەیخشێنە لە لمدا، هیچ پەستانێک مەخەرە سەری و مەیڕوشێنە. ٤- پاش خوساندنی لە ئاوی گەرمدا، دژە هیستامین یان کرێمی ستیرۆید وەک کرێمی کۆرتیزۆن بەکار بهێنە، ئەمە یارمەتیدەر دەبێت بۆ چارەسەرکردنی ئازار و خوران هەروەها دەتوانیت پاکەتی سەهۆڵ یان ئاوی گەرم بەکاربهێنیت بۆ کەمکردنەوەی ئازار و هەڵئاوسان. '''چارەسەری پزیشکی لە نەخۆشخانە:''' هەندێک <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Jellyfish stings Information {{!}} Mount Sinai - New York |ناونیشان=https://www.mountsinai.org/health-library/poison/jellyfish-stings |ڕێکەوتی سەردان=٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=Mount Sinai Health System |زمان=en-US}}</ref>پشکنین ئەنجام دەدەن لەوانە پشکنینی میز، خوێن و تیشکی سنگ هەروەها پێوانی ڕێژەی لێدانی دڵ، هەناسەدان، پلەی گەرمی و پەستانی خوێن دەکەن لە ئەگەری هەبونی هەر کێشەیەک چارەسەر دەکرێن. ئەو دەرمانانەی پزیشک بەکاری دەهێنێت ئەمانە لەخۆ دەگرێت: '''•ئازارشکێنەکان:''' یارمەتیدەر دەبن بۆ کەمکردنەوەی ئازار. '''•دژە ڤێنین:''' دژە ڤێنین یارمەتیدەر دەبێت بۆ پێچەوانەکردنەوەی کاریگەری ژەهر. دژە ژەهری سندوقی جەلی ماسی بەو کەسانە دەدرێت کە نەخۆش دەکەون دوای پێوەدانیان لەلایەن سندوقی جەلی ماسی هەروەها بۆ ئەو کەسانە بەکاردێت کە ئازاری زۆریان هەیە و بە دەرمانی ئازارشکێن کۆنتڕۆڵ ناکرێت. '''•دژە هیستامین:''' دژە هیستامینەکان یارمەتیدەر دەبن لە کەمکردنەوەی خوران و لیر. زۆربەی پێوەدانی لالەی دەریا لە دوای چەند کاتژمێرێک کەسەکە چاک دەبێتەوە، بەڵام هەندێک پێوەدان دەبێتە هۆی وروژاندنی پێست یان لیر کە چەند هەفتەیەک دەخایەنێت، پێوەدانی جۆرە مەترسیدارەکان لە ماوەی ٤-٤٨ کاتژمێردا دەبێتە هۆی مردن، هەندێک پێوەدانی سندوقی جەلی ماسی دەتوانێت مرۆڤ لە ماوەی چەند خولەکێکدا بکوژێت. '''<big>خۆپاراستن:</big>''' ١- مەلە مەکە لە ناو ئاوێکدا کە لەوانەیە جەلی ماسی تێدابێت و لۆشنی پارێزەر بەکاربهێنە. ٢- جلی پارێزەر بپۆشە. ٣- هەرگیز دەست لە جەلی ماسی مەدە، تەنانەت ئەگەر مردبێت هێشتا دەتوانێ پێوەت بدات چونکە پێکهاتەی خانەکانی کیسەکانی نێمەتسست بۆ ماوەیەکی درێژ پاش مردنی لالەی دەریا هەر دەمێننەوە. == سودەکانی == '''سەرچاوەی خۆراکی:''' لە هەزاران جۆر لالەی دەریا لە سەرانسەری جیهاندان تەنها '''١١''' جۆر دۆزراونەتەوە کە شیاون بۆ خواردن بۆنمونە جەلی ماسی مانگ، وەک پێکهاتەیەک لە خواردنە جۆراوجۆرەکاندا بەکاردەهێنرێن، لە وڵاتانی ڤێتنام، ژاپۆن، چین و کۆریا دەخورێن، چەندین جۆری خواردن دەتوانرێت بە جەلی ماسی ئامادە بکرێت لەوانە زەڵاتە و سوشی بەگشتی لە هەندێک وڵاتی ئاسیا بە خواردنێکی خۆش دادەنرێت. تایبەتمەندی خۆراکی زۆر باشی هەیە، کابۆهیدرات و کالۆری کەمە بەمەش دەبێتە هەڵبژاردەیەکی پەسەند بۆ دابەزاندنی کێش، سەرچاوەیەکی باشی توخمە سەرەکیەکان، دژە ئۆکسیدەکان، کانزاکان و خۆراکە گرنگەکانی دیکەیە. سەرەڕای ئەوەش، سەرچاوەیەکی زۆر باشە بۆ پرۆتین کە یارمەتیدەرە بۆ پاراستنی تەندروستی ماسولکەکان لەکاتی ڕێجیمدا هەروەها دەوڵەمەندە بە ترشە ئەمینی کە بەشێکی دانەبڕاوەیە لە گەشەکردن و چاککردنەوەی خانەکان، تایبەتمەندی دژە ئۆکسیدیان زۆرە کە ڕێگە لە زیانی خانەکان دەگرێت و فشاری ئۆکسجین کەم دەکاتەوە و مەترسی نەخۆشییە درێژخایەنەکان کەم دەکاتەوە ئەم دژە ئۆکسیدە بەهێزانە ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕن لە بەهێزکردنی تەندروستی گشتی لە ڕێگەی بەهێزکردنی سیستەمی بەرگری و کەمکردنەوەی هەوکردن، بوونی ترشە چەوری “ئۆمیگا ٣” وایان لێدەکات خۆراکی تەندروستتر بن چونکە ترشە چەورییەکانی “ئۆمیگا ٣” ڕێگری لە چەوری دەکەن بە درێژایی دیواری خوێنبەرەکان و یارمەتیدەرن بۆ ڕێگرتن لە نەخۆشییەکانی دڵ. <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Chuka Kurage Which Popular for Japanese People of Different Material Seasoned Jellyfish with Sesame Oil Suppliers - Quotation - Yangqi|ناونیشان=https://m.sushiseafood.com/seasoning-cephalopod/seasoning-jellyfish/chuka-kurage-which-popular-for-japanese.html|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=m.sushiseafood.com|زمان=en}}</ref>[[پەڕگە:Chuka kurage(jellyfish) 2014.jpg|وێنۆک]] <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=١٤ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢|سەردێڕ=Jellyfish: Benefits, Nutritional Value, Side Effects & Recipes|ناونیشان=https://www.healthifyme.com/blog/jellyfish/|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=HealthifyMe}}</ref>یەک کوپ (٥٨گرام) جەلی ماسی وشک پێکهاتووە لە: کالۆری: ٢١ پرۆتین: ٣ گرام چەوری: ١ گرام سیلینیۆم: ٪٤٥ ی بەهای ڕۆژانە کۆلین: ٪١٠ی DV ئاسن: ٪٧ی DV '''سەرچاوەی دەرمان:''' دەوڵەمەندە بە کۆلاجین کە پرۆتینێکی گرنگە پاڵپشتی نەرمی پێست، تەندروستی جومگەکان، چاککردنەوەی شانەکان دەکات و پێکهاتەیەکی سەرەکییە بۆ پاراستنی پێست و یارمەتیدەرە بۆ چاکبوونەوەی برینەکان. ژەهری لالەی دەریا بە سەرچاوەیەکی سەرنجڕاکێش دادەنرێت لە پەرەپێدانی دەرمانی نوێ بۆ چارەسەری نەخۆشییە جۆراوجۆرەکان. لەکاتی ڕاماڵین بەناو ئاودا لالەی دەریا پەناگە و پاراستن بۆ هەندێک جۆری ماسی دابین دەکات و وایان لێدەکات خۆیان لە ئاژەڵە دڕندەکان بشارنەوە.{{تووڵی دەروازە|گیانلەبەران|کۆمەڵگا|ئاو|مێژوو}} {{پۆلی کۆمنز|Scyphozoa}} == سەرچاوەکان == {{سەرچاوەکان}} s7pj2zftvv36n8tpfkn0jkkqwx1ss0d 1374494 1374493 2024-11-01T22:40:47Z شەمە 64521 زیادکردنی زانیاری 1374494 wikitext text/x-wiki [[پەڕگە:Stranded jellyfish - geograph.org.uk - 6286168.jpg|وێنۆک|دەرکەوتنی لالەی دەریا لە نزیک کەناراوەکان]]'''لالەی دەریا''' یان '''جەلی ماسی''' (بە ئینگلیزی jellyfish-fish jellies) زیاتر لە ٥٠٠ ملیۆن ساڵە بونیان هەیە<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Five jaw-dropping facts about jellyfish|ناونیشان=https://www.oneearth.org/five-jaw-dropping-facts-about-jellyfish/|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=One Earth|زمان=en}}</ref> لە دایناسۆرەکان کۆنترن،لە سەرانسەری جیهاندا لە تەنکاوەکانی کەنار دەریاوە تا قوڵایی زەریاکان و لە ئاوی سوێر و سازگاریشدا دەژین هەروەها کۆنترین گیانداری فرەئەندامن، ناوی جەلی ماسی لە ساڵی '''١٧٩٦'''ـەوە بەکار دەهێنرێت بەڵام سەرەڕای ناوەکەیان لە ڕاستیدا '''ماسی نین''' ئەوان بێبڕبڕەکانن واتە بڕبڕەی پشتیان نییە. پۆلێنکراوە لە پۆلی ''نایدەریا'' بە مانای ''دەزووی پێوەدان'' دێت، لالەی دەریا '''(٪٩٥-٩٨)'''ی لەشی لە ئاو پێکدێت هەروەها دڵ، ئێسک، خوێن،<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=What is a jellyfish?|ناونیشان=https://www.nhm.ac.uk/discover/what-is-a-jellyfish.html|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.nhm.ac.uk|زمان=en}}</ref>سییەکان و ناوەندی مێشکییان نییە، <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=nervous system in jellyfish - گه‌ڕانی Google |ناونیشان=https://www.google.com/search?q=nervous%20system%20in%20jellyfish&source=sh/x/gs/m2/5 |ڕێکەوتی سەردان=٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.google.com}}</ref>لە جیاتی مێشک کۆمەڵێک دەماری هەیە کە پێی دەوترێت '''تۆڕی دەماری''' یان '''ئەڵقەی دەماری''' ئەم تۆڕە دەمارییە یارمەتییان دەدات بۆ دۆزینەوەی گۆڕانکاری لەو ژینگەیەی تێیدا دەژین لەوانە پلەی گەرمی، هێزی کێشکردن، سوێری ئاو، چڕبوونەوەی ئۆکسجین، لەرینەوە و تەوژم، ئەم دەمارانە وا دادەنرێت کە ڕێکخەری سەرەکی کردارەکانی جەلی ماسین، هەروەها کۆمەڵێک کۆتایی دەماری هەیە کە پێی دەوترێت '''ڕۆپالیا''' دیارترین پێکهاتەی هەستی لالەی دەریایە دەمارەخانە و خانەی کێشکردن و خانەی وەرگری ڕووناکی تێدایە و پێکهاتەی تایبەت بۆ هەستکردن بە ڕووناکی (خاڵی چاو) و جوڵە یان ئاراستە بە گوێرەی هێزی کێشکردن لەخۆدەگرێت. چاوی لالەی دەریا <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=UCL |سەردێڕ=Question of the Week: Why do box jellyfish have eyes? {{!}} UCL Researchers in Museums |ناونیشان=https://blogs.ucl.ac.uk/researchers-in-museums/2018/05/10/question-of-the-week-why-do-box-jellyfish-have-eyes/#:~:text=And%20not%20just%20one%20or,obstacles,%20and%20responding%20to%20light |ڕێکەوتی سەردان=٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=blogs.ucl.ac.uk |زمان=en-US}}</ref>دەکەونە ڕۆپالیاوە لە دەوری خوارەوەی زەنگەکەی، بەگشتی چوار جۆری جیاواز چاویان هەیە هەر جۆرێک بۆ مەبەستێک بەکاردێت، دوو جۆری چاو توانای دروستکردنی وێنەیان هەیە لە کاتێکدا دوو جۆرەکەی تر یارمەتیدەرن لە مەلەکردن و خۆلادان لە بەربەستەکان و وەڵامدانەوەی ڕووناکی. سەرەتایترین کۆمەڵە تەنها ئاستی ڕووناکی دەدۆزێتەوە، بەڵام کۆمەڵێکی تری چاو ئاڵۆزترن کە دەتوانن ڕەنگ و قەبارەی تەنەکانیش ببینن. [[پەڕگە:Cubozoa sistema visuale nella Tripedalia cystophora.png|وێنۆک|<ref>{{بیرخستنەوەی وێب |last=ourworldunderthewaves |first=Author |ڕێکەوت=2017-10-31 |سەردێڕ=Box Jellyfish- For your eyes only |ناونیشان=https://ourworldunderthewaves.com/2017/10/31/first-blog-post/ |ڕێکەوتی سەردان=2024-10-30 |وێبگە=Our world under the waves |زمان=en}}</ref>چاوەکانی سندوقی جەلی ماسی]]هەندێکیان<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=٢١ی حوزەیرانی ٢٠١٧|سەردێڕ=6 things you may not know about jellyfish |ناونیشان=https://www.pbs.org/newshour/science/6-things-may-not-know-jellyfish |ڕێکەوتی سەردان=٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=PBS News |زمان=en-us}}</ref> بە سادەی خاڵی چاویان هەیە کە تەنیا ڕووناکی دەدۆزێتەوە، بەڵام هەندێکی تر لەوانە جەلی ماسی سندوق سیستەمێکی بینایی ئاڵۆزتریان هەیە کە پڕە لە هاوێنە، تۆڕی چاو و کۆرنیا، دەتوانن وێنەی لێڵ ببینن، چاوە ئاڵۆزەکان نەک تەنها ئامرازێکن بۆ گەڕان بە ژینگەی خۆیاندا بەڵکو لە هەندێک حاڵەتدا ڕێگە بە لالەی دەریا دەدەن هێزی کێشکردن بدۆزنەوە. لالەی دەریا بەپێی جۆرەکەیان ڕەنگیشیان جیاوازە کە بێ ڕەنگ و شەفافن یان دەتوانن ڕەنگی خۆیان بگۆڕن باوترین ڕەنگیانی زەرد، مۆر، پەمەی، شینە. قەبارەی بەگشتی زەنگەکە لەوانەیە کەمتر لە ئینجێک یان زیاتر لە پێیەک درێژ بێت تیرەی هەندێک جۆریان دەگاتە حەوت پێ، درێژی قۆچەکانی بەپێی جۆرەکەی جیاوازە هەندێک جەلی ماسی درێژی قۆچەکانی زیاتر لە ١٠٠ پێ دەبێت. ئەو جەلی ماسیانەی وەک سەری دەرزی بچووکن تەنها دەتوانن پلانکتۆن بخۆن کە بوونەوەری بچووک و سەرئاو کەوتوون، جەلی ماسی گەورەتر سەرچاوەی خۆراکی گەورەتری وەک ماسی و ڕۆبیان و قرژاڵ ڕاو دەکات. [[پەڕگە:False twins -jellyfishes ( -cc ) (3969242721).jpg|وێنۆک|درەوشانەوەى لە تاریکیدا]]نزیکەی <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Did you know some jellyfish glow?|ناونیشان=https://www.curioustem.org/stem-articles/did-you-know-some-jellyfish-glow?format=amp|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.curioustem.org}}</ref>'''(٪٥٠)ی''' لالەی دەریا دەتوانن ڕووناکی بەرهەم بهێنن کە لە تاریکیدا دەدرەوشێنەوە ئەم توانا سەرسوڕهێنەرە پێی دەوترێت “بریقەدار” یان “درەوشانەوەی زیندەوەری” لالەی دەریا بە شێوەیەکی سەرەکی بۆ بەرگری کردن لە ئاژەڵە دڕندەکان بەکاری دەهێنێت بۆ نموونە بۆ ترساندنی ئاژەڵە دڕندەکان و پێدانی کات بۆ هەڵاتن. ئەو ڕووناکییەی زیندەوەران دەتوانن بەرهەمی بهێنن بەهۆی کارلێکێکی کیمیاییەوە دروست دەبێت بۆ ئەوەی ئەم کاردانەوەیە ڕووبدات دەبێت هەڵگری گەردیلەیەک بن کە پێی دەوترێت '''لوسیفرین''' لەگەڵ یەکێک لەو دوو ئەنزیمە '''لوسیفیراز''' و '''فۆتۆپرۆتینی.''' کاتێک لوسیفرین بە شێوەیەکی کیمیایی لەگەڵ ئۆکسجین کارلێک دەکات وزە لە شێوەی ڕووناکی دەردەدات، <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Bioluminescence: light in the dark|ناونیشان=https://www.nhm.ac.uk/discover/what-is-bioluminescence.html|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.nhm.ac.uk|زمان=en}}</ref>باوترین ڕووناکی بەرهەم هێنان لە زەریادا سەوز و شینە چونکە ئەم درێژی شەپۆلانە زیاتر بەناو ئاودا دەڕۆن، هەندێک ماسی دەتوانن رووناکی سوور دروست بکەن. == پێکهاتەی لەشی == '''بەشی سەرەوەی لەشی''' لەشێوەی زەنگی شێوە چەتردایە، بەشی دەرەوەی چەترەکە بە exumbrella ناونراوە هەروەها بەشی ناوەوەی بە subumbrella ناونراوە، لالەی دەریای پێگەیشتوو دەتوانێ جەستەیەکی خڕ یان چوارگۆشەی هەبێت کە قۆچەکانی پێوەدەلکێن. [[پەڕگە:Cross section Olindias formosa en.svg|وێنۆک]] '''ناو و فرمانەکانیان:''' '''چینی دەرەوە'''-epidermis: ئۆکسجین هەڵدەمژێت و ڕێگە دەدات لە هەموو لەشدا بڵاو ببێتەوە،ئەمە ڕێگە بە جەلی ماسی دەدات بەبێ سییەکان، دڵ و خوێن بژی. '''چینی ناوەڕاست'''-mesoglea:ماددەیەکی جەلاتینی ئەستوورە کە زۆربەی لە ئاو پێکهاتووە لەگەڵ کۆلاجین و پرۆتین هەروەها بەرپرسە لە عەمبارکردنی ئۆکسجین بۆ ماوەیەکی درێژ و پاڵپشتی جەستە دەکات. '''چینی ناوەوە'''-gastrodermis: چینێکە لە بەشی خوارەوەی زەنگی لالەی دەریادا ئەرکی سەرەکی هەرسکردنە و یارمەتی ئاڵوگۆڕی گازەکان دەدات. '''کەلێنی گەدە'''-gastric cavity: شوێنی سەرەکی هەرسکردنی خۆراک و هەڵمژینی خۆراکەکانە، خواردن لە دەمدا تێدەپەڕێت و دەچێتە ناو کەلێنەکە، لەناو کەلێنی گەدە پەردەی خانە بە دەوری گەردیلەکانی خۆراکدا دەپێچێتەوە و پاشان دەیانباتە ناو کەلێنی ناوەوە. '''ئەندامی زاوزێ'''-Gonad: دەکەوێتە خوارەوەی گەدە، ڕژێنی زاوزێیە کە سپێرم لە نێر و هێلکە لە مێینەدا بەرهەم دەهێنێت. '''کەناڵەکانی نیوەتیرەیی'''-radial canal: ئەم سیستەمە لە کەناڵەکان خزمەت دەکات بۆ دابەشکردنی خۆراک بۆ بەشەکانی دەرەوەی لەشی. '''دەم'''-Mouth: لە ناو جەستەی زەنگییاندا کونێک هەیە کە دەمییەتی لە ڕێگەیەوە خواردن دەخۆن و پیسایش دەردەدەن. '''بەشی خوارەوەی لەشی''' قۆچەکانی Tentaclesهەیە: ٨هێشووی قۆچی کە هەر هێشوویەک لەوانەیە زیاتر لە ١٥٠ قۆچی هەبێت وەک بەرگری و چەکێکی بەهێز بۆ گرتنی نێچیر کاردەکەن. لە ناوەوەی قۆچەکاندا لالەی دەریا هەزاران خانەی پێوەدانی هەیە کە هەر یەکێکیان پێکهاتەیەکی تایبەتی تێدایە پێی دەوترێت کیسەی نێمەتسست '''٣٠''' جۆری جیاوازی هەیە <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Spencer |یەکەم=Erin |ڕێکەوت=٢٦ی نیسانی ٢٠٢١|سەردێڕ=How Do Jellyfish Sting? |ناونیشان=https://oceanconservancy.org/blog/2021/04/26/nematocysts/ |ڕێکەوتی سەردان=٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=Ocean Conservancy |زمان=en}}</ref>ناوی ''“نێمەتسست-nematocysts'' بە مانای '''“کیسەی دەزوو”''' دێت کە وەسفی پێکهاتەکەی دەکات: بڕبڕەی تیژ بە لوولەیەکی درێژەوە بەستراوەتەوە لە کیسەیەکدا لەسەر ڕووی ئاژەڵەکە هەڵگیراوە، خانەی بچووکی پێوەدانن لە چەقۆی بچووک دەچن، چەکێکی خانەیی بەرچاون بۆ ڕاوکردن و بەرگری و هەندێ جار بۆ جوڵە بەکاردەهێنرێن. کیسەکان لە کەپسولێکی پەستانی پێک هاتوون کە دەزووێکی پێچراوەی وەک چەقۆ لەخۆ دەگرێت، کاتێک لالەی دەریا بە ئاماژەی کیمیایی یان میکانیکی هاندەدرێت واتە کاتێک هەست بە تێکچوونێکی جەستەیی یان کیمیایی دەکات پێکهاتەیەکی وەک سەرپۆش لەسەر ڕووی کەپسولەکە دەردەکەوێت کەپسولەکە بە تەقینەوە دەردەچێت و دەزووی پێچراوە دەردەهێنێت کە ئامانجەکە کون دەکات پاشان ژەهرەکە بەناو دەزووەکەدا تێدەپەڕێت و شانەکانی قوربانی ئیفلیج دەکات، بە خێرایی درێژ دەبێتەوە بە سوڕانەوەی ناوەوە بۆ دەرەوە لە پرۆسەیەک کە پێی دەوترێت هەڵگەڕانەوە دواتر دەزووەکە لە کیسەکە جیادەبێتەوە، دەزووی هەندێک لە کیسەکانی نێمەتسست نێچیری بچووک دەگرن بە پێچانەوەیان. [[پەڕگە:Nematocyst-discharge process.png|وێنۆک|هەنگاوەکانی دەرچوونی کیسەکانی نێمەتسست]] دەرچوونی کیسی نێمەتسست <ref>{{Cite journal|last=Beckmann|first=Anna|last2=Özbek|first2=Suat|date=2012|title=The nematocyst: a molecular map of the cnidarian stinging organelle|url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22689365/#:~:text=During%20the%20discharge%20of%20nematocysts,potentially%20harmful%20also%20for%20humans.|journal=The International Journal of Developmental Biology|volume=56|issue=6-8|pages=577–582|doi=10.1387/ijdb.113472ab|issn=1696-3547|pmid=22689365}}</ref>بە یەکێک لە خێراترین پرۆسەکانی زیندەوەرزانی و میکانیکی سروشت ناسراوە کە لە ماوەی '''٣ میللی چرکەدا''' ڕوودەدات. ژەهری لالەی دەریا پێکهاتووە لە پۆرینەکانی پرۆتینی بەهێز (ژەهری پەردەی خانە)، پێپتیدەکانی ژەهراوی دەمار، چەوری چالاک و گەردیلە بچووکەکانی تر، هەموو ژەهرەکانی جەلی ماسی “'''پۆرین”'''ی تێدایە (<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Porins - MeSH - NCBI |ناونیشان=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/mesh/?term=%22Porins%22%5BMeSH+Terms%5D |ڕێکەوتی سەردان=٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.ncbi.nlm.nih.gov}}</ref>پۆرینەکان گەردیلەی پرۆتینن کە لە بنەڕەتدا لە پەردەی دەرەوەی بەکتریای گرام نێگەتیڤ دۆزراونەتەوە) هێرش دەکاتە سەر خانەکانی ئەو کەسەی پێوەی دەدات، بەگوێرەی بڕ و ڕێژەی پۆرینەکان پێوەدانەکان دەبنە هۆی سوربوونەوە و هەڵئاوسان و نیشانەی جیاواز هەروەها <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=olivia.congdon@science.org.au |ڕێکەوت=٢٧ی ئازاری ٢٠١٩|سەردێڕ=All about jellyfish stings |ناونیشان=https://www.science.org.au/curious/people-medicine/all-about-jellyfish-stings |ڕێکەوتی سەردان=٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=Curious |زمان=en}}</ref>ژەهری لالەی دەریا کاریگەری لەسەر سیستەمە جۆراوجۆرەکانی جەستە هەیە وەک دڵ و کۆئەندامی هەناسەدان و لە هەندێک حاڵەتدا لەوانەیە ببێتە هۆی مردن. زۆربەی جۆرەکانی لالەی دەریا قۆچیان هەیە، بەڵام هەموویان کیسی نێمەتسستی بەهێزیان نییە. '''قۆڵی دەمی'''-Oral arm: لەنێو زۆرێک لە قۆچەکانیان، هەندێک لالەی دەریا بەشێکیان هەیە کە پێی دەوترێت قۆڵی دەمی ئەم پاشکۆ درێژانە نێچیری گیراو دەگوازنەوە بۆ دەمی، کە بەزۆری دەکەونە بەشی خوارەوەی زەنگەکە. == سوڕی ژیانی == '''لالەی دەریا بەوە ناسراون کەسوڕی ژیانیان ئاڵۆزە، بەدرێژایی سوڕی ژیانیان دوو شێوەی جیاوازی جەستە وەردەگرێت: مێدوسا و پۆلیپ.''' مێدیوسا (بەپیتاندنی هێلکەکان) سپێرم و هێلکە بەرهەم دەهێنێت بۆ زاوزێ، پۆلیپ (بە لەبەرگرتنەوەی خۆیان) بە ناڕەگەزخوازی زاوزێ دەکات.[[پەڕگە:Reproductive cycle of jellyfish.jpg|وێنۆک]]'''قۆناغی یەکەم:''' مێدیوسای پێگەشتوو بە کۆمەڵی گەورە کۆدەبنەوە <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Life Cycle of Jellyfish |ناونیشان=https://www.vims.edu/bayinfo/jellyfish/lifecycle/ |ڕێکەوتی سەردان=٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=Virginia Institute of Marine Science |زمان=en}}</ref>سپێرم و هێلکەی نەپیتێنراو بەردەدەن بۆ ناو ئاوی دەوروبەریان، کرداری پیتاندن ڕوودەدات و هێلکە پیتێنراوەکان جێدەهێڵرێن بۆ ئەوەی بە ئازادی لە تەوژمی زەریاکاندا بسوڕێنەوە، بەڵام هەندێک لالەی دەریا هەوڵی زیاتر دەدەن بۆ پاراستنی هێلکەکانیان، بۆ نموونە جەلی ماسی مانگ ڕێگە بە هێلکە پیتێنراوەکان دەدات بە قۆڵەکانی دەمی بنوسێن و بیانپارێزن تا ئەو کاتەی ئامادە دەبن بۆ ژیان لە قۆناغی داهاتووی ژیانیاندا. '''قۆناغی دووەم:''' ئەم هێلکە پیتێنراوانە گەشە دەکەن و دەبنە سپۆرێکی پلانکتۆنی کە پێی دەوترێت کرمۆکەی پلانولا، دەتوانێت بە ئازادی مەلە بکات و لە کرمێکی تەختی مایکرۆسکۆبی دەچێت کە بە مووی بچووک داپۆشراوە ڕێگە بە پلانولا دەدەن مەلە بکات، پلانولا بەردەوامە لە گەشەکردن و کاتێک گەورە بوو هەوڵ دەدات ڕووکەشێکی ڕەقی گونجاو بدۆزێتەوە تا پێوەی بنوسێت لە هەندێک حاڵەتدا تەنانەت لەوانەیە خۆیان بە ئاژەڵەکانی ترەوە ببەستنەوە بەتایبەتی جەستەی جەلی ماسی پێگەیشتوو، کاتێک شوێنێکی گونجاوی دۆزیەوە پلانولا دەچێتە '''قۆناغی سێیەم:''' دەگۆڕدرێن بۆ پۆلیپ، پۆلیپ دەتوانرێت وەک ئاژەڵێکی قەدی بچووک دابنرێت کە پێکهاتەیەکی لولەکی هەیە، سەرێکی لەسەر زەوی جێگیرە و لە بەشی سەرەوەی دەمی و قۆچەکانی دەوروبەرین، لەم قۆناغەدا سیستەمێکی هەرسکردنی تەواو گەشەسەندوی هەیە و قۆچەکانی دەتوانێت نێچیر بگرێت، زۆربەی کاتەکانی بەخواردن بەسەردەبات، بەگوێرەی جۆرەکەی پۆلیپەکان دەتوانن بۆ ماوەیەکی درێژ و چەند ساڵێک لەم قۆناغەدا بمێننەوە چاوەڕێ دەکەن تاکو هەلومەرج بۆ قۆناغی داهاتوو گونجاو دەبێت. '''قۆناغی چوارەم:''' کاتێک بارودۆخەکە نمونەیی بێت پۆلیپ دەست دەکات بە زاوزێ بە شێوەیەکی ناڕەگەزی بە لەبەرگرتنەوەی خۆی، پۆلیپەکە درێژ دەبێتەوە و چەند پارچەیەک پێکدەهێنێت کە لە کۆتاییدا گەشە دەکەن و ئاژەڵی سەربەخۆ یان پۆلیپی زیاتر دروست دەکەن، لەم پرۆسەیەدا پۆلیپ پێی دەوترێت سیفیستۆما. قۆناغی دواتر '''لە قۆناغی پێنج:''' کاتێک ئاو گەرم دەبێت پۆلیپەکان دەست دەکەن بە گەشەکردن و قۆچەکانی نامێنێت پێیان دەوترێت خونچەی پۆلیپ پاشان دەگۆڕێن بۆ سترۆبایلا ئەم پرۆسەیە پێی دەوترێت سترابلەیشن کە تێیدا دەگۆڕێت بۆ ئێفیرا و دەچێتە '''قۆناغی شەشەم:''' ئەم کۆپیە بچوکە ئێستا مەلەی ئازادە و پێی دەوترێت ئێفیرا (مێدیوسای پێنەگەشتوو)، لەگەڵ گەورەبوونی ئێفیرا بە خێرایی دەست دەکەن بە خواردنی پلانکتۆنەکانی تر و بەردەوام دەبن لە گەشەکردن زەنگەکەی شێوەی تایبەتی وەردەگرێت و قۆچەکان و قۆڵی دەمی گەشە دەکەن بۆ شێوە تایبەتەکانی ڕەگەزەکەی لە کۆتاییدا ئەم شێوە پێگەیشتووانە پێیان دەوترێت مێدیوسا. قۆناغی لالەی دەریای پێگەیشتوو واتە مێدیوسا ئەو قۆناغەیە کە زۆربەی خەڵک پێی دەڵێن “لالەی دەریا” لەگەڵ ئەوەشدا ئەمە تەنها بەشێکی زۆر بچووکی ژیانی لالەی دەریایە. == جۆرەکانی == '''زانایان ٢٠٠٠ جۆریان لە سەرانسەری جیهاندا دەستنیشان کردووە و لەو باوەڕەدان کە بەلایەنی کەمەوە ١٠٠٠ جۆری تر هێشتا نەدۆزراونەتەوە.''' [[پەڕگە:Lion's mane jellyfish in Gullmarn fjord at Sämstad 3.jpg|وێنۆک|جەلی ماسی شێر]] '''١-جەلی ماسی شێر-'''lion's mane jellyfish: گەورەترین و درێژترین جۆری جەلی ماسییە، گەورەترین نموونەی ناسراو درێژی ١٢٠ پێ (٣٦.٥مەترە) لە سەرەوە تا خوارەوەی قۆچەکانی، کە نزیکەی ٢٣ پێ درێژترە لە درێژترین نەهەنگی شین کە تا ئێستا پێوانە کرابێت، بەمەش '''درێژترین ئاژەڵە''' کە تا ئێستا تۆمارکراوە، <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Freaky Facts About the Lion's Mane Jellyfish |ناونیشان=https://www.thoughtco.com/lions-mane-jellyfish-2291828 |ڕێکەوتی سەردان=٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=ThoughtCo |زمان=en}}</ref>جەلی ماسی شێر لە ناوچە ساردەکان دەژی لە باکووری ئۆقیانوسی ئارام هەروەها لە جەمسەری باکوور، زەریای ئەتڵەسی و کەناراوەکانی ئەوروپا، پلانکتۆن و ماسی و توێکڵی بچووک و تەنانەت جەلی ماسی تر دەخوات، چاوی نییە بۆیە پشت بە خانەکانی دەمار دەبەستێت بۆ هەستکردن و کاردانەوەی بەرامبەر مەترسی، پێوەدانی لەوانەیە ئازاربەخش بێت بەڵام بە دەگمەن کوشندەیە.[[پەڕگە:Moon Jelly (14962781613).jpg|وێنۆک|'''جەلی ماسی مانگ''']]'''٢-جەلی ماسی مانگ'''-Moon jelly: بەربڵاوترین و باوترین جۆرە کە واناونراوە بەهۆی شێوەکەیەوە بە ئاسانی دەناسرێتەوە زەنگێکی شەفافی هەیە گرنگترین بەشی جەلی مانگ پێکهاتەی شێوە ناڵی ئەسپە لە ناوەڕاستی زەنگەکەیدایە '''ئەندامەکانی زاوزێن''' ڕەنگییان پەمەیی یان پرتەقاڵییە هەروەها قۆچەکانی کورتن، <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Ecology |یەکەم=Journal of Animal |ڕێکەوت=٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢١|سەردێڕ=How and what do jellyfish see? |ناونیشان=https://animalecologyinfocus.com/2021/12/08/how-and-what-do-jellyfish-see/#:~:text=As%20an%20example,%20the%20moon,24%20eyes%20(Fig%201) |ڕێکەوتی سەردان=٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=Animal Ecology in Focus |زمان=en}}</ref>جەلی ماسی مانگ ٨ رۆپالیای هەیە کە هەریەکەیان دوو چاوی سادەی هەیە، مەترسییەکی کەمی لەسەر مۆرڤ هەیە پێوەدانیان ئەوەندە بەهێز نییە کە بتوانێت پێستی مرۆڤ ببڕێت بۆیە دەستیان لێدەدرێت و سەلامەتن بەڵام ژەهریان هەیە وە توانای پێوەدانیشیان هەیە، کاتێک خۆراک سنوردار و کەم بێت لالەی دەریای مانگ دەتوانێ بچووک ببێتەوە بۆ دەیەکی قەبارەکەی بۆ پاشەکەوت کردنی وزە، ناوی زانستی '''''ئۆرێلیا ئۆریتا''''' یە “Aurelia aurita”. [[پەڕگە:Box jellyfish at Bakoven Rock DSC11031.JPG|وێنۆک|جەلی ماسی سندوق]] '''٣-جەلی ماسی سندوق'''-Box jellyfish: کوشندەترین جەلی ماسییە ناسراوە بە <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=١٠ی ئەیلوولی ٢٠١٠|سەردێڕ=Box Jellyfish {{!}} National Geographic|ناونیشان=https://www.nationalgeographic.com/animals/invertebrates/facts/box-jellyfish|ڕێکەوتی سەردان=٣ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=Animals|زمان=en}}</ref>“زەردەواڵەی دەریایی”، بەهۆی شێوەی لەشیانەوە ناونراون لە زەنگێکی شێوە سندوق دەچێت لەگەڵ کۆمەڵە قۆچەکان لە هەر سوچێکی زەنگەکەوە <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=US Department of Commerce|یەکەم=National Oceanic and Atmospheric Administration|سەردێڕ=What is the most venomous marine animal?|ناونیشان=https://oceanservice.noaa.gov/facts/box-jellyfish.html|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=oceanservice.noaa.gov|زمان=EN-US}}</ref>دەردەکەون هەروەها ٤ رۆپالیای هەیە کە هەریەکەیان ٦ چاوی هەیە دوو چاوی هاوێنە و چوار چاوی سادە بە کۆی گشتی ٢٤ چاوی هەیە هەندێک لەو چاوانە بە شێوەیەکی سەرسوڕهێنەر ئاڵۆزن و هاوێنەیان هەیە، لە کاتێکدا جەلی ماسی لە ئاوی کەناری گەرم لە سەرانسەری جیهاندا دەژین بەڵام جۆرە کوشندەکان بەشێوەیەکی سەرەکی لە ناوچەی هیندۆ پاسیفیک و باکووری ئوسترالیا دەژین ئەمەش جەلی ماسی سندوقی ئوسترالی دەگرێتەوە، ژەهری سندوقی جەلی ماسی یەکێکە لە کوشندەترین ژەهرەکان لە جیهاندا، ژەهری تێدایە کە هێرش دەکاتە سەر دڵ، کۆئەندامی دەمار و خانەکانی پێست. <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Pain researchers find antidote to deadly box jellyfish sting|ناونیشان=https://www.sydney.edu.au/news-opinion/news/2019/05/01/pain-researchers-find-antidote-to-deadly-box-jellyfish-sting.html#:~:text=Each%20box%20jellyfish%20carries%20enough,arrest%20and%20death%20within%20minutes.|ڕێکەوتی سەردان=٣ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=The University of Sydney|زمان=en-US}}</ref>ژەهری ئەوەندە هەڵدەگرێت کە زیاتر لە ٦٠ مرۆڤ بکوژێت لەوانەیە تووشی ئیفلیجی و جەڵدەی دڵیان بکات، نیشانەکانی پێوەدان بریتین لە ئازاری وەكو سووتان و قامچی لەسەر پێست هەروەها بە لایەنی کەمەوە ١٤ جۆری جەلی ماسی سندوق پێوەدانیان دەبێتە هۆی توشبوون بە نەخۆشی ''ئیرەکانجی''<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=box jellyfish cause of irukandji syndrome - گه‌ڕانی Google |ناونیشان=https://www.google.com/search?q=box%20jellyfish%20cause%20of%20irukandji%20syndrome&source=sh/x/gs/m2/5 |ڕێکەوتی سەردان=٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.google.com}}</ref>. • '''جەلی ماسی سندوقی ئوسترالی'''-Chironex fleckeri''':''' گەورەترین جەلی ماسی سندوقییە کە قەبارەی لەشی دەگاتە یەک پێ و قۆچەکانی ئەستوورە و درێژییەکەی دەگاتە ١٠ پێ، بە ژەهراوی ترین ئاژەڵی دەریای دادەنرێت. • '''جەلی ماسی ئیرەکانجی'''- Irukandji jellyfish: جۆرێکی جەلی ماسی سندوقە و بچوکترین لالەی دەریایە لە جیهاندا، ناوی زانستی '''''کروکیا بارنێسی''''' یە “Carukia barnesi “. [[پەڕگە:Irukandji-jellyfish-queensland-australia.jpg|وێنۆک|جەلی ماسی ئیرەکانجی لە دورگەی کوینزلاند لە ئوسترالیا]] زەنگەکەی قەبارەی بچوکە و ڕەنگی شەفافە زۆر قورسە لە ئاودا ببینرێت، زۆرجار شێوەی لاکێشەییان هەیە، تیرەی زەنگەکەی ١-٣ سانتیمەترە و درێژی قۆچەکانی لە چەند سانتیمەترێکەوە تا زیاتر لە یەک مەتر دەبێت، بە قەبارەی بچووک و پێوەدانی ژەهراوی ناسراوە. بەشێوەیەکی سەرەکی لە ئاوی گەرمدا دەژین بە درێژایی کەناراوەکانی باکووری ئوسترالیا بەتایبەتی لە دەریای مەرجان بە درێژایی کوینزلاند لەگەڵ بەشێک لە خولگەیی ئەتڵەسی و هیندی و زەریای هێمن. یەکێکە لە هۆکارەکانی توشبوون بە نەخۆشی ''ئیرەکانجی'' <ref>{{Citation|last=Kong|first=Erwin L.|title=Irukandji Syndrome|date=2024|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK562264/#:~:text=Irukandji%20syndrome%20is%20a%20painful,potentially%20life-threatening%20cardiac%20complications|work=StatPearls|place=Treasure Island (FL)|publisher=StatPearls Publishing|pmid=32965935|access-date=2024-10-03|last2=Nappe|first2=Thomas M.}}</ref>نیشانەکانی بریتین لە ئازاری زۆر، گرژبوونی ماسولکەکان، ڕشانەوە و بەرزی پەستانی خوێن. '''٤- جەلی ماسی تۆپ'''-Cannonball Jellyfish: بەهۆی شێوەی زەنگەکەی ناونراوە کە قەبارە مامناوەندە لە گوللەی تۆپ دەچێت وەک گومەز هەروەها ناسراوە بە جەلی ماسی سەری کەلەرم<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Cool Cannonball Jellyfish Facts|ناونیشان=https://www.thoughtco.com/cannonball-jellyfish-4770889|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=ThoughtCo|زمان=en}}</ref> ناوە زانستییەکەی”''Stomolophus meleagris“.'' بە زەبەلاحی نەرم و نیان لە جیهانی جەلی ماسی ناونراوە، لە هاوتاکانی خۆی جیا دەکاتەوە بە زەنگێکی پتەو، نەرم و بەهێز کە پانییەکەی ٧-١٠ ئینجە و بەرزییەکەی نزیکەی ٥ ئینج دەبێت، ڕەنگی زەنگەکە بە گشتی سپییە لێوارەکەی زۆرجار ڕەنگی قاوەیی سوورباوە، جەلی ماسی تۆپ لە زەریای هێمن ڕەنگیان شینە <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/17451000.2021.1887495#:~:text=The%20cannonball%20jellyfish%20Stomolophus%20meleagris,patterns%20on%20the%20umbrella%20surface|ڕەوشی ناونیشان=live}}</ref>. قۆچی درێژی نییە لەجیاتی ئەوە کۆمەڵێک باڵی دەمی هەیە کە بە دەوری دەمیدا درێژ دەبنەوە کاردەکەن بۆ جوڵاندنی و یارمەتیدانی بۆ گرتنی نێچیر. گۆشتخۆرێکە هێلکەی ماسی و کرمۆکەی ماسی و کرمۆکەی پلانکتۆنی نەرم و هێلکە شەیتانۆکەکان دەخوات هەروەها بە مژین ئاو دەخواتەوە کاتێک زەنگەکەی گرژ دەبێت. لەکاتێکدا زۆربەی جۆرەکانی لالەی دەریا پشت بە شەپۆلەکان و بـا دەبەستن بۆ جوڵە، بەڵام جەلی ماسی تۆپ قۆڵی دەمی خۆی بەکار دەهێنێت بۆ مەلەکردن وە دەتوانێت هەست بە ڕووناکی، هێزی کێشکردن و بەرکەوتن بکات.[[پەڕگە:Cannonball jellyfish washed ashore near Ramp 59. It's not common to see Cannonball Jellyfish around this time of year - this one may have been cold-stunned. (51759006613).jpg|وێنۆک|جەلی ماسی تۆپ]] لالەی دەریای تۆپ لە جۆگەکان و بەدرێژایی کەناراوەکانی کەنداوی مەکسیک، ئۆقیانووسی ئەتڵەسی و ئۆقیانووسی ئارام، ڕۆژئاوای ئەتڵەسی، لە نیو ئینگلاند تا بەرازیل، لە ڕۆژهەڵاتی زەریای هێمن لە کالیفۆرنیاوە تا ئیکوادۆر و لە ڕۆژئاوای زەریای هێمن لە دەریای ژاپۆنەوە تا دەریای باشووری چین دەژین، لە ئاوی سوێری خولگەیی بۆ نیمچە خولگەیی گەشە دەکات لەگەڵ پلەی گەرمی لە دەوروبەری ٧٤ پلەی فەهرنهایت. بە وشککراوی وەک خۆراکی پڕ پرۆتین و دەرمانی تەقلیدی لە ئاسیادا خواستی لەسەرە، لە کاتێکدا جەلی ماسی تۆپ دەتوانێت ژەهر دەربکات هەرچەندە پێوەدانەکەی بە شێوەیەکی ئاسایی مەترسی کەمە بەڵام هێشتا ئامۆژگاری دەکرێت ئاگادار بیت لە حاڵەتە دەگمەنەکانی پێوەدانی ئەو ژەهرەی لێوەی دەردەچێت دەبێتە هۆی کێشەی دڵ لە مرۆڤ و ئاژەڵدا. '''٥- جەلی ماسی شین'''-Blue jellyfish: بە ئاگری شین ناسراوە بەزۆری لە دەوروبەری ئاوەکانی بەریتانیا دەژی لە بەشەکانی دیکەی ئەوروپا و لە کەناراوەکانی ئیرلەندا، دەریای باکور و بەدرێژایی کەناری ڕۆژئاوای سکۆتلەندا لە هاوین و پایزدا دەبینرێن، تەمەنیان نزیکەی یەک ساڵە، ناوی زانستی “''Cyanea Lamarckii''” یە. [[پەڕگە:Blue jellyfish in Brofjorden at Sandvik 5 - cropped.jpg|وێنۆک|جەلی ماسی شین]]زەنگێکی شێوە گومەزی هەیە، <ref>{{بیرخستنەوەی وێب |سەردێڕ=Blue jellyfish {{!}} The Wildlife Trusts |ناونیشان=https://www.wildlifetrusts.org/wildlife-explorer/marine/jellyfish/blue-jellyfish |ڕێکەوتی سەردان=2024-10-30 |وێبگە=www.wildlifetrusts.org |زمان=en}}</ref>قۆچەکانی چزوودارن و چوار قۆڵی دەمی گەورە کە چرچی و شەپۆلی زۆریان هەیە، ڕەنگی زەنگەکەی بەپێی تەمەن و پێگەشتنی دەگۆڕێت لە سەرەتاکانی تەمەنی بێ ڕەنگە و شەفافە بە تایبەت دەوروبەری لێوارەکانی زەنگەکەی، کاتێک پێدەگات لە تەمەنی گەورەیدا ڕەنگی باوی شینە ڕەنگەکانی تری وەکو مۆر، زەرد، پرتەقاڵی، وەنەوشەیی یان سپی، ئەوانەی ڕەنگیان زەردترە (گەنجترن) بە ئاسانی تێکەڵ دەبن لەگەڵ جەلی ماسی شێر بەڵام بچووکترن و زەنگێکی شینیان هەیە کە هێڵی نیوەتیرەیی لە ڕێگەیەوە دەبینرێت. خۆراکی جەلی ماسی شین وەکو زۆربەی جۆرەکانی تری لالەی دەریا فیتۆپلانکتۆن و <ref>{{بیرخستنەوەی وێب |سەردێڕ=Blue Jelly (Cyanea lamarckii) |ناونیشان=https://www.inaturalist.org/taxa/447777-Cyanea-lamarckii |ڕێکەوتی سەردان=2024-10-30 |وێبگە=iNaturalist |زمان=en}}</ref>زۆپلانکتۆن و هێلکە و کرمۆکی ئاژەڵە ئاوییەکانی تری وەک ماسییە هەروەها قۆچەکانیان بەکاردەهێنن کە کیسەکانی نێمەتسستی تێدایە نەک تەنها بۆ گرتنی نێچیرەکانیان بەڵکو بۆ خۆپاراستن لە ئاژەڵە دڕندەکانیش، توانای پێوەدانی هەیە بۆیە دەست لێدانی سەلامەت نییە، پێوەدانی دەبێتە هۆی ئازاری زۆری ماسولکەکان، سکچون، پشت ئێشە، ئازاری گەدە و لە هەندێ حاڵەتدا دەبنە هۆی مردن. == نیشانەکانی پێوەدان و چارەسەر == '''نیشانەکانی پێوەدانی:''' نیشانەکانی پێوەدانی بەندە بە جۆری ئەو جەلی ماسیەی کە بەرکەوتنت لەگەڵدا کردووە، ئەگەر پێوەدانێکی بچووکی جەلی ماسی هەبێت لەوانەیە هەست بە ئازارێکی سووک، خوران وسوتان بکەیت لەسەر پێستت هەروەها پەڵەی وەک لیر و پەڵەی سوور، مۆر یان قاوەیی دەربکەوێت. [[پەڕگە:Jellyfish dermatitis case1 abdominal skin lateral.jpg|وێنۆک]] پێوەدانی جەلی ماسی مەترسیدارتر زیانی گەورەتر دەبێت، پێویستە دەستبەجێ داوای یارمەتی پزیشکی بکەی ئەگەر ئەم نیشانانە دەرکەوتن: •سەختی هەناسەدان •ئازاری سنگ •گرژبوونی ماسولکەکان •سڕبوون •ڕشانەوە •قورسی قوتدان •ئارەقکردنی زۆر '''چارەسەرەکان:''' چارەسەری پێوەدانی لالەی دەریا <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Jellyfish stings - Diagnosis and treatment - Mayo Clinic |ناونیشان=https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/jellyfish-stings/diagnosis-treatment/drc-20353290 |ڕێکەوتی سەردان=٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.mayoclinic.org}}</ref>بریتییە لە چارەسەری سەرەتایی و چارەسەری پزیشکی. '''چاودێری فریاگوزاری سەرەتایی لە ماڵەوە''' زۆربەی پێوەدانی جەلی ماسی بەم شێوەیە چارەسەر دەکرێت: ١- بە موکێشێک قۆچەکانی بە وریاییەوە لێبکەرەوە. ٢- شوێنی پێوەدانەکە بە سرکە بۆ ماوەی ٣٠ چرکە بشۆ، سرکە سەلامەت و کاریگەرە بۆ هەموو جۆرەکانی پێوەدانی لالەی دەریا، بە خێرایی هەزاران خانەی بچووکی پێوە نەگیراو ڕادەگرێت کە لەسەر ڕووی پێست بەجێماون پاش بەرکەوتنی قۆچەکان.(ئەگەر سرکە بەردەست نەبوو، دەتوانرێت شوێنی پێوەدانەکە بە ئاوی زەریا بشۆرێت). ''ئاگاداربە: ئاوی سازگار و کهول بەکارمەهێنە بۆ شوێنی پێوەدانەکە.'' ٢- پێویستە شوێنی پێوەدانەکە لە ئاوی گەرمدا تەڕ بکەیت بۆ ماوەی (٢٠-٤٥ خولەک)، پلەی گەرمی ئاوەکە دەبێت نزیکەی (٤٢-٤٥ پلەی سەدیی) بێت. ٣- مەیخشێنە لە لمدا، هیچ پەستانێک مەخەرە سەری و مەیڕوشێنە. ٤- پاش خوساندنی لە ئاوی گەرمدا، دژە هیستامین یان کرێمی ستیرۆید وەک کرێمی کۆرتیزۆن بەکار بهێنە، ئەمە یارمەتیدەر دەبێت بۆ چارەسەرکردنی ئازار و خوران هەروەها دەتوانیت پاکەتی سەهۆڵ یان ئاوی گەرم بەکاربهێنیت بۆ کەمکردنەوەی ئازار و هەڵئاوسان. '''چارەسەری پزیشکی لە نەخۆشخانە:''' هەندێک <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Jellyfish stings Information {{!}} Mount Sinai - New York |ناونیشان=https://www.mountsinai.org/health-library/poison/jellyfish-stings |ڕێکەوتی سەردان=٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=Mount Sinai Health System |زمان=en-US}}</ref>پشکنین ئەنجام دەدەن لەوانە پشکنینی میز، خوێن و تیشکی سنگ هەروەها پێوانی ڕێژەی لێدانی دڵ، هەناسەدان، پلەی گەرمی و پەستانی خوێن دەکەن لە ئەگەری هەبونی هەر کێشەیەک چارەسەر دەکرێن. ئەو دەرمانانەی پزیشک بەکاری دەهێنێت ئەمانە لەخۆ دەگرێت: '''•ئازارشکێنەکان:''' یارمەتیدەر دەبن بۆ کەمکردنەوەی ئازار. '''•دژە ڤێنین:''' دژە ڤێنین یارمەتیدەر دەبێت بۆ پێچەوانەکردنەوەی کاریگەری ژەهر. دژە ژەهری سندوقی جەلی ماسی بەو کەسانە دەدرێت کە نەخۆش دەکەون دوای پێوەدانیان لەلایەن سندوقی جەلی ماسی هەروەها بۆ ئەو کەسانە بەکاردێت کە ئازاری زۆریان هەیە و بە دەرمانی ئازارشکێن کۆنتڕۆڵ ناکرێت. '''•دژە هیستامین:''' دژە هیستامینەکان یارمەتیدەر دەبن لە کەمکردنەوەی خوران و لیر. زۆربەی پێوەدانی لالەی دەریا لە دوای چەند کاتژمێرێک کەسەکە چاک دەبێتەوە، بەڵام هەندێک پێوەدان دەبێتە هۆی وروژاندنی پێست یان لیر کە چەند هەفتەیەک دەخایەنێت، پێوەدانی جۆرە مەترسیدارەکان لە ماوەی ٤-٤٨ کاتژمێردا دەبێتە هۆی مردن، هەندێک پێوەدانی سندوقی جەلی ماسی دەتوانێت مرۆڤ لە ماوەی چەند خولەکێکدا بکوژێت. '''<big>خۆپاراستن:</big>''' ١- مەلە مەکە لە ناو ئاوێکدا کە لەوانەیە جەلی ماسی تێدابێت و لۆشنی پارێزەر بەکاربهێنە. ٢- جلی پارێزەر بپۆشە. ٣- هەرگیز دەست لە جەلی ماسی مەدە، تەنانەت ئەگەر مردبێت هێشتا دەتوانێ پێوەت بدات چونکە پێکهاتەی خانەکانی کیسەکانی نێمەتسست بۆ ماوەیەکی درێژ پاش مردنی لالەی دەریا هەر دەمێننەوە. == سودەکانی == '''سەرچاوەی خۆراکی:''' لە هەزاران جۆر لالەی دەریا لە سەرانسەری جیهاندان تەنها '''١١''' جۆر دۆزراونەتەوە کە شیاون بۆ خواردن بۆنمونە جەلی ماسی مانگ، وەک پێکهاتەیەک لە خواردنە جۆراوجۆرەکاندا بەکاردەهێنرێن، لە وڵاتانی ڤێتنام، ژاپۆن، چین و کۆریا دەخورێن، چەندین جۆری خواردن دەتوانرێت بە جەلی ماسی ئامادە بکرێت لەوانە زەڵاتە و سوشی بەگشتی لە هەندێک وڵاتی ئاسیا بە خواردنێکی خۆش دادەنرێت. تایبەتمەندی خۆراکی زۆر باشی هەیە، کابۆهیدرات و کالۆری کەمە بەمەش دەبێتە هەڵبژاردەیەکی پەسەند بۆ دابەزاندنی کێش، سەرچاوەیەکی باشی توخمە سەرەکیەکان، دژە ئۆکسیدەکان، کانزاکان و خۆراکە گرنگەکانی دیکەیە. سەرەڕای ئەوەش، سەرچاوەیەکی زۆر باشە بۆ پرۆتین کە یارمەتیدەرە بۆ پاراستنی تەندروستی ماسولکەکان لەکاتی ڕێجیمدا هەروەها دەوڵەمەندە بە ترشە ئەمینی کە بەشێکی دانەبڕاوەیە لە گەشەکردن و چاککردنەوەی خانەکان، تایبەتمەندی دژە ئۆکسیدیان زۆرە کە ڕێگە لە زیانی خانەکان دەگرێت و فشاری ئۆکسجین کەم دەکاتەوە و مەترسی نەخۆشییە درێژخایەنەکان کەم دەکاتەوە ئەم دژە ئۆکسیدە بەهێزانە ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕن لە بەهێزکردنی تەندروستی گشتی لە ڕێگەی بەهێزکردنی سیستەمی بەرگری و کەمکردنەوەی هەوکردن، بوونی ترشە چەوری “ئۆمیگا ٣” وایان لێدەکات خۆراکی تەندروستتر بن چونکە ترشە چەورییەکانی “ئۆمیگا ٣” ڕێگری لە چەوری دەکەن بە درێژایی دیواری خوێنبەرەکان و یارمەتیدەرن بۆ ڕێگرتن لە نەخۆشییەکانی دڵ. <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Chuka Kurage Which Popular for Japanese People of Different Material Seasoned Jellyfish with Sesame Oil Suppliers - Quotation - Yangqi|ناونیشان=https://m.sushiseafood.com/seasoning-cephalopod/seasoning-jellyfish/chuka-kurage-which-popular-for-japanese.html|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=m.sushiseafood.com|زمان=en}}</ref>[[پەڕگە:Chuka kurage(jellyfish) 2014.jpg|وێنۆک]] <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=١٤ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢|سەردێڕ=Jellyfish: Benefits, Nutritional Value, Side Effects & Recipes|ناونیشان=https://www.healthifyme.com/blog/jellyfish/|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=HealthifyMe}}</ref>یەک کوپ (٥٨گرام) جەلی ماسی وشک پێکهاتووە لە: کالۆری: ٢١ پرۆتین: ٣ گرام چەوری: ١ گرام سیلینیۆم: ٪٤٥ ی بەهای ڕۆژانە کۆلین: ٪١٠ی DV ئاسن: ٪٧ی DV '''سەرچاوەی دەرمان:''' دەوڵەمەندە بە کۆلاجین کە پرۆتینێکی گرنگە پاڵپشتی نەرمی پێست، تەندروستی جومگەکان، چاککردنەوەی شانەکان دەکات و پێکهاتەیەکی سەرەکییە بۆ پاراستنی پێست و یارمەتیدەرە بۆ چاکبوونەوەی برینەکان. ژەهری لالەی دەریا بە سەرچاوەیەکی سەرنجڕاکێش دادەنرێت لە پەرەپێدانی دەرمانی نوێ بۆ چارەسەری نەخۆشییە جۆراوجۆرەکان. لەکاتی ڕاماڵین بەناو ئاودا لالەی دەریا پەناگە و پاراستن بۆ هەندێک جۆری ماسی دابین دەکات و وایان لێدەکات خۆیان لە ئاژەڵە دڕندەکان بشارنەوە.{{تووڵی دەروازە|گیانلەبەران|کۆمەڵگا|ئاو|مێژوو}} {{پۆلی کۆمنز|Scyphozoa}} == سەرچاوەکان == {{سەرچاوەکان}} 6eaubv5rzuzi7vjgqm9rj73nv7x9zax 1374495 1374494 2024-11-01T22:43:41Z شەمە 64521 1374495 wikitext text/x-wiki [[پەڕگە:Stranded jellyfish - geograph.org.uk - 6286168.jpg|وێنۆک|دەرکەوتنی لالەی دەریا لە نزیک کەناراوەکان]]'''لالەی دەریا''' یان '''جەلی ماسی''' (بە ئینگلیزی jellyfish-fish jellies) زیاتر لە ٥٠٠ ملیۆن ساڵە بونیان هەیە<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Five jaw-dropping facts about jellyfish|ناونیشان=https://www.oneearth.org/five-jaw-dropping-facts-about-jellyfish/|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=One Earth|زمان=en}}</ref> لە دایناسۆرەکان کۆنترن،لە سەرانسەری جیهاندا لە تەنکاوەکانی کەنار دەریاوە تا قوڵایی زەریاکان و لە ئاوی سوێر و سازگاریشدا دەژین هەروەها کۆنترین گیانداری فرەئەندامن، ناوی جەلی ماسی لە ساڵی '''١٧٩٦'''ـەوە بەکار دەهێنرێت بەڵام سەرەڕای ناوەکەیان لە ڕاستیدا '''ماسی نین''' ئەوان بێبڕبڕەکانن واتە بڕبڕەی پشتیان نییە. پۆلێنکراوە لە پۆلی ''نایدەریا'' بە مانای ''دەزووی پێوەدان'' دێت، لالەی دەریا '''(٪٩٥-٩٨)'''ی لەشی لە ئاو پێکدێت هەروەها دڵ، ئێسک، خوێن،<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=What is a jellyfish?|ناونیشان=https://www.nhm.ac.uk/discover/what-is-a-jellyfish.html|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.nhm.ac.uk|زمان=en}}</ref>سییەکان و ناوەندی مێشکییان نییە، <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=nervous system in jellyfish - گه‌ڕانی Google |ناونیشان=https://www.google.com/search?q=nervous%20system%20in%20jellyfish&source=sh/x/gs/m2/5 |ڕێکەوتی سەردان=٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.google.com}}</ref>لە جیاتی مێشک کۆمەڵێک دەماری هەیە کە پێی دەوترێت '''تۆڕی دەماری''' یان '''ئەڵقەی دەماری''' ئەم تۆڕە دەمارییە یارمەتییان دەدات بۆ دۆزینەوەی گۆڕانکاری لەو ژینگەیەی تێیدا دەژین لەوانە پلەی گەرمی، هێزی کێشکردن، سوێری ئاو، چڕبوونەوەی ئۆکسجین، لەرینەوە و تەوژم، ئەم دەمارانە وا دادەنرێت کە ڕێکخەری سەرەکی کردارەکانی جەلی ماسین، هەروەها کۆمەڵێک کۆتایی دەماری هەیە کە پێی دەوترێت '''ڕۆپالیا''' دیارترین پێکهاتەی هەستی لالەی دەریایە دەمارەخانە و خانەی کێشکردن و خانەی وەرگری ڕووناکی تێدایە و پێکهاتەی تایبەت بۆ هەستکردن بە ڕووناکی (خاڵی چاو) و جوڵە یان ئاراستە بە گوێرەی هێزی کێشکردن لەخۆدەگرێت. چاوی لالەی دەریا <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=UCL |سەردێڕ=Question of the Week: Why do box jellyfish have eyes? {{!}} UCL Researchers in Museums |ناونیشان=https://blogs.ucl.ac.uk/researchers-in-museums/2018/05/10/question-of-the-week-why-do-box-jellyfish-have-eyes/#:~:text=And%20not%20just%20one%20or,obstacles,%20and%20responding%20to%20light |ڕێکەوتی سەردان=٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=blogs.ucl.ac.uk |زمان=en-US}}</ref>دەکەونە ڕۆپالیاوە لە دەوری خوارەوەی زەنگەکەی، بەگشتی چوار جۆری جیاواز چاویان هەیە هەر جۆرێک بۆ مەبەستێک بەکاردێت، دوو جۆری چاو توانای دروستکردنی وێنەیان هەیە لە کاتێکدا دوو جۆرەکەی تر یارمەتیدەرن لە مەلەکردن و خۆلادان لە بەربەستەکان و وەڵامدانەوەی ڕووناکی. سەرەتایترین کۆمەڵە تەنها ئاستی ڕووناکی دەدۆزێتەوە، بەڵام کۆمەڵێکی تری چاو ئاڵۆزترن کە دەتوانن ڕەنگ و قەبارەی تەنەکانیش ببینن. [[پەڕگە:Cubozoa sistema visuale nella Tripedalia cystophora.png|وێنۆک|<ref>{{بیرخستنەوەی وێب |last=ourworldunderthewaves |first=Author |ڕێکەوت=2017-10-31 |سەردێڕ=Box Jellyfish- For your eyes only |ناونیشان=https://ourworldunderthewaves.com/2017/10/31/first-blog-post/ |ڕێکەوتی سەردان=2024-10-30 |وێبگە=Our world under the waves |زمان=en}}</ref>چاوەکانی سندوقی جەلی ماسی]]هەندێکیان<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=٢١ی حوزەیرانی ٢٠١٧|سەردێڕ=6 things you may not know about jellyfish |ناونیشان=https://www.pbs.org/newshour/science/6-things-may-not-know-jellyfish |ڕێکەوتی سەردان=٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=PBS News |زمان=en-us}}</ref> بە سادەی خاڵی چاویان هەیە کە تەنیا ڕووناکی دەدۆزێتەوە، بەڵام هەندێکی تر لەوانە جەلی ماسی سندوق سیستەمێکی بینایی ئاڵۆزتریان هەیە کە پڕە لە هاوێنە، تۆڕی چاو و کۆرنیا، دەتوانن وێنەی لێڵ ببینن، چاوە ئاڵۆزەکان نەک تەنها ئامرازێکن بۆ گەڕان بە ژینگەی خۆیاندا بەڵکو لە هەندێک حاڵەتدا ڕێگە بە لالەی دەریا دەدەن هێزی کێشکردن بدۆزنەوە. لالەی دەریا بەپێی جۆرەکەیان ڕەنگیشیان جیاوازە کە بێ ڕەنگ و شەفافن یان دەتوانن ڕەنگی خۆیان بگۆڕن باوترین ڕەنگیانی زەرد، مۆر، پەمەی، شینە. قەبارەی بەگشتی زەنگەکە لەوانەیە کەمتر لە ئینجێک یان زیاتر لە پێیەک درێژ بێت تیرەی هەندێک جۆریان دەگاتە حەوت پێ، درێژی قۆچەکانی بەپێی جۆرەکەی جیاوازە هەندێک جەلی ماسی درێژی قۆچەکانی زیاتر لە ١٠٠ پێ دەبێت. ئەو جەلی ماسیانەی وەک سەری دەرزی بچووکن تەنها دەتوانن پلانکتۆن بخۆن کە بوونەوەری بچووک و سەرئاو کەوتوون، جەلی ماسی گەورەتر سەرچاوەی خۆراکی گەورەتری وەک ماسی و ڕۆبیان و قرژاڵ ڕاو دەکات. [[پەڕگە:False twins -jellyfishes ( -cc ) (3969242721).jpg|وێنۆک|درەوشانەوەى لە تاریکیدا]]نزیکەی <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Did you know some jellyfish glow?|ناونیشان=https://www.curioustem.org/stem-articles/did-you-know-some-jellyfish-glow?format=amp|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.curioustem.org}}</ref>'''(٪٥٠)ی''' لالەی دەریا دەتوانن ڕووناکی بەرهەم بهێنن کە لە تاریکیدا دەدرەوشێنەوە ئەم توانا سەرسوڕهێنەرە پێی دەوترێت “بریقەدار” یان “درەوشانەوەی زیندەوەری” لالەی دەریا بە شێوەیەکی سەرەکی بۆ بەرگری کردن لە ئاژەڵە دڕندەکان بەکاری دەهێنێت بۆ نموونە بۆ ترساندنی ئاژەڵە دڕندەکان و پێدانی کات بۆ هەڵاتن. ئەو ڕووناکییەی زیندەوەران دەتوانن بەرهەمی بهێنن بەهۆی کارلێکێکی کیمیاییەوە دروست دەبێت بۆ ئەوەی ئەم کاردانەوەیە ڕووبدات دەبێت هەڵگری گەردیلەیەک بن کە پێی دەوترێت '''لوسیفرین''' لەگەڵ یەکێک لەو دوو ئەنزیمە '''لوسیفیراز''' و '''فۆتۆپرۆتینی.''' کاتێک لوسیفرین بە شێوەیەکی کیمیایی لەگەڵ ئۆکسجین کارلێک دەکات وزە لە شێوەی ڕووناکی دەردەدات، <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Bioluminescence: light in the dark|ناونیشان=https://www.nhm.ac.uk/discover/what-is-bioluminescence.html|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.nhm.ac.uk|زمان=en}}</ref>باوترین ڕووناکی بەرهەم هێنان لە زەریادا سەوز و شینە چونکە ئەم درێژی شەپۆلانە زیاتر بەناو ئاودا دەڕۆن، هەندێک ماسی دەتوانن رووناکی سوور دروست بکەن. == پێکهاتەی لەشی == '''بەشی سەرەوەی لەشی''' لەشێوەی زەنگی شێوە چەتردایە، بەشی دەرەوەی چەترەکە بە exumbrella ناونراوە هەروەها بەشی ناوەوەی بە subumbrella ناونراوە، لالەی دەریای پێگەیشتوو دەتوانێ جەستەیەکی خڕ یان چوارگۆشەی هەبێت کە قۆچەکانی پێوەدەلکێن. [[پەڕگە:Cross section Olindias formosa en.svg|وێنۆک]] '''ناو و فرمانەکانیان:''' '''چینی دەرەوە'''-epidermis: ئۆکسجین هەڵدەمژێت و ڕێگە دەدات لە هەموو لەشدا بڵاو ببێتەوە،ئەمە ڕێگە بە جەلی ماسی دەدات بەبێ سییەکان، دڵ و خوێن بژی. '''چینی ناوەڕاست'''-mesoglea:ماددەیەکی جەلاتینی ئەستوورە کە زۆربەی لە ئاو پێکهاتووە لەگەڵ کۆلاجین و پرۆتین هەروەها بەرپرسە لە عەمبارکردنی ئۆکسجین بۆ ماوەیەکی درێژ و پاڵپشتی جەستە دەکات. '''چینی ناوەوە'''-gastrodermis: چینێکە لە بەشی خوارەوەی زەنگی لالەی دەریادا ئەرکی سەرەکی هەرسکردنە و یارمەتی ئاڵوگۆڕی گازەکان دەدات. '''کەلێنی گەدە'''-gastric cavity: شوێنی سەرەکی هەرسکردنی خۆراک و هەڵمژینی خۆراکەکانە، خواردن لە دەمدا تێدەپەڕێت و دەچێتە ناو کەلێنەکە، لەناو کەلێنی گەدە پەردەی خانە بە دەوری گەردیلەکانی خۆراکدا دەپێچێتەوە و پاشان دەیانباتە ناو کەلێنی ناوەوە. '''ئەندامی زاوزێ'''-Gonad: دەکەوێتە خوارەوەی گەدە، ڕژێنی زاوزێیە کە سپێرم لە نێر و هێلکە لە مێینەدا بەرهەم دەهێنێت. '''کەناڵەکانی نیوەتیرەیی'''-radial canal: ئەم سیستەمە لە کەناڵەکان خزمەت دەکات بۆ دابەشکردنی خۆراک بۆ بەشەکانی دەرەوەی لەشی. '''دەم'''-Mouth: لە ناو جەستەی زەنگییاندا کونێک هەیە کە دەمییەتی لە ڕێگەیەوە خواردن دەخۆن و پیسایش دەردەدەن. '''بەشی خوارەوەی لەشی''' قۆچەکانی Tentaclesهەیە: ٨هێشووی قۆچی کە هەر هێشوویەک لەوانەیە زیاتر لە ١٥٠ قۆچی هەبێت وەک بەرگری و چەکێکی بەهێز بۆ گرتنی نێچیر کاردەکەن. لە ناوەوەی قۆچەکاندا لالەی دەریا هەزاران خانەی پێوەدانی هەیە کە هەر یەکێکیان پێکهاتەیەکی تایبەتی تێدایە پێی دەوترێت کیسەی نێمەتسست '''٣٠''' جۆری جیاوازی هەیە <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Spencer |یەکەم=Erin |ڕێکەوت=٢٦ی نیسانی ٢٠٢١|سەردێڕ=How Do Jellyfish Sting? |ناونیشان=https://oceanconservancy.org/blog/2021/04/26/nematocysts/ |ڕێکەوتی سەردان=٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=Ocean Conservancy |زمان=en}}</ref>ناوی ''“نێمەتسست-nematocysts'' بە مانای '''“کیسەی دەزوو”''' دێت کە وەسفی پێکهاتەکەی دەکات: بڕبڕەی تیژ بە لوولەیەکی درێژەوە بەستراوەتەوە لە کیسەیەکدا لەسەر ڕووی ئاژەڵەکە هەڵگیراوە، خانەی بچووکی پێوەدانن لە چەقۆی بچووک دەچن، چەکێکی خانەیی بەرچاون بۆ ڕاوکردن و بەرگری و هەندێ جار بۆ جوڵە بەکاردەهێنرێن. کیسەکان لە کەپسولێکی پەستانی پێک هاتوون کە دەزووێکی پێچراوەی وەک چەقۆ لەخۆ دەگرێت، کاتێک لالەی دەریا بە ئاماژەی کیمیایی یان میکانیکی هاندەدرێت واتە کاتێک هەست بە تێکچوونێکی جەستەیی یان کیمیایی دەکات پێکهاتەیەکی وەک سەرپۆش لەسەر ڕووی کەپسولەکە دەردەکەوێت کەپسولەکە بە تەقینەوە دەردەچێت و دەزووی پێچراوە دەردەهێنێت کە ئامانجەکە کون دەکات پاشان ژەهرەکە بەناو دەزووەکەدا تێدەپەڕێت و شانەکانی قوربانی ئیفلیج دەکات، بە خێرایی درێژ دەبێتەوە بە سوڕانەوەی ناوەوە بۆ دەرەوە لە پرۆسەیەک کە پێی دەوترێت هەڵگەڕانەوە دواتر دەزووەکە لە کیسەکە جیادەبێتەوە، دەزووی هەندێک لە کیسەکانی نێمەتسست نێچیری بچووک دەگرن بە پێچانەوەیان. [[پەڕگە:Nematocyst-discharge process.png|وێنۆک|هەنگاوەکانی دەرچوونی کیسەکانی نێمەتسست]] دەرچوونی کیسی نێمەتسست <ref>{{Cite journal|last=Beckmann|first=Anna|last2=Özbek|first2=Suat|date=2012|title=The nematocyst: a molecular map of the cnidarian stinging organelle|url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22689365/#:~:text=During%20the%20discharge%20of%20nematocysts,potentially%20harmful%20also%20for%20humans.|journal=The International Journal of Developmental Biology|volume=56|issue=6-8|pages=577–582|doi=10.1387/ijdb.113472ab|issn=1696-3547|pmid=22689365}}</ref>بە یەکێک لە خێراترین پرۆسەکانی زیندەوەرزانی و میکانیکی سروشت ناسراوە کە لە ماوەی '''٣ میللی چرکەدا''' ڕوودەدات. ژەهری لالەی دەریا پێکهاتووە لە پۆرینەکانی پرۆتینی بەهێز (ژەهری پەردەی خانە)، پێپتیدەکانی ژەهراوی دەمار، چەوری چالاک و گەردیلە بچووکەکانی تر، هەموو ژەهرەکانی جەلی ماسی “'''پۆرین”'''ی تێدایە (<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Porins - MeSH - NCBI |ناونیشان=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/mesh/?term=%22Porins%22%5BMeSH+Terms%5D |ڕێکەوتی سەردان=٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.ncbi.nlm.nih.gov}}</ref>پۆرینەکان گەردیلەی پرۆتینن کە لە بنەڕەتدا لە پەردەی دەرەوەی بەکتریای گرام نێگەتیڤ دۆزراونەتەوە) هێرش دەکاتە سەر خانەکانی ئەو کەسەی پێوەی دەدات، بەگوێرەی بڕ و ڕێژەی پۆرینەکان پێوەدانەکان دەبنە هۆی سوربوونەوە و هەڵئاوسان و نیشانەی جیاواز هەروەها <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=olivia.congdon@science.org.au |ڕێکەوت=٢٧ی ئازاری ٢٠١٩|سەردێڕ=All about jellyfish stings |ناونیشان=https://www.science.org.au/curious/people-medicine/all-about-jellyfish-stings |ڕێکەوتی سەردان=٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=Curious |زمان=en}}</ref>ژەهری لالەی دەریا کاریگەری لەسەر سیستەمە جۆراوجۆرەکانی جەستە هەیە وەک دڵ و کۆئەندامی هەناسەدان و لە هەندێک حاڵەتدا لەوانەیە ببێتە هۆی مردن. زۆربەی جۆرەکانی لالەی دەریا قۆچیان هەیە، بەڵام هەموویان کیسی نێمەتسستی بەهێزیان نییە. '''قۆڵی دەمی'''-Oral arm: لەنێو زۆرێک لە قۆچەکانیان، هەندێک لالەی دەریا بەشێکیان هەیە کە پێی دەوترێت قۆڵی دەمی ئەم پاشکۆ درێژانە نێچیری گیراو دەگوازنەوە بۆ دەمی، کە بەزۆری دەکەونە بەشی خوارەوەی زەنگەکە. == سوڕی ژیانی == '''لالەی دەریا بەوە ناسراوە کە سوڕی ژیانی ئاڵۆزە.''' بەدرێژایی سوڕی ژیانیان دوو شێوەی جیاوازی جەستە وەردەگرن: ''مێدوسا'' و ''پۆلیپ''، مێدیوسا (بەپیتاندنی هێلکەکان) سپێرم و هێلکە بەرهەم دەهێنێت بۆ زاوزێ، پۆلیپ (بە لەبەرگرتنەوەی خۆیان) بە ناڕەگەزخوازی زاوزێ دەکات.[[پەڕگە:Reproductive cycle of jellyfish.jpg|وێنۆک]]'''قۆناغی یەکەم:''' مێدیوسای پێگەشتوو بە کۆمەڵی گەورە کۆدەبنەوە <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Life Cycle of Jellyfish |ناونیشان=https://www.vims.edu/bayinfo/jellyfish/lifecycle/ |ڕێکەوتی سەردان=٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=Virginia Institute of Marine Science |زمان=en}}</ref>سپێرم و هێلکەی نەپیتێنراو بەردەدەن بۆ ناو ئاوی دەوروبەریان، کرداری پیتاندن ڕوودەدات و هێلکە پیتێنراوەکان جێدەهێڵرێن بۆ ئەوەی بە ئازادی لە تەوژمی زەریاکاندا بسوڕێنەوە، بەڵام هەندێک لالەی دەریا هەوڵی زیاتر دەدەن بۆ پاراستنی هێلکەکانیان، بۆ نموونە جەلی ماسی مانگ ڕێگە بە هێلکە پیتێنراوەکان دەدات بە قۆڵەکانی دەمی بنوسێن و بیانپارێزن تا ئەو کاتەی ئامادە دەبن بۆ ژیان لە قۆناغی داهاتووی ژیانیاندا. '''قۆناغی دووەم:''' ئەم هێلکە پیتێنراوانە گەشە دەکەن و دەبنە سپۆرێکی پلانکتۆنی کە پێی دەوترێت کرمۆکەی پلانولا، دەتوانێت بە ئازادی مەلە بکات و لە کرمێکی تەختی مایکرۆسکۆبی دەچێت کە بە مووی بچووک داپۆشراوە ڕێگە بە پلانولا دەدەن مەلە بکات، پلانولا بەردەوامە لە گەشەکردن و کاتێک گەورە بوو هەوڵ دەدات ڕووکەشێکی ڕەقی گونجاو بدۆزێتەوە تا پێوەی بنوسێت لە هەندێک حاڵەتدا تەنانەت لەوانەیە خۆیان بە ئاژەڵەکانی ترەوە ببەستنەوە بەتایبەتی جەستەی جەلی ماسی پێگەیشتوو، کاتێک شوێنێکی گونجاوی دۆزیەوە پلانولا دەچێتە '''قۆناغی سێیەم:''' دەگۆڕدرێن بۆ پۆلیپ، پۆلیپ دەتوانرێت وەک ئاژەڵێکی قەدی بچووک دابنرێت کە پێکهاتەیەکی لولەکی هەیە، سەرێکی لەسەر زەوی جێگیرە و لە بەشی سەرەوەی دەمی و قۆچەکانی دەوروبەرین، لەم قۆناغەدا سیستەمێکی هەرسکردنی تەواو گەشەسەندوی هەیە و قۆچەکانی دەتوانێت نێچیر بگرێت، زۆربەی کاتەکانی بەخواردن بەسەردەبات، بەگوێرەی جۆرەکەی پۆلیپەکان دەتوانن بۆ ماوەیەکی درێژ و چەند ساڵێک لەم قۆناغەدا بمێننەوە چاوەڕێ دەکەن تاکو هەلومەرج بۆ قۆناغی داهاتوو گونجاو دەبێت. '''قۆناغی چوارەم:''' کاتێک بارودۆخەکە نمونەیی بێت پۆلیپ دەست دەکات بە زاوزێ بە شێوەیەکی ناڕەگەزی بە لەبەرگرتنەوەی خۆی، پۆلیپەکە درێژ دەبێتەوە و چەند پارچەیەک پێکدەهێنێت کە لە کۆتاییدا گەشە دەکەن و ئاژەڵی سەربەخۆ یان پۆلیپی زیاتر دروست دەکەن، لەم پرۆسەیەدا پۆلیپ پێی دەوترێت سیفیستۆما. قۆناغی دواتر '''لە قۆناغی پێنج:''' کاتێک ئاو گەرم دەبێت پۆلیپەکان دەست دەکەن بە گەشەکردن و قۆچەکانی نامێنێت پێیان دەوترێت خونچەی پۆلیپ پاشان دەگۆڕێن بۆ سترۆبایلا ئەم پرۆسەیە پێی دەوترێت سترابلەیشن کە تێیدا دەگۆڕێت بۆ ئێفیرا و دەچێتە '''قۆناغی شەشەم:''' ئەم کۆپیە بچوکە ئێستا مەلەی ئازادە و پێی دەوترێت ئێفیرا (مێدیوسای پێنەگەشتوو)، لەگەڵ گەورەبوونی ئێفیرا بە خێرایی دەست دەکەن بە خواردنی پلانکتۆنەکانی تر و بەردەوام دەبن لە گەشەکردن زەنگەکەی شێوەی تایبەتی وەردەگرێت و قۆچەکان و قۆڵی دەمی گەشە دەکەن بۆ شێوە تایبەتەکانی ڕەگەزەکەی لە کۆتاییدا ئەم شێوە پێگەیشتووانە پێیان دەوترێت مێدیوسا. قۆناغی لالەی دەریای پێگەیشتوو واتە مێدیوسا ئەو قۆناغەیە کە زۆربەی خەڵک پێی دەڵێن “لالەی دەریا” لەگەڵ ئەوەشدا ئەمە تەنها بەشێکی زۆر بچووکی ژیانی لالەی دەریایە. == جۆرەکانی == '''زانایان ٢٠٠٠ جۆریان لە سەرانسەری جیهاندا دەستنیشان کردووە و لەو باوەڕەدان کە بەلایەنی کەمەوە ١٠٠٠ جۆری تر هێشتا نەدۆزراونەتەوە.''' [[پەڕگە:Lion's mane jellyfish in Gullmarn fjord at Sämstad 3.jpg|وێنۆک|جەلی ماسی شێر]] '''١-جەلی ماسی شێر-'''lion's mane jellyfish: گەورەترین و درێژترین جۆری جەلی ماسییە، گەورەترین نموونەی ناسراو درێژی ١٢٠ پێ (٣٦.٥مەترە) لە سەرەوە تا خوارەوەی قۆچەکانی، کە نزیکەی ٢٣ پێ درێژترە لە درێژترین نەهەنگی شین کە تا ئێستا پێوانە کرابێت، بەمەش '''درێژترین ئاژەڵە''' کە تا ئێستا تۆمارکراوە، <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Freaky Facts About the Lion's Mane Jellyfish |ناونیشان=https://www.thoughtco.com/lions-mane-jellyfish-2291828 |ڕێکەوتی سەردان=٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=ThoughtCo |زمان=en}}</ref>جەلی ماسی شێر لە ناوچە ساردەکان دەژی لە باکووری ئۆقیانوسی ئارام هەروەها لە جەمسەری باکوور، زەریای ئەتڵەسی و کەناراوەکانی ئەوروپا، پلانکتۆن و ماسی و توێکڵی بچووک و تەنانەت جەلی ماسی تر دەخوات، چاوی نییە بۆیە پشت بە خانەکانی دەمار دەبەستێت بۆ هەستکردن و کاردانەوەی بەرامبەر مەترسی، پێوەدانی لەوانەیە ئازاربەخش بێت بەڵام بە دەگمەن کوشندەیە.[[پەڕگە:Moon Jelly (14962781613).jpg|وێنۆک|'''جەلی ماسی مانگ''']]'''٢-جەلی ماسی مانگ'''-Moon jelly: بەربڵاوترین و باوترین جۆرە کە واناونراوە بەهۆی شێوەکەیەوە بە ئاسانی دەناسرێتەوە زەنگێکی شەفافی هەیە گرنگترین بەشی جەلی مانگ پێکهاتەی شێوە ناڵی ئەسپە لە ناوەڕاستی زەنگەکەیدایە '''ئەندامەکانی زاوزێن''' ڕەنگییان پەمەیی یان پرتەقاڵییە هەروەها قۆچەکانی کورتن، <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Ecology |یەکەم=Journal of Animal |ڕێکەوت=٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢١|سەردێڕ=How and what do jellyfish see? |ناونیشان=https://animalecologyinfocus.com/2021/12/08/how-and-what-do-jellyfish-see/#:~:text=As%20an%20example,%20the%20moon,24%20eyes%20(Fig%201) |ڕێکەوتی سەردان=٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=Animal Ecology in Focus |زمان=en}}</ref>جەلی ماسی مانگ ٨ رۆپالیای هەیە کە هەریەکەیان دوو چاوی سادەی هەیە، مەترسییەکی کەمی لەسەر مۆرڤ هەیە پێوەدانیان ئەوەندە بەهێز نییە کە بتوانێت پێستی مرۆڤ ببڕێت بۆیە دەستیان لێدەدرێت و سەلامەتن بەڵام ژەهریان هەیە وە توانای پێوەدانیشیان هەیە، کاتێک خۆراک سنوردار و کەم بێت لالەی دەریای مانگ دەتوانێ بچووک ببێتەوە بۆ دەیەکی قەبارەکەی بۆ پاشەکەوت کردنی وزە، ناوی زانستی '''''ئۆرێلیا ئۆریتا''''' یە “Aurelia aurita”. [[پەڕگە:Box jellyfish at Bakoven Rock DSC11031.JPG|وێنۆک|جەلی ماسی سندوق]] '''٣-جەلی ماسی سندوق'''-Box jellyfish: کوشندەترین جەلی ماسییە ناسراوە بە <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=١٠ی ئەیلوولی ٢٠١٠|سەردێڕ=Box Jellyfish {{!}} National Geographic|ناونیشان=https://www.nationalgeographic.com/animals/invertebrates/facts/box-jellyfish|ڕێکەوتی سەردان=٣ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=Animals|زمان=en}}</ref>“زەردەواڵەی دەریایی”، بەهۆی شێوەی لەشیانەوە ناونراون لە زەنگێکی شێوە سندوق دەچێت لەگەڵ کۆمەڵە قۆچەکان لە هەر سوچێکی زەنگەکەوە <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=US Department of Commerce|یەکەم=National Oceanic and Atmospheric Administration|سەردێڕ=What is the most venomous marine animal?|ناونیشان=https://oceanservice.noaa.gov/facts/box-jellyfish.html|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=oceanservice.noaa.gov|زمان=EN-US}}</ref>دەردەکەون هەروەها ٤ رۆپالیای هەیە کە هەریەکەیان ٦ چاوی هەیە دوو چاوی هاوێنە و چوار چاوی سادە بە کۆی گشتی ٢٤ چاوی هەیە هەندێک لەو چاوانە بە شێوەیەکی سەرسوڕهێنەر ئاڵۆزن و هاوێنەیان هەیە، لە کاتێکدا جەلی ماسی لە ئاوی کەناری گەرم لە سەرانسەری جیهاندا دەژین بەڵام جۆرە کوشندەکان بەشێوەیەکی سەرەکی لە ناوچەی هیندۆ پاسیفیک و باکووری ئوسترالیا دەژین ئەمەش جەلی ماسی سندوقی ئوسترالی دەگرێتەوە، ژەهری سندوقی جەلی ماسی یەکێکە لە کوشندەترین ژەهرەکان لە جیهاندا، ژەهری تێدایە کە هێرش دەکاتە سەر دڵ، کۆئەندامی دەمار و خانەکانی پێست. <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Pain researchers find antidote to deadly box jellyfish sting|ناونیشان=https://www.sydney.edu.au/news-opinion/news/2019/05/01/pain-researchers-find-antidote-to-deadly-box-jellyfish-sting.html#:~:text=Each%20box%20jellyfish%20carries%20enough,arrest%20and%20death%20within%20minutes.|ڕێکەوتی سەردان=٣ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=The University of Sydney|زمان=en-US}}</ref>ژەهری ئەوەندە هەڵدەگرێت کە زیاتر لە ٦٠ مرۆڤ بکوژێت لەوانەیە تووشی ئیفلیجی و جەڵدەی دڵیان بکات، نیشانەکانی پێوەدان بریتین لە ئازاری وەكو سووتان و قامچی لەسەر پێست هەروەها بە لایەنی کەمەوە ١٤ جۆری جەلی ماسی سندوق پێوەدانیان دەبێتە هۆی توشبوون بە نەخۆشی ''ئیرەکانجی''<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=box jellyfish cause of irukandji syndrome - گه‌ڕانی Google |ناونیشان=https://www.google.com/search?q=box%20jellyfish%20cause%20of%20irukandji%20syndrome&source=sh/x/gs/m2/5 |ڕێکەوتی سەردان=٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.google.com}}</ref>. • '''جەلی ماسی سندوقی ئوسترالی'''-Chironex fleckeri''':''' گەورەترین جەلی ماسی سندوقییە کە قەبارەی لەشی دەگاتە یەک پێ و قۆچەکانی ئەستوورە و درێژییەکەی دەگاتە ١٠ پێ، بە ژەهراوی ترین ئاژەڵی دەریای دادەنرێت. • '''جەلی ماسی ئیرەکانجی'''- Irukandji jellyfish: جۆرێکی جەلی ماسی سندوقە و بچوکترین لالەی دەریایە لە جیهاندا، ناوی زانستی '''''کروکیا بارنێسی''''' یە “Carukia barnesi “. [[پەڕگە:Irukandji-jellyfish-queensland-australia.jpg|وێنۆک|جەلی ماسی ئیرەکانجی لە دورگەی کوینزلاند لە ئوسترالیا]] زەنگەکەی قەبارەی بچوکە و ڕەنگی شەفافە زۆر قورسە لە ئاودا ببینرێت، زۆرجار شێوەی لاکێشەییان هەیە، تیرەی زەنگەکەی ١-٣ سانتیمەترە و درێژی قۆچەکانی لە چەند سانتیمەترێکەوە تا زیاتر لە یەک مەتر دەبێت، بە قەبارەی بچووک و پێوەدانی ژەهراوی ناسراوە. بەشێوەیەکی سەرەکی لە ئاوی گەرمدا دەژین بە درێژایی کەناراوەکانی باکووری ئوسترالیا بەتایبەتی لە دەریای مەرجان بە درێژایی کوینزلاند لەگەڵ بەشێک لە خولگەیی ئەتڵەسی و هیندی و زەریای هێمن. یەکێکە لە هۆکارەکانی توشبوون بە نەخۆشی ''ئیرەکانجی'' <ref>{{Citation|last=Kong|first=Erwin L.|title=Irukandji Syndrome|date=2024|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK562264/#:~:text=Irukandji%20syndrome%20is%20a%20painful,potentially%20life-threatening%20cardiac%20complications|work=StatPearls|place=Treasure Island (FL)|publisher=StatPearls Publishing|pmid=32965935|access-date=2024-10-03|last2=Nappe|first2=Thomas M.}}</ref>نیشانەکانی بریتین لە ئازاری زۆر، گرژبوونی ماسولکەکان، ڕشانەوە و بەرزی پەستانی خوێن. '''٤- جەلی ماسی تۆپ'''-Cannonball Jellyfish: بەهۆی شێوەی زەنگەکەی ناونراوە کە قەبارە مامناوەندە لە گوللەی تۆپ دەچێت وەک گومەز هەروەها ناسراوە بە جەلی ماسی سەری کەلەرم<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Cool Cannonball Jellyfish Facts|ناونیشان=https://www.thoughtco.com/cannonball-jellyfish-4770889|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=ThoughtCo|زمان=en}}</ref> ناوە زانستییەکەی”''Stomolophus meleagris“.'' بە زەبەلاحی نەرم و نیان لە جیهانی جەلی ماسی ناونراوە، لە هاوتاکانی خۆی جیا دەکاتەوە بە زەنگێکی پتەو، نەرم و بەهێز کە پانییەکەی ٧-١٠ ئینجە و بەرزییەکەی نزیکەی ٥ ئینج دەبێت، ڕەنگی زەنگەکە بە گشتی سپییە لێوارەکەی زۆرجار ڕەنگی قاوەیی سوورباوە، جەلی ماسی تۆپ لە زەریای هێمن ڕەنگیان شینە <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/17451000.2021.1887495#:~:text=The%20cannonball%20jellyfish%20Stomolophus%20meleagris,patterns%20on%20the%20umbrella%20surface|ڕەوشی ناونیشان=live}}</ref>. قۆچی درێژی نییە لەجیاتی ئەوە کۆمەڵێک باڵی دەمی هەیە کە بە دەوری دەمیدا درێژ دەبنەوە کاردەکەن بۆ جوڵاندنی و یارمەتیدانی بۆ گرتنی نێچیر. گۆشتخۆرێکە هێلکەی ماسی و کرمۆکەی ماسی و کرمۆکەی پلانکتۆنی نەرم و هێلکە شەیتانۆکەکان دەخوات هەروەها بە مژین ئاو دەخواتەوە کاتێک زەنگەکەی گرژ دەبێت. لەکاتێکدا زۆربەی جۆرەکانی لالەی دەریا پشت بە شەپۆلەکان و بـا دەبەستن بۆ جوڵە، بەڵام جەلی ماسی تۆپ قۆڵی دەمی خۆی بەکار دەهێنێت بۆ مەلەکردن وە دەتوانێت هەست بە ڕووناکی، هێزی کێشکردن و بەرکەوتن بکات.[[پەڕگە:Cannonball jellyfish washed ashore near Ramp 59. It's not common to see Cannonball Jellyfish around this time of year - this one may have been cold-stunned. (51759006613).jpg|وێنۆک|جەلی ماسی تۆپ]] لالەی دەریای تۆپ لە جۆگەکان و بەدرێژایی کەناراوەکانی کەنداوی مەکسیک، ئۆقیانووسی ئەتڵەسی و ئۆقیانووسی ئارام، ڕۆژئاوای ئەتڵەسی، لە نیو ئینگلاند تا بەرازیل، لە ڕۆژهەڵاتی زەریای هێمن لە کالیفۆرنیاوە تا ئیکوادۆر و لە ڕۆژئاوای زەریای هێمن لە دەریای ژاپۆنەوە تا دەریای باشووری چین دەژین، لە ئاوی سوێری خولگەیی بۆ نیمچە خولگەیی گەشە دەکات لەگەڵ پلەی گەرمی لە دەوروبەری ٧٤ پلەی فەهرنهایت. بە وشککراوی وەک خۆراکی پڕ پرۆتین و دەرمانی تەقلیدی لە ئاسیادا خواستی لەسەرە، لە کاتێکدا جەلی ماسی تۆپ دەتوانێت ژەهر دەربکات هەرچەندە پێوەدانەکەی بە شێوەیەکی ئاسایی مەترسی کەمە بەڵام هێشتا ئامۆژگاری دەکرێت ئاگادار بیت لە حاڵەتە دەگمەنەکانی پێوەدانی ئەو ژەهرەی لێوەی دەردەچێت دەبێتە هۆی کێشەی دڵ لە مرۆڤ و ئاژەڵدا. '''٥- جەلی ماسی شین'''-Blue jellyfish: بە ئاگری شین ناسراوە بەزۆری لە دەوروبەری ئاوەکانی بەریتانیا دەژی لە بەشەکانی دیکەی ئەوروپا و لە کەناراوەکانی ئیرلەندا، دەریای باکور و بەدرێژایی کەناری ڕۆژئاوای سکۆتلەندا لە هاوین و پایزدا دەبینرێن، تەمەنیان نزیکەی یەک ساڵە، ناوی زانستی “''Cyanea Lamarckii''” یە. [[پەڕگە:Blue jellyfish in Brofjorden at Sandvik 5 - cropped.jpg|وێنۆک|جەلی ماسی شین]]زەنگێکی شێوە گومەزی هەیە، <ref>{{بیرخستنەوەی وێب |سەردێڕ=Blue jellyfish {{!}} The Wildlife Trusts |ناونیشان=https://www.wildlifetrusts.org/wildlife-explorer/marine/jellyfish/blue-jellyfish |ڕێکەوتی سەردان=2024-10-30 |وێبگە=www.wildlifetrusts.org |زمان=en}}</ref>قۆچەکانی چزوودارن و چوار قۆڵی دەمی گەورە کە چرچی و شەپۆلی زۆریان هەیە، ڕەنگی زەنگەکەی بەپێی تەمەن و پێگەشتنی دەگۆڕێت لە سەرەتاکانی تەمەنی بێ ڕەنگە و شەفافە بە تایبەت دەوروبەری لێوارەکانی زەنگەکەی، کاتێک پێدەگات لە تەمەنی گەورەیدا ڕەنگی باوی شینە ڕەنگەکانی تری وەکو مۆر، زەرد، پرتەقاڵی، وەنەوشەیی یان سپی، ئەوانەی ڕەنگیان زەردترە (گەنجترن) بە ئاسانی تێکەڵ دەبن لەگەڵ جەلی ماسی شێر بەڵام بچووکترن و زەنگێکی شینیان هەیە کە هێڵی نیوەتیرەیی لە ڕێگەیەوە دەبینرێت. خۆراکی جەلی ماسی شین وەکو زۆربەی جۆرەکانی تری لالەی دەریا فیتۆپلانکتۆن و <ref>{{بیرخستنەوەی وێب |سەردێڕ=Blue Jelly (Cyanea lamarckii) |ناونیشان=https://www.inaturalist.org/taxa/447777-Cyanea-lamarckii |ڕێکەوتی سەردان=2024-10-30 |وێبگە=iNaturalist |زمان=en}}</ref>زۆپلانکتۆن و هێلکە و کرمۆکی ئاژەڵە ئاوییەکانی تری وەک ماسییە هەروەها قۆچەکانیان بەکاردەهێنن کە کیسەکانی نێمەتسستی تێدایە نەک تەنها بۆ گرتنی نێچیرەکانیان بەڵکو بۆ خۆپاراستن لە ئاژەڵە دڕندەکانیش، توانای پێوەدانی هەیە بۆیە دەست لێدانی سەلامەت نییە، پێوەدانی دەبێتە هۆی ئازاری زۆری ماسولکەکان، سکچون، پشت ئێشە، ئازاری گەدە و لە هەندێ حاڵەتدا دەبنە هۆی مردن. == نیشانەکانی پێوەدان و چارەسەر == '''نیشانەکانی پێوەدانی:''' نیشانەکانی پێوەدانی بەندە بە جۆری ئەو جەلی ماسیەی کە بەرکەوتنت لەگەڵدا کردووە، ئەگەر پێوەدانێکی بچووکی جەلی ماسی هەبێت لەوانەیە هەست بە ئازارێکی سووک، خوران وسوتان بکەیت لەسەر پێستت هەروەها پەڵەی وەک لیر و پەڵەی سوور، مۆر یان قاوەیی دەربکەوێت. [[پەڕگە:Jellyfish dermatitis case1 abdominal skin lateral.jpg|وێنۆک]] پێوەدانی جەلی ماسی مەترسیدارتر زیانی گەورەتر دەبێت، پێویستە دەستبەجێ داوای یارمەتی پزیشکی بکەی ئەگەر ئەم نیشانانە دەرکەوتن: •سەختی هەناسەدان •ئازاری سنگ •گرژبوونی ماسولکەکان •سڕبوون •ڕشانەوە •قورسی قوتدان •ئارەقکردنی زۆر '''چارەسەرەکان:''' چارەسەری پێوەدانی لالەی دەریا <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Jellyfish stings - Diagnosis and treatment - Mayo Clinic |ناونیشان=https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/jellyfish-stings/diagnosis-treatment/drc-20353290 |ڕێکەوتی سەردان=٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=www.mayoclinic.org}}</ref>بریتییە لە چارەسەری سەرەتایی و چارەسەری پزیشکی. '''چاودێری فریاگوزاری سەرەتایی لە ماڵەوە''' زۆربەی پێوەدانی جەلی ماسی بەم شێوەیە چارەسەر دەکرێت: ١- بە موکێشێک قۆچەکانی بە وریاییەوە لێبکەرەوە. ٢- شوێنی پێوەدانەکە بە سرکە بۆ ماوەی ٣٠ چرکە بشۆ، سرکە سەلامەت و کاریگەرە بۆ هەموو جۆرەکانی پێوەدانی لالەی دەریا، بە خێرایی هەزاران خانەی بچووکی پێوە نەگیراو ڕادەگرێت کە لەسەر ڕووی پێست بەجێماون پاش بەرکەوتنی قۆچەکان.(ئەگەر سرکە بەردەست نەبوو، دەتوانرێت شوێنی پێوەدانەکە بە ئاوی زەریا بشۆرێت). ''ئاگاداربە: ئاوی سازگار و کهول بەکارمەهێنە بۆ شوێنی پێوەدانەکە.'' ٢- پێویستە شوێنی پێوەدانەکە لە ئاوی گەرمدا تەڕ بکەیت بۆ ماوەی (٢٠-٤٥ خولەک)، پلەی گەرمی ئاوەکە دەبێت نزیکەی (٤٢-٤٥ پلەی سەدیی) بێت. ٣- مەیخشێنە لە لمدا، هیچ پەستانێک مەخەرە سەری و مەیڕوشێنە. ٤- پاش خوساندنی لە ئاوی گەرمدا، دژە هیستامین یان کرێمی ستیرۆید وەک کرێمی کۆرتیزۆن بەکار بهێنە، ئەمە یارمەتیدەر دەبێت بۆ چارەسەرکردنی ئازار و خوران هەروەها دەتوانیت پاکەتی سەهۆڵ یان ئاوی گەرم بەکاربهێنیت بۆ کەمکردنەوەی ئازار و هەڵئاوسان. '''چارەسەری پزیشکی لە نەخۆشخانە:''' هەندێک <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Jellyfish stings Information {{!}} Mount Sinai - New York |ناونیشان=https://www.mountsinai.org/health-library/poison/jellyfish-stings |ڕێکەوتی سەردان=٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=Mount Sinai Health System |زمان=en-US}}</ref>پشکنین ئەنجام دەدەن لەوانە پشکنینی میز، خوێن و تیشکی سنگ هەروەها پێوانی ڕێژەی لێدانی دڵ، هەناسەدان، پلەی گەرمی و پەستانی خوێن دەکەن لە ئەگەری هەبونی هەر کێشەیەک چارەسەر دەکرێن. ئەو دەرمانانەی پزیشک بەکاری دەهێنێت ئەمانە لەخۆ دەگرێت: '''•ئازارشکێنەکان:''' یارمەتیدەر دەبن بۆ کەمکردنەوەی ئازار. '''•دژە ڤێنین:''' دژە ڤێنین یارمەتیدەر دەبێت بۆ پێچەوانەکردنەوەی کاریگەری ژەهر. دژە ژەهری سندوقی جەلی ماسی بەو کەسانە دەدرێت کە نەخۆش دەکەون دوای پێوەدانیان لەلایەن سندوقی جەلی ماسی هەروەها بۆ ئەو کەسانە بەکاردێت کە ئازاری زۆریان هەیە و بە دەرمانی ئازارشکێن کۆنتڕۆڵ ناکرێت. '''•دژە هیستامین:''' دژە هیستامینەکان یارمەتیدەر دەبن لە کەمکردنەوەی خوران و لیر. زۆربەی پێوەدانی لالەی دەریا لە دوای چەند کاتژمێرێک کەسەکە چاک دەبێتەوە، بەڵام هەندێک پێوەدان دەبێتە هۆی وروژاندنی پێست یان لیر کە چەند هەفتەیەک دەخایەنێت، پێوەدانی جۆرە مەترسیدارەکان لە ماوەی ٤-٤٨ کاتژمێردا دەبێتە هۆی مردن، هەندێک پێوەدانی سندوقی جەلی ماسی دەتوانێت مرۆڤ لە ماوەی چەند خولەکێکدا بکوژێت. '''<big>خۆپاراستن:</big>''' ١- مەلە مەکە لە ناو ئاوێکدا کە لەوانەیە جەلی ماسی تێدابێت و لۆشنی پارێزەر بەکاربهێنە. ٢- جلی پارێزەر بپۆشە. ٣- هەرگیز دەست لە جەلی ماسی مەدە، تەنانەت ئەگەر مردبێت هێشتا دەتوانێ پێوەت بدات چونکە پێکهاتەی خانەکانی کیسەکانی نێمەتسست بۆ ماوەیەکی درێژ پاش مردنی لالەی دەریا هەر دەمێننەوە. == سودەکانی == '''سەرچاوەی خۆراکی:''' لە هەزاران جۆر لالەی دەریا لە سەرانسەری جیهاندان تەنها '''١١''' جۆر دۆزراونەتەوە کە شیاون بۆ خواردن بۆنمونە جەلی ماسی مانگ، وەک پێکهاتەیەک لە خواردنە جۆراوجۆرەکاندا بەکاردەهێنرێن، لە وڵاتانی ڤێتنام، ژاپۆن، چین و کۆریا دەخورێن، چەندین جۆری خواردن دەتوانرێت بە جەلی ماسی ئامادە بکرێت لەوانە زەڵاتە و سوشی بەگشتی لە هەندێک وڵاتی ئاسیا بە خواردنێکی خۆش دادەنرێت. تایبەتمەندی خۆراکی زۆر باشی هەیە، کابۆهیدرات و کالۆری کەمە بەمەش دەبێتە هەڵبژاردەیەکی پەسەند بۆ دابەزاندنی کێش، سەرچاوەیەکی باشی توخمە سەرەکیەکان، دژە ئۆکسیدەکان، کانزاکان و خۆراکە گرنگەکانی دیکەیە. سەرەڕای ئەوەش، سەرچاوەیەکی زۆر باشە بۆ پرۆتین کە یارمەتیدەرە بۆ پاراستنی تەندروستی ماسولکەکان لەکاتی ڕێجیمدا هەروەها دەوڵەمەندە بە ترشە ئەمینی کە بەشێکی دانەبڕاوەیە لە گەشەکردن و چاککردنەوەی خانەکان، تایبەتمەندی دژە ئۆکسیدیان زۆرە کە ڕێگە لە زیانی خانەکان دەگرێت و فشاری ئۆکسجین کەم دەکاتەوە و مەترسی نەخۆشییە درێژخایەنەکان کەم دەکاتەوە ئەم دژە ئۆکسیدە بەهێزانە ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕن لە بەهێزکردنی تەندروستی گشتی لە ڕێگەی بەهێزکردنی سیستەمی بەرگری و کەمکردنەوەی هەوکردن، بوونی ترشە چەوری “ئۆمیگا ٣” وایان لێدەکات خۆراکی تەندروستتر بن چونکە ترشە چەورییەکانی “ئۆمیگا ٣” ڕێگری لە چەوری دەکەن بە درێژایی دیواری خوێنبەرەکان و یارمەتیدەرن بۆ ڕێگرتن لە نەخۆشییەکانی دڵ. <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Chuka Kurage Which Popular for Japanese People of Different Material Seasoned Jellyfish with Sesame Oil Suppliers - Quotation - Yangqi|ناونیشان=https://m.sushiseafood.com/seasoning-cephalopod/seasoning-jellyfish/chuka-kurage-which-popular-for-japanese.html|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=m.sushiseafood.com|زمان=en}}</ref>[[پەڕگە:Chuka kurage(jellyfish) 2014.jpg|وێنۆک]] <ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=١٤ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢|سەردێڕ=Jellyfish: Benefits, Nutritional Value, Side Effects & Recipes|ناونیشان=https://www.healthifyme.com/blog/jellyfish/|ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=HealthifyMe}}</ref>یەک کوپ (٥٨گرام) جەلی ماسی وشک پێکهاتووە لە: کالۆری: ٢١ پرۆتین: ٣ گرام چەوری: ١ گرام سیلینیۆم: ٪٤٥ ی بەهای ڕۆژانە کۆلین: ٪١٠ی DV ئاسن: ٪٧ی DV '''سەرچاوەی دەرمان:''' دەوڵەمەندە بە کۆلاجین کە پرۆتینێکی گرنگە پاڵپشتی نەرمی پێست، تەندروستی جومگەکان، چاککردنەوەی شانەکان دەکات و پێکهاتەیەکی سەرەکییە بۆ پاراستنی پێست و یارمەتیدەرە بۆ چاکبوونەوەی برینەکان. ژەهری لالەی دەریا بە سەرچاوەیەکی سەرنجڕاکێش دادەنرێت لە پەرەپێدانی دەرمانی نوێ بۆ چارەسەری نەخۆشییە جۆراوجۆرەکان. لەکاتی ڕاماڵین بەناو ئاودا لالەی دەریا پەناگە و پاراستن بۆ هەندێک جۆری ماسی دابین دەکات و وایان لێدەکات خۆیان لە ئاژەڵە دڕندەکان بشارنەوە.{{تووڵی دەروازە|گیانلەبەران|کۆمەڵگا|ئاو|مێژوو}} {{پۆلی کۆمنز|Scyphozoa}} == سەرچاوەکان == {{سەرچاوەکان}} pz4y5g2qey7eti0srsd2nn9m7to43aj 4 25122 1374496 1374379 2024-11-02T00:03:17Z CdRBot 8950 Updated by Bot *** لەگەڵ دەقەکەیدا جێگۆڕ کرا *** 1374496 wikitext text/x-wiki <div style="background: #E5E4E2; padding: 0.5em; font-size: 130%; -moz-border-radius: 0.3em; border-radius: 0.3em;"> <center> پێرستی ١٠٠ بەشداربووی بەرزتر بە پێی ژمارەی دەستکارییەکان (بە بۆتەوە). ھەروەھا بڕوانە: [[ویکیپیدیا:ڕاپۆرتی بنکەدراوە/پێرستی نووسەرانی ویکیپیدیا بە پێی ژمارەی دەستکارییەکان|ئەم ئامارە بەبێ بۆت]] '''دوایین نوێکردنەوە لە لایەن [[user:CdRBot|CdRBot]]''': ''‏٠٠:٠٣، ٢ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٤ (UTC)'' {| |- style="vertical-align:text-top;" | {| class="wikitable" border="1" style="margin:0px;" |- ! زنجیرە |- | ١ |- | ٢ |- | ٣ |- | ٤ |- | ٥ |- | ٦ |- | ٧ |- | ٨ |- | ٩ |- | ١٠ |- | ١١ |- | ١٢ |- | ١٣ |- | ١٤ |- | ١٥ |- | ١٦ |- | ١٧ |- | ١٨ |- | ١٩ |- | ٢٠ |- | ٢١ |- | ٢٢ |- | ٢٣ |- | ٢٤ |- | ٢٥ |- | ٢٦ |- | ٢٧ |- | ٢٨ |- | ٢٩ |- | ٣٠ |- | ٣١ |- | ٣٢ |- | ٣٣ |- | ٣٤ |- | ٣٥ |- | ٣٦ |- | ٣٧ |- | ٣٨ |- | ٣٩ |- | ٤٠ |- | ٤١ |- | ٤٢ |- | ٤٣ |- | ٤٤ |- | ٤٥ |- | ٤٦ |- | ٤٧ |- | ٤٨ |- | ٤٩ |- | ٥٠ |- | ٥١ |- | ٥٢ |- | ٥٣ |- | ٥٤ |- | ٥٥ |- | ٥٦ |- | ٥٧ |- | ٥٨ |- | ٥٩ |- | ٦٠ |- | ٦١ |- | ٦٢ |- | ٦٣ |- | ٦٤ |- | ٦٥ |- | ٦٦ |- | ٦٧ |- | ٦٨ |- | ٦٩ |- | ٧٠ |- | ٧١ |- | ٧٢ |- | ٧٣ |- | ٧٤ |- | ٧٥ |- | ٧٦ |- | ٧٧ |- | ٧٨ |- | ٧٩ |- | ٨٠ |- | ٨١ |- | ٨٢ |- | ٨٣ |- | ٨٤ |- | ٨٥ |- | ٨٦ |- | ٨٧ |- | ٨٨ |- | ٨٩ |- | ٩٠ |- | ٩١ |- | ٩٢ |- | ٩٣ |- | ٩٤ |- | ٩٥ |- | ٩٦ |- | ٩٧ |- | ٩٨ |- | ٩٩ |- | ١٠٠ |} | {| class="wikitable sortable" !بەکارھێنەر!!ژ. دەستکارییەکان |- | [[Special:Contributions/AramBot|AramBot]] || ٢٣٠٦٠٠ |- | [[Special:Contributions/CalakBot|CalakBot]] || ١٧٧٣٩٤ |- | [[Special:Contributions/InternetArchiveBot|InternetArchiveBot]] || ٧٢٩٥٦ |- | [[Special:Contributions/Aram|Aram]] || ٥٣٣٨٧ |- | [[Special:Contributions/Tessla|Tessla]] || ٥١٦٥٦ |- | [[Special:Contributions/Sakura emad|Sakura emad]] || ٤٣٩٣٣ |- | [[Special:Contributions/EmausBot|EmausBot]] || ٤١٢٧٥ |- | [[Special:Contributions/Calak|Calak]] || ٣٣٧٠٦ |- | [[Special:Contributions/Épine|Épine]] || ٢٦٣٥٣ |- | [[Special:Contributions/Ahrir|Ahrir]] || ٢٤١٦١ |- | [[Special:Contributions/Xqbot|Xqbot]] || ٢٠٤٨٦ |- | [[Special:Contributions/Amine yousefi|Amine yousefi]] || ١٨٨١٠ |- | [[Special:Contributions/SakuraBot|SakuraBot]] || ١٨٥٣٠ |- | [[Special:Contributions/MFTG|MFTG]] || ١٧٧٧٨ |- | [[Special:Contributions/AlaaBot|AlaaBot]] || ١٧٦١٨ |- | [[Special:Contributions/Kushared|Kushared]] || ١٥٧١١ |- | [[Special:Contributions/MerlIwBot|MerlIwBot]] || ١٤٥١٢ |- | [[Special:Contributions/Serchia|Serchia]] || ١٣٦٨٩ |- | [[Special:Contributions/New user message|New user message]] || ١١٥٤١ |- | [[Special:Contributions/ساکاتا گینتۆکی|ساکاتا گینتۆکی]] || ١٠٦٥٩ |- | [[Special:Contributions/Paraw|Paraw]] || ٩٩٣٤ |- | [[Special:Contributions/Aza|Aza]] || ٩٣٨٨ |- | [[Special:Contributions/Pirehelokan|Pirehelokan]] || ٩٣٥٥ |- | [[Special:Contributions/Addbot|Addbot]] || ٩١٢٠ |- | [[Special:Contributions/Kurd2021|Kurd2021]] || ٨٧٨٤ |- | [[Special:Contributions/Danial2703kurdistan|Danial2703kurdistan]] || ٨٦٥٨ |- | [[Special:Contributions/1silent scientist|1silent scientist]] || ٨٢١٧ |- | [[Special:Contributions/Min.neel|Min.neel]] || ٨٠٠٦ |- | [[Special:Contributions/Dexbot|Dexbot]] || ٧٨٨٦ |- | [[Special:Contributions/Legobot|Legobot]] || ٧٦١٨ |- | [[Special:Contributions/Diyar se|Diyar se]] || ٧٤٧٩ |- | [[Special:Contributions/مامۆستا|مامۆستا]] || ٦٩٩٠ |- | [[Special:Contributions/ئاسۆ|ئاسۆ]] || ٦٤٩٦ |- | [[Special:Contributions/Hamaredha|Hamaredha]] || ٦٤٤٨ |- | [[Special:Contributions/-Haryad|-Haryad]] || ٦٣٩٠ |- | [[Special:Contributions/Luckas-bot|Luckas-bot]] || ٦١١٧ |- | [[Special:Contributions/Zemen|Zemen]] || ٦٠٤٥ |- | [[Special:Contributions/Broosk|Broosk]] || ٥٩٦٢ |- | [[Special:Contributions/Abdurhman Ahmad|Abdurhman Ahmad]] || ٥٠٧٥ |- | [[Special:Contributions/Muhammed taha|Muhammed taha]] || ٤٨٢٨ |- | [[Special:Contributions/Gejeluk|Gejeluk]] || ٤٥١٧ |- | [[Special:Contributions/CdRBot|CdRBot]] || ٤٢٢٧ |- | [[Special:Contributions/AsoBot|AsoBot]] || ٤١٢٧ |- | [[Special:Contributions/Merkhas|Merkhas]] || ٤٠٣٦ |- | [[Special:Contributions/CommonsDelinker|CommonsDelinker]] || ٣٩٦١ |- | [[Special:Contributions/Aro Salar|Aro Salar]] || ٣٩٥٣ |- | [[Special:Contributions/WikitanvirBot|WikitanvirBot]] || ٣٧١١ |- | [[Special:Contributions/Gyan333|Gyan333]] || ٣٦٥٩ |- | [[Special:Contributions/Rannda|Rannda]] || ٣٣٧٩ |- | [[Special:Contributions/ZéroBot|ZéroBot]] || ٣٣٦٢ |- | [[Special:Contributions/DarafshBot|DarafshBot]] || ٣٣٢٤ |- | [[Special:Contributions/فەرهاد|فەرهاد]] || ٣٣٢١ |- | [[Special:Contributions/Ibrahim aziz|Ibrahim aziz]] || ٣٢٥١ |- | [[Special:Contributions/دیاکۆ|دیاکۆ]] || ٣١٦٨ |- | [[Special:Contributions/Diyako kazm|Diyako kazm]] || ٣١٦٣ |- | [[Special:Contributions/MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] || ٢٩٦١ |- | [[Special:Contributions/Shahid tahir|Shahid tahir]] || ٢٩١٣ |- | [[Special:Contributions/Nskoalj|Nskoalj]] || ٢٩٠٢ |- | [[Special:Contributions/Marmzok|Marmzok]] || ٢٧٨٣ |- | [[Special:Contributions/Keenîî|Keenîî]] || ٢٧٨٠ |- | [[Special:Contributions/Escarbot|Escarbot]] || ٢٧٢٢ |- | [[Special:Contributions/Sorou6sh|Sorou6sh]] || ٢٦٩٦ |- | [[Special:Contributions/Barham|Barham]] || ٢٤٨١ |- | [[Special:Contributions/Arya sarhan|Arya sarhan]] || ٢٤٠٤ |- | [[Special:Contributions/هیوا|هیوا]] || ٢٣٦٧ |- | [[Special:Contributions/Halbast1|Halbast1]] || ٢١٥٩ |- | [[Special:Contributions/ChuispastonBot|ChuispastonBot]] || ٢١٤٦ |- | [[Special:Contributions/TXiKiBoT|TXiKiBoT]] || ٢١١٦ |- | [[Special:Contributions/Ebrambot|Ebrambot]] || ١٨٨٩ |- | [[Special:Contributions/Twana.ismail|Twana.ismail]] || ١٦٨٢ |- | [[Special:Contributions/کاردۆ جاف|کاردۆ جاف]] || ١٦٥٣ |- | [[Special:Contributions/MelancholieBot|MelancholieBot]] || ١٦٣٤ |- | [[Special:Contributions/Hivja|Hivja]] || ١٦٣٣ |- | [[Special:Contributions/Rebin galaly|Rebin galaly]] || ١٦٢٢ |- | [[Special:Contributions/ElphiBot|ElphiBot]] || ١٥٩٧ |- | [[Special:Contributions/TjBot|TjBot]] || ١٥٠٥ |- | [[Special:Contributions/Rabar ajax1|Rabar ajax1]] || ١٤٢٤ |- | [[Special:Contributions/RedBot|RedBot]] || ١٤٢٠ |- | [[Special:Contributions/KamikazeBot|KamikazeBot]] || ١٣٩٩ |- | [[Special:Contributions/Aminijian|Aminijian]] || ١٣٩٥ |- | [[Special:Contributions/Kován|Kován]] || ١٣٧٦ |- | [[Special:Contributions/Ismail.Sharifi|Ismail.Sharifi]] || ١٣٦٥ |- | [[Special:Contributions/SieBot|SieBot]] || ١٣٣٩ |- | [[Special:Contributions/FoxBot|FoxBot]] || ١٣١٠ |- | [[Special:Contributions/VolkovBot|VolkovBot]] || ١٢٩٩ |- | [[Special:Contributions/Ali Sardar 06|Ali Sardar 06]] || ١٢٩٤ |- | [[Special:Contributions/タチコマ robot|タチコマ robot]] || ١٢٩٢ |- | [[Special:Contributions/Khabat4545|Khabat4545]] || ١٢٨٨ |- | [[Special:Contributions/Saad Goran|Saad Goran]] || ١٢٣٦ |- | [[Special:Contributions/Ahmad.Kurdistan|Ahmad.Kurdistan]] || ١١٨٠ |- | [[Special:Contributions/Ari Qasm|Ari Qasm]] || ١١٤٤ |- | [[Special:Contributions/Ferxwaz|Ferxwaz]] || ١١٣١ |- | [[Special:Contributions/Ayoub Majeed|Ayoub Majeed]] || ١١٢٠ |- | [[Special:Contributions/GoRaN909|GoRaN909]] || ١١٢٠ |- | [[Special:Contributions/Blqk yeloow|Blqk yeloow]] || ١٠٩٨ |- | [[Special:Contributions/Eng.dilan86|Eng.dilan86]] || ١٠٢٠ |- | [[Special:Contributions/Ilamxan|Ilamxan]] || ١٠٠٩ |- | [[Special:Contributions/Ibrahim N. Qader|Ibrahim N. Qader]] || ٩٨٢ |- | [[Special:Contributions/ئاریا سالار|ئاریا سالار]] || ٩٦٤ |- | [[Special:Contributions/Baneh k|Baneh k]] || ٩٦٠ |} |} </center> </div> [[پۆل:ڕاپۆرتی بنکەدراوەی ویکیپیدیا]] mvh8uq3w9bt7xrbjvklabotwppytrbu 4 25128 1374497 1374380 2024-11-02T00:03:27Z CdRBot 8950 Updated by Bot *** لەگەڵ دەقەکەیدا جێگۆڕ کرا *** 1374497 wikitext text/x-wiki <div style="background: #E5E4E2; padding: 0.5em; font-size: 130%; -moz-border-radius: 0.3em; border-radius: 0.3em;"> <center> پێرستی ١٠٠ بەشداربووی بەرزتر بە پێی ژمارەی دەستکارییەکان (بەبێ بۆت). ھەروەھا بڕوانە: [[ویکیپیدیا:ڕاپۆرتی بنکەدراوە/پێرستی نووسەرانی ویکیپیدیا بە پێی ژمارەی دەستکارییەکان (بە بۆتەوە)|ئەم ئامارە بە بۆتەوە]] '''دوایین نوێکردنەوە لە لایەن [[user:CdRBot|CdRBot]]''': ''‏٠٠:٠٣، ٢ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٤ (UTC)'' {| |- style="vertical-align:text-top;" | {| class="wikitable" border="1" style="margin:0px;" |- ! زنجیرە |- | ١ |- | ٢ |- | ٣ |- | ٤ |- | ٥ |- | ٦ |- | ٧ |- | ٨ |- | ٩ |- | ١٠ |- | ١١ |- | ١٢ |- | ١٣ |- | ١٤ |- | ١٥ |- | ١٦ |- | ١٧ |- | ١٨ |- | ١٩ |- | ٢٠ |- | ٢١ |- | ٢٢ |- | ٢٣ |- | ٢٤ |- | ٢٥ |- | ٢٦ |- | ٢٧ |- | ٢٨ |- | ٢٩ |- | ٣٠ |- | ٣١ |- | ٣٢ |- | ٣٣ |- | ٣٤ |- | ٣٥ |- | ٣٦ |- | ٣٧ |- | ٣٨ |- | ٣٩ |- | ٤٠ |- | ٤١ |- | ٤٢ |- | ٤٣ |- | ٤٤ |- | ٤٥ |- | ٤٦ |- | ٤٧ |- | ٤٨ |- | ٤٩ |- | ٥٠ |- | ٥١ |- | ٥٢ |- | ٥٣ |- | ٥٤ |- | ٥٥ |- | ٥٦ |- | ٥٧ |- | ٥٨ |- | ٥٩ |- | ٦٠ |- | ٦١ |- | ٦٢ |- | ٦٣ |- | ٦٤ |- | ٦٥ |- | ٦٦ |- | ٦٧ |- | ٦٨ |- | ٦٩ |- | ٧٠ |- | ٧١ |- | ٧٢ |- | ٧٣ |- | ٧٤ |- | ٧٥ |- | ٧٦ |- | ٧٧ |- | ٧٨ |- | ٧٩ |- | ٨٠ |- | ٨١ |- | ٨٢ |- | ٨٣ |- | ٨٤ |- | ٨٥ |- | ٨٦ |- | ٨٧ |- | ٨٨ |- | ٨٩ |- | ٩٠ |- | ٩١ |- | ٩٢ |- | ٩٣ |- | ٩٤ |- | ٩٥ |- | ٩٦ |- | ٩٧ |- | ٩٨ |- | ٩٩ |- | ١٠٠ |} | {| class="wikitable sortable" !بەکارھێنەر!!ژ. دەستکارییەکان |- | [[Special:Contributions/Aram|Aram]] || ٥٣٣٨٧ |- | [[Special:Contributions/Tessla|Tessla]] || ٥١٦٥٦ |- | [[Special:Contributions/Sakura emad|Sakura emad]] || ٤٣٩٣٣ |- | [[Special:Contributions/Calak|Calak]] || ٣٣٧٠٦ |- | [[Special:Contributions/Épine|Épine]] || ٢٦٣٥٣ |- | [[Special:Contributions/Ahrir|Ahrir]] || ٢٤١٦١ |- | [[Special:Contributions/Amine yousefi|Amine yousefi]] || ١٨٨١٠ |- | [[Special:Contributions/MFTG|MFTG]] || ١٧٧٧٨ |- | [[Special:Contributions/Kushared|Kushared]] || ١٥٧١١ |- | [[Special:Contributions/Serchia|Serchia]] || ١٣٦٨٩ |- | [[Special:Contributions/New user message|New user message]] || ١١٥٤١ |- | [[Special:Contributions/ساکاتا گینتۆکی|ساکاتا گینتۆکی]] || ١٠٦٥٩ |- | [[Special:Contributions/Paraw|Paraw]] || ٩٩٣٤ |- | [[Special:Contributions/Aza|Aza]] || ٩٣٨٨ |- | [[Special:Contributions/Pirehelokan|Pirehelokan]] || ٩٣٥٥ |- | [[Special:Contributions/Kurd2021|Kurd2021]] || ٨٧٨٤ |- | [[Special:Contributions/Danial2703kurdistan|Danial2703kurdistan]] || ٨٦٥٨ |- | [[Special:Contributions/1silent scientist|1silent scientist]] || ٨٢١٧ |- | [[Special:Contributions/Min.neel|Min.neel]] || ٨٠٠٦ |- | [[Special:Contributions/Diyar se|Diyar se]] || ٧٤٧٩ |- | [[Special:Contributions/مامۆستا|مامۆستا]] || ٦٩٩٠ |- | [[Special:Contributions/ئاسۆ|ئاسۆ]] || ٦٤٩٦ |- | [[Special:Contributions/Hamaredha|Hamaredha]] || ٦٤٤٨ |- | [[Special:Contributions/-Haryad|-Haryad]] || ٦٣٩٠ |- | [[Special:Contributions/Zemen|Zemen]] || ٦٠٤٥ |- | [[Special:Contributions/Broosk|Broosk]] || ٥٩٦٢ |- | [[Special:Contributions/Abdurhman Ahmad|Abdurhman Ahmad]] || ٥٠٧٥ |- | [[Special:Contributions/Muhammed taha|Muhammed taha]] || ٤٨٢٨ |- | [[Special:Contributions/Gejeluk|Gejeluk]] || ٤٥١٧ |- | [[Special:Contributions/Merkhas|Merkhas]] || ٤٠٣٦ |- | [[Special:Contributions/CommonsDelinker|CommonsDelinker]] || ٣٩٦١ |- | [[Special:Contributions/Aro Salar|Aro Salar]] || ٣٩٥٣ |- | [[Special:Contributions/Gyan333|Gyan333]] || ٣٦٥٩ |- | [[Special:Contributions/Rannda|Rannda]] || ٣٣٧٩ |- | [[Special:Contributions/فەرهاد|فەرهاد]] || ٣٣٢١ |- | [[Special:Contributions/Ibrahim aziz|Ibrahim aziz]] || ٣٢٥١ |- | [[Special:Contributions/دیاکۆ|دیاکۆ]] || ٣١٦٨ |- | [[Special:Contributions/Diyako kazm|Diyako kazm]] || ٣١٦٣ |- | [[Special:Contributions/Shahid tahir|Shahid tahir]] || ٢٩١٣ |- | [[Special:Contributions/Nskoalj|Nskoalj]] || ٢٩٠٢ |- | [[Special:Contributions/Marmzok|Marmzok]] || ٢٧٨٣ |- | [[Special:Contributions/Keenîî|Keenîî]] || ٢٧٨٠ |- | [[Special:Contributions/Sorou6sh|Sorou6sh]] || ٢٦٩٦ |- | [[Special:Contributions/Barham|Barham]] || ٢٤٨١ |- | [[Special:Contributions/Arya sarhan|Arya sarhan]] || ٢٤٠٤ |- | [[Special:Contributions/هیوا|هیوا]] || ٢٣٦٧ |- | [[Special:Contributions/Halbast1|Halbast1]] || ٢١٥٩ |- | [[Special:Contributions/Twana.ismail|Twana.ismail]] || ١٦٨٢ |- | [[Special:Contributions/کاردۆ جاف|کاردۆ جاف]] || ١٦٥٣ |- | [[Special:Contributions/Hivja|Hivja]] || ١٦٣٣ |- | [[Special:Contributions/Rebin galaly|Rebin galaly]] || ١٦٢٢ |- | [[Special:Contributions/Rabar ajax1|Rabar ajax1]] || ١٤٢٤ |- | [[Special:Contributions/Aminijian|Aminijian]] || ١٣٩٥ |- | [[Special:Contributions/Kován|Kován]] || ١٣٧٦ |- | [[Special:Contributions/Ismail.Sharifi|Ismail.Sharifi]] || ١٣٦٥ |- | [[Special:Contributions/Ali Sardar 06|Ali Sardar 06]] || ١٢٩٤ |- | [[Special:Contributions/Khabat4545|Khabat4545]] || ١٢٨٨ |- | [[Special:Contributions/Saad Goran|Saad Goran]] || ١٢٣٦ |- | [[Special:Contributions/Ahmad.Kurdistan|Ahmad.Kurdistan]] || ١١٨٠ |- | [[Special:Contributions/Ari Qasm|Ari Qasm]] || ١١٤٤ |- | [[Special:Contributions/Ferxwaz|Ferxwaz]] || ١١٣١ |- | [[Special:Contributions/Ayoub Majeed|Ayoub Majeed]] || ١١٢٠ |- | [[Special:Contributions/GoRaN909|GoRaN909]] || ١١٢٠ |- | [[Special:Contributions/Blqk yeloow|Blqk yeloow]] || ١٠٩٨ |- | [[Special:Contributions/Eng.dilan86|Eng.dilan86]] || ١٠٢٠ |- | [[Special:Contributions/Ilamxan|Ilamxan]] || ١٠٠٩ |- | [[Special:Contributions/Ibrahim N. Qader|Ibrahim N. Qader]] || ٩٨٢ |- | [[Special:Contributions/ئاریا سالار|ئاریا سالار]] || ٩٦٤ |- | [[Special:Contributions/Baneh k|Baneh k]] || ٩٦٠ |- | [[Special:Contributions/Khoshhat|Khoshhat]] || ٩٤٨ |- | [[Special:Contributions/ArkanEN123|ArkanEN123]] || ٩٣٧ |- | [[Special:Contributions/Hamedvahid|Hamedvahid]] || ٩٢٦ |- | [[Special:Contributions/Hastyar Abdullah|Hastyar Abdullah]] || ٩١٤ |- | [[Special:Contributions/Burhan br|Burhan br]] || ٩٠٠ |- | [[Special:Contributions/Hîwa Seqiz|Hîwa Seqiz]] || ٨٨٨ |- | [[Special:Contributions/Rasan emprator page|Rasan emprator page]] || ٨٦٢ |- | [[Special:Contributions/ئاراس نوری|ئاراس نوری]] || ٨٤٥ |- | [[Special:Contributions/Halvada|Halvada]] || ٧٦١ |- | [[Special:Contributions/Qezwan|Qezwan]] || ٧٥٩ |- | [[Special:Contributions/Kareeeeem|Kareeeeem]] || ٧٤٦ |- | [[Special:Contributions/Ara Qadir|Ara Qadir]] || ٧٣٧ |- | [[Special:Contributions/Mamozk|Mamozk]] || ٧٢٠ |- | [[Special:Contributions/Shaxstan|Shaxstan]] || ٦٨٠ |- | [[Special:Contributions/Eyubm|Eyubm]] || ٦٣١ |- | [[Special:Contributions/444radio|444radio]] || ٦٢٠ |- | [[Special:Contributions/Sako Nanakli|Sako Nanakli]] || ٦١٥ |- | [[Special:Contributions/MuhammadKamaran|MuhammadKamaran]] || ٦١٣ |- | [[Special:Contributions/Qan4il|Qan4il]] || ٦٠٧ |- | [[Special:Contributions/Cwtiyar|Cwtiyar]] || ٥٩٧ |- | [[Special:Contributions/Rojhalatkurdistan|Rojhalatkurdistan]] || ٥٩٥ |- | [[Special:Contributions/Bilalinfo|Bilalinfo]] || ٥٧٠ |- | [[Special:Contributions/شنەی ئازادی|شنەی ئازادی]] || ٥٥٧ |- | [[Special:Contributions/Sina Khezrii|Sina Khezrii]] || ٥٥٥ |- | [[Special:Contributions/Barrazinji|Barrazinji]] || ٥٥٢ |- | [[Special:Contributions/Cyrus abdi~ckbwiki|Cyrus abdi~ckbwiki]] || ٥٤٤ |- | [[Special:Contributions/د. توانا ع. بەرزنجی|د. توانا ع. بەرزنجی]] || ٥٣٣ |- | [[Special:Contributions/KLBot2|KLBot2]] || ٥٢٥ |- | [[Special:Contributions/گرووپی قوتابخانە|گرووپی قوتابخانە]] || ٥٢١ |- | [[Special:Contributions/RasberryPedia|RasberryPedia]] || ٥٠٩ |- | [[Special:Contributions/Jarah Design|Jarah Design]] || ٤٩١ |} |} </center> </div> [[پۆل:ئاماری ویکیپیدیا]] [[پۆل:ڕاپۆرتی بنکەدراوەی ویکیپیدیا]] c3zdicw66kbuvuqnetntxxby9hyqrz3 4 90420 1374498 1374381 2024-11-02T00:04:32Z CdRBot 8950 Updated by Bot *** لەگەڵ دەقەکەیدا جێگۆڕ کرا *** 1374498 wikitext text/x-wiki <div style="background: #E5E4E2; padding: 0.5em; font-size: 130%; -moz-border-radius: 0.3em; border-radius: 0.3em;"> <center> پێڕستی ١٠٠ بەشداربووی بەرزتر بەپێی ژمارەی دروستکردنی پەڕەکان (بە بۆتەوە). ھەروەھا بڕوانە: [[ویکیپیدیا:ڕاپۆرتی بنکەدراوە/پێڕستی نووسەرانی ویکیپیدیا بەپێی ژمارەی دروستکردنی پەڕەکان|ئەم ئامارە بەبێ بۆت]] '''دوایین نوێکردنەوە لە لایەن [[user:CdRBot|CdRBot]]''': ''‏٠٠:٠٤، ٢ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٤ (UTC)'' {| |- style="vertical-align:text-top;" | {| class="wikitable" border="1" style="margin:0px;" |- ! زنجیرە |- | ١ |- | ٢ |- | ٣ |- | ٤ |- | ٥ |- | ٦ |- | ٧ |- | ٨ |- | ٩ |- | ١٠ |- | ١١ |- | ١٢ |- | ١٣ |- | ١٤ |- | ١٥ |- | ١٦ |- | ١٧ |- | ١٨ |- | ١٩ |- | ٢٠ |- | ٢١ |- | ٢٢ |- | ٢٣ |- | ٢٤ |- | ٢٥ |- | ٢٦ |- | ٢٧ |- | ٢٨ |- | ٢٩ |- | ٣٠ |- | ٣١ |- | ٣٢ |- | ٣٣ |- | ٣٤ |- | ٣٥ |- | ٣٦ |- | ٣٧ |- | ٣٨ |- | ٣٩ |- | ٤٠ |- | ٤١ |- | ٤٢ |- | ٤٣ |- | ٤٤ |- | ٤٥ |- | ٤٦ |- | ٤٧ |- | ٤٨ |- | ٤٩ |- | ٥٠ |- | ٥١ |- | ٥٢ |- | ٥٣ |- | ٥٤ |- | ٥٥ |- | ٥٦ |- | ٥٧ |- | ٥٨ |- | ٥٩ |- | ٦٠ |- | ٦١ |- | ٦٢ |- | ٦٣ |- | ٦٤ |- | ٦٥ |- | ٦٦ |- | ٦٧ |- | ٦٨ |- | ٦٩ |- | ٧٠ |- | ٧١ |- | ٧٢ |- | ٧٣ |- | ٧٤ |- | ٧٥ |- | ٧٦ |- | ٧٧ |- | ٧٨ |- | ٧٩ |- | ٨٠ |- | ٨١ |- | ٨٢ |- | ٨٣ |- | ٨٤ |- | ٨٥ |- | ٨٦ |- | ٨٧ |- | ٨٨ |- | ٨٩ |- | ٩٠ |- | ٩١ |- | ٩٢ |- | ٩٣ |- | ٩٤ |- | ٩٥ |- | ٩٦ |- | ٩٧ |- | ٩٨ |- | ٩٩ |- | ١٠٠ |} | {| class="wikitable" !بەکارھێنەر!!ژمارەی وتارەکان |- | [[Special:Contributions/AramBot|AramBot]] || ١٨٩٠١ |- | [[Special:Contributions/Tessla|Tessla]] || ٧٤٥٢ |- | [[Special:Contributions/MFTG|MFTG]] || ٥٠٧٤ |- | [[Special:Contributions/Sakura emad|Sakura emad]] || ٣٠٠٧ |- | [[Special:Contributions/CalakBot|CalakBot]] || ٢٧٣٦ |- | [[Special:Contributions/DarafshBot|DarafshBot]] || ٢٢٣٢ |- | [[Special:Contributions/Kushared|Kushared]] || ٢١١٤ |- | [[Special:Contributions/Kurd2021|Kurd2021]] || ١٧٩٨ |- | [[Special:Contributions/1silent scientist|1silent scientist]] || ١٢٩٦ |- | [[Special:Contributions/Danial2703kurdistan|Danial2703kurdistan]] || ١١٩٣ |- | [[Special:Contributions/Min.neel|Min.neel]] || ١١٦١ |- | [[Special:Contributions/Ebrambot|Ebrambot]] || ٩٣١ |- | [[Special:Contributions/Serchia|Serchia]] || ٩٢٧ |- | [[Special:Contributions/Diyar se|Diyar se]] || ٨٧٠ |- | [[Special:Contributions/Hamaredha|Hamaredha]] || ٨٥٣ |- | [[Special:Contributions/Aza|Aza]] || ٧٧٢ |- | [[Special:Contributions/Shahid tahir|Shahid tahir]] || ٧٦١ |- | [[Special:Contributions/Zemen|Zemen]] || ٧٥٥ |- | [[Special:Contributions/Paraw|Paraw]] || ٧٢٣ |- | [[Special:Contributions/ئاسۆ|ئاسۆ]] || ٧١٩ |- | [[Special:Contributions/Ahrir|Ahrir]] || ٦٥٥ |- | [[Special:Contributions/Merkhas|Merkhas]] || ٦١٢ |- | [[Special:Contributions/Épine|Épine]] || ٥٦١ |- | [[Special:Contributions/مامۆستا|مامۆستا]] || ٥٠٣ |- | [[Special:Contributions/ساکاتا گینتۆکی|ساکاتا گینتۆکی]] || ٥٠٠ |- | [[Special:Contributions/Amine yousefi|Amine yousefi]] || ٤٦٥ |- | [[Special:Contributions/Pirehelokan|Pirehelokan]] || ٤٥٩ |- | [[Special:Contributions/Kován|Kován]] || ٣٩٧ |- | [[Special:Contributions/Calak|Calak]] || ٣٩٥ |- | [[Special:Contributions/Khoshhat|Khoshhat]] || ٣٨٤ |- | [[Special:Contributions/Rebin galaly|Rebin galaly]] || ٣٨١ |- | [[Special:Contributions/Diyako kazm|Diyako kazm]] || ٣٧٣ |- | [[Special:Contributions/دیاکۆ|دیاکۆ]] || ٣٦١ |- | [[Special:Contributions/Khabat4545|Khabat4545]] || ٣٠٨ |- | [[Special:Contributions/Aro Salar|Aro Salar]] || ٣٠٤ |- | [[Special:Contributions/Ibrahim aziz|Ibrahim aziz]] || ٣٠٢ |- | [[Special:Contributions/Sorou6sh|Sorou6sh]] || ٢٧٠ |- | [[Special:Contributions/Broosk|Broosk]] || ٢٦٨ |- | [[Special:Contributions/فەرهاد|فەرهاد]] || ٢٦٢ |- | [[Special:Contributions/Mamozk|Mamozk]] || ٢٤٩ |- | [[Special:Contributions/MuhammadKamaran|MuhammadKamaran]] || ٢٤٦ |- | [[Special:Contributions/هیوا|هیوا]] || ٢٣٦ |- | [[Special:Contributions/Muhammed taha|Muhammed taha]] || ٢٣٣ |- | [[Special:Contributions/کاردۆ جاف|کاردۆ جاف]] || ٢٣٢ |- | [[Special:Contributions/Keenîî|Keenîî]] || ٢٢٢ |- | [[Special:Contributions/Rannda|Rannda]] || ٢١٩ |- | [[Special:Contributions/Abdurhman Ahmad|Abdurhman Ahmad]] || ٢١٤ |- | [[Special:Contributions/AsoBot|AsoBot]] || ١٩١ |- | [[Special:Contributions/Aminijian|Aminijian]] || ١٨٧ |- | [[Special:Contributions/Ferxwaz|Ferxwaz]] || ١٨١ |- | [[Special:Contributions/Gejeluk|Gejeluk]] || ١٨١ |- | [[Special:Contributions/Cyrus abdi|Cyrus abdi]] || ١٧٤ |- | [[Special:Contributions/Blqk yeloow|Blqk yeloow]] || ١٧١ |- | [[Special:Contributions/Shaxstan|Shaxstan]] || ١٦٦ |- | [[Special:Contributions/Ali Sardar 06|Ali Sardar 06]] || ١٦١ |- | [[Special:Contributions/Halbast1|Halbast1]] || ١٤٢ |- | [[Special:Contributions/محمد فاتح حامد|محمد فاتح حامد]] || ١٤٢ |- | [[Special:Contributions/Helen S Abdulrahman|Helen S Abdulrahman]] || ١٣٩ |- | [[Special:Contributions/Jutyaar|Jutyaar]] || ١٣٨ |- | [[Special:Contributions/Ibrahim N. Qader|Ibrahim N. Qader]] || ١٣٧ |- | [[Special:Contributions/Burhan br|Burhan br]] || ١٣٥ |- | [[Special:Contributions/Maniu13|Maniu13]] || ١٣٠ |- | [[Special:Contributions/Ara Qadir|Ara Qadir]] || ١٢٨ |- | [[Special:Contributions/Twana.ismail|Twana.ismail]] || ١٢٧ |- | [[Special:Contributions/ArkanEN123|ArkanEN123]] || ١٢٦ |- | [[Special:Contributions/ZheenCenter|ZheenCenter]] || ١٢٤ |- | [[Special:Contributions/Gyan333|Gyan333]] || ١٢٣ |- | [[Special:Contributions/Rabar ajax1|Rabar ajax1]] || ١٢٢ |- | [[Special:Contributions/Barham|Barham]] || ١٢١ |- | [[Special:Contributions/Cwtiyar|Cwtiyar]] || ١١٨ |- | [[Special:Contributions/Ilamxan|Ilamxan]] || ١١٣ |- | [[Special:Contributions/Abdullah Arfa|Abdullah Arfa]] || ١١٣ |- | [[Special:Contributions/Hîwa Seqiz|Hîwa Seqiz]] || ١١١ |- | [[Special:Contributions/ئاراس نوری|ئاراس نوری]] || ١٠٩ |- | [[Special:Contributions/Ismail.Sharifi|Ismail.Sharifi]] || ١٠٩ |- | [[Special:Contributions/Daniiiar|Daniiiar]] || ١٠٤ |- | [[Special:Contributions/Aram|Aram]] || ٩٨ |- | [[Special:Contributions/Saad Goran|Saad Goran]] || ٩٨ |- | [[Special:Contributions/GoRaN909|GoRaN909]] || ٩٤ |- | [[Special:Contributions/Cyrus abdi~ckbwiki|Cyrus abdi~ckbwiki]] || ٩٠ |- | [[Special:Contributions/عبد الله عرفة (بيت الحكمة)|عبد الله عرفة (بيت الحكمة)]] || ٨٥ |- | [[Special:Contributions/Ferhad y|Ferhad y]] || ٨٠ |- | [[Special:Contributions/-Haryad|-Haryad]] || ٨٠ |- | [[Special:Contributions/Bilalinfo|Bilalinfo]] || ٨٠ |- | [[Special:Contributions/Marmzok|Marmzok]] || ٧٥ |- | [[Special:Contributions/Nskoalj|Nskoalj]] || ٧١ |- | [[Special:Contributions/Ari Qasm|Ari Qasm]] || ٦٣ |- | [[Special:Contributions/Karwandoorandish|Karwandoorandish]] || ٦١ |- | [[Special:Contributions/Hastyar Abdullah|Hastyar Abdullah]] || ٥٨ |- | [[Special:Contributions/Kareeeeem|Kareeeeem]] || ٥٤ |- | [[Special:Contributions/Arya sarhan|Arya sarhan]] || ٥٢ |- | [[Special:Contributions/444radio|444radio]] || ٥٠ |- | [[Special:Contributions/Baneh k|Baneh k]] || ٤٦ |- | [[Special:Contributions/Rauf t jabar|Rauf t jabar]] || ٤٦ |- | [[Special:Contributions/بنار|بنار]] || ٤٤ |- | [[Special:Contributions/Sakaros sasan|Sakaros sasan]] || ٤٣ |- | [[Special:Contributions/Houshang tabrizi|Houshang tabrizi]] || ٤١ |- | [[Special:Contributions/Eng.dilan86|Eng.dilan86]] || ٤١ |- | [[Special:Contributions/Hamedvahid|Hamedvahid]] || ٤٠ |- | [[Special:Contributions/Jwanro|Jwanro]] || ٤٠ |} </center> [[پۆل:ڕاپۆرتی بنکەدراوەی ویکیپیدیا]] </div> ppqd5z6vgczcdyoqptdech673iap4qu 4 90421 1374499 1374382 2024-11-02T00:04:42Z CdRBot 8950 Updated by Bot *** لەگەڵ دەقەکەیدا جێگۆڕ کرا *** 1374499 wikitext text/x-wiki <div style="background: #E5E4E2; padding: 0.5em; font-size: 130%; -moz-border-radius: 0.3em; border-radius: 0.3em;"> <center> پێڕستی ١٠٠ بەشداربووی بەرزتر بەپێی ژمارەی دروستکردنی پەڕەکان (بەبێ بۆت). ھەروەھا بڕوانە: [[ویکیپیدیا:ڕاپۆرتی بنکەدراوە/پێڕستی نووسەرانی ویکیپیدیا بەپێی ژمارەی دروستکردنی پەڕەکان (بە بۆتەوە)|ئەم ئامارە بە بۆتەوە]] '''دوایین نوێکردنەوە لەلایەن [[user:CdRBot|CdRBot]]''': ''‏٠٠:٠٤، ٢ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٤ (UTC)'' </center> {| |- style="vertical-align:text-top;" | {| class="wikitable" border="1" style="margin:0px;" |- ! زنجیرە |- | ١ |- | ٢ |- | ٣ |- | ٤ |- | ٥ |- | ٦ |- | ٧ |- | ٨ |- | ٩ |- | ١٠ |- | ١١ |- | ١٢ |- | ١٣ |- | ١٤ |- | ١٥ |- | ١٦ |- | ١٧ |- | ١٨ |- | ١٩ |- | ٢٠ |- | ٢١ |- | ٢٢ |- | ٢٣ |- | ٢٤ |- | ٢٥ |- | ٢٦ |- | ٢٧ |- | ٢٨ |- | ٢٩ |- | ٣٠ |- | ٣١ |- | ٣٢ |- | ٣٣ |- | ٣٤ |- | ٣٥ |- | ٣٦ |- | ٣٧ |- | ٣٨ |- | ٣٩ |- | ٤٠ |- | ٤١ |- | ٤٢ |- | ٤٣ |- | ٤٤ |- | ٤٥ |- | ٤٦ |- | ٤٧ |- | ٤٨ |- | ٤٩ |- | ٥٠ |- | ٥١ |- | ٥٢ |- | ٥٣ |- | ٥٤ |- | ٥٥ |- | ٥٦ |- | ٥٧ |- | ٥٨ |- | ٥٩ |- | ٦٠ |- | ٦١ |- | ٦٢ |- | ٦٣ |- | ٦٤ |- | ٦٥ |- | ٦٦ |- | ٦٧ |- | ٦٨ |- | ٦٩ |- | ٧٠ |- | ٧١ |- | ٧٢ |- | ٧٣ |- | ٧٤ |- | ٧٥ |- | ٧٦ |- | ٧٧ |- | ٧٨ |- | ٧٩ |- | ٨٠ |- | ٨١ |- | ٨٢ |- | ٨٣ |- | ٨٤ |- | ٨٥ |- | ٨٦ |- | ٨٧ |- | ٨٨ |- | ٨٩ |- | ٩٠ |- | ٩١ |- | ٩٢ |- | ٩٣ |- | ٩٤ |- | ٩٥ |- | ٩٦ |- | ٩٧ |- | ٩٨ |- | ٩٩ |- | ١٠٠ |} | {| class="wikitable sortable" !style="background-color:#808080" align="center"|بەکارھێنەر!!style="background-color:#808080" align="center"|وتار!!style="background-color:#808080" align="center"|داڕێژە!!style="background-color:#808080" align="center"|پەڕەی یارمەتی!!style="background-color:#808080" align="center"|پۆل!!style="background-color:#808080" align="center"|دەروازە!!style="background-color:#808080" align="center"|ویکیپرۆژە |- | [[Special:Contributions/Tessla|Tessla]] || ٧٤٥٢ || ١١٥ || ٠ || ٨٧٧١ || ١٤٧٢ || ٢ |- | [[Special:Contributions/MFTG|MFTG]] || ٥٠٧٤ || ٤١ || ٠ || ٢١ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Sakura emad|Sakura emad]] || ٣٠٠٧ || ٦٥٤ || ٢ || ٤٤٩٤ || ٥ || ٤ |- | [[Special:Contributions/Kushared|Kushared]] || ٢١١٤ || ٩٧ || ٠ || ١١٤ || ١ || ٣ |- | [[Special:Contributions/Kurd2021|Kurd2021]] || ١٧٩٨ || ٨٦ || ٠ || ١٢٣ || ١٠ || ١ |- | [[Special:Contributions/1silent scientist|1silent scientist]] || ١٢٩٦ || ١ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Danial2703kurdistan|Danial2703kurdistan]] || ١١٩٣ || ٣ || ٠ || ٨٥ || ٢٣ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Min.neel|Min.neel]] || ١١٦١ || ٢٩ || ٠ || ٢١٥ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Serchia|Serchia]] || ٩٢٧ || ١١٠ || ٠ || ٤٣١ || ١ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Diyar se|Diyar se]] || ٨٧٠ || ٣١٩ || ٠ || ٢٧ || ٥ || ١ |- | [[Special:Contributions/Hamaredha|Hamaredha]] || ٨٥٣ || ٠ || ٠ || ٩٧٩ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Aza|Aza]] || ٧٧٢ || ٦ || ٠ || ١ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Shahid tahir|Shahid tahir]] || ٧٦١ || ٢ || ٠ || ٣ || ٢ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Zemen|Zemen]] || ٧٥٥ || ١٩ || ١ || ٢٦ || ٢ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Paraw|Paraw]] || ٧٢٣ || ٩٥ || ٠ || ٩٦٧ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/ئاسۆ|ئاسۆ]] || ٧١٩ || ٣٨٠ || ٣ || ٤٨ || ١٣ || ٤ |- | [[Special:Contributions/Ahrir|Ahrir]] || ٦٥٥ || ١٢٣ || ١ || ٤٣٦ || ٣٨٤ || ٧ |- | [[Special:Contributions/Merkhas|Merkhas]] || ٦١٢ || ٢١٧ || ٠ || ٥٠ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Épine|Épine]] || ٥٦١ || ٨٨٤ || ٩ || ٧١٣ || ٣١٤ || ١٢ |- | [[Special:Contributions/مامۆستا|مامۆستا]] || ٥٠٣ || ٠ || ٠ || ٢٠٢ || ٨ || ٠ |- | [[Special:Contributions/ساکاتا گینتۆکی|ساکاتا گینتۆکی]] || ٥٠٠ || ٤١ || ٠ || ٢٣٥ || ١٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Amine yousefi|Amine yousefi]] || ٤٦٥ || ٤٩ || ٠ || ٣٥٩ || ١٧٤٤ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Pirehelokan|Pirehelokan]] || ٤٥٩ || ٢ || ٠ || ١٩١ || ٢ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Kován|Kován]] || ٣٩٧ || ٦٤ || ٠ || ١٧١ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Calak|Calak]] || ٣٩٥ || ٤٦٧ || ١ || ٢٠٠٣ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Khoshhat|Khoshhat]] || ٣٨٤ || ٠ || ٠ || ٢٩ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Rebin galaly|Rebin galaly]] || ٣٨١ || ٢٢ || ٠ || ٩ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Diyako kazm|Diyako kazm]] || ٣٧٣ || ١٢٠ || ٠ || ٥٥٠ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/دیاکۆ|دیاکۆ]] || ٣٦١ || ٠ || ٠ || ١٨ || ٣٧٥ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Khabat4545|Khabat4545]] || ٣٠٨ || ٦ || ٠ || ٣٨ || ٠ || ١ |- | [[Special:Contributions/Aro Salar|Aro Salar]] || ٣٠٤ || ٣٧ || ٠ || ٥٤ || ٢ || ٣ |- | [[Special:Contributions/Ibrahim aziz|Ibrahim aziz]] || ٣٠٢ || ١٣ || ٠ || ٢٣ || ٣٨ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Sorou6sh|Sorou6sh]] || ٢٧٠ || ٦ || ٠ || ١٩٥ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Broosk|Broosk]] || ٢٦٨ || ١١٧ || ٠ || ٣٠ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/فەرهاد|فەرهاد]] || ٢٦٢ || ١ || ٠ || ٠ || ٩٧ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Mamozk|Mamozk]] || ٢٤٩ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/MuhammadKamaran|MuhammadKamaran]] || ٢٤٦ || ٣ || ٠ || ١ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/هیوا|هیوا]] || ٢٣٦ || ٥ || ١ || ١٥ || ٢ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Muhammed taha|Muhammed taha]] || ٢٣٣ || ١١٨ || ١ || ٥٦ || ٤ || ٠ |- | [[Special:Contributions/کاردۆ جاف|کاردۆ جاف]] || ٢٣٢ || ٢ || ٠ || ٢ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Keenîî|Keenîî]] || ٢٢٢ || ٢ || ٠ || ١٠ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Rannda|Rannda]] || ٢١٩ || ٦٥ || ٠ || ٦٩ || ١ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Abdurhman Ahmad|Abdurhman Ahmad]] || ٢١٤ || ٢ || ٠ || ٥٠ || ٣ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Aminijian|Aminijian]] || ١٨٧ || ٣ || ٠ || ٢ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Ferxwaz|Ferxwaz]] || ١٨١ || ١ || ٠ || ١٤ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Gejeluk|Gejeluk]] || ١٨١ || ٣٧ || ٠ || ١١٦١ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Cyrus abdi|Cyrus abdi]] || ١٧٤ || ٠ || ٠ || ١٢ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Blqk yeloow|Blqk yeloow]] || ١٧١ || ٠ || ٠ || ٧ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Shaxstan|Shaxstan]] || ١٦٦ || ٢ || ٠ || ٣ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Ali Sardar 06|Ali Sardar 06]] || ١٦١ || ٠ || ٠ || ١ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Halbast1|Halbast1]] || ١٤٢ || ١٠٦ || ٢ || ٥٠ || ١ || ٠ |- | [[Special:Contributions/محمد فاتح حامد|محمد فاتح حامد]] || ١٤٢ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Helen S Abdulrahman|Helen S Abdulrahman]] || ١٣٩ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Jutyaar|Jutyaar]] || ١٣٨ || ٢ || ٠ || ٢ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Ibrahim N. Qader|Ibrahim N. Qader]] || ١٣٧ || ٠ || ٠ || ١ || ٤ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Burhan br|Burhan br]] || ١٣٥ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Maniu13|Maniu13]] || ١٣٠ || ٠ || ٠ || ١ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Ara Qadir|Ara Qadir]] || ١٢٨ || ١٥ || ٠ || ١٠ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Twana.ismail|Twana.ismail]] || ١٢٧ || ٢٩ || ٠ || ١٥٢ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/ArkanEN123|ArkanEN123]] || ١٢٦ || ١٣ || ٠ || ٩ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/ZheenCenter|ZheenCenter]] || ١٢٤ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Gyan333|Gyan333]] || ١٢٣ || ٧ || ٠ || ١٩ || ٤٢ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Rabar ajax1|Rabar ajax1]] || ١٢٢ || ١ || ٠ || ١ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Barham|Barham]] || ١٢١ || ١٤٢ || ٢ || ٣ || ١ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Cwtiyar|Cwtiyar]] || ١١٨ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Ilamxan|Ilamxan]] || ١١٣ || ٠ || ٠ || ١ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Abdullah Arfa|Abdullah Arfa]] || ١١٣ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Hîwa Seqiz|Hîwa Seqiz]] || ١١١ || ٠ || ٠ || ٥ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/ئاراس نوری|ئاراس نوری]] || ١٠٩ || ٣ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Ismail.Sharifi|Ismail.Sharifi]] || ١٠٩ || ٦ || ٠ || ٥٨ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Daniiiar|Daniiiar]] || ١٠٤ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Aram|Aram]] || ٩٨ || ٨٩٥ || ٠ || ٨٥٦ || ٧٣ || ١٠ |- | [[Special:Contributions/Saad Goran|Saad Goran]] || ٩٨ || ٠ || ٠ || ٤ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/GoRaN909|GoRaN909]] || ٩٤ || ٤ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Cyrus abdi~ckbwiki|Cyrus abdi~ckbwiki]] || ٩٠ || ٠ || ٠ || ١٤ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/عبد الله عرفة (بيت الحكمة)|عبد الله عرفة (بيت الحكمة)]] || ٨٥ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Ferhad y|Ferhad y]] || ٨٠ || ٣ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/-Haryad|-Haryad]] || ٨٠ || ١٢ || ٠ || ١٠ || ٦٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Bilalinfo|Bilalinfo]] || ٨٠ || ٨ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Marmzok|Marmzok]] || ٧٥ || ٧٢ || ٧ || ٣ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Nskoalj|Nskoalj]] || ٧١ || ٢٩ || ٠ || ٣٥ || ٦ || ٢ |- | [[Special:Contributions/Ari Qasm|Ari Qasm]] || ٦٣ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Karwandoorandish|Karwandoorandish]] || ٦١ || ٠ || ٠ || ١ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Hastyar Abdullah|Hastyar Abdullah]] || ٥٨ || ١١ || ٠ || ٣ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Kareeeeem|Kareeeeem]] || ٥٤ || ٣ || ٠ || ٩ || ٥ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Arya sarhan|Arya sarhan]] || ٥٢ || ١٨ || ٠ || ١٧٠ || ٢١٦ || ٠ |- | [[Special:Contributions/444radio|444radio]] || ٥٠ || ٠ || ٠ || ٢ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Baneh k|Baneh k]] || ٤٦ || ٥ || ٠ || ١ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Rauf t jabar|Rauf t jabar]] || ٤٦ || ٦ || ٠ || ١٠ || ٠ || ١ |- | [[Special:Contributions/بنار|بنار]] || ٤٤ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Sakaros sasan|Sakaros sasan]] || ٤٣ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Houshang tabrizi|Houshang tabrizi]] || ٤١ || ٣ || ٠ || ١٣ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Eng.dilan86|Eng.dilan86]] || ٤١ || ٤ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Hamedvahid|Hamedvahid]] || ٤٠ || ١١ || ٠ || ١٠ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Jwanro|Jwanro]] || ٤٠ || ١ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/AsosShafeek|AsosShafeek]] || ٣٧ || ٠ || ٠ || ٢ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Zhyar Afc|Zhyar Afc]] || ٣٥ || ٨ || ٠ || ٨ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Arma1991|Arma1991]] || ٣٥ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/FPP|FPP]] || ٣٣ || ٠ || ٠ || ٤ || ٠ || ٠ |- | [[Special:Contributions/Hivja|Hivja]] || ٣٢ || ١٠ || ٠ || ٨ || ٠ || ٣ |} [[پۆل:ڕاپۆرتی بنکەدراوەی ویکیپیدیا]] </div> 97hfglo3r8o89eypz9arsek9tgmlxop 0 148041 1374470 1278235 2024-11-01T19:09:18Z Medya Barzani 65794 زیادکردن/لابردنی پۆل(ەکان) چاککردنەوەی کێشەی تەکنیکی و شێواز 1374470 wikitext text/x-wiki {{بێسەرچاوە}} {{شێواز}} '''بەرماڵی جادوویی''' یاخود '''بەرماڵی ئەفسانەیی'''، بریتییە لە بەرماڵێک کە دەتوانێت مڕۆڤ ھەڵبگرێت و بیگوازێتەوە لەشوێنێکەوە بۆ شوێنێکی دوور لەماوەیەکی کورت دا. == بەرماڵ لە وێژە دا == یەکێکە لەئامرازە تەواوکەرەکانی چیڕۆکی ھەزار و یەک شەو، کە لەچیڕۆکی میر حوسێن کوڕی میری گەورەی ھیندستان دەست پێدەکات، کە چۆن میر حوسێن گەشت دەکات بۆ شاڕی بەسناگار (ڤیژایاناگارا) ی ھیندستان بۆ کڕینی بەرماڵێکی ئەفسوناوی، ئەم بەرماڵە بەجۆڕێکە کە ھەرکەسێک بچێتە سەری دابنیشێت دەتوانێت بیگوازێتەوە بۆ ئەوشوێنەی کە کەسەکە بیری لێدەکاتەوە بەجۆڕێک کەسەکە دەبات لەماوەیەکی کەم وە دەشتوانێت بیگەڕێنێتەوە ھەمان شوێنی خۆی لەھەمان ڕۆژدا شوێنەکە ھەرچەندە دووریش بێت. چیرۆکی ئەم بەرماڵە پڕژاوەتە سەر گەلێک شاکاری وێژەیی و ڕۆشەنبیری میللەتانی جیاواز لەسەرانسەری جیھان.  [[پەڕگە:Flying carpet.jpg|چەپ|وێنۆک|یەکێک لە تابلۆکانی ڤاسنێتسۆڤ لەبارەی هەمان بابەت]] وا دەگوترێت بەرماڵەکەی سولەیمان لە کوتاڵی حەریری سەوز چنرابێت بە پەڕەیەکی زەردی زێڕین  لێوارکرابێت بەجۆڕێک دڕێژیەکەی حەوت میل بووە و پانیەکەشی حەوت میل کاتێک سولەیمان لەسەری دانیشتوە توانیویەتی لەسەری پازبدات ڕووبەروو بە ئاڕاستەی با، وە توانیویەتی بەئاسمانی دەریا دا بفڕێت وە سولەیمان فەرماندەری بایەکان بووە کاتێک فەرمانی پێکردوون ئاراستەی بایەکان بەتەواوی بەرماڵەکەیان بۆ شوێنی گونجاو ئاڕاستەکردوە، ھەروەھا لەناو کوردانیش وا وتراوە کە شێخ عەبدولقادری گەیلانی توانیویەتی بەھۆی بەرماڵەکەیەوە بەسەر ئاوی ڕووباری دیجلە دا بڕوات پاشان بەرزبۆتەوە بۆ ئاسمان بەھۆی بەرماڵەکەیەوە ھەروەک سولەیمان (پەرتوکی"قصائد الأحجار الکریمة"لە نووسینی شێخ محمدی کوڕی یەحیا)، ھەروەھا لەفەرھەنگی ڕووسەکاندا وەھا ھاتوە کە بابا یاگا توانیویەتی کچێک بەناوی ئیڤانکا لەگەڵ خۆی سواربکات و چەندین خەڵاتیشی پێ بدات، ھەروەھا لەچەندین بەرھەمی خۆڕئاوایی و ئاسیایی وەک پەرتوک یاخود فیلم کاری لەسەرکراوە.  [[پەڕگە:Fantastic 195910.jpg|چەپ|وێنۆک|بەرهەمێکی بێرترام چاندلەر بۆبەرگی ڕۆمانی (بەرماڵی ئەفسوناوی) کەلەساڵی ١٩٥٩چاپ کراوە و بڵاوکراوەتەوە.]] {{پۆلی کۆمنز|Flying carpets}} {{تووڵی دەروازە|ئێران|فڕین}} [[پۆل:چاندی عەرەبی]] [[پۆل:فۆلکلۆری عەرەبی]] [[پۆل:فۆلکلۆری ئێرانی]] [[پۆل:میتۆلۆژیای فارسی]] [[پۆل:سولەیمان]] m7u1oemix2q3owzdnnkc8yy5x5vm4tc 4 152900 1374505 1373353 2024-11-02T01:53:05Z Dexbot 6403 ڕۆبۆت: ئەرشیڤکردنی 1 بابەت (کۆنتر لە) بۆ [[ویکیپیدیا:دیوەخان (جۆراوجۆر)/ئەرشیڤی ٨]]. 1374505 wikitext text/x-wiki {{بەکارھێنەر:Dexbot/Archivebot |archive = ویکیپیدیا:دیوەخان (جۆراوجۆر)/ئەرشیڤی %(counter)s |algo = old(60d) |counter = 8 |maxarchivesize = 150K |archiveheader = {{ئەرشیڤی وتووێژ}} |minthreadsleft = 2 |minthreadstoarchive = 1 }} <noinclude> {{سەرپەڕەی دیوەخان|start= |1=جۆراوجۆر|2= بەشی '''جۆراوجۆر'''ی دیوەخان بۆ ناردنی ئەو پەیامانەن کە لە ھیچ بەشێکی تردا ناگونجن. بۆ بەشەکانی تر بڕوانن [[ویکیپیدیا:دیوەخان (سیاسەت)|سیاسەت]]، [[ویکیپیدیا:دیوەخان (تەکنیکی)|تەکنیکی]]، یان [[ویکیپیدیا:دیوەخان (پێشنیارەکان)|پێشنیارەکان]]، یان - بۆ یارمەتی - لە [[ویکیپیدیا:پرسگا|پرسگا]] کەڵک وەربگرن. بۆ پرسیارە گشتییە زانستییەکان تکایە [[ویکیپیدیا:مێزی زانیاری|مێزی زانیاری]] بەکاربھێنن. |3=وپ:دخج|4=وپ:دخ/ج}} __NEWSECTIONLINK__ <span id="below_toc"> __TOC__ </span> {{Clear}} {{anchor|below_toc}} [[پۆل:دیوەخانی ویکیپیدیا]] </noinclude> == داواکردنی بۆچوون بەم زوانە لەسەر ھەڵبژاردنی بۆردی ئەمیندارەکان == <section begin="announcement-content /> بۆردی ئەمیندارەکان ئامادەکاری دەکات بۆ داواکردنی بۆ چوون لەسەر ھەڵبژاردنی بۆردەکە بەم زوانە، لە ١٠ی شووبات - ٧ی شووباتی، ٢٠٢٢. لە کاتێکدا کە زانیارییەکان ھەفتەیەک پێش داواکردنەکە ئامادە دەبێت، ئێمە دڵنیایی ئەوەمان کردۆتەوە کە بەلایەنی کەمەوە دوو پرسیار ئامادەیە بۆ پرسین لەم داواکردنەی ئێستا: * * باشترین ڕێگا چییە بۆ دڵنیابوونەوە لە نوێنەرایەتییەکی دادەپەروەرانە بۆ یەکخستنی کۆمەڵگاکان لەنێوان بۆردەکە؟ کاندیدکراوەکان پێویستە چی شتێکیان ھەبێت لە کاتی ھەڵبژاردنەکە؟ لەکاتێکدا لەوانەیە پرسیاری زیاتر دابنرێت، ستراتیژی جوڵانەوەکە و بەڕێوەبەرایەتی تیمەکە دەیانەوێت کات دابین بکەن بۆ ئەندامانی کۆمەڵگاکە و شوێنە پەیوەندیدارەکان بۆ ئەوەی لێکۆلینەوە و بیرۆکەکان ئامادە بکەن لەسەر پرسیارە سەلمێنراوەکان پێش ئەوەی داواکارییەکە بکرێتەوە، ئێمە داوای لێبوردن دەکەین لەسەر ئەوەی لە ئێستادا پێرستێکی تەواوی پرسیارەکانمان ئامادەنەکردووە، پێرستی پرسیارەکان پێویستە تەنھا بە یەک یان دوو پرسیار زیاتر بکرێت، مەبەستەکە ئەوە نییە فشار بخەینە سەر کۆمەڵگاکان بە داواکاری زۆر، بەڵکو بۆ دابینکردنی تێبینی و بۆچوونی پێشوازی لێکراوە لەسەر ئەم پرسیارە گرنگانە. '''دەتەوێت یارمەتی رێکخستنەوەی گفتووگۆییە ناوخۆییەکان بدەیت لەم داوالێکردنەوەی ئێستادا؟''' پەیوەندی بکە بە [[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance|ستراتیژی جوڵانەوە و تیمی بەڕێوەبەراییەتی]] لەسەر مێتا، یان لە [https://t.me/wmboardgovernancechat تێلێگرامم]، یاخوود لە ڕێگەی ئیمەیڵ msg[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org پەیوەندی بکە ئەگەر ھەر پرسیارێک یان تێبنییەکت ھەبوو، ستراتیژی جوڵانەوە و بەڕێوەبەراییەتی تیمەکە تا ٣ی کانوونی دووەم بەشێوەیەکی کەم ستافی دەبێت، تکایە لەھەر دواکەوتنی وەڵامێک ببورە لەم کاتەدا، وە ئێمە ئەوەش دەزانین کەوا ھەنێک لە ئەندامانی کۆمەڵگا و شوێنە پەیوەندیدارەکان بەردەست نابن لە کاتی پشووی کانوونی یەکەم، داوای لێبوردن دەکەین ئەگەر نامەکەمان لەو کاتە پێت گەیشتووە کەتۆ لە پشوودا بوویت. هیوای سەرکەوتن، ستراتیژی جوڵانەوە و بەڕێوەبەراییەتی<section end="announcement-content" /> {{واژۆنەکراو|Xeno (WMF)}} == Subscribe to the This Month in Education newsletter - learn from others and share your stories == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Dear community members, Greetings from the EWOC Newsletter team and the education team at Wikimedia Foundation. We are very excited to share that we on tenth years of Education Newsletter ([[m:Education/News|This Month in Education]]) invite you to join us by [[m:Global message delivery/Targets/This Month in Education|subscribing to the newsletter on your talk page]] or by [[m:Education/News/Newsroom|sharing your activities in the upcoming newsletters]]. The Wikimedia Education newsletter is a monthly newsletter that collects articles written by community members using Wikimedia projects in education around the world, and it is published by the EWOC Newsletter team in collaboration with the Education team. These stories can bring you new ideas to try, valuable insights about the success and challenges of our community members in running education programs in their context. If your affiliate/language project is developing its own education initiatives, please remember to take advantage of this newsletter to publish your stories with the wider movement that shares your passion for education. You can submit newsletter articles in your own language or submit bilingual articles for the education newsletter. For the month of January the deadline to submit articles is on the 20th January. We look forward to reading your stories. Older versions of this newsletter can be found in the [[outreach:Education/Newsletter/Archives|complete archive]]. More information about the newsletter can be found at [[m:Education/News/Publication Guidelines|Education/Newsletter/About]]. For more information, please contact spatnaik{{@}}wikimedia.org. ------ <div style="text-align: center;"><div style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">[[m:Education/Newsletter/About|About ''This Month in Education'']] · [[m:Global message delivery/Targets/This Month in Education|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]] · For the team: [[User:ZI Jony|<span style="color:#8B0000">'''ZI Jony'''</span>]] [[User talk:ZI Jony|^{<span style="color:Green"><i>(Talk)</i></span>}]], {{<includeonly>subst:</includeonly>#time:l G:i, d F Y|}} (UTC)</div></div> </div> <!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:ZI Jony@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:ZI_Jony/MassMessage/Awareness_of_Education_Newsletter/List_of_Village_Pumps&oldid=21244129 --> == گۆڕینی چەند وشەیەکی ویکیپیدیا == <!-- دەستپێکی دەمبوس -->{{پەیامی دەمبوسدار|}}<!-- [[بەکارھێنەر:نموونە]] ٢٢:١٣، ٢٧ی کانوونی دووەمی ٢٠٣٢ (UTC) -->{{User:Dexbot/DoNotArchiveUntil|١٩٥٨٨٥٤٤١٠}}<!-- کۆتاییی دەمبوس --> === پارامەتر یان پارامیتەر؟ === سڵاو، وەک دەزانن لەم پرۆژەیە وشەی Parameter زۆرتر بە «پارامەتر» نووسراوە، بەڵام زۆرتر لە خەڵکی دەرەوە بە «پارامیتەر» بیستوومە. چی دەڵێن؟ بیگۆڕین؟ ⇐[[بەکارھێنەر:Aram|<span style="font-family:Cursive; color:yellow; Background:Black; font-size:13px;">'''ئارام'''</span>]] _{[[لێدوانی بەکارھێنەر:Aram|<span style="color:black; Background:yellow">'''وتووێژ💭'''</span>]]} ‏١٣:٣٤، ٢٢ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ (UTC) :سڵاو. ئەگەر دەنووسی پارامیتەر دەبێ مەتر-یش بکەیە میتر. تا ئەو جێگایەی دەزانم مەتر و پارامەتر لە کوردیدا ئینگلیزی نین و فەرەنسین (mètre و paramètre).-- [[بەکارھێنەر:Calak|<span style="color:blue">'''<span style="font-size:13px">چالاک</span>'''</span>]] _{[[لێدوانی بەکارھێنەر:Calak|'''<span style="color:red">وتووێژ</span>''']]} ‏٢٣:٠٤، ٢٥ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ (UTC) ::کاک {{وب|Calak}} منیش بیرم لەوە کردەوە و، دەشزانم لە ڕۆژھەڵات دەڵێن میتر نەک مەتر. بزانین ڕای ئەوانی تر چییە. ⇐[[بەکارھێنەر:Aram|<span style="font-family:Cursive; color:yellow; Background:Black; font-size:13px;">'''ئارام'''</span>]] _{[[لێدوانی بەکارھێنەر:Aram|<span style="color:black; Background:yellow">'''وتووێژ💭'''</span>]]} ‏٢٠:٢٠، ٢٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ (UTC) :زۆر زاڕاوەمان هەیە قسەی لەسەر کراوە و لە فەرهەنگدا هەیە و نوێ نیە، پێویست بە گۆڕینی ناکا. لە فەرهەنگی زانستپەروەرانی کورد [https://ferheng.zkurd.org/?q=parameter وامان نووسیوە] بەبۆچوونی من بابەتێکی لەسەر بنوسرێت، هاوواتاکانی نبنووسرێت باشترە. ئەگەریش سەلیقەی زمان پارامیتەر بێ، ئەوا ڕەوانەکردن دروست بکرێت، تاکو هەردووکیمان هەبێت. سوپاس. [[بەکارھێنەر:ئاراس نوری|ئاراس نوری]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:ئاراس نوری|لێدوان]]) ‏١١:٥٢، ٢٧ی حوزەیرانی ٢٠٢٢ (UTC) :: کاک {{وب|ئاراس نوری}} وەڵا تا ئەو جێگەیەی من بزانم لە باشوور ھەر پارامیتەر دەڵێن و پارامەتر نامۆیە. دەزانم لەگەڵ وشەی مەتر ڕووبەڕوویان بکەینەوە پارامەتر دروستە، بەس وەکتریش زەحمەتە لە باشوور پارامەتر ھەزم بکەن. بەھەرحاڵ، باسەکە لەسەر وتاری [[:en:Parameter|Parameter]] نییە و لەسەر تەواوی پرۆژەکە بوو. بۆ نموونە بڕوانە [[داڕێژە:ڤەژینبوکس#پارامەترەکان]]. مەبەستمان لەوەیە کە لە تەواوی پرۆژەکە ئەو وشەیە بگۆڕدرێت، بەس مادام دوای ئەو ماوە زۆرە کەس پشتگیریی وشەی پارامیتەری نەکردووە و گەر ھەر واش مایەوە، ئەوا شکست دەھێنێت و ناگۆڕدرێت. زۆر سپاس. ⇐[[بەکارھێنەر:Aram|<span style="font-family:Cursive; color:yellow; Background:Black; font-size:13px;">'''ئارام'''</span>]] _{[[لێدوانی بەکارھێنەر:Aram|<span style="color:black; Background:yellow">'''وتووێژ💭'''</span>]]} ‏١٢:١٥، ٢٧ی حوزەیرانی ٢٠٢٢ (UTC) ::: {{نەکرا}} ⇐[[بەکارھێنەر:Aram|<span style="font-family:Cursive; color:yellow; Background:Black; font-size:13px;">'''ئارام'''</span>]] _{[[لێدوانی بەکارھێنەر:Aram|<span style="color:black; Background:yellow">'''وتووێژ💭'''</span>]]} ‏١٤:١٧، ٣ی ئابی ٢٠٢٢ (UTC) === بیرخستنەوە یان ئاماژە؟ === سڵاوی دووبارە، لە ویکییەکەمان بۆ وشەی «cite» وشەی «بیرخستنەوە» دانراوە کە پێم وایە لە «یادکرد»ی فارسییەوە مانا کرابێتەوە، بەڵام من پێم وایە بەرامبەرێکی زۆر نەگونجاوە. لە ٢٠١٥ لە [[وتووێژی داڕێژە:بیرخستنەوەی وێب]] برادەرانی ئەو کاتە وتوویانە کە بیرخستنەوە باش نییە و کاک دیاریش وشەی «ئاماژە»ی پێشنیار کردووە کە خۆم بە باشم زانی بیگۆڕین و بیکەینە ئەوە. ئێوە چی دەڵێن؟ ⇐[[بەکارھێنەر:Aram|<span style="font-family:Cursive; color:yellow; Background:Black; font-size:13px;">'''ئارام'''</span>]] _{[[لێدوانی بەکارھێنەر:Aram|<span style="color:black; Background:yellow">'''وتووێژ💭'''</span>]]} ‏٢٢:٠٥، ٢٥ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ (UTC) :من لەگەڵ ئاماژەم، نموونە: (Cite a source) ئاماژە بە سەرچاوە بدە نەک بیرخستنەوەی سەرچاوە. [[بەکارھێنەر:Sakura emad|🌸 Sakura emad 💖]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ‏٢٢:٥٦، ٢٥ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ (UTC) ::ھەرخۆشی لە دەستکاری دیداری بەشی (Cite) ی ئینگلیزی کراوە بە (ئاماژە) :) [[بەکارھێنەر:Sakura emad|🌸 Sakura emad 💖]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ‏٢٢:٥٦، ٢٥ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ (UTC) ::: {{وب|Sakura emad}} وایە و بزانین ڕای ئەوانی تر چییە. ⇐[[بەکارھێنەر:Aram|<span style="font-family:Cursive; color:yellow; Background:Black; font-size:13px;">'''ئارام'''</span>]] _{[[لێدوانی بەکارھێنەر:Aram|<span style="color:black; Background:yellow">'''وتووێژ💭'''</span>]]} ‏٢٠:٢٠، ٢٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ (UTC) ::::ئاماژە-ش تەواو نییە. یا شتێکی تەواو دابنرێ یا کاری دووکارەکی نەکەین. [[بەکارھێنەر:Calak|<span style="color:blue">'''<span style="font-size:13px">چالاک</span>'''</span>]] _{[[لێدوانی بەکارھێنەر:Calak|'''<span style="color:red">وتووێژ</span>''']]} ‏١٦:٥٧، ١٧ی شوباتی ٢٠٢٢ (UTC) ::::: کاک {{وب|Calak}}، کاک ئاراس، کاک دیار، کاک سەرچیا، کاک پیرەھەڵۆکان و، ئەوە من و ساکووراش دەڵێین ئاماژە وشەیەکی باشترە لەو بیرخستنەوە فارسییە کە لەوێ نووسراوە یادکرد. گەر وشەی ترتان پێ شک نایە، ئەوا تکایە با بیکەینە ئاماژە و نەجاتی بەین. ⇐[[بەکارھێنەر:Aram|<span style="font-family:Cursive; color:yellow; Background:Black; font-size:13px;">'''ئارام'''</span>]] _{[[لێدوانی بەکارھێنەر:Aram|<span style="color:black; Background:yellow">'''وتووێژ💭'''</span>]]} ‏١٧:٢٠، ١٧ی شوباتی ٢٠٢٢ (UTC) ::منیش لەگەڵ ئاماژە نیم. cite لە فارسیدا کردوویانە بە استناد کە واتە پاڵ دان و پشت بەستن، لە عەرەبیدا پێ ئەڵێن استشهاد کە واتە گەواھێنانەوە. -[[بەکارھێنەر:Aza|Aza]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Aza|لێدوان]]) ‏١٢:٤٦، ١٨ی شوباتی ٢٠٢٢ (UTC) ::: کاک {{وب|Aza}} ئەوە نییە یادکردە. بڕوانە [[:fa:الگو:ویکی‌پدیا:الگوهای یادکرد]]. ⇐[[بەکارھێنەر:Aram|<span style="font-family:Cursive; color:yellow; Background:Black; font-size:13px;">'''ئارام'''</span>]] _{[[لێدوانی بەکارھێنەر:Aram|<span style="color:black; Background:yellow">'''وتووێژ💭'''</span>]]} ‏١٣:٢٧، ١٨ی شوباتی ٢٠٢٢ (UTC) ::::@[[بەکارھێنەر:Aram|Aram]]: ویکیی فارسی بە تەمایە ھەموو شتێک بکاتە فارسی. ناڵێ استناد چون عەرەبییە. ئێمە فارسی دەزانین لە ویکی بەدەر کەس ناڵێ یادکرد. [[بەکارھێنەر:Calak|<span style="color:blue">'''<span style="font-size:13px">چالاک</span>'''</span>]] _{[[لێدوانی بەکارھێنەر:Calak|'''<span style="color:red">وتووێژ</span>''']]} ‏١٤:٣٧، ١٨ی شوباتی ٢٠٢٢ (UTC) ::نازانم ویکیپیدیای فارسی بۆ ئەڵێ یادکرد. ئاکادیمیای زمانی فارسی ئەڵێ بڵێن اسنتاد. <!-- داڕێژە:واژوونەکراو --><small class="autosigned">—&nbsp;ئەم لێدوانە لەلایەن [[بەکارھێنەر:Aza|Aza]] [[ویکیپیدیا:واژوو|واژوونەکراوە]]. ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Aza#top|لێدوان]] • [[تایبەت:بەشدارییەکان/Aza|بەشدارییەکان]]) ١٣:٣٥، ١٨ی شوباتی ٢٠٢٢ (UTC)</small> ::: کاک {{وب|Aza}} و کاک {{وب|Calak}} ئاشکرایە کە ئێوە ئاگاتان لە فارسی ھەیە، بەڵام ئێمە باسی ویکیپیدیا دەکەین. بەھەرحاڵ، حەز ناکەم ئەم بەشە زۆر درێژ بکەینەوە. تەنیا ئەوەندەم دەوێت کە ئێستا ئێوە لەگەڵ بیرخستنەوەن؟ زۆرێک وتوویانە ئاماژە کێشەی نییە. ئێستا ئێوە کە دژی ئاماژەن، دەبێت شتێکی باشتریش پێشنیار بکەن. ⇐[[بەکارھێنەر:Aram|<span style="font-family:Cursive; color:yellow; Background:Black; font-size:13px;">'''ئارام'''</span>]] _{[[لێدوانی بەکارھێنەر:Aram|<span style="color:black; Background:yellow">'''وتووێژ💭'''</span>]]} ‏١٥:٥٤، ١٨ی شوباتی ٢٠٢٢ (UTC) :::من لەگەڵ بیرخستنەوەش نیم. بەڵام ئاماژەش ھەر شتێکە وەکوو بیرخستنەوە، ئەدی بۆ بیگۆڕین؟ ئەگەر بمانەوێ بیگۆڕین ئەبێ بیکەینە شتێکی باشتر. استناد واتە «پشت بەستن بە بەڵگە». بەڵام ئەمە زۆر دوور و درێژە. گەواھێنانەوە کورتترە. -[[بەکارھێنەر:Aza|Aza]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Aza|لێدوان]]) ‏١٨:٤٦، ١٨ی شوباتی ٢٠٢٢ (UTC) ::::منیش قسەی خۆم کرد کە شتێکی گونجاو دابنرێ سووی چییە ھەڵە بە ھەڵە بگۆڕین. دەبی بیری لێ بکەینەوە. گەواھێنانەوە-ش نازانم گونجاو بێ یان نا. گەوا کە کوردی نییە. [[بەکارھێنەر:Calak|<span style="color:blue">'''<span style="font-size:13px">چالاک</span>'''</span>]] _{[[لێدوانی بەکارھێنەر:Calak|'''<span style="color:red">وتووێژ</span>''']]} ‏١٩:٠٤، ١٨ی شوباتی ٢٠٢٢ (UTC) ::::: {{وب|Aza}} نازانم چۆناوچۆن ئاماژە و بیرخستنەوە وەک یەکن! تۆ کە بە کەسێک بڵێی سەرچاوە بۆ وتارەکەت زیاد بکە، دەڵێی ئاماژەی پێ بدە یان بیری بخەوە؟ ئەوەتا لە ٢٠٠٩ [[ویکیپیدیا:ئاماژە بە سەرچاوە]] دروست کراوە. دواتر لەبەر کورتییەکەشی ئاماژە شتێکی جوانە. گەواھێنانەوەش شتێکی جوان نییە و وەک بیرخستنەوەکە وایە. دەزانم بەڵگەھێنانەوە ڕەنگە باشتر مانای cite بدات، بەڵام ھێشتا دوورودرێژە و باش نییە. وەختی خۆی کاک [[بەکارھێنەر:Pirehelokan|Pirehelokan]] لە شوێنێک ئاماژەی نووسیبوو. بزانین ئەو چی دەڵێت. ⇐[[بەکارھێنەر:Aram|<span style="font-family:Cursive; color:yellow; Background:Black; font-size:13px;">'''ئارام'''</span>]] _{[[لێدوانی بەکارھێنەر:Aram|<span style="color:black; Background:yellow">'''وتووێژ💭'''</span>]]} ‏١٩:١٥، ١٨ی شوباتی ٢٠٢٢ (UTC) ::::::ئەمانە ئەڵێم با تۆزێ بابەتەکە ڕوون بێتەوە و بەشکەم کەسێ پێشنیارێک بگاتە زەینی. citation جۆرێ reference -ە. refer پیت بە پیت کە سەیری بکەی واتە «بردنەوە»، ھەر fer ھاوڕیشەی وشەی «بردن» -ە. reference واتە «بردنەوە بۆ سەرچاوە». cite -یش ھاوڕیشەی وشەی «چوون»ی کوردی و «شدن»ی فارسییە. مەبەست لە citation «چوون بۆ سەرچاوە» -یە. بۆیە ھەم reference و ھەم citation چەشنێ «ئاماژە»ی تیایە. ھەر دوو ئاماژە بە سەرچاوە دەکەن، ئەمانبەنەوە یا ئەمانگەڕێننەوە بۆ سەرچاوە. بەڵام ئەگەر ئەم ئاماژەدانە لە ناو دڵی دەقەکەدا بێ پێی ئەڵێن citation، ئەگەر لە کۆتاییی دەقەکەدا بێ پێی ئەڵێن reference. -[[بەکارھێنەر:Aza|Aza]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Aza|لێدوان]]) ‏٠٦:٥٨، ٢٠ی شوباتی ٢٠٢٢ (UTC) === دەم باش === کاتێک دەچیتە سەر پەڕەی وتووێژیش و بەشی نوێ لێ دەدەی، دیفاڵت نووسراوە دەمباش، کە بەپێی ئەوەیکە خۆی ڕستەیەکە دەبێت جودا بکرێتەوە و دەم باش بنووسرێت؛ تا ڕای هاوڕێیانیش چی بێت.. [[بەکارھێنەر:Keenîî|Keenîî]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Keenîî|لێدوان]]) ‏٠٠:٠٣، ٢٩ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ (UTC) :ڕاستە. [[بەکارھێنەر:Calak|<span style="color:blue">'''<span style="font-size:13px">چالاک</span>'''</span>]] _{[[لێدوانی بەکارھێنەر:Calak|'''<span style="color:red">وتووێژ</span>''']]} ‏٠٨:٢٦، ٢٩ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ (UTC) :: {{کرا}} – سپاس! ⇐[[بەکارھێنەر:Aram|<span style="font-family:Cursive; color:yellow; Background:Black; font-size:13px;">'''ئارام'''</span>]] _{[[لێدوانی بەکارھێنەر:Aram|<span style="color:black; Background:yellow">'''وتووێژ💭'''</span>]]} ‏٢٢:١٢، ٢٩ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ (UTC) === ناوبڕ یان قەدبڕ؟ === لە ویکیپیدیا بۆ وشەی «Shortcut»، وشەی «ناوبڕ» دانراوە، کە ڕێک فارسییەکەیە و، نە لە کوردی بەو مانایە دێ و نە کەسانێکی زۆریش بەکاری دێنن. لە کوردیدا ئەمە پێی دەوترێت «قەدبڕ». ناوبڕ لە ئێستادا وەک ھاوواتای وچان بەکاردێت کە لە بەرنامە تەلەڤیزیۆنی و ڕادیۆیییەکاندا زۆر بەکارھاتووە. ⇐[[بەکارھێنەر:Aram|<span style="font-family:Cursive; color:yellow; Background:Black; font-size:13px;">'''ئارام'''</span>]] _{[[لێدوانی بەکارھێنەر:Aram|<span style="color:black; Background:yellow">'''وتووێژ💭'''</span>]]} ‏٢٠:١٤، ١٦ی شوباتی ٢٠٢٢ (UTC) :::[https://lex.vejin.net/ck/search/?t=%D9%82%DB%95%D8%AF%D8%A8%DA%95&f=0 قەدبڕ] تەواوە. -[[بەکارھێنەر:Aza|Aza]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Aza|لێدوان]]) ‏١١:١٩، ٢٠ی شوباتی ٢٠٢٢ (UTC) :::: سپاس کاک ئازا! کاک {{وب|Épine}} پێم وا بێت جارێک تۆ وتت ناوبڕ تەواوە. گەر قسەت نییە، پێم وا بێت گۆڕینەکە بکەین باشە. سپاس، ⇐[[بەکارھێنەر:Aram|<span style="font-family:Cursive; color:yellow; Background:Black; font-size:13px;">'''ئارام'''</span>]] _{[[لێدوانی بەکارھێنەر:Aram|<span style="color:black; Background:yellow">'''وتووێژ💭'''</span>]]} ‏٢١:١٤، ٢١ی شوباتی ٢٠٢٢ (UTC) ::::: دەستتان خۆش بۆ دۆزینەوەی وشە تەواوەکە. هیچ لێدوانێکم نییە.—&#9666; [[بەکارھێنەر:Épine|<b style="color:purple;font-size:13px;display:inline-block;border:1px solid purple;border-radius:5px;">&#160;ئێپین&#160;</b>]] _{[[لێدوانی بەکارھێنەر:Épine|<span style="color:purple">&#9836;</span>]]} ‏٢١:٣٤، ٢١ی شوباتی ٢٠٢٢ (UTC) :::::: {{کرا}} – سپاس بۆ ھەردووکتان! ⇐[[بەکارھێنەر:Aram|<span style="font-family:Cursive; color:yellow; Background:Black; font-size:13px;">'''ئارام'''</span>]] _{[[لێدوانی بەکارھێنەر:Aram|<span style="color:black; Background:yellow">'''وتووێژ💭'''</span>]]} ‏١٤:٥٧، ٢٤ی شوباتی ٢٠٢٢ (UTC) :::::::@[[بەکارھێنەر:Aram|Aram]] نەکرێتە ئەرشیڤ؟ [[بەکارھێنەر:Nskoalj|Nskoalj]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Nskoalj|لێدوان]]) ‏١٩:٢٣، ٢٣ی شوباتی ٢٠٢٤ (UTC) == The 2022 Board of Trustees election Community Voting period is now open == <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/The 2022 Board of Trustees election Community Voting period is now open| You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/The 2022 Board of Trustees election Community Voting period is now open|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/The 2022 Board of Trustees election Community Voting period is now open}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hi everyone, The Community Voting period for the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022|2022 Board of Trustees election]] is now open. Here are some helpful links to get you the information you need to vote: * Try the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Community_Voting/Election_Compass|Election Compass]], showing how candidates stand on 15 different topics. * Read the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Candidates|candidate statements]] and [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Affiliate_Organization_Participation/Candidate_Questions|answers to Affiliate questions]] * [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Apply to be a Candidate|Learn more about the skills the Board seeks]] and how the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Candidates|Analysis Committee found candidates align with those skills]] If you are ready to vote, you may go to [[Special:SecurePoll/vote/Wikimedia_Foundation_Board_Elections_2022|SecurePoll voting page]] to vote now. '''You may vote from August 23 at 00:00 UTC to September 6 at 23:59 UTC.''' To see about your voter eligibility, please visit the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Voter_eligibility_guidelines|voter eligibility page]]. Best, Movement Strategy and Governance ''This message was sent on behalf of the Board Selection Task Force and the Elections Committee''<br /><section end="announcement-content" /> [[User:MNadzikiewicz_(WMF)|MNadzikiewicz (WMF)]] <!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:MNadzikiewicz (WMF)@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23708360 --> == Opportunities open for the Ombuds commission and the Case Review Committee == <section begin="announcement-content" /> <div style="margin:.2em 0 .5em;margin-{{#switch:{{PAGELANGUAGE}}|ar|arc|ary|arz|azb|bcc|bgn|ckb|bqi|dv|fa|fa-af|glk|ha-arab|he|kk-arab|kk-cn|ks|ku-arab|ms-arab|mzn|pnb|prd|ps|sd|ug|ur|ydd|yi=right|left}}:3ex;"> [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Legal department/Announcement/2023 OC and CRC appointments process|''You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.'']] ''<span class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Legal department/Announcement/2023 OC and CRC appointments process|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation Legal department/Announcement/2023 OC and CRC appointments process}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</span>'' </div> Hi everyone! The Ombuds commission (OC) and the Case Review Committee (CRC) are looking for members. People are encouraged to nominate themselves or encourage others they feel would contribute to these groups to do so. There is more information below about the opportunity and the skills that are needed. '''About the Ombuds commission''' The Ombuds commission (OC) works on all Wikimedia projects to investigate complaints about violations of the privacy policy, especially in use of [[m:Special:MyLanguage/CheckUser policy|CheckUser]] and [[m:Special:MyLanguage/Oversight policy|Oversight]] (also known as Suppression) tools. The Commission mediates between the parties of the investigation and, when violations of the policies are identified, advises the Wikimedia Foundation on best handling. They may also assist the General Counsel, the Chief Executive Officer, or the Board of Trustees of the Foundation in these investigations when legally necessary. For more on the OC's duties and roles, '''[[m:Special:MyLanguage/Ombuds commission|see Ombuds commission on Meta-Wiki]]'''. Volunteers serving in this role should be experienced Wikimedians, active on any project, who have previously used the CheckUser/Oversight tools OR who have the technical ability to understand these tools and the willingness to learn them. They must be able to communicate in English, the common language of the commission. They are expected to be able to engage neutrally in investigating these concerns and to know when to recuse when other roles and relationships may cause conflict. Commissioners will serve '''two-year terms''' (note that this is different from past years, when the terms have been for one year). '''About the Case Review Committee''' The Case Review Committee (CRC) reviews appeals of eligible Trust & Safety office actions. The CRC is a critical layer of oversight to ensure that Wikimedia Foundation office actions are fair and unbiased. They also make sure the Wikimedia Foundation doesn’t overstep established practices or boundaries. For more about the role, '''[[m:Special:MyLanguage/Case Review Committee|see Case Review Committee on Meta-Wiki]]'''. We are looking for current or former functionaries and experienced volunteers with an interest in joining this group. Applicants must be fluent in English (additional languages are a strong plus) and willing to abide by the [[m:Special:MyLanguage/Trust_and_Safety/Case_Review_Committee/Charter|terms of the Committee charter]]. If the work resonates and you qualify, please apply. Committee members will serve '''two-year terms''' (note that this is different from past years, when the terms have been for one year). '''Applying to join either of these groups''' Members are required to sign the [[m:Special:MyLanguage/Confidentiality agreement for nonpublic information|Confidentiality agreement for nonpublic information]] and must be willing to comply with the appropriate Wikimedia Foundation board policies (such as the [[m:Special:MyLanguage/Access to nonpublic information policy|access to non-public information policy]] and the [[foundation:Special:MyLanguage/Privacy policy|Foundation privacy policy]]). These positions requires a high degree of discretion and trust. Members must also be over 18 years of age. '''If you are interested in serving in either capacity listed above,''' please write in English to the Trust and Safety team at ca[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org (to apply to the OC) or to the Legal Team at legal[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org (to apply to the CRC) with information about: * Your primary projects * Languages you speak/write * Any experience you have serving on committees, whether movement or non-movement * Your thoughts on what you could bring to the OC or CRC if appointed * Any experience you have with the Checkuser or Oversight tools (OC only) * Any other information you think is relevant '''The deadline for applications is 31 December 2022 in any timezone.''' Please feel free to pass this invitation along to any users who you think may be qualified and interested. Thank you! On behalf of the Committee Support team,<br /><section end="announcement-content" /> <!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:MNadzikiewicz (WMF)@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23914777 --> == Global ban for PlanespotterA320/RespectCE == Per the [[m:Global bans|Global bans]] policy, I'm informing the project of this request for comment: [[m:Requests for comment/Global ban for PlanespotterA320 (2) ]] about banning a member from your community. Thank you.--[[User:Lemonaka|Lemonaka]] ([[User talk:Lemonaka|talk]]) 21:40, 6 February 2023 (UTC) <!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Zabe@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Lemonaka/Massmessagelist&oldid=24501599 --> == Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2023: We are back! == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> [[File:UCDM 2023 promo.png|180px|right]] {{int:please-translate}} Hello, dear Wikipedians!<br/> [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Ukraine|Wikimedia Ukraine]], in cooperation with the [[:en:Ministry of Foreign Affairs of Ukraine|Ministry of Foreign Affairs of Ukraine]] and [[:en:Ukrainian Institute|Ukrainian Institute]], has launched the third edition of writing challenge "'''[[m:Special:MyLanguage/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2023|Ukraine's Cultural Diplomacy Month]]'''", which lasts from 1st until 31st March 2023. The campaign is dedicated to famous Ukrainian artists of cinema, music, literature, architecture, design and cultural phenomena of Ukraine that are now part of world heritage. We accept contribution in every language! The most active contesters will receive [[m:Special:MyLanguage/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2023/Prizes|prizes]].<br/> We invite you to take part and help us improve the coverage of Ukrainian culture on Wikipedia in your language! Also, we plan to set up a [[m:CentralNotice/Request/UCDM 2023|banner]] to notify users of the possibility to participate in such a challenge! </div> [[m:User:ValentynNefedov (WMUA)|ValentynNefedov (WMUA)]] ([[m:User talk:ValentynNefedov (WMUA)|talk]]) 07:58, 1 March 2023 (UTC) </div>: <!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:ValentynNefedov (WMUA)@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery/Wikipedia&oldid=23942484 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Wikimania 2023 Welcoming Program Submissions</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="wikimania-program-submissions"/>[[File:Wikimania Singapore Logo.svg|right|frameless]]Do you want to host an in-person or virtual session at Wikimania 2023? Maybe a hands-on workshop, a lively discussion, a fun performance, a catchy poster, or a memorable lightning talk? [[wmania:Special:MyLanguage/2023:Program/Submissions|'''Submissions are open until March 28''']]. The event will have dedicated hybrid blocks, so virtual submissions and pre-recorded content are also welcome. If you have any questions, please join us at an upcoming conversation on March 12 or 19, or reach out by email at wikimania@wikimedia.org or on Telegram. More information on-wiki.<section end="wikimania-program-submissions"/> </div> <!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:CKoerner (WMF)@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=24390465 --> == Reusing references: Can we look over your shoulder? == ''Apologies for writing in English.'' The Technical Wishes team at Wikimedia Deutschland is planning to [[m:WMDE Technical Wishes/Reusing references|make reusing references easier]]. For our research, we are looking for wiki contributors willing to show us how they are interacting with references. * The format will be a 1-hour video call, where you would share your screen. [https://wikimedia.sslsurvey.de/User-research-into-Reusing-References-Sign-up-Form-2024/en/ More information here]. * Interviews can be conducted in English, German or Dutch. * [[mw:WMDE_Engineering/Participate_in_UX_Activities#Compensation|Compensation is available]]. * Sessions will be held in January and February. * [https://wikimedia.sslsurvey.de/User-research-into-Reusing-References-Sign-up-Form-2024/en/ Sign up here if you are interested.] * Please note that we probably won’t be able to have sessions with everyone who is interested. Our UX researcher will try to create a good balance of wiki contributors, e.g. in terms of wiki experience, tech experience, editing preferences, gender, disability and more. If you’re a fit, she will reach out to you to schedule an appointment. We’re looking forward to seeing you, [[m:User:Thereza Mengs (WMDE)| Thereza Mengs (WMDE)]] <!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Thereza Mengs (WMDE)@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_all_village_pumps&oldid=25956752 --> == Looking for your Input: Invitation to interview on using Wikidata in other projects == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> ''Note: Apologies for cross-posting and sending in English.'' Hello, the '''[[m:WD4WMP|Wikidata for Wikimedia Projects]]''' team at Wikimedia Deutschland would like to hear about your experiences using Wikidata in the sibling projects. If you are interested in sharing your opinion and insights, please consider signing up for an interview with us in this '''[https://wikimedia.sslsurvey.de/Wikidata-for-Wikimedia-Interviews Registration form]'''.<br> ''Currently, we are only able to conduct interviews in English.'' The front page of the form has more details about what the conversation will be like, including how we would '''compensate''' you for your time. For more information, visit our ''[[m:WD4WMP/AddIssue|project issue page]]'' where you can also share your experiences in written form, without an interview.<br>We look forward to speaking with you, [[m:User:Danny Benjafield (WMDE)|Danny Benjafield (WMDE)]] ([[m:User talk:Danny Benjafield (WMDE)|talk]]) 08:53, 5 January 2024 (UTC) </div> <!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Danny Benjafield (WMDE)@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/WD4WMP/ScreenerInvite2&oldid=26048136 --> == Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2024: We are back! == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> [[File:UCDM 2024 general.jpg|180px|right]] {{int:please-translate}} Hello, dear Wikipedians!<br/> [[:m:Special:MyLanguage/Wikimedia Ukraine|Wikimedia Ukraine]], in cooperation with the [[:en:Ministry of Foreign Affairs of Ukraine|MFA of Ukraine]] and [[:en:Ukrainian Institute|Ukrainian Institute]], has launched the forth edition of writing challenge "'''[[:m:Special:MyLanguage/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2024|Ukraine's Cultural Diplomacy Month]]'''", which lasts from 1st until 31st March 2024. The campaign is dedicated to famous Ukrainian artists of cinema, music, literature, architecture, design and cultural phenomena of Ukraine that are now part of world heritage. We accept contribution in every language! The most active contesters will receive prizes.<br/> We invite you to take part and help us improve the coverage of Ukrainian culture on Wikipedia in your language! Also, we plan to set up a [[:m:CentralNotice/Request/UCDM 2024|banner]] to notify users of the possibility to participate in such a challenge! [[:m:User:ValentynNefedov (WMUA)|ValentynNefedov (WMUA)]] ([[:m:User talk:ValentynNefedov (WMUA)|talk]]) </div> <!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:ValentynNefedov (WMUA)@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery/Wikipedia&oldid=26166467 --> == <span lang="en" dir="ltr">Coming soon: A new sub-referencing feature – try it!</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="Sub-referencing"/> [[File:Sub-referencing reuse visual.png|{{#ifeq:{{#dir}}|ltr|right|left}}|400px]] Hello. For many years, community members have requested an easy way to re-use references with different details. Now, a MediaWiki solution is coming: The new sub-referencing feature will work for wikitext and Visual Editor and will enhance the existing reference system. You can continue to use different ways of referencing, but you will probably encounter sub-references in articles written by other users. More information on [[m:Special:MyLanguage/WMDE Technical Wishes/Sub-referencing|the project page]]. '''We want your feedback''' to make sure this feature works well for you: * [[m:Special:MyLanguage/WMDE Technical Wishes/Sub-referencing#Test|Please try]] the current state of development on beta wiki and [[m:Talk:WMDE Technical Wishes/Sub-referencing|let us know what you think]]. * [[m:WMDE Technical Wishes/Sub-referencing/Sign-up|Sign up here]] to get updates and/or invites to participate in user research activities. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Deutschland|Wikimedia Deutschland]]’s [[m:Special:MyLanguage/WMDE Technical Wishes|Technical Wishes]] team is planning to bring this feature to Wikimedia wikis later this year. We will reach out to creators/maintainers of tools and templates related to references beforehand. Please help us spread the message. --[[m:User:Johannes Richter (WMDE)|Johannes Richter (WMDE)]] ([[m:User talk:Johannes Richter (WMDE)|talk]]) 10:36, 19 August 2024 (UTC) <section end="Sub-referencing"/> </div> <!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Johannes Richter (WMDE)@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johannes_Richter_(WMDE)/Sub-referencing/massmessage_list&oldid=27309345 --> == <span lang="en" dir="ltr">Have your say: Vote for the 2024 Board of Trustees!</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="announcement-content" /> Hello all, The voting period for the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024|2024 Board of Trustees election]] is now open. There are twelve (12) candidates running for four (4) seats on the Board. Learn more about the candidates by [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024/Candidates|reading their statements]] and their [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2024/Questions_for_candidates|answers to community questions]]. When you are ready, go to the [[Special:SecurePoll/vote/400|SecurePoll]] voting page to vote. '''The vote is open from September 3rd at 00:00 UTC to September 17th at 23:59 UTC'''. To check your voter eligibility, please visit the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2024/Voter_eligibility_guidelines|voter eligibility page]]. Best regards, The Elections Committee and Board Selection Working Group<section end="announcement-content" /> </div> [[بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|لێدوان]]) ‏١٢:١٤، ٣ی ئەیلوولی ٢٠٢٤ (UTC) <!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:RamzyM (WMF)@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=27183190 --> == بەربەستکردنی پەیوەندیە دەرەکیەکان لە AdvancedSiteNotices؟ == هەندێک کەس پێیان وایە کە ڕاپۆرتەکانی ویکیپیدیای ئینگلیزی و ئینگلیزی [[داڕێژە:AdvancedSiteNotices|AdvancedSiteNotices]] نابێت ناوی بڕانەکان وەک Telegram، Instagram، Google Form بەتەواوی باس بکەن، و ئەم پەیوەندیە دەرەکیانە بەکار نەهێنن، پێویستە [[phab:T375253|زووتر لە Phabricator T375253 چاکبکرێتەوە]]. من ئەمە زۆر نادروستم دەبینێت، ناخۆشحاڵیم دەردەبڕم و داوای زیاتر بۆچوونی ژێڕاوژێر دەکەم. ئەو وتی: "من زۆر ئەوەندە هەستم بەوەیە کە پەیوەندی بدەیت یان حەتتا ناوی بڕانەکانی Telegram یان Instagram یان Google لە سایت نۆتیسەوە نابێت. ناتوانیت لە ناوەندی ئاگادارکردنەوە ئەمە بکەیت، من ناڵێم بۆچی پۆلیسی جیاواز لێرە جێبەجێ بکرێت. دەتوانیت لە پەڕە ویکیەکەت ئەم پەڕانە پەیوەندی پێبدەیت و لە سایتنۆتیسەوە پەیوەندی بدەی بەم پەڕەیە لە ویکیەکەت. بەڵام بەراستەوە لە سایتنۆتیسەوە پەیوەندی مەدە بۆ سایتی دەرەکی. ئەمەش زۆر فەوتا، پێویستە زووتر چاک بکرێتەوە. (مەگەر بتوانیت پیشانمان بدەیت کە کەسێک گوتووە ئەمە ڕەوایە؟)" Prohibiting External Brand Links in AdvancedSiteNotices? Some believe that the Chinese Wikinews and Chinese Wikipedia [[داڕێژە:AdvancedSiteNotices|AdvancedSiteNotices]] should not fully mention brand names like Telegram, Instagram, Google Form, and use these external links, needing to be [[phab:T375253|fixed on Phabricator T375253]] immediately. I find this very unreasonable, express regret, and seek more opinions from you all. He said: "I'm pretty sure you're not allowed to link to or even mention the brand names Telegram or Instagram or Google from a sitenotice. you can't from a CentralNotice, I don't see why a different policy should apply here. you can link to those pages from a page on your wiki and link from the sitenotice to that page on your wiki. but not directly from sitenotice to the external site. this is urgent, must be fixed immediately. (unless you can show us where someone said this is ok?)"--[[بەکارھێنەر:Kitabc12345|Kitabc12345]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Kitabc12345|لێدوان]]) ‏١٩:٤٥، ٢٠ی ئەیلوولی ٢٠٢٤ (UTC) == 'Wikidata item' link is moving. Find out where... == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"><i>Apologies for cross-posting in English. Please consider translating this message.</i>{{tracked|T66315}} Hello everyone, a small change will soon be coming to the user-interface of your Wikimedia project. The [[d:Q16222597|Wikidata item]] [[w:|sitelink]] currently found under the <span style="color: #54595d;"><u>''General''</u></span> section of the '''Tools''' sidebar menu will move into the <span style="color: #54595d;"><u>''In Other Projects''</u></span> section. We would like the Wiki communities feedback so please let us know or ask questions on the [[m:Talk:Wikidata_For_Wikimedia_Projects/Projects/Move_Wikidata_item_link|Discussion page]] before we enable the change which can take place October 4 2024, circa 15:00 UTC+2. More information can be found on [[m:Wikidata_For_Wikimedia_Projects/Projects/Move_Wikidata_item_link|the project page]].<br><br>We welcome your feedback and questions.<br> [[بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|لێدوان]]) ‏١٨:٥٨، ٢٧ی ئەیلوولی ٢٠٢٤ (UTC) </div> <!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Danny Benjafield (WMDE)@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Danny_Benjafield_(WMDE)/MassMessage_Test_List&oldid=27524260 --> == <span lang="en" dir="ltr">Preliminary results of the 2024 Wikimedia Foundation Board of Trustees elections</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="announcement-content" /> Hello all, Thank you to everyone who participated in the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024|2024 Wikimedia Foundation Board of Trustees election]]. Close to 6000 community members from more than 180 wiki projects have voted. The following four candidates were the most voted: # [[User:Kritzolina|Christel Steigenberger]] # [[User:Nadzik|Maciej Artur Nadzikiewicz]] # [[User:Victoria|Victoria Doronina]] # [[User:Laurentius|Lorenzo Losa]] While these candidates have been ranked through the vote, they still need to be appointed to the Board of Trustees. They need to pass a successful background check and meet the qualifications outlined in the Bylaws. New trustees will be appointed at the next Board meeting in December 2024. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2024/Results|Learn more about the results on Meta-Wiki.]] Best regards, The Elections Committee and Board Selection Working Group <section end="announcement-content" /> </div> [[User:MPossoupe_(WMF)|MPossoupe_(WMF)]] ‏٠٨:٢٥، ١٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤ (UTC) <!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:MPossoupe (WMF)@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=27183190 --> == <span lang="en" dir="ltr">Seeking volunteers to join several of the movement’s committees</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="announcement-content" /> Each year, typically from October through December, several of the movement’s committees seek new volunteers. Read more about the committees on their Meta-wiki pages: * [[m:Special:MyLanguage/Affiliations_Committee|Affiliations Committee (AffCom)]] * [[m:Special:MyLanguage/Ombuds_commission|Ombuds commission (OC)]] * [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation/Legal/Community Resilience and Sustainability/Trust and Safety/Case Review Committee|Case Review Committee (CRC)]] Applications for the committees open on 16 October 2024. Applications for the Affiliations Committee close on 18 November 2024, and applications for the Ombuds commission and the Case Review Committee close on 2 December 2024. Learn how to apply by [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation/Legal/Committee_appointments|visiting the appointment page on Meta-wiki]]. Post to the talk page or email [mailto:cst@wikimedia.org cst@wikimedia.org] with any questions you may have. For the Committee Support team, <section end="announcement-content" /> </div> -- [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) ‏٢٣:٠٧، ١٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤ (UTC) <!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Keegan (WMF)@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=27601062 --> == 'Wikidata item' link is moving, finally. == Hello everyone, I previously wrote on the 27th September to advise that the ''Wikidata item'' sitelink will change places in the sidebar menu, moving from the '''General''' section into the '''In Other Projects''' section. The scheduled rollout date of 04.10.2024 was delayed due to a necessary request for Mobile/MinervaNeue skin. I am happy to inform that the global rollout can now proceed and will occur later today, 22.10.2024 at 15:00 UTC-2. [[m:Talk:Wikidata_For_Wikimedia_Projects/Projects/Move_Wikidata_item_link|Please let us know]] if you notice any problems or bugs after this change. There should be no need for null-edits or purging cache for the changes to occur. Kind regards, -[[m:User:Danny Benjafield (WMDE)|Danny Benjafield (WMDE)]] ‏١١:٢٩، ٢٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤ (UTC) <!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Danny Benjafield (WMDE)@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Danny_Benjafield_(WMDE)/MassMessage_Test_List&oldid=27535421 --> if654kti5dppzbufjbbyhysykau0prn 0 162425 1374510 1286756 2024-11-02T05:10:58Z CommonsDelinker 62 "Ghada_el-Samman.jpg" سڕاوە؛ [[c:User:Bastique|Bastique]] ئەم پەڕگەی لەسەر کامانز سڕیەوە بە ھۆی: per [[:c:Commons:Deletion requests/File:Ghada el-Samman.jpg|]]. 1374510 wikitext text/x-wiki {{Infobox writer <!-- for more information see [[:Template:Infobox writer/doc]] -->|name=غادە سەمان|native_name={{lang|ar|غادة السمّان}}|image=|caption=|birth_date={{birth year and age|١٩٤٢}}|birth_place=[[دیمەشق]]، [[سوریا]].|death_date=|death_place=|language=[[عەرەبی]]، [[ئینگلیزی]]، [[فەڕەنسی]]|occupation=[[ڕۆماننووس]]، [[ڕۆژنەمانووس]]}} '''غادە سەمان''' ({{بە عەرەبی|غادة السمّان}}؛ لە دایکبووی ١٩٤٢) نووسەر، ڕۆژنامەنووس، چیڕۆکنووس و ڕۆماننوسی سوورییە کە تا ئێستا زیاتر لە ٤٠ بەرھەمی جۆراوجۆری ھەیە لەو بواراننەی کە کاری تێداکردووە.<ref name=":0">[https://www.aljadid.com/content/ghada-samman-writer-many-layers Ghada Samman: A Writer of Many Layers]، ماڵپەڕی ئەل جەدید، نووسراوە لەلایەن Pauline Homsi Vinson. ڕۆژی ١١ی ئازاری ٢٠٢٠ ھێنراوە.</ref> غادە لە ساڵی ١٩٤٢<ref>[https://iwp.uiowa.edu/publishing-gallery/city-of-non-existence/ghada-al-samman-the-eraser/2014-05-01 Ghada Al-Samman, 'The Eraser']، ماڵپەڕی ئای دەبلیوو پی.</ref> لە دیمەشق لەخێزانێکی ناسراو و کۆنەپارێز لەدایکبوو. غادە پەیوەندی خزمایەتی لەگەڵ شاعیری عەرەب [[نزار قەبانی]] ھەبوو.<ref>[https://www.abebooks.com/book-search/author/ghada-al-samman/ پەیوەندی خزمایەتی لەگەڵ نزار قەبانی]{{بەستەری مردوو|url=https://www.abebooks.com/book-search/author/ghada-al-samman/ |date=حوزەیرانی ٢٠٢٠ }}، لە ١١ی ئازاری ٢٠٢٠ ھێنراوە.</ref> باوکی غادە سەرۆکی زانکۆی دیمەشق بوو، باوکی کاریگەری زۆری لەسەر غادە ھەبوو لەبەرئەوەی ئەوکاتەی غادە بچووکبوو دایکی کۆچی دوایی کرد. == ژیان == غادە لە ساڵی ١٩٦٣ بڕواننامەی بەکالۆریۆسی لە وێژەی ئینگلیزی بەدەستھێنا، دواتر وڵاتی جێھێشت بۆ لوبنان بۆ خوێندنی ماستەر لەبەشی شانۆی زانکۆی ئەمریکی لە بەیرووت. لەوکاتەوە نەگەڕایەوە سوریا.<ref>[https://www.jadaliyya.com/Details/30601 پڕۆفایلی غادە سەمان]، ماڵپەڕی جەدەلیە، لە ١١ی ئازاری ٢٠٢٠ ھێنراوە.</ref> لە شەستەکانن غادە ھاوسەرگیری لەگەڵ بەشیر داعوق دەکات کە خاوەنی دەزگای بڵاوکرەرەوەی دار تال بوو. لەگەڵ بەشیر بوونە خاوەنی کوڕێک کە بەناوی حازم نا، کە یەکێکبوو لەپاڵەوانەکانی کورتەچیڕۆکەکانی ''شەوانی بێگانەکان''. شەڕی شەش ڕۆژەی، عەرەب و ئیسرائیل کاریگەری دەخاتە سەر غادە، لەکاتی جەنگەکە وتارێکی نووسی کەدواتر بەناوبانگبوو لەژێر ناوی ئابڕووی خۆم ھەڵدەگرم بەرەو لەندەن ''احمل عاري إلى لندن'' لەدوای ئەم وتارە بۆ ماوەی شەش ساڵان ھیچ کتێبێکی نەنووسی، بەڵام وتارەکانی لەڕۆژنامەکان ئەوی زیاتر ناسراوکرد بەھۆی بوونی واقعییەت لەناوەڕۆکی وتارەکانی. == بەرھەمەکان == کارەکانی غادە وەرگێڕدراون بۆ زمانەکانی ئینگلیزی، فەڕەنسی، ئیتالی، ئیسپانی، ڕووسی، پۆڵەندی، ئەڵمانی، ژاپۆنی و فارسی.<ref name=":0"/> بەشێک لەکارەکانی غادە سەمان: * عيناك قدري (چاوەکانت چارەنووسمە) - کورتە چیڕۆک لە ١٩٦٢ * لا بحر في بيروت (هیچ دەریایەک لە بەیرووت نییە) - کورتە چیڕۆک لە ١٩٦٥ * ليل الغرباء (شەوانی بێگانەکان) - کورتە جیڕۆک - لە ١٩٦٦ * حب (خۆشەویستی) - شیعر لە ١٩٧٣ * رحيل المرافئ القديمة (دەرچوون لە بەندەرە کۆنەکە) - کورتە چیڕۆک لە ١٩٧٣ * بيروت 75 (بەیرووت ٧٥) - ڕۆمان ١٩٧٤ * أعلنت عليك الحب (ڕایدەگەیەنم کە خۆشم دەوێی) - شیعر لە ١٩٧٦ * اعتقال لحظة هاربة (گرتن لە ساتێکی سامناک / گرتنی ئازادی فرمێسک (بەم ناوە وەرگێڕدراوەتە سەر ئینگلیزی) * لأبديه لحظة حب (هەمیشەیی ساتێکی خۆشەویستییە) * كوابيس بيروت (شەوەزەنگەکانی بەیرووت) - ڕۆمان، ١٩٧٧. * ليلة المليار (شەوی ملیار) ڕۆمان، ١٩٨٦. * الرواية المستحيلة: فسيفسا ءدمشقية (ڕۆمانی مەحاڵ: هونەری دیمەشقی)، ژیاننامەی خۆی، ١٩٩٧ * القمر المربع: قصص غرائبية (مانگی چوارگۆشە: چیڕۆکە نامۆکان) کورتە چیڕۆک، ١٩٩٤ * سهرة تنكرية للموتى (ئاهەنگێکی تایبەت بۆ مەرگی من)، ٢٠٠٣ == سەرچاوەکان == {{سەرچاوەکان|٢}} {{تووڵی دەروازە|ژن|ژیاننامە|شیعر|وێژە|سووریا|فەڕەنسا}} {{پۆلی کۆمنز|Ghada al-Samman}} [[پۆل:زیندووان]] [[پۆل:لەدایکبووانی ١٩٤٢]] [[پۆل:موسڵمانانی سووری]] [[پۆل:فێمینیستەکانی سووریا]] [[پۆل:خەڵکی دیمەشق]] [[پۆل:دەرچووانی زانکۆی ئەمریکی لە بەیرووت]] k1jb5901h3zcfrmo2w23wjm2qx216e7 0 163410 1374517 1374414 2024-11-02T07:01:43Z Aza 86 1374517 wikitext text/x-wiki [[پەڕگە:Grigory Gagarin. Escarmouche de Persans et de Kurdes.jpg|وێنۆک|420x420پیکسڵ|نەبەردی واغارشاپات لە ڕەوتی شەڕی ئێران و ڕووسیەدا ڕووی دا. کورد و فارس ھێرش ئەکەنە سەر شاری واغارشاپات لە ئەرمەنستاندا.]] {{زس}} '''ڕەزم<ref>{{Cite book|last=Wahby|first=Taufiq|title=A Kurdish-English Dictionary|last2=Edmonds|first2=C. J.|publisher=Oxford|year=1966|isbn=|location=Great Britain|pages=}}</ref>''' یان '''نەبەرد'''<ref>{{Cite book|last=Wahby|first=Taufiq|title=A Kurdish-English Dictionary|last2=Edmonds|first2=C. J.|publisher=Oxford|year=1966|isbn=|location=Great Britain|pages=}}</ref><ref>{{Cite book|last=موکریانی|first=گیو|title=فەرھەنگی کوردستان|publisher=|year=|isbn=|location=|page=٨٧٤|pages=}}</ref> [[بەگژیەکاچوون|بەگژیەکداچوونی]] دوو یا چەند ھێزی پڕچەکە لە ناو [[شەڕ]]ێکدا. ھەر شەڕێ لە چەندین ڕەزم پێک دێ کە لە کات و شوێنی دیاریکراوی خۆیاندا ڕوو ئەدەن و، ھێزی تەرخانکراوی تایبەت بە خۆیان ھەیە. بە شوێنی ڕوودانی ڕەزم ئەوترێ ''[[ڕەزمگە]]'' یان ''نەبەردگا'' یان ''مەیدانی نەبەرد'' کە ئەتوانێ لەسەر عەرز بێ، یان لە دەریا بێ، یان لە عاسمانا بێ. لەم دوایییەشدا لەوانەیە لە [[ئینتەرنێت]]دا بێ. == سەرچاوەکان == {{سەرچاوەکان|چینی چەپ=}} {{تووڵی دەروازە|شەڕ|مێژوو}} {{پۆلی کۆمنز|Battles}} svjqctujphbfx35utn7m9q78rb54bdv 0 164099 1374507 1165193 2024-11-02T04:57:20Z کەژان جبار 65769 /* growthexperiments-addlink-summary-summary:1|2|0 */ 1374507 wikitext text/x-wiki {{خاوێنکردن}} {{بێ بەستەر}} '''تەقینەوە''' بریتییە لەوەی کە بەخێرایی قەبارەکەی زیاد دەبێت، وزەیەکی یەکجار زۆر بەرەڵا دەکات تا دوورترین ئاستی عادەتەن پلەی گەرمییەکی زۆر بەرز پەیدادەبێت لەگەڵ دەرپەڕینی گازەکان. تەقینەوە سەروو دەنگییەکان:دروستدەبن بەھۆی تەقینەوەی بەرز وەک تەقینەوەکان و دەگوازرێنەوە بەھۆی جووڵەی شەپۆلی سەروو دەنگەوە، تەقینەوە ژێر شەپۆلە بیستراوەکان:درووستدەبن بەھۆی تەقینەوەی نزم کە لە ئەنجامی سووتانێکی ھێواش دروست دەبن وەک سووتان. [[پەڕگە:NTS - BEEF - WATUSI.jpg|وێنۆک|250px|تەقاندنەوەی ١٦ تەن تەقەمەنی.]] [[پەڕگە:Explosions.jpg|وێنۆک|تەقینەوەی گازۆلین لەشێوەی دڵۆپەیەک دەردەکەوێت لە ھەوادا]] == پۆلینکردنی تەقینەوە == === سروشتی === ئەو تەقینەوانەی کە لە سروشتدا ڕوودەدەن، پەیدادەبن لە ئەنجامی لێشاوێکی ئێجگار زۆر لە وزەوە، زۆربەی تەقینەوە سروشتییەکان بە شێوەی گرکان یان ڕووناکی ڕوودەدەن بە شێوازی ھەمەجۆر، تەقینەوەکان بە شێوەی ھەڵچوونی گرکانی ڕودەدەن کاتێک کە بەردی ماگما ڕێژەیەکی زۆر لە گازی لەناودا دەتاوێتەوە لە کڕۆکی (ناخی) زەویدا کە پەستان دروست دەکات بۆ کەمکردنەوەی ئەو پەستانەی کە بەھۆی بەردە تواوەکانی ماگماوە دروستبوون، ئەوا پێکھاتەکە لە شێوەی بلقی شل دێتە سەر ڕووی زەوی. کە بە خێرایەکی زۆر و قەبارەیەکی زۆرەوە دەردەپەڕن. تەقینەوەکان ڕوودەدن لە ئەنجامی بەیەکداکەوتنی زۆر و ھەروەھا بە ڕێژەیەکی زۆری وەک تەقینەوە ژێر ئاوەکان ڕوودەدەن (ژێردەریا). تەقینەوەکان دەکرێ لە دەرەوەی زەویش دا ڕووبدەن، لە ڕووداوی وەک (supernova)کە لە دروستبوونی ئەستێرەو ھەسارەی تر و (لێواری کاکێشان) تەقینەوەکان ڕێژەیانە ڕوودەدەن لە کاتی ئاگرکەوتنەوە لە (eucalyptus)درەختێکە کە بەخێرای گەشە دەکات و بڵاو دەبێتەوە لە دارستانەکاندا، وەکو کاتێک ڕۆنی فڕۆک(ڕۆنێک کە بەخێرای بە ھەڵم دەبێت) لە بەرزی درەختەکانەوە بە خێرای گڕ دەگرێت.<ref>{{cite news|url=http://www.theage.com.au/national/fire-power-equalled-1500-atomic-bombs-20090521-bh7r.html?page=-1|location=Melbourne|work=The Age|title=Fire power equalled 1500 atomic bombs|first=Karen|last=Kissane|date=2009-05-22|url-status=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090527014811/http://www.theage.com.au/national/fire-power-equalled-1500-atomic-bombs-20090521-bh7r.html?page=-1|archivedate=2009-05-27}}</ref> ==== گەردوون ناسی ==== گەورەترین تەقینەوە کە لە گەردووندا ڕوودەدات تەقینەوەی (supernova)ە، کە ڕوودەدات کاتێک ئەستێرەیەک لەناکاو ئەتەقێتەوە بەھۆی دەستپێکردنی یان کۆتای ھاتنی ژیانی. بەھۆی (ناوکە کەرتبوونەوە) کە [[تیشکی گاما]] دەردەپەڕێت کە تا ئێستاش توێژینەوەی لەسەرە بە گشتی تیشکی خۆریش نموونەیەکی ترە لە تەقینەوەکان کە لەسەر ڕووی خۆر ڕڕودەدەن، و ھەروەھا ئەگەرەکانی ئەستێرەکانی تریش بەھەمان شێوە سەرچاوەی تیشکی خۆرپەیدا دەبێت لە ئەنجامی بەیەکداچوونی ھێڵەکانی بواری موگناتیسی کە ئەمانیش لە سووڕانەوەی خۆر پەیدادەبن. جۆرێکی تر لە تەقینەوەی گەردوونی ڕوودەدات کاتێک تەنە گەردوونییەکان یا ئەستێرەکان بەڕووی تەنێکی تر دەکەون بۆ نموونە (بەر ڕووی ھەسارەیەک دەکەون) === کیمیای === باوترین تەقینەوەی دەستکرد تەقینەوەی کیمیایییە. کە بەگشتی بریتییە لە کارلێکێکی زۆر خێراو توندی کارلێکی ئۆکسان، کە لەئەنجامدا بڕێکی ئێجگار زۆر گازی گەرم پەیدادەبێت. یەکەم تەقینەوەی کیمیای کە دروستکراو پاشان بەکارھێنرا باروت بوو؛ و گرنگترین تەقینەوەکانی تر کە لەم دووایانەدا گەشەیان پێدراوە لەبواری تەکنەلۆجی کیمیاوی کە زانا()دۆزییەوە بریتی بوو لە گەشەپێدانی چەکی (Frederick Augustus Abel)لە ساڵی ١٨٦٥، ھەروەھا (Alfred Nobel) تەقینەوەی داھێنا لە ساڵی ١٨٦٦. تەقینەوە کیمیایەکان چ بە ئەنقەست بن یان ڕێکەوت چاڵاک دەبن بە بوونی ئاگر یان پڕیشکی ئەلکترۆنی بە ھەبوونی گازی [[ئۆکسجین]]ی. تەقینەوە ڕێکەوتەکان لەوانەیە ڕووبدەن لە تانکەری نەوت و موشەک و مەکینەکان ھتد… === ئەلکترۆنی و موگناتیسی === لە تازەترین مەترسییەکانی ئەلکترۆنی ئەوەیە کە دەتوانرێ تەقینەوەی ئەلیکترۆنی دروست بکات بەھۆی پەیدابوونی وزەیەکی زۆری ھێڵی ئەلکترۆنی کە توانای بە ھەڵمکردنی کانزا و جیاکردنەوەی مادەکانی لە یەکتری ھەیە بەخێرایەکی زۆر. ئەم ھێڵە پڕیشکە سامناکە مەترسیدارە بۆ ئەو کەسانەی ئیش لەسەر مەکینەی بەرھەمھێنانی وزەکە دەکەن. ھەروەھا لە ڕادەبەدەری پەستانی موگناتیسی لە نێو ئامێرە ئەلکترۆموگناتیسییە(electromagnet) کە ھێزێکی لە ڕادەبەدەری ھەیە، دەتوانێ تەقینەوەی ئەلیکترۆنی پەیدابکات. === میکانیکی و گاز === کردارە فیزیایەکان بەتەواوی جیاوازن لە کردارە کیمیایییەکان یان کردارە ناوکیدەکان. نموونە بۆ ئەمە، تەقینی ئەو قوتوانەی پێکھاتەی مەرەکەبیان تێدایە بەھۆی پەستانی ناوەکییەوە، ھەروەھا گەرمکردنی زیاد لەعەدی بۆیلەر (ئاو گەرمکەر)، و تەقینی قوتوەکان لە ئاگردا. کوڵانی شلە زیادکردنی تەقینەوە ھەڵمییەکان (https://en.wikipedia.org/wiki/BLEVE) ، یەکێکە لە جۆرەکانی تەقینەوە میکانیکی کە دەتوانرێ ڕووبدات کاتێک دەفرێک پەستانێکی زۆری لەسەربێت بەھۆی شلەی ناوییەوە، کە ھۆکارەکەشی ئەوەیە کە بە ھەڵم بوونی شلەکە دەبێتە ھۆی زۆر خێرای قەباڕەکەی دەفرەکە زیادبکات! تێبینی دەکرێت کە پێکھاتەکانی ناو دەفرەکە تەقینەوەی کیمیای بەدوا دادێت، کە لە دوایدا زنجیرەیەک کاری گەی بەجێ دەھێڵێت، وەکو تانکی یان بتڵی غاز لەناو گازدا، لەم کەیسەدا بۆ کاریگەرییەکانی تەقینەوەی میکانیکی، کاتێک تانکێک لەناودەچێ بەھۆی تەقینەوە کە بە ھۆکاری دەرپەڕینی گازی پڕۆپان (غازی چێشتلێنان) لە ناوەندێکی سەرچاوەی ئاگردا کە سەرەتا شلە پاشان بە خێرای دەبێتە گاز. لەبەر ئەم ھۆکارە زۆربەی جار کارگوزارە فریاگوزارەکان جیاوازی لەنێوان ئەم دوو حاڵەتەدا دەکەن. === ناوکید === دوابەدوای تەقینەوە ناوکیدەکانی گەلەئەستێرەکان، [[چەکی ناوکی]]دی دەستکرد پەیدابوو کە جۆرێکە لە چەکی تەقەمەنی، کە ئەم ھێزە لەناوبەرەی دەستدەکەوێت لە ئەنجامی کەرتبونی ناوک یان یەکگرتنی ناوک، کە لە ئەنجامدا ھەردوو جۆری تەقینەوە ناوکیدەکە بە دەستکەوتێکی کەم، زۆر زۆر بەھێزترە لە گەورەترین تەقینەوە سادەکان کە ھەن کە تەنھا بەیەکجار بەکارھێنانی توانای ھەیە شارێک بەتەواوی وێران بکات. == تایبەتمەندییەکانی تەقینەوە == === ھێز === تەقینەوە ھێزییەکان بەرەڵا دەبن بە ئاراستەی ستونی لەسەر ڕوتەختی شوێنی تەقینەوەکە. ئەگەر نارنجۆک (بۆمبی دەستی) لە ھەوادابوو لەکاتی تەقینەوەدا ئەوا ئاراستەی تەقینەوەکە °٣٦٠ دەبێت، بە پێچەوانەوە لە حاڵەتی بارگاویدا ھێزە تەقینەوەکان لە چەقی چەکەکەدەبن، بۆ دروستکردنی گەورەترین تەقینەوەی ناوچەی. حالەتی بارگەداری بەزۆری بەکاردێت لەلایەن سەربازەکان بۆ ڕووخاندن و شکاندنی دەرگاو دیوارەکان. === خێرایی === خێرای کارلێکی تەقینەوە دیاری دەکرێت لەسەرەتای کارلێکی سووتان، ئەگەرچی کارلێکەکە زۆر بەخێرای ڕووبدات. بڵاوبوونەوەی گەرمای گازەکان کەم کەم لەناوەندی کارلێکەکە لادەبرێت، لەگەڵ ئەوەشداکە جیاوازییەکی زۆری نابێت لەڕووی پەستان و تەقینەوە، وەک سووتانی تەختە لە شوێنی ئاگرکەوتنەوە، بە دڵنیایییەوە بریتییە لە گەشەسەندنی گەرمی و پەیدابوونی گازەکان دواجار بڵاوبوونەوەی خێرا بۆ دروستبوونی پەستانی لەناکاوی بۆ سەر شتە جیاوازەکان لە کۆتایی دەبێتە ھۆی تەقینەوە دەتوانین لێکچوون و جیاوازی بکەین لە نێوان وزەی دەرپەڕیوو لە پاتری کە بە ھێواشی ڕڕودەدات، ھەروەھا ئەوەی لە مەکینەی ئامێری فلاش و کامێرا ڕوودەدات، کە ھەموو وزەکەی بە جارێک ون === پەیدابوونی گەرمی === پەیدابوونی گەرمی بە ڕێژەیەکی زۆر عادەتەن پەیدابوونی زۆری تەقینەوەی کیمیایی لەگەڵدا دەبێت، ئەم تەقینەوانە ناودەبرێت بە تەقینەوەی ئینترۆپی کە مادەی ئۆڕگانیک پڕۆکسیدی تێدایە وەک ئەسیتۆن پێرۆکساید<ref>{{Cite journal|volume=127|first3=Joseph|last8=Keinan|first7=Aaron|last7=Alt|first6=Harel|last6=Itzhaky|first5=Roland|last5=Boese|first4=Yehuda|last4=Zeiri|last3=Almog|issue=4|first2=Ronnie|last2=Kosloff|first1=Faina|last1=Dubnikova|doi=10.1021/ja0464903|date=2005-02-01|journal=Journal of the American Chemical Society|title=Decomposition of Triacetone Triperoxide Is an Entropic Explosion|pmid=15669854|pages=1146–1159|first8=Ehud}}</ref> ئەمەش بڵاوبوونەوەیەکی خێرای گەرمییە کەوا لە بەرھەمە گازە دەکات تەقینەوەی گەورە پەیدادەبکەن بۆ بڵاوبوونەوە و پەیدابوونی پەستانی بەرز. ئەم خێرا پەیدابوونی پەستان کە بەھۆی دەرپەڕاندنی گاز پەیدابووە دەبێتە ھۆی ڕوودانی تەقینەوە، بڵاوبوونەوەی گەرمی لەگەڵ نەبوونی خێرای پێویست (خێرای کەم) نابێتە ھۆی تەقینەوە بۆ نموونە ھەرچەندە بڕی خەڵوز پێنج بەرامبەری نایترۆگلیسرین زیادبکەین بۆ پەیدابوونی گەرمی، خەڵوز ناتوانرێ وەکو تەقەمەنی بەکاربھێنرێ (جگە لە بەکارھێنانی خەڵوزی تۆز)، چونکە تێکڕای بەرھەمھێنانی گەرمییەکەی خاوە (لەسەرخۆ ئیش دەکات نەک خێرا). لەڕاستیدا ئەو شتانەی ئەسوتێن بە خێرایەکی کەم (سووتانی لەسەرخۆ) بڕێکی زیاتر گەرمی پەیدادەکەن لەچاو ئەو وزەیەی تەقینەوە پەیدا دەبیێت، لە ئەنجامدا سووتانی لەسەرخۆ بڕێکی زۆرتر لە وزەی ناوەکی(internal energy)لە سووتانی شتەکان وەک گەرمی بەرەڵا دەکات بۆ دەورووبەر، لەکاتێکدا لە کارلێکی سووتانی خێرادا بڕێکی کەم لە [[وزەی ناوەکی]] (internal energy) دەگۆڕێت بۆ گەرمی. ئیش و گەرمی بە شێوەیەکی یەکسان وزە دروست دەکەن، سەیری سووتانی گەرمی بۆ چارەسەرکردنی ئەم بابەتە. کاتێک ئاوێتە کیمیایەکان پەیدادەبن لە کارلێککردوەکان لەوانەیە ھەڵمژین یان دەرپەڕینی گەرمی لەگەڵدابێت، ئەو بڕە گەرمییەی کە ھەڵدەمژرێ یان دەبەخشرێ لە کاتی گواستنەوەیدا بە درێژای کارلێک پێی دەگوترێت گەرمی پێکھاتن. گەرمی پێکھاتنی مادە گاز و ڕەقەکان کە لە کاتی تەقینەوە پەیدادەبێت دەتوانرێ دیاری بکرێت لە (پلەی گەرمی °٢٥ پەستانی یەک ئەتمۆسفیر) و بە گشتی بەیەکەی kg/mol دیاری دەکرێت، نرخی پۆزەتیڤ نیشانەی ئەوەیە کە گەرمی کە ھەڵمژراوە لەلایەن مادە پێکھێنەرەکان لەکاتی پەیدابوونی ئاوێتەکە و کارلێکەش بە کارلێکی گەرمی مژ دیاری دەکرێت. لە تەکنۆلۆجی تەقینەوەدا، تەنھا ئەو ئاوێتانەی گەرمی دەرن کە دەتوانن بڕێکی زۆر و وزە بەرەڵا بکەن و بەھای گەرمی پێکھاتەیان سالبە دەتوانن بەکاربھێنرێت. کارلێکی گەرمی دەپێورێت لەژێر چەند مەرجێکدا وەکو پەستان و قەبارەی جێگیر، گەرمی کارلێک لەوانەیە بەشێوەیەکی گونجاو بە (گەرمی تەقینەوە) ناوبنرێ. === دەستپێکردنی کارلێک === بریتییە لە ئاوێتەیەک یان تێکەڵەیەک کە بەھۆی پلەی گەرمی یان تەکانی (شڵەژانی) بەھێزەو ڕوودەدات، کە پێکھاتەکانی شی دەبێتەوە یان سەر لەنوێ پێکھاتەکانی ڕیزدەبنەوە (نوێدەبێتەوە) بەخێرایەکی زۆر کە بەرھەمەکەی گاز و گەرمییە، ھەندێک مادە ئاساییانە بەشێک نین لە تەقینەوە کە لەوانەیە بەیەک یان دوو جار بتەقێتەوە. بۆ دەستپێکردنی کارلێکێکی بەتوانا پێویستمان بە ڕاتەکان، گەرمی، یان کاتالیست دەبێت (مادەیەکە بەکاردێت بۆ خێراکردنی کارلێک) ھەیە لە بەشێکی بچووکی مادەی تەقینەوەکە، ئەو مادەیەی ھەرسێ فاکتەری (ڕاتەکان، گەرمی، کاتالیت) ناتوانرێ وەک تەقەمەنی پەسەندبکرێ ھەرچەندە کارلێکە توانای ڕوودانی ھەبێت لەکاتی پێویستیدا. === پارچە پارچەبوون === سووتان بریتییە لە کەڵەکەبوون و و دەرپەڕینی گەرد و گەردیلەکان لە ئەنجامی تەقاندنی تەقینەوەیەکی بەھێز، ھۆکاری کەرتبوونەکان دەگەڕێتەو بۆ بەشەکانی پێکھاتن (وەک:شوشە، نوکی مادەکان یان ڕووی مادەکان). دەرخەری چینەکان یان چەند ئاستێکی ڕووی جیاوازی ڕەوشتی جیۆلۆجی وەک بەرد و لم خۆلی خاو، لە حاڵەتی دەوروبەری تەقینەوە و ھەر تێکەڵەیەکی خاوی تر ناتوانرێ ببێتە ھەڵم بەھۆی شەپۆلەکانی ڕاتەکان کەدروستبووە بە تەقێنەوە. دەرپەڕینی خێرای پارچە بچووکەکان دەتوانێ سەدان یان ھەزاران پێ بگوازێتەوە لەگەڵ وزەی پێویست بۆ دەستپێکردنی تەقینەوە یەکی بەھێز، ئازاردان و کوشتنی کارمەندان یان وێرانکردنی ئامێر و پێکھاتەکانی ئامێرەکە. == سەرچاوەکان == {{سەرچاوەکان}} {{تووڵی دەروازە|کیمیا|فیزیک}} {{پۆلی کۆمنز|Explosions}} [[پۆل:تەقینەوەکان]] 0z510gkm5d07icb20qg2rcgbpfu75ie 1374508 1374507 2024-11-02T05:05:07Z کەژان جبار 65769 1374508 wikitext text/x-wiki {{خاوێنکردن}} {{بێ بەستەر}} '''تەقینەوە''' بریتییە لەوەی کە بەخێرایی قەبارەکەی زیاد دەبێت، وزەیەکی یەکجار زۆر بەرەڵا دەکات تا دوورترین ئاستی بەزۆری پلەی گەرمییەکی زۆر بەرز پەیدادەبێت لەگەڵ دەرپەڕینی گازەکان. تەقینەوە سەروو دەنگییەکان:دروستدەبن بەھۆی تەقینەوەی بەرز وەک تەقینەوەکان و دەگوازرێنەوە بەھۆی جووڵەی شەپۆلی سەروو دەنگەوە، تەقینەوە ژێر شەپۆلە بیستراوەکان:درووستدەبن بەھۆی تەقینەوەی نزم کە لە ئەنجامی سووتانێکی ھێواش دروست دەبن وەک سووتان. [[پەڕگە:NTS - BEEF - WATUSI.jpg|وێنۆک|250px|تەقاندنەوەی ١٦ تەن تەقەمەنی.]] [[پەڕگە:Explosions.jpg|وێنۆک|تەقینەوەی گازۆلین<ref>{{Citation |title=گازۆلین |date=2024-08-19 |work=ویکیپیدیا، ئینسایکڵۆپیدیای ئازاد |url=https://ckb.m.wikipedia.org/wiki/%DA%AF%D8%A7%D8%B2%DB%86%D9%84%DB%8C%D9%86 |access-date=2024-11-02}}</ref> لەشێوەی دڵۆپەیەک دەردەکەوێت لە ھەوادا]] == پۆلینکردنی تەقینەوە == === سروشتی === ئەو تەقینەوانەی کە لە سروشتدا ڕوودەدەن، پەیدادەبن لە ئەنجامی لێشاوێکی ئێجگار زۆر لە وزەوە، زۆربەی تەقینەوە سروشتییەکان بە شێوەی گرکان یان ڕووناکی ڕوودەدەن بە شێوازی ھەمەجۆر، تەقینەوەکان بە شێوەی ھەڵچوونی گرکانی ڕودەدەن کاتێک کە بەردی ماگما ڕێژەیەکی زۆر لە گازی لەناودا دەتاوێتەوە لە کڕۆکی (ناخی) زەویدا کە پەستان دروست دەکات بۆ کەمکردنەوەی ئەو پەستانەی کە بەھۆی بەردە تواوەکانی ماگماوە دروستبوون، ئەوا پێکھاتەکە لە شێوەی بلقی شل دێتە سەر ڕووی زەوی. کە بە خێرایەکی زۆر و قەبارەیەکی زۆرەوە دەردەپەڕن. تەقینەوەکان ڕوودەدن لە ئەنجامی بەیەکداکەوتنی زۆر و ھەروەھا بە ڕێژەیەکی زۆری وەک تەقینەوە ژێر ئاوەکان ڕوودەدەن (ژێردەریا). تەقینەوەکان دەکرێ لە دەرەوەی زەویش دا ڕووبدەن، لە ڕووداوی وەک (supernova)کە لە دروستبوونی ئەستێرەو ھەسارەی تر و (لێواری کاکێشان) تەقینەوەکان ڕێژەیانە ڕوودەدەن لە کاتی ئاگرکەوتنەوە لە (eucalyptus)درەختێکە کە بەخێرای گەشە دەکات و بڵاو دەبێتەوە لە دارستانەکاندا، وەکو کاتێک ڕۆنی فڕۆک(ڕۆنێک کە بەخێرای بە ھەڵم دەبێت) لە بەرزی درەختەکانەوە بە خێرای گڕ دەگرێت.<ref>{{cite news|url=http://www.theage.com.au/national/fire-power-equalled-1500-atomic-bombs-20090521-bh7r.html?page=-1|location=Melbourne|work=The Age|title=Fire power equalled 1500 atomic bombs|first=Karen|last=Kissane|date=2009-05-22|url-status=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090527014811/http://www.theage.com.au/national/fire-power-equalled-1500-atomic-bombs-20090521-bh7r.html?page=-1|archivedate=2009-05-27}}</ref> ==== گەردوون ناسی ==== گەورەترین تەقینەوە کە لە گەردووندا ڕوودەدات تەقینەوەی (supernova)ە، کە ڕوودەدات کاتێک ئەستێرەیەک لەناکاو ئەتەقێتەوە بەھۆی دەستپێکردنی یان کۆتای ھاتنی ژیانی. بەھۆی (ناوکە کەرتبوونەوە) کە [[تیشکی گاما]] دەردەپەڕێت کە تا ئێستاش توێژینەوەی لەسەرە بە گشتی تیشکی خۆریش نموونەیەکی ترە لە تەقینەوەکان کە لەسەر ڕووی خۆر ڕڕودەدەن، و ھەروەھا ئەگەرەکانی ئەستێرەکانی تریش بەھەمان شێوە سەرچاوەی تیشکی خۆرپەیدا دەبێت لە ئەنجامی بەیەکداچوونی ھێڵەکانی بواری موگناتیسی کە ئەمانیش لە سووڕانەوەی خۆر پەیدادەبن. جۆرێکی تر لە تەقینەوەی گەردوونی ڕوودەدات کاتێک تەنە گەردوونییەکان یا ئەستێرەکان بەڕووی تەنێکی تر دەکەون بۆ نموونە (بەر ڕووی ھەسارەیەک دەکەون) === کیمیای === باوترین تەقینەوەی دەستکرد تەقینەوەی کیمیایییە. کە بەگشتی بریتییە لە کارلێکێکی زۆر خێراو توندی کارلێکی ئۆکسان، کە لەئەنجامدا بڕێکی ئێجگار زۆر گازی گەرم پەیدادەبێت. یەکەم تەقینەوەی کیمیای کە دروستکراو پاشان بەکارھێنرا باروت بوو؛ و گرنگترین تەقینەوەکانی تر کە لەم دووایانەدا گەشەیان پێدراوە لەبواری تەکنەلۆجی کیمیاوی کە زانا()دۆزییەوە بریتی بوو لە گەشەپێدانی چەکی (Frederick Augustus Abel)لە ساڵی ١٨٦٥، ھەروەھا (Alfred Nobel) تەقینەوەی داھێنا لە ساڵی ١٨٦٦. تەقینەوە کیمیایەکان چ بە ئەنقەست بن یان ڕێکەوت چاڵاک دەبن بە بوونی ئاگر یان پڕیشکی ئەلکترۆنی بە ھەبوونی گازی [[ئۆکسجین]]ی. تەقینەوە ڕێکەوتەکان لەوانەیە ڕووبدەن لە تانکەری نەوت و موشەک و مەکینەکان ھتد… === ئەلکترۆنی و موگناتیسی === لە تازەترین مەترسییەکانی ئەلکترۆنی ئەوەیە کە دەتوانرێ تەقینەوەی ئەلیکترۆنی دروست بکات بەھۆی پەیدابوونی وزەیەکی زۆری ھێڵی ئەلکترۆنی کە توانای بە ھەڵمکردنی کانزا و جیاکردنەوەی مادەکانی لە یەکتری ھەیە بەخێرایەکی زۆر. ئەم ھێڵە پڕیشکە سامناکە مەترسیدارە بۆ ئەو کەسانەی ئیش لەسەر مەکینەی بەرھەمھێنانی وزەکە دەکەن. ھەروەھا لە ڕادەبەدەری پەستانی موگناتیسی لە نێو ئامێرە ئەلکترۆموگناتیسییە(electromagnet) کە ھێزێکی لە ڕادەبەدەری ھەیە، دەتوانێ تەقینەوەی ئەلیکترۆنی پەیدابکات. === میکانیکی و گاز === کردارە فیزیایەکان بەتەواوی جیاوازن لە کردارە کیمیایییەکان یان کردارە ناوکیدەکان. نموونە بۆ ئەمە، تەقینی ئەو قوتوانەی پێکھاتەی مەرەکەبیان تێدایە بەھۆی پەستانی ناوەکییەوە، ھەروەھا گەرمکردنی زیاد لەعەدی بۆیلەر (ئاو گەرمکەر)، و تەقینی قوتوەکان لە ئاگردا. کوڵانی شلە زیادکردنی تەقینەوە ھەڵمییەکان (https://en.wikipedia.org/wiki/BLEVE) ، یەکێکە لە جۆرەکانی تەقینەوە میکانیکی کە دەتوانرێ ڕووبدات کاتێک دەفرێک پەستانێکی زۆری لەسەربێت بەھۆی شلەی ناوییەوە، کە ھۆکارەکەشی ئەوەیە کە بە ھەڵم بوونی شلەکە دەبێتە ھۆی زۆر خێرای قەباڕەکەی دەفرەکە زیادبکات! تێبینی دەکرێت کە پێکھاتەکانی ناو دەفرەکە تەقینەوەی کیمیای بەدوا دادێت، کە لە دوایدا زنجیرەیەک کاری گەی بەجێ دەھێڵێت، وەکو تانکی یان بتڵی غاز لەناو گازدا، لەم کەیسەدا بۆ کاریگەرییەکانی تەقینەوەی میکانیکی، کاتێک تانکێک لەناودەچێ بەھۆی تەقینەوە کە بە ھۆکاری دەرپەڕینی گازی پڕۆپان (غازی چێشتلێنان) لە ناوەندێکی سەرچاوەی ئاگردا کە سەرەتا شلە پاشان بە خێرای دەبێتە گاز. لەبەر ئەم ھۆکارە زۆربەی جار کارگوزارە فریاگوزارەکان جیاوازی لەنێوان ئەم دوو حاڵەتەدا دەکەن. === ناوکید === دوابەدوای تەقینەوە ناوکیدەکانی گەلەئەستێرەکان، [[چەکی ناوکی]]دی دەستکرد پەیدابوو کە جۆرێکە لە چەکی تەقەمەنی، کە ئەم ھێزە لەناوبەرەی دەستدەکەوێت لە ئەنجامی کەرتبونی ناوک یان یەکگرتنی ناوک، کە لە ئەنجامدا ھەردوو جۆری تەقینەوە ناوکیدەکە بە دەستکەوتێکی کەم، زۆر زۆر بەھێزترە لە گەورەترین تەقینەوە سادەکان کە ھەن کە تەنھا بەیەکجار بەکارھێنانی توانای ھەیە شارێک بەتەواوی وێران بکات. == تایبەتمەندییەکانی تەقینەوە == === ھێز === تەقینەوە ھێزییەکان بەرەڵا دەبن بە ئاراستەی ستونی لەسەر ڕوتەختی شوێنی تەقینەوەکە. ئەگەر نارنجۆک (بۆمبی دەستی) لە ھەوادابوو لەکاتی تەقینەوەدا ئەوا ئاراستەی تەقینەوەکە °٣٦٠ دەبێت، بە پێچەوانەوە لە حاڵەتی بارگاویدا ھێزە تەقینەوەکان لە چەقی چەکەکەدەبن، بۆ دروستکردنی گەورەترین تەقینەوەی ناوچەی. حالەتی بارگەداری بەزۆری بەکاردێت لەلایەن سەربازەکان بۆ ڕووخاندن و شکاندنی دەرگاو دیوارەکان. === خێرایی === خێرای کارلێکی تەقینەوە دیاری دەکرێت لەسەرەتای کارلێکی سووتان، ئەگەرچی کارلێکەکە زۆر بەخێرای ڕووبدات. بڵاوبوونەوەی گەرمای گازەکان کەم کەم لەناوەندی کارلێکەکە لادەبرێت، لەگەڵ ئەوەشداکە جیاوازییەکی زۆری نابێت لەڕووی پەستان و تەقینەوە، وەک سووتانی تەختە لە شوێنی ئاگرکەوتنەوە، بە دڵنیایییەوە بریتییە لە گەشەسەندنی گەرمی و پەیدابوونی گازەکان دواجار بڵاوبوونەوەی خێرا بۆ دروستبوونی پەستانی لەناکاوی بۆ سەر شتە جیاوازەکان لە کۆتایی دەبێتە ھۆی تەقینەوە دەتوانین لێکچوون و جیاوازی بکەین لە نێوان وزەی دەرپەڕیوو لە پاتری کە بە ھێواشی ڕڕودەدات، ھەروەھا ئەوەی لە مەکینەی ئامێری فلاش و کامێرا ڕوودەدات، کە ھەموو وزەکەی بە جارێک ون === پەیدابوونی گەرمی === پەیدابوونی گەرمی بە ڕێژەیەکی زۆر عادەتەن پەیدابوونی زۆری تەقینەوەی کیمیایی لەگەڵدا دەبێت، ئەم تەقینەوانە ناودەبرێت بە تەقینەوەی ئینترۆپی کە مادەی ئۆڕگانیک پڕۆکسیدی تێدایە وەک ئەسیتۆن پێرۆکساید<ref>{{Cite journal|volume=127|first3=Joseph|last8=Keinan|first7=Aaron|last7=Alt|first6=Harel|last6=Itzhaky|first5=Roland|last5=Boese|first4=Yehuda|last4=Zeiri|last3=Almog|issue=4|first2=Ronnie|last2=Kosloff|first1=Faina|last1=Dubnikova|doi=10.1021/ja0464903|date=2005-02-01|journal=Journal of the American Chemical Society|title=Decomposition of Triacetone Triperoxide Is an Entropic Explosion|pmid=15669854|pages=1146–1159|first8=Ehud}}</ref> ئەمەش بڵاوبوونەوەیەکی خێرای گەرمییە کەوا لە بەرھەمە گازە دەکات تەقینەوەی گەورە پەیدادەبکەن بۆ بڵاوبوونەوە و پەیدابوونی پەستانی بەرز. ئەم خێرا پەیدابوونی پەستان کە بەھۆی دەرپەڕاندنی گاز پەیدابووە دەبێتە ھۆی ڕوودانی تەقینەوە، بڵاوبوونەوەی گەرمی لەگەڵ نەبوونی خێرای پێویست (خێرای کەم) نابێتە ھۆی تەقینەوە بۆ نموونە ھەرچەندە بڕی خەڵوز پێنج بەرامبەری نایترۆگلیسرین زیادبکەین بۆ پەیدابوونی گەرمی، خەڵوز ناتوانرێ وەکو تەقەمەنی بەکاربھێنرێ (جگە لە بەکارھێنانی خەڵوزی تۆز)، چونکە تێکڕای بەرھەمھێنانی گەرمییەکەی خاوە (لەسەرخۆ ئیش دەکات نەک خێرا). لەڕاستیدا ئەو شتانەی ئەسوتێن بە خێرایەکی کەم (سووتانی لەسەرخۆ) بڕێکی زیاتر گەرمی پەیدادەکەن لەچاو ئەو وزەیەی تەقینەوە پەیدا دەبیێت، لە ئەنجامدا سووتانی لەسەرخۆ بڕێکی زۆرتر لە وزەی ناوەکی(internal energy)لە سووتانی شتەکان وەک گەرمی بەرەڵا دەکات بۆ دەورووبەر، لەکاتێکدا لە کارلێکی سووتانی خێرادا بڕێکی کەم لە [[وزەی ناوەکی]] (internal energy) دەگۆڕێت بۆ گەرمی. ئیش و گەرمی بە شێوەیەکی یەکسان وزە دروست دەکەن، سەیری سووتانی گەرمی بۆ چارەسەرکردنی ئەم بابەتە. کاتێک ئاوێتە کیمیایەکان پەیدادەبن لە کارلێککردوەکان لەوانەیە ھەڵمژین یان دەرپەڕینی گەرمی لەگەڵدابێت، ئەو بڕە گەرمییەی کە ھەڵدەمژرێ یان دەبەخشرێ لە کاتی گواستنەوەیدا بە درێژای کارلێک پێی دەگوترێت گەرمی پێکھاتن. گەرمی پێکھاتنی مادە گاز و ڕەقەکان کە لە کاتی تەقینەوە پەیدادەبێت دەتوانرێ دیاری بکرێت لە (پلەی گەرمی °٢٥ پەستانی یەک ئەتمۆسفیر) و بە گشتی بەیەکەی kg/mol دیاری دەکرێت، نرخی پۆزەتیڤ نیشانەی ئەوەیە کە گەرمی کە ھەڵمژراوە لەلایەن مادە پێکھێنەرەکان لەکاتی پەیدابوونی ئاوێتەکە و کارلێکەش بە کارلێکی گەرمی مژ دیاری دەکرێت. لە تەکنۆلۆجی تەقینەوەدا، تەنھا ئەو ئاوێتانەی گەرمی دەرن کە دەتوانن بڕێکی زۆر و وزە بەرەڵا بکەن و بەھای گەرمی پێکھاتەیان سالبە دەتوانن بەکاربھێنرێت. کارلێکی گەرمی دەپێورێت لەژێر چەند مەرجێکدا وەکو پەستان و قەبارەی جێگیر، گەرمی کارلێک لەوانەیە بەشێوەیەکی گونجاو بە (گەرمی تەقینەوە) ناوبنرێ. === دەستپێکردنی کارلێک === بریتییە لە ئاوێتەیەک یان تێکەڵەیەک کە بەھۆی پلەی گەرمی یان تەکانی (شڵەژانی) بەھێزەو ڕوودەدات، کە پێکھاتەکانی شی دەبێتەوە یان سەر لەنوێ پێکھاتەکانی ڕیزدەبنەوە (نوێدەبێتەوە) بەخێرایەکی زۆر کە بەرھەمەکەی گاز و گەرمییە، ھەندێک مادە ئاساییانە بەشێک نین لە تەقینەوە کە لەوانەیە بەیەک یان دوو جار بتەقێتەوە. بۆ دەستپێکردنی کارلێکێکی بەتوانا پێویستمان بە ڕاتەکان، گەرمی، یان کاتالیست دەبێت (مادەیەکە بەکاردێت بۆ خێراکردنی کارلێک) ھەیە لە بەشێکی بچووکی مادەی تەقینەوەکە، ئەو مادەیەی ھەرسێ فاکتەری (ڕاتەکان، گەرمی، کاتالیت) ناتوانرێ وەک تەقەمەنی پەسەندبکرێ ھەرچەندە کارلێکە توانای ڕوودانی ھەبێت لەکاتی پێویستیدا. === پارچە پارچەبوون === سووتان بریتییە لە کەڵەکەبوون و و دەرپەڕینی گەرد و گەردیلەکان لە ئەنجامی تەقاندنی تەقینەوەیەکی بەھێز، ھۆکاری کەرتبوونەکان دەگەڕێتەو بۆ بەشەکانی پێکھاتن (وەک:شوشە، نوکی مادەکان یان ڕووی مادەکان). دەرخەری چینەکان یان چەند ئاستێکی ڕووی جیاوازی ڕەوشتی جیۆلۆجی وەک بەرد و لم خۆلی خاو، لە حاڵەتی دەوروبەری تەقینەوە و ھەر تێکەڵەیەکی خاوی تر ناتوانرێ ببێتە ھەڵم بەھۆی شەپۆلەکانی ڕاتەکان کەدروستبووە بە تەقێنەوە. دەرپەڕینی خێرای پارچە بچووکەکان دەتوانێ سەدان یان ھەزاران پێ بگوازێتەوە لەگەڵ وزەی پێویست بۆ دەستپێکردنی تەقینەوە یەکی بەھێز، ئازاردان و کوشتنی کارمەندان یان وێرانکردنی ئامێر و پێکھاتەکانی ئامێرەکە. == سەرچاوەکان == {{سەرچاوەکان}} {{تووڵی دەروازە|کیمیا|فیزیک}} {{پۆلی کۆمنز|Explosions}} [[پۆل:تەقینەوەکان]] egrf2tur3myeq6nh27q8489ricvffsv 0 164772 1374512 1217484 2024-11-02T05:15:27Z کەژان جبار 65769 /* growthexperiments-addlink-summary-summary:1|2|0 */ 1374512 wikitext text/x-wiki {{چەند کێشەیەک| {{بێسەرچاوە}} {{بەسەرداچوونەوە}} {{بێ بەستەر}} {{ھەتیو}} }} [[پەڕگە:Laminar_and_turbulent_flows.svg|وێنۆک|307x307پیکسڵ|وێنەیەکی سادەی گوەستنەوە لە لێشاوی جێگیر بۆ لێشاوی شلەژاوا/جێگیر ب/شلەژاو]] لەداینەمیکی شلە، جێگیربوونی داینەمیکی ئاو بوارێکە کە شیکردنەوە لە جێگیری و ھەڵمەتی ناجێگیر بوونی ڕژانی شلە دەکات. ئامانجی لێکۆڵینەوەی جێگیربوونی داینەمێکی ئەو ئاوەیە کە بزانن ئایە ڕژانی شلە جێگیرە یان نا جێگیرە ئەگەر ئەم حالەتە ھەبێت چۆن ناجێگیربوون دەبێتە ھۆی کێشکردنی پشێوی دامەزراندنی جێگیر بوونی داینەمێکی ئاو لە ھەردوو حالتی بیردۆزی و تاقیکردنەوە بە تایبەتی لە لایەن(Reynolds, Rayleigh, helm hltoz Kelvinلە سەدەی ١٩ دانراون ئەم دامەزرانانە «ڕێکخراوانە» ئامێری بە سودیان پێ داوە بۆ لێکۆڵینەوە کردنی ((hydro... Stability)). ئەم ئامێرانە پێکەھاتون لە ژمارەی reynold, ھاوکێشەکانی euler و ھاوکێشەکانی navier-stokes لە کاتی لێکۆڵینەوە ڕەوتی جێگیربوون ئەمە بەسوود دەبێت کە لە زۆربەی ڕێبازە سادەکان تێبگەین بۆ نموونە شلەکان کە ناپەسترێنەوە و لینج نییە دەتوانن پاشان زۆرتر گەشەبکەن لە ناو شلە ی ئاوێتە لە سالێ ١٩٨٠ تاکو ئێستا شێوازی ژمارەی) لێکدانەوەی) زیاتر بەکارھاتووە بۆ مۆدێل و وێنەی نموونەیی دروستکردن و شیکردنەوەی ڕژانی شلەی ئاوێتە. == لێشاوی جێگیر و ناجێگیر == بۆ ناساندنی نێوان حاڵەتی جیاوازی لێشاوی شلە ھەموو کەسێک دەبێت ڕەچاوی ئەوە بکات چۆن شلەکە وەڵامی (کارلێک کردن) شێواندنی لە بارودۆخی سەرەتایی دەدات. ئەم شێواندنە پەیوەندی دەبێت بە نیشانەکانی ڕێبازەکە و وەک خێرایی و پالەپەستۆ سەر ڕویەکە لەگەڵ چڕی (James clerk max well) باسی شیکردنەوە لەسەر چۆنیەتی لێشاوی شلەی شینە بوو و شیبوو دەکات بەجوانی کاتێک کە گوتی: کاتێک جیاوازییەکی زۆر زۆر بچووک لە بارودۆخی ئێستا دێتە گۆڕین تەنیا لەبەر بڕێکی زۆر زۆر بچووک لەم بارودۆخە لەکاتی داھاتوو چ لەحاڵەتی پشودان بێت یان لە حاڵەتی جووڵە دەگوترێ کە ئەو جێگیرە بەڵام کاتێک جیاوازی ئێجگار زۆر بچووک لە بارودۆخی ئێستا لەوانەیە ببێتە ھۆی جیاوازییەکی دیاریکراو لە بارودۆخی سیستەمەکە لەکاتی دیاریکراو ئینجا دەگوترێ کە ئەم ناجێگیرە ئەو بە ئەم مانایە دێت کە بۆ لێشاوی شلەی جێگیر ھەر گۆڕینی زۆر زۆر بچووک کە وەک شێواندن ڕەچاو کرابێت چ کاریگەرییەکی دیار یاخود گرینگ کرابێت لە سەر بارودۆخی سەرەتایی سیستەم نییەو لە دواییدا کز دەبێت و نامێنێت. بۆ ڕەوتەکە کە جێگیر دیارە ئەو بە دڵنیایی جێگیر دەبێت سەبارەت بە ھەر شێواوی یەکی کە ڕەنگە ڕوبدات خاڵ دا دانێین ئەما بە مانای ئەوە دێت کە ھیچ شێوەیەکی پشێوی بۆ ئەو نییە کە نا جێگیرە لھ لایەکی تر بۆ ڕەوتی نا جێگیر ھەر گۆڕانکارییەک ھەندێک کاریگەری دەبێت لەسەر بارودۆخی ڕێبازەکە بۆ ئەوەی گەشە بکات بە زۆری و بە فراوانی لە ئەم ڕێگایە کە سیستەمەکە بەرە بەرە دوور دەکەوێتەوە لە بارودۆخی سەرەتایی و ھەرگیز نا گەڕێتەوە بۆ ئەو حاڵەتە. ئەمە بە مانای ئەوە دێت کە بە لایەنی کەمەوە جۆرێکی پشێوی ھەیە سەبارەت بەو ڕەوتە کە نا جێگیرە و ئەم پشێویە لە ئەنجامدا لە شێوەی ھاوسەنگی ھێز تێکدەدات. == دیاریکردن و جێگیری ڕەوتەکە == ژمارەی ڕینۆڵد ئامێرێکی گرنگە بە کار دێت بۆ دیاریکردنی جێگیربوونی ڕەوتی ڕۆیشتنی ئاو ناسراوە بە ژمارەی ڕینۆڵد، یەکەم جارgorge gabriel strokes ئەم بیرۆکەیەی پێشکەشکرد لە سەرەتای دەستپێکردنی ساڵی ١٨٥٠ osbon Reynolds پێکەوە کارکردن لەگەڵ کە زیاتر بیرۆکەکەی گەشەپێدا لە سەرەتای ساڵی ١٨٨٠کان، ئەم ژمارەیە سادەیە ڕێژەی ماوەی بارنەگۆڕو ماوەی لینجی پێشکەشدەکات. لە ڕووی فیزیایی ئەم ژمارەیە ئەم ژمارەیە ڕێژەی ئەو ھێزانەیە کە دەبێ بدرێنە ھێزی شلەکە. ماوەی نەگۆڕو ھێزەکان کە بەرزدەبنەوە لە جوڵانەوەی ھەڵسەنگێنراو لە چینەکانی جیاوازی شلەکە…(ماوەی لینجی). ھاوکێشەکە بەم شێوەیە: <math>R_e = \frac{\text{inertial}}{\text{viscous}} = \frac{\rho u^2}{\frac{\mu u}{L}} = \frac{\rho u L}{\mu} = \frac{u L}{\nu}</math> <math>R_e = \frac{\text{inertial}}{\text{viscous}} = \frac{\rho u^2}{\frac{\mu u}{L}} = \frac{\rho u L}{\mu} = \frac{u L}{\nu}</math><math>R_e = \frac{\text{inertial}}{\text{viscous}} = \frac{\rho u^2}{\frac{\mu u}{L}} = \frac{\rho u L}{\mu} = \frac{u L}{\nu}</math><math>R_e = \frac{\text{inertial}}{\text{viscous}} = \frac{\rho u^2}{\frac{\mu u}{L}} = \frac{\rho u L}{\mu} = \frac{u L}{\nu}</math>Re=(سستی)/لینجی=(Ꝭu^2)/(μu/L)=ꝬuL/μ=uL/v <math>R_e = \frac{\text{inertial}}{\text{viscous}} = \frac{\rho u^2}{\frac{\mu u}{L}} = \frac{\rho u L}{\mu} = \frac{u L}{\nu}</math> کاتێک Ꝭ =چڕی u=خێرایی لێشاوی شلگاز M= ڕێژەی بەرگری شلە بە بڕینی ڕۆیشتنی شلە دەپێورێت لینجی و خەستی دینامێکی شلە L=درێژی تایبەت V=لینجی جووڵانەوە =μ/Ꝭ ڕێژەی لینجی جوڵانەوەیە بە چڕی شلەکە پێوانە دەکات یەکێک لە بەکارھێنانی بە سوودی ژمارەی ڕینۆڵدز ئەوەیە کە دیاریدەکات (دەتوانیت خاڵەپچڕاوەکان ئامادە بکات) کە ڕەوتەکە چڕیان جێگیرە یان نا جێگیرە و ئەو بڕە تایبەتە بە ژمارە ڕینۆڵدزی قەیرانی ناسراو بە نیشان دەدرێتەوە. ئەگەر ژمارەی ڕینۆڵدز زیاد بکرێت ئەو زۆربونی شێواوی کە دەبێتە ھۆی ناجێگیربوون بچوکتر، ئەگەر ژمارەی ڕینۆڵدزی بەرزبێت ئەوا ڕۆیشتنی شلە ناجێگیر دەبێت. بەرزبوونی ژمارەی ڕینۆڵدز لە چەند ڕێگا لەوانەیە بەرھەم ھێنرا بێت بۆ نموونە ئەگەر (𝞵) بڕێکی کەم بێت یان ئەگەر(Ꝭ، u) بڕەکەیان بەرزبێت. کەواتە ناجێگیری یەکسەر بەرزدەبێتەوە و ڕەوتەکە ناجێگیر یان شێواو دەبێت === ھاوکێشەی نەڤیر ستۆک و ھاوکێشەی بەردەوام === تاوەکو بە شیکردنەوە جێگیربوونی ڕۆیشتنی شلە بدۆزینەوە ئەمە بە سوود دەبێت ئەگەر تێبینی ئەوە بکەین کە جێگیربوونی زانستی ھێزی شلەمەنی یەکان زۆر شتی ھاوبەشی ھەیە لەگەڵ جێگیربوون لە بوارەکانی تر وەک مگنتو ھایدرۆدینامیک، فیزیای پلازما (جۆرە گازێکە ژمارەی ئایون و ئەلیکتڕۆنەکانی ئەوەندەی یەکترن) و حاڵەتی لاستیکی. ئەگەر چی فیزیا بابەتی جیاوازی ھەیە بەڵام ئەم [[ماتماتیک|بیرکاری]] و تەکنیکانە کە بەکاردێت وەک یەکن <math>\frac{\partial \mathbf{u}}{\partial t} + (\mathbf{u} \cdot \nabla) \mathbf{u} - \nu \,\nabla^2 \mathbf{u} = - \nabla p_0 + \mathbf{b}.</math><math>\frac{\partial \mathbf{u}}{\partial t} + (\mathbf{u} \cdot \nabla) \mathbf{u} - \nu \,\nabla^2 \mathbf{u} = - \nabla p_0 + \mathbf{b}.</math><math>\frac{\partial \mathbf{u}}{\partial t} + (\mathbf{u} \cdot \nabla) \mathbf{u} - \nu \,\nabla^2 \mathbf{u} = - \nabla p_0 + \mathbf{b}.</math> کاتێک u=خێرایی شلە Po=پەستانی شلە b=ھێزی پارچە تەنێک کە کەریگەری دەخاتە سەر ھێزی کێشکردنی شلە v=لینجی جوولەیی ∇=(Ә/ӘX,Ә/ӘY,Ә/ӘZ) <math>\frac{\partial \mathbf{u}}{\partial t} = {\text{partial derivative of the velocity field with respect to time}}</math><math>\nabla = \left( \frac{\partial}{\partial x},\frac{\partial}{\partial y}, \frac{\partial}{\partial z} \right)</math> ئەوە ∇ لێرە بەکاردێت وەک بەکارھێنەرێک کە کاردەکەتە سەر خێرایی کە کەوتۆتە دەستە چەپی ھەوکێشەکە وە دواتر کار دەکاتە سەر پەستان کا دەکەوێتە دەستە ڕاستی ھاوکێشەکە تەواوی ھاوکێشەکەش بەم جۆرەیە: DꝬ/Dt+Ꝭ∇.u=٠ کاتێک DꝬ/Dt= چری داتاشراوی ماددە ئەوە∇ دوبارە بەکاردێت وەک ئیشکەرێک لەسەر U وە ئەوە لادانی پێ دە دۆزریتەوە لە خێرایی بەڵام ئەگەر شلەکە نەپەستێورابوو، کە ئەوە بە واتای ئەوە دێت کە چری نەگۆڕە، کەواتە DꝬ/Dt=٠ وە لێرەوە ∇.u=٠ لێشاو نەپەسترێودراوە لەرە دا بە باشترین شێوە وە کەریگەری خستراوەتە سەر زۆربەی شلەکان کە گەشت دەکەن بە زۆرترین خێرایی. وە ئەو پێشبینی کردنە یارمەتی دەر دەبێت بۆ سادەکردنی ھاوکێشەی Navier–Stokes بۆ ھاوکێشەی جیاواز، وەک ھاوکێشەی Euler. کە ئەوە ئاسانترە بۆ ئیشکردن لەگەڵی. === ھاوکێشەی Euler === ئەگەر لە یەک تێرامان لێشاو، ئەوە لە کاتێک ھێزی لینجی بچوک بوو وە لەو کاتە دا پشتگوێ دەخرێت لەم ژماردنە دا دەگەین بە ھاوکێشەی '''Euler''' Әu/Әt+(u. ∇)u=-∇po لەگەڵ ئەوەشدا لەم حاڵەتە وا پێشبینی دەکرێت کە ئەو شلەیە وە ئەو ھەڵبژاردەیە بۆ لێشاو کە ئەوا سنورەکەیە. پەستان سنئرەکەیە چونکە ھەندێک لینجی لە چینی لینجی ناتوانرێت ئیھمال بکرێت وە دەگەرێتەوە دواوە بۆ ھاوکێشەی Navier–Stokes. دۆزینەوەی شیکارێک بۆ ئەم ھاوکێشانە لە ژێر بارودۆخی جیاواز وە دۆزینەوەی جێگیری لە ڕێسای بنچینەی سەرەکی لە دۆزینەوەی جێگیری لێشاوی شلە کە خۆی. بۆ ئەوەی بڕیار بدەین کەوا شەپۆڵەکە جێگیرە یان ناجێگیرە پێویستە زۆربەی جار ڕێگەی {linear stability analysis}بەکار بھێنین. لەم جۆرە شیکردنەوەیە شیکار کردنی ھاوکێشەکان سنورەکان دەبێت ھێڵکاریان بۆ بکرێت. ئەمەش بەندە لەسەر ئەم ڕاستییەیی کەوا وشەی {stable}یان {unstable}بەندە لەسەر ئەم تێکچونە بێ کۆتاییەی کە ھەیە. بۆ ئەم جۆرە شڵە ژانەکە کاری گونجاوە ئەگەر وایی دابنێیین کە شڵەژانەکە لە شەپۆڵ جیاواز لە درێژی گەشە دەکات بە سەر بەخۆیی ھاوکئشەیی بێ ھێڵکاری ڕێگە بە شڵەژانی درێژە شەپۆڵی جۆراو جۆر دەدات بۆ ئەوەیی کار تێبکەن. == شیکردنەوەی جێگیری لێشاو == بیردۆزی دووانە بیردۆزی دووانە: گریمانەی{ bifurcation}ڕێگایەکی بەسوودە بۆ خوێندنەوەیی جێگیری شەپۆڵ دراو لەگەڵ ئەم گۆڕانکاریانەی کە ڕوودەدەن پەبکەری نیفاپ کە دراوە {tlydrodynamic stability}زینجیرەیەکە لە ھاوکێشەیی جیاواز وە ھاوسەنگ کردنیان.{bifurcation}ڕوو دەدات کاتێک گۆڕانکاری بچووک لە{parametres}سیستەمەکە دەبنە ھۆی گۆڕانکاری لە سیفەتەکان و ھەڵسن و کەوتەکان ئەو{parametres} کەوا دەگۆڕێت لە حاڵەتی {hydrodynamic}کە جێگیرە پێیی دەگۆڕێت ژمارەی {Reynolds}. دەکرێت پیشان بدرێت کەوا ڕوودانی {bifurcations}دەکەوێتە ناو ھێڵی ڕوودانی ناجێگیری. ئەزمونگەو ھالسەنگاندنی ئەزمونی تاقی کردنەوەکان لە تاقیگە ڕێگایەکی زۆر بەسودە بۆ ئەوەی زانیاری بەدەست بێنێت دەربارەی ئەولێشاوەی کە دراوە. بەبێ بەکارھێنانی تەکنیکی بیرکاری ھەندێک جار بەشێوەیەکی فیزیایی گۆڕانکارییەکان لە لێشاو دەبینرێت بە تێپەڕبوونی کات وەک ڕێگایەکی ژمارەیی بەسودە یان وەک ھەر دۆزینەوەیەک لەو تاقی کردنەوانە دەکرێت بگەرێتەوە بۆ ئەو سەیرکردنەیی کە ھێڵی لە ژێر دراوە. شیکردنەوەیی تاقی کردنەوەکان زۆر بە سوودن لەبەر ئەوەیی ڕێگە بەکەسێک دەدات کە جیاوازی بکات لە بەڕێوە بردنی {parametrs}زۆر بە ئاسانی و کاریگەرییەکانی بە ئاسانی دەبیندرێت. کاتێک کە باسی سەیرکردنێکی ئاڵۆز دەکەین لە بیرکاری بۆ نموونە سەیری {bifurcation}وە ھەروەھا سەیری ھەفتانەی {nonelinear}، بەشێوەیەکی سەیر ژمارەی شیکارکراوان ئەم جۆرە کێشانە زۆر قورس دەبن وە کات لەدەست دەدەن، بەڵام بە یارمەتی کۆمپیتەرەکان لە ئەم پڕۆسەیە ئاسانتر و خێراتر دەبێت. لە ساڵی{١٩٨٠}کانەوە شیکردنەوە بە کۆمپیوتەر زۆر بەسوود بووە چاکبوونی {algorithms}بۆ نموونە {navier-stokes equation}مانایی ئەوەیە ئەمانە دەتواندرێت ببەسترێنەوە بە زۆر بە لێھاتوانە بۆ زۆر جۆری جیاواز لەلێشاو.{ == جێبەجێکردنەکان == === شلەژاوی کلڤن - ھیلم ھۆلتز === [[پەڕگە:Kelvin_Helmholz_wave_clouds.jpg|وێنۆک|383x383پیکسڵ|ئەم وێنەیە گیراوە لە{san fran cisco}کە شەپۆڵەکانی دەریا نیشان دەدات وەک نموونەیەک لە پەیوەندی ھەیە بەy} کە لە ھەور دروست بوون .]] kelvin -tlelmholthz(KH)in stabilitly}بەر نامەیەکە لە جێگیر بوونی {hydrodynamic}کە دەتوانرێت لەسروشتداببینرێت. ێەمە ڕوودەدات کاتێک دوو شەپۆڵ ھەڵدەکەن لە {velocity}شەپۆڵەکان دەبێتە ھۆی{shear velocity} جیاوازی لە خێرایی شەبەنگ دەبێتە لێکجیابونەوەیی شلەکان لە ڕووی جیابوونەوەی دوو دڵۆپەدا لە یەک بەرگە زەوی خێرایی شلەیەک جوڵەی دەبێتە پاڵەپەستۆیەک بۆ ئەوانی تر دەبەستێتەوە ئەگەر گەورەتر بێ پەستانەوەیی بەرگەی خاکەکە دەرئەنجامێک لە ئەنجامدا توانایی نیشان دەدات لە درێژی ھەردوو دیوارەکە جوڵەکەی دەبێتە دەرھاوێشتن زنجیرەیەک شەپۆڵاوی دەریاکان کار تێکەرێکن بۆ کێڵڤین -ھێڵم ھۆڵتس لەکاتێک دا شەپۆڵەکان سروشتی نموونەیەکن بۆ (ڤۆر تێکس) کاتێک شلەکان بە چەقی تەنکدا ھەڵکشان و داکشان دەکەن دەکرێت ببینرێت ناجێگیری Helmholtzـkelvin لە بەرگە ھەوای ھەسارەکان وەکو زوحل و موشتەری، بۆ نموونە گێژەڵۆگەی خاڵە سوورە زەبەلاحەکە. لەو بەرگە ھەوایەکە دەوری خاڵە سوورە زەبەلاحەکەیداوە، لەوێندەر گەورەترین نموونەیە بۆ KHI کەناسراوە وە دەبێتە ھۆی ھێزی بڕینی ناوبەست چینە جیاوازەکانی بەرگەھەوای موشتەری. چەندەھا وێنە گیراوە کە دەتوانیت تایبەتمەندییەکان شەپۆڵی دەریا ببینیت بەشێوەیەکی ڕوون. لە ٤ جؤری برینی چینی بینراوی یان پێزاندراوی ئاووھەوا مانگی دەستکرد سوودی دەبێت بۆ پێوانەکردنی نا ئارامی و خێرایی با لە سەر شوێنە ئاوییەکان گەورەکان، بۆ نموونە دەریا و زەریاکان شەپۆلەکان دروست بە ھۆی باوھ کە ئاوەکە دەبرێت لە کاتی شەپۆل و لە دەوروبەری ھەوا کۆمپیوتەرەکان لە ناو مانگی دەستکردەکان نارێکی دەریاکان دیاری دەکەن بە پێوانی بەرزی شەپۆلەکان ئەمە ئەنجام دەدرێت بە ھۆی بەکارھێنانی ڕادار لەو شوێنەی ھێمای ڕادیۆی دەنێردرێت بۆ ڕووی زەوی و ڕەنگدانەوەی درۆست دەکات و شەپۆڵ تۆماردەکات"دەناسرێت بە "کاتی فرینەکە" بە ھۆی کەشناسەکانەوە ئێمە دەتوانین بزانین دەربارەی جوولەی ھەورەکان و پێش بینی کردنی ناسەقامگیری ھەوا لە نزیک ئێمە === شلەژاوی Rayleigh-Toylor === [[پەڕگە:Model_of_the_initiation_of_termination_of_a_Rayleigh-Taylor_instability_in_2D.gif|وێنۆک|420x420پیکسڵ|ئەوە مۆدێلی ٢د ی ڕەیل تۆیلەرە (Rayleigh-Toylor)بە شڵەژاوی ڕوودەدات لە نێوان دوو جۆر شلە لە مۆدێلی شلە سوورەکە لەسەرەتادا و لە سەرەوە لەدواییدا لە خوارەوە. کە بەواتای ئەوە دێت چڕی شلەکە زیاد دەکات وە شلە شینەکە بەواتای ئەوە دێت کەوا چڕی کەمی ھەیە]] جۆرێکی ترە لە جێبەجێکردنەکانی جێگیری زانستی ھێزی شلەمەنی یەکان وە ھەروەھا ڕوودەدات لە نێوان دوو شلە. بەڵام لە ئێستادا چڕی شلەکان جیاوازن بە جیاوازی چڕییەکەیان ھەردوو شلەکە ھەوڵی کەمبوونی چڕییان دەدەن. کەمبوونی ئەم تێکەڵاویانە ماتەوزەی شلە ئەوەدەکات بە ھەوڵدانی خستنە سەری ھێز بۆ سەرەوە. ھەروەھا زۆری چڕی شلە ھەوڵدەدات ھێزێک دروستدەکات بەرەو خوارەوە. لەبەر ئەوە دوو ئەگەر ھەیە: ئەگەر شلە سوکەکە لەسەرەوە بوو ئەوا پێی دەگوترێت جێگیر بەڵام ئەگەر شلە کێش گرانەکە لەسەرەوە بوو ئەوا یەکسانبوونی سیستەمەکە ناجێگیرە لە ھەر شڵەژانێک لەسەر ڕووەکە. ئەگەر ئەوەش ئەوە بێت کە بچووکەکەیە ئەوا ھەردوو شلەکە تێکەڵ یەک دەبن. بەشێکی شلە کێش گرانەکە شوێنی دەگۆڕێت بۆ خوارەوە بە قەبارەیەکی یەکسان بەرامبەر بەو شلە کێش سووکەی کە لە سەرەوەیە. لەبەرئەوە ماتە وزە لە ئێستادا نزمترە لە دۆخی سەرەتایی شڵەژان زیاد دەکات وە دەبێت بە لێشاوی شڵەژاو ھاوبەشی دەکات لەگەڵ Rayleigh-Toylor دیاردەی گەرمی دەتوانرێت ببینرێت لە(interstellar gas) ھەروەک لە(crab nebula). پاڵدەنێتە دەرەوەی (galactic plane) و لە ناوچەیەکی موگناتیس و (cosmic rays) دواتر دەبنە (Rayleigh taylor) نەگۆڕە ئەگەر تەوژمەکان تێپەڕن بە شێوەیەکی ئاسایی. ئەو نەگۆڕانە زیاتر ئەوە شیدەکەنەوە کە (mushroom cloud) کە شێوەی ئەو پڕۆسەیە ھەروەک کاردانەوەی ھەر وەک کاردانەوەی ڤوڵکانەکان و دەرھاوێشکەی بۆمبییەکانە. (Raye light. toylor) کاریگەری لە سەر کەش و ھەوای زەوی ھەیە. بایەکان لەو ئاڕاستەیەوە دێن کەپێیدەگوترێ زەوی سەوەز و ناوچەی بەستەڵەک دەبنە ھۆکاری ھەڵم بوونی سەر ڕووی دەریایەکان تێپەڕ دەکات ئاستی سەر ڕووی دەریایەکان تێپەڕ دەکات ئاستی سوێری دەریا زیاد دەکات لەنزیک ڕووی دەریایدا و وایلێدەکات ئاوەکەی سەرەوە چڕ ببێتەوە. ئینجا دروست دەبن 1dtfptdb1ub7b46derv3sdtulizj2ky 3 167083 1374471 1373802 2024-11-01T19:50:52Z Chiyamawalo 58278 /* هۆزی ماوەلۆیی */ بەشی نوێ 1374471 wikitext text/x-wiki {{ئەرشیڤەکان}} ==پێویستییەکان== *[[بەکارھێنەر:Tessla/سندووقی دەروازە]] *[[ویکیپیدیا:وتارە ھەڵبژێردراوەکان و ساڵەکانیان]] *[[بەکارھێنەر:Tessla/تەواونەکراو]] * == Translation request == Hello, Tessla. Can you translate and upload the article [[:en:Azerbaijan Railway Museum]] in Sorani Kurdish Wikipedia? Yours sincerely, [[بەکارھێنەر:Oirattas|Oirattas]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Oirattas|لێدوان]]) ‏٠٦:٣٢، ١٧ی ئەیلوولی ٢٠٢٤ (UTC) :@[[بەکارھێنەر:Oirattas|Oirattas]]: Hello, yes of course I will create it soon on Kurdish Sorani Wikipedia. '''[[User:Tessla|<span style="font-family:Oswald;color:FF003A6A">Tessla</span>]] ([[User Talk:Tessla#top|<span style="font-family:Oswald;color:black">وتووێژ</span>]])''' ‏٠٦:٤٢، ١٧ی ئەیلوولی ٢٠٢٤ (UTC) ::@[[بەکارھێنەر:Oirattas|Oirattas]]: Hey, sorry for being late, that's your article, [[مۆزەخانەی ھێڵی ئاسنینی ئازەربایجان|see]]. '''[[User:Tessla|<span style="font-family:Oswald;color:FF003A6A">Tessla</span>]] ([[User Talk:Tessla#top|<span style="font-family:Oswald;color:black">وتووێژ</span>]])''' ‏١٨:٤٧، ٢٠ی ئەیلوولی ٢٠٢٤ (UTC) :::Thank you very much for the new article! [[بەکارھێنەر:Oirattas|Oirattas]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Oirattas|لێدوان]]) ‏٢١:٢٣، ٢٠ی ئەیلوولی ٢٠٢٤ (UTC) == بەستنەوەی پەڕەکان == دروود، ئەگەر ئەزیەت نەبێت ئەتوانی پەڕەی [[ئەبو هیجا سەمین]] بە پەڕە [https://en.m.wikipedia.org/wiki/Husam_Al-din_Abu_Al-hayja# ئینگلیزیەکە] ببەستیەوە. سوپاس. [[بەکارھێنەر:Jackhanma69|Jackhanma69]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Jackhanma69|لێدوان]]) ‏١٤:٠٣، ١٩ی ئەیلوولی ٢٠٢٤ (UTC) :@[[بەکارھێنەر:Jackhanma69|Jackhanma69]]: سڵاو {{کرا}}. '''[[User:Tessla|<span style="font-family:Oswald;color:FF003A6A">Tessla</span>]] ([[User Talk:Tessla#top|<span style="font-family:Oswald;color:black">وتووێژ</span>]])''' ‏١٤:٢٠، ١٩ی ئەیلوولی ٢٠٢٤ (UTC) == وتاری [[کەبیر]] == دەم باش، ئەو [[کەبیر|وتارە]] چۆن هەڵبژێردراوە؟ شایەد بتوانێ باش بێ بەڵام هەڵبژێردراو نا [[بەکارھێنەر:Sina Khezrii|سینا خزری ]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sina Khezrii|لێدوان]]) ‏٢١:٠٢، ١٩ی ئەیلوولی ٢٠٢٤ (UTC) :@[[بەکارھێنەر:Sina Khezrii|Sina Khezrii]]: سڵاو، هەڵە نەبم کاتی خۆی هەندێک لە وتارەکان بەبێ پاڵاوتن هەڵبژێردراون، دیارە ئەمەش یەکێکە بووە لەوان. کاک @[[بەکارھێنەر:Aram|Aram]]: هیچ تێبینییەکت هەیە سەبارەت بەو وتارە؟ واتا ئایا پاڵاوتنی هەیە؟ سپاس. '''[[User:Tessla|<span style="font-family:Oswald;color:FF003A6A">Tessla</span>]] ([[User Talk:Tessla#top|<span style="font-family:Oswald;color:black">وتووێژ</span>]])''' ‏٢٢:٥١، ١٩ی ئەیلوولی ٢٠٢٤ (UTC) :: [[وتووێژ:دەستپێک/ئەرشیڤی_٣#پێشنیاری_وتاری_ھەڵبژێردراو|لێرە]] باسیان کردووە. ⇐[[بەکارھێنەر:Aram|<span style="font-family:Cursive; color:yellow; Background:Black; font-size:13px;">'''ئارام'''</span>]] _{[[لێدوانی بەکارھێنەر:Aram|<span style="color:black; Background:yellow">'''وتووێژ'''</span>]]} ‏٢٣:٣٦، ١٩ی ئەیلوولی ٢٠٢٤ (UTC) ::@[[بەکارھێنەر:Tessla|Tessla]] وادیاره ئەو وتارە لەڕووی ناچاریەوە بۆتە وتاری هەڵبژێردراو، بەو هۆیەش کە چەند وەخت بووە وتاری هەڵبژێردراومان نەبووە، بەڵام ئێستا وەعزەکە باشە و بەڕای من بکرێت بە وتاری باش، چونکە بەڕاستی ئەو وتارە لە ئاستی هەڵبژێردراودا نییە. [[بەکارھێنەر:Sina Khezrii|سینا خزری ]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sina Khezrii|لێدوان]]) ‏١٣:٣٩، ٢٠ی ئەیلوولی ٢٠٢٤ (UTC) :::@[[بەکارھێنەر:Sina Khezrii|Sina Khezrii]]: ئاگاداریم، نا ناهێڵم شتەکان پەرتوبڵاوببنەوە. لە وتاری هەڵبژێردراو پێویستە لابدرێت، نەک تەنیا ئەوە، ئەوانی تریش کە وەک ئەم بوونە. ناشکرێت بە وتاری باش هەتا پاڵاوتنی بۆ نەکرێت. '''[[User:Tessla|<span style="font-family:Oswald;color:FF003A6A">Tessla</span>]] ([[User Talk:Tessla#top|<span style="font-family:Oswald;color:black">وتووێژ</span>]])''' ‏١٤:٢٩، ٢٠ی ئەیلوولی ٢٠٢٤ (UTC) ::::@[[بەکارھێنەر:Tessla|Tessla]] ئەمن لای شەوێ ئەو وتارانەی کە پێویستە لە هەڵبژێردراو لاببردرێن بە هۆکارەوە بۆت ئامادە دەکەم، ڕای ئاخیریش دەمێنێتەوە بۆخۆت کە ئایا لای ببەی یان نا. سوپاس [[بەکارھێنەر:Sina Khezrii|سینا خزری ]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sina Khezrii|لێدوان]]) ‏١٦:٠٢، ٢٠ی ئەیلوولی ٢٠٢٤ (UTC) :::::@[[بەکارھێنەر:Sina Khezrii|Sina Khezrii]]: سپاس بۆ ئەو ئەرکە. بەڵێ گەر بیکەیت، خۆم چارەسەریان دەکەم. هەروەها وتاری [[کەبیر]] لادرا. '''[[User:Tessla|<span style="font-family:Oswald;color:FF003A6A">Tessla</span>]] ([[User Talk:Tessla#top|<span style="font-family:Oswald;color:black">وتووێژ</span>]])''' ‏١٨:٢٠، ٢٠ی ئەیلوولی ٢٠٢٤ (UTC) ::::::لەو بابەتەدا ماف بە ئێوەیە. بەڵام تکایە گەر دەتوانھەوێ وتارێک لە ھەڵبژێردراوی لابدەن، سەرەتا [[ویکیپیدیا:وتارە ھەڵبژێردراوەکان/ھەڵسەنگاندنەوە|لێرەدا]] باسی بکەن. [[بەکارھێنەر:Hivja|ھیڤجا]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Hivja|وتووێژ]]) ‏٢١:٢٠، ٢٠ی ئەیلوولی ٢٠٢٤ (UTC) :::::::@[[بەکارھێنەر:Hivja|Hivja]]؛ هەر لەو شوێنەی کە تۆ بەستەرت پێداوە، لە سەرەوە بەشێک هەیە نووسراوە «وتارە ھەڵبژێردراوەکان بەبێ پاڵاوتن»(وتووێژی نێوان Èpine، Aram، Kurd2021 دەبینیت)، گەیشتوون بەو ئەنجامەی کە دەبێت لابدرێن نەک بمێننەوە. من و کاک ئارام و kurd2021 یەک ڕامان هەیە، هەڵبەت کەس دژ نەبووە لەوێ و لێدوانیان نەبووە. لێرە دا مەبەستەکەم ئەوەیە کە پێشتر باسیان کراوە، بۆیە پێویست ناکات دووبارە باسیان بکەینەوە. گەر پێشتان باشە، دەتوانن هەڵسەنگاندنەوەی بۆ بکەن، یان سبەی خۆم دووبارە دەیکەمەوە. '''[[User:Tessla|<span style="font-family:Oswald;color:FF003A6A">Tessla</span>]] ([[User Talk:Tessla#top|<span style="font-family:Oswald;color:black">وتووێژ</span>]])''' ‏٢٢:١٣، ٢٠ی ئەیلوولی ٢٠٢٤ (UTC) ::::::::منیش بۆ لادانی ئەو وتارە لەگەڵتم بەڵام کاتێک پێڕستێکتان پێکھێنا لەو وتارانەی دەبێ لابدرێن با لەوێ بنووسرێن و ھەتا دوو/سێ ڕۆژ باسی لێ بکرێت و ئەگەر دەنگی لەگەڵی زۆرتر بوو (بێگومان وا دەبێ) یانیش ئەگەر کەس ھیچی نەگووت ئەوکات ھەموویان لادەدەین. [[بەکارھێنەر:Hivja|ھیڤجا]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Hivja|وتووێژ]]) ‏٢٢:١٧، ٢٠ی ئەیلوولی ٢٠٢٤ (UTC) :::::::::@[[بەکارھێنەر:Hivja|Hivja]]: تەواو، گەر خودا ئیزنی لەسەر بێت، ئەوا سبەی باسەکە دەکەمەوە. '''[[User:Tessla|<span style="font-family:Oswald;color:FF003A6A">Tessla</span>]] ([[User Talk:Tessla#top|<span style="font-family:Oswald;color:black">وتووێژ</span>]])''' ‏٢٢:١٩، ٢٠ی ئەیلوولی ٢٠٢٤ (UTC) ::::::@[[بەکارھێنەر:Tessla|Tessla]]، [[ئەژدیھا: چیرۆکی برووس لی]] (کورتە، زۆرتر وتارێکی باشە تا هەڵبژێردراو)، [[ئەژدیھای کۆمۆدۆ]] (کورتە و سەرچاوەشی کەمە)، [[ئیبن بەیتار]] (کورتە و سەرچاوەشی کەمە)، [[ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی]] (سەرچاوەی نیە، ئەگەر کەسێک سەرچاوەی پێ زیاد کا چارەسەر دەکرێ)، [[ئێمیلی دیکینسۆن]] (کورتە)، [[پیانۆ]] (سەرچاوەی کەمە)، [[پیرەمێرد]] (کورتە)، [[جومانجی: ئاستی دواتر]] (بۆ هەڵبژێردراو کورتە)، [[چاوەڕوانی (فیلم)]] (کورتە)، [[خەلافەتی عەباسی]] (سەرچاوەی نیە)، [[دابەشکردنی خۆراک]] (کورتە و سەرچاوەشی کەمە)، [[دێترۆو (کایەی ڤیدیۆیی)]] (کورتە)، [[ڕۆژوو لە ئیسلامدا]] (کورتە و سەرچاوەشی کەمە)، [[سلێمانی]] (سەرچاوەی کەمە)، [[سەعید نوورسی]] (کورتە و سەرچاوەشی کەمە)، [[سەڵاحەددینی ئەییووبی]] (سەرچاوەی کەمە)، [[شازادە دایانا]] (بۆ هەڵبژێردراو کورتە)، [[فرانکفۆرت، کنتاکی]] (بۆ هەڵبژێردراو کورتە)، [[لیزا دێل ژوکۆندۆ]] (کورتە و سەرچاوەشی کەمە)، [[مارتن کیمی]] (کورتە)، [[ماریوانا]] (کورتە)، [[ویڵیام ھانا]] (کورتە)، ڕای ئاخیریش دەمێنێ بۆخۆت کە چیان لێ بکەی. سوپاس [[بەکارھێنەر:Sina Khezrii|سینا خزری ]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sina Khezrii|لێدوان]]) ‏١٠:٢٢، ٢١ی ئەیلوولی ٢٠٢٤ (UTC) ::::::: [[بەکارھێنەر:Sina Khezrii|Sina Khezrii]]: نا، ئێمە تەنیا ئەو وتارانە لە وتاری هەڵبژێردراو لادەدەین، کە پێشتر لە ناچاری و لەبەر نەبوونی وتاری هەڵبژێردراو وەک وتارێکی هەڵبژێردراو کراونەتە پەڕەی دەستپێک. سەبارەت بەمانەی داتناوە سپاس، بەڵام ئەمانە لەبەر ئەم هۆکارانە لانادرێن: #پەڕەی پاڵاوتنیان هەیە (جگە لە سەڵاحەددینی ئەیووبی). # یاساکانی وتاری هەڵبژێردراو باسی درێژی وتارێک ناکات کە لە ویکیپیدیای ئینگلیزی خۆی کورتە و هەر لەوێش هەڵبژێردراوە. #هەر وتارێک گەر پاڵاوتنی بۆ کرا، و هیچ دەنگێکی دژی نەبێت، ئەوا هەڵدەبژێردرێت. هیوادارم ڕوون بێت قسەکانم. هەر بۆنموونە سەیرێکی وتاری [[کڵاود (کایەی ڤیدیۆیی)|کڵاود]] بکە، بزانە لە چەند ویکیپیدیا کراوە بە وتاری هەڵبژێردراو و باش سەرەڕای ئەوەی وتارێکی کورتە. گەر حەزت کرد، سیاسەتەکانی وتاری هەڵبژێردراو بخوێنیتەوە، ئەوا سەردانێکی [[ویکیپیدیا:وتارە ھەڵبژێردراوەکان/پێوەرەکان|ئێرە]] بکە. '''[[User:Tessla|<span style="font-family:Oswald;color:FF003A6A">Tessla</span>]] ([[User Talk:Tessla#top|<span style="font-family:Oswald;color:black">وتووێژ</span>]])''' ‏١٠:٤٦، ٢١ی ئەیلوولی ٢٠٢٤ (UTC) :@[[بەکارھێنەر:Tessla|Tessla]] بەڵێ لێت حاڵیم، ئەمن هەموو سیاسەتەکانی سەبارەت بە وتاری هەڵبژێردراوە لە ویکی فارسیم خێندۆتەوە، ئایا لەگەڵ ویکی کوردی جیاوازی هەیە؟، لەوێ نووسراوە کە هەموو باسەکانی نێو وتارێک دەبێ سەرچاوەیان هەبێ، بۆ نمونە من دێم پێت دەڵێم ڕۆباتم، ئایا باوەڕ دەکەی؟ دەبێ من سەرچاوە و شتێکم هەبێ بۆوەیکە بەتۆی بسەلمێنم کە من ڕۆباتم، ئەگەر نەمبێ قسەکەی من فشەیە، کەواتە وتار دەبێ سەرچاوەی هەبێ، ئێستا وتارەکانی [[خەلافەتی عەباسی]] و [[ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی]] ئاماژەیان بە هیچ سەرچاوەیەک نیە، ئەوانە چۆن دەبن بۆ هەڵبژێردراو؟ [[بەکارھێنەر:Sina Khezrii|سینا خزری ]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sina Khezrii|لێدوان]]) ‏١٣:١١، ٢١ی ئەیلوولی ٢٠٢٤ (UTC) ::@[[بەکارھێنەر:Sina Khezrii|Sina Khezrii]]: من سیاسەتەکانی ویکیی فارسیم نەخوێندۆتەوە، بەڵام ئەوەی باست کرد کە دەبێت وتار سەرچاوەی هەبێت، بەڵێ لای ئێمەش ئەو سیاسەتە هەیە. ئەو دوو وتارەی داتناوە هەڵسەنگاندنیان بۆ دەکەمەوە نەمزانیووە سەرچاوەیان نییە. '''[[User:Tessla|<span style="font-family:Oswald;color:FF003A6A">Tessla</span>]] ([[User Talk:Tessla#top|<span style="font-family:Oswald;color:black">وتووێژ</span>]])''' ‏١٥:٢٤، ٢١ی ئەیلوولی ٢٠٢٤ (UTC) :::@[[بەکارھێنەر:Tessla|Tessla]] چاوێک لەو وتارانەی که ئاماژەم به سەرچاوه کەمەکەکیان کردووه بکه، ئێستا وتاری [[سلێمانی]] سەرچاوەی کەمه و بە جۆری سەرەکی بۆ هەڵبژێردراو نابێ [[بەکارھێنەر:Sina Khezrii|سینا خزری ]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sina Khezrii|لێدوان]]) ‏٢٣:٠٧، ٢٥ی ئەیلوولی ٢٠٢٤ (UTC) ::::@[[بەکارھێنەر:Sina Khezrii|Sina Khezrii]]: سلێمانییەکە سەرچاوەی هەیە و نابێتە کێشە، هەرخۆی لە ئینگلیزییەکەشدا کەمە. ئەو دوو وتارەی سەرەوە پێداچوونەوەیان بۆ دەکەم. '''[[User:Tessla|<span style="font-family:Oswald;color:FF003A6A">Tessla</span>]] ([[User Talk:Tessla#top|<span style="font-family:Oswald;color:black">وتووێژ</span>]])''' ‏٠٧:٣٠، ٢٦ی ئەیلوولی ٢٠٢٤ (UTC) :::::@[[بەکارھێنەر:Sina Khezrii|Sina Khezrii]]: چەند وتارێک لادران لە وتاری هەڵبژێردراو، بەپێی دەنگ. '''[[User:Tessla|<span style="font-family:Oswald;color:FF003A6A">Tessla</span>]] ([[User Talk:Tessla#top|<span style="font-family:Oswald;color:black">وتووێژ</span>]])''' ‏٠٨:٠٤، ٢٦ی ئەیلوولی ٢٠٢٤ (UTC) == Wikipedia translation of the week: 2024-39 == <div lang="en" dir="ltr" style="width:100%; margin:0; background: var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa); border:1px solid var(--border-color-base,#BBBBBB); padding .4em;color: inherit;"> <div style="text-align:center;">The winner this [[m:Translation of the week/2024 translations|Translation of the week]] is <div style="font-size:140%;">'''[[:en:Independence Day (Albania)]]'''<br /> </div> Please be bold and help translate this article! </div> ---- <div style="text-align:left; padding: .4em;"> '''Independence Day''' (Albanian: Dita e Pavarësisë) is a public holiday in Albania observed on 28 November. It commemorates the Albanian Declaration of Independence (from the Ottoman Empire), which was ratified by the All-Albanian Congress on 28 November 1912, establishing the state of Albania. <small>(Please update the interwiki links on [[d:|Wikidata]] of your language version of the article after each week's translation is finished so that all languages are linked to each other.)</small> ---- [[File:TOTW.svg|24px|]] ''[[m:Translation of the week|About]] · '''[[m:Translation of the week/Translation candidates|Nominate/Review]]''' · [[m:Translation of the week/MassMessage|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]]'' </div> </div> --[[بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|لێدوان]]) ‏٠٠:٢٩، ٢٣ی ئەیلوولی ٢٠٢٤ (UTC) <!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Shizhao@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Translation_of_the_week/MassMessage&oldid=27456350 --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2024-39</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2024-W39"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/39|Translations]] are available. '''Weekly highlight''' * All wikis will be [[m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|read-only]] for a few minutes on Wednesday September 25 at [https://zonestamp.toolforge.org/1727276400 15:00 UTC]. Reading the wikis will not be interrupted, but editing will be paused. These twice-yearly processes allow WMF's site reliability engineering teams to remain prepared to keep the wikis functioning even in the event of a major interruption to one of our data centers. '''Updates for editors''' [[File:Add alt text from a halfsheet, with the article behind.png|thumb|A screenshot of the interface for the Alt Text suggested-edit feature]] * Editors who use the iOS Wikipedia app in Spanish, Portuguese, French, or Chinese, may see the [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/iOS Suggested edits project/Alt Text Experiment|Alt Text suggested-edit experiment]] after editing an article, or completing a suggested edit using "[[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/iOS Suggested edits project#Hypothesis 2 Add an Image Suggested Edit|Add an image]]". Alt-text helps people with visual impairments to read Wikipedia articles. The team aims to learn if adding alt-text to images is a task that editors can be successful with. Please share any feedback on [[mw:Talk:Wikimedia Apps/iOS Suggested edits project/Alt Text Experiment|the discussion page]]. * The Codex color palette has been updated with new and revised colors for the MediaWiki user interfaces. The [[mw:Special:MyLanguage/Design System Team/Color/Design documentation#Updates|most noticeable changes]] for editors include updates for: dark mode colors for Links and for quiet Buttons (progressive and destructive), visited Link colors for both light and dark modes, and background colors for system-messages in both light and dark modes. * [[File:Octicons-tools.svg|12px|link=|class=skin-invert|Advanced item]] It is now possible to include clickable wikilinks and external links inside code blocks. This includes links that are used within <code><nowiki><syntaxhighlight></nowiki></code> tags and on code pages (JavaScript, CSS, Scribunto and Sanitized CSS). Uses of template syntax <code><nowiki>{{…}}</nowiki></code> are also linked to the template page. Thanks to SD0001 for these improvements. [https://phabricator.wikimedia.org/T368166] * Two bugs were fixed in the [[m:Special:MyLanguage/Account vanishing|GlobalVanishRequest]] system by improving the logging and by removing an incorrect placeholder message. [https://phabricator.wikimedia.org/T370595][https://phabricator.wikimedia.org/T372223] * View all {{formatnum:25}} community-submitted {{PLURAL:25|task|tasks}} that were [[m:Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. '''Updates for technical contributors''' * [[File:Octicons-tools.svg|12px|link=|class=skin-invert|Advanced item]] From [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Enterprise|Wikimedia Enterprise]]: ** The API now enables 5,000 on-demand API requests per month and twice-monthly HTML snapshots freely (gratis and libre). More information on the updates and also improvements to the software development kits (SDK) are explained on [https://enterprise.wikimedia.com/blog/enhanced-free-api/ the project's blog post]. While Wikimedia Enterprise APIs are designed for high-volume commercial reusers, this change enables many more community use-cases to be built on the service too. ** The Snapshot API (html dumps) have added beta Structured Contents endpoints ([https://enterprise.wikimedia.com/blog/structured-contents-snapshot-api/ blog post on that]) as well as released two beta datasets (English and French Wikipedia) from that endpoint to Hugging Face for public use and feedback ([https://enterprise.wikimedia.com/blog/hugging-face-dataset/ blog post on that]). These pre-parsed data sets enable new options for researchers, developers, and data scientists to use and study the content. '''In depth''' * [[File:Octicons-tools.svg|12px|link=|class=skin-invert|Advanced item]] The Wikidata Query Service (WDQS) is used to get answers to questions using the Wikidata data set. As Wikidata grows, we had to make a major architectural change so that WDQS could remain performant. As part of the [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:SPARQL query service/WDQS graph split|WDQS Graph Split project]], we have new SPARQL endpoints available for serving the "[https://query-scholarly.wikidata.org scholarly]" and "[https://query-main.wikidata.org main]" subgraphs of Wikidata. The [http://query.wikidata.org query.wikidata.org endpoint] will continue to serve the full Wikidata graph until March 2025. After this date, it will only serve the main graph. For more information, please see [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:SPARQL query service/WDQS backend update/September 2024 scaling update|the announcement on Wikidata]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/39|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2024-W39"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> ‏٢٣:٣٦، ٢٣ی ئەیلوولی ٢٠٢٤ (UTC) <!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Quiddity (WMF)@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=27493779 --> == پیتی ڵ لە سەرەتا == سڵاو بەڕێز تێسلا، ئەمڕۆ دیتم وتارێکی زۆرت ساز کردوون کە پیتی سەرەتایان «ڵ» داندراوە لەجیاتی «ل». نزیک بە تەواویانم گواستەوە. تکایە چیتر پیتی ڵ لە سەرەتادا بەکارمەھێنە. لە نووسینی کوردیدا ھیچ وشەیەکمان نییە کە پیتی سەرەتای «ڵ» بێت، ئەگەریش دوودڵی لەو بابەتەدا دەتوانی لە شارەزایانی ئێرە پرسیار بکەی. زۆر سپاس. [[بەکارھێنەر:Hivja|ھیڤجا]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Hivja|وتووێژ]]) ‏١٦:٥٠، ٢٤ی ئەیلوولی ٢٠٢٤ (UTC) :@[[بەکارھێنەر:Hivja|Hivja]]: سڵاو لەتۆش، من نازانم لە زمانی کوردی پیتی ڵ دەنووسرێت لە سەرەتا یان ل، بەڵام ئەم ناوانە ئینگلیزین، پەیوەندیان بە کوردییەوە نییە. گەر وڵاتێک ناوێک دروست بکات بە پیتی ڵ-ی قورس دەست پێ بکات، ئێمە ناتوانین بیکەین بە ل، چونکە ناون و ناگۆڕدرێت. مەگەر زمانەکەمان وەک عەرەبی ڵ-ی قورسی نەبێت. بۆ نموونە کۆمپانیای [[ڵایەنزگەیت فیلمز]] ناکرێت بڵێین لایەنزگەیت فیلمز، هیوادارم ڕوون بێت. '''[[User:Tessla|<span style="font-family:Oswald;color:FF003A6A">Tessla</span>]] ([[User Talk:Tessla#top|<span style="font-family:Oswald;color:black">وتووێژ</span>]])''' ‏١٧:٠٤، ٢٤ی ئەیلوولی ٢٠٢٤ (UTC) ::@[[بەکارھێنەر:Hivja|Hivja]]: ئێستا بینیم کە کۆمەڵێک وتاری کۆن و نوێت گواستۆتەوە، جگە لەوەی هەڵەیە کارەکە، بەڵام دەبوایە هیچ نەبێت وتووێژکت لەسەریان بکردایەتەوە. '''[[User:Tessla|<span style="font-family:Oswald;color:FF003A6A">Tessla</span>]] ([[User Talk:Tessla#top|<span style="font-family:Oswald;color:black">وتووێژ</span>]])''' ‏١٧:٥٥، ٢٤ی ئەیلوولی ٢٠٢٤ (UTC) ::: {{وب|Hivja}} بڕوانە [[وتووێژ:وەشانی_زیندوو#c-Aram-20240708194200-Tessla-20240707221900|ئەم لێدوانەم]]. ⇐[[بەکارھێنەر:Aram|<span style="font-family:Cursive; color:yellow; Background:Black; font-size:13px;">'''ئارام'''</span>]] _{[[لێدوانی بەکارھێنەر:Aram|<span style="color:black; Background:yellow">'''وتووێژ'''</span>]]} ‏١٨:٤٠، ٢٤ی ئەیلوولی ٢٠٢٤ (UTC) ::::بەڵێ ببورن پەلەم کرد. بەڵام لە ھەر حاڵەتێکدا ھەر ئەو جۆرەی گوتتان پێویستە وتووێژی لەسەر بکرێت. لە ئێستادا ھەندێکان بانگ دەکەم ڕای خۆیان بڵێن و دواتر بەپێی ئەنجامی گشتی بڕیار لەسەر ئەو جۆرە وتارانە دەدەین. @[[بەکارھێنەر:Calak|Calak]] @[[بەکارھێنەر:Aza|Aza]] @[[بەکارھێنەر:Pirehelokan|Pirehelokan]] @[[بەکارھێنەر:Gejeluk|Gejeluk]] ئێوە دەڵێن چی؟ [[بەکارھێنەر:Hivja|ھیڤجا]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Hivja|وتووێژ]]) ‏١٩:٠٩، ٢٤ی ئەیلوولی ٢٠٢٤ (UTC) == Wikipedia translation of the week: 2024-40 == <div lang="en" dir="ltr" style="width:100%; margin:0; background: var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa); border:1px solid var(--border-color-base,#BBBBBB); padding .4em;color: inherit;"> <div style="text-align:center;">The winner this [[m:Translation of the week/2024 translations|Translation of the week]] is <div style="font-size:140%;">'''[[:en:Wildlife of Bahrain]]'''<br /> </div> Please be bold and help translate this article! </div> ---- [[File:Birds in Al-Areen Wildlife Park.jpg|300px|center]] <div style="text-align:left; padding: .4em;"> The wildlife of the archipelago of Bahrain, is more varied than might be expected of this small group of islands in the Persian Gulf. Apart from a strip of the north and west of the main island, where crops are grown with irrigation, the land is arid. With a very hot dry summer, a mild winter, and brackish groundwater, the plants need adaptations in order to survive. Nevertheless, 196 species of higher plant have been recorded here, as well as about seventeen species of terrestrial mammals, many birds and reptiles, and many migratory birds visit the islands in autumn and spring. <small>(Please update the interwiki links on [[d:|Wikidata]] of your language version of the article after each week's translation is finished so that all languages are linked to each other.)</small> ---- [[File:TOTW.svg|24px|]] ''[[m:Translation of the week|About]] · '''[[m:Translation of the week/Translation candidates|Nominate/Review]]''' · [[m:Translation of the week/MassMessage|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]]'' </div> </div> --[[بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|لێدوان]]) ‏٠١:٥٧، ٣٠ی ئەیلوولی ٢٠٢٤ (UTC) <!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Shizhao@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Translation_of_the_week/MassMessage&oldid=27456350 --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2024-40</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2024-W40"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/40|Translations]] are available. '''Updates for editors''' * Readers of [[phab:T375401|42 more wikis]] can now use Dark Mode. If the option is not yet available for logged-out users of your wiki, this is likely because many templates do not yet display well in Dark Mode. Please use the [https://night-mode-checker.wmcloud.org/ night-mode-checker tool] if you are interested in helping to reduce the number of issues. The [[mw:Special:MyLanguage/Recommendations for night mode compatibility on Wikimedia wikis|recommendations page]] provides guidance on this. Dark Mode is enabled on additional wikis once per month. * Editors using the 2010 wikitext editor as their default can access features from the 2017 wikitext editor by adding <code dir=ltr>?veaction=editsource</code> to the URL. If you would like to enable the 2017 wikitext editor as your default, it can be set in [[Special:Preferences#mw-input-wpvisualeditor-newwikitext|your preferences]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T239796] * For logged-out readers using the Vector 2022 skin, the "donate" link has been moved from a collapsible menu next to the content area into a more prominent top menu, next to "Create an account". This restores the link to the level of prominence it had in the Vector 2010 skin. [[mw:Readers/2024 Reader and Donor Experiences#Donor Experiences (Key Result WE 3.2 and the related hypotheses)|Learn more]] about the changes related to donor experiences. [https://phabricator.wikimedia.org/T373585] * The CampaignEvents extension provides tools for organizers to more easily manage events, communicate with participants, and promote their events on the wikis. The extension has been [[m:Special:MyLanguage/CampaignEvents/Deployment status|enabled]] on Arabic Wikipedia, Igbo Wikipedia, Swahili Wikipedia, and Meta-Wiki. [[w:zh:Wikipedia:互助客栈/其他#引進CampaignEvents擴充功能|Chinese Wikipedia has decided]] to enable the extension, and discussions on the extension are in progress [[w:es:Wikipedia:Votaciones/2024/Sobre la política de Organizadores de Eventos|on Spanish Wikipedia]] and [[d:Wikidata:Project chat#Enabling the CampaignEvents Extention on Wikidata|on Wikidata]]. To learn how to enable the extension on your wiki, you can visit [[m:Special:MyLanguage/CampaignEvents|the CampaignEvents page on Meta-Wiki]]. * View all {{formatnum:22}} community-submitted {{PLURAL:22|task|tasks}} that were [[m:Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. '''Updates for technical contributors''' * Developers with an account on Wikitech-wiki should [[wikitech:Wikitech/SUL-migration|check if any action is required]] for their accounts. The wiki is being changed to use the single-user-login (SUL) system, and other configuration changes. This change will help reduce the overall complexity for the weekly software updates across all our wikis. '''In depth''' * The [[m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|server switch]] was completed successfully last week with a read-only time of [[wikitech:Switch Datacenter#Past Switches|only 2 minutes 46 seconds]]. This periodic process makes sure that engineers can switch data centers and keep all of the wikis available for readers, even if there are major technical issues. It also gives engineers a chance to do maintenance and upgrades on systems that normally run 24 hours a day, and often helps to reveal weaknesses in the infrastructure. The process involves dozens of software services and hundreds of hardware servers, and requires multiple teams working together. Work over the past few years has reduced the time from 17 minutes down to 2–3 minutes. [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikitech-l@lists.wikimedia.org/thread/66ZW7B2MG63AESQVTXDIFQBDBS766JGW/] '''Meetings and events''' * October 4–6: [[m:Special:MyLanguage/WikiIndaba conference 2024|WikiIndaba Conference's Hackathon]] in Johannesburg, South Africa * November 4–6: [[mw:Special:MyLanguage/MediaWiki Users and Developers Conference Fall 2024|MediaWiki Users and Developers Conference Fall 2024]] in Vienna, Austria '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/40|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2024-W40"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> ‏٢٢:١٩، ٣٠ی ئەیلوولی ٢٠٢٤ (UTC) <!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Quiddity (WMF)@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=27530062 --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2024-41</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2024-W41"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/41|Translations]] are available. '''Weekly highlight''' * Communities can now request installation of [[mw:Special:MyLanguage/Moderator Tools/Automoderator|Automoderator]] on their wiki. Automoderator is an automated anti-vandalism tool that reverts bad edits based on scores from the new "Revert Risk" machine learning model. You can [[mw:Special:MyLanguage/Extension:AutoModerator/Deploying|read details about the necessary steps]] for installation and configuration. [https://phabricator.wikimedia.org/T336934] '''Updates for editors''' * Translators in wikis where [[mw:Special:MyLanguage/Content translation/Section translation#Try the tool|the mobile experience of Content Translation is available]], can now customize their articles suggestion list from 41 filtering options when using the tool. This topic-based article suggestion feature makes it easy for translators to self-discover relevant articles based on their area of interest and translate them. You can [https://test.wikipedia.org/w/index.php?title=Special:ContentTranslation&active-list=suggestions try it with your mobile device]. [https://phabricator.wikimedia.org/T368422] * View all {{formatnum:12}} community-submitted {{PLURAL:12|task|tasks}} that were [[m:Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. '''Updates for technical contributors''' * It is now possible for <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code><nowiki><syntaxhighlight></nowiki></code></bdi> code blocks to offer readers a "Copy" button if the <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code><nowiki>copy=1</nowiki></code></bdi> attribute is [[mw:Special:MyLanguage/Extension:SyntaxHighlight#copy|set on the tag]]. Thanks to SD0001 for these improvements. [https://phabricator.wikimedia.org/T40932] * Customized copyright footer messages on all wikis will be updated. The new versions will use wikitext markup instead of requiring editing raw HTML. [https://phabricator.wikimedia.org/T375789] * [[File:Octicons-tools.svg|12px|link=|class=skin-invert|Advanced item]] Later this month, [[mw:Special:MyLanguage/Trust and Safety Product/Temporary Accounts|temporary accounts]] will be rolled out on several pilot wikis. The final list of the wikis will be published in the second half of the month. If you maintain any tools, bots, or gadgets on [[phab:T376499|these 11 wikis]], and your software is using data about IP addresses or is available for logged-out users, please check if it needs to be updated to work with temporary accounts. [[mw:Special:MyLanguage/Trust and Safety Product/Temporary Accounts/For developers|Guidance on how to update the code is available]]. * [[File:Octicons-tools.svg|12px|link=|class=skin-invert|Advanced item]] Rate limiting has been enabled for the code review tools [[Wikitech:Gerrit|Gerrit]] and [[Wikitech:GitLab|GitLab]] to address ongoing issues caused by malicious traffic and scraping. Clients that open too many concurrent connections will be restricted for a few minutes. This rate limiting is managed through [[Wikitech:nftables|nftables]] firewall rules. For more details, see Wikitech's pages on [[Wikitech:Firewall#Throttling with nftables|Firewall]], [[Wikitech:GitLab/Abuse and rate limiting|GitLab limits]] and [[Wikitech:Gerrit/Operations#Throttling IPs|Gerrit operations]]. * Five new wikis have been created: ** a {{int:project-localized-name-group-wikipedia}} in [[d:Q49224|Komering]] ([[w:kge:|<code>w:kge:</code>]]) [https://phabricator.wikimedia.org/T374813] ** a {{int:project-localized-name-group-wikipedia}} in [[d:Q36096|Mooré]] ([[m:mos:|<code>m:mos:</code>]]) [https://phabricator.wikimedia.org/T374641] ** a {{int:project-localized-name-group-wiktionary}} in [[d:Q36213|Madurese]] ([[wikt:mad:|<code>wikt:mad:</code>]]) [https://phabricator.wikimedia.org/T374968] ** a {{int:project-localized-name-group-wikiquote}} in [[d:Q2501174|Gorontalo]] ([[q:gor:|<code>q:gor:</code>]]) [https://phabricator.wikimedia.org/T375088] ** a {{int:project-localized-name-group-wikinews}} in [[d:Q56482|Shan]] ([[n:shn:|<code>n:shn:</code>]]) [https://phabricator.wikimedia.org/T375430] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/41|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2024-W41"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> ‏٢٣:٤٢، ٧ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤ (UTC) <!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Quiddity (WMF)@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=27557422 --> == پرسیار لە [[User:گۆران سعداللە امین|گۆران سعداللە امین]]ەوە لەسەر [[شێرپەنجەی مۆخی ئێسک]] (‏٠٧:٢١، ١٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤) == پرسیارم نیە بەس خۆشی ئێوە. --[[بەکارھێنەر:گۆران سعداللە امین|گۆران سعداللە امین]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:گۆران سعداللە امین|لێدوان]]) ‏٠٧:٢١، ١٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤ (UTC) == پرسیار لە [[User:Muhammad idres khalil|Muhammad idres khalil]]ەوە لەسەر [[شیکردنەوەی کێشپێوانی کیمیایی]] (‏٠٧:٤١، ١٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤) == من دەستکاری وتار دەکەم و بێ هیچ هەڵەیەک ، بەڵام کاتەک کلیک لەسەر بڵاوکردنەوە دادەگرم ئەوا هیچ گۆڕانکاری و دەستکارییەک ڕونادا و وتارەکە وەک خۆی دەمێنێتەوە بۆچی؟ --[[بەکارھێنەر:Muhammad idres khalil|Muhammad idres khalil]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Muhammad idres khalil|لێدوان]]) ‏٠٧:٤١، ١٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤ (UTC) :@[[بەکارھێنەر:Muhammad idres khalil|Muhammad idres khalil]]: لەسەر کام وتار ناتوانیت؟ '''[[User:Tessla|<span style="font-family:Oswald;color:FF003A6A">Tessla</span>]] ([[User Talk:Tessla#top|<span style="font-family:Oswald;color:black">وتووێژ</span>]])''' ‏٠٨:٠٢، ١٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤ (UTC) == پرسیار لە [[User:Shwan.zragr|Shwan.zragr]]ەوە لەسەر [[کەرەوز]] (‏٠٩:٣٦، ١٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤) == سڵاو یارمەتیم دەوێت --[[بەکارھێنەر:Shwan.zragr|Shwan.zragr]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Shwan.zragr|لێدوان]]) ‏٠٩:٣٦، ١٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤ (UTC) :@[[بەکارھێنەر:Shwan.zragr|Shwan.zragr]]: سڵاو لەتۆش، فەرموو! '''[[User:Tessla|<span style="font-family:Oswald;color:FF003A6A">Tessla</span>]] ([[User Talk:Tessla#top|<span style="font-family:Oswald;color:black">وتووێژ</span>]])''' ‏١٥:٠٠، ١٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤ (UTC) == Wikipedia translation of the week: 2024-42 == <div lang="en" dir="ltr" style="width:100%; margin:0; background: var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa); border:1px solid var(--border-color-base,#BBBBBB); padding .4em;color: inherit;"> <div style="text-align:center;">The winner this [[m:Translation of the week/2024 translations|Translation of the week]] is <div style="font-size:140%;">'''[[:en:Little Danes experiment]]'''<br /> <small>''([[:fa:آزمایش دانمارکی‌های کوچک]])''</small> </div> Please be bold and help translate this article! </div> ---- [[File:Children play at a Danish Red Cross-run orphanage in Greenland.jpg|300px|center]] <div style="text-align:left; padding: .4em;"> The '''little Danes experiment''' was a 1951 Danish operation where 22 Greenlandic Inuit children were sent to Danish foster families in an attempt to re-educate them as "little Danes". While the children were all supposed to be orphans, most were not. Six children were adopted while in Denmark, and sixteen returned to Greenland, only to be placed in Danish-speaking orphanages and never live with their families again. Half of the children experienced mental health disturbances, and half of them died in young adulthood. The government of Denmark officially apologised in 2020, after several years of demands from Greenlandic officials. <small>(Please update the interwiki links on [[d:|Wikidata]] of your language version of the article after each week's translation is finished so that all languages are linked to each other.)</small> ---- [[File:TOTW.svg|24px|]] ''[[m:Translation of the week|About]] · '''[[m:Translation of the week/Translation candidates|Nominate/Review]]''' · [[m:Translation of the week/MassMessage|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]]'' </div> </div> --[[بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|لێدوان]]) ‏٠٣:١٦، ١٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤ (UTC) <!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Shizhao@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Translation_of_the_week/MassMessage&oldid=27572997 --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2024-42</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2024-W42"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/42|Translations]] are available. '''Updates for editors''' * The Structured Discussion extension (also known as Flow) is starting to be removed. This extension is unmaintained and causes issues. It will be replaced by [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools|DiscussionTools]], which is used on any regular talk page. [[mw:Special:MyLanguage/Structured Discussions/Deprecation#Deprecation timeline|A first set of wikis]] are being contacted. These wikis are invited to stop using Flow, and to move all Flow boards to sub-pages, as archives. At these wikis, a script will move all Flow pages that aren't a sub-page to a sub-page automatically, starting on 22 October 2024. On 28 October 2024, all Flow boards at these wikis will be set in read-only mode. [https://www.mediawiki.org/wiki/Structured_Discussions/Deprecation][https://phabricator.wikimedia.org/T370722] * WMF's Search Platform team is working on making it easier for readers to perform text searches in their language. A [[phab:T332342|change last week]] on over 30 languages makes it easier to find words with accents and other diacritics. This applies to both full-text search and to types of advanced search such as the <bdi lang="en" dir="ltr">''hastemplate''</bdi> and <bdi lang="en" dir="ltr">''incategory''</bdi> keywords. More technical details (including a few other minor search upgrades) are available. [https://www.mediawiki.org/wiki/User:TJones_%28WMF%29/Notes/Language_Analyzer_Harmonization_Notes#ASCII-folding/ICU-folding_%28T332342%29] * View all {{formatnum:20}} community-submitted {{PLURAL:20|task|tasks}} that were [[m:Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. For example, [[mw:Special:MyLanguage/Help:Edit check|EditCheck]] was installed at Russian Wikipedia, and fixes were made for some missing user interface styles. '''Updates for technical contributors''' * Editors who use the Toolforge tool [[toolforge:copyvios|Earwig's Copyright Violation Detector]] will now be required to log in with their Wikimedia account before running checks using the "search engine" option. This change is needed to help prevent external bots from misusing the system. Thanks to Chlod for these improvements. [https://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia_talk:New_pages_patrol/Reviewers#Authentication_is_now_required_for_search_engine_checks_on_Earwig's_Copyvio_Tool] * [[m:Special:MyLanguage/Phabricator|Phabricator]] users can create tickets and add comments on existing tickets via Email again. [[mw:Special:MyLanguage/Phabricator/Help#Using email|Sending email to Phabricator]] has been fixed. [https://phabricator.wikimedia.org/T356077] * [[File:Octicons-tools.svg|12px|link=|class=skin-invert|Advanced item]] Some HTML elements in the interface are now wrapped with a <code><nowiki><bdi></nowiki></code> element, to make our HTML output more aligned with Web standards. More changes like this will be coming in future weeks. This change might break some tools that rely on the previous HTML structure of the interface. Note that relying on the HTML structure of the interface is [[mw:Special:MyLanguage/Stable interface policy/Frontend#What is not stable?|not recommended]] and might break at any time. [https://phabricator.wikimedia.org/T375975] '''In depth''' * The latest monthly [[mw:Special:MyLanguage/MediaWiki Product Insights/Reports/September 2024|MediaWiki Product Insights newsletter]] is available. This edition includes: updates on Wikimedia's authentication system, research to simplify feature development in the MediaWiki platform, updates on Parser Unification and MathML rollout, and more. * The latest quarterly [[mw:Technical Community Newsletter/2024/October|Technical Community Newsletter]] is now available. This edition include: research about improving topic suggestions related to countries, improvements to PHPUnit tests, and more. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/42|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2024-W42"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> ‏٢١:٢٠، ١٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤ (UTC) <!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Quiddity (WMF)@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=27597254 --> == Wikipedia translation of the week: 2024-43 == <div lang="en" dir="ltr" style="width:100%; margin:0; background: var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa); border:1px solid var(--border-color-base,#BBBBBB); padding .4em;color: inherit;"> <div style="text-align:center;">The winner this [[m:Translation of the week/2024 translations|Translation of the week]] is <div style="font-size:140%;">'''[[:en:Kharayeb]]'''<br /> </div> Please be bold and help translate this article! </div> ---- [[File:Muharram 1Oth-Ashouraa 2007 in Kharayeb - panoramio.jpg|300px|center]] <div style="text-align:left; padding: .4em;"> '''Kharayeb''' (Arabic: الخرايب) is a historic town in the Sidon District in the South Governorate, Lebanon. The town is 77 km (48 mi) south of Beirut, and stands at an average altitude of 190 m (620 ft) above sea level. The town boasts a rich historical legacy, with archaeological excavations revealing a complex settlement history spanning from Prehistory to the Ottoman period. Notably, Kharayeb's origins can be traced back to the Persian period (539–330 BC), when it played a pivotal role in the region's agricultural and economic landscape, culminating in the construction of its Phoenician temple around the 6th century BC. <small>(Please update the interwiki links on [[d:|Wikidata]] of your language version of the article after each week's translation is finished so that all languages are linked to each other.)</small> ---- [[File:TOTW.svg|24px|]] ''[[m:Translation of the week|About]] · '''[[m:Translation of the week/Translation candidates|Nominate/Review]]''' · [[m:Translation of the week/MassMessage|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]]'' </div> </div> --[[بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|لێدوان]]) ‏٠٢:٣٨، ٢١ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤ (UTC) <!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Shizhao@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Translation_of_the_week/MassMessage&oldid=27572997 --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2024-43</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2024-W43"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/43|Translations]] are available. '''Weekly highlight''' * The Mobile Apps team has released an [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/Team/iOS/Navigation Refresh#Phase 1: Creating a user Profile Menu (T373714)|update]] to the iOS app's navigation, and it is now available in the latest App store version. The team added a new Profile menu that allows for easy access to editor features like Notifications and Watchlist from the Article view, and brings the "Donate" button into a more accessible place for users who are reading an article. This is the first phase of a larger planned [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/Team/iOS/Navigation Refresh|navigation refresh]] to help the iOS app transition from a primarily reader-focused app, to an app that fully supports reading and editing. The Wikimedia Foundation has added more editing features and support for on-wiki communication based on volunteer requests in recent years. [[File:IOS App Navigation refresh first phase 05.png|thumb|iOS Wikipedia App's profile menu and contents]] '''Updates for editors''' * Wikipedia readers can now download a browser extension to experiment with some early ideas on potential features that recommend articles for further reading, automatically summarize articles, and improve search functionality. For more details and to stay updated, check out the Web team's [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Content Discovery Experiments|Content Discovery Experiments page]] and [[mw:Special:MyLanguage/Newsletter:Web team's projects|subscribe to their newsletter]]. * Later this month, logged-out editors of [[phab:T376499|these 12 wikis]] will start to have [[mw:Special:Mylanguage/Trust and Safety Product/Temporary Accounts|temporary accounts]] created. The list may slightly change - some wikis may be removed but none will be added. Temporary account is a new [[mw:Special:MyLanguage/User account types|type of user account]]. It enhances the logged-out editors' privacy and makes it easier for community members to communicate with them. If you maintain any tools, bots, or gadgets on these 12 wikis, and your software is using data about IP addresses or is available for logged-out users, please check if it needs to be updated to work with temporary accounts. [[mw:Special:MyLanguage/Trust and Safety Product/Temporary Accounts/For developers|Guidance on how to update the code is available]]. Read more about the [[mw:Special:MyLanguage/Trust and Safety Product/Temporary Accounts/Updates|deployment plan across all wikis]]. * View all {{formatnum:33}} community-submitted {{PLURAL:33|task|tasks}} that were [[m:Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. For example, the [[w:nr:Main Page|South Ndebele]], [[w:rsk:Главни бок|Pannonian Rusyn]], [[w:ann:Uwu|Obolo]], [[w:iba:Lambar Keterubah|Iban]] and [[w:tdd:ᥞᥨᥝᥴ ᥘᥣᥲ ᥖᥥᥰ|Tai Nüa]] Wikipedia languages were created last week. [https://www.wikidata.org/wiki/Q36785][https://www.wikidata.org/wiki/Q35660][https://www.wikidata.org/wiki/Q36614][https://www.wikidata.org/wiki/Q33424][https://www.wikidata.org/wiki/Q36556] * It is now possible to create functions on Wikifunctions using Wikidata lexemes, through the new [[f:Z6005|Wikidata lexeme type]] launched last week. When you go to one of these functions, the user interface provides a lexeme selector that helps you pick a lexeme from Wikidata that matches the word you type. After hitting run, your selected lexeme is retrieved from Wikidata, transformed into a Wikidata lexeme type, and passed into the selected function. Read more about this in [[f:Special:MyLanguage/Wikifunctions:Status updates/2024-10-17#Function of the Week: select representation from lexeme|the latest Wikifunctions newsletter]]. '''Updates for technical contributors''' * [[File:Octicons-tools.svg|12px|link=|class=skin-invert|Advanced item]] Users of the Wikimedia sites can now format dates more easily in different languages with the new <code dir="ltr">{{[[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:ParserFunctions##timef|#timef]]:…}}</code> parser function. For example, <code dir="ltr"><nowiki>{{#timef:now|date|en}}</nowiki></code> will show as "<bdi lang="en" dir="ltr">{{#timef:now|date|en}}</bdi>". Previously, <code dir="ltr"><nowiki>{{#time:…}}</nowiki></code> could be used to format dates, but this required knowledge of the order of the time and date components and their intervening punctuation. <code dir="ltr">#timef</code> (or <code dir="ltr">#timefl</code> for local time) provides access to the standard date formats that MediaWiki uses in its user interface. This may help to simplify some templates on multi-lingual wikis like Commons and Meta. [https://phabricator.wikimedia.org/T223772][https://www.mediawiki.org/wiki/Special:MyLanguage/Help:Extension:ParserFunctions##timef] * [[File:Octicons-tools.svg|12px|link=|class=skin-invert|Advanced item]] Commons and Meta users can now efficiently [[mw:Special:MyLanguage/Help:Magic words#Localization|retrieve the user's language]] using <code dir="ltr"><nowiki>{{USERLANGUAGE}}</nowiki></code> instead of using <code dir="ltr"><nowiki>{{int:lang}}</nowiki></code>. [https://phabricator.wikimedia.org/T4085] * The [[m:Special:MyLanguage/Product and Technology Advisory Council|Product and Tech Advisory Council]] (PTAC) now has its pilot members with representation across Africa, Asia, Europe, North America and South America. They will work to address the [[Special:MyLanguage/Movement Strategy/Initiatives/Technology Council|Movement Strategy's Technology Council]] initiative of having a co-defined and more resilient technological platform. [https://meta.wikimedia.org/wiki/Movement_Strategy/Initiatives/Technology_Council] '''In depth''' * The latest quarterly [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Newsletters/32|Growth newsletter]] is available. It includes: an upcoming Newcomer Homepage Community Updates module, new Community Configuration options, and details on new projects. * The Wikimedia Foundation is [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Security Team#CNA Partnership|now an official partner of the CVE program]], which is an international effort to catalog publicly disclosed cybersecurity vulnerabilities. This partnership will allow the Security Team to instantly publish [[w:en:Common Vulnerabilities and Exposures|common vulnerabilities and exposures]] (CVE) records that are affecting MediaWiki core, extensions, and skins, along with any other code the Foundation is a steward of. * The [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist|Community Wishlist]] is now [[m:Community Wishlist/Updates#October 16, 2024: Conversations Made Easier: Machine-Translated Wishes Are Here!|testing machine translations]] for Wishlist content. Volunteers can now read machine-translated versions of wishes and dive into discussions even before translators arrive to translate content. '''Meetings and events''' * 24 October - Wiki Education Speaker Series Webinar - [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikitech-l@lists.wikimedia.org/thread/N4XTB4G55BUY3M3PNGUAKQWJ7A4UOPAK/ Open Source Tech: Building the Wiki Education Dashboard], featuring Wikimedia interns and a Web developer in the panel. * 20–22 December 2024 - [[m:Special:MyLanguage/Indic Wikimedia Hackathon Bhubaneswar 2024|Indic Wikimedia Hackathon Bhubaneswar 2024]] in Odisha, India. A hackathon for community members, including developers, designers and content editors, to build technical solutions that improve contributors' experiences. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/43|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2024-W43"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> ‏٢٠:٥٢، ٢١ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤ (UTC) <!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:UOzurumba (WMF)@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=27634672 --> == Wikipedia translation of the week: 2024-44 == <div lang="en" dir="ltr" style="width:100%; margin:0; background: var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa); border:1px solid var(--border-color-base,#BBBBBB); padding .4em;color: inherit;"> <div style="text-align:center;">The winner this [[m:Translation of the week/2024 translations|Translation of the week]] is <div style="font-size:140%;">'''[[:en:Christmas horror]]'''<br /> <small>''([[:es:Terror navideño]])''</small> </div> Please be bold and help translate this article! </div> ---- [[File:Christmascarol1843 -- 169.jpg|300px|center]] <div style="text-align:left; padding: .4em;"> '''Christmas horror''' is a fiction genre and film genre that incorporates horror elements into a seasonal setting. It is popular in multiple countries. <small>(Please update the interwiki links on [[d:|Wikidata]] of your language version of the article after each week's translation is finished so that all languages are linked to each other.)</small> ---- [[File:TOTW.svg|24px|]] ''[[m:Translation of the week|About]] · '''[[m:Translation of the week/Translation candidates|Nominate/Review]]''' · [[m:Translation of the week/MassMessage|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]]'' </div> </div> --[[بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|لێدوان]]) ‏٠٢:٠٥، ٢٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤ (UTC) <!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Shizhao@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Translation_of_the_week/MassMessage&oldid=27647428 --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2024-44</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2024-W44"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/44|Translations]] are available. '''Updates for editors''' * Later in November, the Charts extension will be deployed to the test wikis in order to help identify and fix any issue. A security review is underway to then enable deployment to pilot wikis for broader testing. You can read [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart/Project/Updates#October 2024: Working towards production deployment|the October project update]] and see the [https://en.wikipedia.beta.wmflabs.org/wiki/Charts latest documentation and examples on Beta Wikipedia]. * View all {{formatnum:32}} community-submitted {{PLURAL:32|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. For example, [[w:en:PediaPress|Pediapress.com]], an external service that creates books from Wikipedia, can now use [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Maps|Wikimedia Maps]] to include existing pre-rendered infobox map images in their printed books on Wikipedia. [https://phabricator.wikimedia.org/T375761] '''Updates for technical contributors''' * Wikis can use [[:mw:Special:MyLanguage/Extension:GuidedTour|the Guided Tour extension]] to help newcomers understand how to edit. The Guided Tours extension now works with [[mw:Special:MyLanguage/Manual:Dark mode|dark mode]]. Guided Tour maintainers can check their tours to see that nothing looks odd. They can also set <code>emitTransitionOnStep</code> to <code>true</code> to fix an old bug. They can use the new flag <code>allowAutomaticBack</code> to avoid back-buttons they don't want. [https://phabricator.wikimedia.org/T73927#10241528] * Administrators in the Wikimedia projects who use the [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:Nuke|Nuke Extension]] will notice that mass deletions done with this tool have the "Nuke" tag. This change will make reviewing and analyzing deletions performed with the tool easier. [https://phabricator.wikimedia.org/T366068] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/44|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2024-W44"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> ‏٢٠:٥٥، ٢٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤ (UTC) <!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:UOzurumba (WMF)@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=27668811 --> == پرسیار لە [[User:Speed AL-KURDY|Speed AL-KURDY]]ەوە لەسەر [[لێدوانی ویکیپیدیا:سەبارەت]] (‏١٣:٢٠، ٢٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤) == سڵاو چۆن وێنە دابنێم؟ --[[بەکارھێنەر:Speed AL-KURDY|Speed AL-KURDY]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Speed AL-KURDY|لێدوان]]) ‏١٣:٢٠، ٢٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤ (UTC) == هۆزی ماوەلۆیی == '''هۆزی ماوەلۆیی :''' هۆزێکی باشووری کوردستانە ئەندامەکانی لە پارێزگای هەولێر دەژین و لە پیرمام و گوندەکانی دەوروبەری دەژین ، نزیکترینن لە خۆشناوەکان و هەندێکیان خۆیان بەخۆشناو ناودەبەن وە هەندێک لە کەسایەتیەکانیان بریتین لە جەمیل ئاغای کۆڕێ و مامەند عومەر ئاغای سێوەکە. [[بەکارھێنەر:Chiyamawalo|Chiyamawalo]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Chiyamawalo|لێدوان]]) ‏١٩:٥٠، ١ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٤ (UTC) p34egbzq1z5p5uu7cwz1nxltc0aitel 0 169437 1374437 1361296 2024-11-01T12:14:27Z علاء 24009 1374437 wikitext text/x-wiki {{Infobox Museum |name = مۆزەخانەی کەلەپووری عومان |image =Omani Heritage Gallery in October 2024.jpg |imagesize = |caption = |map_type = |map_caption = |latitude = |longitude = |established = {{Start date and age|١٩٧٤}} |dissolved = |location = شەقامی ئەلعەلام، موسکات، [[عومان]] |type = مۆزەخانەی کەلەپوور |visitors = |director = وەزارەتی کەلەپوور و ڕۆشنبیری |curator = |publictransit = |website = }} '''مۆزەخانەی کەلەپووری عومان''' ({{بە ئینگلیزی|Museum of Oman Heritage}}) مۆزەخانەیەکی کەلەپوورە و دەکەوێتە نزیک وەزارەتی زانیاری لە شەقامی ئەلعەلەم، موسکات، عومان. مۆزەخانەکە لە ١٧ی تشرینی دووەمی ١٩٧٤ کراوەتەوە، کە بریتییە لە کۆکردنەوەی وردی دەستکرد و زانیاری، کە بریتین لە تەلارسازی، کشتوکاڵ، کانزاکان، ڕێگاکانی بازرگانی، چەک، ھونەر و پیشەسازی لە عومان.<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.omanet.om/english/tourism/entert/museums.asp?cat=tour&subcat=entert1|سەردێڕ=Museum of Omani Heritage|بڵاوکەرەوە=Omanet.om|ڕێکەوتی سەردان=١٨ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٩|ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ١ی شوباتی ٢٠٠٩|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20090201084319/http://www.omanet.om/english/tourism/entert/museums.asp?cat=tour&subcat=entert1|ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}</ref> == سەرچاوەکان == {{سەرچاوەکان}} {{کۆلکە}} smmvq30ql9o9qlipudhm14jusnr2z5s 0 178725 1374506 1365569 2024-11-02T04:55:15Z کەژان جبار 65769 /* growthexperiments-addlink-summary-summary:2|0|0 */ 1374506 wikitext text/x-wiki {{حیزب |ناوی حیزب = ڕێکخراوی لاوانی خەباتی کوردستانی ئێران |ئاڵا = |ئەندازەی ئاڵا = |دەربارەی ئاڵا = |سەرکردە = |دامەزران =١١ی بانەمەری ١٣٩٠ |تێکچوون = |پێگەی سەرەکی =کوردستان |ھەواڵنامە = |لقی لاوان = |ئامانج = |ناوچەی چالاکییەکان = [[کوردستانی ڕۆژھەڵات]] |ئایدۆلۆجیا = |کردەوە سەرەکییەکان = |بار = |پەیوەندی نێودەوڵەتی = |دروشم = |رەنگی فەرمی = |ماڵپەڕ = [https://www.lawan.info/index.php ماڵپەڕٍی فەرمی] }} '''ڕێکخراوی لاوانی خەباتی کوردستانی ئێران''' ڕێکخراوێکی مەدەنی ولەھەمانکاتدا سیاسییە تایبەت بە توێژی لاوانە لە ساڵی ٢٠١١لە [[باشووری کوردستان]] لەلایەن کۆمەڵێک لە لە لاوانی ناو ڕیزەکانی [[سازمانی خەباتی کوردستانی ئێران|سازمانی خەبات]] دامەزراندنی ڕاگەیاندرا.<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=ڕاگەیاندنی ناوەندی لاوانی خەبات (ئەرشیفی ماڵپەری خەبات میدیا) |ناونیشان=http://xebatmedia.com/kurdi/article_archive_detail.php?id=4958&fbclid=IwAR1v0Jj54OqmitI7NCFmiAMPLRUVE-cO1k5M54JJ_kSFveFlfQ8xC7ApYJY#.X1VQO1UzZdi |ڕێکەوتی سەردان=٦ی ئەیلوولی ٢٠٢٠ |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٢ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٠ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20201212185157/https://xebatmedia.com/kurdi/article_archive_detail.php?id=4958#.X1VQO1UzZdi |ڕەوشی ناونیشان=no}}</ref><ref>{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=kamilnuranifard|ڕێکەوت=٥ی تەممووزی ٢٠١٢|سەردێڕ=ناوه‌ندێك بۆ لاوان (لاوانى خه‌بات)|ناونیشان=https://kamilnuranifard.wordpress.com/2012/07/05/ناوه‌ندێك-بۆ-لاوان-لاوانى-خه‌بات/|ڕێکەوتی سەردان=١٧ی ئایاری ٢٠٢١|وێبگە=kamilnuranifard|زمان=fa-IR}}</ref>لەسەر باوەڕ بە ئازادی کار دەکات بۆ بەدەست ھێنانی مافە بنچینەیەکانی لاوان لە [[کوردستانی ڕۆژھەڵات]]. تا ئێستا دوو کۆنگرەی بەستووە خاوەنی لۆگۆ و پەیڕەو پڕۆگرامی خۆیەتی سەرەتا بەناوی ناوەندی لاوانی خەبات کار و چالاکییەکانی دەست پێکرد بەڵام دواتر لە کۆنگرەی دووەمی ئەم ڕێکخراوەدا کە لە ساڵی ٢٠١٥ لە ناحیەی ڕزگاری ئەنجامدرا لەژێر ناوی ″کۆنگرەی یەکڕیزی و سەرکەوتن″ بڕیاردرا پێشگری ناوەند بگۆڕن بۆ ڕێکخراو.<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=رێورەسمی کردنەوەی دووھەمین کۆنگرەی ناوەندی لاوان |ناونیشان=http://www.lawan.info/item_detail.php?id=852#.X1VBxlUzZdg |ڕێکەوتی سەردان=٦ی ئەیلوولی ٢٠٢٠ |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٨ی ئەیلوولی ٢٠٢٠ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200928052558/https://www.lawan.info/item_detail.php?id=852#.X1VBxlUzZdg |ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}</ref> لە ئامانجە سەرەکییەکانیان ئاشکرا کردنی سیاسەتەکانی ئێرانە دژ بە ھەموو چین و توێژەکانی کۆمەڵگای کوردستان بەگشتی و لاوان بۆ ئەو مەبەستە کۆبوونەوە و سمینار ڕێکدەخات جگە لە بەشداری لەو کۆڕ و کۆبوونەوانەی تایبەتن بە توێژی لاوان بەرێوەدەچن بەشداری ئەو خۆپیشاندانەش دەکەن کە دژ بە ئێران ئەنجام دەدرێت.<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=کار و چالاکییەکانی ڕێکخراوی لاوانی خەبات (lawan.info) |ناونیشان=http://www.lawan.info/item_categories.php?kateid=6 |ڕێکەوتی سەردان=٦ی ئەیلوولی ٢٠٢٠ |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٨ی ئەیلوولی ٢٠٢٠ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200928044853/https://www.lawan.info/item_categories.php?kateid=6 |ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}</ref> لە پەیڕەو و پڕۆگرامی ئەم ڕێکخراوەدا ھاتووە کە تێدەکۆشن بۆ پێکھێنانی کۆمەڵگایەکی دیموکراتیک کە مافی ھەموو چین و توێژەکان و تاکەکانی تێدا پارێزراو بێت و باوەری قووڵیان بە ڕووخانی سیستەمی کۆماری ئیسلامی ئێران ھەیە.<ref>پەیڕەو و پڕۆگرامی ڕێکخراوی لاوانی خەباتی کوردستانی ئیران پەسەندکراوی کۆنگرەی دووەم ساڵی ٢٠١٥</ref> == مێژوو == ئەم ڕێکخراوە لە سەرەتادا ناوی ناوەندی لاوانی خەباتی کوردستانی ئێران بوو.<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=کوردیپێدیا|یەکەم=Kurdipedia-|سەردێڕ=ناوەندی لاوانی خەباتی کوردستانی ئێران|ناونیشان=https://www.kurdipedia.org/?q=2011050814571357551|ڕێکەوتی سەردان=٦ی ئایاری ٢٠٢١|وێبگە=Kurdipedia.org}}</ref> دامەزراندنی دەگەڕێتەوە بۆ ١ی ئەیاری ٢٠١١ بەرامبەر ١١ی بانەمەڕۆی ١٣٩٠ لە ناحیەی ڕزگاری سەر بە پارێزگای ھەولێر، دوای ئەنجامدانی چەندین کۆبوونەوەیەک لە ناو ئەندامانی دەمەزرێنەران و بەشداربووانی کۆبوونەوەکان، علی بەھرامی وەک یەکەم بەرپرسی ڕێکخراو ھەڵبژێدرا و چەندین خاڵ و بەرنامەیان وەک ئامانجی خۆیان دیاریکرد. لەوانە " ئاشکرا کردنی سیاسەتەکانی ئێران دژ بە ھەموو چین و توێژەکانی کۆمەڵگای کوردستان بە تایبەت لاوان " ھەروەھا لە یەکێک لە خاڵەکانی دیکەیان ھاتبوو " بۆ بەرەو سەربردنی ڕادەی ھۆشیاری لاوانی کورد لە بارەکانی فەرھەنگی، ھونەری، کۆمەلایەتی، مافەوانی، وەرزش، ژینگە پارێزی تێ دەکۆشن "<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=لاوانى خه‌باتكارى كوردستان! لاوانى تێكۆشه‌رى ریزه‌كانى سازمانى خه‌بات ى كوردستانى ئێران! رۆژى یه‌كشه‌ممه ١١/٢/١٣٩٠–١/٥/٢٠١١ ده‌سته‌یێك له لاوانى شۆرشگێرِ له ریزه‌كانى سازمانى خه‌بات ى كوردستان له دواى چه‌ند ساڵ هه‌وڵ و تێكۆشان بۆ پێكهاتنى ناوه‌ندو ئورگانێكى تایبه‌ت به لاوان به مه‌به‌ستى زیاتر گرینگى دان به چینى لاوان و داوا ره‌واكانیان و هه‌روه‌ها ره‌نج و ماندوو بوونیان له خه‌باتى ئازادیخوازى گه‌لى كورد و داخوازى لاوانى ریزه‌كانى سازمانى خه‌بات له دواى چه‌ندین سه‌عات باس و ڕاوێژ له‌سه‌ر چۆنیه‌تى پێكهاتنى ناوه‌ندى لاوان، به‌خۆشیه‌وه تواندرا ئه‌و ناوه‌نده كه پێویستیێكى…|ناونیشان=https://xebatmedia.com/kurdi/article_archive_detail.php?id=4958&fbclid=IwAR1v0Jj54OqmitI7NCFmiAMPLRUVE-cO1k5M54JJ_kSFveFlfQ8xC7ApYJY#.YJRKHtUzZdj|ڕێکەوتی سەردان=٦ی ئایاری ٢٠٢١|وێبگە=xebatmedia.com}}</ref>کۆی گشتی خاڵە پەسەندکراوەکان ٦ خاڵ بوو. دوای ماوەیەک لە دامەزراندن بانگێشتی دووەمین کۆنفرانسی لاوانی کورد لە شاری ھەولێر کرا لە ساڵی ٢٠١١ ئەمە یەکەم کۆنفرانسی فەرمی بوو کە ڕێکخراوی لاوان بەشداری تێدا کرد.<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=لێدوانی علی بەهرامی بەرپرسی ناوەندی لاوانی خەبات بۆ ڕۆژنامەی تێکۆشان|ناونیشان=https://www.xebatmedia.com/kurdi/article_archive_detail.php?id=5577#.YJRobNUzZdg|ڕەوشی ناونیشان=live}}</ref> دوای تەواوبوونی کۆنفرانسی لاوانی کورد ڕێکخراوەکانی لاوان ڕۆژھەڵات کە سەر بە حیزبەکانی ڕۆژھەڵات بوون بیریان لە دامەزراندنی فیدراسیۆنێکی تایبەت بە لاوانی ڕۆژھەلات کردووە، لە ٢٣ی نیسانی ٢٠١٢ لە بنکەی ھەولێری سازمانی خەبات ڕێکخراوە بەشداربووەکانی کۆنفرانسی لاوانی کورد کۆبوونەوە، لە ھەمان ڕۆژ دامەزراندنی فیدراسیۆنی ڕێکخراوەکانی لاوانی کوردستانی ئێرانیان ڕاگەیاند، لە یەکەم کۆبوونەوەی دەستەی بەرێوبەری ئەم فیدراسیۆنە علی بەھرامی بە وتەبێژی دەورەی دەستنیشانکرا.<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=فێدراسیونی ڕێکخراوەکانی لاوانی کوردستانی ئێران پێکهات|ناونیشان=https://www.lawan.info/item_detail.php?id=8&__cf_chl_jschl_tk__=ef75e7ef8f43e1e2e6865c76f76f82c4bfd2b96d-1620337561-0-AeTarL5eJ2n0qYbKiiQ_gK8aJuulU5NVMqF4qwfpqkmDHDQIIxTq_On3E3X1-9lsNHgATa4oJJ3q6APAFiJOnKb5I26ZacDY_9lsC5STnyO-ym2-YyaGv8FhkjJpSVt4yTzhKc7aUr9O515vsd1RF3b5N85EHJcffUWt9oBT67HhfEMqT_7xWeojk9F6qcuOlIhCKWUwFTqtUQE5OjGofaYxkBFkRwIyi1mXTChBYZI74fsK9AhIjSafyeFfO71wLmhY4BvpVVquiienHUsi2KvRYVQb1cVaaxa73Y5HaWJx5Jes1jQtdP4Ayqqny_Kv3FAp-0kui3TNV69CFEfu7yfk14eZYsbdFTKwjI2Q9PX7qV8KMR5rfZ1s2NivkReRetgUb8Ec8LWkFr43jQp7JJa6D0h-Hken9wyK164Ybb0y#.YJRlzdUzZdh|ڕەوشی ناونیشان=live}}</ref>لە ١٣ی ڕەزبەری ١٣٩١ بەرامبەر ٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٢ یەکەم کۆنگرەی خۆی دوای نزیک بە ساڵ و نیوێک لە دامەزراندن لە ژێرناوی کۆنگرەی " ڕزگاری نەتوایەتی و دابین کردنی مافی لاوان " ئەنجامدا. بۆ ماوەی سێ ڕۆژ بەردەوام بوو. لەم کۆنگرەیە پەیرەوپڕۆگرامی ناوخۆی و [[دروشم]] و ئاڕمی ڕێکخراو پەسەند کرا، لە ڕۆژی سَیەمی کارەکانی کۆنگرە سێ کەس وەک ئەندامی دەستەی بەڕێوەبەری ڕێکخراو ھەڵبژێردران. فواد جەعفەری وەک بەرپرسی ڕێکخراو دیاری کرا.<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=ڕاپۆرتی بەرێوەچوونی کۆنگرەی یەکەمی ڕێکخراوی لاوانی خەباتی کوردستانی ئێران|ناونیشان=https://www.lawan.info/item_detail.php?id=105&__cf_chl_jschl_tk__=be9500498ec350448492930903e61c53a57732fd-1620396889-0-AQib2XaPK4tQfDGhhibgtRFcD9HgXDfARjJydOSBz4D6qrXv0YEX1n9NW-pwGfVsm3ZpdKWeAk4_E3R7CogJBHB6K71rqSzasYxPwrkjhYzNUY2YZMUlkWPqzP4RSvN2DvHVp0-h64ZK_K9BFYd_eN_CHEbGwcq0p9MWd9ezqK9GvpWTVs1gBIAGNiKin1Sevzwf0_3Be788B_qqCrdXmSUjK5L43xmIBE6Cx1Y9bkeNxuxrwe7c007ddY1rp-sIesWKz2w57MS9FLpNUhc0eFig_oQCxHmW8mUuvhgSyzdKZrDYpm8Kgw9RF0OV5lRcwGTCUTcFv1AyKOmAafj4WMSRwlXDZKNnjU4OnA-XnkYmUsthlKorKxck1CAJW5jUfR8t5WSPpQ4mmo5O4aEYDoRVzU_1mW8f1FEFQiLWAix4#.YJVLYdUzZdh|ڕەوشی ناونیشان=live|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٢|ڕێکەوتی سەردان=٧ی ئایاری ٢٠٢١|وێبگە=lawan}}</ref> == سەرچاوەکان == {{سەرچاوەکان|٢}} {{تووڵی دەروازە|کوردستان|ئێران|سیاسەت}} [[پۆل:سازمانی خەباتی کوردستانی ئێران]] 0epi8h3s5fduys7b5rr145mltrw9qf4 0 212390 1374469 1359108 2024-11-01T19:06:56Z Medya Barzani 65794 هەندێ وشەی زیاد هەبوو 1374469 wikitext text/x-wiki {{ئز}} {{شێواز}} {{Infobox person |name= قادر سەیاحی |image= Qadir seyahî.jpg |caption= قادر سەیاحی، دەیەی ٧٠ی زایینی |birth_date= {{ڕۆژی لەدایکبوون|١٩٤١|٦|٤}} |birth_place= [[مەھاباد]] |death_date= {{ڕێکەوتی مەرگ و تەمەن|٢٠٢٢|٤|١٧|١٩٤١|٦|٤}} |death_place= [[خۆی]] |known_for= سەعید قەندی (لە [[باشووری کوردستان]]) |nationality= [[کورد]] |education= ژووری دیپڵۆمی [[مۆسیقا]] |alma_mater= ھونەرستانی [[تاران]] |children= ٦ |module= {{Infobox musical artist | embed = yes | background = solo_singer | genre = [[مۆسیقای کوردی]] | instruments = [[کلارینێت]]، [[دەف]]، [[ساکسفۆن]]، [[زەڕب]] | occupation = [[مامۆستای مۆسیقی]]، [[ئاوازدانەر]]، [[مۆسیقاژەن|ژەنیار]]، [[گۆرانیبێژ]]، [[دابەشکار]]، [[شاعیر]] | years_active = ٢٠١٠–١٩٦١ }}}} '''قادر سەیاحی''' (٤ حوزەیرانی ١٩٤١ لە [[مەھاباد]] – ١٧ی نیسانی ٢٠٢٢ لە [[خۆی]]) ھونەرمەندی [[ئاوازدانەر]]، [[گۆرانیبێژ]] و ژەنیارێکی ناوداری کورد بوو. ناوبانگی سەیاحی زۆرتر بەھۆی بەرھەمە ھەرمانەکانێتی. ژمارەیەکی بەرچاوی گۆرانیبێژانی [[کورد]] بەرھەمی ئەویان نوێبێژی کردووە. گەرچی زۆربەی جاران ھیچ ئاماژەیەک بە ناوی خاوەن بەرھەم، واتە قادر سەیاحی نەکراوە. بە وتەی زۆربەی مۆسیقاژەنەکانی کورد، قادر سەیاحی جیاوازییەکی تایبەتی لەگەڵ ھەموو ھونەرمەندانی ئاوازدانەری سەردەمی خۆی ھەبووە.<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=هونەرمەند قادر سەیاحی|ناونیشان=https://www.rudaw.net/sorani/kurdistan/180420227|ڕەوشی ناونیشان=live|وێبگە=www.rudaw.net}}</ref> لە [[باشووری کوردستان]]، قادر سەیاحی بەھۆی ھەڵەیەک لە ساڵەکانی ھەشتای زایینی ھەتا ساڵانی زۆری پاش ئەو بە سەعید قەندی ناوبانگی کردووە و ناوی لەسەر شریتەکەی نەنووسراوە. وەک بۆخۆی باسی کردووە لە گەشتێکی بۆ باشوور لە ساڵەکانی سەرەتایی ھەشتای زایینی لە ستۆدیۆیەکی ھەولێر، شریتەکەی خۆی بە ناوی سەعید قەندی پێی فرۆشراوە کە بووەتە مایەی پێکەنینی. == ژیان == === سەرەتای ژیان === قادر سەیاحی، کوڕی مەحیەدین سەیاحی، لە ٤ حوزەیرانی ساڵی ١٩٤١ (١٤ جۆزەردانی ١٣٢٠ی ھەتاوی) لە [[شارستانی مەھاباد|مەھاباد]] لە دایکبووە، گەرچی لە پێناسە ٢٣ی پووشپەڕ نوسراوە. پەروەردەی سەرەتایی لە مەھاباد تەواو کردووە و ھەر لە قۆناغی مناڵیدا بەھۆی دەنگی بلاوێن و ھەروەھا حەز و بەھرەیەکی سەرسووڕگەر لە [[مۆسیقا]]، گەرچی لە بنەماڵەیەکی زۆر دیندار و مەزبەھیش بووە بەڵام لە ھەر دەرفەتێک و لە کاتی تەنیا بوونەکانی، ھەروەھا کە بۆخۆی گێڕاوێتییەوە، بە دەفەی تایبەت بە زیکر، گۆرانی ئەویندارانەی گووتوە. جەوی مەزھەبی ناو بنەماڵە و ئیمکاناتی مەھابادی ئەو کات بۆ پەروەردەکردنی بەھرەی ھونەری سەیاحی گەنج کافی نەبووە و ھەر بۆیەش پاشی تەواوکردنی خوێندنی سەرەتایی، ڕێگای [[تاران]] دەگرێتە بەر و پاشان وەگرتنی ژوور دیپڵۆمی موسیقی لە ھونەرستان، وەکوو مامۆستای مۆسیقای سووپای زانست (سپاە دانش) و پاشان وەک سەرۆک و سەرپەرشتی ئۆرکێسترای "یانەی ئەفسەرانی ورمێ" دادەمەزرێت کە وەک کاربەدەست ھەتا ساڵی ٥٧ ھەتاوی لەسەر کاری خۆی بەردەوام دەمێنێتەوە.<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=ڕێژگە – قادر سەیاحی سۆزێک لە ڕەنگی ئەوین|ناونیشان=https://kurdch.tv/?p=17397|ڕەوشی ناونیشان=live}}</ref> وەکوو ئامێری مۆسیقا سەرەتا چەن ساڵ تەنیا [[ساکسفۆن]] ئاڵتۆی ژەندووە بەڵام پاشان ماوەیەک بە بەرچاو گرتنی چەن خاڵی پسپۆڕانە، [[کلارینێت]] ھەڵدەبژێرێت و تا کۆتا ڕۆژەکانی ژیانی ھونەری تەنیا کلارینێت دەژەنێت. === دەیەی شێستی زایینی === [[پەڕگە:Qadir seyahî-1966.jpg|وێنۆک|قادر سەیاحی لە ١٩٦٦، کلاسی دەرسی مووزیکی سوپای زانست ([[سپاە دانش]])|ڕاست]] ساڵەکانی سەرەتایی دەیەی شێستی زایینی لە [[تاران]] نیشتەجێ دەبێت و لەم ساڵانە سەرقاڵی وانەبێژی و وەرگرتنی ئەزموون و تاقی و ھەوڵە بۆ دۆزینەوەی زاراوە و زمانی ھونەری تایبەتی خۆی. کار لە [[ورمێ]] لە کۆتایییەکانی دەیەی شێستی زایینی دەبێتە ھۆکاری ئاشنا بوونی لە یانەی ئەفسەران و کۆشکی لاوانی (کاخ جوانان) ورمێ لەگەڵ تاقمێک [[مۆسیقاژەن|ژەنیار]] و گورانیبێژی گەنج و دامەزراندنی یەکەم گرووپی موزیکی سێ زمانەی (کوردی، تورکی و فارسی) ڕادیۆ و پاشان تەلڤیزیۆنی ورمێ. گەرچی وەک کاربەدەست سەرقاڵی کاری ڕۆژانەی بووە بەڵام بۆخۆی سەرپەرشتی ئەم گرووپەشی گرتووەتە ئەستۆ. ھۆکاری ئەمەش ئەوە بووە کە ھیچ کام لەم گەنجانەی گرووپەکە زانستی ئەکادێمیکی مۆسیقایان نەبووە و ناچار ھەموو کاری دابەش کردن و سازبەندی و ڕێبەری لەسەر شانی سەیاحی بووە. تاقمێک لە ئەندامانی ئەم گرووپە کەسایەتی وەکوو: ئیسمائیل شاھی، ئەسگەر سادقی، فارۆق مەتین، ئیرەج شارۆخ، مەلیحە ئابادی ([[گۆرانیبێژ]])، ئیران موجەڕەد (گۆرانیبێژ)، [[ڕەشید فەیزنژاد]] و فرەیدوون وەردە (گۆرانیبێژ)، پەری نیکنەواز، ھیدایەت قانعی و قادر سەیاحی (ژەنیار و گۆرانیبێژ و سەرپەرەشت) بوونە. ئەم گرووپە زۆربەی بەرھەمەکانی مۆسیقای ڕادیۆ و تەلەڤیزیۆنی ئەو کاتی وڕمێ تومار کردووە و ھەروەھا بە دەرکردنی ناوبانگێکی باش لەلایەن چەن شاری [[ئێران]] بۆ کۆنسێرت بانگھیشتن دەبێت. لەم وەرزە، چەن بەرھەمی ئامادەی ھەبووە بۆ تۆمارکردن کە بەم ئامانجەش چەن جار سەردانی ڕادیۆ [[کرماشان]] دەکات کە بەداخەوە بۆ تۆمارکردنیان ھاوکاریی لەگەڵ ناکرێت بۆیە ھەتا دەیەی ھەفتای زایینی (٥٠ ھەتاوی) کە لە [[مەھاباد]] دەرفەتی تۆمارکردنیان ھەڵدەکەوێت، گۆرانییەکانی لە کۆنسێرت و کۆبوونەوەکان ئیجرا دەکات. === دەیەی ھەفتای زایینی === [[پەڕگە:Qadir seyahî-1973.jpg|alt=|وێنۆک|"کۆنسێرتی ساڵی ١٩٧٣ زایینی لە [[مەھاباد]]" ژەنیاران لە ڕاستەوە: ئیسمائیل شاھی، [[ڕەشید فەیزنژاد]]، ھیدایەت قانعی، کەریم ڕیختێگەر، دەشتی، عەسگەر سادقی، فیوزی، ئەلیزادە و قادر سەیاحی ([[گۆرانیبێژ]] و ژەنیاری [[کلارینێت]] و سەرپەرەشت).]] نیشتەجێ بوونی لە [[ورمێ]] دەبێتە ھۆکاری ئەوەی کەپاشان چەن ساڵ بتوانێت ھات و چۆی زێدەکەی واتە [[مەھاباد]] بکات کە ئەنجامی ئەم دەرفەتەش خوڵقانی دۆستایەتی لەگەڵ چەن ژەنیاری گەنجی تر وەکی ئەحمەد (خانە) ئەحمەدزادە، بەھمەن مەتلووب و ئەحمەد نازڵوو دەبێت و لە ھات و چۆیەکانی بۆ مەھاباد ھاوکاریشی وەکوو سەرپەرەشت و دابەشگەر لەگەڵ ئەم گرووپە کە زۆربەیان لە ڕادیۆی ئەوکاتی مەھاباد کاریان دەکرد دەس پێدەکرێت. جەوی ئەوکاتی [[کوردستان]] و بەتایبەت موکریان ئەم گەنجانە دەگەیەنێتە سەر ئەم بڕوایە کە پێویستە ھەموویان بە دڵ و گیان ئەو پەڕی ھێز و توانای خۆیان بۆ لە سەرپێ ڕاگرتنی ھونەری کورد تەرخان کەن. بۆیە ئەم گرووپە بەبێ چاوەڕوانییەکی ئابووریی دەبێتە پشتیوانێکی بەھێز بۆ زۆربەی ئەم گەنجانەی گۆرانیبێژ و ژەنیاری ئەو کاتی کورد کە بۆ تۆمارکردنی بەرھەمەکانیان پێویستیان بە یارمەتیی ھەبووە. بۆ نموونە بە ھاوکاریی سەیاحی بوو کە گەنجێکی گۆانیبێژی ئەوکات وەکوو جەمال موفتی و کەسانی وەک ئەو تووانیان بەرھەمگەلێک تۆمار بکەن. پاشان ڕاھێنانێکی زۆر لەگەڵ ئەم گرووپە تۆمارکردنی بەرھەمەکانی لە ستۆدیۆ ڕادیۆ مەھاباد لە ساڵی ١٩٧٢ زایینی(٥١ ھەتاوی) دەست پێ دەکات.<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=هونەرمەندان|ناونیشان=https://www.kurdland.com/artistic/artists/singers/www.kurdland.com|ڕێکەوتی سەردان=٢٧ی ئایاری ٢٠٢٢|وێبگە=www.kurdland.com}}</ref> ژەنیارانی ئەم ئاڵبۆمە بریتین لە کەسایەتی وەک: ئەحمەد ئەحمەدزادە ([[فلووت]])، یوسف ڕەبیعی ([[سەنتوور]]) فارۆق مەتین (سەنتوور)، [[ڕەشید فەیزنژاد]] ([[ڤایۆلین]])، حوسەین ڕەھبەر (زەڕب)، ئەحمەد نازڵوو ([[عوود]])، محەممەد دانش (عوود)، بەھمەن مەتلووب ([[ئامێری تار|تار]]) و قادر سەیاحی (کلارینێت، گۆرانیبێژ و سەرپەرەشت). ھەروەھا تیمی تۆماری دەنگی ئەم ئاڵبۆمە لە محەممەد کەریمی، سەید محەممەد جەعفەری و مەناف ئیران پەنا پێک ھاتووە. لەم شریتە بەرھەمگەلێک تۆمار کراون کە پاشان ٥٠ ساڵ ھێشتا ڕەنگ و بۆنی تازەیان پارێزراوە و بەشێکی حاشاھەڵنەگر لە بیری ئەوینداری زۆربەی گەنجانی جیلی کۆن و نوێی کوردستانن. [[پەڕگە:Qadir seyahî- urmia1974.jpg|وێنۆک|لە کۆنسێرتێک لەگەڵ ئۆرکێسترای فەرهەنگ و هونەری [[ورمێ]]، ساڵۆنی باڵەی [[ڕەشت]] 1977. ژەنیاران لە ڕاستەوە: ئیرەج شاهرۆخ، جارحان، بیژەن کاویانپوور، هیدایەت قانعی، یەحیا نیکنەواز(سەرپەرەشت و کۆنسێرت مەستێر)، پەری نیکنەواز و قادر سەیاحی(گۆرانیبێژ)]] گۆرانییەک وەک: ''بێ تۆ'' (بە [[قسەی عیشق]] و [[بەیادی]] ناسراوە)، ''کیژی مەھابادی''، ''یادم کە''، ''خۆشم دەوێی''، ''جەمیلە''، ''یارەکەم چاوی شینە،'' ''تۆی نازەنینم'' و ''دوعا''، لە بوواری زانستی ئەکادێمیک و جوان ناسی و ھەروەھا تازەگری، مەودایەکی زۆریان لەگەڵ بەرھەمی گۆرانبێژانی ئەو سەردەمی کوردستان و بەتایبەت موکریان ھەبووە. ھاوکات وەکوو دابەشکار و ژەنیار و ڕێبەری ئۆرکێسترا لەگەڵ زۆر گۆرانیبێژی گەنجی ئەوکات وەکوو [[عەزیز شاھڕۆخ]] (تۆ دەریامی)، [[جەمال موفتی]] و ئەحمەد ئیسلامی ھاوکاری دەبێت و جێی پەنجە و ھەستی دیارە. لە کاتێک کە لەسەر ترووپکەی ڕێز و دڵوازی و سەرکەوتن بووە لە ساڵی ٧٧ زایینی لە جادەی زریاچەی ورمێ تووشی ڕووداوێکی سامناکی ھاتووچۆ دەبێت و سەبارەت بە دۆخی یەکجار ناخۆش و ناڵەباری، بە فەرمانی یەکێک لە پلەبەرزانی دەستەڵات بە باڵەفڕینەک ([[ھەلیکۆپتەر]]) دەیگەیننە تاران و چل شەو ژێر چاودێریی تیمێکی پسپۆڕ، چەندین جار نەشتەرگەری لەسەر دەکرێت و بەداخەوە تەواوی ددانەکانی لە دەست دەدات و تووشی خەسارێکی یەک جار زۆر دەبێت کە سەبارەت بە جۆری کێشەکە ئیدی تاسەر و بە ھیچ شێوازێک بەتەواوی بۆی چارەسەر نەکرا. [[پەڕگە:Qadir Seyahi.jpg|ڕاست|وێنۆک|200x200پیکسڵ|قادر سەیاحی، مەهاباد، ساڵی ١٩٧٩ ]] دەرمانکاری تەواوی لە [[تاران]] و ورمێ شەش مانگ درێژەی دەبێت و تاوانباری ڕووداوەکەش دەکەوێتە زیندان و لە حاڵێکدا کە سەرقاڵی کار و باری ئیداری ئەم ڕووداوە بوونە، لە [[ئێران]] ئینقلاب دەبێت و چەن مانگ پاشان ڕووخانی حکوومەتی پێشوو بە دەستووری خوومەینی نە تەنیا ھەموو تاوانبارانی ناو زیندانەکان ئازاد دەکرێن، بەڵکوو جێگای تاوانبار و بێ گووناھیش بە شەوێک دەگۆڕدرێت و ڕۆژگاری بێ کۆتایی ڕەشی سەیاحی دەس پیدەبێت. بەبێ پرسیار و تێبینییەک لەسەر کار و پلەی لای دەبەن و تووشی خەسارێکی مەزنی ئابووریی دەبێت و لە تەنیشت بێ ڕێزییەکی بێ کۆتایی کە ئەزموون دەکات، داواشی لێ دەکرێت کە بۆ سەلماندی بێ تاوان بوونی ھاوکاریی حکوومەتی نوێ بکات کە لەئاکام، لە حاڵێکدا کە بەپێی یاسا وەکی کاربەدەستی حکوومەتی ھێشتا چەن ساڵ ماوەی خزمەتی مابوو بەچەند بیانوو و ھەنجەت خۆی خانەنشین دەکات. تەنیا بە بیانووی کاری ھونەری لە دەسەڵاتی پێشین، بێجگە لە چەن جار تاڵان بوونی ماڵی بە دەست ئەندامانی کۆمیتە و ئینقلابییەکان، ئەم ڤێلایەی ورمێ کە بەھۆی ھونەرمەندی نموونە بوون وەکی خەڵات لە لای دەستەڵاتی پێشوو پێی دیاری کرا و لە حاڵی سازکردن بوو لێی وەردەگیرێت و قەدەرێکی تریش ھەردێکی مەھابادیشی بە زۆری لێی ڕاسەر دەکرێت و پاشان لەسەر ئەم ھەردە مزگەوتێک ساز دەبێت. پاشان ڕووخانی پەهلەوی، بۆ ماوەی دوو ساڵ نیشتەجێێ زێدەکەی مەهاباد دەبێتەوە و لەم دوو ساڵە، وەک سەرپەرەشتی ئۆرکێسترای ڕادیۆ و تەلڤیزیۆن بە تەواوی هەست و زانست و ئەزموونی چەن ساڵەی لە خزمەت گەل و ئاواتە دێرینەکانی دەبێت.<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=٢٠ی نیسانی ٢٠٢٢|سەردێڕ=وەفایەک بۆ وەفادارێ|ناونیشان=https://kurdistanukurd.com/?p=91382|ڕێکەوتی سەردان=٢٤ی حوزەیرانی ٢٠٢٢|وێبگە=کوردستان و کورد}}</ref> === دەیەی ھەشتا و نەوەدی زایینی === [[پەڕگە:Qadir seyahî-1990.jpg|وێنۆک|[[گرووپی سروە]]، کۆنسێرتی بۆنی [[ئەڵمانیا|ئاڵمان]]، ڤێستیواڵی [[ھەڵەبجە|ھەڵەبچە]] ساڵی ١٩٩٠ زایینی. ژەنیاران لە چەپەوە: قادر سەیاحی، [[ڕەشید فەیزنژاد|ڕەشید فەیزنیژاد]]، بەھمەن فەرامەرزی، ئیسمائیل شاھی.]] لە ساڵی ١٩٨٨ زایینی (١٣٦٧ ھەتاوی) پاشان دامەزراندنی [[بڵاوگەی سەلاحەددین ئەییووبی]] (انتشارات صلاح الدین ایوبی) لە [[ورمێ]] و بانگھێشتن بوونی بۆ ھاوکاریی جارێکی تر دەرفەتێک ھەڵدەکەوێت کە نە وەکوو جاران بەڵام بگەڕێتەوە گۆڕەپانی ھونەری کورد. نەمر [[ھێمن]] موکریانیش پێشتر لە بەشی ئەدەبی سروە دەست بەکار ببوو. گرووپی مۆسیقای سروە لە چەن ئەندامی دائیمی وەک: قادر سەیاحی ([[ئاوازدانەر]] و ژەنیاری کلارینێت و گورانیبێژ و دابەشکار)، محەممەد سەفایی (زەڕب)، ھیدایەت قانعی ([[ڤایۆلین]])، ئەسگەر سادقی (تار)، ھوشەنگ ھیربوود ([[عوود]])، محەممەد بەرزین ([[گۆرانیبێژ]]) پێک هاتبوو. کەسانێکیش وەک ئیسمائیل شاھی، [[ڕەشید فەیزنژاد|ڕەشید فەیزنیژاد]]، کەریم سەفەری سەرای، عەلی زەندی، ئەحمەد لاوە، ئیرەج شاھرۆخ وەک ئەندامی مێوان لەگەڵ گرووپی سروە ھاوکاریان ھەبووە. گرووپی سروە زیاتر لە دە ساڵ چاڵاکی ھونەری ھەبوو و لە زۆر شارەکانی [[کوردستان]] و هەندەران کۆنسێرتی و ھەروەھا لە ھەر ساڵیادی [[کیمیابارانی ھەڵەبجە]] لە چەن وڵاتی [[ئەورووپا]] کۆنسێرتی بۆ ئەم کارەساتە بەڕێ دەبرد. ساڵی ١٩٩٠ زایینی (١٣٦٩ ھەتاوی) فیلمی بووکی ھەڵەبجە بە بابەتی کیمیابارانی ھەڵەبجە ساز کرا کە سەیاحی بە سازکردن و خوێندنی گۆرانی "کاڵێ" و ھەروەھا خوێندنی مەقام لە بەشی مۆسیقای ئەم فیلمە بەشداریی بەرچاوی ھەبوو کە ناوی تەنیا وەک گۆرانیبێژ نووسراوە. == ھەرمان نوێنەی گۆرانی ئەویندارانە == پێدەچی لە جیلی کۆن و نوێ کوردی گشت پارچەی [[کوردستان]] کەمینەیەک بدۆزڕێتەوە کە گۆرانی بێ تۆ ی بە دەنگ گۆرانیبێژێکی مەڵبەند و زێدی خۆ نەبیستبێ یان کات و بیرەوەرییەکی ئەویندارانەی پێ ئەزموون نەکردبێ. ئەم گۆرانییە لە [[باکووری کوردستان]] بە ''[[بەیادی]]'' (Beyadî) و لە پارچەی تر بە ''[[قسەی عیشق]]'' و ''[[ھەرئەمنم ئەو کەسە]]'' ناوبانگی کردووە و لە بوواری دەشەی نوێبێژی و پێگەی دڵوازی، ڕەنگە نێوان گۆرانییەکانی ئەویندارانەی خاوەن ئاوازدانەری [[مێژووی کورد]]، خاوەن پلەی یەکەم بیت. ئەم گۆرانییە زیاتر لە سەدان جار بە دەس زۆر گۆرانیبێژی کوردستان بە دابەشکردنی جۆراوجۆر نوێبێژی بوویتەوە و لە زۆربەی جارانیش ھیچ ئاماژەیەک بە ناوی ئاوازدانەر نەکراوە و گۆرانی بە ناو خۆیان بڵاو بووە. ھەر بۆیە ھەتا ساڵانێکی زۆر لە [[باکوور]] و [[ڕۆژاوا]] ھەموو خەڵک [[ھۆزان سەرحەد]] و لە [[باشوور]] [[زیاد ئەسعەد]]<nowiki/>یان بە ئاوازدانەری ئەم گۆرانییە ناسیوە.<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=گۆرانی "هەر ئەمنم ئەو کەسە ژینی بۆ تۆ ماوە" بۆ هەمیشە زیندوو مایەوە|ناونیشان=https://kurdistanmedia.com/so/news/گۆرانیی-هەر-ەمنم-ەو-کەسەی-ژینی-بۆ-تۆ-ماوە-بۆ-هەمیشە-زیندوو-مایەوە|ڕەوشی ناونیشان=live|ڕێکەوتی سەردان=١ی حوزەیرانی ٢٠٢٢|وێبگە=KurdistanMedia|زمان=ku-Arab}}</ref> {{گوێگرتن|ناو=گۆرانی بێ تۆ|alt=گۆرانی "بێ تۆ" لە ساڵی ١٩٧٢ زایینی بە دەس قادر سەیاحی ساز و لە مەھاباد تۆمار کراوە کە لە باکووری کوردستان بە "بەیادی' و لە پارچەی تر بە "قسەی عیشق" ناوبانگی کردووە.|وەسف=گۆرانی "بێ تۆ" لە ساڵەکانی ٦٠ زایینی بە دەس قادر سەیاحی ساز و لە ساڵی ١٩٧٢ زایینی لە ستۆدیۆی ڕادیۆ [[مەھاباد]] تۆمار کراوە کە لە [[باکووری کوردستان]] بە "بەیادی" و لە پارچەی تر بە "قسەی عیشق" ناوبانگی کردووە.|ناوی پەڕگە=قادر سەیاحی-بێ تۆ.ogg|image=[[File:قادر سەیاحی.jpg|200px]]}} <poem> {{ناوەڕاست|'''بێ تۆ'''}} {{شیعر| ھەر ئەمنم ئەو کەسە ژینی بۆ تۆ ماوە حەز لەکەس ناکەم قەت تاکوو دوونیاماوە ھەر تۆی قسەی عیشقم تووخوا مەمخە لاوە تووخوا مەمخە لاوە جەرگم سووتاوە ئەتۆی خۆشەویسیتم بەدڵ دەتپەرستم ھەر ئەتۆی تەکیەگاھی شێعر و ھەڵبەستم بەیادی دوو چاوت بەخوودای بێ مەی مەستم وەڵڵا بێ مەی مەستم تۆی قسەی عیشقم ڕەنگ زەرد و چاو بەگریانم بە خودای بێ تۆ بێ دەنگ و مات و غەمبارم وەڵڵا بێ تۆ جا بۆچیمە ئەمن ئەو ژیانە بێ تۆ ئەو ژیانە بێ تۆ ئەی قسەی عیشقم |}} </poem> == دەسپەنجە == [[پەڕگە:Qadir seyahî 1.1990.jpg|وێنۆک|قادر سەیاحی، ساڵی ١٩٩٠ زایینی|ڕاست]] قادر سەیاحی بە وتەی زۆربەی بڕوامەندانی [[مۆسیقای کوردی]]، کەسایەتییەکی زۆر جیاواز لەگەڵ گۆرانیبێژان و موزیسییەنەکانی ھاوکاتی خۆی بوو.<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=قادر سەیاحی (سه‌عیدی قه‌ندی)|ناونیشان=https://tekoshan.net/articles.php?id=42|ڕەوشی ناونیشان=live|وێبگە=tekoshan.net}}</ref> زۆر سال لە ھاودەمانی خۆی لە پێش تر بوو و ھەر ڕەنگە بۆیەش ھیندە لە لای خەڵکی سەردەمی خۆی دەرک نەکرا. بەرھەمەکانی سەیاحی (بێجگە لە گۆرانی ئامینێ) ھەموو بە دەست خۆی ساز کراون و وەکوو زۆر گۆرانی بە نێوبانگی ئەو سەردەم نین کە پاشان چەن ساڵ سوور ببێتەوە کە لە گۆرانی گەلی دیکە کۆپی کراوە. بۆیە بە دڵنیایی دەکرێ ئەم کارانەی سەیاحی لە چارچیوەی مۆسیقای کوردی پۆڵبەندی بکرێت. کەم نین ئەم کەسانەی کە بە لاسایی کردنی سەبکی سەیاحی و نوێبێژی کردنی گۆرانییەکانی ناوبانگیان دەرکردو وەکوو [[گۆرانیبێژ]] ناسران و ھەروەھا کەم نین ئەم کەسایەتییە ھونەرییانە کە لە بەھۆی ژەندنی ساز لە گرووپەکانی ژێر سەرپەرەشتی ئەو فێری جەرگەژەنی و تێکنیکی دەنگسازی و دابەشکاری و تەنانەت ژەنیاری بوون. گۆرانیبێژ [[زیاد ئەسعەد]] و ژەنیار [[ڕەشید فەیزنژاد]] دوو وێنە لەم بووارەن. [[زیاد ئەسعەد]] بە نوێبێژی کردنی گۆرانی دوعا لە ساڵەکانی ھەشتای زائینی (بە بێ ناو ھێنانێک لە ئاوازدانەری بەرھەم){{ژێدەر پێویستە|date=ئابی ٢٠٢٤}} لە [[باشووری کوردستان|باشوور]] ناوبانگی کرد و پاشان دەیان ساڵ ئاماژەی بە خاوەن گۆرانی کرد. هەروەها ژەنیارێک وەک فەیزنیژاد لەژێر چاودێری و پشتیوانی سەیاحی بوو بە فەیزنیژاد کە بۆخۆی لە وت و وێژێک لەگەڵ گۆڤاری [[سروە (کۆوار)|سروە]] تا ڕادەیەک ئاماژەی پێ کردووە.<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=گۆڤاری سروە ژمارە ١١.|ناونیشان=https://www.calameo.com/read/00069368110b3d5a4b5c9|ڕەوشی ناونیشان=live|وێبگە=calameo.com}}</ref> هونەرمەند [[موراد کاوه]] چەند گۆرانی سەیاحی نوێژەن کردۆتەوە. گۆرانییەکان بریتین لە گوڵی مەهابادی، یارەکەم چاوی شینە و یارەکەم مریەمی ناو بوو. بێجگە لە [[ڕۆژھەڵاتی کوردستان|ڕۆژھەڵات]]، بەرھەمی سەیاحی بە دەس گۆرانیبێژانی ھەر سێ پارچەی تری [[کوردستان]] وەک [[ھۆزان سەرحەد]](Hozan Serhad)، [[شەھریبانا کوردی|شەھریبان]]، [[نارین فەقێ]]، [[زیاد ئەسعەد]]، [[خێرۆ عەبباس]]، [[ھاوتا ئەسعەد|ھاوتاو ئەسعەد]]، [[عەدنان کەریم]] و ژیلیا و گۆرانیبێژانی جیلی نوێی [[ڕۆژھەڵاتی کوردستان|ڕۆژھەڵات]] وەک [[سۆھەیل فەسیحی]]<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=بی قراری در موسیقی مرکز مهاباد|ناونیشان=http://mahabad.irib.ir/نمایش-محتوای-خبر/-/asset_publisher/QkFGxfTdPvp3/content/بی-قراری-در-موسیقی-مرکز-مهاباد|ڕەوشی ناونیشان=live|وێبگە=mahabad.irib.ir}}{{بەستەری مردوو|url=http://mahabad.irib.ir/%D9%86%D9%85%D8%A7%DB%8C%D8%B4-%D9%85%D8%AD%D8%AA%D9%88%D8%A7%DB%8C-%D8%AE%D8%A8%D8%B1/-/asset_publisher/QkFGxfTdPvp3/content/%D8%A8%DB%8C-%D9%82%D8%B1%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D9%85%D9%88%D8%B3%DB%8C%D9%82%DB%8C-%D9%85%D8%B1%DA%A9%D8%B2-%D9%85%D9%87%D8%A7%D8%A8%D8%A7%D8%AF |date=تشرینی یەکەمی ٢٠٢٢ }}</ref>نوێبێژی کراوتەوە کە لەم بووارە پێدەچی سەیاحی تەنیا ئاوازدانەری خاوەن ڕیکۆردە چونکوو زۆربەی گۆرانی بەناوبانگەکان یان فۆڵکلۆڕن و یان پاشان دیاری کرا کە ھی گەلی تر بوونە و تایبەتمەندی بەرھەمی سەییاحی ئەوە بوو کە بە پێچەوانەی زۆربەی گۆرانیبێژەکان کە تەنیا گۆرانیبێژ بوون، ھەڵبەست و مێلۆدی بە دەس خۆی ساز دەکرا و بۆخۆشی کارەکەی دابەش دەکرد و دەیگووت و دەیژەند و وەک گۆرانیبێژانی تر [[ئاوازدانەر]] و دابەشکاری لەبەر دەس نەبوو. ھەروەھا موزیکژەنی گەلی تریش وەک بیژەن مورتەزەوی ([[:fa:بیژن مرتضوی|بیژن مرتضوی]]) بە بێ ھێنانی ناوی سەیاحی، بەرھەمێکی سەیاحی ([[یارەکەم چاوی شینە]]) بە ناوی خۆ تۆمار کردووە و ناویشی سەوزەڵە ناوە. == تەنیایی و بێنازی == [[پەڕگە:Qadir seyahî-1995.jpg|وێنۆک|273x273px|قادر سەیاحی، ساڵی ١٩٩٦]] گۆرانیبێژ [[ھاوتا ئەسعەد|ھاوتاو ئەسعەد]] ساڵی ٢٠٠٦ لە بەشێک لە وت و وێژی لەگەڵ [[کوردستان تیڤی|کوردستان تی ڤی]] کە قادر سەییاحی مێوان کردبوو گووتی: << ''ئەگەر قادر سەیاحی کورد نەبووایە، ئێستا ئەستێرەیەک بوو لە ئاسمانی جیھانی ھونەر>>''.<ref>{{Citation|title=Kadri syahi – Halkawt Zaher – Belaf قادری سیاحی -هەڵكەوت زاهیر - بێلاف|url=https://www.youtube.com/watch?v=mRfVvqn_ItU}}</ref> ڕەنگە ئەم لێدوانە بە جووانی دۆخ و بەسەرھاتی ھونەرمەندانی سەربەخۆی کورد ڕابگەینێت. لە درێژای ئەم چل ساڵەی کۆتایی (لە ھەشتای زائینی تە ئێستا) ڕەنگە یەک گۆرانیبێژی سەربەخۆی کوردیش ناوبانگی نەبووبێ و مێدیای [[کورد]] کە بە تەواوی لە دەس حیزبەکانە لە تەواوی ئەم ساڵانە خەریکی ڕێکلام کردن بۆ ئەندامانی خۆی بووە و لەم گۆڕەپانەش چ باکیان لە ئەفسانە و ئەستێرەسازکردن لە چەن دەنگبێژ و گۆرانیبێژی حیزبی نەبووە و ھەر موزیسییەنێکی گەنج، لە ھەر ئاستێکی ھونەری کە بەتەمای ناوبانگ و سەرکەوتنە، پێویستە سەرەتا ئەندامی حیزبێک بێت. قادر سەیاحی وەک هونەرمەندێکی سەربەخۆ، تاسەر لەسەر ئەم بڕوایە ڕق ئەستوور ماوە کە گرینگخاڵی کاری ھونەری، سەربەخۆ بوونی ھونەرمەندە بۆیە مێدیای بە تەواو حیزبی [[کوردستان]] لە تەواوی ساڵانی ژیانی ھونەری سەیاحی، ئەم ھونەرمەندەی تەنیا بەجێ ھێشت و کەسایەتییەک وەک ئەو کە دەبا [[شەقام]] و کۆڵانی بە ناو کرابا، تەنانەت یاد و دەسخۆشییەکی سادەشی لێ نەکرا.<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=کۆچی دوایی هونەرمەندی دەنگخۆش و موزیکژەن کاک قادر سەیاحی|ناونیشان=https://giareng.com/?p=15807|ڕێکەوتی سەردان=٢٦ی ئایاری ٢٠٢٢|وێبگە=Giareng}}</ref> هیچ کام لەم گۆرانیبێژانەی کە بەرهەمی سەیاحیان لە ئاڵبۆمکانیان گووتەوە، ئیزنێکیان لێ وەرنەگرت و تەنانەت زۆربەی جاران ناویشیان نەهێنا هیچ کەس لەم کەسانەی وک [[ڕەشید فەیزنژاد|ڕەشید فەیزنیژاد]] کە بەھۆی ژەنیاری و شاگردی کردن ژێر سەرپەرەشتی سەیاحی فێری مووسیقا بوون، جارێکیش ناویان نەبرد و وەک مامۆستایان دەسخۆشیان لێ نەکرد. زۆرن ئەم گۆرانیبێژانەی حیزبی وەک [[ھۆزان سەرحەد]]، و [[زیاد ئەسعەد]] کە بە بێ ناوھێنانێک لە سەیاحی بەرھەمەکانیان نوێبێژی کرد و گۆرانییەکانی سەیاحی بە ناو ئەوان نووسراو و ناوبانگی کرد و کەسیش لە مێدیای حیزبی لێیان بە جوواب نەھات. سەیاحی تاکوو لە ژیان بوو، کەمترین خزمەتیشی پێنەکرا و تەنانەت یەک جاریش لە لای گەلی کورد و بە فەرمی ڕێزی لێ نەگیرا و لە تەنیایی و بێنازی ژین و لە ئاکام کۆچی کرد. تێپەڕ بوونی کات و بەرزتر بوونی ئاستی زانستی کۆمەڵی موزیکوانانی گەنجی کورد، ڕۆژ بە ڕۆژ پلەی ڕاستینی ئەم ھونەرمەندە زۆرتر و زۆرتر دەسەلمێنێ. زۆرن ئەم گەنجانەی کورد کە ساڵانی ساڵ بە گۆرانییەکانی سەیاحی ژین و ئەوینداریان کرد، کەچی ناوی سەیاحیان نەبیست و نەیانناسی. == مەرگ == قادر سەیاحی، ڕۆژی یەکشەممە، ٢٨ی خاکەلێوە ١٤٠١ ھەتاوی لە کاتی نەشتەرگەرییەک لە شاری [[خۆی]] پارێزگای [[ورمێ]] بەھۆی [[جەڵدەی دڵ|جەڵتەی دڵ]] کۆچی دواییی کرد<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=١٨ی نیسانی ٢٠٢٢|سەردێڕ=هونەرمەند و ئاوازدانەری بەنێوبانگی کورد قادری سەیاحی مەھابادیی کۆچی دواییکرد|ناونیشان=https://kurdish.sahartv.ir/news/فەرهەنگی_هونەری_وەرزشی-i407170|ڕەوشی ناونیشان=live}}</ref> و تەرمی بەپێی داوای پێشینی، پاشان ساڵانێکی زۆر گەڕایەوە بۆ ئامێزی زێدەکەی و لە [[گڵکۆی ھونەرمەندان و ناوداران]]ی [[مەھاباد]] بە خاک سپاردرا.<ref>{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=ڕێوڕەسمی بە خاک ئەسپاردنی هونەرمەند قادر سەیاحی لە مەهاباد|ناونیشان=http://haje.ir/newsdetails.aspx?itemid=17194|ڕەوشی ناونیشان=live|وێبگە=haje.ir}}</ref> == سەرچاوەکان == <references responsive=""/> {{گۆرانیبێژانی کورد}} {{تووڵی دەروازە|مۆسیقای کوردی|مۆسیقا|ژیاننامە|موکریان|کوردستان|ئێران}} [[پۆل:خەڵکی مەھاباد]] [[پۆل:ژەنیارانی کورد]] [[پۆل:شاعیرانی کورد]] [[پۆل:کەسایەتییەکانی ڕۆژھەڵاتی کوردستان]] [[پۆل:کوردەکانی ڕۆژھەڵاتی کوردستان]] [[پۆل:گۆرانیبێژان بە زمانی کوردی]] [[پۆل:گۆرانیبێژانی کورد]] [[پۆل:ناودارانی کورد]] [[پۆل:ھونەرمەندانی کورد]] [[پۆل:گۆرانیبێژە پیاوەکانی کوردیی ناوەندی]] [[پۆل:لەدایکبووانی ١٩٤١]] [[پۆل:مردووانی ٢٠٢٢]] 5isjmu7fpm8dsqmx7fbjl9ujxxiivqf 4 241625 1374480 1374362 2024-11-01T21:00:21Z AramBot 39807 بۆت: نوێکردنەوە 1374480 wikitext text/x-wiki {{ئەمانەش ببینە|ویکیپیدیا:ڕاپۆرتی بنکەدراوە/پێڕستی بۆتە ناچالاکەکان}} {{چینی ناوەند}} پێرستی [[وپ:بۆت|بۆت]]ە چالاکەکانی ویکیپیدیا{{ھن}} بۆتی چالاک بە بۆتێک دەڵێن کە لە ٣٠ ڕۆژی ڕابردوو لانی کەم [[تایبەت:بەشدارییەکان|بەشدارییەکی]] ھەبووە.{{ھن}} لە ئێستادا ئەم ئامارە ڕۆژانە نوێ دەکرێتەوە.{{ھن}} '''دوایین نوێکردنەوە لەلایەن [[بەکارھێنەر:AramBot|AramBot]]'''؛ لە ''‏٢١:٠٠، ١ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٤ (UTC)'' {{کۆتایی}} {| class="wikitable sortable" style="margin: auto;" |+ بۆتە چالاکەکان |- ! # !! بەکارھێنەر !! دوایین دەستکاری !! ژمارەی دەستکارییەکان !! مافەکان !! ڕێکەوتی خۆتۆمارکردن |- | ١ || [[بەکارھێنەر:AramBot|AramBot]] || [[تایبەت:بەشدارییەکان/AramBot|١ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٤]] || ٢٣٠٥٩٨ || bot,botadmin || ٤ی نیسانی ٢٠٢٠ |- | ٢ || [[بەکارھێنەر:InternetArchiveBot|InternetArchiveBot]] || [[تایبەت:بەشدارییەکان/InternetArchiveBot|١ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٤]] || ٧٢٩٥٦ || bot || ٢٨ی تەممووزی ٢٠١٧ |- | ٣ || [[بەکارھێنەر:Dexbot|Dexbot]] || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Dexbot|١ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٤]] || ٧٨٨٦ || bot || ٢ی ئایاری ٢٠١٢ |- | ٤ || [[بەکارھێنەر:Xqbot|Xqbot]] || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Xqbot|١ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٤]] || ٢٠٤٨٦ || bot || ٣١ی ئابی ٢٠٠٩ |- | ٥ || [[بەکارھێنەر:CdRBot|CdRBot]] || [[تایبەت:بەشدارییەکان/CdRBot|١ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٤]] || ٤٢٢٧ || bot || ٢٥ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٢ |- | ٦ || [[بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] || [[تایبەت:بەشدارییەکان/MediaWiki message delivery|٢٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤]] || ٢٩٦١ || bot || ١٩ی تشرینی دووەمی ٢٠١٣ |} [[پۆل:ڕاپۆرتی بنکەدراوەی ویکیپیدیا]] 3a7s06qne3gtql3zpj0ioigpg3vz7px 0 243567 1374511 1134311 2024-11-02T05:13:57Z کەژان جبار 65769 1374511 wikitext text/x-wiki {{یەک سەرچاوە}} {{بێ بەستەر}} {{شێواز}} [[پەڕگە:محةمةد بةشقة 1.jpg|وێنۆک|529x529پیکسڵ|محمد بەشقە]] '''محەمەد بەشقە''': محەممەد کوڕی سەعید و کوردێکی فەیلیی بەغدایە، ساڵی ١٨٩٠ لە گەڕەگی (عوێنە)ی شاری بەغدا ھاتووەتە دنیاوە. == سەرەتای ژیان و خوێندنی == محەمەد قوتابخانەی ئیلیانسی تەواوکردووە و فێری فەڕەنسی بووە، بە ھەوڵی خۆیشی فێری فارسی بووە لە قوتابخانەی کاتی سەردەمی عوسمانی‌دا، فێری تورکی و لەناو کۆمەڵی عەرەبی شارەکەیش‌دا فێری عەرەبی بووە لە١٩٢٠، لە سەردەمی یەکەم خولی حوکمی ڕاستەوخۆی ئینگلیزدا لە ناوچەی سلێمانی، کارمەندی ئیداری بووە و بووەتە مامۆستا و لەگەڵ محەمەدزەکی سڵێمانی مامۆستایەکی دیکەی کورد، (ئەووەڵەمین قیرائەتی کوردی)یان بە سەرپەرشتیی مێجەر سۆنی حاکمی سیاسیی پێشتری ناوچەی سلێمانی داناوە، کە بە ٣٠ لاپەڕەی پێوانە (١٢×١٨سم) لە چاپخانەکەی سلێمانی لەچاپدراوە و بووەتە کتێبی خوێندنی قوتابیانی قوتابخانەکانی ناوچەکە. ھەر ئەو ماوەیە عەرەبی و کوردیی فێری ئینگلیزەکان کردووە و خۆیشی ئینگلیزییان لێ‌فێربووە. == مامۆستایەتی و کارمەندی حکوومەت == محەمەد بەشقە، ٣٨ ساڵ و تا ١٩٥٨ وەزیفەی حکوومەتیی دیوە، ھەر لە مامۆستایییەوە تا مودیری تەحریراتی موتەسەڕیفێتیی لیوای سلێمانی، بەڕێوەبەری تەموینی لیوای کەربەلا، بەڕێوەبەری چاپەمەنییەکانی بیانی لە وەزارەتی ناوخۆ و ھێندێ وەزیفەی‌تری وەک کارکردن لە بواری مەعاریفی لیوای کەرکووک (ناوەڕاستی ساڵانی سی) و پشکنێری لە وەزارەتی مەعاریف. لە ١٩٥٨ بە داوای خۆی خانەنشین بووە و لێ‌بڕاوە بۆ ژیانی تایبەتی خۆی و کاتی خۆی بە موتاڵا و خوێندنەوەوە بەسەربردووە. == چالاکی سیاسی == شایانی وتنە، (بەشقە) خۆی لە بنەڕەت‌دا (باشەگە و بەشەگە) بووە، بۆ خۆشەویستی وای پێ‌گوتراوە و لەبەر نەبوونی پیتی (گ) لە عەرەبی‌دا، کراوە بە (بەشقە) و ئیدی ئەو ناسناوەی بەسەردابڕاوە. جگە لەوە، یاریدەی زۆری چالاکانی سیاسیی داوە و ھەڵوێستی جوامێرانەی دەرھەق نوواندوون؛ لەوانە ١٩٤٨ کە بڕیاری وڵات‌بەدەرکردنی دکتۆر جەعفەر محەمەد کەریمی ئەندامی مەکتەبی سیاسیی پارتی دیموکراتی کورد دراوە، چەند ڕۆژێک لە ماڵەکەی خۆی لە ناوچەی (ئەرزڕۆملی)ی بەری (کەرخ) داڵدەی‌داوە و بە ھاوکاریی دۆستانی لە خانەقینەوە ئاودیوی ئێرانی کردووە. ناوەندی ھەمان ساڵ، عەزیز حاجی ئەندامێکی بەرزی حیزبی شیوعیی عیراقیش، کە پۆلیس ڕاوەدووی‌ناوە، دووحەفتە لە ماڵی ئەو خۆی شاردووەتەوە. لەتیفی برای عەزیز حاجیش لە ناوەڕاستی ساڵانی پەنجادا، چەند حەفتەیەک لە ماڵی ئەو خۆی شوێن‌بزرکردووە. بەشقە دەوری لە (یانەی سەرکەوتنی کوردان)یش‌دا گێڕاوە. == مردن == وا ماوەتەوە تا لە ١ی تەمووزی ١٩٨٠دا لە بەغدا کۆچی‌دواییی کردووە.<ref>نەریمان، چەند دێڕێک دەربارەی "محمد بەشقە"ی خاوەن (یەکەمین قیرائەتی کوردی)یەوە، ڕۆژنامەی "ھاوکاری"، بەغدا، ژمارەی ڕؤژی ١٨/٨/١٩٨٣، ل٣؛ لاپەڕەیەکی ڕۆژی ٤/٦/٢٠١٦ی بەڕێز ئەمین شوان؛ عزیز الحاج، راحلون وذکریات، ٢٠١٠. ئەم سەرچاوەیەی دوایی، بەڕێز جووتیار حاجی تۆفیق زانیاریی لێ‌وەرگرتووە.</ref><ref>گۆڤاری گەلاوێژ (بەرگی یازدەهەم / بەشی یەكەم ) ژیاننامە و پێڕست ، ل 7947 - 7948 ، ئامادەكردنی ( سدیق ساڵح ، ڕەفیق ساڵح ، عبدوڵڵا زەنگەنە ) لە بڵاوكراوەكانی بنكەی ژین بۆ بووژاندنەوەی كەلەپووری و بەڵگەنامەیی و ڕۆژنامەوانیی كوردی</ref> == سەرچاوەکان == {{سەرچاوەکان}} {{تووڵی دەروازە|ژیاننامە}} [[پۆل:لەدایکبووانی ١٨٩٠]] [[پۆل:مردووانی ١٩٨٠]] tpsjtmykb4tmfohs9brn63tzgpya2s7 4 244575 1374481 1346791 2024-11-01T21:00:50Z AramBot 39807 بۆت: نوێکردنەوە 1374481 wikitext text/x-wiki {{/سەرپەڕە}} {{چینی ناوەند}} <onlyinclude>'''دوایین نوێکردنەوە لەلایەن [[بەکارھێنەر:AramBot|AramBot]]'''؛ لە ‏٢١:٠٠، ١ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٤ (UTC)</onlyinclude> {{کۆتایی}} {| class="wikitable sortable" style="margin: auto;" |+ بەکارھێنەرە ناچالاکەکان |- ! # !! بەکارھێنەر !! ژمارەی دەستکارییەکان !! ڕێکەوتی خۆتۆمارکردن !! دوایین دەستکاری !! مافەکان |- | ١ || [[بەکارھێنەر:Bn7abib|Bn7abib]] || ٢٩٨ || ١٥ی ئایاری ٢٠٢٠ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Bn7abib|٣١ی ئازاری ٢٠٢٤]] || |- | ٢ || [[بەکارھێنەر:بەهات بەلقیسە ئازاد|بەهات بەلقیسە ئازاد]] || ١٠٤ || ٢٥ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/بەهات بەلقیسە ئازاد|٢٠ی ئازاری ٢٠٢٤]] || |- | ٣ || [[بەکارھێنەر:Nskoalj|Nskoalj]] || ٢٩٠٢ || ٥ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٢ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Nskoalj|١٢ی ئازاری ٢٠٢٤]] || autopatrolled |- | ٤ || [[بەکارھێنەر:Danial2703kurdistan|Danial2703kurdistan]] || ٨٦٥٨ || ٢٦ی ئازاری ٢٠٢١ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Danial2703kurdistan|١٢ی ئازاری ٢٠٢٤]] || autopatrolled,rollbacker |- | ٥ || [[بەکارھێنەر:Rebin galaly|Rebin galaly]] || ١٦٢٢ || ٢٢ی ئایاری ٢٠١٥ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Rebin galaly|٢٨ی شوباتی ٢٠٢٤]] || |- | ٦ || [[بەکارھێنەر:Keenîî|Keenîî]] || ٢٧٨٠ || ١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Keenîî|٢٣ی شوباتی ٢٠٢٤]] || autopatrolled,ipblock-exempt,rollbacker,suppressredirect,uploader |- | ٧ || [[بەکارھێنەر:Bilalinfo|Bilalinfo]] || ٥٧٠ || ٣ی تەممووزی ٢٠٢٣ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Bilalinfo|١٩ی شوباتی ٢٠٢٤]] || |- | ٨ || [[بەکارھێنەر:محمد محسن 90|محمد محسن 90]] || ١٨١ || ٢٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٣ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/محمد محسن 90|١٨ی شوباتی ٢٠٢٤]] || |- | ٩ || [[بەکارھێنەر:Eng.dilan86|Eng.dilan86]] || ١٠٢٠ || ٢٦ی تشرینی دووەمی ٢٠١٧ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Eng.dilan86|١٨ی شوباتی ٢٠٢٤]] || autopatrolled |- | ١٠ || [[بەکارھێنەر:کۆرن|کۆرن]] || ١١٩ || ٢٠ی نیسانی ٢٠٢٣ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/کۆرن|١٥ی شوباتی ٢٠٢٤]] || |- | ١١ || [[بەکارھێنەر:Xozge|Xozge]] || ١٣٩ || ٢١ی شوباتی ٢٠١٠ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Xozge|١٣ی شوباتی ٢٠٢٤]] || |- | ١٢ || [[بەکارھێنەر:ArkanEN123|ArkanEN123]] || ٩٣٧ || ٣ی نیسانی ٢٠٢٠ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/ArkanEN123|١٢ی شوباتی ٢٠٢٤]] || autopatrolled |- | ١٣ || [[بەکارھێنەر:Omid Qasre|Omid Qasre]] || ١٦٩ || ١٩ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٤ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Omid Qasre|٧ی شوباتی ٢٠٢٤]] || |- | ١٤ || [[بەکارھێنەر:Shahrwzi|Shahrwzi]] || ١٩٤ || ٢٠ی تەممووزی ٢٠٢٠ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Shahrwzi|٢٤ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤]] || |- | ١٥ || [[بەکارھێنەر:Ghamgeen|Ghamgeen]] || ٤٠٧ || ٢ی تشرینی دووەمی ٢٠١٠ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Ghamgeen|١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤]] || |- | ١٦ || [[بەکارھێنەر:Helen S Abdulrahman|Helen S Abdulrahman]] || ١٥٤ || ٤ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Helen S Abdulrahman|٢٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣]] || |- | ١٧ || [[بەکارھێنەر:ئاریا سالار|ئاریا سالار]] || ٩٦٤ || ٢٦ی ئایاری ٢٠٢٢ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/ئاریا سالار|١١ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣]] || |- | ١٨ || [[بەکارھێنەر:Zana71|Zana71]] || ١٥٥ || ٤ی ئەیلوولی ٢٠١٣ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Zana71|١١ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣]] || |- | ١٩ || [[بەکارھێنەر:Arez pro|Arez pro]] || ١٣٧ || ١٤ی ئازاری ٢٠١٣ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Arez pro|٥ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣]] || |- | ٢٠ || [[بەکارھێنەر:Kamarantofiq|Kamarantofiq]] || ١٣٢ || ١٤ی شوباتی ٢٠٢١ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Kamarantofiq|٦ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٣]] || |- | ٢١ || [[بەکارھێنەر:کاردۆ جاف|کاردۆ جاف]] || ١٦٥٣ || ١٩ی شوباتی ٢٠١٨ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/کاردۆ جاف|٢٣ی ئەیلوولی ٢٠٢٣]] || autopatrolled |- | ٢٢ || [[بەکارھێنەر:Kamanchejan|Kamanchejan]] || ٢٥٥ || ٦ی حوزەیرانی ٢٠١٦ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Kamanchejan|٢٨ی ئابی ٢٠٢٣]] || |- | ٢٣ || [[بەکارھێنەر:Kurdistanler|Kurdistanler]] || ١٢٥ || ٢٨ی ئابی ٢٠٢٢ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Kurdistanler|٢٧ی ئابی ٢٠٢٣]] || |- | ٢٤ || [[بەکارھێنەر:Mamozk|Mamozk]] || ٧٢٠ || ٢ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٢ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Mamozk|٢٥ی ئابی ٢٠٢٣]] || |- | ٢٥ || [[بەکارھێنەر:Amine yousefi|Amine yousefi]] || ١٨٨١٠ || ١٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٤ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Amine yousefi|٢١ی ئابی ٢٠٢٣]] || autopatrolled,ipblock-exempt,rollbacker |- | ٢٦ || [[بەکارھێنەر:Arma1991|Arma1991]] || ١٧٢ || ٢٨ی تشرینی دووەمی ٢٠١٩ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Arma1991|١٥ی تەممووزی ٢٠٢٣]] || |- | ٢٧ || [[بەکارھێنەر:Ibrahim aziz|Ibrahim aziz]] || ٣٢٥١ || ١٣ی شوباتی ٢٠١٦ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Ibrahim aziz|١٣ی تەممووزی ٢٠٢٣]] || autopatrolled,rollbacker,uploader |- | ٢٨ || [[بەکارھێنەر:Dashta ze|Dashta ze]] || ١٠٨ || ١ی شوباتی ٢٠٢٣ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Dashta ze|١٦ی ئایاری ٢٠٢٣]] || |- | ٢٩ || [[بەکارھێنەر:Ayoub Majeed|Ayoub Majeed]] || ١١٢٠ || ٣٠ی حوزەیرانی ٢٠٢١ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Ayoub Majeed|٦ی ئایاری ٢٠٢٣]] || |- | ٣٠ || [[بەکارھێنەر:Diyako kazm|Diyako kazm]] || ٣١٦٣ || ٢٥ی تەممووزی ٢٠١١ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Diyako kazm|٢٣ی نیسانی ٢٠٢٣]] || autopatrolled,rollbacker,suppressredirect,uploader |- | ٣١ || [[بەکارھێنەر:پەھلەوی|پەھلەوی]] || ١١٦ || ٤ی نیسانی ٢٠٢٣ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/پەھلەوی|٢٣ی نیسانی ٢٠٢٣]] || |- | ٣٢ || [[بەکارھێنەر:Klein Muçi|Klein Muçi]] || ١١٩ || ١٤ی ئابی ٢٠٢٠ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Klein Muçi|١٧ی نیسانی ٢٠٢٣]] || autopatrolled |- | ٣٣ || [[بەکارھێنەر:Sako Nanakli|Sako Nanakli]] || ٦١٥ || ١٩ی نیسانی ٢٠٢٠ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Sako Nanakli|١٦ی نیسانی ٢٠٢٣]] || |- | ٣٤ || [[بەکارھێنەر:Hamedvahid|Hamedvahid]] || ٩٢٦ || ٢ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٠ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Hamedvahid|٧ی نیسانی ٢٠٢٣]] || |- | ٣٥ || [[بەکارھێنەر:Rojhalatkurdistan|Rojhalatkurdistan]] || ٥٩٥ || ٢٣ی تەممووزی ٢٠١٤ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Rojhalatkurdistan|٣١ی ئازاری ٢٠٢٣]] || |- | ٣٦ || [[بەکارھێنەر:Encrypt0r|Encrypt0r]] || ٤٤٦ || ١٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٥ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Encrypt0r|١٨ی شوباتی ٢٠٢٣]] || autopatrolled |- | ٣٧ || [[بەکارھێنەر:Marmzok|Marmzok]] || ٢٧٨٣ || ١٣ی ئابی ٢٠٠٩ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Marmzok|١٤ی شوباتی ٢٠٢٣]] || autopatrolled,rollbacker,uploader |- | ٣٨ || [[بەکارھێنەر:Kareeeeem|Kareeeeem]] || ٧٤٦ || ١ی ئازاری ٢٠١٦ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Kareeeeem|٤ی شوباتی ٢٠٢٣]] || autopatrolled |- | ٣٩ || [[بەکارھێنەر:Saman1378|Saman1378]] || ١١٨ || ١٩ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Saman1378|٢٨ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣]] || |- | ٤٠ || [[بەکارھێنەر:Pathoschild|Pathoschild]] || ٣٥٣ || ١ی ئەیلوولی ٢٠٠٩ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Pathoschild|٨ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣]] || |- | ٤١ || [[بەکارھێنەر:ئاسۆ|ئاسۆ]] || ٦٤٩٦ || ١٣ی ئابی ٢٠٠٩ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/ئاسۆ|٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣]] || autopatrolled,interface-editor,rollbacker,suppressredirect,uploader |- | ٤٢ || [[بەکارھێنەر:Hiwak82|Hiwak82]] || ٢٥٢ || ١٩ی ئایاری ٢٠١٦ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Hiwak82|٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣]] || |- | ٤٣ || [[بەکارھێنەر:RasberryPedia|RasberryPedia]] || ٥٠٩ || ٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٢ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/RasberryPedia|٣١ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٢]] || |- | ٤٤ || [[بەکارھێنەر:Ladsgroup|Ladsgroup]] || ١٣٩ || ١٨ی ئازاری ٢٠١٠ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Ladsgroup|٢٥ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٢]] || autopatrolled,rollbacker |- | ٤٥ || [[بەکارھێنەر:Shoreshjina|Shoreshjina]] || ١٢٩ || ١٠ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٢ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Shoreshjina|١٩ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٢]] || |- | ٤٦ || [[بەکارھێنەر:Yad nursi|Yad nursi]] || ١١٤ || ١٧ی تەممووزی ٢٠١٥ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Yad nursi|١٠ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٢]] || |- | ٤٧ || [[بەکارھێنەر:Mhab Zdan1|Mhab Zdan1]] || ٢٥٦ || ١ی ئەیلوولی ٢٠٢٢ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Mhab Zdan1|٢١ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٢]] || |- | ٤٨ || [[بەکارھێنەر:Baaqo92|Baaqo92]] || ١٢٨ || ٢٠ی ئەیلوولی ٢٠٢٢ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Baaqo92|١٩ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٢]] || |- | ٤٩ || [[بەکارھێنەر:Ebrequ|Ebrequ]] || ٢٣١ || ٢٩ی ئەیلوولی ٢٠١١ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Ebrequ|١٢ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٢]] || |- | ٥٠ || [[بەکارھێنەر:Ahrir|Ahrir]] || ٢٤١٦١ || ١٨ی ئابی ٢٠٢٠ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Ahrir|٢٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٢]] || |- | ٥١ || [[بەکارھێنەر:Roj im|Roj im]] || ٣٦٥ || ٨ی نیسانی ٢٠١٨ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Roj im|٢٣ی ئەیلوولی ٢٠٢٢]] || |- | ٥٢ || [[بەکارھێنەر:Daniiiar|Daniiiar]] || ١٩٠ || ٦ی نیسانی ٢٠٢٢ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Daniiiar|١٨ی ئەیلوولی ٢٠٢٢]] || |- | ٥٣ || [[بەکارھێنەر:Ruwaym|Ruwaym]] || ١٦٣ || ١٧ی ئابی ٢٠١٩ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Ruwaym|١٧ی ئەیلوولی ٢٠٢٢]] || |- | ٥٤ || [[بەکارھێنەر:Rauf t jabar|Rauf t jabar]] || ٣٣٥ || ٢٢ی حوزەیرانی ٢٠١٤ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Rauf t jabar|١١ی ئابی ٢٠٢٢]] || |- | ٥٥ || [[بەکارھێنەر:Ibrahim N. Qader|Ibrahim N. Qader]] || ٩٨٢ || ٦ی ئەیلوولی ٢٠١٨ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Ibrahim N. Qader|٥ی ئابی ٢٠٢٢]] || |- | ٥٦ || [[بەکارھێنەر:Regaazad|Regaazad]] || ١٣٩ || ٧ی ئایاری ٢٠٢٢ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Regaazad|٢٩ی حوزەیرانی ٢٠٢٢]] || |- | ٥٧ || [[بەکارھێنەر:فەرهاد|فەرهاد]] || ٣٣٢١ || ٢٨ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/فەرهاد|٢١ی ئایاری ٢٠٢٢]] || |- | ٥٨ || [[بەکارھێنەر:Vanished user 18426782427|Vanished user 18426782427]] || ٢٩٥ || ٢٢ی ئایاری ٢٠١٩ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Vanished user 18426782427|١٤ی ئایاری ٢٠٢٢]] || |- | ٥٩ || [[بەکارھێنەر:Zhyar Afc|Zhyar Afc]] || ٤٤٠ || ١٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٣ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Zhyar Afc|٩ی نیسانی ٢٠٢٢]] || uploader |- | ٦٠ || [[بەکارھێنەر:Khabat4545|Khabat4545]] || ١٢٨٨ || ٦ی شوباتی ٢٠٢١ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Khabat4545|١٦ی ئازاری ٢٠٢٢]] || |- | ٦١ || [[بەکارھێنەر:Diyar se|Diyar se]] || ٧٤٧٩ || ١٦ی ئازاری ٢٠١١ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Diyar se|١١ی شوباتی ٢٠٢٢]] || autopatrolled,rollbacker,uploader |- | ٦٢ || [[بەکارھێنەر:Jutyaar|Jutyaar]] || ٤٧٩ || ٧ی شوباتی ٢٠١٠ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Jutyaar|٣١ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢]] || |- | ٦٣ || [[بەکارھێنەر:عبد الله عرفة (بيت الحكمة)|عبد الله عرفة (بيت الحكمة)]] || ١٥٧ || ١٨ی ئازاری ٢٠٢٠ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/عبد الله عرفة (بيت الحكمة)|٢٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢١]] || autopatrolled |- | ٦٤ || [[بەکارھێنەر:Cwtiyar|Cwtiyar]] || ٥٩٧ || ٢٢ی ئابی ٢٠٠٩ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Cwtiyar|٢٩ی ئەیلوولی ٢٠٢١]] || |- | ٦٥ || [[بەکارھێنەر:Maniu13|Maniu13]] || ٣١١ || ١٧ی حوزەیرانی ٢٠٢١ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Maniu13|٢٦ی ئەیلوولی ٢٠٢١]] || |- | ٦٦ || [[بەکارھێنەر:Houshang tabrizi|Houshang tabrizi]] || ٣٢٢ || ١٧ی نیسانی ٢٠١٥ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Houshang tabrizi|٨ی ئەیلوولی ٢٠٢١]] || autopatrolled |- | ٦٧ || [[بەکارھێنەر:Hevi|Hevi]] || ٢٧٢ || ٣١ی ئایاری ٢٠١١ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Hevi|١ی ئابی ٢٠٢١]] || autopatrolled |- | ٦٨ || [[بەکارھێنەر:Hastyar Abdullah|Hastyar Abdullah]] || ٩١٤ || ١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠١٨ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Hastyar Abdullah|٩ی ئایاری ٢٠٢١]] || autopatrolled,uploader |- | ٦٩ || [[بەکارھێنەر:Halsho98|Halsho98]] || ١٣٨ || ٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٠ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Halsho98|٣٠ی ئازاری ٢٠٢١]] || |- | ٧٠ || [[بەکارھێنەر:Hevar333|Hevar333]] || ٣٢٢ || ١١ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٧ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Hevar333|٣١ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١]] || |- | ٧١ || [[بەکارھێنەر:Karwandoorandish|Karwandoorandish]] || ٤٠٦ || ١١ی تشرینی دووەمی ٢٠١٣ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Karwandoorandish|١٣ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١]] || |- | ٧٢ || [[بەکارھێنەر:Rasan emprator page|Rasan emprator page]] || ٨٦٢ || ٧ی ئابی ٢٠١٨ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Rasan emprator page|٢٩ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٠]] || |- | ٧٣ || [[بەکارھێنەر:بنار|بنار]] || ٣٣٧ || ٢٦ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/بنار|١٤ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٠]] || autopatrolled,uploader |- | ٧٤ || [[بەکارھێنەر:Dilo2121|Dilo2121]] || ٢٢٢ || ١٨ی شوباتی ٢٠٢٠ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Dilo2121|٩ی ئەیلوولی ٢٠٢٠]] || |- | ٧٥ || [[بەکارھێنەر:Gyan333|Gyan333]] || ٣٦٥٩ || ٢٥ی شوباتی ٢٠١٦ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Gyan333|٢٩ی ئابی ٢٠٢٠]] || |- | ٧٦ || [[بەکارھێنەر:Broosk|Broosk]] || ٥٩٦٢ || ٣٠ی ئابی ٢٠٠٩ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Broosk|٩ی ئابی ٢٠٢٠]] || autopatrolled,rollbacker,uploader |- | ٧٧ || [[بەکارھێنەر:D.daniel42|D.daniel42]] || ١٥٠ || ٤ی کانوونی دووەمی ٢٠١٣ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/D.daniel42|٤ی ئابی ٢٠٢٠]] || |- | ٧٨ || [[بەکارھێنەر:Baneh k|Baneh k]] || ٩٦٠ || ١٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٩ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Baneh k|٢١ی تەممووزی ٢٠٢٠]] || |- | ٧٩ || [[بەکارھێنەر:Qezwan|Qezwan]] || ٧٥٩ || ١ی ئەیلوولی ٢٠١١ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Qezwan|٦ی تەممووزی ٢٠٢٠]] || |- | ٨٠ || [[بەکارھێنەر:محەمەد دانشگەر|محەمەد دانشگەر]] || ١٣٢ || ٤ی تەممووزی ٢٠١٦ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/محەمەد دانشگەر|٥ی تەممووزی ٢٠٢٠]] || |- | ٨١ || [[بەکارھێنەر:دیاکۆ|دیاکۆ]] || ٣١٦٨ || ٢١ی تەممووزی ٢٠١٦ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/دیاکۆ|١١ی حوزەیرانی ٢٠٢٠]] || |- | ٨٢ || [[بەکارھێنەر:Hîwa Seqiz|Hîwa Seqiz]] || ٨٨٨ || ٤ی حوزەیرانی ٢٠١٥ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Hîwa Seqiz|٧ی حوزەیرانی ٢٠٢٠]] || autopatrolled |- | ٨٣ || [[بەکارھێنەر:Rabar ajax|Rabar ajax]] || ١٢٣ || ٣ی ئایاری ٢٠٢٠ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Rabar ajax|١٨ی ئایاری ٢٠٢٠]] || |- | ٨٤ || [[بەکارھێنەر:Ali Sardar 06|Ali Sardar 06]] || ١٢٩٤ || ١٤ی تەممووزی ٢٠١٩ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Ali Sardar 06|١٧ی نیسانی ٢٠٢٠]] || autopatrolled |- | ٨٥ || [[بەکارھێنەر:Wshkanaw|Wshkanaw]] || ١٠٨ || ٢ی ئازاری ٢٠٢٠ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Wshkanaw|٨ی نیسانی ٢٠٢٠]] || |- | ٨٦ || [[بەکارھێنەر:Abdullah Arfa|Abdullah Arfa]] || ١٣٩ || ٣ی شوباتی ٢٠١٩ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Abdullah Arfa|٣١ی ئازاری ٢٠٢٠]] || autopatrolled |- | ٨٧ || [[بەکارھێنەر:Milan Alimohammadi|Milan Alimohammadi]] || ١٦٠ || ١٣ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٩ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Milan Alimohammadi|٢٩ی ئازاری ٢٠٢٠]] || |- | ٨٨ || [[بەکارھێنەر:Eyubm|Eyubm]] || ٦٣١ || ٢٣ی ئازاری ٢٠١٥ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Eyubm|٢٨ی ئازاری ٢٠٢٠]] || autopatrolled |- | ٨٩ || [[بەکارھێنەر:Ismail.Sharifi|Ismail.Sharifi]] || ١٣٦٥ || ٩ی حوزەیرانی ٢٠١٣ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Ismail.Sharifi|١ی ئازاری ٢٠٢٠]] || autopatrolled,uploader |- | ٩٠ || [[بەکارھێنەر:Zanear alves|Zanear alves]] || ٢٣٠ || ٦ی ئازاری ٢٠١٦ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Zanear alves|١٤ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٠]] || |- | ٩١ || [[بەکارھێنەر:Muhammad ND|Muhammad ND]] || ١١٥ || ١٢ی تەممووزی ٢٠١٤ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Muhammad ND|٤ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٠]] || |- | ٩٢ || [[بەکارھێنەر:Barez Dara|Barez Dara]] || ١٢٤ || ٢٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٩ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Barez Dara|٢٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٩]] || |- | ٩٣ || [[بەکارھێنەر:Hershedm96|Hershedm96]] || ١١٩ || ٢٩ی تەممووزی ٢٠١٨ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Hershedm96|١٠ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٩]] || autopatrolled |- | ٩٤ || [[بەکارھێنەر:Barrazinji|Barrazinji]] || ٥٥٢ || ١١ی تەممووزی ٢٠١٤ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Barrazinji|٢٢ی ئەیلوولی ٢٠١٩]] || |- | ٩٥ || [[بەکارھێنەر:Kován|Kován]] || ١٣٧٦ || ٢٧ی ئازاری ٢٠١٤ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Kován|٢١ی ئەیلوولی ٢٠١٩]] || autopatrolled,rollbacker,suppressredirect,uploader |- | ٩٦ || [[بەکارھێنەر:Aminijian|Aminijian]] || ١٣٩٥ || ٢٩ی نیسانی ٢٠١٣ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Aminijian|٢ی ئەیلوولی ٢٠١٩]] || autopatrolled,suppressredirect |- | ٩٧ || [[بەکارھێنەر:Muhammafb|Muhammafb]] || ١٩٠ || ١٩ی شوباتی ٢٠١٩ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Muhammafb|١٣ی حوزەیرانی ٢٠١٩]] || |- | ٩٨ || [[بەکارھێنەر:Roj2006|Roj2006]] || ٢٧٥ || ١ی ئەیلوولی ٢٠١٨ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Roj2006|٢٥ی ئایاری ٢٠١٩]] || |- | ٩٩ || [[بەکارھێنەر:Zhiyar Sp|Zhiyar Sp]] || ٢٤٥ || ٢٧ی تەممووزی ٢٠١٥ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Zhiyar Sp|٢١ی ئازاری ٢٠١٩]] || uploader |- | ١٠٠ || [[بەکارھێنەر:Mhamad rzgar|Mhamad rzgar]] || ١٥٥ || ١٠ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Mhamad rzgar|١٤ی ئازاری ٢٠١٩]] || |- | ١٠١ || [[بەکارھێنەر:Shaxstan|Shaxstan]] || ٦٨٠ || ٢٣ی ئایاری ٢٠١٦ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Shaxstan|١٠ی ئازاری ٢٠١٩]] || autopatrolled |- | ١٠٢ || [[بەکارھێنەر:Kurdbuddha|Kurdbuddha]] || ١٧٤ || ٨ی ئەیلوولی ٢٠١٢ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Kurdbuddha|١٠ی شوباتی ٢٠١٩]] || |- | ١٠٣ || [[بەکارھێنەر:Redur Nerway|Redur Nerway]] || ١٩٧ || ٩ی شوباتی ٢٠١٦ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Redur Nerway|١ی کانوونی دووەمی ٢٠١٩]] || |- | ١٠٤ || [[بەکارھێنەر:شنەی ئازادی|شنەی ئازادی]] || ٥٥٧ || ٣٠ی ئابی ٢٠١٨ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/شنەی ئازادی|٥ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٨]] || autopatrolled |- | ١٠٥ || [[بەکارھێنەر:Ghybu|Ghybu]] || ١١٦ || ١٨ی شوباتی ٢٠١١ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Ghybu|٢٣ی تشرینی دووەمی ٢٠١٨]] || autopatrolled,rollbacker,suppressredirect,uploader |- | ١٠٦ || [[بەکارھێنەر:گرووپی قوتابخانە|گرووپی قوتابخانە]] || ٥٢١ || ٢٤ی ئابی ٢٠١٦ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/گرووپی قوتابخانە|٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٨]] || |- | ١٠٧ || [[بەکارھێنەر:ماني|ماني]] || ٣١٢ || ١ی ئەیلوولی ٢٠٠٩ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/ماني|١٢ی تەممووزی ٢٠١٨]] || |- | ١٠٨ || [[بەکارھێنەر:میر فه رهاد|میر فه رهاد]] || ٢٩٤ || ١ی تەممووزی ٢٠١٥ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/میر فه رهاد|١٨ی نیسانی ٢٠١٨]] || |- | ١٠٩ || [[بەکارھێنەر:Sherwan bajallan|Sherwan bajallan]] || ٣٠٩ || ٩ی نیسانی ٢٠١٦ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Sherwan bajallan|٢٥ی شوباتی ٢٠١٨]] || |- | ١١٠ || [[بەکارھێنەر:AsosShafeek|AsosShafeek]] || ٢٦٣ || ٧ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٣ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/AsosShafeek|١٢ی شوباتی ٢٠١٨]] || |- | ١١١ || [[بەکارھێنەر:Mudric|Mudric]] || ١٥٠ || ٧ی ئابی ٢٠١٢ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Mudric|٢٩ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٧]] || |- | ١١٢ || [[بەکارھێنەر:Bawar ss|Bawar ss]] || ١٦٧ || ٣ی تشرینی دووەمی ٢٠١٦ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Bawar ss|٦ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٧]] || |- | ١١٣ || [[بەکارھێنەر:Twana.ismail|Twana.ismail]] || ١٦٨٢ || ٢٣ی تشرینی یەکەمی ٢٠١١ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Twana.ismail|٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٧]] || |- | ١١٤ || [[بەکارھێنەر:Muhammad Othman Maaruf|Muhammad Othman Maaruf]] || ١٦٨ || ٢٢ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Muhammad Othman Maaruf|٢٤ی شوباتی ٢٠١٧]] || |- | ١١٥ || [[بەکارھێنەر:Saad sazani|Saad sazani]] || ٢٧١ || ٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٢ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Saad sazani|٢٩ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦]] || |- | ١١٦ || [[بەکارھێنەر:Delan.jaff|Delan.jaff]] || ٤٤٣ || ٣٠ی کانوونی دووەمی ٢٠١٦ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Delan.jaff|١٤ی ئابی ٢٠١٦]] || |- | ١١٧ || [[بەکارھێنەر:Hamatatlises17|Hamatatlises17]] || ١٢٧ || ١٦ی تشرینی دووەمی ٢٠١٥ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Hamatatlises17|١٠ی ئایاری ٢٠١٦]] || |- | ١١٨ || [[بەکارھێنەر:Rannda|Rannda]] || ٣٣٧٩ || ١ی نیسانی ٢٠١١ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Rannda|٢٥ی ئازاری ٢٠١٦]] || |- | ١١٩ || [[بەکارھێنەر:Ara Qadir|Ara Qadir]] || ٧٣٧ || ١٩ی ئابی ٢٠٠٩ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Ara Qadir|١٥ی ئابی ٢٠١٥]] || |- | ١٢٠ || [[بەکارھێنەر:محمد فاتح حامد|محمد فاتح حامد]] || ٢٠٨ || ٦ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٤ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/محمد فاتح حامد|١٠ی شوباتی ٢٠١٥]] || |- | ١٢١ || [[بەکارھێنەر:Zartoshtkurd|Zartoshtkurd]] || ١٤٣ || ٢٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٣ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Zartoshtkurd|١٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٤]] || |- | ١٢٢ || [[بەکارھێنەر:Zimnako|Zimnako]] || ١٤٢ || ٢٧ی شوباتی ٢٠١٠ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Zimnako|٢١ی ئەیلوولی ٢٠١٤]] || |- | ١٢٣ || [[بەکارھێنەر:Ku&Kurdistan|Ku&Kurdistan]] || ٣٠١ || ٢٣ی کانوونی دووەمی ٢٠١٤ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Ku&Kurdistan|١٩ی ئابی ٢٠١٤]] || |- | ١٢٤ || [[بەکارھێنەر:Soran kawani|Soran kawani]] || ١١١ || ٢٣ی حوزەیرانی ٢٠١٤ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Soran kawani|١٢ی ئابی ٢٠١٤]] || |- | ١٢٥ || [[بەکارھێنەر:Jarah Design|Jarah Design]] || ٤٩١ || ٤ی ئازاری ٢٠١٤ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Jarah Design|١١ی نیسانی ٢٠١٤]] || |- | ١٢٦ || [[بەکارھێنەر:Ferxwaz|Ferxwaz]] || ١١٣١ || ١٤ی ئابی ٢٠١٢ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Ferxwaz|٦ی نیسانی ٢٠١٤]] || autopatrolled |- | ١٢٧ || [[بەکارھێنەر:Kaywan shirzad|Kaywan shirzad]] || ١٣٢ || ٢ی کانوونی دووەمی ٢٠١٣ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Kaywan shirzad|١٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٣]] || |- | ١٢٨ || [[بەکارھێنەر:Eroe|Eroe]] || ١٣٨ || ٢٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠١١ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Eroe|١٤ی ئابی ٢٠١٣]] || |- | ١٢٩ || [[بەکارھێنەر:Umedm43|Umedm43]] || ١٤٨ || ٢٦ی ئایاری ٢٠١٢ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Umedm43|٩ی ئازاری ٢٠١٣]] || |- | ١٣٠ || [[بەکارھێنەر:Merkhas|Merkhas]] || ٤٠٣٦ || ١٥ی شوباتی ٢٠١١ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Merkhas|٢٣ی شوباتی ٢٠١٣]] || |- | ١٣١ || [[بەکارھێنەر:پێشین|پێشین]] || ١١٧ || ٢ی کانوونی دووەمی ٢٠١٣ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/پێشین|١٩ی کانوونی دووەمی ٢٠١٣]] || |- | ١٣٢ || [[بەکارھێنەر:Hevarhendren|Hevarhendren]] || ١٢١ || ١٤ی تەممووزی ٢٠١١ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Hevarhendren|١٣ی ئابی ٢٠١٢]] || |- | ١٣٣ || [[بەکارھێنەر:Kwrakurd|Kwrakurd]] || ١١٤ || ١٨ی تەممووزی ٢٠١٢ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Kwrakurd|١ی ئابی ٢٠١٢]] || |- | ١٣٤ || [[بەکارھێنەر:Faridfakhri|Faridfakhri]] || ٢١١ || ١٦ی ئایاری ٢٠١٢ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Faridfakhri|٢١ی حوزەیرانی ٢٠١٢]] || |- | ١٣٥ || [[بەکارھێنەر:Kurdish EAgle|Kurdish EAgle]] || ١١٠ || ١٧ی ئەیلوولی ٢٠١٠ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Kurdish EAgle|٤ی ئایاری ٢٠١٢]] || |- | ١٣٦ || [[بەکارھێنەر:Barham|Barham]] || ٢٤٨١ || ١١ی ئەیلوولی ٢٠٠٩ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Barham|٢٤ی ئازاری ٢٠١٢]] || |- | ١٣٧ || [[بەکارھێنەر:Cyrus abdi~ckbwiki|Cyrus abdi~ckbwiki]] || ٥٤٤ || ١٨ی ئابی ٢٠٠٩ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Cyrus abdi~ckbwiki|١ی تشرینی دووەمی ٢٠١١]] || |- | ١٣٨ || [[بەکارھێنەر:سوران كفرى|سوران كفرى]] || ١٢١ || ١٥ی تەممووزی ٢٠١٠ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/سوران كفرى|١٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠١١]] || |- | ١٣٩ || [[بەکارھێنەر:Bahoz|Bahoz]] || ١١٨ || ٢٠ی کانوونی دووەمی ٢٠١١ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Bahoz|٤ی ئەیلوولی ٢٠١١]] || |- | ١٤٠ || [[بەکارھێنەر:Ahmed-shaqlawa|Ahmed-shaqlawa]] || ١٧٩ || ٢ی ئەیلوولی ٢٠٠٩ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Ahmed-shaqlawa|١٥ی ئەیلوولی ٢٠١٠]] || |- | ١٤١ || [[بەکارھێنەر:Ferhad y|Ferhad y]] || ١٧٢ || ١٣ی ئابی ٢٠٠٩ || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Ferhad y|٣ی تشرینی دووەمی ٢٠٠٩]] || |} [[پۆل:ڕاپۆرتی بنکەدراوەی ویکیپیدیا]] fby6doge2b56iene1r8ilcwfdvkbhlb 0 246443 1374513 1203813 2024-11-02T05:17:08Z کەژان جبار 65769 /* growthexperiments-addlink-summary-summary:2|1|0 */ 1374513 wikitext text/x-wiki [[پەڕگە:Dark web.jpg|وێنۆک|دارک وێب ئەو بەشە قوڵەی وێبەکان کە بەکار هێنەرانەرە ئاسیەکان ناتوانن دەستیان پێی بگات ]] [[پەڕگە:Hacker behind PC.svg|وێنۆک|ئەو شێوازە جلو بەرگو ماسکانەی کە ئەندامانی دارک وێب بەکاری دێنن .]] '''دارک وێب''' یاخود (وێبسایتی تاریک) بریتییە لە ناوەڕۆکی یاخود کرۆکی وێبی جیهانیی کە ئەو زانیاریانە لە خۆ دەگرێ بەکار هێنەرانی ئاسای لە ئینتەرنێت ناتوانن پێی بگەن .ئەندامانی ئەم وێبە  کوڵاو یاخود سەرپۆش وە ماسک بەکاردەهێنن بۆ ئەوەی  رووخساریان دیار نەبێت ئەو کاتەی کە لە وێبەکەدان  وە هەروەها پێویستیان بە بەرنامەی سۆفتوێر، ڕێکخستن، یان مۆڵەتی تایبەت هەیە بۆ دەستگەیشتن بە وێبەکە ئەوە جگەلەوەی ئەندامانی ئەم وێبە کەسانێکی زۆر زیرەکو بلیمەتن بەتایبەت لە بواری تەکنەلۆژیا. لە ڕێگەی  دارک وێبەوە ، بە بەکارهێنانی تۆرەکانی کۆمپیوتەر دەتوانن کارو بارەکانی خۆیان ئەنجام بدەن بەبێ ئەوەی زانیاری کەسەیەکانیان ئاشکراببێت ، تەنها وەک   بەکارهێنەر دەردەکەون نەک وەک کەسێکی ناسێنراو . دارک وێب یاخود وێبی تاریک  بەشێکی قوڵی وێبسایتەکان پێکدەهێنێت، ئەو بەشەی وێب کە لەلایەن بزوێنەری گەڕانی وێبەوە  پشتگیری  نەکرێت، هەرچەندە هەندێکجار زاراوەی وێبی قووڵ بە هەڵە بۆ ئاماژەکردن بە  دارکوێبی  بەکاردەهێنرێت.<ref>{{Citation|title=Dark web|date=2023-12-04|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Dark_web&oldid=1188295199|work=Wikipedia|language=en|access-date=2023-12-21}}</ref><ref>{{Citation|title=Dark web|date=2023-12-04|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Dark_web&oldid=1188295199|work=Wikipedia|language=en|access-date=2023-12-21}}</ref><ref>{{Citation|title=Dark web|date=2023-12-04|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Dark_web&oldid=1188295199|work=Wikipedia|language=en|access-date=2023-12-21}}</ref> [[پەڕگە:Diep Web.jpg|وێنۆک|مەبەستمان لە وێبی قوڵ :ئەوەییە کە دارک وێب وەک قوڵای وێبەکان واییە بەشە نادیارەکانی وێب لە خۆ دەگرێت کە بەئاسانی ناتوانرێن دەست پێی بگات .]] [[پەڕگە:Tor-logo-2011-flat.svg|وێنۆک|لۆگۆی تۆر (Tor) ٢٠١١]] [[پەڕگە:Freenet logo.svg|وێنۆک|لۆگۆی فێرنێت کە رەسمی کەروێشکێکە ٢٠١١]] [[پەڕگە:Diep Web.jpg|وێنۆک|هەر وەک لە وێنەکە دیارە (youtube,facebook ....) ئەو وێبانەن کە بە ( Clearweb) یان وێبی ئاسان ناودەبرێن وە دارک وێب بە (Deep web ) دادەنرێت.]] ئەو تۆڕەنەی کە دارک وێب پێکدەهێنن بریتین لە تۆڕە بچووکەکان ( friend-to-friend هاوڕێ بۆ هاوڕێ)، هەروەها تۆڕە گەورە وبەناوبانگەکانی وەک( Tor لۆگۆکەی رەسمی پیازێکە)، (Freenetلۆگۆکەی کەروێشکێکە ، )(I2P) و (Riffle )کە لەلایەن ڕێکخراوەگشتیەکان و تاکەکانەوە بەڕێوەدەبرێن. بەکارهێنەرانی وێبی تاریک بەهۆی ژمارەی کۆدنەکراویوە قورسی بە کارهێنانی دارک وێب هەموو وێبەکانی تر بە  وێبی ئاسایی یان ئاسان  Clearnet ناودەبەن<ref>{{Citation|title=Dark web|date=2023-12-04|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Dark_web&oldid=1188295199|work=Wikipedia|language=en|access-date=2023-12-21}}</ref>. == زاراوەسازی دارک وێب == زۆرجار وەک وێبی تاریک یاخود دارک نێت  یاخود  وێبی قووڵ ناسێنراوە ، ئەو بەشانەی وێب کە لەلایەن بزوێنەری گەڕانەوە  پشگیرینەکراوە (ناتوانی بۆی بگەڕێن). زاراوەی تۆڕی تاریک بۆ یەکەمجار لە ساڵی ٢٠٠٩ سەریهەڵدا<ref>{{Citation|title=Dark web|date=2023-12-04|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Dark_web&oldid=1188295199|work=Wikipedia|language=en|access-date=2023-12-21}}</ref>؛ بەڵام نازانرێت کەی تۆڕی تاریکی ڕاستەقینەبۆ یەکەمجار سەریهەڵدا. زۆرێک لە بەکارهێنەرانی ئینتەرنێت تەنها وێبی ڕووکار بەکاردەهێنن، ئەو زانیاریانەی کە دەتوانرێت لە ڕێگەیوێبگەڕێکی ئاساییەوە دەستیان پێ بگات. وێبی تاریک بەشێکی بچووک لە وێبی قووڵ پێکدەهێنێت، بەڵام پێویستی بە  زیرەکی  تایبەت هەیەبۆ ئەوەی بتوانێت دەستت بگات بە ناوەڕۆکەکەی. ئەم زاراوەیە بۆ ساڵی ٢٠٠٩ دەگەڕێتەوە، لەو کاتەوە بە تایبەت لە ڕاپۆرتکردن لەسەر (Silk Road (marketplace ناوی هات   کە بازارێکی ئۆنڵاینی ڕەشە ، زۆرجار ئەم دوو زاراوەیە تێکەڵاو بوون، سەرەڕای پێشنیارەکان کەپێویستە جیابکرێنەوە<ref>{{Citation|title=Dark web|date=2023-12-04|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Dark_web&oldid=1188295199|work=Wikipedia|language=en|access-date=2023-12-21}}</ref>. وێبی تاریک کە بە ماڵپەڕی دارکنێت ناسراوە، تەنها لە ڕێگەی تۆڕەکانی وەک تۆر(Tor) (پرۆژەی "The Onion Routing") . وێبگەڕەکانی تۆر خاڵی چوونە ژوورەوە و ڕێڕەوی کۆدکراو بۆ بەکارهێنەر دروست دەکەن، ڕێگە بە گەڕان و کردارەکانیان لە وێبی تاریکدادەدەن کە بێناو بن.<ref>{{Citation|title=Dark web|date=2023-12-04|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Dark_web&oldid=1188295199|work=Wikipedia|language=en|access-date=2023-12-21}}</ref> ناسنامە و شوێنی بەکارهێنەرانی دارکنێت بە بێناو دەمێننەوە و بەهۆی سیستەمی کۆدکردنی چیندارەوە ناتوانرێت شوێنپێی بەکارهێنەرەکان دەستنیشان بکرێ. تەکنەلۆژیای کۆدکردنی تۆڕی تاریک داتاکانی بەکارهێنەران لە ڕێگەی ژمارەیەکی زۆر سێرڤەری نێوانەوە ڕێڕەو دەکات، ئەمەش ناسنامەی بەکارهێنەران دەپارێزێت و گەرەنتی نادیاربوون دەکات. زانیارییە گواستراوەکان تەنها لەلایەنگرێیەکی دواتر لە پلانەکەدا دەتوانرێت کۆد بکرێتەوە، کە دەبێتە هۆی گرێی دەرچوون. سیستەمی ئاڵۆز وا دەکات کە نزیکە لە مەحاڵەوە کەڕێڕەوی گرێکان بەرهەم بهێنرێتەوە و چین بە چین زانیارییەکان کۆبکرێتەوە. بەهۆی بەرزی ئاستی کۆدکردنەوە، ماڵپەڕەکان ناتوانن شوێنپێیجیۆلۆکیشن و ئایپی بەکارهێنەرەکانیان بگرن، بەکارهێنەرانیش ناتوانن ئەم زانیاریانە لەسەر هۆستەکە وەربگرن. بەم شێوەیە پەیوەندی نێوانبەکارهێنەرانی دارکنێت زۆر کۆدکراوە و ڕێگە بە بەکارهێنەران دەدات بە نهێنی قسە بکەن و بلۆگ بکەن و فایلەکان هاوبەش بکەن<ref>{{Citation|title=Dark web|date=2023-12-04|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Dark_web&oldid=1188295199|work=Wikipedia|language=en|access-date=2023-12-21}}</ref>. == ناوەڕۆک == توێژینەوەیەکی کانوونی دووەمی ٢٠١٤ لەلایەن گاریس ئۆین لە زانکۆی پۆرتسمۆسەوە دەرکەوتووە کە باوترین جۆری ناوەڕۆک کە لە تۆردامیوانداری دەکرێت، پۆرنۆگرافیای منداڵانە، دواتر بازاڕە ڕەشەکان، لە کاتێکدا ئەو سایتە تاکەکەسیانەی زۆرترین ترافیکییان هەبووە تایبەتبوون بە کارپێکردنی بۆتنێت (بڕوانە پێوەرەکانی هاوپێچ) . زۆرێک لە سایتەکانی زانیاریدان ئامادەیی خۆیان دەپارێزن و هەروەهامەکۆکانی گفتوگۆی سیاسیش. ئەو سایتانەی کە پەیوەندییان بە بیتکۆین و خزمەتگوزارییەکانی پەیوەست بە ساختەکاری وخزمەتگوزارییەکانی داواکاری پۆستەوە هەیە<ref>{{Citation|title=Dark web|date=2023-12-04|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Dark_web&oldid=1188295199|work=Wikipedia|language=en|access-date=2023-12-21}}</ref>، هەندێک لەو سایتانەن کە زۆرترین بەرهەمیان هەیە. تا مانگی کانوونی دووەمی ٢٠٢٠ ژمارەی سایتە چالاکەکانی تۆر لە .onion بە ٧٦،٣٠٠ مەزەندە کراوە (کە کۆپییەکی زۆری تێدایە). لەوانە ١٨ ٠٠٠ ناوەڕۆکی ڕەسەنیان دەبێت. لە مانگی تەمموزی ساڵی ٢٠١٧، ڕۆجەر دینگلدین، یەکێک لە سێ دامەزرێنەرانی پڕۆژەی تۆر، ڕایگەیاند کە فەیسبووک گەورەترینخزمەتگوزاری شاراوەیە. وێبی تاریک تەنها 3%ی ترافیکی تۆڕی تۆر پێکدەهێنێت. توێژینەوەیەکی شوباتی ٢٠١٦ لە توێژەرانی کۆلێژی کینگ لە لەندەن ئەم دابەشکردنی ناوەڕۆکە بەپێی کۆمەڵە پۆلێکی بەدیل دەدات، کەتیشک دەخاتە سەر بەکارهێنانی نایاسایی خزمەتگوزارییەکانی .onion. [[پەڕگە:2017 Petya cyberattack screenshot.png|وێنۆک]] '''ڕانسۆموێری'''هەروەها تۆڕی تاریک لە هەندێک پرۆسەی پەیوەست بە زەوتکردندا بەکاردەهێنرێت. باو و ئاساییە کە چاودێری داتاکانی هێرشیڕانسۆموێری بکرێت لەسەر چەندین وێب سایتێکی دارک، بۆ نموونە سایتەکانی فرۆشتنی داتا یان سایتەکانی کۆگای داتا گشتیەکان. '''بۆتنێتەکان''' زۆرجار بۆتنێتەکان بە سێرڤەرە فەرمان و کۆنترۆڵەکانیان لەسەر بنەمای خزمەتگوزارییەکی شاراوەی بەرگری لە سانسۆر داڕێژراون، ئەمەش بڕێکی زۆر لە گرفت پەیوەست بە بۆتەکان دروست دەکات. '''بازاڕەکانی دارکنێت''' بازاڕەکانی تۆڕی تاریکی بازرگانی نێوەندگیری مامەڵەکان دەکەن بۆ کاڵای نایاسایی و بە شێوەیەکی گشتی بیتکۆین وەک پارەدانبەکاردەهێنن. ئەم بازاڕانە ڕوماڵی میدیایی بەرچاویان بۆ خۆیان ڕاکێشاوە، سەرەتا لە بەناوبانگبوونی ڕێگای ئاوریشمSilk Road کەبازارێکی ئۆنڵاینە وە کەڤەرەکەی ڕەشە و بازاڕی دیابۆلۆس و دەستبەسەرداگرتنی دواتر لەلایەن دەسەڵاتە یاساییەکانەوە. جادەی ئاوریشمیەکێک بوو لە یەکەم بازاڕەکانی وێبی تاریک کە لە ساڵی ٢٠١١ سەریهەڵدا و ڕێگەی بە بازرگانیکردن بە چەک و سەرچاوەکانی ساختەکاریناسنامە داوە. ئەم بازاڕانە هیچ پارێزگارییەکیان بۆ بەکارهێنەرانی نییە و لە هەر کاتێکدا لەلایەن دەسەڵاتدارانەوە دەتوانرێت دابخرێن. سەرەڕای داخستنی ئەم بازاڕانە، هەندێکی دیکە لە شوێنی خۆیان دەردەکەون. تا ساڵی ٢٠٢٠، لانیکەم ٣٨ شوێنی بازاڕی وێبی تاریکیچالاک هەبووە. ئەم بازاڕانە هاوشێوەی بازاڕەکانی ئیبەی یان کرێگسلیستن کە بەکارهێنەران دەتوانن کارلێک لەگەڵ فرۆشیاران بکەن وپێداچوونەوە سەبارەت بە بەرهەمەکانی بازاڕ بەجێبهێڵن. پشکنینی جیاوازی نرخەکان لە بازاڕەکانی وێبی تاریکدا لە بەرامبەر نرخەکان لە ژیانی ڕاستەقینەدا یان لە ڕێگەی وێبی جیهانییەوەهەوڵدراوە هەروەها لێکۆڵینەوە لە کوالیتی کاڵاکانی وەرگیراو لە ڕێگەی وێبی تاریکەوە. یەکێک لەو جۆرە توێژینەوەیانە لەسەر Evolution ئەنجامدرا، کە یەکێکە لە بەناوبانگترین بازاڕەکانی کریپتۆ کە لە مانگی یەکەمی ٢٠١٣ تا ئازاری ٢٠١٥ چالاکە. هەرچەندە زانیارییەدیجیتاڵییەکانی وەک شێوازەکانی شاردنەوە و وڵاتی گواستنەوە، "پێدەچێت ورد بێت"، بەڵام توێژینەوەکە کێشەکانی لەگەڵ... کوالیتی ماددەنایاساییەکان کە لە ئیڤۆلۆشن دەفرۆشرێن، کە دەڵێت، "پاکی ماددە نایاساییەکان جیاوازە لەو زانیاریانەی کە لە لیستەکانیاندا ئاماژەیانپێکراوە." کەمتر دەزانرێت دەربارەی پاڵنەرەکانی بەکاربەر بۆ دەستڕاگەیشتن بەم بازاڕانە و هۆکارەکانی پەیوەست بە بەکارهێنانیان. هەروەها بازاڕەکانی دارکنێت کارتی بانکیی دزەپێکراو دەفرۆشن کە دەتوانرێت بە خۆڕایی دابەزێنرێت یان بکڕدرێت بۆ ئەوەی لە چالاکییەنایاساییەکان بەکاربهێنرێت. '''خزمەتگوزارییەکانی بیتکۆین'''بیتکۆین یەکێکە لە دراوە سەرەکییەکانی کریپتۆ کە لە بازاڕەکانی وێبی تاریکدا بەکاردەهێنرێت بەهۆی نەرمی و نادیاربوونی ڕێژەییدراوەکەوە. بە بیتکۆین مرۆڤەکان دەتوانن مەبەستەکانیان و هەروەها ناسنامەکانیان بشارنەوە. ڕێگەیەکی باو بریتی بوو لە بەکارهێنانیخزمەتگوزاری ئاڵوگۆڕی دراوی دیجیتاڵی کە بیتکۆینی گۆڕی بۆ دراوێکی یاری ئۆنلاین (وەک دراوی زێڕ لە وۆرلد ئۆف وارکرافت) کە دواتردەگۆڕدرێتەوە بۆ دراوی فیات. خزمەتگوزارییەکانی بیتکۆین وەکو تامبلەر زۆرجار لە تۆردا بەردەستن و هەندێکیان – وەک گرام – یەکخستنیبازاڕی تۆڕی تاریک پێشکەش دەکەن. توێژینەوەیەکی توێژینەوە کە لەلایەن ژان لوپ ڕیشێت، توێژەر لە ESSEC ئەنجامدراوە و لەگەڵئۆفیسی [[نەتەوە یەکگرتووەکان]] بۆ ماددە هۆشبەرەکان و تاوان ئەنجامدراوە، تیشکی خستۆتە سەر ڕەوتە نوێیەکانی بەکارهێنانی تامبلەریبیتکۆین بۆ مەبەستی سپیکردنەوەی پارە. بەهۆی پەیوەندییەکەی لە جیهانی دیجیتاڵیدا، بیتکۆین بووەتە بەرهەمێکی بەناوبانگ بۆ بەکارهێنەران کە فێڵی لە کۆمپانیاکان بکەن. گروپەتاوانکارییە ئەلیکترۆنییەکانی وەک DDOS"4" بووەتە هۆی زیاتر لە 140 هێرشی ئەلیکترۆنی بۆ سەر کۆمپانیاکان لە دوای سەرهەڵدانیبیتکۆین لە ساڵی 2014. ئەم هێرشانە بوونەتە هۆی دروستبوونی گروپی تاوانکاری ئەلیکترۆنی تر و هەروەها سایبەری Extortion. '''هاککردنی گروپ و خزمەتگوزارییەکان''' زۆرێک لە هاکەرەکان خزمەتگوزارییەکانیان یان بە تاک یان وەک بەشێک لە گروپەکان دەفرۆشن. ئەم جۆرە گروپانە بریتین لە xDedic،hackforum، Trojanforge، Mazafaka، dark0de و بازاڕی darknet TheRealDeal. هەندێکیان بەو کەسانە ناسراون کەبەدواداچوون و وەرگرتنی پارە لە منداڵفرۆشانی ڕواڵەتی. هەروەها لە ڕێگەی تۆڕی تاریکەوە خزمەتگوزاری تاوانە ئەلیکترۆنییەکان وهاککردن بۆ دامەزراوە داراییەکان و بانکەکان پێشکەش کراوە. هەوڵەکان بۆ چاودێریکردنی ئەم چالاکییە لە ڕێگەی ڕێکخراوەجۆراوجۆرەکانی حکومی و تایبەتەوە دراوە و پشکنینی ئەو ئامرازانەی کە بەکاردەهێنرێن دەتوانرێت لە گۆڤاری زانستی کۆمپیوتەریپرۆسێدیادا بدۆزرێتەوە. هەروەها بەکارهێنانی هێرشەکانی ڕەتکردنەوەی ڕەتکردنەوەی ڕەتکردنەوەی ڕەتکردنەوەی ڕەنگدانەوەیدابەشکراوی DNS (DRDoS) لەسەر ئاستی ئینتەرنێت لە ڕێگەی بەکارهێنانی وێبی تاریکەوە ئەنجامدراوە. زۆر سایتی فێڵبازی .پیازهەروەها ئامادەن کە لە کۆتاییدا ئامرازەکان دەدەن بۆ دابەزاندن کە تووشی ئەسپی ترۆجان یان دەرگای پشتەوە بوون. لەم دواییانەدا، نزیکەی ١٠٠ هەزار زانیاری چوونەژوورەوەی بەکارهێنەرانی ChatGPT کە تووشی مەترسی بوون لە ساڵی ٢٠٢٣ لە وێبیتاریکدا فرۆشران. سەرەڕای ئەوەش، لۆگەکان بە بۆچوونی توێژەران دەریانخست کە زۆربەی وشەی نهێنی ChatGPT کە لە مەترسیدابوون لەلایەن ڤایرۆسی دزینی زانیاری Raccoon دەرهێنراون . '''دارایی و ساختەکاری''' سکۆت دووێکێ سەرۆک و دامەزرێنەری کۆمپانیای زێبریکس کۆنسڵتینگ دەڵێت، دراوی ئەلیکترۆنی ڕووسی وەک وێبمۆنی و پێرفێکت مۆنیلە پشت زۆربەی ئەو کارە نایاساییانەن. لە مانگی نیسانی ٢٠١٥ کۆمپانیای فلاشپۆینت وەبەرهێنانێکی ٥ ملیۆن دۆلاری وەرگرت بۆ ئەوەییارمەتی کڕیارەکانیان بدات لە کۆکردنەوەی زانیاری هەواڵگری لە وێبی قووڵ و تاریکەوە. چەندین مەکۆی کاردکردن و ماڵپەڕی بازرگانیپەیپاڵ و بیتکۆین و هەروەها خزمەتگوزاری ساختەکاری و ساختەکاری هەیە. زۆرێک لەم جۆرە سایتانە خۆیان فێڵن. فیشینگ لە ڕێگەیماڵپەڕە کلۆنکراوەکان و سایتەکانی تری فێڵکردنەوە زۆرن، زۆرجار بازاڕەکانی دارکنێت بە URLی ساختە ڕیکلامیان بۆ دەکرێت. '''پۆرنۆگرافیای نایاسایی''' جۆری ناوەڕۆک کە زۆرترین ناوبانگ لە وێبی تاریکدا هەیە، پۆرنۆگرافیای نایاساییە- بە تایبەتیتر، پۆرنۆگرافیای منداڵان. نزیکەی 80%یترافیکی وێبەکەی پەیوەندی بە دەستگەیشتن بە پۆرنۆگرافیای منداڵانەوە هەیە سەرەڕای ئەوەی تەنانەت لە وێبی تاریکیشدا دۆزینەوەی قورسە. ماڵپەڕێک بە ناوی لۆلیتا سیتی کە لەو کاتەوە خرایە خوارەوە، زیاتر لە ١٠٠ [[گێگابایت]] میدیای پۆرنۆگرافی منداڵانی تێدابوو ونزیکەی ١٥ هەزار ئەندامی هەبوو. ڕێوشوێنی جێبەجێکردنی یاسای بەردەوام هەیە لە دژی ئەو سایتانەی کە پۆرنۆگرافیای منداڵان دابەش دەکەن – زۆرجار لە ڕێگەیسازشکردن لەسەر ماڵپەڕەکە و بەدواداچوون بۆ ناونیشانی ئایپی بەکارهێنەران. لە ساڵی ٢٠١٥ FBI لێکۆڵینەوەی کرد و ماڵپەڕێکی بە ناویPlaypen . لەو کاتەدا پلەیپێن گەورەترین ماڵپەڕی پۆرنۆگرافیای منداڵان بوو لەسەر وێبی تاریک کە زیاتر لە ٢٠٠ هەزار ئەندامیهەبوو. سایتەکان سیستەمی ئاڵۆزی ڕێنماییەکان، مەکۆ و ڕێکخستنی کۆمەڵگا بەکاردەهێنن. ناوەڕۆکی دیکە بریتین لە ئەشکەنجەدانی سێکسی و کوشتنی ئاژەڵ و پۆرن تۆڵەسەندنەوە. لە مانگی ئایاری ٢٠٢١ پۆلیسی ئەڵمانیا ڕایگەیاند کە یەکێک لە گەورەترین تۆڕەکانی پۆرنۆگرافیای منداڵانی جیهانیان لە وێبی تاریکدا هەڵوەشاندەوە کە بە بۆیستاون ناسراوە، ماڵپەڕەکە زیاتر لە ٤٠٠ هەزار بەکارهێنەریتۆمارکراوی هەیە. لە هەڵمەتەکاندا چوار کەس دەستبەسەر کرابوون، لەنێویاندا کەسێکی خەڵکی پاراگوای، بە تۆمەتی بەڕێوەبردنی تۆڕەکە. یۆرۆپۆل ئاماژەی بەوەشکردووە، لە ئۆپەراسیۆنە هەواڵگرییەکەدا کە ئەڵمانیا سەرکردایەتی دەکات، چەندین سایتی چاتی منداڵفرۆشیشخراونەتە خوارەوە.<ref>{{Citation|title=Dark web|date=2023-12-04|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Dark_web&oldid=1188295199|work=Wikipedia|language=en|access-date=2023-12-21}}</ref><ref>{{Citation|title=Dark web|date=2023-12-04|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Dark_web&oldid=1188295199|work=Wikipedia|language=en|access-date=2023-12-21}}</ref> == تیرۆر == ڕێکخراوە تیرۆریستییەکان هەر لە ساڵانی نەوەدەکانەوە هاتنە سەر ئینتەرنێت؛ بەڵام لەدایکبوونی وێبی تاریک ئەم ڕێکخراوانەی ڕاکێشابەهۆی نادیاربوون و نەبوونی ڕێکخستن و کارلێکی کۆمەڵایەتی و دەستگەیشتن بە ئاسانی. ئەم گروپانە ماوەیەکە سوود لە پلاتفۆرمی چاتلەناو تۆڕی تاریکدا وەردەگرن بۆ ئیلهامبەخشین بۆ هێرشە تیرۆریستیەکان. تەنانەت گروپەکان ڕێنمایی "چۆن"یان بڵاوکردۆتەوە، کە خەڵکفێری ئەوە دەکەن چۆن ببنە تیرۆریست و ناسنامەکانیان بشارنەوە<ref>{{Citation|title=Dark web|date=2023-12-04|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Dark_web&oldid=1188295199|work=Wikipedia|language=en|access-date=2023-12-21}}</ref>. وێبی تاریک بوو بە مەکۆیەک بۆ پڕوپاگەندەی تیرۆریستی و ڕێنماییکردنی زانیاری و لە هەمووی گرنگتر پارەدان. لەگەڵ ناساندنی بیتکۆین،مامەڵەیەکی بێناو دروستکرا کە ڕێگەی بە بەخشین و پارەدان بە بێناو دەدا. تیرۆریستان بە قبوڵکردنی بیتکۆین، ئێستا توانیان پارە بۆ کڕینیچەک دابین بکەن. لە ساڵی ٢٠١٨ تاکێک بە ناوی ئەحمەد سەرسور تۆمەتبار کرا بە تۆمەتی هەوڵدان بۆ کڕینی تەقەمەنی و بەکرێگرتنیقەناس بەدەست بۆ یارمەتیدانی تیرۆریستانی سوریا، هەروەها هەوڵدان بۆ دابینکردنی پاڵپشتی دارایی بۆیان، هەموو ئەمانە لە ڕێگەیتۆڕی تاریکەوە. لانی کەم هەندێک ماڵپەڕی ڕاستەقینە و ساختە هەیە کە بانگەشەی بەکارهێنانی [[دەوڵەتی ئیسلامی (داعش)|داعش]] (داعش) دەکەن، لەنێویاندا ماڵپەڕێکی ساختە کە لەئۆپەراسیۆنی ئۆنیموسدا دەستی بەسەردا گیراوە. لەگەڵ زیادبوونی تەکنەلۆجیا، ڕێگەی بە تیرۆریستانی ئەلیکترۆنی داوە بە هێرشکردنە سەرخاڵە لاوازەکانی ئەو تەکنەلۆژیایە گەشە بکەن. لە دوای هێرشەکانی پاریس لە مانگی نۆڤەمبەری ٢٠١٥، ماڵپەڕێکی ڕاستەقینەی لەو جۆرەلەلایەن گروپێکی هاکەری سەر بە Anonymous بە ناوی GhostSec هاک کرا و لە شوێنیدا ڕیکلامێکی Prozac دانرا. گروپیئیسلامیی ڕاوتی شاکس لە سەردەمێکدا دەرکەوت کە لەسەر تۆڕی تاریک کاریان دەکرد<ref>{{Citation|title=Dark web|date=2023-12-04|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Dark_web&oldid=1188295199|work=Wikipedia|language=en|access-date=2023-12-21}}</ref>. '''تۆڕی کۆمەڵایەتی''' لەناو تۆڕی تاریکدا، پلاتفۆرمی سۆشیال میدیای سەرهەڵدەدات هاوشێوەی ئەوانەی لە وێبی جیهانیدا هەن، ئەمەش بە تۆڕی کۆمەڵایەتیوێبی تاریک (DWSN) ناسراوە. DWSN وەک سایتێکی تۆڕە کۆمەڵایەتییە ئاساییەکان کاردەکات کە ئەندامان دەتوانن لاپەڕەیتایبەتمەندیان هەبێت، هاوڕێیان هەبێت، وەک پۆستەکان، و بلۆگیان لە مەکۆکاندا هەبێت. فەیسبووک و پلاتفۆرمە تەقلیدییەکانی دیکەیسۆشیال میدیا دەستیان کردووە بە دروستکردنی وەشانی وێبی تاریکی ماڵپەڕەکانیان بۆ چارەسەرکردنی کێشەکانی پەیوەست بە پلاتفۆرمەتەقلیدییەکان و بەردەوامبوون لە خزمەتگوزارییەکانیان لە هەموو بوارەکانی وێبی جیهانیدا. بە پێچەوانەی فەیسبووک، سیاسەتی پاراستنینهێنی DWSN داوا دەکات کە ئەندامان بە هیچ شێوەیەک هیچ زانیارییەکی کەسی ئاشکرا نەکەن و بە بێناو بمێننەوە. '''فێڵ و ناوەڕۆکی پشتڕاستنەکراوە''' ڕاپۆرتەکان باس لەوە دەکەن کە تیرۆرکردن و بکوژەکان بە کرێ بە پارەی جەماوەر؛ بەڵام پێدەچێت ئەمانە تەنها فێڵ بن. دروستکەری ڕێگایئاوریشم، ڕۆس ئۆلبریخت، لەلایەن لێکۆڵینەوەکانی ئاسایشی ناوخۆ (HSI) بەهۆی سایتەکەیەوە دەستگیرکرا و گوایە بکوژێکی بەکرێگرتووە بۆ کوشتنی شەش کەس، هەرچەندە دواتر تۆمەتەکانی هەڵوەشایەوە. ئەفسانەی شارستانی هەیە کە مرۆڤ دەتوانێت کوشتنیڕاستەوخۆ لە تۆڕی تاریکدا بدۆزێتەوە. زاراوەی "ژووری سوور" لەسەر بنەمای ئەنیمەیشنی ژاپۆنی و ئەفسانەی شار بە هەمان ناوداهێنراوە؛ بەڵام بەڵگەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە هەموو حاڵەتە ڕاپۆرتکراوەکان فێڵن. لە ٢٥ی حوزەیرانی ٢٠١٥ یاری ئیندی Sad Satan لەلایەن YouTubers Obscure Horror Corner پێداچوونەوەی بۆ کرا کەبانگەشەی ئەوە دەکەن لە ڕێگەی وێبی تاریکەوە دۆزیویانەتەوە. ناتەبایی جۆراوجۆر لە ڕاپۆرتکردنی کەناڵەکەدا گومانی خستە سەر وەشانیڕاپۆرتکراوی ڕووداوەکان. چەندین ماڵپەڕ هەن کە شیکاری و چاودێری وێبی قووڵ و وێبی تاریک دەکەن بۆ زانیاری هەواڵگری هەڕەشە. == هەوڵدان بۆ گەیشتن بە دارک وێب لە لایەن پۆلیسەوە == مشتومر هەبووە کە وێبی تاریک ئازادییە مەدەنییەکان بەرەوپێش دەروات، وەک "ئازادی قسەکردن، تایبەتمەندی، بێناونیشان". هەندێک لەداواکاری گشتی و دەزگاکانی حکومەت نیگەرانن لەوەی کە پەناگەیەکی چالاکیی تاوانکارییە. وێبی قووڵ و تاریک بەرنامەی تایبەتمەندییەیەکگرتووەکانی ئینتەرنێتە بۆ دابینکردنی تایبەتمەندی و نادیاربوون. پۆلیسیکردن بریتییە لە بە ئامانجگرتنی چالاکییە تایبەتەکانی وێبیتایبەت کە بە نایاسایی دادەنرێت یان کەوتوونەتە ژێر سانسۆری ئینتەرنێتەوە. لە کاتی لێکۆڵینەوە لە گومانلێکراوەکانی ئۆنلاین، پۆلیس بە شێوەیەکی گشتی ناونیشانی IP (پرۆتۆکۆڵی ئینتەرنێت)ی تاکەکە بەکاردەهێنێت؛بەڵام بەهۆی دروستکردنی بێناونیشانی وێبگەڕەکانی تۆر، ئەمە دەبێتە تاکتیکێکی مەحاڵ. لە ئەنجامدا جێبەجێکردنی یاسا چەندین تاکتیکیدیکەی بەکارهێناوە بە مەبەستی دەستنیشانکردن و دەستگیرکردنی ئەو کەسانەی کە لە تۆڕی تاریکدا بەشداری چالاکیی نایاسایی دەکەن. OSINT، یان هەواڵگری سەرچاوە کراوە<ref>{{Citation|title=Dark web|date=2023-12-04|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Dark_web&oldid=1188295199|work=Wikipedia|language=en|access-date=2023-12-21}}</ref>، ئامرازەکانی کۆکردنەوەی زانیارین کە بە شێوەیەکی یاسایی زانیاری لە سەرچاوە گشتییەکانەوەکۆدەکەنەوە. ئامرازەکانی<ref>{{Citation|title=Dark web|date=2023-12-04|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Dark_web&oldid=1188295199|work=Wikipedia|language=en|access-date=2023-12-21}}</ref> OSINT دەتوانن تایبەت بن بە وێبی تاریک بۆ یارمەتیدانی ئەفسەرەکان بۆ دۆزینەوەی پارچە زانیاری کە دەبێتەهۆی بەدەستهێنانی زانیاری زیاتر سەبارەت بەو کارلێکانەی کە لە وێبی تاریکدا ڕوودەدەن. لە ساڵی ٢٠١٥ ڕاگەیەندرا کە ئێستا ئینتەرپۆل بەرنامەیەکی تایبەتی ڕاهێنانی وێبی تاریک پێشکەش دەکات کە زانیاری تەکنیکی لەسەر تۆرو ئاسایشی ئەلیکترۆنی و دابەزاندنی بازاڕی تۆڕی تاریکی ھاوشێوە لەخۆدەگرێت. لە ئۆکتۆبەری ٢٠١٣ دەزگای نیشتمانی تاوانەکانیبەریتانیا و GCHQ پێکهێنانی "شانەی ئۆپەراسیۆنی هاوبەش"یان ڕاگەیاند بۆ ئەوەی گرنگی بە تاوانە ئەلیکترۆنییەکان بدات. لە مانگینۆڤەمبەری ٢٠١٥ ئەم تیمە ئەرکی بەرەنگاربوونەوەی ئیستغلالکردنی منداڵان لە وێبی تاریک و هەروەها تاوانە ئەلیکترۆنییەکانی دیکەدادەسپێردرێت. لە مانگی ئازاری ٢٠١٧ خزمەتگوزاری توێژینەوەی کۆنگرێس ڕاپۆرتێکی بەرفراوانی لەسەر وێبی تاریک بڵاوکردەوە، ئاماژەیبە گۆڕانی داینامیکی چۆنیەتی دەستگەیشتن و پێشکەشکردنی زانیاری لەسەری کرد؛ تایبەتمەندە بە نەزانراوەکان، جێگەی سەرنجیتوێژەران و جێبەجێکردنی یاسا و داڕێژەرانی سیاسەت زیاتر دەبێت. لە مانگی ئابی ٢٠١٧، بەپێی ڕاپۆرتەکان، کۆمپانیاکانی ئاسایشیئەلیکترۆنی کە تایبەتمەندن لە چاودێریکردن و لێکۆڵینەوە لە وێبی تاریک بەناوی بانکەکان و فرۆشیارانی تاکەکەسی، بە شێوەیەکی ڕۆتینیدۆزینەوەکانیان لەگەڵ FBI و لەگەڵ دەزگاکانی تری جێبەجێکردنی یاسا "لەکاتێکدا کە دەتوانرێت و پێویست بێت" سەبارەت بە ناوەڕۆکینایاسایی هاوبەش دەکەن. <ref>{{Citation|title=Dark web|date=2023-12-04|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Dark_web&oldid=1188295199|work=Wikipedia|language=en|access-date=2023-12-21}}</ref>ئەو ژێرزەمینییەی کە بە زمانی ڕووسی قسە دەکات و مۆدێلی تاوان وەک خزمەتگوزاری پێشکەش دەکات<ref>{{Citation|title=Dark web|date=2023-12-04|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Dark_web&oldid=1188295199|work=Wikipedia|language=en|access-date=2023-12-21}}</ref>، بەتایبەتی بەهێز دادەنرێت. == ڕۆژنامەگەری == زۆرێک لە ڕۆژنامەنووسان و ڕێکخراوە هەواڵییە بەدیلەکان و پەروەردەکاران و توێژەران کاریگەرن لە نووسین و قسەکردنیان لەسەر تۆڕیتاریک و ڕوونکردنەوەی بەکارهێنانی بۆ خەڵکی گشتی. ڕوماڵی میدیایی بە شێوەیەکی گشتی لە تۆڕی تاریکدا بە دوو شێوە ڕاپۆرت دەکات؛وردەکاری هێز و ئازادی قسەکردن وێبی تاریک ڕێگە بە خەڵک دەدات نایاسایی و ترسی ناوەڕۆکەکەی دووپات بکاتەوە، وەک هاکەرەکانی کۆمپیوتەر. زۆرێک لە مانشێتەکان وێبی تاریک بە پۆرنۆگرافیای منداڵانەوە دەبەستنەوە بە مانشێتەکانی وەک، "پیاوێکی نیوجرسی تۆمەتبارەبە گەڕان بە 'تۆڕی تاریک' بۆ کۆکردنەوەی نزیکەی 3K وێنەی پۆرنۆی منداڵان"، لەگەڵ چالاکییە نایاساییەکانی دیکە کە دەزگاکانی هەواڵ بە"ناوەندێک بۆ ڕەشپێستەکان" وەسفی دەکەن ئەو بازاڕانەی کە دەرمان دەفرۆشن یان دابەشی دەکەن". سایتە هەواڵییە پسپۆڕەکانی کلیروێب وەک DeepDotWeb و All Things Vice ڕوماڵی هەواڵ و زانیاری پراکتیکی سەبارەت بە وێبسایت و خزمەتگوزارییە تاریکەکان پێشکەش دەکەن؛ بەڵام دیپدۆتوێب لەلایەن دەسەڵاتدارانەوە لە ساڵی ٢٠١٩ داخراوە. ویکی شاراوە وئاوێنە و چنگاڵەکانی هەندێک لە گەورەترین بەڕێوەبەرایەتییەکانی ناوەڕۆک لە هەر کاتێکدا هەڵدەگرن. هەروەها میدیای نەریتی و کەناڵەهەواڵییەکانی وەک ئەی بی سی نیوز بابەتیان بڵاوکردۆتەوە کە بەدواداچوون بۆ تۆڕی تاریکی دەکەن.<ref>{{Citation|title=Dark web|date=2023-12-04|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Dark_web&oldid=1188295199|work=Wikipedia|language=en|access-date=2023-12-21}}</ref><ref>{{Citation|title=Dark web|date=2023-12-04|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Dark_web&oldid=1188295199|work=Wikipedia|language=en|access-date=2023-12-21}}</ref><ref>{{Citation|title=Dark web|date=2023-12-04|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Dark_web&oldid=1188295199|work=Wikipedia|language=en|access-date=2023-12-21}}</ref> == سەرچاوەکان == <references /> fs4bgvjd3yq6bu91x5yk0rj83tcqrj3 1374514 1374513 2024-11-02T05:21:46Z کەژان جبار 65769 1374514 wikitext text/x-wiki [[پەڕگە:Dark web.jpg|وێنۆک|دارک وێب ئەو بەشە قوڵەی وێبەکان کە بەکار هێنەرانەرە ئاسیەکان ناتوانن دەستیان پێی بگات ]] [[پەڕگە:Hacker behind PC.svg|وێنۆک|ئەو شێوازە جلو بەرگو ماسکانەی کە ئەندامانی دارک وێب بەکاری دێنن .]] '''دارک وێب''' یاخود (وێبسایتی تاریک) بریتییە لە ناوەڕۆکی یاخود کرۆکی وێبی جیهانیی کە ئەو زانیاریانە لە خۆ دەگرێ بەکار هێنەرانی ئاسای لە ئینتەرنێت ناتوانن پێی بگەن .ئەندامانی ئەم وێبە کڵاو یاخود سەرپۆش وە ماسک بەکاردەهێنن بۆ ئەوەی  رووخساریان دیار نەبێت ئەو کاتەی کە لە وێبەکەدان وە هەروەها پێویستیان بە بەرنامەی سۆفتوێر، ڕێکخستن، یان مۆڵەتی تایبەت هەیە بۆ دەستگەیشتن بە وێبەکە ئەوە جگەلەوەی ئەندامانی ئەم وێبە کەسانێکی زۆر زیرەکو بلیمەتن بەتایبەت لە بواری تەکنەلۆژیا. لە ڕێگەی  دارک وێبەوە ، بە بەکارهێنانی تۆرەکانی کۆمپیوتەر دەتوانن کارو بارەکانی خۆیان ئەنجام بدەن بەبێ ئەوەی زانیاری کەسەیەکانیان ئاشکراببێت ، تەنها وەک   بەکارهێنەر دەردەکەون نەک وەک کەسێکی ناسێنراو . دارک وێب یاخود وێبی تاریک  بەشێکی قوڵی وێبسایتەکان پێکدەهێنێت، ئەو بەشەی وێب کە لەلایەن بزوێنەری گەڕانی وێبەوە  پشتگیری  نەکرێت، هەرچەندە هەندێکجار زاراوەی وێبی قووڵ بە هەڵە بۆ ئاماژەکردن بە  دارکوێبی  بەکاردەهێنرێت.<ref>{{Citation|title=Dark web|date=2023-12-04|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Dark_web&oldid=1188295199|work=Wikipedia|language=en|access-date=2023-12-21}}</ref><ref>{{Citation|title=Dark web|date=2023-12-04|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Dark_web&oldid=1188295199|work=Wikipedia|language=en|access-date=2023-12-21}}</ref><ref>{{Citation|title=Dark web|date=2023-12-04|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Dark_web&oldid=1188295199|work=Wikipedia|language=en|access-date=2023-12-21}}</ref> [[پەڕگە:Diep Web.jpg|وێنۆک|مەبەستمان لە وێبی قوڵ :ئەوەییە کە دارک وێب وەک قوڵای وێبەکان واییە بەشە نادیارەکانی وێب لە خۆ دەگرێت کە بەئاسانی ناتوانرێن دەست پێی بگات .]] [[پەڕگە:Tor-logo-2011-flat.svg|وێنۆک|لۆگۆی تۆر (Tor) ٢٠١١]] [[پەڕگە:Freenet logo.svg|وێنۆک|لۆگۆی فێرنێت کە رەسمی کەروێشکێکە ٢٠١١]] [[پەڕگە:Diep Web.jpg|وێنۆک|هەر وەک لە وێنەکە دیارە (youtube,facebook ....) ئەو وێبانەن کە بە ( Clearweb) یان وێبی ئاسان ناودەبرێن وە دارک وێب بە (Deep web ) دادەنرێت.]] ئەو تۆڕەنەی کە دارک وێب پێکدەهێنن بریتین لە تۆڕە بچووکەکان ( friend-to-friend هاوڕێ بۆ هاوڕێ)، هەروەها تۆڕە گەورە وبەناوبانگەکانی وەک( Tor لۆگۆکەی رەسمی پیازێکە)، (Freenetلۆگۆکەی کەروێشکێکە ، )(I2P) و (Riffle )کە لەلایەن ڕێکخراوەگشتیەکان و تاکەکانەوە بەڕێوەدەبرێن. بەکارهێنەرانی وێبی تاریک بەهۆی ژمارەی کۆدنەکراویوە قورسی بە کارهێنانی دارک وێب هەموو وێبەکانی تر بە  وێبی ئاسایی یان ئاسان  Clearnet ناودەبەن<ref>{{Citation|title=Dark web|date=2023-12-04|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Dark_web&oldid=1188295199|work=Wikipedia|language=en|access-date=2023-12-21}}</ref>. == زاراوەسازی دارک وێب == زۆرجار وەک وێبی تاریک یاخود دارک نێت  یاخود  وێبی قووڵ ناسێنراوە ، ئەو بەشانەی وێب کە لەلایەن بزوێنەری گەڕانەوە  پشگیرینەکراوە (ناتوانی بۆی بگەڕێن). زاراوەی تۆڕی تاریک بۆ یەکەمجار لە ساڵی ٢٠٠٩ سەریهەڵدا<ref>{{Citation|title=Dark web|date=2023-12-04|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Dark_web&oldid=1188295199|work=Wikipedia|language=en|access-date=2023-12-21}}</ref>؛ بەڵام نازانرێت کەی تۆڕی تاریکی ڕاستەقینەبۆ یەکەمجار سەریهەڵدا. زۆرێک لە بەکارهێنەرانی ئینتەرنێت تەنها وێبی ڕووکار بەکاردەهێنن، ئەو زانیاریانەی کە دەتوانرێت لە ڕێگەیوێبگەڕێکی ئاساییەوە دەستیان پێ بگات. وێبی تاریک بەشێکی بچووک لە وێبی قووڵ پێکدەهێنێت، بەڵام پێویستی بە  زیرەکی  تایبەت هەیەبۆ ئەوەی بتوانێت دەستت بگات بە ناوەڕۆکەکەی. ئەم زاراوەیە بۆ ساڵی ٢٠٠٩ دەگەڕێتەوە، لەو کاتەوە بە تایبەت لە ڕاپۆرتکردن لەسەر (Silk Road (marketplace ناوی هات   کە بازارێکی ئۆنڵاینی ڕەشە ، زۆرجار ئەم دوو زاراوەیە تێکەڵاو بوون، سەرەڕای پێشنیارەکان کەپێویستە جیابکرێنەوە<ref>{{Citation|title=Dark web|date=2023-12-04|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Dark_web&oldid=1188295199|work=Wikipedia|language=en|access-date=2023-12-21}}</ref>. وێبی تاریک کە بە ماڵپەڕی دارکنێت ناسراوە، تەنها لە ڕێگەی تۆڕەکانی وەک تۆر(Tor) (پرۆژەی "The Onion Routing") . وێبگەڕەکانی تۆر خاڵی چوونە ژوورەوە و ڕێڕەوی کۆدکراو بۆ بەکارهێنەر دروست دەکەن، ڕێگە بە گەڕان و کردارەکانیان لە وێبی تاریکدادەدەن کە بێناو بن.<ref>{{Citation|title=Dark web|date=2023-12-04|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Dark_web&oldid=1188295199|work=Wikipedia|language=en|access-date=2023-12-21}}</ref> ناسنامە و شوێنی بەکارهێنەرانی دارکنێت بە بێناو دەمێننەوە و بەهۆی سیستەمی کۆدکردنی چیندارەوە ناتوانرێت شوێنپێی بەکارهێنەرەکان دەستنیشان بکرێ. تەکنەلۆژیای کۆدکردنی تۆڕی تاریک داتاکانی بەکارهێنەران لە ڕێگەی ژمارەیەکی زۆر سێرڤەری نێوانەوە ڕێڕەو دەکات، ئەمەش ناسنامەی بەکارهێنەران دەپارێزێت و گەرەنتی نادیاربوون دەکات. زانیارییە گواستراوەکان تەنها لەلایەنگرێیەکی دواتر لە پلانەکەدا دەتوانرێت کۆد بکرێتەوە، کە دەبێتە هۆی گرێی دەرچوون. سیستەمی ئاڵۆز وا دەکات کە نزیکە لە مەحاڵەوە کەڕێڕەوی گرێکان بەرهەم بهێنرێتەوە و چین بە چین زانیارییەکان کۆبکرێتەوە. بەهۆی بەرزی ئاستی کۆدکردنەوە، ماڵپەڕەکان ناتوانن شوێنپێیجیۆلۆکیشن و ئایپی بەکارهێنەرەکانیان بگرن، بەکارهێنەرانیش ناتوانن ئەم زانیاریانە لەسەر هۆستەکە وەربگرن. بەم شێوەیە پەیوەندی نێوانبەکارهێنەرانی دارکنێت زۆر کۆدکراوە و ڕێگە بە بەکارهێنەران دەدات بە نهێنی قسە بکەن و بلۆگ بکەن و فایلەکان هاوبەش بکەن<ref>{{Citation|title=Dark web|date=2023-12-04|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Dark_web&oldid=1188295199|work=Wikipedia|language=en|access-date=2023-12-21}}</ref>. == ناوەڕۆک == توێژینەوەیەکی کانوونی دووەمی ٢٠١٤ لەلایەن گاریس ئۆین لە زانکۆی پۆرتسمۆسەوە دەرکەوتووە کە باوترین جۆری ناوەڕۆک کە لە تۆردامیوانداری دەکرێت، پۆرنۆگرافیای منداڵانە، دواتر بازاڕە ڕەشەکان، لە کاتێکدا ئەو سایتە تاکەکەسیانەی زۆرترین ترافیکییان هەبووە تایبەتبوون بە کارپێکردنی بۆتنێت (بڕوانە پێوەرەکانی هاوپێچ) . زۆرێک لە سایتەکانی زانیاریدان ئامادەیی خۆیان دەپارێزن و هەروەهامەکۆکانی گفتوگۆی سیاسیش. ئەو سایتانەی کە پەیوەندییان بە بیتکۆین و خزمەتگوزارییەکانی پەیوەست بە ساختەکاری وخزمەتگوزارییەکانی داواکاری پۆستەوە هەیە<ref>{{Citation|title=Dark web|date=2023-12-04|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Dark_web&oldid=1188295199|work=Wikipedia|language=en|access-date=2023-12-21}}</ref>، هەندێک لەو سایتانەن کە زۆرترین بەرهەمیان هەیە. تا مانگی کانوونی دووەمی ٢٠٢٠ ژمارەی سایتە چالاکەکانی تۆر لە .onion بە ٧٦،٣٠٠ مەزەندە کراوە (کە کۆپییەکی زۆری تێدایە). لەوانە ١٨ ٠٠٠ ناوەڕۆکی ڕەسەنیان دەبێت. لە مانگی تەمموزی ساڵی ٢٠١٧، ڕۆجەر دینگلدین، یەکێک لە سێ دامەزرێنەرانی پڕۆژەی تۆر، ڕایگەیاند کە فەیسبووک گەورەترینخزمەتگوزاری شاراوەیە. وێبی تاریک تەنها 3%ی ترافیکی تۆڕی تۆر پێکدەهێنێت. توێژینەوەیەکی شوباتی ٢٠١٦ لە توێژەرانی کۆلێژی کینگ لە لەندەن ئەم دابەشکردنی ناوەڕۆکە بەپێی کۆمەڵە پۆلێکی بەدیل دەدات، کەتیشک دەخاتە سەر بەکارهێنانی نایاسایی خزمەتگوزارییەکانی .onion. [[پەڕگە:2017 Petya cyberattack screenshot.png|وێنۆک]] '''ڕانسۆموێری'''هەروەها تۆڕی تاریک لە هەندێک پرۆسەی پەیوەست بە زەوتکردندا بەکاردەهێنرێت. باو و ئاساییە کە چاودێری داتاکانی هێرشیڕانسۆموێری بکرێت لەسەر چەندین وێب سایتێکی دارک، بۆ نموونە سایتەکانی فرۆشتنی داتا یان سایتەکانی کۆگای داتا گشتیەکان. '''بۆتنێتەکان''' زۆرجار بۆتنێتەکان بە سێرڤەرە فەرمان و کۆنترۆڵەکانیان لەسەر بنەمای خزمەتگوزارییەکی شاراوەی بەرگری لە سانسۆر داڕێژراون، ئەمەش بڕێکی زۆر لە گرفت پەیوەست بە بۆتەکان دروست دەکات. '''بازاڕەکانی دارکنێت''' بازاڕەکانی تۆڕی تاریکی بازرگانی نێوەندگیری مامەڵەکان دەکەن بۆ کاڵای نایاسایی و بە شێوەیەکی گشتی بیتکۆین وەک پارەدانبەکاردەهێنن. ئەم بازاڕانە ڕوماڵی میدیایی بەرچاویان بۆ خۆیان ڕاکێشاوە، سەرەتا لە بەناوبانگبوونی ڕێگای ئاوریشمSilk Road کەبازارێکی ئۆنڵاینە وە کەڤەرەکەی ڕەشە و بازاڕی دیابۆلۆس و دەستبەسەرداگرتنی دواتر لەلایەن دەسەڵاتە یاساییەکانەوە. جادەی ئاوریشمیەکێک بوو لە یەکەم بازاڕەکانی وێبی تاریک کە لە ساڵی ٢٠١١ سەریهەڵدا و ڕێگەی بە بازرگانیکردن بە چەک و سەرچاوەکانی ساختەکاریناسنامە داوە. ئەم بازاڕانە هیچ پارێزگارییەکیان بۆ بەکارهێنەرانی نییە و لە هەر کاتێکدا لەلایەن دەسەڵاتدارانەوە دەتوانرێت دابخرێن. سەرەڕای داخستنی ئەم بازاڕانە، هەندێکی دیکە لە شوێنی خۆیان دەردەکەون. تا ساڵی ٢٠٢٠، لانیکەم ٣٨ شوێنی بازاڕی وێبی تاریکیچالاک هەبووە. ئەم بازاڕانە هاوشێوەی بازاڕەکانی ئیبەی یان کرێگسلیستن کە بەکارهێنەران دەتوانن کارلێک لەگەڵ فرۆشیاران بکەن وپێداچوونەوە سەبارەت بە بەرهەمەکانی بازاڕ بەجێبهێڵن. پشکنینی جیاوازی نرخەکان لە بازاڕەکانی وێبی تاریکدا لە بەرامبەر نرخەکان لە ژیانی ڕاستەقینەدا یان لە ڕێگەی وێبی جیهانییەوەهەوڵدراوە هەروەها لێکۆڵینەوە لە کوالیتی کاڵاکانی وەرگیراو لە ڕێگەی وێبی تاریکەوە. یەکێک لەو جۆرە توێژینەوەیانە لەسەر Evolution ئەنجامدرا، کە یەکێکە لە بەناوبانگترین بازاڕەکانی کریپتۆ کە لە مانگی یەکەمی ٢٠١٣ تا ئازاری ٢٠١٥ چالاکە. هەرچەندە زانیارییەدیجیتاڵییەکانی وەک شێوازەکانی شاردنەوە و وڵاتی گواستنەوە، "پێدەچێت ورد بێت"، بەڵام توێژینەوەکە کێشەکانی لەگەڵ... کوالیتی ماددەنایاساییەکان کە لە ئیڤۆلۆشن دەفرۆشرێن، کە دەڵێت، "پاکی ماددە نایاساییەکان جیاوازە لەو زانیاریانەی کە لە لیستەکانیاندا ئاماژەیانپێکراوە." کەمتر دەزانرێت دەربارەی پاڵنەرەکانی بەکاربەر بۆ دەستڕاگەیشتن بەم بازاڕانە و هۆکارەکانی پەیوەست بە بەکارهێنانیان. هەروەها بازاڕەکانی دارکنێت کارتی بانکیی دزەپێکراو دەفرۆشن کە دەتوانرێت بە خۆڕایی دابەزێنرێت یان بکڕدرێت بۆ ئەوەی لە چالاکییەنایاساییەکان بەکاربهێنرێت. '''خزمەتگوزارییەکانی بیتکۆین'''بیتکۆین یەکێکە لە دراوە سەرەکییەکانی کریپتۆ کە لە بازاڕەکانی وێبی تاریکدا بەکاردەهێنرێت بەهۆی نەرمی و نادیاربوونی ڕێژەییدراوەکەوە. بە بیتکۆین مرۆڤەکان دەتوانن مەبەستەکانیان و هەروەها ناسنامەکانیان بشارنەوە. ڕێگەیەکی باو بریتی بوو لە بەکارهێنانیخزمەتگوزاری ئاڵوگۆڕی دراوی دیجیتاڵی کە بیتکۆینی گۆڕی بۆ دراوێکی یاری ئۆنلاین (وەک دراوی زێڕ لە وۆرلد ئۆف وارکرافت) کە دواتردەگۆڕدرێتەوە بۆ دراوی فیات. خزمەتگوزارییەکانی بیتکۆین وەکو تامبلەر زۆرجار لە تۆردا بەردەستن و هەندێکیان – وەک گرام – یەکخستنیبازاڕی تۆڕی تاریک پێشکەش دەکەن. توێژینەوەیەکی توێژینەوە کە لەلایەن ژان لوپ ڕیشێت، توێژەر لە ESSEC ئەنجامدراوە و لەگەڵئۆفیسی [[نەتەوە یەکگرتووەکان]] بۆ ماددە هۆشبەرەکان و تاوان ئەنجامدراوە، تیشکی خستۆتە سەر ڕەوتە نوێیەکانی بەکارهێنانی تامبلەریبیتکۆین بۆ مەبەستی سپیکردنەوەی پارە. بەهۆی پەیوەندییەکەی لە جیهانی دیجیتاڵیدا، بیتکۆین بووەتە بەرهەمێکی بەناوبانگ بۆ بەکارهێنەران کە فێڵی لە کۆمپانیاکان بکەن. گروپەتاوانکارییە ئەلیکترۆنییەکانی وەک DDOS"4" بووەتە هۆی زیاتر لە 140 هێرشی ئەلیکترۆنی بۆ سەر کۆمپانیاکان لە دوای سەرهەڵدانیبیتکۆین لە ساڵی 2014. ئەم هێرشانە بوونەتە هۆی دروستبوونی گروپی تاوانکاری ئەلیکترۆنی تر و هەروەها سایبەری Extortion. '''هاککردنی گروپ و خزمەتگوزارییەکان''' زۆرێک لە هاکەرەکان خزمەتگوزارییەکانیان یان بە تاک یان وەک بەشێک لە گروپەکان دەفرۆشن. ئەم جۆرە گروپانە بریتین لە xDedic،hackforum، Trojanforge، Mazafaka، dark0de و بازاڕی darknet TheRealDeal. هەندێکیان بەو کەسانە ناسراون کەبەدواداچوون و وەرگرتنی پارە لە منداڵفرۆشانی ڕواڵەتی. هەروەها لە ڕێگەی تۆڕی تاریکەوە خزمەتگوزاری تاوانە ئەلیکترۆنییەکان وهاککردن بۆ دامەزراوە داراییەکان و بانکەکان پێشکەش کراوە. هەوڵەکان بۆ چاودێریکردنی ئەم چالاکییە لە ڕێگەی ڕێکخراوەجۆراوجۆرەکانی حکومی و تایبەتەوە دراوە و پشکنینی ئەو ئامرازانەی کە بەکاردەهێنرێن دەتوانرێت لە گۆڤاری زانستی کۆمپیوتەریپرۆسێدیادا بدۆزرێتەوە. هەروەها بەکارهێنانی هێرشەکانی ڕەتکردنەوەی ڕەتکردنەوەی ڕەتکردنەوەی ڕەتکردنەوەی ڕەنگدانەوەیدابەشکراوی DNS (DRDoS) لەسەر ئاستی ئینتەرنێت لە ڕێگەی بەکارهێنانی وێبی تاریکەوە ئەنجامدراوە. زۆر سایتی فێڵبازی .پیازهەروەها ئامادەن کە لە کۆتاییدا ئامرازەکان دەدەن بۆ دابەزاندن کە تووشی ئەسپی ترۆجان یان دەرگای پشتەوە بوون. لەم دواییانەدا، نزیکەی ١٠٠ هەزار زانیاری چوونەژوورەوەی بەکارهێنەرانی ChatGPT کە تووشی مەترسی بوون لە ساڵی ٢٠٢٣ لە وێبیتاریکدا فرۆشران. سەرەڕای ئەوەش، لۆگەکان بە بۆچوونی توێژەران دەریانخست کە زۆربەی وشەی نهێنی ChatGPT کە لە مەترسیدابوون لەلایەن ڤایرۆسی دزینی زانیاری Raccoon دەرهێنراون . '''دارایی و ساختەکاری''' سکۆت دووێکێ سەرۆک و دامەزرێنەری کۆمپانیای زێبریکس کۆنسڵتینگ دەڵێت، دراوی ئەلیکترۆنی ڕووسی وەک وێبمۆنی و پێرفێکت مۆنیلە پشت زۆربەی ئەو کارە نایاساییانەن. لە مانگی نیسانی ٢٠١٥ کۆمپانیای فلاشپۆینت وەبەرهێنانێکی ٥ ملیۆن دۆلاری وەرگرت بۆ ئەوەییارمەتی کڕیارەکانیان بدات لە کۆکردنەوەی زانیاری هەواڵگری لە وێبی قووڵ و تاریکەوە. چەندین مەکۆی کاردکردن و ماڵپەڕی بازرگانیپەیپاڵ و بیتکۆین و هەروەها خزمەتگوزاری ساختەکاری و ساختەکاری هەیە. زۆرێک لەم جۆرە سایتانە خۆیان فێڵن. فیشینگ لە ڕێگەیماڵپەڕە کلۆنکراوەکان و سایتەکانی تری فێڵکردنەوە زۆرن، زۆرجار بازاڕەکانی دارکنێت بە URLی ساختە ڕیکلامیان بۆ دەکرێت. '''پۆرنۆگرافیای نایاسایی''' جۆری ناوەڕۆک کە زۆرترین ناوبانگ لە وێبی تاریکدا هەیە، پۆرنۆگرافیای نایاساییە- بە تایبەتیتر، پۆرنۆگرافیای منداڵان. نزیکەی 80%یترافیکی وێبەکەی پەیوەندی بە دەستگەیشتن بە پۆرنۆگرافیای منداڵانەوە هەیە سەرەڕای ئەوەی تەنانەت لە وێبی تاریکیشدا دۆزینەوەی قورسە. ماڵپەڕێک بە ناوی لۆلیتا سیتی کە لەو کاتەوە خرایە خوارەوە، زیاتر لە ١٠٠ [[گێگابایت]] میدیای پۆرنۆگرافی منداڵانی تێدابوو ونزیکەی ١٥ هەزار ئەندامی هەبوو. ڕێوشوێنی جێبەجێکردنی یاسای بەردەوام هەیە لە دژی ئەو سایتانەی کە پۆرنۆگرافیای منداڵان دابەش دەکەن – زۆرجار لە ڕێگەیسازشکردن لەسەر ماڵپەڕەکە و بەدواداچوون بۆ ناونیشانی ئایپی بەکارهێنەران. لە ساڵی ٢٠١٥ FBI لێکۆڵینەوەی کرد و ماڵپەڕێکی بە ناویPlaypen . لەو کاتەدا پلەیپێن گەورەترین ماڵپەڕی پۆرنۆگرافیای منداڵان بوو لەسەر وێبی تاریک کە زیاتر لە ٢٠٠ هەزار ئەندامیهەبوو. سایتەکان سیستەمی ئاڵۆزی ڕێنماییەکان، مەکۆ و ڕێکخستنی کۆمەڵگا بەکاردەهێنن. ناوەڕۆکی دیکە بریتین لە ئەشکەنجەدانی سێکسی و کوشتنی ئاژەڵ و پۆرن تۆڵەسەندنەوە. لە مانگی ئایاری ٢٠٢١ پۆلیسی ئەڵمانیا ڕایگەیاند کە یەکێک لە گەورەترین تۆڕەکانی پۆرنۆگرافیای منداڵانی جیهانیان لە وێبی تاریکدا هەڵوەشاندەوە کە بە بۆیستاون ناسراوە، ماڵپەڕەکە زیاتر لە ٤٠٠ هەزار بەکارهێنەریتۆمارکراوی هەیە. لە هەڵمەتەکاندا چوار کەس دەستبەسەر کرابوون، لەنێویاندا کەسێکی خەڵکی پاراگوای، بە تۆمەتی بەڕێوەبردنی تۆڕەکە. یۆرۆپۆل ئاماژەی بەوەشکردووە، لە ئۆپەراسیۆنە هەواڵگرییەکەدا کە ئەڵمانیا سەرکردایەتی دەکات، چەندین سایتی چاتی منداڵفرۆشیشخراونەتە خوارەوە.<ref>{{Citation|title=Dark web|date=2023-12-04|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Dark_web&oldid=1188295199|work=Wikipedia|language=en|access-date=2023-12-21}}</ref><ref>{{Citation|title=Dark web|date=2023-12-04|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Dark_web&oldid=1188295199|work=Wikipedia|language=en|access-date=2023-12-21}}</ref> == تیرۆر == ڕێکخراوە تیرۆریستییەکان هەر لە ساڵانی نەوەدەکانەوە هاتنە سەر ئینتەرنێت؛ بەڵام لەدایکبوونی وێبی تاریک ئەم ڕێکخراوانەی ڕاکێشابەهۆی نادیاربوون و نەبوونی ڕێکخستن و کارلێکی کۆمەڵایەتی و دەستگەیشتن بە ئاسانی. ئەم گروپانە ماوەیەکە سوود لە پلاتفۆرمی چاتلەناو تۆڕی تاریکدا وەردەگرن بۆ ئیلهامبەخشین بۆ هێرشە تیرۆریستیەکان. تەنانەت گروپەکان ڕێنمایی "چۆن"یان بڵاوکردۆتەوە، کە خەڵکفێری ئەوە دەکەن چۆن ببنە تیرۆریست و ناسنامەکانیان بشارنەوە<ref>{{Citation|title=Dark web|date=2023-12-04|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Dark_web&oldid=1188295199|work=Wikipedia|language=en|access-date=2023-12-21}}</ref>. وێبی تاریک بوو بە مەکۆیەک بۆ پڕوپاگەندەی تیرۆریستی و ڕێنماییکردنی زانیاری و لە هەمووی گرنگتر پارەدان. لەگەڵ ناساندنی بیتکۆین،مامەڵەیەکی بێناو دروستکرا کە ڕێگەی بە بەخشین و پارەدان بە بێناو دەدا. تیرۆریستان بە قبوڵکردنی بیتکۆین، ئێستا توانیان پارە بۆ کڕینیچەک دابین بکەن. لە ساڵی ٢٠١٨ تاکێک بە ناوی ئەحمەد سەرسور تۆمەتبار کرا بە تۆمەتی هەوڵدان بۆ کڕینی تەقەمەنی و بەکرێگرتنیقەناس بەدەست بۆ یارمەتیدانی تیرۆریستانی سوریا، هەروەها هەوڵدان بۆ دابینکردنی پاڵپشتی دارایی بۆیان، هەموو ئەمانە لە ڕێگەیتۆڕی تاریکەوە. لانی کەم هەندێک ماڵپەڕی ڕاستەقینە و ساختە هەیە کە بانگەشەی بەکارهێنانی [[دەوڵەتی ئیسلامی (داعش)|داعش]] (داعش) دەکەن، لەنێویاندا ماڵپەڕێکی ساختە کە لەئۆپەراسیۆنی ئۆنیموسدا دەستی بەسەردا گیراوە. لەگەڵ زیادبوونی تەکنەلۆجیا، ڕێگەی بە تیرۆریستانی ئەلیکترۆنی داوە بە هێرشکردنە سەرخاڵە لاوازەکانی ئەو تەکنەلۆژیایە گەشە بکەن. لە دوای هێرشەکانی پاریس لە مانگی نۆڤەمبەری ٢٠١٥، ماڵپەڕێکی ڕاستەقینەی لەو جۆرەلەلایەن گروپێکی هاکەری سەر بە Anonymous بە ناوی GhostSec هاک کرا و لە شوێنیدا ڕیکلامێکی Prozac دانرا. گروپیئیسلامیی ڕاوتی شاکس لە سەردەمێکدا دەرکەوت کە لەسەر تۆڕی تاریک کاریان دەکرد<ref>{{Citation|title=Dark web|date=2023-12-04|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Dark_web&oldid=1188295199|work=Wikipedia|language=en|access-date=2023-12-21}}</ref>. '''تۆڕی کۆمەڵایەتی''' لەناو تۆڕی تاریکدا، پلاتفۆرمی سۆشیال میدیای سەرهەڵدەدات هاوشێوەی ئەوانەی لە وێبی جیهانیدا هەن، ئەمەش بە تۆڕی کۆمەڵایەتیوێبی تاریک (DWSN) ناسراوە. DWSN وەک سایتێکی تۆڕە کۆمەڵایەتییە ئاساییەکان کاردەکات کە ئەندامان دەتوانن لاپەڕەیتایبەتمەندیان هەبێت، هاوڕێیان هەبێت، وەک پۆستەکان، و بلۆگیان لە مەکۆکاندا هەبێت. فەیسبووک و پلاتفۆرمە تەقلیدییەکانی دیکەیسۆشیال میدیا دەستیان کردووە بە دروستکردنی وەشانی وێبی تاریکی ماڵپەڕەکانیان بۆ چارەسەرکردنی کێشەکانی پەیوەست بە پلاتفۆرمەتەقلیدییەکان و بەردەوامبوون لە خزمەتگوزارییەکانیان لە هەموو بوارەکانی وێبی جیهانیدا. بە پێچەوانەی فەیسبووک، سیاسەتی پاراستنینهێنی DWSN داوا دەکات کە ئەندامان بە هیچ شێوەیەک هیچ زانیارییەکی کەسی ئاشکرا نەکەن و بە بێناو بمێننەوە. '''فێڵ و ناوەڕۆکی پشتڕاستنەکراوە''' ڕاپۆرتەکان باس لەوە دەکەن کە تیرۆرکردن و بکوژەکان بە کرێ بە پارەی جەماوەر؛ بەڵام پێدەچێت ئەمانە تەنها فێڵ بن. دروستکەری ڕێگایئاوریشم، ڕۆس ئۆلبریخت، لەلایەن لێکۆڵینەوەکانی ئاسایشی ناوخۆ (HSI) بەهۆی سایتەکەیەوە دەستگیرکرا و گوایە بکوژێکی بەکرێگرتووە بۆ کوشتنی شەش کەس، هەرچەندە دواتر تۆمەتەکانی هەڵوەشایەوە. ئەفسانەی شارستانی هەیە کە مرۆڤ دەتوانێت کوشتنیڕاستەوخۆ لە تۆڕی تاریکدا بدۆزێتەوە. زاراوەی "ژووری سوور" لەسەر بنەمای ئەنیمەیشنی ژاپۆنی و ئەفسانەی شار بە هەمان ناوداهێنراوە؛ بەڵام بەڵگەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە هەموو حاڵەتە ڕاپۆرتکراوەکان فێڵن. لە ٢٥ی حوزەیرانی ٢٠١٥ یاری ئیندی Sad Satan لەلایەن YouTubers Obscure Horror Corner پێداچوونەوەی بۆ کرا کەبانگەشەی ئەوە دەکەن لە ڕێگەی وێبی تاریکەوە دۆزیویانەتەوە. ناتەبایی جۆراوجۆر لە ڕاپۆرتکردنی کەناڵەکەدا گومانی خستە سەر وەشانیڕاپۆرتکراوی ڕووداوەکان. چەندین ماڵپەڕ هەن کە شیکاری و چاودێری وێبی قووڵ و وێبی تاریک دەکەن بۆ زانیاری هەواڵگری هەڕەشە. == هەوڵدان بۆ گەیشتن بە دارک وێب لە لایەن پۆلیسەوە == مشتومر هەبووە کە وێبی تاریک ئازادییە مەدەنییەکان بەرەوپێش دەروات، وەک "ئازادی قسەکردن، تایبەتمەندی، بێناونیشان". هەندێک لەداواکاری گشتی و دەزگاکانی حکومەت نیگەرانن لەوەی کە پەناگەیەکی چالاکیی تاوانکارییە. وێبی قووڵ و تاریک بەرنامەی تایبەتمەندییەیەکگرتووەکانی ئینتەرنێتە بۆ دابینکردنی تایبەتمەندی و نادیاربوون. پۆلیسیکردن بریتییە لە بە ئامانجگرتنی چالاکییە تایبەتەکانی وێبیتایبەت کە بە نایاسایی دادەنرێت یان کەوتوونەتە ژێر سانسۆری ئینتەرنێتەوە. لە کاتی لێکۆڵینەوە لە گومانلێکراوەکانی ئۆنلاین، پۆلیس بە شێوەیەکی گشتی ناونیشانی IP (پرۆتۆکۆڵی ئینتەرنێت)ی تاکەکە بەکاردەهێنێت؛بەڵام بەهۆی دروستکردنی بێناونیشانی وێبگەڕەکانی تۆر، ئەمە دەبێتە تاکتیکێکی مەحاڵ. لە ئەنجامدا جێبەجێکردنی یاسا چەندین تاکتیکیدیکەی بەکارهێناوە بە مەبەستی دەستنیشانکردن و دەستگیرکردنی ئەو کەسانەی کە لە تۆڕی تاریکدا بەشداری چالاکیی نایاسایی دەکەن. OSINT، یان هەواڵگری سەرچاوە کراوە<ref>{{Citation|title=Dark web|date=2023-12-04|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Dark_web&oldid=1188295199|work=Wikipedia|language=en|access-date=2023-12-21}}</ref>، ئامرازەکانی کۆکردنەوەی زانیارین کە بە شێوەیەکی یاسایی زانیاری لە سەرچاوە گشتییەکانەوەکۆدەکەنەوە. ئامرازەکانی<ref>{{Citation|title=Dark web|date=2023-12-04|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Dark_web&oldid=1188295199|work=Wikipedia|language=en|access-date=2023-12-21}}</ref> OSINT دەتوانن تایبەت بن بە وێبی تاریک بۆ یارمەتیدانی ئەفسەرەکان بۆ دۆزینەوەی پارچە زانیاری کە دەبێتەهۆی بەدەستهێنانی زانیاری زیاتر سەبارەت بەو کارلێکانەی کە لە وێبی تاریکدا ڕوودەدەن. لە ساڵی ٢٠١٥ ڕاگەیەندرا کە ئێستا ئینتەرپۆل بەرنامەیەکی تایبەتی ڕاهێنانی وێبی تاریک پێشکەش دەکات کە زانیاری تەکنیکی لەسەر تۆرو ئاسایشی ئەلیکترۆنی و دابەزاندنی بازاڕی تۆڕی تاریکی ھاوشێوە لەخۆدەگرێت. لە ئۆکتۆبەری ٢٠١٣ دەزگای نیشتمانی تاوانەکانیبەریتانیا و GCHQ پێکهێنانی "شانەی ئۆپەراسیۆنی هاوبەش"یان ڕاگەیاند بۆ ئەوەی گرنگی بە تاوانە ئەلیکترۆنییەکان بدات. لە مانگینۆڤەمبەری ٢٠١٥ ئەم تیمە ئەرکی بەرەنگاربوونەوەی ئیستغلالکردنی منداڵان لە وێبی تاریک و هەروەها تاوانە ئەلیکترۆنییەکانی دیکەدادەسپێردرێت. لە مانگی ئازاری ٢٠١٧ خزمەتگوزاری توێژینەوەی کۆنگرێس ڕاپۆرتێکی بەرفراوانی لەسەر وێبی تاریک بڵاوکردەوە، ئاماژەیبە گۆڕانی داینامیکی چۆنیەتی دەستگەیشتن و پێشکەشکردنی زانیاری لەسەری کرد؛ تایبەتمەندە بە نەزانراوەکان، جێگەی سەرنجیتوێژەران و جێبەجێکردنی یاسا و داڕێژەرانی سیاسەت زیاتر دەبێت. لە مانگی ئابی ٢٠١٧، بەپێی ڕاپۆرتەکان، کۆمپانیاکانی ئاسایشیئەلیکترۆنی کە تایبەتمەندن لە چاودێریکردن و لێکۆڵینەوە لە وێبی تاریک بەناوی بانکەکان و فرۆشیارانی تاکەکەسی، بە شێوەیەکی ڕۆتینیدۆزینەوەکانیان لەگەڵ FBI و لەگەڵ دەزگاکانی تری جێبەجێکردنی یاسا "لەکاتێکدا کە دەتوانرێت و پێویست بێت" سەبارەت بە ناوەڕۆکینایاسایی هاوبەش دەکەن. <ref>{{Citation|title=Dark web|date=2023-12-04|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Dark_web&oldid=1188295199|work=Wikipedia|language=en|access-date=2023-12-21}}</ref>ئەو ژێرزەمینییەی کە بە زمانی ڕووسی قسە دەکات و مۆدێلی تاوان وەک خزمەتگوزاری پێشکەش دەکات<ref>{{Citation|title=Dark web|date=2023-12-04|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Dark_web&oldid=1188295199|work=Wikipedia|language=en|access-date=2023-12-21}}</ref>، بەتایبەتی بەهێز دادەنرێت. == ڕۆژنامەگەری == زۆرێک لە ڕۆژنامەنووسان و ڕێکخراوە هەواڵییە بەدیلەکان و پەروەردەکاران و توێژەران کاریگەرن لە نووسین و قسەکردنیان لەسەر تۆڕیتاریک و ڕوونکردنەوەی بەکارهێنانی بۆ خەڵکی گشتی. ڕوماڵی میدیایی بە شێوەیەکی گشتی لە تۆڕی تاریکدا بە دوو شێوە ڕاپۆرت دەکات؛وردەکاری هێز و ئازادی قسەکردن وێبی تاریک ڕێگە بە خەڵک دەدات نایاسایی و ترسی ناوەڕۆکەکەی دووپات بکاتەوە، وەک هاکەرەکانی کۆمپیوتەر. زۆرێک لە مانشێتەکان وێبی تاریک بە پۆرنۆگرافیای منداڵانەوە دەبەستنەوە بە مانشێتەکانی وەک، "پیاوێکی نیوجرسی تۆمەتبارەبە گەڕان بە 'تۆڕی تاریک' بۆ کۆکردنەوەی نزیکەی 3K وێنەی پۆرنۆی منداڵان"، لەگەڵ چالاکییە نایاساییەکانی دیکە کە دەزگاکانی هەواڵ بە"ناوەندێک بۆ ڕەشپێستەکان" وەسفی دەکەن ئەو بازاڕانەی کە دەرمان دەفرۆشن یان دابەشی دەکەن". سایتە هەواڵییە پسپۆڕەکانی کلیروێب وەک DeepDotWeb و All Things Vice ڕوماڵی هەواڵ و زانیاری پراکتیکی سەبارەت بە وێبسایت و خزمەتگوزارییە تاریکەکان پێشکەش دەکەن؛ بەڵام دیپدۆتوێب لەلایەن دەسەڵاتدارانەوە لە ساڵی ٢٠١٩ داخراوە. ویکی شاراوە وئاوێنە و چنگاڵەکانی هەندێک لە گەورەترین بەڕێوەبەرایەتییەکانی ناوەڕۆک لە هەر کاتێکدا هەڵدەگرن. هەروەها میدیای نەریتی و کەناڵەهەواڵییەکانی وەک ئەی بی سی نیوز بابەتیان بڵاوکردۆتەوە کە بەدواداچوون بۆ تۆڕی تاریکی دەکەن.<ref>{{Citation|title=Dark web|date=2023-12-04|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Dark_web&oldid=1188295199|work=Wikipedia|language=en|access-date=2023-12-21}}</ref><ref>{{Citation|title=Dark web|date=2023-12-04|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Dark_web&oldid=1188295199|work=Wikipedia|language=en|access-date=2023-12-21}}</ref><ref>{{Citation|title=Dark web|date=2023-12-04|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Dark_web&oldid=1188295199|work=Wikipedia|language=en|access-date=2023-12-21}}</ref> == سەرچاوەکان == <references /> 3mul13kq0f0zuvlwtj7hibj1wfgtlk0 4 275337 1374502 1373350 2024-11-02T01:52:35Z Dexbot 6403 ڕۆبۆت: ئەرشیڤکردنی 1 بابەت لە [[ویکیپیدیا:دیوەخان (تەکنیکی)]]. 1374502 wikitext text/x-wiki {{ئەرشیڤی وتووێژ}} == Tech News: 2024-32 == <section begin="technews-2024-W32"/><div class="plainlinks"> <div lang="en" dir="ltr"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/32|Translations]] are available. </div> '''<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Feature news</span>''' * [[File:Octicons-tools.svg|12px|link=|class=skin-invert|<span lang="en" dir="ltr">Advanced item</span>]] <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Two new parser functions will be available this week: <code><nowiki>{{</nowiki>[[mw:Special:MyLanguage/Help:Magic_words#dir|#dir]]<nowiki>}}</nowiki></code> and <code><nowiki>{{</nowiki>[[mw:Special:MyLanguage/Help:Magic_words#bcp47|#bcp47]]<nowiki>}}</nowiki></code>. These will reduce the need for <code>Template:Dir</code> and <code>Template:BCP47</code> on Commons and allow us to [[phab:T343131|drop 100 million rows]] from the "what links here" database. Editors at any wiki that use these templates, can help by replacing the templates with these new functions. The templates at Commons will be updated during the Hackathon at Wikimania.</span> [https://phabricator.wikimedia.org/T359761][https://phabricator.wikimedia.org/T366623] * <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Communities can request the activation of the visual editor on entire namespaces where discussions sometimes happen (for instance ''Wikipedia:'' or ''Wikisource:'' namespaces) if they understand the [[mw:Special:MyLanguage/Help:VisualEditor/FAQ#WPNS|known limitations]]. For discussions, users can already use [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools|DiscussionTools]] in these namespaces.</span> * <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">The tracking category "Pages using Timeline" has been renamed to "Pages using the EasyTimeline extension" [https://translatewiki.net/wiki/Special:Translations?message=MediaWiki%3ATimeline-tracking-category&namespace=8 in TranslateWiki]. Wikis that have created the category locally should rename their local creation to match.</span> '''<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Project updates</span>''' * <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Editors who help to organize WikiProjects and similar on-wiki collaborations, are invited to share ideas and examples of successful collaborations with the Campaigns and Programs teams. You can fill out [[m:Special:MyLanguage/Campaigns/WikiProjects|a brief survey]] or share your thoughts [[m:Talk:Campaigns/WikiProjects|on the talkpage]]. The teams are particularly looking for details about successful collaborations on non-English wikis.</span> * [[File:Octicons-tools.svg|12px|link=|class=skin-invert|<span lang="en" dir="ltr">Advanced item</span>]] <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">The new parser is being rolled out on {{int:project-localized-name-group-wikivoyage}} wikis over the next few months. The {{int:project-localized-name-enwikivoyage}} and {{int:project-localized-name-hewikivoyage}} were [[phab:T365367|switched]] to Parsoid last week. For more information, see [[mw:Parsoid/Parser_Unification|Parsoid/Parser Unification]].</span> '''<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Learn more</span>''' * <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">There will be more than 200 sessions at Wikimania this week. Here is a summary of some of the [[diffblog:2024/08/05/interested-in-product-and-tech-here-are-some-wikimania-sessions-you-dont-want-to-miss/|key sessions related to the product and technology area]].</span> * <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">The latest [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Bulletin/2024/07-02|Wikimedia Foundation Bulletin]] is available.</span> * <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">The latest quarterly [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter/2024/July|Language and Internationalization newsletter]] is available. It includes: New design previews for Translatable pages; Updates about MinT for Wiki Readers; the release of Translation dumps; and more.</span> * <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">The latest quarterly [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Newsletters/31|Growth newsletter]] is available.</span> * <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">The latest monthly [[mw:Special:MyLanguage/MediaWiki Product Insights/Reports/July 2024|MediaWiki Product Insights newsletter]] is available.</span> <div lang="en" dir="ltr"> '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/32|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div> </div><section end="technews-2024-W32"/> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> ‏٢٠:٤٣، ٥ی ئابی ٢٠٢٤ (UTC) <!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Quiddity (WMF)@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=27233905 --> == وێنەی وتارەکان == سڵاو، [[بەکارھێنەر:Aram|Aram]]؛ [[بەکارھێنەر:Tessla|Tessla]]؛ [[بەکارھێنەر:Pirehelokan|Pirehelokan]]، ھۆکار چییە لە زۆربەی وتارەکان وێنەکان نیشان نادات، کاتێک دەمەوێت چاکیان بکەم بە ھەمان شێوە ھەر نیشانی نادات. ئایا کێشەکە تەکنیکییە یان چی؟ [[بەکارھێنەر:Arya sarhan|Arya sarhan]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Arya sarhan|لێدوان]]) ‏٢١:٣٨، ١ی ئابی ٢٠٢٤ (UTC) :@[[بەکارھێنەر:Arya sarhan|Arya sarhan]]: سڵاو، هیچ نموونەیەک هەیە نیشانی بدەیت؟ <b><span style="font-family:Oswald;color:black"></span> [[User:Tessla|<span style="font-family:Oswald;color:FF003A6A">Tessla</span>]] ([[User Talk:Tessla#top|<span style="font-family:Oswald;color:black">وتووێژ</span>]])</b> ‏١٦:٢٤، ٢ی ئابی ٢٠٢٤ (UTC) ::[[بەکارھێنەر:Tessla|Tessla]]؛ لە ئێستادا کار لەم [[:پۆل:ئەو پەڕانەی بەستەری پەڕگەکانیان شکاوە|'''پۆلە''']] دەکەم، بۆ نموونە[[ئازارەکانی ژیان| '''ئەم وتارە''']] ھی ویکی ئینگلیزی و عەرەبیشم دانا کاری نەکرد. وتاری تریش زۆرن. [[بەکارھێنەر:Arya sarhan|Arya sarhan]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Arya sarhan|لێدوان]]) ‏١٦:٤٠، ٢ی ئابی ٢٠٢٤ (UTC) ::: سڵاو {{وب|Arya sarhan}} ھەر ئەندامێکی ناو ئەو پۆلە پەڕگەیەک یان زیاتری تێدایە کە نە لە کۆمنز نە لە ویکیپیدیا بەردەست نین بۆیە وەک بەستەری شکاو دەردەکەون. بۆتەکەم ئەوانەی کە سڕدراونەتەوە ([[تایبەت:diff/1269005|وەک ئەمە]]) لادەبات، بەڵام حەقی بەسەر ئەوانەوە (وەک ئەوەی ئەو وتارەی دات ناوە) نییە چونکە مێژووی سڕینەوەیان نییە. ⇐[[بەکارھێنەر:Aram|<span style="font-family:Cursive; color:yellow; Background:Black; font-size:13px;">'''ئارام'''</span>]] _{[[لێدوانی بەکارھێنەر:Aram|<span style="color:black; Background:yellow">'''وتووێژ'''</span>]]} ‏١٨:٣٤، ١٠ی ئابی ٢٠٢٤ (UTC) == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2024-33</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2024-W33"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/33|Translations]] are available. '''Feature news''' * [[mw:Special:MyLanguage/Extension:AbuseFilter|AbuseFilter]] editors and maintainers can now [[mw:Special:MyLanguage/Extension:AbuseFilter/Actions#Show a CAPTCHA|make a CAPTCHA show if a filter matches an edit]]. This allows communities to quickly respond to spamming by automated bots. [https://phabricator.wikimedia.org/T20110] * [[m:Special:MyLanguage/Stewards|Stewards]] can now specify if global blocks should prevent account creation. Before [[phab:T17273|this change]] by the [[mw:Special:MyLanguage/Trust and Safety Product|Trust and Safety Product]] Team, all global blocks would prevent account creation. This will allow stewards to reduce the unintended side-effects of global blocks on IP addresses. '''Project updates''' * [[wikitech:Help talk:Toolforge/Toolforge standards committee#August_2024_committee_nominations|Nominations are open on Wikitech]] for new members to refresh the [[wikitech:Help:Toolforge/Toolforge standards committee|Toolforge standards committee]]. The committee oversees the Toolforge [[wikitech:Help:Toolforge/Right to fork policy|Right to fork policy]] and [[wikitech:Help:Toolforge/Abandoned tool policy|Abandoned tool policy]] among other duties. Nominations will remain open until at least 2024-08-26. * One new wiki has been created: a {{int:project-localized-name-group-wikipedia}} in [[d:Q2880037|West Coast Bajau]] ([[w:bdr:|<code>w:bdr:</code>]]) [https://phabricator.wikimedia.org/T371757] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/33|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2024-W33"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> ‏٢٣:٢١، ١٢ی ئابی ٢٠٢٤ (UTC) <!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Quiddity (WMF)@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=27253654 --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2024-34</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2024-W34"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/34|Translations]] are available. '''Feature news''' * Editors who want to re-use references but with different details such as page numbers, will be able to do so by the end of 2024, using a new [[m:Special:MyLanguage/WMDE Technical Wishes/Sub-referencing#Sub-referencing in a nutshell|sub-referencing]] feature. You can read more [[m:Special:MyLanguage/WMDE Technical Wishes/Sub-referencing|about the project]] and [[m:Special:MyLanguage/WMDE Technical Wishes/Sub-referencing#Test|how to test the prototype]]. * Editors using tracking categories to identify which pages use specific extensions may notice that six of the categories have been renamed to make them more easily understood and consistent. These categories are automatically added to pages that use specialized MediaWiki extensions. The affected names are for: [https://translatewiki.net/wiki/Special:Translations?message=MediaWiki%3Aintersection-category&namespace=8 DynamicPageList], [https://translatewiki.net/wiki/Special:Translations?message=MediaWiki%3Akartographer-tracking-category&namespace=8 Kartographer], [https://translatewiki.net/wiki/Special:Translations?message=MediaWiki%3Aphonos-tracking-category&namespace=8 Phonos], [https://translatewiki.net/wiki/Special:Translations?message=MediaWiki%3Arss-tracking-category&namespace=8 RSS], [https://translatewiki.net/wiki/Special:Translations?message=MediaWiki%3Ascore-use-category&namespace=8 Score], [https://translatewiki.net/wiki/Special:Translations?message=MediaWiki%3Awikihiero-usage-tracking-category&namespace=8 WikiHiero]. Wikis that have created the category locally should rename their local creation to match. Thanks to Pppery for these improvements. [https://phabricator.wikimedia.org/T347324] * [[File:Octicons-tools.svg|12px|link=|class=skin-invert|Advanced item]] Technical volunteers who edit modules and want to get a list of the categories used on a page, can now do so using the <code><bdi lang="zxx" dir="ltr">categories</bdi></code> property of <code><bdi lang="zxx" dir="ltr">[[mediawikiwiki:Special:MyLanguage/Extension:Scribunto/Lua reference manual#Title objects|mw.title objects]]</bdi></code>. This enables wikis to configure workflows such as category-specific edit notices. Thanks to SD001 for these improvements. [https://phabricator.wikimedia.org/T50175][https://phabricator.wikimedia.org/T85372] '''Bugs status''' * [[File:Octicons-tools.svg|12px|link=|class=skin-invert|Advanced item]] Your help is needed to check if any pages need to be moved or deleted. A maintenance script was run to clean up unreachable pages (due to Unicode issues or introduction of new namespaces/namespace aliases). The script tried to find appropriate names for the pages (e.g. by following the Unicode changes or by moving pages whose titles on Wikipedia start with <code>Talk:WP:</code> so that their titles start with <code>Wikipedia talk:</code>), but it may have failed for some pages, and moved them to <bdi lang="zxx" dir="ltr">[[Special:PrefixIndex/T195546/]]</bdi> instead. Your community should check if any pages are listed there, and move them to the correct titles, or delete them if they are no longer needed. A full log (including pages for which appropriate names could be found) is available in [[phab:P67388]]. * Editors who volunteer as [[mw:Special:MyLanguage/Help:Growth/Mentorship|mentors]] to newcomers on their wiki are once again able to access lists of potential mentees who they can connect with to offer help and guidance. This functionality was restored thanks to [[phab:T372164|a bug fix]]. Thank you to Mbch331 for filing the bug report. You can read about that, and 18 other community-submitted tasks that were [[m:Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. '''Project updates''' * The application deadline for the [[m:Special:MyLanguage/Product and Technology Advisory Council/Proposal|Product & Technology Advisory Council]] (PTAC) has been extended to September 16. Members will help by providing advice to Foundation Product and Technology leadership on short and long term plans, on complex strategic problems, and help to get feedback from more contributors and technical communities. Selected members should expect to spend roughly 5 hours per month for the Council, during the one year pilot. Please consider applying, and spread the word to volunteers you think would make a positive contribution to the committee. '''Learn more''' * The [[m:Special:MyLanguage/Coolest Tool Award#2024 Winners|2024 Coolest Tool Awards]] were awarded at Wikimania, in seven categories. For example, one award went to the ISA Tool, used for adding structured data to files on Commons, which was recently improved during the [[m:Event:Wiki Mentor Africa ISA Hackathon 2024|Wiki Mentor Africa Hackathon]]. You can see video demonstrations of each tool at the awards page. Congratulations to this year's recipients, and thank you to all tool creators and maintainers. * The latest [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Bulletin/2024/08-01|Wikimedia Foundation Bulletin]] is available, and includes some highlights from Wikimania, an upcoming Language community meeting, and other news from the movement. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/34|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2024-W34"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> ‏٠٠:٥٣، ٢٠ی ئابی ٢٠٢٤ (UTC) <!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Quiddity (WMF)@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=27307284 --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2024-35</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2024-W35"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/35|Translations]] are available. '''Feature news''' * [[File:Octicons-tools.svg|12px|link=|class=skin-invert|Advanced item]] Administrators can now test the [[mw:Special:MyLanguage/Trust and Safety Product/Temporary Accounts|temporary accounts]] feature on test2wiki. This was done to allow cross-wiki testing of temporary accounts, for when temporary accounts switch between projects. The feature was enabled on testwiki a few weeks ago. No further temporary account deployments are scheduled yet. Temporary Accounts is a project to create a new type of user account that replaces IP addresses of unregistered editors which are no longer made public. Please [[mw:Talk:Trust and Safety Product/Temporary Accounts|share your opinions and questions on the project talk page]]. * Later this week, editors at wikis that use [[mw:Special:MyLanguage/Extension:FlaggedRevs|FlaggedRevs]] (also known as "Pending Changes") may notice that the indicators at the top of articles have changed. This change makes the system more consistent with the rest of the MediaWiki interface. [https://phabricator.wikimedia.org/T191156] '''Bugs status''' * Editors who use the 2010 wikitext editor, and use the Character Insert buttons, will [[phab:T361465|no longer]] experience problems with the buttons adding content into the edit-summary instead of the edit-window. You can read more about that, and 26 other community-submitted tasks that were [[m:Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. '''Project updates''' * [[File:Octicons-gift.svg|12px|link=|class=skin-invert|Wishlist item]] Please review and vote on [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist/Focus areas|Focus Areas]], which are groups of wishes that share a problem. Focus Areas were created for the newly reopened Community Wishlist, which is now open year-round for submissions. The first batch of focus areas are specific to moderator workflows, around welcoming newcomers, minimizing repetitive tasks, and prioritizing tasks. Once volunteers have reviewed and voted on focus areas, the Foundation will then review and select focus areas for prioritization. * Do you have a project and are willing to provide a three (3) month mentorship for an intern? [[mw:Special:MyLanguage/Outreachy|Outreachy]] is a twice a year program for people to participate in a paid internship that will start in December 2024 and end in early March 2025, and they need mentors and projects to work on. Projects can be focused on coding or non-coding (design, documentation, translation, research). See the Outreachy page for more details, and a list of past projects since 2013. '''Learn more''' * If you're curious about the product and technology improvements made by the Wikimedia Foundation last year, read [[diffblog:2024/08/21/wikimedia-foundation-product-technology-improving-the-user-experience/|this recent highlights summary on Diff]]. * To learn more about the technology behind the Wikimedia projects, you can now watch sessions from the technology track at Wikimania 2024 on Commons. This week, check out: ** [[c:File:Wikimania 2024 - Ohrid - Day 2 - Community Configuration - Shaping On-Wiki Functionality Together.webm|Community Configuration - Shaping On-Wiki Functionality Together]] (55 mins) - about the [[mw:Special:MyLanguage/Community Configuration|Community Configuration]] project. ** [[c:File:Wikimania 2024 - Belgrade - Day 1 - Future of MediaWiki. A sustainable platform to support a collaborative user base and billions of page views.webm|Future of MediaWiki. A sustainable platform to support a collaborative user base and billions of page views]] (30 mins) - an overview for both technical and non technical audiences, covering some of the challenges and open questions, related to the [[mw:MediaWiki Product Insights|platform evolution, stewardship and developer experiences]] research. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/35|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2024-W35"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> ‏٢٠:٣٢، ٢٦ی ئابی ٢٠٢٤ (UTC) <!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Quiddity (WMF)@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=27341211 --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2024-36</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2024-W36"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/36|Translations]] are available. '''Weekly highlight''' * Editors and volunteer developers interested in data visualisation can now test the new software for charts. Its early version is available on beta Commons and beta Wikipedia. This is an important milestone before making charts available on regular wikis. You can [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart/Project/Updates|read more about this project update]] and help to test the charts. '''Feature news''' * Editors who use the [[{{#special:Unusedtemplates}}]] page can now filter out pages which are expected to be there permanently, such as sandboxes, test-cases, and templates that are always substituted. Editors can add the new magic word [[mw:Special:MyLanguage/Help:Magic words#EXPECTUNUSEDTEMPLATE|<code dir="ltr"><nowiki>__EXPECTUNUSEDTEMPLATE__</nowiki></code>]] to a template page to hide it from the listing. Thanks to Sophivorus and DannyS712 for these improvements. [https://phabricator.wikimedia.org/T184633] * Editors who use the New Topic tool on discussion pages, will [[phab:T334163|now be reminded]] to add a section header, which should help reduce the quantity of newcomers who add sections without a header. You can read more about that, and {{formatnum:28}} other community-submitted tasks that were [[m:Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. * Last week, some Toolforge tools had occasional connection problems. The cause is still being investigated, but the problems have been resolved for now. [https://phabricator.wikimedia.org/T373243] * Translation administrators at multilingual wikis, when editing multiple translation units, can now easily mark which changes require updates to the translation. This is possible with the [[phab:T298852#10087288|new dropdown menu]]. '''Project updates''' * A new draft text of a policy discussing the use of Wikimedia's APIs [[m:Special:MyLanguage/API Policy Update 2024|has been published on Meta-Wiki]]. The draft text does not reflect a change in policy around the APIs; instead, it is an attempt to codify existing API rules. Comments, questions, and suggestions are welcome on [[m:Talk:API Policy Update 2024|the proposed update’s talk page]] until September 13 or until those discussions have concluded. '''Learn more''' * To learn more about the technology behind the Wikimedia projects, you can now watch sessions from the technology track at Wikimania 2024 on Commons. This week, check out: ** [[c:File:Wikimania 2024 - Ohrid - Day 2 - Charts, the successor of Graphs - A secure and extensible tool for data visualization.webm|Charts, the successor of Graphs - A secure and extensible tool for data visualization]] (25 mins) – about the above-mentioned Charts project. ** [[c:File:Wikimania 2024 - Ohrid - Day 3 - State of Language Technology and Onboarding at Wikimedia.webm|State of Language Technology and Onboarding at Wikimedia]] (90 mins) – about some of the language tools that support Wikimedia sites, such as [[mw:Special:MyLanguage/Content translation|Content]]/[[mw:Special:MyLanguage/Content translation/Section translation|Section Translation]], [[mw:Special:MyLanguage/MinT|MinT]], and LanguageConverter; also the current state and future of languages onboarding. [https://phabricator.wikimedia.org/T368772] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/36|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2024-W36"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> ‏٠١:٠٦، ٣ی ئەیلوولی ٢٠٢٤ (UTC) <!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Quiddity (WMF)@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=27390268 --> frdz38bmcc1hv4n7jjb67pr36ffmn48 4 277033 1374504 1373352 2024-11-02T01:52:55Z Dexbot 6403 ڕۆبۆت: ئەرشیڤکردنی 1 بابەت لە [[ویکیپیدیا:دیوەخان (جۆراوجۆر)]]. 1374504 wikitext text/x-wiki {{ئەرشیڤی وتووێژ}} == ڕێگریکردن لە دانانی بەستەری kurdcollect.com == سڵاو {{وب|Zamand Karim|Paraw|Tessla}} و ئەوانی تریش، دەمەوێ ڕێگری لە دانانی ھەر بەستەرێک بکەین کە بگەڕێتەوە بۆ https://kurdcollect.com چونکە بەڕاستی سەرچاوەیان دیار نییە و [[وپ:دسب|باوەڕپێکراو نین]] و بگرە بەشێک لە بابەتەکانیان ھەر لە ویکیپیدیاوە وەرگرتووە بۆیە، دەبێ سەرجەم سەرچاوەکانی ئەوێ بسڕدرێتنەوە. تکایە بە ھیچ شێوەیەکیش پەڕگە لەوێوە مەھێننە ویکیپیدیا و ئەوەشی لەوێوە ھاتووە، دەبێ بسڕدرێتەوە. جا بەم بۆنەیەوە [[کورد کۆلێکت]] کە Paraw دروستی کردووە بە بایەخدار نازانم. پێشتریش ھەمان شتم بۆ https://zaniary.com کرد. تکایە ھەر شتێکتان لەسەر ئینتەرنێت دۆزییەوە، مەیکەنە سەرچاوە. پێگە ھەن پێیان دەڵێن [[:en:Mirror site]] و ئەوانەش مەکەنە سەرچاوە. ئێستا چی دەڵێن؟ ⇐[[بەکارھێنەر:Aram|<span style="font-family:Cursive; color:yellow; Background:Black; font-size:13px;">'''ئارام'''</span>]] _{[[لێدوانی بەکارھێنەر:Aram|<span style="color:black; Background:yellow">'''وتووێژ'''</span>]]} ‏١٦:٥١، ٢٢ی ئابی ٢٠٢٤ (UTC) :@[[بەکارھێنەر:Aram|Aram]]: دەستت خۆش، و دروستە قسەکەت. هەروەها لەسەر وتاری [[کورد کۆلێکت]]؛ سەرچاوەی ئەو وتارە دەگەڕێتەوە بۆ خوودی خۆی، مەگەر ئەمە خۆی لەڕەگەوە هەڵەیە، لەگەڵ سڕینەوەی ئەو وتارەم. '''[[User:Tessla|<span style="font-family:Oswald;color:FF003A6A">Tessla</span>]] ([[User Talk:Tessla#top|<span style="font-family:Oswald;color:black">وتووێژ</span>]])''' ‏١٦:٥٥، ٢٢ی ئابی ٢٠٢٤ (UTC) :@[[بەکارھێنەر:Aram|Aram]]: ھاوڕام. {{لەگەڵ}} بۆ سڕینەوەی وتارەکە. [[User:Zamand Karim|<b style="color:#ffffff;font-size:13px;display:inline-block;border:1px solid #5B7830;border-radius:5px;background-color:#5B7830;padding:2px;">&#160;زەمەنCefayî&#160;</b>]] ‏٢٠:٥٧، ٢٢ی ئابی ٢٠٢٤ (UTC) ::@[[بەکارھێنەر:Aram|Aram]] منیش لەگەڵ قەدەغەکردنی بەکارھێنانی سەرچاوەکانی ئەو وێبگەیەم. [[بەکارھێنەر:Hivja|ھیڤجا]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Hivja|وتووێژ]]) ‏١١:٣٠، ٢٣ی ئابی ٢٠٢٤ (UTC) ::: {{کرا|بۆ پێڕستی ڕەشی سپام زیاد کرا و سەرجەم سەرچاوە و بەستەرە دەرەکییەکانیشی سڕانەوە.}} تاگی سڕینەوە لە [[کورد کۆلێکت]] درا و دەشبێ [[:پەڕگە:Kurd collect.png]] و [[:پەڕگە:Heme Kerîm Arif.jpg]] بە ھەمان شێوە بسڕدرێنەوە چونکە لە ھەمان پێگەوە ھاتوونەتە ئێرە. ⇐[[بەکارھێنەر:Aram|<span style="font-family:Cursive; color:yellow; Background:Black; font-size:13px;">'''ئارام'''</span>]] _{[[لێدوانی بەکارھێنەر:Aram|<span style="color:black; Background:yellow">'''وتووێژ'''</span>]]} ‏٢٢:٢٩، ٢٥ی ئابی ٢٠٢٤ (UTC) :::: {{کرا|وتار و پەڕگەکانیش سڕانەوە.}} سپاس! ⇐[[بەکارھێنەر:Aram|<span style="font-family:Cursive; color:yellow; Background:Black; font-size:13px;">'''ئارام'''</span>]] _{[[لێدوانی بەکارھێنەر:Aram|<span style="color:black; Background:yellow">'''وتووێژ'''</span>]]} ‏١٥:٠٧، ٢٦ی ئابی ٢٠٢٤ (UTC) == <span lang="en" dir="ltr">Announcing the Universal Code of Conduct Coordinating Committee</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/board-elections@lists.wikimedia.org/thread/OKCCN2CANIH2K7DXJOL2GPVDFWL27R7C/ Original message at wikimedia-l]. [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election/Announcement - results|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election/Announcement - results}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' Hello all, The scrutineers have finished reviewing the vote and the [[m:Special:MyLanguage/Elections Committee|Elections Committee]] have certified the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election/Results|results]] for the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) special election]]. I am pleased to announce the following individual as regional members of the U4C, who will fulfill a term until 15 June 2026: * North America (USA and Canada) ** Ajraddatz The following seats were not filled during this special election: * Latin America and Caribbean * Central and East Europe (CEE) * Sub-Saharan Africa * South Asia * The four remaining Community-At-Large seats Thank you again to everyone who participated in this process and much appreciation to the candidates for your leadership and dedication to the Wikimedia movement and community. Over the next few weeks, the U4C will begin meeting and planning the 2024-25 year in supporting the implementation and review of the UCoC and Enforcement Guidelines. You can follow their work on [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Meta-Wiki]]. On behalf of the U4C and the Elections Committee,<section end="announcement-content" /> </div> [[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] ‏١٤:٠٥، ٢ی ئەیلوولی ٢٠٢٤ (UTC) <!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:RamzyM (WMF)@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=27183190 --> 7zg0gj07mw0077cgwdr830ndpldinc4 0 277142 1374447 1374301 2024-11-01T14:14:56Z 1silent scientist 51740 /* سەرچاوەکان */ 1374447 wikitext text/x-wiki {{Databox}}'''نەعیم قاسم''' لەدایکبووی ١٩٥٤، زانای [[شیعەی دوازدە ئیمام|شیعەی دوازدە ئیمامییە]] و لە ٢٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤ەوە پۆستی [[سکرتێری گشتیی حیزبوڵڵا|ئەمینداری گشتی حیزبوڵڵای لوبنانی]] بەدەستھێناوە، چوارەم ئەمینداری گشتییە دوای [[ھێرشی ئاسمانی بۆ سەر ناوەندی سەرکردایەتیی حیزبوڵڵا (٢٠٢٤)|تیرۆرکردنی حەسەن نەسروڵڵا]]. لە ساڵی ١٩٩١ تا ساڵی ٢٠٢٤ وەک جێگری سکرتێری گشتی حیزبەکە کاری کردووە.<ref>{{Cite news|last=Andrew Coombes in Beirut|url=http://english.aljazeera.net/news/middleeast/2007/11/2008525183720231945.html|title=Interview: Naim Qassem|publisher=Al Jazeera|year=2007|access-date=31 January 2013|archive-url=http://archive.md/20120709063544/http://english.aljazeera.net/news/middleeast/2007/11/2008525183720231945.html|archive-date=2012-07-09}}</ref> <ref name=":0">{{Cite web |ناونیشان=https://www.reuters.com/world/middle-east/who-is-sheikh-naim-qassem-hezbollahs-deputy-leader-who-spoke-monday-2024-09-30/ |ناونیشانی ئەرشیڤ=http://archive.md/20240930110049/https://www.reuters.com/world/middle-east/who-is-sheikh-naim-qassem-hezbollahs-deputy-leader-who-spoke-monday-2024-09-30/ |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=2024-09-30 |وێبگە=Reuters}}</ref> <ref>{{Cite web |ناونیشان=https://www.lbcgroup.tv/news/lebanon-news/800256/who-is-sheikh-naim-qassem-hezbollahs-deputy-leader-who-spoke-on-monday/en |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20240930134852/https://www.lbcgroup.tv/news/lebanon-news/800256/who-is-sheikh-naim-qassem-hezbollahs-deputy-leader-who-spoke-on-monday/en |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=2024-09-30 |ڕێکەوتی سەردان=2024-09-30 |وێبگە=LBCIV7 |زمان=en}}</ref> == سەرچاوەکان == {{سەرچاوەکان}} {{پۆلی کۆمنز|Naim Qassem}} {{تووڵی دەروازە|سیاسەت|شیعە|ئیسلام|ژیاننامە|لوبنان}} [[پۆل:لەدایکبووانی ١٩٥٣]] [[پۆل:کێشەی ئیسرائیل و لوبنان]] [[پۆل:نووسەرانی لوبنانی]] [[پۆل:زیندووان]] 9n92e901esme6gsuvz68zjiw8csltkz 0 277145 1374515 1374143 2024-11-02T05:48:24Z Aza 86 1374515 wikitext text/x-wiki [[File:George_Berkeley_by_John_Smibert.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:George_Berkeley_by_John_Smibert.jpg|ڕاست|وێنۆک|[[جۆرج بارکلی]] پەرەپێدەری ئیدیالیزمی سووژەیی بوو.]] '''ئیدیالیزمی سووژەیی''' یا '''ئیدیالیزمی سوبژەکتیڤ''' یا '''ئیدیالیزمی ئەزموونی''' یا '''ماددەناباوەڕی''' شێوەیەک [[مۆنیزم|مۆنیزمی فەلسەفییە]] کە دەڵێ ھەر [[زەین]] ھەیە و بەس. واتە باوەڕی بە بوونی شتە ماددییەکان نییە، بۆیە «ماددەناباوەڕی»شی پێ دەڵێن. ئیدیالیزمی سووژەیی، [[دوالیزمی زەین-لەش|دوالیزم]] و [[مۆنیزمی لاشەڕ]] و [[ماتریالیزم]] ڕەت دەکاتەوە. ئیدیالیزمی سووژەیی ئاوێتەیەکە لە [[ئیمپیریزم]] (بەتایبەت [[فینۆمیناڵیزم]]) و [[ئیدیالیزم]]. ئیمپیریزم جێگەیەکی تایبەت تەرخان دەکا بۆ ھەرچی کە ڕاستەوخۆ [[ھەستپێکردن|ھەستی پێ بکرێ]] و، ئیدیالیزمیش جێگەیەکی تایبەت دادەنێ بۆ ھەرچی کە «زەینی» بێ. ئیدیالیزم حاشا لە ھەبوونی بابەتی نا-زەینی دەکا، یا لەباربوونی بۆ ناسین ڕەت دەکاتەوە. لەو لاشەوە، کاری فینۆمیناڵیزم ئەوەیە بابەتی زەینی لە ناو سنووری [[ئەزموون|ئەزمووندا]] بەرتەسک بکاتەوە. کەوایە، ئیدیالیزمی سووژەیی، کە تێکەڵی ئەو دووانەیە، جۆرێک ئیدیالیزمە کە واقیعە زەینییەکەی خۆی (یانی تەنیا شێوەیەک لە واقیع کە ئیدیالیزم باوەڕی پێیە) لەگەڵ «جیھانی ئەزموونگەلی ئاسایی»دا بە ھەمان شت دادەنێ و، نە لە بابەت «خواییبوون»ی ئەو واقیعە قسەیەک دەکا (پێچەوانەی [[پانتەئیزم]])، نە لە بابەت ئەوەوە کە شێوەی تەواوێتییەکی یەکپارچەی بنەڕەتیی ھەیە (پێچەوانەی [[ئیدیالیزمی ڕەھا]]). بەم ئیدیالیزمە دەڵێن ''سووژەیی''، نەک لەبەر ئەوەی کە حاشا لە بوونی واقیعێکی ئۆبژەیی دەکا، بەڵکوو لەبەر ئەوە کە دەڵێ ئەو واقیعە بەتەواوی بەستراوە بە [[سووژە]] و ھەستپێکرانی لە لایەن زەینی سووژەوە. لە سەدەی ھەژدەیەمدا نووسراوەکانی [[جۆرج بارکلی]] پەرەیان دا بە ئیدیالیزمی سووژەیی. بارکلی بەڵگەی دەھێنایەوە کە ئیدیای ھەبوونی واقیع بە چەشنی سەربەخۆ لە زەین، ئیدیایەکی ترازاو و شپرز دەنوێنێ و، لە کۆتاییدا بەو ئاکامە دەگەیشت کە جیھان لە زەینی مرۆڤەکان دروست بووە. نووسەرانی دواتر بەردەوام خەریکی ململانێ بوون لەگەڵ بەڵگەھێنانەوەکانی بارکلیدا. [[ئیمانوێل کانت|کانت]] ماددەناباوەڕییەکەی بارکلیی ڕەت کردەوە و [[ئیدیالیزمی بەرزەجێیانە|ئیدیالیزمی بەرزەجێیانەی]] لە جێگای دانا، کە دەیوت جیھانی سەربەخۆ لە زەین ھەیە، بەڵام نەشیاوی ناسینە. ==سەرچاوەکان== * [https://en.m.wikipedia.org/wiki/Subjective_idealism Subjective idealism (enwiki)] {{تووڵی دەروازە|فەلسەفە}} [[پۆل:تیۆریی زەین]] hsallwqnf13giqmbinasuuk4eplpmhp 1374516 1374515 2024-11-02T05:50:31Z Aza 86 1374516 wikitext text/x-wiki [[File:George_Berkeley_by_John_Smibert.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:George_Berkeley_by_John_Smibert.jpg|ڕاست|وێنۆک|[[جۆرج بارکلی]] پەرەپێدەری ئیدیالیزمی سووژەیی بوو.]] '''ئیدیالیزمی سووژەیی''' یا '''ئیدیالیزمی سوبژەکتیڤ''' یا '''ئیدیالیزمی ئەزموونی''' یا '''ماددەناباوەڕی''' شێوەیەک [[مۆنیزم|مۆنیزمی فەلسەفییە]] کە دەڵێ ھەر [[زەین]] ھەیە و بەس. واتە باوەڕی بە بوونی شتە ماددییەکان نییە، بۆیە «ماددەناباوەڕی»شی پێ دەڵێن. ئیدیالیزمی سووژەیی، [[دوالیزمی زەین-لەش|دوالیزم]] و [[مۆنیزمی لاشەڕ]] و [[ماتریالیزم]] ڕەت دەکاتەوە. ئیدیالیزمی سووژەیی ئاوێتەیەکە لە [[ئیمپیریزم]] (بەتایبەت [[فینۆمیناڵیزم]]) و [[ئیدیالیزم]]. ئیمپیریزم جێگەیەکی تایبەت تەرخان دەکا بۆ ھەرچی کە ڕاستەوخۆ [[ھەستپێکردن|ھەستی پێ بکرێ]] و، ئیدیالیزمیش جێگەیەکی تایبەت دادەنێ بۆ ھەرچی کە «زەینی» بێ. ئیدیالیزم حاشا لە ھەبوونی بابەتی نا-زەینی دەکا، یا لەباربوونی بۆ ناسین ڕەت دەکاتەوە. کاری فینۆمیناڵیزمیش ئەوەیە بابەتی زەینی لە ناو سنووری [[ئەزموون|ئەزمووندا]] بەرتەسک بکاتەوە. کەوایە، ئیدیالیزمی سووژەیی، کە تێکەڵی ئەو دووانەیە، جۆرێک ئیدیالیزمە کە واقیعە زەینییەکەی خۆی (یانی تەنیا شێوەیەک لە واقیع کە ئیدیالیزم باوەڕی پێیە) لەگەڵ «جیھانی ئەزموونگەلی ئاسایی»دا بە عەینی شت دادەنێ و، نە لە بابەت «خواییبوون»ی ئەو واقیعە قسەیەک دەکا (پێچەوانەی [[پانتەئیزم]])، نە لە بابەت ئەوەوە کە شێوەی تەواوێتییەکی یەکپارچەی بنەڕەتیی ھەیە (پێچەوانەی [[ئیدیالیزمی ڕەھا]]). بەم ئیدیالیزمە دەڵێن ''سووژەیی''، نەک لەبەر ئەوەی کە حاشا لە بوونی واقیعێکی ئۆبژەیی دەکا، بەڵکوو لەبەر ئەوە کە دەڵێ ئەو واقیعە بەتەواوی بەستراوە بە [[سووژە]] و ھەستپێکرانی لە لایەن زەینی سووژەوە. لە سەدەی ھەژدەیەمدا نووسراوەکانی [[جۆرج بارکلی]] پەرەیان دا بە ئیدیالیزمی سووژەیی. بارکلی بەڵگەی دەھێنایەوە کە ئیدیای ھەبوونی واقیع بە چەشنی سەربەخۆ لە زەین، ئیدیایەکی ترازاو و شپرز دەنوێنێ و، لە کۆتاییدا بەو ئاکامە دەگەیشت کە جیھان لە زەینی مرۆڤەکان دروست بووە. نووسەرانی دواتر بەردەوام خەریکی ململانێ بوون لەگەڵ بەڵگەھێنانەوەکانی بارکلیدا. [[ئیمانوێل کانت|کانت]] ماددەناباوەڕییەکەی بارکلیی ڕەت کردەوە و [[ئیدیالیزمی بەرزەجێیانە|ئیدیالیزمی بەرزەجێیانەی]] لە جێگای دانا، کە دەیوت جیھانی سەربەخۆ لە زەین ھەیە، بەڵام نەشیاوی ناسینە. ==سەرچاوەکان== * [https://en.m.wikipedia.org/wiki/Subjective_idealism Subjective idealism (enwiki)] {{تووڵی دەروازە|فەلسەفە}} [[پۆل:تیۆریی زەین]] b2vul22fk6d5yd7t5wayju1c55jj0xd 0 277178 1374444 1374366 2024-11-01T14:13:32Z 1silent scientist 51740 /* سەرچاوەکان */ 1374444 wikitext text/x-wiki {{Databox}}'''شەکیب جەمیل دەلال''' (ئەبوو جەمیل؛ [[١٩٢٠]] – [[٦ی حوزەیران|٦ی حوزەیرانی]] [[١٩٩٢]]) [[سیاسەتوان|سیاسەتمەدار]] و [[پلەی سەربازی|سەربازی]] ناسیۆنالیستی [[ناسیۆنالیزمی عەرەبی|فەلەستینییە]] یەکێکە لە پیاوەکانی بزووتنەوەی نیشتمانی فەلەستین، یەکێکە لە دامەزرێنەرانی [[حیزبی بەعس|حیزبی سۆسیالیستی بەعسی عەرەبی]] و یەکێک لە ئەندامانی حیزبەکە [[ڕێکخراوەی ڕزگاریخوازی فەلەستین|ڕێکخراوی ڕزگاریخوازی فەلەستین]]، و ئەندامی ئەنجومەنی نیشتمانی فەلەستین (پەرلەمانی فەلەستین)،<ref name="الرأي">{{Cite journal|date=8 يونيو 1992|title=نعي شكيب جميل دلال عضو المجلس الوطني الفلسطيني|url=https://archive.org/details/AlRai1992JordanArabic/Jun%2008%201992%2C%20%D8%A7%D9%84%D8%B1%D8%A3%D9%8A%20%28Al-Rai%29%2C%20%237976%2C%20Jordan%20%28ar%29/page/n27/mode/2up?q=%22%D8%B4%D9%83%D9%8A%D8%A8+%D8%AF%D9%84%D8%A7%D9%84%22|journal=[[الرأي (صحيفة أردنية)|صحيفة الرأي الأردنية]]|language=ar|location=عمان، الأردن|volume=العدد 7976|pages=صفحة 28|archive-url=https://archive.org/details/AlRai1992JordanArabic/Jun%2008%201992%2C%20%D8%A7%D9%84%D8%B1%D8%A3%D9%8A%20%28Al-Rai%29%2C%20%237976%2C%20Jordan%20%28ar%29/page/n27/mode/2up|archive-date=27 نوفمبر 2016|access-date=16 ديسمبر 2022}}</ref> <ref name="مولد تلقائيا4" /> و ھاوکارێکی نزیکی سەرۆکی سوریا ئەدیب شیشکەلی و سەرکردەی حیزبی کرێکارانی عەرەبی فەلەستین ، <ref name="مولد تلقائيا1" /> و پێشەنگی بزووتنەوەی سەندیکای کرێکاری فەلەستین، <ref name="مولد تلقائيا4" /> و یەکێک لە دیارترین سەندیکاگەرەکانی، و یەکێک لە سەرکردەکانی لیژنەی نیشتمانی عەرەبی، و یەکێک لە دیارترین نەیارانی دانوستانەکانی ئاشتی فەلەستین و ئیسرائیل. == سەرچاوەکان == {{سەرچاوەکان}} {{تووڵی دەروازە|ژیاننامە|سیاسەت|فەلەستین}} [[پۆل:لەدایکبووانی ١٩٢٠]] [[پۆل:مردووانی ١٩٩٢]] [[پۆل:سەرکردە سەربازییە فەلەستینییەکان]] sh3robc3q9w5g1flghxtywbi06ofbx5 0 277180 1374445 1374365 2024-11-01T14:14:11Z 1silent scientist 51740 /* سەرچاوەکان */ 1374445 wikitext text/x-wiki {{Databox|وێنە=Logo_As-Saiqa_Palestine.svg}}'''ڕێکخراوی ئەلساعیقە''' کە ناوی فەرمی «پێشڕەوانی شەڕی ڕزگاری جەماوەری- ھێزەکانی ئەلساعیقە»، ڕێکخراوێکی [[ناسیۆنالیزمی عەرەبی|ناسیۆنالیستی]] [[فەلەستین|فەلەستینییە]] و دڵسۆزی [[حیزبی بەعس (سووریا)|بەعسی سووریایە]] (بە پێچەوانەی [[بەرەی ڕزگاریخوازی عەرەبی]] کە دڵسۆزی [[حیزبی بەعسی عێراق|بەعسی عێراقە]]).بەگوێرەی بڕیارەکانی نۆیەمین کۆنفرانسی نیشتمانیی حیزبی بەعس لە سووریا لە ساڵی ١٩٦٦ و بانگەوازەکەی بۆ پەسەندکردنی شەڕی ڕزگاریخوازی جەماوەری لە ململانێ لەگەڵ دووژمنی ئیسرائیلی، ڕێکخراوەکە لە [[جەنگی ١٩٦٧|جەنگی حوزەیرانی ١٩٦٧]] وەک کوتلەیەکی چەکداری دامەزرا سەر بە ڕێکخراوی فەلەستینی حیزبی سۆسیالیستی بەعسی عەرەبی لە سووریا "وەک بەرجەستەکردنی ئەو ستراتیژییەی کە لەلایەن نۆیەمین کۆنفرانسی نیشتمانیی ئەو حیزبەوە پەسەندکرا کە لە ئەیلوولی ١٩٦٦دا بەڕێوەچوو"، کە ڕێبازی شەڕی گەل پەیڕەو دەکات. <ref>{{Cite web |ناونیشان=https://www.britannica.com/topic/al-Saiqah |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200316110640/https://www.britannica.com/topic/al-Saiqah |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=16 مارس 2020}}</ref> == سەرچاوەکان == {{سەرچاوەکان}} {{تووڵی دەروازە|ژیاننامە|سۆشیالیزم|سیاسەت|سووریا|فەلەستین}} [[پۆل:تەوەری بەرگری]] 18zbdsbjssetn47swrfbfnd5gzy0jzx 0 277188 1374467 1374403 2024-11-01T17:01:27Z AramBot 39807 بۆت: زیادکردنی دەروازەی [[دەروازە:دەروونناسی|دەروونناسی]] 1374467 wikitext text/x-wiki [[File:Is_this_me_mental_disorder_of_looking.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Is_this_me_mental_disorder_of_looking.jpg|وێنۆک|300x300پیکسڵ|وێنەی خەیاڵیی مرۆڤ لە خۆی]] '''خۆواخەیاڵکردن''' بریتییە لە چۆنیەتیی ئەو وێنە زەینەکییە کە مرۆڤ لە [[خەیاڵ|خەیاڵیدا]] لە خۆی ھەیەتی. نە تەنیا ئەو وردەکارییانەی کە لەوانەیە ئەگەر خەڵکانی تریش تۆزێ سەرنج بدەن بۆیان ئاشکرا ببێ، وەک بەرزیی باڵا و ڕەنگی قژ و کێش و لەمانە، بەڵکوو، ھەرچییەکیش کە مرۆڤ لە ڕێگەی [[ئەزموون|ئەزموونەوە]] دەرھەق بە خۆی فێر بووبێ، لەو وێنەیەدا ھەیە. یەکێک لە تایبەتمەندییەکانی ئەو وێنە زەینییە خۆڕاگربوونیەتی لە لەرامبەر گۆڕاندا. ھەندێ کەس دەڵێن خۆواخەیاڵکردن بەشێکە لە [[خۆوافامکردن]].<ref>{{Citation |title=Self-image |date=2024-10-14 |work=Wikipedia |url=https://en.m.wikipedia.org/wiki/Self-image |access-date=2024-11-01 |language=en}}</ref> == سەرچاوەکان == {{سەرچاوەکان}} {{تووڵی دەروازە|دەروونناسی}} 29fqabwcsb4o39dw0hjpeigjezfddc6 0 277195 1374458 1374420 2024-11-01T16:02:28Z AramBot 39807 بۆت: زیادکردنی {{پۆلی کۆمنز|Freddie Freeman}} 1374458 wikitext text/x-wiki {{داتابۆکس}} '''فریدریک چارڵز فریمان''' (لە ١٢ی ئەیلوولی ١٩٨٩ لەدایک بووە) بەیسبۆڵوانێکی پیشەیی کەنەدی و ئەمریکییە و یاریزانی یەکەمی بنکەیە لە تیپی لۆس ئەنجلۆس دۆجەرز لە خولی گەورەی بەیسبۆڵ. فریمان لە ساڵی ٢٠١٠دا لەگەڵ ئەتلانتا برەیڤز دەستی بە یاریکردن کرد لە خولی گەورەی بەیسبۆڵ و بۆ ماوەی ١٢ وەرز لەگەڵیان مایەوە. دوای ئەوەی برەیڤز لە جامی جیھانی ٢٠٢١دا بەسەر ھیوستن ئاسترۆسدا سەرکەوت، فریمان بوو بە یاریزانێکی ئازاد و گرێبەستێکی شەش ساڵەی بە بڕی ١٦٢ ملیۆن دۆلار لەگەڵ دۆجەرز واژوو کرد. براوەی ھەشت خولی ئۆڵستاری خولی گەورەی بەیسبۆڵ و دوو جار براوەی جامی جیھانی، فریمان لە ٢٠١٨دا دەستکێشی زێڕینی بردەوە؛ لە ساڵەکانی ٢٠١٩، ٢٠٢٠، و ٢٠٢١ خەڵاتی لێدەری زیوی بردەوە؛ و لە ٢٠٢٠دا خەڵاتی باشترین یاریزانی خولی نیشتمانی بردەوە. لە ٢٠٢٤دا، بوو بە باشترین یاریزانی جامی جیھانی دوای تۆمارکردنی ژمارەی پێوانەیی لە یارییەکانی بەدوای یەکی جامی جیھان بە لێدانی ھۆمڕەن، لەوانە یەکەم گراند سلامی کۆتایی لە مێژووی جامی جیھاندا.<ref>{{cite web |last1=Castrovince |first1=Anthony |title=Freeman named World Series MVP after record-setting homer spree |url=https://www.mlb.com/news/freddie-freeman-2024-world-series-most-valuable-player |website=MLB |publisher=Major League Baseball |access-date=October 30, 2024}}</ref> لە کێبڕکێ نێودەوڵەتییەکاندا، فریمان لەگەڵ تیپی نیشتمانی کەنەدا یاری دەکات. == سەرچاوەکان == {{سەرچاوەکان}} {{پۆلی کۆمنز|Freddie Freeman}} kp4xgoiy4b7yjxy75nza414rrklae3b 1374460 1374458 2024-11-01T17:00:17Z AramBot 39807 بۆت: زیادکردنی دەروازەکانی [[دەروازە:ژیاننامە|ژیاننامە]]، [[دەروازە:ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا|ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا]] و [[دەروازە:کەنەدا|کەنەدا]] 1374460 wikitext text/x-wiki {{داتابۆکس}} '''فریدریک چارڵز فریمان''' (لە ١٢ی ئەیلوولی ١٩٨٩ لەدایک بووە) بەیسبۆڵوانێکی پیشەیی کەنەدی و ئەمریکییە و یاریزانی یەکەمی بنکەیە لە تیپی لۆس ئەنجلۆس دۆجەرز لە خولی گەورەی بەیسبۆڵ. فریمان لە ساڵی ٢٠١٠دا لەگەڵ ئەتلانتا برەیڤز دەستی بە یاریکردن کرد لە خولی گەورەی بەیسبۆڵ و بۆ ماوەی ١٢ وەرز لەگەڵیان مایەوە. دوای ئەوەی برەیڤز لە جامی جیھانی ٢٠٢١دا بەسەر ھیوستن ئاسترۆسدا سەرکەوت، فریمان بوو بە یاریزانێکی ئازاد و گرێبەستێکی شەش ساڵەی بە بڕی ١٦٢ ملیۆن دۆلار لەگەڵ دۆجەرز واژوو کرد. براوەی ھەشت خولی ئۆڵستاری خولی گەورەی بەیسبۆڵ و دوو جار براوەی جامی جیھانی، فریمان لە ٢٠١٨دا دەستکێشی زێڕینی بردەوە؛ لە ساڵەکانی ٢٠١٩، ٢٠٢٠، و ٢٠٢١ خەڵاتی لێدەری زیوی بردەوە؛ و لە ٢٠٢٠دا خەڵاتی باشترین یاریزانی خولی نیشتمانی بردەوە. لە ٢٠٢٤دا، بوو بە باشترین یاریزانی جامی جیھانی دوای تۆمارکردنی ژمارەی پێوانەیی لە یارییەکانی بەدوای یەکی جامی جیھان بە لێدانی ھۆمڕەن، لەوانە یەکەم گراند سلامی کۆتایی لە مێژووی جامی جیھاندا.<ref>{{cite web |last1=Castrovince |first1=Anthony |title=Freeman named World Series MVP after record-setting homer spree |url=https://www.mlb.com/news/freddie-freeman-2024-world-series-most-valuable-player |website=MLB |publisher=Major League Baseball |access-date=October 30, 2024}}</ref> لە کێبڕکێ نێودەوڵەتییەکاندا، فریمان لەگەڵ تیپی نیشتمانی کەنەدا یاری دەکات. == سەرچاوەکان == {{سەرچاوەکان}} {{پۆلی کۆمنز|Freddie Freeman}} {{تووڵی دەروازە|ژیاننامە|ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا|کەنەدا}} a9fsoib1wodm27y4x3f5hhrgiza1519 0 277196 1374436 1374421 2024-11-01T12:00:52Z AramBot 39807 بۆت: خاوێنکردنەوەی بەستەرە کۆنەکانی نێوانویکی 1374436 wikitext text/x-wiki {{داتابۆکس}} '''لۆس ئانجلەس دۆجەرز''' تیمێکی بەیسبۆڵی پیشەیی ئەمریکییە کە بنکەکەی لە [[لۆس ئانجلەس]]ە. دۆجەرز لە خولی گەورەی بەیسبۆڵدا وەک ئەندامێکی کۆمەڵەی خولی نیشتمانی لە بەشی ڕۆژاوا کێبڕکێ دەکات. تیمەکە لە ساڵی ١٨٨٣ لە برووکلین، نیویۆرک دامەزراوە و لە ساڵی ١٨٩٠دا وەک برووکلین بریجگرومز چووە ناو خولی نیشتمانی و چەند ناوێکی تری بەکارھێنا پێش ئەوەی لە ساڵی ١٩٣٢دا ناوی برووکلین دۆجەرز بێت.<ref name="National Baseball Hall of Fame">{{cite web|title=Dressed to the Nines uniform database|url=http://exhibits.baseballhalloffame.org/dressed_to_the_nines/uniforms.asp?league=NL&city=Brooklyn&lowYear=1930&highYear=1940&sort=year&increment=9|website=Baseball Hall of Fame|access-date=April 5, 2021|archive-date=May 25, 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170525153306/http://exhibits.baseballhalloffame.org/dressed_to_the_nines/uniforms.asp?league=NL&city=Brooklyn&lowYear=1930&highYear=1940&sort=year&increment=9|url-status=live}}</ref><ref name="LeonardBernardo">{{cite book |first1=Leonard |last1=Bernado |first2=Jennifer|last2=Weiss|year=2006|title=Brooklyn By Name: From Bedford-Stuyvesant to Flatbush Avenue, And From Ebbetts Field To Williamsburg|location=New York |publisher= New York University Press|page=81}}</ref><ref>{{cite news|last=Gurnick|first=Ken|title=The long road to the LA Dodgers' naming|url=https://www.mlb.com/dodgers/news/los-angeles-dodgers-team-name-history|publisher=[[MLB Advanced Media]]|website=Dodgers.com|date=December 21, 2020|access-date=April 5, 2021|archive-date=June 20, 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210620095437/https://www.mlb.com/dodgers/news/los-angeles-dodgers-team-name-history|url-status=live}}</ref> لە چلەکانەوە تا ناوەڕاستی پەنجاکان، دۆجەرز کێبڕکێیەکی توندی لەگەڵ نیویۆرک یانکیز پەرەپێدا کاتێک ھەردوو تیمەکە حەوت جار لە جامی جیھاندا ڕووبەڕووی یەک بوونەوە، دۆجەرز پێنج یەکەمیان دۆڕاند پێش ئەوەی بیانبەزێنێت و یەکەم نازناوی فرانچایزەکەی لە ساڵی ١٩٥٥دا بەدەست بھێنێت. دۆجەرز مێژووی تۆمار کرد بە شکاندنی ھێڵی ڕەنگی بەیسبۆڵ لە ساڵی ١٩٤٧ بە دەرکەوتنی جاکی ڕۆبینسۆن، یەکەم ئەفریقی-ئەمریکی کە لە خولە گەورەکاندا یاری کرد لەوەتەی ١٨٨٤.<ref>{{cite web|title=Boston Braves at Brooklyn Dodgers Box Score, April 15, 1947|website=Baseball-Reference.com|url=https://www.baseball-reference.com/boxes/BRO/BRO194704150.shtml|access-date=April 11, 2019|archive-date=November 3, 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20071103160805/https://www.baseball-reference.com/boxes/BRO/BRO194704150.shtml|url-status=live}}</ref> وێستگەیەکی گرنگی تر لە ساڵی ١٩٥٦دا بەدەستھات کاتێک دۆن نیوکۆمب بوو بە یەکەم یاریزان کە ھەردوو خەڵاتی سای یەنگ و باشترین یاریزانی خولی نیشتمانی لە ھەمان وەرزدا بردەوە.<ref>''Great Baseball Feats, Facts and Figures'', 2008 Edition, p. 152, David Nemec and Scott Flatow, A Signet Book, Penguin Group, New York, {{ISBN|978-0-451-22363-0}}</ref> == سەرچاوەکان == {{سەرچاوەکان}} jezixzq4bazc3py3yk3e7op6d4e1k2t 1374454 1374436 2024-11-01T16:01:29Z AramBot 39807 بۆت: زیادکردنی {{پۆلی کۆمنز|Los Angeles Dodgers}} 1374454 wikitext text/x-wiki {{داتابۆکس}} '''لۆس ئانجلەس دۆجەرز''' تیمێکی بەیسبۆڵی پیشەیی ئەمریکییە کە بنکەکەی لە [[لۆس ئانجلەس]]ە. دۆجەرز لە خولی گەورەی بەیسبۆڵدا وەک ئەندامێکی کۆمەڵەی خولی نیشتمانی لە بەشی ڕۆژاوا کێبڕکێ دەکات. تیمەکە لە ساڵی ١٨٨٣ لە برووکلین، نیویۆرک دامەزراوە و لە ساڵی ١٨٩٠دا وەک برووکلین بریجگرومز چووە ناو خولی نیشتمانی و چەند ناوێکی تری بەکارھێنا پێش ئەوەی لە ساڵی ١٩٣٢دا ناوی برووکلین دۆجەرز بێت.<ref name="National Baseball Hall of Fame">{{cite web|title=Dressed to the Nines uniform database|url=http://exhibits.baseballhalloffame.org/dressed_to_the_nines/uniforms.asp?league=NL&city=Brooklyn&lowYear=1930&highYear=1940&sort=year&increment=9|website=Baseball Hall of Fame|access-date=April 5, 2021|archive-date=May 25, 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170525153306/http://exhibits.baseballhalloffame.org/dressed_to_the_nines/uniforms.asp?league=NL&city=Brooklyn&lowYear=1930&highYear=1940&sort=year&increment=9|url-status=live}}</ref><ref name="LeonardBernardo">{{cite book |first1=Leonard |last1=Bernado |first2=Jennifer|last2=Weiss|year=2006|title=Brooklyn By Name: From Bedford-Stuyvesant to Flatbush Avenue, And From Ebbetts Field To Williamsburg|location=New York |publisher= New York University Press|page=81}}</ref><ref>{{cite news|last=Gurnick|first=Ken|title=The long road to the LA Dodgers' naming|url=https://www.mlb.com/dodgers/news/los-angeles-dodgers-team-name-history|publisher=[[MLB Advanced Media]]|website=Dodgers.com|date=December 21, 2020|access-date=April 5, 2021|archive-date=June 20, 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210620095437/https://www.mlb.com/dodgers/news/los-angeles-dodgers-team-name-history|url-status=live}}</ref> لە چلەکانەوە تا ناوەڕاستی پەنجاکان، دۆجەرز کێبڕکێیەکی توندی لەگەڵ نیویۆرک یانکیز پەرەپێدا کاتێک ھەردوو تیمەکە حەوت جار لە جامی جیھاندا ڕووبەڕووی یەک بوونەوە، دۆجەرز پێنج یەکەمیان دۆڕاند پێش ئەوەی بیانبەزێنێت و یەکەم نازناوی فرانچایزەکەی لە ساڵی ١٩٥٥دا بەدەست بھێنێت. دۆجەرز مێژووی تۆمار کرد بە شکاندنی ھێڵی ڕەنگی بەیسبۆڵ لە ساڵی ١٩٤٧ بە دەرکەوتنی جاکی ڕۆبینسۆن، یەکەم ئەفریقی-ئەمریکی کە لە خولە گەورەکاندا یاری کرد لەوەتەی ١٨٨٤.<ref>{{cite web|title=Boston Braves at Brooklyn Dodgers Box Score, April 15, 1947|website=Baseball-Reference.com|url=https://www.baseball-reference.com/boxes/BRO/BRO194704150.shtml|access-date=April 11, 2019|archive-date=November 3, 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20071103160805/https://www.baseball-reference.com/boxes/BRO/BRO194704150.shtml|url-status=live}}</ref> وێستگەیەکی گرنگی تر لە ساڵی ١٩٥٦دا بەدەستھات کاتێک دۆن نیوکۆمب بوو بە یەکەم یاریزان کە ھەردوو خەڵاتی سای یەنگ و باشترین یاریزانی خولی نیشتمانی لە ھەمان وەرزدا بردەوە.<ref>''Great Baseball Feats, Facts and Figures'', 2008 Edition, p. 152, David Nemec and Scott Flatow, A Signet Book, Penguin Group, New York, {{ISBN|978-0-451-22363-0}}</ref> == سەرچاوەکان == {{سەرچاوەکان}} {{پۆلی کۆمنز|Los Angeles Dodgers}} qh4yfzdu8lro6hbzouyfzhzdcme768z 1374463 1374454 2024-11-01T17:00:47Z AramBot 39807 بۆت: زیادکردنی دەروازەکانی [[دەروازە:ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا|ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا]] و [[دەروازە:کالیفۆڕنیا|کالیفۆڕنیا]] 1374463 wikitext text/x-wiki {{داتابۆکس}} '''لۆس ئانجلەس دۆجەرز''' تیمێکی بەیسبۆڵی پیشەیی ئەمریکییە کە بنکەکەی لە [[لۆس ئانجلەس]]ە. دۆجەرز لە خولی گەورەی بەیسبۆڵدا وەک ئەندامێکی کۆمەڵەی خولی نیشتمانی لە بەشی ڕۆژاوا کێبڕکێ دەکات. تیمەکە لە ساڵی ١٨٨٣ لە برووکلین، نیویۆرک دامەزراوە و لە ساڵی ١٨٩٠دا وەک برووکلین بریجگرومز چووە ناو خولی نیشتمانی و چەند ناوێکی تری بەکارھێنا پێش ئەوەی لە ساڵی ١٩٣٢دا ناوی برووکلین دۆجەرز بێت.<ref name="National Baseball Hall of Fame">{{cite web|title=Dressed to the Nines uniform database|url=http://exhibits.baseballhalloffame.org/dressed_to_the_nines/uniforms.asp?league=NL&city=Brooklyn&lowYear=1930&highYear=1940&sort=year&increment=9|website=Baseball Hall of Fame|access-date=April 5, 2021|archive-date=May 25, 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170525153306/http://exhibits.baseballhalloffame.org/dressed_to_the_nines/uniforms.asp?league=NL&city=Brooklyn&lowYear=1930&highYear=1940&sort=year&increment=9|url-status=live}}</ref><ref name="LeonardBernardo">{{cite book |first1=Leonard |last1=Bernado |first2=Jennifer|last2=Weiss|year=2006|title=Brooklyn By Name: From Bedford-Stuyvesant to Flatbush Avenue, And From Ebbetts Field To Williamsburg|location=New York |publisher= New York University Press|page=81}}</ref><ref>{{cite news|last=Gurnick|first=Ken|title=The long road to the LA Dodgers' naming|url=https://www.mlb.com/dodgers/news/los-angeles-dodgers-team-name-history|publisher=[[MLB Advanced Media]]|website=Dodgers.com|date=December 21, 2020|access-date=April 5, 2021|archive-date=June 20, 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210620095437/https://www.mlb.com/dodgers/news/los-angeles-dodgers-team-name-history|url-status=live}}</ref> لە چلەکانەوە تا ناوەڕاستی پەنجاکان، دۆجەرز کێبڕکێیەکی توندی لەگەڵ نیویۆرک یانکیز پەرەپێدا کاتێک ھەردوو تیمەکە حەوت جار لە جامی جیھاندا ڕووبەڕووی یەک بوونەوە، دۆجەرز پێنج یەکەمیان دۆڕاند پێش ئەوەی بیانبەزێنێت و یەکەم نازناوی فرانچایزەکەی لە ساڵی ١٩٥٥دا بەدەست بھێنێت. دۆجەرز مێژووی تۆمار کرد بە شکاندنی ھێڵی ڕەنگی بەیسبۆڵ لە ساڵی ١٩٤٧ بە دەرکەوتنی جاکی ڕۆبینسۆن، یەکەم ئەفریقی-ئەمریکی کە لە خولە گەورەکاندا یاری کرد لەوەتەی ١٨٨٤.<ref>{{cite web|title=Boston Braves at Brooklyn Dodgers Box Score, April 15, 1947|website=Baseball-Reference.com|url=https://www.baseball-reference.com/boxes/BRO/BRO194704150.shtml|access-date=April 11, 2019|archive-date=November 3, 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20071103160805/https://www.baseball-reference.com/boxes/BRO/BRO194704150.shtml|url-status=live}}</ref> وێستگەیەکی گرنگی تر لە ساڵی ١٩٥٦دا بەدەستھات کاتێک دۆن نیوکۆمب بوو بە یەکەم یاریزان کە ھەردوو خەڵاتی سای یەنگ و باشترین یاریزانی خولی نیشتمانی لە ھەمان وەرزدا بردەوە.<ref>''Great Baseball Feats, Facts and Figures'', 2008 Edition, p. 152, David Nemec and Scott Flatow, A Signet Book, Penguin Group, New York, {{ISBN|978-0-451-22363-0}}</ref> == سەرچاوەکان == {{سەرچاوەکان}} {{پۆلی کۆمنز|Los Angeles Dodgers}} {{تووڵی دەروازە|ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا|کالیفۆڕنیا}} 0l2mk4ym8uuwknmjl11ygjqvij5hbrf 0 277198 1374457 1374429 2024-11-01T16:02:18Z AramBot 39807 بۆت: زیادکردنی {{پۆلی کۆمنز|New York Yankees}} 1374457 wikitext text/x-wiki {{داتابۆکس}} '''نیۆیۆرک یانکیز''' تیمێکی بەیسبۆڵی پیشەیی ئەمریکییە کە بنکەکەی لە گەڕەکی برۆنکسە لە شاری نیۆیۆرک. یانکیز لە یاریگەی گەورەی بەیسبۆڵ (MLB) بەشداری دەکات وەک ئەندامێکی کۆمەڵەی ئەمریکی (AL) بەشی ڕۆژھەڵات. ئەوان یەکێکن لە دوو یانەی سەرەکی لە شاری نیۆیۆرک لەگەڵ تیمی نیۆیۆرک میتس کە لە کۆمەڵەی نیشتمانی (NL)یاری دەکەن. تیمەکە لە ساڵی ١٩٠٣ دامەزراوە کاتێک فرانک فارێڵ و بیڵ دیڤەری مافی فرانچایزی باڵتیمۆر ئۆریۆلزیان (کە پەیوەندی بە تیمی ئێستای ھەمان ناوەوە نییە) کڕی دوای ئەوەی چالاکییەکانی ڕاگرت و بەکاریان ھێنا بۆ دامەزراندنی نیۆیۆرک ھایلاندەرز.<ref name="YankeesTimeline1900s">{{#invoke:Cite web||title=Yankees Timeline – 1900s |url=https://www.mlb.com/yankees/history/timeline-1900s |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20190407133105/https://www.mlb.com/yankees/history/timeline-1900s |archive-date=April 7, 2019 |access-date=July 4, 2022 |website=Yankees.com |publisher=[[MLB Advanced Media]]}}</ref>{{efn|Although the history of the New York Yankees can be traced back to the 1901–1902 Baltimore Orioles, the Orioles team is considered a separate team by [[Baseball-Reference.com]],<ref>{{#invoke:Cite web||last1=Lynch |first1=Mike |title=1901–02 Orioles Removed from Yankees History |url=https://www.sports-reference.com/blog/2014/07/1901-02-orioles-removed-from-yankees-history/ |website=[[Baseball-Reference.com]] |access-date=July 20, 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210320080018/https://www.sports-reference.com/blog/2014/07/1901-02-orioles-removed-from-yankees-history/ |archive-date=March 20, 2021 |date=July 21, 2014}}</ref> official Major League Baseball historian [[John Thorn]],<ref>{{#invoke:Cite web||title=Baseball-Reference.com removes 1901–02 Baltimore Orioles from Yankees history |url=https://sabr.org/latest/baseball-reference-com-removes-1901-02-baltimore-orioles-from-yankees-history/ |website=[[Society for American Baseball Research]] |access-date=July 20, 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211030040827/https://sabr.org/latest/baseball-reference-com-removes-1901-02-baltimore-orioles-from-yankees-history/ |archive-date=October 30, 2021}}</ref> and the official Yankees history.<ref name="YankeesTimeline1900s"/>}} ھایلاندەرز بە فەرمی لە ساڵی ١٩١٣ ناوەکەی گۆڕا بۆ یانکیز.<ref>{{#invoke:Cite web||title=Yankees Timeline – 1910s |url=https://www.mlb.com/yankees/history/timeline-1910s |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20220409182411/https://www.mlb.com/yankees/history/timeline-1910s |archive-date=April 9, 2022 |access-date=July 4, 2022 |website=Yankees.com |publisher=[[MLB Advanced Media]]}}</ref> == تێبینییەکان== <references group="kurdish-alpha"/> == سەرچاوەکان == {{سەرچاوەکان}} {{پۆلی کۆمنز|New York Yankees}} jajmxpfkeiwvowud1qcg1dw0w74m77p 1374461 1374457 2024-11-01T17:00:27Z AramBot 39807 بۆت: زیادکردنی دەروازەی [[دەروازە:ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا|ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا]] 1374461 wikitext text/x-wiki {{داتابۆکس}} '''نیۆیۆرک یانکیز''' تیمێکی بەیسبۆڵی پیشەیی ئەمریکییە کە بنکەکەی لە گەڕەکی برۆنکسە لە شاری نیۆیۆرک. یانکیز لە یاریگەی گەورەی بەیسبۆڵ (MLB) بەشداری دەکات وەک ئەندامێکی کۆمەڵەی ئەمریکی (AL) بەشی ڕۆژھەڵات. ئەوان یەکێکن لە دوو یانەی سەرەکی لە شاری نیۆیۆرک لەگەڵ تیمی نیۆیۆرک میتس کە لە کۆمەڵەی نیشتمانی (NL)یاری دەکەن. تیمەکە لە ساڵی ١٩٠٣ دامەزراوە کاتێک فرانک فارێڵ و بیڵ دیڤەری مافی فرانچایزی باڵتیمۆر ئۆریۆلزیان (کە پەیوەندی بە تیمی ئێستای ھەمان ناوەوە نییە) کڕی دوای ئەوەی چالاکییەکانی ڕاگرت و بەکاریان ھێنا بۆ دامەزراندنی نیۆیۆرک ھایلاندەرز.<ref name="YankeesTimeline1900s">{{#invoke:Cite web||title=Yankees Timeline – 1900s |url=https://www.mlb.com/yankees/history/timeline-1900s |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20190407133105/https://www.mlb.com/yankees/history/timeline-1900s |archive-date=April 7, 2019 |access-date=July 4, 2022 |website=Yankees.com |publisher=[[MLB Advanced Media]]}}</ref>{{efn|Although the history of the New York Yankees can be traced back to the 1901–1902 Baltimore Orioles, the Orioles team is considered a separate team by [[Baseball-Reference.com]],<ref>{{#invoke:Cite web||last1=Lynch |first1=Mike |title=1901–02 Orioles Removed from Yankees History |url=https://www.sports-reference.com/blog/2014/07/1901-02-orioles-removed-from-yankees-history/ |website=[[Baseball-Reference.com]] |access-date=July 20, 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210320080018/https://www.sports-reference.com/blog/2014/07/1901-02-orioles-removed-from-yankees-history/ |archive-date=March 20, 2021 |date=July 21, 2014}}</ref> official Major League Baseball historian [[John Thorn]],<ref>{{#invoke:Cite web||title=Baseball-Reference.com removes 1901–02 Baltimore Orioles from Yankees history |url=https://sabr.org/latest/baseball-reference-com-removes-1901-02-baltimore-orioles-from-yankees-history/ |website=[[Society for American Baseball Research]] |access-date=July 20, 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211030040827/https://sabr.org/latest/baseball-reference-com-removes-1901-02-baltimore-orioles-from-yankees-history/ |archive-date=October 30, 2021}}</ref> and the official Yankees history.<ref name="YankeesTimeline1900s"/>}} ھایلاندەرز بە فەرمی لە ساڵی ١٩١٣ ناوەکەی گۆڕا بۆ یانکیز.<ref>{{#invoke:Cite web||title=Yankees Timeline – 1910s |url=https://www.mlb.com/yankees/history/timeline-1910s |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20220409182411/https://www.mlb.com/yankees/history/timeline-1910s |archive-date=April 9, 2022 |access-date=July 4, 2022 |website=Yankees.com |publisher=[[MLB Advanced Media]]}}</ref> == تێبینییەکان== <references group="kurdish-alpha"/> == سەرچاوەکان == {{سەرچاوەکان}} {{پۆلی کۆمنز|New York Yankees}} {{تووڵی دەروازە|ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا}} mpvl3aqtkzwto2ff9jen8o3ztvta1mv 0 277200 1374456 1374431 2024-11-01T16:02:08Z AramBot 39807 بۆت: زیادکردنی {{پۆلی کۆمنز|Vilija Blinkevičiūtė}} 1374456 wikitext text/x-wiki {{داتابۆکس}} '''ڤیلیا بلینکەڤیچیوتێ''' (لەدایکبووی ١٩٦٠) پارێزەر و سیاسەتمەدارێکی لیتوانیایە، ئەندامی پەرلەمانی ئەورووپا و پێشتر بۆ ماوەیەکی درێژ وەزیری دڵنیایی کۆمەڵایەتی و کار بووە. بلینکەڤیچیوتێ لە ساڵی ٢٠٠٦ەوە ئەندامی پارتی سۆشیال دیموکراتی لیتوانیایە.<ref name="blinkeviciute.eu"/><ref name="europarl">{{cite web|title=Vilija BLINKEVIČIŪTĖ|url=http://www.europarl.europa.eu/meps/en/96681/VILIJA_BLINKEVICIUTE_home.html|access-date=3 February 2016}}</ref> لە ساڵی ٢٠٢٤دا، بلینکەڤیچیوتێ سەرکردایەتی پارتی سۆشیال دیموکراتی لیتوانیای کرد لە ھەڵبژاردنە پەرلەمانییەکاندا، کە پارتەکە وەک گەورەترین فراکسیۆن لە سێیماس دەرکەوت. ھەرچەندە، لە ڕاگەیاندنێکی چاوەڕواننەکراودا لە تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤دا، ڕای گەیاند کە پۆستی سەرۆک وەزیرانی لیتوانیا وەرناگرێت و ھەڵی دەبژێرێت کە وەک ئەندامی پەرلەمانی ئەورووپا بەردەوام بێت.<ref>{{Cite web|url=https://www.politico.eu/article/lithuania-election-winner-refuses-prime-minister-vilija-blinkeviciute/|title = Lithuanian election winner rejects PM role}}</ref> == ژیانی سەرەتا و خوێندن == بلینکەڤیچیوتێ لە لینکوڤا، لیتوانیا لەدایک بووە. دوای دەرچوونی بە پلەی بەرز لە قوتابخانەی ناوەندی لینکوڤا، چووە کۆلێژی یاسا لە زانکۆی ویلنیوسی دەوڵەتی، کە لە ساڵی ١٩٨٣ لێی دەرچوو و بڕوانامەی ماستەری لە یاسادا بەدەستھێنا. == کارییەری سیاسی == لە ساڵی ١٩٨٣ەوە، بلینکەڤیچیوتێ ھەموو ژیانی پیشەیی خۆی تەرخان کردووە بۆ کارکردن لە وەزارەتی دڵنیایی کۆمەڵایەتی و کار تا ئەو کاتەی ڕووی کردە سیاسەت و لە ساڵی ١٩٩٦ بوو بە جێگری وەزیری دڵنیایی کۆمەڵایەتی و کار. لە ساڵی ٢٠٠٠دا بلینکەڤیچیوتێ دانرا وەک وەزیری دڵنیایی کۆمەڵایەتی و کار، سەرەتا لە حکوومەتی سەرۆک وەزیران ڕۆلانداس پاکساس. لە پۆستەکەی مایەوە تا ساڵی ٢٠٠٨.<ref name="blinkeviciute.eu">{{cite web|title=Vilija Blinkevičiūtė|url=http://www.blinkeviciute.eu//apie-mane|archive-url=https://web.archive.org/web/20160201094357/http://www.blinkeviciute.eu//apie-mane|url-status=dead|archive-date=1 February 2016|access-date=3 February 2016|language=lt}}</ref> لە نێوان ساڵانی ٢٠٠٤ و ٢٠٠٩دا بلینکەڤیچیوتێ ئەندامی سێیماس بوو. لە ساڵی ٢٠٢١دا ھەڵبژاردنی سەرۆکایەتی پارتی سۆشیال دیموکراتی لیتوانیای بردەوە و بوو بە سەرۆکی پارتی سۆشیال دیموکراتی لیتوانیا.<ref>[https://www.lrt.lt/en/news-in-english/19/1406015/mep-blinkeviciute-wins-leadership-of-lithuania-s-social-democrats MEP Blinkevičiūtė wins leadership of Lithuania's social democrats]</ref> == سەرچاوەکان == {{سەرچاوەکان}} {{پۆلی کۆمنز|Vilija Blinkevičiūtė}} nxb9dwbhs0yp5qr2qeo27bh62nkr3f5 0 277201 1374455 1374433 2024-11-01T16:01:58Z AramBot 39807 بۆت: زیادکردنی {{پۆلی کۆمنز|Lietuvos socialdemokratų partija}} 1374455 wikitext text/x-wiki {{داتابۆکس}} '''پارتی سۆشیاڵ دیموکراتی لیتوانیا''' (بە کورتکراوەیی LSDP) پارتێکی ناوەند-چەپ<ref>{{cite news |title=Lithuania swings left, abandons nuclear plant project |url=https://www.euractiv.com/section/elections/news/lithuania-swings-left-abandons-nuclear-plant-project/ |work=[[Euractiv]] |date=15 October 2012}}</ref><ref>{{cite news |last=Šuliokas |first=Justinas |title=Who's who in Lithuania's 2020 parliamentary election – explainer |url=https://www.lrt.lt/en/news-in-english/19/1232763/who-s-who-in-lithuania-s-2020-parliamentary-election-explainer |work=[[lrt.lt]] |date=21 September 2020}}</ref> و سۆشیال دیموکراتە<ref name="Slomp2011">{{cite book|author=Hans Slomp|title=Europe, A Political Profile: An American Companion to European Politics &#91;2 volumes&#93;: An American Companion to European Politics|url=https://books.google.com/books?id=LmfAPmwE6YYC|date=26 September 2011|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-0-313-39182-8|page=536}}</ref> لە لیتوانیا.<ref name="PEE">{{cite web|first=Wolfram|last=Nordsieck|title=Lithuania|website=Parties and Elections in Europe|url=http://www.parties-and-elections.eu/lithuania.html|year=2020|access-date=26 October 2020}}</ref> دامەزراوە وەک ڕێکخراوێکی ژێرزەمینی مارکسی لە ساڵی ١٨٩٦، کۆنترین پارتی ماوەیە لە لیتوانیا. لە سەردەمی یەکێتی سۆڤیەتدا، پارتەکە چووە دوورەوڵات، دواتر لە کۆتایی دەسەڵاتی کۆمۆنیستی لە ساڵی ١٩٨٩ دا سەرلەنوێ دەرکەوتەوە. پارتەکە سەرکردایەتی حکوومەتی کرد لە سێیماس، پەرلەمانی یەک ژووری لیتوانیا لە ساڵی ٢٠٠١ تا ٢٠٠٨ و لە ٢٠١٢ تا ٢٠١٦. پارتەکە ئەندامە لە پارتی سۆشیالیستی ئەورووپا (PES)، ھاوپەیمانی پێشکەوتنخواز،<ref name="PA">{{cite web|title=Parties & Organisations|url=http://progressive-alliance.info/network/parties-and-organisations/|publisher=Progressive Alliance|access-date=22 July 2019}}</ref> و ئینتەرناسیۆنالی سۆشیالیست.<ref name="SI">{{cite web|title=Full list of member parties and organisations |url=https://www.socialistinternational.org/about-us/members/|publisher=Socialist International|access-date=22 July 2019}}</ref> == سەرچاوەکان == {{سەرچاوەکان|٢}} {{پۆلی کۆمنز|Lietuvos socialdemokratų partija}} qg2fe2n6y9xnen872a4m5nrqkzwbcp3 1374462 1374455 2024-11-01T17:00:37Z AramBot 39807 بۆت: زیادکردنی دەروازەکانی [[دەروازە:سۆشیالیزم|سۆشیالیزم]]، [[دەروازە:سیاسەت|سیاسەت]]، [[دەروازە:ڕووسیا|ڕووسیا]] و [[دەروازە:زانستی سیاسەت|زانستی سیاسەت]] 1374462 wikitext text/x-wiki {{داتابۆکس}} '''پارتی سۆشیاڵ دیموکراتی لیتوانیا''' (بە کورتکراوەیی LSDP) پارتێکی ناوەند-چەپ<ref>{{cite news |title=Lithuania swings left, abandons nuclear plant project |url=https://www.euractiv.com/section/elections/news/lithuania-swings-left-abandons-nuclear-plant-project/ |work=[[Euractiv]] |date=15 October 2012}}</ref><ref>{{cite news |last=Šuliokas |first=Justinas |title=Who's who in Lithuania's 2020 parliamentary election – explainer |url=https://www.lrt.lt/en/news-in-english/19/1232763/who-s-who-in-lithuania-s-2020-parliamentary-election-explainer |work=[[lrt.lt]] |date=21 September 2020}}</ref> و سۆشیال دیموکراتە<ref name="Slomp2011">{{cite book|author=Hans Slomp|title=Europe, A Political Profile: An American Companion to European Politics &#91;2 volumes&#93;: An American Companion to European Politics|url=https://books.google.com/books?id=LmfAPmwE6YYC|date=26 September 2011|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-0-313-39182-8|page=536}}</ref> لە لیتوانیا.<ref name="PEE">{{cite web|first=Wolfram|last=Nordsieck|title=Lithuania|website=Parties and Elections in Europe|url=http://www.parties-and-elections.eu/lithuania.html|year=2020|access-date=26 October 2020}}</ref> دامەزراوە وەک ڕێکخراوێکی ژێرزەمینی مارکسی لە ساڵی ١٨٩٦، کۆنترین پارتی ماوەیە لە لیتوانیا. لە سەردەمی یەکێتی سۆڤیەتدا، پارتەکە چووە دوورەوڵات، دواتر لە کۆتایی دەسەڵاتی کۆمۆنیستی لە ساڵی ١٩٨٩ دا سەرلەنوێ دەرکەوتەوە. پارتەکە سەرکردایەتی حکوومەتی کرد لە سێیماس، پەرلەمانی یەک ژووری لیتوانیا لە ساڵی ٢٠٠١ تا ٢٠٠٨ و لە ٢٠١٢ تا ٢٠١٦. پارتەکە ئەندامە لە پارتی سۆشیالیستی ئەورووپا (PES)، ھاوپەیمانی پێشکەوتنخواز،<ref name="PA">{{cite web|title=Parties & Organisations|url=http://progressive-alliance.info/network/parties-and-organisations/|publisher=Progressive Alliance|access-date=22 July 2019}}</ref> و ئینتەرناسیۆنالی سۆشیالیست.<ref name="SI">{{cite web|title=Full list of member parties and organisations |url=https://www.socialistinternational.org/about-us/members/|publisher=Socialist International|access-date=22 July 2019}}</ref> == سەرچاوەکان == {{سەرچاوەکان|٢}} {{پۆلی کۆمنز|Lietuvos socialdemokratų partija}} {{تووڵی دەروازە|سۆشیالیزم|سیاسەت|ڕووسیا|زانستی سیاسەت}} 5zlwvg98z6thxjwk54zrpqv5hzqfyzx 1 277203 1374438 2024-11-01T12:23:22Z Ahmadeee777 65788 /* Battle of Hamk (1982) */ بەشی نوێ 1374438 wikitext text/x-wiki == Battle of Hamk (1982) == The Battle of Hamk was a battle fought in the village of Hamk on May 17, 1982,[1][2] between 10 PUK Peshmergas led by Mama Risha against 2,800 Iraqi Ba'athist soldiers and jashes. In this battle, Mama Risha gained fame for defending Hamk village against the Ba'athists with 10 Peshmergas. [[بەکارھێنەر:Ahmadeee777|Ahmadeee777]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Ahmadeee777|لێدوان]]) ‏١٢:٢٣، ١ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٤ (UTC) qvsq07fwja2xsdhphvrog3kwr4omr57 3 277204 1374439 2024-11-01T12:50:35Z New user message 11537 زیادکردنی [[داڕێژە:بەخێرھاتن|پەیامی بەخێرھاتن]] بە پەڕەی لێدوانی بەکارھێنەری نوێ 1374439 wikitext text/x-wiki == بەخێربێیت == {| bgcolor="#f8f8ff" align=center style="width:100% !important; -moz-border-radius: 1em;-webkit-border-radius:1em;border-radius:1em; border:1px solid #999999;" | <div class="tabber horizTabBox" style="width: 100% !important;"> <div class="tabbertab" title="&zwnj;ویکیپیدیا&zwnj;"> {{چینی ناوەند}}{{گەورە|'''بەخێرھاتی بۆ ویکیپیدیا {{PAGENAME}}'''!}}{{کۆتایی}} <span style="float:left">[[پەڕگە:Crystal_Clear_app_ktip.png|چەپ|100px|link=]]</span> '''[[ویکیپیدیا]]''' [[ئینسایکڵۆپیدیا]]یەکی ئازادی ئینتەرنێتییە کە بە دەستی بەشداربووانی خۆبەخشەوە لە سەرانسەری جیھاندا پێکدێت. سەیرکردن، لەبەرگرتنەوە و بەکارھێنانەوەی [[ناوەرۆکی ئازاد|ناوەڕۆکی ویکیپیدیا ئازادە]]. ویکیپیدیا دەستەی نووسەران یان چاودێرانی تایبەتی نییە و ھەموو کەس لەسەر ئینتەرنێت دەتوانێت دەستکاری و چاودێریی وتارەکانی بکات. ئەم ویکیپیدیایە کە بە شێوەزاری [[کوردیی ناوەندی|ناوەندی]] (سۆرانی) لە زمانی [[کوردی]] (Central Kurdish Branch) دەنووسرێت، لە [[٢٠٠٩]]ەوە لە [[:ku:|ویکیپیدیای کوردیی باکووری]] (کورمانجی) بەھۆی [[ویکیپیدیا:ھۆکارەکانی جوداکردنەوەی ویکیپیدیای سۆرانی|چەند کێشەی تەکنیکی و زمانەوانییەوە]] جیا بووەتەوە و ئێستا {{NUMBEROFARTICLES}} وتار و {{NUMBEROFACTIVEUSERS}} بەشداربووی چالاکی ھەیە. {{#if:|سوپاس بۆ بەشداربوون لە ویکیپیدیا و دەستکاریکردنی وتاری [[{{{art}}}]].}} {{چینی ناوەند}}ویکیپیدیا بە شێوەزارەکانی تری زمانی کوردی{{کۆتایی}} {| align="center" cellpadding="1" width="100%" style="text-align:right" |[[پەڕگە:Wikipedia-logo-v2-ku.png|40px|ویکیپیدیای کوردیی باکووری|link=:ku:]] [[:ku:|ویکیپیدیای کوردیی باکووری]] |[[پەڕگە:Wikipedia-logo-v2-sdh.svg|40px|ویکیپیدیای کوردیی باشووری]] [https://incubator.wikimedia.org/wiki/Wp/sdh/دەسپێک ویکیپیدیای کوردیی باشووری] |[[پەڕگە:Wikipedia-logo-v2-diq.png|40px|ویکیپیدیای کوردیی زازاکی|link=:diq:]] [[:diq:|ویکیپیدیای کوردیی زازاکی]] |} </div> <div class="tabbertab" title="&zwnj;بنەماکان&zwnj;"> بەر لە ھەموو شتێک، باشترە لەگەڵ [[ویکیپیدیا:ڕێبازەکان و ڕێساکان|سیاسەتەکانی]] ویکیپیدیا ئاشنا بیت: <span style="float:left">[[پەڕگە:WikiVote.png|link=|80px]]</span> * '''[[ویکیپیدیا:پێنج کۆڵەکە|پێنج کۆڵەکە]]'''، سیاسەتەکان و ستانداردەکانی ویکیپیدیا کە لەسەر ئەوان بنیات نراوە. * '''[[ویکیپیدیا:ویکیپیدیا چی نییە|ویکیپیدیا چی نییە]]'''، ئەو شتانە کە بە تەواوی لە ناوەرۆکی ویکیپیدیا دوورن. * '''[[ویکیپیدیا:بێلایەنی ڕوانگە|بێلایەنی ڕوانگە]]'''، پێویستە ھەموو ڕوانگە زۆرینەکان و کەمایەتییە بەرچاوەکان ئاماژەی پێ بکرێت. * '''[[ویکیپیدیا:ئاماژە بە سەرچاوە|ئاماژە بە سەرچاوە]]'''، پێویستە زانیارییەکان [[ویکیپیدیا:سەلماندنیبوون|سەلماندن]]ی بێت و ئاماژە بکرێت بە ژێدەری وەرگرتنیان. * '''[[ویکیپیدیا:ویکیپیدیا چی نییە|نووسینی ناسراوەکان]]'''، ئەم بابەتانە کە پێشتر لە شوێنێکی تر [[ویکیپیدیا:توێژینەوەی سەرەتایی قەدەغەیە|بڵاو نەکراونەتەوە]] یان ناودار نین، ناکرێ لە ویکیپیدیادا بڵاو بکرێتەوە. </div> <div class="tabbertab" title="&zwnj;پەڕەکەت&zwnj;"> <span style="float:left">[[پەڕگە:User-info.svg|link=|70px]]</span> '''[[تایبەت:MyPage|ئەم پەڕەیە]]''' تایبەت بە تۆیە و پێی دەوترێت [[ویکیپیدیا:پەڕەی بەکارھێنەر|پەڕەی بەکارھێنەر]]، لەوێدا دەتوانیت خۆتی تێدا بناسێنیت ئەگەر ئارەزووت کرد، '''[[تایبەت:لێدوانەکەم|ئەمەش]]''' پەڕەی لێدوانەکەتە و بەکارھێنەرانی تر لە ڕیگای ئەم پەڕەیەوە پەیوەندیت لەگەڵ دەگرن. لە پەڕەی بەکارھێنەریت و لێدوانەکەتدا ئەمانە لەبەر چاو بگرە: * تکایە ئەم شتانە کە پەیوەندی بە ویکیپیدیا و ئینسایکڵۆپیدیاوە نییە لە پەڕەی بەکارھێنەریتدا مەھێنە. * لە کاتی وتووێژدا '''[[ویکیپیدیا:ڕێساکانی وتووێژ|ڕێساکانی وتووێژ]]''' لەبەر چاو بگرە. * لە کۆتاییدا و دوای نووسینی بیروڕات، بە بەکارھێنانی '''<nowiki>~~~~</nowiki>''' یان کرتەکردن لەسەر دوگمەی [[پەڕگە:Button_sig.png|link=]] پەیامەکەت '''[[ویکیپیدیا:واژوو|واژوو]]''' بکە. </div> <div class="tabbertab" title="&zwnj;بەشداری&zwnj;"> ویکیپیدیای کوردی شوێنێکە بۆ پەرەپێدان و ناساندنی زمان و چاندی کوردی و کۆکردنەوەی زانیارییەکان لە یەک جێگەدا. بەشداریی ھەموو کەسێک ڕاستەوخۆ دەخرێتە ویکیپیدیای کوردی و پێویستی بە پەسەندکردنی کەس نییە. بۆ بەشداریکردن لە ویکیپیدیای کوردی: <span style="float:left">[[پەڕگە:Crystal Clear app kedit.png|چەپ|80px|link=]]</span> * پێش ھەموو شتێک لێرەدا دەتوانی '''[[ویکیپیدیا:ناساندن|لەگەڵ ویکیپیدیا ئاشنا بیت]]'''. * ئاگاداری '''[[ویکیپیدیا:نووسینی_کوردی|تەختەکلیلی ستاندارد]]''' و '''[[ویکیپیدیا:ڕێنووسی_زمانی_کوردی|ڕێنووسی زمانی کوردی]]''' ببە. * '''[[ویکیپیدیا:فێرکاری|خولی فێرکاری]]''' و '''[[ویکیپیدیا:ڕێنمای_خێرا|ڕێنمای خێرای دەستکاری]]''' ببینە و لە [[ویکیپیدیا:خۆڵەپەتانێ|پەڕەی خۆڵەپەتانێ]] ئەوەی فێر بووی تاقی بکەوە. * '''[[ویکیپیدیا:سێحربازی_وتارەکان|ئەم فێرکارییە]]''' یان '''[[ویکیپیدیا:نووسینی وتارێکی ویکیپیدیا|ئەمە]]''' دەتوانێ بە باشی یارمەتیت بدات بۆ ئاگاداری سەبارەت بە مەرجەکانی وتارەکان لە ویکیپیدیا. * لە کۆتاییدا، ھەر کات سەبارەت بە ھەر شتێک لە ویکیپیدیادا پرسیار، ڕەخنە یان پێشنارێکت بوو، دەتوانی لە '''[[ویکیپیدیا:پرسگا|پرسگادا]]''' باسی بکەی، بەکارھێنەرانی بەئەزموون بەخۆشحاڵییەوە گوێبیس و وەڵامدەر دەبن. دەتوانی بۆ پرسیار و لێدوانی تاکەکەسی پەڕەی لێدوانی بەکارھێنەرانی تر، و سەبارەت بە بابەتی وتارەکان، پەڕەی وتووێژی وتارەکان بەکاربێنیت. </div> </div> |} -- [[بەکارھێنەر:Sakura emad|🌸 Sakura emad 💖]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ‏١٢:٥٠، ١ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٤ (UTC) 09p94fzcykwtfek6dd891pc04trvgre 1374440 1374439 2024-11-01T12:59:03Z ئارمان 65789 /* گوندی دری */ بەشی نوێ 1374440 wikitext text/x-wiki == بەخێربێیت == {| bgcolor="#f8f8ff" align=center style="width:100% !important; -moz-border-radius: 1em;-webkit-border-radius:1em;border-radius:1em; border:1px solid #999999;" | <div class="tabber horizTabBox" style="width: 100% !important;"> <div class="tabbertab" title="&zwnj;ویکیپیدیا&zwnj;"> {{چینی ناوەند}}{{گەورە|'''بەخێرھاتی بۆ ویکیپیدیا {{PAGENAME}}'''!}}{{کۆتایی}} <span style="float:left">[[پەڕگە:Crystal_Clear_app_ktip.png|چەپ|100px|link=]]</span> '''[[ویکیپیدیا]]''' [[ئینسایکڵۆپیدیا]]یەکی ئازادی ئینتەرنێتییە کە بە دەستی بەشداربووانی خۆبەخشەوە لە سەرانسەری جیھاندا پێکدێت. سەیرکردن، لەبەرگرتنەوە و بەکارھێنانەوەی [[ناوەرۆکی ئازاد|ناوەڕۆکی ویکیپیدیا ئازادە]]. ویکیپیدیا دەستەی نووسەران یان چاودێرانی تایبەتی نییە و ھەموو کەس لەسەر ئینتەرنێت دەتوانێت دەستکاری و چاودێریی وتارەکانی بکات. ئەم ویکیپیدیایە کە بە شێوەزاری [[کوردیی ناوەندی|ناوەندی]] (سۆرانی) لە زمانی [[کوردی]] (Central Kurdish Branch) دەنووسرێت، لە [[٢٠٠٩]]ەوە لە [[:ku:|ویکیپیدیای کوردیی باکووری]] (کورمانجی) بەھۆی [[ویکیپیدیا:ھۆکارەکانی جوداکردنەوەی ویکیپیدیای سۆرانی|چەند کێشەی تەکنیکی و زمانەوانییەوە]] جیا بووەتەوە و ئێستا {{NUMBEROFARTICLES}} وتار و {{NUMBEROFACTIVEUSERS}} بەشداربووی چالاکی ھەیە. {{#if:|سوپاس بۆ بەشداربوون لە ویکیپیدیا و دەستکاریکردنی وتاری [[{{{art}}}]].}} {{چینی ناوەند}}ویکیپیدیا بە شێوەزارەکانی تری زمانی کوردی{{کۆتایی}} {| align="center" cellpadding="1" width="100%" style="text-align:right" |[[پەڕگە:Wikipedia-logo-v2-ku.png|40px|ویکیپیدیای کوردیی باکووری|link=:ku:]] [[:ku:|ویکیپیدیای کوردیی باکووری]] |[[پەڕگە:Wikipedia-logo-v2-sdh.svg|40px|ویکیپیدیای کوردیی باشووری]] [https://incubator.wikimedia.org/wiki/Wp/sdh/دەسپێک ویکیپیدیای کوردیی باشووری] |[[پەڕگە:Wikipedia-logo-v2-diq.png|40px|ویکیپیدیای کوردیی زازاکی|link=:diq:]] [[:diq:|ویکیپیدیای کوردیی زازاکی]] |} </div> <div class="tabbertab" title="&zwnj;بنەماکان&zwnj;"> بەر لە ھەموو شتێک، باشترە لەگەڵ [[ویکیپیدیا:ڕێبازەکان و ڕێساکان|سیاسەتەکانی]] ویکیپیدیا ئاشنا بیت: <span style="float:left">[[پەڕگە:WikiVote.png|link=|80px]]</span> * '''[[ویکیپیدیا:پێنج کۆڵەکە|پێنج کۆڵەکە]]'''، سیاسەتەکان و ستانداردەکانی ویکیپیدیا کە لەسەر ئەوان بنیات نراوە. * '''[[ویکیپیدیا:ویکیپیدیا چی نییە|ویکیپیدیا چی نییە]]'''، ئەو شتانە کە بە تەواوی لە ناوەرۆکی ویکیپیدیا دوورن. * '''[[ویکیپیدیا:بێلایەنی ڕوانگە|بێلایەنی ڕوانگە]]'''، پێویستە ھەموو ڕوانگە زۆرینەکان و کەمایەتییە بەرچاوەکان ئاماژەی پێ بکرێت. * '''[[ویکیپیدیا:ئاماژە بە سەرچاوە|ئاماژە بە سەرچاوە]]'''، پێویستە زانیارییەکان [[ویکیپیدیا:سەلماندنیبوون|سەلماندن]]ی بێت و ئاماژە بکرێت بە ژێدەری وەرگرتنیان. * '''[[ویکیپیدیا:ویکیپیدیا چی نییە|نووسینی ناسراوەکان]]'''، ئەم بابەتانە کە پێشتر لە شوێنێکی تر [[ویکیپیدیا:توێژینەوەی سەرەتایی قەدەغەیە|بڵاو نەکراونەتەوە]] یان ناودار نین، ناکرێ لە ویکیپیدیادا بڵاو بکرێتەوە. </div> <div class="tabbertab" title="&zwnj;پەڕەکەت&zwnj;"> <span style="float:left">[[پەڕگە:User-info.svg|link=|70px]]</span> '''[[تایبەت:MyPage|ئەم پەڕەیە]]''' تایبەت بە تۆیە و پێی دەوترێت [[ویکیپیدیا:پەڕەی بەکارھێنەر|پەڕەی بەکارھێنەر]]، لەوێدا دەتوانیت خۆتی تێدا بناسێنیت ئەگەر ئارەزووت کرد، '''[[تایبەت:لێدوانەکەم|ئەمەش]]''' پەڕەی لێدوانەکەتە و بەکارھێنەرانی تر لە ڕیگای ئەم پەڕەیەوە پەیوەندیت لەگەڵ دەگرن. لە پەڕەی بەکارھێنەریت و لێدوانەکەتدا ئەمانە لەبەر چاو بگرە: * تکایە ئەم شتانە کە پەیوەندی بە ویکیپیدیا و ئینسایکڵۆپیدیاوە نییە لە پەڕەی بەکارھێنەریتدا مەھێنە. * لە کاتی وتووێژدا '''[[ویکیپیدیا:ڕێساکانی وتووێژ|ڕێساکانی وتووێژ]]''' لەبەر چاو بگرە. * لە کۆتاییدا و دوای نووسینی بیروڕات، بە بەکارھێنانی '''<nowiki>~~~~</nowiki>''' یان کرتەکردن لەسەر دوگمەی [[پەڕگە:Button_sig.png|link=]] پەیامەکەت '''[[ویکیپیدیا:واژوو|واژوو]]''' بکە. </div> <div class="tabbertab" title="&zwnj;بەشداری&zwnj;"> ویکیپیدیای کوردی شوێنێکە بۆ پەرەپێدان و ناساندنی زمان و چاندی کوردی و کۆکردنەوەی زانیارییەکان لە یەک جێگەدا. بەشداریی ھەموو کەسێک ڕاستەوخۆ دەخرێتە ویکیپیدیای کوردی و پێویستی بە پەسەندکردنی کەس نییە. بۆ بەشداریکردن لە ویکیپیدیای کوردی: <span style="float:left">[[پەڕگە:Crystal Clear app kedit.png|چەپ|80px|link=]]</span> * پێش ھەموو شتێک لێرەدا دەتوانی '''[[ویکیپیدیا:ناساندن|لەگەڵ ویکیپیدیا ئاشنا بیت]]'''. * ئاگاداری '''[[ویکیپیدیا:نووسینی_کوردی|تەختەکلیلی ستاندارد]]''' و '''[[ویکیپیدیا:ڕێنووسی_زمانی_کوردی|ڕێنووسی زمانی کوردی]]''' ببە. * '''[[ویکیپیدیا:فێرکاری|خولی فێرکاری]]''' و '''[[ویکیپیدیا:ڕێنمای_خێرا|ڕێنمای خێرای دەستکاری]]''' ببینە و لە [[ویکیپیدیا:خۆڵەپەتانێ|پەڕەی خۆڵەپەتانێ]] ئەوەی فێر بووی تاقی بکەوە. * '''[[ویکیپیدیا:سێحربازی_وتارەکان|ئەم فێرکارییە]]''' یان '''[[ویکیپیدیا:نووسینی وتارێکی ویکیپیدیا|ئەمە]]''' دەتوانێ بە باشی یارمەتیت بدات بۆ ئاگاداری سەبارەت بە مەرجەکانی وتارەکان لە ویکیپیدیا. * لە کۆتاییدا، ھەر کات سەبارەت بە ھەر شتێک لە ویکیپیدیادا پرسیار، ڕەخنە یان پێشنارێکت بوو، دەتوانی لە '''[[ویکیپیدیا:پرسگا|پرسگادا]]''' باسی بکەی، بەکارھێنەرانی بەئەزموون بەخۆشحاڵییەوە گوێبیس و وەڵامدەر دەبن. دەتوانی بۆ پرسیار و لێدوانی تاکەکەسی پەڕەی لێدوانی بەکارھێنەرانی تر، و سەبارەت بە بابەتی وتارەکان، پەڕەی وتووێژی وتارەکان بەکاربێنیت. </div> </div> |} -- [[بەکارھێنەر:Sakura emad|🌸 Sakura emad 💖]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ‏١٢:٥٠، ١ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٤ (UTC) == گوندی دری == گوندی دری یەکێکە لە گوندەکانی سەر بە عەشیرەتی هەرکی بنەجی سەر بە دەڤەری بارزان و لە پارێزگای هەولێر [[بەکارھێنەر:ئارمان|ئارمان]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:ئارمان|لێدوان]]) ‏١٢:٥٩، ١ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٤ (UTC) 0tllvnprjrw2fczldughyecx6evy1uh 3 277205 1374441 2024-11-01T13:19:08Z New user message 11537 زیادکردنی [[داڕێژە:بەخێرھاتن|پەیامی بەخێرھاتن]] بە پەڕەی لێدوانی بەکارھێنەری نوێ 1374441 wikitext text/x-wiki == بەخێربێیت == {| bgcolor="#f8f8ff" align=center style="width:100% !important; -moz-border-radius: 1em;-webkit-border-radius:1em;border-radius:1em; border:1px solid #999999;" | <div class="tabber horizTabBox" style="width: 100% !important;"> <div class="tabbertab" title="&zwnj;ویکیپیدیا&zwnj;"> {{چینی ناوەند}}{{گەورە|'''بەخێرھاتی بۆ ویکیپیدیا {{PAGENAME}}'''!}}{{کۆتایی}} <span style="float:left">[[پەڕگە:Crystal_Clear_app_ktip.png|چەپ|100px|link=]]</span> '''[[ویکیپیدیا]]''' [[ئینسایکڵۆپیدیا]]یەکی ئازادی ئینتەرنێتییە کە بە دەستی بەشداربووانی خۆبەخشەوە لە سەرانسەری جیھاندا پێکدێت. سەیرکردن، لەبەرگرتنەوە و بەکارھێنانەوەی [[ناوەرۆکی ئازاد|ناوەڕۆکی ویکیپیدیا ئازادە]]. ویکیپیدیا دەستەی نووسەران یان چاودێرانی تایبەتی نییە و ھەموو کەس لەسەر ئینتەرنێت دەتوانێت دەستکاری و چاودێریی وتارەکانی بکات. ئەم ویکیپیدیایە کە بە شێوەزاری [[کوردیی ناوەندی|ناوەندی]] (سۆرانی) لە زمانی [[کوردی]] (Central Kurdish Branch) دەنووسرێت، لە [[٢٠٠٩]]ەوە لە [[:ku:|ویکیپیدیای کوردیی باکووری]] (کورمانجی) بەھۆی [[ویکیپیدیا:ھۆکارەکانی جوداکردنەوەی ویکیپیدیای سۆرانی|چەند کێشەی تەکنیکی و زمانەوانییەوە]] جیا بووەتەوە و ئێستا {{NUMBEROFARTICLES}} وتار و {{NUMBEROFACTIVEUSERS}} بەشداربووی چالاکی ھەیە. {{#if:|سوپاس بۆ بەشداربوون لە ویکیپیدیا و دەستکاریکردنی وتاری [[{{{art}}}]].}} {{چینی ناوەند}}ویکیپیدیا بە شێوەزارەکانی تری زمانی کوردی{{کۆتایی}} {| align="center" cellpadding="1" width="100%" style="text-align:right" |[[پەڕگە:Wikipedia-logo-v2-ku.png|40px|ویکیپیدیای کوردیی باکووری|link=:ku:]] [[:ku:|ویکیپیدیای کوردیی باکووری]] |[[پەڕگە:Wikipedia-logo-v2-sdh.svg|40px|ویکیپیدیای کوردیی باشووری]] [https://incubator.wikimedia.org/wiki/Wp/sdh/دەسپێک ویکیپیدیای کوردیی باشووری] |[[پەڕگە:Wikipedia-logo-v2-diq.png|40px|ویکیپیدیای کوردیی زازاکی|link=:diq:]] [[:diq:|ویکیپیدیای کوردیی زازاکی]] |} </div> <div class="tabbertab" title="&zwnj;بنەماکان&zwnj;"> بەر لە ھەموو شتێک، باشترە لەگەڵ [[ویکیپیدیا:ڕێبازەکان و ڕێساکان|سیاسەتەکانی]] ویکیپیدیا ئاشنا بیت: <span style="float:left">[[پەڕگە:WikiVote.png|link=|80px]]</span> * '''[[ویکیپیدیا:پێنج کۆڵەکە|پێنج کۆڵەکە]]'''، سیاسەتەکان و ستانداردەکانی ویکیپیدیا کە لەسەر ئەوان بنیات نراوە. * '''[[ویکیپیدیا:ویکیپیدیا چی نییە|ویکیپیدیا چی نییە]]'''، ئەو شتانە کە بە تەواوی لە ناوەرۆکی ویکیپیدیا دوورن. * '''[[ویکیپیدیا:بێلایەنی ڕوانگە|بێلایەنی ڕوانگە]]'''، پێویستە ھەموو ڕوانگە زۆرینەکان و کەمایەتییە بەرچاوەکان ئاماژەی پێ بکرێت. * '''[[ویکیپیدیا:ئاماژە بە سەرچاوە|ئاماژە بە سەرچاوە]]'''، پێویستە زانیارییەکان [[ویکیپیدیا:سەلماندنیبوون|سەلماندن]]ی بێت و ئاماژە بکرێت بە ژێدەری وەرگرتنیان. * '''[[ویکیپیدیا:ویکیپیدیا چی نییە|نووسینی ناسراوەکان]]'''، ئەم بابەتانە کە پێشتر لە شوێنێکی تر [[ویکیپیدیا:توێژینەوەی سەرەتایی قەدەغەیە|بڵاو نەکراونەتەوە]] یان ناودار نین، ناکرێ لە ویکیپیدیادا بڵاو بکرێتەوە. </div> <div class="tabbertab" title="&zwnj;پەڕەکەت&zwnj;"> <span style="float:left">[[پەڕگە:User-info.svg|link=|70px]]</span> '''[[تایبەت:MyPage|ئەم پەڕەیە]]''' تایبەت بە تۆیە و پێی دەوترێت [[ویکیپیدیا:پەڕەی بەکارھێنەر|پەڕەی بەکارھێنەر]]، لەوێدا دەتوانیت خۆتی تێدا بناسێنیت ئەگەر ئارەزووت کرد، '''[[تایبەت:لێدوانەکەم|ئەمەش]]''' پەڕەی لێدوانەکەتە و بەکارھێنەرانی تر لە ڕیگای ئەم پەڕەیەوە پەیوەندیت لەگەڵ دەگرن. لە پەڕەی بەکارھێنەریت و لێدوانەکەتدا ئەمانە لەبەر چاو بگرە: * تکایە ئەم شتانە کە پەیوەندی بە ویکیپیدیا و ئینسایکڵۆپیدیاوە نییە لە پەڕەی بەکارھێنەریتدا مەھێنە. * لە کاتی وتووێژدا '''[[ویکیپیدیا:ڕێساکانی وتووێژ|ڕێساکانی وتووێژ]]''' لەبەر چاو بگرە. * لە کۆتاییدا و دوای نووسینی بیروڕات، بە بەکارھێنانی '''<nowiki>~~~~</nowiki>''' یان کرتەکردن لەسەر دوگمەی [[پەڕگە:Button_sig.png|link=]] پەیامەکەت '''[[ویکیپیدیا:واژوو|واژوو]]''' بکە. </div> <div class="tabbertab" title="&zwnj;بەشداری&zwnj;"> ویکیپیدیای کوردی شوێنێکە بۆ پەرەپێدان و ناساندنی زمان و چاندی کوردی و کۆکردنەوەی زانیارییەکان لە یەک جێگەدا. بەشداریی ھەموو کەسێک ڕاستەوخۆ دەخرێتە ویکیپیدیای کوردی و پێویستی بە پەسەندکردنی کەس نییە. بۆ بەشداریکردن لە ویکیپیدیای کوردی: <span style="float:left">[[پەڕگە:Crystal Clear app kedit.png|چەپ|80px|link=]]</span> * پێش ھەموو شتێک لێرەدا دەتوانی '''[[ویکیپیدیا:ناساندن|لەگەڵ ویکیپیدیا ئاشنا بیت]]'''. * ئاگاداری '''[[ویکیپیدیا:نووسینی_کوردی|تەختەکلیلی ستاندارد]]''' و '''[[ویکیپیدیا:ڕێنووسی_زمانی_کوردی|ڕێنووسی زمانی کوردی]]''' ببە. * '''[[ویکیپیدیا:فێرکاری|خولی فێرکاری]]''' و '''[[ویکیپیدیا:ڕێنمای_خێرا|ڕێنمای خێرای دەستکاری]]''' ببینە و لە [[ویکیپیدیا:خۆڵەپەتانێ|پەڕەی خۆڵەپەتانێ]] ئەوەی فێر بووی تاقی بکەوە. * '''[[ویکیپیدیا:سێحربازی_وتارەکان|ئەم فێرکارییە]]''' یان '''[[ویکیپیدیا:نووسینی وتارێکی ویکیپیدیا|ئەمە]]''' دەتوانێ بە باشی یارمەتیت بدات بۆ ئاگاداری سەبارەت بە مەرجەکانی وتارەکان لە ویکیپیدیا. * لە کۆتاییدا، ھەر کات سەبارەت بە ھەر شتێک لە ویکیپیدیادا پرسیار، ڕەخنە یان پێشنارێکت بوو، دەتوانی لە '''[[ویکیپیدیا:پرسگا|پرسگادا]]''' باسی بکەی، بەکارھێنەرانی بەئەزموون بەخۆشحاڵییەوە گوێبیس و وەڵامدەر دەبن. دەتوانی بۆ پرسیار و لێدوانی تاکەکەسی پەڕەی لێدوانی بەکارھێنەرانی تر، و سەبارەت بە بابەتی وتارەکان، پەڕەی وتووێژی وتارەکان بەکاربێنیت. </div> </div> |} -- <b><span style="font-family:Oswald;color:black"></span> [[User:Tessla|<span style="font-family:Oswald;color:FF003A6A">Tessla</span>]] ([[User Talk:Tessla#top|<span style="font-family:Oswald;color:black">وتووێژ</span>]])</b> ‏١٣:١٩، ١ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٤ (UTC) la3g1nhe2hzqlj19gx19bxkhd4bq76o 0 277206 1374446 2024-11-01T14:14:38Z Tessla 41338 دروستکردنی وتارێکی نوێ لەڕێگەی سندووقی دروستکردنی وتارەوە لە پەڕەی دەستپێک.، شائەمراز 1374446 wikitext text/x-wiki {{داتابۆکس}} '''سیستمی دوو خولی'''، کە ھەروەھا پێی دەوترێت '''باڵۆتاژ'''، دووەمین خولی سەرەوە، یان دوو خولی زۆرینە، ڕێگایەکە بۆ ھەڵبژاردنی یەک براوە. ھەندێک جار پێی دەوترێت خولی زۆرینە، ھەرچەندە ئەم زاراوەیە دەکرێت بۆ سیستەمی تریش بەکاربێت، وەک دەنگدانی پلەبەندی یان دەنگدانی تەواوکاری. ئەم سیستەمە دەکەوێتە ژێر پۆلی سیستەمەکانی دەنگدانی زۆرینە، لەگەڵ دەنگدانی خێرا و سیستەمی یەکەم براوە. لە سیستەمی دوو خولیدا، ھەردوو خولەکە بە شێوەی ھەڵبژاردنی یەک کەس بەڕێوە دەچێت، کە دەنگدەر تەنھا یەک پاڵێوراوی دڵخوازی خۆی دیاری دەکات. ئەو دوو پاڵێوراوەی کە زۆرترین دەنگ لە خولی یەکەمدا بەدەست دەھێنن، دەچنە خولی دووەم، کە تێیدا ھەموو پاڵێوراوەکانی تر دەردەکرێن.<ref>{{بیرخستنەوەی ویکیی ئینگلیزی | سەردان = ١ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٤}}</ref> == سەرچاوەکان == {{سەرچاوەکان}} h92ooa0rmqityan9ifk0jyw63ndafaz 1374466 1374446 2024-11-01T17:01:17Z AramBot 39807 بۆت: زیادکردنی دەروازەی [[دەروازە:سیاسەت|سیاسەت]] 1374466 wikitext text/x-wiki {{داتابۆکس}} '''سیستمی دوو خولی'''، کە ھەروەھا پێی دەوترێت '''باڵۆتاژ'''، دووەمین خولی سەرەوە، یان دوو خولی زۆرینە، ڕێگایەکە بۆ ھەڵبژاردنی یەک براوە. ھەندێک جار پێی دەوترێت خولی زۆرینە، ھەرچەندە ئەم زاراوەیە دەکرێت بۆ سیستەمی تریش بەکاربێت، وەک دەنگدانی پلەبەندی یان دەنگدانی تەواوکاری. ئەم سیستەمە دەکەوێتە ژێر پۆلی سیستەمەکانی دەنگدانی زۆرینە، لەگەڵ دەنگدانی خێرا و سیستەمی یەکەم براوە. لە سیستەمی دوو خولیدا، ھەردوو خولەکە بە شێوەی ھەڵبژاردنی یەک کەس بەڕێوە دەچێت، کە دەنگدەر تەنھا یەک پاڵێوراوی دڵخوازی خۆی دیاری دەکات. ئەو دوو پاڵێوراوەی کە زۆرترین دەنگ لە خولی یەکەمدا بەدەست دەھێنن، دەچنە خولی دووەم، کە تێیدا ھەموو پاڵێوراوەکانی تر دەردەکرێن.<ref>{{بیرخستنەوەی ویکیی ئینگلیزی | سەردان = ١ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٤}}</ref> == سەرچاوەکان == {{سەرچاوەکان}} {{تووڵی دەروازە|سیاسەت}} mtchso7uljykif2p3j0sqap2utkw557 0 277207 1374448 2024-11-01T14:17:56Z Tessla 41338 دروستکردنی وتارێکی نوێ لەڕێگەی سندووقی دروستکردنی وتارەوە لە پەڕەی دەستپێک.، شائەمراز 1374448 wikitext text/x-wiki {{داتابۆکس}} '''پارتی دیموکراتی لیبراڵ''' (جییوو-مینشوتۆ)، کە زۆر جار بە کورتکراوەی جیمینتۆ ناسراوە، پارتێکی سیاسی پارێزگاری گەورە و نەتەوەیییە لە [[ژاپۆن]]. لە دامەزراندنییەوە لە ساڵی ١٩٥٥، بە شێوەیەکی بەردەوام لە دەسەڵاتدا بووە - کە بەم سەردەمە دەوترێت سیستەمی ١٩٥٥ - تەنھا لە نێوان ساڵانی ١٩٩٣ و ١٩٩٤، و دووبارە لە ٢٠٠٩ بۆ ٢٠١٢ نەبێت.<ref>{{بیرخستنەوەی ویکیی ئینگلیزی | سەردان = ١ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٤}}</ref> == سەرچاوەکان == {{سەرچاوەکان}} dike1vzuoq5yjjc8m7mcj3g63ij6ltt 1374453 1374448 2024-11-01T16:00:57Z AramBot 39807 بۆت: زیادکردنی {{پۆلی کۆمنز|Liberal Democratic Party of Japan}} 1374453 wikitext text/x-wiki {{داتابۆکس}} '''پارتی دیموکراتی لیبراڵ''' (جییوو-مینشوتۆ)، کە زۆر جار بە کورتکراوەی جیمینتۆ ناسراوە، پارتێکی سیاسی پارێزگاری گەورە و نەتەوەیییە لە [[ژاپۆن]]. لە دامەزراندنییەوە لە ساڵی ١٩٥٥، بە شێوەیەکی بەردەوام لە دەسەڵاتدا بووە - کە بەم سەردەمە دەوترێت سیستەمی ١٩٥٥ - تەنھا لە نێوان ساڵانی ١٩٩٣ و ١٩٩٤، و دووبارە لە ٢٠٠٩ بۆ ٢٠١٢ نەبێت.<ref>{{بیرخستنەوەی ویکیی ئینگلیزی | سەردان = ١ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٤}}</ref> == سەرچاوەکان == {{سەرچاوەکان}} {{پۆلی کۆمنز|Liberal Democratic Party of Japan}} b22llvf33ptvicoihfnini2d2017ncv 1374464 1374453 2024-11-01T17:00:57Z AramBot 39807 بۆت: زیادکردنی دەروازەکانی [[دەروازە:سیاسەت|سیاسەت]]، [[دەروازە:ژاپۆن|ژاپۆن]] و [[دەروازە:زانستی سیاسەت|زانستی سیاسەت]] 1374464 wikitext text/x-wiki {{داتابۆکس}} '''پارتی دیموکراتی لیبراڵ''' (جییوو-مینشوتۆ)، کە زۆر جار بە کورتکراوەی جیمینتۆ ناسراوە، پارتێکی سیاسی پارێزگاری گەورە و نەتەوەیییە لە [[ژاپۆن]]. لە دامەزراندنییەوە لە ساڵی ١٩٥٥، بە شێوەیەکی بەردەوام لە دەسەڵاتدا بووە - کە بەم سەردەمە دەوترێت سیستەمی ١٩٥٥ - تەنھا لە نێوان ساڵانی ١٩٩٣ و ١٩٩٤، و دووبارە لە ٢٠٠٩ بۆ ٢٠١٢ نەبێت.<ref>{{بیرخستنەوەی ویکیی ئینگلیزی | سەردان = ١ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٤}}</ref> == سەرچاوەکان == {{سەرچاوەکان}} {{پۆلی کۆمنز|Liberal Democratic Party of Japan}} {{تووڵی دەروازە|سیاسەت|ژاپۆن|زانستی سیاسەت}} 1kny6ajpanrm87j2gq7wgv1e8w5a6ct 0 277208 1374449 2024-11-01T14:22:46Z Tessla 41338 دروستکردنی وتارێکی نوێ لەڕێگەی سندووقی دروستکردنی وتارەوە لە پەڕەی دەستپێک.، شائەمراز 1374449 wikitext text/x-wiki {{داتابۆکس}} '''ئەنجومەنی نوێنەرانی ژاپۆن''' [[ئەنجومەنی خواروو|خانەی خوارەوەی]] پەرلەمانی نیشتمانی ژاپۆنە. ئەنجومەنی ڕاوێژکاران [[ئەنجومەنی باڵا|خانەی سەرەوەیە]]. پێکھاتەی ئەنجومەنەکە بەپێی ماددەی ٤١ و ماددەی ٤٢ی [[دەستووری ژاپۆن]] دیاریکراوە. ئەنجومەنی نوێنەران ٤٦٥ ئەندامی ھەیە، کە بۆ ماوەی چوار ساڵ ھەڵدەبژێردرێن. لەمانە، ١٧٦ ئەندام لە ١١ بازنەی فرە-ئەندامی لە ڕێگەی سیستەمی لیستی حزبی نوێنەرایەتی ڕێژەیی ھەڵدەبژێردرێن، و ٢٨٩ ئەندامیش لە بازنەی تاک-ئەندامی ھەڵدەبژێردرێن. سیستەمی گشتی دەنگدان کە بۆ ھەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران بەکاردێت سیستەمێکی ھاوتەریبە، شێوەیەکە لە نوێنەرایەتی نیمچە-ڕێژەیی. لەژێر سیستەمی ھاوتەریبدا، دابەشکردنی کورسییەکانی لیست ئەنجامی بازنە تاک-کورسییەکان لەبەرچاو ناگرێت؛ بۆیە، دابەشکردنی گشتی کورسییەکان لە ئەنجومەنی نوێنەران ڕێژەیی نییە، کە ئەمەش لە بەرژەوەندی پارتە گەورەکاندایە. لە بەرامبەردا، لە دامەزراوەکانی وەک [[بووندێستاگ]]ی ئەڵمانی یان پەرلەمانی نیووزیلەندا، ھەڵبژاردنی ئەندامانی تاک-کورسی و ئەندامانی لیستی حزبی پێکەوە بەستراون، بە جۆرێک کە ئەنجامی گشتی بە تەواوی یان تا ڕادەیەک ڕێزی نوێنەرایەتی ڕێژەیی دەگرێت.<ref>{{بیرخستنەوەی ویکیی ئینگلیزی | سەردان = ١ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٤}}</ref> == سەرچاوەکان == {{سەرچاوەکان}} a55t6att1akm5hkv0884ugla0tpd1ig 1374452 1374449 2024-11-01T16:00:48Z AramBot 39807 بۆت: زیادکردنی {{پۆلی کۆمنز|House of Representatives of Japan}} 1374452 wikitext text/x-wiki {{داتابۆکس}} '''ئەنجومەنی نوێنەرانی ژاپۆن''' [[ئەنجومەنی خواروو|خانەی خوارەوەی]] پەرلەمانی نیشتمانی ژاپۆنە. ئەنجومەنی ڕاوێژکاران [[ئەنجومەنی باڵا|خانەی سەرەوەیە]]. پێکھاتەی ئەنجومەنەکە بەپێی ماددەی ٤١ و ماددەی ٤٢ی [[دەستووری ژاپۆن]] دیاریکراوە. ئەنجومەنی نوێنەران ٤٦٥ ئەندامی ھەیە، کە بۆ ماوەی چوار ساڵ ھەڵدەبژێردرێن. لەمانە، ١٧٦ ئەندام لە ١١ بازنەی فرە-ئەندامی لە ڕێگەی سیستەمی لیستی حزبی نوێنەرایەتی ڕێژەیی ھەڵدەبژێردرێن، و ٢٨٩ ئەندامیش لە بازنەی تاک-ئەندامی ھەڵدەبژێردرێن. سیستەمی گشتی دەنگدان کە بۆ ھەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران بەکاردێت سیستەمێکی ھاوتەریبە، شێوەیەکە لە نوێنەرایەتی نیمچە-ڕێژەیی. لەژێر سیستەمی ھاوتەریبدا، دابەشکردنی کورسییەکانی لیست ئەنجامی بازنە تاک-کورسییەکان لەبەرچاو ناگرێت؛ بۆیە، دابەشکردنی گشتی کورسییەکان لە ئەنجومەنی نوێنەران ڕێژەیی نییە، کە ئەمەش لە بەرژەوەندی پارتە گەورەکاندایە. لە بەرامبەردا، لە دامەزراوەکانی وەک [[بووندێستاگ]]ی ئەڵمانی یان پەرلەمانی نیووزیلەندا، ھەڵبژاردنی ئەندامانی تاک-کورسی و ئەندامانی لیستی حزبی پێکەوە بەستراون، بە جۆرێک کە ئەنجامی گشتی بە تەواوی یان تا ڕادەیەک ڕێزی نوێنەرایەتی ڕێژەیی دەگرێت.<ref>{{بیرخستنەوەی ویکیی ئینگلیزی | سەردان = ١ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٤}}</ref> == سەرچاوەکان == {{سەرچاوەکان}} {{پۆلی کۆمنز|House of Representatives of Japan}} bienydm7niw9s6vitp45lprviwq66z3 1374465 1374452 2024-11-01T17:01:07Z AramBot 39807 بۆت: زیادکردنی دەروازەکانی [[دەروازە:سیاسەت|سیاسەت]]، [[دەروازە:ژاپۆن|ژاپۆن]] و [[دەروازە:زانستی سیاسەت|زانستی سیاسەت]] 1374465 wikitext text/x-wiki {{داتابۆکس}} '''ئەنجومەنی نوێنەرانی ژاپۆن''' [[ئەنجومەنی خواروو|خانەی خوارەوەی]] پەرلەمانی نیشتمانی ژاپۆنە. ئەنجومەنی ڕاوێژکاران [[ئەنجومەنی باڵا|خانەی سەرەوەیە]]. پێکھاتەی ئەنجومەنەکە بەپێی ماددەی ٤١ و ماددەی ٤٢ی [[دەستووری ژاپۆن]] دیاریکراوە. ئەنجومەنی نوێنەران ٤٦٥ ئەندامی ھەیە، کە بۆ ماوەی چوار ساڵ ھەڵدەبژێردرێن. لەمانە، ١٧٦ ئەندام لە ١١ بازنەی فرە-ئەندامی لە ڕێگەی سیستەمی لیستی حزبی نوێنەرایەتی ڕێژەیی ھەڵدەبژێردرێن، و ٢٨٩ ئەندامیش لە بازنەی تاک-ئەندامی ھەڵدەبژێردرێن. سیستەمی گشتی دەنگدان کە بۆ ھەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران بەکاردێت سیستەمێکی ھاوتەریبە، شێوەیەکە لە نوێنەرایەتی نیمچە-ڕێژەیی. لەژێر سیستەمی ھاوتەریبدا، دابەشکردنی کورسییەکانی لیست ئەنجامی بازنە تاک-کورسییەکان لەبەرچاو ناگرێت؛ بۆیە، دابەشکردنی گشتی کورسییەکان لە ئەنجومەنی نوێنەران ڕێژەیی نییە، کە ئەمەش لە بەرژەوەندی پارتە گەورەکاندایە. لە بەرامبەردا، لە دامەزراوەکانی وەک [[بووندێستاگ]]ی ئەڵمانی یان پەرلەمانی نیووزیلەندا، ھەڵبژاردنی ئەندامانی تاک-کورسی و ئەندامانی لیستی حزبی پێکەوە بەستراون، بە جۆرێک کە ئەنجامی گشتی بە تەواوی یان تا ڕادەیەک ڕێزی نوێنەرایەتی ڕێژەیی دەگرێت.<ref>{{بیرخستنەوەی ویکیی ئینگلیزی | سەردان = ١ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٤}}</ref> == سەرچاوەکان == {{سەرچاوەکان}} {{پۆلی کۆمنز|House of Representatives of Japan}} {{تووڵی دەروازە|سیاسەت|ژاپۆن|زانستی سیاسەت}} kyry6krmjbhmvh06qcaeak6itw8m0hy 0 277209 1374450 2024-11-01T14:23:48Z Tessla 41338 دروستکردنی ڕەوانەکەر بۆ [[بوندێستاگ]] (ئامرازی دروستکەری ڕەوانەکەر) 1374450 wikitext text/x-wiki #ڕەوانەکەر [[بوندێستاگ]] 30n6plc44ncq78bws6zzb9p5n2w6de9 2 277210 1374451 2024-11-01T15:29:29Z Lashkrfarhan 32116 وەڵام بەسەرداچوونەوە (بچووک) 1374451 wikitext text/x-wiki بەڵێ 48h9lkb1nobb4859nwy6p3sod0xnkuy 3 277211 1374468 2024-11-01T19:00:08Z New user message 11537 زیادکردنی [[داڕێژە:بەخێرھاتن|پەیامی بەخێرھاتن]] بە پەڕەی لێدوانی بەکارھێنەری نوێ 1374468 wikitext text/x-wiki == بەخێربێیت == {| bgcolor="#f8f8ff" align=center style="width:100% !important; -moz-border-radius: 1em;-webkit-border-radius:1em;border-radius:1em; border:1px solid #999999;" | <div class="tabber horizTabBox" style="width: 100% !important;"> <div class="tabbertab" title="&zwnj;ویکیپیدیا&zwnj;"> {{چینی ناوەند}}{{گەورە|'''بەخێرھاتی بۆ ویکیپیدیا {{PAGENAME}}'''!}}{{کۆتایی}} <span style="float:left">[[پەڕگە:Crystal_Clear_app_ktip.png|چەپ|100px|link=]]</span> '''[[ویکیپیدیا]]''' [[ئینسایکڵۆپیدیا]]یەکی ئازادی ئینتەرنێتییە کە بە دەستی بەشداربووانی خۆبەخشەوە لە سەرانسەری جیھاندا پێکدێت. سەیرکردن، لەبەرگرتنەوە و بەکارھێنانەوەی [[ناوەرۆکی ئازاد|ناوەڕۆکی ویکیپیدیا ئازادە]]. ویکیپیدیا دەستەی نووسەران یان چاودێرانی تایبەتی نییە و ھەموو کەس لەسەر ئینتەرنێت دەتوانێت دەستکاری و چاودێریی وتارەکانی بکات. ئەم ویکیپیدیایە کە بە شێوەزاری [[کوردیی ناوەندی|ناوەندی]] (سۆرانی) لە زمانی [[کوردی]] (Central Kurdish Branch) دەنووسرێت، لە [[٢٠٠٩]]ەوە لە [[:ku:|ویکیپیدیای کوردیی باکووری]] (کورمانجی) بەھۆی [[ویکیپیدیا:ھۆکارەکانی جوداکردنەوەی ویکیپیدیای سۆرانی|چەند کێشەی تەکنیکی و زمانەوانییەوە]] جیا بووەتەوە و ئێستا {{NUMBEROFARTICLES}} وتار و {{NUMBEROFACTIVEUSERS}} بەشداربووی چالاکی ھەیە. {{#if:|سوپاس بۆ بەشداربوون لە ویکیپیدیا و دەستکاریکردنی وتاری [[{{{art}}}]].}} {{چینی ناوەند}}ویکیپیدیا بە شێوەزارەکانی تری زمانی کوردی{{کۆتایی}} {| align="center" cellpadding="1" width="100%" style="text-align:right" |[[پەڕگە:Wikipedia-logo-v2-ku.png|40px|ویکیپیدیای کوردیی باکووری|link=:ku:]] [[:ku:|ویکیپیدیای کوردیی باکووری]] |[[پەڕگە:Wikipedia-logo-v2-sdh.svg|40px|ویکیپیدیای کوردیی باشووری]] [https://incubator.wikimedia.org/wiki/Wp/sdh/دەسپێک ویکیپیدیای کوردیی باشووری] |[[پەڕگە:Wikipedia-logo-v2-diq.png|40px|ویکیپیدیای کوردیی زازاکی|link=:diq:]] [[:diq:|ویکیپیدیای کوردیی زازاکی]] |} </div> <div class="tabbertab" title="&zwnj;بنەماکان&zwnj;"> بەر لە ھەموو شتێک، باشترە لەگەڵ [[ویکیپیدیا:ڕێبازەکان و ڕێساکان|سیاسەتەکانی]] ویکیپیدیا ئاشنا بیت: <span style="float:left">[[پەڕگە:WikiVote.png|link=|80px]]</span> * '''[[ویکیپیدیا:پێنج کۆڵەکە|پێنج کۆڵەکە]]'''، سیاسەتەکان و ستانداردەکانی ویکیپیدیا کە لەسەر ئەوان بنیات نراوە. * '''[[ویکیپیدیا:ویکیپیدیا چی نییە|ویکیپیدیا چی نییە]]'''، ئەو شتانە کە بە تەواوی لە ناوەرۆکی ویکیپیدیا دوورن. * '''[[ویکیپیدیا:بێلایەنی ڕوانگە|بێلایەنی ڕوانگە]]'''، پێویستە ھەموو ڕوانگە زۆرینەکان و کەمایەتییە بەرچاوەکان ئاماژەی پێ بکرێت. * '''[[ویکیپیدیا:ئاماژە بە سەرچاوە|ئاماژە بە سەرچاوە]]'''، پێویستە زانیارییەکان [[ویکیپیدیا:سەلماندنیبوون|سەلماندن]]ی بێت و ئاماژە بکرێت بە ژێدەری وەرگرتنیان. * '''[[ویکیپیدیا:ویکیپیدیا چی نییە|نووسینی ناسراوەکان]]'''، ئەم بابەتانە کە پێشتر لە شوێنێکی تر [[ویکیپیدیا:توێژینەوەی سەرەتایی قەدەغەیە|بڵاو نەکراونەتەوە]] یان ناودار نین، ناکرێ لە ویکیپیدیادا بڵاو بکرێتەوە. </div> <div class="tabbertab" title="&zwnj;پەڕەکەت&zwnj;"> <span style="float:left">[[پەڕگە:User-info.svg|link=|70px]]</span> '''[[تایبەت:MyPage|ئەم پەڕەیە]]''' تایبەت بە تۆیە و پێی دەوترێت [[ویکیپیدیا:پەڕەی بەکارھێنەر|پەڕەی بەکارھێنەر]]، لەوێدا دەتوانیت خۆتی تێدا بناسێنیت ئەگەر ئارەزووت کرد، '''[[تایبەت:لێدوانەکەم|ئەمەش]]''' پەڕەی لێدوانەکەتە و بەکارھێنەرانی تر لە ڕیگای ئەم پەڕەیەوە پەیوەندیت لەگەڵ دەگرن. لە پەڕەی بەکارھێنەریت و لێدوانەکەتدا ئەمانە لەبەر چاو بگرە: * تکایە ئەم شتانە کە پەیوەندی بە ویکیپیدیا و ئینسایکڵۆپیدیاوە نییە لە پەڕەی بەکارھێنەریتدا مەھێنە. * لە کاتی وتووێژدا '''[[ویکیپیدیا:ڕێساکانی وتووێژ|ڕێساکانی وتووێژ]]''' لەبەر چاو بگرە. * لە کۆتاییدا و دوای نووسینی بیروڕات، بە بەکارھێنانی '''<nowiki>~~~~</nowiki>''' یان کرتەکردن لەسەر دوگمەی [[پەڕگە:Button_sig.png|link=]] پەیامەکەت '''[[ویکیپیدیا:واژوو|واژوو]]''' بکە. </div> <div class="tabbertab" title="&zwnj;بەشداری&zwnj;"> ویکیپیدیای کوردی شوێنێکە بۆ پەرەپێدان و ناساندنی زمان و چاندی کوردی و کۆکردنەوەی زانیارییەکان لە یەک جێگەدا. بەشداریی ھەموو کەسێک ڕاستەوخۆ دەخرێتە ویکیپیدیای کوردی و پێویستی بە پەسەندکردنی کەس نییە. بۆ بەشداریکردن لە ویکیپیدیای کوردی: <span style="float:left">[[پەڕگە:Crystal Clear app kedit.png|چەپ|80px|link=]]</span> * پێش ھەموو شتێک لێرەدا دەتوانی '''[[ویکیپیدیا:ناساندن|لەگەڵ ویکیپیدیا ئاشنا بیت]]'''. * ئاگاداری '''[[ویکیپیدیا:نووسینی_کوردی|تەختەکلیلی ستاندارد]]''' و '''[[ویکیپیدیا:ڕێنووسی_زمانی_کوردی|ڕێنووسی زمانی کوردی]]''' ببە. * '''[[ویکیپیدیا:فێرکاری|خولی فێرکاری]]''' و '''[[ویکیپیدیا:ڕێنمای_خێرا|ڕێنمای خێرای دەستکاری]]''' ببینە و لە [[ویکیپیدیا:خۆڵەپەتانێ|پەڕەی خۆڵەپەتانێ]] ئەوەی فێر بووی تاقی بکەوە. * '''[[ویکیپیدیا:سێحربازی_وتارەکان|ئەم فێرکارییە]]''' یان '''[[ویکیپیدیا:نووسینی وتارێکی ویکیپیدیا|ئەمە]]''' دەتوانێ بە باشی یارمەتیت بدات بۆ ئاگاداری سەبارەت بە مەرجەکانی وتارەکان لە ویکیپیدیا. * لە کۆتاییدا، ھەر کات سەبارەت بە ھەر شتێک لە ویکیپیدیادا پرسیار، ڕەخنە یان پێشنارێکت بوو، دەتوانی لە '''[[ویکیپیدیا:پرسگا|پرسگادا]]''' باسی بکەی، بەکارھێنەرانی بەئەزموون بەخۆشحاڵییەوە گوێبیس و وەڵامدەر دەبن. دەتوانی بۆ پرسیار و لێدوانی تاکەکەسی پەڕەی لێدوانی بەکارھێنەرانی تر، و سەبارەت بە بابەتی وتارەکان، پەڕەی وتووێژی وتارەکان بەکاربێنیت. </div> </div> |} -- ⇐[[بەکارھێنەر:ئارام بکر|<span style="font-family:Cursive; color:yellow; Background:Black; font-size:13px;">'''ئارام'''</span>]] _{[[لێدوانی بەکارھێنەر:ئارام بکر|<span style="color:black; Background:yellow">'''وتووێژ💭'''</span>]]} ‏١٩:٠٠، ١ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٤ (UTC) d1o14au23j4c5e33zbv6i3bwcxkp5ql 2 277212 1374472 2024-11-01T19:53:22Z Chiyamawalo 58278 زیادکردن 1374472 wikitext text/x-wiki کوردستان cickvwua0lvgzilxqi2nbl5hho1rni5 1374473 1374472 2024-11-01T19:54:03Z Chiyamawalo 58278 زیادکردن 1374473 wikitext text/x-wiki '''هۆزی ماوەلۆیی :''' هۆزێکی باشووری کوردستانە ئەندامەکانی لە پارێزگای هەولێر دەژین و لە پیرمام و گوندەکانی دەوروبەری دەژین ، نزیکترینن لە خۆشناوەکان و هەندێکیان خۆیان بەخۆشناو ناودەبەن وە هەندێک لە کەسایەتیەکانیان بریتین لە جەمیل ئاغای کۆڕێ و مامەند عومەر ئاغای سێوەکە jaaierlt3927lhbgip4tf980lnagxuo 0 277213 1374477 2024-11-01T20:47:13Z Tessla 41338 دروستکردنی وتارێکی نوێ لەڕێگەی سندووقی دروستکردنی وتارەوە لە پەڕەی دەستپێک.، شائەمراز 1374477 wikitext text/x-wiki {{داتابۆکس}} '''ویکیپیدیای ئەندۆنیزی''' وەشانی [[ویکیپیدیا]]یە بە [[زمانی ئیندۆنیزی]]. ویکیپیدیای ئەندەنووسی پێنجەمین ویکیپیدیای خێراترین گەشەکردنە لە زمانی ئاسیایی دوای ویکیپیدیای ژاپۆنی، چینی، کۆری و تورکی. لە ڕووی قووڵییەوە لە پلەی ٢٥ەمدایە لەنێو ویکیپیدیاکان. یەکەم وتارەکەی لە ٣٠ی ئایاری ٢٠٠٣ نووسراوە،<ref>{{in lang|id}} [//id.wikipedia.org/w/index.php?title=Elektron&limit=500&action=history Electron History Page in Bahasa Indonesia]</ref><ref>{{in lang|id}} [http://www.tokohindonesia.com/ensiklopedi/r/revo-ag-soekatno/index.shtml Tokoh Indonesia: Revo AGS: Indonesian Wikipedia Contributor] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071010053713/http://www.tokohindonesia.com/ensiklopedi/r/revo-ag-soekatno/index.shtml |date=10 October 2007}}</ref> بەڵام پەڕەی سەرەکی شەش مانگ دواتر لە ٢٩ی تشرینی دووەمی ٢٠٠٣ دروست کراوە.<ref>{{in lang|id}} [//id.wikipedia.org/w/index.php?title=Halaman_Utama&action=history Wikipedia Bahasa Indonesia Main Page history]</ref> {{NUMBEROF|ARTICLES|id|N}} وتار لە ویکیپیدیای ئەندەنووسیدا ھەیە. لە نیسانی ٢٠١٦دا، ٤٦٢ دەستکاریکەر ھەبوون کە لانیکەم پێنج دەستکارییان لەو مانگەدا کردووە. == پێشینە == [[پەڕگە:Indonesian Wikipedia with modified Timeless skin screenshot.png|وێنۆک|232x232px|پەڕەی سەرەکی ویکیپیدیای ئەندەنووسی بە دۆخی تاریک و [[:mw:Skin:Timeless|Timeless]]]] ھەرچەندە زمانی ئەندەنووسی لە زمانی مالیزی دەچێت، بەڵام ویکیپیدیای ئەندەنووسی جیایە لە ویکیپیدیای مالیزی<ref name=Lihp136>[[Andrew Lih|Lih]], p. 136.</ref> (کە لە تشرینی یەکەمی ٢٠٠٢دا دەستی پێکردووە).<ref>{{cite web|url=https://ms.wikipedia.org/w/index.php?title=Laman_Utama&dir=prev&action=history|title=Malay Wikipedia History}}</ref> ویکیپیدیای ئەندەنووسی و مالیزی بە جیا لەلایەن دوو گرووپی بەکارھێنەری جیاوازەوە لە ماوەی شەش مانگدا دەستی پێکراوە. لە ٢٠٠٩دا، ئەندرۆ لی نووسیویەتی «لەبەر ئەوەی ئەم گرووپانە لەسەر سنووری نیشتمانی دابەشکراون، یەکگرتنەوەیان لە نزیکدا ڕوونادات.»<ref name=Lihp136/> ئەندەنووسی فۆرمێکی نۆرماتیڤی زمانی مالیزییە، زمانێکی ئۆسترۆنیزی (یان مالیزی-پۆلینیزی)یە کە بۆ چەندین سەدە وەک زمانی فرانکا لە کەشکەڵانی ئەندەنووسیدا بەکارھاتووە، و بەرزکرایەوە بۆ پلەی زمانی فەرمی لەگەڵ ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی ئەندەنووسی لە ١٩٤٥، ئیلھام وەرگرتن لە ڕووداوی سومپا پێمودا (پەیمانی گەنجان) لە ١٩٢٨. زۆر لە فۆرمی فەرمی مالیزی زمانەکە دەچێت. ھەرچەندە، لە ھەندێک ڕووەوە جیاوازە لە فۆرمی مالیزی، لەگەڵ جیاوازی سەرەکی لە دەربڕین و وشەدا، بەھۆی ئەو وشە ھۆڵەندیانەی کە لە فەرھەنگی وشەی ئەندەنووسیدا ھەن. تەنھا ٧٪ی دانیشتووانی ئەندەنووسی وەک زمانی دایک قسەی پێدەکەن، بەڵام بە گشتی زیاتر لە ٢٠٠ ملیۆن کەس قسەی پێدەکەن.<ref>{{Cite web |url=http://www.axistranslations.com/language-resources/indonesian-language.html |title=Axis translations: Indonesian language |access-date=9 March 2009 |archive-date=3 March 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160303181020/http://www.axistranslations.com/language-resources/indonesian-language.html |url-status=dead}}</ref> زمانی مالیزی لەلایەن گرووپە نەتەوەیییەکانەوە قسەی پێدەکرێت کە لە [[نیمچەدوورگەی مالایی]]، باشووری [[تایلەند]]، بەشێک لە [[فلیپین]] و [[سینگاپوور]] نیشتەجێن. مالیزی ھەروەھا وەک یەکێک لە دیالێکتەکانی زمانی ئەندەنووسی لەلایەن ئەندەنووسییەکانی ناوەڕاستی ڕۆژھەڵاتی سوماترا، دوورگەکانی ڕیاو و بەشێک لە کەناری بۆرنیۆ دادەنرێت.<ref>[http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=NL Ethnologue report for Netherlands]</ref> == سەرچاوەکان == {{سەرچاوەکان|٢}} bqq36h2c24zbryg8ibigdwjvoi6ktdz 0 277214 1374478 2024-11-01T20:50:03Z Tessla 41338 دروست کراو بە وەرگێڕانی پەڕەی «[[:en:Special:Redirect/revision/1251649886|Wayuu Wikipedia]]» 1374478 wikitext text/x-wiki '''ویکیپیدیای وایوو''' ( ''Wikipeetia süka wayuunaiki'' ) چاپێکی [[ویکیپیدیا|ویکیپیدیایە]] بە زمانی وایو . لە ٢٧ی شوباتی ٢٠٢٣ دروستکراوە. پرۆژەی ویکیپیدیای وایو لە نێوان ساڵانی ٢٠٠٨ بۆ ٢٠٢٣ لە [[دامەزراوەی ویکیمیدیا]] بووە و لەلایەن چالاکوانان، مامۆستایان، پرۆفیسۆرەکان، بەڕێوەبەران و سەرکردەکانی گەلی وایو بە پاڵپشتی تۆڕی دیجیتاڵی وایو پەرەی پێدراوە. <ref>{{Cite web |ڕێکەوت=2020-02-11 |ناونیشان=https://rising.globalvoices.org/lenguas/2020/02/11/wikipedia-en-wayuunaiki-wikiakuaipa/ |ڕێکەوتی سەردان=2023-03-01 |وێبگە=Activismo Digital de Lenguas Indígenas |زمان=es}}</ref> <ref>{{Cite web |last=Gutemonik |ڕێکەوت=2021-08-18 |ناونیشان=https://diff.wikimedia.org/es/2021/08/18/wikipedia-y-wikipeetia-en-comunidades-wayuu-en-la-guajira-colombo-venezolana/ |ڕێکەوتی سەردان=2023-03-01 |وێبگە=Diff |زمان=es-ES}}</ref> تاقیکردنەوە تاقیکردنەوە تاقیکردنەوە تاقیکردنەوە تاقیکردنەوە [[پۆل:ویکیپیدیاکان بەپێی زمان]] j0iepa64ajwzyvz0l5fky6ejuqrn8h7 1374479 1374478 2024-11-01T20:50:40Z Tessla 41338 شائەمراز 1374479 wikitext text/x-wiki '''ویکیپیدیای وایوو''' (''Wikipeetia süka wayuunaiki'') چاپێکی [[ویکیپیدیا|ویکیپیدیایە]] بە زمانی وایو. لە ٢٧ی شوباتی ٢٠٢٣ دروست کراوە. پرۆژەی ویکیپیدیای وایو لە نێوان ساڵانی ٢٠٠٨ بۆ ٢٠٢٣ لە [[دامەزراوەی ویکیمیدیا]] بووە و لەلایەن چالاکوانان، مامۆستایان، پرۆفیسۆرەکان، بەڕێوەبەران و سەرکردەکانی گەلی وایو بە پاڵپشتی تۆڕی دیجیتاڵی وایو پەرەی پێدراوە.<ref>{{Cite web |ڕێکەوت=2020-02-11 |ناونیشان=https://rising.globalvoices.org/lenguas/2020/02/11/wikipedia-en-wayuunaiki-wikiakuaipa/ |ڕێکەوتی سەردان=2023-03-01 |وێبگە=Activismo Digital de Lenguas Indígenas |زمان=es}}</ref><ref>{{Cite web |last=Gutemonik |ڕێکەوت=2021-08-18 |ناونیشان=https://diff.wikimedia.org/es/2021/08/18/wikipedia-y-wikipeetia-en-comunidades-wayuu-en-la-guajira-colombo-venezolana/ |ڕێکەوتی سەردان=2023-03-01 |وێبگە=Diff |زمان=es-ES}}</ref> == سەرچاوەکان == {{سەرچاوەکان}} [[پۆل:ویکیپیدیاکان بەپێی زمان]] etuphokdh4kvf41zal95yc2tnoau2na 0 277215 1374484 2024-11-01T21:11:38Z Tessla 41338 دروستکردنی وتارێکی نوێ لەڕێگەی سندووقی دروستکردنی وتارەوە لە پەڕەی دەستپێک.، شائەمراز 1374484 wikitext text/x-wiki [[پەڕگە:Wikipedia Edit Wars.jpg|وێنۆک|300px|وێنەی شەڕە دەستکاری لەلایەن ھونەرمەندێکی چیکییەوە]] '''ناکۆکییەکانی ویکیپیدیا''' لە [[کۆمەڵگەی ویکیپیدیا|ناڕەزایی ویکیپیدیاکارانەوە]] سەرچاوە دەگرن سەبارەت بە ناوەڕۆکی وتار یان کاروباری ناوخۆیی [[ویکیپیدیا]]، کە دەکرێت لە پەڕەکانی گفتوگۆدا باس بکرێن، ھەروەھا لە ھەڵسوکەوتی خراپی بەکارھێنەرانەوە. ناکۆکییەکان لەوانەیە ببنە ھۆی گۆڕانکاری ڕکابەری دووبارە لە وتارێکدا، کە بە «شەڕی دەستکاری» ناسراوە، و لەوانەیە پەرە بسێنێت بۆ ھەوڵەکانی چارەسەرکردنی ناکۆکی و جێبەجێکردن. دەستکاریکەرانی ویکیپیدیا لەوانەیە ناکۆکییان ھەبێت لەسەر چەندین وتار لە بابەتێکی ناکۆکدا کە ڕەنگدانەوەی مشتومڕ و ناکۆکییەکانی کۆمەڵگان، لەسەر بنەمای جیاوازییە نەتەوەیی، سیاسی، ئایینی و زانستییەکان. ھەوڵەکانی چارەسەرکردنی ناکۆکی بە تێپەڕبوونی ساڵان گۆڕانیان بەسەردا ھاتووە. بۆ ناکۆکییەکانی ناوەڕۆک لە ویکیپیدیای ئینگلیزیدا، تا ساڵی ٢٠٢٤، دەستکاریکەران زۆرجار پەنا دەبەنە بەر داواکاری بۆ ڕاوێژ، لەگەڵ پێکھاتەی گفتوگۆی تایبەت، وەک وتارەکان بۆ سڕینەوە. بۆ ھەڵسوکەوتی خراپی گومانلێکراوی بەکارھێنەر، ھەندێک ویکیپیدیا پشت بە لیژنەکانی ناوبژیوانی دەبەستن وەک وشەی کۆتایی. ناکۆکی، ھەڵسوکەوتی دەستکاریکەر و ھاوکاری لە ویکیپیدیا لە مێژە بابەتی توێژینەوەی ئەکادیمین. پێداچوونەوەیەکی ٢٠٢٣ دەستنیشانی ٢٧٩ وتاری کردووە دەربارەی ئامانجەکانی بەشداربووان، کارلێک و پڕۆسەکانی ھاوکاری، کە تەنھا سنووردار نەبوو بە مامەڵەکردن لەگەڵ ناکۆکییەکان. دۆزییەوە کە دەستکاری ویکیپیدیا لە ٢٠٠٧ گەیشتە لووتکە و سەرنجی توێژینەوە لە ٢٠١٢ گەیشتە لووتکە. پێداچوونەوەکە ٣٤ توێژینەوەی دەستنیشان کرد دەربارەی «ھۆکارەکان و کاریگەری ناکۆکی، میکانیزمەکانی چارەسەرکردنی ناکۆکی، و پێوانەکردن و پێشبینیکردنی ناکۆکی یان وتارە ناکۆکەکان.» پێداچوونەوەکە ٢٩ توێژینەوەی دۆزییەوە دەربارەی ھەماھەنگی دەستکاریکەران، بەتایبەتی لە پەڕەکانی گفتوگۆ، ھەروەھا توێژینەوە لەسەر حوکمڕانی ئەلگۆریتمی کە بۆت بەکاردەھێنێت بۆ جێبەجێکردنی سیاسەتەکانی ویکیپیدیا.<ref name=":5">{{Cite journal |last1=Ren |first1=Yuqing |last2=Zhang |first2=Haifeng |last3=Kraut |first3=Robert E. |date=2024-02-29 |title=How Did They Build the Free Encyclopedia? A Literature Review of Collaboration and Coordination among Wikipedia Editors |url=https://dl.acm.org/doi/10.1145/3617369 |journal=ACM Transactions on Computer-Human Interaction |language=en |volume=31 |issue=1 |pages=1–48 |doi=10.1145/3617369 |issn=1073-0516}}</ref> == دەستنیشانکردنی ناکۆکییەکان == [[پەڕگە:Contropedia Layer View.png|وێنۆک|وێناکردنی دەستکارییە ناکۆکەکان، بە بەکارھێنانی پلاتفۆرمی کۆنترۆپیدیا]] وەک پڕۆژەیەکی نووسینی ھاوکاری کراوە، لە سەرەتاوە ویکیپیدیا چاوەڕێی ناکۆکی لەنێوان بەشداربوواندا دەکرد. ئەو خاڵەی کە ناکۆکییەکان دەبن بە کێشە و ململانێ، بە شێوەیەکی یەکگرتوو لەلایەن کۆمەڵگاکانی ویکیپیدیا و ئەو زانایانەی لێکۆڵینەوەیان لەسەر دەکەن پێناسە نەکراوە. ناکۆکییەکان لەسەر ناوەڕۆکی ناو وتارەکان زۆرجار لەنێوان دەستکاریکەراندا سەرھەڵدەدەن، کە لەوانەیە ببنە ھۆی شەڕی دەستکاری.<ref name=":2"/>{{Rp|page=٦٢}} شەڕی دەستکاری ئاڵوگۆڕێکی بەردەوامی دەستکارییەکانە کە بیروڕای ناکۆکی دیاری دەکات لەسەر وتارێکی ناکۆک،<ref name=":2">{{Cite book |last=Jemielniak |first=Dariusz |url=https://books.google.com/books?id=-Iw5AwAAQBAJ |title=Common Knowledge?: An Ethnography of Wikipedia |date=2014-05-14 |publisher=Stanford University Press |isbn=978-0-8047-9120-5 |language=en}}</ref>{{Rp|page=62}}<ref name=":3">{{Cite book |last1=Ayers |first1=Phoebe |url=https://books.google.com/books?id=lHdi1CEPLb4C |title=How Wikipedia Works: And how You Can be a Part of it |last2=Matthews |first2=Charles |last3=Yates |first3=Ben |date=2008 |publisher=No Starch Press |isbn=978-1-59327-176-3 |pages=384 |language=en}}</ref><ref name=":4">{{Cite book |last=O'Sullivan |first=Dan |url=https://books.google.com/books?id=tPiNCwAAQBAJ |title=Wikipedia: A New Community of Practice? |date=2016-02-11 |publisher=Routledge |isbn=978-1-134-76624-6 |pages=124 |language=en}}</ref> یان وەک لە سیاسەتی ماڵپەڕەکەدا پێناسە کراوە: «کاتێک دەستکاریکەرانی ناکۆک لەسەر ناوەڕۆکی پەڕەیەک بەردەوام دەستکارییەکانی یەکتر پووچەڵ دەکەنەوە.»<ref>{{Cite book |url=https://www.taylorfrancis.com/books/9781136186424 |title=Memory, Conflict and New Media: Web Wars in Post-Socialist States |date=2013-04-12 |publisher=Routledge |isbn=978-0-203-08363-5 |editor-last=Rutten |editor-first=Ellen |edition=0 |language=en |doi=10.4324/9780203083635-11 |editor-last2=Fedor |editor-first2=Julie |editor-last3=Zvereva |editor-first3=Vera}}</ref> شەڕی دەستکاری لە ویکیپیدیا قەدەغەیە<ref>{{Cite book |last=Thomas |first=Paul A. |url=https://books.google.com/books?id=yWJ7EAAAQBAJ |title=Inside Wikipedia: How It Works and How You Can Be an Editor |date=2022-09-15 |publisher=Rowman & Littlefield |isbn=978-1-5381-6322-1 |language=en}}</ref>{{Rp|page=١٤٦}} و دەستکاریکەران ھان دەدرێن کۆدەنگی بدۆزنەوە لە ڕێگەی گفتوگۆوە، بەڵام لەوانەیە دەستێوەردانی بەڕێوەبردن جێبەجێ بکرێت ئەگەر گفتوگۆ سەرکەوتوو نەبێت لە چارەسەرکردنی ناکۆکییەکە.<ref>{{Cite book |last=Levene |first=Mark |url=https://books.google.com/books?id=mDI72_9-bw0C |title=An Introduction to Search Engines and Web Navigation |date=2011-01-14 |publisher=John Wiley & Sons |isbn=978-1-118-06034-6 |language=en}}</ref> بە گشتی، شەڕی دەستکاری بەھۆی بوونی ناوەڕۆکی زۆر ناکۆکەوە دروست دەبێت،<ref name=":3"/> وەک لەباربردن یان [[ململانێی فەلەستین و ئیسرائیل]]، بەڵام دەکرێت بەھۆی بابەتی ناکۆکی ترەوە ڕووبدات، وەک ڕەگەزنامەی ھونەرمەند فرانسیس بەیکن.<ref name=":4"/> بەگوێرەی توێژینەوەیەکی ساڵی ٢٠٢٠، درێژترین زنجیرەی شەڕی دەستکاری، بە ١٠٥ گەڕانەوە لەلایەن ٢٠ بەکارھێنەرەوە، شەڕێکی ڕاکێشان بوو لە ساڵی ٢٠٠٨ لەسەر ژیاننامەی یەکەم سەرۆکی تورکیا، [[مستەفا کەمال ئاتاتورک]].<ref name=":6"/> == سەرچاوەکان == {{سەرچاوەکان|٢}} 5zfscp7ozpgua5ho1v9us7rct9bn7k4 3 277216 1374521 2024-11-02T09:39:35Z New user message 11537 زیادکردنی [[داڕێژە:بەخێرھاتن|پەیامی بەخێرھاتن]] بە پەڕەی لێدوانی بەکارھێنەری نوێ 1374521 wikitext text/x-wiki == بەخێربێیت == {| bgcolor="#f8f8ff" align=center style="width:100% !important; -moz-border-radius: 1em;-webkit-border-radius:1em;border-radius:1em; border:1px solid #999999;" | <div class="tabber horizTabBox" style="width: 100% !important;"> <div class="tabbertab" title="&zwnj;ویکیپیدیا&zwnj;"> {{چینی ناوەند}}{{گەورە|'''بەخێرھاتی بۆ ویکیپیدیا {{PAGENAME}}'''!}}{{کۆتایی}} <span style="float:left">[[پەڕگە:Crystal_Clear_app_ktip.png|چەپ|100px|link=]]</span> '''[[ویکیپیدیا]]''' [[ئینسایکڵۆپیدیا]]یەکی ئازادی ئینتەرنێتییە کە بە دەستی بەشداربووانی خۆبەخشەوە لە سەرانسەری جیھاندا پێکدێت. سەیرکردن، لەبەرگرتنەوە و بەکارھێنانەوەی [[ناوەرۆکی ئازاد|ناوەڕۆکی ویکیپیدیا ئازادە]]. ویکیپیدیا دەستەی نووسەران یان چاودێرانی تایبەتی نییە و ھەموو کەس لەسەر ئینتەرنێت دەتوانێت دەستکاری و چاودێریی وتارەکانی بکات. ئەم ویکیپیدیایە کە بە شێوەزاری [[کوردیی ناوەندی|ناوەندی]] (سۆرانی) لە زمانی [[کوردی]] (Central Kurdish Branch) دەنووسرێت، لە [[٢٠٠٩]]ەوە لە [[:ku:|ویکیپیدیای کوردیی باکووری]] (کورمانجی) بەھۆی [[ویکیپیدیا:ھۆکارەکانی جوداکردنەوەی ویکیپیدیای سۆرانی|چەند کێشەی تەکنیکی و زمانەوانییەوە]] جیا بووەتەوە و ئێستا {{NUMBEROFARTICLES}} وتار و {{NUMBEROFACTIVEUSERS}} بەشداربووی چالاکی ھەیە. {{#if:|سوپاس بۆ بەشداربوون لە ویکیپیدیا و دەستکاریکردنی وتاری [[{{{art}}}]].}} {{چینی ناوەند}}ویکیپیدیا بە شێوەزارەکانی تری زمانی کوردی{{کۆتایی}} {| align="center" cellpadding="1" width="100%" style="text-align:right" |[[پەڕگە:Wikipedia-logo-v2-ku.png|40px|ویکیپیدیای کوردیی باکووری|link=:ku:]] [[:ku:|ویکیپیدیای کوردیی باکووری]] |[[پەڕگە:Wikipedia-logo-v2-sdh.svg|40px|ویکیپیدیای کوردیی باشووری]] [https://incubator.wikimedia.org/wiki/Wp/sdh/دەسپێک ویکیپیدیای کوردیی باشووری] |[[پەڕگە:Wikipedia-logo-v2-diq.png|40px|ویکیپیدیای کوردیی زازاکی|link=:diq:]] [[:diq:|ویکیپیدیای کوردیی زازاکی]] |} </div> <div class="tabbertab" title="&zwnj;بنەماکان&zwnj;"> بەر لە ھەموو شتێک، باشترە لەگەڵ [[ویکیپیدیا:ڕێبازەکان و ڕێساکان|سیاسەتەکانی]] ویکیپیدیا ئاشنا بیت: <span style="float:left">[[پەڕگە:WikiVote.png|link=|80px]]</span> * '''[[ویکیپیدیا:پێنج کۆڵەکە|پێنج کۆڵەکە]]'''، سیاسەتەکان و ستانداردەکانی ویکیپیدیا کە لەسەر ئەوان بنیات نراوە. * '''[[ویکیپیدیا:ویکیپیدیا چی نییە|ویکیپیدیا چی نییە]]'''، ئەو شتانە کە بە تەواوی لە ناوەرۆکی ویکیپیدیا دوورن. * '''[[ویکیپیدیا:بێلایەنی ڕوانگە|بێلایەنی ڕوانگە]]'''، پێویستە ھەموو ڕوانگە زۆرینەکان و کەمایەتییە بەرچاوەکان ئاماژەی پێ بکرێت. * '''[[ویکیپیدیا:ئاماژە بە سەرچاوە|ئاماژە بە سەرچاوە]]'''، پێویستە زانیارییەکان [[ویکیپیدیا:سەلماندنیبوون|سەلماندن]]ی بێت و ئاماژە بکرێت بە ژێدەری وەرگرتنیان. * '''[[ویکیپیدیا:ویکیپیدیا چی نییە|نووسینی ناسراوەکان]]'''، ئەم بابەتانە کە پێشتر لە شوێنێکی تر [[ویکیپیدیا:توێژینەوەی سەرەتایی قەدەغەیە|بڵاو نەکراونەتەوە]] یان ناودار نین، ناکرێ لە ویکیپیدیادا بڵاو بکرێتەوە. </div> <div class="tabbertab" title="&zwnj;پەڕەکەت&zwnj;"> <span style="float:left">[[پەڕگە:User-info.svg|link=|70px]]</span> '''[[تایبەت:MyPage|ئەم پەڕەیە]]''' تایبەت بە تۆیە و پێی دەوترێت [[ویکیپیدیا:پەڕەی بەکارھێنەر|پەڕەی بەکارھێنەر]]، لەوێدا دەتوانیت خۆتی تێدا بناسێنیت ئەگەر ئارەزووت کرد، '''[[تایبەت:لێدوانەکەم|ئەمەش]]''' پەڕەی لێدوانەکەتە و بەکارھێنەرانی تر لە ڕیگای ئەم پەڕەیەوە پەیوەندیت لەگەڵ دەگرن. لە پەڕەی بەکارھێنەریت و لێدوانەکەتدا ئەمانە لەبەر چاو بگرە: * تکایە ئەم شتانە کە پەیوەندی بە ویکیپیدیا و ئینسایکڵۆپیدیاوە نییە لە پەڕەی بەکارھێنەریتدا مەھێنە. * لە کاتی وتووێژدا '''[[ویکیپیدیا:ڕێساکانی وتووێژ|ڕێساکانی وتووێژ]]''' لەبەر چاو بگرە. * لە کۆتاییدا و دوای نووسینی بیروڕات، بە بەکارھێنانی '''<nowiki>~~~~</nowiki>''' یان کرتەکردن لەسەر دوگمەی [[پەڕگە:Button_sig.png|link=]] پەیامەکەت '''[[ویکیپیدیا:واژوو|واژوو]]''' بکە. </div> <div class="tabbertab" title="&zwnj;بەشداری&zwnj;"> ویکیپیدیای کوردی شوێنێکە بۆ پەرەپێدان و ناساندنی زمان و چاندی کوردی و کۆکردنەوەی زانیارییەکان لە یەک جێگەدا. بەشداریی ھەموو کەسێک ڕاستەوخۆ دەخرێتە ویکیپیدیای کوردی و پێویستی بە پەسەندکردنی کەس نییە. بۆ بەشداریکردن لە ویکیپیدیای کوردی: <span style="float:left">[[پەڕگە:Crystal Clear app kedit.png|چەپ|80px|link=]]</span> * پێش ھەموو شتێک لێرەدا دەتوانی '''[[ویکیپیدیا:ناساندن|لەگەڵ ویکیپیدیا ئاشنا بیت]]'''. * ئاگاداری '''[[ویکیپیدیا:نووسینی_کوردی|تەختەکلیلی ستاندارد]]''' و '''[[ویکیپیدیا:ڕێنووسی_زمانی_کوردی|ڕێنووسی زمانی کوردی]]''' ببە. * '''[[ویکیپیدیا:فێرکاری|خولی فێرکاری]]''' و '''[[ویکیپیدیا:ڕێنمای_خێرا|ڕێنمای خێرای دەستکاری]]''' ببینە و لە [[ویکیپیدیا:خۆڵەپەتانێ|پەڕەی خۆڵەپەتانێ]] ئەوەی فێر بووی تاقی بکەوە. * '''[[ویکیپیدیا:سێحربازی_وتارەکان|ئەم فێرکارییە]]''' یان '''[[ویکیپیدیا:نووسینی وتارێکی ویکیپیدیا|ئەمە]]''' دەتوانێ بە باشی یارمەتیت بدات بۆ ئاگاداری سەبارەت بە مەرجەکانی وتارەکان لە ویکیپیدیا. * لە کۆتاییدا، ھەر کات سەبارەت بە ھەر شتێک لە ویکیپیدیادا پرسیار، ڕەخنە یان پێشنارێکت بوو، دەتوانی لە '''[[ویکیپیدیا:پرسگا|پرسگادا]]''' باسی بکەی، بەکارھێنەرانی بەئەزموون بەخۆشحاڵییەوە گوێبیس و وەڵامدەر دەبن. دەتوانی بۆ پرسیار و لێدوانی تاکەکەسی پەڕەی لێدوانی بەکارھێنەرانی تر، و سەبارەت بە بابەتی وتارەکان، پەڕەی وتووێژی وتارەکان بەکاربێنیت. </div> </div> |} -- [[بەکارھێنەر:Sakura emad|🌸 Sakura emad 💖]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ‏٠٩:٣٩، ٢ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٤ (UTC) ptsqdu6bl8ky5wuj7bm74hn0qtvlajh 0 277217 1374523 2024-11-02T10:17:12Z MFTG 21816 چاکسازیی ژمارەکان 1374523 wikitext text/x-wiki {{زانیاریدانی زانکۆ |ناو = قوتابخانەی قوبەھان{{ھن}}<small>Qubahan School</small>{{ھن}}<small>مدرسة قباهان</small> |ناوی خۆماڵی = |ناوی وێنە = Amedi Qobhan Madrasa ruins 01.jpg |قەبارەی وێنە = |وێنە_لێدوان = |سەردێڕ =دیمەنێک لە قوتابخانەی قوبەھان |ناوی لاتینی = |دروشم = |دروشم بە کوردی = |دامەزراندن = ١٥٣٤ |جۆر =[[ئیسلامی]] |پابەندبوون = |بودجە = |بەڕێوەبەر = |سەرۆکی زانکۆ = |خوێندکاران = |شار =[[ئامێدی]] |ویلایەت = |پارێزگا =[[پارێزگای دھۆک]] |وڵات =[[عێراق]] |ھێڵ = |کامپ = |یاریزانە وەرزشییەکان = |وەرزشەکان = |نازناو = |پابەندییەکان = |ماڵپەڕ = |لۆگۆ =}} '''قوتابخانەی قوبەھان''' لە شاری [[ئامێدی]]یە، یەکێکە لە قوتابخانە مێژوویی و شوێنەوارییەکانی [[عێراق]]، کە دەکەوێتە [[پارێزگای دھۆک]]، لە سەدەی سێزدەهەمدا دروستکراوە، هەروەها لە ساڵی ٩٤٠ کۆچی/١٥٣٤ی زایینی، تا ساڵی ٩٧٧ی کۆچی/١٥٧٠ز، لەلایەن سوڵتان حسێن وەلییەوە کاری نۆژەنکردنەوەی لەسەر ئەنجامدراوە، لە سەردەمی [[ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی]].<ref>دليل الجوامع والمساجد التراثية والأثرية - ديوان الوقف السني في العراق - صفحة 304.</ref> == ناو == == مێژوو == == سەرچاوەکان == 3iu1589nmzfnm9btudq7sblx0jglcsn 1374524 1374523 2024-11-02T11:02:41Z MFTG 21816 /* سەرچاوەکان */ 1374524 wikitext text/x-wiki {{زانیاریدانی زانکۆ |ناو = قوتابخانەی قوبەھان{{ھن}}<small>Qubahan School</small>{{ھن}}<small>مدرسة قباهان</small> |ناوی خۆماڵی = |ناوی وێنە = Amedi Qobhan Madrasa ruins 01.jpg |قەبارەی وێنە = |وێنە_لێدوان = |سەردێڕ =دیمەنێک لە قوتابخانەی قوبەھان |ناوی لاتینی = |دروشم = |دروشم بە کوردی = |دامەزراندن = ١٥٣٤ |جۆر =[[ئیسلامی]] |پابەندبوون = |بودجە = |بەڕێوەبەر = |سەرۆکی زانکۆ = |خوێندکاران = |شار =[[ئامێدی]] |ویلایەت = |پارێزگا =[[پارێزگای دھۆک]] |وڵات =[[عێراق]] |ھێڵ = |کامپ = |یاریزانە وەرزشییەکان = |وەرزشەکان = |نازناو = |پابەندییەکان = |ماڵپەڕ = |لۆگۆ =}} '''قوتابخانەی قوبەھان''' لە شاری [[ئامێدی]]یە، یەکێکە لە قوتابخانە مێژوویی و شوێنەوارییەکانی [[عێراق]]، کە دەکەوێتە [[پارێزگای دھۆک]]، لە سەدەی سێزدەهەمدا دروستکراوە، هەروەها لە ساڵی ٩٤٠ کۆچی/١٥٣٤ی زایینی، تا ساڵی ٩٧٧ی کۆچی/١٥٧٠ز، لەلایەن سوڵتان حسێن وەلییەوە کاری نۆژەنکردنەوەی لەسەر ئەنجامدراوە، لە سەردەمی [[ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی]].<ref>دليل الجوامع والمساجد التراثية والأثرية - ديوان الوقف السني في العراق - صفحة 304.</ref> == ناو == == مێژوو == == سەرچاوەکان == [[پۆل:شوێنەوارناسیی عێراق]] oapw6np03r2stglug2n48w6x4qy3nnu 1374525 1374524 2024-11-02T11:36:40Z MFTG 21816 /* ناو */ چاکسازیی نووسە عەرەبییەکان 1374525 wikitext text/x-wiki {{زانیاریدانی زانکۆ |ناو = قوتابخانەی قوبەھان{{ھن}}<small>Qubahan School</small>{{ھن}}<small>مدرسة قباهان</small> |ناوی خۆماڵی = |ناوی وێنە = Amedi Qobhan Madrasa ruins 01.jpg |قەبارەی وێنە = |وێنە_لێدوان = |سەردێڕ =دیمەنێک لە قوتابخانەی قوبەھان |ناوی لاتینی = |دروشم = |دروشم بە کوردی = |دامەزراندن = ١٥٣٤ |جۆر =[[ئیسلامی]] |پابەندبوون = |بودجە = |بەڕێوەبەر = |سەرۆکی زانکۆ = |خوێندکاران = |شار =[[ئامێدی]] |ویلایەت = |پارێزگا =[[پارێزگای دھۆک]] |وڵات =[[عێراق]] |ھێڵ = |کامپ = |یاریزانە وەرزشییەکان = |وەرزشەکان = |نازناو = |پابەندییەکان = |ماڵپەڕ = |لۆگۆ =}} '''قوتابخانەی قوبەھان''' لە شاری [[ئامێدی]]یە، یەکێکە لە قوتابخانە مێژوویی و شوێنەوارییەکانی [[عێراق]]، کە دەکەوێتە [[پارێزگای دھۆک]]، لە سەدەی سێزدەهەمدا دروستکراوە، هەروەها لە ساڵی ٩٤٠ کۆچی/١٥٣٤ی زایینی، تا ساڵی ٩٧٧ی کۆچی/١٥٧٠ز، لەلایەن سوڵتان حسێن وەلییەوە کاری نۆژەنکردنەوەی لەسەر ئەنجامدراوە، لە سەردەمی [[ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی]].<ref>دليل الجوامع والمساجد التراثية والأثرية - ديوان الوقف السني في العراق - صفحة 304.</ref> == ناو == ناوی ئەم فێرگەیە لە وشەی [[زمانی عەرەبی]] (قبة)ەوە ھاتووە واتای [[گومبەز]]. لەبەرئەوەی لەو سەردەمەدا خوێندن و نووسین عەرەبی بووە زۆرتر وشەی عەرەبی بەکارھێنراوە، ھەروەھا ئەم فێرگەیە لەبەرئەوەی گومبەز(قبة)یەکی زۆر لە پێکھاتەی تەلارەکەیدا ھەبووە، ناویان ناوە قوبەھان، ئامڕازی کۆی(ان)ی [[زمانی کوردی]]یان خستووەتە سەر وشەی عەرەبی قبة. (قبھ + ان) بووەتە قوبەھان. == مێژوو == == سەرچاوەکان == [[پۆل:شوێنەوارناسیی عێراق]] igja4xappm05qieoqjlhvje71x34r1q