Википеди cvwiki https://cv.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%C4%95%D0%BF_%D1%81%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%86%D0%B0 MediaWiki 1.44.0-wmf.4 first-letter Медиа Ятарлă Сӳтсе явасси Хутшăнакан Хутшăнаканăн канашлу страници Википеди Википеди сӳтсе явмалли Ӳкерчĕк Ӳкерчĕке сӳтсе явмалли MediaWiki MediaWiki сӳтсе явмалли Шаблон Шаблона сӳтсе явмалли Пулăшу Пулăшăва сӳтсе явмалли Категори Категорине сӳтсе явмалли TimedText TimedText talk Модуль Обсуждение модуля Синематограф 0 8490 841447 785566 2024-11-27T10:04:06Z 151.249.192.216 /* Асӑрхаттарусем */ 841447 wikitext text/x-wiki [[File:Arri Alexa camera.jpg|thumb|Хальхи вăхăтри цифрăлла кинокамера]] [[File:Filming outdoor.jpg|thumb|Filming outdoor]] '''Кинематограф''' (гр. ''κινεματος'' — куçăм тата гр. ''γραφο'' — çыр, кăтарт), — çын [[ĕçлевлĕх]]ĕн енĕ, [[XIX ĕмĕр]]те шутласа кăларнă, [[XX ĕмĕр]]те пĕтĕм тĕнчипе сарăлнă ĕç. Çак ĕçпе çыхăннă [[ӳнер]] çинчен ятарлă статьяна пăхмалла. {{main|Киноӳнер}} == Синематограф çурални == Кинематограф сарӑлма унӑн хальхи тӗсӗпе кӗске метражлӑ пирвайхи фильмсене ӳкерсе халӑх умӗнче демонстрацилемелле пулнӑ. 1895 ҫулхи пуш уйӑхӗн 22-Мӗшӗнче парижра люмьер тӑванӗсем пӗрремӗш хут вӗсен "синематографне"кӑтартнӑ.<ref>[https://kinogo.inc/biographical/ Кинематограф историйӗ.]</ref>[[Ӳкерчĕк:Fratelli Lumiere.jpg|thumb|left|[[Люмьер тăвансем|Люмьерсем]] (Огюст сулахайра, Луи сылтăмра)]] == Сасăсăр кино тапхăрĕ == ''Тĕп статья: «[[Сасăсăр кино]]»'' [[Ӳкерчĕк:Charlie Chaplin.jpg|thumb|220px|right|[[Чарли Чаплин]]]] == Синематографăн техникăллă уйрăмлăхĕсем == === Цифрăллă синематограф === == Илемлĕ тата документлă кино == == [[Кĕске метăрлă кино]] == == [[Документлă кино]] == == Ҫавӑн пекех пӑхӑр== * [[Чӑваш кинематографийӗ]] == Асӑрхаттарусем == <references /> === <ref>[https://kinogo-film.xyz/biografiya/ Кинематограф историйӗ 2.]</ref> === {{stub}} [[Категори:Киноматографи]] 5q0jgohrw5n1zsjzic5qdc9171iy8nv 841448 841447 2024-11-27T10:09:35Z 151.249.192.216 /* Асӑрхаттарусем */ 841448 wikitext text/x-wiki [[File:Arri Alexa camera.jpg|thumb|Хальхи вăхăтри цифрăлла кинокамера]] [[File:Filming outdoor.jpg|thumb|Filming outdoor]] '''Кинематограф''' (гр. ''κινεματος'' — куçăм тата гр. ''γραφο'' — çыр, кăтарт), — çын [[ĕçлевлĕх]]ĕн енĕ, [[XIX ĕмĕр]]те шутласа кăларнă, [[XX ĕмĕр]]те пĕтĕм тĕнчипе сарăлнă ĕç. Çак ĕçпе çыхăннă [[ӳнер]] çинчен ятарлă статьяна пăхмалла. {{main|Киноӳнер}} == Синематограф çурални == Кинематограф сарӑлма унӑн хальхи тӗсӗпе кӗске метражлӑ пирвайхи фильмсене ӳкерсе халӑх умӗнче демонстрацилемелле пулнӑ. 1895 ҫулхи пуш уйӑхӗн 22-Мӗшӗнче парижра люмьер тӑванӗсем пӗрремӗш хут вӗсен "синематографне"кӑтартнӑ.<ref>[https://kinogo.inc/biographical/ Кинематограф историйӗ .]</ref>[[Ӳкерчĕк:Fratelli Lumiere.jpg|thumb|left|[[Люмьер тăвансем|Люмьерсем]] (Огюст сулахайра, Луи сылтăмра)]] == Сасăсăр кино тапхăрĕ == ''Тĕп статья: «[[Сасăсăр кино]]»'' [[Ӳкерчĕк:Charlie Chaplin.jpg|thumb|220px|right|[[Чарли Чаплин]]]] == Синематографăн техникăллă уйрăмлăхĕсем == === Цифрăллă синематограф === == Илемлĕ тата документлă кино == == [[Кĕске метăрлă кино]] == == [[Документлă кино]] == == Ҫавӑн пекех пӑхӑр== * [[Чӑваш кинематографийӗ]] == Асӑрхаттарусем == <references />2. [https://kinogo-film.xyz/biografiya/ Кинематограф историйӗ 2.] {{stub}} [[Категори:Киноматографи]] dg9ngta5w0god2v3oclpds5fccuyqsu 841449 841448 2024-11-27T10:16:09Z 151.249.192.216 /* Синематограф çурални */ 841449 wikitext text/x-wiki [[File:Arri Alexa camera.jpg|thumb|Хальхи вăхăтри цифрăлла кинокамера]] [[File:Filming outdoor.jpg|thumb|Filming outdoor]] '''Кинематограф''' (гр. ''κινεματος'' — куçăм тата гр. ''γραφο'' — çыр, кăтарт), — çын [[ĕçлевлĕх]]ĕн енĕ, [[XIX ĕмĕр]]те шутласа кăларнă, [[XX ĕмĕр]]те пĕтĕм тĕнчипе сарăлнă ĕç. Çак ĕçпе çыхăннă [[ӳнер]] çинчен ятарлă статьяна пăхмалла. {{main|Киноӳнер}} == Синематограф çурални == Кинематограф сарӑлма унӑн хальхи тӗсӗпе кӗске метражлӑ пирвайхи фильмсене ӳкерсе халӑх умӗнче демонстрацилемелле пулнӑ. 1895 ҫулхи пуш уйӑхӗн 22-Мӗшӗнче парижра люмьер тӑванӗсем пӗрремӗш хут вӗсен "синематографне"кӑтартнӑ.<ref>[https://kinogo.inc/biographical/ Кинематограф историйӗ .]</ref><ref>[https://kinogo-film.xyz/biografiya/ Кинематограф историйӗ 2]</ref>[[Ӳкерчĕк:Fratelli Lumiere.jpg|thumb|left|[[Люмьер тăвансем|Люмьерсем]] (Огюст сулахайра, Луи сылтăмра)]] == Сасăсăр кино тапхăрĕ == ''Тĕп статья: «[[Сасăсăр кино]]»'' [[Ӳкерчĕк:Charlie Chaplin.jpg|thumb|220px|right|[[Чарли Чаплин]]]] == Синематографăн техникăллă уйрăмлăхĕсем == === Цифрăллă синематограф === == Илемлĕ тата документлă кино == == [[Кĕске метăрлă кино]] == == [[Документлă кино]] == == Ҫавӑн пекех пӑхӑр== * [[Чӑваш кинематографийӗ]] == Асӑрхаттарусем == <references />{{stub}} [[Категори:Киноматографи]] em2kv30kq78tefdvj83towhhdontes6 Кăвакал 0 13839 841400 841399 2024-11-26T12:25:38Z Ellodanis5 17302 841400 wikitext text/x-wiki '''Кăвакал''' тесе [[Кăвакал йышшисем]] ямахатри темиçе кăкри вĕçенкайăксене калаççĕ. Хайхи кăксем (ретсем) çаксем пулаççĕ: [[улашка|ула кăвакал]], [[раджа кăвакал]], [[чăмкăç]] (тата вĕсене çывăх ытти [[чăн кăвакал]]сем), [[кăваксăмса]], [[юханшыв кăвакалĕ]] (вăл шутра [[шăркалчă]]сем), [[пăрахутла кăвакал]], [[Индокăвакал]], [[мергус]], [[хăвăлри кăвакал]]. [[Ӳкерчĕк:Ab bird 013.jpg|мини|слева]] [[Ӳкерчĕк:Ab bird 014.jpg|мини|слева]] '''Кăвакал''' — [[кăвакалсем|кăвакалсен]] çемйин ăратĕнчи вĕçен кайăк. == Çав. пекех == * [[Килти кăвакал]] — ялхуçалăх кайăкĕ. * [[Кайăк кăвакал]] — унтан килти кăвакал пулса тухнă. == Литература == * {{ВТ-ЭСБЕ|Чăн кăвакалсем}} [[Категори:Чĕрчунсем, алфавитпа]] [[Категори:Кăвакал йышшисем]] [[Категори:Кăвакалсем]] tiol67tqb2fdfhxo9gc4tg3xyfis6xo 841410 841400 2024-11-26T15:42:06Z Ellodanis5 17302 841410 wikitext text/x-wiki '''Кăвакал''' тесе [[Кăвакал йышшисем]] ямахатри темиçе кăкри вĕçенкайăксене калаççĕ. Хайхи кăксем (ретсем) çаксем пулаççĕ: [[улашка (КăК)|ула кăвакал]], [[раджа кăвакал]], [[чăмкăç]] (тата вĕсене çывăх ытти [[чăн кăвакал]]сем), [[кăваксăмса]], [[юханшыв кăвакалĕ]] (вăл шутра [[шăркалчă]]сем), [[пăрахутла кăвакал]], [[Индокăвакал]], [[мергус]], [[хăвăлри кăвакал]]. [[Ӳкерчĕк:Ab bird 013.jpg|мини|слева]] [[Ӳкерчĕк:Ab bird 014.jpg|мини|слева]] '''Кăвакал''' — [[кăвакалсем|кăвакалсен]] çемйин ăратĕнчи вĕçен кайăк. == Çав. пекех == * [[Килти кăвакал]] — ялхуçалăх кайăкĕ. * [[Кайăк кăвакал]] — унтан килти кăвакал пулса тухнă. == Литература == * {{ВТ-ЭСБЕ|Чăн кăвакалсем}} [[Категори:Чĕрчунсем, алфавитпа]] [[Категори:Кăвакал йышшисем]] [[Категори:Кăвакалсем]] 2ec9dq42oohi8acow789eiu880obpoh 841411 841410 2024-11-26T15:42:59Z Ellodanis5 17302 841411 wikitext text/x-wiki '''Кăвакал''' тесе [[Кăвакал йышшисем]] ямахатри темиçе кăкри вĕçенкайăксене калаççĕ. Хайхи кăксем (ретсем) çаксем пулаççĕ: [[улашка (кăк)|ула кăвакал]], [[раджа кăвакал]], [[чăмкăç]] (тата вĕсене çывăх ытти [[чăн кăвакал]]сем), [[кăваксăмса]], [[юханшыв кăвакалĕ]] (вăл шутра [[шăркалчă]]сем), [[пăрахутла кăвакал]], [[Индокăвакал]], [[мергус]], [[хăвăлри кăвакал]]. [[Ӳкерчĕк:Ab bird 013.jpg|мини|слева]] [[Ӳкерчĕк:Ab bird 014.jpg|мини|слева]] '''Кăвакал''' — [[кăвакалсем|кăвакалсен]] çемйин ăратĕнчи вĕçен кайăк. == Çав. пекех == * [[Килти кăвакал]] — ялхуçалăх кайăкĕ. * [[Кайăк кăвакал]] — унтан килти кăвакал пулса тухнă. == Литература == * {{ВТ-ЭСБЕ|Чăн кăвакалсем}} [[Категори:Чĕрчунсем, алфавитпа]] [[Категори:Кăвакал йышшисем]] [[Категори:Кăвакалсем]] spyksldiz1rh0o05xylvcag4a3r69vp 841412 841411 2024-11-26T15:43:44Z Ellodanis5 17302 841412 wikitext text/x-wiki '''Кăвакал''' тесе [[Кăвакал йышшисем]] ямахатри темиçе кăкри вĕçенкайăксене калаççĕ. Хайхи кăксем (ретсем) çаксем пулаççĕ: [[улашка (КăК)|ула кăвакал]], [[раджа кăвакал]], [[чăмкăç]] (тата вĕсене çывăх ытти [[чăн кăвакал]]сем), [[кăваксăмса]], [[юханшыв кăвакалĕ]] (вăл шутра [[шăркалчă]]сем), [[пăрахутла кăвакал]], [[Индокăвакал]], [[мергус]], [[хăвăлри кăвакал]]. [[Ӳкерчĕк:Ab bird 013.jpg|мини|слева]] [[Ӳкерчĕк:Ab bird 014.jpg|мини|слева]] '''Кăвакал''' — [[кăвакалсем|кăвакалсен]] çемйин ăратĕнчи вĕçен кайăк. == Çав. пекех == * [[Килти кăвакал]] — ялхуçалăх кайăкĕ. * [[Кайăк кăвакал]] — унтан килти кăвакал пулса тухнă. == Литература == * {{ВТ-ЭСБЕ|Чăн кăвакалсем}} [[Категори:Чĕрчунсем, алфавитпа]] [[Категори:Кăвакал йышшисем]] [[Категори:Кăвакалсем]] 2ec9dq42oohi8acow789eiu880obpoh 841413 841412 2024-11-26T15:44:23Z Ellodanis5 17302 841413 wikitext text/x-wiki '''Кăвакал''' тесе [[Кăвакал йышшисем]] ямахатри темиçе кăкри вĕçенкайăксене калаççĕ. Хайхи кăксем (ретсем) çаксем пулаççĕ: [[улашка (кăк)|ула кăвакал]], [[раджа кăвакал]], [[чăмкăç]] (тата вĕсене çывăх ытти [[чăн кăвакал]]сем), [[кăваксăмса]], [[юханшыв кăвакалĕ]] (вăл шутра [[шăркалчă]]сем), [[пăрахутла кăвакал]], [[Индокăвакал]], [[мергус]], [[хăвăлри кăвакал]]. [[Ӳкерчĕк:Ab bird 013.jpg|мини|слева]] [[Ӳкерчĕк:Ab bird 014.jpg|мини|слева]] '''Кăвакал''' — [[кăвакалсем|кăвакалсен]] çемйин ăратĕнчи вĕçен кайăк. == Çав. пекех == * [[Килти кăвакал]] — ялхуçалăх кайăкĕ. * [[Кайăк кăвакал]] — унтан килти кăвакал пулса тухнă. == Литература == * {{ВТ-ЭСБЕ|Чăн кăвакалсем}} [[Категори:Чĕрчунсем, алфавитпа]] [[Категори:Кăвакал йышшисем]] [[Категори:Кăвакалсем]] spyksldiz1rh0o05xylvcag4a3r69vp Википеди:Йĕркесемпе кăтартусем 4 32405 841445 802066 2024-11-27T09:52:48Z 151.249.192.216 /* Ҫавӑн пекех пӑхӑр */ 841445 wikitext text/x-wiki {{Index box}} {{Йĕрке|ВП:ЙК}} {{Ертӳлĕхсем}} Чăваш Википедин тĕллевĕ — тулли те тĕп-тĕрĕс, [[Ирĕклĕ контент|ирĕклĕ]] [[чăваш чĕлхи|чăвашла]] [[энциклопеди|энциклопеди]] тăвасси. Кунта çак тĕллеве çитмелли Википедире йышăннă йĕркесене кăтартнă. Хушма йĕркесемпе кăтартусене [[:Категори:Википеди:Йеркесемпе кăтартусем|Википеди:Йĕркесемпе ертӳлĕхсенче]] тупма пулать. == Никĕсри принципсем == * '''Статьясене энциклопедиллӗ стильпе ҫырмалла'''. Уйрӑм ҫын хаклавӗ, тӗпчев пулмалла мар. Пӗр-пӗр илемлӗ хайлав стилӗпе те ҫырмалла мар. * '''Нейтральлӗх'''. Статьясенче вӑл е ку хаклав пулмалла мар. Пӗтӗм текста нейтральлӗ стильпе, фактсене асӑнса кӑна, ҫырмалла. * '''Автор прависене пӑсмасӑр'''. Статьяна хатӗрленӗ май [[Википеди:Автор прави|автор прависене]] пӑсмасӑр ҫырмалла. Ҫавна май пӗр-пӗр ҫӑлкуҫри текста илнӗ май ӑна мӗнле лицензипе сарнине пӑхмалла. * '''Хальхи орфографипе ҫырмалла'''. Википеди паянхи кунра ҫырӑнать, аталанать. Ҫавна май официаллӑ йышӑннӑ орфографипе усӑ курмалла. * '''Статьясене каҫӑсемпе ҫыхӑнтармалла'''. * '''Фактсемпе ҫирӗплетмелле'''. Вӑл е ку информацие ӑҫтан илнине кӑтартма тӑрӑшмалла. * '''Терминсене сӳтсе явнӑ хыҫҫӑн усӑ курмалла'''. Википеди — [[Википеди:Терминсемпе усӑ курмалли йӗрке|вӑл е ку терминпа усӑ курнине]] тӗрӗслемелли вырӑн мар. * '''Компромислӑх'''. Тавлашусем сиксе тухсан пӗр-пӗрин шухӑшне итлесе, ыттисен шухӑшне ӑнланса илсе компромис тупма тӑрӑшмалла. Ун хыҫҫӑн кӑна малалла ӗҫе пуҫӑнмалла. [https://kinogo-film.xyz/ Кинематограф историйӗ 2]== Ҫавӑн пекех пӑхӑр == * [[Википеди:Пайăр ятсене çырасси]] == Асăрхавсем == {{асăрхавсем}} {{Википеди йĕркисем}} [[de:Wikipedia:Richtlinien]] [[en:Wikipedia:Policies_and_guidelines]] [[ru:Википедия:Правила и указания]] 273tjwcu22o1nr982d2ycj8hd5o85cw Иванова Татьяна Геннадьевна 0 65960 841427 811822 2024-11-26T19:13:09Z Ellodanis5 17302 841427 wikitext text/x-wiki {{Пĕр хушаматлисем|Иванова}} {{Мусăкçă |Ят = Татьяна Иванова |Çуралнă чухнехи ят = Иванова Татьяна Геннадьевна |Ӳкерчĕк = |Ӳкерчĕке_ăнлантарни= |Фон = |Çуралнă_вăхăт = [[1971]], [[çурла, 25]] |Çуралнă_вырăн = {{ÇВ|Сарăту|Сарăтура}}, [[РСФСР]], [[СССР]] |Вилнĕ_вăхăт = |Вилнĕ_вырăн = |Патшалăх = {{USSR}} [[Совет Социализм Республикисен Пĕрлешĕвĕ|СССР]] {{RUS}} |Профессисем = юрăç |Инструментсем = паллă мар |Жанрсем = [[эстрада]] }} '''Иванова Татьяна Геннадьевна''' ([[1971]], çурла, 25 çур.) — эстрада юрăçи, хĕрарăмсенчен тăракан "Комбинация" ушкăнăн улшăнми вокалистки. Паянхи кунчченех юрлать. Чăн та, унăн мусăк енĕпе профессилле пĕлÿ çук. ................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................ Анчах та<ref name="ВР">Некезова, Кристина. [https://moyaokruga.ru/vestnik/Articles.aspx?articleId=129442 Певица Татьяна Иванова: "Я до сих пор чудно хожу с коромыслом". Интервью.] // Вестник района. Официальное издание Базарно-Карабулакского муниципального района (Саратовская область) — 09.11.[[2017]]</ref>: {{Цитата пуçламăшĕ}} {{oq|ru|у меня есть божий дар, от родителей и откуда-то сверху у меня очень хороший слух. Я на слух с любым музыкантом поспорить вполне себе компетентна. Мне это никогда не мешало и я думаю, что коллегам моим общаться со мной отсутствие у меня этих знаний не мешало и не мешает.}}<Куçару: тур пани пур, атте-анне панă тата таçтан çÿлтен килнĕ итлев туйăмĕ. Итлевлĕхпе хуть те мĕнле мусăкçапа тава е кĕме комепетенциллĕ. Мана ку [ятарлă мусăк пĕлĕвĕ çукки] нихçан чăрмантарман тата халĕ те чăрмантармасть.> {{Цитата вĕçĕ}} 1994-мĕш çул хыççăн «Комбинация» ушкăна та Татьяна Геннадьевна Иванова хăй ертсе пынă. Ахăртнех, паянхи кунчченех çапла. {{toc-left}} {{External media | align = right | topic = Татьяна Геннадьевна Иванова |image1=[https://uznayvse.ru/person/tatyana-ivanova-kombinaciya/tatyana-ivanova-kombinaciya07.jpg Фото.] |image2=[https://uznayvse.ru/images/stories/uzn_1388257912.jpeg Татьяна Иванова тата Алёна Апина. Фото.] |image3=[https://avatars.yandex.net/get-music-content/143117/88c83db8.a.4864855-1/400x400 «Давай поболтаем» альбом.] |subtopic=|audio1 =|video1=|audio2=|video2=}} ==Биографи == Сарăту хулинче çуралса ÿснĕ (ашшĕ — хăтлавçă, амăшĕ савутра ĕçленĕ<ref name="ПЖ"/>). Унăн [[тымар]]ĕсем — [[Саратов облаçĕ]]нчи [[Пасарлă Карабулак районĕ]]нчи [[Ĕшнеуй|Шнейÿ]] [[ял]]ĕнчен ([[Сăмах]] май каласан, Т. Г. Иванова çав ял [[ят]]не «Шăна Йăви» пек ăнлантаракансенчен пĕри; анчах та вара кунашкал ăнлантару «суя» шутланать, чăннипе ял ячĕ «Ĕшне Уй» тенинчен тухнă). Амăшĕ Саратов облăçĕнчи Турковски районĕнчи Студёно-Ивановка ялĕнчен. Унта вăл, качча кайса Саратовра пурăнма пуçличчен, ялти кулубăн ертÿçи пулса ĕçленĕ. Вырăс. Хăй каланă тăрăх, икĕ çула çитиччен чăвашла çеç калаçнă, мĕншĕн тесен ун чухне Шнейÿри асламăшĕ патĕнче сипленсе пурăннă. Саратов хуличи элитлă мар районта пурăннă. Пурăна-киле хăтлавçă пулса ĕçлекен ашшĕне ĕçрен тăватă пÿлĕмлĕ хваттерпе тивĕçтернĕ. "Комбинация" ушкăна епле лекни пирки Татьяна Иванова хăй пайтах, нумай хутчен каласа кăтартнă. Ак вĕсенчен пĕри<ref>[https://www.youtube.com/watрch?v=eU3JXkF0MwM Таня Иванова о себе 1993.]</ref>. Урампа уçăлса çурĕттĕмĕрччĕ, тет, чи лайăх хĕр-тусĕпе, Наташа Слепова текенскерпе. Сасартăк... Çапла вара вăл «Комбинация» ушкăна пырса лекнĕ. Урамра «тупса» чĕнсе илекенĕ — [[Шишинин Александр Владимирович]]. Пултарулăхне тĕрĕслес ĕçе (кастинг?) [[Окороков, Виталий Алексеевич]] та хутшăннă. Ун чухне Т. Иванова тин кăна вăтам [[шкул]] ăнăçлă пĕтернĕ, вăл вара, çавăнта вĕреннĕ аппăшĕ сĕннипе, [[экзамен]]сем парса Политехника институчĕн студентки пулса тăнă (электроника техники тата приборсем тăвасси, АСУ). Институтра икĕ [[эрне]] вĕренме те ĕлкĕрнĕ. Анчах та вăл, [[аслă шкул]]а пăрахсах, ушкăнăн солистки пулса тăма килĕшет. Çапах та унăн аслă пĕлÿ пур: куçумсăр майпа вĕренсе шултра йĕркелĕмсен менеджерĕн квалификацине илнĕ<ref>Брагина, Лика. [http://www.tele.ru/stars/interview/tatjana-ivanova-muzh-shutit-tolko-tvoi-gastroli-ne-dajut-nam-nadoest-drug-drugu/ Татьяна Иванова: муж шутит «Только твои гастроли не дают нам надоесть друг другу»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20230520153615/http://www.tele.ru/stars/interview/tatjana-ivanova-muzh-shutit-tolko-tvoi-gastroli-ne-dajut-nam-nadoest-drug-drugu/ |date=2023-05-20 }} — tele.ru</ref>. 1989-мĕш çулта, Алёна Апина пуçарăвĕпе, Курск хулинче тĕне кĕрет, лешĕ вара, пуçаруçи, унăн хреснамăшĕ те пулса тăрать<ref name="ПЖ">[https://www.youtube.com/watch?v=hdjmxtWytY0 Татьяна Иванова: Алёна Апина уговорила меня принять православие и стала моей крестной мамой] — PROжизнь</ref>. [[File:Kombinaciya (Tatiana Ivanova).jpg|thumb|Татьяна Иванова [[2009]]-мĕш çулта]] [[File:Kombinaciya (Apina and Ivanova)-2.jpg|thumb|Татьяна Иванова (сылтăмри) тата [[Алёна Апина]]. 2009-мĕш çул.]] [[1994]]-мĕш çул хыççăн «Комбинация» ушкăна Татьяна Геннадьевна хăй ертсе пынă. === Татьяна Иванова — чăваш === Юрăç хăй пирки "вырăс хушаматлă вырăс хĕрарăмĕ" тет пулин те<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=dQwZqiBCBTM ОЙ, МАМОЧКИ! Татьяна Иванова: «Два кусочека колбаски» – мой крест!] — 16:20 хыççăн пăхмалла. Чăн та, унта кашни "кашни совет çынни пекех" тени те пур.</ref>, вăл чăннипе чăваш теме пулать. Ку факт ăçтан сиксе тухнине ăнланма ак çак [[хыпар]] аван пулăшать<ref>Прокопьева, Римма. [http://chuvash.org/chat#chat Чăвашорг сайтăн "Хурал кĕтесĕнче" пĕлтерни.] ( 09.03.2017 14:43 )</ref>. : {{Цитата пуçламăшĕ}} Сывлӑх сунатӑп пурне те. "Комбинаци" ушкӑнра юрланӑ Таня Ивановӑран интервью илме мана тӳр килнӗччӗ. Иртнӗ ӗмӗрӗн 90-мӗш ҫулӗсен варринче пулнӑччӗ ку. Ун чухне хӑй чӑваш пулнине пачах та хирӗҫлеменччӗ вӑл. Калаҫма, шел пулин те, чӑвашла мар, вырӑсла калаҫнӑччӗ. Интервью "Хыпарта" пичетленнӗ хыҫҫӑн ӑна "Советская Чувашия" хаҫатра та вырӑсла куҫарса кӑштах кӗскетсе пичетленӗччӗ. Материала хатӗрлекенӗ интервью вӗҫне Г. РИМОВА тесе лартнӑ пек ас тӑватӑп. ("Хыпарта" интервью вӗҫне Римма Гурьянова тесе пичетленӗччӗ.) Интересленекенсем халь эп мӗн ҫырнине, паллах, ун чухнехи подшивкӑсене "тӗпчесе-вуласа" тӗрӗслеме пултараҫҫӗ. {{Цитата вĕçĕ}} Асăннă интервью пулмасан, ахăртнех, Татаьяна Иванова чăваш иккенне паянхи кунчченех пĕлместчĕç пуль Чăваш Енре. Ку ыйтупа çавăн пеккех "Чăваш халăх канашлавĕнче" (Кивĕ форум) вуласа пĕлме пулать<ref>"Каçăсем" пая пăхăр.</ref>. 2017-мĕш çулта вара Татьяна Иванова тÿрремĕнех çапла каланă<ref name="ВР"/>: {{Цитата пуçламăшĕ}} {{oq|ru|я этническая чувашка}}<Куçару: <big><big>этнос енчен эп чăваш</big></big>> {{Цитата вĕçĕ}} Çав çулхинех, анчах кăшт маларах, Татьяна Иванова Шнейÿ яленче ирттернĕ Акатуя хутшăннă, «Комбинация» ушкăнăн юррисене те юрласа кăтартнă<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=8m0dV44Ke4U "Саратовский АКАТУЙ-2017" 29.07.17 Татьяна Иванова (группа Комбинация)- "Бухгалтер"] — Ютуб</ref>. == Кинофилмсенче ÿкерĕнни<ref>[https://www.kino-teatr.ru/kino/acter/w/star/395830/bio/ Главная / Знаменитости в кино / актрисы / И / Татьяна Иванова (VII) / биография] — КИНО-ТЕАТР.РУ</ref> == Роль — Мордашка фильм, 1990, «Комбинация» ушкăн. Çав кинорах — вокал. Кунсăр пуçне «Алёна Апина. А любовь она и есть...» документлă фильмра ([[2014]]) хутшăнни. == Хисеп == Саратоври 90-мĕш шкулăн хисеплĕ Юрпики<ref name="ПЖ"/>. == Килйыш == Татьяна Иванова хăй çапла аса илет: {{Цитата пуçламăшĕ}} {{oq|ru|Мой супруг - бизнесмен Эльчин Мусаев. Родом из Баку. По образованию - стоматолог. У нас чудесная дочка Маша. Ей 18. Алена - ее крестная. Недавно мы с Эльчином отметили 20-летие совместной жизни<ref>[http://www.eg.ru/daily/stars/55492/ Татьяна Иванова вышла замуж за отца своей 18-летней дочки.]</ref>.}}<Куçару: Ман упăшка - Эльчин Мусаев бизнесмен. Бакуран тухнă çын. Пĕлĕвĕпе вăл стоматолог. Пирĕн тĕлĕнмелле Маша хĕр пур. Вăл 18-та. Алёна<ref>Ахăртнех, кунта [[Алёна Апина]] пирки сăмах пырать пулмалла.</ref> — унăн хреснамăшĕ. Нумаях пулмасть эпир пĕрле 20 çул пурăннине паллă турăмăр.> {{Цитата вĕçĕ}} Татьяна Иванована Эльчин Мусаевпа паллаштараканни — каллех хайхи Алёна Апина<ref name="ПЖ"/>. === Çавăн пекех ытти тăванĕсем === Амăшĕ Саратов хулинче пурăнать, ашшĕ унтах 2020-мĕш çулта вилнĕ. Вăл хуларах — унăн аппăшĕ (Людмила Геннадьевна<ref name="ПЖ"/>) тата шăллĕ; Татьяна Иванова хăй пĕлтернĕ тăрăх, шăллĕ [[гитара]] калама юратать (шел, вăл, Рома ятлăскер, 2018-мĕш çулта сарăмсăр вилнĕ), аппăшĕ, Татьянăран 7 çул аслăскер, — [[мусăк]] [[шкул]]не пĕтернĕ<ref>[https://uznayvse.ru/znamenitosti/biografiya-pevica-tatyana-ivanova.html Татьяна Иванова] — Узнай всё!</ref>. Тата ытти хыпар<ref name="ВР"/>: {{Цитата пуçламăшĕ}} {{oq|ru|Мой отец, Геннадий Иванович Иванов, родом из этого села. В Шняеве и Белой Горе у меня много родных и знакомых. В Базарном Карабулаке, например, живет его брат и мой дядя Владимир Иванович Иванов со своей семьей. Бываю [в гостях] не часто, но всегда с большим удовольствием. Обязательно каждый раз езжу на могилу своей бабушки – Ксении Николаевны Романовой. Ивановы и Романовы – это две наши фамилии шняевских, с которых все пошло.}}<Куçару: Манăн [[атте]], Геннадий Иванович Иванов, çав ялтан. Шнейÿнче тата [[Шурту]]ра манăн тăвансем тата пĕлĕшсем нумай. Пасарлă Карапулакра, сăмахран, аттепе пĕртăван ман [[пичче]] Владимир Иванович Иванов килйышĕпе пурăнать. [Хăнара] час-час пулаймастăп, анчах кашнинчех — пысăк киленÿпе. Кашни хутĕнчех, пăркаланмисĕр, [[асанне]]н, Ксения Николаевна Романован, [[вилтăпри]] патне çитетĕп. Ивановсем тата Романовсем — Шнейÿри пирĕн тăван [[хушамат]]сем, çавсенчен пурте пуçланнă.> {{Цитата вĕçĕ}} == Асăнмалăх == == Вуламалли == == Асăрхавсем == {{асăрхавсем}} ==Каçăсем== * [https://www.youtube.com/watch?v=Ue9-_-uSKHA Интервью с Татьяной Ивановой. О группе «Комбинация», про Алену Апину, 60 концертов в месяц и моду] — Центральное телевидение. * [http://oldforum.chuvash.org/cgi-bin/ikonboard.cgi?act=ST;f=3;t=2622;st=80 Кивĕ "чăваш халăх канашлавĕнче Шнейÿ ялĕ пирки калаçни (вăл шутра — Татьяна Иванова ячĕпе çыхăнтарса та).]{{Ĕçлемен каçă|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * [https://www.youtube.com/watch?v=XBTP5w8pxPc Алена Апина в программе "Привет, Андрей!" - 2018] (вырăсла. Кунта Татьяна Иванова та пур (12:00 хыççăн). * [https://www.youtube.com/watch?v=aPxzhwkrIgg Татьяна Иванова (экс-"Комбинация") в программе "Рождённые в СССР"] — 142 просмотра 24 апр. 2022 г. Эфир телеканала "Ностальгия", 2008 год. Ведущий - Владимир Глазунов * [https://www.youtube.com/watch?v=Y08mvj1q4XA Несменяемая солистка группы «Комбинация» Татьяна Иванова и ее роман с Вадимом Казаченко] — Эхо ХХ века 1 856 просмотров 28 окт. 2021 г. * [https://tokyostreet.ru/o-detyah/tatyana-ivanova-aktrisa-vikipediya.html Татьяна Иванова: фильмография, биография и интересные факты] — Ледистрит. {{Чăвашсем}} [[Категори:Чăвашсем]] [[Категори:СССР юрăçисем]] [[Категори:Раççей юрăçисем]] [[Категори:Чăвашран тухнă кинематографистсем]] dbdu7cufcqci9i1hvqqzhb3947r1fxu Чăваш наци юхăмĕ 0 79759 841425 806083 2024-11-26T18:13:05Z Max Tenche 25572 /* Октябрь революцийĕ хыççăн */ 841425 wikitext text/x-wiki '''Чăваш наци юхăмĕ''' – [[чăвашсем|чăваш халăхĕ]] хăйĕн наци ирĕклĕхĕпе пĕртанлăхĕшĕн кĕрешни. Çакнашкал хăй тĕллĕ тĕрлĕ формăллă элементсене 16 ĕмĕртенпе асăрхама пулать. Чăвашсем налук-куланай тӳлесрен аяккалла пăрăннă, хĕçпăшалланса çапăçнă, влаçсене пуç çапса пулăшу ыйтнă, патшалăх кăшт çеç контроллеме пултарнă регионсене куçса кайнă, правительствăна хирĕçле вăрçма тухнă, [[Христианлăх|Христос тĕнне]] вăйпах кĕртессине хирĕç тăнă (Степан Разин ертсе пынă çĕр ĕçтешĕсен пăлхавĕ, [[Пăкачав вăрçи|Е. И. Пугачёв ертсе пынă çĕр ĕçтешĕсен пăлхавĕ]], 1842 çулта чăваш тата [[марисем|мари]] çĕр ĕçтешĕсем пăлханни). Чăваш этносĕн хирĕç тăрас потенциалĕ вăйланса пынă<ref>[http://enc.cap.ru/?lnk=3531&t=publ Чувашская энциклопедия]</ref>. == Историри тапхăрсем == === Чăваш халăхĕ пĕрле чăмăртанни === XIX–XX ĕмĕрсен чиккинче чăвашсем этнонаци статусне куçаççĕ. Вĕсен пĕрлехи чĕлхи литература шайне хăпарать, профессиллĕ культура, наци интеллигенцийĕ ура çине тăрать. Чăвашсене чĕлхепе культура енчен чăмăртанма халăх чылайрахăшĕпе пĕр территорире пурăнни питĕ майлă пулнă, ытарлă каласан, пĕр хуранта пиçни пулăшнă. XIX ĕмĕрĕн вĕçĕнче 78% таран чăвашсем пурăнакан çĕрсем пĕрпекленсе тĕпленнĕ, администрацилле [[Хусан кĕпĕрни|Хусан]] тата [[Чĕмпĕр кĕпĕрни]]сене кĕнĕ пĕр-пĕринпе юнашар 7 уесре вырнаçнă. Этноса пуçтаракан процессем тата чăвашсем хăйсене пĕрлĕ туйни ӳссе пынă май 20 ĕмĕрĕн пуçламăшĕнче наци юхăмĕн элеменчĕсем çуралнине кăтартаççĕ. XX ĕмĕрĕн пĕрремĕш вунçуллăхĕнче наци çутлăхçисем, тăван çĕршыва юратакан çутĕçпе культура ĕçченĕсем пĕтĕм халăх хушшинче наци-патриотика агитацине сарса пынипе чăваш наци юхăмĕ аталанса каять. Тепĕртакран çакнашкал ĕçсем хунаса кайса политика касине кĕрсе каяççĕ, наци организацисем йĕркеленеççĕ, халăхăн уçăмлăхĕ питĕ хăвăрт çӳле хăпарать. === Пĕрлĕх-политика ĕçĕсем çурални === [[File:Kazanskaya 2D.jpg|thumb|left|350px|Патшалăх думин II чĕнĕвĕн Хусан кĕперни депутачĕсем. Хыçалта: [[Петрухин Григорий Иванович|Г. И. Петрухин]], [[Фёдоров Александр Фёдорович|А. Ф. Фёдоров]], [[Максудов Садретдин Низаметдинович|С. Н. Максудов]], [[Мусин Гумер Мусич|Г. М. Мусин]]; малта: [[Таланцев Зиновий Михайлович|З. М. Таланцев]], [[Батуров Михаил Васильевич|М. В. Батуров]], [[Капустин Михаил Яковлевич|М. Я. Капустин]], [[Кушников Дмитрий Алексеевич|Д. А. Кушников]] [[Максютов Сафиулла Тазетдинович|С. Т. Максютов]].]] Атăл тăрăхĕнчи халăхсен наци юхăмне Пĕрремĕш вырăс революцийĕ (1905–07) самаях хускатать. Çак революцие [[Чĕмпĕрти чăваш шкулĕ]]нче вĕренсе тухнă чăваш интеллегенцийĕ - вĕрентӳçĕсем, артистсем, юристсем, чиркӳ ĕçтешĕсем — питĕ анлă хутшăннă. Вĕсенчен чылайăшĕ эсерсен партийĕ майлă тăрăшнă. Çав хутлăхра ĕнтĕ чăвашсен наци ертӳçисем, чăваш наци юхăмĕн идеологийĕ шăраннă. Чăваш эсерĕсем наци-культура автономишĕн тăнă. [[Хыпар (хаçат)|«Хыпар»]] [[хаçат]] (1906 çул, кăрлач) тухма тытăнни нацин малта утакан вăйĕсене чăмăртанма, халăха пĕрлĕх тата культура çулĕсемпе чĕрĕлтерме пулăшнă. «Хыпар» наци публицистикине ура çине тăма пулăшнă. Чăвашсен пĕрлĕх шухăшĕ çав тери хăватланнă, унчен çутĕç ыйтăвĕсене ертсе пынă пулсан, халĕ вара социум-политика, патшалăх-право проблемисене хускатса ăнлантарнă. Патшалăх думине суйлас умĕн хаçат питĕ пысăк ĕç тунă. Чăваш парламентарисем ([[Абрамов Яков Абрамович|Я.А. Аб­рамов]], [[Ефремов Николай Прокопьевич|Н.П. Ефремов]], [[Кушников Дмитрий Алексеевич|Д.А. Кушников]], [[Лаврский Константин Викторович|К.В. Лаврский]], И.И. Соколов, [[Таланцев Зиновий Михайлович|З.М. Таланцев]], [[Фёдоров Александр Фёдорович|А.Ф. Фёдоров]]), хăйсем темле партире тăрсан та, депутат ĕç-хĕлĕнче çутĕçе аталантарасcишĕн, нацисен пĕртанлăхне хӳтĕлессишĕн тăрăшнă. === Наци идеологийĕ пуçне çĕклени === Пĕрремĕш вырăс революци çулĕсенче чăваш çĕр ĕçтешĕсем вăранаççĕ, аграри ыйтăвĕсемпе пĕрле пĕрлĕх-политика прависене – граждансен пĕртанлăхĕ тата ирĕклĕхĕ, чĕлхесен пĕртанлăхĕ, шкулса тăван чĕлхепе вĕренесси, тӳресене вырăнти халăхăн суйласси, чăваш чĕлхине тӳре ĕçенче усă курассии, вырăнти хăйтытăмлăхне наци йышне шута илсе йĕркелесси т.ыт. те — хускатаççĕ. 1905–07 çулсенче чăвашсен пĕрлĕх пурнăçĕн сцени çине çĕнĕ вăйсем — çамрăксем тата политикăри радикалсем — тухаççĕ, вĕсем ĕнтĕ чăваш халăхĕн наци енĕпе пĕрлешĕнмелли концепта элем пек çĕклеççĕ: чăваш халăхĕн ăс-тăнĕнче ирĕклĕхе çĕнсе илес кĕрешĕвĕ ӳссе пынине туйса халăха май пур таран çутта туртмалла, культурăна кĕртмелле тесе малалла чĕнеççĕ. Чăвашсен пĕрлĕхпе политика шухăшĕнче те пысăк улшăнусем пулса иртнĕ. Çутĕçпе ирĕклĕх шухăшĕсем наци идеологине йĕркелесе пынă пулин те нацин культура автономийĕ шайĕнчен çӳлерех кармашайман. Территориллĕ автономи пирки чăваш культурин хăш-пĕр ĕçченĕсем çеç — [[Юркин Иван Николаевич|И.Н. Юркин]] тата [[Кореньков Гаврил Алексеевич|Г.А. Кореньков]] — ĕмĕтленнĕ. === Февраль революцийĕ хыççăн === Буржуази революцийĕ çĕнтерсен Атăл-Чуман Атăл регионĕнчи халăхсем полиэтнос-территориллĕ органсене туса хунă пулнă: пĕрлĕхсем (кайран Атăлçи вак халăхĕсен пĕрлешĕвĕ) тата Атăлçи вак халăхĕсен съезчĕсем. Чăвашсен пĕрремĕш пĕрлешĕвĕсем 1917 çулта çуркунне йĕркеленеççĕ: пуш уйăхĕн 27-мĕшĕнче Ĕпхӳре чăваш наци пĕрлĕхне тăваççĕ (председателĕ — [[Комиссаров Гурий Иванович|Г.И. Комиссаров]]), çăва кĕриччен кĕпернесенче кăна мар, уессемпе ялсенче те, чăваш наци организацисем ĕçлеме тытăнаççĕ. Халăх çĕкленни чиркӳ ĕç-хĕлне хăйне евĕр кĕрсе каять. Сăваплăх хĕсметçисем — П.П. Шленкин, [[Филимонов Даниил Филимонович|Д.Ф. Филимонов]], Т.А. Земляницкий, Г.Т. Тихонов, А.С. Иванов, [[Прокопьев Константин Прокопьевич|К.П. Прокопьев]] тата ур. — Чăваш наци юхăмĕн хастар ĕçченĕсем пулса тăраççĕ. Вĕсем çакнашкал çивĕч ыйтусем лартаççĕ: чăваш прихучĕсене чăваш сăваплăх хĕсметçисене памалла, чиркӳре турăна чăвашла кĕл тумалла, чăваш ар­хиерейĕ ĕç вырăнне йĕркелемелле. [[1917]] çулта çу уйăхĕн 1-мĕшĕнче çĕнĕрен тухма тытăннă «Хы­пар» хаçат чăвашсене пĕрле пулма йыхравлать, пĕрлĕхпе политикăра халăха малалла пĕрле хастар утма хистет. Февраль хыççăнхи тапхăрĕнче политика институчĕсене питĕ тарăн демократизациленипе тата çĕнĕрен тунипе уйрăлса тăрать. Пĕрремĕш хут [[Çĕрпӳ]], [[Шупашкар]] тата [[Етĕрне]] çĕрĕсен управисене чăвашсене суйланă. Тепĕр енчен чăваш халăхне пĕрлĕ-политика пурнăçне хăйĕн элчисене кĕртме çĕр ĕçтешсен депутачĕсен канашĕсем, съезчĕсем тата пĕрлешĕвĕсем, салтаксен организацисем ĕçлеме тытăнаççĕ. Наци спецификине уесри çĕр ĕçтешĕсен съезчĕсенче асăрхама пулать, унта халăхсен наци хăйне палăртас тата Раççейре администрациллĕ-территориллĕ тытăмлăхĕ пирки ыйтусене тăратнă. Наци еннелле тăракан чăваш çар çыннисем пĕрлешĕнеççĕ (Чăваш çар комитечĕсем тата ентешлĕхĕсем), вĕсен хутлăхĕнче çĕнĕ политик-ертӳçсем çуралаççĕ ([[Краснов Александр Дмитриевич|А.Д. Краснов]], [[Петров Дмитрий Петрович|Д.П. Петров]], [[Титов Гермоген Титович|Г.Т. Титов]] тата ур.). Çаплах Учительсен пĕрлешĕвĕ, Чăваш çамрăкĕсен пĕрлешĕвĕ йĕркеленеççĕ. Вĕсе хăйсем умне наци политикин программин тĕллевĕсене лартман пулин те, чăваш халăхĕн пĕрлĕхне тата граждансен инициативине аталантармашкăн социаллă уçлăха сарса пынă. Политика партисем йышланаççĕ, пĕрремĕш плана [[либерализм]] тата [[социализм]] партисем тухаççĕ, хăйсен программисенче наци проблемисене уçса памалли мелсене кăтартмалла пулнă. Чăваш Енри политика партисем, черная сотнясăр пуçне, Раççей патшалăхне [[демократи]] е [[федераци]] шайне куçарса автономишĕн кĕрешмелле тенĕ. Эсерсен лидерĕсем программăри тĕллевĕсене 1917 çулхи çулла çапла палăртнă: демократи республикине туса ăна федераци патшалăхне, социаллă-политика условисем пиçсе çитсен çитермелле; чăвашсем валли наци-культура автономине тумалла, влаç органĕсенче нацисене пропорциллĕ тăратмалла. Чăваш наци юхăмĕн наци çĕклес стратегипе идеологи платформине мĕнпур чăваш наци форумĕнче Чĕмпĕрте 1917 çулта çĕртмере йышăннă, унтах тĕп чăваш организацине – [[Чăваш наци пĕрлĕхĕ|Чăваш наци пĕрлĕхне]] ([[ЧНП]]) йĕркеленĕ. === Октябрь революцийĕ хыççăн === 1917 çулта юпа уйăхĕнче Вăхăтлă правительствăна çапса антарсан влаç большевиксемпе сулахай эсерсен аллине лекет, çĕршывра политика вăйĕсен çĕнĕ конфигурацийĕ пулса тăрать. Канаш правительстви хăйĕн декречĕсенче де-юре Раççей халăхĕсем хăйсен ирĕкĕпе хăйсен патшалăхне туса уйрăлма пултарнă. Çакна пула ĕнтĕ 1917 çул вĕçĕнче [[тутарсем]]пе [[пушкăртсем|пушкăртсен]] ертӳçисем Вăтам Атăлçипе Уралçум автономи облаçне (Атăл-Урал штачĕ, Урал-Атăл штачĕ, Вăтам Атăл тата Кăнтăр Урал штачĕ, Атăл-Кама штачĕ, Атăл-Урал Канаш республики е Тутар-Пушкăрт Канаш республики) тăвас плана хатĕрленĕ. Автономи облаçне тăвас дискуссисенче чăваш элчисем пур халăха пĕр тан правапа, суверенитетпе тивĕçтермелле, наци культурин автономине памалла тесе кĕрешнĕ; тумалла штат Раççейĕн татса илмелле мар пайĕ тесе шутланнă, шалти администрациллĕ тытăмлăхĕпе – «нацисен регионри (облаçри) федераци республики» пулмалла тенĕ. Тутар-Пушкăрт Канаш республики пирки тавлашнине Пĕтĕм чăваш рабочи-хресчен съездĕнче (çĕртме, 1918) çак çĕрсенче пурăнакан чăвашсем хирĕç пулнине татса панă. [[1918]] çулта нарăс уйăхĕн вĕçĕнче – пуш уйăхĕнче Чăваш наци юхăмĕ пайланать, сулахай вăйсен блокĕ (совет влаçне йышăннă сулахай эсерсем, чăваш социал-националистчĕсем тата партисĕр çар çыннисем, вĕрентӳçĕсем тата вĕренекенсем) çĕнтернĕ. Сулахай блока кĕрекенсем сылтăм эсерсен «Хыпар» хаçат редакцин пурлăхне ярса илнĕ те çĕнĕ пичет органне — «Канаш» — йĕркеленĕ. Пуш уйăхĕн 5-мĕшĕнче Чăваш сулахай социализм комитечĕ йĕркеленнĕ, вăл хистенипе Хусан кĕперни канашĕ çумĕнчи чăваш ĕçĕсен комисариатне уçнă. Юлашкин тĕппипех ЧНП ертӳçисем 1918 çулта çулла уйрăлаççĕ, ун чухне чылай наци ĕçченĕ, ЧНП хастар пайташĕсем, Йĕркеленӳ пухăвĕн чăваш делегачĕсем (Г.Ф. Алюнов, С.Н. Николаев, Д.П. Петров, Г.Т. Титов, И.В. Васильев) советсене хирĕçле тăнă. Канаш-парти организацисем йĕркеленсе пыраççĕ. 1918–19 çулсенче [[Хусан кĕпĕрни|Хусан]], [[Чĕмпĕр кĕпĕрни|Чĕмпĕр]], [[Самар кĕпĕрни|Самар]] тата [[Сарăту кĕпĕрни|Сарăту]] кĕпернисенче советсен ĕçтăвкомĕсен уйрăмĕсенче чăваш пайĕсем уçăлаççĕ, çавăн пек секцисем РКП(б) [[кĕперне]] комитечĕсем çумĕнче те вырнаçаççĕ; чăваш секцисем çаплах Хĕрлĕ Çарта та [[реввăрканаш]]семпе штабсен политуйрăмĕсенче те ĕçленĕ. РСФСР националлĕхсен ĕçĕсен халăх комиссариачĕ çумĕнчи Д.С. Эльмен ертсе пынă чăваш уйрăмĕ чăвашсен Тĕп канаш йĕркеленĕвĕ пулса тăрать. == [[Чăваш АО]] — [[Чăваш АССР]] == 1918 çулăх иккĕмĕш пайĕнче ЧНЮ ертӳçисем наци-территориллĕ автономи (чăваш администрациллĕ-территориллĕ виçине тумалла!) идейине тытса пыма тытăннă. Документсене тĕпченипе çак паллă: Чăвашсен ĕç коммуни проекчĕ пулнă. [[Чăвашсем]] валли уйрăм наци-территориллĕ виçене тăвас ĕмĕте пурнăçа кĕртесси Чăваш автономи облаçне туса хунипе тулать, каярах Чăваш АО Чăваш АССР çине çитет. Чăваш наци юхăмĕ автономире пурăннă чăвашсене нацилле аталантарас проблемăна çеç ăсра тытса пуçланă. 1920-мĕш çулсенче чăваш диаспорине кирлĕ чухлĕ аталанма пулăшнă. Наци аталанăвĕ ыйтăвĕсене сӳтсе явнă чухне мĕнпур чăваш халăхне, автономирине çеç мар, шута илнĕ. Çакăн пирки çав тапхăрта пулса иртнĕ пĕтĕм чăвашсен, мĕнпур чăвашсен, пĕтĕм раççей чăвашĕсен конференцисенче, съездсенче калаçнă. Наци вĕренӳ шкулĕсем – Пушкăртстанра, [[Тутарстан]]ра, Чĕмпĕр, Самар тата урăх кĕпернесенче — пулнă. Самарта тата Хусанта чăвашла хаçатсем тухнă. Совет Союзĕнчи чăвашсем валли Мускавра чăвашла «Ĕçлекенсен сасси» хаçат пичетленнĕ. Пушкăртстанра, Тутар АССР, Чĕмпĕр, Сарăту кĕпернисенче, [[Казахстан]]ра тата [[Çĕпĕр]]те чăваш наци администрациллĕ-территориллĕ виçесене йĕркеленĕ. 1920-мĕш çулсенче тĕп парти тата канаш органĕсенче, совет органĕсенче чăваш элчелĕхĕсем пулнă. Çĕнĕ экономика политикине (ÇЭП - НЭП) пăрахăçланă хыççăн, пĕрлĕхе тоталитаризм тĕсне куçарнă чухне нацисен хутшăнăвĕсенче демократи процессĕсене сакайне янă: 1930-мĕш çулсен пуçламăшĕнче унификацилеме тытăннă. Националлине национализм теме пуçланă, интернационализма хирĕçле тенĕ. Мускаври чăваш элчелĕхĕсене пĕтернĕ, чăвашсен [[Коммунар (хаçат)|«Коммунар»]] тĕп хаçатне тухма чарнă. «Национализмпа» кĕрешетпĕр тесе мĕнпур тĕрлĕ çĕрсенчи чăвашсен интересĕене шута илме пăрахнă, официаллă документсенчен республика тулашĕнче пĕрле пĕр çĕрте пурнакан чăвашсем пирки калаçма юраман; [[чăваш чĕлхи]]не тымар яртарса аталантарас процессене пусарнă. 1960-мĕш çулсен варринче нацисем хушшинчи уйрăмлăхсене якатас, нацисене пурне те пĕр «канаш/совет халăхĕ» тăвас теори хуçаланма тытăннă. == Перестройка == Нацисем хушшинчи хутшăнусем сферинчи ситуаци перестройка саманинче улшăнма тытăнать. 1980-мĕш çулсен вĕçĕнче каллех Чăваш наци юхăмĕ çĕкленет. Унăн организациленнĕ формисенчен пĕри Комсолăн Чăваш обкомĕ çумĕнчи пултаруллă çамрăксене пулăшакан координаци центрĕ (ÇПКЦ) шутланнă, ăна 1987 çулта ака уйăхĕнче уçнă. ÇПКЦ йышне çамрăк литераторсем, ӳнерçĕсем, актёрсем, ăсчах-гуманитарисем, студентсем кĕнĕ. ÇПКЦ мероприятисенче тем тĕрлĕ темăпа та çивĕч дискуссисем иртнĕ. 1988 çулта çуркунне [[Чăваш патшалăх гуманитари ăслăлăхĕсен институчĕ|ЧПГĂИ]] тата [[ЧПУ]] ăслăх ĕçтешĕсен ушкăнĕ И.Я. Яковлев ячĕллĕ Пĕрлĕхе тăвас ĕмĕтпе çӳренĕ, Пĕрлĕхĕн программине тата уставне хатĕрленĕ пулнă. Тĕллевсем тата палăртнă ĕçĕсем хушшинче пĕрлĕхе мораль тата нациллĕх енчен чĕрĕлтересси, мĕнпур чăвашсен наци-культура ăнтăлăвне пĕрлештересси, [[Чăваш АССР]] экономика, политика тата культура сферинчи суверенлĕхĕ, халăх йăлисене упраса аталантарасси, чăваш челхине патшалăх статусне парасси, И.Я. Яковлев эткерлĕхне тĕпчесе халăхра сарасси тата ур. Республикăри МИХсенче дискусси иртнĕ, 1998 çулхи чӳкĕн 30-мĕшĕнче И.Я. Яковлев ячĕллĕ пĕрлĕхĕн программине анлăн сӳтсе явнă. Инициативăна ССКП Чăваш обкомĕ хирĕç тăнипе 1989 çулхи ака уйăхĕнче палăртнă Йĕркеленӳ съездне ирттерме чарнă. == ЧПКЦ/ЧНК/НКП/НКА == Альтернатива вырăнне 1989 çулта раштав уйăхĕнче [[Чăвашсен пĕрлĕхлĕ культура центрĕ]]н (ЧПКЦ) йĕркеленӳ съездне ирттернĕ, председателĕпулма [[Юхма Мишши]]не суйланă. Нарăс–пуш уйăхĕсенче Чăваш АССР Министрсен Канашĕ ЧПКЦ уставĕпе платформине çирĕплетнĕ. 1991 çулта пуш уйăхĕнче Чăваш аталану партин (ЧАП) йĕркеленӳ съезчĕ иртнĕ, унăн программинче Чăваш Республикине экономикăпа политика суверенитетне çитермелле. 1992 çулта юпан 9-мĕшĕнче Чăваш наци конгресĕн (ЧНК) йĕркеленӳ съезчĕ пуçтарăннă, унăн лейтмотивĕ — патшалăх суверенитетне туллинех çитермелле. [[ЧНК]] председателĕ пулма [[Хусанкай Атнер Петрович|А.П. Хусанкая]] суйланă. 1980-мĕш çулсен вĕçĕнче Раççейрие тĕрлĕ регионсенче, уйрăмах Урал-Атăлçи таврашĕнче ([[Пушкăртстан]] тата [[Тутарстан]], [[Чĕмпĕр облаçĕ|Чĕмпĕр]] тата [[Самар облаçĕ]]), пурăнакан чăвашсен наци-культура пĕрлешĕнĕвĕсем (НКП) чăмăртанма тытăнаççĕ. Кунта, Чăваш Енĕн тулашĕнче пĕр çĕртре вырнаçнă чăваш халăхĕ. НКП тĕрлĕ формăпа Мускав тата Санкт-Петербург хулисенче, ИПТ (Казахстан, [[Молдова]], [[Украина]]) тата Балти ([[Латви]], [[Эстони]]) çĕршывĕсенче пуçтарăннă. Раççей Федерацин «О национально-культурной автономии» (1996) федераци саккунне йышăнсан чăваш наци-культура автономисем (НКА) тĕпленме тытăнаççĕ. 2011 çул тĕлне Раççей Федерацинче 85 чăваш НКП, çав шутра 25 НКА, шутланнă. [[2001]] çулта Раççей чăвашĕсен федерацири наци-культура автономине экстерриториллĕ пĕрлĕх-патшалăх йĕркеленĕвĕ пек çирĕплетнĕ. Чăвашсен НКП тата НКА ытларахăшĕ культура-çутĕç ĕçĕ-хĕлĕпе – фольклор ушкăнĕсене пухăнаççĕ, чăваш йăлинчи уявсене пĕрле ирттереççĕ, вырăнти хаçатсене, кĕнекесене кăлараççĕ, шкулта тăван чĕлхепе вĕрентес тесе хистеççĕ, вырăнта чăваш радио- тата телепрограммăсене хатĕрлеççĕ. == Çав. пекех == * [[Чăваш наци музейĕ]] * [[Чăваш наци конгресĕ]] * [[Тăван ене тĕпчекен пĕрлĕх (Чăваш Ен)|Тăван ене тĕпчекен пĕрлĕх]] * [[Чăваш наци радиовĕ]] * [[Суваризм (юхăм)|Суваризм]] == Литература == * С.В. Щербаков, "Чувашское национальное движение 1917-1921 годах. Взлёты и падения." == Асăрхавсем == {{асăрхавсем}} == Каçăсем == * [https://www.idelreal.org/a/chuvashi-i-evrei-1917-revolution/28820648.html Что сближало чувашей и евреев в 1917 году? И мог ли Ульяновск стать столицей Большой Чувашии?] * [https://chuvash.org/content/5107-Становление%20автономии%20чувашского%20народа%20в%201917–1921%20годах%3A%20%20периодизация%20и%20новые%20подходы.html Сергей Щербаков: Становление автономии чувашского народа в 1917–1921 годах: периодизация и новые подходы] * [https://chuvash.org/content/5191-Характер%20чувашского%20национального%20%20движения%20и%20его%20участники%20в%201917%20году.html Сергей Щербаков: Характер чувашского национального движения и его участники в 1917 году] * [https://chuvash.org/content/5341-Внешние%20факторы%2C%20влиявшие%20на%20форму%20и%20методы%20национального%20движения%20чувашского%20народа%20в%201917%20году.html Сергей Щербаков: Внешние факторы, влиявшие на форму и методы национального движения чувашского народа в 1917 году] * [https://chuvash.org/content/5495-Позиции%20чувашского%20национального%20движения%20на%20региональном%20и%20общегосударственном%20уровне%20в%20начале%201918%20года.html Сергей Щербаков: Позиции чувашского национального движения на региональном и общегосударственном уровне в начале 1918 года] {{Чăваш халăхĕн пĕрлĕх организацисем}} [[Категори:Чăваш Енĕн историйĕ]] hh8qs5a5mjsmf1ojzcxrnvmoclv5bwk 841426 841425 2024-11-26T18:14:00Z Max Tenche 25572 /* Перестройка */ 841426 wikitext text/x-wiki '''Чăваш наци юхăмĕ''' – [[чăвашсем|чăваш халăхĕ]] хăйĕн наци ирĕклĕхĕпе пĕртанлăхĕшĕн кĕрешни. Çакнашкал хăй тĕллĕ тĕрлĕ формăллă элементсене 16 ĕмĕртенпе асăрхама пулать. Чăвашсем налук-куланай тӳлесрен аяккалла пăрăннă, хĕçпăшалланса çапăçнă, влаçсене пуç çапса пулăшу ыйтнă, патшалăх кăшт çеç контроллеме пултарнă регионсене куçса кайнă, правительствăна хирĕçле вăрçма тухнă, [[Христианлăх|Христос тĕнне]] вăйпах кĕртессине хирĕç тăнă (Степан Разин ертсе пынă çĕр ĕçтешĕсен пăлхавĕ, [[Пăкачав вăрçи|Е. И. Пугачёв ертсе пынă çĕр ĕçтешĕсен пăлхавĕ]], 1842 çулта чăваш тата [[марисем|мари]] çĕр ĕçтешĕсем пăлханни). Чăваш этносĕн хирĕç тăрас потенциалĕ вăйланса пынă<ref>[http://enc.cap.ru/?lnk=3531&t=publ Чувашская энциклопедия]</ref>. == Историри тапхăрсем == === Чăваш халăхĕ пĕрле чăмăртанни === XIX–XX ĕмĕрсен чиккинче чăвашсем этнонаци статусне куçаççĕ. Вĕсен пĕрлехи чĕлхи литература шайне хăпарать, профессиллĕ культура, наци интеллигенцийĕ ура çине тăрать. Чăвашсене чĕлхепе культура енчен чăмăртанма халăх чылайрахăшĕпе пĕр территорире пурăнни питĕ майлă пулнă, ытарлă каласан, пĕр хуранта пиçни пулăшнă. XIX ĕмĕрĕн вĕçĕнче 78% таран чăвашсем пурăнакан çĕрсем пĕрпекленсе тĕпленнĕ, администрацилле [[Хусан кĕпĕрни|Хусан]] тата [[Чĕмпĕр кĕпĕрни]]сене кĕнĕ пĕр-пĕринпе юнашар 7 уесре вырнаçнă. Этноса пуçтаракан процессем тата чăвашсем хăйсене пĕрлĕ туйни ӳссе пынă май 20 ĕмĕрĕн пуçламăшĕнче наци юхăмĕн элеменчĕсем çуралнине кăтартаççĕ. XX ĕмĕрĕн пĕрремĕш вунçуллăхĕнче наци çутлăхçисем, тăван çĕршыва юратакан çутĕçпе культура ĕçченĕсем пĕтĕм халăх хушшинче наци-патриотика агитацине сарса пынипе чăваш наци юхăмĕ аталанса каять. Тепĕртакран çакнашкал ĕçсем хунаса кайса политика касине кĕрсе каяççĕ, наци организацисем йĕркеленеççĕ, халăхăн уçăмлăхĕ питĕ хăвăрт çӳле хăпарать. === Пĕрлĕх-политика ĕçĕсем çурални === [[File:Kazanskaya 2D.jpg|thumb|left|350px|Патшалăх думин II чĕнĕвĕн Хусан кĕперни депутачĕсем. Хыçалта: [[Петрухин Григорий Иванович|Г. И. Петрухин]], [[Фёдоров Александр Фёдорович|А. Ф. Фёдоров]], [[Максудов Садретдин Низаметдинович|С. Н. Максудов]], [[Мусин Гумер Мусич|Г. М. Мусин]]; малта: [[Таланцев Зиновий Михайлович|З. М. Таланцев]], [[Батуров Михаил Васильевич|М. В. Батуров]], [[Капустин Михаил Яковлевич|М. Я. Капустин]], [[Кушников Дмитрий Алексеевич|Д. А. Кушников]] [[Максютов Сафиулла Тазетдинович|С. Т. Максютов]].]] Атăл тăрăхĕнчи халăхсен наци юхăмне Пĕрремĕш вырăс революцийĕ (1905–07) самаях хускатать. Çак революцие [[Чĕмпĕрти чăваш шкулĕ]]нче вĕренсе тухнă чăваш интеллегенцийĕ - вĕрентӳçĕсем, артистсем, юристсем, чиркӳ ĕçтешĕсем — питĕ анлă хутшăннă. Вĕсенчен чылайăшĕ эсерсен партийĕ майлă тăрăшнă. Çав хутлăхра ĕнтĕ чăвашсен наци ертӳçисем, чăваш наци юхăмĕн идеологийĕ шăраннă. Чăваш эсерĕсем наци-культура автономишĕн тăнă. [[Хыпар (хаçат)|«Хыпар»]] [[хаçат]] (1906 çул, кăрлач) тухма тытăнни нацин малта утакан вăйĕсене чăмăртанма, халăха пĕрлĕх тата культура çулĕсемпе чĕрĕлтерме пулăшнă. «Хыпар» наци публицистикине ура çине тăма пулăшнă. Чăвашсен пĕрлĕх шухăшĕ çав тери хăватланнă, унчен çутĕç ыйтăвĕсене ертсе пынă пулсан, халĕ вара социум-политика, патшалăх-право проблемисене хускатса ăнлантарнă. Патшалăх думине суйлас умĕн хаçат питĕ пысăк ĕç тунă. Чăваш парламентарисем ([[Абрамов Яков Абрамович|Я.А. Аб­рамов]], [[Ефремов Николай Прокопьевич|Н.П. Ефремов]], [[Кушников Дмитрий Алексеевич|Д.А. Кушников]], [[Лаврский Константин Викторович|К.В. Лаврский]], И.И. Соколов, [[Таланцев Зиновий Михайлович|З.М. Таланцев]], [[Фёдоров Александр Фёдорович|А.Ф. Фёдоров]]), хăйсем темле партире тăрсан та, депутат ĕç-хĕлĕнче çутĕçе аталантарасcишĕн, нацисен пĕртанлăхне хӳтĕлессишĕн тăрăшнă. === Наци идеологийĕ пуçне çĕклени === Пĕрремĕш вырăс революци çулĕсенче чăваш çĕр ĕçтешĕсем вăранаççĕ, аграри ыйтăвĕсемпе пĕрле пĕрлĕх-политика прависене – граждансен пĕртанлăхĕ тата ирĕклĕхĕ, чĕлхесен пĕртанлăхĕ, шкулса тăван чĕлхепе вĕренесси, тӳресене вырăнти халăхăн суйласси, чăваш чĕлхине тӳре ĕçенче усă курассии, вырăнти хăйтытăмлăхне наци йышне шута илсе йĕркелесси т.ыт. те — хускатаççĕ. 1905–07 çулсенче чăвашсен пĕрлĕх пурнăçĕн сцени çине çĕнĕ вăйсем — çамрăксем тата политикăри радикалсем — тухаççĕ, вĕсем ĕнтĕ чăваш халăхĕн наци енĕпе пĕрлешĕнмелли концепта элем пек çĕклеççĕ: чăваш халăхĕн ăс-тăнĕнче ирĕклĕхе çĕнсе илес кĕрешĕвĕ ӳссе пынине туйса халăха май пур таран çутта туртмалла, культурăна кĕртмелле тесе малалла чĕнеççĕ. Чăвашсен пĕрлĕхпе политика шухăшĕнче те пысăк улшăнусем пулса иртнĕ. Çутĕçпе ирĕклĕх шухăшĕсем наци идеологине йĕркелесе пынă пулин те нацин культура автономийĕ шайĕнчен çӳлерех кармашайман. Территориллĕ автономи пирки чăваш культурин хăш-пĕр ĕçченĕсем çеç — [[Юркин Иван Николаевич|И.Н. Юркин]] тата [[Кореньков Гаврил Алексеевич|Г.А. Кореньков]] — ĕмĕтленнĕ. === Февраль революцийĕ хыççăн === Буржуази революцийĕ çĕнтерсен Атăл-Чуман Атăл регионĕнчи халăхсем полиэтнос-территориллĕ органсене туса хунă пулнă: пĕрлĕхсем (кайран Атăлçи вак халăхĕсен пĕрлешĕвĕ) тата Атăлçи вак халăхĕсен съезчĕсем. Чăвашсен пĕрремĕш пĕрлешĕвĕсем 1917 çулта çуркунне йĕркеленеççĕ: пуш уйăхĕн 27-мĕшĕнче Ĕпхӳре чăваш наци пĕрлĕхне тăваççĕ (председателĕ — [[Комиссаров Гурий Иванович|Г.И. Комиссаров]]), çăва кĕриччен кĕпернесенче кăна мар, уессемпе ялсенче те, чăваш наци организацисем ĕçлеме тытăнаççĕ. Халăх çĕкленни чиркӳ ĕç-хĕлне хăйне евĕр кĕрсе каять. Сăваплăх хĕсметçисем — П.П. Шленкин, [[Филимонов Даниил Филимонович|Д.Ф. Филимонов]], Т.А. Земляницкий, Г.Т. Тихонов, А.С. Иванов, [[Прокопьев Константин Прокопьевич|К.П. Прокопьев]] тата ур. — Чăваш наци юхăмĕн хастар ĕçченĕсем пулса тăраççĕ. Вĕсем çакнашкал çивĕч ыйтусем лартаççĕ: чăваш прихучĕсене чăваш сăваплăх хĕсметçисене памалла, чиркӳре турăна чăвашла кĕл тумалла, чăваш ар­хиерейĕ ĕç вырăнне йĕркелемелле. [[1917]] çулта çу уйăхĕн 1-мĕшĕнче çĕнĕрен тухма тытăннă «Хы­пар» хаçат чăвашсене пĕрле пулма йыхравлать, пĕрлĕхпе политикăра халăха малалла пĕрле хастар утма хистет. Февраль хыççăнхи тапхăрĕнче политика институчĕсене питĕ тарăн демократизациленипе тата çĕнĕрен тунипе уйрăлса тăрать. Пĕрремĕш хут [[Çĕрпӳ]], [[Шупашкар]] тата [[Етĕрне]] çĕрĕсен управисене чăвашсене суйланă. Тепĕр енчен чăваш халăхне пĕрлĕ-политика пурнăçне хăйĕн элчисене кĕртме çĕр ĕçтешсен депутачĕсен канашĕсем, съезчĕсем тата пĕрлешĕвĕсем, салтаксен организацисем ĕçлеме тытăнаççĕ. Наци спецификине уесри çĕр ĕçтешĕсен съезчĕсенче асăрхама пулать, унта халăхсен наци хăйне палăртас тата Раççейре администрациллĕ-территориллĕ тытăмлăхĕ пирки ыйтусене тăратнă. Наци еннелле тăракан чăваш çар çыннисем пĕрлешĕнеççĕ (Чăваш çар комитечĕсем тата ентешлĕхĕсем), вĕсен хутлăхĕнче çĕнĕ политик-ертӳçсем çуралаççĕ ([[Краснов Александр Дмитриевич|А.Д. Краснов]], [[Петров Дмитрий Петрович|Д.П. Петров]], [[Титов Гермоген Титович|Г.Т. Титов]] тата ур.). Çаплах Учительсен пĕрлешĕвĕ, Чăваш çамрăкĕсен пĕрлешĕвĕ йĕркеленеççĕ. Вĕсе хăйсем умне наци политикин программин тĕллевĕсене лартман пулин те, чăваш халăхĕн пĕрлĕхне тата граждансен инициативине аталантармашкăн социаллă уçлăха сарса пынă. Политика партисем йышланаççĕ, пĕрремĕш плана [[либерализм]] тата [[социализм]] партисем тухаççĕ, хăйсен программисенче наци проблемисене уçса памалли мелсене кăтартмалла пулнă. Чăваш Енри политика партисем, черная сотнясăр пуçне, Раççей патшалăхне [[демократи]] е [[федераци]] шайне куçарса автономишĕн кĕрешмелле тенĕ. Эсерсен лидерĕсем программăри тĕллевĕсене 1917 çулхи çулла çапла палăртнă: демократи республикине туса ăна федераци патшалăхне, социаллă-политика условисем пиçсе çитсен çитермелле; чăвашсем валли наци-культура автономине тумалла, влаç органĕсенче нацисене пропорциллĕ тăратмалла. Чăваш наци юхăмĕн наци çĕклес стратегипе идеологи платформине мĕнпур чăваш наци форумĕнче Чĕмпĕрте 1917 çулта çĕртмере йышăннă, унтах тĕп чăваш организацине – [[Чăваш наци пĕрлĕхĕ|Чăваш наци пĕрлĕхне]] ([[ЧНП]]) йĕркеленĕ. === Октябрь революцийĕ хыççăн === 1917 çулта юпа уйăхĕнче Вăхăтлă правительствăна çапса антарсан влаç большевиксемпе сулахай эсерсен аллине лекет, çĕршывра политика вăйĕсен çĕнĕ конфигурацийĕ пулса тăрать. Канаш правительстви хăйĕн декречĕсенче де-юре Раççей халăхĕсем хăйсен ирĕкĕпе хăйсен патшалăхне туса уйрăлма пултарнă. Çакна пула ĕнтĕ 1917 çул вĕçĕнче [[тутарсем]]пе [[пушкăртсем|пушкăртсен]] ертӳçисем Вăтам Атăлçипе Уралçум автономи облаçне (Атăл-Урал штачĕ, Урал-Атăл штачĕ, Вăтам Атăл тата Кăнтăр Урал штачĕ, Атăл-Кама штачĕ, Атăл-Урал Канаш республики е Тутар-Пушкăрт Канаш республики) тăвас плана хатĕрленĕ. Автономи облаçне тăвас дискуссисенче чăваш элчисем пур халăха пĕр тан правапа, суверенитетпе тивĕçтермелле, наци культурин автономине памалла тесе кĕрешнĕ; тумалла штат Раççейĕн татса илмелле мар пайĕ тесе шутланнă, шалти администрациллĕ тытăмлăхĕпе – «нацисен регионри (облаçри) федераци республики» пулмалла тенĕ. Тутар-Пушкăрт Канаш республики пирки тавлашнине Пĕтĕм чăваш рабочи-хресчен съездĕнче (çĕртме, 1918) çак çĕрсенче пурăнакан чăвашсем хирĕç пулнине татса панă. [[1918]] çулта нарăс уйăхĕн вĕçĕнче – пуш уйăхĕнче Чăваш наци юхăмĕ пайланать, сулахай вăйсен блокĕ (совет влаçне йышăннă сулахай эсерсем, чăваш социал-националистчĕсем тата партисĕр çар çыннисем, вĕрентӳçĕсем тата вĕренекенсем) çĕнтернĕ. Сулахай блока кĕрекенсем сылтăм эсерсен «Хыпар» хаçат редакцин пурлăхне ярса илнĕ те çĕнĕ пичет органне — «Канаш» — йĕркеленĕ. Пуш уйăхĕн 5-мĕшĕнче Чăваш сулахай социализм комитечĕ йĕркеленнĕ, вăл хистенипе Хусан кĕперни канашĕ çумĕнчи чăваш ĕçĕсен комисариатне уçнă. Юлашкин тĕппипех ЧНП ертӳçисем 1918 çулта çулла уйрăлаççĕ, ун чухне чылай наци ĕçченĕ, ЧНП хастар пайташĕсем, Йĕркеленӳ пухăвĕн чăваш делегачĕсем (Г.Ф. Алюнов, С.Н. Николаев, Д.П. Петров, Г.Т. Титов, И.В. Васильев) советсене хирĕçле тăнă. Канаш-парти организацисем йĕркеленсе пыраççĕ. 1918–19 çулсенче [[Хусан кĕпĕрни|Хусан]], [[Чĕмпĕр кĕпĕрни|Чĕмпĕр]], [[Самар кĕпĕрни|Самар]] тата [[Сарăту кĕпĕрни|Сарăту]] кĕпернисенче советсен ĕçтăвкомĕсен уйрăмĕсенче чăваш пайĕсем уçăлаççĕ, çавăн пек секцисем РКП(б) [[кĕперне]] комитечĕсем çумĕнче те вырнаçаççĕ; чăваш секцисем çаплах Хĕрлĕ Çарта та [[реввăрканаш]]семпе штабсен политуйрăмĕсенче те ĕçленĕ. РСФСР националлĕхсен ĕçĕсен халăх комиссариачĕ çумĕнчи Д.С. Эльмен ертсе пынă чăваш уйрăмĕ чăвашсен Тĕп канаш йĕркеленĕвĕ пулса тăрать. == [[Чăваш АО]] — [[Чăваш АССР]] == 1918 çулăх иккĕмĕш пайĕнче ЧНЮ ертӳçисем наци-территориллĕ автономи (чăваш администрациллĕ-территориллĕ виçине тумалла!) идейине тытса пыма тытăннă. Документсене тĕпченипе çак паллă: Чăвашсен ĕç коммуни проекчĕ пулнă. [[Чăвашсем]] валли уйрăм наци-территориллĕ виçене тăвас ĕмĕте пурнăçа кĕртесси Чăваш автономи облаçне туса хунипе тулать, каярах Чăваш АО Чăваш АССР çине çитет. Чăваш наци юхăмĕ автономире пурăннă чăвашсене нацилле аталантарас проблемăна çеç ăсра тытса пуçланă. 1920-мĕш çулсенче чăваш диаспорине кирлĕ чухлĕ аталанма пулăшнă. Наци аталанăвĕ ыйтăвĕсене сӳтсе явнă чухне мĕнпур чăваш халăхне, автономирине çеç мар, шута илнĕ. Çакăн пирки çав тапхăрта пулса иртнĕ пĕтĕм чăвашсен, мĕнпур чăвашсен, пĕтĕм раççей чăвашĕсен конференцисенче, съездсенче калаçнă. Наци вĕренӳ шкулĕсем – Пушкăртстанра, [[Тутарстан]]ра, Чĕмпĕр, Самар тата урăх кĕпернесенче — пулнă. Самарта тата Хусанта чăвашла хаçатсем тухнă. Совет Союзĕнчи чăвашсем валли Мускавра чăвашла «Ĕçлекенсен сасси» хаçат пичетленнĕ. Пушкăртстанра, Тутар АССР, Чĕмпĕр, Сарăту кĕпернисенче, [[Казахстан]]ра тата [[Çĕпĕр]]те чăваш наци администрациллĕ-территориллĕ виçесене йĕркеленĕ. 1920-мĕш çулсенче тĕп парти тата канаш органĕсенче, совет органĕсенче чăваш элчелĕхĕсем пулнă. Çĕнĕ экономика политикине (ÇЭП - НЭП) пăрахăçланă хыççăн, пĕрлĕхе тоталитаризм тĕсне куçарнă чухне нацисен хутшăнăвĕсенче демократи процессĕсене сакайне янă: 1930-мĕш çулсен пуçламăшĕнче унификацилеме тытăннă. Националлине национализм теме пуçланă, интернационализма хирĕçле тенĕ. Мускаври чăваш элчелĕхĕсене пĕтернĕ, чăвашсен [[Коммунар (хаçат)|«Коммунар»]] тĕп хаçатне тухма чарнă. «Национализмпа» кĕрешетпĕр тесе мĕнпур тĕрлĕ çĕрсенчи чăвашсен интересĕене шута илме пăрахнă, официаллă документсенчен республика тулашĕнче пĕрле пĕр çĕрте пурнакан чăвашсем пирки калаçма юраман; [[чăваш чĕлхи]]не тымар яртарса аталантарас процессене пусарнă. 1960-мĕш çулсен варринче нацисем хушшинчи уйрăмлăхсене якатас, нацисене пурне те пĕр «канаш/совет халăхĕ» тăвас теори хуçаланма тытăннă. == Перестройка == Нацисем хушшинчи хутшăнусем сферинчи ситуаци перестройка саманинче улшăнма тытăнать. 1980-мĕш çулсен вĕçĕнче каллех Чăваш наци юхăмĕ çĕкленет. Унăн организациленнĕ формисенчен пĕри Комсолăн Чăваш обкомĕ çумĕнчи пултаруллă çамрăксене пулăшакан координаци центрĕ (ÇПКЦ) шутланнă, ăна 1987 çулта ака уйăхĕнче уçнă. ÇПКЦ йышне çамрăк литераторсем, ӳнерçĕсем, актёрсем, ăсчах-гуманитарисем, студентсем кĕнĕ. ÇПКЦ мероприятисенче тем тĕрлĕ темăпа та çивĕч дискуссисем иртнĕ. 1988 çулта çуркунне [[Чăваш патшалăх гуманитари ăслăхĕсен институчĕ|ЧПГĂИ]] тата [[ЧПУ]] ăслăх ĕçтешĕсен ушкăнĕ И.Я. Яковлев ячĕллĕ Пĕрлĕхе тăвас ĕмĕтпе çӳренĕ, Пĕрлĕхĕн программине тата уставне хатĕрленĕ пулнă. Тĕллевсем тата палăртнă ĕçĕсем хушшинче пĕрлĕхе мораль тата нациллĕх енчен чĕрĕлтересси, мĕнпур чăвашсен наци-культура ăнтăлăвне пĕрлештересси, [[Чăваш АССР]] экономика, политика тата культура сферинчи суверенлĕхĕ, халăх йăлисене упраса аталантарасси, чăваш челхине патшалăх статусне парасси, И.Я. Яковлев эткерлĕхне тĕпчесе халăхра сарасси тата ур. Республикăри МИХсенче дискусси иртнĕ, 1998 çулхи чӳкĕн 30-мĕшĕнче И.Я. Яковлев ячĕллĕ пĕрлĕхĕн программине анлăн сӳтсе явнă. Инициативăна ССКП Чăваш обкомĕ хирĕç тăнипе 1989 çулхи ака уйăхĕнче палăртнă Йĕркеленӳ съездне ирттерме чарнă. == ЧПКЦ/ЧНК/НКП/НКА == Альтернатива вырăнне 1989 çулта раштав уйăхĕнче [[Чăвашсен пĕрлĕхлĕ культура центрĕ]]н (ЧПКЦ) йĕркеленӳ съездне ирттернĕ, председателĕпулма [[Юхма Мишши]]не суйланă. Нарăс–пуш уйăхĕсенче Чăваш АССР Министрсен Канашĕ ЧПКЦ уставĕпе платформине çирĕплетнĕ. 1991 çулта пуш уйăхĕнче Чăваш аталану партин (ЧАП) йĕркеленӳ съезчĕ иртнĕ, унăн программинче Чăваш Республикине экономикăпа политика суверенитетне çитермелле. 1992 çулта юпан 9-мĕшĕнче Чăваш наци конгресĕн (ЧНК) йĕркеленӳ съезчĕ пуçтарăннă, унăн лейтмотивĕ — патшалăх суверенитетне туллинех çитермелле. [[ЧНК]] председателĕ пулма [[Хусанкай Атнер Петрович|А.П. Хусанкая]] суйланă. 1980-мĕш çулсен вĕçĕнче Раççейрие тĕрлĕ регионсенче, уйрăмах Урал-Атăлçи таврашĕнче ([[Пушкăртстан]] тата [[Тутарстан]], [[Чĕмпĕр облаçĕ|Чĕмпĕр]] тата [[Самар облаçĕ]]), пурăнакан чăвашсен наци-культура пĕрлешĕнĕвĕсем (НКП) чăмăртанма тытăнаççĕ. Кунта, Чăваш Енĕн тулашĕнче пĕр çĕртре вырнаçнă чăваш халăхĕ. НКП тĕрлĕ формăпа Мускав тата Санкт-Петербург хулисенче, ИПТ (Казахстан, [[Молдова]], [[Украина]]) тата Балти ([[Латви]], [[Эстони]]) çĕршывĕсенче пуçтарăннă. Раççей Федерацин «О национально-культурной автономии» (1996) федераци саккунне йышăнсан чăваш наци-культура автономисем (НКА) тĕпленме тытăнаççĕ. 2011 çул тĕлне Раççей Федерацинче 85 чăваш НКП, çав шутра 25 НКА, шутланнă. [[2001]] çулта Раççей чăвашĕсен федерацири наци-культура автономине экстерриториллĕ пĕрлĕх-патшалăх йĕркеленĕвĕ пек çирĕплетнĕ. Чăвашсен НКП тата НКА ытларахăшĕ культура-çутĕç ĕçĕ-хĕлĕпе – фольклор ушкăнĕсене пухăнаççĕ, чăваш йăлинчи уявсене пĕрле ирттереççĕ, вырăнти хаçатсене, кĕнекесене кăлараççĕ, шкулта тăван чĕлхепе вĕрентес тесе хистеççĕ, вырăнта чăваш радио- тата телепрограммăсене хатĕрлеççĕ. == Çав. пекех == * [[Чăваш наци музейĕ]] * [[Чăваш наци конгресĕ]] * [[Тăван ене тĕпчекен пĕрлĕх (Чăваш Ен)|Тăван ене тĕпчекен пĕрлĕх]] * [[Чăваш наци радиовĕ]] * [[Суваризм (юхăм)|Суваризм]] == Литература == * С.В. Щербаков, "Чувашское национальное движение 1917-1921 годах. Взлёты и падения." == Асăрхавсем == {{асăрхавсем}} == Каçăсем == * [https://www.idelreal.org/a/chuvashi-i-evrei-1917-revolution/28820648.html Что сближало чувашей и евреев в 1917 году? И мог ли Ульяновск стать столицей Большой Чувашии?] * [https://chuvash.org/content/5107-Становление%20автономии%20чувашского%20народа%20в%201917–1921%20годах%3A%20%20периодизация%20и%20новые%20подходы.html Сергей Щербаков: Становление автономии чувашского народа в 1917–1921 годах: периодизация и новые подходы] * [https://chuvash.org/content/5191-Характер%20чувашского%20национального%20%20движения%20и%20его%20участники%20в%201917%20году.html Сергей Щербаков: Характер чувашского национального движения и его участники в 1917 году] * [https://chuvash.org/content/5341-Внешние%20факторы%2C%20влиявшие%20на%20форму%20и%20методы%20национального%20движения%20чувашского%20народа%20в%201917%20году.html Сергей Щербаков: Внешние факторы, влиявшие на форму и методы национального движения чувашского народа в 1917 году] * [https://chuvash.org/content/5495-Позиции%20чувашского%20национального%20движения%20на%20региональном%20и%20общегосударственном%20уровне%20в%20начале%201918%20года.html Сергей Щербаков: Позиции чувашского национального движения на региональном и общегосударственном уровне в начале 1918 года] {{Чăваш халăхĕн пĕрлĕх организацисем}} [[Категори:Чăваш Енĕн историйĕ]] gabllyqvzwhw3haxn9kokz9hyoz8l6f Географилле координат 0 80597 841440 772633 2024-11-27T02:14:38Z Ellodanis5 17302 Ellodanis5 [[Географи координачĕсем]] страницӑн ятне [[Географилле координат]] ҫине улӑштарчӗ 772633 wikitext text/x-wiki {{Пĕлтерĕшсем|Координатсем (пĕлтерĕшсем)}} [[File:Geographic coordinates sphere.svg|thumb|262x262px]] '''Географилле координатсем''' — [[чакăл йĕрĕн тайăлăвĕ|чакăл йĕрĕн тайăлăвне]] шута илмен чухнехи [[геодези]]лле тата [[астрономи]]лле координатсен пĕтемлетÿлле [[ăнлав]]ĕ<ref>ГОСТ 22268-76 «Геодезия. Термины и определения»</ref>. Урăхла каласан, географилле координатсене палăртнă чухне [[Çĕр]] кĕлеткине [[чăмăр]] (сфера) тесе шутлаççĕ. Географилле координатсем хăйсем уйрăм пăнчăн Çĕр çийĕ çинчи е, анлăрах пăхсан, [[географилле йăлхах]]ри вырăнне палăртаççĕ. Кунта [[сферăлла координатсен тытăмĕ|сферăлла координатсен]] принципĕ вăйра тăрать. Çакăн аналогийĕпех ытти [[планета|планетăсем]] çинчи тата [[тӳпе сферин координачĕсем|тÿпе сфери çинчи координтсен]] тытăмне те йĕркелеççĕ<ref>{{ВТ-ЭСБЕ|Геоцентрические координаты}}</ref>. == Ан == {{main|Ан (координат)}} '''Ан''' — хăшпĕр [[сферăлла координатсен тытăмĕ]]нче усă куракан координат. Çĕр тата тÿпери ытти [[ĕскер]]сен, çавăн пекех [[тӳпе сфери]] çийĕнчи пăнчăсен вырăнне, ытти координатсемепе пĕрле, палăртать ([[эклиптикăлла ан]], [[галактикăлла ан]] тенисене те пăхăр)<ref name=BSE>Широта — статья из Большой советской энциклопедии (3-е издание). Михайлов А. А.</ref>. == Тăрăх == {{main|Тăрăх (координат)}} == Çӳллĕш == {{main|Тинĕс шайĕ тĕлĕнчи çӳллĕш}} Тĕрĕссипе каласан, виççĕмĕш координат вырăнне пуçлавран (сфера варринчен) илнĕ тăршшĕне те илме пулать. Анчах та ку географилле йăлхахшăн меллĕ мар. Çавăнпа та географире тинĕс шайĕ тĕлĕнчи çÿллĕш тенипе усă кураççĕ. == Каçăсем == * [http://www.fallingrain.com/world/ Географические координаты всех городов на Земле]{{ref-en}} * [http://www.geonames.org/ Географические координаты населённых пунктов Земли (2)]{{ref-en}} * [http://www.4turista.ru/node/261 Пересчет координат из градусов в градусы/минуты, в градусы/минуты/секунды и обратно] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150617045345/http://www.4turista.ru/node/261 |date=2015-06-17 }} == Асăрхавсем == {{Асăрхавсем}} {{Географи координачĕсем}} [[Категори:Географи]] [[Категори:Картографи]] [[Категори:Геокодсем]] 287s6yngtca7rnwuxsgwt16to07w8iw Алтай Республики 0 103533 841409 840752 2024-11-26T15:06:01Z Max Tenche 25572 /* Халăх */ Каҫӑсем хушнӑ 841409 wikitext text/x-wiki {{РФ субъекчĕ |RuNm = Алтай Республики |OfNm1 = Алтай Республика<br> |OfNm2 = Республика Алтай |FSFlag = Flag of Altai Republic.svg |FSCoA = Coat of Arms of Altai Republic.svg |FlagLnk = Алтай Республикин ялавĕ |CoALnk = Алтай Республикин гербĕ |FSMap = Map of Russia (2014–2022) - Altai Republic (Crimea disputed).svg |FSCtrWhat = Тĕп хули |FSCtrNm = [[Горно-Алтайск]] |AreaRnk = 35 |TotArea = 92&nbsp;903 |WaterPrcnt = кăштах кăна |PopRnk = 81 |PopQty = 210 769<ref name ='haloh'>[https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/Bul_MO_2023.xlsx Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2023 года (с учётом итогов Всероссийской переписи населения 2020 г.)]</ref> |PopCtDate = 2023 |PopDens = 2,27 |FedDistrNm = [[Çĕпĕр федераци тăрăхĕ]] |EcRegNm = [[Анăç-Çĕпĕр экономика районĕ|Анăç-Çĕпĕр экономика районĕ]] |CadNo = 04 |LangLangs = s |OfLangs = [[вырăс чĕлхи|вырăс]], [[алтай чĕлхи|алтай]] тата [[казах чĕлхи|казах]](темĕнле районсенче)<ref>Алтай Республикин конституцийĕ, 13-мĕш ст.</ref><br><ref>Алтай Республикин Саккунĕ [http://docs.cntd.ru/document/802008526 Халăхсен чĕлхисем çинчен пурăнакан Алтай Республикинче] {{Wayback|url=http://docs.cntd.ru/document/802008526 |date=20210109140419 }}. I Пуç, 4-мĕш статья.</ref> |HeadTtl = Пуçлăхĕ |HeadNm = [[Турчак Андрей Анатольевич|Андрей Турчак]] |ViceTtl = |ViceNm = |LegislTtl = Эл Курултайăн Ертӳҫи |LegislNm = [[Кохоев Артур Павлович|Артур Кохоев]] |FSAnthem = [[Алтай Республикин гимнĕ]] |FSUTC = [[Красноярск вăхăчĕ|MSK+4]], [[UTC+7]] }} '''Алтай Республики''' ({{lang-alt|Алтай Республика}}, {{lang-kk|Алтай Республикасы}}, {{lang-ru|Республика Алтай}}) — [[Раççей Федерацийĕ]]н субъекчĕ, унӑн йышне кӗрекен [[Раççей Федерацин республикисем|республика]] ([[патшалăх]])<ref>[https://ru.m.wikisource.org/wiki/%D0%9A%D0%BE%D0%BD%D1%81%D1%82%D0%B8%D1%82%D1%83%D1%86%D0%B8%D1%8F_%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9_%D0%A4%D0%B5%D0%B4%D0%B5%D1%80%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%B8#%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%82%D1%8C%D1%8F_5 Раҫҫей Федерацийӗн Конституцийӗ]. 1 сыпӑк 5 статья 1 тата 2 пункт: <br> 1. Раҫҫей Федерацийӗ республикӑсенчен, крайсенчен, облаҫсенчен, федераци пӗлтерӗшлӗ хуласенчен, автономиллӗ облаҫран, автономиллӗ округсенчен — Раҫҫей Федерацийӗн пӗр тан правӑллӑ субъекчӗсенчен — тӑрать.<br> 2. Республикӑн ('''патшалӑх''') хӑйӗн конституцийӗпе саккунлӑхӗ пур. Край, облаҫ, федераци пӗлтерӗшлӗ хула, автономиллӗ облаҫ, автономиллӗ округ хӑйӗн уставӗпе саккунлӑхӗ пур</ref><ref name="БРЭ">{{кĕнеке |автор=Локтева Ж.В., Мереминский С.Г., Кызласов И.Л., Нечаев В.С., Якименко А.Е., Селевёрстов В.В., Цендина А.Д., Зинченко С.А |пуçелĕк=Респу́блика Алта́й |ссылка=https://old.bigenc.ru/geography/text/3827423 |ответственный=председ. [[Осипов Юрий Сергеевич|Ю.С. Осипов]] и др., отв. ред. С.Л. Кравец|издани=Большая Российская Энциклопедия (в 35 т.)|вырăн=Мускав|издательство=Научное издательство «[[Большая российская энциклопедия (издательство)|Большая российская энциклопедия]]» |çул=2004 |том=|страницы= |страница=1005 |isbn=5-85270-326-5 |тираж=65000|language=ru}}</ref>. [[Çĕпĕр федераци тăрăхĕ|Çĕпĕр федераци тăрăхне]], [[Анăç-Çĕпĕр экономика районĕ|Анăç-Çĕпĕр экономика районне]] кĕрĕт. [[Тĕп хула|Тĕп хули]] — [[Горно-Алтайск]]. Республика çурçĕрте [[Алтай Ен|Алтай Енĕпе]], çурçĕр-тухăçра — [[Кемĕр облаçĕ]]пе, тухăçра — [[Хакаси|Хакасипе]] [[Тыва]] чикĕленет. Алтай Республики кăнтăрта [[Монголи|Монголипе]], [[Китай Халӑх Республики]]пе тата кăнтăр-анăçра [[Казахстан]]па юнашар вырнаçнă та. {{Full Date|1922|06|1}} [[Ойрот автономиллĕ облаçĕ|Ойрат автономиллĕ облаçĕ]] пек йĕркеленĕ. [[Ойрот автономиллĕ облаçĕ]] — [[1932]] çултан, [[Туçи-Алтай автономиллĕ облаçĕ]] — [[1948]] çултан, [[Туçи-Алтай Автономиллĕ Совет Социализмлă Республики]] — {{Full Date|1990|10|25}}н. [[1992|1992 çулхи]] [[Нарăс уйăхĕ|нарăсăн]] [[Çу, 7|çу 7-ччен]] Туçи Алтай Республики пек<ref>{{Cite web |url=https://books.google.com/books?id=p0jVAgAAQBAJ&pg=PA33-IA6 |title=Конституционное право. Учебное пособие для семинарских занятий и … — Шарнина Л. А. — Google Books<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2023-05-07 |archive-date=2023-05-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230507153104/https://books.google.com/books?id=p0jVAgAAQBAJ&pg=PA33-IA6 |deadlink=no }}</ref>. Патшалăх чĕлхисем: [[Алтай чĕлхи|алтайла]] та [[Вырăс чĕлхи|вырăсла]]. [[Казах чĕлхи]]пе калаçакан вырӑнсенче ӑна официаллă сферӑсенче усă кураҫҫӗ<ref>[http://pravo.gov.ru/proxy/ips/?doc_itself=&backlink=1&nd=164012074&page=1&rdk=8#I0 Закон «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай»]</ref>. == Географи == {{main|Алтай Республикин географийĕ}} Алтай Республики [[Красноярск вăхăчĕ|МСК+4]] сехет зонинче вырнаçнă. Тĕнчери ку [[UTC+7]] сехет зони<ref>[http://www.consultant.ru/document/cons_doc_LAW_114656/b2707989c276b5a188e63bc41e7bcbcc18723de8/ Федеральный закон от 03.06.2011 № 107-ФЗ «Об исчислении времени», статья 5]</ref><ref>{{Cite web |url=http://gost.ru/wps/portal/pages/news/?article_rss_id=3279 |title=Новости — Федеральное агентство по техническому регулированию и метрологии (РОССТАНДАРТ) |accessdate=2016-03-27 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20171210065020/http://gost.ru/wps/portal/pages/news/?article_rss_id=3279 |archivedate=2017-12-10 |deadlink=yes }}</ref>. === Климат === Климат [[Континент климачĕ|питĕ континенталлă]], кĕске те ăшă [[Çулла|çулкуннепе]] тата çӳллĕ сивĕ [[Хĕлле|хĕлпе]]<ref>{{Cite web |url=https://www.youtube.com/watch?v=o2fKW7lrpeI |title=Ледяные красоты Байкала |access-date=2017-07-30 |archive-date=2019-06-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190601060000/https://www.youtube.com/watch?v=o2fKW7lrpeI&gl=US&hl=en |deadlink=no }}</ref>. Вар-çул [[Тӳремлӗх|тӳремлĕхсенче]] [[Сывлăш температури|сывлăш температури]] 0-ран +5-ччен °C (чи ăшă çанталăк [[Чемал (ял)|Чемал]] ялĕнче фиксациленĕ), тата ку [[Çĕпĕр]]те чи ăшă температура. [[Ту]] сенче вар-çул [[Сывлăш температури|сывлăш температури]] —6 °C ӳктерет ([[Кош-Агач]] ялĕнче фиксациленĕ)<ref>{{Cite web |url=http://climatebase.ru/stations/Russia/Altay/ |title=Архив климатических данных |access-date=2012-09-14 |archive-date=2013-12-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131213040151/http://climatebase.ru/stations/Russia/Altay/ |deadlink=no }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://pogoda.ru.net/ |title=Погода и климат |access-date=2012-09-14 |archive-date=2013-04-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130423224117/http://www.pogoda.ru.net/ |deadlink=no }}</ref>. [[Кош-Агач районĕ]] те [[Улаган районĕ]] [[Аякри Çурçĕр|Аякри Çурçĕрти районсем]] шутне кĕрĕт. === Рельеф === [[Ӳкерчĕк:Berg Belucha.jpg|thumb|right|Белуха тăвĕ — чи çӳллĕ вырăн Çĕпĕрте]] Республикăн территориĕнче çӳллĕ тусем пайлакан ансăр та тарăн юханшывсен тӳремлĕхĕсенче. Чи çӳллĕ ту — [[Белуха (ту)|Белуха]] (урăхлă ятсем: Кадын-Бажы, Уч-Сумер) (4509 метр) чи çӳллĕ вырăн [[Çĕпĕр]]те. === Вăрман === [[Вăрман]] фончĕ 5,045 млн га 50,4 пин. [[тăваткал километр|км<sup>2</sup>]], вăрмансемпе хупланă 4,125 млн га<ref>{{Cite web |url=https://altai-republic.ru/society/lesopolzovanie-i-okhrana-lesov/ |title=Лесопользование и охрана лесов<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2022-05-17 |archive-date=2022-05-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220520173728/https://www.altai-republic.ru/society/lesopolzovanie-i-okhrana-lesov/ |deadlink=no }}</ref>. === Юханшывсемпе кӳлĕсем === [[Юханшыв]]семпе [[кӳлĕ]]сем йышĕ республикара — 20 пин, пĕтĕм вăрăмăшпа ытла 60 пин. км. та 7 пин кулĕ патнелле, пĕтĕм лаптăкпа ытла 600 км². Чи пысăк юханшывсем: [[Катунь (юханшыв)|Катунь]] та [[Бия (юханшыв)|Бия]], вĕсем пĕрле [[Обь (юханшыв)|Обь]]ра юхаççĕ, чи пысăккисенчен Çĕпĕрте юханшывĕ. Чи пысăк [[кӳлĕ]] [[Ылтăн кӳлĕ|Ылтăн]] ({{lang-alt|Алтын-Кёль}}) лаптăкпа 230,8 км² та тарăнпа 325 метр. === Плато === {{Main|Укок}} [[Ӳкерчĕк:Ukok Plateau 2.jpg|thumb|290px|[[Калгуты]] юханшывĕн сăртлăхĕ, [[Табын-Богдо-Ола]] çине курăм]] [[Ӳкерчĕк:Ukok Ak-Alakha.jpg|thumb|290px|[[Ак-Алаха]] сăртлăхĕ, [[Канас (перевал)|Канас]] перевалĕ çине курăм]] [[Укок]] — [[лаптак ту-сăртлăх]] аякри кăнтăр енче Алтай Республикин вырнаçнă, малалла патшалăхсемпе чикĕленет: [[Казахстан]], [[Китай Халăх Республики|Китай]], [[Монголи]] те [[Раççей]]. Ку [[реликт]] çӳллĕ [[тӳремлĕх]], чи çӳллĕ [[Тинĕс шайĕ тĕлĕнчи çӳллĕш|абсолютлă çӳллĕшпе]] 2200—2500 м, 500—600 м [[ту хырçи]]семпе. [[Куйтэн-Уул]] (4374,0 м) Белуха хыççăн иккĕмĕш [[Алтай тăвĕсем|Алтай тăвĕсен]] çӳллĕшĕ. Укон [[лаптак ту-сăртлăх]]ĕн кăнтăр енче малалла шыв чиккисенче лартать: [[Сайлюгем]], [[Табын-Богдо-Ола]], [[Кăнтăр Алтай]]. Çурçĕр енче Укон [[Кăнтăр-Чуй ту хырçи]]пе, [[тальвег]]пе [[Джазатор]] юханшывĕнчен [[Коксу (Аргут юппи)|Коксу]] юханшывĕн тӳремлĕхĕн кăкĕччен (Самаха лапамĕ). [[Укок çанталăк паркĕ]] лаптак ту-сăртлăхăн кăнтăр енче вырнаçнă. === Çут çанталăк инкек-синкерĕсем === {{main|Чуй çĕр чĕтрени}} {{Full Date|2003|09|27}} Алтай Республикин кăнтăр районĕсенче юлашки вуннă çулсенчен чи пысăк çĕр чĕтрени пулнă. [[Эпицентр]]те 8—9 балл пулнă, тĕп чĕтренин вăйĕ 7,3 балл. Вăл хыççăн Республикара пĕчĕк çĕр чĕтреннисем фиксациленĕ (пĕчĕкрех вăйпа). Тапăсем [[Çĕнĕ Çĕпĕр облаçĕ]]нче, [[Алтай Енĕ]]нче, [[Красноярск Енĕ]]нче те хĕвелтухăç [[Казахстан]]та фиксациленĕ те. Чи пысăк синкерсем [[Кош-Агач районĕ|Кош-Агач]], [[Улаган районĕ|Улаган]], [[Шебалино районĕ|Шебалино]] та [[Онгудай районĕ|Онгудай]] районĕсенче пулнă. Никам та вилнĕ, пĕр-ик çын çемçе сурансене илнĕ. Анчах çĕр чĕтрени ытла 1,8 пин (урăхлă даннăĕсемпе пиллĕк çĕр патнелле) çуртсем арканнă. Пĕтĕмпе инкеклĕх, ытла 1 миллиард тĕнке пулнă. === Чикĕсем === Алтай Республики малалла регионсемпе чикĕленет: *Çурçĕрте [[Кемĕр облаçĕ]] (РФ) *Çурçĕр-хĕвелтухăçра [[Хакаси]] (РФ) *Хĕвелтухăçра [[Тыва]] (РФ) *Кăнтăр-хĕвелтухăçра [[Баян-Улгий]] ([[Монголи]]) *Кăнтăрта [[Синьцзян-Уйгур автономи районĕ]] ([[Китай]]) *Кăнтăр-хĕвеланăçра [[Хĕвелтухăç-Казахстан облаçĕ]] ([[Казахстан]]) *Хĕвеланăçра [[Алтай Ен]] (РФ) == Истори == {{main|Алтай Республикин историйӗ}} Хальхи Алтай Республикин çĕрĕ авалхи çулçенче малалла патшалăхсен тытăмĕнче пулнă: [[Пĕрремĕш Тĕрĕк каганачĕ]], [[Уйгур империйĕ]] тата [[Енисей Кăркăс патшалăхĕ]]. Çак вăхăтра вырăнти халăх тĕрĕклетнĕ (чĕлхеллĕ те культураллă).<ref> Encyclopedia of the World's Minorities - Routledge, 2005. ISBN 1-57958-468-3, New York</ref> Алтай Республикин кăнтăр пайĕ [[Найман каганачĕ]]нче пулнă. Унтан Алтай çĕрĕ [[Монгол Сяньбэй патшалăхĕ]]нче (93-232), [[Жужань каганачĕ]]нче (330-555), [[Монгол империйĕ]]нче (1240-1368), [[Ылтăн Урта|Ылтăн Уртинче]] (1240-1502), [[Джунгар каначĕ]]нче (1634-1758), [[Цин империйĕ|Цин империйĕнче]] (1757-1864), [[Раççей империйĕ|Раççей империйĕнче]] (1864-1918), Каракорум Автномийĕнче ([[Граждан вăрçи]]) (1918-1922), [[Совет Социализм Республикисен Пĕрлешĕвĕ|ССРП]]-нче (1922-1991) тата [[Раççей Федерацийĕ]]нче (1991-хальхи) кĕнĕ.<ref>{{cite journal|last=Znamenski |first=Andrei |title=Power of Myth: Popular ethnonationalism and Nationality Building in Mountain Altai, 1904–1922 |journal=Acta Slavica Iaponica |date=2005 |volume=22 |pages=44–47 |url=http://src-home.slav.hokudai.ac.jp/publictn/acta/22/znamenski.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20190802041142/http://src-h.slav.hokudai.ac.jp/publictn/acta/22/znamenski.pdf |archive-date=2019-08-02 |url-status=dead}}</ref> == Халăх == [[Ӳкерчĕк:Этническая карта Республики Алтай по населённым пунктам.png|thumb|300px|right|Алтай Республикин этниклă картти, пурăнан вырăнсемпе, çырăв 2010 ç.]] {{main|Алтай Республикин халăхĕ}} {{пурăнан халăх|Республика Алтай}} Росстат даннăĕсемпе 210 769<ref name = 'haloh'></ref> çын. Халăх йышлăхĕ 2,27 çын/çм<sup>2</sup> (2023). Хула халăхĕ: 31,01<ref name = 'hula halohe'>https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/chisl_RF_01-01-2022_VPN-2020.xls {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20230218223742/https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/chisl_RF_01-01-2022_VPN-2020.xls |date=2023-02-18 }} Численность населения по полу по субъектам Российской Федерации на 1 января 2022 года (с учётом итогов Всероссийской переписи населения 2020 г.)</ref> Халăх та хула халăхĕ (унăн %) Пĕтĕм Пĕрлĕшӳ те Пĕтĕм Раççей çырăвĕсемпе<ref>{{Cite web |url=http://demoscope.ru/weekly/pril.php |title=Переписи населения Российской империи, СССР, 15 новых независимых государств |access-date=2014-03-23 |archive-date=2001-09-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20010930093838/http://demoscope.ru/weekly/pril.php |deadlink=no }}</ref><ref>{{Cite web |url=https://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/perepis_itogi1612.htm |title=Тома официальной публикации итогов Всероссийской переписи населения 2010 года |access-date=2019-11-27 |archive-date=2019-06-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190605145523/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/perepis_itogi1612.htm |deadlink=no }}</ref>: <timeline> ImageSize = width:600 height:300 PlotArea = left:50 right:60 top:20 bottom:20 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = justify Colors = id:gray1 value:gray(0.9) DateFormat = yyyy Period = from:0 till:250 ScaleMajor = unit:year increment:50 start:0 gridcolor:gray1 PlotData = bar:1926 color:yellow width:1 from:0 till:99 width:15 text:99&nbsp;666 textcolor:red fontsize:9px bar:1926 color:orange width:1 from:0 till:6 width:15 text:5691(5,7 %) textcolor:green fontsize:8px bar:1939 color:yellow width:1 from:0 till:162 width:15 text:162&nbsp;179 textcolor:red fontsize:9px bar:1939 color:orange width:1 from:0 till:24 width:15 text:24045(14,8 %) textcolor:green fontsize:8px bar:1959 color:yellow width:1 from:0 till:157 width:15 text:157&nbsp;161 textcolor:red fontsize:9px bar:1959 color:orange width:1 from:0 till:30 width:15 text:29764(18,9 %) textcolor:green fontsize:8px bar:1970 color:yellow width:1 from:0 till:168 width:15 text:168&nbsp;261 textcolor:red fontsize:9px bar:1970 color:orange width:1 from:0 till:40 width:15 text:39717(23,6%) textcolor:green fontsize:8px bar:1979 color:yellow width:1 from:0 till:172 width:15 text:172&nbsp;040 textcolor:red fontsize:9px bar:1979 color:orange width:1 from:0 till:47 width:15 text:47203(27,4%) textcolor:green fontsize:8px bar:1989 color:yellow width:1 from:0 till:191 width:15 text:190&nbsp;831 textcolor:red fontsize:9px bar:1989 color:orange width:1 from:0 till:52 width:15 text:51649(27,1%) textcolor:green fontsize:8px bar:2002 color:yellow width:1 from:0 till:203 width:15 text:202&nbsp;947 textcolor:red fontsize:9px bar:2002 color:orange width:1 from:0 till:54 width:15 text:53538(26,4%) textcolor:green fontsize:8px bar:2010 color:yellow width:1 from:0 till:206 width:15 text:206&nbsp;168 textcolor:red fontsize:9px bar:2010 color:orange width:1 from:0 till:57 width:15 text:56933(27,6%) textcolor:green fontsize:8px </timeline> ; Наци халăх йышĕ, Пĕтĕм Пĕрлĕшӳ те Пĕтĕм Раççей çырăвĕсемпе (1926—2010) {| class="wikitable" |- ! Халăх ! 1926<ref>{{Cite web |url=http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_26.php?reg=1246 |title=Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей |access-date=2014-03-23 |archive-date=2015-11-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151106054244/http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_26.php?reg=1246 |deadlink=no }}</ref> ! 1939<ref>{{Cite web |url=http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_39.php?reg=2 |title=Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей |access-date=2014-03-23 |archive-date=2015-11-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151106054244/http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_39.php?reg=2 |deadlink=no }}</ref> ! 1959<ref>{{Cite web |url=http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_59.php?reg=2 |title=Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей |access-date=2014-03-23 |archive-date=2015-11-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151106054245/http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_59.php?reg=2 |deadlink=no }}</ref> ! 1970<ref>{{Cite web |url=http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_70.php?reg=61 |title=Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей |access-date=2014-03-23 |archive-date=2015-11-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151106054245/http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_70.php?reg=61 |deadlink=no }}</ref> ! 1979<ref>{{Cite web |url=http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_79.php?reg=61 |title=Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей |access-date=2014-03-23 |archive-date=2013-12-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131203012815/http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_79.php?reg=61 |deadlink=no }}</ref> ! 2002<ref>{{Cite web |url=http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_02.php?reg=64 |title=Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей |access-date=2014-03-23 |archive-date=2012-01-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120120120333/http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_02.php?reg=64 |deadlink=no }}</ref> ! 2010<ref>{{Cite web |url=https://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab7.xls |title=Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года |access-date=2019-11-27 |archive-date=2012-02-03 |archive-url=https://www.webcitation.org/65BOvKLb6?url=https://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab7.xls |deadlink=no }}</ref> |- | [[вырăссем]] | align="right" | 51 812 (52,0 %) | align="right" | {{ӳсни}}114 209 (70,4 %) | align="right" | {{ӳкни}}109 661 (69,8 %) | align="right" | {{ӳсни}}110 442 (65,6 %) | align="right" | {{ӳкни}}108 785 (63,2 %) | align="right" | {{ӳсни}}116 510 (57,4 %) | align="right" | {{ӳкни}}114 802 (56,6 %) |- | [[алтайсем]] | align="right" | 35 601 (35,7 %) | align="right" | {{ӳсни}}39 285 (24,2 %) | align="right" | {{ӳкни}}38 019 (24,2 %) | align="right" | {{ӳсни}}46 750 (27,8 %) | align="right" | {{ӳсни}}50 203 (29,2 %) | align="right" | {{ӳсни}}62 192 (30,6 %) | align="right" | {{ӳсни}}68 814 (33,9 %) |- | [[казахсем]] | align="right" | … | align="right" | {{ӳсни}}4 280 (2,6 %) | align="right" | {{ӳсни}}4 745 (3,0 %) | align="right" | {{ӳсни}}7 170 (4,3 %) | align="right" | {{ӳсни}}8 677 (5,0 %) | align="right" | {{ӳсни}}12 108 (6,0 %) | align="right" | {{ӳсни}}12 524 (6,2 %) |- | [[теленгитсем]] | align="right" | 3 414 (3,4 %) | align="right" | … | align="right" | … | align="right" | … | align="right" | … | align="right" | 2 368 (1,2 %) | align="right" | {{ӳсни}}3 648 (алтайсемпе) |- | [[кумандинсем]] | align="right" | 1 384 (1,4 %) | align="right" | … | align="right" | … | align="right" | … | align="right" | … | align="right" | 931 (0,5 %) | align="right" | {{ӳсни}}1 062 (0,5 %) |- | [[украинсем]] | align="right" | … | align="right" | {{ӳсни}}1 682 (1,0 %) | align="right" | {{ӳкни}}1 462 (0,9 %) | align="right" | {{ӳкни}}1 309 (0,8 %) | align="right" | 1 305 (0,8 %) | align="right" | {{ӳсни}}1 437 (0,7 %) | align="right" | {{ӳкни}}1 010 (0,5 %) |- | [[нимĕçсем]] | align="right" | … | align="right" | … | align="right" | {{ӳсни}}1 113 (0,7 %) | align="right" | {{ӳкни}}637 (0,4 %) | align="right" | {{ӳсни}}720 (0,4 %) | align="right" | {{ӳсни}}903 (0,4 %) | align="right" | {{ӳкни}}700 (0,3 %) |} == Администрациллĕ-территориллĕ пайлану == [[File:Altai-republic-map.gif|250px|thumb|rifht|Алтай Республикин районĕсем]] Алтай Республикин конституципе ун шутне 1 хула, 10 район (аймак) кĕрет<ref>{{Cite web |url=http://constitution.garant.ru/region/cons_altai/chapter/6/#block_300000 |title=Алтай Республикин Конституцийĕ (Тĕп Саккунĕ |access-date=2016-09-13 |archive-date=2016-09-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160909064019/http://constitution.garant.ru/region/cons_altai/chapter/6/#block_300000 |deadlink=no }}</ref>. Алтай Республикин Саккунĕпе «Об административно-территориальном устройстве Республики Алтай» РФ субъекчĕнче 1 хула, 10 район (аймак) тата 91 [[ял|ялсем]] пур.<ref name="АТД">{{Cite web |url=http://docs.cntd.ru/document/895220971 |title=Алтай Республики Саккунĕ «Об административно-территориальном устройстве Республики Алтай» |access-date=2016-09-13 |archive-date=2019-11-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191113144857/http://docs.cntd.ru/document/895220971 |deadlink=no }}</ref>. Муниципаллă тытăмпа, Алтайра 102 муниципаллă йĕркеленӳ пур: 1 хула тăрăхĕ, 10 муниципаллă район, вĕсенче 91 ял тăрăхĕ. :Хула республика пĕлтерĕшпе: :: [[Горно-Алтайск]] хули; :Районсем (аймаксем): # [[Кош-Агач районĕ]] (аймакĕ); # [[Майма районĕ]] (аймакĕ); # [[Онгудай районĕ]] (аймакĕ); # [[Турочак районĕ]] (аймакĕ); # [[Улаган районĕ]] (аймакĕ); # [[Усть-Кан районĕ]] (аймакĕ); # [[Усть-Кокса]] районĕ (аймакĕ); # [[Шебалино районĕ]] (аймакĕ); # [[Чемаль районĕ]] (аймакĕ); # [[Чой районĕ]] (аймакĕ). == Экономика == {{Full Date|2021|12|1}} Алтай Республикинчи ялти халăх йышĕ 156 450 (71%) пурăннă. 2020 çулхи ял хуçалăх продукцийĕ 10,2 млдр тĕнке (-4,1 %)<ref>[https://gks.ru/region/docl1184/IssWWW.exe/Stg/2020/1.37.2_12/01.htm Rosstat] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210517055316/https://gks.ru/region/docl1184/IssWWW.exe/Stg/2020/1.37.2_12/01.htm |date=2021-05-17 }}</ref> Тĕп [[Ял хуҫалӑхӗ|ял-хуçалăх]] экономика отраслĕ ку [[Выльăх-чĕрлĕх çитĕнтересси|выльăх-черлĕх ĕрчетни]], [[Марал|марал]] ĕрчетни тата вĕсен [[Панты|панты]] продукцийĕн усă курни, вăрманти йывăçсемпе усă курни, хурт-хăмăр ĕрчетни, имçам курăкĕсем хатĕрлени, [[Туризм|туризм]], апат культура çитĕнтересси, сад ĕрчетни тата ытти. == Вуламалли == * Республика Алтай: крат. энцикл. / НИИ алтаистики им. С. С. Суразакова и др. ; гл. ред. А. С. Суразаков. — Новосибирск: АРТА, 2010. — 365 с.: ил., карты, портр. * {{кĕнеке | автор = Молчанова О. Т.| | часть = | ссылка часть = | заглавие = [[Топонимический словарь Горного Алтая]] | оригинал = | ссылка = http://camp-altai.ru/12911-2 | викитека = | ответственный = | издание = | место = [[Горно-Алтайск]] | издательство = Горно-Алтайское отделение Алтайского книжного издательства | год = 1979 | том = | страницы = | столбцы = | страниц = 395 | серия = | isbn = | doi = | тираж = 5000 | ref = Молчанова|1979 }} == Асăрхавсем == {{Асăрхавсем}} == Каçăсем == * [http://www.altai-republic.ru/ Алтай Республикин официаллă сайчĕ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140216202113/http://www.altai-republic.ru/ |date=2014-02-16 }} * {{cite web |title = Постоянное представительство Республики Алтай в Москве |url = http://altaimsk.ru/ |archiveurl = https://web.archive.org/web/20181108040539/http://altaimsk.ru/ |archivedate = 2018-11-08 |deadlink = yes }} * [https://ru.m.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D0%B8%D1%85%D0%B5%D0%BD%D0%BE%D1%84%D0%BB%D0%BE%D1%80%D0%B0_%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B8_%D0%90%D0%BB%D1%82%D0%B0%D0%B9 Лихенофлора Республики Алтай] {{Алтай Республики}} {{Çĕпĕр федераци тăрăхĕ}} {{Раççей Федераци субъекчĕсем}} [[Категори:Алтай Республики]] [[Категори:Алтай]] [[Категори:Раççей Федерацин субъекчĕсем]] [[Категори:Администрациллĕ виçесем, алфавитпа]] [[Категори:Çĕпĕр федераци тăрăхĕ]] ncry6spolxxkqbwmrz1336wby6poidd Сӳтсе явасси:Географилле координат 1 105786 841442 774440 2024-11-27T02:14:39Z Ellodanis5 17302 Ellodanis5 [[Сӳтсе явасси:Географи координачĕсем]] страницӑн ятне [[Сӳтсе явасси:Географилле координат]] ҫине улӑштарчӗ 774440 wikitext text/x-wiki Географи координачĕсем тени куçкĕрет тĕрĕс мар. Мĕншĕн тесен ку координатсем — '''Çĕр чăмăрĕн çийĕн'''. Географин мар. [[Хутшăнакан:Ellodanis5|Ellodanis5]] ([[Хутшăнаканăн канашлу страници:Ellodanis5|сӳтсе явни]]) 12:19, 29 Чӳк уйӑхӗн 2022 (UTC) :Эсир ''Сусанин туййине'' алла илесшĕн, пулас. [[Хутшăнакан:Viktor|Viktor]] ([[Хутшăнаканăн канашлу страници:Viktor|сӳтсе явни]]) 12:41, 29 Чӳк уйӑхӗн 2022 (UTC) * Мускав координачĕсем — Мускав текен объектăн координачĕсем, Шупашкар координачĕсем — Шупашкар текен объектăн координачĕсем, Уйкас координачĕсем — Уйкас текен объектăн координачĕсем, Кÿлĕ координачĕсем — кÿлĕ текен объектăн координачĕсем, Географи координачĕсем — географи текен объектăн координачĕсем. Анчах географи текен объектăн (наукăн) координачĕсем çук. Мĕн тавлашмалли пур кунта? Пĕтĕмпех аргументласа панă. Координатсем географин мар, вĕсем географипе çыхăннă çеç. --[[Хутшăнакан:Ellodanis5|Ellodanis5]] ([[Хутшăнаканăн канашлу страници:Ellodanis5|сӳтсе явни]]) 13:52, 29 Чӳк уйӑхӗн 2022 (UTC) rjkxs43s919qk2l0uhozzmtvn67wgkp Хутшăнакан:Max Tenche/СТАТЬЯСЕН ТУНĂ СПИСОКĔ 2 114376 841405 841332 2024-11-26T12:35:16Z Max Tenche 25572 /* Ази уйӑхӗ 2024 */ 841405 wikitext text/x-wiki ; Тĕп страници [[Хутшăнакан:Max Tenche|Max Tenche]] Кунта манăн статьясен ят-йышӗ = Ăслăлăх = == Вăхăтпа вырăнлăх == # [[2024]] == Физика пысăкăшĕсем == # [[Тăваткал километр]] = Географи = == АПШ == === Çурутравсем === # [[Ороте çурутравĕ]] == РФ == === Сехет тăрăхĕсем === # [[Владивосток вăхăчĕ]] # [[Екатеринбург вăхăчĕ]] # [[Иркутск вăхăчĕ]] # [[Калининград вăхăчĕ]] # [[Камчатка вăхăчĕ]] # [[Красноярск вăхăчĕ]] # [[Магадан вăхăчĕ]] # [[Мускав вăхăчĕ]] # [[Омск вăхăчĕ]] # [[Самар вăхăчĕ]] # [[Якутск вăхăчĕ]] === Раççейри географи === # [[Алтай Республикин географийĕ]] === Районсем === # [[Быстрая районĕ]] # [[Елизово районĕ]] # [[Карага районĕ]] # [[Мильково районĕ]] # [[Олютор районĕ]] # [[Пенжина районĕ]] # [[Петровск районĕ]] # [[Соболево районĕ]] # [[Татищево районĕ]] # [[Тигиль районĕ]] # [[Усть-Большерецк районĕ]] # [[Усть-Камчатск районĕ]] === Субъектсем === # [[Алтай Республики]] # [[Брянск облаçĕ]] # [[Камчатка Ен]] # [[Карачай-Черкеси]] # [[Хакаси]] === Тăрăхсем === # [[Инçет-Тухăç федераци тăрăхĕ]] # [[Коряк тăрăхĕ]] # [[Çурçĕр-Кавказ федераци тăрăхĕ]] === Чĕлхесем === # [[Абазин чĕлхи]] === Юханшывсем === # [[Оссора (юханшыв)]] === Ял-хула тăрăхĕсем === # [[Идолга муниципаллă йĕркеленĕвĕ]] # [[Вязовка муниципаллă йĕркеленĕвĕ]] # [[Çырла Уçланки муниципаллă йĕркеленĕвĕ]] == Тĕнче регионĕсем == # [[Çурçĕр Ази]] = Паллă çынсем = == Çыравçăсем == # [[Калитко Екатерина Александровна]] == Хула пуçлăхĕсем == # [[Барнаул пуçлăхĕсем]] = Политика = == Патшалăх тĕсĕсем == # [[Нумай нациллĕ патшалăх]] == Пĕрлешӳсем == # [[Хĕвеланăç Африка патшалăхĕсен экономика пĕрлешĕвĕ]] == Пулăмсем == # [[Пушкăртстанри протестсем (2024)]] == Ялавсем == # [[Татищево районĕн ялавĕ]] == Уйрăм == # [[Шалти колонизаци]] = Пурăнан вырăнсем = == РФ == === Алтай Крайĕ === # [[Барнаул]] === Алтай Республики === # [[Горно-Алтайск]] === Брянск облаçĕ === # [[Брянск]] === Ингуш Республики === # [[Магас]] === Камчатка Крайĕ === # [[Анавгай]] # [[Горный Ключ (Камчатка Ен)]] # [[Елизово]] # [[Мильково (Камчатка Ен)]] # [[Никольское (Камчатка Ен)]] # [[Оссора (паççулкă)]] # [[Палана]] # [[Эссо]] === Карел Республики === # [[Петрозаводск]] === Карачай-Черкес Республики === # [[Черкесск]] === Калмăк Республики === # [[Элиста]] === Сарăту облаçĕ === {{Div col|cols=2}} # [[Агаревка (Петровск районĕ)]] # [[Агаревка (Татищево районĕ)]] # [[Беседка (Сарăту облаçĕ)]] # [[Большая Каменка (Татищево районĕ)]] # [[Бурловино]] # [[Вязовка (Татищево районĕ)]] # [[Гартовка]] # [[Глядковка]] # [[Губаревка (Сарăту облаçĕ)]] # [[Докторовка]] # [[Елшанка (Татищево районӗ)]] # [[Зеленкино (Сарӑту облаҫӗ)]] # [[Идолга (ял)]] # [[Ильиновка (Сарӑту облаҫӗ)]] # [[Каменский (Татищево районӗ)]] # [[Карамышка]] # [[Карякино (Сарӑту облаҫӗ)]] # [[Македоновка (Сарăту облаçĕ)]] # [[Мизино-Лапшиновка]] # [[Новополье (Сарăту облаçĕ)]] # [[Петров (Сарăту облаçĕ)]] # [[Слепцовка]] # [[Сторожевка (Сарăту облаçĕ)]] # [[Çырла Уçланки (Сарăту облаçĕ)]] # [[Татищево]] # [[Широкое (Сарăту облаçĕ)]] # [[Шлыковка]] {{Div col end}} === Смоленск облаçĕ === # [[Беседка (Смулен облаçĕ)]] === Ставрополь Крайĕ === # [[Пятигорск]] === Чукотка автономиллĕ округĕ === # [[Анадырь]] = Халӑх = ===Албансем=== # [[Тава коси]] ===Чикансем=== # [[Чикан ялавĕ]] = [[Википеди:Вики-çуркунне 2024|Вики-çуркунне 2024]] = = [[Википеди:Ази уйӑхӗ 2024|Ази уйӑхӗ 2024]] = * [[Корей Халӑх Демократиллӗ Республики]] * [[Алтай Республикин историйӗ]] * [[Лакхнау]] * [[Корейсем]] * [[Тухӑҫ Ази]] * [[Онгудай аймакӗ]] = Çавăн пек пăхăр = * [[Хутшăнакан:Ellodanis5 /СУЙЛАСА ИЛНĔ СТАТЬЯСЕМ]] 3jws6oaquu53cd3fla875vyn5qg9lfj 841435 841405 2024-11-26T21:20:19Z Max Tenche 25572 /* Ази уйӑхӗ 2024 */ 841435 wikitext text/x-wiki ; Тĕп страници [[Хутшăнакан:Max Tenche|Max Tenche]] Кунта манăн статьясен ят-йышӗ = Ăслăлăх = == Вăхăтпа вырăнлăх == # [[2024]] == Физика пысăкăшĕсем == # [[Тăваткал километр]] = Географи = == АПШ == === Çурутравсем === # [[Ороте çурутравĕ]] == РФ == === Сехет тăрăхĕсем === # [[Владивосток вăхăчĕ]] # [[Екатеринбург вăхăчĕ]] # [[Иркутск вăхăчĕ]] # [[Калининград вăхăчĕ]] # [[Камчатка вăхăчĕ]] # [[Красноярск вăхăчĕ]] # [[Магадан вăхăчĕ]] # [[Мускав вăхăчĕ]] # [[Омск вăхăчĕ]] # [[Самар вăхăчĕ]] # [[Якутск вăхăчĕ]] === Раççейри географи === # [[Алтай Республикин географийĕ]] === Районсем === # [[Быстрая районĕ]] # [[Елизово районĕ]] # [[Карага районĕ]] # [[Мильково районĕ]] # [[Олютор районĕ]] # [[Пенжина районĕ]] # [[Петровск районĕ]] # [[Соболево районĕ]] # [[Татищево районĕ]] # [[Тигиль районĕ]] # [[Усть-Большерецк районĕ]] # [[Усть-Камчатск районĕ]] === Субъектсем === # [[Алтай Республики]] # [[Брянск облаçĕ]] # [[Камчатка Ен]] # [[Карачай-Черкеси]] # [[Хакаси]] === Тăрăхсем === # [[Инçет-Тухăç федераци тăрăхĕ]] # [[Коряк тăрăхĕ]] # [[Çурçĕр-Кавказ федераци тăрăхĕ]] === Чĕлхесем === # [[Абазин чĕлхи]] === Юханшывсем === # [[Оссора (юханшыв)]] === Ял-хула тăрăхĕсем === # [[Идолга муниципаллă йĕркеленĕвĕ]] # [[Вязовка муниципаллă йĕркеленĕвĕ]] # [[Çырла Уçланки муниципаллă йĕркеленĕвĕ]] == Тĕнче регионĕсем == # [[Çурçĕр Ази]] = Паллă çынсем = == Çыравçăсем == # [[Калитко Екатерина Александровна]] == Хула пуçлăхĕсем == # [[Барнаул пуçлăхĕсем]] = Политика = == Патшалăх тĕсĕсем == # [[Нумай нациллĕ патшалăх]] == Пĕрлешӳсем == # [[Хĕвеланăç Африка патшалăхĕсен экономика пĕрлешĕвĕ]] == Пулăмсем == # [[Пушкăртстанри протестсем (2024)]] == Ялавсем == # [[Татищево районĕн ялавĕ]] == Уйрăм == # [[Шалти колонизаци]] = Пурăнан вырăнсем = == РФ == === Алтай Крайĕ === # [[Барнаул]] === Алтай Республики === # [[Горно-Алтайск]] === Брянск облаçĕ === # [[Брянск]] === Ингуш Республики === # [[Магас]] === Камчатка Крайĕ === # [[Анавгай]] # [[Горный Ключ (Камчатка Ен)]] # [[Елизово]] # [[Мильково (Камчатка Ен)]] # [[Никольское (Камчатка Ен)]] # [[Оссора (паççулкă)]] # [[Палана]] # [[Эссо]] === Карел Республики === # [[Петрозаводск]] === Карачай-Черкес Республики === # [[Черкесск]] === Калмăк Республики === # [[Элиста]] === Сарăту облаçĕ === {{Div col|cols=2}} # [[Агаревка (Петровск районĕ)]] # [[Агаревка (Татищево районĕ)]] # [[Беседка (Сарăту облаçĕ)]] # [[Большая Каменка (Татищево районĕ)]] # [[Бурловино]] # [[Вязовка (Татищево районĕ)]] # [[Гартовка]] # [[Глядковка]] # [[Губаревка (Сарăту облаçĕ)]] # [[Докторовка]] # [[Елшанка (Татищево районӗ)]] # [[Зеленкино (Сарӑту облаҫӗ)]] # [[Идолга (ял)]] # [[Ильиновка (Сарӑту облаҫӗ)]] # [[Каменский (Татищево районӗ)]] # [[Карамышка]] # [[Карякино (Сарӑту облаҫӗ)]] # [[Македоновка (Сарăту облаçĕ)]] # [[Мизино-Лапшиновка]] # [[Новополье (Сарăту облаçĕ)]] # [[Петров (Сарăту облаçĕ)]] # [[Слепцовка]] # [[Сторожевка (Сарăту облаçĕ)]] # [[Çырла Уçланки (Сарăту облаçĕ)]] # [[Татищево]] # [[Широкое (Сарăту облаçĕ)]] # [[Шлыковка]] {{Div col end}} === Смоленск облаçĕ === # [[Беседка (Смулен облаçĕ)]] === Ставрополь Крайĕ === # [[Пятигорск]] === Чукотка автономиллĕ округĕ === # [[Анадырь]] = Халӑх = ===Албансем=== # [[Тава коси]] ===Чикансем=== # [[Чикан ялавĕ]] = [[Википеди:Вики-çуркунне 2024|Вики-çуркунне 2024]] = = [[Википеди:Ази уйӑхӗ 2024|Ази уйӑхӗ 2024]] = * [[Корей Халӑх Демократиллӗ Республики]] * [[Алтай Республикин историйӗ]] * [[Лакхнау]] * [[Корейсем]] * [[Тухӑҫ Ази]] * [[Онгудай аймакӗ]] * [[Кош-Агач аймакӗ]] = Çавăн пек пăхăр = * [[Хутшăнакан:Ellodanis5 /СУЙЛАСА ИЛНĔ СТАТЬЯСЕМ]] eo3i8v33j4k98i8sw0c6fxiyu0hcfw9 Чăмкăç 0 122738 841422 841387 2024-11-26T17:01:09Z Ellodanis5 17302 841422 wikitext text/x-wiki {{Пĕлтерĕшсем|Чăмкăç (пĕлтерĕшсем)}} {{Пĕлтерĕшсем|Кăвакал (пĕлтерĕшсем)}} :{{redirect|Netta|Барзилай, Нета|Netta псевдонимпа пушкаракан Израиль юрăçи пирки}} {{Taxobox | name = Чăмкăç | image file = Red-crested.pochard.slimbridge.arp.jpg | classis = | ordo = | familia = | genus = | species = | subspecies = | latin = Netta | wikispecies = | commons = | itis = | ncbi = | range map = }} '''Чăмкăç''' ({{lang-lat|Netta}}) — [[Кăвакал йышшисем]] ямахатри шывра ишекен вĕçенкайăксен речĕ (кăкĕ). ''Netta'' рет çакнашкал тĕссенчен тăрать<ref>Бёме Р. Л., Флинт В. Е. Пятиязычный словарь названий животных. Птицы. Латинский, русский, английский, немецкий, французский / Под общ. ред. акад. В. Е. Соколова. — М.: Русский язык, РУССО, 1994. — С. 35. — 2030 экз. — ISBN 5-200-00643-0.</ref><ref name="ioc">Gill F., Donsker D. & Rasmussen P.[англ.] (Eds.): Screamers, ducks, geese, swans (англ.). IOC World Bird List (v14.2) (14 августа 2024). doi:10.14344/IOC.ML.14.2.</ref>: * {{bt-ruslat|Хĕрлĕ сăмсаллă чăмкăç|Netta rufina}} * {{bt-ruslat|Хĕрлĕ куçлă чăмкăç|Netta erythrophthalma}} * {{bt-ruslat|Пампас чăмкăçĕ|Netta peposaca}} == Çавăн пекех == * [[Чăмкăç кăвакал]] * [[Хурамша]] == Асăрхавсем == {{Асăрхавсем}} == Каçăсем == * {{ВТ-ЭСБЕ|Нырки}} {{Ornitology-stub}} {{Куçармалла|en|Netta}} {{Внешние ссылки|Животные}} [[Категори:Вĕçенкайăксен речĕсем]] [[Категори:Кăвакал йышшисем]] 5mkozek2yljhguqutsb9u91bk4o8svt Онгудай аймакӗ 0 122744 841401 2024-11-26T12:30:23Z Max Tenche 25572 Ҫӗнӗ страница: «{{Администрациллĕ виçе |Тĕс1 = {{Тĕс|Раççей}} |Тĕс2 = |Чăвашла ячĕ = Онгудай аймакӗ |Тăван ячĕ = ({{lang-alt|Оҥдой аймак}}) <br> [[File:Ursul_valley_in_Altay_Rep_Ongudaisky_distr.JPG|300px]] |Герб = Coat_of_Arms_of_Ongudaysky_District.svg |Ялав = Flag_of_Ongudaysky_District.svg |Ялава ăнлантарни = Онгудай аймакӗн ялавӗ |Герба ăнлант...» 841401 wikitext text/x-wiki {{Администрациллĕ виçе |Тĕс1 = {{Тĕс|Раççей}} |Тĕс2 = |Чăвашла ячĕ = Онгудай аймакӗ |Тăван ячĕ = ({{lang-alt|Оҥдой аймак}}) <br> [[File:Ursul_valley_in_Altay_Rep_Ongudaisky_distr.JPG|300px]] |Герб = Coat_of_Arms_of_Ongudaysky_District.svg |Ялав = Flag_of_Ongudaysky_District.svg |Ялава ăнлантарни = Онгудай аймакӗн ялавӗ |Герба ăнлантарни = Онгудай аймакӗн гербӗ |Патшалăх = {{RUS}} |lat_dir = N |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = E |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |Гимн = |Статус = [[муниципаллă район]] |Кĕрет = [[Алтай Республики]] |Тытăмĕ = |Тĕп хула = [[Онгудай]] |Вăхăт = |Пуçлăх = |Пуçлăх тĕсĕ = |Пуçлăх2 = |Пуçлăх тĕсĕ2 = |ШВП = |ШВП çулĕ = |ШВП вырăнĕ = |ШВП пурăнан кашни çынна = |ШВП пурăнан кашни çынна вырăнĕ = |Чĕлхе = [[Алтай чĕлхи|алтайла]], [[Вырăс чĕлхи|вырӑсла]] |Чĕлхесем = |Пурăнан халăх = 14 051 |Çырав çулĕ = 2021 |Пурăнан халăх проценчĕ = 6,67 % |Пурăнан халăх вырăнĕ = 4 |Йышлăх = 0,02 |Йышлăх вырăнĕ = |Наци йышĕ = |Конфесси йышĕ = |Лаптăк = 11 695,96 |Лаптăк проценчĕ = |Лаптăк вырăнĕ = 4 |Максималлă çӳллĕш = |Вăтам çӳллĕшĕ = |Минималлă çӳллĕш = |Карттă = Location Ongudaysky District Altai Republic.svg |Администрациллĕ виçен картти = |АВ карттин пысăкăшĕ = 500px |ВăхăтТăрăхĕ = [[Красноярск вӑхӑчӗ|MSK+4]] (UTS+7) |Аббревиатура = |ISO = |FIPS = |Телефон кочĕ = +7 38845 |Почтă индексĕсем = 6494ХХ |Тетел-домен = |Автомобиль номерĕсен кочĕсем = |Сайт = http://www.ongudai-ra.ru/ |Commons-ри категори = |Асăрхавсем = }} '''Онгудай аймакӗ''' (''Онгудай районӗ'', {{lang-alt|Оҥдой аймак}}, {{lang-ru|Онгудайский район}}) - [[Алтай Республики]]н ([[РФ]]) администрациллӗ-территориллӗ виҫи, [[Муниципаллӑ йӗркеленӳ|муниципаллӑ йӗркеленӗвӗ]] (муниципаллӑ районӗ). [[Администраци центрĕ|Администраци центрӗ]] [[Онгудай]] [[Сала|салинче]] вырнаҫнӑ. == Географи == [[Ӳкерчĕк:Онгудайский район.jpg|300px|thumb|left|Онгудай аймакӗ. [[Бархатово (Алтай Республики)|Бархатовӑран]] [[Теректи хырҫи]]не курӑм]] Онгудай аймакӗн лаптӑкӗ 11 744 ҫм², вӑл Алтай Республикин варринче, ту-анлӑн зонинче вырнаҫнӑ. Аймак территорийӗнчи 140 кӳлӗ пур, вӗсенчен чи пысӑк - [[Теньга кӳлли]]. Онгудай аймакӗнче Шурӑ Бом акшар тӑвӗ пур, ун ӑшӗнче хӑвӑлсем пур, вӗсенчен чи паллӑ Аслӑ Шурӑ Бом хӑвӑлӗ. == Халӑх == {{Пурăнан халăх|Онгудайский район}} [[2021 ҫулхи Пӗтӗм Раҫҫей халӑх ҫырӑвӗ]]пе<ref name="Алтай2021">[https://22.rosstat.gov.ru/storage/mediabank/2.%D0%A2%D0%9E%D0%9C_5_%D0%A2%D0%B0%D0%B1_1(1).xlsx 2021 ҫулхи Пӗтӗм Раҫҫей халӑх ҫырӑвӗ]</ref>: {|class="standard sortable" |- ! Халӑх !! Йыш,<br>ҫын !! Пур халӑх <br>йышӗнчен пай, % |- | [[алтайсем]] || align="right" | 11 107 || align="right" | 79,95 % |- | [[вырӑссем]] || align="right" | 2 501 || align="right" | 17,8 % |- | ыттисем || align="right" | 443 || align="right" | 3,15 % |- | пӗтӗмпех || align="right" | 14 051 || align="right" | 100,00 % |} РФ Экономика Аталанӑвӗн Министрлӗхӗн мӗнле халӑх ӳкессине малтанах ҫырса панипе<ref>{{Cite web |url=https://www.spsss.ru/assets/files/2018/v-nts_strategiya-prostranstvennogo-razvitiya.pdf |title=Стратегия пространственного развития Российской Федерации на период до 2025 года (проект) |access-date=2018-12-19 |archive-date=2018-12-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181218010357/https://www.spsss.ru/assets/files/2018/v-nts_strategiya-prostranstvennogo-razvitiya.pdf |url-status=live }}</ref>: * [[2024]] — 13,74 пин ҫын. * [[2035]] — 12,58 пин ҫын. == Муниципаллӑ-территориллӗ тытӑм == Аймакра 10 ял тӑрӑхӗнче кӗрекен 30 пурӑнан вырӑн пур<ref name = "МО">[http://altai-republic.ru/docs/ustav_ongudai.pdf Онгудай районӗн уставӗ]</ref>. {| class='standard' style='text-align: center;' | colspan=6 | '''Онгудай аймакĕн ял тӑрӑхӗсем'''<ref name="МО"></ref> |--- class='bright' | colspan=1 | № || colspan=1 | Ял тӑрӑхӗ || colspan=1 | Администрациллĕ центр || colspan=1 | Пурăнан <br>вырăнсен <br>йышӗ || colspan=1 | Халăх йышĕ<ref name=population>[https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/tab-5_VPN-2020.xlsx 2023 Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года (по состоянию на 1 октября 2021 года)]</ref> || colspan=1 | Лаптăк, ҫм<sup>2</sup><ref>[http://www.gks.ru/dbscripts/munst/munst84/DBInet.cgi?pl=8006001 Республика Алтай. Общая площадь земель муниципального образовани]</ref> |--- | 1 || [[Ело ял тӑрӑхӗ]] || [[Ело (ял)|Ело]] || 3 || {{ӳсни}}1166 || 997 |--- | 2 || [[Иня ял тӑрӑхӗ]] || [[Иня (Алтай Республики)|Иня]] || 7 || {{ӳкни}}1443 || 2993 |--- | 3 || [[Каракол ял тӑрӑхӗ]] || [[Каракол (Онгудай аймакӗ)|Каркол]] || 3 || {{ӳкни}}931 || 352 |--- | 4 || [[Кулада ял тӑрӑхӗ]] || [[Кулада]] || 2 || {{ӳсни}}798 || 520 |--- | 5 || [[Купчегень ял тӑрӑхӗ]] || [[Купчегень]] || 2 || {{ӳкни}}657 || 3466 |--- | 6 || [[Анатри Талда ял тӑрӑхӗ]] || [[Анатри Талда]] || 1 || {{ӳсни}}539 || 297 |--- | 7 || [[Онгудай ял тӑрӑхӗ]] || [[Онгудай]] || 5 || {{ӳсни}}5786 || 135 |--- | 7 || [[Теньга ял тӑрӑхӗ]] || [[Теньга (ял)|Теньга]] || 7 || {{ӳкни}}1541 || 815 |--- | 7 || [[Хабаровка ял тӑрӑхӗ]] || [[Хабаровка (Алтай Республики)|Хабаровка]] || 2 || {{ӳсни}}548 || 613 |--- | 7 || [[Шашикман ял тӑрӑхӗ]] || [[Шашикман (ял)|Шашикман]] || 2 || {{ӳкни}}642 || 1508 |} == Экономика == Вӑрман хатӗрлевӗ, йывӑҫ ӗҫлени, ӑшлӑ выльӑх ӗрчетни, пант (мӑйрака) марал ӗрчетни, качака ӗрчетни, сурӑх ӗрчентни, ут ӗрчетни, пахча ӗҫлени. == Хаҫат == Онгудай аймакӗн хаҫачӗ (атлай тата вырӑс чӗлхиллӗ) - "Ажуда" ятлӑ, вӑл 1991 ҫулхи кӑрлачӑн 15 йӗркеленӗ<ref>{{cite web|title=Ажуда|url=http://xn--80aalh9d.xn--p1ai/|website=Ажуда|access-date=2023-12-13|archive-date=2023-05-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20230510154813/http://xn--80aalh9d.xn--p1ai/|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web|title=Ажуда|url=https://rkn.gov.ru/mass-communications/reestr/media/?id=345628&page=|website=Роскомнадзор|access-date=2023-12-13|archive-date=2023-12-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20231213072510/https://rkn.gov.ru/mass-communications/reestr/media/?id=345628&page=|url-status=live}}</ref>. == Паллӑ вырӑн == * Аймак территориӗнчи VIII—III пирӗн эрӑчченхи нумай скиф тапхӑрӗн курганӗсемпе хысак ҫинчи ӳкерчӗкӗсем пур. * Кара-Бом чарӑнӑвӗ (авалхи куҫан ҫынсен пурӑннӑ вырӑн) пур<ref>''Деревянко А. П., Петрин В. Т., Рыбин Е. П.'' и др. Палеолитические комплексы стратифицированной части стоянки Кара-Бом. Новосибирск, 1998.</ref><ref>''Деревянко А. П., Петрин В. Т., Рыбин Е. П.'' {{cite web |url = http://www.altaiinter.info/project/culture/Cronology/Stone%20Age/Kara-Bom/kara01.htm |title = Характер перехода от мустье к палеолиту на Алтае (по материалам стоянки Кара-Бом) |archive-url = https://web.archive.org/web/20171021162829/http://www.altaiinter.info/project/culture/Cronology/Stone%20Age/Kara-Bom/kara01.htm |archive-date = 2017-10-21 }} Археология, этнография и антропология Евразии.- 2000.- № 2 (2).- С. 33-52</ref>. * Кӗҫӗн Яломан хӑвӑлӗ<ref>[[Вишняцкий Леонид Борисович|Вишняцкий]] 2006, с. 25 (EncArch 2008, p. 2000)</ref>. * Усть-Каракол чарӑнӑвӗ<ref>{{Cite web |url=http://hist-phil.ru/publications/7487_Traditsii.pdf |title=''Деревянко А. П.'', ''Шуньков М. В.'' Развитие палеолитических традиций на Алтае и проблема становления человека современного вида. Преемственность и трансформации в древних и средневековых обществах по археологическими антропологическим данным // Традиции и инновации в истории и культуре, 2015 |access-date=2015-11-20 |archive-date=2015-11-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151121021740/http://hist-phil.ru/publications/7487_Traditsii.pdf |url-status=live }}</ref>. * Башадар курганӗсем. * Сары-Бел авалхи масарӗ<ref>''Соёнов В. И.'' [https://e-lib.gasu.ru/da/archive/1999/N4/18.html Раскопки на могильнике Сары-Бел] {{Wayback|url=https://e-lib.gasu.ru/da/archive/1999/N4/18.html |date=20200130152543 }}</ref>. == Ҫакӑн пек пӑхӑр == * [[Алтай Республикин администрациллӗ-территориллӗ пайланӑвӗ]] == Асӑрхавсем == {{Асӑрхавсем}} == Каҫӑсем == * {{cite web|author=|url=http://www.altai-republic.ru/modules.php?op=modload|url-status=dead|title=На сайте Республики Алтай|lang=|archive-url=https://www.webcitation.org/6BVqpyYFV?url=http://www.altai-republic.ru/modules.php?op=modload|archive-date=2012-10-18|access-date=2008-11-21}} * [http://www.ongudai-ra.ru Сайт администрации Онгудайского района] {{Онгудай аймакӗ}} {{Онгудай аймакӗн муниципаллӑ йӗркеленӗвӗсем}} {{Алтай Республики}} [[Категори:Администрациллĕ виçесем, алфавитпа]] [[Категори:Онгудай аймакӗ]] h7qfk97o2ip4wszxmf0gw7z1j9vtmrf 841408 841401 2024-11-26T14:03:53Z Max Tenche 25572 /* Муниципаллӑ-территориллӗ тытӑм */ Опечаткӑна тӳрлетнӗ 841408 wikitext text/x-wiki {{Администрациллĕ виçе |Тĕс1 = {{Тĕс|Раççей}} |Тĕс2 = |Чăвашла ячĕ = Онгудай аймакӗ |Тăван ячĕ = ({{lang-alt|Оҥдой аймак}}) <br> [[File:Ursul_valley_in_Altay_Rep_Ongudaisky_distr.JPG|300px]] |Герб = Coat_of_Arms_of_Ongudaysky_District.svg |Ялав = Flag_of_Ongudaysky_District.svg |Ялава ăнлантарни = Онгудай аймакӗн ялавӗ |Герба ăнлантарни = Онгудай аймакӗн гербӗ |Патшалăх = {{RUS}} |lat_dir = N |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = E |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |Гимн = |Статус = [[муниципаллă район]] |Кĕрет = [[Алтай Республики]] |Тытăмĕ = |Тĕп хула = [[Онгудай]] |Вăхăт = |Пуçлăх = |Пуçлăх тĕсĕ = |Пуçлăх2 = |Пуçлăх тĕсĕ2 = |ШВП = |ШВП çулĕ = |ШВП вырăнĕ = |ШВП пурăнан кашни çынна = |ШВП пурăнан кашни çынна вырăнĕ = |Чĕлхе = [[Алтай чĕлхи|алтайла]], [[Вырăс чĕлхи|вырӑсла]] |Чĕлхесем = |Пурăнан халăх = 14 051 |Çырав çулĕ = 2021 |Пурăнан халăх проценчĕ = 6,67 % |Пурăнан халăх вырăнĕ = 4 |Йышлăх = 0,02 |Йышлăх вырăнĕ = |Наци йышĕ = |Конфесси йышĕ = |Лаптăк = 11 695,96 |Лаптăк проценчĕ = |Лаптăк вырăнĕ = 4 |Максималлă çӳллĕш = |Вăтам çӳллĕшĕ = |Минималлă çӳллĕш = |Карттă = Location Ongudaysky District Altai Republic.svg |Администрациллĕ виçен картти = |АВ карттин пысăкăшĕ = 500px |ВăхăтТăрăхĕ = [[Красноярск вӑхӑчӗ|MSK+4]] (UTS+7) |Аббревиатура = |ISO = |FIPS = |Телефон кочĕ = +7 38845 |Почтă индексĕсем = 6494ХХ |Тетел-домен = |Автомобиль номерĕсен кочĕсем = |Сайт = http://www.ongudai-ra.ru/ |Commons-ри категори = |Асăрхавсем = }} '''Онгудай аймакӗ''' (''Онгудай районӗ'', {{lang-alt|Оҥдой аймак}}, {{lang-ru|Онгудайский район}}) - [[Алтай Республики]]н ([[РФ]]) администрациллӗ-территориллӗ виҫи, [[Муниципаллӑ йӗркеленӳ|муниципаллӑ йӗркеленӗвӗ]] (муниципаллӑ районӗ). [[Администраци центрĕ|Администраци центрӗ]] [[Онгудай]] [[Сала|салинче]] вырнаҫнӑ. == Географи == [[Ӳкерчĕк:Онгудайский район.jpg|300px|thumb|left|Онгудай аймакӗ. [[Бархатово (Алтай Республики)|Бархатовӑран]] [[Теректи хырҫи]]не курӑм]] Онгудай аймакӗн лаптӑкӗ 11 744 ҫм², вӑл Алтай Республикин варринче, ту-анлӑн зонинче вырнаҫнӑ. Аймак территорийӗнчи 140 кӳлӗ пур, вӗсенчен чи пысӑк - [[Теньга кӳлли]]. Онгудай аймакӗнче Шурӑ Бом акшар тӑвӗ пур, ун ӑшӗнче хӑвӑлсем пур, вӗсенчен чи паллӑ Аслӑ Шурӑ Бом хӑвӑлӗ. == Халӑх == {{Пурăнан халăх|Онгудайский район}} [[2021 ҫулхи Пӗтӗм Раҫҫей халӑх ҫырӑвӗ]]пе<ref name="Алтай2021">[https://22.rosstat.gov.ru/storage/mediabank/2.%D0%A2%D0%9E%D0%9C_5_%D0%A2%D0%B0%D0%B1_1(1).xlsx 2021 ҫулхи Пӗтӗм Раҫҫей халӑх ҫырӑвӗ]</ref>: {|class="standard sortable" |- ! Халӑх !! Йыш,<br>ҫын !! Пур халӑх <br>йышӗнчен пай, % |- | [[алтайсем]] || align="right" | 11 107 || align="right" | 79,95 % |- | [[вырӑссем]] || align="right" | 2 501 || align="right" | 17,8 % |- | ыттисем || align="right" | 443 || align="right" | 3,15 % |- | пӗтӗмпех || align="right" | 14 051 || align="right" | 100,00 % |} РФ Экономика Аталанӑвӗн Министрлӗхӗн мӗнле халӑх ӳкессине малтанах ҫырса панипе<ref>{{Cite web |url=https://www.spsss.ru/assets/files/2018/v-nts_strategiya-prostranstvennogo-razvitiya.pdf |title=Стратегия пространственного развития Российской Федерации на период до 2025 года (проект) |access-date=2018-12-19 |archive-date=2018-12-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181218010357/https://www.spsss.ru/assets/files/2018/v-nts_strategiya-prostranstvennogo-razvitiya.pdf |url-status=live }}</ref>: * [[2024]] — 13,74 пин ҫын. * [[2035]] — 12,58 пин ҫын. == Муниципаллӑ-территориллӗ тытӑм == Аймакра 10 ял тӑрӑхӗнче кӗрекен 30 пурӑнан вырӑн пур<ref name = "МО">[http://altai-republic.ru/docs/ustav_ongudai.pdf Онгудай районӗн уставӗ]</ref>. {| class='standard' style='text-align: center;' | colspan=6 | '''Онгудай аймакĕн ял тӑрӑхӗсем'''<ref name="МО"></ref> |--- class='bright' | colspan=1 | № || colspan=1 | Ял тӑрӑхӗ || colspan=1 | Администрациллĕ центр || colspan=1 | Пурăнан <br>вырăнсен <br>йышӗ || colspan=1 | Халăх йышĕ<ref name=population>[https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/tab-5_VPN-2020.xlsx 2023 Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года (по состоянию на 1 октября 2021 года)]</ref> || colspan=1 | Лаптăк, ҫм<sup>2</sup><ref>[http://www.gks.ru/dbscripts/munst/munst84/DBInet.cgi?pl=8006001 Республика Алтай. Общая площадь земель муниципального образовани]</ref> |--- | 1 || [[Ело ял тӑрӑхӗ]] || [[Ело (ял)|Ело]] || 3 || {{ӳсни}}1166 || 997 |--- | 2 || [[Иня ял тӑрӑхӗ]] || [[Иня (Алтай Республики)|Иня]] || 7 || {{ӳкни}}1443 || 2993 |--- | 3 || [[Каракол ял тӑрӑхӗ]] || [[Каракол (Онгудай аймакӗ)|Каркол]] || 3 || {{ӳкни}}931 || 352 |--- | 4 || [[Кулада ял тӑрӑхӗ]] || [[Кулада]] || 2 || {{ӳсни}}798 || 520 |--- | 5 || [[Купчегень ял тӑрӑхӗ]] || [[Купчегень]] || 2 || {{ӳкни}}657 || 3466 |--- | 6 || [[Анатри Талда ял тӑрӑхӗ]] || [[Анатри Талда]] || 1 || {{ӳсни}}539 || 297 |--- | 7 || [[Онгудай ял тӑрӑхӗ]] || [[Онгудай]] || 5 || {{ӳсни}}5786 || 135 |--- | 8 || [[Теньга ял тӑрӑхӗ]] || [[Теньга (ял)|Теньга]] || 7 || {{ӳкни}}1541 || 815 |--- | 9 || [[Хабаровка ял тӑрӑхӗ]] || [[Хабаровка (Алтай Республики)|Хабаровка]] || 2 || {{ӳсни}}548 || 613 |--- | 10 || [[Шашикман ял тӑрӑхӗ]] || [[Шашикман (ял)|Шашикман]] || 2 || {{ӳкни}}642 || 1508 |} == Экономика == Вӑрман хатӗрлевӗ, йывӑҫ ӗҫлени, ӑшлӑ выльӑх ӗрчетни, пант (мӑйрака) марал ӗрчетни, качака ӗрчетни, сурӑх ӗрчентни, ут ӗрчетни, пахча ӗҫлени. == Хаҫат == Онгудай аймакӗн хаҫачӗ (атлай тата вырӑс чӗлхиллӗ) - "Ажуда" ятлӑ, вӑл 1991 ҫулхи кӑрлачӑн 15 йӗркеленӗ<ref>{{cite web|title=Ажуда|url=http://xn--80aalh9d.xn--p1ai/|website=Ажуда|access-date=2023-12-13|archive-date=2023-05-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20230510154813/http://xn--80aalh9d.xn--p1ai/|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web|title=Ажуда|url=https://rkn.gov.ru/mass-communications/reestr/media/?id=345628&page=|website=Роскомнадзор|access-date=2023-12-13|archive-date=2023-12-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20231213072510/https://rkn.gov.ru/mass-communications/reestr/media/?id=345628&page=|url-status=live}}</ref>. == Паллӑ вырӑн == * Аймак территориӗнчи VIII—III пирӗн эрӑчченхи нумай скиф тапхӑрӗн курганӗсемпе хысак ҫинчи ӳкерчӗкӗсем пур. * Кара-Бом чарӑнӑвӗ (авалхи куҫан ҫынсен пурӑннӑ вырӑн) пур<ref>''Деревянко А. П., Петрин В. Т., Рыбин Е. П.'' и др. Палеолитические комплексы стратифицированной части стоянки Кара-Бом. Новосибирск, 1998.</ref><ref>''Деревянко А. П., Петрин В. Т., Рыбин Е. П.'' {{cite web |url = http://www.altaiinter.info/project/culture/Cronology/Stone%20Age/Kara-Bom/kara01.htm |title = Характер перехода от мустье к палеолиту на Алтае (по материалам стоянки Кара-Бом) |archive-url = https://web.archive.org/web/20171021162829/http://www.altaiinter.info/project/culture/Cronology/Stone%20Age/Kara-Bom/kara01.htm |archive-date = 2017-10-21 }} Археология, этнография и антропология Евразии.- 2000.- № 2 (2).- С. 33-52</ref>. * Кӗҫӗн Яломан хӑвӑлӗ<ref>[[Вишняцкий Леонид Борисович|Вишняцкий]] 2006, с. 25 (EncArch 2008, p. 2000)</ref>. * Усть-Каракол чарӑнӑвӗ<ref>{{Cite web |url=http://hist-phil.ru/publications/7487_Traditsii.pdf |title=''Деревянко А. П.'', ''Шуньков М. В.'' Развитие палеолитических традиций на Алтае и проблема становления человека современного вида. Преемственность и трансформации в древних и средневековых обществах по археологическими антропологическим данным // Традиции и инновации в истории и культуре, 2015 |access-date=2015-11-20 |archive-date=2015-11-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151121021740/http://hist-phil.ru/publications/7487_Traditsii.pdf |url-status=live }}</ref>. * Башадар курганӗсем. * Сары-Бел авалхи масарӗ<ref>''Соёнов В. И.'' [https://e-lib.gasu.ru/da/archive/1999/N4/18.html Раскопки на могильнике Сары-Бел] {{Wayback|url=https://e-lib.gasu.ru/da/archive/1999/N4/18.html |date=20200130152543 }}</ref>. == Ҫакӑн пек пӑхӑр == * [[Алтай Республикин администрациллӗ-территориллӗ пайланӑвӗ]] == Асӑрхавсем == {{Асӑрхавсем}} == Каҫӑсем == * {{cite web|author=|url=http://www.altai-republic.ru/modules.php?op=modload|url-status=dead|title=На сайте Республики Алтай|lang=|archive-url=https://www.webcitation.org/6BVqpyYFV?url=http://www.altai-republic.ru/modules.php?op=modload|archive-date=2012-10-18|access-date=2008-11-21}} * [http://www.ongudai-ra.ru Сайт администрации Онгудайского района] {{Онгудай аймакӗ}} {{Онгудай аймакӗн муниципаллӑ йӗркеленӗвӗсем}} {{Алтай Республики}} [[Категори:Администрациллĕ виçесем, алфавитпа]] [[Категори:Онгудай аймакӗ]] hnoj9tpakp9x350jbqhwwcmomtwpzjq Категори:Онгудай аймакӗ 14 122745 841402 2024-11-26T12:31:42Z Max Tenche 25572 Ҫӗнӗ страница: «{{catmain}} [[Категори:Алтай Республикин районӗсем]]» 841402 wikitext text/x-wiki {{catmain}} [[Категори:Алтай Республикин районӗсем]] ei5aiwpl8yntcelty3ym5kd54i4h69q Категори:Алтай Республикин районӗсем 14 122746 841403 2024-11-26T12:32:42Z Max Tenche 25572 Ҫӗнӗ страница: «[[Категори:Раççей Федерацинчи субъектсен районĕсем|Алтай Республики]] [[Категори:Алтай Республикинчи муниципалитетсем|*Районсем]]» 841403 wikitext text/x-wiki [[Категори:Раççей Федерацинчи субъектсен районĕсем|Алтай Республики]] [[Категори:Алтай Республикинчи муниципалитетсем|*Районсем]] 5esxlibyx02bp2gyoeqbgyhlm31rg0e Категори:Алтай Республикинчи муниципалитетсем 14 122747 841404 2024-11-26T12:33:37Z Max Tenche 25572 Ҫӗнӗ страница: «[[Категори:Муниципалитетсем, Раççей Федерацин субъекчĕсемпе|Алтай Республики]] [[Категори:Алтай Республики]]» 841404 wikitext text/x-wiki [[Категори:Муниципалитетсем, Раççей Федерацин субъекчĕсемпе|Алтай Республики]] [[Категори:Алтай Республики]] g0dvkdhhzmegevn31eeqpvngxiygf4c Онгудай районӗ 0 122748 841406 2024-11-26T12:35:49Z Max Tenche 25572 [[Онгудай аймакӗ]] ҫине куҫарни 841406 wikitext text/x-wiki #redirect [[Онгудай аймакӗ]] olnn46ibjtiw00eww2vme4cy3snlonh Онгудай районĕ 0 122749 841407 2024-11-26T12:36:25Z Max Tenche 25572 [[Онгудай аймакӗ]] ҫине куҫарни 841407 wikitext text/x-wiki #redirect [[Онгудай аймакӗ]] olnn46ibjtiw00eww2vme4cy3snlonh Шаблон:Пурăнан халăх/1959B 10 122750 841414 2024-11-26T15:55:45Z Max Tenche 25572 Ҫӗнӗ страница: «{{ cite web | url = http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus59_reg1.php | title = Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность наличного населения городов и других поселений, районов, районных центров и крупных сельских населенных мест на 15 января 1959 года по республикам, краям и област...» 841414 wikitext text/x-wiki {{ cite web | url = http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus59_reg1.php | title = Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность наличного населения городов и других поселений, районов, районных центров и крупных сельских населенных мест на 15 января 1959 года по республикам, краям и областям РСФСР | accessdate = 2013-10-10 | archive-url = https://web.archive.org/web/20131019131830/http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus59_reg1.php | archive-date = 2013-10-19 |lang=ru}} <noinclude> [[Категори:Шаблонсем:Шаблонсен кĕçĕн страницисем]] </noinclude> hde0lopds03t8rp1vy3gpyx4gn5uj3q Шаблон:Пурăнан халăх/2017AA 10 122751 841415 2024-11-26T15:58:15Z Max Tenche 25572 Ҫӗнӗ страница: «{{ cite web | url = http://www.gks.ru/free_doc/doc_2017/bul_dr/mun_obr2017.rar | title = Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года | date = 2017-07-31 | accessdate = 2017-07-31 | archiveurl = http://web.archive.org/web/20170731141731/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2017/bul_dr/mun_obr2017.rar | archivedate = 2017-07-31 |lang=ru}}<...» 841415 wikitext text/x-wiki {{ cite web | url = http://www.gks.ru/free_doc/doc_2017/bul_dr/mun_obr2017.rar | title = Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года | date = 2017-07-31 | accessdate = 2017-07-31 | archiveurl = http://web.archive.org/web/20170731141731/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2017/bul_dr/mun_obr2017.rar | archivedate = 2017-07-31 |lang=ru}}<noinclude> [[Категори:Шаблонсем:Шаблонсен кĕçĕн страницисем]] </noinclude> s4crwg6xvaqb5vkslyppntruao49wev Шаблон:Пурăнан халăх/2018AA 10 122752 841416 2024-11-26T16:00:24Z Max Tenche 25572 Ҫӗнӗ страница: «{{ cite web | url = http://www.gks.ru/free_doc/doc_2018/bul_dr/mun_obr2018.rar | title = Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года | accessdate = 2018-07-25 |archiveurl=http://web.archive.org/web/20180726010024/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2018/bul_dr/mun_obr2018.rar |archivedate=2018-07-26 |lang=ru}}<noinclude> Категор...» 841416 wikitext text/x-wiki {{ cite web | url = http://www.gks.ru/free_doc/doc_2018/bul_dr/mun_obr2018.rar | title = Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года | accessdate = 2018-07-25 |archiveurl=http://web.archive.org/web/20180726010024/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2018/bul_dr/mun_obr2018.rar |archivedate=2018-07-26 |lang=ru}}<noinclude> [[Категори:Шаблонсем:Шаблонсен кĕçĕн страницисем]] </noinclude> k0o6n57kxf8ov53j6axrik8sju2t3vc Шаблон:Пурăнан халăх/2019AA 10 122753 841417 2024-11-26T16:02:46Z Max Tenche 25572 Ҫӗнӗ страница: «{{cite web |url = http://www.gks.ru/free_doc/doc_2019/bul_dr/mun_obr2019.rar |title = Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года |access-date = 2019-07-31 |archive-url = https://web.archive.org/web/20210502132133/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2019/bul_dr/mun_obr2019.rar |archive-date = 2021-05-02 |lang = ru |url-status = live}}<noi...» 841417 wikitext text/x-wiki {{cite web |url = http://www.gks.ru/free_doc/doc_2019/bul_dr/mun_obr2019.rar |title = Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года |access-date = 2019-07-31 |archive-url = https://web.archive.org/web/20210502132133/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2019/bul_dr/mun_obr2019.rar |archive-date = 2021-05-02 |lang = ru |url-status = live}}<noinclude> [[Категори:Шаблонсем:Шаблонсен кĕçĕн страницисем]] </noinclude> elwp3hzqhmlb23wifkediylw7k4egl3 Улашка (кăк) 0 122754 841418 2024-11-26T16:03:59Z Ellodanis5 17302 Ҫӗнӗ страница: «{{Пĕлтерĕшсем|Улашка (пĕлтерĕшсем)}} {{Пĕлтерĕшсем|Кăвакал (пĕлтерĕшсем)}} {{Taxobox | name = Улашка, улашка кăвакал | image file = 2014-04-18 Tadorna tadorna pair, Swallow Pond.jpg | classis = | ordo = | familia = | genus = | species = | subspecies = | latin = Tadorna | wikispecies = | commons = | itis = | ncbi = | range map = }} '''Улашка''', е '''улаш...» 841418 wikitext text/x-wiki {{Пĕлтерĕшсем|Улашка (пĕлтерĕшсем)}} {{Пĕлтерĕшсем|Кăвакал (пĕлтерĕшсем)}} {{Taxobox | name = Улашка, улашка кăвакал | image file = 2014-04-18 Tadorna tadorna pair, Swallow Pond.jpg | classis = | ordo = | familia = | genus = | species = | subspecies = | latin = Tadorna | wikispecies = | commons = | itis = | ncbi = | range map = }} '''Улашка''', е '''улашка кăвакал''', çавăн пекех '''тадорна'''<ref name=slovar5>Бёме Р. Л., Флинт В. Е. Пятиязычный словарь названий животных. Птицы. Латинский, русский, английский, немецкий, французский / Под общ. ред. акад. В. Е. Соколова. — М.: Русский язык, РУССО, 1994. — С. 36. — 2030 экз. — ISBN 5-200-00643-0.</ref> ({{lang-la|Tadorna}}), — род семейства [[кăвакал йышшисем]] ямахатри [[шывра ишекен вĕçенкайăк]]сен кăкĕ (речĕ). Çĕрĕн хĕвелтухăç çурчăмăрĕнче пурăнаççĕ. == Асăрхавсем == {{Асăрхавсем}} == Литература == * Коблик Е. А., Редькин Я. А. (2004). [https://web.archive.org/web/20060627064452/http://goosegroup.ru/PDF/Koblik1.pdf Базовый список Гусеобразных (Anseriformes) мироовой фауны]. Казарка 10(2004). * Kear, Janet (2005). Ducks, Geese, and Swans. Oxford University Press, 420. ISBN 0-19-861008-4. {{Внешние ссылки|Животные}} [[Категори:Улашкасем| ]] [[Категори:Вĕçенкайăксен речĕсем]] 2he9b8lwroras5qed28vubfbshyr9ok Шаблон:Пурăнан халăх/2020AA 10 122755 841419 2024-11-26T16:04:19Z Max Tenche 25572 Ҫӗнӗ страница: «{{cite web |url = https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/CcG8qBhP/mun_obr2020.rar |title = Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года |access-date = 2020-10-17 |archive-url = https://web.archive.org/web/20200822004543/https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/CcG8qBhP/mun_obr2020.rar |archive-date = 2020-10-17 |lang = ru |url-statu...» 841419 wikitext text/x-wiki {{cite web |url = https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/CcG8qBhP/mun_obr2020.rar |title = Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года |access-date = 2020-10-17 |archive-url = https://web.archive.org/web/20200822004543/https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/CcG8qBhP/mun_obr2020.rar |archive-date = 2020-10-17 |lang = ru |url-status = live}}<noinclude> [[Категори:Шаблонсем:Шаблонсен кĕçĕн страницисем]] </noinclude> l053vchis8nau5cjozc05947wzm9wci Шаблон:Пурăнан халăх/2021AA 10 122756 841420 2024-11-26T16:05:33Z Max Tenche 25572 Ҫӗнӗ страница: «{{cite web |url = https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/MZmdFJyI/chisl_МО_Site_01-01-2021.xlsx |title = Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2021 года |access-date = 2021-04-27 |archive-url = https://web.archive.org/web/20210502131349/https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/MZmdFJyI/chisl_МО_Site_01-01-202...» 841420 wikitext text/x-wiki {{cite web |url = https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/MZmdFJyI/chisl_МО_Site_01-01-2021.xlsx |title = Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2021 года |access-date = 2021-04-27 |archive-url = https://web.archive.org/web/20210502131349/https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/MZmdFJyI/chisl_МО_Site_01-01-2021.xlsx |archive-date = 2021-05-02 |lang = ru |url-status = live}}<noinclude> [[Категори:Шаблонсем:Шаблонсен кĕçĕн страницисем]] </noinclude> 1us2cyvq6f9ng0qjmblpi2keo0ik3xq Чăн кăвакал 0 122757 841421 2024-11-26T16:25:31Z Ellodanis5 17302 Ҫӗнӗ страница: « {{Пĕлтерĕшсем|Кăвакал (пĕлтерĕшсем)}} {{Taxobox | name = Чăн кăвакал | image file = Ducks in plymouth, massachusetts.jpg | classis = | ordo = | familia = | genus = | species = | subspecies = | latin = Anatinae | wikispecies = | commons = | itis = | ncbi = | range map = }} '''Чăн кăвакал'''<ref name=Koblik2001>Коблик Е. А. Разнообразие птиц (по материалам...» 841421 wikitext text/x-wiki {{Пĕлтерĕшсем|Кăвакал (пĕлтерĕшсем)}} {{Taxobox | name = Чăн кăвакал | image file = Ducks in plymouth, massachusetts.jpg | classis = | ordo = | familia = | genus = | species = | subspecies = | latin = Anatinae | wikispecies = | commons = | itis = | ncbi = | range map = }} '''Чăн кăвакал'''<ref name=Koblik2001>Коблик Е. А. Разнообразие птиц (по материалам экспозиции Зоологического музея МГУ). — М. : Издательство МГУ, 2001. — Т. 1. — С. 216. — 384 с. — 400 экз. — ISBN 5-211-04072-4</ref> {{L6e|la|Anatinae}} — [[кăвакал йышшисем]] ямахатри айямахат, уйрăмах «кăвакалла» вĕçенкайăксене пĕрлештерсем тăрат (''[[Anas]]'' рет тата ытти унпа çывăххисем). == Асăрхавсем == {{Асăрхавсем}} == Литература == * ''Коблик Е. А.'' (2001). Разнообразие птиц Т. 1. М.: Издательство МГУ. * ''Коблик Е. А., Редькин Я. А.'' (2004). Базовый список гусинообразных мировой фауны. Зоологический музей МГУ, Москва, Россия. онлайн [https://web.archive.org/web/20060627064452/http://goosegroup.ru/PDF/Koblik1.pdf]. * ''Howard L.'' (2003). «[http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/information/Anatidae.html Anatidae]» (On-line), Animal Diversity Web. Прочитано 2008-10-14 * ''Поповкина А. Б., Поярков Н. Д.'' (2002). «История исследований филогенетических отношений и построения систем гусеобразных (Anseriformes)» Биологический факультет МГУ им. Ломоносова, М. Россия онлайн [https://web.archive.org/web/20120107171223/http://goosegroup.ru/PDF/popovkina_poyarkov.pdf] * ''del Hoyo J., Elliott A. & Sargatal J.'' (1992). Handbook of the Birds of the World. Volume 1: Ostrich to Ducks. Lynx Editions, Barcelona ISBN 978-84-87334-10-8. {{Тулаш каçăсем}} [[Категори:Кăвакал йышшисем]] [[Категори:Чăн кăвакалсем]] 93j2pai6y7ydfcb9jwy95j3hhgzek4m Раджа кăвакал 0 122758 841423 2024-11-26T17:13:27Z Ellodanis5 17302 Ҫӗнӗ страница: «{{Пĕлтерĕшсем|Раджа (пĕлтерĕшсем)}} {{Пĕлтерĕшсем|Кăвакал (пĕлтерĕшсем)}} {{Taxobox | name = Раджа кăвакал | image file = Tadorna radjah - Centenary Lakes crop.jpg | classis = | ordo = | familia = | genus = | species = | subspecies = | latin = Radjah radjah | wikispecies = | commons = | itis = | ncbi = | range map = }} '''Раджа кăвакал'''<ref name=slovar5>Бём...» 841423 wikitext text/x-wiki {{Пĕлтерĕшсем|Раджа (пĕлтерĕшсем)}} {{Пĕлтерĕшсем|Кăвакал (пĕлтерĕшсем)}} {{Taxobox | name = Раджа кăвакал | image file = Tadorna radjah - Centenary Lakes crop.jpg | classis = | ordo = | familia = | genus = | species = | subspecies = | latin = Radjah radjah | wikispecies = | commons = | itis = | ncbi = | range map = }} '''Раджа кăвакал'''<ref name=slovar5>Бёме Р. Л., Флинт В. Е. Пятиязычный словарь названий животных. Птицы. Латинский, русский, английский, немецкий, французский / Под общ. ред. акад. В. Е. Соколова. — М.: Русский язык, РУССО, 1994. — С. 36. — 2030 экз. — ISBN 5-200-00643-0.</ref> ({{lang-la|Radjah radjah}}) — [[кăвакал йышшисем]] ямахатри шывра ишекен шултра вĕçенкайăк, '''''Раджа''''' (''Radjah'') ретре [[Монотипи (биологилле систематика)|пĕртен-пĕрскер]]<ref name="ioc">Gill F., Donsker D. & Rasmussen P.[англ.] (Eds.): Screamers, ducks, geese, swans (англ.). IOC World Bird List (v14.2) (14 августа 2024). doi:10.14344/IOC.ML.14.2</ref>. Унччен улашкасен шутне кĕртнĕ. == Асăрхавсем == {{Асăрхавсем}} == Литература == * ''Ганзак, Ян.'' Иллюстрированная энциклопедия птиц. — Прага: Артия, 1985. {{Тулаш каçăсем}} {{ornithology-stub}} [[Категори:Кăвакал йышшисем]] [[Категори:Вĕçенкайăксен монотипилле речĕсем]] [[Категори:Австралири вĕçенкайăксем]] [[Категори:Çĕнĕ Гвинея вĕçенкайăкĕсем]] [[Категори:Кăнтăр-Хĕвелтухăç Азири вĕçенкайăксем]] [[Категори:1828-мĕш çулта çырса кăтартнă чĕрчунсем]] jwab3jy5qyin81es0zo9k20zdg2v5s8 Улашка 0 122759 841424 2024-11-26T17:57:27Z Ellodanis5 17302 Ҫӗнӗ страница: «{{Пĕлтерĕшсем|Улашка (пĕлтерĕшсем)}} {{Пĕлтерĕшсем|Кăвакал (пĕлтерĕшсем)}} {{Taxobox | name = Улашка, улашка кăвакал | image file = Common shelduck arp.jpg | classis = | ordo = | familia = | genus = | species = | subspecies = | latin = Tadorna tadorna | wikispecies = | commons = | itis = | ncbi = | range map = }} '''Улашка''', е '''улашка кăвака...» 841424 wikitext text/x-wiki {{Пĕлтерĕшсем|Улашка (пĕлтерĕшсем)}} {{Пĕлтерĕшсем|Кăвакал (пĕлтерĕшсем)}} {{Taxobox | name = Улашка, улашка кăвакал | image file = Common shelduck arp.jpg | classis = | ordo = | familia = | genus = | species = | subspecies = | latin = Tadorna tadorna | wikispecies = | commons = | itis = | ncbi = | range map = }} '''Улашка''', е '''улашка кăвакал'''<ref name=slovar5>Бёме Р. Л., Флинт В. Е. Пятиязычный словарь названий животных. Птицы. Латинский, русский, английский, немецкий, французский / Под общ. ред. акад. В. Е. Соколова. — М.: Русский язык, РУССО, 1994. — С. 36. — 2030 экз. — ISBN 5-200-00643-0.</ref> ({{lang-la|Tadorna tadorna}}), — род семейства [[кăвакал йышшисем]] ямахатри [[шывра ишекен вĕçенкайăк]]сен уйрăм тĕсĕ. ''Tadorna'' ятлă рете (кăка) кĕрет. == Асăрхавсем == {{Асăрхавсем}} == Литература == * Коблик Е. А., Редькин Я. А. (2004). [https://web.archive.org/web/20060627064452/http://goosegroup.ru/PDF/Koblik1.pdf Базовый список Гусеобразных (Anseriformes) мироовой фауны]. Казарка 10(2004). * Kear, Janet (2005). Ducks, Geese, and Swans. Oxford University Press, 420. ISBN 0-19-861008-4. {{Внешние ссылки|Животные}} [[Категори:Улашкасем| ]] [[Категори:Вĕçенкайăксем]] [[Категори:Кăвакалсем]] 7y1bp159cznfyi637r35k4dklepk3uw Шаблон:Potd/2024-11-30 10 122760 841428 2024-11-26T19:17:30Z Ymblanter 7764 Ҫӗнӗ страница: «Rana platanera - Boana platanera.jpg» 841428 wikitext text/x-wiki Rana platanera - Boana platanera.jpg 4qouvwld26cpv345h7vgquuqn1ctxcm Шаблон:Potd/2024-11-30 (cv) 10 122761 841429 2024-11-26T19:17:42Z Ymblanter 7764 Ҫӗнӗ страница: «Квакша Boana platanera, Венесуэла» 841429 wikitext text/x-wiki Квакша Boana platanera, Венесуэла kqbj2yk1acgm6qiq8jpecdozo487cru 2010 ҫулхи Пӗтӗм Раҫҫей халӑх ҫырӑвӗ 0 122762 841430 2024-11-26T19:38:27Z Max Tenche 25572 [[Пĕтĕм Раççейри 2010 çулхи халăх çыравĕ]] ҫине куҫарни 841430 wikitext text/x-wiki #redirect [[Пĕтĕм Раççейри 2010 çулхи халăх çыравĕ]] 3ft9gdubb52jmjb54aj0c9zhypxpzr7 Кош-Агач аймакӗ 0 122763 841431 2024-11-26T21:10:49Z Max Tenche 25572 ҫӗнӗ статья 841431 wikitext text/x-wiki {{Администрациллĕ виçе |Тĕс1 = {{Тĕс|Раççей}} |Тĕс2 = |Чăвашла ячĕ = Кош-Агач аймакӗ |Тăван ячĕ = ({{lang-alt|Кӧжӧӧ-Агаш аймак}}) <br> [[File:Camels_in_Kosh-Agachsky_District.jpg|300px]] |Герб = Coat_of_Arms_of_Kosh-Agachsky_District_(2020).png |Ялав = Flag_of_Kosh-Agachsky_District.png |Ялава ăнлантарни = Кош-Агач аймакӗн ялавӗ |Герба ăнлантарни = Кош-Агач аймакӗн гербӗ |Патшалăх = {{RUS}} |lat_dir = N |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = E |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |Гимн = |Статус = [[муниципаллă район]] |Кĕрет = [[Алтай Республики]] |Тытăмĕ = |Тĕп хула = [[Кош-Агач]] |Вăхăт = |Пуçлăх = [[Кыдырбаев Серикжан Муратканович]] |Пуçлăх тĕсĕ = Район Пуҫлӑхӗ |Пуçлăх2 = |Пуçлăх тĕсĕ2 = |ШВП = |ШВП çулĕ = |ШВП вырăнĕ = |ШВП пурăнан кашни çынна = |ШВП пурăнан кашни çынна вырăнĕ = |Чĕлхе = [[Алтай чĕлхи|кӑнтӑр алтайла]], [[Вырăс чĕлхи|вырӑсла]], [[Казах чĕлхи|казахла]] |Чĕлхесем = |Пурăнан халăх = 18 328 |Çырав çулĕ = 2021 |Пурăнан халăх проценчĕ = 8,7 % |Пурăнан халăх вырăнĕ = 2 |Йышлăх = 0,92 |Йышлăх вырăнĕ = |Наци йышĕ = |Конфесси йышĕ = |Лаптăк = 19845<ref name="laptok">[http://www.gks.ru/dbscripts/munst/munst84/DBInet.cgi?pl=8006001 Республика Алтай. Общая площадь земель муниципального образовани]</ref> |Лаптăк проценчĕ = |Лаптăк вырăнĕ = 1 |Максималлă çӳллĕш = |Вăтам çӳллĕшĕ = |Минималлă çӳллĕш = |Карттă = Location Kosh-Agachsky District Altai Republic.svg |Администрациллĕ виçен картти = |АВ карттин пысăкăшĕ = 500px |ВăхăтТăрăхĕ = [[Красноярск вӑхӑчӗ|MSK+4]] (UTS+7) |Аббревиатура = |ISO = |FIPS = |Телефон кочĕ = +7 38842 |Почтă индексĕсем = 6497ХХ |Тетел-домен = |Автомобиль номерĕсен кочĕсем = |Сайт = http://www.mokoshagach.ru/ |Commons-ри категори = |Асăрхавсем = }} '''Кош-Агач аймакӗ''' (''Кош-Агач районӗ'', {{lang-alt|Кӧжӧӧ-Агаш аймак}}, {{lang-kk|Кӧжӧӧ-Агаш аймак}}, {{lang-ru|Кош-Агачский район}}) — [[Алтай Республики]]н ([[РФ]]) администрациллӗ-территориллӗ виҫи, [[Муниципаллӑ йӗркеленӳ|муниципаллӑ йӗркеленӗвӗ]] (муниципаллӑ районӗ). [[Администраци центрĕ|Администраци центрӗ]] [[Кош-Агач]] [[Сала|салинче]] вырнаҫнӑ. == Географи == Аймак Алтай Республикин кӑнтӑр пайӗнче вырнаҫнӑ. Вӑл Алтай Республикин [[Онгудай аймакӗ|Онгудай]], [[Улаган аймакӗ|Улаган]], [[Усть-Кокса аймакӗ]]семпе, тата [[РФ]]-н [[Тыва]]па, тата пӑхӑнман патшалӑхсемпе — Монголипе, Китайпа, Казахстанпа чикӗленет. Аймак [[Аякри Ҫурҫӗр|аякри ҫурҫӗр]] районӗсемпе пӗр тан. == Истори == [[1913|1913 ҫулхи]] [[Çĕртме, 14|ҫӗртмен 14]] [[Иккӗмӗш Чуй вулӑсӗ]] Кош-Агач тата Киргиз вуласӗсенче пайланӑ. [[1922|1922 ҫулта]] [[Ойрот автономиллӗ облаҫӗ]] йӗркеленӗ, пуҫламӑшра [[Облаç (администрациллĕ виçе)|облаҫра]] 24 [[Вулăс|вулӑс]] пулнӑ, унтан темиҫесене пӑрахӑҫланӑ, тата [[1924|1924 ҫулта]] вулӑссене аймаксем ятне панӑ. Вӗсенчен пӗри ''Кош-Агач'' ятлӑ. Пуҫламӑшра аймакра 4 [[Ял канашĕ|ял канашӗ]] пулнӑ: Курай, Киргиз, Кокоря, Ялангаш. [[1926|1926 ҫулта]] Киргиз ял канашне Казах ял канашӗ ятне улӑштарнӑ. [[1930|1930 ҫулта]] ял канашӗсен йышӗ ӳснӗ: Чаган-Узун тата Чибит ял канашӗсене йӗркеленӗ. [[1932|1932 ҫулта]] Кош-Агач тата Джазатор ял канашӗсене туса хунӑ, Ялангаш я/к пӑрахӑҫ кӑларнӑ. [[1954|1954 ҫулта]] Кокоря я/к пӑрахӑҫ кӑларнӑ, анчах кайран тепӗр хут ҫӗнетсе йӗркеленӗ. [[1957|1957 ҫулта]] Чибит ял канашӗн йышӗнчен Акташ паҫҫулкӑ канашне уйрӑлса кӑларнӑ. [[1963|1963 ҫулхи]] [[Нарăс, 1|нарӑсӑн 1]] Кош-Агач аймакӗ Кош-Агач [[Ял районӗ|ял районне]] улӑштарнӑ (1965 ҫултан вӑл [[Район|район]] пек). [[1968|1968 ҫулта]] Чибит я/к тата Акташ я/к Улаган районӗн йышне панӑ. [[1976|1976 ҫулта]] Мухор-Тархата я/к, [[1979|1979 ҫулта]] — Бельтир я/к, [[1984|1984 ҫулта]] — Тобелер я/к туса хунӑ. [[1985|1985 ҫулта]] районта 9 ял канашӗ пулнӑ (Бельтир, Джазатор, Казах, Кокоря, Кош-Агач, Курай, Мухор-Тархата, Тобелер, Чаган-Узун). 1989 ҫулта — Ортолык я/к, 1991 ҫулта — Теленгит-Сортогой я/к туса хунӑ. [[1995|1995 ҫулта]] ял канашӗсем вырӑнне ял администрацийӗсем йӗркеленӗ. [[2001|2001 ҫулта]] Ташанта я/а туса хунӑ. [[2005|2005 ҫулта]] ял администрацийӗсем вырӑнне ял тӑрӑхӗсем туса хунӑ<ref>[http://gosarhiv-ra.ru/wp-content/uploads/2018/04/Administrativno-territorialnoe-delenie-Gornogo-Altaya.pdf Административно-территориальное деление Горного Алтая: сборник архивных документов 1917—2016 гг.]</ref>. == Халӑх == {{Пурăнан халăх|Кош-Агачский район}} [[РФ Экономика Аталанӑвӗн Министрлӗхӗ]]н мӗнле халӑх ӳкессине малтанах ҫырса панипе<ref>{{Cite web |url=https://www.spsss.ru/assets/files/2018/v-nts_strategiya-prostranstvennogo-razvitiya.pdf |title=Стратегия пространственного развития Российской Федерации на период до 2025 года (проект) |access-date=2018-12-18 |archive-date=2018-12-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181218010357/https://www.spsss.ru/assets/files/2018/v-nts_strategiya-prostranstvennogo-razvitiya.pdf |deadlink=no }}</ref>: * [[2024]] — 19,45 пин ҫын. * [[2035]] — 19,77 пин ҫын. === Наци йышӗ === Аймакӑн тӑван пурӑнӑн халӑхӗ — [[алтайсем]]-[[теленгитсем]] шутланать ([[2010 ҫулхи Пӗтӗм Раҫҫей халӑх ҫырӑвӗ|2010 ҫулхи халӑх ҫырӑвӗпе]] — 41,3%). Районта [[Алтай казахӗсем|алтай казахӗсем]] пурӑнаҫҫӗ. Вӗсем кунта XIX ӗмӗрӗн вӗҫӗнче — XX ӗмӗрӗн пуҫламӑшӗнче пурӑнса килчӗҫ (2010 ҫулхи халӑх ҫырӑвӗпе — 54,4%). Ҫакӑн пек аймакра [[Вырăссем|вырӑссем]] (3,3%) тата ытти халӑхсем пурӑнаҫҫӗ<ref>{{cite web |url = https://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/1b128e0040fb9697a5d8e7367ccd0f13/4+том+Национальный+состав+и+владение+языками%2C+гражданство.pdf |deadlink = yes |title = Всероссийская перепись населения 2010. Итоги. 4 том Национальный состав и владение языками, гражданство |access-date = 2022-04-19 |archive-date = 2019-07-12 |archive-url = https://web.archive.org/web/20190712195904/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/1b128e0040fb9697a5d8e7367ccd0f13/4+%D1%82%D0%BE%D0%BC+%D0%9D%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D1%8B%D0%B9+%D1%81%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B2+%D0%B8+%D0%B2%D0%BB%D0%B0%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%B0%D0%BC%D0%B8,+%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%B6%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE.pdf }}</ref>. [[1939 ҫулхи Пӗтӗм Пӗрлешӳ халӑх ҫырӑвӗ]]пе Кош-Агач аймакӗн халӑх йышӗ:<ref>{{Cite web|url=http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_39_ra.php?reg=61|title=Демоскоп Weekly - Приложение. Всесоюзная перепись населения 1939 года|website=www.demoscope.ru|access-date=2021-06-16|archive-date=2021-06-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20210624195204/http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_39_ra.php?reg=61|deadlink=no}}</ref> {| class="wikitable" | rowspan="2" |Нацилӗх / район (пурӑнан вырӑн) | colspan="3" |Йыш |- |пур район |Кош-Агач ялӗ (райцентр) |урӑх ялсем |- |Пӗтӗмпе |9768 |1362 |8406 |- | [[Ойротсем]] |3419 |178 |3241 |- |[[Вырăссем|Вырӑссем]] |3204 |1052 |2152 |- | [[Казахсем]] |2987 |90 |2897 |- |[[Украинсем]] |79 |27 |52 |- |[[Мордвасем|Мордовсем]] |11 |2 |9 |- |Ыттисем |68 |13 |55 |} [[2021 ҫулхи Пӗтӗм Раҫҫей халӑх ҫырӑвӗ]]пе<ref name="Алтай2021">[https://22.rosstat.gov.ru/storage/mediabank/2.%D0%A2%D0%9E%D0%9C_5_%D0%A2%D0%B0%D0%B1_1(1).xlsx 2021 ҫулхи Пӗтӗм Раҫҫей халӑх ҫырӑвӗ]</ref>: {|class="standard sortable" |- ! Халӑх !! Йыш,<br>ҫын !! Пур халӑх <br>йышӗнчен пай, % |- | [[казахсем]] || align="right" | 9 193 || align="right" | 50,16 % |- | [[алтайсем]] || align="right" | 8 153 || align="right" | 44,48 % |- | [[вырӑссем]] || align="right" | 571 || align="right" | 3,12 % |- | [[тувасем]] || align="right" | 21 || align="right" | 0,11 % |- | ыттисем || align="right" | 390 || align="right" | 2,13 % |- | пӗтӗмпе || align="right" | 18 328 || align="right" | 100,00 % |} === Чӗлхе политики === Аймакӑн тӗрлӗ шкулӗсенче "тӑван чӗлхе" пек [[Казах чĕлхи|казахла]], [[Алтай чĕлхи|алтайла]], [[Вырăс чĕлхи|вырӑсла]] вӗрентеҫҫӗ. Сӑмахран, [[2018]]-[[2019]] ҫулсенче "Кош-Агач варӑ пӗтӗм вӗренӗвӗн В. И. Чаптынов ячӗллӗ шкулӗ"-нче 5-11 классенче "тӑван чӗлхе" пек казахла — 482 вӗренекен, алтайла — 93 вӗренекен, казахла мар, алтайла мар — 93 вӗренекен вӗреннӗ<ref>{{Cite web |url=https://koshsosh.obr04.ru/sveden/education/ |title=«Кош-Агачская средняя общеобразовательная школа им. В. И. Чаптынова» Деление классов по родному языку в 2018—2019 учебном году |access-date=2020-04-02 |archive-date=2020-10-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201030125829/https://koshsosh.obr04.ru/sveden/education/ |deadlink=no }}</ref>. Ытти шкулсенче урӑхлӑран: "Бельтир варӑ пӗтӗм вӗренӗвӗн Кыдат Тебекова ячӗллӗ шкулӗ"-нче алтай чӗлхипе алтай литературине вӗрентеҫҫӗ<ref>{{Cite web |url=https://beltirschool.obr04.ru/upload/medialibrary/2aa/0ca3d420-8eb7-4849-90c4-e188c2cc2d85.pdf |title=Положение об устанавливающем языке (языках) образования в МКОУ Бельтирская СОШ |access-date=2020-04-02 |archive-date=2022-03-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220303182614/https://beltirschool.obr04.ru/upload/medialibrary/2aa/0ca3d420-8eb7-4849-90c4-e188c2cc2d85.pdf |deadlink=no }}</ref>, "Джазатор варӑ пӗтӗм вӗренӗвӗн М. И. Берсимбаев ячӗллӗ шкулӗ"-нче "тӑван чӗлхе" пек казахла<ref>{{Cite web |url=https://djazatorshkola.obr04.ru/sveden/employees/ |title=«Джазаторская средняя общеобразовательная школа имени М. И. Берсимбаева» Руководство. Педагогический (научно-педагогический) состав |access-date=2020-04-02 |archive-date=2021-01-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210125222241/https://djazatorshkola.obr04.ru/sveden/employees/ |deadlink=no }}</ref><ref>{{Cite web |url=https://djazatorshkola.obr04.ru/sveden/education/ |title=Сведения об образовательной организации «Джазаторская средняя общеобразовательная школа имени М. И. Берсимбаева». Образование |access-date=2020-04-02 |archive-date=2021-01-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210125235543/https://djazatorshkola.obr04.ru/sveden/education/ |deadlink=no }}</ref>, Жана-Аул<ref>{{Cite web |url=https://zhanaaulsosh.obr04.ru/sveden/objects/ |title=«Жана-Аульская средняя общеобразовательная школа». Сведения об образовательной организации. Материально-техническое обеспечение и оснащённость образовательного процесса |access-date=2020-04-02 |archive-date=2020-11-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201128162721/https://zhanaaulsosh.obr04.ru/sveden/objects/ |deadlink=no }}</ref>, Тобелер<ref>[https://tobelersosh.obr04.ru/upload/uf/949/Основная%20образовательная%20программа%20основного%20общего%20%20образования.docx «Тобелерская средняя общеобразовательная школа им. А.Кожабаева». Основная образовательная программа основного общего образования]</ref>, Теленгит-Сортогой<ref>{{Cite web |url=https://tsortogoi.obr04.ru/upload/iblock/18e/4e3a6cee-5f26-49cb-abdc-58fd04fea77b%20(1).doc |title=Основная образовательная программа начального общего образования Муниципального казённого общеобразовательного учреждения «Теленгит-Сортогойская СОШ» |access-date=2020-04-02 |archive-date=2021-01-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210127194415/https://tsortogoi.obr04.ru/upload/iblock/18e/4e3a6cee-5f26-49cb-abdc-58fd04fea77b%20(1).doc |deadlink=no }}</ref> шкулӗсенче "тӑван чӗлхепе литература" — казахла, Кокоря<ref>{{Cite web |url=https://kokoriaschoolobr04ru.obr04.ru/sveden/employees/ |title=«Кокоринская средняя общеобразовательная школа». Руководство. Педагогический (научно-педагогический) состав |access-date=2020-04-02 |archive-date=2020-10-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201028075004/https://kokoriaschoolobr04ru.obr04.ru/sveden/employees/ |deadlink=no }}</ref><ref>[https://kokoriaschoolobr04ru.obr04.ru/upload/uf/427/Уч.план.docx УЧЕБНЫЙ ПЛАН муниципального казённого общеобразовательного учреждения «Кокоринская средняя общеобразовательная школа» на 2016—2017 учебный год]</ref>, Курай<ref>[https://kyraisosh.obr04.ru/sveden/employees/?PAGEN_1=2 «Курайская средняя общеобразовательная школа». Руководство. Педагогический (научно-педагогический) состав]</ref>, Мухор-Тарахта<ref>{{Cite web |url=https://mtarxata.obr04.ru/sveden/education/ |title=«Мухор-Тархатинская средняя общеобразовательная школа». Основная образовательная программа основного общего образования(ФГОС) |access-date=2020-04-02 |archive-date=2020-10-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201031220010/https://mtarxata.obr04.ru/sveden/education/ |deadlink=no }}</ref>, Ортолык<ref>{{Cite web |url=https://ortolik.obr04.ru/sveden/education/ |title=«Ортолыкская средняя общеобразовательная школа имени М. И. Лапшина». Учебный план на 2019—2020 учебный год. |access-date=2020-04-02 |archive-date=2020-10-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201025085501/https://ortolik.obr04.ru/sveden/education/ |deadlink=no }}</ref> шкулӗсенче "тӑван чӗлхипе литература" — алтайла вӗрентеҫҫӗ. Чаган-Узун<ref>{{Cite web |url=https://chagan.obr04.ru/sveden/employees/ |title=«Чаган-Узунская средняя общеобразовательная школа им. П. И. Оськиной». Руководство. Педагогический (научно-педагогический) состав |access-date=2020-04-02 |archive-date=2020-12-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201203201452/https://chagan.obr04.ru/sveden/employees/ |deadlink=no }}</ref><ref>{{Cite web |url=https://chagan.obr04.ru/upload/medialibrary/47e/%D0%A3%D1%87%D0%B5%D0%B1%D0%BD%D1%8B%D0%B9_%D0%BF%D0%BB%D0%B0%D0%BD_%D0%9E%D0%9E%D0%9F_%D0%9E%D0%9E%D0%9E.docx |title=«Чаган-Узунская средняя общеобразовательная школа им. П. И. Оськиной». Учебный план 2019—2020 г. |access-date=2022-04-19 |archive-date=2022-04-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220401203251/https://chagan.obr04.ru/upload/medialibrary/47e/%D0%A3%D1%87%D0%B5%D0%B1%D0%BD%D1%8B%D0%B9_%D0%BF%D0%BB%D0%B0%D0%BD_%D0%9E%D0%9E%D0%9F_%D0%9E%D0%9E%D0%9E.docx |deadlink=no }}</ref>, Кош-Агач (Тюкова Лидия Ильинична ячӗллӗ)<ref>{{Cite web |url=https://koshagachsosh.obr04.ru/sveden/employees/?PAGEN_1=4 |title=«Кош-Агачская средняя общеобразовательная школа имени Лидии Ильиничны Тюковой». Руководство. Педагогический (научно-педагогический) состав |access-date=2020-04-02 |archive-date=2023-11-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231111150400/https://koshagachsosh.obr04.ru/sveden/employees/?PAGEN_1=4 |url-status=live }}</ref>, Ташанта<ref>{{Cite web |url=https://tashantaoosh.obr04.ru/sveden/employees/ |title=«Ташантинская основная общеобразовательная школа». Руководство. Педагогический (научно-педагогический) состав |access-date=2020-04-02 |archive-date=2020-10-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201030043336/https://tashantaoosh.obr04.ru/sveden/employees/ |deadlink=no }}</ref> шкулӗсенче "тӑван чӗлхи тата литература" — алтайла та, казахла та вӗрентеҫҫӗ. == Муниципаллӑ-территориллӗ тытӑм == Аймакра 12 ял тӑрӑхӗнче кӗрекен 16 пурӑнан вырӑн пур. {| class='standard' style='text-align: center;' | colspan=6 | '''Кош-Агач аймакĕн ял тӑрӑхӗсем''' |--- class='bright' | colspan=1 | № || colspan=1 | Ял тӑрӑхӗ || colspan=1 | Администрациллĕ центр || colspan=1 | Пурăнан <br>вырăнсен <br>йышӗ || colspan=1 | Халăх йышĕ<ref name=population>[https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/tab-5_VPN-2020.xlsx Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года (по состоянию на 1 октября 2021 года)]</ref> || colspan=1 | Лаптăк, ҫм<sup>2</sup><ref name="laptok"/> |--- | 1 || [[Бельтир ял тӑрӑхӗ]] || [[Ҫӗнӗ Бельтир]] || 2 || {{ӳсни}}1643 || 3266 |--- | 2 || [[Джазатор ял тӑрӑхӗ]] || [[Беляши (ял)|Беляши]] (''Джазатор''<ref>[https://web.archive.org/web/20111020080054/http://gosspravka.ru/04/002/000000.html ОКАТО]</ref>) || 2 || {{ӳсни}}1386 || 6664 |--- | 3 || [[Казах ял тӑрӑхӗ]] || [[Жана-Аул]] || 2 || {{ӳсни}}765 || 802 |--- | 4 || [[Кокоря ял тӑрӑхӗ]] || [[Кокоря]] || 1 || {{ӳсни}}937 || 2228 |--- | 5 || [[Кош-Агач ял тӑрӑхӗ]] || [[Кош-Агач]] || 1 || {{ӳкни}}8334 || 34 |--- | 6 || [[Курай ял тӑрӑхӗ]] || [[Курай (Алтай Республики)|Курай]] || 2 || {{ӳсни}}1381 || 1936 |--- | 7 || [[Мухор-Тархата ял тӑрӑхӗ]] || [[Мухор-Тархата]] || 1 || {{ӳсни}}833 || 1584 |--- | 8 || [[Ортолык ял тӑрӑхӗ]] || [[Ортолык (ял)|Ортолык]] || 1 || {{ӳсни}}757 || 628 |--- | 9 || [[Ташанта ял тӑрӑхӗ]] || [[Ташанта]] || 2 || {{ӳкни}}474 || 354 |--- | 10 || [[Теленгит-Сортогой ял тӑрӑхӗ]] || [[Теленгит-Сортогой]] || 2 || {{ӳкни}}614 || 454 |--- | 11 || [[Тобелер ял тӑрӑхӗ]] || [[Тобелер]] || 1 || {{ӳкни}}801 || 1264 |--- | 12 || [[Чаган-Узун ял тӑрӑхӗ]] || [[Чаган-Узун (ял)|Чаган-Узун]] || 1 || {{ӳкни}}403 || 631 |} == Экономика == Ӑшлӑ выльӑх ӗрчетни, пант (мӑйрака) марал ӗрчетни, качака ӗрчетни, сурӑх ӗрчетни, ут ӗрчетни, [[вольфрам]]-[[молибден]] кӑларни. == Хаҫат == Ко-Агач аймакӗн хаҫачӗ (атлай, казах тата вырӑс чӗлхиллӗ) - "Чуй ҫути" ятлӑ, вӑл [[1979 |1979 ҫулхи]] [[Кăрлач, 1|кӑрлачӑн 1]] йӗркеленӗ<ref>[http://www.koshagach.ru/index.php?option=com_content&task=category&sectionid=4&id=15&Itemid=56 хаҫат сайчӗ]</ref>. == Чикӗ ҫумӗнчи ҫӗр == [[2006|2006 ҫулхи]] [[Çĕртме, 16|ҫӗртмен 16]] РФ ФХС № 282 «О пределах пограничной зоны на территории Республики Алтай» йышӑнӑвӗпе Кош-Агач аймакӗн пайӗнче чикӗ ҫум зона тӑратнӑ. Зонӑна Джазатор, Мухор-Тархата, Тобелер, Казах, Ташанта, Кокоря ял канашӗсем кӗреҫҫӗ<ref name="antiviza">{{cite web |url = http://wiki.antiviza.info/index.php?title=%D0%9F%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B7%D0%BE%D0%BD%D0%B0_%D0%B2_%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B5_%D0%90%D0%BB%D1%82%D0%B0%D0%B9 |deadlink = yes |title = Погранзона в Республике Алтай — Antiviza |accessdate = 2011-10-22 |archiveurl = https://web.archive.org/web/20190331083500/http://wiki.antiviza.info/index.php%3Ftitle%3D%25D0%259F%25D0%25BE%25D0%25B3%25D1%2580%25D0%25B0%25D0%25BD%25D0%25B7%25D0%25BE%25D0%25BD%25D0%25B0_%25D0%25B2_%25D0%25A0%25D0%25B5%25D1%2581%25D0%25BF%25D1%2583%25D0%25B1%25D0%25BB%25D0%25B8%25D0%25BA%25D0%25B5_%25D0%2590%25D0%25BB%25D1%2582%25D0%25B0%25D0%25B9 |archivedate = 2019-03-31 }}</ref>. == Паллӑ вырӑн == == Паллӑ ҫынсем == * [[Берсимбаев Рахметкажи Искендирович]] (1947-хальхиччен) — генетик ӑсчах, Казахстан политики. * [[Джаткамбаев Ауельхан Жазитович]] (1954 акан 15 — 2020 раштавӑн 3) — ӗлӗкхи Кош-Агач аймакӗн пуҫлӑхӗ. == Ҫакӑн пек пӑхӑр == * [[Алтай Республикин администрациллӗ-территориллӗ пайланӑвӗ]] == Асӑрхавсем == {{Асӑрхавсем}} == Каҫӑсем == * {{cite web |title = Сайт Кош-Агачского района--(сайт юридической службы) |url = http://www.koshagach.ru/ |archiveurl = https://web.archive.org/web/20090122195454/http://www.koshagach.ru/ |archivedate = 2009-01-22 |deadlink = yes }} * {{cite web|author=|url=http://www.altai-republic.ru/modules.php?op=modload|deadlink=yes|title=На сайте Республики Алтай|lang=|archiveurl=https://www.webcitation.org/6BVqpyYFV?url=http://www.altai-republic.ru/modules.php?op=modload|archivedate=2012-10-18|accessdate=2008-11-21}} * [https://web.archive.org/web/20110808204632/http://ice.tsu.ru/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=67&Itemid=118 Комплексная научная экспедиция Национального научно-исследовательского Томского государственного университета на Юго-Восточный Алтай, лето 1996 года.] * [https://web.archive.org/web/20110720125410/http://ice.tsu.ru/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=26&Itemid=95 ''Рудой А. Н.'' «Обратная сторона Луны?» // Алтайский вестник, 2002. — № 2.- С. 52 — 64.] {{Кош-Агач аймакӗ}} {{Кош-Агач аймакӗн муниципаллӑ йӗркеленӗвӗсем}} {{Алтай Республики}} [[Категори:Администрациллĕ виçесем, алфавитпа]] [[Категори:Кош-Агач аймакӗ]] 0touklxwyym9udrzlcuqzrlz4cikq51 841436 841431 2024-11-26T21:23:51Z Max Tenche 25572 /* Чӗлхе политики */ 841436 wikitext text/x-wiki {{Администрациллĕ виçе |Тĕс1 = {{Тĕс|Раççей}} |Тĕс2 = |Чăвашла ячĕ = Кош-Агач аймакӗ |Тăван ячĕ = ({{lang-alt|Кӧжӧӧ-Агаш аймак}}) <br> [[File:Camels_in_Kosh-Agachsky_District.jpg|300px]] |Герб = Coat_of_Arms_of_Kosh-Agachsky_District_(2020).png |Ялав = Flag_of_Kosh-Agachsky_District.png |Ялава ăнлантарни = Кош-Агач аймакӗн ялавӗ |Герба ăнлантарни = Кош-Агач аймакӗн гербӗ |Патшалăх = {{RUS}} |lat_dir = N |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = E |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |Гимн = |Статус = [[муниципаллă район]] |Кĕрет = [[Алтай Республики]] |Тытăмĕ = |Тĕп хула = [[Кош-Агач]] |Вăхăт = |Пуçлăх = [[Кыдырбаев Серикжан Муратканович]] |Пуçлăх тĕсĕ = Район Пуҫлӑхӗ |Пуçлăх2 = |Пуçлăх тĕсĕ2 = |ШВП = |ШВП çулĕ = |ШВП вырăнĕ = |ШВП пурăнан кашни çынна = |ШВП пурăнан кашни çынна вырăнĕ = |Чĕлхе = [[Алтай чĕлхи|кӑнтӑр алтайла]], [[Вырăс чĕлхи|вырӑсла]], [[Казах чĕлхи|казахла]] |Чĕлхесем = |Пурăнан халăх = 18 328 |Çырав çулĕ = 2021 |Пурăнан халăх проценчĕ = 8,7 % |Пурăнан халăх вырăнĕ = 2 |Йышлăх = 0,92 |Йышлăх вырăнĕ = |Наци йышĕ = |Конфесси йышĕ = |Лаптăк = 19845<ref name="laptok">[http://www.gks.ru/dbscripts/munst/munst84/DBInet.cgi?pl=8006001 Республика Алтай. Общая площадь земель муниципального образовани]</ref> |Лаптăк проценчĕ = |Лаптăк вырăнĕ = 1 |Максималлă çӳллĕш = |Вăтам çӳллĕшĕ = |Минималлă çӳллĕш = |Карттă = Location Kosh-Agachsky District Altai Republic.svg |Администрациллĕ виçен картти = |АВ карттин пысăкăшĕ = 500px |ВăхăтТăрăхĕ = [[Красноярск вӑхӑчӗ|MSK+4]] (UTS+7) |Аббревиатура = |ISO = |FIPS = |Телефон кочĕ = +7 38842 |Почтă индексĕсем = 6497ХХ |Тетел-домен = |Автомобиль номерĕсен кочĕсем = |Сайт = http://www.mokoshagach.ru/ |Commons-ри категори = |Асăрхавсем = }} '''Кош-Агач аймакӗ''' (''Кош-Агач районӗ'', {{lang-alt|Кӧжӧӧ-Агаш аймак}}, {{lang-kk|Кӧжӧӧ-Агаш аймак}}, {{lang-ru|Кош-Агачский район}}) — [[Алтай Республики]]н ([[РФ]]) администрациллӗ-территориллӗ виҫи, [[Муниципаллӑ йӗркеленӳ|муниципаллӑ йӗркеленӗвӗ]] (муниципаллӑ районӗ). [[Администраци центрĕ|Администраци центрӗ]] [[Кош-Агач]] [[Сала|салинче]] вырнаҫнӑ. == Географи == Аймак Алтай Республикин кӑнтӑр пайӗнче вырнаҫнӑ. Вӑл Алтай Республикин [[Онгудай аймакӗ|Онгудай]], [[Улаган аймакӗ|Улаган]], [[Усть-Кокса аймакӗ]]семпе, тата [[РФ]]-н [[Тыва]]па, тата пӑхӑнман патшалӑхсемпе — Монголипе, Китайпа, Казахстанпа чикӗленет. Аймак [[Аякри Ҫурҫӗр|аякри ҫурҫӗр]] районӗсемпе пӗр тан. == Истори == [[1913|1913 ҫулхи]] [[Çĕртме, 14|ҫӗртмен 14]] [[Иккӗмӗш Чуй вулӑсӗ]] Кош-Агач тата Киргиз вуласӗсенче пайланӑ. [[1922|1922 ҫулта]] [[Ойрот автономиллӗ облаҫӗ]] йӗркеленӗ, пуҫламӑшра [[Облаç (администрациллĕ виçе)|облаҫра]] 24 [[Вулăс|вулӑс]] пулнӑ, унтан темиҫесене пӑрахӑҫланӑ, тата [[1924|1924 ҫулта]] вулӑссене аймаксем ятне панӑ. Вӗсенчен пӗри ''Кош-Агач'' ятлӑ. Пуҫламӑшра аймакра 4 [[Ял канашĕ|ял канашӗ]] пулнӑ: Курай, Киргиз, Кокоря, Ялангаш. [[1926|1926 ҫулта]] Киргиз ял канашне Казах ял канашӗ ятне улӑштарнӑ. [[1930|1930 ҫулта]] ял канашӗсен йышӗ ӳснӗ: Чаган-Узун тата Чибит ял канашӗсене йӗркеленӗ. [[1932|1932 ҫулта]] Кош-Агач тата Джазатор ял канашӗсене туса хунӑ, Ялангаш я/к пӑрахӑҫ кӑларнӑ. [[1954|1954 ҫулта]] Кокоря я/к пӑрахӑҫ кӑларнӑ, анчах кайран тепӗр хут ҫӗнетсе йӗркеленӗ. [[1957|1957 ҫулта]] Чибит ял канашӗн йышӗнчен Акташ паҫҫулкӑ канашне уйрӑлса кӑларнӑ. [[1963|1963 ҫулхи]] [[Нарăс, 1|нарӑсӑн 1]] Кош-Агач аймакӗ Кош-Агач [[Ял районӗ|ял районне]] улӑштарнӑ (1965 ҫултан вӑл [[Район|район]] пек). [[1968|1968 ҫулта]] Чибит я/к тата Акташ я/к Улаган районӗн йышне панӑ. [[1976|1976 ҫулта]] Мухор-Тархата я/к, [[1979|1979 ҫулта]] — Бельтир я/к, [[1984|1984 ҫулта]] — Тобелер я/к туса хунӑ. [[1985|1985 ҫулта]] районта 9 ял канашӗ пулнӑ (Бельтир, Джазатор, Казах, Кокоря, Кош-Агач, Курай, Мухор-Тархата, Тобелер, Чаган-Узун). 1989 ҫулта — Ортолык я/к, 1991 ҫулта — Теленгит-Сортогой я/к туса хунӑ. [[1995|1995 ҫулта]] ял канашӗсем вырӑнне ял администрацийӗсем йӗркеленӗ. [[2001|2001 ҫулта]] Ташанта я/а туса хунӑ. [[2005|2005 ҫулта]] ял администрацийӗсем вырӑнне ял тӑрӑхӗсем туса хунӑ<ref>[http://gosarhiv-ra.ru/wp-content/uploads/2018/04/Administrativno-territorialnoe-delenie-Gornogo-Altaya.pdf Административно-территориальное деление Горного Алтая: сборник архивных документов 1917—2016 гг.]</ref>. == Халӑх == {{Пурăнан халăх|Кош-Агачский район}} [[РФ Экономика Аталанӑвӗн Министрлӗхӗ]]н мӗнле халӑх ӳкессине малтанах ҫырса панипе<ref>{{Cite web |url=https://www.spsss.ru/assets/files/2018/v-nts_strategiya-prostranstvennogo-razvitiya.pdf |title=Стратегия пространственного развития Российской Федерации на период до 2025 года (проект) |access-date=2018-12-18 |archive-date=2018-12-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181218010357/https://www.spsss.ru/assets/files/2018/v-nts_strategiya-prostranstvennogo-razvitiya.pdf |deadlink=no }}</ref>: * [[2024]] — 19,45 пин ҫын. * [[2035]] — 19,77 пин ҫын. === Наци йышӗ === Аймакӑн тӑван пурӑнӑн халӑхӗ — [[алтайсем]]-[[теленгитсем]] шутланать ([[2010 ҫулхи Пӗтӗм Раҫҫей халӑх ҫырӑвӗ|2010 ҫулхи халӑх ҫырӑвӗпе]] — 41,3%). Районта [[Алтай казахӗсем|алтай казахӗсем]] пурӑнаҫҫӗ. Вӗсем кунта XIX ӗмӗрӗн вӗҫӗнче — XX ӗмӗрӗн пуҫламӑшӗнче пурӑнса килчӗҫ (2010 ҫулхи халӑх ҫырӑвӗпе — 54,4%). Ҫакӑн пек аймакра [[Вырăссем|вырӑссем]] (3,3%) тата ытти халӑхсем пурӑнаҫҫӗ<ref>{{cite web |url = https://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/1b128e0040fb9697a5d8e7367ccd0f13/4+том+Национальный+состав+и+владение+языками%2C+гражданство.pdf |deadlink = yes |title = Всероссийская перепись населения 2010. Итоги. 4 том Национальный состав и владение языками, гражданство |access-date = 2022-04-19 |archive-date = 2019-07-12 |archive-url = https://web.archive.org/web/20190712195904/http://statra.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/statra/resources/1b128e0040fb9697a5d8e7367ccd0f13/4+%D1%82%D0%BE%D0%BC+%D0%9D%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D1%8B%D0%B9+%D1%81%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B2+%D0%B8+%D0%B2%D0%BB%D0%B0%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%B0%D0%BC%D0%B8,+%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%B6%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE.pdf }}</ref>. [[1939 ҫулхи Пӗтӗм Пӗрлешӳ халӑх ҫырӑвӗ]]пе Кош-Агач аймакӗн халӑх йышӗ:<ref>{{Cite web|url=http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_39_ra.php?reg=61|title=Демоскоп Weekly - Приложение. Всесоюзная перепись населения 1939 года|website=www.demoscope.ru|access-date=2021-06-16|archive-date=2021-06-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20210624195204/http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_39_ra.php?reg=61|deadlink=no}}</ref> {| class="wikitable" | rowspan="2" |Нацилӗх / район (пурӑнан вырӑн) | colspan="3" |Йыш |- |пур район |Кош-Агач ялӗ (райцентр) |урӑх ялсем |- |Пӗтӗмпе |9768 |1362 |8406 |- | [[Ойротсем]] |3419 |178 |3241 |- |[[Вырăссем|Вырӑссем]] |3204 |1052 |2152 |- | [[Казахсем]] |2987 |90 |2897 |- |[[Украинсем]] |79 |27 |52 |- |[[Мордвасем|Мордовсем]] |11 |2 |9 |- |Ыттисем |68 |13 |55 |} [[2021 ҫулхи Пӗтӗм Раҫҫей халӑх ҫырӑвӗ]]пе<ref name="Алтай2021">[https://22.rosstat.gov.ru/storage/mediabank/2.%D0%A2%D0%9E%D0%9C_5_%D0%A2%D0%B0%D0%B1_1(1).xlsx 2021 ҫулхи Пӗтӗм Раҫҫей халӑх ҫырӑвӗ]</ref>: {|class="standard sortable" |- ! Халӑх !! Йыш,<br>ҫын !! Пур халӑх <br>йышӗнчен пай, % |- | [[казахсем]] || align="right" | 9 193 || align="right" | 50,16 % |- | [[алтайсем]] || align="right" | 8 153 || align="right" | 44,48 % |- | [[вырӑссем]] || align="right" | 571 || align="right" | 3,12 % |- | [[тувасем]] || align="right" | 21 || align="right" | 0,11 % |- | ыттисем || align="right" | 390 || align="right" | 2,13 % |- | пӗтӗмпе || align="right" | 18 328 || align="right" | 100,00 % |} === Чӗлхе политики === Аймакӑн тӗрлӗ шкулӗсенче "тӑван чӗлхе" пек [[Казах чĕлхи|казахла]], [[Алтай чĕлхи|алтайла]], [[Вырăс чĕлхи|вырӑсла]] вӗрентеҫҫӗ. Сӑмахран, [[2018]]-[[2019]] ҫулсенче "Кош-Агач варӑ пӗтӗм вӗренӗвӗн В. И. Чаптынов ячӗллӗ шкулӗ"-нче 5-11 классенче "тӑван чӗлхе" пек казахла — 482 вӗренекен, алтайла — 93 вӗренекен, казахла мар, алтайла мар — 93 вӗренекен вӗреннӗ<ref>{{Cite web |url=https://koshsosh.obr04.ru/sveden/education/ |title=«Кош-Агачская средняя общеобразовательная школа им. В. И. Чаптынова» Деление классов по родному языку в 2018—2019 учебном году |access-date=2020-04-02 |archive-date=2020-10-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201030125829/https://koshsosh.obr04.ru/sveden/education/ |deadlink=no }}</ref>. Ытти шкулсенче урӑхлӑран: "Бельтир варӑ пӗтӗм вӗренӗвӗн Кыдат Тебекова ячӗллӗ шкулӗ"-нче алтай чӗлхипе алтай литературине вӗрентеҫҫӗ<ref>{{Cite web |url=https://beltirschool.obr04.ru/upload/medialibrary/2aa/0ca3d420-8eb7-4849-90c4-e188c2cc2d85.pdf |title=Положение об устанавливающем языке (языках) образования в МКОУ Бельтирская СОШ |access-date=2020-04-02 |archive-date=2022-03-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220303182614/https://beltirschool.obr04.ru/upload/medialibrary/2aa/0ca3d420-8eb7-4849-90c4-e188c2cc2d85.pdf |deadlink=no }}</ref>, "Джазатор варӑ пӗтӗм вӗренӗвӗн М. И. Берсимбаев ячӗллӗ шкулӗ"-нче "тӑван чӗлхе" пек казахла<ref>{{Cite web |url=https://djazatorshkola.obr04.ru/sveden/employees/ |title=«Джазаторская средняя общеобразовательная школа имени М. И. Берсимбаева» Руководство. Педагогический (научно-педагогический) состав |access-date=2020-04-02 |archive-date=2021-01-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210125222241/https://djazatorshkola.obr04.ru/sveden/employees/ |deadlink=no }}</ref><ref>{{Cite web |url=https://djazatorshkola.obr04.ru/sveden/education/ |title=Сведения об образовательной организации «Джазаторская средняя общеобразовательная школа имени М. И. Берсимбаева». Образование |access-date=2020-04-02 |archive-date=2021-01-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210125235543/https://djazatorshkola.obr04.ru/sveden/education/ |deadlink=no }}</ref>, Жана-Аул<ref>{{Cite web |url=https://zhanaaulsosh.obr04.ru/sveden/objects/ |title=«Жана-Аульская средняя общеобразовательная школа». Сведения об образовательной организации. Материально-техническое обеспечение и оснащённость образовательного процесса |access-date=2020-04-02 |archive-date=2020-11-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201128162721/https://zhanaaulsosh.obr04.ru/sveden/objects/ |deadlink=no }}</ref>, Тобелер<ref>[https://tobelersosh.obr04.ru/upload/uf/949/Основная%20образовательная%20программа%20основного%20общего%20%20образования.docx «Тобелерская средняя общеобразовательная школа им. А.Кожабаева». Основная образовательная программа основного общего образования]</ref>, Теленгит-Сортогой<ref>{{Cite web |url=https://tsortogoi.obr04.ru/upload/iblock/18e/4e3a6cee-5f26-49cb-abdc-58fd04fea77b%20(1).doc |title=Основная образовательная программа начального общего образования Муниципального казённого общеобразовательного учреждения «Теленгит-Сортогойская СОШ» |access-date=2020-04-02 |archive-date=2021-01-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210127194415/https://tsortogoi.obr04.ru/upload/iblock/18e/4e3a6cee-5f26-49cb-abdc-58fd04fea77b%20(1).doc |deadlink=no }}</ref> шкулӗсенче "тӑван чӗлхепе литература" — казахла, Кокоря<ref>{{Cite web |url=https://kokoriaschoolobr04ru.obr04.ru/sveden/employees/ |title=«Кокоринская средняя общеобразовательная школа». Руководство. Педагогический (научно-педагогический) состав |access-date=2020-04-02 |archive-date=2020-10-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201028075004/https://kokoriaschoolobr04ru.obr04.ru/sveden/employees/ |deadlink=no }}</ref><ref>[https://kokoriaschoolobr04ru.obr04.ru/upload/uf/427/Уч.план.docx УЧЕБНЫЙ ПЛАН муниципального казённого общеобразовательного учреждения «Кокоринская средняя общеобразовательная школа» на 2016—2017 учебный год]</ref>, Курай<ref>[https://kyraisosh.obr04.ru/sveden/employees/?PAGEN_1=2 «Курайская средняя общеобразовательная школа». Руководство. Педагогический (научно-педагогический) состав]</ref>, Мухор-Тархата<ref>{{Cite web |url=https://mtarxata.obr04.ru/sveden/education/ |title=«Мухор-Тархатинская средняя общеобразовательная школа». Основная образовательная программа основного общего образования(ФГОС) |access-date=2020-04-02 |archive-date=2020-10-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201031220010/https://mtarxata.obr04.ru/sveden/education/ |deadlink=no }}</ref>, Ортолык<ref>{{Cite web |url=https://ortolik.obr04.ru/sveden/education/ |title=«Ортолыкская средняя общеобразовательная школа имени М. И. Лапшина». Учебный план на 2019—2020 учебный год. |access-date=2020-04-02 |archive-date=2020-10-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201025085501/https://ortolik.obr04.ru/sveden/education/ |deadlink=no }}</ref> шкулӗсенче "тӑван чӗлхипе литература" — алтайла вӗрентеҫҫӗ. Чаган-Узун<ref>{{Cite web |url=https://chagan.obr04.ru/sveden/employees/ |title=«Чаган-Узунская средняя общеобразовательная школа им. П. И. Оськиной». Руководство. Педагогический (научно-педагогический) состав |access-date=2020-04-02 |archive-date=2020-12-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201203201452/https://chagan.obr04.ru/sveden/employees/ |deadlink=no }}</ref><ref>{{Cite web |url=https://chagan.obr04.ru/upload/medialibrary/47e/%D0%A3%D1%87%D0%B5%D0%B1%D0%BD%D1%8B%D0%B9_%D0%BF%D0%BB%D0%B0%D0%BD_%D0%9E%D0%9E%D0%9F_%D0%9E%D0%9E%D0%9E.docx |title=«Чаган-Узунская средняя общеобразовательная школа им. П. И. Оськиной». Учебный план 2019—2020 г. |access-date=2022-04-19 |archive-date=2022-04-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220401203251/https://chagan.obr04.ru/upload/medialibrary/47e/%D0%A3%D1%87%D0%B5%D0%B1%D0%BD%D1%8B%D0%B9_%D0%BF%D0%BB%D0%B0%D0%BD_%D0%9E%D0%9E%D0%9F_%D0%9E%D0%9E%D0%9E.docx |deadlink=no }}</ref>, Кош-Агач (Тюкова Лидия Ильинична ячӗллӗ)<ref>{{Cite web |url=https://koshagachsosh.obr04.ru/sveden/employees/?PAGEN_1=4 |title=«Кош-Агачская средняя общеобразовательная школа имени Лидии Ильиничны Тюковой». Руководство. Педагогический (научно-педагогический) состав |access-date=2020-04-02 |archive-date=2023-11-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231111150400/https://koshagachsosh.obr04.ru/sveden/employees/?PAGEN_1=4 |url-status=live }}</ref>, Ташанта<ref>{{Cite web |url=https://tashantaoosh.obr04.ru/sveden/employees/ |title=«Ташантинская основная общеобразовательная школа». Руководство. Педагогический (научно-педагогический) состав |access-date=2020-04-02 |archive-date=2020-10-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201030043336/https://tashantaoosh.obr04.ru/sveden/employees/ |deadlink=no }}</ref> шкулӗсенче "тӑван чӗлхи тата литература" — алтайла та, казахла та вӗрентеҫҫӗ. == Муниципаллӑ-территориллӗ тытӑм == Аймакра 12 ял тӑрӑхӗнче кӗрекен 16 пурӑнан вырӑн пур. {| class='standard' style='text-align: center;' | colspan=6 | '''Кош-Агач аймакĕн ял тӑрӑхӗсем''' |--- class='bright' | colspan=1 | № || colspan=1 | Ял тӑрӑхӗ || colspan=1 | Администрациллĕ центр || colspan=1 | Пурăнан <br>вырăнсен <br>йышӗ || colspan=1 | Халăх йышĕ<ref name=population>[https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/tab-5_VPN-2020.xlsx Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года (по состоянию на 1 октября 2021 года)]</ref> || colspan=1 | Лаптăк, ҫм<sup>2</sup><ref name="laptok"/> |--- | 1 || [[Бельтир ял тӑрӑхӗ]] || [[Ҫӗнӗ Бельтир]] || 2 || {{ӳсни}}1643 || 3266 |--- | 2 || [[Джазатор ял тӑрӑхӗ]] || [[Беляши (ял)|Беляши]] (''Джазатор''<ref>[https://web.archive.org/web/20111020080054/http://gosspravka.ru/04/002/000000.html ОКАТО]</ref>) || 2 || {{ӳсни}}1386 || 6664 |--- | 3 || [[Казах ял тӑрӑхӗ]] || [[Жана-Аул]] || 2 || {{ӳсни}}765 || 802 |--- | 4 || [[Кокоря ял тӑрӑхӗ]] || [[Кокоря]] || 1 || {{ӳсни}}937 || 2228 |--- | 5 || [[Кош-Агач ял тӑрӑхӗ]] || [[Кош-Агач]] || 1 || {{ӳкни}}8334 || 34 |--- | 6 || [[Курай ял тӑрӑхӗ]] || [[Курай (Алтай Республики)|Курай]] || 2 || {{ӳсни}}1381 || 1936 |--- | 7 || [[Мухор-Тархата ял тӑрӑхӗ]] || [[Мухор-Тархата]] || 1 || {{ӳсни}}833 || 1584 |--- | 8 || [[Ортолык ял тӑрӑхӗ]] || [[Ортолык (ял)|Ортолык]] || 1 || {{ӳсни}}757 || 628 |--- | 9 || [[Ташанта ял тӑрӑхӗ]] || [[Ташанта]] || 2 || {{ӳкни}}474 || 354 |--- | 10 || [[Теленгит-Сортогой ял тӑрӑхӗ]] || [[Теленгит-Сортогой]] || 2 || {{ӳкни}}614 || 454 |--- | 11 || [[Тобелер ял тӑрӑхӗ]] || [[Тобелер]] || 1 || {{ӳкни}}801 || 1264 |--- | 12 || [[Чаган-Узун ял тӑрӑхӗ]] || [[Чаган-Узун (ял)|Чаган-Узун]] || 1 || {{ӳкни}}403 || 631 |} == Экономика == Ӑшлӑ выльӑх ӗрчетни, пант (мӑйрака) марал ӗрчетни, качака ӗрчетни, сурӑх ӗрчетни, ут ӗрчетни, [[вольфрам]]-[[молибден]] кӑларни. == Хаҫат == Ко-Агач аймакӗн хаҫачӗ (атлай, казах тата вырӑс чӗлхиллӗ) - "Чуй ҫути" ятлӑ, вӑл [[1979 |1979 ҫулхи]] [[Кăрлач, 1|кӑрлачӑн 1]] йӗркеленӗ<ref>[http://www.koshagach.ru/index.php?option=com_content&task=category&sectionid=4&id=15&Itemid=56 хаҫат сайчӗ]</ref>. == Чикӗ ҫумӗнчи ҫӗр == [[2006|2006 ҫулхи]] [[Çĕртме, 16|ҫӗртмен 16]] РФ ФХС № 282 «О пределах пограничной зоны на территории Республики Алтай» йышӑнӑвӗпе Кош-Агач аймакӗн пайӗнче чикӗ ҫум зона тӑратнӑ. Зонӑна Джазатор, Мухор-Тархата, Тобелер, Казах, Ташанта, Кокоря ял канашӗсем кӗреҫҫӗ<ref name="antiviza">{{cite web |url = http://wiki.antiviza.info/index.php?title=%D0%9F%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B7%D0%BE%D0%BD%D0%B0_%D0%B2_%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B5_%D0%90%D0%BB%D1%82%D0%B0%D0%B9 |deadlink = yes |title = Погранзона в Республике Алтай — Antiviza |accessdate = 2011-10-22 |archiveurl = https://web.archive.org/web/20190331083500/http://wiki.antiviza.info/index.php%3Ftitle%3D%25D0%259F%25D0%25BE%25D0%25B3%25D1%2580%25D0%25B0%25D0%25BD%25D0%25B7%25D0%25BE%25D0%25BD%25D0%25B0_%25D0%25B2_%25D0%25A0%25D0%25B5%25D1%2581%25D0%25BF%25D1%2583%25D0%25B1%25D0%25BB%25D0%25B8%25D0%25BA%25D0%25B5_%25D0%2590%25D0%25BB%25D1%2582%25D0%25B0%25D0%25B9 |archivedate = 2019-03-31 }}</ref>. == Паллӑ вырӑн == == Паллӑ ҫынсем == * [[Берсимбаев Рахметкажи Искендирович]] (1947-хальхиччен) — генетик ӑсчах, Казахстан политики. * [[Джаткамбаев Ауельхан Жазитович]] (1954 акан 15 — 2020 раштавӑн 3) — ӗлӗкхи Кош-Агач аймакӗн пуҫлӑхӗ. == Ҫакӑн пек пӑхӑр == * [[Алтай Республикин администрациллӗ-территориллӗ пайланӑвӗ]] == Асӑрхавсем == {{Асӑрхавсем}} == Каҫӑсем == * {{cite web |title = Сайт Кош-Агачского района--(сайт юридической службы) |url = http://www.koshagach.ru/ |archiveurl = https://web.archive.org/web/20090122195454/http://www.koshagach.ru/ |archivedate = 2009-01-22 |deadlink = yes }} * {{cite web|author=|url=http://www.altai-republic.ru/modules.php?op=modload|deadlink=yes|title=На сайте Республики Алтай|lang=|archiveurl=https://www.webcitation.org/6BVqpyYFV?url=http://www.altai-republic.ru/modules.php?op=modload|archivedate=2012-10-18|accessdate=2008-11-21}} * [https://web.archive.org/web/20110808204632/http://ice.tsu.ru/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=67&Itemid=118 Комплексная научная экспедиция Национального научно-исследовательского Томского государственного университета на Юго-Восточный Алтай, лето 1996 года.] * [https://web.archive.org/web/20110720125410/http://ice.tsu.ru/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=26&Itemid=95 ''Рудой А. Н.'' «Обратная сторона Луны?» // Алтайский вестник, 2002. — № 2.- С. 52 — 64.] {{Кош-Агач аймакӗ}} {{Кош-Агач аймакӗн муниципаллӑ йӗркеленӗвӗсем}} {{Алтай Республики}} [[Категори:Администрациллĕ виçесем, алфавитпа]] [[Категори:Кош-Агач аймакӗ]] cluuxqx3nrvk6lrt8hk2eqv7bkikps6 Кош-Агач районӗ 0 122764 841432 2024-11-26T21:12:21Z Max Tenche 25572 [[Кош-Агач аймакӗ]] ҫине куҫарни 841432 wikitext text/x-wiki #redirect [[Кош-Агач аймакӗ]] iq32pe0a14zfxcxuwymnyioj1mdipgu Кош-Агач районĕ 0 122765 841433 2024-11-26T21:12:50Z Max Tenche 25572 [[Кош-Агач аймакӗ]] ҫине куҫарни 841433 wikitext text/x-wiki #redirect [[Кош-Агач аймакӗ]] iq32pe0a14zfxcxuwymnyioj1mdipgu Категори:Кош-Агач аймакӗ 14 122766 841434 2024-11-26T21:13:37Z Max Tenche 25572 Ҫӗнӗ страница: «{{catmain}} [[Категори:Алтай Республикин районӗсем]]» 841434 wikitext text/x-wiki {{catmain}} [[Категори:Алтай Республикин районӗсем]] ei5aiwpl8yntcelty3ym5kd54i4h69q Метаболизм 0 122767 841437 2024-11-27T01:14:10Z Ellodanis5 17302 Ҫӗнӗ страница: «[[File:Leptin and ghrelin.svg|thumb|Leptin and ghrelin</br>Лептин тата грелин, выçлăх туйăмĕн гормонĕсем, вĕсем çынна апат çиме хистеççĕ]] :{{redirect|Метаболизм|Метаболизм (архитектура)|архитектура концепцийĕ пирки}} '''Метаболи́зм''', е '''[[Япалалăх (хими)|япалалăхсен]] ылмашăвĕ''', — чĕр...» 841437 wikitext text/x-wiki [[File:Leptin and ghrelin.svg|thumb|Leptin and ghrelin</br>Лептин тата грелин, выçлăх туйăмĕн гормонĕсем, вĕсем çынна апат çиме хистеççĕ]] :{{redirect|Метаболизм|Метаболизм (архитектура)|архитектура концепцийĕ пирки}} '''Метаболи́зм''', е '''[[Япалалăх (хими)|япалалăхсен]] ылмашăвĕ''', — чĕрĕ [[организм]]ра пурнăçа тытса тăракан [[химилле реакци]]сем. == Çавăн пекех == * [[Клайбер саккунĕ]] * [[Радиосинтез]] * [[Espen]] == Асăрхавсем == {{Асăрхавсем}} == Вуламалли == * B. И. Розенгарт, P. А. Зарембский (энд.), B. B. Фролькие (гер.), Ю. E. Вельтищев (у детей). «Обмен веществ и энергии». // «Большая медицинская энциклопедия» под редакцией Петровского Б. В., 3-е издание. — М., 1974—1989. — Т. 17. == Каçăçем == {{Викисловарь|метаболизм}} * ''А. Г. Малыгин''. [http://www.chemport.ru/data/chemipedia/article_2505.html Обмен веществ (метаболизм).]{{ref-ru}} // chemport.ru * ''Dr. R. E. Hurlbert''. [http://webarchive.loc.gov/all/20011118090859/http://www.slic2.wsu.edu:82/hurlbert/micro101/pages/chap7.html Chapter VII: Metabolism and Biochemistry. — Microbial Metabolism (1999).]{{ref-en}} // webarchive.loc.gov * {{внешние ссылки}}{{Метаболизм}} [[Категори:Физиологи]] [[Категори:Метаболизм|*]] [[Категори:Пурнăç]] 1v3quk8d7fje5sw4jlo9xelfbn5khfm Химик 0 122768 841438 2024-11-27T01:54:59Z Ellodanis5 17302 Ҫӗнӗ страница: «[[File:David - Portrait of Monsieur Lavoisier (cropped).jpg|thumb|Portrait of Antoine-Laurent de Lavoisier by Jacques-Louis David (detail)]] [[File:Kolo Naukowe Flogiston.jpg|thumb|Химик Варшавăри технологи университечĕн лабораторийĕнче. 2011]] {{Пĕлтерĕшсем|Химик (пĕлтерĕшсем)}} '''Хи́мик''' — [[ăславçă]] е [[ăстай]] (специалист), [[хими]] тĕ...» 841438 wikitext text/x-wiki [[File:David - Portrait of Monsieur Lavoisier (cropped).jpg|thumb|Portrait of Antoine-Laurent de Lavoisier by Jacques-Louis David (detail)]] [[File:Kolo Naukowe Flogiston.jpg|thumb|Химик Варшавăри технологи университечĕн лабораторийĕнче. 2011]] {{Пĕлтерĕшсем|Химик (пĕлтерĕшсем)}} '''Хи́мик''' — [[ăславçă]] е [[ăстай]] (специалист), [[хими]] тĕлĕшпе пĕлÿ илнĕскер тата [[япалалăх (хими)|химикатсемпе]] ĕçлеме пултараканскер. == Асăрхавсем == {{Асăрхавсем}} == Каçăсем == {{Навигаци |Викисловарь = Химик }} * [http://www.chemistry.org/ American Chemical Society] website{{ref-en}} * [http://www.cas.org/ Chemical Abstracts Service] indexes and abstracts the world’s chemistry-related literature and patents{{ref-en}} * [http://www.bls.gov/oco/ocos049.htm Chemists and Materials Scientists] from the U.S. Department of Labor’s ''Occupational Outlook Handbook''{{ref-en}} * [http://www.rsc.org/ Royal Society of Chemistry] website{{ref-en}} * [https://web.archive.org/web/20070219232705/http://www.liv.ac.uk/Chemistry/Links/refhistory.html History of Chemistry] links for chemists{{ref-en}} * [http://pubs.acs.org/journals/luminaries/ Luminaries of the Chemical Sciences] accomplishments, biography, and publications from 44 of the most influential chemists{{ref-en}} * [http://web.lemoyne.edu/~giunta/papers.html Selected Classic Papers from the History of Chemistry]{{ref-en}} * [http://www.chemistryguide.org Links for Chemists] guide to web sites related to chemistry{{ref-en}} {{Внешние ссылки}} [[Категори:Хими]] [[Категори:Химиксем|*]] c9nqebq82m4rraiyxa98htuab20gqt0 841439 841438 2024-11-27T01:55:30Z Ellodanis5 17302 841439 wikitext text/x-wiki [[File:David - Portrait of Monsieur Lavoisier (cropped).jpg|thumb|Portrait of Antoine-Laurent de Lavoisier by Jacques-Louis David (detail)]] [[File:Kolo Naukowe Flogiston.jpg|thumb|Химик Варшавăри технологи университечĕн лабораторийĕнче. 2011]] {{Пĕлтерĕшсем|Химик (пĕлтерĕшсем)}} '''Хи́мик''' — [[ăславçă]] е [[ăстай]] (специалист), [[хими]] тĕлĕшпе пĕлÿ илнĕскер тата [[япалалăх (хими)|химикатсемпе]] ĕçлеме пултараканскер. == Асăрхавсем == {{Асăрхавсем}} == Каçăсем == {{Навигаци |Викисловарь = Химик }} * [http://www.chemistry.org/ American Chemical Society] website{{ref-en}} * [http://www.cas.org/ Chemical Abstracts Service] indexes and abstracts the world’s chemistry-related literature and patents{{ref-en}} * [http://www.bls.gov/oco/ocos049.htm Chemists and Materials Scientists] from the U.S. Department of Labor’s ''Occupational Outlook Handbook''{{ref-en}} * [http://www.rsc.org/ Royal Society of Chemistry] website{{ref-en}} * [https://web.archive.org/web/20070219232705/http://www.liv.ac.uk/Chemistry/Links/refhistory.html History of Chemistry] links for chemists{{ref-en}} * [http://pubs.acs.org/journals/luminaries/ Luminaries of the Chemical Sciences] accomplishments, biography, and publications from 44 of the most influential chemists{{ref-en}} * [http://web.lemoyne.edu/~giunta/papers.html Selected Classic Papers from the History of Chemistry]{{ref-en}} * [http://www.chemistryguide.org Links for Chemists] guide to web sites related to chemistry{{ref-en}} {{Внешние ссылки}} [[Категори:Хими]] [[Категори:Химиксем|*]] [[Категори:Профессисем]] lr8hfjrxj64ps30py3ul6j34ryhciu2 Географи координачĕсем 0 122769 841441 2024-11-27T02:14:38Z Ellodanis5 17302 Ellodanis5 [[Географи координачĕсем]] страницӑн ятне [[Географилле координат]] ҫине улӑштарчӗ 841441 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Географилле координат]] tuz0pq23aavbme74bwotgdfeeopq8l9 Сӳтсе явасси:Географи координачĕсем 1 122770 841443 2024-11-27T02:14:39Z Ellodanis5 17302 Ellodanis5 [[Сӳтсе явасси:Географи координачĕсем]] страницӑн ятне [[Сӳтсе явасси:Географилле координат]] ҫине улӑштарчӗ 841443 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Сӳтсе явасси:Географилле координат]] 4eupxkfek91qtt70hhev82yuuzt7pnl Тропик 0 122771 841444 2024-11-27T09:42:44Z Ellodanis5 17302 Ҫӗнӗ страница: «[[Ӳкерчĕк:World map torrid.svg|250px|right|thumb|Тропик карттă çинче]] [[Ӳкерчĕк:Tropical-area-mactan-philippines.jpg|thumb|250px|Тропикри кăнтарла: пальмăсĕн мĕлкисем еплерех ÿкни хĕвел пуç тÿпи тĕлĕнче (зенитра) иккенне кăтартать]] '''Тро́пики''' (çавăн пекех '''троппик''', {{lang-grc|τροπικός κύκλος}} ...» 841444 wikitext text/x-wiki [[Ӳкерчĕк:World map torrid.svg|250px|right|thumb|Тропик карттă çинче]] [[Ӳкерчĕк:Tropical-area-mactan-philippines.jpg|thumb|250px|Тропикри кăнтарла: пальмăсĕн мĕлкисем еплерех ÿкни хĕвел пуç тÿпи тĕлĕнче (зенитра) иккенне кăтартать]] '''Тро́пики''' (çавăн пекех '''троппик''', {{lang-grc|τροπικός κύκλος}} — çавăруллă çаврашка) — [[Çĕр]]ĕн климат эонисем. унта Хĕвел çулталăкра пĕрре те пулин пуç тупи тĕлĕнче (зенитра) пулать. <!-- Так как угол 23°26′14″ — это угол наклона оси вращения Земли, то в строго географическом понимании тропики расположены между [[Тропик Козерога|тропиком Козерога]] (Южным тропиком) и [[Тропик Рака|тропиком Рака]] (Северным тропиком) — основными параллелями, расположенными на 23°26′14″ (или 23,43722°) к югу и северу от [[экватор]]а и определяющими наибольшую [[широта|широту]], на которой [[Солнце]] в полдень может подняться в зенит. На тропике Рака и тропике Козерога Солнце находится в зените только раз в год: в день [[Летнее солнцестояние|летнего солнцестояния]] и в день [[Зимнее солнцестояние|зимнего солнцестояния]] соответственно. На всех промежуточных широтах Солнце в полдень оказывается в зените 2 раза в год, один раз при ежегодном перемещении на север и второй раз — на юг<ref>Большая Советская Энциклопедия. Изд. 3-е. М., «Советская Энциклопедия». 1977. Т. 26. Тихозодки—Ульяново. 1977. 624 с., С. 244</ref>.--> == Литература == * {{ВТ-БСЭ1|Тропик зони}} * Тропики : [арх. 5 августа 2021] // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017. == Çавăн пекех == {{Викисловарь|тропик}} * [[Тропикла климат]] * [[Тропикла ен]] * [[Субтропик]] * [[Тропикла çулталăк]] * [[Тропикри чир]] == Асăрхавсем == {{Асăрхавсем}} {{Тулаш каçăсем}} {{Çутçанталăк зонисем}} [[Категори:Тропик|*]] [[Категори:Географи терминĕсем]] a2x0d6duskdflzc8teajixuxsrr5rtz Субтропик 0 122772 841446 2024-11-27T10:03:23Z Ellodanis5 17302 Ҫӗнӗ страница: «[[Ӳкерчĕк:Lähistroopiline kliima.svg|thumb|right|300 px|Тип çĕр çинчи субтропиксем ([[Алисов Борис Павлович|Борис Алисов]] кăатартăвĕпе)]] [[Ӳкерчĕк:Al Bakour4.JPG|thumb|right|300 px|[[Ливи]]ри субтропик]] '''Субтро́пик''', çавăн пекех '''субтропи́кла ен''', — Географилле ен|çутçанталăкри географ...» 841446 wikitext text/x-wiki [[Ӳкерчĕк:Lähistroopiline kliima.svg|thumb|right|300 px|Тип çĕр çинчи субтропиксем ([[Алисов Борис Павлович|Борис Алисов]] кăатартăвĕпе)]] [[Ӳкерчĕк:Al Bakour4.JPG|thumb|right|300 px|[[Ливи]]ри субтропик]] '''Субтро́пик''', çавăн пекех '''субтропи́кла ен''', — [[Географилле ен|çутçанталăкри географилле енсем]]<ref name="БСЭ">{{Из БСЭ|http://enc-dic.com/enc_sovet/Subtropicheskie-pojasa-86010.html|заглавие=Субтропические пояса}}</ref> тата Çĕрĕн климат зонисем, Çурçĕр тата Кăнтăр çурчăмăрсенче вырнаçнăскерсем (çурçĕрĕн тата кăнтăрăн 30° тата 40° анĕсем хушшинче). == Асăрхавсем == {{Асăрхавсем}} == Литература == * ''Сорокина В. Н., Гущина Д. Ю.'' [http://www.geogr.msu.ru/cafedra/meteo/uchd/Dopmater/Sorokina-Gushchina-Geography-of-climates.pdf География климатов] — М.: Издательство Московского университета, 2006. — С. 30—43.{{битая ссылка}} {{Тулаш каçăсем}} {{Çутçанталăк зонисем}} [[Категори:Климат зонисем]] 7d8ws7azy6661rxtpydcmk5h1665o63