Википеди cvwiki https://cv.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%C4%95%D0%BF_%D1%81%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%86%D0%B0 MediaWiki 1.44.0-wmf.5 first-letter Медиа Ятарлă Сӳтсе явасси Хутшăнакан Хутшăнаканăн канашлу страници Википеди Википеди сӳтсе явмалли Ӳкерчĕк Ӳкерчĕке сӳтсе явмалли MediaWiki MediaWiki сӳтсе явмалли Шаблон Шаблона сӳтсе явмалли Пулăшу Пулăшăва сӳтсе явмалли Категори Категорине сӳтсе явмалли TimedText TimedText talk Модуль Обсуждение модуля 0 12715 841617 793797 2024-12-01T23:02:24Z InternetArchiveBot 28304 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 841617 wikitext text/x-wiki [[Ӳкерчĕк:Antarctica (orthographic projection).svg|right|thumb|260px|Антарктида]] [[Ӳкерчĕк:Antarctica_6400px_from_Blue_Marble.jpg|right|thumb|260px|Антарктидăн спутник фотоӳкерчĕкĕ]] '''Антаркти́да''' (ἀνταρκτικός — [[Арктика|Арктикăн]] тепĕр енĕ) — [[Çĕр (планета)|Çĕрĕн]] кăнтăрĕнчи [[континент|континенчĕ]], Антарктидăн тĕп варри кăнтăр географи [[полюс]]ĕпе пĕр танах темелле. <gallery> File: 061212-nordkapp.jpg File:GletscherMM.jpg File:Fryxellsee Opt.jpg File:Mount Erebus Aerial 2.jpg File:Aurore australe - Aurora australis.jpg </gallery> == Çутçанталăк == [[Ӳкерчĕк:Antarctica surface.jpg|right|thumb|260px|2-мĕш ӳкерчĕк. Материкăн çĕр пичĕ (рельефĕ), хĕрлĕпе çӳллĕшсене кăтартнă]] === Рельефĕ тата пăрлăхлă витĕмĕ === Антарктида — [[Çĕр (планета)|Çĕр]] çинчи чи çӳллĕ [[континент]], кунти çĕр пичĕн вăтам çӳллĕшĕ 2000 м, континенчĕн варринче тăрри 4000 метăра çĕкленет. Çак çӳллĕшĕн чылайăш çĕрĕ пĕрмайах пăрпа витĕннĕ, айĕнче — континентăн çĕр пичĕ, унăн ~5 % лаптăкĕ çеç пăртан таса — ку çĕрсем Анăç Антарктидăпа Трансантарктикă тăвĕсенче: утравсем, çыран хĕр татăкĕсем, «типĕ айлăмсем» тата пăрлăх çийĕн çӳле кармашакан уйрăм ту виркĕсĕсемпе тăррисем ([[нунатак]]сем). Трансантарктикă тăвĕсем, пĕтĕм материка касса иккĕне пайлакан (тĕрлĕ уйрăм пулăмлă тата геологи тытăмĕллĕ Анăçпа Тухăç Антарктиди). Тухăçĕнче çӳллĕ (чи çӳллĕ пăрлă вырăнĕ тинĕс шайĕнчен ~4100 м), пăрпа хупланнă [[Сăртлăх|плато]]. Анăç енĕ хăйсем хушшинче пăрпа çыхăннă сăртлă утравĕсен ушкăнĕнчен пухăнать. Лăпкă океан çыранĕн хĕрринче [[Антарктикă Андĕсем (тусем)|Антарктикă Андĕсем]] вырнаçнă, çӳллĕшĕ 4000 м ытла; чи çӳллĕ тӳпи — тинĕс шайĕнчен 4892 м çӳллĕшĕнче— Сентинел ту хысакĕн Винсон массивĕ. Анăç Антарктидăра континентăн чи тарăн шăтăкĕ — [[Бентли шăтăкĕ]], [[рифт]]ăран пулнă темелле. Бентли шăтăкĕн тарăннăшĕ, пăрпа тулнăскер, тинĕс шайĕнчен 2555 м аялларах пулать. Антарктикăн [[пăрлăх]] хӳтлĕхĕ планетăн пысăк [[пăрлăх хӳтлĕхĕ]] шутланать, [[Гренланди]] пăрлă хӳтлĕхĕнчен лаптăкĕпе 10 хута яхăн мăнă. Кунта ~30 млн. çм³ пăр пурлăхĕ, тепĕр сăмахпа, Çĕр çинчи типçĕрĕн 90 % пулать. Пăрлăх хӳтлĕхĕ тӳпе (купол) евĕрлĕ. Пăрлăхăн вăтам хулăнăшĕ 2500—2800 м, Тухăç Антарктидăн хăшпĕр çĕрĕсенче — 4800 м. Пухăнса пынă пăрлăх хуплăвĕ [[абляци]] (аркану) тĕлнелле, континентăн çыранĕн хĕррине (Ӳкер. 3) юхать; пăр катăлса, [[айсберг]] пулса тăрать. Çул тăсăлăвĕнчи абляци калăпăшĕ — 2500 çм³. Анăç Антарктидăра айлăмри [[шельф]] пăрлăхĕсен пайĕ пĕтĕм шутĕнчен ~10 % пулать, çак пăрлăхсенчен капай айсбергсем тухаççĕ, вĕсем Гренланди фиорд пăрлăхĕсенчен патмартарах пулаççĕ; сăмахран, [[2000]] çулта шельф [[Росс пăрлăхĕ]]нчен çав тери мăн ([[2005]] çул тĕлне) 10 000 км² ытла лаптакĕллĕ B-15 айсбергĕ калса уйрăлчĕ. Çу тапхăрĕнче (Çĕрĕн кăнтăр çур чăмăрĕнче хĕлле пулать вăл) Антарктика çурутравĕ таврашĕнчи тата [[Росс тинĕсĕ]]нчи шельф пăрлăхĕсем анлăланса кайнипе Антарктидăн пăрлăх лаптăкĕ 3—4 млн. çм² калăпăш чухлĕ ӳсет. Антарктидăн хальхи пăрлă пĕркевĕ темиçе мильон çул каялла пулса тăнă, малтан Кăнтăр Америкăпа Антарктика çурутравне çыхăнтаракан пымакĕ шыв айне кайнă, пулмалла, вара çакăн хыççăн, антарктика [[циркумполяр юхăмĕ]]сем ([[Анăç Çилĕсен юхăмĕ]]) пулса каяççĕ, антарктикăçум шывсем [[Тĕнче Океанĕ]]нчен уйрăлаççĕ — çак шывсем [[Кăнтăр океанĕ]] шутне кĕреççĕ. === Геологи тытăмĕ === ==== Тухăç Антарктидăн геологи тытăмĕ ==== ''Тĕплĕнрех '''[[Антарктида геологийĕ]]'' статьяра тĕпчесе вулăр'''. [[Ӳкерчĕк:Lemaire-Channel.jpg|thumb|260px|right|Лемэр каналĕ.]] Тухăç Антарктида авалхи кембриченхи континент платформи (кратон) пулать, вăл [[Инди]], [[Бразили]], [[Африка]] тата [[Австрали]] платформисемпе пĕр танăш шутланать. Çак пур кратонсем [[Гондвана]] [[суперконтинент]] арканса кайсан пулса тăнă. Кристаллă фундаменчĕн чулĕсен çул шучĕ 2,5—2,8 млрд. çула çитет, чи ĕлĕххи тăприсем [[Эндерби çĕрĕ]]нчи — 3 млрд. çул ытла ватă. Кунта çĕр никĕсĕ (фундаменчĕ) анса ларнă çамрăк пĕркенĕвĕпе, 350—190 [[миллион|млн]] çул каялла, ытларах тинĕс тĕппинчен пулнăскерпе, витĕннĕ. 320—280 млн. çул шучĕ сийĕсенче пăрлăх каяшĕсем тупăнаççĕ, каяраххисенче вара ӳсентăрансемпе чĕрчунсен юлашкисем, вĕсен шутĕнче [[ихтиосавăрсем]]пе [[динозаврсем]], тĕл пулаççĕ: Çак ĕнтĕ сĕм авал климачĕ хальхинчен самаях уйрăлса тăнине катартать. Антарктидăра ĕçленĕ пĕрремĕш тĕпчевçĕсем ăшша кăмăллакан [[Шуса çӳрекенсем|рептилисем]]пе [[упа сарри]]ллĕ флорăна тупни горизонталь енĕллĕ [[плита тектоники|плитасем куçнине]] палăртакан ăслăлăх концепцине çирĕплетет. ==== Анăç Антарктидăн геологи ăшчикĕ ==== Анăç Антарктидă çамрăк та таткаланса пĕтнĕ пайĕ шутланать, вăл юлашки 500 млн. çул хушшинче антарктикă плитти çумне континтăн пĕчĕк фрагменчĕ-микроплиттисем çыпçаннă май пулса тăнă. Юлашкисенчен чи пысăкки [[Элсворт тăвĕсем]], [[Антарктикă çурутравĕ]] тата [[Мэри Берд çĕрĕ]] шутланаççĕ. Çак микроплиттасем антарктикă плиттипе çапăннипе Анăç Антарктикăн тăвĕсем ӳссе тăраççĕ. ==== Сейсмă хастарлăхĕ. Вулканисăм. ==== Антарктидă тектоникă енчен лăпкă континент шутланать. [[Вулкан (геологи)|вулканисăм]] анăç Антарктикăпа Андă тапхăрĕнчи ту йышăланăвĕнче пулса тăнă [[Антарктикă çурутравĕ]]пе çыхăннă. Хăш вулканĕсем, уйрăмах утраврисем, юлашки 200 çул хушши пĕрхĕнсе ларнă. Антарктидăн чи хастар [[вулкан (геология)|вулканĕ]] — [[Эребус (вулкан)|Эребус]]. Ăна «[[Кăнтăр полюсĕ]]н çулне сыхлакан вулкан» теççĕ. === Климат === [[Ӳкерчĕк:Antarctic surface temperature.png|right|thumb|300px|Антарктидăри вăтам хĕл (сулахайра) тата çу (сылтăмра) температури]] ''Тĕплĕнрех '''[[Антарктикă климачĕ]]''' статьяра вулăр''. Антарктида çав тери хаяр сивĕ [[климат]]па палăрса тăрать. Тухăç Антарктидăра абсолютлă сивĕ полюсĕ вырнаçнă, унта чи аял температурăна −89,2 [[Градус Цельсия|°C]] ([[Восток (антарктика станцийĕ)|«Восток»]] станцийĕ çумĕнче) палăртса çырса илнĕ. Метеорологи енчен Тухăç Антарктидăн тепĕр уйрăмлăхĕ [[шуçса анакан çил|шуçса вĕрекен (катабатика) çилĕсемпе]] çыхăннă, вăл материкăн тӳпе евĕрлĕ çĕр питечен ([[рельеф]]ĕнчен) килет. Çак тăнăç çилсем пăрлăх витĕмĕн кăнтăрти чăнкă айăккисенче вĕрсе килеççĕ, çак сивĕлĕхе пула пăр çумĕнчи тачăлăх ӳсет те сив сывлăш сăрт айăккипе аялалла шуçса анать. Ку сывлăш сийĕн хулăмăшĕ 200—300 м çитет; çил пăрлă тусана вăркăштарнипе тавралăх начар курăнать. Шуçса анакан çил хăвăртлăхĕ сăрт чăнкăлăхĕнчен килет, чи мăн хаватне чăнкă сăртлă çыран çумĕнче çитет. Уйрăмах шуç çилсем антарктикă хелĕнче — акаран пуçласа юпачченех талăкĕпех вĕреççĕ, юпаран [[пуш]] уйăхĕ таранчен — çĕрле е [[Хĕвел]] горизонтран çӳллĕ мар тăракан вăхăтра тустараççĕ. Çу кунĕсенче Хĕвел пĕçертнипе çыран хĕрринчи ура айĕнчи сывлăш сийĕсем куçма пăрахаççĕ. === Варринчи шывсем === [[Ӳкерчĕк:Tangra-Great-Needle.jpg|290px|thumb|left|Танкăр тăвĕсем, [[Смоленск (утрав)|Ливингстон (Смоленск)]]]] === Органикă тĕнчи === [[Ӳкерчĕк:Kaiserpinguine mit Jungen.jpg|right|thumb|[[Император пингвинĕ|Антарктидăри император]] [[пингвин]]ĕсем]] [[Биосфера]] Антарктидăра 4 «пурнăç тĕпĕсем» вырнаçнă: юнашар утравсемпе пăрсем, материкăн çыранри оазисĕсем (тĕслĕхрен, ''«[[Бангер оазисĕ]]»''), Мирный патĕнчи ''нунатаксен'' арени ([[Амундсен тăвĕ]], Виктори Çĕрĕнчи [[Нансен тăвĕ]] тата ыттисем) тата пăрлăх витĕмĕн арени. Ӳсентăрансемпе чĕрчунсем йышлăрах тинĕс çумĕн çĕрсенче тĕл пулаççĕ. Пăртан тасалнă çĕр татăклăхĕсенче [[мăк]] тата [[лишайник]] курăкĕ ӳсет. Кăткăс ӳсентăран тĕсĕ сахал, тĕрлĕ тĕслисем Антарктика çурутравĕн çурçĕр-анăç çыранĕ хĕрринче çеç (вунпӳ шучĕллĕ) тĕл пулаççĕ. [[Ӳкерчĕк:Antarctic_krill_(Euphausia_superba).jpg|thumb|Антарктикă крилĕ ''Euphausia superba'']] Антарктика чĕрчунĕсем çыран çумĕнчи Кăнтăр океанĕн [[экосистема|экосистемипе]] усă кураççĕ. Антарктика шывĕсем [[зоопланктон]]па пуян, уйрăмах, [[криль]]пе. Криль тӳррĕн е урлă-пирлĕ чылай [[пулă]] тĕсĕсен, [[кит евĕрлисем|кит евĕрлисен]], [[кальмарсем|кальмарсен]], [[тюлень]]сен, [[пингвин]]сен тата урăх черчунсен апат-çимĕç куçăмăвĕн паллă сыпăкĕ шутланать; пĕтĕмлĕ тип çĕр çинче пурăнакан сĕт ĕмекенсем Антарктидăра çук, [[çурăм шăммисăррисем]] ~ тăпрари 70 тĕсĕллĕ сыпăнчăк-ураллă ([[хурт-кăпшанкă]]семпе [[Эрешмен йышшисем|эрешмен евĕрлисем]]) [[нематодсем]]. [[Ӳкерчĕк:Bransfield-Strait.jpg|290px|thumb|left|Каталун йĕнерлĕхĕпе Брансфильд кӳлмекĕ]] == Çын тата Антарктида == === Континета тĕпчени === Кăнтăр поляр çаврине карап çинче пĕрремĕш голландсем каçнă; вĕсене 1559 çулта [[Магеллан тинĕс пырĕ]]нче çӳренĕ Яков Магю эскадрине кĕрекен Дирк Гееритц ертсе пынă. Шторм хыççăн эскадрăна çухатнă Гееритц карапĕ кăнтăралла кайнă. 64° кăнтăр ш. çити ансан вăл çӳллĕ çĕре асăрханă. 1671 çулта Ла Рош [[Кăнтăр Георгия тата Кăнтăр Сандвич утравĕсем|Кăнтăр Георгие]] уçнă; 1739 çулта Бувэ утравне уçнă; 1772 çулта Ĕнчĕ океанĕнче [[Керглен Ив-Жозеф Тремарек|Ив-Жозеф Керглен]], франци тинĕс офицерĕ, [[Кергелен (утрав)|хăйĕн ятне тивĕçнĕ утрава]] тупнă. Кергленпе пĕр вăхăтрах Англирен хăйĕн пĕрремĕш кăнтăр çур чăмăрне çӳреве [[Джеймс Кук]] тухнă, 1773 сулхи кăрлач уйăхĕнче «Adventure» тата «Resolution» карапсем кăнтăр поляр çаврине 37°33' т. д. меридианĕ тĕлĕнче каçнă. Пăрсемпе чылай кĕрешнĕ хыççăн вăл 67°15' к. ш. çитнĕ те çурçĕрелле пăрăннă. 1773 çулхи раштав уйăхĕнче Кук каллех кăнтăр океанне тухнă, раштавăн 8-мĕшĕнче унăн урлă каçса 67°5' к. ш. параллелĕнче пăрсен тыткăнне лекнĕ. Пăр ытамĕнчен хăтăлсан, Кук кăнтăралла кайса 1774 çулхи кăрлач уйăхĕнче 71°15' к. ш., [[Çулăмлă Çĕр]]тен кăнтăр-анăçарах, çитет. Кунта витĕр тухмалла мар пăр хӳми унăн çулне чарать. Кук пĕрремĕш кăнтар тинĕсĕсене çитет те темиçе çĕрте иртмелле мар пăрсене пула каялла таврăнать. Ăна тимленипе 45 çул хушши поляр экспедицисене пуçтарман. Антарктидăна ([[кăрлач, 28]]) [[1820]] çулта вырăс экспедицийĕ [[Беллинсгаузен Фаддей Фаддеевич|Фаддей Беллинсгаузенпа]] [[Лазарев Михаил Петрович|Михаил Лазарев]] ертсе пынипе уçнă. Вĕсем "Восток" тата "Мирный"[[шлюп]]семпе хальхи [[Беллинсгаузен пăрлăхĕ]] шельф районĕ патĕнче çĕнĕ континента сăнанă. Континент çине пĕрремĕш [[кăрлач, 24]] [[1895]] çулта норвегсен «Антарктик» карапĕн [[капитан]]ĕ Кристенсен тата Карлстен Борхгрёвинк, çутçанталăк тĕпчевĕсен вĕрентӳçи ура пуснă. 1819 çулта [[Беллинсгаузен Фаддей Фаддеевич|Ф. Ф. Беллинсгаузенпа]] [[Лазарев Михаил Петрович|М. П. Лазарев]] вырăс тинĕсçӳревçисем «[[Восток (шлюп)|Востокпа]]» «[[Мирный (карап)|Мирный]]» çар [[шлюп]]ĕсем çинче, Кăнтăр Георги тĕлне тухса Кăнтăр Пăрлă океан ăшнелле кĕресшĕн пулнă. Пĕрремĕш хут, 1820, кăрлачра [[Гринвич]] меридианĕ патĕнчех, вĕсем 69°21' к. ш. çитнĕ; хыççăн, поляр çавринчен тухса, Беллинсгаузен унăн тăрăхĕпе тухăçалла 19° т. д. çитет, унта вăл ăна каллех каçать те 1820 çулхи нарăсра çав широтанах (69°6') çитет. Малалла тухăçалла 62° параллелĕ тĕлне хăпарать те юхса выртакан пăрсен аяккипе çул хывать. Кайран, Баллени утравĕсен меридианĕнче, Беллинсгаузен 64°55' çитет, 1820 çулхи раштавра 161° а. д., кăнтăр поляр çаврине каçать те 67°15' к. ш., 1821 çулти кăрлачра 69°53' к. ш çитет. 81° меридианĕ çумĕнчех вăл чăнкă çыранлă [[Петĕр I утравĕсем|Петĕр I утравĕсене]] уçать, тухăçалла кайса, кăнтăр поляр çавринчех — [[Александр I çĕрĕ]]н çыранне курать. Çапла вара, Беллинсгаузен пĕрремĕш Антарктида тавра 60° - 70° широтисенче çаврăнать. Çакăн хыççăн континент çыранĕсене тата шалти пайне тĕпчеме тытăнаççĕ. Нумай тĕпчев ĕçĕсене [[Шеклтон Эрнест Генри|Эрнест Шеклтон]] (вĕсем çинчен «Чи хăрушă харçă» кĕнеке çырать) ертсе пынă акăлчан экспедицисенче ирттереççĕ. [[1911]]—[[1912]] çулсенче [[Руаль Амундсен|Руаля Амундсена]] норвег тĕпчевçипе [[Роберт Скотт|Роберт Скотт]] акăлчан хушшинче Кăнтăр полюсне çитес ĕç-пуçра çивĕч ăмăрту пырать. Пĕрремĕш Кăнтăр полюса Амундсен çитет, тепĕр уйăхран çак кăка Роберт Скотт ушкăнĕ тухать, таврăну çулĕнче пĕтет. Наци Германийĕ материкăн çак пайне иртнĕ ĕмĕрĕн 20-мĕш çулĕсенче тĕпчесе йышăнма тытăннă. Халиччен те тĕпчевçĕсем темиçе вунлăх çулĕ каялла пăрахса хăварнă çар вырăн тĕпĕсене тупаççĕ. [[XX ĕмĕр]]ĕн варринчен пуçласа Антарктидăна хуçалăх усăллăхĕ енĕпе йышăнма пуçлаççĕ. Континент çинче чылай çĕршыв темиçе пĕрмай усă курмалли базăсем никĕслеççĕ, вĕсем çул тăршшипех [[метеорологи]], [[гляциологи]] тата [[геологи]] тĕпчев ĕçĕсене ирттереççĕ1958 çулхи раштав,14 Евгений Толстиков ертсе пынă виççĕмĕш совет антарктика экспедицийĕ [[Çитеймен полюс]]а çитсе унта [[Çитеймен полюс (антарктика станцийĕ)|«Çитеймен полюс»]] вăхăтлă станцине туса лартать. === Антарктидăн статусĕ === [[Ӳкерчĕк:Hannah-Point.jpg|290px|thumb|left| Ханна сăмсахĕ]] [[1959]] çулхи [[раштав, 1]] çирĕплетсе йышăннă, [[1961]]çулхи [[çĕртме, 23]] вăйа кĕнĕ [[Антарктикă килĕшӳ хучĕ]] тăрăх, Антарктида нимле патшалăха та пăхăнса тăмасть. Кунта тĕпчев ĕçĕсем çеç ирттерме ирĕк панă. Çар объекчĕсене туса лартма, çаплах çар карапĕсен тата хĕçпăшалланнă карапсен 60-мĕш градус широтинчен кăнтăралла кĕме юрамасть. [[XX ĕмĕр]]ĕн [[1980]]–мĕш çулĕсенче Антарктидана [[ядерлăсăр зона]] шутне кĕртнĕ, çакăнтанпа ун шывĕсенче [[атомоход]]-пăраххутсене çӳреме ирĕк паман, материкĕнче — атомлă энергоблоксене туса лартма е илсе кĕме чарнă. Халĕ килĕшӳ хучĕ шутне ал пусса кĕнĕ патшалăхсен шучĕ 28 (ĕç сасăллă правапа) тата чылай пăхса тăран патшалăхсем. ==== Территори хапсăнăвĕсем ==== [[Ӳкерчĕк:antarctica.jpg|thumb|230px|right|[[Антарктика|Антарктикăн]] территорине пайласа хурас хапăну тĕллевĕсем]] Килĕшӳ хучĕ çумне хутшăннă патшалăхсем хăйсен çак континент территорине тата юнашар çĕрсене хапсăнăнавĕсене пусарăнтарнă. Çав хушăрах хăш çĕршывĕсен территори хапсăнăвĕсем питĕ виçесĕр. Тĕслĕхрен, [[Норвеги]] хăйĕн территорийĕнчен вунă хут калăплăрах çĕр (çав шутра [[Петр I утравĕ]] çине (ăна [[Беллинсгаузен Фаддей Фаддеевич|Беллинсгаузенпа]] [[Лазарев Михаил Петрович|Лазарев]] экспедицийĕ уçнă) çине куç хунă. Чылай территорине [[Аслă Британи]] харпăрласшăн. [[Австрали]] хăйĕн территорине [[Австрали антарктика территорийĕ|Антарктидăн çур территорине]] кĕртесшĕн, çав çĕрсенех «франци» Адели çĕрĕ хĕсĕнсе кĕрет. [[Çĕнĕ Зеланди]] те хăйĕн хапсăнăвне кăтартать. [[Аслă Британи]], [[Чили]] тата [[Аргентина]] пĕр территориех хапсăнаççĕ, [[Антарктика çурутравĕ]]пе [[Кăнтăр Шетланди утравĕсем|Кăнтăр Шетланди утравĕсене]] хăйсем çумне хушасшăн. Уйрăм тăрăмсем — [[АПШ]]па [[Раççей]]ĕн, вĕсем хăйсем те Антарктикă территори хапсăнăвне палăртса кăтартасси пирки çирĕплетнĕ пулин те, паянкуна çакна пурнăçа кĕртмен. Икĕ çĕршыв пĕр-пĕринĕнне те, ытти патшалăхсен хапсăнăвне те йышăнмаççĕ. Антарктикă территорийĕнче темиçе виртуаллă патшалăх, сăмахран, [[Имморти]] вырнаçтарнă. Материкăн пĕр пайĕ çине [[Доминион Мельхиседека]] хапсăнать. === Мĕншĕн Антарктидăна тĕпчемелле, харпăрламалла? === * Антарктида — этемлĕхĕн юлашки перекетлĕ пурлăхĕ ытти пилĕк пурăнăçлă континент çинче [[минерал чĕр таварĕ]] пĕтсен кунта тупма пулать. Геологсем çирĕплетсе калаççĕ, Антарктидăн çĕр ăшĕнче чылай шутлă усăллă пуянлăхсем — чул тăприсем, чул кăмрăкĕсем пур, пăхăр, никĕл, тăхлан, цинк, молибден тăприсен йĕрĕсене тупнă, ту хрустальне, слюдана, графита тел пулнă. * Çурçĕр çĕр чăмăрĕнче [[Гольфстрим]] юхăмне тĕпчени пекех, кăнтăр континентăн климатне сăнани тата метеорологи ĕçĕсене туса пыни, Çĕр çинчи климăта ертсе пыракан факторсене шута-вырăна илме пулăшать. * Антарктидăра тĕнчери 90 % тăварсăр шывĕ упранать. * Антарктидăра [[Тĕнче уçлăхĕ|космос]]ăн сĕмне, [[Çĕр витĕмĕ]]нчи ĕç пулăмĕсене тĕпчеме ансат. * [[Гляциологи]], пăрăн тытăмне тĕпчекен ăслăлăх паянах ĕнтĕ тĕплĕ тĕпчев тухăçĕсем тăрăх эпир Çĕр темиçе çĕр пин çул маларах мĕнле пулнине пĕлме пулăшать. Антарктидăн пăрлăх витĕмĕнче пирĕн планетăн климăчĕпе атмосферăн хисепĕ-шучĕн малри çĕр пин çул хыпарĕсене тупма пулать. Пăрлăхăн тĕрлĕ сийĕсем хими йышĕ-хисепĕпе Хĕвелĕн юлашки темиçе ĕмĕр хушшинчи хастарлăхне палăртма мел параççĕ. * Темиçе миллион çул каялла Антарктидăра пурăннă [[Микроорганизмсем|микроорганизмсене]] тĕл пулма, вĕсене тĕпчеме шанчăк тухать ([[Тухăç (кӳлĕ)|Тухăç]] кӳлли статьяна вулăр). * Антарктика базисем, уйрăмах континентăн периметăрĕпе вырнаçнă раççейĕн станцийĕсем, планетăн сейсми хастарлăхне сăнаса тăма питĕ хевтеллĕ. * Антарктикă базисенче [[Уйăх]]па [[Марс]]а колонизации тăвас технологисен ĕçсене те тĕрĕслеççĕ. === Халăх йышĕ === Шартлама сивĕ климăчĕ пирки Антарктидăра пĕрмай пурăнакан халăх çук. Унта [[поляр тĕпчев тĕпĕсем|тĕпчев тĕпĕсене]] вырнаçтарнă. Вăхăтлаха пурăнакансен шучĕ Антарктидăра 4000 çынран [[çу]]лла (раççейсем 150 яхăн) 1000 çына таран [[хĕл]]ле (раççейсем 100 яхăн) пулать. Антарктидăн [[çӳлти шай доменĕ|çӳлти шай интернет-доменне]] '''[[.aq]]''' палăрту тивĕçтернĕ, [[телефон префиксĕ]] — '''+672'''. == Пĕтĕм тĕнче ăшăнса пыракан пулăмĕсем == [[Ӳкерчĕк:NASA and NOAA Announce Ozone Hole is a Double Record Breaker.png|200px|right]] Антарктидă çыранĕсене [[Кăнтăр океан]]ăн шутне (Раççейре ку океана [[Инди океанĕ|Инди]], [[Лăпкă океан|Лăпкă]] тата [[Атлантика океанĕ|Атлантика]] океанĕсен кăнтăр пайĕсене кĕртеççĕ) шывĕсем хумпа çапаççĕ. Континентăн лаптăкĕ 14,4 млн. çм² яхăн (вĕсенчен 1,6 млн. çм² [[шельф пăрлăхĕ]]сем пулаççĕ). === Раççей Антарктикăра === [[Ӳкерчĕк:Soviet Union-1965-Stamp-0.10. 145 Years of Discovery of Antarctica.jpg|thumb|145 çул Антарктидăна уçнăранпа]] Пурĕ Антактидăра 45 яхăн çулталаклă тĕпчев станцийĕсем ĕçлеççĕ. Халĕ [[Раççей]]ĕн Антарктидăра пилĕк станци тата йри пĕр база пур: * [[Мирный (антарктикă станци)|Мирный]] * [[Восток (антарктикă станци)|Восток]] * [[Новолазаревская (антарктикă станци)|Новолазаревская]] * [[Прогресс (антарктикă станци)|Прогресс]] * [[Беллинсгаузен (антарктикă станци)|Беллинсгаузен]] * [[Дружная-4 (антарктикă станци)|Дружная-4]] (база) Виçĕ станцине вăхăтлăха хупса хунă: * [[Молодёжная (антарктическая станция)|Молодёжная]] * [[Русская (антарктическая станция)|Русская]] * [[Ленинградская (антарктикă станци)|Ленинградская]] Ыттисене пĕтерсе хунă: * [[Пионерская (антарктикă станци)|Пионерская]] * [[Комсомольская (антарктикă станци)|Комсомольская]] * [[Советская (антарктикă станци)|Советская]] * [[Восток-1 (антарктикă станци)|Восток-1]] * [[Лазарев (антарктикă станци)|Лазарев]] * [[Полюс недоступности (антарктикă станци)|Полюс недоступности]] * [[Оазис (антарктикă станци)|Оазис]] ([[1959]] çулта [[Польша|Польшăна]] панă) Тĕплĕнрех [http://www.aari.ru/projects/Antarctic/stations/list_ru.html «Российские антарктические станции»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071015092217/http://www.aari.ru/projects/Antarctic/stations/list_ru.html |date=2007-10-15 }} пăхăр. * [http://www.aari.ru] Арктикăпа антарктикă тĕпчев институчĕн сайчĕ. == Çавăн пекех пăхăр == [[Ӳкерчĕк:Souvenir-Sheet.jpg|290px|thumb|right| Пăлхарсен антарктика картографине — 10 çул]] * [[Айсберг]] * [[Антарктика]] * [[Тухăç (кӳлĕ)]] * [[Шельф пăрлăхĕ]] * [[Антарктика (фильм)]] * [[Антарктикăн филателийĕ]] == Каçăсем == * [http://south.aari.nw.ru/ [[Раççей Антарктида Экспедицийĕ]]] (РАЭ) * [http://www.scar.org/ Scientific Committee on Antarctic Research (SCAR)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050210145336/http://south.aari.nw.ru/ |date=2005-02-10 }} * [http://usarc.usgs.gov/ United States Antarctic Resource Center (USARC)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20051030114935/http://usarc.usgs.gov/ |date=2005-10-30 }} * [http://usarc.usgs.gov/antarctic_atlas/ The Atlas of Antarctic Research at USARC] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20051030114935/http://usarc.usgs.gov/antarctic_atlas/ |date=2005-10-30 }} * [http://www.antarctica.ac.uk/ British Antarctic Survey] * [http://www.ipcc.ch/ Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC)] * [http://apc.mfa.government.bg Antarctic Place-names Commission of Bulgaria] {{Webarchive|url=https://archive.today/20060207095915/http://apc.mfa.government.bg/ |date=2006-02-07 }} * [https://web.archive.org/web/20060203012030/http://www.mfa.government.bg/uploads/imgs/Livingston/livingston.jpg Л. Иванов и др., Карта о-вов Ливингстон и Гринвич] * [http://www.myworldshots.com/ru/Antarctica Фотографии со всего света. Антарктида] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080926193310/http://www.myworldshots.com/ru/Antarctica |date=2008-09-26 }} * [http://rgo.msk.ru/commissions/polar/ Отделение географии полярных стран Московского центра Русского географического общества] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070513155926/http://rgo.msk.ru/commissions/polar/ |date=2007-05-13 }} {{Çĕр}} {{Commons|Antarctica|Антарктида}} [[Категори:Антарктида]] [[Категори:Википеди:Суйласа илнĕ статьясем]] f3m4s62mqokeu4zpzblolye5farjp5h 0 16229 841618 714847 2024-12-01T23:02:26Z InternetArchiveBot 28304 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 841618 wikitext text/x-wiki [[Ӳкерчĕк:Antarctica-Location.jpg|thumb|200px|right|Кăнтăр çĕр чăмăрĕпе Антарктида]] [[Ӳкерчĕк:Cook-1777.jpg|thumb|225px|right| Кăнтăр Георги утравĕн картти, 1777]] [[Ӳкерчĕк:Livingston-Greenwich-map.jpg|thumb|270px|right|Ливингстон тата Гринвич утравĕсен картти, 2005]] '''Анта́рктика''' — [[Çĕр (планета)|çĕр чăмăрĕн]] [[Антарктида]] тата çуммăн выртакан [[Атлантика океанĕ|Атлантика]], [[Инди океанĕ|Инди]] тата [[Лапкă океан|Лăпкă]] океансен (хăш чух çак океансен пайĕсене уйрăм [[Кăнтăр океанĕ]] шутне хураççĕ) кăнтăр пайĕ. == Тавралăхĕ == Антарктика чикки [[Антарктика конвергенцийĕ]] йĕрĕпе, 48-60° к.ш. танлашĕпе пырать, анчах та Антарктика шутне 37° к.ш. таран утравсене те кĕретеççĕ, ку ĕнтĕ ытларах политика йышанăвĕ шутланать, климат никĕсĕпе вăл утравсемпе ([[Гоф (утрав)|Гофпа]] [[Амстердам (утрав)|Амстердам]] утравĕсем) тан пулать. Урăх варианчĕ — территорие [[Антарктика килĕшĕвĕ|Антарктика конвенцин]] (60° к.ш. кăнтăралах) ярăмĕпе çирĕплетни. == Пĕтĕмĕшле çырни == Пур лаптăкĕ 52&nbsp;млн.&nbsp;тв.&nbsp;км яхăн. Антарктика — [[Çĕр (планета)|Çĕрĕн]] чи хаяр сивĕ климат территорийĕ, хăватлă çиллĕ, юрлă тăвăлсем тата тăмансем.&nbsp; Материкпа юнашар утравсем пăрпа&nbsp;пĕркеннĕ; Субантарктика районĕсенче чи ăшă уйăхри вăтам температура +10 [[Цельси градусĕ|°C]], чи сивви 0° пуçласа −10&nbsp;°C çитиччен. Сивĕ антарктика шывĕ [[криль]]пе (пĕчĕк [[рак евĕррисем]]) тата пулăпа пуян. Кунта [[тюлень]], [[тинĕс кушакĕ]] тата [[кит]] нумай. Çыран хĕрринче тинĕс вĕçен кайăкĕсем, [[поморник]] тата [[альбатрос]], çаплах саккăр тĕслĕ [[пингвин]]. Утравсем çинче — [[тундра|тундрăллă]] ӳсен-тăранлăх, вĕçен кайăк нумай. == Çавăн пекех пăхăр == * [[Арктика]] * [[Ливингстон (утрав)|Ливингстон]] * [[Кергелен (утрав)|Кергелен]] * [[Буве]] * [[Раççей Антарктика Экспедицийĕ]] * [[Антарктика филателийĕ]] * [[Кăнтăр полюсĕ]] == Вуламалли == * Трешников А.Ф. Антарктика: исследования, открытия. Л.: Гидрометеоиздат, 1980 == Каçăсем == * [http://carto.eu.org/article2436.html Антарктика конвергенци картти] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060529231834/http://carto.eu.org/article2436.html |date=2006-05-29 }} * [http://south.aari.nw.ru/ Раççей Антарктика Экспедицийĕ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050210145336/http://south.aari.nw.ru/ |date=2005-02-10 }} * [http://apc.mfa.government.bg/gazet.htm Антарктика ячĕсен Пăлхар комиссийĕ ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070704194724/http://apc.mfa.government.bg/gazet.htm |date=2007-07-04 }} * [http://www.scar.org/ Антарктика тĕпчевĕсен ăслăлăх комитечĕ (СКАР)] * [http://www.cep.aq/ Антарктика йĕри-таврари хутлăха упракан комитечĕ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070409052523/http://www.cep.aq/ |date=2007-04-09 }} * [http://www.ats.aq/ Антарктика килĕшĕвĕн секретариачĕ] * [http://www.comnap.aq/ Антарктика программи ертӳçсен канашлăвĕ (COMNAP)] * [http://www.oceanlaw.net/texts/ccamlr.htm Антарктика тинĕс чĕрĕ янтă пурлăхне упрас конвенци] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20040112013709/http://www.oceanlaw.net/texts/ccamlr.htm |date=2004-01-12 }} * [http://www.ccamlr.org/ Антарктика тинĕс чĕрĕ янтă пурлăхне упрас комиссийĕ] * [http://www.heritage-antarctica.org/ Антарктика кăнарлăхĕн тресчĕ] * [http://rgo.msk.ru/commissions/polar/ Вырăс географи пĕрлĕхĕн Мускав тĕпĕн поляр çĕршывĕсен географи уйрăмĕ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070513155926/http://rgo.msk.ru/commissions/polar/ |date=2007-05-13 }} {{Тĕнче регионĕсем}} {{Тĕнче биогеографи регионĕсем}} {{stub}} [[Категори:Антарктика|*]] [[Категори:Географи ярăмĕсем]] bohrkrj6h7dq7sa55lrp5v1vuzpth4c 0 52170 841623 841081 2024-12-02T00:12:46Z EmausBot 4769 Bot: Migrating 1 interwiki links, now provided by [[Wikipedia:Wikidata|Wikidata]] on [[d:Q18809895]] 841623 wikitext text/x-wiki {{Ăсчах | Ят = Димитриев Василий Димитриевич | Тăван ят = Димитриев Василий Димитриевич | Ӳкерчĕк = Димитриев, Василий Димитриевич.jpg | Анлăшĕ = | Çуралнă вăхăт = [[1924]], [[кăрлач, 11]] | Çуралнă вырăн = [[Çĕрпӳел]], [[Çĕрпӳ районĕ]], [[ССРП]] | Вилнĕ вăхăт = [[2013]], [[кăрлач, 8]] (88 çул) | Вилнĕ вырăн = [[ССРП]] | Гражданлăх = {{USSR}} [[ССРП]] → {{Раççей ялавĕ|20px}} [[Раççей]] | Ăслăх сфери = истори, [[Палеографи|палеографи]] | Ăсчах степенĕ = истори ăслăхĕсен тухтăрĕ | Ăсчах хисепĕ = | Ĕçлев вырăнĕ = [[Чăваш патшалăх гуманитари ăслăлăхĕсен институчĕ]], [[Чăваш патшалăх И. Н. Ульянов ячĕллĕ университечĕ]] | Альма-матер = [[Чăваш патшалăх И. Я. Яковлев ячĕллĕ педагогика университечĕ]] | Ăсчах ертӳçи = | Палă вĕренекенсем = | Паллă = | Чыславсемпе парнесем = {{{!}} style="background:transparent" {{!}}{{Туслăх орденĕ}}{{!!}}{{Тăван Çĕршывăн Аслă вăрçин 1 степеньлĕ орденĕ}}{{!!}}{{Ĕçлĕх Хĕрлĕ Ялав орденĕ}}{{!!}}{{Хĕрлĕ Çăлтăр орденĕ}} {{!}}}- {{{!}} style="background:transparent" {{!}}{{Кенигсберга илнĕшĕн медаль}}{{!!}}{{Тăван Çĕршывăн 1941-1945 çç. Аслă вăрçинче Германие çĕнтернĕшĕн медаль}}{{!!}}{{Чăваш Республики умĕнчи тава тивĕçлĕх орденĕн кавалерĕ}} {{!}}- {{!}}{{РСФСР тава тивĕçлĕ ăслăх ĕçченĕ}}{{!!}}{{Шупашкарăн хисеплĕ гражданинĕ}} {{!}}} }} {{Пĕр хушаматлисем|Димитриев}} '''Димитриев Василий Димитриевич''' ([[кăрлач, 11]] [[1924]], Çĕрпÿел ялĕ, Çĕрпÿ районĕ, [[Чăваш Республики|Чăваш Ен]] — [[кăрлач, 8]] [[2013]], Раççей) — паллă чăваш ăсчахĕ, истори ăслăхĕсен тухтăрĕ, профессор<ref>[http://nasledie.nbchr.ru/personalii/uchenye/dimitriev-vd/ Культурное наследие Чувашии]</ref> <ref>[http://enc.cap.ru/?t=prsn&lnk=636 Чувашская энциклопежия]</ref> == Пурнăçĕпе ĕçĕ-хĕлĕ == [[Тăван Çĕршывăн Аслă вăрçи]]нче хутшăннă, [[Чăваш патшалăх И. Я. Яковлев ячĕллĕ педагогика университечĕ|Чăваш патшалăх И. Я. Яковлев ячĕллĕ педагогика университне]] вĕренсе тухнă хыççăн [[Мускав патшалăх М. В. Ломоносов ячĕллĕ университечĕ]]н аспирантурине пĕтернĕ. Димитриев 20 çул хушши Чăваш чĕлхи, çыравлăхĕ тата истори ăслăх-тĕпчев институчĕн, халĕ [[Чăваш патшалăх гуманитари ăслăлăхĕсен институчĕ]]н ертÿçи пулнă. Унсăр пуçне [[Чăваш патшалăх И. Н. Ульянов ячĕллĕ университечĕ]]н профессорĕ те пулнă. "Чӑваш энциклопедийӗ" палăртнă тăрăх, Василий Димитриев вăтам ĕмĕрсен Атăлçи тата Атăлçи халăхĕсен кун-çулĕн ертсе пыракан тĕпчевçисенчен пĕри пулнă. Унăн 1968-мĕш çулта хÿтĕленĕ тухтăр диссертаци "Феодализм тапхăрĕнчи Чăваш Ен кун-çулĕ" ятлă пулнă. Димитриев хăй умне чăваш халăхĕ мĕнле пулса кайнине, [[Атăлçи Пăлхар]] кун-çулĕн, пăлхар-чăвашсен [[Ылтăн Урта]]ри тата [[Хусан ханлăхĕ]]нчи пурнăçĕ çинчен, Раççей империйĕн чăвашсене хĕсĕрленĕ колониллĕ политики çинчен тĕпчев ыйтусене лартнă. Димитриев Раççей историографинче пĕрремĕш хут XIV-XV-мĕш ĕмĕрсенчи пăлхар çĕрĕсене çаратса тустарнине, XVI-XVIII-мĕш ĕмĕрсенче чăвашсемпе вĕсемпе кÿршĕллĕ халăхсем саралса вырнаçнине тĕпченĕ. Василий Димитриев — 300 -е çити ăслăх ĕçĕсен авторĕ тата вĕсен шутĕнче 19 монографи. ("История Чувашии XVIII века", "Чувашские исторические предания", "Чуваши: Этническая история и традиционная культура" тата ытти те). Вăл [[Бичурин Никита Яковлевич|Никита Бичурин]], [[Михайлов Спиридон Михайлович|Спиридон Михайлов]], [[Никольский Николай Васильевич|Николай Никольский]] пек чăваш ĕçченĕсем çинчен тĕпчев ĕçĕсепе çутта кăларса ăслăх таврашне чылай истори çăлкуçĕсем хушрĕ. == Тĕпчев ĕçĕсем == * В. Д. Димитриев, "Откуда мы родом" статья, "Чăваш Ен" хаçат, 1991 * Димитриев В.Д. Чебоксары: Очерки истории города конца 13–17 вв. Чебоксары, 2003. 184 с. * Димитриев В.Д. Чувашские материнские селения Свияжского, Кокшайского, Чебоксарского, Козьмодемьянского, Цивильского, Ядринского, Курмышскошо и Симбирского уездов первой половины XVIII века: Справочник. Чебоксары, 2006 == Вуламалли == * Димитриев Василий Димитриевич: учёный, педагог, общественный деятель, гражданин: сборник статей / сост. Г.А. Николаев; отв. ред. И.И. Бойко. Чебоксары: ЧГИГН, 2013. 252 с. * Служение истории : сб. науч. ст / Чуваш. гос. ун-т им. И.Н. Ульянова. – Чебоксары : Изд-во ЧГУ. – Вып. 1. – 2005. - 311 с. ; Вып. 2 :. - 2008. - 315 с. * Фроянов, И. Я. Историк, исследователь, ученый В. Д. Димитриев / И. Я. Фроянов, Ю. П. Смирнов. – Чебоксары : Изд-во Чуваш. гос. ун-та, 1994. – 68 с. * Багадерова, В. «Ҫутӑ сӑнарӗ асӑмӑртах...» / В. Багадерова // Хыпар. – 2013. – 13 нарӑс. – С. 4. * Тенюшев, И. Çĕнĕ кăларăм пуян та капăр / И. Тенюшев // Тăван Атăл. – 2005. – № 2. – С. 65-67. * Халӑхран тухнӑ ӑсчах // Хыпар. – 2013. – 28 нарӑс. – Прил.: с. 1-16. – («Хыпар» кӗнеки ; № 1). * Айплатов, Г. Н. Археографическая деятельность профессора В. Д. Димитриева / Г. Н. Айплатов // Марийский археогр. вестн. – 2009. – № 9. – С. 203-207. * Бойко, И. И. Димитриев Василий Димитриевич : (к 85-летию со дня рождения) / И. И. Бойко, С. М. Каштанов // Чуваш. гуманит. вестн. : археология, искусствоведение, история, правоведение, социол., филология, экономика, этнология. – 2009. – № 4. – С. 194-201. * Димитриев Василий Димитриевич : [некролог] // Совет. Чувашия. – 2013. – 10 янв. – С. 15 : портр. * Иванова, В. Виват, Чебоксары, виват! : страницы 60-летней масштабной «Чебоксариады» историка В. Димитриева / В. Иванова ; фот. М. Дмитриева // Совет. Чувашия. – 2012. – 21 марта. – С. 2. * Каховский, В. Ф. Академик В. Д. Димитриев – историк, организатор науки и педагог / В. Ф. Каховский, Ю. П. Смирнов // Исследователи чувашской культуры и истории. – Уфа, 1998. – С. 5-20. * Смирнов, А. Вся жизнь – служение науке / А. Смирнов // Чувашия сегодня. – 2004. – 30 янв. – С. 4. * Смирнов, Ю. П. Видный историк-медиевист / Ю. П. Смирнов // Халăх шкулĕ = Нар. шк. – 2000. – № 4. – С. 133-137. * Смирнов, Ю. П. Выдающаяся фигура среди историков Среднего Поволжья / Ю. П. Смирнов // Ученые. – Чебоксары, 2006. – С. 130-144. – (Б-ка Президента Чуваш. Респ. ; т. 4). * Тенюшев, И. Я. Мина упала в нескольких метрах… / И. Тенюшев // Ульяновец. – 2005. – 5 мая. – С. 4-5. == Асăрхавсем == {{асăрхавсем}} == Каçăсем == * [http://enc.cap.ru/?t=publ&lnk=1253 Димитриев, В. Д. Вхождение Чувашии в состав Русского государства. Чувашская энциклопедия] * [http://www.irekle.org/news/i579.html Умер чувашский историк Василий Димитриев] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304212032/http://www.irekle.org/news/i579.html |date=2016-03-04 }} * [http://chgign.ru/327-dimitriev-vasiliy-dimitrievich-uchenyy-pedagog-obschestvennyy-deyatel-grazhdanin-sbornik-statey-sost-ga-nikolaev-otv-red-ii-boyko-cheboksary-chgign-2013-252-s.html Димитриев Василий Димитриевич: учёный, педагог, общественный деятель, гражданин] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160305044537/http://chgign.ru/327-dimitriev-vasiliy-dimitrievich-uchenyy-pedagog-obschestvennyy-deyatel-grazhdanin-sbornik-statey-sost-ga-nikolaev-otv-red-ii-boyko-cheboksary-chgign-2013-252-s.html |date=2016-03-05 }} * [http://www.cap.ru/Publication.aspx?gov_id=12&id=77023&page=399 Публикации » Чебоксарские ученые поднимают вопрос о древности чувашской столицы]{{Ĕçлемен каçă|date=November 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * [https://chuvash.org/content/4585-%D0%92%D0%B5%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%B9%20%D1%87%D1%83%D0%B2%D0%B0%D1%88%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9%20%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%BA.html Великий чувашский историк] {{ЧПГĂИ директорĕсем}} {{Чăваш Республикин патшалăх премин лауреачĕсем}} [[Категори:Раççей ăсчахĕсем]] [[Категори:Раççей историкĕсем]] [[Категори:Историксем]] [[Категори:Чăваш историкĕсем]] 0s4ifhqnezjpet9uupb9fsc655789od 0 55801 841615 714359 2024-12-01T22:22:10Z InternetArchiveBot 28304 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 841615 wikitext text/x-wiki {{Хаçат | ячĕ = Le Figaro (Фигаро) | ӳкерчĕк = [[File:Le Figaro, 10 décembre 1893.djvu|200px|center]] | алпусни = Хаçатăн пĕрремĕш ярăмĕ | тĕс = Кунсерен хаçат | формат = [[Берлинер (формат)|Берлинер]] | никĕсленĕ = [[кăрлач, 15]], [[1826]] | кăларма пăрахни = | хак = | харпăрçăсем = [[Socpresse]] | кăларакан = Франсис Морель ({{lang-fr|Francis Morel}}) | редактор = | тĕп редактор = Этьен Мужотт ({{lang-fr|Étienne Mougeotte}}) | штат = | чĕлхе = [[франс чĕлхи|франс]] | тираж = 322 497 экз. ([[2006]]) | тĕп офис = [[Парис]] | ISSN = 0182-5852 | веб-сайт = http://www.lefigaro.fr/ }} [[File:Siege Figaro.jpg|thumb|220px|]] '''Le Figaro''' (Фигаро́) — кашни кунхи 1926 çулта никĕсленĕ франс хаçачĕ. Ятне [[Фигаро]]на — [[Пьер Бомарше|Бомарше]] пьесин паттăрне — чысласа панă. Унăн «[[Безумный день, или Женитьба Фигаро (пьеса)|Женитьба Фигаро]]» пьесири йыхрава çавăнтанах илнĕ: «Ăçта тиркев ирĕкĕ çук, унта мухтани кăмăллă мар» ([[Франс чĕлхи|фр.]] «Sans la liberté de blâmer, il n’est point d'éloge flatteur»). [[1854]] çулхи ака уйăхĕччен пĕрмаях мар пĕчĕк форматпа темиçе страницăпа, сатира енĕпе тухнă. Пĕрремĕш редакторĕсем: * Феликс Дэвин; * [[Гозлан Леон|Леон Гозлан]]; * Огюст Жал; * [[Жанен Жюль Габриель|Жюль Жанен]]; * Альфонс Карр; * [[Рокплан Нестор|Нестор Рокплан]]; * [[Жорж Санд]]; * [[Сандо Жюль|Жюль Сандо]]. == Асăрхавсем == {{асăрхавсем}} == Каçăсем == * [http://www.lefigaro.fr/ Официаллă сайт] * [http://visualiseur.bnf.fr/ark:/12148/cb34355551z/date Оцифрованные архивы газеты «Фигаро» с 1826 по 1942 гг.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070907063004/http://visualiseur.bnf.fr/ark:/12148/cb34355551z/date |date=2007-09-07 }} на сайте [[Gallica]] * [http://www.ketupa.net/hersant2.htm Медиа-профиль газеты «Фигаро» и Робера Эрсана] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080330210037/http://www.ketupa.net/hersant2.htm |date=2008-03-30 }} * [http://www.thecarlylegroup.com/eng/geo/casestudy-755.html «Carlyle Group» о приобретении газеты «Фигаро»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071028103539/http://www.thecarlylegroup.com/eng/geo/casestudy-755.html |date=2007-10-28 }} {{press-stub}} [[Категори:Франци хаçачĕсем]] [[Категори:Франс чĕлхиллĕ хаçатсем]] t9v681i3z107ed0jgihkzgkx3m1y06g 0 58046 841624 718543 2024-12-02T00:14:25Z EmausBot 4769 Bot: Migrating 1 interwiki links, now provided by [[Wikipedia:Wikidata|Wikidata]] on [[d:Q171821]] 841624 wikitext text/x-wiki {{Мусăкçă |Ят = Согдиана |Ӳкерчĕк = |Ӳкерчĕке ăнлантарни = |Тулли ят = Оксана Владимировна Нечитайло |Çуралнă вăхăт = [[1984]], [[нарăс, 17]] |Çуралнă вырăн = {{ÇВ|Ташкент|Ташкентра}}, [[Узбек ССР]], [[СССР]] |Вилнĕ вăхăт = |Вилнĕ вырăн = |Хастар çулсем = 1998 — хал. вăхăт |Патшалăх = {{Ялавлани|Узбекистан}} <br />{{Ялавлани|Раççей}} |Профессисем = XXI, XX ĕм. Раççей, Узбекистан юрăçи |Жанрсем = [[поп-мусăк]], тухăç мусăкĕ, [[эстрада]], [[фолк]] |Сайт = [http://www.sogdianamusic.ru/ sogdianamusic.ru] |Викиампар = }} '''Согдиана''' (паспортра — '''Оксана Владимировна Нечитайло'''; çаплах '''Согдиана Федоринская''' ятпа ĕçленĕ; [[нарăс, 17]], [[1984]], [[Ташкент]], [[Узбек ССР]], [[СССР]]) — узбек кăкĕнчен тухнă юрăç. Чечен Республикин халха артисчĕ (2009). Вырăсла, узбекла, франсла, акăлчанла, чеченле юрлать. == Биографи == Согдиана 1984 çулхи [[нарăс, 17|нарăсăн 17-мĕшĕнче]] Ташкентра çуралнă. Ашшĕ, Владимир Нечитайло, инженер, амăшĕ Лариса Федоринская — медицина ĕçтешĕ. Асламăшĕ чиркӳ хорĕнче юрланă. == Дискографи == ;Студи альбомĕсем * ''Mening Ko'nglim'' ({{lang-ru|Моя душа}}; 2001) * ''Mening Shahzodam... Baribir Kelar!'' ({{lang-ru|Мой принц... Всё равно придёт!}}; 2005) * ''Сердце-магнит'' (2008) * ''Эдем'' (2010) == Видеографи == {|class="wikitable" style="font-size: 90%;" border="2" cellpadding="4" background: #f9f9f9; |- align="center" ! style="background:#B0C4DE;" | Çул ! style="background:#B0C4DE;" | Клип ! style="background:#B0C4DE;" | Режиссёр ! style="background:#B0C4DE;" | Альбом |----- | [[2000]] | «Ассоль» | — | «Mening Ko'nglim» |----- | [[2004]] | «Mening Shahzodam» | — | «Mening Shahzodam... Baribir Kelar!» |----- | [[2004]] | «Ovora Bo'lma» | — | «Mening Shahzodam... Baribir Kelar!» |----- | [[2005]] | «Netay» | Скан Мульти | «Mening Shahzodam... Baribir Kelar!» |----- | [[2005]] | «Sen Kelma» | — | «Mening Shahzodam... Baribir Kelar!» |----- | [[2005]] | «Yurak Mahzun» / «Сердце-магнит» | Скан Мульти | «Mening Shahzodam... Baribir Kelar!» / «Сердце-магнит» |----- | [[2005]] | «Meni Esla» | Бахром Якубов | OST «Согдиана» |----- | [[2007]] | «Синее небо» | Георгий Тоидзе | «Сердце-магнит» |----- | [[2008]] | «Разлетелись облака» | Андрей Болтенко | «Эдем» |----- | [[2009]] | «Вспоминай меня» | Баходыр Юлдашев | «Эдем» |----- | [[2009 год в музыке|2009]] | «На восток от Эдема» | Баходыр Юлдашев | «Эдем» |----- | [[2010]] | «С тобой или без тебя» | Баходыр Юлдашев | «Эдем» |----- | [[2011]] | «Только не молчи» | Баходыр Юлдашев | TBA |----- | [[2014]] | «Молния» | Ирина Миронова | TBA |- |2015 |«Птица без крыла» |Данила Зотов |TBA |} == Фильмографи == * [[2005]] — Ходжа Насреддин — игра начинается * [[2006]] — [[Согдиана (фильм, 2006)|Согдиана]] / ''Sug`diyona'' == Çемье == * Ашшĕ — Владимир Нечитайло * Амăшĕ — Лариса Федоринская * Пĕрремĕш упăшка — Рама ** Аслă ывăл — Арджун * Иккĕмĕш упăшка — Башир Куштов ** Кĕçĕн ывăл — Куштов Микаил Баширович == Асăрхавсем == {{асăрхавсем|2}} == Каçăсем == * {{Официаллă сайт|sogdianamusic.ru|Согдианăн}} * https://www.youtube.com/user/sogdianasinger/{{Ĕçлемен каçă|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} - официальный канал Youtube * https://vk.com/sogdianamusic - официальное сообщество Вконтакте * https://www.facebook.com/sogdianamusic - официаллă Facebook пĕрлĕхĕ * https://instagram.com/sogdianamusic/ - Согдиана Instagram * {{lastfm|Согдиана|Согдиана}} * {{music.yandex|167218|Согдианы}} * [http://www.youtube.com/watch?v=r4jwwvedmj8&feature=g-all-u&context=G2552f02FAAAAAAAABAA Возможно, первое появление Согдианы на ТВ] * [http://www.sogdianamusic.ru/page.aspx?id_page=260225] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110914015708/http://www.sogdianamusic.ru/page.aspx?id_page=260225 |date=2011-09-14 }} [[Категори:Çăлтăрсен фабрики (Раççей)]] [[Категори:Чечня халăх артисчĕсем]] l7p16q0whtgzzl87twtif0ih1nrpw32 0 60643 841620 637776 2024-12-02T00:11:57Z EmausBot 4769 Bot: Migrating 1 interwiki links, now provided by [[Wikipedia:Wikidata|Wikidata]] on [[d:Q4061597]] 841620 wikitext text/x-wiki {{Çар ĕçченĕ |Ят = Алексеев Александр Иванович (Совет Союзĕн Паттăрĕ) |Нацилле ячĕ = |çуралнă вăхăт = {{ÇуралнăВăхăт|23|09|1922}} |вилнĕ вăхăт = {{ВилнĕВăхăт|14|10|1943}} |çуралнă вырăн = |вилнĕ вырăн = |ӳкерчĕк = |ӳкерчĕке ăнлантарни = |ӳкерчĕк анлăшĕ = |витлев = |пăхăнулăх = СССР |хĕсмет çулĕсем = |хисеп = {{СССР, Лейтенант}} |çар ăрачĕ = {{ПехотинецГСС}} |командăланă = Рота |чаç = [[Воронеж фрончĕ]]н [[3-мĕш гварди танк çарĕ]]н [[9-мĕш механизмленĕ корпус (2-мĕш формировани)|9-мĕш механизмленĕ корпусĕн]] 69-мĕш механизмленĕ бригадин 1-мĕш мотострелоксен батальонĕ |çапăçусем = Тăван Çĕршывăн Аслă вăрçи|Иккĕмĕш Тĕнче вăрçи |чыславсем = {{{!}} style=`background:transparent` {{!}} {{Ылтăн Çăлтăр медалĕ}} {{!}}} {{{!}} style=`background:transparent` {{!}} {{Ленин орденĕ}} {{!}}- {{!}}} |çыхăнусем = |отставкăра = }} '''Алексеев Александр Иванович (Совет Союзĕн Паттăрĕ)''' — ( {{Date|23|09|1922 }}-{{ВилнĕВăхăт|14|10|1943}}), [[Воронеж фрончĕ]]н [[3-мĕш гварди танк çарĕ]]н [[9-мĕш механизмленĕ корпус (2-мĕш формировани)|9-мĕш механизмленĕ корпусĕн]] 69-мĕш механизмленĕ бригадин 1-мĕш мотострелоксен батальонĕн [[Рота (çар)|рота]] командирĕ, Лейтенант, [[Совет Союзĕн Паттăрĕ]] <ref>{{cite web|url=http://www.az-libr.ru/Persons/000/Src/0006/cdeff759.shtml|title=Алексеев Александр Иванович|archiveurl=http://www.webcitation.org/68RU2d9bG|archivedate=2012-06-15}}</ref>,<ref>{{cite web|url=http://www.warheroes.ru/hero/hero.asp?Hero_id=6823|title=Алексеев Александр Иванович|archiveurl=http://www.webcitation.org/68RU3Iwtx|archivedate=2012-06-15}}</ref>,<ref>Алексеев Александр Иванович. Наградной лист. Страницы: {{cite web|url=http://podvignaroda.mil.ru/filter/filterimage?path=VS/001/033-0793756-0001/00000381.jpg&id=150000538&id=150000538&id1=758b62b4dbcd81c02ee7c8451d72ebc0|title=1|archiveurl=http://www.webcitation.org/68RU5iLEU|archivedate=2012-06-15}} {{cite web|url=http://podvignaroda.mil.ru/filter/filterimage?path=VS/001/033-0793756-0001/00000382.jpg&id=150000540&id=150000540&id1=50287cb95f7e029bf541942b13d14a4f|title=2|archiveurl=http://www.webcitation.org/68RU6MQSP|archivedate=2012-06-15}}</ref>. Указ дати - {{Date|10|01|1944}}. == Чысĕсем == == Асăрхавсем == {{асăрхавсем}} == Каçăсем == * {{Warheroes|id=}} {{Совет Союзĕн Паттăрĕсем}} k6p7nnrowjcuddz9fee3ubn1h0wksxl 0 83317 841621 841522 2024-12-02T00:12:10Z EmausBot 4769 Bot: Migrating 3 interwiki links, now provided by [[Wikipedia:Wikidata|Wikidata]] on [[d:Q97258429]] 841621 wikitext text/x-wiki [[File:Надгробный камень. Датированный 1349годом.jpg|thumb|1349-мĕш çулхи чул юпа. Тутарстанти Аксу районĕнчи [[Кивĕ Саврăш]]]] [[File:Bolgar gravestone.JPG|thumb|Çыруллă чул юпа катăкĕ. Пăлхар хулинчен.]] [[File:Селеще1.jpg|thumb|Аксу районĕнчи Кивĕ Саврăш патĕнчи тепĕр чул юпа (1347)]] '''Атăлçи Пăлхар эпиграфика палăкĕсем''' — вăтам ĕмĕрсенчи Атăлçи Пăлхар патшалăхĕн тата Ылттăн Уртари çав ятпах паллă тăрăхăн [[эпиграфика|эпиграфика палăкĕсем]]. Чăннипе илсен, монголсемчченхи Атăлçи Пăлхартан çак ятпа асăнмалли япаласем çукпа пĕрех темелле (е пачах та çук), çавăнпа та кунта ытларах 13-14 ĕмĕрсенчи чул палăксем çинчи эпитафисем пирки сăмах пырать. == Палăксен йышĕ == 13-14-мĕш ĕмĕрсенчи Атăлçи Пăлхар эпиграфика палăкĕсен тупса палăртнă йышне уйрăм регионсем тăрăх пăхса палăртма аван. #Пăлхар хулашĕн территорийĕнче тупса палăрнисем — 158 штук #Саккам территорийĕнче тупса палăрнисем (Пăлхар хулашĕсĕр пуçне) — 128 штук #Хусан хулин таврашĕнче тупса палăртнисем — 26 штук #Атăлăн сылтăм çыранĕнче тупса палăрнисем — 50 штук Çапла вара, пурне те пĕрле хушсан 362 штук. Ку цифрăсене пурне те Д. Г. Мухаметшин кĕнекинчен илнĕ<ref>Мухаметшин Д. Г. [http://archtat.ru/content/uploads/2017/12/aes_6-1.pdf Татарские эпиграфические памятники. Региональные особенности и этнокультурные варианты]. Серия «Археология евразийских степей». – Выпуск 6. – Казань: Институт истории АН РТ, 2008. – 132 с. илл. — С. 85-99.</ref>. Мĕнпур кунашкал палăксен йышĕ, чăнах та, 400 патнелле çывхарса пырать<ref>Кун пирки А. П. Хусанкайăн Электронла чăваш энциклопедийĕнчи статйинче те каланă.</ref>. Хальхи тĕпчевçĕсем шута илнĕ мĕнпур 362 палăка пăхса тухма тăрăшаççĕ. Гарун Юсупов пăхса тухнă палăксен шучĕ 200 таврашнелле теме пулать (палăксен 90% р,л-чĕлхепе тенĕ вăл). Марсель Ахметзянов 161 палăка пăхса тухнă, ятарлă таблица тунă. Р,Л-чĕлхеллĕ палăксен йышĕ 90 процентран чылай каярах тесе палăртнă. Анчах та Д. Г. Мухаметшин кĕнекинчен з,ш-чĕлхеллисем 4 штук çеç пулни курăнать. Ю. Юменальев тата С. Ювенальев та, каллех хайхии Г. Мухаметшин çине таянса, <big><big>анчах тĕп çăлкуçа кăтартмасăр</big></big>, тупса палăртнă палăксен шучĕн ыйтăвне хускатаççĕ<ref>Ювенальев Ю. Ю., Ювенальев С. Ю. [http://библиотека.сувары.рф/books/etnichyeskaya_ryeligiya_i_mifologichyeskiye_pryedstavlyeniya.pdf Культура суваро-булгар. Этническая религия и мифологические представления.] — Чебоксары, 2013. — 128 с., илл. ISBN-978-5-7361-0154-2</ref>{{rp|17}}. Çапла пулса тухать: мĕнпурĕ 274 палăк, вĕсенчен 43-шĕ арабла, 4-шĕ тĕрĕкле (стандартлă тĕрĕкле тесе ăнланмалла). Ытти 227 палăк «сăварпăлахарла» (пăлхарла тесе ăнланмалла) (78 палăка Пăлхар хулашĕнче, 84 штукне Саккамра, 22 штукне Хусан таврашĕнче, 43 штукне Атăлăн сылтăм енче тупнă). Ахăртнех, ку авторсем кивелнĕ информаципе усă курнă. Н. И. Ашмарин хăйĕн «Болгары и чуваши» кĕнекинче Атăлçи пăлхарсен 12 эпитафине илсе кăтартнă теççĕ, анчах та вăл чăннипе 93 палăка пăхса тухнă. Кĕнеки компактлă пултăр тесе, пурне те унта асăнман. == Икĕ чĕлхеллĕ мăссăльманла чул юпасем == Атăлçи Пăлхар чул юписенчен ытларах пайĕ мăссăльман тĕнĕпе çыхăннă. Чĕлхе тĕлĕшпе пăхсан вара — ытларахăшĕ икĕ чĕлхеллĕ: арабла тата тĕрĕкле ротацизмлă е арабла тата тĕрĕкле зетацизмлă. Çав вăхăтрах юлашкинчен асăннă икĕ ушкăн калăпăшĕсемпе тан маррине те ятарласах палăртас пулать. ===Трнскрипци тата транслитераци === Атăлçи Пăлхар эпиграфика палăкĕсене, эрменлисене шутламасан, пĕтĕмпех араб графикипе çырнă. Çапла вара, вĕсене вулас тесен, араб çырулăхне пĕлмелле. Кайран вара, мĕн вуласа пĕлнине, урăх çырулăх çине те куçарма пулать. Урăх чĕлхене тÿрех куçарма вара <big><big>васкамалла мар</big></big>. Саспаллишерĕн, сăмахшерĕн, мĕнле пур, çавăн пек, çырса тухмалла чăн малтан. Çак процеса транскрипци тата транслитераци теççĕ. Çак ĕçе тĕрĕс, пысăк ăсталăхпа тăвас тесен, араб çырулăхĕн вăтам ĕмĕрсенчи (13-14-мĕш çĕрçуллăхсем) уйрăмлăхĕсене те пĕлмелле. Çапла палăртса тухнине кирек хăçан та тытса куçарма май пур. Мĕн çырнинчен ытларах мĕнле чĕлхепе çырни пысăкрах пĕлтерĕшлĕ теме пулать. Акă пĕр тĕслĕх, [[1307]]-мĕш çулхи палăк çинчи çыру (шупка тĕспе араблине, тĕксĕм тĕспе тĕрĕклине кăтартнă): {{Цитата пуçламăшĕ}} Äl-хökmü li-l-lahi-l-gäliji-l-käbiri. '''Jljаs аuli Jsmаgil аuli Мöхämmäd bälüкü.''' Räxmätü-l-lähi gäläjhi räхmätän vаsigätän. '''Таriха žеti zür аltуšу žаl zu-1-qagidä аjху išnа äči. Čаrimsän sуvnа bаrsа v(i)lti.''' {{Цитата вĕçĕ}} Ку тĕслĕхе М. Закиев кĕнекинчен<ref>Закиев М. З., Кузьмин-Юманади Я. Ф. [https://сувары.рф/ru/content/volzhskie-bulgary-i-ih-potomki-0 Волжские булгары и их потомки.] — М.: ИНСАН, Российский фонд культуры, 1993. —160 с. ISBN 5-85840-265-8 (1-мĕш сыпăка пăхмалла)</ref> илнĕ, — транскрипцине е хăй тунă, е урăх çыннăн транскрипцийĕпе усă курнă. Çак япаланах А. П. Хусанкай еплерех транскрипциленине пăхар тата<ref>Революцичченхи чăваш литератури. 1-мĕш том. Шупашкар, 1984. (Пăхмалла: с. 55-57, 413-414).</ref>. [[File:Atner Huzangaj.jpg|thumb|Atner Huzangaj]] :1)Тÿре ĕçĕ çулти аслă аллах аллинче :2)'''Ильяс ывăлĕ Исмаил''' :3)'''ывăлĕн Мухаммадăн палăкĕ''' :4)Тивлечĕ аллахăн уншăн чикĕсĕр :5)пултăр! '''Тарăхĕ: çичĕ''' :6)'''çĕр олттăшĕ çол, зилькади''' :7)'''ойăхĕшĕнчеччĕ. Çарăмсан''' :8)'''шывне пырса вилчĕ''' Ку автор текстăн арабла пайне транскрипцилесе тăман, тÿрех чăвашла куçарнă. Тĕрĕкле пайĕ вара — чăнах та транскрипци (тен, хăшпĕр кăлтăксем пур пулсан та), куçару мар. Кунта та текстăн тĕрĕкле пайĕ '''тĕксĕм''', арабла пайăн чăвашла куçарăвĕ — шупка. Енчен те камăн та пулин çак транскрипцисен-транслитерцисен-куçарусен тĕрĕслĕхне тишкерес килет пулсан, унăн хăйĕн мĕнпур ĕçе çĕнĕрен, малçăлкуç çине таянса, тума тивет. Е ытти авторсен транскрипцийĕсемпе танлаштарса пăхмалла. == Эпитафисем — литература палăкĕсем == С. М. Червонная ÿнер тĕпчевçи XIII-XIV емĕрсенчи Атăлçи Пăлхар эпитафийĕсем пирки мĕн çырнине илсе кăтартатпăр (унта вăл вĕсен литературăлла пĕлтерĕшне уçса парать)<ref>Червонная С. М. Искусство Татарии. История изобразительного искусства и архитектуры с древнейших времён до 1917 года. М., «Искусство», 1987. — с.108.</ref>. {{цитата пуçламăшĕ}} {{oq|ru|...в [[XIII]]-[[XIV]] веках, сквозь жёсткий панцирь теологической схоластики в словах, начертанных на камне, прорывалась живая творческая мысль и как бы слышалась порой то обстоятельная размеренная речь стремящегося к исторической истине и фактичесой точности летописца, хронографа общебулгарских или локальных — городских, сельских, семейных событий, то взволнованная лирическая поэзия, окрашенная личным чувством боли и нежности. Во всех случаях, говоря о синтезе архитектуры, пластики, графики и слова, мы можем вести речь о высоком уровне, стилевой зрелости комплекса пластических искусств и одновременно '''зачатков художественной литературы''', включающей в себя и научное (историческое, географическое, теологическое), и вдохновенно-поэтическое, и фантастическое начало. Мастеру-резчику было небезразлично, как и что он должен начертать и выразить на камне, оставить на века. Этот повышенный интерес к слову, эта активная роль литературного начала придавала как бы усиленную рациональность, интеллектуальность, особую окраску «мусульманской учёности» булгарскому мемориальному искусству. Скульптор-резчик должен был быть высокообразованным человеком, не просто грамотным, но эрудированным, даже учёным, не только художником, но и немного поэтом. Именно поэтические достоинства булгарских эпитафий прежде всего были выявлены учёными.}}<Куçару: ... [[XIII]]-[[XIV]] ĕмĕрсенче, чул çинчи сăмахсен теологилле схоластикин нăкă панцирĕ витĕр, чĕрĕ креативлă шухăш сăрхăннă, çапла вара, е историлле чăнлăх тата фактсен тĕллĕхĕ патне туртăнакан çырсапыравçăн, пĕтĕм Пăлхарăн е хула, ял, килйыш шайĕнчи локаллĕ пулăмсен хронографĕн, тÿлек те тĕплĕ пуплевĕ, е харкамлăхăн ырату тата ачашлăх туйăмĕпе сăрланнă хумахануллă лирикăлла поэзи илтĕннĕ кас-кас. Кашнийĕнчех, архитектура, пластика, графика тата сăмах синтезĕ пирки каланă май, эпир пластикăлла ÿнерсен комплексĕн тата, çав вăхăтрах, ăславла та (историлле, географилле, географилле), хавхаланулла-позилле те, фантастикăлла та енсене пĕрлештерекен <big><big>илемлĕхлĕ литературăн тĕввисен</big></big> çÿллĕ шайĕ, стиль тĕлĕшĕнчи ÿсĕмлĕхĕ пирки сăмахлама пултаратпăр. Чулçă маçтăршăн хытă ĕскер çинче мĕн касса ĕмĕрлĕхе мĕн кăтартасси пушали пулман. Сăмах патнелли çак «мăкăрăлчăк» кăсăк, литературăлăхăн активлă çак ролĕ Пăлхар мемориаллă ÿнерне вăйлăлатнă рационаллăхпа, интеллектуаллăхпа, «мăссăльманла ăславлăхăн» уйрăм тĕсĕпе пуянлатса тăнă. Пăлхар эпитафийĕсен шăпах позилле пахалăхĕсем ĕнтĕ ăславçăсене чăн малтан витернĕ.> {{цитата вĕçĕ}} Ку сăамахсене автор мĕнпур палăксем пирки калать, анчах та, каларăмăр ĕнтĕ, вĕсенчен ытларахашĕ тĕрĕкле р,л-чĕлхеллĕ е, А. Рона-Ташăн чăваш чĕлхин периодизацийепе килешÿллĕн, ĕлĕкхи, вăтам ĕмĕрсенчи чăвашла. == Вуламалли == * Хузангай А. П. [http://enc.cap.ru/?t=publ&hry=162&lnk=1807 Булгарские эпиграфические памятники] — Электронла чăваш энциклопедийĕнчи статья. * Хузангай А. П. Диглоссия и типология языковой ситуации в Волжской Булгарии: функциональный и этнический аспекты. // Волжская Болгария (Булгария): этнокультурная ситуация и общественное развитие: материалы научного семинара (Чебоксары, 13 апреля 2011 г.) / сост. и науч. ред. Г. А. Николаев. — Чебоксары: ЧГИГН, 2012. — 132 с., ил. — (Тюркские племена и государства Евразии в древности и в Средние века; вып. 1). ISBN 978-5-87677-174-2 *Хакимзянов Ф.С. Эпиграфические памятники Волжской Булгарии и их язык. М., 1987; *Юсупов Г.В. Введение в булгаро-татарскую эпиграфику. М.–Л., 1960; *Pritsak O. Die bulgarische Fürstenliste und die Sprache der Protobulgaren. Wiesbaden, 1955; *Róna-Tas A., Fodor S. Epigraphica Bulgarica: A Volgai Bolgar – török feliratok. Szeged, 1973; *Ligeti L. A magyar nelv török kapcsolatai a honfoglalás etőtt és az Árpádkorban. Budapest: Akadémiai Kiadó, 1986 602 I. *Tekin T. Volga Bulgar kitabeleri ve Volga Bulgarcasi. Ankara, 1988; *Erdal M. Die Sprache der Wolgabulgarische Inschriften. Wiesbaden, 1993. === Чăваш республикин территорийĕнчи палăксем пирки === * Браславский Л. Ю. Мемориально-надгробные сооружения. // Браславский Л. Ю. Ислам в Чувашии. Чебоксары, 1997, с.160. — см. с.58-61. * Волков И.В., Мадуров Д. Ф. Белокаменные надгробия с эпитафиями с территории Чувашии<ref>Вырăсла çапла хушса çырнă: "Этот раздел подготовлен при содействии кандидата исторических наук, эпиграфиста И.В. Волкова (Институт культурного и природного наследия)."</ref> // Мадуров Д.Ф. [http://библиотека.сувары.рф/books/madurov_d._f._traditsionnoye_dyekorativnoye_iskusstvo_i_prazdniki_chuvashyey.pdfТрадиционное декоративное искусство и праздники чувашей]{{Ĕçлемен каçă|date=October 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}. — Чебоксары: Чуваш. кн. изд-во, 2004. — с. 287, ил. — С. 46-51. * Каховский В. Ф. Булгарские памятники на территории Чувашии // История исследования археологических памятников в Чувашском Поволжье и материалы по антропологии чувашей. Чебоксары, [[1995]]. * Киселев Михаил Юрьевич – кандидат исторических наук, руководитель Центра учета и обеспечения сохранности документов Архива РАН. [https://pifk.magtu.ru/doc/2020/4/230-237.pdf АРХЕОЛОГИЧЕСКИЕ ПАМЯТНИКИ ЧУВАШСКОЙ РЕСПУБЛИКИ ПО ДАННЫМ ДРЕВНЕ-ЧУВАШСКИХ КЛАДБИЩ] // Проблемы истории, филологии, культуры. 4 (2020), 230–237 ©Автор(ы) 2020 DOI: 10.18503/1992-0431-2020-4-70-230–237 * Милли (Прокопьев) А Н. Отчёт о поездке с целью фотографирования древнечувашских надгробных надписей в пределах Чебоксарского и Цивильского уездов ([[1925]] г.) // НА ЧГИГН. Отд. I. Ед. хр. 20. Инв. № 990. Л. 248-278. * Михайлов Е. П. Фотоснимки надгробных камней, сделанные входе экспедиции [[1984]] г. в Комсомольском, Яльчикском, Батыревском, Шемуршинском районах Чувашской АССР // НА ЧГИГН. Отд. И. Ед. хр. 803. Инв. № 7021. *Мухаметшин Д. Г., Михайлов Е. П., Иванов В. Н. (Алмантай). [https://сувары.рф/ru/content/epigraficheskie-pamyatniki-chuvashii Эпиграфические памятники Чувашии]. // Волжская Болгария (Булгария): этнокультурная ситуация и общественное развитие: материалы научного семинара (Чебоксары, 13 апреля 2011 г.) / сост. и науч. ред. Г. А. Николаев. — Чебоксары: ЧГИГН, 2012. — 132 с., ил. — (Тюркские племена и государства Евразии в древности и в Средние века; вып. 1). ISBN 978-5-87677-174-2 * Усманов, Венер Мударисович. [https://books.google.ru/books?id=wHKVEAAAQBAJ&pg=PA6&lpg=PA6&dq=В.+А.+Иванов+(Алмантай)&source=bl&ots=xgO2Ii_3V-&sig=ACfU3U0yhZXRp2d40qOPMgueVk49PUdxrg&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiU3vOhloyCAxUYKRAIHa66DbI4PBDoAXoECAIQAw#v=onepage&q=В.%20А.%20Иванов%20(Алмантай)&f=false Чувашстан Республикасы татар эпиграфик һәйкәлләре] Казан, 2022. == Каçăсем == * [https://www.business-gazeta.ru/article/485836 Фарид Хакимзянов: «Чуваши написали жалобу в Академию наук СССР, мол, татары их давят»] * [https://сувары.рф/ru/content/epigraficheskie-pamyatniki-goroda-bulgara Эпиграфические памятники города Булгара] — Сувар.рф сайтран == Асăрхавсем == {{Асăрхавсем}} [[Категори:Эпиграфика]] [[Категори:Атăлçи Пăлхар]] [[Категори:Çырулăх]] [[Категори:Чăваш Енĕн историйĕ]] [[Категори:Тутарстан историйĕ]] 2y0n272lrac4197hvqja6od68sgwwm2 0 89386 841612 835390 2024-12-01T21:28:58Z Ellodanis5 17302 841612 wikitext text/x-wiki [[Ӳкерчĕк:Location Eritrea AU Africa.svg|мини|Эритрея]] '''Эритрея''' официаллӑ ячӗ — '''Эритрея Патшалӑхӗ''' ([[тигринья]] ''ሃገረ ኤርትራ'' (hagärä ertra), [[арап чĕлхи|арап.]] ''دولة إرتريا''‎(dawlat iritriyyā)) — [[Хĕрлĕ тинĕс]] хӗрринчи [[Африка]] Мӑйраки районӗнче вырнаҫнӑ Хӗвелтухӑҫ Африка патшалӑхӗ. Тӗп тухи тата чи пысӑк хули — [[Асмэра]]. == Кунҫул == <big><big>Малалла сире Вячеслав Шорников тексчĕпе паллаштаратпăр</big></big><ref>[https://chuvash.org/blogs/comments/5953.html Вячеслав Шорников: Эритрея]</ref> Эритрея — Африкӑра Суданпа, Эфиопипе тата Джибутипе чикӗллӗ патшалӑх. Унӑн лаптӑкӗ — 117,6 пин тӑваткал метр, унта пурӗ 6 млн ҫын пурӑнать. Тепӗр ҫӑлкуҫсем тӑрӑх патшалӑхра 3,6 млн ҫын кӑна пур. Хисепӗ ҫав тери расна пулни Эритрейӑра халӑх ҫыравне нихӑҫан та ирттерменнипе ҫыхӑннӑ. Истори Эритрея патшалӑхӗн ҫӗрӗсем ҫинче ӗлӗк-авал Аксум патшалӑхӗ пулнӑ. Каярах ку ҫӗр Осман империйӗн витӗмне лекет. 1882 ҫулта ку тӑрӑха итальянсем ҫитеҫҫӗ те кунта Итали Эритреи йӗркеленет. Итали патшалӑхне ҫак тӑрӑх Иккӗмӗш тӗнче вӑрҫи вӗҫленичченех пӑхӑнса тӑрать. Ун хыҫҫӑн кунта Аслӑ Британи влаҫӗ килет. Ку тӑрӑхпа мӗн тумалла-ши тесе акӑлчансем чылай пуҫ ватнӑ пулас. Совет Союзӗ, Италире коммунистсем влаҫа илессе кӗтсе, Эритрейӑна Италине каялла тавӑрса парасшӑн пулнӑ тет. 1950 ҫулта тин ку ҫӗрсемпе мӗн тӑвассине палӑртаҫҫӗ — ӑна Эфиопипе пӗрлештереҫҫӗ. Ҫапла тума АПШ ҫине тӑнӑ пулать. Ҫавах та Эритрея халӑхӗ никама пӑхӑнман патшалӑх пек малалла аталанасшӑн пулнӑ. 1958 ҫулта вӗсем Этритрейӑна ирӗке кӑларакан юхӑма никӗслеҫҫӗ. 1961 ҫулта вара хӗҫ-пӑшал алла тытса кӗрешме тытӑнаҫҫӗ. Вӑрҫӑ 30 ҫул пынӑ. 1993 ҫулта тин, икӗ ҫул маларах референдум ирттерсе, Эритрея никама пӑхӑнман патшалӑх пулса тӑнӑ. Референдум мӗнле иртнине ПНО сӑнаса тӑнӑ. Пӑхӑнман патшалӑх йӗркеленнӗ хыҫҫӑн президент вырӑнне Исайас Афеворк йышӑннӑ. Унтанпа патшалӑхра урӑх суйлав халӗ те ирттермен, Афеворк халӗ те Эритрея президенчӗ. Никама пӑхӑнман патшалӑх йӗркеленнӗ пулин те Эритрея вӑрҫӑсене хутшӑнма пӑрахман. 1998–2000 ҫулсенче вӗсем Эфиопипе тавлашуллӑ ҫӗрсем тавра хирӗҫнӗ. Ҫавӑн пекех Эритрея виҫӗ кун хушши Джибутипе вӑрҫнӑ — лешӗсене АПШ-па Франци пулӑшнӑран хӑвӑрт выляса янӑ. Паянхи куна илсен ПНО Эритрейӑна хӗҫ-пӑшал сутма юраманни пирки йышӑннӑ — вӗсем имӗш террористсене пулӑшаҫҫӗ. Халӑхсем Ытларах енӗпе кунта тиграи (55%) тата тигре (30%) халӑхсем пурӑнаҫҫӗ. Пӗрремӗшсем ытларах енӗпе христиансем (авалхи тухӑҫ православи чиркӗвӗ), иккӗмӗшсем — мӑсӑльмансем. Ку икӗ халӑх та семит халӑхӗсен йышне кӗреҫҫӗ. Тиграисем тигранья чӗлхипе калаҫаҫҫӗ, тигресем — тигре чӗлхипе. Икӗ чӗлхи те тӑванла чӗлхесем. Тиграньялла калаҫакансенсен шучӗ 4,3 миллиона ҫитет. Ҫурри Эфиопире пурӑнать, ҫурри — Эритрейӑра. Тигре чӗлхипе калаҫакансен йышӗ пӗчӗкрех — миллион ытла кӑна. Сӑмахран, Википедире тиграньяпа уйрӑм пай пур (унта пурӗ те 200 статья ҫеҫ ытларах), тигре чӗлхипе вара — ҫук. Икӗ чӗлхе ҫырулӑхӗ те эфиопи ҫырулӑхӗ ҫинче никӗсленеҫҫӗ. Мӑсӑльман тӗнӗпе пурӑнакан тигресем ҫавӑн пекех араб ҫырулӑхӗпе те усӑ кураҫҫӗ. Кӑсӑклӑ факт: христиан тӗнӗ киличчен тиграисен Уту ятлӑ Хӗвел турри, Алмака ятлӑ Уйӑх турри пулнӑ. Тиграисен чи паллӑ апачӗсенчен пӗри — тихло. Ӑна урпа ҫӑнӑхӗнчен хатӗрлеҫҫӗ. Асмэра Тӗп хули — Асмэра, унта миллиона яхӑн ҫын пурӑнать. Вӑл Эритрея сӑртлӑхӗн хӗрринче, тинӗс шайӗнчен 2438 метр ҫӳллӗшӗнче вырнаҫнӑ. Ӗлӗк-авал, XII ӗмӗре илес пулсан, хула вырӑнӗнче 4 ял пулнӑ тет. Вӗсем суту-илӳ ҫулӗ ҫинче ларнӑ. 1897 ҫулта итальянсем хулана колонизацилесен вӗсем ӑна тӗп хула шайне хӑпартнӑ. 1930-мӗш ҫулсенче хула сӑнӗ питӗ улшӑннӑ тет, ҫурт-йӗрсенче Итали архитектури палӑрма тытӑннӑ. Ҫавӑнпа та ӑна «пӗчӗк Рим» тесе те калакаланӑ. Хальхи вӑхӑтра та ҫуртсем кӑна мар италиллӗ, суту-илӳ лавккисем те итальянла ятлӑ. Итали тапхӑрне пула апатлану сервисӗнче ҫав вӑхӑтри витӗм халӗ те сыхланса юлнӑ. Сӑмахран, Асмэра урамӗсенче пиццӑна кашни утӑмра сутаҫҫӗ. Хула питӗ ҫӳллӗ вырнаҫнӑран кунти ҫанталӑк сӑртри пекех тет. Ирхине ӑшӑ, каҫхине вара — сивӗ. Каҫхи хӑш-чухне, уйрӑмах типӗ ҫанталӑк тӑнӑ чухне, шӑнтма та пултарать теҫҫӗ. Вӑл вӑхӑтра типӗ ҫанталӑк тӑнӑран юр ҫумасть. Ҫавах хӑш-чухне юр та ӳккелет имӗш. Хулара 1967 ҫулта никӗсленӗ университет ӗҫлет. Палӑк пек XIX ӗмӗрти крепоҫе асӑнаҫҫӗ. Хулара тӗнчепе ҫыхӑнтаракан аэропорт ӗҫлет, чукун ҫулпа Хӗрлӗ тинӗс хӗрринче вырнаҫнӑ Массава портпа лекме пулать. Ҫутҫанталӑк Эритрея Хӗрлӗ тинӗс хӗрринче вырнаҫнӑ патшалӑх. Унӑн лаптӑкӗ сӑртлӑ-туллӑ. Ҫӗршывӑн пысӑк пайне Эфиопи сӑртлӑхӗ йышӑнать. Кӑнтӑр-хӗвелтухӑҫ енче тинӗс ҫыранӗ хӗррипе типӗ тӳрем ҫӗр сарӑлса выртать. Тискер кайӑк тӗлӗшӗнчен патшалӑх питӗ пуян темелле. Кунта африка ылтӑн кашкӑрӗ те, африка тискер кушакӗ те, сомали ту качаки те, африка тилли те пур. Доркас ятлӑ ту качаки тухӑҫ енчи тӳремлӗхре тата Гаш-Барка провинцире тӗл пулать. Эритрейӑра слонсем пур, арӑслансем тӗл пулаҫҫӗ тет. Ҫавӑн пекех ҫухалма пултаракан кайӑк ашаксем те кунта пур. Дахлак архипелагра вара 250 тӗс пулӑ ӗрчет тет. Вӗсен йышӗнче вӑтаҫӗр тинӗсӗнче тӗл пулаканнисем те пур. Экономика Эритрея предприятийӗсен пысӑк пайӗ вӑрҫӑ хыҫҫӑн юсанса ҫитеймен-ха. Унччен маларах кунта пир-авӑр, атӑ-пушмак, нефть промышленноҫӗн предприятийӗсем ӗҫленӗ. Чи паллисенчен Асмэра сӑра вӗретекен савута асӑнмалла пуль. Ӑна Луиджи Мелотти итали ҫынни никӗсленӗ. Каярахпа ӑна патшалӑх туртса илнӗ. Ҫӗр айӗнчи пурлӑх тӗлӗшӗнчен ҫӗршывра ылтӑн, йӗс, цинк, кали кӑлараҫҫӗ. Ку ӗҫре вӗсене уйрӑмах Китайран килнӗ инвесторсем пулӑшаҫҫӗ. Ҫӗр айӗнчи пурлӑха пула Эритрея экономики те самай вӑй илнӗ. Тинӗс ҫумра выртни те патшалӑха самай пулӑшать. Кунта, сӑмахран, тинӗс шывӗнчен тӑвар туса илеҫҫӗ. Пулӑ тытасси вӑйлӑ аталаннӑ. Эритрея лаптӑкӗ ытларах енӗпе сӑртлӑ тата типӗ ҫӗрсенчен тӑнӑ май тыр-пул туса илме юрӑхлӑ ҫӗрсен йышӗ пысӑках мар — пурӗ те 5% кӑна усӑ курайраҫҫӗ. Ҫӗрулми, куккурус, вир, тулӑ ӳстереҫҫӗ. Ҫавӑн пекех цитруслисене, банан таврашӗ туса илеҫҫӗ. Апла-и, капла-и — ял хуҫалӑхӗнче халӑхӑн 80% таран вӑй хурать. Информацие Википедин вырӑс тата акӑлчан версийӗсенчен илсе хатӗрленӗ. Ӳкерчӗксене Google.Map сервисран илнӗ. Редакцирен: Статьяна вырнаҫтарни редакци автор шухӑшӗпе килӗшнине пӗлтермест. == Вуламалли == *Эритрея // Экслибрис — Яя. — М. : Советская энциклопедия, 1978. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров ; 1969—1978, т. 30). *Эритрея // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1904. — Т. XLI. — С. 29—30. *Абрамова И. О., Васильев А. М. и др. Страны Африки. — М.: Институт Африки РАН, 2002. — С. 216—224. — ISBN 5-201-04894-3 *Никонов В.А. Краткий топонимический словарь. — М.: Мысль, 1966. — 509 с. — 32 000 экз. *Поспелов Е. М. Географические названия мира. Топонимический словарь / отв. ред. Р. А. Агеева. — 2-е изд., стереотип. — М.: Русские словари, Астрель, АСТ, 2002. — 512 с. — 3000 экз. — ISBN 5-17-001389-2. == Каҫӑсем == * [https://web.archive.org/web/20071029070733/http://ve.free-travels.ru/articles/item.php?country=eritrea Вольная энциклопедия об Эритрее] * [http://www.conflictologist.org/main/vojny-i-konflikty-v-tropicheskoy-afrike.htm#eritrea Материалы по новейшей истории Эритреи]{{Ĕçлемен каçă|date=August 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * {{Dmoz|Regional/Africa/Eritrea}} * [https://www.bbc.co.uk/news/world-africa-13349078 Профиль] на [[BBC News]]{{ref-en}} * {{Wikiatlas|Eritrea}} * [http://www.ifs.du.edu/ifs/frm_CountryProfile.aspx?Country=ER Ключевые прогнозы развития для Эритреи] из [[International Futures]]{{ref-en}} {{Африкăри патшалăхсем}} {{Эритрея темăсенче}} [[Категори:Патшалӑхсем, алфавитпа]] [[Категори:Эритрея| ]] m2tmm6nmehl9ds84b2bxf6qhnw90ydv 841613 841612 2024-12-01T21:30:31Z Ellodanis5 17302 841613 wikitext text/x-wiki [[Ӳкерчĕк:Location Eritrea AU Africa.svg|мини|Эритрея]] '''Эритрея''' официаллӑ ячӗ — '''Эритрея Патшалӑхӗ''' ([[тигринья]] ''ሃገረ ኤርትራ'' (hagärä ertra), [[арап чĕлхи|арап.]] ''دولة إرتريا''‎(dawlat iritriyyā)) — [[Хĕрлĕ тинĕс]] хӗрринчи [[Африка]] Мӑйраки районӗнче вырнаҫнӑ Хӗвелтухӑҫ Африка патшалӑхӗ. Тӗп тухи тата чи пысӑк хули — [[Асмэра]]. == Кунҫул == <big><big>Малалла сире Вячеслав Шорников тексчĕпе паллаштаратпăр</big></big><ref>[https://chuvash.org/blogs/comments/5953.html Вячеслав Шорников: Эритрея]</ref> Эритрея — Африкӑра Суданпа, Эфиопипе тата Джибутипе чикӗллӗ патшалӑх. Унӑн лаптӑкӗ — 117,6 пин тӑваткал метр, унта пурӗ 6 млн ҫын пурӑнать. Тепӗр ҫӑлкуҫсем тӑрӑх патшалӑхра 3,6 млн ҫын кӑна пур. Хисепӗ ҫав тери расна пулни Эритрейӑра халӑх ҫыравне нихӑҫан та ирттерменнипе ҫыхӑннӑ. Истори Эритрея патшалӑхӗн ҫӗрӗсем ҫинче ӗлӗк-авал Аксум патшалӑхӗ пулнӑ. Каярах ку ҫӗр Осман империйӗн витӗмне лекет. 1882 ҫулта ку тӑрӑха итальянсем ҫитеҫҫӗ те кунта Итали Эритреи йӗркеленет. Итали патшалӑхне ҫак тӑрӑх Иккӗмӗш тӗнче вӑрҫи вӗҫленичченех пӑхӑнса тӑрать. Ун хыҫҫӑн кунта Аслӑ Британи влаҫӗ килет. Ку тӑрӑхпа мӗн тумалла-ши тесе акӑлчансем чылай пуҫ ватнӑ пулас. Совет Союзӗ, Италире коммунистсем влаҫа илессе кӗтсе, Эритрейӑна Италине каялла тавӑрса парасшӑн пулнӑ тет. 1950 ҫулта тин ку ҫӗрсемпе мӗн тӑвассине палӑртаҫҫӗ — ӑна Эфиопипе пӗрлештереҫҫӗ. Ҫапла тума АПШ ҫине тӑнӑ пулать. Ҫавах та Эритрея халӑхӗ никама пӑхӑнман патшалӑх пек малалла аталанасшӑн пулнӑ. 1958 ҫулта вӗсем Этритрейӑна ирӗке кӑларакан юхӑма никӗслеҫҫӗ. 1961 ҫулта вара хӗҫ-пӑшал алла тытса кӗрешме тытӑнаҫҫӗ. Вӑрҫӑ 30 ҫул пынӑ. 1993 ҫулта тин, икӗ ҫул маларах референдум ирттерсе, Эритрея никама пӑхӑнман патшалӑх пулса тӑнӑ. Референдум мӗнле иртнине ПНО сӑнаса тӑнӑ. Пӑхӑнман патшалӑх йӗркеленнӗ хыҫҫӑн президент вырӑнне Исайас Афеворк йышӑннӑ. Унтанпа патшалӑхра урӑх суйлав халӗ те ирттермен, Афеворк халӗ те Эритрея президенчӗ. Никама пӑхӑнман патшалӑх йӗркеленнӗ пулин те Эритрея вӑрҫӑсене хутшӑнма пӑрахман. 1998–2000 ҫулсенче вӗсем Эфиопипе тавлашуллӑ ҫӗрсем тавра хирӗҫнӗ. Ҫавӑн пекех Эритрея виҫӗ кун хушши Джибутипе вӑрҫнӑ — лешӗсене АПШ-па Франци пулӑшнӑран хӑвӑрт выляса янӑ. Паянхи куна илсен ПНО Эритрейӑна хӗҫ-пӑшал сутма юраманни пирки йышӑннӑ — вӗсем имӗш террористсене пулӑшаҫҫӗ. Халӑхсем Ытларах енӗпе кунта тиграи (55%) тата тигре (30%) халӑхсем пурӑнаҫҫӗ. Пӗрремӗшсем ытларах енӗпе христиансем (авалхи тухӑҫ православи чиркӗвӗ), иккӗмӗшсем — мӑсӑльмансем. Ку икӗ халӑх та семит халӑхӗсен йышне кӗреҫҫӗ. Тиграисем тигранья чӗлхипе калаҫаҫҫӗ, тигресем — тигре чӗлхипе. Икӗ чӗлхи те тӑванла чӗлхесем. Тиграньялла калаҫакансенсен шучӗ 4,3 миллиона ҫитет. Ҫурри Эфиопире пурӑнать, ҫурри — Эритрейӑра. Тигре чӗлхипе калаҫакансен йышӗ пӗчӗкрех — миллион ытла кӑна. Сӑмахран, Википедире тиграньяпа уйрӑм пай пур (унта пурӗ те 200 статья ҫеҫ ытларах), тигре чӗлхипе вара — ҫук. Икӗ чӗлхе ҫырулӑхӗ те эфиопи ҫырулӑхӗ ҫинче никӗсленеҫҫӗ. Мӑсӑльман тӗнӗпе пурӑнакан тигресем ҫавӑн пекех араб ҫырулӑхӗпе те усӑ кураҫҫӗ. Кӑсӑклӑ факт: христиан тӗнӗ киличчен тиграисен Уту ятлӑ Хӗвел турри, Алмака ятлӑ Уйӑх турри пулнӑ. Тиграисен чи паллӑ апачӗсенчен пӗри — тихло. Ӑна урпа ҫӑнӑхӗнчен хатӗрлеҫҫӗ. Асмэра Тӗп хули — Асмэра, унта миллиона яхӑн ҫын пурӑнать. Вӑл Эритрея сӑртлӑхӗн хӗрринче, тинӗс шайӗнчен 2438 метр ҫӳллӗшӗнче вырнаҫнӑ. Ӗлӗк-авал, XII ӗмӗре илес пулсан, хула вырӑнӗнче 4 ял пулнӑ тет. Вӗсем суту-илӳ ҫулӗ ҫинче ларнӑ. 1897 ҫулта итальянсем хулана колонизацилесен вӗсем ӑна тӗп хула шайне хӑпартнӑ. 1930-мӗш ҫулсенче хула сӑнӗ питӗ улшӑннӑ тет, ҫурт-йӗрсенче Итали архитектури палӑрма тытӑннӑ. Ҫавӑнпа та ӑна «пӗчӗк Рим» тесе те калакаланӑ. Хальхи вӑхӑтра та ҫуртсем кӑна мар италиллӗ, суту-илӳ лавккисем те итальянла ятлӑ. Итали тапхӑрне пула апатлану сервисӗнче ҫав вӑхӑтри витӗм халӗ те сыхланса юлнӑ. Сӑмахран, Асмэра урамӗсенче пиццӑна кашни утӑмра сутаҫҫӗ. Хула питӗ ҫӳллӗ вырнаҫнӑран кунти ҫанталӑк сӑртри пекех тет. Ирхине ӑшӑ, каҫхине вара — сивӗ. Каҫхи хӑш-чухне, уйрӑмах типӗ ҫанталӑк тӑнӑ чухне, шӑнтма та пултарать теҫҫӗ. Вӑл вӑхӑтра типӗ ҫанталӑк тӑнӑран юр ҫумасть. Ҫавах хӑш-чухне юр та ӳккелет имӗш. Хулара 1967 ҫулта никӗсленӗ университет ӗҫлет. Палӑк пек XIX ӗмӗрти крепоҫе асӑнаҫҫӗ. Хулара тӗнчепе ҫыхӑнтаракан аэропорт ӗҫлет, чукун ҫулпа Хӗрлӗ тинӗс хӗрринче вырнаҫнӑ Массава портпа лекме пулать. Ҫутҫанталӑк Эритрея Хӗрлӗ тинӗс хӗрринче вырнаҫнӑ патшалӑх. Унӑн лаптӑкӗ сӑртлӑ-туллӑ. Ҫӗршывӑн пысӑк пайне Эфиопи сӑртлӑхӗ йышӑнать. Кӑнтӑр-хӗвелтухӑҫ енче тинӗс ҫыранӗ хӗррипе типӗ тӳрем ҫӗр сарӑлса выртать. Тискер кайӑк тӗлӗшӗнчен патшалӑх питӗ пуян темелле. Кунта африка ылтӑн кашкӑрӗ те, африка тискер кушакӗ те, сомали ту качаки те, африка тилли те пур. Доркас ятлӑ ту качаки тухӑҫ енчи тӳремлӗхре тата Гаш-Барка провинцире тӗл пулать. Эритрейӑра слонсем пур, арӑслансем тӗл пулаҫҫӗ тет. Ҫавӑн пекех ҫухалма пултаракан кайӑк ашаксем те кунта пур. Дахлак архипелагра вара 250 тӗс пулӑ ӗрчет тет. Вӗсен йышӗнче вӑтаҫӗр тинӗсӗнче тӗл пулаканнисем те пур. Экономика Эритрея предприятийӗсен пысӑк пайӗ вӑрҫӑ хыҫҫӑн юсанса ҫитеймен-ха. Унччен маларах кунта пир-авӑр, атӑ-пушмак, нефть промышленноҫӗн предприятийӗсем ӗҫленӗ. Чи паллисенчен Асмэра сӑра вӗретекен савута асӑнмалла пуль. Ӑна Луиджи Мелотти итали ҫынни никӗсленӗ. Каярахпа ӑна патшалӑх туртса илнӗ. Ҫӗр айӗнчи пурлӑх тӗлӗшӗнчен ҫӗршывра ылтӑн, йӗс, цинк, кали кӑлараҫҫӗ. Ку ӗҫре вӗсене уйрӑмах Китайран килнӗ инвесторсем пулӑшаҫҫӗ. Ҫӗр айӗнчи пурлӑха пула Эритрея экономики те самай вӑй илнӗ. Тинӗс ҫумра выртни те патшалӑха самай пулӑшать. Кунта, сӑмахран, тинӗс шывӗнчен тӑвар туса илеҫҫӗ. Пулӑ тытасси вӑйлӑ аталаннӑ. Эритрея лаптӑкӗ ытларах енӗпе сӑртлӑ тата типӗ ҫӗрсенчен тӑнӑ май тыр-пул туса илме юрӑхлӑ ҫӗрсен йышӗ пысӑках мар — пурӗ те 5% кӑна усӑ курайраҫҫӗ. Ҫӗрулми, куккурус, вир, тулӑ ӳстереҫҫӗ. Ҫавӑн пекех цитруслисене, банан таврашӗ туса илеҫҫӗ. Апла-и, капла-и — ял хуҫалӑхӗнче халӑхӑн 80% таран вӑй хурать. Информацие Википедин вырӑс тата акӑлчан версийӗсенчен илсе хатӗрленӗ. Ӳкерчӗксене Google.Map сервисран илнӗ. Редакцирен: Статьяна вырнаҫтарни редакци автор шухӑшӗпе килӗшнине пӗлтермест. == Вуламалли == *Эритрея // Экслибрис — Яя. — М. : Советская энциклопедия, 1978. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров ; 1969—1978, т. 30). *Эритрея // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1904. — Т. XLI. — С. 29—30. *Абрамова И. О., Васильев А. М. и др. Страны Африки. — М.: Институт Африки РАН, 2002. — С. 216—224. — ISBN 5-201-04894-3 *Никонов В.А. Краткий топонимический словарь. — М.: Мысль, 1966. — 509 с. — 32 000 экз. *Поспелов Е. М. Географические названия мира. Топонимический словарь / отв. ред. Р. А. Агеева. — 2-е изд., стереотип. — М.: Русские словари, Астрель, АСТ, 2002. — 512 с. — 3000 экз. — ISBN 5-17-001389-2. == Асăрхавсем == {{Асăрхавсем}} == Каҫӑсем == * [https://web.archive.org/web/20071029070733/http://ve.free-travels.ru/articles/item.php?country=eritrea Вольная энциклопедия об Эритрее] * [http://www.conflictologist.org/main/vojny-i-konflikty-v-tropicheskoy-afrike.htm#eritrea Материалы по новейшей истории Эритреи]{{Ĕçлемен каçă|date=August 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * {{Dmoz|Regional/Africa/Eritrea}} * [https://www.bbc.co.uk/news/world-africa-13349078 Профиль] на [[BBC News]]{{ref-en}} * {{Wikiatlas|Eritrea}} * [http://www.ifs.du.edu/ifs/frm_CountryProfile.aspx?Country=ER Ключевые прогнозы развития для Эритреи] из [[International Futures]]{{ref-en}} {{Африкăри патшалăхсем}} {{Эритрея темăсенче}} [[Категори:Патшалӑхсем, алфавитпа]] [[Категори:Эритрея| ]] eikoz0cepkanp4dbvq47x1lrq6f9njn 0 100036 841638 750756 2024-12-02T09:08:35Z Ellodanis5 17302 841638 wikitext text/x-wiki {{Пĕлтерĕшсем|Килйыш (пĕлтерĕшсем)}} {{Пĕлтерĕшсем|Йыш (пĕлтерĕшсем)}} {{Пĕлтерĕшсем|Ямахат (пĕлтерĕшсем)}} '''Килйыш''', çавăн пекех '''ямахат''' — математикăра: [[йыш]]ăн уйрăм тĕсĕ. '''Килйыш''' е '''индексланă килйыш''', вăл пĕр-пĕр [[индексланă йыш]]па ассоциациленекен объектсен йышĕ пулса тăрать. Формаллĕрех каласан, индексланă килйыш вăл унăн <math>I</math> палăртав талккăшĕллĕ тата пĕлтерĕшĕсен <math>X</math> талккăшĕллĕ пĕр-пĕр математикăлла <math>x</math> [[Функци (математика)|функци]]. Кунашкал çыравра <math>I</math> йыша килйышăн ''индексссен'' йышĕ (е ахаллĕн çеç индекс) теççĕ, <math>X</math> йыша — ''индексланă'' йышĕ теççĕ. Ансатрах çапла ăнлантарма пулать. Пĕтĕмĕшлĕ йышăн элеменчĕсен (пайташĕсен) номерĕсем çук. Çавна май вĕсене пурне те тан теме пулать. Математикăри килйышра вара, — ахаль килйышри пекех! — апла мар. Кашниĕн хăйĕн ятарлă номерĕ (индексĕ) пур, кашни элементăн рольне палăртса тухнă. == Çавăн пекех == * [[Умлăн-хыçлăнлăх]] * [[Дизъюнктлă пĕрлешӳ]] * [[Енлĕх (математика)]] == Литература == * [[Mathematical Society of Japan]], ''Encyclopedic Dictionary of Mathematics'', 2nd edition, 2 vols., Kiyosi Itô (ed.), MIT Press, Cambridge, MA, 1993. Cited as EDM (volume). * Heinz-Dieter Ebbinghaus: Einführung in die Mengenlehre. 4. Auflage. Spektrum, Akademischer Verlag, Heidelberg u. a. 2003, ISBN 3-8274-1411-3. * Paul R. Halmos: Naive Mengenlehre (= Moderne Mathematik in elementarer Darstellung. Band 6). 5. Auflage. Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen 1994, ISBN 3-525-40527-8. * Harro Heuser: Lehrbuch der Analysis. Band 1. 16., durchgesehene Auflage. B. G. Teubner, Stuttgart 2006, ISBN 3-8351-0131-5. [[Категори:Математикăри паллăсем обозначения]] [[Категори:Йышсен теорийĕ]] [[Категори:Ямахат]] [[Категори:Килйыш]] [[Категори:Кил]] 7z0e6209dl2i3d2uguvn5axafrn5hp0 0 101707 841633 799238 2024-12-02T07:23:01Z Ellodanis5 17302 841633 wikitext text/x-wiki {{Пĕлтерĕшсем|Тачăланав}} [[File:VolantmoteurBMWV6.JPG|thumb|VolantmoteurBMWV6]] '''Тачăлантарав''', е, кĕскен, '''тач''' — [[автомобиль трансмиссийĕ]]н элеменчĕ, мотторăн çаврăнав самантне куçарать, ăна (моттора) ытти элементсенчен вăхăтлăха кăрт-карт тутармасăр уйăрма тата каялла çыхăнтарма май парать<ref>ГОСТ 18667-73 . — С. 2. П.2 «Виды сцеплений и приводов сцепления», термин 9 «Сцепление автомобиля».</ref> Тракторсем, танксем çинчи кунашкал япалана [[фрикцион]] теççĕ. == Асăрхавсем == {{Асăрхавсем}} == Литература == * ГОСТ 18667-73. «Автомобили, основные агрегаты и механизмы. Термины и определения». — Москва: ИПК Издательство стандартов, 2005. — 12 с. == Каçăсем == {{commons||тачăланав}} * [http://auto.bezmani.ru/topic126.html Замена сцепления ВАЗ] * [http://autonotes.info/sceplenie/ Сцепление автомобилей: устройство, типы, предъявляемые требования] * [http://stroy-technics.ru/article/mufty-stsepleniya Муфта сцепления в разрезе] * [http://www.procivic.ru/logbook/service/honda-civic-with-b16a2-gearbox-s4c-remove/ Замена сборки сцепления на примере Honda, подробнейший отчет] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110929000857/http://www.procivic.ru/logbook/service/honda-civic-with-b16a2-gearbox-s4c-remove/ |date=2011-09-29 }} * [https://www.youtube.com/watch?v=QzIhQcrb20M&feature=fvwp YouTube: Износ муфты сцепления] * [https://www.youtube.com/watch?v=6BaECAbapRg YouTube: Муфта сцепления при сборке] * [http://avtomobilisty.com/remont/neispravnosti-mehanizma-sceplenija-avtomobilja Неисправности механизма сцепления] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140715212650/http://avtomobilisty.com/remont/neispravnosti-mehanizma-sceplenija-avtomobilja |date=2014-07-15 }} * [http://www.xn--80aaobahmwflevy4ewh.xn--p1ai/index.php?menu1=42&menu2=205&lang=1 О сцеплении] * [http://www.xn--80aaobahmwflevy4ewh.xn--p1ai/index.php?menu1=40&menu2=187&lang=1 Замена сцепления] * [https://kvatro.biz/products/primenyaemost Применяемость сцеплений на отечественную коммерческую технику] [[Категори:Трансмисси]] [[Категори:Автомобиль]] hkzy720xyz6gls6pkz76ws5z5nu8cm5 841634 841633 2024-12-02T07:39:45Z Ellodanis5 17302 841634 wikitext text/x-wiki {{Пĕлтерĕшсем|Тачăланав}} [[File:VolantmoteurBMWV6.JPG|thumb|VolantmoteurBMWV6]] '''Тачăланав''' ('''тачăлантарав''', '''тачăлантаравăш'''), е, кĕскен, '''тач''' — [[автомобиль трансмиссийĕ]]н элеменчĕ, мотторăн çаврăнав самантне куçарать, ăна (моттора) ытти элементсенчен вăхăтлăха кăрт-карт тутармасăр уйăрма тата каялла çыхăнтарма май парать<ref>ГОСТ 18667-73 . — С. 2. П.2 «Виды сцеплений и приводов сцепления», термин 9 «Сцепление автомобиля».</ref> Тракторсем, танксем çинчи кунашкал япалана [[фрикцион]] теççĕ. == Асăрхавсем == {{Асăрхавсем}} == Литература == * ГОСТ 18667-73. «Автомобили, основные агрегаты и механизмы. Термины и определения». — Москва: ИПК Издательство стандартов, 2005. — 12 с. == Каçăсем == {{commons||тачăланав}} * [http://auto.bezmani.ru/topic126.html Замена сцепления ВАЗ] * [http://autonotes.info/sceplenie/ Сцепление автомобилей: устройство, типы, предъявляемые требования] * [http://stroy-technics.ru/article/mufty-stsepleniya Муфта сцепления в разрезе] * [http://www.procivic.ru/logbook/service/honda-civic-with-b16a2-gearbox-s4c-remove/ Замена сборки сцепления на примере Honda, подробнейший отчет] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110929000857/http://www.procivic.ru/logbook/service/honda-civic-with-b16a2-gearbox-s4c-remove/ |date=2011-09-29 }} * [https://www.youtube.com/watch?v=QzIhQcrb20M&feature=fvwp YouTube: Износ муфты сцепления] * [https://www.youtube.com/watch?v=6BaECAbapRg YouTube: Муфта сцепления при сборке] * [http://avtomobilisty.com/remont/neispravnosti-mehanizma-sceplenija-avtomobilja Неисправности механизма сцепления] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140715212650/http://avtomobilisty.com/remont/neispravnosti-mehanizma-sceplenija-avtomobilja |date=2014-07-15 }} * [http://www.xn--80aaobahmwflevy4ewh.xn--p1ai/index.php?menu1=42&menu2=205&lang=1 О сцеплении] * [http://www.xn--80aaobahmwflevy4ewh.xn--p1ai/index.php?menu1=40&menu2=187&lang=1 Замена сцепления] * [https://kvatro.biz/products/primenyaemost Применяемость сцеплений на отечественную коммерческую технику] [[Категори:Трансмисси]] [[Категори:Автомобиль]] q1ixvd7vcvzxw1z8u4cgn8gr8xsm88n 841635 841634 2024-12-02T07:40:42Z Ellodanis5 17302 841635 wikitext text/x-wiki {{Пĕлтерĕшсем|Тачăланав}} [[File:VolantmoteurBMWV6.JPG|thumb|VolantmoteurBMWV6]] '''Тачăланав''' ('''тачăлантарав''', '''тачăлантаравăш'''), е, кĕскен, '''тач''' — [[автомобиль трансмиссийĕ]]н элеменчĕ, мотторăн çаврăнав самантне куçарать, ăна (моттора) ытти элементсенчен вăхăтлăха кăрт-карт тутармасăр уйăрма (вĕçертме) тата каялла çыхăнтарма май парать<ref>ГОСТ 18667-73 . — С. 2. П.2 «Виды сцеплений и приводов сцепления», термин 9 «Сцепление автомобиля».</ref> Тракторсем, танксем çинчи кунашкал япалана [[фрикцион]] теççĕ. == Асăрхавсем == {{Асăрхавсем}} == Литература == * ГОСТ 18667-73. «Автомобили, основные агрегаты и механизмы. Термины и определения». — Москва: ИПК Издательство стандартов, 2005. — 12 с. == Каçăсем == {{commons||тачăланав}} * [http://auto.bezmani.ru/topic126.html Замена сцепления ВАЗ] * [http://autonotes.info/sceplenie/ Сцепление автомобилей: устройство, типы, предъявляемые требования] * [http://stroy-technics.ru/article/mufty-stsepleniya Муфта сцепления в разрезе] * [http://www.procivic.ru/logbook/service/honda-civic-with-b16a2-gearbox-s4c-remove/ Замена сборки сцепления на примере Honda, подробнейший отчет] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110929000857/http://www.procivic.ru/logbook/service/honda-civic-with-b16a2-gearbox-s4c-remove/ |date=2011-09-29 }} * [https://www.youtube.com/watch?v=QzIhQcrb20M&feature=fvwp YouTube: Износ муфты сцепления] * [https://www.youtube.com/watch?v=6BaECAbapRg YouTube: Муфта сцепления при сборке] * [http://avtomobilisty.com/remont/neispravnosti-mehanizma-sceplenija-avtomobilja Неисправности механизма сцепления] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140715212650/http://avtomobilisty.com/remont/neispravnosti-mehanizma-sceplenija-avtomobilja |date=2014-07-15 }} * [http://www.xn--80aaobahmwflevy4ewh.xn--p1ai/index.php?menu1=42&menu2=205&lang=1 О сцеплении] * [http://www.xn--80aaobahmwflevy4ewh.xn--p1ai/index.php?menu1=40&menu2=187&lang=1 Замена сцепления] * [https://kvatro.biz/products/primenyaemost Применяемость сцеплений на отечественную коммерческую технику] [[Категори:Трансмисси]] [[Категори:Автомобиль]] 94lswycwhdx0rr3h6bb8jc3pbqi1nhe 0 112900 841625 834513 2024-12-02T01:22:42Z InternetArchiveBot 28304 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 841625 wikitext text/x-wiki {{РФ субъекчĕ |RuNm = Камчатка Ен |OfNm1 = Камчатский край |OfNm2 = &nbsp; |FSFlag = Flag_of_Kamchatka_Krai.svg |FSCoA = Coat_of_Arms_of_Kamchatka_Krai.svg |FlagLnk = Камчатка Енӗн ялавӗ |CoALnk = Камчатка Енӗн гербӗ |FSMap = Map of Russia (2014–2022) - Kamchatka Krai (Crimea disputed).svg |FSCtrWhat = Тĕп хули |FSCtrNm = [[Петропавловск-Камчаткăри]] |AreaRnk = 10 |TotArea = 464 275 |WaterPrcnt = |PopRnk = 79 |PopQty = 288 730 çын |PopCtDate = 2023 |PopDens = 0,62 çын |FedDistrNm = [[Инçет-Тухăç федераци тăрăхĕ]] |EcRegNm = [[Инçет-Тухăç экономика районĕ]] |CadNo = 41 |LangLangs = s |OfLangs = [[Вырăс чĕлхи]], [[коряк чĕлхи]] |HeadTtl = Губернатор |HeadNm = [[Солодов Владимир Викторович]] |ViceTtl = Саккун кăларакан канашĕн председателĕ |ViceNm = [[Унтилова Ирина Леонидовна]] |LegislTtl = |LegislNm = |FSAnthem = [[Камчатка Енĕн гимнĕ]] |FSUTC = [[Камчатка вăхăчĕ]] }} '''Камчатка Ен''' (''Камчатка'', {{lang-ru|Камчатский край}}) — [[Раççейĕн Инçет Тухăçĕ|Раççей тухăç енче]] вырнаçнă [[Раççей|Федераци]] субъекчĕ<ref>{{cite web|url=http://www.consultant.ru/document/cons_doc_LAW_28399/d027bc5c1fa488e9337111c52c7aa947104dc7ad/|title=Статья 65. Конституция Российской Федерации|publisher=[[КонсультантПлюс]]|accessdate=2019-06-02|archive-date=2018-09-18|archive-url=https://web.archive.org/web/20180918031508/http://www.consultant.ru/document/cons_doc_LAW_28399/d027bc5c1fa488e9337111c52c7aa947104dc7ad/|deadlink=no}}</ref>. [[Инçет-Тухăç федераци тăрăхĕ|Инçет-Тухăç федераци тăрăхне]] кĕрет, [[Инçет Тухăç экономика районĕ]]н пайĕ. [[Администраци центрĕ]] — [[Петропавловск-Камчаткăри]]. [[2007]] çулхи [[утă, 1]]-мĕшĕнче, [[Камчатка облаçĕ]] тата [[Коряк автономи тăрăхĕ]] пĕрлешĕвĕ çинчен референдум çавна пул, Камчатка Ен йĕркеленнĕ<ref>{{cite web|url=https://rg.ru/2006/07/15/kamchatsky-kray-dok.html|title=Федеральный конституционный закон от 12 июля 2006 года N 2-ФКЗ, Москва Об образовании в составе Российской Федерации нового субъекта Российской Федерации в результате объединения Камчатской области и Корякского автономного округа|website=Российская газета|date=2006-07-15|accessdate=2018-06-21|archive-date=2018-06-22|archive-url=https://web.archive.org/web/20180622004852/https://rg.ru/2006/07/15/kamchatsky-kray-dok.html|deadlink=no}}</ref>. Çурçĕр-хĕвеланăç енче [[Магадан облаçĕ]], çурçĕр енче [[Чукотка автономи тăрăхĕ]], кăнтăр енче ([[Пĕрремĕш Курил пырĕ]] урлă) [[Сахалин облаçĕ]] [[Раççей Федерацийĕ|РФ]]-н субъечĕсемпе чикĕленет. ==Тавралăх== {{main|Камчатка Енĕн географийĕ}} [[File:Голубые озера.JPG|thumb|right|[[Сенкер кӳллисем (Камчатка Ен)|Сенкер кӳллисем]]]] Камчатка Ен [[Камчатка]] çурутравĕнче, [[Карагин утравĕ]]нче тата [[Командор утравĕсем|Командор утравĕсенче]] вырнаçнă. Ен патĕнче хĕвелтухăçран [[Беринг тинĕсĕ]] (2000 км ытла ҫыран вӑрӑмӑшӗ), хĕвеланăçран [[Охот тинĕсĕ]] (2000 км ҫыран вӑрӑмӑшӗ) пур. Камчатка Енĕн территорийĕнче 14 100 юханшывсем юхаççĕ. Вĕсенчен чи пысăксем: [[Камчатка (юханшыв)|Камчатка]] (758 км вăрăмăш), [[Пенжина (юханшыв)|Пенжина]] (713 км), [[Таловка (юханшыв, Охот тинĕсĕнче)|Куюл-Таловка]] (458 км), [[Вывенка (юханшыв)|Вывенка]] (395 км), [[Пахача]] (293 км), [[Апука (юханшыв)|Апука]] (296 км), [[Укэлаят]] (288 км). Кӳлĕсем: [[Таловка кӳлли]] (44 км²), [[Палана кӳлли]] (28 км²). [[Ӳкерчĕк:Кроноцкая сопка с залива у низовий Унаны.jpg|thumb|right|Кроноцки сопки]] Камчатка Ен 12-сехет зонинче вырнаçнă, [[Камчатка вăхăчĕ]] ятлă. Тĕнчери координациленĕ вăхăчĕпе [[UTC]] тĕрлĕлĕх +12:00 тăрать. [[Раççей Федерацийĕ|Раççей Федерацийĕн]] [[Тĕп хула|тĕпхулипе]] [[Мускав|Мускавпа]] тĕрлĕлĕх — 9 сехет. Территорипе Камчатка Ен [[Папуа — Çĕнĕ Гвиней]] е [[Камерун]] пекех. ==Кунçул== [[Чуллă ĕмĕр]]ĕн пуçламăшĕнче пĕрремĕш çынсен кунта кайлакан [[коряксем]], [[айнусем]] тата [[итĕлменсем]] пулнă. [[XIX]] ĕмĕрте кунта [[эвенсем]] çитнĕ. Авалхи лару-тăрусен раскопкисем, хăш Анадырь районĕн территориĕнчи пулнă, кунта кĕçĕн палеолит вăхăчĕнчен пуçласа çынсем пулнă. Нумай мар халăхсем-ăрусем выльăх-чĕрлĕх ĕрчетни е сунарни тунă. [[XVII ĕмĕр|XVII]] ĕмĕрте [[Раççей империйĕ|Раççей империйĕн]] саралакансем кунта чи пĕрремĕш ял-хула тунă — [[Петропавловск-Камчатский]]. [[1697]] çулта Камчаткăра пĕрремĕш [[вырăссем]] ([[казаксем]]) çитнĕ, сăмахран [[якутсем|якут]] казакĕ [[Атласов Владимир Васильевич|Атласов]], унăн казаксем [[Ясак|ясак]] усрани валли [[Острог|острог]] тунă, Аушин ительмен пурăнан вырăнĕ юнашар<ref>[http://www.ivki.ru/kapustin/person/atlasov/atlasov.htm Атласов Владимир Васильевич // 100 великих путешественников / Сост. И. А. Муромов. — М.: Вече, 2000]</ref>. Яланхи вырăс халăхĕ кунта [[1730]] çул патне пурăнать, тата вĕсем нумай-йышлĕ мар пулнă та вырăнти халăхсемпе ([[Итĕлменсем|ительменсемпе]]) хальхи гео-этнонимре пĕрлешнĕ — [[Камчадалсем|камчадалсем]]. [[XX]] ĕмĕр патне Камчаткăра пĕрлешнĕ çуралнипе (вырăс-ительмен) 3600 çын пулнă, тата вăл пĕр этнографиллĕ ушкăн пекех, пĕр культурăпа та [[Вырăс чĕлхи|вырăс чĕлхипе]] калаçнипе<ref>[http://www.severcom.ru/nations/item5.html Çурçĕр вырăнти халăхĕсем]</ref>. [[2007]] çулхи [[утă, 1|утăн 1-мĕшĕнче]] [[Камчатка облаçĕ]]нче тата [[Коряк автономиллĕ тăрăхĕ]]нче пĕрлешĕес пирки референдум ирттернĕ. Çапла ĕнтĕ, Камчатка Енĕ йĕркеленнĕ. ==Халăх== Росстатпа Камчатка Енте 288 730 çын пурăнать, вĕсенчен 56,45% Петропавловск-Камчаткăри пурăнать. Халăх йышлăхĕ — 0,62 çын/км². Хула халăхĕ — 78,98%. ==Администраци пайланăвĕ== Камчатка Ен уставĕпе тата «Об административно-территориальном устройстве Камчатского края» саккунĕпе Ен малалла администраци-территори виçисенче пайланать: 3 хула ен пăхăнăвĕпе, 11 район (4 [[Коряк тăрăхĕ]])<ref name="АТУ">{{cite web|url=http://docs.cntd.ru/document/819047077|title=Закон Камчатского края от 29 апреля 2008 года №46 «Об административно-территориальном устройстве Камчатского края» (с изменениями на 1 июня.2017)|accessdate=2018-06-21|archive-date=2018-08-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20180804173528/http://docs.cntd.ru/document/819047077|deadlink=no}}</ref><ref>{{cite web|url=http://docs.cntd.ru/document/819079312|title=УСТАВ КАМЧАТСКОГО КРАЯ (с изменениями на 21 декабря 2017 года), Устав Камчатского края от 04 декабря 2008 года №141, Закон Камчатского края от 04 декабря 2008 года №141|publisher=docs.cntd.ru|accessdate=2018-06-21|archive-date=2020-02-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20200208064848/http://docs.cntd.ru/document/819079312|deadlink=no}}</ref>. ===Хуласем=== * [[Петропавловск-Камчаткăри]] [[хула|хули]] * [[Вилючинск]] хули (ХАТЙ) * [[Палана]] [[паççулкă|паççулки]] ===Районсем=== * [[Алеут районĕ]] — [[Никольское (Камчатка Ен)|Никольское]] [[ял|ялĕ]] * [[Быстрая районĕ]] — [[Эссо]] ялĕ * [[Елизово районĕ]] — [[Елизово]] хули * [[Карага районĕ]]<ref name=koryak>[[Коряк тăрăхĕ]] шутне кĕрет</ref> — [[Оссора (паççулкă)|Оссора]] паççулки * [[Мильково районĕ]] — [[Мильково (Камчатка Ен)|Мильково]] ялĕ * [[Олютор районĕ]]<ref name=koryak></ref> — [[Тиличики]] ялĕ * [[Пенжина районĕ]]<ref name=koryak></ref> — [[Каменчкое (Камчатка Ен)|Каменское]] ялĕ * [[Соболево районĕ]] — [[Соболево (Камчатка Ен)|Соболево]] ялĕ * [[Тигиль районĕ]]<ref name=koryak></ref> — [[Тигиль (ял)|Тигиль]] ялĕ * [[Усть-Большерецк районĕ]] — Усть-Большерецк ялĕ * [[Усть-Камчатск районĕ]] — Усть-Камчатск паççулки ==Асăрхавсем== {{Асăрхавсем}} ==Каçăсем== * [https://kamgov.ru/ Правительство Камчатского Края] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180224054136/https://kamgov.ru/ |date=2018-02-24 }} * [http://www.piragis.ru/ История Камчатского края] * [http://www.photokamchatka.ru/ Камчатский край в фотографиях: пейзажи, природа, люди, события] * [https://web.archive.org/web/20141013141040/http://kamchatka.news-city.info/docs/ Законодательство Камчатского края] * [http://www.kamchatsky-krai.ru «Камчатский край, Петропавловск-Камчатский — краеведческий сайт Камчатки»] * [http://tapemark.narod.ru/geograf/6_3_2_5.html Камчатка] в книге: ''Н. А. Гвоздецкий, Н. И. Михайлов.'' Физическая география СССР. М., 1978. {{Камчатка Ен}} {{Инçет-Тухăç федераци тăрăхĕ}} {{Раççей Федераци субъекчĕсем}} {{Раççей регионĕсене пĕрлештерни}} [[Категори:Раççей Федерацин субъекчĕсем]] nxqjnef8dzqeum3dkapzo9ejl5c3x2k 0 122303 841622 839490 2024-12-02T00:12:40Z EmausBot 4769 Bot: Migrating 1 interwiki links, now provided by [[Wikipedia:Wikidata|Wikidata]] on [[d:Q18373]] 841622 wikitext text/x-wiki :''Çавăн пекех пăхăр: '''[[Гаусс гравитаци константи]]''''' [[File:NewtonsLawOfUniversalGravitation.svg|thumb|250px|''{{math|G}}'' гравитаци константи пĕтĕмĕшле туртăм саккунĕн никĕсĕнче тăрать]] '''Гравитаци константи''' е '''гравитаци улшăнманскерĕ''', çавăн пекех '''Ньютон константи''' е '''Ньютон улшăнманскерĕ''' теççĕ (''{{math|G}}'', хăш чухне ''{{math|G_N}}'' е {{math|γ}}) паллăпа кăтартаççĕ<ref>[[Танлаштарулăхăн пĕтĕмĕшле телорийĕ]]нче ку константтăна кăтартма ''G'' саспаллие сайра усă кураççĕ</ref> — улшăнманскер (улшăнман кап), [[Гравитаци|гравитацилле хире-хирĕç вăйăмăн константти]]. <!--Согласно Ньютоновскому [[закон всемирного тяготения|закону всемирного тяготения]], [[сила]] гравитационного притяжения ''{{math|F}}'' между двумя [[Материальная точка|материальными точками]] с [[масса]]ми<ref>По определению массы, входящие в это уравнение, — [[гравитационная масса|гравитационные массы]], однако расхождения между величиной гравитационной и инертной массы какого-либо тела до сих пор не обнаружено экспериментально. Теоретически в рамках современных представлений они вряд ли отличаются. Это в целом было стандартным предположением и со времен Ньютона.</ref> ''{{math|m}}''₁ и ''{{math|m}}''₂, находящимися на расстоянии ''{{math|r}}'', равна: : <math>F=G\frac{m_1 m_2}{r^2}.</math> ''[[Коэффициент]] [[Пропорциональность|пропорциональности]] {{math|G}}'' в этом уравнении называется '''гравитационной постоянной'''.--> == Çавăн пекех == * [[Гаусс гравитаци константи]] * [[Планк пĕрчисем]] * [[Ирĕклĕн ӳкнин хăвăртланăвĕ]] == Асăрхавсем == {{Асăрхавсем}} == Каçăсем == * * [https://web.archive.org/web/20131017222416/http://www.market-gate.ru/ru/newsx/view/-1/37/ Измерение гравитационной постоянной (большой G) как повод для дебатов!] [[Категори:Гравитаци|Константа]] [[Категори:Астрономири константăсем]] [[Категори:Физикăри константăсем]] [[Категори:Планк пĕрчисем]] [[Категори:Пĕрчĕсен геометрилле тытăмĕ]] [[Категори:Исаак Ньютон]] az2khooo251ttxxspkerc03adj2jy8d 0 122793 841626 841558 2024-12-02T01:45:31Z InternetArchiveBot 28304 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 841626 wikitext text/x-wiki {{Патшалăх |ChNm = Корей Республики |NationName = 대한민국, 大韓民國 |FlagTitle = [[Корей Республикин ялавĕ]] |PicFlag = [[Ӳкерчĕк:Flag_of_South_Korea.svg|250px]] |LctCn = [[File:Republic_of_Korea_(orthographic_projection).svg|400px]] |CoA = [[Ӳкерчĕк:Emblem_of_South_Korea.svg|125px]] |CoATitle = [[Корей Республикин гербĕ]] |LNGs = [[корей чӗлхи|корейле]], [[корей паллӑ чӗлхи|паллӑ корейле]] |CapCn = [[Сеул]] |BigCity = [[Пусан]], [[Инчхон]], [[Тэгу]], [[Тэджон]], [[Кванджу]], [[Сувон]], [[Ульсан]], [[Чханвон]], [[Коян]], [[Йонъин]], [[Соннам]], [[Пучхон]], [[Чхонджу]], [[Чонджу]] |TitleGl = Президент |PrezName = [[Юн Сок Ёль]] |MinList = Премьер-министр |MName = [[Хам Док Су]] |SqNumb = 107 |SqAll = 100 449 |YearP = 2024 |NasPop = 51 751 065<ref name="info">[https://kosis.kr/visual/populationKorea/PopulationDashBoardMain.do Халӑх йышӗ]</ref> |NasPlot = 515,19<ref name="info" /> |NasNum = 29 |Valuta = [[Кӑнтӑр Корей вони]] (KRW) |GTOt = +09 |GTDo = +09 |GimnName = [[Корей Республикин гимнӗ|КР гимнӗ]] |Domen = .kr |Tel = +82 }} '''Корей Республики''' (кӗскетнӗ — '''КР''', {{lang-ko|대한민국, 大韓民國}}) — [[Тухӑҫ Ази]]ри патшалӑх, унӑн паллӑ ят — '''Кӑнтӑр Корей'''. [[Корей ҫурутравӗ]]н кӑнтӑр пайӗнче вырнаҫнӑ [[Патшалăх|патшалӑх]]. Пӗр патшалӑхпа кӑна — [[Ҫурҫӗр Корей]]пе — тип ҫӗр ҫинчи чикӗленет (патшалӑхсем [[Демилитаризациленӗ зона (Корей)|демилитаризациленӗ чикӗпе]] пайланнӑ). Тинӗспе вӑл [[Япони]]пе чикӗленет. Ҫӗршыв анӑҫпа — [[Сарӑ тинӗс]], тухӑҫпа — [[Япони тинӗсӗ]], кӑнтӑрпа — [[Корей пырӗ]]пе [[Тухӑҫ-Китай тинӗсӗ]]пе юнашар вырнаҫнӑ. Патшалӑх лаптӑкӗ — 100 449 ҫм², [[2023|2023 ҫулхи]] пӗлӗмпе халӑх йышӗ — 51 миллион ҫын. Тӗнчери [[Халăх йышĕпе йĕркеленĕ патшалăхсен ят-йышĕ|халӑх йышӗпе — 27 вырӑнта]], [[Лаптăкӗсене кура йĕркеленĕ патшалăхсен ят-йышĕ|лаптӑкпа — 107 вырӑнта]]. [[Тĕп хула|Тӗп хула]] тата чи пысӑк хула — [[Сеул]]. [[Патшалӑх чӗлхи]] - [[Корей чӗлхи|корейле]]. Корей Республики ку [[Унитарлӑ патшалӑх|пӗрлӗхлӗ (унитарлӑ) патшалӑх]], [[Президент республики|президент республики]]. Патшалӑх пуҫлӑхӗ президент ятлӑ, ӑна тӳрӗ пӗтӗм суйлавсемпе 5 ҫул ҫине суйлаҫҫӗ. Хальхи Кӑнтӑр Корей президенчӗ — [[Юн Сок Ёль]] ([[2022|2022 ҫулхи]] [[Çу, 10|ҫӑвӑн 10-мӗшӗнчен]]). Саккун тӑвакан влаҫӗ — Наци пухӑвӗ, унӑн пуҫлӑх — Наци пухӑвӗн ертӳҫи. Ҫӗршыв 16 администрациллӗ-территориллӗ виҫесене пайланать, вӗсенчен 9 — провинци, 6 — провинци пек метрополи хула, 1 — ятарлӑ статуспа хула (Сеул). Кӑнтӑр Корей ку [[Пӗр нациллӗ патшалӑх|моно этнос патшалӑхӗ]], [[корейсем]] ку ҫӗршывӑн халӑх йышӗ — 95%. Ҫӗршывӑн халӑх йышӗн нумайрахӑшӗ — [[Атеизм|тӗнсӗр]], ыттисем — [[Буддизм|буддистсем]], [[Христианлăх|христиансем]]. [[Ӳстерекен патшалӑх|Аталаннӑ]] экономикӑпа индустриаллӑ патшалӑх. [[2018|2018 ҫулхи]] [[Шалти пӗтӗм продукт|ШПП]] пысӑкӑшӗ - 2,139 триллион АПШ долларӗ. Укҫа виҫи — [[Кӑнтӑр Корей вони]]. [[Иккĕмĕш Тĕнче вăрçи|Тӗнче иккӗмӗш вӑрҫи]] хыҫҫӑн [[Корей çурутравĕ|Корей ҫурутравне]] (кунччен вӑл [[Япони Империйӗ]]н [[Корей Японин аллинче|тӗрӗслесе тӑнинче]] пулнӑ) [[Корейӗн Совет оккупаци зони|ҫурҫӗр]] ([[Совет Социализм Республикисен Пĕрлешĕвĕ|ССРП]] тӗрӗслесе тӑнипе) тата [[Корейри американ ҫар правительстви|кӑнтӑр]] (АПШ тӗрӗслесе тӑнипе) [[Корейӗн пайлани|пайсенче пайланӑ]]. [[1948|1948 ҫулхи]] [[Çурла, 15|ҫурлан 15-мӗшӗнче]] оккупаци американ зонин чиккисенче Корей Республики туса хуни ҫинчен пӗлтерни хыҫҫӑн ку ҫулхи [[Авăн, 9|авӑнӑн 9-мӗшӗнче]] [[Корейӗн Совет оккупаци зони|оккупаци совет зонинче]] [[Корей Халӑх Демократиллӗ Республики]] туса хуни ҫинчен пӗлтернӗ. Кун хыҫҫӑнхи [[Корей вӑрҫи]] ([[1950]]—[[1953]]) ҫӗршывӑн пайланнине ҫирӗплетнӗ. [[Корей Халӑх Демократиллӗ Республики|КХДР]]-пе йывӑр ҫыхӑнусене пула тӗнчери рейтингпе Кӑнтӑр Корейӗн хӗҫ-пӑшал вӑйӗсем ҫиччӗмӗш вырӑнта. == Ят == [[Корей чӗлхи]]пе Корей Республикин ячӗ — ''Тэханмингук'' ({{lang-ko|대한민국, 大韓民國}}). Анчах паллӑрах ят — ''Хангук'' (한국, 韓國) е ''Тэхан'' (대한, 大韓). Хӑш чухне — ''Намхан'', ку "Кӑнтӑр Хан" пӗлтерет, ''Пукхан'' вара — "Ҫурҫӗр Хан" ([[Ҫурҫӗр Корей]]) пӗлтерет. "Хан" сӑмах ку [[Самхан]] авалхи ӑру пӗрлешӗвӗсен ячӗ, вӗсем [[Корей ҫурутравӗ]]нче вырнаҫнӑ. "Корей" сӑмах [[Корё (патшалӑх)|Корё]] патшалӑхӗн ячӗнчен тухнӑ, вӑл [[918]]—[[1392]] ҫулсенче ҫурутравра пулнӑ. "Корё" ят авалхи [[Когурё]] патшалӑхӗн ячӗнчен тухнӑ, вӑл Корей ҫурутравӗн ҫурҫӗр енче, хальхи [[КХР|Китайӑн]] ҫурҫӗр-тухӑҫ енче тата [[Раҫҫей|Раҫҫейӗн]] [[Тинĕсçум ен|Тинӗсҫум крайӗн]] енче пулнӑ. == Географи == [[File:South_Korea_Topography.png|thumb|left|200px|Кӑнтӑр Корей географийӗ]] Корей Республики [[Тухӑҫ Ази]]ри [[Корей ҫурутравӗ]]н кӑнтӑр енче вырнаҫнӑ. Корейрен анӑҫра — [[Сарӑ тинӗс]] (Корейре ӑна "Анӑҫ тинӗс" ятлӑ), тухӑҫра - [[Япони тинӗсӗ]] (Корейре ӑна "Тухӑҫ тинӗс" ятлӑ), кӑнтӑрта — [[Корей пырӗ]]пе [[Тухӑҫ-Китай тинӗсӗ]] (Корейре вӗсене пӗр ятпа - "Кӑнтӑр тинӗс" ятлӑ). Ҫӗршыв ландшафчӗ — тури, айлӑмсен ку унӑн территорин 30%. Унӑн ҫырӑн хӗрринче 3000 утрав пур, анчах вӗсен нумайрахӑшӗ — ҫынсӑр. Чи пысӑк — [[Чеджу (утрав)|Чеджудо]]. == Истори == {{main|Корей Республикин историйӗ}} [[1945|1945 ҫулхи]] [[Çулла|ҫу]] пуҫламӑшӗнче Кӑнтӑр Корейӗн историйӗ [[АПШ|американ]]-[[ССРП|совет]] килӗшӗвӗнчен пуҫланать. Унпа 38 параллельтен кӑнтӑралла Корейӗн пайӗ АПШ [[Юрисдикци|юрисдикцийӗн]] аллинче тата 38 параллельтен ҫурҫӗрелле ССРП аллинче пулӗ. Ҫӗршывӑн историйӗнче [[демократи]]пе [[Авторитаризм|авторитари]] тытӑмӗсем пулнӑ. Элтеш [[Тӳре-шара|ертсе пыни]] [[Ли Сын Ман]]ӑн [[Кӑнтӑр Корейӗн Пӗрремӗш Республики|Пӗрремӗш Республикӑран]] пуҫласа хальхи [[Кӑнтӑр Корейӗн Улттӑмӗш Республики|Улттӑмӗш Республика]] таран. Пӗрремӗш Республики пуҫламӑшра димократиллӗ пулнӑ, унтан авторитариллӗрех пулса тӑнӑ, унӑн [[1960|1960 ҫулта]] вӗҫчен. Демократиллӗ [[Кӑнтӑр Корейӗн Иккӗмӗш Республики|Иккӗмӗш Республики]] питӗ вӑрӑм мар пурӑннӑ, ун хыҫҫӑн ҫар ертсе пыни килчӗ. [[Кӑнтӑр Корейӗн Виҫҫӗмӗш Республики|Виҫҫӗмӗш]], [[Кӑнтӑр Корейӗн Тӑваттӑмӗш Республики|Тӑваттӑмӗш]], [[Кӑнтӑр Корейӗн Пиллӗкмӗш Республики|Пиллӗкмӗш]] Республикӑсем ҫар тытӑмӗпе пулнӑ. Улттӑмӗш Республика демократиллӗ пулса тӑнӑ тата вӑл хальхи пурӑнать. Кӑнтӑр Корейӗн туса хунин вӑхӑчӗнчен ҫӗршывра вӗренӳ, экономика, этеплӗх аталанаҫҫӗ. 1960 ҫулсенче ҫӗршыв Тухӑҫ Азири чи чухан ҫӗршывсенчен пӗри пулнӑ, анчах халӗ вӑл аталаннӑ промышленоҫ патшалӑхӗ. 1990 ҫулсенчен пуҫласа хульхи таран РК-н [[K-pop|поп-мусӑк]], телекуравӑн сериалӗсемпе кинематограф ытти ҫӗршывсенче популярлӑрах пулса тӑнӑ. == Политикӑпа патшалӑх тытӑмӗ == === Президент === Кӑнтӑр Корейри патшалӑх пуҫлӑхӗ — [[президент]]. [[2022 |2022 ҫулхи]] [[Çу, 10|ҫӑвӑн 10-мӗшӗнчен]] президент — [[Юн Сок Ёль]], вӑл КР-н 13-мӗш президент. === Парламент === Пӗр палатӑллӑ [[Корей Республикин Наци пухӑвӗ|Наци пухӑвӗ]] (300 вырӑн). 246 депутат мажоритарий системипе, 54 партисен ят-йышӗсемпе суйланать. Депутатӑн срокӗ - 4 ҫул. === Политика партийӗсем === Ҫӗршыври чи пысӑк партисем: * Демократиллӗ парти * Халӑх вӑйӗ * Тӗрӗслӗх партийӗ * Халӑх партийӗ == Администрациллӗ пайлану == [[Ӳкерчĕк:Provinces_of_South_Korea.png|thumb|right|200px|Корей Республикин администрациллӗ пайланӑвӗ]] Кӑнтӑр Корей 9 провинци (''то''), 6 провинци (''кванъёкси'') евӗрлӗ метрополи хула, 1 ятарлӑ статуспа хула (''тхыкпёльси'') ҫине пайланать. Вӗсем пӗчӗкрех администрациллӗ-территориллӗ йӗркеленӳсем ҫине пайланаҫҫӗ: хула (''си''), уес (''кун''), хула муниципаллӑ тӑрӑх (''ку''), паҫҫулкӑ (''ып''), вулӑс (''мён''), район (''тон'') тата ял (''ри''). {| class="sortable standard" border="1" !rowspan="2"|№ !colspan="3"|Хула/Провинци !rowspan="2"|Администрациллӗ центр !rowspan="2"|Лаптӑк,<br>ҫм² !rowspan="2"|Халӑх йышӗ,<br>ҫын (2010) !rowspan="2"|Йышлӑх,<br>ҫын/ҫм² |- ![[Концевич системи|Л.Р. Концевич системипе]] ят ![[Хангыль]]пе официаллӑ ят ![[Ханча]]па официаллӑ ят |- | colspan=9 align=center bgcolor="#EFEFEF" | Тхыкпёльси («ятарлӑ статуспа хула»; 특별시; 特別市) |- | 1 | [[Сеул]] | 서울특별시 | 서울特別市 | | align="right" | 606 | align="right" | 9 794 304 | align="right" | 16 162,22 |- | colspan=9 align=center bgcolor="#EFEFEF" | Кванъёкси («метрополи хули»; 광역시; 廣域市) |- | 2 | [[Пусан]] | 부산광역시 | 釜山廣域市 | | align="right" | 760 | align="right" | 3 414 950 | align="right" | 4493,36 |- | 3 | [[Тэгу]] | 대구광역시 | 大邱廣域市 | | align="right" | 886 | align="right" | 2 446 418 | align="right" | 2761,19 |- | 4 | [[Инчхон]] | 인천광역시 | 仁川廣域市 | | align="right" | 965 | align="right" | 2 662 509 | align="right" | 2759,08 |- | 5 | [[Кванджу]] | 광주광역시 | 光州廣域市 | | align="right" | 501 | align="right" | 1 475 745 | align="right" | 2945,60 |- | 6 | [[Тэджон]] | 대전광역시 | 大田廣域市 | | align="right" | 540 | align="right" | 1 501 859 | align="right" | 2781,22 |- | 7 | [[Ульсан]] | 울산광역시 | 蔚山廣域市 | | align="right" | 1056 | align="right" | 1 082 567 | align="right" | 1025,16 |- | colspan=9 align=center bgcolor="#EFEFEF" | Тхыкпёль-чачхиси («ятарлӑ автономипе хула»; 특별자치시; 特別自治市) |- | 8 | [[Седжон (хула)|Седжон]] | 세종특별자치시 | 世宗特別自治市 | | align="right" |465 | align="right" | 110 377 | align="right" | 237,28 |- | colspan=9 align=center bgcolor="#EFEFEF" | То («провинци»; 도; 道) |- | 9 | [[Чхунчхон-Пукто]] | 충청북도 | 忠清北道 | [[Чхонджу]] хули | align="right" | 7432 | align="right" | 1 512 157 | align="right" | 203,47 |- | 10 | [[Чхунчхон-Намдо]] | 충청남도 | 忠清南道 | [[Хонсон]] уесӗ | align="right" | 8586 | align="right" | 2 028 002 | align="right" | 236,20 |- | 11 | [[Канвондо (Кӑнтӑр Корей)|Канвондо]] | 강원도 | 江原道 | [[Чхунчхон (хула)|Чхунчхон]] хули | align="right" | 16 502 | align="right" | 1 471 513 | align="right" | 89,17 |- | 12 | [[Кёнгидо]] | 경기도 | 京畿道 | [[Сувон]] хули | align="right" | 10 135 | align="right" | 11 379 459 | align="right" | 1122,79 |- | 13 | [[Кёнсан-Пукто]] | 경상북도 | 慶尙北道 | [[Андон]] хули | align="right" | 19 024 | align="right" | 2 600 032 | align="right" | 136,67 |- | 14 | [[Кёнсан-Намдо]] | 경상남도 | 慶尙南道 | [[Чханвон]] хули | align="right" | 10 516 | align="right" | 3 160 154 | align="right" | 300,51 |- | 15 | [[Чолла-Пукто]] | 전라북도 | 全羅北道 | [[Чонджу (Корей Республики)|Чонджу]] хули | align="right" | 8050 | align="right" | 1 777 220 | align="right" | 220,77 |- | 16 | [[Чолла-Намдо]] | 전라남도 | 全羅南道 | [[Муан (Корей)|Муан]] уесӗ | align="right" | 11 987 | align="right" | 1 741 499 | align="right" | 145,28 |- | colspan=9 align=center bgcolor="#EFEFEF" | Тхыкпёль чачхидо («ятарлӑ автономипе провинци»; 특별자치도; 特別自治道) |- | 17 | [[Чеджу (утрав)|Чеджу-тхыкпёль-чачхидо]] | 제주특별자치도 | 濟州特別自治道 | [[Чеджу (хула)|Чеджу]] хули | align="right" | 1846 | align="right" | 531 905 | align="right" | 288,14 |- style="background: #CCC;" | ||Пӗтӗмпе|| || || ||99 392||48 580 293||488,77 |- |} == Экономика == Корей Республики ку экономикӑллӑ аталаннӑ патшалӑх, пӗр ҫын ҫине пысӑк тупӑш. 2022 ҫулхи ватӑ тӳлени уйӑхра [[Кӑнтӑр Корей вони|₩]]4147924,67 ([[АПШ долларӗ|$]]3089,68)<ref>{{Cite web |url=https://www.we-wealth.com/news/aziende-e-protagonisti/societa-e-istituzioni/quanto-si-guadagna-in-italia-la-mappa-degli-stipendi#:~:text=protagonisti%20Societ%C3%A0%20%26%20istituzioni-,Quanto%20si%20guadagna%20in%20Italia%20(e%20all'estero)%3F,La%20mappa%20degli%20stipendi&text=L'italiano%20medio%2C%20single%20senza,ai%2032.029%20euro%20del%202021. |title=Quanto si guadagna in Italia (e all’estero)? La mappa degli stipendi, WeWealth |access-date=2023-05-15 |archive-date=2023-05-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230515110733/https://www.we-wealth.com/news/aziende-e-protagonisti/societa-e-istituzioni/quanto-si-guadagna-in-italia-la-mappa-degli-stipendi#:~:text=protagonisti%20Societ%C3%A0%20%26%20istituzioni-,Quanto%20si%20guadagna%20in%20Italia%20(e%20all'estero)%3F,La%20mappa%20degli%20stipendi&text=L'italiano%20medio%2C%20single%20senza,ai%2032.029%20euro%20del%202021. |deadlink=no }}</ref><ref>{{Cite web |url=https://www.oecd-ilibrary.org/sites/7dab7e4b-en/index.html?itemId=/content/component/7dab7e4b-en |title=1. Overview, Taxing Wages 2023 : Indexation of Labour Taxation and Benefits in OECD Countries, OECD iLibrary |access-date=2023-05-15 |archive-date=2023-05-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230517090019/https://www.oecd-ilibrary.org/sites/7dab7e4b-en/index.html?itemId=/content/component/7dab7e4b-en |deadlink=no }}</ref>. 2024 ҫулхи кӑрлачӑн 1 чи пӗчӗк сехетӗн ӗҫ тӳлени [[Кӑнтӑр Корей вони|₩]]9860 ([[АПШ долларӗ|$]]7,52) тата уйӑхӑн ӗҫ тӳлени [[Кӑнтӑр Корей вони|₩]]2060740 ([[АПШ долларӗ|$]]1571,88)<ref>{{Cite web |url=https://www.donga.com/en/article/all/20230720/4301386/1 |title=Minimum wage to be 9,860 won per hour next year, The DONG-A ILBO |access-date=2024-01-02 |archive-date=2024-01-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240102233304/https://www.donga.com/en/article/all/20230720/4301386/1 |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |url=https://www.koreaherald.com/view.php?ud=20240102000553 |title=New minimum wage set at 9,860 won |access-date=2024-01-02 |archive-date=2024-01-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240103213906/https://www.koreaherald.com/view.php?ud=20240102000553 |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |url=https://asia.nikkei.com/Economy/South-Korea-s-minimum-wage-set-to-surpass-Tokyo-s#:~:text=SEOUL%20%2D%2D%20South%20Korea%20will,yen%20(%247.68)%20per%20hour. |title=South Korea’s minimum wage set to surpass Tokyo’s — Nikkei Asia |access-date=2024-01-02 |archive-date=2024-01-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240102233306/https://asia.nikkei.com/Economy/South-Korea-s-minimum-wage-set-to-surpass-Tokyo-s#:~:text=SEOUL%20%2D%2D%20South%20Korea%20will,yen%20(%247.68)%20per%20hour. |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |url=https://hrmasia.com/minimum-wage-in-south-korea-set-for-hike-in-2024/ |title=Minimum wage in South Korea set for hike in 2024, HRM Asia : HRM Asia |access-date=2024-01-02 |archive-date=2024-01-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240102233306/https://hrmasia.com/minimum-wage-in-south-korea-set-for-hike-in-2024/ |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |url=https://wageindicator.org/salary/minimum-wage/south-korea |title=Minimum wage — South Korea — WageIndicator.org |access-date=2024-01-02 |archive-date=2023-02-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230228091923/https://wageindicator.org/salary/minimum-wage/south-korea |url-status=live }}</ref>. == Халӑх == [[Ӳкерчĕк:South_Korea_Population_Pyramid.svg|thumb|300px|left|2022 ҫулхи раштавӑн 31 КР ҫул-ӳсӗм тытӑмӗ]] [[Ӳкерчĕк:South_korea_population_pyramid_1960-2020.gif|thumb|300px|2020—1960 ҫулсенчи КР ҫул-ӳсӗм тытӑмӗсем]] Кӑнтӑр Корейӗн халӑх йышӗ 52 миллион ([[2017|2017 ҫул]]). === Хуласем === {| class="infobox" style="text-align:center; width:97%; margin-right:10px; font-size:90%" !colspan="12" style="padding:0.3em 0; line-height:1.2em;"| Корей Республикин чи пысӑк хулисем |- ! rowspan=11 | <br> [[Ӳкерчĕк:Seoul-01 (xndr).jpg|border|130px|Сеул]]<br>[[Сеул]]<br> [[Ӳкерчĕк:Haeundae 2008.png|border|130px|Пусан]]<br>[[Пусан]]<br> ! align=center style="background:#f5f5f5;" | № ! align=center style="background:#f5f5f5;" | [[Корей Республикин хулисем|Хуласем]] ! align=center style="background:#f5f5f5;" | [[Корей Республикин администрациллӗ пайлану|Регион]] ! align=center style="background:#f5f5f5;" | Халӑх йышӗ ! align=center style="background:#f5f5f5;" | № ! align=center style="background:#f5f5f5;" | [[Корей Республикин хулисем|Хула]] ! align=center style="background:#f5f5f5;" | [[Корей Республикин администрациллӗ пайлану|Регион]] ! align=center style="background:#f5f5f5;" | Халӑх йышӗ ! rowspan=11 | [[Ӳкерчĕк:20141231 153220 HDR.jpg|border|130px|Инчхон]]<br>[[Инчхон]]<br> [[Ӳкерчĕк:8경 국채보상기념공원.jpg|border|130px|Тэгу]]<br>[[Тэгу]]<br> |- |align=center style="background:#f0f0f0;"| 1 |align=left| '''[[Сеул]]''' | Ятарлӑ статуспа хула | '''9 360 400''' <ref name=":1">{{Cite web|url=https://jumin.mois.go.kr/|title=Население Южной Кореи|lang=ko|website=주민등록 인구통계 행정안전부 (Статистика населения по регистрационным данным Министерства внутренних дел и безопасности)|date=2024-08-06|url-status=live|access-date=2024-08-05|archive-date=2021-01-22|archive-url=https://web.archive.org/web/20210122180900/https://jumin.mois.go.kr/}}</ref> |align=center style="background:#f0f0f0;"| 11 |align=left| '''[[Йонъин]]''' | [[Кёнгидо]] | 1 083 456 <ref name=":1" /> |- |align=center style="background:#f0f0f0;"| 2 |align=left| '''[[Пусан]]''' | Тӳрӗ пӑхӑннипе хула | 3 278 280 <ref name=":1" /> |align=center style="background:#f0f0f0;"| 12 |align=left| '''[[Соннам]]''' | [[Кёнгидо]] | 916 615 <ref name=":1" /> |- |align=center style="background:#f0f0f0;"| 3 |align=left| '''[[Инчхон]]''' | Тӳрӗ пӑхӑннипе хула | 3 012 997 <ref name=":1" /> |align=center style="background:#f0f0f0;"| 13 |align=left| '''[[Пучхон]]''' | [[Кёнгидо]] | 773 689 <ref name=":1" /> |- |align=center style="background:#f0f0f0;"| 4 |align=left| '''[[Тэгу]]''' | Тӳрӗ пӑхӑннипе хула | 2 366 660 <ref name=":1" /> |align=center style="background:#f0f0f0;"| 14 |align=left| '''[[Чхонджу]]''' | [[Чхунчхон-Пукто]] | '''853 563''' <ref name=":1" /> |- |align=center style="background:#f0f0f0;"| 5 |align=left| '''[[Тэджон]]''' | Тӳрӗ пӑхӑннипе хула | 1 439 889 <ref name=":1" /> |align=center style="background:#f0f0f0;"| 15 |align=left| '''[[Ансан]]''' | [[Кёнгидо]] | 624 788 <ref name=":1" /> |- |align=center style="background:#f0f0f0;"| 6 |align=left| '''[[Кванджу]]''' | Тӳрӗ пӑхӑннипе хула | 1 412 986 <ref name=":1" /> |align=center style="background:#f0f0f0;"| 16 |align=left| '''[[Чонджу (Корей Республики)|Чонджу]]''' | [[Чолла-Пукто]] | 638 964 <ref name=":1" /> |- |align=center style="background:#f0f0f0;"| 7 |align=left| '''[[Сувон]]''' | [[Кёнгидо]] | 1 196 671 <ref name=":1" /> |align=center style="background:#f0f0f0;"| 17 |align=left| '''[[Чхонан]]''' | [[Чхунчхон-Намдо]] | 658 537 <ref name=":1" /> |- |align=center style="background:#f0f0f0;"| 8 |align=left| '''[[Ульсан]]''' | Тӳрӗ пӑхӑннипе хула | 1 099 866 <ref name=":1" /> |align=center style="background:#f0f0f0;"| 18 |align=left| '''[[Намъянджу]]''' | [[Кёнгидо]] | 733 244 <ref name=":1" /> |- |align=center style="background:#f0f0f0;"| 9 |align=left| '''[[Чханвон]]''' | [[Кёнсан-Намдо]] | 1 003 176 <ref name=":1" /> |align=center style="background:#f0f0f0;"| 19 |align=left| '''[[Хвасон (хула)|Хвасон]]''' | [[Кёнгидо]] | 956 503 <ref name=":1" /> |- |align=center style="background:#f0f0f0;"| 10 |align=left| '''[[Коян]]''' | [[Кёнгидо]] | '''1 071 802''' <ref name=":1" /> |align=center style="background:#f0f0f0;"| 20 |align=left| '''[[Анян]]''' | [[Кёнгидо]] | 548 005 <ref name=":1" /> |- |colspan="11" align=center style="background:#f5f5f5;"| Population Census, [https://jumin.mois.go.kr/ 주민등록 인구통계 행정안전부], (Халӑх йышӗн статистики, Корейӗн Шалти ӗҫсен министрлӗхӗ) Statistics Korea. 2024 |} {{clear}} === Тӗн === Корейри тӗп тӗнсем — традициллӗ [[буддизм]] тата [[Христианлăх|христианлӑх]]. [[2003|2003 ҫулхи]] ҫӗршывӑн халӑх йышӗн 46% — [[Атеизм|атеист]], 29,3% — христиан, 22,8% — буддист. === Чӗлхе === Кӑнтӑр Корейӗн [[патшалӑх чӗлхи]] — [[Корей чӗлхи|кӑнтӑр корейле]], вӑл [[Уйрӑмлатнӑ чӗлхесем|уйрӑмлатнӑ чӗлхе]]. == Этеплӗх == [[Ӳкерчĕк:32 444 입선 정순득 범어사전경.jpg|thumb|left|Кӑнтӑр Корей йӑла архитектури]] [[Ӳкерчĕк:Hyewon-Dano.pungjeong.jpg|thumb|[[Син Юн Бок]]ӑн ӳкерчӗкӗ]] Корей этеплӗхӗ — авалхи тата пуян. Авалхи Корей архитектури питӗ паллӑ. Кӑнтӑр Корейре нумай уявсем, питӗ паллӑ корей апат-ҫимӗҫӗ. Кунта [[Киберспорт|киберспорт]] спорт пек ҫуралнӑ. Корей [[кинематограф]]ӗнчи питӗ паллӑ малалла актёрсем [[Ким Ки Дук]], [[Пак Чхан Ук]], [[Им Квон Тхэк]], [[Пак Кван Су]], [[Ли Кван Мо]], [[Кан Дже Гю]], [[Пон Джунхо]], [[Ли Чхандон]]. == Вӗренӳ == [[2008|2008 ҫулта]] Вӗренӳ министрлӗхӗ тата Ӑслӑлӑхпа техника министрлӗхӗ пӗрлештерсе туса хунӑ Вӗренӳ, ӑслӑлӑх тата техника министрлӗхӗ. Пӗрремӗш наци [[астрономи|астрономиллӗ]] обсерваторийӗ — [[Кёнхи астрономи обсерваторийӗ]]. == Ҫавӑн пек пӑхӑр == * [[КХДР]] == Асӑрхавсем == {{Асӑрхавсем}} == Вуламалли == * {{кĕнеке|автор= [[Курбанов Сергей Олегович|Курбанов С. О.]]|пуçелĕк= История Кореи с древности до начала XXI века|вырăн = СПб.|издательство = Изд-во С.-Петерб. ун-та|çул = 2009|страниц=680|isbn = 978-5-288-04852-4|ref=Курбанов}} * {{кĕнеке |автор=[[Ланьков Андрей Николаевич]]|пуçелĕк=Не только кимчхи: История, культура и повседневная жизнь Кореи|каçă=https://nonfiction.ru/books/ne-tolko-kimchxi-istoriya-kultura-i-povsednevnaya-zhizn-korei|издание= |вырăн=М.|издательство=Альпина нон-фикшн|год= 2024|страниц=608|ISBN=978-5-00223-233-8|ref=Ланьков}} * {{кĕнеке |автор=[[Родригес-Фернандес, Александр Мануэльевич|Родригес А. М.]]|пай=§ 9—10 Корея. Южная Корея. Северная Корея|ссылка часть= |пуçелĕк=Новейшая история стран Азии и Африки, XX век: Учебник для студентов высших учебных заведений: В 3 ч. Часть 2: 1945—2000 |ссылка= |ответственный=Под ред. [[Родригес-Фернандес, Александр Мануэльевич|А. М. Родригеса]] |издание= |вырăн=М.|издательство=Гуманитарный издательский центр Владос |çул= 2001|страницы=107—130|страниц=320|isbn=5-691-00644-4, ISBN 5-691-00820-X(II)|тираж= |ref=Родригес}} * {{кĕнеке|автор= [[Толорая Георгий Давидович|Толорая Г. Д.]]|пуçелĕк= Республика Корея|чĕлхе=ru|ответственный = |издание= |вырăн = М.|издательство = [[Мысль (издательство, Москва)|Мысль]]|çул = 1991|страниц = 120|серия = [[У карты мира]]|isbn = 5-244-00488-3|тираж = 50000|ref=Толарая}} * Горбунова М. Н.г Корен, М., 1951 * Современная Корея, М., 1971 * Страны мира: Справочник, М., 1999 * Большой энциклопедический словарь, М., 2001. == Каҫӑсем == * [http://russian.visitkorea.or.kr/rus/index.kto Южная корея: Добро пожаловать в Южную Корею!] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130509061058/http://russian.visitkorea.or.kr/rus/index.kto |date=2013-05-09 }} * [http://www.assembly.go.kr/ Сайт Национального собрания]{{ref-ko}}{{ref-en}} * [https://www.km.ru/turizm/2014/06/10/samostoyatelnyi-turizm-v-rossii-i-za-rubezhom/742138-sem-zagadok-yuzhnoi-koreibr-z Семь загадок Южной Кореи] * [https://www.bbc.co.uk/news/world-asia-pacific-15289563 South Korea profile] from the [[BBC News]]{{ref-en}} {{Шаблон:G20}} {{Шаблон:Азири патшалăхсем}} [[Категори:Патшалӑхсем, алфавитпа]] [[Категори:Кӑнтӑр Корей]] [[Категори:Унитарлă республикăсем]] [[Категори:Патшалăхсем — ПНО пайташĕсем]] 59n336ju0a7durjdhmoa76bw6vlzjde 10 122818 841610 2024-12-01T19:41:20Z Ymblanter 7764 Ҫӗнӗ страница: «Trier, 07-12-2023 (actm.) 01.jpg» 841610 wikitext text/x-wiki Trier, 07-12-2023 (actm.) 01.jpg 65jz8fmak4y8orfarbbiqc7vtxqs93y 10 122819 841611 2024-12-01T19:41:36Z Ymblanter 7764 Ҫӗнӗ страница: «Старый кран на Мозеле, Трир, Рейнланд-Пфальц, Германия» 841611 wikitext text/x-wiki Старый кран на Мозеле, Трир, Рейнланд-Пфальц, Германия ipci90c6ei6gvhiepwzs85rf9slzhuw 0 122820 841614 2024-12-01T21:39:43Z Ellodanis5 17302 Ҫӗнӗ страница: «'''Газиантеп'''. <big><big>Малалла сире Вячеслав Шорников тексчĕпе паллаштаратпăр</big></big><ref>[https://chuvash.org/blogs/comments/5902.html Вячеслав Шорников: Брусчаткӑласа пӗтернӗ Газиантеп]</ref> Салам пурне те! Уяв кунӗсем иртсе кайрӗҫ, ҫавна май сире каллех ҫулҫӳреве чӗнес тетӗп....» 841614 wikitext text/x-wiki '''Газиантеп'''. <big><big>Малалла сире Вячеслав Шорников тексчĕпе паллаштаратпăр</big></big><ref>[https://chuvash.org/blogs/comments/5902.html Вячеслав Шорников: Брусчаткӑласа пӗтернӗ Газиантеп]</ref> Салам пурне те! Уяв кунӗсем иртсе кайрӗҫ, ҫавна май сире каллех ҫулҫӳреве чӗнес тетӗп. Паллах, вӑл виртуаллӑ пулӗ. Ҫӗр чӑмӑрӗн кашни кӗтесне ҫитсе курма укҫа нумай кирлӗ, капла вара тӳлевсӗрех тӗрлӗ ҫӗршывсемпе паллашма май пур. Австралири Херальтон хулине курса ҫӳренӗ хыҫҫӑн кӑшт ҫывӑхран вырӑнсемпе паллашсан япӑх пулмӗ тетӗп. Эпир сирӗнпе хальлӗхе Европӑра та, Ҫурҫӗр Америкӑра та пулса курман пулин те вӑл континентсене паян ҫул тытмӑпӑр. Ытларах пайӗпе Азире вырнаҫнӑ патшалӑхра, Турцире пулса курӑпӑр. Сӑмах май, Европӑра пулман тесен суя пулӗ — Тула облаҫӗнчи Песковатски вырӑс ялӗ шӑпах Европӑра вырнаҫнӑ. Паллах, пӗр-пӗр курорта каймӑпӑр. Унта эсир хӑвӑрах ҫитсе курма пултаратӑр. Пирӗн ҫул вара паян сӑртлӑ-туллӑ вырӑна выртӗ. Газиантеп хулара пулса курӑпӑр. Пирӗн ҫулҫӳрев ҫак вырӑнтан пуҫланӗ. Ҫулҫӳреве тухиччен кӑштах хулапа паллашар. Газиантеп Турцири пӗчӗкех мар хула. Халӑх йышӗпе вӑл улттӑмӗш вырӑнта. Хули патшалӑхӑн кӑнтӑр енче вырнаҫнӑ. 1,5–2 млн ҫын кунта пурӑнать. Вӑл Газиантеп илӗн (пирӗнле каласан, облаҫӗн) центрӗ шутланать. Умӗнхи сӑна курсан ҫакнашкал типтерсӗр урамлӑ хулана епле-ха Хусанпа е Чулхулапа танлаштарма май пур? тесе ыйтма пултаратӑр. Ара никам та сире тӳрех чи чаплӑ вырӑна илсе каясси пирки каламан-ҫке. Ӑнсӑртран илнӗ вырӑн мӗнле лекрӗ, ҫавна суйларӑмӑр та. Ак, пӑхӑр. Сулахаялла пуҫа ҫавӑртӑмӑр кӑна — йӗркеллех пек мар-и? Ҫӳп-ҫап ытлашши курӑнмасть. Кушакки таҫта васкать, брусчатка ҫинче кӑвакарчӑн тимлӗн таврана сӑнаса тӑрать. Ту кушак ӑҫталла ҫул тытнине ӑнланасшӑн, те апат пӑхкалать… Е акӑ, сылтӑмалла утар. Йӗркеллӗ те типтерлӗ хула урамех теме пулать. Асӑрхарӑр пулӗ, йӗри-тавра сӑртсем. Ҫапла, хула Тавр ту хырҫи ҫинче вырнаҫнӑ. Ҫавна май вырӑнтисен сӑртлӑ вырӑна шута илсе ҫуртсене тума тивет. Малти сӑна сӑнасарах пӑхӑр-ха — урам сӑнне ҫӳп-ҫап мар, ҫумӑр шывӗпе юхса килнӗ хӑйӑрпа чул таврашӗ пӑсать. Халӗ эпир ҫӳлелле хӑпартӑмӑр та каялла ҫаврӑнса пӑхрӑмӑр. Кунта эпир ҫӳп-ҫап контейнерӗсене асӑрхама пултаратпӑр. Кунта йӗри-тавра ҫав хурмӑллӑ вӗсем. Пӑхан-пӑхан та… те таса хула тетӗн, те тасах мар. Ҫумӑр шывне юхма канавсем чавманнине курма пулать. Эпир хула тепӗр пайне куҫрӑмӑр тесе ан шутлӑр. Ҫавӑнтах тӑратпӑр-ха. Хыҫӑлалла ҫаврӑнтӑмӑр кӑна. Кӑсӑклӑ вӗт, э? Пӗр еннелле пӑхсан кунта чухӑнсен кварталӗ тейӗн, тепӗр енне пӑхсан — йӗркеллӗ хула пек. Ку парк вара пӗчӗк мар, ун ячӗ те пур. «Şehit Seyit Doğan Parkı» ятлӑ вӑл. Вырӑсла «Парк Мучеников Сейит Доган» пулать, чӑвашла мӗнле тӗрӗс куҫнине пӗлместӗп те ҫаплах юлтӑр. Те «Сейит Доган асапланаканӗсен паркӗ», те «Сейит Доганта асапланса вилнисене халалланӑ парк» темелле. Google Translate «Парк мученика Сеита Догана» тет те, апла Сеит Доган ячӗллӗ парк пулас. Сеит Доган пирки шыраса пӑхрӑм, анчах ним те тупаймарӑм. Турккӑ википедире те ҫук. Те шырама пӗлеймерӗм. Малалла хӑпаратпӑр. Куратӑр пулӗ, урам тӑршшӗпех лавккасем вырнаҫнӑ. Google машини ир кӳлӗм тухнӑ пулас та вӗсем пурте хупӑ. Хӑшӗ-пӗри ҫеҫ уҫӑлма ӗлкӗрнӗ. Ҫурчӗсене пӑхсан та тӳрех эпир Азире пулнине ӑнланса илетпӗр. Хуть Китайра, хуть Вьетнамра ҫапла — аялти хутра лавкка вырнаҫнӑ, ҫӳлтисенче пурӑнаҫҫӗ. Унсӑр пуҫне вӗсем ҫурчӗсем майӗпен ҫӗнӗ те ҫӗнӗ хутсемпе ӳсеҫҫӗ. Тата ҫакна асӑрхарӑм: чылай ҫурт ҫинче Турци ялавне ҫакнӑ. Пирӗн Шупашкарта республика ялавӗпе тух-ха — ку «ухмах» ӑҫтан тухнӑ тесе кулма пуҫлӗҫ. Пирӗн халӑхӑн пуҫӗнче темшӗн ялав патшалӑх учрежденийӗсем ҫинче кӑна ҫакӑнса тӑмалла… Хӑш-пӗр ҫуртсене штукатуркӑласа илемлетнӗ. Анчах хӑвӑрах куратӑр, чылайӑшӗн ҫулти хучӗсем штукатуркӑламанскерсем. Те нумай пулмасть кӑна ҫӳлти хучӗсене хӑпартнӑ… те илем енне ытлашши туртӑнмаҫҫӗ. Сӑмах май, ку хулара эрменсем чылаййӑн пурӑнаҫҫӗ. Турци влаҫӗсем вӗсене чылай шар кӑтартнӑ — ҫапла пӗлтерет вырӑс википедийӗ. Турккӑсен версийӗнче эрменсем пирки пач та асӑнман. Курдсем пирки ҫырнӑ, азирен килнисем пирки. Эрменсем пирки вара — шӑп. Хулара пур урама та брусчатка сарса тухнӑ. Асфальтпа сарнисем те пур ӗнтӗ, анчах пирӗн ҫул ҫинче ытларах брусчаткӑллисем лекрӗҫ. Вӑт интереслӗ. Ҫакӑн пек «шӑтӑкра» лавкка уҫса мӗнпе суту-илӳ туса укҫа ӗҫлесе илейреҫҫӗ-ши вӗсем? Машшин лартмалли гараж тес — кунта ытла та хӗсӗк. Пӑхӑр-ха. Йӗри-таврах вӗт-ха брусчаткӑласа пӗтернӗ. Курӑк шӑтма пӗр вырӑн та ҫук. Тепӗр тесен курӑк кунта ӳсмест те пулас... Ытла чуллӑ. Ҫавна май брусчаткӑланипе пыльчӑкран аван хӳтӗленӗ теме май пур. Эпир тухӑҫра пулнине чӑн та ҫакнашкал лавккасем ӗнентереҫҫӗ. Вӗсем тавара шалта ҫеҫ мар вырнаҫтараҫҫӗ, урамра та. Курӑк кунта ӳсеймест тенӗрен… Ак, пӑхӑр — ку кӗтесре пур. Брусчаткӑламан та — ӳсет. Сылтӑм енче каллех лавкка. Сӗтел-пукан сутаҫҫӗ. Ку икӗ набора халӑха илӗртме урама тухса лартнӑ пулас. Леш шурӑ япали — матрешкӑлла пӗр-пӗрин ӑшне кӗрекен пукансен пуххи. Ку чӑн та суту-илӳллӗ урам пулас. Енчен те эпир тухнӑ кварталсенче лавккасем хупӑччӗ пулсан, кунта вара пурте ӗҫлеҫҫӗ. Те Google машини кунта кӑнтӑрла тӗлнелле ҫитнӗ… Лере инҫетре минарет курӑнать. Ислам республики-ҫке. Хӗвелӗ кунта питӗ хӗртет пулас. Машшинсене ахаль хӑвармаҫҫӗ, ятарлӑ виткӗчпе витеҫҫӗ. Сылтӑмарах ҫуртра пӗр-пӗр патшалӑх учрежденийӗ вырнаҫнӑ тетӗр пулсан — йӑнӑшатӑр. Халӑххи кунта хӑйӗн патшалӑхне хисеплет, ҫавна пула патшалӑх символӗсене ҫурт ҫине вырнаҫтарать те пулас. Ҫакна курсанах вӗсем хӑйсене пирӗн Раҫҫейри халӑх пек, мӗскӗн тарҫӑ евӗр тытмаҫҫӗ тесе шутлама пулать. Брусчаткӑланӑ лаптӑк ҫинче шӑтӑксене куратӑр-и? Ахӑртнех унта йывӑҫсем пулнӑ. Анчах хӑрса кайнӑ та вӗсене кӑкланӑ. Чӑн та брусчатка пит нумай. Мускавра брусчатка саракансем ҫакна курсан ӑмсансах каяҫҫӗ ӗнтӗ. Кун чухлӗ ҫурт хушшинче ачасем валли канмалли вырӑн та ҫук пулӗ тенӗччӗ. Пур иккен. Икӗ илемлӗ парк. Унта та йӑлт брусчаткӑланӑ. Симӗс тӗмӗсем валли те вырӑн тупӑннӑ. Ку ача-пӑча лаптӑкне тӑваҫҫӗ кӑна пулас. Йӗри-тавра техника вырнаҫнӑ: тракторӗ те пур, прицепӗ те, самосвалӗ те… Пӗр машшинӑн кузовӗнче лартмалли тӗмӗсем. Чӳречесем ҫинче решеткесем чылай. Рольставеньсем пурри те ку вырӑнта халӑха шанма май ҫуккине кӑтартать пулас. Вӑрӑсем пур пулинех. Тата решеткесене пӗрремӗш хутра кӑна мар, иккӗмӗшри чӳречесем ҫине те лартнӑ... Хӑш-пӗр ҫуртӑн виҫҫӗмӗш хутри чӳрече ҫинче те куркаларӑм. Ача-пӑча ушкӑнӗ. Google машини умӗн таҫта васкаҫҫӗ. Хулана таса тес пулсан ҫакӑнти пек йӗри-тавра ҫуп-ҫап пакечӗсем вуртмастчӗҫ ӗнтӗ... Ҫакӑн пек вырӑнта вырнаҫнӑ лавккана кам шыраса тупайрать-ши?.. Чӑн та тухӑҫра суту-илӳ тӗлӗшӗнчен халӑх маттуртарах. Тӗп урамра маррине пӑхмасӑрах лавкка уҫаҫҫӗ… Ку урӑх хула ан тейӗр. Ҫавах. Газиантепах. Анчах урӑх вырӑнта эпир халь. Хула варринерех пуль. Кунта хальхилле ҫуртсем, хальхилле лавккасем. Ҫук, ку пӗр-пӗр администраци ҫурчӗ мар. Тем пысӑкӑш Турци ялавӗ ҫакӑнса тӑрать пулин те, сирӗн умра пуҫламӑш шкул кӑна. Яндекс.Тӑлмач ҫапла куҫарса пачӗ: «Ханифи Ширчи пуҫламӑш шкул». Ахаль шкул ҫурчӗ ҫинче ҫакӑн пек пысӑк ялав ҫакӑнса тӑрать пулсан, пӗр-пӗр администраци ҫурчӗ ҫине мӗнлине ҫакнӑ-ши? Ку ыйту ҫине вара хурава хӑвӑра тупма сӗнетӗп. Газиантеп пысӑк хула. Кунта интересли пайтах. Google машини ҫак хулан чылай кӗтесне кӗрсе тухнӑ, ҫавна май кашни хӑйне валли нумай ҫӗннине курма пултарӗ. Ку та урӑх хула мар, Газиантепах. Ку та ҫав хуларах. Газиантеп питӗ контрастлӑ хула. Пӗр кӗтесре пуянлӑх курӑнать, тепӗр кӗтесре вара вӑл сахалрах. Эпир пуҫланӑ кӗтесе чухӑнлӑх тесе калас килмест. Ҫавсем те чухӑн пулсан, эпир вара хӑш категорине кӗретпӗр? Газиантепра 1,5–2 млн халӑх пурӑнать тесе палӑртнӑ пулин те, унӑн хӑш-пӗр кӗтесӗсене курсан ӑна ним мар Мускавпа е Питӗрпе танлаштарма пулать. Турцире те, паллах, тӳре-шара вӑрламасть мар. Анчах ахаль халӑха укҫа-тенкӗ ҫав-ҫавах ытларах юлать. Ҫакӑ, тен, халӑхран ҫичӗ тир сӳменнипе ҫыхӑннӑ. Пӗлместӗп… Хӑвӑрах шутлӑр. Хамӑр экскурсине ҫак сӑнпа вӗҫлер. Ку та Газиантепах. Хула хӗрри. Хӑтлӑ ҫуртсем хушшинче сурӑх кӗтӗвӗ ҫӳрет… == Асăрхавсем == {{Асăрхавсем}} {{Тулаш каçăсем}} [[Категори:Турци]] [[Категори:Хуласем]] [[Категори:Ази]] [[Категори:Газиантеп]] 377xf4fljnsu0xaujugs9jpk4wf2ahv 0 122821 841616 2024-12-01T22:42:46Z Ellodanis5 17302 Ҫӗнӗ страница: «'''Виçкĕтеслĕхĕн чаплă тӳрĕ йĕрĕсем''' тесе харпăр [[виçкĕтеслĕх]]пе тĕппипех тата пĕртен-пĕр тĕллĕн палăрăнакан [[тӳрĕ йĕр]]сене калаççĕ. == Виçкĕтеслĕхĕн изо-линийĕсем == [[File:Triangle.Centroid.svg|thumb|Виçкĕтеслĕх мдианисем]] * Медиана * Биссектриса * Çÿллĕш * Симедиана...» 841616 wikitext text/x-wiki '''Виçкĕтеслĕхĕн чаплă тӳрĕ йĕрĕсем''' тесе харпăр [[виçкĕтеслĕх]]пе тĕппипех тата пĕртен-пĕр тĕллĕн палăрăнакан [[тӳрĕ йĕр]]сене калаççĕ. == Виçкĕтеслĕхĕн изо-линийĕсем == [[File:Triangle.Centroid.svg|thumb|Виçкĕтеслĕх мдианисем]] * Медиана * Биссектриса * Çÿллĕш * Симедиана * Кливер * Сплитер * Эквалайзер == Çавăн пекех == [[File:Pedal line illustration.svg|thumb|[[Симсон тӳрĕ йĕрĕ]]]] * [[Виçкĕтеслĕх геометрийĕ]] * [[Планиметри глоссарийĕ]] * [[Виçкĕтеслĕхĕн чаплă пăнчисем]] * [[Виçкĕтеслĕх тĕнĕлĕсем]] * [[Обер виçкĕтеслĕхĕ]] * [[Симсон тӳрĕ йĕрĕ]] * [[Эйлер тӳрĕ йĕрĕ]] * [[Виçкĕтеслĕх]] * [[Виçкĕтеслĕх#Виçкĕтеслĕхпе çыхăннă татăксем тата çавракăшсем|Виçкĕтеслĕхпе çыхăннă татăксем тата çавракăшсем]] * [[Виçкĕтеслĕх центрĕсен энциклопедийĕ]] == Асăрхавсем == {{Асăрхавсем}} == Литература == * Энциклопедия для детей. Т. 11. Математика / Глав. ред. [[Аксёнова, Мария Дмитриевна|М. Д. Аксёнова]]. — М.: Аванта+, 2001. — 688 c.: ил. * {{книга |автор = А. Г. Мякишев |заглавие = Элементы геометрии треугольника |ссылка = http://www.mccme.ru/free-books/mmmf-lectures/book.19.pdf |место = М. |издательство = [[МЦНМО]] |год = 2002 }} == Каçăсем == * [https://web.archive.org/web/20141023084427/http://home-edu.ru/user/f/00000568/zpt/head.htm Замечательные точки треугольника] * [http://faculty.evansville.edu/ck6/encyclopedia/ETC.html Энциклопедия центров треугольника] {{Wayback|url=http://faculty.evansville.edu/ck6/encyclopedia/ETC.html |date=20120419171900 }}{{ref-en}} [[Категори:Виçкĕтеслĕх геометрийĕ]] [[Категори:Планиметри]] phlczed7iaej9ollqnvtqobwwrpcsb8 841619 841616 2024-12-01T23:59:56Z InternetArchiveBot 28304 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 841619 wikitext text/x-wiki '''Виçкĕтеслĕхĕн чаплă тӳрĕ йĕрĕсем''' тесе харпăр [[виçкĕтеслĕх]]пе тĕппипех тата пĕртен-пĕр тĕллĕн палăрăнакан [[тӳрĕ йĕр]]сене калаççĕ. == Виçкĕтеслĕхĕн изо-линийĕсем == [[File:Triangle.Centroid.svg|thumb|Виçкĕтеслĕх мдианисем]] * Медиана * Биссектриса * Çÿллĕш * Симедиана * Кливер * Сплитер * Эквалайзер == Çавăн пекех == [[File:Pedal line illustration.svg|thumb|[[Симсон тӳрĕ йĕрĕ]]]] * [[Виçкĕтеслĕх геометрийĕ]] * [[Планиметри глоссарийĕ]] * [[Виçкĕтеслĕхĕн чаплă пăнчисем]] * [[Виçкĕтеслĕх тĕнĕлĕсем]] * [[Обер виçкĕтеслĕхĕ]] * [[Симсон тӳрĕ йĕрĕ]] * [[Эйлер тӳрĕ йĕрĕ]] * [[Виçкĕтеслĕх]] * [[Виçкĕтеслĕх#Виçкĕтеслĕхпе çыхăннă татăксем тата çавракăшсем|Виçкĕтеслĕхпе çыхăннă татăксем тата çавракăшсем]] * [[Виçкĕтеслĕх центрĕсен энциклопедийĕ]] == Асăрхавсем == {{Асăрхавсем}} == Литература == * Энциклопедия для детей. Т. 11. Математика / Глав. ред. [[Аксёнова, Мария Дмитриевна|М. Д. Аксёнова]]. — М.: Аванта+, 2001. — 688 c.: ил. * {{книга |автор = А. Г. Мякишев |заглавие = Элементы геометрии треугольника |ссылка = http://www.mccme.ru/free-books/mmmf-lectures/book.19.pdf |место = М. |издательство = [[МЦНМО]] |год = 2002 }} == Каçăсем == * [https://web.archive.org/web/20141023084427/http://home-edu.ru/user/f/00000568/zpt/head.htm Замечательные точки треугольника] * [http://faculty.evansville.edu/ck6/encyclopedia/ETC.html Энциклопедия центров треугольника]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120419171900/http://faculty.evansville.edu/ck6/encyclopedia/ETC.html |date=2012-04-19 }}{{ref-en}} [[Категори:Виçкĕтеслĕх геометрийĕ]] [[Категори:Планиметри]] 6tfa2fanwcswbuz6yzemyw4w2z5ehug 0 122822 841627 2024-12-02T02:06:07Z Ellodanis5 17302 Ҫӗнӗ страница: «'''Сан-Грегорио-де-Поланко'''. <big><big>Малалла сире Вячеслав Шорников тексчĕпе паллаштаратпăр</big></big><ref>[https://chuvash.org/blogs/comments/5632.html Вячеслав Шорников: Ӳкерчӗклӗ Сан-Грегорио-де-Поланко]</ref> Паянхи ҫулҫӳреве эпир Кӑнтӑр Америкӑри Рикон дель Бонете кӳлӗ хӗрринч...» 841627 wikitext text/x-wiki '''Сан-Грегорио-де-Поланко'''. <big><big>Малалла сире Вячеслав Шорников тексчĕпе паллаштаратпăр</big></big><ref>[https://chuvash.org/blogs/comments/5632.html Вячеслав Шорников: Ӳкерчӗклӗ Сан-Грегорио-де-Поланко]</ref> Паянхи ҫулҫӳреве эпир Кӑнтӑр Америкӑри Рикон дель Бонете кӳлӗ хӗрринче ирттерӗпӗр. Тӗрӗсрех каласан, ҫак кӳлӗ хӗрринче вырнаҫнӑ Сан-Грегорио-де-Поланко хулара ҫӳрӗпӗр. Википеди пире ӑнлантарса панӑ тӑрӑх ку хула Уругвайӑн Такуарембо департаментӗнче вырнаҫнӑ. Хула статусне вӑл 1994 ҫулта тин илнӗ. Никӗслессе вара ӑна 1853 ҫулхи чӳкӗн 27-мӗшӗнче пуҫласа янӑ. 1963 ҫулта пӗчӗк хула шайне ҫитнӗ. Хулара пурӗ 3415 ҫын пурӑнать. Сӑмах май, XX ӗмер пуҫламӑшӗнче кунта 6 пин ытла ҫын пурӑннӑ тет. Ятӑнчен паллӑ ӗнтӗ, ку хулара, хӑйне пӑхсан пысӑк ял пек туйӑнать пулин те, ӳкерчӗксем пит нумай. Вӗсем кашни утӑмрах тесен те йӑнӑш пулмӗ. Паллах, хулара вӗсене графити теҫҫӗ-ха, анчах ытларах енӗпе ҫавах ӳкерчӗксем темелле пуль. Хула темерӗн, кунта стадион та пур иккен. Тӳрех куҫ умне лекрӗ. Стадионран инҫе те мар ача-пӑча валли йӗркеленӗ вылямалли лаптӑк. Сӑна пысӑклатсан кунта аслисемпе ҫамрӑксем ытларах пулни палӑрчӗ-ха та ӗнтӗ, ачах ачасем те пур. Паллах, пӗр-пӗр ӳкерчӗкпе илемлетмесӗр май килмен, ӳкерчӗкӗ абстрактлӑ пулсан та. Тата ку хулара мотоциклсем пит нумай. Велосипедсем те пур ӗнтӗ, анчах Тухӑҫ Азири ҫӗршывсенчи пек нумаях мар вӗсем. Футбола питӗ юратаҫҫӗ пулас кунта — кӑшт кӑна иртрӗмӗр, тепӗр пралук урлӑ тухрӑмӑр кӑна — ак тепӗр стадион. Пысӑках мар, саксем ҫук, пнчах хапхисем пур — выля та выля. Ку вара вырӑнти ача пахчи пулас — пӗтӗмпех тӗрлӗ тӗспе сӑрласа хунӑ, трактор ураписенчен, покрышкӑсенчен вылямалли хатӗрсем ӑсталанӑ... Пирӗн патри ача пахчисенче ҫавнашкал япаласем тума юратаҫҫӗ. Кирпӗчрен купаланӑ ҫуртсем пит нумай. Вӗсен кирпӗчӗсем шупка-хӑмӑр тӗслӗрех. Ӳнере кӑмӑллани тӳрех курӑнать — ак ку ҫурта хӑпартнӑ май тӳрех панно та ӑсталанӑ. Ӑна тимлӗрех пӑхсан, ҫурта 2001 ҫулта туса лартни паллӑ пулать. Акӑ кӳлӗ патне те майӗпен тухрӑмӑр. Google машини ҫумӑр хыҫҫӑн кунта килсе тухнӑ пулас — пур ҫӗрте те шыв юххисем палӑраҫҫӗ. Кӳлӗ хӗрри. Википедире темшӗн ку кӳлле Лаго-Ринкон-дель-Бонете шыв управӗ тесе каланӑ. Ӑна, имӗш, ҫак пӗвене, Негро ятлӑ шыв ҫинче туса хунӑ. Хӑй Негро вара Уругвай ятлӑ юханшыва юхса кӗрет. Кунта эпир кимӗсем нумаййине куратпӑр, темле михӗсем... Ҫуп-ҫапӗ те курӑнкалать, анчах нумаях мар. Сулахайри юнашар участокра шыв хӗрринче шурӑ лаша тӑрать. Ак ҫак картасене, ахӑртнех, лашисем картаран ан тухса кайччӑр тесе тытнӑ. Хулара кӳлӗ хӗрринче ятарлӑ кемпинг вырӑнӗ те пур. Кунта вара питӗ хӑтлӑ: саккисем те пур, шашлык таврашне хатӗрлеме кӑмакасем те туса панӑ, ҫӳп-ҫапӗ вара курӑнмасть. Ҫакнашкалтарах Тутарстанри Пӳлерте, Валем-Хуҫа комплексра тунӑ. Юпа ҫинче питӗ интереслӗ паллӑ асӑрхарӑм. Кӑсӑклӑ, мӗне чарать-ши вӑл? Юрӗ, каялла хулана таврӑнар-ха. Хула тӑрӑх уҫӑлса ҫӳренӗ май кунти ҫуртсем ытларах енӗпе пӗр хутлӑ пулнине курма пулать. Те ытла провинцире вырнаҫнӑран ку, те кунти ҫыннисем ҫӳллӗ ҫуртсене кӑмӑлламаҫҫӗ. Пирӗн ялсене илес пулсанах, хальхи вӑхӑтра 2-3 хутлӑ ҫуртсем йышланса пынине асӑрхама пулать. Кунта вара йӑлт пӗр хутлисем кӑна. Ак, калӑпӑр, ҫак ҫурта илес. Мӗн унта вырнаҫнӑ тейӗр? Музей. Муга музейӗ. Ак ҫак ҫурт та — музей. 3 пин пурӑнакан хулара икӗ музей! Пӑхӑр-ха мӗнле кӑсӑклӑ хӳме. Вӑл ак ҫак музейпа юнашар вырнаҫнӑ. Ку вара вырӑнти шкул пулас. Мӗншӗн ҫапла шутлатӑп? Велосипедсем пит нумай, шалта вара — ачасем. Асӑрхӑр: шкул хӳми пӗрре те ҫӳллӗ мар. Хули ку ял пек кӑна пулин те, анчах хӑтлӑхӗ чӑн-чӑн хулари пекех. Ҫулӗсене асфальтпа витнӗ, хӗррисене бордюрпа чикӗлесе тухнӑ, ҫуран ҫӳренсем валли пур кӗтесре те — тротуарсем пур. Кашни урамрах ҫутӑ пуррине, ҫӳп-ҫап сахаллине каласа та тӑмӑп. Хулара парк та пур пулас — вӑл шкултан инҫе мар вырнаҫнӑ. Таса, тирпейлӗ… Чечек клумбисем курӑнкалаҫҫӗ... Пӑхӑр-ха. Ахальтен ӳкерчӗклӗ Сан-Грегорио-де-Поланко темерӗм ӗнтӗ — паркри сака та епле сӑрласа лартнӑ. Кашни сакки ҫинче расна ӳкерчӗк. Икӗ хутлӑ ҫуртсем курӑнмаҫҫӗ терӗм те, ак, хайхи пӗрремеш икӗ хутлӑ ҫурт — унта темле лавкка вырнаҫнӑ пулас. Тем тесен те ку хулара пит пултаруллӑ художниксем пурӑнаҫҫӗ. Пӑхӑр-ха еплерех автана ӳкерсе хунӑ! Ӳкерессе вара тахҫанах ӳкернӗ пулас — автанӗн тӗсӗ те кайнӑ... Юрӗ, ытти ӳкерчӗксемпе те паллаштарас та ҫакӑнпа хамӑр кӗске экскурсие вӗҫлес. == Асăрхавсем == {{Асăрхавсем}} {{Тулаш каçăсем}} [[Категори:Нигери]] [[Категори:Сан-Грегорио-де-Поланко]] [[Категори:Кăнтăр Америка]] 0680p27fzaicqicx9hqx88mk7c8bzrr 841628 841627 2024-12-02T02:06:49Z Ellodanis5 17302 841628 wikitext text/x-wiki '''Сан-Грегорио-де-Поланко'''. <big><big>Малалла сире Вячеслав Шорников тексчĕпе паллаштаратпăр</big></big><ref>[https://chuvash.org/blogs/comments/5632.html Вячеслав Шорников: Ӳкерчӗклӗ Сан-Грегорио-де-Поланко]</ref> Паянхи ҫулҫӳреве эпир Кӑнтӑр Америкӑри Рикон дель Бонете кӳлӗ хӗрринче ирттерӗпӗр. Тӗрӗсрех каласан, ҫак кӳлӗ хӗрринче вырнаҫнӑ Сан-Грегорио-де-Поланко хулара ҫӳрӗпӗр. Википеди пире ӑнлантарса панӑ тӑрӑх ку хула Уругвайӑн Такуарембо департаментӗнче вырнаҫнӑ. Хула статусне вӑл 1994 ҫулта тин илнӗ. Никӗслессе вара ӑна 1853 ҫулхи чӳкӗн 27-мӗшӗнче пуҫласа янӑ. 1963 ҫулта пӗчӗк хула шайне ҫитнӗ. Хулара пурӗ 3415 ҫын пурӑнать. Сӑмах май, XX ӗмер пуҫламӑшӗнче кунта 6 пин ытла ҫын пурӑннӑ тет. Ятӑнчен паллӑ ӗнтӗ, ку хулара, хӑйне пӑхсан пысӑк ял пек туйӑнать пулин те, ӳкерчӗксем пит нумай. Вӗсем кашни утӑмрах тесен те йӑнӑш пулмӗ. Паллах, хулара вӗсене графити теҫҫӗ-ха, анчах ытларах енӗпе ҫавах ӳкерчӗксем темелле пуль. Хула темерӗн, кунта стадион та пур иккен. Тӳрех куҫ умне лекрӗ. Стадионран инҫе те мар ача-пӑча валли йӗркеленӗ вылямалли лаптӑк. Сӑна пысӑклатсан кунта аслисемпе ҫамрӑксем ытларах пулни палӑрчӗ-ха та ӗнтӗ, ачах ачасем те пур. Паллах, пӗр-пӗр ӳкерчӗкпе илемлетмесӗр май килмен, ӳкерчӗкӗ абстрактлӑ пулсан та. Тата ку хулара мотоциклсем пит нумай. Велосипедсем те пур ӗнтӗ, анчах Тухӑҫ Азири ҫӗршывсенчи пек нумаях мар вӗсем. Футбола питӗ юратаҫҫӗ пулас кунта — кӑшт кӑна иртрӗмӗр, тепӗр пралук урлӑ тухрӑмӑр кӑна — ак тепӗр стадион. Пысӑках мар, саксем ҫук, пнчах хапхисем пур — выля та выля. Ку вара вырӑнти ача пахчи пулас — пӗтӗмпех тӗрлӗ тӗспе сӑрласа хунӑ, трактор ураписенчен, покрышкӑсенчен вылямалли хатӗрсем ӑсталанӑ... Пирӗн патри ача пахчисенче ҫавнашкал япаласем тума юратаҫҫӗ. Кирпӗчрен купаланӑ ҫуртсем пит нумай. Вӗсен кирпӗчӗсем шупка-хӑмӑр тӗслӗрех. Ӳнере кӑмӑллани тӳрех курӑнать — ак ку ҫурта хӑпартнӑ май тӳрех панно та ӑсталанӑ. Ӑна тимлӗрех пӑхсан, ҫурта 2001 ҫулта туса лартни паллӑ пулать. Акӑ кӳлӗ патне те майӗпен тухрӑмӑр. Google машини ҫумӑр хыҫҫӑн кунта килсе тухнӑ пулас — пур ҫӗрте те шыв юххисем палӑраҫҫӗ. Кӳлӗ хӗрри. Википедире темшӗн ку кӳлле Лаго-Ринкон-дель-Бонете шыв управӗ тесе каланӑ. Ӑна, имӗш, ҫак пӗвене, Негро ятлӑ шыв ҫинче туса хунӑ. Хӑй Негро вара Уругвай ятлӑ юханшыва юхса кӗрет. Кунта эпир кимӗсем нумаййине куратпӑр, темле михӗсем... Ҫуп-ҫапӗ те курӑнкалать, анчах нумаях мар. Сулахайри юнашар участокра шыв хӗрринче шурӑ лаша тӑрать. Ак ҫак картасене, ахӑртнех, лашисем картаран ан тухса кайччӑр тесе тытнӑ. Хулара кӳлӗ хӗрринче ятарлӑ кемпинг вырӑнӗ те пур. Кунта вара питӗ хӑтлӑ: саккисем те пур, шашлык таврашне хатӗрлеме кӑмакасем те туса панӑ, ҫӳп-ҫапӗ вара курӑнмасть. Ҫакнашкалтарах Тутарстанри Пӳлерте, Валем-Хуҫа комплексра тунӑ. Юпа ҫинче питӗ интереслӗ паллӑ асӑрхарӑм. Кӑсӑклӑ, мӗне чарать-ши вӑл? Юрӗ, каялла хулана таврӑнар-ха. Хула тӑрӑх уҫӑлса ҫӳренӗ май кунти ҫуртсем ытларах енӗпе пӗр хутлӑ пулнине курма пулать. Те ытла провинцире вырнаҫнӑран ку, те кунти ҫыннисем ҫӳллӗ ҫуртсене кӑмӑлламаҫҫӗ. Пирӗн ялсене илес пулсанах, хальхи вӑхӑтра 2-3 хутлӑ ҫуртсем йышланса пынине асӑрхама пулать. Кунта вара йӑлт пӗр хутлисем кӑна. Ак, калӑпӑр, ҫак ҫурта илес. Мӗн унта вырнаҫнӑ тейӗр? Музей. Муга музейӗ. Ак ҫак ҫурт та — музей. 3 пин пурӑнакан хулара икӗ музей! Пӑхӑр-ха мӗнле кӑсӑклӑ хӳме. Вӑл ак ҫак музейпа юнашар вырнаҫнӑ. Ку вара вырӑнти шкул пулас. Мӗншӗн ҫапла шутлатӑп? Велосипедсем пит нумай, шалта вара — ачасем. Асӑрхӑр: шкул хӳми пӗрре те ҫӳллӗ мар. Хули ку ял пек кӑна пулин те, анчах хӑтлӑхӗ чӑн-чӑн хулари пекех. Ҫулӗсене асфальтпа витнӗ, хӗррисене бордюрпа чикӗлесе тухнӑ, ҫуран ҫӳренсем валли пур кӗтесре те — тротуарсем пур. Кашни урамрах ҫутӑ пуррине, ҫӳп-ҫап сахаллине каласа та тӑмӑп. Хулара парк та пур пулас — вӑл шкултан инҫе мар вырнаҫнӑ. Таса, тирпейлӗ… Чечек клумбисем курӑнкалаҫҫӗ... Пӑхӑр-ха. Ахальтен ӳкерчӗклӗ Сан-Грегорио-де-Поланко темерӗм ӗнтӗ — паркри сака та епле сӑрласа лартнӑ. Кашни сакки ҫинче расна ӳкерчӗк. Икӗ хутлӑ ҫуртсем курӑнмаҫҫӗ терӗм те, ак, хайхи пӗрремеш икӗ хутлӑ ҫурт — унта темле лавкка вырнаҫнӑ пулас. Тем тесен те ку хулара пит пултаруллӑ художниксем пурӑнаҫҫӗ. Пӑхӑр-ха еплерех автана ӳкерсе хунӑ! Ӳкерессе вара тахҫанах ӳкернӗ пулас — автанӗн тӗсӗ те кайнӑ... Юрӗ, ытти ӳкерчӗксемпе те паллаштарас та ҫакӑнпа хамӑр кӗске экскурсие вӗҫлес. == Асăрхавсем == {{Асăрхавсем}} {{Тулаш каçăсем}} [[Категори:Уругвай]] [[Категори:Сан-Грегорио-де-Поланко]] [[Категори:Кăнтăр Америка]] l0is8xkv0xvx1sbtnjk433785f9ftv6 0 122823 841629 2024-12-02T02:16:20Z Ellodanis5 17302 Ҫӗнӗ страница: «'''Бенгали фикусĕ'''. <big><big>Малалла сире Вячеслав Шорников тексчĕпе паллаштаратпăр</big></big><ref>[https://chuvash.org/blogs/comments/5566.html Вячеслав Шорников: Капмар баньян — пӗртен-пӗр йывӑҫран тӑракан 1,5 гектар лаптӑк вӑрман]</ref> Сирӗн хӑҫан та пулин пӗр йывӑҫран тӑракан вӑр...» 841629 wikitext text/x-wiki '''Бенгали фикусĕ'''. <big><big>Малалла сире Вячеслав Шорников тексчĕпе паллаштаратпăр</big></big><ref>[https://chuvash.org/blogs/comments/5566.html Вячеслав Шорников: Капмар баньян — пӗртен-пӗр йывӑҫран тӑракан 1,5 гектар лаптӑк вӑрман]</ref> Сирӗн хӑҫан та пулин пӗр йывӑҫран тӑракан вӑрманта пулма тӳр килнӗ-и? Пӗр йышши йывӑҫлинче мар, шӑпах пӗр йывӑҫран тӑракан вӑрмана, 1,5 гектар лаптӑклинче. Ҫавӑн пекех тӗлӗнтермӗш япала Индире пур, вӑл йывӑҫа Капмар баньян теҫҫӗ. Мӑн баньянӑн ботаникӑлла ячӗ — Бенгали фикусӗ (лат. Fícus benghalénsis), вӑл тут йывӑҫӗсен йӑхне кӗрет. Ҫак хӑйне евӗрлӗ йывӑҫӑн ҫулҫи-тарачӗ тӗнчере чи пысӑк лаптӑк йышӑнать — 1,5 гектар лаптӑк, унӑн пӗтӗмӗшле ҫӳллӗшӗ вара — 25 метра яхӑн. Рекорда тивӗҫлӗ йывӑҫ ҫӗршывӑн тухӑҫ енче вырнаҫнӑ Хаора хулинчи (Анӑҫ Бенгали) Инди ботаника пахчинче ӳсет. Паллах, ку фикус ахаль йывӑҫ мар. Ыттисенчен вӑл сывлӑшра ҫакӑнса тӑракан ҫӗршер тымарпа уйрӑлса тӑрать. Вӗсем — йывӑҫ вуллипе туратсем ҫинче йӗркеленнӗ ятарлӑ хунавсем. Тӑпра таран анса ҫитсен, сывлӑшри тымарсем ҫӗр ӑшне шӑтарса кӗреҫҫӗ те йывӑҫа нӳрӗкпе тивӗҫтерекен, апатлантаракан хушма ҫӑлкуҫ пулса тӑраҫҫӗ. Ҫакӑн пек ӳсентӑрансен пурнӑҫ формине ботаникӑра баньян теҫҫӗ. Сывлӑшра тымарсем ярасси — тропик анлӑхӗнче ӳсентӑрансем хушшинче питӗ анлӑ сарӑлнӑ пулӑм. Капмар баньяна илес пулсан вӗсем тата тӗрев ӗҫне те пурнӑҫлаҫҫӗ: ун пек пысӑк ҫулҫӑ-турата пӗр вулӑ ҫинче ҫӗклесе тӑма урӑхла май та ҫук. Паянхи куна илсен тӗнчери чи пысӑк фикусӑн 3000 ытла сывлӑш тымарӗ пур, вӗсем ҫӗр ӑшне ӳссе кӗрсе кайнӑ та ӗнтӗ. Вӑхӑт иртнӗҫемӗн тымарсем хулӑнланаҫҫӗ, пысӑкланаҫҫӗ, каярах хӑйсем те йывӑҫ вулли евӗрлӗ пулса каяҫҫӗ. Хӑвӑра эсир юмахри вӑрмана лекнӗн туятӑр, йывӑҫсен тӑррисем пӗрлешсе ларнӑ тейӗн. Пӗрремӗш хут Капмар баньян пирки асӑнни XIX ӗмӗрте тӗл пулать. Биологсем шутланӑ тӑрӑх, вӑл 200-250 ҫулта пулма пултарать. Унӑн шӑпи те питӗ интереслӗ. XIX ӗмӗр вӗҫӗнче баньян вӑйлӑ ҫил-тӑвӑлсенчен асап курнӑ, вӗсене пула йывӑҫ икӗ пая уйрӑлнӑ. 1925 ҫулта вара Капмар баньянӑн тӗп вуллине аслати ҫапнӑ. Вӑл самай сиенленнине пула ӑна касса пеме тивнӗ. Ҫавна пула паян ҫӗр ҫинчи чи пысӑк лаптӑклӑ йывӑҫ йӑлт туратсемпе сывлӑшри тымарсенчен ҫеҫ тӑрать, вӗсем ӑна мӗн кирлипе йӑлтах тивӗҫтереҫҫӗ. Интереслӗ: Капмар баньян тавра 330 метр тӑршшӗ уҫӑлса ҫӳреме ятарлӑ ҫул сарнӑ. Парк хӑнисем Капмар баньян тавра — Инди ботаника садӗнче вӑл чи чаплӑ йывӑҫ шутланнӑран — ҫаврӑнма тухма тӑрӑшаҫҫӗ. Анчах ҫула сарнӑ хыҫҫӑн баньян самай сарӑлма ӗлкӗрнӗ. Ҫавна май паян туристсем сарнӑ ҫул тӑрӑх ун тавра мар, ун айӗнче утса ҫӳреҫҫӗ. Текста Travelask сайтран илнӗ, куҫарнӑ чухне Яндекс.Тӑлмачпа, Чӑваш чӗлхе лабораторийӗ хатӗрленӗ тӑлмачпа тата Вырӑс-тӗрӗк куҫаруҫипе усӑ курнӑ. == Асăрхавсем == {{Асăрхавсем}} {{Тулаш каçăсем}} [[Категори:Бенгали]] [[Категори:Бенгали фикусĕ]] [[Категори:Ази]] [[Категори:Кăнтăр Азири флора]] [[Категори:Йывăçсем]] [[Категори:Ӳсентăрансем, алфавитпа]] [[Категори:Тут йышшисем]] tnsu13g81pq9wr3a1s609eo4y24ysl3 0 122824 841630 2024-12-02T02:27:32Z Ellodanis5 17302 Ҫӗнӗ страница: «'''Мӑванкӑ'''. <big><big>Малалла сире Вячеслав Шорников тексчĕпе паллаштаратпăр</big></big><ref>[https://chuvash.org/blogs/comments/5521.html Вячеслав Шорников: Мӑванкӑ — пасарлӑ урам]</ref> Паян эпир сирӗнпе инҫетри Африка континентӗнче вырнаҫнӑ Мӑвинкӑ хулари урамсем тӑрӑх пӑхса ҫӳрӗ...» 841630 wikitext text/x-wiki '''Мӑванкӑ'''. <big><big>Малалла сире Вячеслав Шорников тексчĕпе паллаштаратпăр</big></big><ref>[https://chuvash.org/blogs/comments/5521.html Вячеслав Шорников: Мӑванкӑ — пасарлӑ урам]</ref> Паян эпир сирӗнпе инҫетри Африка континентӗнче вырнаҫнӑ Мӑвинкӑ хулари урамсем тӑрӑх пӑхса ҫӳрӗпӗр. Мӑванкӑ (акӑл. Mwingi, выр. Мвинги) — Кенин Хӗвелтухӑҫ провинцире вырнаҫнӑ пысӑках мар хула, халӑх йышӗпе патшалӑхра 78-мӗш вырӑн йышӑнать. Сӑмах май, Найробинче, Кени патшалӑхӗн шӗкӗр хулинче, 3 миллион ытла халӑх пурӑнать. Ку хулара вара 16 пин ҫеҫ. Африка, паллах, Европа мар, Google машинисем ку континентри сайра вырӑна ҫитсе курнӑ — ҫавна май пирӗн ытлашшиех суйласа тӑма тивмест. Кени тӑрӑх ҫӳренӗ те вӗсем ӳкерсе — эпир вӗсен ҫулӗпе кайӑпӑр. Кенири халӑх ытларах енӗпе христиансем (82,5%) шутланаҫҫӗ пулин те пирӗн ума чи малтан мичет лекрӗ. Мӑсӑльмансен йышӗ Кенире пурӗ 11,1%. Те мичетӗн архитектури тӳрех курӑмлӑ, те вырӑнне аванраххине суйланӑ — кунта лексенех ку хулара христиансем ытларах тесе калаймӑн. Ятарласа чиркӳсем шыраса пӑхрӑм — ҫул хӗрринче пулмалла тесе кӑтартать картта, анчах тупаймарӑм. Кунта вара хулана ытти вырӑнсенчен уйӑрса илме паракан паллӑ куратпӑр — шыв пички. Африкӑра, пӗлетпӗр ӗнтӗ, шыв ҫитмест, ҫавна пула вӑл питӗ хаклӑ. Тӳрех паллӑ та мар: те шыва сутаҫҫӗ кунта, те шыв тултармалли вырӑн... Тата пӑхӑр: йывӑҫсем пур пулин те йӗри-тавра курӑк ҫук. Апла-тӑк чӑнах та кунта шыв енӗпе йывӑртарах. Чикӗ леш енчи хуласенчи тепӗр паллӑ — ҫул хӗррипе пӗр купа лавкка вырнаҫни. Кунашкаллине хуть Азири патшалӑхсенче курӑн, хуть Турцире, хуть Африкӑра. Ҫул тӑршшӗпех суту-илӳ тӑваҫҫӗ. Кунта, ав, кроватьсем сутаҫҫӗ. Ҫумӑр ҫумасть те вӗсен — ним шикленмесӗр урама кӑларса тӑратнӑ. Кам та пулин пырса ҫӗмӗресрен те хӑрамаҫҫӗ — халӑхӑн ҫӗмӗрес-ватас йӑла пуҫра ҫук пулас. Сӑмах мар, кровачӗсене йывӑҫран тунӑ — пирӗн патри пек опилкӑран тунисем мар. Дизайнӗ те япӑхах мар пек. Ҫурт тӑвас енӗпе кунта ытларах енӗпе бетонран хӑпартаҫҫӗ пулас. Малтан кӑшкарне тӑваҫҫӗ, кайран вара — стенисене. Ку ак — пилӗк хутлӑ ҫурт. Йӗри-тавра пӗр хутлисем ҫеҫ, ҫавна май вӑл пит тӑсланкӑн курӑнать. Кунта вара Мӑванкӑ хули сӑртлӑ-туллӑ вырӑнта вырнаҫнине курма пулать. Ҫӳп-ҫав тӗлӗшпе кунти халӑхӑн культурине сӑнама май пур. Ытлашшиех пӑхса тӑмаҫҫӗ пулас — Раҫҫейри пекех, ӑҫта алӑ ҫитнӗ унта пӑрахаҫҫӗ. Ҫук, Раҫҫейре кӑшт аванрах-ха ӗнтӗ — эпир тем тесен те вӗт Европӑналла туртӑнатпӑр, унти культурӑна хамӑр пата илсе килме тӑрӑшатпӑр. Ав, мусор контейнерӗсем те халь кашни ялтах. Кусен вара ҫӳп-ҫапран тасатасси — кашнин хӑйӗн тивӗҫӗ пулас. Каласа хӑварас: малалла сӑнанӑ тӑрӑх, хӑш чухне вӗсем каяша ҫӗр айне тӑваҫҫӗ пулас. Тата тусан вӗҫни те пулӑшать — ҫӳп-ҫапа хӑйех хупласа хурать. Хула варринчен тухрӑмӑр пулин те хулаҫум таврашӗнче те суту-илӳ вырӑнӗсем сахал мар. Кунта, ав, тимӗр карта тата тимӗр алӑксем сутаҫҫӗ. Кунта вара вырӑнти хупах. Паллах, аванраххисем те чылай, анчах пирӗн куҫ умне вӑл тӗл пулчӗ. Кам та пулин апатланас тесен — тӑрантарӗҫ. Курӑкӗ кунта пачах та ҫук мар ӗнтӗ. Пур. Анчах ҫул хӗрринче вӑл йӑлтах тусан айӗнче пулас. Ҫумӑр ҫукран ҫул ҫинчи пӗтӗм тусанӗ таврана вӗҫет пулас. Ача-пӑча ку хулара пит нумай. Пирӗн пек 1-2 ҫуратмаҫҫӗ, кунти хӗрарӑмсем вӑтамран 4,4 ача ҫуратаҫҫӗ тет. Ку ачасем аванрах ӳкнӗ пек туйӑнчӗ те вӗсене кӑтартас терӗм. Чӑннипе вара ачисем ҫара кутӑн чупса ҫӳремеҫҫӗ, пурте тумтирпе. Кунашкал ҫуртсем те пур. Хуларан ытла инҫе тухса кайрӑмӑр пулас. Ҫавна май Мӑванкӑри темиҫе уйрӑмлӑха кӑтартам та хамӑрӑн ҫулҫӳреве ҫакӑнпа вӗҫлер. Сӑнӳкерчӗксенче асӑрхарӑр пулӗ — вывескӑсем ытларах енӗпе шупка. Те хӗвел вӗсене хӑвӑрт ҫисе ярать, те вӗсем пирки халӑх ытлашшиех пӑшӑрханмасть. Пӗрре ҫырса хураҫҫӗ те вӑл вара вӗсен хуҫи ылмашиччен ҫакӑнса тӑрать. Брусчатка сарнӑ вырӑнсем те кунта пур. Кунта вара полици хуралӗ тӑрать. Ҫула ансӑрлатнӑ, айккисенче чӗмесем сарса хунӑ. Автоматсемпе тӑраҫҫӗ. Ку хулана кӗнӗ вырӑнта пулас, ахӑртнех хурахсенчен сыхлаҫҫӗ. Лере, хулара вӗт-ха хӑвӑрах куртӑр — пӗтӗмпех йӗркеллӗ, сутуҫӑсем хӑйсен таварӗсене урамрах сарса хунӑ, вӑрласран-ҫаратасран хӑрамаҫҫӗ. Хулари тата тепӗр уйрӑмлӑх — пур вырӑнта та ҫак ҫын портретне ҫакса тухнӑ. Гидеон Мулюнги — вырӑнти паллӑ архитектор пулас, 2017 ҫулта ҫак хуларан депутата суйланнӑ. Кенин либераллӑ демократи партийӗн председателӗ те пулнӑ тет. Ҫавӑн пекех Кенин хӗрлӗ-сарӑ демократилле юхӑмра пулнӑ... Тӗрлӗ пысӑк вырӑнсене йышӑннӑ... Пӗр сӑмахпа каласан, вырӑнти паллӑ политик. Сӑмах май, кунти ҫулсемпе пирӗнешкел мар ҫӳреҫҫӗ — кунти ҫулсемпе сулахай енӗпе ҫӳремелле. Пӗтӗмлетӳ Кени, паллах, пирӗншӗн кӑсӑклӑ ҫӗршыв. Сирӗнтен нихӑшӗ те унта пулса курман, ҫавӑнпа унти пурнӑҫпа паллашни питӗ аван теме пулать. Пӗр ҫитменлӗх кӑна пур ӗнтӗ — Африкӑри культура, тем тесен те, пирӗншӗн ытла ют. Чылашӗшӗ кунти халӑх ҫаппа-ҫарамас ҫӳрет тесе шутлать, культура тӗлӗшпе кайра пыраҫҫӗ тата ытти те. Анчах сӑнасарах пӑхсан — пирӗнтен ытлашшиех уйрӑлсах тӑмаҫҫӗ. Электричество пур, шывне кӳрсе тӑраҫҫӗ, пушхир мар (йывӑҫ-курӑк ӳсет). Техника тӗлӗшӗпе те хӑлтӑр-халтӑррисемпе ҫӳремеҫҫӗ. Вырӑнӗ-вырӑнӗпе асфальт ҫукччӗ ӗнтӗ, анчах чылай ҫула асфальтпа сарнӑ. Брусчаткӑллӑ вырӑнсем те пур. Тата ҫакна та манмалла мар: эпир ҫав-ҫавах провинцири хулана илтӗмӗр, тӗп хулинче, Найробире, куҫа илӗртме пултаракан вырӑнсем тата та ытларах пулӗччӗҫ ӗнтӗ. Тепре тӗл пуличчен! Тепӗр ҫулҫӳревччен. == Асăрхавсем == {{Асăрхавсем}} {{Тулаш каçăсем}} [[Категори:Кени]] [[Категори:Мӑванкӑ]] [[Категори:Африка]] du3wsfelsosqvhsl423tpyl1mhmkptr 0 122825 841631 2024-12-02T06:53:11Z Ellodanis5 17302 Ҫӗнӗ страница: «'''Песковатски'''. <big><big>Малалла сире Вячеслав Шорников тексчĕпе паллаштаратпăр</big></big><ref>[https://chuvash.org/blogs/comments/5429.html Вячеслав Шорников: Песковатски — йӑмраллӑ ял]</ref> Эпир сирӗнпе нумай пулмасть Бутан ҫӗршывӗнчи Кури Чу юханшывӗ хӗррипе ҫӳресе куртӑмӑр. Па...» 841631 wikitext text/x-wiki '''Песковатски'''. <big><big>Малалла сире Вячеслав Шорников тексчĕпе паллаштаратпăр</big></big><ref>[https://chuvash.org/blogs/comments/5429.html Вячеслав Шорников: Песковатски — йӑмраллӑ ял]</ref> Эпир сирӗнпе нумай пулмасть Бутан ҫӗршывӗнчи Кури Чу юханшывӗ хӗррипе ҫӳресе куртӑмӑр. Паян вара Тула облаҫӗнчи Песковатски ялне ҫитсе пӑхӑпӑр. Енчен те инҫетри Монграна эпир ӑнсӑртран лекрӗмӗр пулсан — кунта вара ятарласа ҫул тытрӑмӑр. Мӗн сӑлтавпа тетӗр-и? Ара, хальхи вӑхӑтра эпир Василий Смирнов ҫырнӑ «Саша Чекалин» повеҫе мӑшӑрлатпӑр. Унта вара вӑрҫӑ вӑхӑтӗнче пуҫне хунӑ 16 ҫулхи ҫамрӑк каччӑ пирки ҫырса кӑтартнӑ. Александр Павлович шӑп та шай ҫак ялта, Песковатски (выр. Песковатское) ятлинче, ҫуралнӑ та. Малтанах ку яла Яндекс картти тӑрӑх ҫитме май пулӗ тесе шутларӑмӑр та, шел те вӗсен машинисем ҫак инҫетри яла килсе каяйман. Ирӗксӗрех Google картти ҫине пӑхма тиврӗ — кусен аппаратури вара кунта пулнӑ. Яла кӗнӗ май мӗн куҫа курӑнать? Чи малтанах, Р92 ятлӑ ҫула хунарсемпе ҫутатнӑ, ҫулӗ такӑр, шӑтӑк-путӑк ҫук (Бутанри ҫула саплани курӑнатчӗ). Тата, паллах, йӑмрасем. Чӑваш ялне лекнӗнех туйрӑмӑр вара хамӑра! Ҫурчӗсем ҫеҫ, пирӗн тӑрӑхрисем пек мар. Лере, ав, чиркӳ ишӗлчӗкӗсем курӑнаҫҫӗ. Халӗ те ӑна юсаман пулас. Хӑй чиркӗвӗ, сӑмах май, Василий Смирновӑн повеҫӗнче те пур — нимӗҫсем унта вырӑнти халӑха, партизанра ҫӳренӗшӗн, хупса хунӑччӗ пулас. Кунта вӑл аванрах курӑнать. Ку ҫынни вара ҫул хӗрринче тем чавать. Ун хыҫӗнче иртекен тротуар вара Саша Чекалин бюсчӗ патне илсе каять. Ку ачана Совет Союзӗн Паттӑрӗ ята панӑ, ҫавна май палӑк лартмасӑр пултарайман. Акӑ вӑл сӑрт хӗрринче, чӑрӑшсем хушшинче ларать. Википеди пӗлтернӗ тӑрӑх, шӑп ҫакӑнта ӑна фашистсем партизанра ҫӳренӗшӗн ҫакнӑ. Кунта вара Вырка урлӑ хывнӑ кӗпере курма пулать. Юханшыв ячӗ повеҫре те час-часах тӗл пулать. Пысӑках мар пулас вӑл, йӑлт йӑмрасем айне путнӑ. Тӗрӗссипе унӑн ячӗ Аслӑ Вырка, повеҫре вара Вырка кӑна тенӗ. Чӑн та вырӑнти халӑхшӑн вӑл Вырка ятлӑ кӑн пуль, Кӗҫӗнни ҫӳлерех юхать-ха, анчах кам пӗрине Кӗҫӗн, тепӗрне Аслӑ тесе тӑрӗ? Вырка тенипех паллӑ. Сӑмах май, ак, Йӑршшу шывӗ пур. Шупашкар районӗнчи Хурӑнлӑх (малтанхи ячӗ Попой) ялӗ патӗнчен Йӑршшу шывӗ юхса иртни паллӑ. Анчах та шӑп та шай ҫак вырӑнта икӗ шыв пӗрлешет. Пӗри Сархорн енчен анать, тепӗри — Карачура енчен. Иккӗшне те картта ҫинче Йӑршшу ятпа палӑртнӑ. Пӗри вӗсенчен Кӗҫӗн Йӑршшу пулмалла ӗнтӗ... Карачура енчен юхса анаканнин хӗрринче Йӑршшу ялӗ (выр. Малые Карачуры) пулнине шута илсен, вӗсенчен кӗҫӗнни Сархорн енчен килекенни пулмалла. Эп хам вӑл енчисемех мар та вырӑнти халӑх вӗсене мӗн ятпа каланине пӗлместӗп. Анчах кунта та сӑлтавӗ ҫавах пулма пултарать: халӑх Кӗҫӗн е Аслӑ тесе тӑмасть, Йӑршшу тет кӑна. Сарлакӑшӗпе Вырка пирӗн патра юхакан Муркаш шывӗ пек. Е, калӑпӑр, Ишлей патӗнчи Ункӑ сарлакӑш. Ялта колонка пур пулас — пӗри, ав, шыв патне пуш витресемпе тухнӑ. Яла пӗтнӗ тесе калама май ҫук. Халӑх пурӑнать. Ҫурчӗсем, паллах, чаплах мар, анчах картисене профнастилпа карма пуҫлани курӑнкалать. Йӑмрасем те тӑтӑшах ялта курӑнаҫҫӗ. Ку вара автобус чарӑнӑвӗ. Совет саманинче вырнаҫтарнӑ та халӗ те чӑтать пулас. Ҫынсем, ав, автобус килессе кӗтеҫҫӗ пулас. Тепӗр енче вара — ял лавкки. Ӗҫлемест пулас, ҫӑрапа питӗрнӗ ӑна, курӑк ӑшне вӑл пулнӑ. Юрать-ха кантӑкӗсем ҫӗмрӗк мар. Тӗл пулнӑ ҫуртсенчен ку чи аванни. Ӑна шиферпа мар, тимӗр черепицӑпа витнӗ. Карлӑклӑ алкумне хурӑн евӗр сӑрласа илемлетнӗ. Ялта чӑхсем те пур. Ку ҫул хӗррине кӑларса яма мӗнле кӑна хӑрамаҫҫӗ пуль? Машшинсем таптаса кайма пултараҫҫӗ-ҫке! Тен, сӑлтавӗ ялпа ҫуммӑн чукун ҫул иртнинче — ун умӗнче ҫав-ҫавах транспорт чарӑнса илмелле-ҫке. Иртен-ҫӳрен выҫсан кунта ҫул хӗрринче панулми те туянма пулать. Йӑмра ытла сарӑлса ӳсет ҫав. Ҫутӑ юписен кабельне ҫилпе ан таттӑр тесе тӑршшӗпех касса тухнӑ. Сӑмах май, пахчари улмуҫҫине те шеллемен — ҫул хӗрринелле тухакан тураттине пӑчкӑпа касса пенӗ. Ял хӗрринелле тухса пыратпӑр. Вырӑнти совхозӑн е колхозӑн вити пулнӑ пулас хӑй вӑхӑтӗнче. Пирӗн патри пекех пасар саманине чӑтайман ӗynӗ — халь ишӗлет кӑна. Юрать-ха тӗппипе сӳтме ӗлкӗреймен. Юхӑннӑ колхоз пурлӑхӗ ку ҫынна лекнӗ пулас. Темиҫе трактор курӑнать, прицепсем пур, тӗрлӗ ҫӑмӑл машинӑсем. Пурте кивӗскерсем. Акӑ тухрӑмӑр та ялтан. Чӑннипе, малтан Лихвин ятлӑ пулнӑ Чекалин хулана та ҫитсе курас килетчӗ — повеҫри ӗҫсем унта та пулса иртеҫҫӗ. Анчах ку пӗчӗк ҫулҫӳреве ҫакӑнпа вӗҫлӗпӗр пуль. Песковатски яла хак парас пулсан, ыттисемпе танлаштарсан вӑл япӑхах мар пурӑнать пек. Уйӗсене сухаланӑ, хыт-хура ӳсмест. Ҫурчӗсем ытлашшиех чаплах мар пулин те хӑлӑх яла пӑрахса кайман. Ялта халӗ шкул ҫук. Унччен вӑл вӗсем пулнӑ пулас. 2011 ҫулта 9 класс вӗрентекен шкула хупнӑ, тепӗр ҫул — ача пахчине («Rusprofile» сайтри информаципе килӗшӳллӗн). Вырӑнти ял тӑрӑхӗн ҫурчӗ пур. Вӑл Успени чиркӗвӗ хыҫӗнче, шалта вырнаҫнӑ. Ахӑртнех, шкул ҫуртне йышӑнать — ҫакна спутник ӳкернӗ сӑн ҫинчен кӳлепи тӑрӑх калама пулать. Ялти лавккана куртӑмӑр ӗнтӗ, вӑл ӗҫлеместчӗ. Анчах халӑха апат-ҫимӗҫсӗр тӑратса хӑварман. Яндекс кӑтарнӑ тӑрӑх кунта «У Иры» лавкка пур. Тен, пӗрре те мар-ха. Вырӑнти пропискӑпа шыраса пӑхрӑм — нихӑшӗ те кунта ҫырӑнман пулас. Колхоз таврашӗ пирки калас пулсан — 2006 ҫулччен кунта Чекалин ячӗллӗ СПК пулнӑ иккен. Хальхи вӑхӑтра пурлӑх кам аллине лекнине тӳрех палӑртма йывӑр. Оптимизаци текен япала пирӗн Чӑвашра ҫеҫ мар, Раҫҫейри ытти тӑрӑхсенче те хӑрушла ӗҫлет — ялти шкулсемпе ача пахчисене тӑпӑлтарать кӑна. Тепӗр тесен... ялта ачисем ҫук пулсан чӑн та шкул тытса тӑма йывӑртарах ӗнтӗ. Влаҫрисемшӗн пур-ҫук ача-пӑчана 5 ҫухрӑмра вырнаҫнӑ Чекалин хулине автобуссемпе илсе ҫӳреме перекетлӗрех. Малтан Лихвин ятлӑ пулнӑ хулара вара ача пахчи те пур, культура ҫурчӗ те, шкулӗ те. ХК. Чекалин хулине пӑхса илнӗ май унта Чувашов урамне асӑрхарӑм. Пӗр-пӗр чӑвашпа ҫыхӑннӑ ӗнтӗ. Ятарласа вӑл урамри асӑну хӗресне те кӑтартас терӗм. Ӑна хӑйне евӗрлӗ тунӑ. ХК2. Песковатски ялне пирӗн тӑрӑхри ялсемпе танлаштарса пӑхма та йывӑр. Паянхи кун унта 199 ҫын пурӑнать. Районти 143 ялтан ку тӗлӗшпе вӑл 18-мӗш вырӑнта. Пирӗн Лапсартах 600 ҫын шутланать. Шкул вырнаҫнӑ Ҫатракассинче — 960 ҫын (унта ҫӗн урамсем нумай). Пӗчӗкреххисемпе кӑна танлаштарма пулать ӗнтӗ — Ассакассипе (унта 181 ҫын), Чӑркашпа (243 ҫын). Лаптӑкпа вӗсем пӗчӗкрех, шкулсем те, лавккасем те пулман... Йӑршшура ӗнтӗ клуб пур, лавкка пур, пуҫламӑш шкул ӗлӗкрех пулнӑ... — анчах унта та 328 ҫын пурӑнать (лаптӑкӗпе вӗсем пӗрешкел). Хӑй Чекалин хули те пысӑках мар — унта пурӗ те 863 ҫын пурӑнать. Ку вара Ҫатракасси ялӗнчен те, тата ытти нумай-нумай ялтан та сахалрах. Пӗртен-пӗр вӗсен лаптӑкӗсем пӗрешкелтерех. Редакцирен. «Саша Чекалин» повеҫе Чӑваш чӗлхин икчӗлхеҫҫӗ ҫӳпҫинче вулама май пур: corpus.chv.su/article/6869.html. == Асăрхавсем == {{Асăрхавсем}} {{Тулаш каçăсем}} [[Категори:Раççей]] [[Категори:Песковатски]] 57fs1yq3qm4gsn1mk1v2fhvud931gmu 0 122826 841632 2024-12-02T07:01:36Z Ellodanis5 17302 Ҫӗнӗ страница: «'''Куру-Чу'''. <big><big>Малалла сире Вячеслав Шорников тексчĕпе паллаштаратпăр</big></big><ref>[https://chuvash.org/blogs/comments/5426.html Вячеслав Шорников: Кури Чу юханшыв]</ref> Ҫакӑн ятлӑ юханшыв тӗнчери хӑш кӗтесре юхни пирки, пӗлсех калатӑп, сирӗнтен нихӑшӗ те пӗлмест. Хам та, чӑнн...» 841632 wikitext text/x-wiki '''Куру-Чу'''. <big><big>Малалла сире Вячеслав Шорников тексчĕпе паллаштаратпăр</big></big><ref>[https://chuvash.org/blogs/comments/5426.html Вячеслав Шорников: Кури Чу юханшыв]</ref> Ҫакӑн ятлӑ юханшыв тӗнчери хӑш кӗтесре юхни пирки, пӗлсех калатӑп, сирӗнтен нихӑшӗ те пӗлмест. Хам та, чӑннипе паянччен пӗлмен. Анчах, пирӗн телее, хальхи вӑхӑтра ҫулҫӳреве тухас тесен пысӑк укҫа пухма кирлӗ мар — Google карттине уҫмалла та тӗнчери пӗр-пӗр кӗтесе пусмалла. Вара хӑвӑрт кӑна чылай вырӑна лекме, унти тӗлӗнтермӗшсемпе паллашма пулать. Хальхинче те эпӗ ҫавнашкалах турӑм. Бутанри пӗр кӗтесе пусрӑм та инҫетри сӑртлӑ-туллӑ вырӑна лекрӗм. Кӑсӑкли, тӗлӗнтерекенни вара кунта сахал мар. Атьӑр, кӑштах ҫак инҫетри ҫӗршыв тӑрӑх, Кури Чу ятлӑ юханшыв хӗррипе ҫӳресе пӑхар. Бутан — буддистсен ҫӗршывӗ, сӑртлӑ-туллӑ вырӑнта вырнаҫнӑ. Тӗп хули — Тхимпху. Патшалӑха Джигме Кхесар Намгьял Вангчук ятлӑ патша ертсе пырать. Сӑмах май, патша пуҫлӑх пулнине вӗсен конституцийӗнче ҫирӗплетнӗ. Тхимпху ҫӗршывӑн анӑҫ енче вырнаҫнӑ, пире ӑнсӑртран лекнӗ юханшыв вара патшалӑхӑн тухӑҫ енӗнче юхать — Китайри Лходжар урлӑ, Бутанри Лхунци, Монгран хӗррипе иртсе Дангма Чу юханшыва юхса кӗрет. Сӑмах май, «чу» тени, ахӑртнех, вырӑнти чӗлхере юханшыва пӗлтерет пулас — кашни ят ҫумӗнче тенӗ пекех вӑл пур. Буддистла патшалӑх пулнӑранах ӗнтӗ кашни утӑмрах кунта тӗн ҫурчӗсем — храмсем, ступасем. Хамӑр ҫулҫӳреве те шӑп та лӑп ҫавнашкал пӗр вырӑнта — пӗр ырхан лашапа тиха патӗнче пуҫлатпӑр. Йӗри-тавра пӗр купа тӗрлӗ тӗслӗ ялав вырнаҫтарса тухнӑ — пирӗн патра унашкал, ҫав териех йышлах мар пулин те, уяв вӑхӑтӗнче лартса тухаҫҫӗ. Юханшыв хӗррипе йӗрленӗ май сӑрт ҫинче Аутшо Намдроллинг Гойнзин Дратшанг (Autsho Namdlolling Goinzin Dratshang) ятлӑ мӑнастире асӑрхарӑм — унта та кайса пӑхасах терӗм. Паллах, тӗрлӗ тӗслӗ ялавсем йӗри-тавра ҫакса тултарнисӗр пуҫне, вырӑнти стильпе тунӑ хапхасӑр пуҫне хама валли темех интересли курмарӑм. Юханшывпа малалла хӑпарнӑ май вырӑнти тиев машинисене сӑнама пулать — вӗсене те тӗрлӗ тӗспе илемлетсе пӗтернӗ. Сӑнӑр — ҫулсем пур вырӑнта та асфальтран. Ҫакнашкал таҫти шӑтӑкри ҫул пулсан та. Ку вырӑнта вара ту ҫинчен юхса анакан шыв урлӑ питӗ кӑсӑклӑ кӗпер хатӗрленӗ: ахӑртнех пӑрӑх хурсан вӑл хӑш-пӗр чухне вӑйлӑн юхса анакан шыв калӑпӑшне хӑй урлӑ ирттерсе ямӗ тенӗ ӗнтӗ, е шывпа анакан чулсемпе хупланса ларӗ тенӗ, ҫавна май шыва ҫул урлах юхмалла тунӑ. Вӑйлӑ ҫумӑр ҫусан та ҫула пӑсмӗ, эпир вара илемлӗ шывсикки курма пултаратпӑр. Ҫул малалла, Монгран еннелле хӑпарать. Ак пирӗн умра вырӑнти хӑна ҫурчӗ. Google картти пире вӑл «Хвауль курорчӗ» (Phayul Resort) ятлӑ иккенне пӗлтерет. Ак пирӗн ума вырӑнти суту-илӳ центрӗ тухса тӑрать. «Чоки Вангмо» ятлӑ тет вӑл. Шел, шала кӗрсе курма май ҫук... Юнашарах ахаль ял лавкки пулас — унта вырӑнта туса илекен ҫимӗҫпе суту-илӳ тӑваҫҫӗ. Хӑй лавккине йывӑҫран тунӑ, тӑррине шӑвӑҫпа витнӗ. Чи кӑсӑкли ман шутпа — шӑвӑҫ листисене епле витни. Саморез таврашӗпе аппаланса тӑман, чул хунӑ та йывӑр хӑмасемпе хӗстернӗ. Те вӑйлӑ ҫил ҫук вӗсен, те ҫилӗ ҫавах вистесе кайӗ тесе ытлашши аппалансах тӑман. Ку ял вырӑнӗ Аутшо ятлӑ пулас. Кунта вӗсем вӑтам шкул та пур. Шел, Google машини, ҫак вырӑна ӳкерсе пыраканскер, ун патне кайман. Ҫавна май Бутанри ачасем мӗнле шкулсенче вӗреннине курма ҫук. Ну, ку ялта, тейӗпӗр. Тен ытти вырӑнсенче курма май пулӗ. Сӑмах май, ҫулӗ кунта хӗсӗк пулин те, икӗ йӑрӑмлӑ. Ҫулӗсем сарлака мар ӗнтӗ, анчах та машинӗсем те вӗсен ансӑррискерсем. Асӑрхӑр, сылтӑм енче кабель выртать. Ҫул тӑршшӗпех тӑсӑлать вӑл. Никамӑн та цветмета кайса парас шухӑш ҫук. Чӑннипе ухмах пуҫра кӑна унашкалли ҫуралма пултарать пуль — унпа ахӑртнех вӗсен патне е тӗнче тетелӗпе ҫыхӑну килет, е электричество. Хӑйсен патне пыракан кабеле мӗнле ухмах татса касӗ? Тепӗр енчен, ман шутпа, вӗсем ытти ҫынсене шар кӑтартас мар тесе ӗнтӗ ҫавнашкал ӑссӑр хӑтланмаҫҫӗ. Ав, еплерех кӗрлесе анать ту тӑрринчен Кури Чу шывӗ. Вӑл вырӑнта чӑннипе пулнӑ пулсан тата та хӑватлӑрах туйӑннӑ пулӗччӗ ӗнтӗ, анчах сӑнӳкерчӗк те аванах ҫакна кӑтартса парать. Сӑмах май, ҫӳлте ахаль электричество пралукӗсене курма пулать. Лешӗ, ахӑртнех, ҫухӑну кабелӗ пулнӑ пуль. Ку вара, ахӑртнех, ҫухрӑмсене кӑтартакан паллӑ. Пирӗн юпасемпе палӑртса тухнӑ пулсан — вӗсем чултан хатӗрленӗ. Ҫул тӑршшӗпех вӗсем тӗл пулаҫҫӗ. Ҫул мӗнле авкаланса пынине кунта курма пулать. Вӑл малтанхи пекех Кури Чу ҫумӗпе ҫӳле хӑпарать. Сӑрт хӗррине мӗнле майпа бетонлани кӑсӑклӑ. Ҫавӑн пекех шыв юхма та канав туса хӑварнӑ. Эх... Пирӗннисене ыйтсан — вӑл канава чавса тухма ытла хакла ларӗ, укҫа ҫук теҫҫӗ... Кунта вара ахаль ҫул пулсан та тунӑ. Танхмачу кӗперӗ патне ҫитрӗмӗр. Кунта ҫул юханшывӑн тепӗр ҫыранӗ енне каҫать те малалла ҫавӑн пекех тӑвалла хӑпарать. «Пема Уйпар» ятлӑ буддистсен храмӗ тесе кӑтартнӑ та, ҫул тӑрӑх кайса пӑхрӑм, анчах хӑшӗ вӗсенчен ҫав храм калама йывӑр. Те ҫав малти шурӑ тӗслӗ шалчасен йышӗ, те ак ҫак ҫурт... Тусем ҫинчен юхса анакан шыва питӗ кӑсӑклӑ илемлетнӗ. Валаксем тунӑ. Ав, пӗр водителӗ хӑйӗн машинне ҫӑвать пулас. Унтах вӑкӑрӗ ҫӳрет. Ҫулӗ чӑн та питӗ кӑсӑклӑ. Кашни вырӑнта чарӑна-чарӑна эп Монграна ҫитейӗп-ши? Акӑ вырӑнти заправка. Юнашар вырнаҫтарнӑ хӑма ҫинче ҫырнине вулас пулсан, Бутан Ойл Корпорейшнӑн (вырӑнти «Роснефть» йышши компани) пулас. Дизель топливи те пур, бензинӗ те. Чулсенчен ҫавракалатса тунӑ япаласем кӑсӑклӑ. Ав, пӗри унта темскер аппаланать. Кунта ҫурт хӑпартаҫҫӗ. Лере, инҫетре — шкул ачисем. Вӗсен ятарлӑ тӗттӗм-хӗрлӗ тум пулас. Хӑй Монгранӗ, иккен, ҫӳлте, сӑртра ларать. Юханшыв хӗрринче мар. Сӑн ҫинче эсир вырӑнти пульницӑна курма пултаратӑр. Буддистсен ступисем хуласенче уйрӑмах нумай. Википеди ӑнлантарнӑ тӑрӑх вӗсене пӗр-пӗр пулӑма халалласа лартаҫҫӗ. Шалта — хӑвӑлсӑр. Пӑхатӑн та ҫакӑн ҫине... Пирӗн православи пупӗсем хӗрессем ытла нумай лартаҫҫӗ тенине пач урӑхла куратӑн. Пирӗн ҫав хӗрессене сахал мар вырнаҫтараҫҫӗ пулин те вӗсем кашни утӑмрах мар-ха... Акӑ тата тепӗр хӑйне майлӑ палӑк. Те хӳме, те тӗн сооруженийӗ. Айӑккисенче табличкӑсем ҫакӑнса тӑраҫҫӗ. Хӑшӗ-пӗри ҫирӗпех тытӑнса тӑмасть... Буддистсен храмне илсе каякан тепӗр ҫул. Вӑл ав, ҫӳлте вырнаҫнӑ. Малта вырнаҫнӑ хапхи кӑсӑклӑ. Храмӗ хӗрринче тата, ав, шурӑ ялавсем тӑраҫҫӗ. Хӑшӗ-пӗрине шерте пек кӑна курма пулать (унччен маларах курнисем те ҫав евӗрлӗ пулнӑ ӗнтӗ). Монгранри тӗп урамӗсенчен пӗри. Авӑ банк ҫурчӗ (Бутанӑн наци банкӗ), юнашаррисем — лавккасем. Унтах ҫунӑ кӗпе-йӗме типӗтеҫҫӗ. Монгранри тепӗр вырӑн. Кунта ҫуран ҫӳренсем валли уйӑрнӑ каҫӑсем те пур. Эрешленӗ хапха. Мӗне валли тунине пӗлместӗп. Тахҫанхиех пулас. Каярах, ав, айӑккинчен тата ҫул хушнӑ. Пӗтӗмлетсе мӗн калама пулать? Лаптӑкӗпе илсен Монгран пӗр-пӗр Кӳкеҫ пысӑкӑш хула. Йышӗпе пӗчӗкрех пуль ӗнтӗ. Анчах та центр шутланать. Кунта шкул пур, пульница, пӗр 3-4 банк, хӑна ҫурчӗсем. Лавккасен йышне шутласа тухма та йывӑр. Ҫавӑн пекех храмсем сахал мар. Сӑртлӑ-туллӑ вырӑнта вырнаҫнӑран пирӗншӗн кунти тавралӑх питӗ кӑсӑклӑ. Вырӑнти халӑхшӑн вара, паллах, куллен тӗл пулакан сӑнсем ҫеҫ. Эпир вӗсен тӑвӗсенчен тӗлӗнетпӗр пулсан, вӗсем ахӑртнех, пирӗн ҫырмасене, пӗвесене, кӳлӗсемпе вӑрмансене курсан кӑсӑкланнӑ пулӗччӗҫ. Урнӑсем курӑнмарӗҫ пулин те тавралӑх таса, ҫӳп-ҫап йӑваланса выртмасть. Ку ҫулҫӳрев сирӗншӗн кӑсӑклӑ пулчӗ пуль тесе шутлатӑп. Тепрехинче тепӗр вырӑна ҫитсе курӑпӑр. == Асăрхавсем == {{Асăрхавсем}} {{Тулаш каçăсем}} [[Категори:Бутан]] [[Категори:Куру-Чу]] [[Категори:Китай]] [[Категори:Юханшывсем]] h5m3cobl91mkx5h641dstiplny95zwp 0 122827 841636 2024-12-02T08:51:09Z Ellodanis5 17302 Ҫӗнӗ страница: «[[File:Karl Weierstrass 3a.jpg|thumb|Карл Вейерштрасс]] [[File:BBolzano.jpg|thumb|left|Бернард Больцано]] '''Больцано — Вейерштрасс теореми''': <math>\mathbb{R}^n</math> [[уçлăх]]ри [[пăнчă]]сен вĕсĕр мар хуть те мĕнле [[умлăн-хыçлăнлăх]]ĕнчен те ай умлăн-хыçлăнлăх уйăрса илме пулать. ''Ĕнтĕ Евклид уç...» 841636 wikitext text/x-wiki [[File:Karl Weierstrass 3a.jpg|thumb|Карл Вейерштрасс]] [[File:BBolzano.jpg|thumb|left|Бернард Больцано]] '''Больцано — Вейерштрасс теореми''': <math>\mathbb{R}^n</math> [[уçлăх]]ри [[пăнчă]]сен вĕсĕр мар хуть те мĕнле [[умлăн-хыçлăнлăх]]ĕнчен те ай умлăн-хыçлăнлăх уйăрса илме пулать. ''Ĕнтĕ [[Евклид уçлăхĕ|<math>\mathbb{R}^n</math> уçлăхра]] пăнчăсен умлăн-хыçлăнлăхĕ пур, тейĕпĕр:'' : <math> x_1, x_2, \ldots </math> ''тата ку умлăн-хыçлăнлăх и пусть эта последовательность [[умлăн-хыçлăнлăх#чикĕллĕ тата чикĕсер умлăн-хыçлăнлăхсем|чикĕллĕ]] тесе шутлăпăр, урăхла каласан'' : <math> \| x_k \| \leqslant C, \; k = 1, 2, \ldots </math> ''кунта <math>C > 0</math> — пĕр-пĕр хисеп.'' ''Вара ку умлăн-хыçлăнлăхран [[умлăн-хыçлăнлăх#умлăн-хыçлăнлăхсем|ай умлăн-хыçлăнлăх]] уйăрса илме пулать'' : <math> x_{k_1}, x_{k_2}, \ldots </math> ''ку вара <math>\mathbb{R}^n</math> уçлăхри пĕр-пĕр пăнчă патнелле [[Умлăн-хыçлăнлăх чикки|пĕрĕнет]].'' Больцано — Вейерштрасс теоремин кунашкал каланăлăхне хăш чухне '''чикĕллĕ умлăн-хыçлăнлăхăн компактлăхĕн принципĕ''' теççĕ. Çав вăхăтрах теоремăн урăхларах каланăлăхĕсем те пур. == Çавăн пекех == * [[Гейне — Борель лемми]] * [[Компактлă уçлăх]] == Асăрхавсем == {{Асăрхавсем}} == Литература == * Кудрявцев Л. Д. Курс математического анализа. — 5-е изд. — М.: «Дрофа», 2003. — Т. 1. — 704 с. — ISBN 5-7107-4119-1. * Рыбников К. А. История математики. — М.: Издательство Московского университета, 1963. — Т. 2. * Рудин У. Основы математического анализа = Principles of Mathematical Analysis / пер. с англ. Хавина. — второе, стереотипное. — М.: «Мир», 1976. {{Тулаш каçăсем}} [[Категори:Математикăлла анализ теоремисем|Больцано — Вейерштрасс]] [[Категори:Карл Вейерштрасс]] oeof55egt771bt7oteo1kp4f4jiumcl 841637 841636 2024-12-02T08:52:58Z Ellodanis5 17302 841637 wikitext text/x-wiki [[File:Karl Weierstrass 3a.jpg|thumb|Карл Вейерштрасс]] [[File:BBolzano.jpg|thumb|left|Бернард Больцано]] '''Больцано — Вейерштрасс теореми''': <math>\mathbb{R}^n</math> [[уçлăх]]ри [[пăнчă]]сен вĕсĕр мар хуть те мĕнле [[умлăн-хыçлăнлăх]]ĕнчен те ай умлăн-хыçлăнлăх уйăрса илме пулать. ''Ĕнтĕ [[Евклид уçлăхĕ|<math>\mathbb{R}^n</math> уçлăхра]] пăнчăсен умлăн-хыçлăнлăхĕ пур, тейĕпĕр:'' : <math> x_1, x_2, \ldots </math> ''тата ку умлăн-хыçлăнлăх [[умлăн-хыçлăнлăх#чикĕллĕ тата чикĕсер умлăн-хыçлăнлăхсем|чикĕллĕ]] тесе шутлăпăр, урăхла каласан'' : <math> \| x_k \| \leqslant C, \; k = 1, 2, \ldots </math> ''кунта <math>C > 0</math> — пĕр-пĕр хисеп.'' ''Вара ку умлăн-хыçлăнлăхран [[умлăн-хыçлăнлăх#умлăн-хыçлăнлăхсем|ай умлăн-хыçлăнлăх]] уйăрса илме пулать'' : <math> x_{k_1}, x_{k_2}, \ldots </math> ''ку вара <math>\mathbb{R}^n</math> уçлăхри пĕр-пĕр пăнчă патнелле [[Умлăн-хыçлăнлăх чикки|пĕрĕнет]].'' Больцано — Вейерштрасс теоремин кунашкал каланăлăхне хăш чухне '''чикĕллĕ умлăн-хыçлăнлăхăн компактлăхĕн принципĕ''' теççĕ. Çав вăхăтрах теоремăн урăхларах каланăлăхĕсем те пур. == Çавăн пекех == * [[Гейне — Борель лемми]] * [[Компактлă уçлăх]] == Асăрхавсем == {{Асăрхавсем}} == Литература == * Кудрявцев Л. Д. Курс математического анализа. — 5-е изд. — М.: «Дрофа», 2003. — Т. 1. — 704 с. — ISBN 5-7107-4119-1. * Рыбников К. А. История математики. — М.: Издательство Московского университета, 1963. — Т. 2. * Рудин У. Основы математического анализа = Principles of Mathematical Analysis / пер. с англ. Хавина. — второе, стереотипное. — М.: «Мир», 1976. {{Тулаш каçăсем}} [[Категори:Математикăлла анализ теоремисем|Больцано — Вейерштрасс]] [[Категори:Карл Вейерштрасс]] oxqawixizcq89dyvr967uku9zlk40tk 841640 841637 2024-12-02T11:44:38Z Ellodanis5 17302 841640 wikitext text/x-wiki [[File:Karl Weierstrass 3a.jpg|thumb|Карл Вейерштрасс]] [[File:BBolzano.jpg|thumb|left|Бернард Больцано]] '''Больцано — Вейерштрасс теореми''': <math>\mathbb{R}^n</math> [[уçлăх]]ри [[пăнчă]]сен вĕçсĕр мар хуть те мĕнле [[умлăн-хыçлăнлăх]]ĕнчен те ай умлăн-хыçлăнлăх уйăрса илме пулать. ''Ĕнтĕ [[Евклид уçлăхĕ|<math>\mathbb{R}^n</math> уçлăхра]] пăнчăсен умлăн-хыçлăнлăхĕ пур, тейĕпĕр:'' : <math> x_1, x_2, \ldots </math> ''тата ку умлăн-хыçлăнлăх [[умлăн-хыçлăнлăх#чикĕллĕ тата чикĕсер умлăн-хыçлăнлăхсем|чикĕллĕ]] тесе шутлăпăр, урăхла каласан'' : <math> \| x_k \| \leqslant C, \; k = 1, 2, \ldots </math> ''кунта <math>C > 0</math> — пĕр-пĕр хисеп.'' ''Вара ку умлăн-хыçлăнлăхран [[умлăн-хыçлăнлăх#умлăн-хыçлăнлăхсем|ай умлăн-хыçлăнлăх]] уйăрса илме пулать'' : <math> x_{k_1}, x_{k_2}, \ldots </math> ''ку вара <math>\mathbb{R}^n</math> уçлăхри пĕр-пĕр пăнчă патнелле [[Умлăн-хыçлăнлăх чикки|пĕрĕнет]].'' Больцано — Вейерштрасс теоремин кунашкал каланăлăхне хăш чухне '''чикĕллĕ умлăн-хыçлăнлăхăн компактлăхĕн принципĕ''' теççĕ. Çав вăхăтрах теоремăн урăхларах каланăлăхĕсем те пур. == Çавăн пекех == * [[Гейне — Борель лемми]] * [[Компактлă уçлăх]] == Асăрхавсем == {{Асăрхавсем}} == Литература == * Кудрявцев Л. Д. Курс математического анализа. — 5-е изд. — М.: «Дрофа», 2003. — Т. 1. — 704 с. — ISBN 5-7107-4119-1. * Рыбников К. А. История математики. — М.: Издательство Московского университета, 1963. — Т. 2. * Рудин У. Основы математического анализа = Principles of Mathematical Analysis / пер. с англ. Хавина. — второе, стереотипное. — М.: «Мир», 1976. {{Тулаш каçăсем}} [[Категори:Математикăлла анализ теоремисем|Больцано — Вейерштрасс]] [[Категори:Карл Вейерштрасс]] 57zrfmwpq7ib9iq959af5iyxbel3oxz 0 122828 841639 2024-12-02T10:29:55Z Ellodanis5 17302 Ҫӗнӗ страница: «{{Пĕлтерĕшсем|Витĕ (пĕлтерĕшсем)}} '''Йыш витти''' тесе йышсен харпăр йыша хăйĕн ăшĕнче упракан ямахатне (килйышне) калаççĕ. Ĕнтĕ <math>X</math> [[йыш]] пулсан, йышсен <math>C = \{U_{\alpha}\}_{\alpha \in A}</math> [[килйыш (математика)|ямахачĕ]] <math>X</math> витти пулать, енчен : <math>X \subseteq \bigc...» 841639 wikitext text/x-wiki {{Пĕлтерĕшсем|Витĕ (пĕлтерĕшсем)}} '''Йыш витти''' тесе йышсен харпăр йыша хăйĕн ăшĕнче упракан ямахатне (килйышне) калаççĕ. Ĕнтĕ <math>X</math> [[йыш]] пулсан, йышсен <math>C = \{U_{\alpha}\}_{\alpha \in A}</math> [[килйыш (математика)|ямахачĕ]] <math>X</math> витти пулать, енчен : <math>X \subseteq \bigcup\limits_{\alpha \in A} U_{\alpha}.</math> == Çавăн пекех == * [[Карттă (математика)]] * [[Витĕ нервĕ]] * [[Лебег хапи]] == Çăлкуçсем == * * ''Introduction to Topology, Second Edition'', Theodore W. Gamelin & Robert Everist Greene. Dover Publications 1999. ISBN 0-486-40680-6 * ''General Topology'', John L. Kelley. D. Van Nostrand Company, Inc. Princeton, NJ. 1955. == Асăрхавсем == {{Асăрхавсем}} {{Тулаш каçăсем}} [[Категори:Пĕтĕмĕшле топологи]] gy5xegjhcsygk0qapv7nqlqchezhpxp