Википеди cvwiki https://cv.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%C4%95%D0%BF_%D1%81%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%86%D0%B0 MediaWiki 1.44.0-wmf.6 first-letter Медиа Ятарлă Сӳтсе явасси Хутшăнакан Хутшăнаканăн канашлу страници Википеди Википеди сӳтсе явмалли Ӳкерчĕк Ӳкерчĕке сӳтсе явмалли MediaWiki MediaWiki сӳтсе явмалли Шаблон Шаблона сӳтсе явмалли Пулăшу Пулăшăва сӳтсе явмалли Категори Категорине сӳтсе явмалли TimedText TimedText talk Модуль Обсуждение модуля 0 13557 841764 712187 2024-12-05T11:05:34Z Ellodanis5 17302 841764 wikitext text/x-wiki [[File:Bolgar mezartasi.jpg|thumb|gravestone, volga bulgaria, archeology, turkic, bolghar]] '''Палеографи''' ({{lang-el|παλαιóς}} — авалхи тата чаплă {{lang-el|γράφειν}} — çырма) — çыру историне, унăн графиллĕ хормисен аталанăвне, çаплах авалхи çырулăхсен палăкĕсене вуласа пĕлес тесе тата унăн автăрне, хăçан-ăçта тунине тĕпчекен ятарлă истори-филологиллĕ уйрăмĕ. Палеографи сас паллисен графиллĕ эволюцине, унăн тытăмлă элеменчĕсен пропорцисене, тĕсĕсене тата шрифтсен эволюцине, кĕскетӳсен йĕркине тата вĕсен графиллĕ палăртăвне, материалне тата çыру хатĕрĕсене тĕпчет. Палеографин пĕр уйрăмĕ вăрттăн çыру йĕркин ([[криптографи]]) графикине тĕпчет. Палеографин сферине çаплах орнамента тата хутăн шыв паллисене (филихысакĕсене), хорматне, ал çырăвĕсене хуплатнине тĕпченисем те кĕреççĕ. == Меслечĕсем == == Çыру хорми == == Каçăсем == * [https://web.archive.org/web/20070808014724/http://www.cultinfo.ru/fulltext/1/001/007/076/76288.htm Палеография. Статья Энциклопедического словаря Брокгауза и Ефрона] * [http://www.callig.ru/history/ История шрифта] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070107182559/http://www.callig.ru/history/ |date=2007-01-07 }} {{Çырулăхсем}} [[Категори:Палеографи]] jaok6tbagcdsag0v5jid5g1zqcmoauq 0 15831 841746 714338 2024-12-04T22:24:47Z InternetArchiveBot 28304 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 841746 wikitext text/x-wiki [[Ӳкерчĕк:CERN logo 400x400.gif|thumb|200px|right|CERN тăмхи.]] '''ЦЕРН''' (''CERN'') — тĕшĕ тĕпчевĕсен Европа йĕркелĕлĕхĕ, [[çӳллĕ хăват физики]]н тĕнчери чи пысăк лаборатори. Çаплах хăш чухне ''Европăри йĕтре тĕпчевĕсен центрĕ''. CERN аббревиатури {{lang-fr|Conseil Européen pour la Recherche Nucléaire}} (''Европăри йĕтре тĕпчевĕсен канашĕ'') пулса тухнă. Чăваш чĕлхинче, вырăс чĕлхинчи пекех, ЦЕРН аббревиатурăпа усă кураççĕ. == Пĕрлехи хыпарсем == ЦЕРН [[Швейцари]]пе [[Франци]]н чиккинче, [[Женева]] çумĕнче, вырнаçнă. ЦЕРН территорине иккĕ тĕп тата темиçе вак çĕр лаптăкĕ кĕрет. Пысăк çурт-йĕр комплексĕнче ĕçлев кабинечĕсем, лабораторисем, ĕç-тăвăм пӳлĕмĕсем, ампарсем, конференци залĕсем, пурăнмалли пӳлĕмсем, апатлану залĕсем вырнаçнă. [[Авăрланнă перчĕсен хăвăртлавçи|Хăвăртлав]] комплексĕ çĕр çийĕнче те (кивĕ [[Авăрланнă перчĕсен хăвăртлавçи |хăвăртлавçăсем]] Linac, PS), 100 [[метр]] тарăнăш çĕр айĕнче те (хальхи [[SPS]], [[LHC]]). Тĕп çĕр вырăнĕ — швейцарсен [[Мейран]] (Meyrin) пĕчĕк хули, т. с. site Meyrin, патĕнчи территорийĕ. Тепĕр тĕп çĕр лаптăкĕ францисен [[Превесан-Моэн]] (Prévessin-Moëns) пĕчĕк хули — site Prévessin — патĕнчи территорийĕ. ЦЕРНа хутшăнакан патшалăхсене укçа парав тивĕçĕ [[2008]] çулта 1075,863 миллион [[швейцар франкĕ]] (990 миллиона яхăн [[АПШ долларĕ|американ долларĕ]]). == Кун-çулĕ == ==Хутшăнакансем == Килĕшĕв çине [[1953]]—[[1954]] çулсенче малтан алă пуснă патшалăхсем: * {{BEL}} * {{DNK}} * {{DEU}} * {{FRA}} * {{GRC}} * {{ITA}} * {{NOR}} * {{SWE}} * {{CHE}} * {{NLD}} * {{GBR}} * {{YUG}} [[1954]] хыççăнхи улшăнусем : * {{AUT}} [[1959]] çулта кĕнĕ * {{YUG}} [[1961]] çулта тухнă * {{ESP}} [[1961]] çулта кĕнĕ,кайран [[1969]] çулта тухнă та [[1983]] çулта каллех кĕнĕ * {{PRT}} [[1985]] çулта кĕнĕ * {{FIN}} [[1991]] çулта кĕнĕ * {{POL}} [[1991]] çулта кĕнĕ * {{HUN}} [[1992]] çулта кĕнĕ * {{CZE}} [[1993]] çулта кĕнĕ * {{SVK}} [[1993]] çулта кĕнĕ * {{BGR}} [[1999]] çулта кĕнĕ Сăнавçă статуслĕ патшалăхсемпе йĕркелӳсем: * {{ЕП ялавĕ}} [[Европа комиссийĕ]] * {{ISR}} * {{IND}} * {{RUS}} * {{USA}} * {{TUR}} * {{ЮНЕСКО ялавĕ}} [[ЮНЕСКО]] * {{JPN}} Хальхи вăхăта ЦЕРНа 20 патшалăх хутшăнать, сăнавçă-патшалăхсем те ЦЕРН проекчĕсене хастар хутшăнаççĕ. == Хальхи паллă проектсем == === Пысăк адрон коллайдерĕ === {{main|Пысăк адрон коллайдерĕ}} Пысăк адрон коллайдерĕ, проектпа максималлă 14 [[электронвольт|ТэВ]] [[энерги]]ллĕ), [[протон]]-протонлă [[коллайдер]] (LHC (çаплах [[йывăр ионсем|йывăр ионсене]] хăвăртлатать) халĕ тĕп проекчĕ пулать. Тăватă тĕп [[детектор]], çав шутра иккĕ нумай тĕллевли, тăваттă çĕр айĕнчи шахтăра вырнаçнă. [[ATLAS, эксперимент|ATLAS]] тата [[CMS, эксперимент|CMS]] нумай тĕллевлĕ экспериментсем. [[B-физика|B-физикăна]] тĕпчемелли ятарласа тунă детектор — [[LHCb]]. == Лабораторин ăслăлăх çитĕнĕвĕсем == * [[1973]]: [[Гаргамель]] хăмпă камерипе усă курса нейтраллă юхăмсене уçнă. * [[1983]]: [[UA1]] тата [[UA2]] эксперименчĕсенче [[W-бозон|W-]] тата [[Z-бозон|Z-]]бозонсене уçнă. * [[1989]]: [[LEP]] хăвăртлавçă çинче экспериментра нейтрино сорчĕсен шутне палăртнă. * [[1995]]: [[PS210]] экспериментĕнче антиматерин пĕрремĕш атомĕсене — водород атомĕсене — çуратнă. * [[2001]]: [[NA48]] экспериментĕнче Тӳррĕн [[CP-симметри пăсăвĕсем|CP-симметри пăсăвĕсене]]. == Çавăн пекех == * [[Джон Бертрам Адамс]] - [[ЦЕРН]]ăн [[1976]]-[[1980|80]] çулсенчи тĕп пуçлăхĕ. == Каçăсем == * [http://www.cern.ch Цернăн официалла сайчĕ] * [http://ert.cern.ch/ Recruitment and training opportunities at CERN] * [http://www.exploratorium.edu/origins/cern/ Анлă ăслăлăхлă хыпарсем ЦЕРН çинчен] * [http://www.cerncourier.com Журнал о ядерной физике «CERN Courier»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191219022208/https://cerncourier.com/ |date=2019-12-19 }} * [http://www.w3.org/History/19921103-hypertext/hypertext/WWW/TheProject.html Пĕрремĕш тĕнчери веб-сайт (архив)] * [http://www.swissphoto.ru/places/geneve/ Женева çинчен фотографисемпе çулçӳрев çырăвĕсем.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080617115550/http://www.swissphoto.ru/places/geneve/ |date=2008-06-17 }} {{CERN}} [[Категори:Элементарлă пĕрчĕсен физики]] [[Категори:Эксперимент физики]] [[Категори:Тĕнчери ăслăлăх институчĕсем]] [[Категори:Францин ăслăлăх институчĕсем]] [[Категори:Швейцарин ăслăлăх институчĕсем]] [[Категори:Йĕтре тĕпчев тĕпĕсем]] a17wzk5p1vazj1nvv22qzljp404nusl 0 23983 841760 719640 2024-12-05T05:27:15Z InternetArchiveBot 28304 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 841760 wikitext text/x-wiki {{Çыравçă | Ят = Виктор Суворов | Тăван ят = Владимир Богданович Резун | Ӳкерчĕк = Suworow Wiktor.jpg | Анлăшĕ = 200px | Алпусни = | Çуралнă чухнехи ят = Владимир Богданович Резун | Суя ятсем = Виктор Суворов | Çуралнă вăхăт = [[1947]], [[ака, 20]] | Çуралнă вырăн = [[Барабаш]] чиркӳ ялĕ,<br /> [[Тинĕсçум Ен]], [[СССР]] | Гражданлăх = {{USSR}}, {{GBR}} | Ĕçлев тĕсĕ = çыравçă | Хастар çулсем = | Тĕлĕ = Иккĕмĕш Тĕнче вăрçин кун-çулĕ | Жанр = историлĕ документлă проза, публицистика | Парнесем = | Чыславсем = | Lib = | Сайт = [http://www.suvorov.com www.suvorov.com] }} '''Ви́ктор Суво́ров''' (паспортри ят — '''Влади́мир Богда́нович Резу́н'''; [[ака, 20]] [[1947]], [[Барабаш]], [[Тинĕсçум Ен]], [[СССР]]) — паллă çыравçă. Хăйĕн вăрçă историн кĕнекисенче [[Иккĕмĕш Тĕнче вăрçи]]нчи [[СССР]] ролĕн çĕнĕ концепсисене сĕннĕ. Çак концепцисемпе меслетсем хыççăн нумай тавлашу тапранать. == Кун-çулĕ == [[Тинĕсçум Ен]]ĕн [[Барабаш]] ялĕнче<ref name="bio"/> çуралнă. Ашшĕ — [[украинсем|украин]], амăшĕ — [[вырăссем|вырăс]]<ref name="bio"/>. [[1957]] çулта, 11 çул тултарнăскер [[Воронежри Суворов çар училищи]]не вĕренме кĕрет. [[1963]] çулта училищĕне хупнипе юлнă 3 ротăна (пиллĕккĕмĕшне, улттăмĕшне тата çиччĕмĕшне), [[Калининри Суворов çар училищи]]не куçараççĕ. [[1965]] çулта Суворов Калининри училищĕрен вĕренсе тухать те Кейӳри аслă пĕрлехи çар командин училищин иккĕмĕш курсне вĕренме кĕрет. 19 çулта [[ССКП]] пайташĕ пулса тăрать. [[1968]] çулта вăл — танк взвочĕн командирĕ<ref>«Тепĕр кунне Резун тăрăх штабĕнче тан взвочĕн командирĕ ĕç вырăнне тивĕçсе чаçе полк командире патне каять.» //[http://books.google.com/books?id=sM_WMsZG_B4C&pg=PA127&lpg=PA127&dq=%D0%B2%D0%B8%D0%BA%D1%82%D0%BE%D1%80+%D1%81%D1%83%D0%B2%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B2+%D1%81%D0%BB%D1%83%D0%B6%D0%B8%D0%BB&source=bl&ots=GlX6U7af89&sig=DUrr_TgmUUrnnl1QSaHoTi0PSEw&hl=en&ei=KrnBSe2AGNSzjAe_7NSsCw&sa=X&oi=book_result&resnum=8&ct=result#PPA106,M1 А. Кадетов. Как Виктор Суворов предавал «Аквариум»] — M., «Эксмо», 2006. ISBN 5-699-14255-X, стр. 106</ref>. [[«Тăнай» операци|Чехословаки территорине çарсене кĕртнĕ операцине]] хутшăннă. [[1968]]—[[1970]] çç. [[Карпатçум çар тăрăхĕ]]нче разведкăра хĕсметре тăрать. [[1970]]а&nbsp;— [[ССКП ТК]] номенклатуринче. [[1970]]—[[1971]] çç. [[Атăлçи çар тăрăхĕ]]н ([[Куйбышев]]ра) штабĕнче разведуйрăмĕн офицерĕ пулнă. [[1971]]—[[1974]] çç. [[Вăрçă-дипломати академийĕ|Вăрçă-дипломати академинче]] пĕлӳ пухнă. == Ĕçĕсем == Суворов кĕнекисене тĕнчери 23 чĕлхене куçарнă<ref>Дмитрий Хмельницкий «Беседы с Виктором Суворовым»</ref>. Вулакансене автор çулне пĕр кĕнеке хайлама шанăç панă<ref>Суворов В. «Аквариум»</ref>. * '''Освободитель''' (1981) * '''Inside the Soviet Army''' (1982), АПШ-ра уйăх кĕнеки пулса тăрать, вырăсла куçарса кăларман * '''Soviet Military Intelligence''' (1984), вырăсла куçарса кăларман * '''[[Аквариум (кĕнеке)|Аквариум]]''' (1985) * '''[[Ледокол (кĕнеке)|Ледокол]]''' (1968—1981), 1985 çулчен кăларакансем пичетлеме йышăнман, пайпа 1985—1986 çулсенче тухать, пĕтĕмпех — 1989 (нимĕçле), вырăсла Раççейре — 1992 çулта * '''Spetsnaz''' (1987) * '''[[День «М» (кĕнеке)|День «М»]]''' (1968—1993) * '''[[Контроль (кĕнеке)|Контроль]]''' (1981, çырнă 1994) * '''[[Контроль (кĕнеке)|Контроль.]]''' Фильм сценарийĕ. (юлашки тӳрлетӳ - нарăсăн 20-мĕшĕ, 2010) * '''Последняя республика''' (1995) * '''[[Выбор (кĕнеке)|Выбор]]''' (1997) * '''Очищение''' (1998) * '''Золотой эшелон''' (2000, урăх авторпа пĕрле) * '''Самоубийство''' (2000) * '''Тень победы''' (2002) * '''Беру свои слова обратно''' (2005) * '''Святое дело''' (2008), «Последняя республика» кĕнеке тăсăлăвĕ * '''The Chief Culprit: Stalin’s Grand Design to Start World War&nbsp;II''' (2008) Тинĕс вăрçи институчĕ [[АПШ]] ({{Lang-en|USNI}}) пичетленĕ <ref>[http://republic.com.ua/world.php?id_show=8379 «Главный виновник» кĕнекен рецензине] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101129023331/http://republic.com.ua/world.php?id_show=8379 |date=2010-11-29 }} малтан [https://web.archive.org/web/20080918091049/http://www.voanews.com/russian/index.cfm?sel_tab=2 «Америка сассин» сайтăн «Вырăс страницинче» пичетленĕ]</ref> * '''Разгром''' (2010), «Последняя республика» трилогин вĕçлевĕ === Британири вăрçă-ăслăх журналĕнче пмчетлени === [[Сивлек вăрçă|Сивлек вăрçи]] тапхăрĕнче британ вăрçă тĕпчев центрĕн журналĕ [[:en:Royal United Services Institute|RUSI]] Суворовăн икĕ статьине çутта кăларать: * '''Who was planning to attack whom in June 1941, Hitler or Stalin?''' / by Viktor Suvorov. [[:en:RUSI Journal|Journal of the Royal United Services Institute for Defence Studies]]; v.30, June, 1985, pp.&nbsp;50–55<ref name="rusi30">[http://lib.leeds.ac.uk/record=b2150507~S4 Who was planning to attack whom in June 1941, Hitler or Stalin?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180111192214/http://lib.leeds.ac.uk/record=b2150507~S4 |date=2018-01-11 }} / by Viktor Suvorov. [[:en:RUSI Journal|Journal of the Royal United Services Institute for Defence Studies]]; v.30, June, 1985, pp.50-55</ref> * '''Yes, Stalin was planning to attack Hitler in June 1941''' / by Viktor Suvorov. [[:en:RUSI Journal|Journal of the Royal United Services Institute for Defence Studies]]; v.31, June 1986, pp.&nbsp;73–74<ref name="rusi31">[http://lib.leeds.ac.uk/record=b2152370~S4 Yes, Stalin was planning to attack Hitler in June 1941] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180111191737/http://lib.leeds.ac.uk/record=b2152370~S4 |date=2018-01-11 }} / by Viktor Suvorov. [[:en:RUSI Journal|Journal of the Royal United Services Institute]]; v.31, June 1986, pp.73-74</ref> Çак статьясем пирки истори профессорĕ Бианка Пиетров-Энкер çапла çырать: «Суворовăн аргуменчĕсем çăв терии сахал пулнипе тиркевçĕсем „унăн историк пултарулăхĕ“ пирки иккĕленме пуçларĕç»<ref>Бианка Пиетров-Энкер, «Германия в июне 1941 г. — жертва советской агрессии? О разногласиях по поводу тезиса о превентивной войне» [https://web.archive.org/web/20010304001649/http://www.tuad.nsk.ru/~history/Author/Engl/P/Pietrow/Articles/bianka.htm]</ref>. <nowiki>*</nowiki> Асăрхав: [[:en:Royal United Services Institute|Royal United Services Institute]] — сумлă<ref>[http://www.rusi.org/about/ хаклă рекомендацисене] [[Елизавета II|Елизавета II патша]], премьер-министр [[Гордон Браун|Гордона Брауна]], премьер-министр пулнă [[Тони Блэр]]а</ref> [[Аслă Британи|британ]], ирĕклĕ<ref>[http://www.esrcsocietytoday.ac.uk/ESRCInfocentre/opportunities/eligibility/ ирĕклĕ тĕпчев йĕркелĕвĕсен ят-йышĕ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090521184902/http://www.esrcsocietytoday.ac.uk/ESRCInfocentre/opportunities/eligibility/ |date=2009-05-21 }} [[:en:ESRC|The Economic and Social Research Council (ESRC)]] хыпарĕпе</ref><ref>[http://www.rusi.org/about/ The Royal United Services Institute (RUSI) is an independent think tank] / RUSI — это независимый исследовательский центр</ref> [[ăслăх-тĕпчев институчĕ]]<ref>[http://www.rusi.org/news/ref:N48EB20ABE09D0/ RUSI получил награду, как «научный центр года»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100710015503/http://www.rusi.org/news/ref:N48EB20ABE09D0/ |date=2010-07-10 }}</ref>, специализирующийся на вопросах [[вооружение|вооружения]], [[оборона|обороны]], [[безопасность|безопасности]] и [[Военная история|военной истории]]<ref>[http://www.rusi.org/publication/ RUSI Journal публикует в каждом номере 2—4 научные статьи по [[Военная история|военной истории]] («two to four scholarly studies on military history subjects»)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090401210026/http://www.rusi.org/publication |date=2009-04-01 }}</ref>. == Çавăн пекех == * [[Германин СССР хирĕç превентивлă вăрçă тезисĕ]] == Çемье == * Ашшĕ — Богдан Васильевич, çар çынни, артиллерист. Инçет Хĕвелтухăç вăрçă тăрăхĕн 5-мĕш çарăн Александр Невский орденĕллĕ 72 гварди полкĕнче хĕсметре тăнă. Çартан 1959 çулта майор çар хисепĕпе хĕсметрен тухнă. * Амăшĕ — Вера Спиридоновна * Шăллĕ — Александр, 1945 ç.çур., вăрçă çынни. 27 çул Ракета çарĕсенче хĕсметре тăнă. 1991 çулта подполковник çар хисепĕпе хĕсметрен тухнă. * Арăмĕ — Татьяна Степановна (Корж), 1952 ç.çур., 1971 çултанпа арăмĕ * Икĕ ача (хĕр тата ывăл), икĕ мăнук. == Асăрхавсем == {{асăрхавсем|height=200}} == Каçăсем == {{wikiquote}} * {{lib.ru|http://lib.ru/WSUWOROW/}} * [http://militera.lib.ru/research/index.html Виктор Суворов ĕçĕсем] «Милитера» («Военная литература») сайтĕнче * Игорь Лосев. [https://web.archive.org/web/20081006213012/http://www.inosmi.ru/print/241363.html Великий украинец Владимир Ризун] («[[День (хаçăт, Украина)|День]]», Украина, [[çу, 15|15.05]].[[2008]]) * [http://solonin.org/full.php?show=content&id=450&type=st2 Открытое письмо В. Суворова руководству издательства «АСТ»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090525115256/http://solonin.org/full.php?show=content&id=450&type=st2 |date=2009-05-25 }} * [http://community.livejournal.com/ledokol_ru/ Соообщество "Книги Виктора Суворова"] === Интервью === * [http://avn.thelook.ru/_vragi_lib/suvorov/various/interv.zip Выступление в программе «Обличчя Світу» украинского ТВ-канала «Интер», 1999]{{Ĕçлемен каçă|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * [http://www.newizv.ru/news/2006-09-01/53116/ «За идеи в России сейчас не убивают»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070610125823/http://www.newizv.ru/news/2006-09-01/53116/ |date=2007-06-10 }} («[[Новые известия]]», [[авăн, 1|01.09]].[[2006]]) * [http://www.inosmi.ru/world/20061003/230230.html Агентами ГРУ остаются всю жизнь] («Rzeczpospolita», Польша, [[юпа, 3|03.10]].[[2006]]) * [http://www.rg-rb.de/2008/30/gud.shtml Мы не дураки!] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081029041646/http://www.rg-rb.de/2008/30/gud.shtml |date=2008-10-29 }} («[[Русская Германия]]», [[1 августа|01.08]].[[2008]]) * [http://echo.msk.ru/guests/555025-echo/ Объяснение в истории ] («[[Радиостанция «Эхо Москвы» Цена победы]]» [[çу, 30|30.08]].[[2010]]) === Суворов кĕнекисем пирки истори литератури === ==== Килĕшӳллĕ литература ==== * {{cite book |ref=CITEREFSokolov |автор=[[Соколов, Борис Вадимович|Соколов Б. В.]] |пуçелĕк=Правда о Великой Отечественной войне (Сборник статей) |издательство=Алетейя |вырăн=СПб. |çул=1998 |isbn=9785893291025 |каçă=http://militera.lib.ru/research/sokolov1/index.html }} * {{cite book |ref=CITEREFПравда2006 |яваплă=Дм. Хмельницкий |пуçелĕк=Правда Виктора Суворова. Переписывая историю Второй Мировой: Антология |издательство=Яуза |çул=2006 |isbn=5-87849-214-8 |каçă=http://tapirr.com/texts/history/suvorov/pravda/ind.htm }} * {{cite book |ref=CITEREFSolonin |автор=[[Солонин, Марк|Марк Солонин]] |пуçелĕк=Когда началась Великая Отечественная война |издательство=[http://www.vidrodzhenia.org.ua/ Возрождение] |вырăн=Дрогобыч |çул=2004 |isbn=966-538-147-4 |каçă=http://www.lib.ru/HISTORY/SOLONIN_M/ }} * {{cite book |ref=CITEREFBunich |автор=[[Бунич Игорь Львович|Игорь Бунич]] |пуçелĕк=Операция 'Гроза', или Кровавые игры диктаторов |издательство=Облик |вырăн=СПб. |çул=1997 |isbn=5-85976-024-8 |каçă=http://lib.aldebaran.ru/author/bunich_igor/bunich_igor_groza_krovavye_igry_diktatorov/ }} ==== В.Суворов кĕнекисене асăнакан литература ==== * [[Невежин Владимир Александрович|Владимир Невежин.]] [http://gkaf.narod.ru/kirillov/ref-liter/nevezhin-95.html Речь Сталина 5 мая 1941 года и апология наступательной войны&nbsp;— Отечественная история, 1995, №&nbsp;2, с.&nbsp;54—69] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110726060335/http://gkaf.narod.ru/kirillov/ref-liter/nevezhin-95.html |date=2011-07-26 }} * [[Невежин Владимир Александрович|Владимир Невежин.]] [http://gkaf.narod.ru/kirillov/ref-liter/nevezhin-99.html Стратегические замыслы Сталина накануне 22 июня 1941 года (По итогам «незапланированной дискуссии» российских историков)&nbsp;— Отечественная история, 1999, №&nbsp;5, с.&nbsp;108—124] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110726060130/http://gkaf.narod.ru/kirillov/ref-liter/nevezhin-99.html |date=2011-07-26 }} * {{cite book |ref=CITEREFМельтюхов |автор=[[Мельтюхов Михаил Иванович|Михаил Мельтюхов]] |çĕлĕк=Упущенный шанс Сталина. Советский Союз и борьба за Европу: 1939—1941 (Документы, факты, суждения) |издательство=Вече |çул=2000 |вырăн=М. |isbn=5-7838-0590-4 |каçă=http://militera.lib.ru/research/meltyukhov/index.html }} ==== Тиркев литератури ==== * ''Исаев А., [[Свирин Михаил Николаевич|Свирин М.]], Дриг Е., Чобиток В. и др.'' Неправда Виктора Суворова. Военно-исторический сборник. — М.: Яуза, Эксмо, 2007. — 384 с ISBN 978-5-699-24861-2 * [http://deol.ru/manclub/war/suv.htm Полемика Сергея Харламова с Виктором Суворовым] * [[Исаев Алексей Валерьевич|''Исаев А.&nbsp;В.'']] [http://militera.lib.ru/research/isaev_av1/index.html Антисуворов] * [http://armor.kiev.ua/wiki/index.php?title=«Ледокол»_—_бред_2 ''Чобиток В.'' «Ледокол»&nbsp;— бред 2] * [[Городецкий Габриэль|''Городецкий Г.'']] [http://www.scepsis.ru/library/id_440.html Миф «Ледокола»] * Владимир Грызун [http://scepsis.ru/library/id_2398.html «Как Виктор Суворов сочинял историю»] * {{cite book |ref=CITEREFGorodetsky1999 |last=Gorodetsky |first=Gabriel |title=Grand Delusion: Stalin and the German Invasion of Russia |publisher=Yale University Press |location=New Haven, London |year=1999 |isbn=0-300-07792-0 }} * ''[[Безыменский Лев Александрович|Безыменский Л. А.]]'' [https://archive.is/20121225070910/antisys.narod.ru/fedorov4.html О плане Жукова от 15 мая 1941 г.] * ''Юбершер Г.'' [https://archive.is/20121225020217/antisys.narod.ru/Ueberschar.html 22 июня 1941 г в современной историографии ФРГ] * [http://armor.kiev.ua/army/hist/shuler.shtml ''Веремеев Ю.'' Шулер от истории] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070515045521/http://armor.kiev.ua/army/hist/shuler.shtml |date=2007-05-15 }} * {{cite book |ref=CITEREFНеправда2008 |пуçелĕк=Неправда Виктора Суворова-2 |кăларăм=Яуза, Эксмо |вырăн=М. |çул=2008 |isbn=978-5-699-26288-5 }} * {{кĕнеке |автор = В. Веселов |пай = |пуçелĕк = Новый антиСуворов |каçă = |яваплă = |кăларăм = |вырăн = М. |издательство = Яуза; Эксмо |çул = 2009 |том = |страницы = |страниц = 352 |сери = Великая Отечественная: Неизвестная война |isbn = 978-5-699-32204-6 |тираж = 5000 }} * {{статья | автор = А. Колганов | пуçелĕк = «Честная книга», полная лжи. О книгах Владимира Резуна (Суворова) | тăван çĕлĕк = | каçă = http://www.alternativy.ru/old/magazine/htm/98_4/iv.htm | кăларăм авторĕ = | кăларăм = Журнал «Альтернативы» | тĕс = | вырăн = | издательство = | çул = 1998 | выпуск = | том = | номер = 4 | страницы = | isbn = }} {{DEFAULTSORT:Суворов, Виктор}} [[Категори:Аслă Британи çыравçисем]] [[Категори:XX ĕмĕрти вырăс çыравçисем]] [[Категори:XXI ĕмĕрти вырăс çыравçисем]] [[Категори:Аслă Британи историкĕсем]] [[Категори:Аслă Британи публицисчĕсем]] [[Категори:ТРУ ĕçтешĕсем]] [[Категори:Истори ревизионисчĕсем]] [[Категори:Иккĕмĕш Тĕнче вăрçине урăхла ăнлантарни]] [[Категори:Виктор Суворов|*]] [[Категори:СССР разведчикĕсем]] [[Категори:ССКП пайташĕсем]] ig5tr4z60o692nu28wb1a4whdwsb3pa 0 28918 841748 727692 2024-12-05T00:40:40Z Ellodanis5 17302 841748 wikitext text/x-wiki {{Taxobox | image file = Humulus lupulus - Köhler–s Medizinal-Pflanzen-072.jpg | image descr = Хăмла | regnum = Ӳсентăрансем | latin = ''Húmulus'' }} '''Хăмла''' ({{lang-la|Húmulus}}) — [[кантӑр йышшисем]] çемьине кĕрекен [[Чечеклĕ ӳсентăрансем|чечеклĕ ӳсентăран]] кăкĕ. Унăн йышĕнче иккĕ [[Биологи тĕсĕ|тĕс]]. : <small>Чăн хăмласăр пуçне, хăш чухне çак ятпах урăх ӳсентăрансене палăртаççĕ, сăмахран: {{bt-ruslat|Княжик|Atragene}} [[L.]], {{bt-ruslat|Вьюнок|Convolvulus}} [[L.]], {{bt-ruslat|Луносемянник|Menispermum }} [[L.]], çаплах хăшпĕр лутра ӳсекен хăмла [[сапака|сапаки]] евĕр [[курăксем|курăка]], сăмахран {{bt-ruslat|ака клеверĕ|Trifolium agrarium}} [[L.]] тата {{bt-ruslat|Ахаль Чёрноголовка|Prunella vulgaris}} [[L.]]</small> Ăратăн латин ячĕ {{lang-la|humus}} — ''çĕр'', ''тăпра'' тени пулать, çак ĕнтĕ ӳсентăран çĕр сĕртĕнсе çитĕннине пĕлтерет. == Усă курни == Хăмлапа медицинăра тата апат-çимĕç промăçлăхĕнче усă кураççĕ. Хăмла супкăмĕ [[Сăра вĕретни|сăра вĕретме]] чĕрри пулать. Тунинчен япăхрах [[хут]]а хатĕрлеççĕ, çаплах [[михĕ]] çыхма тата [[вĕрен]] явма юрăхлă. Китайра хăмлан çамрăк çулçисемпе [[тут пурçăн арлавçи]]н лĕпĕш хурчĕсене тăрантараççĕ. === Медицина === === Апата хушни === [[Бельги]]ре хăмлан çамрăк хунавĕсене [[салат (апат)|салата]], [[яшка]]на тата [[соус]]а яраççĕ. [[Румыни]]ре çамрăк хунавсене [[спаржă]] вырăнне усă кураççĕ. [[File:Hopfenanbau.jpg|thumb|left|Кăнтăр [Германи|Германири]] хăмла плантацийĕ.]] Тахçанхи вăхăтранах хăмлана [[çăкăр]]а тата тĕрлĕ кондитер çимĕçне хатĕрленĕ чухне усă курнă. Хăмлара [[ксантогумол]] чылай, çавăнпа хăмлапа [[сăра]] пĕçереççĕ. Хăмларан [[Пыл (ĕçме)|пылак эрех]] тăваççĕ. Хăмла пыл [[ăсла|ăслин]] тĕп компоненчĕ пулса ĕçмене хаярлăха парать, унăн органолептик кăтартăвĕсене пахалатать. Хăмлара эфир тата [[дубиль япалалăхĕ]] чылай, çавсене пула вăл пыл [[эрех]]не çутăлтарать те йӳçесрен упрать. == Кăсăк фактсем == [[File:Хмель.jpg|thumb|170px|Хăмла]] Хăмла тунипе çулçисем [[йывăр металсем|йывăр металсен]] [[ион]]ĕсене [[Адсорбци|çăтса илме]] пултарать, çапла хăмла çулçисен 1 [[г]] [[Биомасса|биомасси]] 4,2 [[мг]] [[тăхлан]]а çăтаять<ref name=n14>http://www.provisor.com.ua/archive/2004/N14/art_25.htm — Журнал «Провизор», выпуск № 14 за 2004 г.</ref>. == Асăрхавсем == {{асăрхавсем}} == Вуламалли == * {{ФлораСССР|автор=Ярмоленко А. В.|пай=Ăрат 374. Хĕмель — Humulus|том=5|стр=382—383}} == Каçăсем == {{wiktionary|хăмла}} * {{ВТ-ЭСБЕ|Хмель, растения из семейства коноплевых}} <small>2008 ç. чӳкĕн 25-мĕшĕнче тĕрĕсленĕ</small> * {{Из БСЭ|http://slovari.yandex.ru/dict/bse/article/00086/89500.htm}} <small>2009 ç. юпан 10-мĕшĕнче тĕрĕсленĕ</small> * {{GRIN|genus|5854|{{v|11|7|2010}}}} * {{EOL|61336|{{v|11|7|2010}}}} * [http://plants.usda.gov/java/profile?symbol=HUMUL ''Хмель'' на сайте USDA NRCS]{{ref-en}} <small>2008 ç. чӳкĕн 25-мĕшĕнче тĕрĕсленĕ</small> * [http://flower.onego.ru/liana/humulus.html ''Хмель'' в Энциклопедии декоративных садовых растений] <small>2008 ç. чӳкĕн 25-мĕшĕнче тĕрĕсленĕ</small> {{Тулаш каçăсем}} [[Категори:Сăра]] [[Категори:Еврази флори]] [[Категори:Çимĕç ӳсентăранĕсем]] [[Категори:Сиплев ӳсентăранĕсем]] [[Категори:Ӳсентăрансем, алфавитпа]] l4l9874oczaix6tgpl92kasl9liowqm 841750 841748 2024-12-05T00:46:32Z Ellodanis5 17302 841750 wikitext text/x-wiki {{Пĕлтерĕшсем|Хăмла (пĕлтерĕшсем){{!}}Хăмла}} {{Taxobox | image file = Humulus lupulus - Köhler–s Medizinal-Pflanzen-072.jpg | image descr = Хăмла | regnum = Ӳсентăрансем | latin = ''Húmulus'' }} '''Хăмла''' ({{lang-la|Húmulus}}) — [[кантӑр йышшисем]] çемьине кĕрекен [[Чечеклĕ ӳсентăрансем|чечеклĕ ӳсентăран]] кăкĕ. Унăн йышĕнче иккĕ [[Биологи тĕсĕ|тĕс]]. : <small>Чăн хăмласăр пуçне, хăш чухне çак ятпах урăх ӳсентăрансене палăртаççĕ, сăмахран: {{bt-ruslat|Княжик|Atragene}} [[L.]], {{bt-ruslat|Вьюнок|Convolvulus}} [[L.]], {{bt-ruslat|Луносемянник|Menispermum }} [[L.]], çаплах хăшпĕр лутра ӳсекен хăмла [[сапака|сапаки]] евĕр [[курăксем|курăка]], сăмахран {{bt-ruslat|ака клеверĕ|Trifolium agrarium}} [[L.]] тата {{bt-ruslat|Ахаль Чёрноголовка|Prunella vulgaris}} [[L.]]</small> Ăратăн латин ячĕ {{lang-la|humus}} — ''çĕр'', ''тăпра'' тени пулать, çак ĕнтĕ ӳсентăран çĕр сĕртĕнсе çитĕннине пĕлтерет. == Усă курни == Хăмлапа медицинăра тата апат-çимĕç промăçлăхĕнче усă кураççĕ. Хăмла супкăмĕ [[Сăра вĕретни|сăра вĕретме]] чĕрри пулать. Тунинчен япăхрах [[хут]]а хатĕрлеççĕ, çаплах [[михĕ]] çыхма тата [[вĕрен]] явма юрăхлă. Китайра хăмлан çамрăк çулçисемпе [[тут пурçăн арлавçи]]н лĕпĕш хурчĕсене тăрантараççĕ. === Медицина === === Апата хушни === [[Бельги]]ре хăмлан çамрăк хунавĕсене [[салат (апат)|салата]], [[яшка]]на тата [[соус]]а яраççĕ. [[Румыни]]ре çамрăк хунавсене [[спаржă]] вырăнне усă кураççĕ. [[File:Hopfenanbau.jpg|thumb|left|Кăнтăр [Германи|Германири]] хăмла плантацийĕ.]] Тахçанхи вăхăтранах хăмлана [[çăкăр]]а тата тĕрлĕ кондитер çимĕçне хатĕрленĕ чухне усă курнă. Хăмлара [[ксантогумол]] чылай, çавăнпа хăмлапа [[сăра]] пĕçереççĕ. Хăмларан [[Пыл (ĕçме)|пылак эрех]] тăваççĕ. Хăмла пыл [[ăсла|ăслин]] тĕп компоненчĕ пулса ĕçмене хаярлăха парать, унăн органолептик кăтартăвĕсене пахалатать. Хăмлара эфир тата [[дубиль япалалăхĕ]] чылай, çавсене пула вăл пыл [[эрех]]не çутăлтарать те йӳçесрен упрать. == Кăсăк фактсем == [[File:Хмель.jpg|thumb|170px|Хăмла]] Хăмла тунипе çулçисем [[йывăр металсем|йывăр металсен]] [[ион]]ĕсене [[Адсорбци|çăтса илме]] пултарать, çапла хăмла çулçисен 1 [[г]] [[Биомасса|биомасси]] 4,2 [[мг]] [[тăхлан]]а çăтаять<ref name=n14>http://www.provisor.com.ua/archive/2004/N14/art_25.htm — Журнал «Провизор», выпуск № 14 за 2004 г.</ref>. == Асăрхавсем == {{асăрхавсем}} == Вуламалли == * {{ФлораСССР|автор=Ярмоленко А. В.|пай=Ăрат 374. Хĕмель — Humulus|том=5|стр=382—383}} == Каçăсем == {{wiktionary|хăмла}} * {{ВТ-ЭСБЕ|Хмель, растения из семейства коноплевых}} <small>2008 ç. чӳкĕн 25-мĕшĕнче тĕрĕсленĕ</small> * {{Из БСЭ|http://slovari.yandex.ru/dict/bse/article/00086/89500.htm}} <small>2009 ç. юпан 10-мĕшĕнче тĕрĕсленĕ</small> * {{GRIN|genus|5854|{{v|11|7|2010}}}} * {{EOL|61336|{{v|11|7|2010}}}} * [http://plants.usda.gov/java/profile?symbol=HUMUL ''Хмель'' на сайте USDA NRCS]{{ref-en}} <small>2008 ç. чӳкĕн 25-мĕшĕнче тĕрĕсленĕ</small> * [http://flower.onego.ru/liana/humulus.html ''Хмель'' в Энциклопедии декоративных садовых растений] <small>2008 ç. чӳкĕн 25-мĕшĕнче тĕрĕсленĕ</small> {{Тулаш каçăсем}} [[Категори:Сăра]] [[Категори:Еврази флори]] [[Категори:Çимĕç ӳсентăранĕсем]] [[Категори:Сиплев ӳсентăранĕсем]] [[Категори:Ӳсентăрансем, алфавитпа]] q5flodz7w53vrliudn91qp3asvj3ibr 0 58046 841739 841624 2024-12-04T12:14:19Z 2003:EB:A700:6F56:A139:C4D6:DCBE:D7BD corrected 841739 wikitext text/x-wiki {{Мусăкçă |Ят = Согдиана |Ӳкерчĕк = |Ӳкерчĕке ăнлантарни = |Тулли ят = Оксана Владимировна Нечитайло |Çуралнă вăхăт = [[1984]], [[нарăс, 17]] |Çуралнă вырăн = {{ÇВ|Ташкент|Ташкентра}}, [[Узбек ССР]], [[СССР]] |Вилнĕ вăхăт = |Вилнĕ вырăн = |Хастар çулсем = 1998 — хал. вăхăт |Патшалăх = {{Ялавлани|Узбекистан}} <br />{{Ялавлани|Раççей}} |Профессисем = XXI, XX ĕм. Раççей, Узбекистан юрăçи |Жанрсем = [[поп-мусăк]], тухăç мусăкĕ, [[эстрада]], [[фолк]] |Сайт = [http://www.sogdianamusic.ru/ sogdianamusic.ru] |Викиампар = }} '''Согдиана''' (паспортра — '''Оксана Владимировна Нечитайло'''; çаплах '''Согдиана Федоринская''' ятпа ĕçленĕ; [[нарăс, 17]], [[1984]], [[Ташкент]], [[Узбек ССР]], [[СССР]]) — узбек кăкĕнчен тухнă юрăç. Чечен Республикин халха артисчĕ (2009). Вырăсла, узбекла, тәжикле, франсла, акăлчанла, чеченле юрлать. == Биографи == Согдиана 1984 çулхи [[нарăс, 17|нарăсăн 17-мĕшĕнче]] Ташкентра çуралнă. Ашшĕ, Владимир Нечитайло, инженер, амăшĕ Лариса Федоринская — медицина ĕçтешĕ. Асламăшĕ чиркӳ хорĕнче юрланă. == Дискографи == ;Студи альбомĕсем * ''Mening Ko'nglim'' ({{lang-ru|Моя душа}}; 2001) * ''Mening Shahzodam... Baribir Kelar!'' ({{lang-ru|Мой принц... Всё равно придёт!}}; 2005) * ''Сердце-магнит'' (2008) * ''Эдем'' (2010) == Видеографи == {|class="wikitable" style="font-size: 90%;" border="2" cellpadding="4" background: #f9f9f9; |- align="center" ! style="background:#B0C4DE;" | Çул ! style="background:#B0C4DE;" | Клип ! style="background:#B0C4DE;" | Режиссёр ! style="background:#B0C4DE;" | Альбом |----- | [[2000]] | «Ассоль» | — | «Mening Ko'nglim» |----- | [[2004]] | «Mening Shahzodam» | — | «Mening Shahzodam... Baribir Kelar!» |----- | [[2004]] | «Ovora Bo'lma» | — | «Mening Shahzodam... Baribir Kelar!» |----- | [[2005]] | «Netay» | Скан Мульти | «Mening Shahzodam... Baribir Kelar!» |----- | [[2005]] | «Sen Kelma» | — | «Mening Shahzodam... Baribir Kelar!» |----- | [[2005]] | «Yurak Mahzun» / «Сердце-магнит» | Скан Мульти | «Mening Shahzodam... Baribir Kelar!» / «Сердце-магнит» |----- | [[2005]] | «Meni Esla» | Бахром Якубов | OST «Согдиана» |----- | [[2007]] | «Синее небо» | Георгий Тоидзе | «Сердце-магнит» |----- | [[2008]] | «Разлетелись облака» | Андрей Болтенко | «Эдем» |----- | [[2009]] | «Вспоминай меня» | Баходыр Юлдашев | «Эдем» |----- | [[2009 год в музыке|2009]] | «На восток от Эдема» | Баходыр Юлдашев | «Эдем» |----- | [[2010]] | «С тобой или без тебя» | Баходыр Юлдашев | «Эдем» |----- | [[2011]] | «Только не молчи» | Баходыр Юлдашев | TBA |----- | [[2014]] | «Молния» | Ирина Миронова | TBA |- |2015 |«Птица без крыла» |Данила Зотов |TBA |} == Фильмографи == * [[2005]] — Ходжа Насреддин — игра начинается * [[2006]] — [[Согдиана (фильм, 2006)|Согдиана]] / ''Sug`diyona'' == Çемье == * Ашшĕ — Владимир Нечитайло * Амăшĕ — Лариса Федоринская * Пĕрремĕш упăшка — Рама ** Аслă ывăл — Арджун * Иккĕмĕш упăшка — Башир Куштов ** Кĕçĕн ывăл — Куштов Микаил Баширович == Асăрхавсем == {{асăрхавсем|2}} == Каçăсем == * {{Официаллă сайт|sogdianamusic.ru|Согдианăн}} * https://www.youtube.com/user/sogdianasinger/{{Ĕçлемен каçă|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} - официальный канал Youtube * https://vk.com/sogdianamusic - официальное сообщество Вконтакте * https://www.facebook.com/sogdianamusic - официаллă Facebook пĕрлĕхĕ * https://instagram.com/sogdianamusic/ - Согдиана Instagram * {{lastfm|Согдиана|Согдиана}} * {{music.yandex|167218|Согдианы}} * [http://www.youtube.com/watch?v=r4jwwvedmj8&feature=g-all-u&context=G2552f02FAAAAAAAABAA Возможно, первое появление Согдианы на ТВ] * [http://www.sogdianamusic.ru/page.aspx?id_page=260225] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110914015708/http://www.sogdianamusic.ru/page.aspx?id_page=260225 |date=2011-09-14 }} [[Категори:Çăлтăрсен фабрики (Раççей)]] [[Категори:Чечня халăх артисчĕсем]] r222ie4qlpybhm09wmkagoh6358jzpp 0 83317 841761 841738 2024-12-05T07:01:13Z Ellodanis5 17302 /* Çынсем мĕнле чĕлхепе калаçнă? */ 841761 wikitext text/x-wiki [[File:Надгробный камень. Датированный 1349годом.jpg|thumb|1349-мĕш çулхи чул юпа. Тутарстанти Аксу районĕнчи [[Кивĕ Саврăш]]]] [[File:Bolgar gravestone.JPG|thumb|Çыруллă чул юпа катăкĕ. Пăлхар хулинчен.]] [[File:Селеще1.jpg|thumb|Аксу районĕнчи Кивĕ Саврăш патĕнчи тепĕр чул юпа (1347)]] '''Атăлçи Пăлхар эпиграфика палăкĕсем''' — вăтам ĕмĕрсенчи Атăлçи Пăлхар патшалăхĕн тата Ылттăн Уртари çав ятпах паллă тăрăхăн [[эпиграфика|эпиграфика палăкĕсем]]. Чăннипе илсен, монголсемчченхи Атăлçи Пăлхартан çак ятпа асăнмалли япаласем çукпа пĕрех темелле (е пачах та çук), çавăнпа та кунта ытларах 13-14 ĕмĕрсенчи чул палăксем çинчи эпитафисем пирки сăмах пырать. == Палăксен йышĕ == 13-14-мĕш ĕмĕрсенчи Атăлçи Пăлхар эпиграфика палăкĕсен тупса палăртнă йышне уйрăм регионсем тăрăх пăхса палăртма аван. #Пăлхар хулашĕн территорийĕнче тупса палăрнисем — 158 штук #Саккам территорийĕнче тупса палăрнисем (Пăлхар хулашĕсĕр пуçне) — 128 штук #Хусан хулин таврашĕнче тупса палăртнисем — 26 штук #Атăлăн сылтăм çыранĕнче тупса палăрнисем — 50 штук Çапла вара, пурне те пĕрле хушсан 362 штук. Ку цифрăсене пурне те Д. Г. Мухаметшин кĕнекинчен илнĕ<ref>Мухаметшин Д. Г. [http://archtat.ru/content/uploads/2017/12/aes_6-1.pdf Татарские эпиграфические памятники. Региональные особенности и этнокультурные варианты]. Серия «Археология евразийских степей». – Выпуск 6. – Казань: Институт истории АН РТ, 2008. – 132 с. илл. — С. 85-99.</ref>. Мĕнпур кунашкал палăксен йышĕ, чăнах та, 400 патнелле çывхарса пырать<ref>Кун пирки А. П. Хусанкайăн Электронла чăваш энциклопедийĕнчи статйинче те каланă.</ref>. Хальхи тĕпчевçĕсем шута илнĕ мĕнпур 362 палăка пăхса тухма тăрăшаççĕ. Гарун Юсупов пăхса тухнă палăксен шучĕ 200 таврашнелле теме пулать (палăксен 90% р,л-чĕлхепе тенĕ вăл). Марсель Ахметзянов 161 палăка пăхса тухнă, ятарлă таблица тунă. Р,Л-чĕлхеллĕ палăксен йышĕ 90 процентран чылай каярах тесе палăртнă. Анчах та Д. Г. Мухаметшин кĕнекинчен з,ш-чĕлхеллисем 4 штук çеç пулни курăнать. Ю. Юменальев тата С. Ювенальев та, каллех хайхии Г. Мухаметшин çине таянса, <big><big>анчах тĕп çăлкуçа кăтартмасăр</big></big>, тупса палăртнă палăксен шучĕн ыйтăвне хускатаççĕ<ref>Ювенальев Ю. Ю., Ювенальев С. Ю. [http://библиотека.сувары.рф/books/etnichyeskaya_ryeligiya_i_mifologichyeskiye_pryedstavlyeniya.pdf Культура суваро-булгар. Этническая религия и мифологические представления.] — Чебоксары, 2013. — 128 с., илл. ISBN-978-5-7361-0154-2</ref>{{rp|17}}. Çапла пулса тухать: мĕнпурĕ 274 палăк, вĕсенчен 43-шĕ арабла, 4-шĕ тĕрĕкле (стандартлă тĕрĕкле тесе ăнланмалла). Ытти 227 палăк «сăварпăлахарла» (пăлхарла тесе ăнланмалла) (78 палăка Пăлхар хулашĕнче, 84 штукне Саккамра, 22 штукне Хусан таврашĕнче, 43 штукне Атăлăн сылтăм енче тупнă). Ахăртнех, ку авторсем кивелнĕ информаципе усă курнă. Н. И. Ашмарин хăйĕн «Болгары и чуваши» кĕнекинче Атăлçи пăлхарсен 12 эпитафине илсе кăтартнă теççĕ, анчах та вăл чăннипе 93 палăка пăхса тухнă. Кĕнеки компактлă пултăр тесе, пурне те унта асăнман. == Икĕ чĕлхеллĕ мăссăльманла чул юпасем == Атăлçи Пăлхар чул юписенчен ытларах пайĕ мăссăльман тĕнĕпе çыхăннă. Чĕлхе тĕлĕшпе пăхсан вара — ытларахăшĕ икĕ чĕлхеллĕ: арабла тата тĕрĕкле ротацизмлă е арабла тата тĕрĕкле зетацизмлă. Çав вăхăтрах юлашкинчен асăннă икĕ ушкăн калăпăшĕсемпе тан маррине те ятарласах палăртас пулать. ===Трнскрипци тата транслитераци === Атăлçи Пăлхар эпиграфика палăкĕсене, эрменлисене шутламасан, пĕтĕмпех араб графикипе çырнă. Çапла вара, вĕсене вулас тесен, араб çырулăхне пĕлмелле. Кайран вара, мĕн вуласа пĕлнине, урăх çырулăх çине те куçарма пулать. Урăх чĕлхене тÿрех куçарма вара <big><big>васкамалла мар</big></big>. Саспаллишерĕн, сăмахшерĕн, мĕнле пур, çавăн пек, çырса тухмалла чăн малтан. Çак процеса транскрипци тата транслитераци теççĕ. Çак ĕçе тĕрĕс, пысăк ăсталăхпа тăвас тесен, араб çырулăхĕн вăтам ĕмĕрсенчи (13-14-мĕш çĕрçуллăхсем) уйрăмлăхĕсене те пĕлмелле. Çапла палăртса тухнине кирек хăçан та тытса куçарма май пур. Мĕн çырнинчен ытларах мĕнле чĕлхепе çырни пысăкрах пĕлтерĕшлĕ теме пулать. Акă пĕр тĕслĕх, [[1307]]-мĕш çулхи палăк çинчи çыру (шупка тĕспе араблине, тĕксĕм тĕспе тĕрĕклине кăтартнă): {{Цитата пуçламăшĕ}} Äl-хökmü li-l-lahi-l-gäliji-l-käbiri. '''Jljаs аuli Jsmаgil аuli Мöхämmäd bälüкü.''' Räxmätü-l-lähi gäläjhi räхmätän vаsigätän. '''Таriха žеti zür аltуšу žаl zu-1-qagidä аjху išnа äči. Čаrimsän sуvnа bаrsа v(i)lti.''' {{Цитата вĕçĕ}} Ку тĕслĕхе М. Закиев кĕнекинчен<ref>Закиев М. З., Кузьмин-Юманади Я. Ф. [https://сувары.рф/ru/content/volzhskie-bulgary-i-ih-potomki-0 Волжские булгары и их потомки.] — М.: ИНСАН, Российский фонд культуры, 1993. —160 с. ISBN 5-85840-265-8 (1-мĕш сыпăка пăхмалла)</ref> илнĕ, — транскрипцине е хăй тунă, е урăх çыннăн транскрипцийĕпе усă курнă. Çак япаланах А. П. Хусанкай еплерех транскрипциленине пăхар тата<ref>Революцичченхи чăваш литератури. 1-мĕш том. Шупашкар, 1984. (Пăхмалла: с. 55-57, 413-414).</ref>. [[File:Atner Huzangaj.jpg|thumb|Atner Huzangaj]] :1)Тÿре ĕçĕ çулти аслă аллах аллинче :2)'''Ильяс ывăлĕ Исмаил''' :3)'''ывăлĕн Мухаммадăн палăкĕ''' :4)Тивлечĕ аллахăн уншăн чикĕсĕр :5)пултăр! '''Тарăхĕ: çичĕ''' :6)'''çĕр олттăшĕ çол, зилькади''' :7)'''ойăхĕшĕнчеччĕ. Çарăмсан''' :8)'''шывне пырса вилчĕ''' Ку автор текстăн арабла пайне транскрипцилесе тăман, тÿрех чăвашла куçарнă. Тĕрĕкле пайĕ вара — чăнах та транскрипци (тен, хăшпĕр кăлтăксем пур пулсан та), куçару мар. Кунта та текстăн тĕрĕкле пайĕ '''тĕксĕм''', арабла пайăн чăвашла куçарăвĕ — шупка. Енчен те камăн та пулин çак транскрипцисен-транслитерцисен-куçарусен тĕрĕслĕхне тишкерес килет пулсан, унăн хăйĕн мĕнпур ĕçе çĕнĕрен, малçăлкуç çине таянса, тума тивет. Е ытти авторсен транскрипцийĕсемпе танлаштарса пăхмалла. === Çынсем мĕнле чĕлхепе калаçнă? === [[File:Ashmarin.jpg|thumb|left|Н. И. Ашмарин]] Вилтăприсем çинчи чул юпасенчи эпитафисене мĕнле чĕлхесемпе çырнине кура, тĕрĕкле р-чĕлхепе тата тĕрĕкле з-чĕлхепе теме пулать. Çав вăхăтрах «Хусан шкулĕн» ăславçисем урăхларах карччынсем те кăлаарса тăратнă<ref>Юсупов, асăннă çăлкуç.</ref>{{rp|92}}<ref>Хакимзянов, 1978</ref>, халĕ те тăратаççĕ<ref>Измайлов, Искандер. [https://realnoevremya.ru/articles/289000-bulgarskiy-yazyk-i-yazyki-naseleniya-srednevekovoy-bulgarii «Булгарский язык» и языки населения средневековой Булгарии: моделирование этнолингвистической ситуации] — Реальное время, 00:00, 31.08.2023</ref><ref>Бакиров, Марсель Хаернасович. [https://cyberleninka.ru/article/n/yazyk-naseleniya-volzhskoy-bulgarii-v-svete-novyh-issledovaniy ЯЗЫК НАСЕЛЕНИЯ ВОЛЖСКОЙ БУЛГАРИИ В СВЕТЕ НОВЫХ ИССЛЕДОВАНИЙ] — ФИЛОЛОГИЯ И КУЛЬТУРА. PHILOLOGY AND CULTURE. 2022. №1(67)</ref>. Ылттăн Урта пуçлансан унчченхи Атăлçи Пăлхар территорине кăнтăртан (Хрезмран, Вăтам Азирен, Кавказран) урăх çынсем килсе вырнаçма пуçланă. Çакă эпитафисенче кăтартнă çынсен тахаллусĕсенчен, титулĕсенчен, ячĕсенчен курăнать. Вĕсем, паллах, кунти пăлхар чĕлхине малтанласа пĕлмен темелле. Çапах та пурăна-киле ăна алла илме, вĕренме пуçланă. Кунашкал майпа вĕсем икĕ чĕлхеллĕ çынсем (билингвсем) пулса тăнă. Хăйсен малтанхи тĕрĕкле з-чĕлхине те, пăлхарсен тĕрĕкле р-чĕлхине те пĕлмешкĕн тытăннă. Çапла вара чул палăксем хушшинче икĕ чĕлхине те куратпăр. Анчах та пурпĕрех р-чĕлхеллисем чылай нумайрах. Мĕншĕн тесен вырăнти халăх çав чĕлхепе калаçнă, эппин, вăл чĕлхен управçи-усравçисем те ытларах. Ĕнтĕ килсе вырнаçакансен чĕлхи вырăнти çынсен чĕлхине ку вăхăтра хĕссе кăларса пынă тени ниепле те чăн пулма пултараймасть. Каярахпа, ахăртнех, урăхларах самана пуçланнă, лару-тару улшăнăннă. Вăл вара — пачах урăх ыйту. Илер-ха, акă, Иски-Рязвп ялĕн масарĕнче тупнă XIV ĕмĕрти икĕ палăка, ашшĕн тата ывăлĕн вилтăприйĕсем çинче лартнăскерсене. Ашшĕн палăкĕ çинче з-чĕлхеллĕ тĕрĕкле çыру, ывăлĕн палăкĕ çине р-чĕлхеллĕ терĕкле çыру. Ф. С. Хакимзянов çакна курать те, пире ашшĕпе ывăлĕ тĕрлĕ чĕлхепе калаçма пултарайман пек кăтартакан шухăш патнелле сĕтĕрме хăтланать<ref>Хакимзянов, 1987</ref>,. Анчах та ку тĕрĕс мар шухăш. Мĕншĕн тесен ашшĕпе ывăлĕн чĕлхисем тĕрлĕрен пуласси паянхи пурнăçра та питĕ анлăн сарăлнă. Калăпăр, çапла майпа, акă, паянхи тутарсем те, чăвашсем те вырăсланса пыраççĕ чылай чухне. Ара, сахал-им пирĕн хушăра ашшĕ-амăшен чĕлхине пачах та пĕлмен е начар пĕлекен ывăлĕ-хĕрĕсем? Пур, кунашкал çынсем, пур. Эппин еплерех ăнлантарма пулать-ха палăксенче ÿкерĕннĕ çаканашкал ситуацие? З-чĕлхеллĕ ашшĕ кунта килсе вырнаçнă килйышĕпе, пурăна-киле вĕсем ытларах та ытларах р-чĕлхепе калаçма пуçланă. Çавна кура тĕрлĕ ăрури çынсен палакĕсенчи чĕлхесем те тĕрлĕрен. Вăхăт иртнĕçемĕн «çиеле тухакан» чĕлхе ку тĕслĕхре — р-чĕлхе. Ашшĕпе ывăлĕ тĕрлĕ чĕлхеллĕ пулма пултарайман пек кăтартма хăтланни Ф. С. Хакимзянова мĕншĕн кирлĕ пулнă-ха? Пăхса тухакан икĕ чĕлхерен пĕри «вилĕ» пек кăтартма. Имĕш, р-чĕлхепе чăннипе никам та калаçман та, вăл ячĕшĕн çеç тахçан авалтан «функционаллă» майпа сыхланса юлнă иккен. Ĕненме е шута илме пулать-и-ха çакнашкал шухăша? == Эпитафисем — литература палăкĕсем == С. М. Червонная ÿнер тĕпчевçи XIII-XIV емĕрсенчи Атăлçи Пăлхар эпитафийĕсем пирки мĕн çырнине илсе кăтартатпăр (унта вăл вĕсен литературăлла пĕлтерĕшне уçса парать)<ref>Червонная С. М. Искусство Татарии. История изобразительного искусства и архитектуры с древнейших времён до 1917 года. М., «Искусство», 1987. — с.108.</ref>. {{цитата пуçламăшĕ}} {{oq|ru|...в [[XIII]]-[[XIV]] веках, сквозь жёсткий панцирь теологической схоластики в словах, начертанных на камне, прорывалась живая творческая мысль и как бы слышалась порой то обстоятельная размеренная речь стремящегося к исторической истине и фактичесой точности летописца, хронографа общебулгарских или локальных — городских, сельских, семейных событий, то взволнованная лирическая поэзия, окрашенная личным чувством боли и нежности. Во всех случаях, говоря о синтезе архитектуры, пластики, графики и слова, мы можем вести речь о высоком уровне, стилевой зрелости комплекса пластических искусств и одновременно '''зачатков художественной литературы''', включающей в себя и научное (историческое, географическое, теологическое), и вдохновенно-поэтическое, и фантастическое начало. Мастеру-резчику было небезразлично, как и что он должен начертать и выразить на камне, оставить на века. Этот повышенный интерес к слову, эта активная роль литературного начала придавала как бы усиленную рациональность, интеллектуальность, особую окраску «мусульманской учёности» булгарскому мемориальному искусству. Скульптор-резчик должен был быть высокообразованным человеком, не просто грамотным, но эрудированным, даже учёным, не только художником, но и немного поэтом. Именно поэтические достоинства булгарских эпитафий прежде всего были выявлены учёными.}}<Куçару: ... [[XIII]]-[[XIV]] ĕмĕрсенче, чул çинчи сăмахсен теологилле схоластикин нăкă панцирĕ витĕр, чĕрĕ креативлă шухăш сăрхăннă, çапла вара, е историлле чăнлăх тата фактсен тĕллĕхĕ патне туртăнакан çырсапыравçăн, пĕтĕм Пăлхарăн е хула, ял, килйыш шайĕнчи локаллĕ пулăмсен хронографĕн, тÿлек те тĕплĕ пуплевĕ, е харкамлăхăн ырату тата ачашлăх туйăмĕпе сăрланнă хумахануллă лирикăлла поэзи илтĕннĕ кас-кас. Кашнийĕнчех, архитектура, пластика, графика тата сăмах синтезĕ пирки каланă май, эпир пластикăлла ÿнерсен комплексĕн тата, çав вăхăтрах, ăславла та (историлле, географилле, географилле), хавхаланулла-позилле те, фантастикăлла та енсене пĕрлештерекен <big><big>илемлĕхлĕ литературăн тĕввисен</big></big> çÿллĕ шайĕ, стиль тĕлĕшĕнчи ÿсĕмлĕхĕ пирки сăмахлама пултаратпăр. Чулçă маçтăршăн хытă ĕскер çинче мĕн касса ĕмĕрлĕхе мĕн кăтартасси пушали пулман. Сăмах патнелли çак «мăкăрăлчăк» кăсăк, литературăлăхăн активлă çак ролĕ Пăлхар мемориаллă ÿнерне вăйлăлатнă рационаллăхпа, интеллектуаллăхпа, «мăссăльманла ăславлăхăн» уйрăм тĕсĕпе пуянлатса тăнă. Пăлхар эпитафийĕсен шăпах позилле пахалăхĕсем ĕнтĕ ăславçăсене чăн малтан витернĕ.> {{цитата вĕçĕ}} Ку сăамахсене автор мĕнпур палăксем пирки калать, анчах та, каларăмăр ĕнтĕ, вĕсенчен ытларахашĕ тĕрĕкле р,л-чĕлхеллĕ е, А. Рона-Ташăн чăваш чĕлхин периодизацийепе килешÿллĕн, ĕлĕкхи, вăтам ĕмĕрсенчи чăвашла. == Вуламалли == * Хузангай А. П. [http://enc.cap.ru/?t=publ&hry=162&lnk=1807 Булгарские эпиграфические памятники] — Электронла чăваш энциклопедийĕнчи статья. * Хузангай А. П. Диглоссия и типология языковой ситуации в Волжской Булгарии: функциональный и этнический аспекты. // Волжская Болгария (Булгария): этнокультурная ситуация и общественное развитие: материалы научного семинара (Чебоксары, 13 апреля 2011 г.) / сост. и науч. ред. Г. А. Николаев. — Чебоксары: ЧГИГН, 2012. — 132 с., ил. — (Тюркские племена и государства Евразии в древности и в Средние века; вып. 1). ISBN 978-5-87677-174-2 * Хакимзянов Ф.С. Язык эпитафий волжских булгар. М.: Наука. 1978 206 с. *Хакимзянов Ф.С. Эпиграфические памятники Волжской Булгарии и их язык. М., 1987; *Юсупов Г.В. Введение в булгаро-татарскую эпиграфику. М.–Л., 1960; *Pritsak O. Die bulgarische Fürstenliste und die Sprache der Protobulgaren. Wiesbaden, 1955; *Róna-Tas A., Fodor S. Epigraphica Bulgarica: A Volgai Bolgar – török feliratok. Szeged, 1973; *Ligeti L. A magyar nelv török kapcsolatai a honfoglalás etőtt és az Árpádkorban. Budapest: Akadémiai Kiadó, 1986 602 I. *Tekin T. Volga Bulgar kitabeleri ve Volga Bulgarcasi. Ankara, 1988; *Erdal M. Die Sprache der Wolgabulgarische Inschriften. Wiesbaden, 1993. === Чăваш республикин территорийĕнчи палăксем пирки === * Браславский Л. Ю. Мемориально-надгробные сооружения. // Браславский Л. Ю. Ислам в Чувашии. Чебоксары, 1997, с.160. — см. с.58-61. * Волков И.В., Мадуров Д. Ф. Белокаменные надгробия с эпитафиями с территории Чувашии<ref>Вырăсла çапла хушса çырнă: "Этот раздел подготовлен при содействии кандидата исторических наук, эпиграфиста И.В. Волкова (Институт культурного и природного наследия)."</ref> // Мадуров Д.Ф. [http://библиотека.сувары.рф/books/madurov_d._f._traditsionnoye_dyekorativnoye_iskusstvo_i_prazdniki_chuvashyey.pdfТрадиционное декоративное искусство и праздники чувашей]{{Ĕçлемен каçă|date=October 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}. — Чебоксары: Чуваш. кн. изд-во, 2004. — с. 287, ил. — С. 46-51. * Каховский В. Ф. Булгарские памятники на территории Чувашии // История исследования археологических памятников в Чувашском Поволжье и материалы по антропологии чувашей. Чебоксары, [[1995]]. * Киселев Михаил Юрьевич – кандидат исторических наук, руководитель Центра учета и обеспечения сохранности документов Архива РАН. [https://pifk.magtu.ru/doc/2020/4/230-237.pdf АРХЕОЛОГИЧЕСКИЕ ПАМЯТНИКИ ЧУВАШСКОЙ РЕСПУБЛИКИ ПО ДАННЫМ ДРЕВНЕ-ЧУВАШСКИХ КЛАДБИЩ] // Проблемы истории, филологии, культуры. 4 (2020), 230–237 ©Автор(ы) 2020 DOI: 10.18503/1992-0431-2020-4-70-230–237 * Милли (Прокопьев) А Н. Отчёт о поездке с целью фотографирования древнечувашских надгробных надписей в пределах Чебоксарского и Цивильского уездов ([[1925]] г.) // НА ЧГИГН. Отд. I. Ед. хр. 20. Инв. № 990. Л. 248-278. * Михайлов Е. П. Фотоснимки надгробных камней, сделанные входе экспедиции [[1984]] г. в Комсомольском, Яльчикском, Батыревском, Шемуршинском районах Чувашской АССР // НА ЧГИГН. Отд. И. Ед. хр. 803. Инв. № 7021. *Мухаметшин Д. Г., Михайлов Е. П., Иванов В. Н. (Алмантай). [https://сувары.рф/ru/content/epigraficheskie-pamyatniki-chuvashii Эпиграфические памятники Чувашии]. // Волжская Болгария (Булгария): этнокультурная ситуация и общественное развитие: материалы научного семинара (Чебоксары, 13 апреля 2011 г.) / сост. и науч. ред. Г. А. Николаев. — Чебоксары: ЧГИГН, 2012. — 132 с., ил. — (Тюркские племена и государства Евразии в древности и в Средние века; вып. 1). ISBN 978-5-87677-174-2 * Усманов, Венер Мударисович. [https://books.google.ru/books?id=wHKVEAAAQBAJ&pg=PA6&lpg=PA6&dq=В.+А.+Иванов+(Алмантай)&source=bl&ots=xgO2Ii_3V-&sig=ACfU3U0yhZXRp2d40qOPMgueVk49PUdxrg&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiU3vOhloyCAxUYKRAIHa66DbI4PBDoAXoECAIQAw#v=onepage&q=В.%20А.%20Иванов%20(Алмантай)&f=false Чувашстан Республикасы татар эпиграфик һәйкәлләре] Казан, 2022. == Каçăсем == * [https://www.business-gazeta.ru/article/485836 Фарид Хакимзянов: «Чуваши написали жалобу в Академию наук СССР, мол, татары их давят»] * [https://сувары.рф/ru/content/epigraficheskie-pamyatniki-goroda-bulgara Эпиграфические памятники города Булгара] — Сувар.рф сайтран == Асăрхавсем == {{Асăрхавсем}} [[Категори:Эпиграфика]] [[Категори:Атăлçи Пăлхар]] [[Категори:Çырулăх]] [[Категори:Чăваш Енĕн историйĕ]] [[Категори:Тутарстан историйĕ]] sq85e4ldx93ux132xe6rs58lx887rgq 841762 841761 2024-12-05T07:15:54Z Ellodanis5 17302 /* Çынсем мĕнле чĕлхепе калаçнă? */ 841762 wikitext text/x-wiki [[File:Надгробный камень. Датированный 1349годом.jpg|thumb|1349-мĕш çулхи чул юпа. Тутарстанти Аксу районĕнчи [[Кивĕ Саврăш]]]] [[File:Bolgar gravestone.JPG|thumb|Çыруллă чул юпа катăкĕ. Пăлхар хулинчен.]] [[File:Селеще1.jpg|thumb|Аксу районĕнчи Кивĕ Саврăш патĕнчи тепĕр чул юпа (1347)]] '''Атăлçи Пăлхар эпиграфика палăкĕсем''' — вăтам ĕмĕрсенчи Атăлçи Пăлхар патшалăхĕн тата Ылттăн Уртари çав ятпах паллă тăрăхăн [[эпиграфика|эпиграфика палăкĕсем]]. Чăннипе илсен, монголсемчченхи Атăлçи Пăлхартан çак ятпа асăнмалли япаласем çукпа пĕрех темелле (е пачах та çук), çавăнпа та кунта ытларах 13-14 ĕмĕрсенчи чул палăксем çинчи эпитафисем пирки сăмах пырать. == Палăксен йышĕ == 13-14-мĕш ĕмĕрсенчи Атăлçи Пăлхар эпиграфика палăкĕсен тупса палăртнă йышне уйрăм регионсем тăрăх пăхса палăртма аван. #Пăлхар хулашĕн территорийĕнче тупса палăрнисем — 158 штук #Саккам территорийĕнче тупса палăрнисем (Пăлхар хулашĕсĕр пуçне) — 128 штук #Хусан хулин таврашĕнче тупса палăртнисем — 26 штук #Атăлăн сылтăм çыранĕнче тупса палăрнисем — 50 штук Çапла вара, пурне те пĕрле хушсан 362 штук. Ку цифрăсене пурне те Д. Г. Мухаметшин кĕнекинчен илнĕ<ref>Мухаметшин Д. Г. [http://archtat.ru/content/uploads/2017/12/aes_6-1.pdf Татарские эпиграфические памятники. Региональные особенности и этнокультурные варианты]. Серия «Археология евразийских степей». – Выпуск 6. – Казань: Институт истории АН РТ, 2008. – 132 с. илл. — С. 85-99.</ref>. Мĕнпур кунашкал палăксен йышĕ, чăнах та, 400 патнелле çывхарса пырать<ref>Кун пирки А. П. Хусанкайăн Электронла чăваш энциклопедийĕнчи статйинче те каланă.</ref>. Хальхи тĕпчевçĕсем шута илнĕ мĕнпур 362 палăка пăхса тухма тăрăшаççĕ. Гарун Юсупов пăхса тухнă палăксен шучĕ 200 таврашнелле теме пулать (палăксен 90% р,л-чĕлхепе тенĕ вăл). Марсель Ахметзянов 161 палăка пăхса тухнă, ятарлă таблица тунă. Р,Л-чĕлхеллĕ палăксен йышĕ 90 процентран чылай каярах тесе палăртнă. Анчах та Д. Г. Мухаметшин кĕнекинчен з,ш-чĕлхеллисем 4 штук çеç пулни курăнать. Ю. Юменальев тата С. Ювенальев та, каллех хайхии Г. Мухаметшин çине таянса, <big><big>анчах тĕп çăлкуçа кăтартмасăр</big></big>, тупса палăртнă палăксен шучĕн ыйтăвне хускатаççĕ<ref>Ювенальев Ю. Ю., Ювенальев С. Ю. [http://библиотека.сувары.рф/books/etnichyeskaya_ryeligiya_i_mifologichyeskiye_pryedstavlyeniya.pdf Культура суваро-булгар. Этническая религия и мифологические представления.] — Чебоксары, 2013. — 128 с., илл. ISBN-978-5-7361-0154-2</ref>{{rp|17}}. Çапла пулса тухать: мĕнпурĕ 274 палăк, вĕсенчен 43-шĕ арабла, 4-шĕ тĕрĕкле (стандартлă тĕрĕкле тесе ăнланмалла). Ытти 227 палăк «сăварпăлахарла» (пăлхарла тесе ăнланмалла) (78 палăка Пăлхар хулашĕнче, 84 штукне Саккамра, 22 штукне Хусан таврашĕнче, 43 штукне Атăлăн сылтăм енче тупнă). Ахăртнех, ку авторсем кивелнĕ информаципе усă курнă. Н. И. Ашмарин хăйĕн «Болгары и чуваши» кĕнекинче Атăлçи пăлхарсен 12 эпитафине илсе кăтартнă теççĕ, анчах та вăл чăннипе 93 палăка пăхса тухнă. Кĕнеки компактлă пултăр тесе, пурне те унта асăнман. == Икĕ чĕлхеллĕ мăссăльманла чул юпасем == Атăлçи Пăлхар чул юписенчен ытларах пайĕ мăссăльман тĕнĕпе çыхăннă. Чĕлхе тĕлĕшпе пăхсан вара — ытларахăшĕ икĕ чĕлхеллĕ: арабла тата тĕрĕкле ротацизмлă е арабла тата тĕрĕкле зетацизмлă. Çав вăхăтрах юлашкинчен асăннă икĕ ушкăн калăпăшĕсемпе тан маррине те ятарласах палăртас пулать. ===Трнскрипци тата транслитераци === Атăлçи Пăлхар эпиграфика палăкĕсене, эрменлисене шутламасан, пĕтĕмпех араб графикипе çырнă. Çапла вара, вĕсене вулас тесен, араб çырулăхне пĕлмелле. Кайран вара, мĕн вуласа пĕлнине, урăх çырулăх çине те куçарма пулать. Урăх чĕлхене тÿрех куçарма вара <big><big>васкамалла мар</big></big>. Саспаллишерĕн, сăмахшерĕн, мĕнле пур, çавăн пек, çырса тухмалла чăн малтан. Çак процеса транскрипци тата транслитераци теççĕ. Çак ĕçе тĕрĕс, пысăк ăсталăхпа тăвас тесен, араб çырулăхĕн вăтам ĕмĕрсенчи (13-14-мĕш çĕрçуллăхсем) уйрăмлăхĕсене те пĕлмелле. Çапла палăртса тухнине кирек хăçан та тытса куçарма май пур. Мĕн çырнинчен ытларах мĕнле чĕлхепе çырни пысăкрах пĕлтерĕшлĕ теме пулать. Акă пĕр тĕслĕх, [[1307]]-мĕш çулхи палăк çинчи çыру (шупка тĕспе араблине, тĕксĕм тĕспе тĕрĕклине кăтартнă): {{Цитата пуçламăшĕ}} Äl-хökmü li-l-lahi-l-gäliji-l-käbiri. '''Jljаs аuli Jsmаgil аuli Мöхämmäd bälüкü.''' Räxmätü-l-lähi gäläjhi räхmätän vаsigätän. '''Таriха žеti zür аltуšу žаl zu-1-qagidä аjху išnа äči. Čаrimsän sуvnа bаrsа v(i)lti.''' {{Цитата вĕçĕ}} Ку тĕслĕхе М. Закиев кĕнекинчен<ref>Закиев М. З., Кузьмин-Юманади Я. Ф. [https://сувары.рф/ru/content/volzhskie-bulgary-i-ih-potomki-0 Волжские булгары и их потомки.] — М.: ИНСАН, Российский фонд культуры, 1993. —160 с. ISBN 5-85840-265-8 (1-мĕш сыпăка пăхмалла)</ref> илнĕ, — транскрипцине е хăй тунă, е урăх çыннăн транскрипцийĕпе усă курнă. Çак япаланах А. П. Хусанкай еплерех транскрипциленине пăхар тата<ref>Революцичченхи чăваш литератури. 1-мĕш том. Шупашкар, 1984. (Пăхмалла: с. 55-57, 413-414).</ref>. [[File:Atner Huzangaj.jpg|thumb|Atner Huzangaj]] :1)Тÿре ĕçĕ çулти аслă аллах аллинче :2)'''Ильяс ывăлĕ Исмаил''' :3)'''ывăлĕн Мухаммадăн палăкĕ''' :4)Тивлечĕ аллахăн уншăн чикĕсĕр :5)пултăр! '''Тарăхĕ: çичĕ''' :6)'''çĕр олттăшĕ çол, зилькади''' :7)'''ойăхĕшĕнчеччĕ. Çарăмсан''' :8)'''шывне пырса вилчĕ''' Ку автор текстăн арабла пайне транскрипцилесе тăман, тÿрех чăвашла куçарнă. Тĕрĕкле пайĕ вара — чăнах та транскрипци (тен, хăшпĕр кăлтăксем пур пулсан та), куçару мар. Кунта та текстăн тĕрĕкле пайĕ '''тĕксĕм''', арабла пайăн чăвашла куçарăвĕ — шупка. Енчен те камăн та пулин çак транскрипцисен-транслитерцисен-куçарусен тĕрĕслĕхне тишкерес килет пулсан, унăн хăйĕн мĕнпур ĕçе çĕнĕрен, малçăлкуç çине таянса, тума тивет. Е ытти авторсен транскрипцийĕсемпе танлаштарса пăхмалла. === Çынсем мĕнле чĕлхепе калаçнă? === [[File:Ashmarin.jpg|thumb|left|Н. И. Ашмарин]] Вилтăприсем çинчи чул юпасенчи эпитафисене мĕнле чĕлхесемпе çырнине кура, тĕрĕкле р-чĕлхепе тата тĕрĕкле з-чĕлхепе теме пулать. Çав вăхăтрах «Хусан шкулĕн» ăславçисем урăхларах карччынсем те кăлаарса тăратнă<ref>Юсупов, асăннă çăлкуç.</ref>{{rp|92}}<ref>Хакимзянов, 1978</ref>, халĕ те тăратаççĕ<ref>Измайлов, Искандер. [https://realnoevremya.ru/articles/289000-bulgarskiy-yazyk-i-yazyki-naseleniya-srednevekovoy-bulgarii «Булгарский язык» и языки населения средневековой Булгарии: моделирование этнолингвистической ситуации] — Реальное время, 00:00, 31.08.2023</ref><ref>Бакиров, Марсель Хаернасович. [https://cyberleninka.ru/article/n/yazyk-naseleniya-volzhskoy-bulgarii-v-svete-novyh-issledovaniy ЯЗЫК НАСЕЛЕНИЯ ВОЛЖСКОЙ БУЛГАРИИ В СВЕТЕ НОВЫХ ИССЛЕДОВАНИЙ] — ФИЛОЛОГИЯ И КУЛЬТУРА. PHILOLOGY AND CULTURE. 2022. №1(67)</ref>. Ылттăн Урта пуçлансан унчченхи Атăлçи Пăлхар территорине кăнтăртан (Хрезмран, Вăтам Азирен, Кавказран) урăх çынсем килсе вырнаçма пуçланă. Çакă эпитафисенче кăтартнă çынсен тахаллусĕсенчен, титулĕсенчен, ячĕсенчен курăнать. Вĕсем, паллах, кунти пăлхар чĕлхине малтанласа пĕлмен темелле. Çапах та пурăна-киле ăна алла илме, вĕренме пуçланă. Кунашкал майпа вĕсем икĕ чĕлхеллĕ çынсем (билингвсем) пулса тăнă. Хăйсен малтанхи тĕрĕкле з-чĕлхине те, пăлхарсен тĕрĕкле р-чĕлхине те пĕлмешкĕн тытăннă. Çапла вара чул палăксем хушшинче икĕ чĕлхине те куратпăр. Анчах та пурпĕрех р-чĕлхеллисем чылай нумайрах. Мĕншĕн тесен вырăнти халăх çав чĕлхепе калаçнă, эппин, вăл чĕлхен управçи-усравçисем те ытларах. Ĕнтĕ килсе вырнаçакансен чĕлхи вырăнти çынсен чĕлхине ку вăхăтра хĕссе кăларса пынă тени ниепле те чăн пулма пултараймасть. Каярахпа, ахăртнех, урăхларах самана пуçланнă, лару-тару улшăнăннă. Вăл вара — пачах урăх ыйту. Илер-ха, акă, Иски-Рязвп ялĕн масарĕнче тупнă XIV ĕмĕрти икĕ палăка, ашшĕн тата ывăлĕн вилтăприйĕсем çинче лартнăскерсене. Ашшĕн палăкĕ çинче з-чĕлхеллĕ тĕрĕкле çыру, ывăлĕн палăкĕ çине р-чĕлхеллĕ терĕкле çыру. Ф. С. Хакимзянов çакна курать те, пире ашшĕпе ывăлĕ тĕрлĕ чĕлхепе калаçма пултарайман пек кăтартакан шухăш патнелле сĕтĕрме хăтланать<ref>Хакимзянов, 1987</ref>,. Анчах та ку тĕрĕс мар шухăш. Мĕншĕн тесен ашшĕпе ывăлĕн чĕлхисем тĕрлĕрен пуласси паянхи пурнăçра та питĕ анлăн сарăлнă. Калăпăр, çапла майпа, акă, паянхи тутарсем те, чăвашсем те вырăсланса пыраççĕ чылай чухне. Ара, сахал-им пирĕн хушăра ашшĕ-амăшен чĕлхине пачах та пĕлмен е начар пĕлекен ывăлĕ-хĕрĕсем? Пур, кунашкал çынсем, пур. Эппин еплерех ăнлантарма пулать-ха палăксенче ÿкерĕннĕ çаканашкал ситуацие? З-чĕлхеллĕ ашшĕ кунта килсе вырнаçнă килйышĕпе, пурăна-киле вĕсем ытларах та ытларах р-чĕлхепе калаçма пуçланă. Çавна кура тĕрлĕ ăрури çынсен палакĕсенчи чĕлхесем те тĕрлĕрен. Вăхăт иртнĕçемĕн «çиеле тухакан» чĕлхе ку тĕслĕхре — р-чĕлхе. Ашшĕпе ывăлĕ тĕрлĕ чĕлхеллĕ пулма пултарайман пек кăтартма хăтланни Ф. С. Хакимзянова мĕншĕн кирлĕ пулнă-ха? Пăхса тухакан икĕ чĕлхерен пĕри «вилĕ» пек кăтартма. Имĕш, р-чĕлхепе чăннипе никам та калаçман та, вăл ячĕшĕн çеç тахçан авалтан «функционаллă» майпа сыхланса юлнă иккен. Ĕненме е шута илме пулать-и-ха çакнашкал шухăша? Енчен те çакнашкаллăха чăна хурас пулсан та, р-чĕлхе факторне пурпĕрех айккинелле катертейместĕн. Ара, вăл мĕншĕн «фукционаллă» пулса тăнине ăнлантарма тивет вĕт-ха кун пек чухне. Çапла вара, ку çынсен несĕлĕсен чĕлхи р-чĕлхе пулни патне çитсе тухатăн. Р-чĕлхеллĕ пулнă та, анчах ăна темшĕн пăрахнă иккен. Ăнлантару çук. Апла-тăк, ку фантазипе тан япала<ref name= "ААЧ">''Чеченов А. А.'' [https://docviewer.yandex.ru/view/0/?page=1&*=3P%2BdFKxkhjOBIIlWVz4yfl4qnxV7InVybCI6InlhLWRpc2stcHVibGljOi8vcFowT20wd2tDTlpOSk51ZklwZ2d4bXl3ckdOQWZqTDk4UnhYenlrRUZ6Zz0iLCJ0aXRsZSI6IkVYUEVSSUVOQ0UucGRmIiwidWlkIjoiMCIsInl1IjoiMjEzMjcxMTU3MTUwMTgzNzYzMyIsIm5vaWZyYW1lIjpmYWxzZSwidHMiOjE1MDk2NTY5ODE0NzF9 Опыт историко-генетической интерпретации феномена параллельного функционирования джокающих и йокающих идиомов в среднем Поволжье (по материалам языков эпиграфических памятников XIII—XIV веков с территории Булгарского улуса Золотой Орды)] {{Wayback|url=https://docviewer.yandex.ru/view/0/?page=1&*=3P%2BdFKxkhjOBIIlWVz4yfl4qnxV7InVybCI6InlhLWRpc2stcHVibGljOi8vcFowT20wd2tDTlpOSk51ZklwZ2d4bXl3ckdOQWZqTDk4UnhYenlrRUZ6Zz0iLCJ0aXRsZSI6IkVYUEVSSUVOQ0UucGRmIiwidWlkIjoiMCIsInl1IjoiMjEzMjcxMTU3MTUwMTgzNzYzMyIsIm5vaWZyYW1lIjpmYWxzZSwidHMiOjE1MDk2NTY5ODE0NzF9 |date=20231217113602 }} // Чувашская письменность: история и современность: Материалы международной научно-практической конференции, 17 июня 2011 г., Чебоксары / Отв. ред. Э. Е. Лебедев. Чебоксары: Чувашский государственный институт гуманитарных наук, 2012. (Каçăсенче страницăсене ал айĕнчи интернет-ресурса кура кăтартма тивет)</ref>. == Эпитафисем — литература палăкĕсем == С. М. Червонная ÿнер тĕпчевçи XIII-XIV емĕрсенчи Атăлçи Пăлхар эпитафийĕсем пирки мĕн çырнине илсе кăтартатпăр (унта вăл вĕсен литературăлла пĕлтерĕшне уçса парать)<ref>Червонная С. М. Искусство Татарии. История изобразительного искусства и архитектуры с древнейших времён до 1917 года. М., «Искусство», 1987. — с.108.</ref>. {{цитата пуçламăшĕ}} {{oq|ru|...в [[XIII]]-[[XIV]] веках, сквозь жёсткий панцирь теологической схоластики в словах, начертанных на камне, прорывалась живая творческая мысль и как бы слышалась порой то обстоятельная размеренная речь стремящегося к исторической истине и фактичесой точности летописца, хронографа общебулгарских или локальных — городских, сельских, семейных событий, то взволнованная лирическая поэзия, окрашенная личным чувством боли и нежности. Во всех случаях, говоря о синтезе архитектуры, пластики, графики и слова, мы можем вести речь о высоком уровне, стилевой зрелости комплекса пластических искусств и одновременно '''зачатков художественной литературы''', включающей в себя и научное (историческое, географическое, теологическое), и вдохновенно-поэтическое, и фантастическое начало. Мастеру-резчику было небезразлично, как и что он должен начертать и выразить на камне, оставить на века. Этот повышенный интерес к слову, эта активная роль литературного начала придавала как бы усиленную рациональность, интеллектуальность, особую окраску «мусульманской учёности» булгарскому мемориальному искусству. Скульптор-резчик должен был быть высокообразованным человеком, не просто грамотным, но эрудированным, даже учёным, не только художником, но и немного поэтом. Именно поэтические достоинства булгарских эпитафий прежде всего были выявлены учёными.}}<Куçару: ... [[XIII]]-[[XIV]] ĕмĕрсенче, чул çинчи сăмахсен теологилле схоластикин нăкă панцирĕ витĕр, чĕрĕ креативлă шухăш сăрхăннă, çапла вара, е историлле чăнлăх тата фактсен тĕллĕхĕ патне туртăнакан çырсапыравçăн, пĕтĕм Пăлхарăн е хула, ял, килйыш шайĕнчи локаллĕ пулăмсен хронографĕн, тÿлек те тĕплĕ пуплевĕ, е харкамлăхăн ырату тата ачашлăх туйăмĕпе сăрланнă хумахануллă лирикăлла поэзи илтĕннĕ кас-кас. Кашнийĕнчех, архитектура, пластика, графика тата сăмах синтезĕ пирки каланă май, эпир пластикăлла ÿнерсен комплексĕн тата, çав вăхăтрах, ăславла та (историлле, географилле, географилле), хавхаланулла-позилле те, фантастикăлла та енсене пĕрлештерекен <big><big>илемлĕхлĕ литературăн тĕввисен</big></big> çÿллĕ шайĕ, стиль тĕлĕшĕнчи ÿсĕмлĕхĕ пирки сăмахлама пултаратпăр. Чулçă маçтăршăн хытă ĕскер çинче мĕн касса ĕмĕрлĕхе мĕн кăтартасси пушали пулман. Сăмах патнелли çак «мăкăрăлчăк» кăсăк, литературăлăхăн активлă çак ролĕ Пăлхар мемориаллă ÿнерне вăйлăлатнă рационаллăхпа, интеллектуаллăхпа, «мăссăльманла ăславлăхăн» уйрăм тĕсĕпе пуянлатса тăнă. Пăлхар эпитафийĕсен шăпах позилле пахалăхĕсем ĕнтĕ ăславçăсене чăн малтан витернĕ.> {{цитата вĕçĕ}} Ку сăамахсене автор мĕнпур палăксем пирки калать, анчах та, каларăмăр ĕнтĕ, вĕсенчен ытларахашĕ тĕрĕкле р,л-чĕлхеллĕ е, А. Рона-Ташăн чăваш чĕлхин периодизацийепе килешÿллĕн, ĕлĕкхи, вăтам ĕмĕрсенчи чăвашла. == Вуламалли == * Хузангай А. П. [http://enc.cap.ru/?t=publ&hry=162&lnk=1807 Булгарские эпиграфические памятники] — Электронла чăваш энциклопедийĕнчи статья. * Хузангай А. П. Диглоссия и типология языковой ситуации в Волжской Булгарии: функциональный и этнический аспекты. // Волжская Болгария (Булгария): этнокультурная ситуация и общественное развитие: материалы научного семинара (Чебоксары, 13 апреля 2011 г.) / сост. и науч. ред. Г. А. Николаев. — Чебоксары: ЧГИГН, 2012. — 132 с., ил. — (Тюркские племена и государства Евразии в древности и в Средние века; вып. 1). ISBN 978-5-87677-174-2 * Хакимзянов Ф.С. Язык эпитафий волжских булгар. М.: Наука. 1978 206 с. *Хакимзянов Ф.С. Эпиграфические памятники Волжской Булгарии и их язык. М., 1987; *Юсупов Г.В. Введение в булгаро-татарскую эпиграфику. М.–Л., 1960; *Pritsak O. Die bulgarische Fürstenliste und die Sprache der Protobulgaren. Wiesbaden, 1955; *Róna-Tas A., Fodor S. Epigraphica Bulgarica: A Volgai Bolgar – török feliratok. Szeged, 1973; *Ligeti L. A magyar nelv török kapcsolatai a honfoglalás etőtt és az Árpádkorban. Budapest: Akadémiai Kiadó, 1986 602 I. *Tekin T. Volga Bulgar kitabeleri ve Volga Bulgarcasi. Ankara, 1988; *Erdal M. Die Sprache der Wolgabulgarische Inschriften. Wiesbaden, 1993. === Чăваш республикин территорийĕнчи палăксем пирки === * Браславский Л. Ю. Мемориально-надгробные сооружения. // Браславский Л. Ю. Ислам в Чувашии. Чебоксары, 1997, с.160. — см. с.58-61. * Волков И.В., Мадуров Д. Ф. Белокаменные надгробия с эпитафиями с территории Чувашии<ref>Вырăсла çапла хушса çырнă: "Этот раздел подготовлен при содействии кандидата исторических наук, эпиграфиста И.В. Волкова (Институт культурного и природного наследия)."</ref> // Мадуров Д.Ф. [http://библиотека.сувары.рф/books/madurov_d._f._traditsionnoye_dyekorativnoye_iskusstvo_i_prazdniki_chuvashyey.pdfТрадиционное декоративное искусство и праздники чувашей]{{Ĕçлемен каçă|date=October 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}. — Чебоксары: Чуваш. кн. изд-во, 2004. — с. 287, ил. — С. 46-51. * Каховский В. Ф. Булгарские памятники на территории Чувашии // История исследования археологических памятников в Чувашском Поволжье и материалы по антропологии чувашей. Чебоксары, [[1995]]. * Киселев Михаил Юрьевич – кандидат исторических наук, руководитель Центра учета и обеспечения сохранности документов Архива РАН. [https://pifk.magtu.ru/doc/2020/4/230-237.pdf АРХЕОЛОГИЧЕСКИЕ ПАМЯТНИКИ ЧУВАШСКОЙ РЕСПУБЛИКИ ПО ДАННЫМ ДРЕВНЕ-ЧУВАШСКИХ КЛАДБИЩ] // Проблемы истории, филологии, культуры. 4 (2020), 230–237 ©Автор(ы) 2020 DOI: 10.18503/1992-0431-2020-4-70-230–237 * Милли (Прокопьев) А Н. Отчёт о поездке с целью фотографирования древнечувашских надгробных надписей в пределах Чебоксарского и Цивильского уездов ([[1925]] г.) // НА ЧГИГН. Отд. I. Ед. хр. 20. Инв. № 990. Л. 248-278. * Михайлов Е. П. Фотоснимки надгробных камней, сделанные входе экспедиции [[1984]] г. в Комсомольском, Яльчикском, Батыревском, Шемуршинском районах Чувашской АССР // НА ЧГИГН. Отд. И. Ед. хр. 803. Инв. № 7021. *Мухаметшин Д. Г., Михайлов Е. П., Иванов В. Н. (Алмантай). [https://сувары.рф/ru/content/epigraficheskie-pamyatniki-chuvashii Эпиграфические памятники Чувашии]. // Волжская Болгария (Булгария): этнокультурная ситуация и общественное развитие: материалы научного семинара (Чебоксары, 13 апреля 2011 г.) / сост. и науч. ред. Г. А. Николаев. — Чебоксары: ЧГИГН, 2012. — 132 с., ил. — (Тюркские племена и государства Евразии в древности и в Средние века; вып. 1). ISBN 978-5-87677-174-2 * Усманов, Венер Мударисович. [https://books.google.ru/books?id=wHKVEAAAQBAJ&pg=PA6&lpg=PA6&dq=В.+А.+Иванов+(Алмантай)&source=bl&ots=xgO2Ii_3V-&sig=ACfU3U0yhZXRp2d40qOPMgueVk49PUdxrg&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiU3vOhloyCAxUYKRAIHa66DbI4PBDoAXoECAIQAw#v=onepage&q=В.%20А.%20Иванов%20(Алмантай)&f=false Чувашстан Республикасы татар эпиграфик һәйкәлләре] Казан, 2022. == Каçăсем == * [https://www.business-gazeta.ru/article/485836 Фарид Хакимзянов: «Чуваши написали жалобу в Академию наук СССР, мол, татары их давят»] * [https://сувары.рф/ru/content/epigraficheskie-pamyatniki-goroda-bulgara Эпиграфические памятники города Булгара] — Сувар.рф сайтран == Асăрхавсем == {{Асăрхавсем}} [[Категори:Эпиграфика]] [[Категори:Атăлçи Пăлхар]] [[Категори:Çырулăх]] [[Категори:Чăваш Енĕн историйĕ]] [[Категори:Тутарстан историйĕ]] 3n933dl34sx8qqzszmn1of64zq50alt 841765 841762 2024-12-05T11:32:48Z Ellodanis5 17302 841765 wikitext text/x-wiki [[File:Надгробный камень. Датированный 1349годом.jpg|thumb|1349-мĕш çулхи чул юпа. Тутарстанти Аксу районĕнчи [[Кивĕ Саврăш]]]] [[File:Bolgar gravestone.JPG|thumb|Çыруллă чул юпа катăкĕ. Пăлхар хулинчен.]] [[File:Селеще1.jpg|thumb|Аксу районĕнчи Кивĕ Саврăш патĕнчи тепĕр чул юпа (1347)]] '''Атăлçи Пăлхар эпиграфика палăкĕсем''' — вăтам ĕмĕрсенчи Атăлçи Пăлхар патшалăхĕн тата Ылттăн Уртари çав ятпах паллă тăрăхăн [[эпиграфика|эпиграфика палăкĕсем]]. Чăннипе илсен, монголсемчченхи Атăлçи Пăлхартан çак ятпа асăнмалли япаласем çукпа пĕрех темелле (е пачах та çук), çавăнпа та кунта ытларах 13-14 ĕмĕрсенчи чул палăксем çинчи эпитафисем пирки сăмах пырать. == Палăксен йышĕ == 13-14-мĕш ĕмĕрсенчи Атăлçи Пăлхар эпиграфика палăкĕсен тупса палăртнă йышне уйрăм регионсем тăрăх пăхса палăртма аван. #Пăлхар хулашĕн территорийĕнче тупса палăрнисем — 158 штук #Саккам территорийĕнче тупса палăрнисем (Пăлхар хулашĕсĕр пуçне) — 128 штук #Хусан хулин таврашĕнче тупса палăртнисем — 26 штук #Атăлăн сылтăм çыранĕнче тупса палăрнисем — 50 штук Çапла вара, пурне те пĕрле хушсан 362 штук. Ку цифрăсене пурне те Д. Г. Мухаметшин кĕнекинчен илнĕ<ref>Мухаметшин Д. Г. [http://archtat.ru/content/uploads/2017/12/aes_6-1.pdf Татарские эпиграфические памятники. Региональные особенности и этнокультурные варианты]. Серия «Археология евразийских степей». – Выпуск 6. – Казань: Институт истории АН РТ, 2008. – 132 с. илл. — С. 85-99.</ref>. Мĕнпур кунашкал палăксен йышĕ, чăнах та, 400 патнелле çывхарса пырать<ref>Кун пирки А. П. Хусанкайăн Электронла чăваш энциклопедийĕнчи статйинче те каланă.</ref>. Хальхи тĕпчевçĕсем шута илнĕ мĕнпур 362 палăка пăхса тухма тăрăшаççĕ. Гарун Юсупов пăхса тухнă палăксен шучĕ 200 таврашнелле теме пулать (палăксен 90% р,л-чĕлхепе тенĕ вăл). Марсель Ахметзянов 161 палăка пăхса тухнă, ятарлă таблица тунă. Р,Л-чĕлхеллĕ палăксен йышĕ 90 процентран чылай каярах тесе палăртнă. Анчах та Д. Г. Мухаметшин кĕнекинчен з,ш-чĕлхеллисем 4 штук çеç пулни курăнать. Ю. Юменальев тата С. Ювенальев та, каллех хайхии Г. Мухаметшин çине таянса, <big><big>анчах тĕп çăлкуçа кăтартмасăр</big></big>, тупса палăртнă палăксен шучĕн ыйтăвне хускатаççĕ<ref>Ювенальев Ю. Ю., Ювенальев С. Ю. [http://библиотека.сувары.рф/books/etnichyeskaya_ryeligiya_i_mifologichyeskiye_pryedstavlyeniya.pdf Культура суваро-булгар. Этническая религия и мифологические представления.] — Чебоксары, 2013. — 128 с., илл. ISBN-978-5-7361-0154-2</ref>{{rp|17}}. Çапла пулса тухать: мĕнпурĕ 274 палăк, вĕсенчен 43-шĕ арабла, 4-шĕ тĕрĕкле (стандартлă тĕрĕкле тесе ăнланмалла). Ытти 227 палăк «сăварпăлахарла» (пăлхарла тесе ăнланмалла) (78 палăка Пăлхар хулашĕнче, 84 штукне Саккамра, 22 штукне Хусан таврашĕнче, 43 штукне Атăлăн сылтăм енче тупнă). Ахăртнех, ку авторсем кивелнĕ информаципе усă курнă. Н. И. Ашмарин хăйĕн «Болгары и чуваши» кĕнекинче Атăлçи пăлхарсен 12 эпитафине илсе кăтартнă теççĕ, анчах та вăл чăннипе 93 палăка пăхса тухнă. Кĕнеки компактлă пултăр тесе, пурне те унта асăнман. == Икĕ чĕлхеллĕ мăссăльманла чул юпасем == Атăлçи Пăлхар чул юписенчен ытларах пайĕ мăссăльман тĕнĕпе çыхăннă. Чĕлхе тĕлĕшпе пăхсан вара — ытларахăшĕ икĕ чĕлхеллĕ: арабла тата тĕрĕкле ротацизмлă е арабла тата тĕрĕкле зетацизмлă. Çав вăхăтрах юлашкинчен асăннă икĕ ушкăн калăпăшĕсемпе тан маррине те ятарласах палăртас пулать. ===Трнскрипци тата транслитераци === Атăлçи Пăлхар эпиграфика палăкĕсене, эрменлисене шутламасан, пĕтĕмпех араб графикипе çырнă. Çапла вара, вĕсене вулас тесен, араб çырулăхне пĕлмелле. Кайран вара, мĕн вуласа пĕлнине, урăх çырулăх çине те куçарма пулать. Урăх чĕлхене тÿрех куçарма вара <big><big>васкамалла мар</big></big>. Саспаллишерĕн, сăмахшерĕн, мĕнле пур, çавăн пек, çырса тухмалла чăн малтан. Çак процеса транскрипци тата транслитераци теççĕ. Çак ĕçе тĕрĕс, пысăк ăсталăхпа тăвас тесен, араб çырулăхĕн вăтам ĕмĕрсенчи (13-14-мĕш çĕрçуллăхсем) уйрăмлăхĕсене те пĕлмелле. Çапла палăртса тухнине кирек хăçан та тытса куçарма май пур. Мĕн çырнинчен ытларах мĕнле чĕлхепе çырни пысăкрах пĕлтерĕшлĕ теме пулать. Акă пĕр тĕслĕх, [[1307]]-мĕш çулхи палăк çинчи çыру (шупка тĕспе араблине, тĕксĕм тĕспе тĕрĕклине кăтартнă): {{Цитата пуçламăшĕ}} Äl-хökmü li-l-lahi-l-gäliji-l-käbiri. '''Jljаs аuli Jsmаgil аuli Мöхämmäd bälüкü.''' Räxmätü-l-lähi gäläjhi räхmätän vаsigätän. '''Таriха žеti zür аltуšу žаl zu-1-qagidä аjху išnа äči. Čаrimsän sуvnа bаrsа v(i)lti.''' {{Цитата вĕçĕ}} Ку тĕслĕхе М. Закиев кĕнекинчен<ref>Закиев М. З., Кузьмин-Юманади Я. Ф. [https://сувары.рф/ru/content/volzhskie-bulgary-i-ih-potomki-0 Волжские булгары и их потомки.] — М.: ИНСАН, Российский фонд культуры, 1993. —160 с. ISBN 5-85840-265-8 (1-мĕш сыпăка пăхмалла)</ref> илнĕ, — транскрипцине е хăй тунă, е урăх çыннăн транскрипцийĕпе усă курнă. Çак япаланах А. П. Хусанкай еплерех транскрипциленине пăхар тата<ref>Революцичченхи чăваш литератури. 1-мĕш том. Шупашкар, 1984. (Пăхмалла: с. 55-57, 413-414).</ref>. [[File:Atner Huzangaj.jpg|thumb|Atner Huzangaj]] :1)Тÿре ĕçĕ çулти аслă аллах аллинче :2)'''Ильяс ывăлĕ Исмаил''' :3)'''ывăлĕн Мухаммадăн палăкĕ''' :4)Тивлечĕ аллахăн уншăн чикĕсĕр :5)пултăр! '''Тарăхĕ: çичĕ''' :6)'''çĕр олттăшĕ çол, зилькади''' :7)'''ойăхĕшĕнчеччĕ. Çарăмсан''' :8)'''шывне пырса вилчĕ''' Ку автор текстăн арабла пайне транскрипцилесе тăман, тÿрех чăвашла куçарнă. Тĕрĕкле пайĕ вара — чăнах та транскрипци (тен, хăшпĕр кăлтăксем пур пулсан та), куçару мар. Кунта та текстăн тĕрĕкле пайĕ '''тĕксĕм''', арабла пайăн чăвашла куçарăвĕ — шупка. Енчен те камăн та пулин çак транскрипцисен-транслитерцисен-куçарусен тĕрĕслĕхне тишкерес килет пулсан, унăн хăйĕн мĕнпур ĕçе çĕнĕрен, малçăлкуç çине таянса, тума тивет. Е ытти авторсен транскрипцийĕсемпе танлаштарса пăхмалла. === Çынсем мĕнле чĕлхепе калаçнă? === [[File:Ashmarin.jpg|thumb|left|Н. И. Ашмарин]] Вилтăприсем çинчи чул юпасенчи эпитафисене мĕнле чĕлхесемпе çырнине кура, тĕрĕкле р-чĕлхепе тата тĕрĕкле з-чĕлхепе теме пулать. Çав вăхăтрах «Хусан шкулĕн» ăславçисем урăхларах карччынсем те кăлаарса тăратнă<ref>Юсупов, асăннă çăлкуç.</ref>{{rp|92}}<ref>Хакимзянов, 1978</ref>, халĕ те тăратаççĕ<ref>Измайлов, Искандер. [https://realnoevremya.ru/articles/289000-bulgarskiy-yazyk-i-yazyki-naseleniya-srednevekovoy-bulgarii «Булгарский язык» и языки населения средневековой Булгарии: моделирование этнолингвистической ситуации] — Реальное время, 00:00, 31.08.2023</ref><ref>Бакиров, Марсель Хаернасович. [https://cyberleninka.ru/article/n/yazyk-naseleniya-volzhskoy-bulgarii-v-svete-novyh-issledovaniy ЯЗЫК НАСЕЛЕНИЯ ВОЛЖСКОЙ БУЛГАРИИ В СВЕТЕ НОВЫХ ИССЛЕДОВАНИЙ] — ФИЛОЛОГИЯ И КУЛЬТУРА. PHILOLOGY AND CULTURE. 2022. №1(67)</ref>. Ылттăн Урта пуçлансан унчченхи Атăлçи Пăлхар территорине кăнтăртан (Хорезмран, Вăтам Азирен, Кавказран) урăх çынсем килсе вырнаçма пуçланă. Çакă эпитафисенче кăтартнă çынсен [[тахаллус]]ĕсенчен, титулĕсенчен, ячĕсенчен курăнать. Вĕсем, паллах, кунти пăлхар чĕлхине малтанласа пĕлмен темелле. Çапах та пурăна-киле ăна алла илме, вĕренме пуçланă. Кунашкал майпа вĕсем икĕ чĕлхеллĕ çынсем (билингвсем) пулса тăнă. Хăйсен малтанхи тĕрĕкле з-чĕлхине те, пăлхарсен тĕрĕкле р-чĕлхине те пĕлмешкĕн тытăннă. Çапла вара чул палăксем хушшинче икĕ чĕлхине те куратпăр. Анчах та пурпĕрех р-чĕлхеллисем чылай нумайрах. Мĕншĕн тесен вырăнти халăх çав чĕлхепе калаçнă, эппин, вăл чĕлхен управçи-усравçисем те ытларах. Ĕнтĕ килсе вырнаçакансен чĕлхи вырăнти çынсен чĕлхине ку вăхăтра хĕссе кăларса пынă тени ниепле те чăн пулма пултараймасть. Каярахпа, ахăртнех, урăхларах самана пуçланнă, лару-тару улшăнăннă. Вăл вара — пачах урăх ыйту. Илер-ха, акă, Иски-Рязвп ялĕн масарĕнче тупнă [[XIV]] ĕмĕрти икĕ палăка, ашшĕн тата ывăлĕн вилтăприйĕсем çинче лартнăскерсене. Ашшĕн палăкĕ çинче з-чĕлхеллĕ тĕрĕкле çыру, ывăлĕн палăкĕ çине р-чĕлхеллĕ терĕкле çыру. Ф. С. Хакимзянов çакна курать те, пире ашшĕпе ывăлĕ тĕрлĕ чĕлхепе калаçма пултарайман пек кăтартакан шухăш патнелле сĕтĕрме хăтланать<ref>Хакимзянов, 1987</ref>,. Анчах та ку тĕрĕс мар шухăш. Мĕншĕн тесен ашшĕпе ывăлĕн чĕлхисем тĕрлĕрен пуласси паянхи пурнăçра та питĕ анлăн сарăлнă. Калăпăр, çапла майпа, акă, паянхи тутарсем те, чăвашсем те вырăсланса пыраççĕ чылай чухне. Ара, сахал-им пирĕн хушăра ашшĕ-амăшĕн чĕлхине пачах та пĕлмен е начар пĕлекен ывăлĕ-хĕрĕсем? Пур кунашкал çынсем, пур. Эппин еплерех ăнлантарма пулать-ха палăксенче ÿкерĕннĕ çакнашкал ситуацие? З-чĕлхеллĕ ашшĕ кунта килсе вырнаçнă килйышĕпе, пурăна-киле вĕсем ытларах та ытларах р-чĕлхепе калаçма пуçланă. Çавна кура тĕрлĕ ăрури çынсен палакĕсенчи чĕлхесем те тĕрлĕрен. Вăхăт иртнĕçемĕн «çиеле тухакан» чĕлхе ку тĕслĕхре — р-чĕлхе. Ашшĕпе ывăлĕ тĕрлĕ чĕлхеллĕ пулма пултарайман пек кăтартма хăтланни Ф. С. Хакимзянова мĕншĕн кирлĕ пулнă-ха? Пăхса тухакан икĕ чĕлхерен пĕри «вилĕ» пек кăтартма. Имĕш, р-чĕлхепе чăннипе никам та калаçман та, вăл ячĕшĕн çеç тахçан авалтан «функционаллă» майпа сыхланса юлнă иккен. Ĕненме е шута илме пулать-и-ха çакнашкал шухăша? Енчен те çакнашкаллăха чăна хурас пулсан та, р-чĕлхе факторне пурпĕрех айккинелле катертейместĕн. Ара, вăл мĕншĕн «фукционаллă» пулса тăнине ăнлантарма тивет вĕт-ха кун пек чухне. Çапла вара, ку çынсен несĕлĕсен чĕлхи р-чĕлхе пулни патне çитсе тухатăн. Р-чĕлхеллĕ пулнă та, анчах ăна темшĕн пăрахнă иккен. Ăнлантару çук. Апла-тăк, ку [[фантази]]пе тан япала<ref name= "ААЧ">''Чеченов А. А.'' [https://docviewer.yandex.ru/view/0/?page=1&*=3P%2BdFKxkhjOBIIlWVz4yfl4qnxV7InVybCI6InlhLWRpc2stcHVibGljOi8vcFowT20wd2tDTlpOSk51ZklwZ2d4bXl3ckdOQWZqTDk4UnhYenlrRUZ6Zz0iLCJ0aXRsZSI6IkVYUEVSSUVOQ0UucGRmIiwidWlkIjoiMCIsInl1IjoiMjEzMjcxMTU3MTUwMTgzNzYzMyIsIm5vaWZyYW1lIjpmYWxzZSwidHMiOjE1MDk2NTY5ODE0NzF9 Опыт историко-генетической интерпретации феномена параллельного функционирования джокающих и йокающих идиомов в среднем Поволжье (по материалам языков эпиграфических памятников XIII—XIV веков с территории Булгарского улуса Золотой Орды)] {{Wayback|url=https://docviewer.yandex.ru/view/0/?page=1&*=3P%2BdFKxkhjOBIIlWVz4yfl4qnxV7InVybCI6InlhLWRpc2stcHVibGljOi8vcFowT20wd2tDTlpOSk51ZklwZ2d4bXl3ckdOQWZqTDk4UnhYenlrRUZ6Zz0iLCJ0aXRsZSI6IkVYUEVSSUVOQ0UucGRmIiwidWlkIjoiMCIsInl1IjoiMjEzMjcxMTU3MTUwMTgzNzYzMyIsIm5vaWZyYW1lIjpmYWxzZSwidHMiOjE1MDk2NTY5ODE0NzF9 |date=20231217113602 }} // Чувашская письменность: история и современность: Материалы международной научно-практической конференции, 17 июня 2011 г., Чебоксары / Отв. ред. Э. Е. Лебедев. Чебоксары: Чувашский государственный институт гуманитарных наук, 2012. (Каçăсенче страницăсене ал айĕнчи интернет-ресурса кура кăтартма тивет)</ref>. Енчен те 13-14-мĕш ĕмĕрсенчи çынсен чĕлхисене палăртрăмăр-тăк, маларахри саманасем пирки те калама пулать. Р-чĕлхе вăл вăхăтра тĕнчипе те урăх ниçта та пулман. Çавăнпа та вăл чĕлхепе калаçакансене таçтан урăх тĕлтен килсе ернĕ теейместĕн. Вĕсем çак тĕлте çеç, Атăлпа Шур Атăл тăршшĕнче, пурăннă. Эппин, маларахри ĕмĕрсенче те (монгол-тутарсем килсе тапăниччен) çаплах пулнă. З-чĕлхеллисем тĕлĕшпе вара апла калаймастăн. Мĕншĕн тесен з-чĕлхе вăл стандартлă тĕрĕк чĕлхи, ытти мĕпур тĕрĕксем, пăлхарсемсĕр пуçне, çав чĕлхепе калаçаççĕ. Вăл шутра Дешт-и-Кăпчакра та, Хорезмпа ытти Вăтам Азире те, Çĕперте те, Кавказра та. Монголсемчченхи Атăлçи Пăлхарта пулни тĕлĕшпе çеç çирĕплетсем калама çук. Çителĕлĕ таран пулман вĕсем унта ун чухне. == Эпитафисем — литература палăкĕсем == С. М. Червонная ÿнер тĕпчевçи XIII-XIV емĕрсенчи Атăлçи Пăлхар эпитафийĕсем пирки мĕн çырнине илсе кăтартатпăр (унта вăл вĕсен литературăлла пĕлтерĕшне уçса парать)<ref>Червонная С. М. Искусство Татарии. История изобразительного искусства и архитектуры с древнейших времён до 1917 года. М., «Искусство», 1987. — с.108.</ref>. {{цитата пуçламăшĕ}} {{oq|ru|...в [[XIII]]-[[XIV]] веках, сквозь жёсткий панцирь теологической схоластики в словах, начертанных на камне, прорывалась живая творческая мысль и как бы слышалась порой то обстоятельная размеренная речь стремящегося к исторической истине и фактичесой точности летописца, хронографа общебулгарских или локальных — городских, сельских, семейных событий, то взволнованная лирическая поэзия, окрашенная личным чувством боли и нежности. Во всех случаях, говоря о синтезе архитектуры, пластики, графики и слова, мы можем вести речь о высоком уровне, стилевой зрелости комплекса пластических искусств и одновременно '''зачатков художественной литературы''', включающей в себя и научное (историческое, географическое, теологическое), и вдохновенно-поэтическое, и фантастическое начало. Мастеру-резчику было небезразлично, как и что он должен начертать и выразить на камне, оставить на века. Этот повышенный интерес к слову, эта активная роль литературного начала придавала как бы усиленную рациональность, интеллектуальность, особую окраску «мусульманской учёности» булгарскому мемориальному искусству. Скульптор-резчик должен был быть высокообразованным человеком, не просто грамотным, но эрудированным, даже учёным, не только художником, но и немного поэтом. Именно поэтические достоинства булгарских эпитафий прежде всего были выявлены учёными.}}<Куçару: ... [[XIII]]-[[XIV]] ĕмĕрсенче, чул çинчи сăмахсен теологилле схоластикин нăкă панцирĕ витĕр, чĕрĕ креативлă шухăш сăрхăннă, çапла вара, е историлле чăнлăх тата фактсен тĕллĕхĕ патне туртăнакан çырсапыравçăн, пĕтĕм Пăлхарăн е хула, ял, килйыш шайĕнчи локаллĕ пулăмсен хронографĕн, тÿлек те тĕплĕ пуплевĕ, е харкамлăхăн ырату тата ачашлăх туйăмĕпе сăрланнă хумахануллă лирикăлла поэзи илтĕннĕ кас-кас. Кашнийĕнчех, архитектура, пластика, графика тата сăмах синтезĕ пирки каланă май, эпир пластикăлла ÿнерсен комплексĕн тата, çав вăхăтрах, ăславла та (историлле, географилле, географилле), хавхаланулла-позилле те, фантастикăлла та енсене пĕрлештерекен <big><big>илемлĕхлĕ литературăн тĕввисен</big></big> çÿллĕ шайĕ, стиль тĕлĕшĕнчи ÿсĕмлĕхĕ пирки сăмахлама пултаратпăр. Чулçă маçтăршăн хытă ĕскер çинче мĕн касса ĕмĕрлĕхе мĕн кăтартасси пушали пулман. Сăмах патнелли çак «мăкăрăлчăк» кăсăк, литературăлăхăн активлă çак ролĕ Пăлхар мемориаллă ÿнерне вăйлăлатнă рационаллăхпа, интеллектуаллăхпа, «мăссăльманла ăславлăхăн» уйрăм тĕсĕпе пуянлатса тăнă. Пăлхар эпитафийĕсен шăпах позилле пахалăхĕсем ĕнтĕ ăславçăсене чăн малтан витернĕ.> {{цитата вĕçĕ}} Ку сăамахсене автор мĕнпур палăксем пирки калать, анчах та, каларăмăр ĕнтĕ, вĕсенчен ытларахашĕ тĕрĕкле р,л-чĕлхеллĕ е, А. Рона-Ташăн чăваш чĕлхин периодизацийепе килешÿллĕн, ĕлĕкхи, вăтам ĕмĕрсенчи чăвашла. == Вуламалли == * Хузангай А. П. [http://enc.cap.ru/?t=publ&hry=162&lnk=1807 Булгарские эпиграфические памятники] — Электронла чăваш энциклопедийĕнчи статья. * Хузангай А. П. Диглоссия и типология языковой ситуации в Волжской Булгарии: функциональный и этнический аспекты. // Волжская Болгария (Булгария): этнокультурная ситуация и общественное развитие: материалы научного семинара (Чебоксары, 13 апреля 2011 г.) / сост. и науч. ред. Г. А. Николаев. — Чебоксары: ЧГИГН, 2012. — 132 с., ил. — (Тюркские племена и государства Евразии в древности и в Средние века; вып. 1). ISBN 978-5-87677-174-2 * Хакимзянов Ф.С. Язык эпитафий волжских булгар. М.: Наука. 1978 206 с. *Хакимзянов Ф.С. Эпиграфические памятники Волжской Булгарии и их язык. М., 1987; *Юсупов Г.В. Введение в булгаро-татарскую эпиграфику. М.–Л., 1960; *Pritsak O. Die bulgarische Fürstenliste und die Sprache der Protobulgaren. Wiesbaden, 1955; *Róna-Tas A., Fodor S. Epigraphica Bulgarica: A Volgai Bolgar – török feliratok. Szeged, 1973; *Ligeti L. A magyar nelv török kapcsolatai a honfoglalás etőtt és az Árpádkorban. Budapest: Akadémiai Kiadó, 1986 602 I. *Tekin T. Volga Bulgar kitabeleri ve Volga Bulgarcasi. Ankara, 1988; *Erdal M. Die Sprache der Wolgabulgarische Inschriften. Wiesbaden, 1993. === Чăваш республикин территорийĕнчи палăксем пирки === * Браславский Л. Ю. Мемориально-надгробные сооружения. // Браславский Л. Ю. Ислам в Чувашии. Чебоксары, 1997, с.160. — см. с.58-61. * Волков И.В., Мадуров Д. Ф. Белокаменные надгробия с эпитафиями с территории Чувашии<ref>Вырăсла çапла хушса çырнă: "Этот раздел подготовлен при содействии кандидата исторических наук, эпиграфиста И.В. Волкова (Институт культурного и природного наследия)."</ref> // Мадуров Д.Ф. [http://библиотека.сувары.рф/books/madurov_d._f._traditsionnoye_dyekorativnoye_iskusstvo_i_prazdniki_chuvashyey.pdfТрадиционное декоративное искусство и праздники чувашей]{{Ĕçлемен каçă|date=October 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}. — Чебоксары: Чуваш. кн. изд-во, 2004. — с. 287, ил. — С. 46-51. * Каховский В. Ф. Булгарские памятники на территории Чувашии // История исследования археологических памятников в Чувашском Поволжье и материалы по антропологии чувашей. Чебоксары, [[1995]]. * Киселев Михаил Юрьевич – кандидат исторических наук, руководитель Центра учета и обеспечения сохранности документов Архива РАН. [https://pifk.magtu.ru/doc/2020/4/230-237.pdf АРХЕОЛОГИЧЕСКИЕ ПАМЯТНИКИ ЧУВАШСКОЙ РЕСПУБЛИКИ ПО ДАННЫМ ДРЕВНЕ-ЧУВАШСКИХ КЛАДБИЩ] // Проблемы истории, филологии, культуры. 4 (2020), 230–237 ©Автор(ы) 2020 DOI: 10.18503/1992-0431-2020-4-70-230–237 * Милли (Прокопьев) А Н. Отчёт о поездке с целью фотографирования древнечувашских надгробных надписей в пределах Чебоксарского и Цивильского уездов ([[1925]] г.) // НА ЧГИГН. Отд. I. Ед. хр. 20. Инв. № 990. Л. 248-278. * Михайлов Е. П. Фотоснимки надгробных камней, сделанные входе экспедиции [[1984]] г. в Комсомольском, Яльчикском, Батыревском, Шемуршинском районах Чувашской АССР // НА ЧГИГН. Отд. И. Ед. хр. 803. Инв. № 7021. *Мухаметшин Д. Г., Михайлов Е. П., Иванов В. Н. (Алмантай). [https://сувары.рф/ru/content/epigraficheskie-pamyatniki-chuvashii Эпиграфические памятники Чувашии]. // Волжская Болгария (Булгария): этнокультурная ситуация и общественное развитие: материалы научного семинара (Чебоксары, 13 апреля 2011 г.) / сост. и науч. ред. Г. А. Николаев. — Чебоксары: ЧГИГН, 2012. — 132 с., ил. — (Тюркские племена и государства Евразии в древности и в Средние века; вып. 1). ISBN 978-5-87677-174-2 * Усманов, Венер Мударисович. [https://books.google.ru/books?id=wHKVEAAAQBAJ&pg=PA6&lpg=PA6&dq=В.+А.+Иванов+(Алмантай)&source=bl&ots=xgO2Ii_3V-&sig=ACfU3U0yhZXRp2d40qOPMgueVk49PUdxrg&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiU3vOhloyCAxUYKRAIHa66DbI4PBDoAXoECAIQAw#v=onepage&q=В.%20А.%20Иванов%20(Алмантай)&f=false Чувашстан Республикасы татар эпиграфик һәйкәлләре] Казан, 2022. == Каçăсем == * [https://www.business-gazeta.ru/article/485836 Фарид Хакимзянов: «Чуваши написали жалобу в Академию наук СССР, мол, татары их давят»] * [https://сувары.рф/ru/content/epigraficheskie-pamyatniki-goroda-bulgara Эпиграфические памятники города Булгара] — Сувар.рф сайтран == Асăрхавсем == {{Асăрхавсем}} [[Категори:Эпиграфика]] [[Категори:Атăлçи Пăлхар]] [[Категори:Çырулăх]] [[Категори:Чăваш Енĕн историйĕ]] [[Категори:Тутарстан историйĕ]] sbg89ooo3z03qzor2e88f8zco0gai0b 0 93274 841747 716598 2024-12-04T22:38:07Z InternetArchiveBot 28304 Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 841747 wikitext text/x-wiki [[Ӳкерчĕк:Scopus logo.svg|мини|Лого]] '''Scopus''' е '''Cко́пус''' (нумаях пулмасть вӑхӑт каялла официаллӑ версин ячӗ: SciVerse Scopus) — библиографиллӗ тата реферативлӑ [[Панăлăхсем|панăлăхсен]] тӗплӗхӗ тата [[Ăслăх|ӑслӑх]] кӑларӑмӗсенчи статьясем ҫине янине йӗрлесе пӗлмелли хатӗрӗ. 24 пин техника, медицина ӑслӑх кӑларӑмӗсен ячӗсене тата гуманитари ӑслӑхӗсен 5 пин пичет кӑларӑмӗсене индекслет. == Вуламалли == * == Каҫӑсем== * [http://www.info.scopus.com/ Домашняя страница Scopus Info]{{ref-en}} * [https://web.archive.org/web/20171112091552/http://topcited.com/ Scopus TopCited]{{ref-en}} * [http://www.scopus.com/authoridentifier Author Preview]{{ref-en}} * [http://elsevierscience.ru/products/scopus/ Реферативная база данных Scopus]{{Ĕçлемен каçă|date=December 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{ref-ru}} * [https://web.archive.org/web/20181009092744/http://elsevierscience.ru/files/Scopus_rus_August2018(1).xlsx Список российских журналов, индексируемых в Scopus, по состоянию на август 2018 г.)]{{ref-ru}} * [http://www.spsl.nsc.ru/resursy-i-uslugi/informacionnyj-servis-ocenka-publikacionnoj-aktivnosti/metodiki-podscheta/ Методики определения наукометрических показателей с использованием базы данных «Scopus»] [[Категори:Библиотека ĕçĕ]] [[Категори:Сайтсем, алфавитпа]] [[Категори:Ăслăх виҫевӗ]] [[Категори:2004 çулта килнĕ сайтсем]] [[Категори:Ăслăх виҫевӗ]] [[Категори:Кăларăмăш ĕçĕ]] [[Категори:Elsevier]] 9cm4m04rw6fs4tfop0n3qwxef30trse 0 100484 841741 813268 2024-12-04T12:31:13Z EmausBot 4769 Бот: исправление двойного перенаправления на [[Çеçенхир кăркки йышшисем]] 841741 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Çеçенхир кăркки йышшисем]] aofnu6qqf1zc253otyq9fil789vwnp8 0 100486 841740 813269 2024-12-04T12:31:03Z EmausBot 4769 Бот: исправление двойного перенаправления на [[Çеçенхир кăркки]] 841740 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Çеçенхир кăркки]] 5hsug057bmi7u0by8zkdnr0waz2ymv1 0 114663 841743 812748 2024-12-04T12:31:33Z EmausBot 4769 Бот: исправление двойного перенаправления на [[Çеçенхир кăркки]] 841743 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Çеçенхир кăркки]] 5hsug057bmi7u0by8zkdnr0waz2ymv1 0 114664 841742 812753 2024-12-04T12:31:23Z EmausBot 4769 Бот: исправление двойного перенаправления на [[Çеçенхир кăркки йышшисем]] 841742 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Çеçенхир кăркки йышшисем]] aofnu6qqf1zc253otyq9fil789vwnp8 0 114790 841751 813154 2024-12-05T00:52:40Z InternetArchiveBot 28304 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 841751 wikitext text/x-wiki {{УК}} '''Альтона''' ({{lang-de|Áltona}}) — [[Германи|Германири]] [[Гамбург]] хулин 7 районӗсенчен пӗри. [[Эльба (юханшыв)|Эльба]] юханшывӗн сылтӑм ҫыранӗ хӗрринче вырнаҫнӑ. Халӑх йышӗ — 248 пине яхӑн ҫын. 1640 ҫулта Альтонӑна [[датчансем]] йышӑннӑ, вӗсен влаҫӗ икҫӗр ҫул ытла тӑсӑлнӑ. [[III Фредерик]] патша ӑна хула статусне, таможня ҫӑмӑллӑхӗсене, пурӑнма куҫассипе тӗн тӗлӗшпе ирӗклӗхпе тивӗҫтернӗ. 1938 ҫулта Альтона ҫывӑхри тата темиҫе хулапа пӗрле [[Гамбург|Гамбургӑн]] пайӗ пулса тӑнӑ. Хулан авалхи пайне 1943 ҫулхине бомбӑсемпе аркатнӑ, унтанпа ӑна юсаман. == Хула кун-ҫулӗ == Альтонӑна [[1535]] ҫулта [[Гольштейн-Пиннеберг]] графлӑхӗнче пулӑҫсен ялӗ пек никӗсленӗ. [[Вӑтӑр ҫулхи вӑрҫӑ]] вӑхӑтӗнче [[Дани]] патшалӑхӗн аллине лекнӗ. 1664 ҫулта [[III Фредерик]] патша Альтонӑна хула правипе тивӗҫтернӗ. [[1864]] ҫулчен Альтона Дани патшалӑхӗн чи пӗлтерӗшлӗ портлӑ хуласенчен пӗри, континент ҫинчи унӑн чи кӑнтӑрти ҫӗрӗ, [[Шлезвиг-Гольштейн|Шлезвиг-Гольштейнӑн]] халӑх йышӗпе чи пысӑкки пулнӑ. Тинӗс леш енпе суту-илӳ тӑвас тӗлӗшпе ганзейсен Гамбургӗпе тупӑшса аталаннӑ. 1713 ҫулта, [[Ҫурҫӗр вӑрҫи]] хӗрӳ пынӑ вӑхӑтра, швед фельдмаршалӗ [[Магнус Стенбок|Стенбок]] Альтонӑна ярса илнӗ те ӑна пӗчӗкшерӗн ҫунтарса яма хушнӑ. Шведсем тухса кайсан ҫуртсен ытларах пайӗнчен ишӗлчӗксем кӑна юлнӑ. [[Ревентлов Кристиан Дитлев]] Дани министрӗн хула валли ҫӗнӗ план хатӗрлеме тивнӗ, вӑл плана пӑхӑнса Альтонӑна ҫӗнӗрен хӑпартма пуҫланӑ. Хула Данири Ҫут ӗҫӗн вучахӗ пулса тӑнӑ; шӑпах кунта [[Иоганн Фридрих Струэнзе|Струэнзе]] тухтӑр, Тройца чиркӗвӗн (паянхи кунччен упранса юлнӑ) пасторӗ, Данире чи малтан хӑйӗн пациенчӗсене [[чечче]] чирӗнчен прививка тунӑ. Дани патшалӑхӗн пысӑкӑшӗпе иккӗмӗш хула пулса тӑнӑ Альтонӑн ылтӑн ӗмӗрӗ [[1807]] ҫулта континент блокадине туса хуриччен тӑсӑлнӑ. [[XVIII ĕмĕр|XVIII ӗмӗр]] вӑхӑтӗнче Альтонӑри халӑх йышӗ икӗ хут ӳснӗ, 24 пин ҫынна ҫитнӗ. Блокадӑна илнӗ хыҫҫӑн хулана малтанхи шая ҫитме пӗр теҫетке ҫул ҫеҫ мар кирлӗ пулнӑ. 1821 ҫулта [[Шумахер Генрих Христиан|Г. Х. Шумахер]] профессор хулара астрономи обсерваторине йӗркелеме ирӗк ыйтса илнӗ; унти сӑнавсен тӗрӗслӗхӗпе вӑл пӗтӗм Европӑпа чапа тухнӑ. [[1844]] ҫулта Альтонӑпа [[Киль (хула)|Киль]] хулисене Данири пӗрремӗш чукун ҫул ҫыхӑнтарнӑ. [[Австрипе Прусси тата Дани хушшинчи вӑрҫӑ|Шлезвигшӑн ҫӑпӑҫу ирттернӗ]] хыҫҫӑн Альтона [[Германи империйӗ|Германи империне]] куҫнӑ. 1899 ҫулта кунта [[Кениг аппарачӗ|Кениг аппаратне]], пушарнӑйсене газпа тӗтӗмрен хӳтӗлемелли пӗрремӗш механикӑллӑ хатӗре шутласа кӑларнӑ. [[1932]] ҫулта хулара нацистсен маршне ирттерме хӑтланнӑ, анчах вӑл [[Юнлӑ вырсарникун (1932)|пӑшалтан перкелешнипе вӗленнӗ]]. 1938 ҫулта «Мӑн Гамбург саккунне» (ним. Groz-Hamburg-Gesett, 1937) йышӑннӑ хыҫҫӑн Альтонӑна [[Гамбург]] шутне кӗртнӗ. [[Иккӗмӗш Тӗнче вӑрҫи]] ҫулӗсенче Альтона ӗлӗкхи ҫурт-йӗре кӑна мар, унта пурӑннӑ [[Еврейсем|еврей]] халӑхӗсӗр те тӑрса юлнӑ. Ирӗклӗ Гамбург хули еврейсене (ҫав шутра налук тӗлӗшӗнчен те) хӗсӗрленӗрен, [[XVII ĕмĕр|XVII ӗмӗр]] пуҫламӑшӗнчен Гамбургри еврейсем Альтонӑна куҫма пуҫланӑ. [[1941]] ҫул хыҫҫӑн хулан темиҫе кварталӗ пушанса юлнӑ — унта пурӑнакансене пурне те [[Холокост|вилӗм лагерӗсене]] ӑсатнӑ пулнӑ. Ӗлӗк кунта тахҫан культура чечекленнине аса илтерсе Альтонӑри XVII—XIX ӗмӗрти еврейсен масарӗсем тӑрса юлнӑ. Альтонӑн чылай кварталӗсем 1970-мӗш ҫулӗсемччен ҫурма пушӑ тӑнӑ, ун чухне федераци правительстви ҫак района [[Ревитализаци|ревитализацилемелли]] программа йышӑннӑ. == Администраци тӗлӗшпе пайланни == [[File:Hamburg Altona Subdivisions.svg|thumb|305px|Альтонӑн вунтӑватӑ районӗ]] Района 14 пайран тӑрать ({{lang-de|Stadtteile}}): * Альтона-Альтштадт ({{lang-de|Altona-Altstadt}}); * Альтона-Норд ({{lang-de|Altona-Nord}}); * Баренфельд ({{lang-de|Bahrenfeld}}); * [[Бланкенезе]] ({{lang-de|Blankenese}}); * Гросс Флотбек ({{lang-de|Groß Flottbek}}); * Зюльдорф ({{lang-de|Sülldorf}}); * Изерброк ({{lang-de|Iserbrook}}); * Луруп ({{lang-de|Lurup}}); * Нинштедтен ({{lang-de|Nienstedten}}); * Осдорф ({{lang-de|Osdorf}}); * Отмаршен ({{lang-de|Othmarschen}}); * Оттензен ({{lang-de|Ottensen}}); * Риссен ({{lang-de|Rissen}}); * Штерншанце ({{lang-de|Sternschanze}}). == Паллӑ альтонсем == * [[Бальтазар Деннер]] — нимӗҫ художникӗ-портретисчӗ * [[Джордж Джарвис]] (1797—1828) — американ [[Филэллин|филэллинӗ]]. * [[Иоанн Яков Душ]] (1725—1787) — нимӗҫ ҫыравҫи, сӑвӑҫи тата тӑлмачӗ. * [[Христиан Зелль (асли)]] (1831—1883) — нимӗҫ живописецӗ. * [[Эрнст Иогансен]] (1898—1977) — нимӗҫ ҫыравҫи. * [[Струве Василий Яковлевич]] (1793—1864) — раҫҫей астрономӗ. * [[Йоган Георг Хайнц]] (1630—1700) — нимӗҫ художникӗ. Кунта [[Карл Май]], [[Генрих Гейне]] тата [[Якоб Фридрих Феддерсен]] ҫыравҫӑсем пурӑннӑ. == Паллӑ вырӑнсем == * [[Альтона музейӗ]] * [[Йенишпарк]] <gallery> File:Hamburg-Altona-Altstadt_St._Trinitatis_01.jpg|Троица чиркӗвӗ (1741—43) File:Blick über Altona 1850 Stich.jpg|1850 ҫулхи картинӑра File:Nobistor Altona 1880.jpg|Альтонӑпа Гамбург хушшинчи хурал вырӑнӗ (1880) File:Hamburg Altona DS333n.jpg|Республика тӳремӗ File:Hamburg_Hafen_Dockland.jpg|Dockland офис ҫурчӗ </gallery> == Астрономире == Альтонӑра, кунта обсерватори вырнаҫнӑ май, [[1821]] ҫулта пӗрремӗш астрономи журналӗсенчен пӗри — [[Astronomische Nachrichten]] — тухма пуҫланӑ. Хула ячӗпе 1916 ҫулта [[Белявский Сергей Иванович]] Раҫҫей астрономӗ уҫнӑ [[(850) Альтона]] астероид ятне панӑ. == Ӳнерте == «Альтонӑра хупӑнса лартнисем» — [[Жан-Поль Сартр]] (1960) пьеси, ӑна тӗпе хурса [[Витторио Де Сика]] 1962 ҫулхи [[Альтонӑра хупӑнса лартнисем|пӗрешкел ятлӑ фильм]] ӳкернӗ, тӗп сӑнара [[Софи Лорен]] вылянӑ. == Ӑнлантарусем == {{Асăрхавсем}} == Каҫӑсем == * [http://beiunsinhamburg.de/2010/alton/ Альтона — Гамбургӑн паллӑ вырӑнӗсем] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220208164053/http://beiunsinhamburg.de/2010/alton/ |date=2022-02-08 }} {{Куҫарнӑ статья|ru|Альтона}} [[Категори:Тепӗр хула шутне кӗнӗ Германи хулисем]] [[Категори:Гамбург районӗсем]] 0y2au76fy24waytm3z63nbwyonf4bv2 0 121378 841763 834257 2024-12-05T10:40:15Z InternetArchiveBot 28304 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 841763 wikitext text/x-wiki [[File:Hinduşka qızartması.jpg|thumb|]] :''Çавăн пекех пăхăр: '''[[Кăркка (çимĕç)]]''''' {{Пĕлтерĕшсем|Кăркка (пĕлтерĕшсем)}} '''Кăркка ашĕ''', е '''Кăркка какайĕ''' == == == Асăрхавсем == {{асăрхавсем}} == Каçăсем == * [http://volshebnaya-eda.ru/kulinarnyj-klass/kak-prigotovit/indyushatina/] * [http://www.kp.ru/daily/26389/3266671/] * [http://www.gastronom.ru/product/indejka-79] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20240804202704/https://www.gastronom.ru/product/indejka-79 |date=2024-08-04 }} * [http://www.uaua.info/babyfood/produkti/article-35164-indyushatina-v-detskom-pitanii/] * [http://www.dddkursk.ru/number/782/health/001676/] [[Категори:Кайăк аш-какайĕ]] pb878io6x9ff45bgweigzcpusfwmnjz 0 122848 841752 841680 2024-12-05T00:53:28Z Xqbot 2635 исправление двойного перенаправления на [[Вилĕ чĕлхе]] 841752 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Вилĕ чĕлхе]] d3dvasid3iiy1ny7reqcgw9a4wdl6fp 10 122867 841744 2024-12-04T19:49:26Z Ymblanter 7764 Ҫӗнӗ страница: «Windows of the gazebo (Hakkakutei) at Shitennō-ji Honbō Park, January 2024 - 6640.jpg» 841744 wikitext text/x-wiki Windows of the gazebo (Hakkakutei) at Shitennō-ji Honbō Park, January 2024 - 6640.jpg 0r6lrd4ak3hgrcb6pfmu5hp0jlhqjfk 10 122868 841745 2024-12-04T19:49:48Z Ymblanter 7764 Ҫӗнӗ страница: «Окна восьмиугольного павильона Хаккакутей, Осака, Япония» 841745 wikitext text/x-wiki Окна восьмиугольного павильона Хаккакутей, Осака, Япония l23fr524uums4dqp4xozjn77p29sm1g 0 122869 841749 2024-12-05T00:43:44Z Ellodanis5 17302 Ҫӗнӗ страница: «{{Пĕлтерĕшсем|Хăмла (пĕлтерĕшсем){{!}}Хăмла}} {{Taxobox | image file = Hopfen2.jpg | image descr = Ахаль хăмла | regnum = Ӳсентăрансем | latin = ''Humulus lupulus'' }} '''Ахль хăмла''', е '''Явăнакан хăмла'''<ref name="БИН РАН">{{cite web|url = https://www.binran.ru/resursy/informatsionnyye-resursy/tekuschie-proekty/botatlas/index.php?ID=514|website = [[БИН РАН]]|acce...» 841749 wikitext text/x-wiki {{Пĕлтерĕшсем|Хăмла (пĕлтерĕшсем){{!}}Хăмла}} {{Taxobox | image file = Hopfen2.jpg | image descr = Ахаль хăмла | regnum = Ӳсентăрансем | latin = ''Humulus lupulus'' }} '''Ахль хăмла''', е '''Явăнакан хăмла'''<ref name="БИН РАН">{{cite web|url = https://www.binran.ru/resursy/informatsionnyye-resursy/tekuschie-proekty/botatlas/index.php?ID=514|website = [[БИН РАН]]|accessdate = 2023-12-24|lang = ru|title =Humulus lupulus L. — Хмель вьющийся}}</ref> ({{lang-la|Húmulus lúpulus}}) — {{bt-ruslat|кантӑр йышшисем|Cannabaceae}} ямахатри {{bt-ruslat|Хăмла|Humulus}} кăка кĕрекен [[Чечеклĕ ӳсентăрансем|чечеклĕ ӳсентăран]]сенчен пĕри, курăмлă тĕс. : <small>Чăн хăмласăр пуçне, хăш чухне çак ятпах урăх ӳсентăрансене палăртаççĕ, сăмахран: {{bt-ruslat|Княжик|Atragene}} [[L.]], {{bt-ruslat|Вьюнок|Convolvulus}} [[L.]], {{bt-ruslat|Луносемянник|Menispermum }} [[L.]], çаплах хăшпĕр лутра ӳсекен хăмла [[сапака|сапаки]] евĕр [[курăксем|курăка]], сăмахран {{bt-ruslat|ака клеверĕ|Trifolium agrarium}} [[L.]] тата {{bt-ruslat|Ахаль Чёрноголовка|Prunella vulgaris}} [[L.]]</small> Кăкăн латтыньле ячĕ {{lang-la|humus}} — ''çĕр'', ''тăпра'' тени пулать, çак ĕнтĕ ӳсентăран çĕре сĕртĕнсе çитĕннине пĕлтерет темелле. == Усă курасси== Хăмлапа медицинăра тата апат-çимĕç промăçлăхĕнче усă кураççĕ. Хăмла супкăмĕ [[Сăра вĕретни|сăра вĕретме]] чĕрри пулать. Тунинчен япăхрах [[хут]]а хатĕрлеççĕ, çаплах [[михĕ]] çыхма тата [[вĕрен]] явма юрăхлă. Китайра хăмлан çамрăк çулçисемпе [[тут пурçăн арлавçи]]н лĕпĕш хурчĕсене тăрантараççĕ. === Медицина === === Апата хушасси === [[Бельги]]ре хăмлан çамрăк хунавĕсене [[салат (апат)|салата]], [[яшка]]на тата [[соус]]а яраççĕ. [[Румыни]]ре çамрăк хунавсене [[спаржă]] вырăнне усă кураççĕ. [[File:Hopfenanbau.jpg|thumb|left|Кăнтăр [[Германи|Германири]] хăмла плантацийĕ.]] Тахçанхи вăхăтранах хăмлана [[çăкăр]]а тата тĕрлĕ кондитер çимĕçне хатĕрленĕ чухне усă курнă. Хăмлара [[ксантогумол]] чылай, çавăнпа хăмлапа [[сăра]] пĕçереççĕ. Хăмларан [[Пыл (ĕçме)|пылак эрех]] тăваççĕ. Хăмла пыл [[ăсла|ăслин]] тĕп компоненчĕ пулса ĕçмене хаярлăха парать, унăн органолептик кăтартăвĕсене пахалатать. Хăмлара эфир тата [[дубиль япалалăхĕ]] чылай, çавсене пула вăл пыл [[эрех]]не çутăлтарать те йӳçесрен упрать. == Кăсăклă фактсем == [[File:Хмель.jpg|thumb|170px|Хăмла]] Хăмла тунипе çулçисем [[йывăр металсем|йывăр металсен]] [[ион]]ĕсене [[Адсорбци|çăтса илме]] пултарать, çапла хăмла çулçисен 1 [[г]] [[Биомасса|биомасси]] 4,2 [[мг]] [[тăхлан]]а çăтаять<ref name=n14>http://www.provisor.com.ua/archive/2004/N14/art_25.htm — Журнал «Провизор», выпуск № 14 за 2004 г.</ref>. == Асăрхавсем == {{асăрхавсем}} == Вуламалли == * {{ФлораСССР|автор=Ярмоленко А. В.|пай=Ăрат 374. Хĕмель — Humulus|том=5|стр=382—383}} == Каçăcем == {{wiktionary|хăмла}} * {{ВТ-ЭСБЕ|Хмель, растения из семейства коноплевых}} <small>2008 ç. чӳкĕн 25-мĕшĕнче тĕрĕсленĕ</small> * {{Из БСЭ|http://slovari.yandex.ru/dict/bse/article/00086/89500.htm}} <small>2009 ç. юпан 10-мĕшĕнче тĕрĕсленĕ</small> * {{GRIN|genus|5854|{{v|11|7|2010}}}} * {{EOL|61336|{{v|11|7|2010}}}} * [http://plants.usda.gov/java/profile?symbol=HUMUL ''Хмель'' на сайте USDA NRCS]{{ref-en}} <small>2008 ç. чӳкĕн 25-мĕшĕнче тĕрĕсленĕ</small> * [http://flower.onego.ru/liana/humulus.html ''Хмель'' в Энциклопедии декоративных садовых растений] <small>2008 ç. чӳкĕн 25-мĕшĕнче тĕрĕсленĕ</small> {{Тулаш каçăсем}} [[Категори:Сăра]] [[Категори:Еврази флори]] [[Категори:Çимĕç ӳсентăранĕсем]] [[Категори:Сиплев ӳсентăранĕсем]] [[Категори:Ӳсентăрансем, алфавитпа]] eub2t2qpsbqy4hahnp9iqnnmvad6q9d 0 122870 841753 2024-12-05T01:01:21Z Ellodanis5 17302 Ҫӗнӗ страница: «[[File:Chmel detail.jpg|thumb|]] '''Хăмла''': * [[Хăмла]] — ÿсентарансен речĕ. * * [[Хăмла (фильм)]]  * [[Ахаль хăмла]]  — ÿсентарансен  уйрăм тĕсĕ ** [[Жатец хăмли]] — ахаль хăмлан уйрăм расналăхĕ. * [[Яппун хăмли]]  — ÿсентарансен уйрăм тĕсĕ * [[Дикий хмель]] == Хушамат == * Хмель Ал...» 841753 wikitext text/x-wiki [[File:Chmel detail.jpg|thumb|]] '''Хăмла''': * [[Хăмла]] — ÿсентарансен речĕ. * * [[Хăмла (фильм)]]  * [[Ахаль хăмла]]  — ÿсентарансен  уйрăм тĕсĕ ** [[Жатец хăмли]] — ахаль хăмлан уйрăм расналăхĕ. * [[Яппун хăмли]]  — ÿсентарансен уйрăм тĕсĕ * [[Дикий хмель]] == Хушамат == * [[Хмель Александр Емельянович]] * [[Хмель Иван Иванович]] * [[Хмель, Иосиф]] * [[Хмель Роман Валентинович]] * [[Хмель, Рудольф]] {{disambig}} [[Категори:Хăмла]] [[Категори:Нумай пĕлтерĕшлисем]] 561lfarsmwfsvhyj2wfcjwkvq7rgwug 841754 841753 2024-12-05T01:05:38Z Ellodanis5 17302 841754 wikitext text/x-wiki [[File:Chmel detail.jpg|thumb|]] '''Хăмла''': * [[Хăмла]] — ÿсентарансен речĕ. * * [[Хăмла (фильм)]]  * [[Ахаль хăмла]]  — ÿсентарансен  уйрăм тĕсĕ ** [[Жатец хăмли]] — ахаль хăмлан уйрăм расналăхĕ. * [[Яппун хăмли]]  — ÿсентарансен уйрăм тĕсĕ * [[Атрагена|Тискер хăмла]] (княжик) == Хушамат == * [[Хмель Александр Емельянович]] * [[Хмель Иван Иванович]] * [[Хмель, Иосиф]] * [[Хмель Роман Валентинович]] * [[Хмель, Рудольф]] {{disambig}} [[Категори:Хăмла]] [[Категори:Нумай пĕлтерĕшлисем]] 564mg8w5tbltk7a20a8798i3pxyu2pl 0 122871 841755 2024-12-05T02:15:01Z Ellodanis5 17302 Ҫӗнӗ страница: «{{Пĕлтерĕшсем|Хăмла (пĕлтерĕшсем){{!}}Хăмла}} {{Taxobox | image file = Humulus Japonicus 14OCT2007.jpg | image descr = Яппун хăмли | regnum = Ӳсентăрансем | latin = ''Humulus japonicus'' }} '''Яппун хăмли''', е '''Шăăнакан хăмла''' ({{lang-la|Humulus japonicus}}) — {{bt-ruslat|Кантăр йышшисем|Cannabaceae}} ямахатри {{bt-ruslat|Хăмла|Humulus}} кă...» 841755 wikitext text/x-wiki {{Пĕлтерĕшсем|Хăмла (пĕлтерĕшсем){{!}}Хăмла}} {{Taxobox | image file = Humulus Japonicus 14OCT2007.jpg | image descr = Яппун хăмли | regnum = Ӳсентăрансем | latin = ''Humulus japonicus'' }} '''Яппун хăмли''', е '''Шăăнакан хăмла''' ({{lang-la|Humulus japonicus}}) — {{bt-ruslat|Кантăр йышшисем|Cannabaceae}} ямахатри {{bt-ruslat|Хăмла|Humulus}} кăкри курăкла ÿсентăрансен тĕсĕ, [[Инçет Хĕвелтухăçĕ]]нче, [[Хĕвелтухăç Киттай]]ра, [[Яппони]]ре тата [[Корея|Корейăра]] сарăлнă. == Галерей == {| class="wikitable" align=center valign=top cellspacing=2 |- bgcolor=#BACC99 align=center valign=top ||[[Ӳкерчĕк:Humulus Japonicus female.jpg|200px|center]]<p style="font-size: 85%"> Общий вид ||[[Ӳкерчĕк:Humulus japonicus (huja).jpg|192px|center]]<p style="font-size: 85%"> Семена |} == Литература == * Лазарев А. В. Обзор классификации семейства коноплёвые (Cannabaceae Endlicher, 1837, Gen. Pl. 286.) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: Естественные науки. — 2010. — Вып. 10, № 3 (74). — С. 5—9. — ISSN 2075-4671. == Каçăсем == * {{Плантариум|20313|Хмелевик лазающий|{{V|20|07|2021}}}} {{Botanics-stub}}{{Внешние ссылки|Растения}} [[Категори:Кантар йышшисем]] [Категори:Лианăсем]] [[Категори:Садри декоративлă ӳсентăрансем]] [[Категори:Ӳсентăрансен инвазивлă тĕсĕсем]] [[Категори:Хăмла]] [Категори:Инçет Хĕвелтухăсĕнчи лианăсем]] f5j28p72yh9pfckhk7p6vqovlmmarei 841756 841755 2024-12-05T02:15:37Z Ellodanis5 17302 841756 wikitext text/x-wiki {{Пĕлтерĕшсем|Хăмла (пĕлтерĕшсем){{!}}Хăмла}} {{Taxobox | image file = Humulus Japonicus 14OCT2007.jpg | image descr = Яппун хăмли | regnum = Ӳсентăрансем | latin = ''Humulus japonicus'' }} '''Яппун хăмли''', е '''Шăăнакан хăмла''' ({{lang-la|Humulus japonicus}}) — {{bt-ruslat|Кантăр йышшисем|Cannabaceae}} ямахатри {{bt-ruslat|Хăмла|Humulus}} кăкри курăкла ÿсентăрансен тĕсĕ, [[Инçет Хĕвелтухăçĕ]]нче, [[Хĕвелтухăç Киттай]]ра, [[Яппони]]ре тата [[Корея|Корейăра]] сарăлнă. == Галерей == {| class="wikitable" align=center valign=top cellspacing=2 |- bgcolor=#BACC99 align=center valign=top ||[[Ӳкерчĕк:Humulus Japonicus female.jpg|200px|center]]<p style="font-size: 85%"> Пĕтĕмĕшле курăм ||[[Ӳкерчĕк:Humulus japonicus (huja).jpg|192px|center]]<p style="font-size: 85%"> Вăрăсем |} == Литература == * Лазарев А. В. Обзор классификации семейства коноплёвые (Cannabaceae Endlicher, 1837, Gen. Pl. 286.) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: Естественные науки. — 2010. — Вып. 10, № 3 (74). — С. 5—9. — ISSN 2075-4671. == Каçăсем == * {{Плантариум|20313|Хмелевик лазающий|{{V|20|07|2021}}}} {{Botanics-stub}}{{Внешние ссылки|Растения}} [[Категори:Кантар йышшисем]] [Категори:Лианăсем]] [[Категори:Садри декоративлă ӳсентăрансем]] [[Категори:Ӳсентăрансен инвазивлă тĕсĕсем]] [[Категори:Хăмла]] [Категори:Инçет Хĕвелтухăсĕнчи лианăсем]] p3t831z2dfvfq26aafd30mvakwrvbwq 841757 841756 2024-12-05T02:16:56Z Ellodanis5 17302 841757 wikitext text/x-wiki {{Пĕлтерĕшсем|Хăмла (пĕлтерĕшсем){{!}}Хăмла}} {{Taxobox | image file = Humulus Japonicus 14OCT2007.jpg | image descr = Яппун хăмли | regnum = Ӳсентăрансем | latin = ''Humulus japonicus'' }} '''Яппун хăмли''', е '''Шăăнакан хăмла''' ({{lang-la|Humulus japonicus}}) — {{bt-ruslat|Кантăр йышшисем|Cannabaceae}} ямахатри {{bt-ruslat|Хăмла|Humulus}} кăкри курăкла ÿсентăрансен тĕсĕ, [[Инçет Хĕвелтухăçĕ]]нче, [[Хĕвелтухăç Киттай]]ра, [[Яппони]]ре тата [[Корея|Корейăра]] сарăлнă. == Галерей == {| class="wikitable" align=center valign=top cellspacing=2 |- bgcolor=#BACC99 align=center valign=top ||[[Ӳкерчĕк:Humulus Japonicus female.jpg|200px|center]]<p style="font-size: 85%"> Пĕтĕмĕшле курăм ||[[Ӳкерчĕк:Humulus japonicus (huja).jpg|192px|center]]<p style="font-size: 85%"> Вăрăсем |} == Литература == * Лазарев А. В. Обзор классификации семейства коноплёвые (Cannabaceae Endlicher, 1837, Gen. Pl. 286.) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: Естественные науки. — 2010. — Вып. 10, № 3 (74). — С. 5—9. — ISSN 2075-4671. == Каçăсем == * {{Плантариум|20313|Хмелевик лазающий|{{V|20|07|2021}}}} {{Botanics-stub}}{{Внешние ссылки|Растения}} [[Категори:Кантар йышшисем]] [[Категори:Лианăсем]] [[Категори:Садри декоративлă ӳсентăрансем]] [[Категори:Ӳсентăрансен инвазивлă тĕсĕсем]] [[Категори:Хăмла]] [[Категори:Инçет Хĕвелтухăсĕнчи лианăсем]] cupkv0tpjmg2hzmur7raz1ctzu6idxb 841758 841757 2024-12-05T02:20:55Z Ellodanis5 17302 841758 wikitext text/x-wiki {{Пĕлтерĕшсем|Хăмла (пĕлтерĕшсем){{!}}Хăмла}} {{Taxobox | image file = Humulus Japonicus 14OCT2007.jpg | image descr = Яппун хăмли | regnum = Ӳсентăрансем | latin = ''Humulus japonicus'' }} '''Яппун хăмли''', е '''Шăăнакан хăмла''' ({{lang-la|Humulus japonicus}}) — {{bt-ruslat|Кантăр йышшисем|Cannabaceae}} ямахатри {{bt-ruslat|Хăмла|Humulus}} кăкри курăкла ÿсентăрансен тĕсĕ, [[Инçет Хĕвелтухăçĕ]]нче, [[Хĕвелтухăç Киттай]]ра, [[Яппони]]ре тата [[Корея|Корейăра]] сарăлнă. == Галерей == {| class="wikitable" align=center valign=top cellspacing=2 |- bgcolor=#BACC99 align=center valign=top ||[[Ӳкерчĕк:Humulus Japonicus female.jpg|200px|center]]<p style="font-size: 85%"> Пĕтĕмĕшле курăм ||[[Ӳкерчĕк:Humulus japonicus (huja).jpg|192px|center]]<p style="font-size: 85%"> Вăрăсем |} == Литература == * Лазарев А. В. Обзор классификации семейства коноплёвые (Cannabaceae Endlicher, 1837, Gen. Pl. 286.) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: Естественные науки. — 2010. — Вып. 10, № 3 (74). — С. 5—9. — ISSN 2075-4671. == Каçăсем == * {{Плантариум|20313|Хмелевик лазающий|{{V|20|07|2021}}}}[[File:환삼덩굴 잎.JPG|thumb|환삼덩굴 잎]][[File:환삼덩굴.JPG|thumb|환삼덩굴]] {{Botanics-stub}}{{Внешние ссылки|Растения}} [[Категори:Кантар йышшисем]] [[Категори:Лианăсем]] [[Категори:Садри декоративлă ӳсентăрансем]] [[Категори:Ӳсентăрансен инвазивлă тĕсĕсем]] [[Категори:Хăмла]] [[Категори:Инçет Хĕвелтухăсĕнчи лианăсем]] ftzsxjso7of5r8bb9717tk8hf1qw3al 841759 841758 2024-12-05T02:26:20Z Ellodanis5 17302 841759 wikitext text/x-wiki {{Пĕлтерĕшсем|Хăмла (пĕлтерĕшсем){{!}}Хăмла}} {{Taxobox | image file = Humulus Japonicus 14OCT2007.jpg | image descr = Яппун хăмли | regnum = Ӳсентăрансем | latin = ''Humulus japonicus'' }} '''Яппун хăмли''', е '''Шăăнакан хăмла''' ({{lang-la|Humulus japonicus}}) — {{bt-ruslat|Кантăр йышшисем|Cannabaceae}} ямахатри {{bt-ruslat|Хăмла|Humulus}} кăкри курăкла ÿсентăрансен тĕсĕ, [[Инçет Хĕвелтухăçĕ]]нче, [[Хĕвелтухăç Киттай]]ра, [[Яппони]]ре тата [[Корея|Корейăра]] сарăлнă. == Галерей == {| class="wikitable" align=center valign=top cellspacing=2 |- bgcolor=#BACC99 align=center valign=top ||[[Ӳкерчĕк:Humulus Japonicus female.jpg|200px|center]]<p style="font-size: 85%"> Пĕтĕмĕшле курăм ||[[Ӳкерчĕк:Humulus japonicus (huja).jpg|192px|center]]<p style="font-size: 85%"> Вăрăсем ||[[File:Humulus japonicus (Dammer).png|192px|center]]<p style="font-size: 85%">Humulus japonicus (Dammer) |} == Литература == * Лазарев А. В. Обзор классификации семейства коноплёвые (Cannabaceae Endlicher, 1837, Gen. Pl. 286.) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: Естественные науки. — 2010. — Вып. 10, № 3 (74). — С. 5—9. — ISSN 2075-4671. == Каçăсем == * {{Плантариум|20313|Хмелевик лазающий|{{V|20|07|2021}}}}[[File:환삼덩굴 잎.JPG|thumb|환삼덩굴 잎]][[File:환삼덩굴.JPG|thumb|환삼덩굴]] {{Botanics-stub}}{{Внешние ссылки|Растения}} [[Категори:Кантар йышшисем]] [[Категори:Лианăсем]] [[Категори:Садри декоративлă ӳсентăрансем]] [[Категори:Ӳсентăрансен инвазивлă тĕсĕсем]] [[Категори:Хăмла]] [[Категори:Инçет Хĕвелтухăсĕнчи лианăсем]] bkw859g8iod9to8e7fvc7cftprzjfzd