ગુજરાતી સાહિત્યકારોની યાદી

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11.xsd" version="0.11" xml:lang="gu">
  <siteinfo>
    <sitename>વિકિપીડિયા</sitename>
    <dbname>guwiki</dbname>
    <base>https://gu.wikipedia.org/wiki/%E0%AA%AE%E0%AB%81%E0%AA%96%E0%AA%AA%E0%AB%83%E0%AA%B7%E0%AB%8D%E0%AA%A0</base>
    <generator>MediaWiki 1.43.0-wmf.27</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">દ્રશ્ય-શ્રાવ્ય (મિડિયા)</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">વિશેષ</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">ચર્ચા</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">સભ્ય</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">સભ્યની ચર્ચા</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">વિકિપીડિયા</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">વિકિપીડિયા ચર્ચા</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">ચિત્ર</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">ચિત્રની ચર્ચા</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">મીડિયાવિકિ</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">મીડિયાવિકિ ચર્ચા</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">ઢાંચો</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">ઢાંચાની ચર્ચા</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">મદદ</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">મદદની ચર્ચા</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">શ્રેણી</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">શ્રેણીની ચર્ચા</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">વિભાગ</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">વિભાગ ચર્ચા</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>ગુજરાતી સાહિત્યકારોની યાદી</title>
    <ns>0</ns>
    <id>747</id>
    <revision>
      <id>873178</id>
      <parentid>860572</parentid>
      <timestamp>2024-10-20T09:57:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince r r</username>
        <id>80612</id>
      </contributor>
      <comment>/* જાણીતા ગુજરાતી સાહિત્યકારો */ જોડણી સુધારી</comment>
      <origin>873178</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22486" sha1="jibd2omrad6memgn5x4zqa24ku76c74" xml:space="preserve">[[ગુજરાતી ભાષા]]ના સર્વપ્રથમ વ્યાકરણ ગ્રંથની રચના [[જૈન ધર્મ|જૈન]] મુનિ [[હેમચંદ્રાચાર્ય]]એ કરી હતી. ગુજરાતી ભાષાના પ્રથમ [[કવિ]] [[નરસિંહ મહેતા]] હતા તથા પ્રથમ લેખક [[નર્મદ]] હતા.

==જાણીતા ગુજરાતી સાહિત્યકારો==
===કવિ===
{{columns-list|colwidth=15em|*[[નરસિંહ મહેતા]]
*[[મીરાં બાઈ]]
*[[દયારામ]]
*[[પ્રેમાનંદ]]
*[[અખો]]
*[[ગંગાસતી]]
*[[મુક્તાનંદ સ્વામી]]
*[[કૃષ્ણાનંદ સ્વામી]]
*[[દયાનંદ સ્વામી]]
*[[નિષ્કુળાનંદ સ્વામી]]
*[[દેવાનંદ સ્વામી]]
*[[પ્રેમાનંદ સ્વામી]]
*[[બ્રહ્માનંદ સ્વામી]]
*[[દલપતરામ |દલપતરામ ડાહ્યાભાઈ કવિ]]
*[[ન્હાનાલાલ]]
*[[દુલા ભાયા કાગ]]
*[[કલાપી]]
*[[ઉમાશંકર જોષી]]
*[[સુંદરમ્]]
*[[રાજેન્દ્ર શાહ]]
*[[નિરંજન ભગત]]
*[[પ્રિયકાંત મણિયાર]]
*[[હરીન્દ્ર દવે]]
*[[સુરેશ દલાલ]]
*[[બાલમુકુન્દ દવે]]
*[[વેણીભાઈ પુરોહિત]]
*[[કરસનદાસ માણેક]]
*[[ચંદ્રવદન મહેતા|ચંદ્રવદન ચી. મહેતા]]
*[[સિતાંશુ મહેતા|સિતાંશુ યશશ્ચન્દ્ર]]
*[[લાભશંકર ઠાકર]]
*[[હરિકૃષ્ણ પાઠક]]
*[[ચંદ્રકાન્ત શેઠ]]
*[[રમેશ પારેખ]]
*[[આદિલ મન્સુરી]]
*[[ખલીલ ધનતેજવી]]
*[[મનોજ ખંડેરિયા]]
*[[શ્યામ સાધુ]]
*[[રાજેન્દ્ર શુક્લ ]]
*[[માધવ રામાનુજ]]
*[[અનિલ જોશી]]
*[[કમલ વોરા]]
*[[હર્ષદ ત્રિવેદી]]
*[[નયન દેસાઈ]]
*[[જયેન્દ્ર શેખડીવાળા]]
*[[જવાહર બક્ષી]]
*[[રાજેશ વ્યાસ|રાજેશ વ્યાસ 'મિસ્કીન']]
*[[મનોહર ત્રિવેદી]]
*[[વિનોદ જોશી]]
*[[મણિલાલ પટેલ|મણિલાલ હ.પટેલ]]
*[[વીરુ પુરોહિત]]
*[[હર્ષ બ્રહ્મભટ્ટ]]
*[[યોગેશ જોષી]]
*[[રાવજી પટેલ]]
*[[ચિનુ મોદી]]
*[[વિવેક કાણે]]
*[[રામચંદ્ર પટેલ]]
*[[શ્રીધર વ્યાસ]]
*[[અનવર મહમદભાઈ આગેવાન]]
}}

===લેખક===
{{columns-list|colwidth=15em|* [[અશ્વિની ભટ્ટ]]
* [[ઇન્દુલાલ યાજ્ઞિક]]
* [[ઇશ્વર પેટલીકર]]
* [[ઉમાશંકર જોષી]]
* [[કનૈયાલાલ મુનશી]]
* [[કાકા કાલેલકર]]
* [[કિશોરલાલ ઘનશ્યામલાલ મશરૂવાળા|કિશોર મશરુવાલા]]
* [[શ્રી યોગેશ્વરજી]]
* [[કુન્દનિકા કાપડિયા]]
* [[ગુણવંત શાહ]]
* [[ગોવર્ધનરામ ત્રિપાઠી]]
* [[ચંદ્રકાંત બક્ષી]]
* [[ચંદ્રકાન્ત શેઠ]]
* [[ચંદ્રવદન મહેતા|ચંદ્રવદન ચી. મહેતા]]
* [[જયોતીન્દ્ર દવે]]
* [[જયંતિ દલાલ]]
* [[જયંત પાઠક]]
* [[જયંત મેઘાણી]]
* [[જુગતરામ દવે]]
* [[જોસેફ મેકવાન]]
* [[ઝવેરચંદ મેઘાણી]]
* [[તારક મહેતા]]
* [[ધૂમકેતુ (લેખક)|ધૂમકેતુ]]
* [[ધ્રુવ ભટ્ટ]]
* [[નર્મદ]]
* [[નગીનદાસ સંઘવી]]
* [[નાનાભાઈ ભટ્ટ (શિક્ષણજગત)|નાનાભાઈ ભટ્ટ]]
* [[પન્નાલાલ પટેલ]]
* [[ફાધર વાલેસ]]
* [[બકુલ ત્રિપાઠી]]
* [[મકરંદ દવે]]
* [[મનુભાઈ પંચોળી(દર્શક)]]
* [[મોહમ્મદ માંકડ]]
* [[રઘુવીર ચૌધરી]]
* [[રતિલાલ બોરીસાગર]]
* [[રમણભાઈ નીલકંઠ]]
* [[હરકિશન મહેતા]]
* [[વર્ષા અડાલજા]]
* [[વિનોદ ભટ્ટ]]
* [[વિનોદીની નીલકંઠ]]
* [[ધીરુબેન પટેલ]]
* [[કિશનસિંહ ચાવડા]]
* [[હરનીશ જાની]]
* [[હરિલાલ ઉપાધ્યાય]]
* [[બિંદુ ભટ્ટ]]
* [[વસુબહેન]]
* [[જયંત મેઘાણી]]
* [[હરિપ્રસાદ શાસ્ત્રી]]
* [[અશોકપુરી ગોસ્વામી]]
* [[પિંગળશી બ્રહ્માનંદ ગઢવી]]
* [[શ્રીકાંત શાહ]]
* [[કિશોરસિંહ સોલંકી]]
*[[શંકરલાલ શાસ્ત્રી]]
}}

===લેખક અને ઉપનામ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
|પ્રેમસખિ
|પ્રેમાનંદ સ્વામી
|-
|અઝિઝ
|ધનશંકર ત્રિપાઠી
|-
|અદલ
|અરદેશર ખબરદાર
|-
|અનામી
|રણજિતભાઈ પટેલ
|-
|અજ્ઞેય
|સચ્ચિદાનંદ વાત્સ્યાયન
|-
|ઉપવાસી
|[[ભોગીલાલ ગાંધી]]
|-
|ઉશનસ્
|નટવરલાલ પંડ્યા
|-
|કલાપી
|સુરસિંહજી ગોહિલ
|-
|કાન્ત
|મણિશંકર ભટ્ટ
|-
|કાકાસાહેબ
|દત્તાત્રેય કાલેલકર
|-
|ઘનશ્યામ
|કનૈયાલાલ મુનશી
|-
|ગાફિલ
|મનુભાઈ ત્રિવેદી
|-
|ચકોર
|બંસીલાલ વર્મા
|-
|ચંદામામા
|ચંદ્રવદન મેહતા
|-
|જયભિખ્ખુ
|બાલાભાઈ દેસાઈ
|-
|જિપ્સી
| કિશનસિંહ ચાવડા
|-
|ઠોઠ નિશાળીયો
| બકુલ ત્રિપાઠી
|-
|દર્શક
|મનુભાઈ પંચોળી
|-
|દ્વિરેફ, શેષ, સ્વૈરવિહારી
|[[રામનારાયણ પાઠક]]
|-
|ધૂમકેતુ
|ગૌરીશંકર જોષી
|-
|નિરાલા
|સૂર્યકાન્ત ત્રિપાઠી
|-
|પતીલ
|મગનલાલ પટેલ
|-
|પારાશર્ય
|મુકુન્દરાય પટણી
|-
|પ્રાસન્નેય
|હર્ષદ ત્રિવેદી
|-
|પ્રિયદર્શી 
|મધુસૂદેન પારેખ
|-
|પુનર્વસુ
|લાભશંકર ઠાકર
|-
|પ્રેમભક્તિ
|કવિ ન્હાનાલાલ
|-
|ફિલસુફ
|[[ચીનુભઈ પટવા]]
|-
|બાદરાયણ
|ભાનુશંકર વ્યાસ
|-
|બુલબુલ
|ડાહ્યાભાઈ દેરાસરી
|-
|બેકાર
|ઈબ્રાહીમ પટેલ
|-
|બેફામ
|બરકતઅલી વિરાણી
|-
|મકરંદ
|રમણભાઈ નીલકંઠ
|-
|મસ્ત, બાલ, કલાન્ત
|બાલશંકર કંથારિયા
|-
|મસ્તકવિ
|ત્રિભુવન ભટ્ટ
|-
|મૂષિકાર
|રસિકલાલ પરીખ
|-
|લલિત
|જમનાશંકર બૂચ
|-
|વનમાળી વાંકો
|દેવેન્દ્ર ઓઝા
|-
|વાસુકિ
|ઉમાશંકર જોષી
|-
|વૈશંપાયન
|કરસનદાસ માણેક
|-
|શયદા
|હરજી દામાણી
|-
|શિવમ સુંદરમ્
|હિંમતલાલ પટેલ
|-
|શૂન્ય
|અલીખાન બલોચ
|-
|શૌનિક
|અનંતરાય રાવળ
|-
|સત્યમ્
|શાંતિલાલ શાહ
|-
|સરોદ
|મનુભાઈ ત્રિવેદી
|-
|સવ્યસાચી
|ધીરુભાઈ ઠાકોર
|-
|સાહિત્ય પ્રિય
|ચુનીલાલ શાહ
|-
|સેહેની
|બળવંતરાય ઠાકોર
|-
|સુધાંશુ
|દામોદર ભટ્ટ
|-
|સુન્દરમ્
|ત્રિભુવનદાસ લુહાર
|-
|સોપાન
|મોહનલાલ મેહતા
|-
|સ્નેહરશ્મિ
|ઝીણાભાઈ દેસાઈ
|-
|સહજ
|વિવેક કાણે
|-
|વેશમપાયન
|કરશનદાસ માણેક
|}

==ગુજરાતી ભાષાની પ્રથમ કૃતિઓ==
* [[આત્મકથા]]: મારી હકીકત, [[નર્મદ]]
* [[ઇતિહાસ]]: ગુજરાતનો ઇતિહાસ
* કાવ્યસંગ્રહ: ગુજરાતી કાવ્યદોહન, [[દલપતરામ]]
* [[જીવનચરિત્ર]]: કોલંબસનો વૃતાંત, પ્રાણસુખલાલ મથુરદાસ
* નાટક: લક્ષ્મી, દલપતરામ
* પ્રબંધ: કાન્હ્ડે પ્રબંધ, પજ્ઞનાભ (૧૪૫૬)
* [[નવલકથા]]: કરણઘેલો, નંદશંકર તુલજાશંકર મહેતા
* મહાનવલકથા: સરસ્વતીચંદ્ર, [[ગોવર્ધનરામ ત્રિપાઠી]]
* [[મનોવિજ્ઞાન]]: મનુભાઈ ધ્રિવેદી
* મુદ્રિત પુસ્તક: વિધાસંગ્રહ પોથી
* રાસ: ભરતેશ્વર બાહુબલિરાસ, શાલિભદ્રસુરિ (૧૧૮૫)
* લોકવાર્તા: હંસરાજ-વચ્છરાજ, વિજયભદ્ર (૧૩૫૫)

==સાહિત્યકારો અને તેમની કૃતિઓ==
* [[દલપતરામ]]: ભાગ ૧ અને ૨, ફાર્બસવિરહ, મિથ્યભિમાન
* [[નર્મદ|નર્મદાશંકર દવે]] (ગુજરાતી ગધ્યના પિતા): મારી હકીકત, રાજયરંગ, મેવાડની હકીકત, પિંગળ પ્રવેશ
* નવલરામ પંડ્યાઃ ભટનુ ભોપાળુ, કવિજીવન, નિબંધરીતિ, જનાવરની જાન
* નંદશંકર મેહતાઃ [[કરણ ઘેલો]]
* ભોળાનાથ સારાભાઈઃ અભંગમાળા
* [[મહીપતરામ નીલકંઠ|મહીપતરામ રૂપરામ નીલકંઠ]] ઇંગ્લેન્ડની મુસાફરીનુ વર્ણન, વનરાજ ચાવડો
* રણછોડભાઈ દવેઃ લલિતાદુઃખ દર્શક
* અંબાલાલ દેસાઈઃ શાંતિદાસ
* ગણપતરામ ભટ્ટ: પ્રતાપ નાટક
* અનંતપ્રસાદ વૈષ્ણવઃ રાણકદેવી
* ગોવર્ધનરામ ત્રિપાઠી: [[સરસ્વતીચંદ્ર]]:  ભાગ ૧ થી ૪, સ્નેહમુદ્રા, લીલાવતી જીવનકલા
* [[મણિલાલ દ્વિવેદી]]:  [[કાન્તા]], [[નૃસિંહાવતાર]], [[અમર આશા]]
* બાળશંકળ કંથારિયાઃ કલાન્ત કવિ, હરિપ્રેમ પંચદશી
* કેશવલાલ ધ્રુવઃ મેળની મુદ્રિકા, સાહિત્ય અને વિવેચન
* [[આનંદશંકર ધ્રુવ]]: આપણો ધર્મ, વિચાર-માધુરીઃ ભાગ ૧ અને ૨
* [[નરસિંહરાવ દિવેટિયા]]: કુસુમમાળા, હ્દયવીણા, પ્રેમળજ્યોતિ
* [[રમણભાઈ નીલકંઠ]]: રાઈનો પર્વત, ભદ્રંભદ્ર
* [[મણિશંકર રત્નજી ભટ્ટ|મણિશંકર ભટ્ટ]]: સાગર અને શાશી, ઉદગાર, અતિજ્ઞાન, વસંતવિજય, ચકવાત મિથુન
* [[કલાપી|સુરસિંહજી ગોહિલ]]: કલાપિનો કલરવ, બિલ્વમંગળ
* [[ન્હાનાલાલ|નાનાલાલ]]: વિરાટનો હિંડોળો, પ્રાણેશ્વરી, વિલાસની શોભા, પિત્રુતર્પણ, કુરુક્ષેત્ર, ઉષા, સારથિ
* [[દામોદર બોટાદકર]]: કલ્લોલિની, સ્તોતસ્વિની, નિર્ઝારેણી
* [[ગાંધીજી]]: [[સત્યના પ્રયોગો અથવા આત્મકથા]], દક્ષિણ આફ્રિકાનો ઇતિહાસ, બાપુના પત્રો
* [[કાકા કાલેલકર]]: ઓતરાતી દિવાલો, જીવનલીલા, હિમાલયનો પ્રવાસ, રખવાડનો આનંદ
* [[કિશોરલાલ ઘનશ્યામલાલ મશરૂવાળા|કિશોરલાલ મશરુવાળા]]: જીવનશોધન, કેળવણીના પાયા, અહિંસા વિવેચન
* [[મહાદેવભાઈ દેસાઈ|મહાદેવ દેસાઈ]]: વીર વલ્લભભાઈ, બારડોલી સત્યાગ્રહનો ઇતિહાસ, [[મહાદેવભાઈની ડાયરી]] (ભાગ ૧ થી ૨૩)
* [[નરહરિ પરીખ]]: માનવ અર્થશાસ્ત્ર
* [[કનૈયાલાલ મુનશી]]: વેરની વસૂલાત, પાટણની પ્રભૂતા, ગુજરાતનો નાથ, રાજાધિરાજ, સ્વપ્નદ્રષ્ટા, પ્રુથિવી વલ્લભ, કાકાની શીશી, ક્રુષ્ણાવતાર
* રમણલાલ દેસાઈઃ જ્યંત, શિરીષ, કોકિલા, હ્દયનાથ, ભારેલો અગ્નિ, કાંચન અને ગેરુ
* ગૌરીશંકર જોશીઃ શામળશાનો વિવાહ, ગોમતીદાદાનુ ગૌરવ, તણખામંડળઃ ભાગ ૧ થી ૪, ભૈયાદાદા, પ્રુથ્વિ અને સ્વર્ગ,  પોસ્ટ-ઓફિસ, ચૌલાદેવી, આમ્રપાલી, વૈશાલી
* રામનારણ પાઠકઃ ખેમી, એક પ્રશ્ન, મુકુન્દરાય, જક્ષણી, શેષના કાવ્યો, મનોવિહાર , ઉદધિને
* [[ઝવેરચંદ મેઘાણી]]: સિંધુડો, શિવાજીનુ હાલરડુ, કોઇનો લાડકવાયો, યુગવંદના, શોરઠ તાર વેહતા પાણી, વેવિશાળ, માણસાઈના દીવા, સૌરાષ્ટ્રની રસધાર, રઢિયાળી રાત
* ગુણવંતરાય આચાર્યઃ અખોવન, આપઘાત, અલ્લાબેલી
* ચુનીલાલ શાહઃ કર્મયોગી, રાજેશ્વર, તપોવન
* ઉમાશંકર જોશીઃ વિશ્વશાંતિ, એક ચુસાયેલા ગોટલા, ઘાણીનુ ગીત, નિશીથ, અભિજ્ઞા, પ્રાચીના, સાપના ભારા, હવેલી, ગોષ્ઠિ, ઉઘાડી બારી
* ઇંદુલાલ ગાંધીઃ આંધળી માનો કાગળ
* પ્રેમશંકર ભટ્ટ ધરિત્રી, તીર્થોદક, શ્રીમંગલ, પ્રેમામૃત
* રામપ્રસાદ શુક્લઃ વિનાશ અને વિકાસ
* બિન્દુ ભટ્ટ : મીરા યાજ્ઞિકની ડાયરી, અખેપાતર .
* ચંદ્રવદન મેહતાઃ યમલ. આગગાડી, ધરા ગુર્જરી, સંતા કૂકડી, ગઠરિયા શ્રેણિ
* જયંતિ દલાલઃ સોયનુ નાકુ, અંધારપટ
* મનુભાઈ પંચોળીઃ દીપનિર્વાણ, ઝેર તો પીધા છે જાણી જાણી, સોક્રેટિસ
* પન્નાલાલ પટેલઃ મળેલા જીવ, માનવીની ભવાઈ, સાચા શમણાં, જિંદગીના ખેલ, સુખદુઃખના ખેલ, વાત્રકના કાંઠે, વૈતરણીને કાંઠે
* ઇશ્વર પેટલીકરઃ જનમટીપ, ભવસાગર, મારી હૈયાસગડી, ઋણાનુબંધ, કાશીનુ કરવત, લોહીની સગાઈ
* ચુનીલાલ મડિયાઃ દીવનિર્વાણ, સમ્રાટ શ્રેણિક, હું અને મારી વહુ, વ્યાજનો વારસ, લીલુડી ધરતી, વેળાવેળાની છાંયડી, વાની મારી કોયલ
* શિવકુમાર જોષીઃ પ્રસન્ન દામ્પત્ય, મુક્તિ પ્રસુન, ખુની, બારી ઉઘાડી રહી ગઈ, કંચુકી બંઘ, અનંનરાગ
* જ્યોતિન્દ્ર દવેઃ રંગતંરગ
* ગુલાબદાસ બ્રોકરઃ લતા અને બીજી વાતો, ઊભી વાટે, માણસના મન
* ઇંદુલાલ યાજ્ઞિકઃ વરઘોડો, ભોળા શેઠનુ ભુદાન
* રસિકલાલ પરીખઃ કાવ્યાનુશસન, શર્વિલક, મેનાગુર્જરી
* પ્રહલાદ પારેખઃ બારી બહાર
* રાજેન્દ્ર શાહઃ ધ્વનિ, આંદોલન, શ્રુતિ, શાંત કોલાહલ
* રાજેન્દ્ર શુક્લઃ કોમલ-રિષભ, અંતર-ગાંધાર, સ્વ-વાચકની શોધમાં, ગઝલ-સંહિતા (ભાગ ૧ થી ૫)
* નિરંજન ભગતઃ યંત્રવિજ્ઞાન અને મંત્રકવિતા, ઘડીક સંઘ
* પ્રિયકાન્ત મણિયારઃ પ્રતીક, અશબ્દ રાત્રિ, સ્પર્શ, સમીપ
* હસમુખ પાઠકઃ નમેલી સાંજ, સાયાજુય
* નલિન રાવળઃ ઉદગાર, અવકાશ, સ્વહારઃ ભાગ ૧ અને ૨
* બાલમુકુન્દ દવેઃ પરિક્રમા, કુંતલ, ચાંદની, તીર્થોત્તમ, હરિનો હંસલો
* વેણીભાઈ પુરોહિતઃ સિંજારવ, દીપ્તિ, આચમન
* નટવરલાલ પંડ્યાઃ પ્રસુન, રૂપ અને રસ, પ્રથ્વિનો છંદોલય
* જયંત પાઠકઃ મર્મર, સંકેત સર્ગ, અંતરિક્ષ
* હરીન્દ્ર દવેઃ આસવ, અર્પણ, સુખ નામનો પ્રદેશ, માંધવ ક્યાંય નથી, નીરવ સંવાદ
* હર્ષદ ત્રિવેદી :એક ખાલી નાવ, રહી છે વાત અધૂરી, તારો અવાજ, જાળિયું, પાણીકલર.
* સુરેશ દલાલઃ એકાંત, તારીખનુ ઘર, કાગળના સમુદ્રમાં ફુલોની હોડી, મારી બારીએથીઃ ભાગ ૧ થી ૧૮
* પિનાકિન ઠાકોરઃ આલાપ, ઝાંખી અને પડછાયા
* હસિત બૂચઃ સાન્નિધ્ય, નિરંતર, સૂરમંગલ
* હેમંત દેસાઈઃ ઈંગિત, સોનલમૃગ, શરદ
* દામોદાર ભટ્ટઃ જલભેખ, તુંબીજલ
* મનુભાઈ ત્રિવેદીઃ રામરસ, સુરતા, સોનાવાટકડી
* મકરંદ દવેઃ વાલીડાના વાવડ, બેહદની બારખડી, હૈયાના વેણ
* નાથાલાલ દવેઃ રાત થઈ પુરી
* માવજી મહેશ્વરી: મેળો, મેઘાડંબર, અગનબાણ, કાંધનો હક, અજાણી દિશા (નવલકથાઓ) પવન, અદશ્ય દીવાલો, ખોવાઈ ગયેલું ગામ (વાર્તા સંગ્રહો)

{{ગુજરાતી ભાષા}}

[[શ્રેણી:સાહિત્ય]]
[[શ્રેણી:ગુજરાતી સાહિત્યકાર]]</text>
      <sha1>jibd2omrad6memgn5x4zqa24ku76c74</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>873180</id>
      <parentid>873178</parentid>
      <timestamp>2024-10-20T09:58:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince r r</username>
        <id>80612</id>
      </contributor>
      <comment>[[Special:Contributions/Dsvyas|Dsvyas]] ([[User talk:Dsvyas|talk]])એ કરેલો ફેરફાર [[Special:Diff/860572|860572]] પાછો વાળ્યો</comment>
      <origin>873180</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22571" sha1="24rhyztr3vwborp4kghssgfsf1i7i8k" xml:space="preserve">[[ગુજરાતી ભાષા]]ના સર્વપ્રથમ વ્યાકરણ ગ્રંથની રચના [[જૈન ધર્મ|જૈન]] મુનિ [[હેમચંદ્રાચાર્ય]]એ કરી હતી. ગુજરાતી ભાષાના પ્રથમ [[કવિ]] [[નરસિંહ મહેતા]] હતા તથા પ્રથમ લેખક [[નર્મદ]] હતા.

==જાણીતા ગુજરાતી સાહિત્યકારો==
===કવિ===
{{columns-list|colwidth=15em|*[[નરસિંહ મહેતા]]
*[[મીરાં બાઈ]]
*[[દયારામ]]
*[[પ્રેમાનંદ]]
*[[અખો]]
*[[ગંગાસતી]]
*[[મુક્તાનંદ સ્વામી]]
*[[કૃષ્ણાનંદ સ્વામી]]
*[[દયાનંદ સ્વામી]]
*[[નિષ્કુળાનંદ સ્વામી]]
*[[દેવાનંદ સ્વામી]]
*[[પ્રેમાનંદ સ્વામી]]
*[[બ્રહ્માનંદ સ્વામી]]
*[[દલપતરામ |દલપતરામ ડાહ્યાભાઈ કવિ]]
*[[ન્હાનાલાલ]]
*[[દુલા ભાયા કાગ]]
*[[કલાપી]]
*[[ઉમાશંકર જોષી]]
*[[સુંદરમ્]]
*[[રાજેન્દ્ર શાહ]]
*[[નિરંજન ભગત]]
*[[પ્રિયકાંત મણિયાર]]
*[[હરીન્દ્ર દવે]]
*[[સુરેશ દલાલ]]
*[[બાલમુકુન્દ દવે]]
*[[વેણીભાઈ પુરોહિત]]
*[[કરસનદાસ માણેક]]
*[[ચંદ્રવદન મહેતા|ચંદ્રવદન ચી. મહેતા]]
*[[સિતાંશુ મહેતા|સિતાંશુ યશશ્ચન્દ્ર]]
*[[લાભશંકર ઠાકર]]
*[[હરિકૃષ્ણ પાઠક]]
*[[ચંદ્રકાન્ત શેઠ]]
*[[રમેશ પારેખ]]
*[[આદિલ મન્સુરી]]
*[[ખલીલ ધનતેજવી]]
*[[મનોજ ખંડેરિયા]]
*[[શ્યામ સાધુ]]
*[[રાજેન્દ્ર શુક્લ ]]
*[[માધવ રામાનુજ]]
*[[અનિલ જોશી]]
*[[કમલ વોરા]]
*[[હર્ષદ ત્રિવેદી]]
*[[નયન દેસાઈ]]
*[[જયેન્દ્ર શેખડીવાળા]]
*[[જવાહર બક્ષી]]
*[[રાજેશ વ્યાસ|રાજેશ વ્યાસ 'મિસ્કીન']]
*[[મનોહર ત્રિવેદી]]
*[[વિનોદ જોશી]]
*[[મણિલાલ પટેલ|મણિલાલ હ.પટેલ]]
*[[વીરુ પુરોહિત]]
*[[હર્ષ બ્રહ્મભટ્ટ]]
*[[યોગેશ જોષી]]
*[[રાવજી પટેલ]]
*[[ચિનુ મોદી]]
  હરદ્વાર ગોસ્વામી 
*[[વિવેક કાણે]]
*[[રામચંદ્ર પટેલ]]
*[[શ્રીધર વ્યાસ]]
*[[અનવર મહમદભાઈ આગેવાન]]
  રક્ષા શુક્લ 
}}

===લેખક===
{{columns-list|colwidth=15em|* [[અશ્વિની ભટ્ટ]]
* [[ઇન્દુલાલ યાજ્ઞિક]]
* [[ઇશ્વર પેટલીકર]]
* [[ઉમાશંકર જોષી]]
* [[કનૈયાલાલ મુનશી]]
* [[કાકા કાલેલકર]]
* [[કિશોરલાલ ઘનશ્યામલાલ મશરૂવાળા|કિશોર મશરુવાલા]]
* [[શ્રી યોગેશ્વરજી]]
* [[કુન્દનિકા કાપડિયા]]
* [[ગુણવંત શાહ]]
* [[ગોવર્ધનરામ ત્રિપાઠી]]
* [[ચંદ્રકાંત બક્ષી]]
* [[ચંદ્રકાન્ત શેઠ]]
* [[ચંદ્રવદન મહેતા|ચંદ્રવદન ચી. મહેતા]]
* [[જયોતીન્દ્ર દવે]]
* [[જયંતિ દલાલ]]
* [[જયંત પાઠક]]
* [[જયંત મેઘાણી]]
* [[જુગતરામ દવે]]
* [[જોસેફ મેકવાન]]
* [[ઝવેરચંદ મેઘાણી]]
* [[તારક મહેતા]]
* [[ધૂમકેતુ (લેખક)|ધૂમકેતુ]]
* [[ધ્રુવ ભટ્ટ]]
* [[નર્મદ]]
* [[નગીનદાસ સંઘવી]]
* [[નાનાભાઈ ભટ્ટ (શિક્ષણજગત)|નાનાભાઈ ભટ્ટ]]
* [[પન્નાલાલ પટેલ]]
* [[ફાધર વાલેસ]]
* [[બકુલ ત્રિપાઠી]]
* [[મકરંદ દવે]]
* [[મનુભાઈ પંચોળી(દર્શક)]]
* [[મોહમ્મદ માંકડ]]
* [[રઘુવીર ચૌધરી]]
* [[રતિલાલ બોરીસાગર]]
* [[રમણભાઈ નીલકંઠ]]
* [[હરકિશન મહેતા]]
* [[વર્ષા અડાલજા]]
* [[વિનોદ ભટ્ટ]]
* [[વિનોદીની નીલકંઠ]]
* [[ધીરુબેન પટેલ]]
* [[કિશનસિંહ ચાવડા]]
* [[હરનીશ જાની]]
* [[હરિલાલ ઉપાધ્યાય]]
* [[બિંદુ ભટ્ટ]]
* [[વસુબહેન]]
* [[જયંત મેઘાણી]]
* [[હરિપ્રસાદ શાસ્ત્રી]]
* [[અશોકપુરી ગોસ્વામી]]
* [[પિંગળશી બ્રહ્માનંદ ગઢવી]]
* [[શ્રીકાંત શાહ]]
* [[કિશોરસિંહ સોલંકી]]
*[[શંકરલાલ શાસ્ત્રી]]
}}

===લેખક અને ઉપનામ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
|પ્રેમસખિ
|પ્રેમાનંદ સ્વામી
|-
|અઝિઝ
|ધનશંકર ત્રિપાઠી
|-
|અદલ
|અરદેશર ખબરદાર
|-
|અનામી
|રણજિતભાઈ પટેલ
|-
|અજ્ઞેય
|સચ્ચિદાનંદ વાત્સ્યાયન
|-
|ઉપવાસી
|[[ભોગીલાલ ગાંધી]]
|-
|ઉશનસ્
|નટવરલાલ પંડ્યા
|-
|કલાપી
|સુરસિંહજી ગોહિલ
|-
|કાન્ત
|મણિશંકર ભટ્ટ
|-
|કાકાસાહેબ
|દત્તાત્રેય કાલેલકર
|-
|ઘનશ્યામ
|કનૈયાલાલ મુનશી
|-
|ગાફિલ
|મનુભાઈ ત્રિવેદી
|-
|ચકોર
|બંસીલાલ વર્મા
|-
|ચંદામામા
|ચંદ્રવદન મેહતા
|-
|જયભિખ્ખુ
|બાલાભાઈ દેસાઈ
|-
|જિપ્સી
| કિશનસિંહ ચાવડા
|-
|ઠોઠ નિશાળીયો
| બકુલ ત્રિપાઠી
|-
|દર્શક
|મનુભાઈ પંચોળી
|-
|દ્વિરેફ, શેષ, સ્વૈરવિહારી
|[[રામનારાયણ પાઠક]]
|-
|ધૂમકેતુ
|ગૌરીશંકર જોષી
|-
|નિરાલા
|સૂર્યકાન્ત ત્રિપાઠી
|-
|પતીલ
|મગનલાલ પટેલ
|-
|પારાશર્ય
|મુકુન્દરાય પટણી
|-
|પ્રાસન્નેય
|હર્ષદ ત્રિવેદી
|-
|પ્રિયદર્શી 
|મધુસૂદેન પારેખ
|-
|પુનર્વસુ
|લાભશંકર ઠાકર
|-
|પ્રેમભક્તિ
|કવિ ન્હાનાલાલ
|-
|ફિલસુફ
|[[ચીનુભઈ પટવા]]
|-
|બાદરાયણ
|ભાનુશંકર વ્યાસ
|-
|બુલબુલ
|ડાહ્યાભાઈ દેરાસરી
|-
|બેકાર
|ઈબ્રાહીમ પટેલ
|-
|બેફામ
|બરકતઅલી વિરાણી
|-
|મકરંદ
|રમણભાઈ નીલકંઠ
|-
|મસ્ત, બાલ, કલાન્ત
|બાલશંકર કંથારિયા
|-
|મસ્તકવિ
|ત્રિભુવન ભટ્ટ
|-
|મૂષિકાર
|રસિકલાલ પરીખ
|-
|લલિત
|જમનાશંકર બૂચ
|-
|વનમાળી વાંકો
|દેવેન્દ્ર ઓઝા
|-
|વાસુકિ
|ઉમાશંકર જોષી
|-
|વૈશંપાયન
|કરસનદાસ માણેક
|-
|શયદા
|હરજી દામાણી
|-
|શિવમ સુંદરમ્
|હિંમતલાલ પટેલ
|-
|શૂન્ય
|અલીખાન બલોચ
|-
|શૌનિક
|અનંતરાય રાવળ
|-
|સત્યમ્
|શાંતિલાલ શાહ
|-
|સરોદ
|મનુભાઈ ત્રિવેદી
|-
|સવ્યસાચી
|ધીરુભાઈ ઠાકોર
|-
|સાહિત્ય પ્રિય
|ચુનીલાલ શાહ
|-
|સેહેની
|બળવંતરાય ઠાકોર
|-
|સુધાંશુ
|દામોદર ભટ્ટ
|-
|સુન્દરમ્
|ત્રિભુવનદાસ લુહાર
|-
|સોપાન
|મોહનલાલ મેહતા
|-
|સ્નેહરશ્મિ
|ઝીણાભાઈ દેસાઈ
|-
|સહજ
|વિવેક કાણે
|-
|વેશમપાયન
|કરશનદાસ માણેક
|}

==ગુજરાતી ભાષાની પ્રથમ કૃતિઓ==
* [[આત્મકથા]]: મારી હકીકત, [[નર્મદ]]
* [[ઇતિહાસ]]: ગુજરાતનો ઇતિહાસ
* કાવ્યસંગ્રહ: ગુજરાતી કાવ્યદોહન, [[દલપતરામ]]
* [[જીવનચરિત્ર]]: કોલંબસનો વૃતાંત, પ્રાણસુખલાલ મથુરદાસ
* નાટક: લક્ષ્મી, દલપતરામ
* પ્રબંધ: કાન્હ્ડે પ્રબંધ, પજ્ઞનાભ (૧૪૫૬)
* [[નવલકથા]]: કરણઘેલો, નંદશંકર તુલજાશંકર મહેતા
* મહાનવલકથા: સરસ્વતીચંદ્ર, [[ગોવર્ધનરામ ત્રિપાઠી]]
* [[મનોવિજ્ઞાન]]: મનુભાઈ ધ્રિવેદી
* મુદ્રિત પુસ્તક: વિધાસંગ્રહ પોથી
* રાસ: ભરતેશ્વર બાહુબલિરાસ, શાલિભદ્રસુરિ (૧૧૮૫)
* લોકવાર્તા: હંસરાજ-વચ્છરાજ, વિજયભદ્ર (૧૩૫૫)

==સાહિત્યકારો અને તેમની કૃતિઓ==
* [[દલપતરામ]]: ભાગ ૧ અને ૨, ફાર્બસવિરહ, મિથ્યભિમાન
* [[નર્મદ|નર્મદાશંકર દવે]] (ગુજરાતી ગધ્યના પિતા): મારી હકીકત, રાજયરંગ, મેવાડની હકીકત, પિંગળ પ્રવેશ
* નવલરામ પંડ્યાઃ ભટનુ ભોપાળુ, કવિજીવન, નિબંધરીતિ, જનાવરની જાન
* નંદશંકર મેહતાઃ [[કરણ ઘેલો]]
* ભોળાનાથ સારાભાઈઃ અભંગમાળા
* [[મહીપતરામ નીલકંઠ|મહીપતરામ રૂપરામ નીલકંઠ]] ઇંગ્લેન્ડની મુસાફરીનુ વર્ણન, વનરાજ ચાવડો
* રણછોડભાઈ દવેઃ લલિતાદુઃખ દર્શક
* અંબાલાલ દેસાઈઃ શાંતિદાસ
* ગણપતરામ ભટ્ટ: પ્રતાપ નાટક
* અનંતપ્રસાદ વૈષ્ણવઃ રાણકદેવી
* ગોવર્ધનરામ ત્રિપાઠી: [[સરસ્વતીચંદ્ર]]:  ભાગ ૧ થી ૪, સ્નેહમુદ્રા, લીલાવતી જીવનકલા
* [[મણિલાલ દ્વિવેદી]]:  [[કાન્તા]], [[નૃસિંહાવતાર]], [[અમર આશા]]
* બાળશંકળ કંથારિયાઃ કલાન્ત કવિ, હરિપ્રેમ પંચદશી
* કેશવલાલ ધ્રુવઃ મેળની મુદ્રિકા, સાહિત્ય અને વિવેચન
* [[આનંદશંકર ધ્રુવ]]: આપણો ધર્મ, વિચાર-માધુરીઃ ભાગ ૧ અને ૨
* [[નરસિંહરાવ દિવેટિયા]]: કુસુમમાળા, હ્દયવીણા, પ્રેમળજ્યોતિ
* [[રમણભાઈ નીલકંઠ]]: રાઈનો પર્વત, ભદ્રંભદ્ર
* [[મણિશંકર રત્નજી ભટ્ટ|મણિશંકર ભટ્ટ]]: સાગર અને શાશી, ઉદગાર, અતિજ્ઞાન, વસંતવિજય, ચકવાત મિથુન
* [[કલાપી|સુરસિંહજી ગોહિલ]]: કલાપિનો કલરવ, બિલ્વમંગળ
* [[ન્હાનાલાલ|નાનાલાલ]]: વિરાટનો હિંડોળો, પ્રાણેશ્વરી, વિલાસની શોભા, પિત્રુતર્પણ, કુરુક્ષેત્ર, ઉષા, સારથિ
* [[દામોદર બોટાદકર]]: કલ્લોલિની, સ્તોતસ્વિની, નિર્ઝારેણી
* [[ગાંધીજી]]: [[સત્યના પ્રયોગો અથવા આત્મકથા]], દક્ષિણ આફ્રિકાનો ઇતિહાસ, બાપુના પત્રો
* [[કાકા કાલેલકર]]: ઓતરાતી દિવાલો, જીવનલીલા, હિમાલયનો પ્રવાસ, રખવાડનો આનંદ
* [[કિશોરલાલ ઘનશ્યામલાલ મશરૂવાળા|કિશોરલાલ મશરુવાળા]]: જીવનશોધન, કેળવણીના પાયા, અહિંસા વિવેચન
* [[મહાદેવભાઈ દેસાઈ|મહાદેવ દેસાઈ]]: વીર વલ્લભભાઈ, બારડોલી સત્યાગ્રહનો ઇતિહાસ, [[મહાદેવભાઈની ડાયરી]] (ભાગ ૧ થી ૨૩)
* [[નરહરિ પરીખ]]: માનવ અર્થશાસ્ત્ર
* [[કનૈયાલાલ મુનશી]]: વેરની વસૂલાત, પાટણની પ્રભૂતા, ગુજરાતનો નાથ, રાજાધિરાજ, સ્વપ્નદ્રષ્ટા, પ્રુથિવી વલ્લભ, કાકાની શીશી, ક્રુષ્ણાવતાર
* રમણલાલ દેસાઈઃ જ્યંત, શિરીષ, કોકિલા, હ્દયનાથ, ભારેલો અગ્નિ, કાંચન અને ગેરુ
* ગૌરીશંકર જોશીઃ શામળશાનો વિવાહ, ગોમતીદાદાનુ ગૌરવ, તણખામંડળઃ ભાગ ૧ થી ૪, ભૈયાદાદા, પ્રુથ્વિ અને સ્વર્ગ,  પોસ્ટ-ઓફિસ, ચૌલાદેવી, આમ્રપાલી, વૈશાલી
* રામનારણ પાઠકઃ ખેમી, એક પ્રશ્ન, મુકુન્દરાય, જક્ષણી, શેષના કાવ્યો, મનોવિહાર , ઉદધિને
* [[ઝવેરચંદ મેઘાણી]]: સિંધુડો, શિવાજીનુ હાલરડુ, કોઇનો લાડકવાયો, યુગવંદના, શોરઠ તાર વેહતા પાણી, વેવિશાળ, માણસાઈના દીવા, સૌરાષ્ટ્રની રસધાર, રઢિયાળી રાત
* ગુણવંતરાય આચાર્યઃ અખોવન, આપઘાત, અલ્લાબેલી
* ચુનીલાલ શાહઃ કર્મયોગી, રાજેશ્વર, તપોવન
* ઉમાશંકર જોશીઃ વિશ્વશાંતિ, એક ચુસાયેલા ગોટલા, ઘાણીનુ ગીત, નિશીથ, અભિજ્ઞા, પ્રાચીના, સાપના ભારા, હવેલી, ગોષ્ઠિ, ઉઘાડી બારી
* ઇંદુલાલ ગાંધીઃ આંધળી માનો કાગળ
* પ્રેમશંકર ભટ્ટ ધરિત્રી, તીર્થોદક, શ્રીમંગલ, પ્રેમામૃત
* રામપ્રસાદ શુક્લઃ વિનાશ અને વિકાસ
* બિન્દુ ભટ્ટ : મીરા યાજ્ઞિકની ડાયરી, અખેપાતર .
* ચંદ્રવદન મેહતાઃ યમલ. આગગાડી, ધરા ગુર્જરી, સંતા કૂકડી, ગઠરિયા શ્રેણિ
* જયંતિ દલાલઃ સોયનુ નાકુ, અંધારપટ
* મનુભાઈ પંચોળીઃ દીપનિર્વાણ, ઝેર તો પીધા છે જાણી જાણી, સોક્રેટિસ
* પન્નાલાલ પટેલઃ મળેલા જીવ, માનવીની ભવાઈ, સાચા શમણાં, જિંદગીના ખેલ, સુખદુઃખના ખેલ, વાત્રકના કાંઠે, વૈતરણીને કાંઠે
* ઇશ્વર પેટલીકરઃ જનમટીપ, ભવસાગર, મારી હૈયાસગડી, ઋણાનુબંધ, કાશીનુ કરવત, લોહીની સગાઈ
* ચુનીલાલ મડિયાઃ દીવનિર્વાણ, સમ્રાટ શ્રેણિક, હું અને મારી વહુ, વ્યાજનો વારસ, લીલુડી ધરતી, વેળાવેળાની છાંયડી, વાની મારી કોયલ
* શિવકુમાર જોષીઃ પ્રસન્ન દામ્પત્ય, મુક્તિ પ્રસુન, ખુની, બારી ઉઘાડી રહી ગઈ, કંચુકી બંઘ, અનંનરાગ
* જ્યોતિન્દ્ર દવેઃ રંગતંરગ
* ગુલાબદાસ બ્રોકરઃ લતા અને બીજી વાતો, ઊભી વાટે, માણસના મન
* ઇંદુલાલ યાજ્ઞિકઃ વરઘોડો, ભોળા શેઠનુ ભુદાન
* રસિકલાલ પરીખઃ કાવ્યાનુશસન, શર્વિલક, મેનાગુર્જરી
* પ્રહલાદ પારેખઃ બારી બહાર
* રાજેન્દ્ર શાહઃ ધ્વનિ, આંદોલન, શ્રુતિ, શાંત કોલાહલ
* રાજેન્દ્ર શુક્લઃ કોમલ-રિષભ, અંતર-ગાંધાર, સ્વ-વાચકની શોધમાં, ગઝલ-સંહિતા (ભાગ ૧ થી ૫)
* નિરંજન ભગતઃ યંત્રવિજ્ઞાન અને મંત્રકવિતા, ઘડીક સંઘ
* પ્રિયકાન્ત મણિયારઃ પ્રતીક, અશબ્દ રાત્રિ, સ્પર્શ, સમીપ
* હસમુખ પાઠકઃ નમેલી સાંજ, સાયાજુય
* નલિન રાવળઃ ઉદગાર, અવકાશ, સ્વહારઃ ભાગ ૧ અને ૨
* બાલમુકુન્દ દવેઃ પરિક્રમા, કુંતલ, ચાંદની, તીર્થોત્તમ, હરિનો હંસલો
* વેણીભાઈ પુરોહિતઃ સિંજારવ, દીપ્તિ, આચમન
* નટવરલાલ પંડ્યાઃ પ્રસુન, રૂપ અને રસ, પ્રથ્વિનો છંદોલય
* જયંત પાઠકઃ મર્મર, સંકેત સર્ગ, અંતરિક્ષ
* હરીન્દ્ર દવેઃ આસવ, અર્પણ, સુખ નામનો પ્રદેશ, માંધવ ક્યાંય નથી, નીરવ સંવાદ
* હર્ષદ ત્રિવેદી :એક ખાલી નાવ, રહી છે વાત અધૂરી, તારો અવાજ, જાળિયું, પાણીકલર.
* સુરેશ દલાલઃ એકાંત, તારીખનુ ઘર, કાગળના સમુદ્રમાં ફુલોની હોડી, મારી બારીએથીઃ ભાગ ૧ થી ૧૮
* પિનાકિન ઠાકોરઃ આલાપ, ઝાંખી અને પડછાયા
* હસિત બૂચઃ સાન્નિધ્ય, નિરંતર, સૂરમંગલ
* હેમંત દેસાઈઃ ઈંગિત, સોનલમૃગ, શરદ
* દામોદાર ભટ્ટઃ જલભેખ, તુંબીજલ
* મનુભાઈ ત્રિવેદીઃ રામરસ, સુરતા, સોનાવાટકડી
* મકરંદ દવેઃ વાલીડાના વાવડ, બેહદની બારખડી, હૈયાના વેણ
* નાથાલાલ દવેઃ રાત થઈ પુરી
* માવજી મહેશ્વરી: મેળો, મેઘાડંબર, અગનબાણ, કાંધનો હક, અજાણી દિશા (નવલકથાઓ) પવન, અદશ્ય દીવાલો, ખોવાઈ ગયેલું ગામ (વાર્તા સંગ્રહો)

{{ગુજરાતી ભાષા}}

[[શ્રેણી:સાહિત્ય]]
[[શ્રેણી:ગુજરાતી સાહિત્યકાર]]</text>
      <sha1>24rhyztr3vwborp4kghssgfsf1i7i8k</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>873181</id>
      <parentid>873180</parentid>
      <timestamp>2024-10-20T10:00:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince r r</username>
        <id>80612</id>
      </contributor>
      <comment>[[Special:Contributions/Prince r r|Prince r r]] ([[User talk:Prince r r|talk]])એ કરેલો ફેરફાર [[Special:Diff/873178|873178]] પાછો વાળ્યો Somthing wrong</comment>
      <origin>873181</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22571" sha1="pug3jxsekotc8evgelijqqc8wvbaqar" xml:space="preserve">[[ગુજરાતી ભાષા]]ના સર્વપ્રથમ વ્યાકરણ ગ્રંથની રચના [[જૈન ધર્મ|જૈન]] મુનિ [[હેમચંદ્રાચાર્ય]]એ કરી હતી. ગુજરાતી ભાષાના પ્રથમ [[કવિ]] [[નરસિંહ મહેતા]] હતા તથા પ્રથમ લેખક [[નર્મદ]] હતા.

==જાણીતા ગુજરાતી સાહિત્યકારો==
===કવિ===
{{columns-list|colwidth=15em|*[[નરસિંહ મહેતા]]
*[[મીરાં બાઈ]]
*[[દયારામ]]
*[[પ્રેમાનંદ]]
*[[અખો]]
*[[ગંગાસતી]]
*[[મુક્તાનંદ સ્વામી]]
*[[કૃષ્ણાનંદ સ્વામી]]
*[[દયાનંદ સ્વામી]]
*[[નિષ્કુળાનંદ સ્વામી]]
*[[દેવાનંદ સ્વામી]]
*[[પ્રેમાનંદ સ્વામી]]
*[[બ્રહ્માનંદ સ્વામી]]
*[[દલપતરામ |દલપતરામ ડાહ્યાભાઈ કવિ]]
*[[ન્હાનાલાલ]]
*[[દુલા ભાયા કાગ]]
*[[કલાપી]]
*[[ઉમાશંકર જોષી]]
*[[સુંદરમ્]]
*[[રાજેન્દ્ર શાહ]]
*[[નિરંજન ભગત]]
*[[પ્રિયકાંત મણિયાર]]
*[[હરીન્દ્ર દવે]]
*[[સુરેશ દલાલ]]
*[[બાલમુકુન્દ દવે]]
*[[વેણીભાઈ પુરોહિત]]
*[[કરસનદાસ માણેક]]
*[[ચંદ્રવદન મહેતા|ચંદ્રવદન ચી. મહેતા]]
*[[સિતાંશુ મહેતા|સિતાંશુ યશશ્ચન્દ્ર]]
*[[લાભશંકર ઠાકર]]
*[[હરિકૃષ્ણ પાઠક]]
*[[ચંદ્રકાન્ત શેઠ]]
*[[રમેશ પારેખ]]
*[[આદિલ મન્સુરી]]
*[[ખલીલ ધનતેજવી]]
*[[મનોજ ખંડેરિયા]]
*[[શ્યામ સાધુ]]
*[[રાજેન્દ્ર શુક્લ ]]
*[[માધવ રામાનુજ]]
*[[અનિલ જોશી]]
*[[કમલ વોરા]]
*[[હર્ષદ ત્રિવેદી]]
*[[નયન દેસાઈ]]
*[[જયેન્દ્ર શેખડીવાળા]]
*[[જવાહર બક્ષી]]
*[[રાજેશ વ્યાસ|રાજેશ વ્યાસ 'મિસ્કીન']]
*[[મનોહર ત્રિવેદી]]
*[[વિનોદ જોશી]]
*[[મણિલાલ પટેલ|મણિલાલ હ.પટેલ]]
*[[વીરુ પુરોહિત]]
*[[હર્ષ બ્રહ્મભટ્ટ]]
*[[યોગેશ જોષી]]
*[[રાવજી પટેલ]]
*[[ચિનુ મોદી]]
  હરદ્વાર ગોસ્વામી 
*[[વિવેક કાણે]]
*[[રામચંદ્ર પટેલ]]
*[[શ્રીધર વ્યાસ]]
*[[અનવર મહમદભાઈ આગેવાન]]
  રક્ષા શુક્લ 
}}

===લેખક===
{{columns-list|colwidth=15em|* [[અશ્વિની ભટ્ટ]]
* [[ઇન્દુલાલ યાજ્ઞિક]]
* [[ઇશ્વર પેટલીકર]]
* [[ઉમાશંકર જોષી]]
* [[કનૈયાલાલ મુનશી]]
* [[કાકા કાલેલકર]]
* [[કિશોરલાલ ઘનશ્યામલાલ મશરૂવાળા|કિશોર મશરુવાલા]]
* [[શ્રી યોગેશ્વરજી]]
* [[કુન્દનિકા કાપડિયા]]
* [[ગુણવંત શાહ]]
* [[ગોવર્ધનરામ ત્રિપાઠી]]
* [[ચંદ્રકાંત બક્ષી]]
* [[ચંદ્રકાન્ત શેઠ]]
* [[ચંદ્રવદન મહેતા|ચંદ્રવદન ચી. મહેતા]]
* [[જયોતીન્દ્ર દવે]]
* [[જયંતિ દલાલ]]
* [[જયંત પાઠક]]
* [[જયંત મેઘાણી]]
* [[જુગતરામ દવે]]
* [[જોસેફ મેકવાન]]
* [[ઝવેરચંદ મેઘાણી]]
* [[તારક મહેતા]]
* [[ધૂમકેતુ (લેખક)|ધૂમકેતુ]]
* [[ધ્રુવ ભટ્ટ]]
* [[નર્મદ]]
* [[નગીનદાસ સંઘવી]]
* [[નાનાભાઈ ભટ્ટ (શિક્ષણજગત)|નાનાભાઈ ભટ્ટ]]
* [[પન્નાલાલ પટેલ]]
* [[ફાધર વાલેસ]]
* [[બકુલ ત્રિપાઠી]]
* [[મકરંદ દવે]]
* [[મનુભાઈ પંચોળી]](દર્શક)
* [[મોહમ્મદ માંકડ]]
* [[રઘુવીર ચૌધરી]]
* [[રતિલાલ બોરીસાગર]]
* [[રમણભાઈ નીલકંઠ]]
* [[હરકિશન મહેતા]]
* [[વર્ષા અડાલજા]]
* [[વિનોદ ભટ્ટ]]
* [[વિનોદીની નીલકંઠ]]
* [[ધીરુબેન પટેલ]]
* [[કિશનસિંહ ચાવડા]]
* [[હરનીશ જાની]]
* [[હરિલાલ ઉપાધ્યાય]]
* [[બિંદુ ભટ્ટ]]
* [[વસુબહેન]]
* [[જયંત મેઘાણી]]
* [[હરિપ્રસાદ શાસ્ત્રી]]
* [[અશોકપુરી ગોસ્વામી]]
* [[પિંગળશી બ્રહ્માનંદ ગઢવી]]
* [[શ્રીકાંત શાહ]]
* [[કિશોરસિંહ સોલંકી]]
*[[શંકરલાલ શાસ્ત્રી]]
}}

===લેખક અને ઉપનામ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
|પ્રેમસખિ
|પ્રેમાનંદ સ્વામી
|-
|અઝિઝ
|ધનશંકર ત્રિપાઠી
|-
|અદલ
|અરદેશર ખબરદાર
|-
|અનામી
|રણજિતભાઈ પટેલ
|-
|અજ્ઞેય
|સચ્ચિદાનંદ વાત્સ્યાયન
|-
|ઉપવાસી
|[[ભોગીલાલ ગાંધી]]
|-
|ઉશનસ્
|નટવરલાલ પંડ્યા
|-
|કલાપી
|સુરસિંહજી ગોહિલ
|-
|કાન્ત
|મણિશંકર ભટ્ટ
|-
|કાકાસાહેબ
|દત્તાત્રેય કાલેલકર
|-
|ઘનશ્યામ
|કનૈયાલાલ મુનશી
|-
|ગાફિલ
|મનુભાઈ ત્રિવેદી
|-
|ચકોર
|બંસીલાલ વર્મા
|-
|ચંદામામા
|ચંદ્રવદન મેહતા
|-
|જયભિખ્ખુ
|બાલાભાઈ દેસાઈ
|-
|જિપ્સી
| કિશનસિંહ ચાવડા
|-
|ઠોઠ નિશાળીયો
| બકુલ ત્રિપાઠી
|-
|દર્શક
|મનુભાઈ પંચોળી
|-
|દ્વિરેફ, શેષ, સ્વૈરવિહારી
|[[રામનારાયણ પાઠક]]
|-
|ધૂમકેતુ
|ગૌરીશંકર જોષી
|-
|નિરાલા
|સૂર્યકાન્ત ત્રિપાઠી
|-
|પતીલ
|મગનલાલ પટેલ
|-
|પારાશર્ય
|મુકુન્દરાય પટણી
|-
|પ્રાસન્નેય
|હર્ષદ ત્રિવેદી
|-
|પ્રિયદર્શી 
|મધુસૂદેન પારેખ
|-
|પુનર્વસુ
|લાભશંકર ઠાકર
|-
|પ્રેમભક્તિ
|કવિ ન્હાનાલાલ
|-
|ફિલસુફ
|[[ચીનુભઈ પટવા]]
|-
|બાદરાયણ
|ભાનુશંકર વ્યાસ
|-
|બુલબુલ
|ડાહ્યાભાઈ દેરાસરી
|-
|બેકાર
|ઈબ્રાહીમ પટેલ
|-
|બેફામ
|બરકતઅલી વિરાણી
|-
|મકરંદ
|રમણભાઈ નીલકંઠ
|-
|મસ્ત, બાલ, કલાન્ત
|બાલશંકર કંથારિયા
|-
|મસ્તકવિ
|ત્રિભુવન ભટ્ટ
|-
|મૂષિકાર
|રસિકલાલ પરીખ
|-
|લલિત
|જમનાશંકર બૂચ
|-
|વનમાળી વાંકો
|દેવેન્દ્ર ઓઝા
|-
|વાસુકિ
|ઉમાશંકર જોષી
|-
|વૈશંપાયન
|કરસનદાસ માણેક
|-
|શયદા
|હરજી દામાણી
|-
|શિવમ સુંદરમ્
|હિંમતલાલ પટેલ
|-
|શૂન્ય
|અલીખાન બલોચ
|-
|શૌનિક
|અનંતરાય રાવળ
|-
|સત્યમ્
|શાંતિલાલ શાહ
|-
|સરોદ
|મનુભાઈ ત્રિવેદી
|-
|સવ્યસાચી
|ધીરુભાઈ ઠાકોર
|-
|સાહિત્ય પ્રિય
|ચુનીલાલ શાહ
|-
|સેહેની
|બળવંતરાય ઠાકોર
|-
|સુધાંશુ
|દામોદર ભટ્ટ
|-
|સુન્દરમ્
|ત્રિભુવનદાસ લુહાર
|-
|સોપાન
|મોહનલાલ મેહતા
|-
|સ્નેહરશ્મિ
|ઝીણાભાઈ દેસાઈ
|-
|સહજ
|વિવેક કાણે
|-
|વેશમપાયન
|કરશનદાસ માણેક
|}

==ગુજરાતી ભાષાની પ્રથમ કૃતિઓ==
* [[આત્મકથા]]: મારી હકીકત, [[નર્મદ]]
* [[ઇતિહાસ]]: ગુજરાતનો ઇતિહાસ
* કાવ્યસંગ્રહ: ગુજરાતી કાવ્યદોહન, [[દલપતરામ]]
* [[જીવનચરિત્ર]]: કોલંબસનો વૃતાંત, પ્રાણસુખલાલ મથુરદાસ
* નાટક: લક્ષ્મી, દલપતરામ
* પ્રબંધ: કાન્હ્ડે પ્રબંધ, પજ્ઞનાભ (૧૪૫૬)
* [[નવલકથા]]: કરણઘેલો, નંદશંકર તુલજાશંકર મહેતા
* મહાનવલકથા: સરસ્વતીચંદ્ર, [[ગોવર્ધનરામ ત્રિપાઠી]]
* [[મનોવિજ્ઞાન]]: મનુભાઈ ધ્રિવેદી
* મુદ્રિત પુસ્તક: વિધાસંગ્રહ પોથી
* રાસ: ભરતેશ્વર બાહુબલિરાસ, શાલિભદ્રસુરિ (૧૧૮૫)
* લોકવાર્તા: હંસરાજ-વચ્છરાજ, વિજયભદ્ર (૧૩૫૫)

==સાહિત્યકારો અને તેમની કૃતિઓ==
* [[દલપતરામ]]: ભાગ ૧ અને ૨, ફાર્બસવિરહ, મિથ્યભિમાન
* [[નર્મદ|નર્મદાશંકર દવે]] (ગુજરાતી ગધ્યના પિતા): મારી હકીકત, રાજયરંગ, મેવાડની હકીકત, પિંગળ પ્રવેશ
* નવલરામ પંડ્યાઃ ભટનુ ભોપાળુ, કવિજીવન, નિબંધરીતિ, જનાવરની જાન
* નંદશંકર મેહતાઃ [[કરણ ઘેલો]]
* ભોળાનાથ સારાભાઈઃ અભંગમાળા
* [[મહીપતરામ નીલકંઠ|મહીપતરામ રૂપરામ નીલકંઠ]] ઇંગ્લેન્ડની મુસાફરીનુ વર્ણન, વનરાજ ચાવડો
* રણછોડભાઈ દવેઃ લલિતાદુઃખ દર્શક
* અંબાલાલ દેસાઈઃ શાંતિદાસ
* ગણપતરામ ભટ્ટ: પ્રતાપ નાટક
* અનંતપ્રસાદ વૈષ્ણવઃ રાણકદેવી
* ગોવર્ધનરામ ત્રિપાઠી: [[સરસ્વતીચંદ્ર]]:  ભાગ ૧ થી ૪, સ્નેહમુદ્રા, લીલાવતી જીવનકલા
* [[મણિલાલ દ્વિવેદી]]:  [[કાન્તા]], [[નૃસિંહાવતાર]], [[અમર આશા]]
* બાળશંકળ કંથારિયાઃ કલાન્ત કવિ, હરિપ્રેમ પંચદશી
* કેશવલાલ ધ્રુવઃ મેળની મુદ્રિકા, સાહિત્ય અને વિવેચન
* [[આનંદશંકર ધ્રુવ]]: આપણો ધર્મ, વિચાર-માધુરીઃ ભાગ ૧ અને ૨
* [[નરસિંહરાવ દિવેટિયા]]: કુસુમમાળા, હ્દયવીણા, પ્રેમળજ્યોતિ
* [[રમણભાઈ નીલકંઠ]]: રાઈનો પર્વત, ભદ્રંભદ્ર
* [[મણિશંકર રત્નજી ભટ્ટ|મણિશંકર ભટ્ટ]]: સાગર અને શાશી, ઉદગાર, અતિજ્ઞાન, વસંતવિજય, ચકવાત મિથુન
* [[કલાપી|સુરસિંહજી ગોહિલ]]: કલાપિનો કલરવ, બિલ્વમંગળ
* [[ન્હાનાલાલ|નાનાલાલ]]: વિરાટનો હિંડોળો, પ્રાણેશ્વરી, વિલાસની શોભા, પિત્રુતર્પણ, કુરુક્ષેત્ર, ઉષા, સારથિ
* [[દામોદર બોટાદકર]]: કલ્લોલિની, સ્તોતસ્વિની, નિર્ઝારેણી
* [[ગાંધીજી]]: [[સત્યના પ્રયોગો અથવા આત્મકથા]], દક્ષિણ આફ્રિકાનો ઇતિહાસ, બાપુના પત્રો
* [[કાકા કાલેલકર]]: ઓતરાતી દિવાલો, જીવનલીલા, હિમાલયનો પ્રવાસ, રખવાડનો આનંદ
* [[કિશોરલાલ ઘનશ્યામલાલ મશરૂવાળા|કિશોરલાલ મશરુવાળા]]: જીવનશોધન, કેળવણીના પાયા, અહિંસા વિવેચન
* [[મહાદેવભાઈ દેસાઈ|મહાદેવ દેસાઈ]]: વીર વલ્લભભાઈ, બારડોલી સત્યાગ્રહનો ઇતિહાસ, [[મહાદેવભાઈની ડાયરી]] (ભાગ ૧ થી ૨૩)
* [[નરહરિ પરીખ]]: માનવ અર્થશાસ્ત્ર
* [[કનૈયાલાલ મુનશી]]: વેરની વસૂલાત, પાટણની પ્રભૂતા, ગુજરાતનો નાથ, રાજાધિરાજ, સ્વપ્નદ્રષ્ટા, પ્રુથિવી વલ્લભ, કાકાની શીશી, ક્રુષ્ણાવતાર
* રમણલાલ દેસાઈઃ જ્યંત, શિરીષ, કોકિલા, હ્દયનાથ, ભારેલો અગ્નિ, કાંચન અને ગેરુ
* ગૌરીશંકર જોશીઃ શામળશાનો વિવાહ, ગોમતીદાદાનુ ગૌરવ, તણખામંડળઃ ભાગ ૧ થી ૪, ભૈયાદાદા, પ્રુથ્વિ અને સ્વર્ગ,  પોસ્ટ-ઓફિસ, ચૌલાદેવી, આમ્રપાલી, વૈશાલી
* રામનારણ પાઠકઃ ખેમી, એક પ્રશ્ન, મુકુન્દરાય, જક્ષણી, શેષના કાવ્યો, મનોવિહાર , ઉદધિને
* [[ઝવેરચંદ મેઘાણી]]: સિંધુડો, શિવાજીનુ હાલરડુ, કોઇનો લાડકવાયો, યુગવંદના, શોરઠ તાર વેહતા પાણી, વેવિશાળ, માણસાઈના દીવા, સૌરાષ્ટ્રની રસધાર, રઢિયાળી રાત
* ગુણવંતરાય આચાર્યઃ અખોવન, આપઘાત, અલ્લાબેલી
* ચુનીલાલ શાહઃ કર્મયોગી, રાજેશ્વર, તપોવન
* ઉમાશંકર જોશીઃ વિશ્વશાંતિ, એક ચુસાયેલા ગોટલા, ઘાણીનુ ગીત, નિશીથ, અભિજ્ઞા, પ્રાચીના, સાપના ભારા, હવેલી, ગોષ્ઠિ, ઉઘાડી બારી
* ઇંદુલાલ ગાંધીઃ આંધળી માનો કાગળ
* પ્રેમશંકર ભટ્ટ ધરિત્રી, તીર્થોદક, શ્રીમંગલ, પ્રેમામૃત
* રામપ્રસાદ શુક્લઃ વિનાશ અને વિકાસ
* બિન્દુ ભટ્ટ : મીરા યાજ્ઞિકની ડાયરી, અખેપાતર .
* ચંદ્રવદન મેહતાઃ યમલ. આગગાડી, ધરા ગુર્જરી, સંતા કૂકડી, ગઠરિયા શ્રેણિ
* જયંતિ દલાલઃ સોયનુ નાકુ, અંધારપટ
* મનુભાઈ પંચોળીઃ દીપનિર્વાણ, ઝેર તો પીધા છે જાણી જાણી, સોક્રેટિસ
* પન્નાલાલ પટેલઃ મળેલા જીવ, માનવીની ભવાઈ, સાચા શમણાં, જિંદગીના ખેલ, સુખદુઃખના ખેલ, વાત્રકના કાંઠે, વૈતરણીને કાંઠે
* ઇશ્વર પેટલીકરઃ જનમટીપ, ભવસાગર, મારી હૈયાસગડી, ઋણાનુબંધ, કાશીનુ કરવત, લોહીની સગાઈ
* ચુનીલાલ મડિયાઃ દીવનિર્વાણ, સમ્રાટ શ્રેણિક, હું અને મારી વહુ, વ્યાજનો વારસ, લીલુડી ધરતી, વેળાવેળાની છાંયડી, વાની મારી કોયલ
* શિવકુમાર જોષીઃ પ્રસન્ન દામ્પત્ય, મુક્તિ પ્રસુન, ખુની, બારી ઉઘાડી રહી ગઈ, કંચુકી બંઘ, અનંનરાગ
* જ્યોતિન્દ્ર દવેઃ રંગતંરગ
* ગુલાબદાસ બ્રોકરઃ લતા અને બીજી વાતો, ઊભી વાટે, માણસના મન
* ઇંદુલાલ યાજ્ઞિકઃ વરઘોડો, ભોળા શેઠનુ ભુદાન
* રસિકલાલ પરીખઃ કાવ્યાનુશસન, શર્વિલક, મેનાગુર્જરી
* પ્રહલાદ પારેખઃ બારી બહાર
* રાજેન્દ્ર શાહઃ ધ્વનિ, આંદોલન, શ્રુતિ, શાંત કોલાહલ
* રાજેન્દ્ર શુક્લઃ કોમલ-રિષભ, અંતર-ગાંધાર, સ્વ-વાચકની શોધમાં, ગઝલ-સંહિતા (ભાગ ૧ થી ૫)
* નિરંજન ભગતઃ યંત્રવિજ્ઞાન અને મંત્રકવિતા, ઘડીક સંઘ
* પ્રિયકાન્ત મણિયારઃ પ્રતીક, અશબ્દ રાત્રિ, સ્પર્શ, સમીપ
* હસમુખ પાઠકઃ નમેલી સાંજ, સાયાજુય
* નલિન રાવળઃ ઉદગાર, અવકાશ, સ્વહારઃ ભાગ ૧ અને ૨
* બાલમુકુન્દ દવેઃ પરિક્રમા, કુંતલ, ચાંદની, તીર્થોત્તમ, હરિનો હંસલો
* વેણીભાઈ પુરોહિતઃ સિંજારવ, દીપ્તિ, આચમન
* નટવરલાલ પંડ્યાઃ પ્રસુન, રૂપ અને રસ, પ્રથ્વિનો છંદોલય
* જયંત પાઠકઃ મર્મર, સંકેત સર્ગ, અંતરિક્ષ
* હરીન્દ્ર દવેઃ આસવ, અર્પણ, સુખ નામનો પ્રદેશ, માંધવ ક્યાંય નથી, નીરવ સંવાદ
* હર્ષદ ત્રિવેદી :એક ખાલી નાવ, રહી છે વાત અધૂરી, તારો અવાજ, જાળિયું, પાણીકલર.
* સુરેશ દલાલઃ એકાંત, તારીખનુ ઘર, કાગળના સમુદ્રમાં ફુલોની હોડી, મારી બારીએથીઃ ભાગ ૧ થી ૧૮
* પિનાકિન ઠાકોરઃ આલાપ, ઝાંખી અને પડછાયા
* હસિત બૂચઃ સાન્નિધ્ય, નિરંતર, સૂરમંગલ
* હેમંત દેસાઈઃ ઈંગિત, સોનલમૃગ, શરદ
* દામોદાર ભટ્ટઃ જલભેખ, તુંબીજલ
* મનુભાઈ ત્રિવેદીઃ રામરસ, સુરતા, સોનાવાટકડી
* મકરંદ દવેઃ વાલીડાના વાવડ, બેહદની બારખડી, હૈયાના વેણ
* નાથાલાલ દવેઃ રાત થઈ પુરી
* માવજી મહેશ્વરી: મેળો, મેઘાડંબર, અગનબાણ, કાંધનો હક, અજાણી દિશા (નવલકથાઓ) પવન, અદશ્ય દીવાલો, ખોવાઈ ગયેલું ગામ (વાર્તા સંગ્રહો)

{{ગુજરાતી ભાષા}}

[[શ્રેણી:સાહિત્ય]]
[[શ્રેણી:ગુજરાતી સાહિત્યકાર]]</text>
      <sha1>pug3jxsekotc8evgelijqqc8wvbaqar</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>873184</id>
      <parentid>873181</parentid>
      <timestamp>2024-10-20T10:23:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Prince r r</username>
        <id>80612</id>
      </contributor>
      <comment>/* જાણીતા ગુજરાતી સાહિત્યકારો */ કડીઓ ઉમેરી</comment>
      <origin>873184</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22592" sha1="8j5dzcojfzz3tsib3qq699wf9w7twst" xml:space="preserve">[[ગુજરાતી ભાષા]]ના સર્વપ્રથમ વ્યાકરણ ગ્રંથની રચના [[જૈન ધર્મ|જૈન]] મુનિ [[હેમચંદ્રાચાર્ય]]એ કરી હતી. ગુજરાતી ભાષાના પ્રથમ [[કવિ]] [[નરસિંહ મહેતા]] હતા તથા પ્રથમ લેખક [[નર્મદ]] હતા.

==જાણીતા ગુજરાતી સાહિત્યકારો==
===કવિ===
{{columns-list|colwidth=15em|*[[નરસિંહ મહેતા]]
*[[મીરાં બાઈ]]
*[[દયારામ]]
*[[પ્રેમાનંદ]]
*[[અખો]]
*[[ગંગાસતી]]
*[[મુક્તાનંદ સ્વામી]]
*[[કૃષ્ણાનંદ સ્વામી]]
*[[દયાનંદ સ્વામી]]
*[[નિષ્કુળાનંદ સ્વામી]]
*[[દેવાનંદ સ્વામી]]
*[[પ્રેમાનંદ સ્વામી]]
*[[બ્રહ્માનંદ સ્વામી]]
*[[દલપતરામ |દલપતરામ ડાહ્યાભાઈ કવિ]]
*[[ન્હાનાલાલ]]
*[[દુલા ભાયા કાગ]]
*[[કલાપી]]
*[[ઉમાશંકર જોષી]]
*[[સુંદરમ્]]
*[[રાજેન્દ્ર શાહ]]
*[[નિરંજન ભગત]]
*[[પ્રિયકાંત મણિયાર]]
*[[હરીન્દ્ર દવે]]
*[[સુરેશ દલાલ]]
*[[બાલમુકુન્દ દવે]]
*[[વેણીભાઈ પુરોહિત]]
*[[કરસનદાસ માણેક]]
*[[ચંદ્રવદન મહેતા|ચંદ્રવદન ચી. મહેતા]]
*[[સિતાંશુ મહેતા|સિતાંશુ યશશ્ચન્દ્ર]]
*[[લાભશંકર ઠાકર]]
*[[હરિકૃષ્ણ પાઠક]]
*[[ચંદ્રકાન્ત શેઠ]]
*[[રમેશ પારેખ]]
*[[આદિલ મન્સુરી]]
*[[ખલીલ ધનતેજવી]]
*[[મનોજ ખંડેરિયા]]
*[[શ્યામ સાધુ]]
*[[રાજેન્દ્ર શુક્લ ]]
*[[માધવ રામાનુજ]]
*[[અનિલ જોશી]]
*[[કમલ વોરા]]
*[[હર્ષદ ત્રિવેદી]]
*[[નયન દેસાઈ]]
*[[જયેન્દ્ર શેખડીવાળા]]
*[[જવાહર બક્ષી]]
*[[રાજેશ વ્યાસ|રાજેશ વ્યાસ 'મિસ્કીન']]
*[[મનોહર ત્રિવેદી]]
*[[વિનોદ જોશી]]
*[[મણિલાલ પટેલ|મણિલાલ હ.પટેલ]]
*[[વીરુ પુરોહિત]]
*[[હર્ષ બ્રહ્મભટ્ટ]]
*[[યોગેશ જોષી]]
*[[રાવજી પટેલ]]
*[[ચિનુ મોદી]]
  હરદ્વાર ગોસ્વામી 
*[[વિવેક કાણે]]
*[[રામચંદ્ર પટેલ]]
*[[શ્રીધર વ્યાસ]]
*[[અનવર મહમદભાઈ આગેવાન]]
*[[ઉશનસ્]]
  રક્ષા શુક્લ 
}}

===લેખક===
{{columns-list|colwidth=15em|* [[અશ્વિની ભટ્ટ]]
* [[ઇન્દુલાલ યાજ્ઞિક]]
* [[ઇશ્વર પેટલીકર]]
* [[ઉમાશંકર જોષી]]
* [[કનૈયાલાલ મુનશી]]
* [[કાકા કાલેલકર]]
* [[કિશોરલાલ ઘનશ્યામલાલ મશરૂવાળા|કિશોર મશરુવાલા]]
* [[શ્રી યોગેશ્વરજી]]
* [[કુન્દનિકા કાપડિયા]]
* [[ગુણવંત શાહ]]
* [[ગોવર્ધનરામ ત્રિપાઠી]]
* [[ચંદ્રકાંત બક્ષી]]
* [[ચંદ્રકાન્ત શેઠ]]
* [[ચંદ્રવદન મહેતા|ચંદ્રવદન ચી. મહેતા]]
* [[જયોતીન્દ્ર દવે]]
* [[જયંતિ દલાલ]]
* [[જયંત પાઠક]]
* [[જયંત મેઘાણી]]
* [[જુગતરામ દવે]]
* [[જોસેફ મેકવાન]]
* [[ઝવેરચંદ મેઘાણી]]
* [[તારક મહેતા]]
* [[ધૂમકેતુ (લેખક)|ધૂમકેતુ]]
* [[ધ્રુવ ભટ્ટ]]
* [[નર્મદ]]
* [[નગીનદાસ સંઘવી]]
* [[નાનાભાઈ ભટ્ટ (શિક્ષણજગત)|નાનાભાઈ ભટ્ટ]]
* [[પન્નાલાલ પટેલ]]
* [[ફાધર વાલેસ]]
* [[બકુલ ત્રિપાઠી]]
* [[મકરંદ દવે]]
* [[મનુભાઈ પંચોળી]](દર્શક)
* [[મોહમ્મદ માંકડ]]
* [[રઘુવીર ચૌધરી]]
* [[રતિલાલ બોરીસાગર]]
* [[રમણભાઈ નીલકંઠ]]
* [[હરકિશન મહેતા]]
* [[વર્ષા અડાલજા]]
* [[વિનોદ ભટ્ટ]]
* [[વિનોદીની નીલકંઠ]]
* [[ધીરુબેન પટેલ]]
* [[કિશનસિંહ ચાવડા]]
* [[હરનીશ જાની]]
* [[હરિલાલ ઉપાધ્યાય]]
* [[બિંદુ ભટ્ટ]]
* [[વસુબહેન]]
* [[જયંત મેઘાણી]]
* [[હરિપ્રસાદ શાસ્ત્રી]]
* [[અશોકપુરી ગોસ્વામી]]
* [[પિંગળશી બ્રહ્માનંદ ગઢવી]]
* [[શ્રીકાંત શાહ]]
* [[કિશોરસિંહ સોલંકી]]
*[[શંકરલાલ શાસ્ત્રી]]
}}

===લેખક અને ઉપનામ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
|પ્રેમસખિ
|પ્રેમાનંદ સ્વામી
|-
|અઝિઝ
|ધનશંકર ત્રિપાઠી
|-
|અદલ
|અરદેશર ખબરદાર
|-
|અનામી
|રણજિતભાઈ પટેલ
|-
|અજ્ઞેય
|સચ્ચિદાનંદ વાત્સ્યાયન
|-
|ઉપવાસી
|[[ભોગીલાલ ગાંધી]]
|-
|ઉશનસ્
|નટવરલાલ પંડ્યા
|-
|કલાપી
|સુરસિંહજી ગોહિલ
|-
|કાન્ત
|મણિશંકર ભટ્ટ
|-
|કાકાસાહેબ
|દત્તાત્રેય કાલેલકર
|-
|ઘનશ્યામ
|કનૈયાલાલ મુનશી
|-
|ગાફિલ
|મનુભાઈ ત્રિવેદી
|-
|ચકોર
|બંસીલાલ વર્મા
|-
|ચંદામામા
|ચંદ્રવદન મેહતા
|-
|જયભિખ્ખુ
|બાલાભાઈ દેસાઈ
|-
|જિપ્સી
| કિશનસિંહ ચાવડા
|-
|ઠોઠ નિશાળીયો
| બકુલ ત્રિપાઠી
|-
|દર્શક
|મનુભાઈ પંચોળી
|-
|દ્વિરેફ, શેષ, સ્વૈરવિહારી
|[[રામનારાયણ પાઠક]]
|-
|ધૂમકેતુ
|ગૌરીશંકર જોષી
|-
|નિરાલા
|સૂર્યકાન્ત ત્રિપાઠી
|-
|પતીલ
|મગનલાલ પટેલ
|-
|પારાશર્ય
|મુકુન્દરાય પટણી
|-
|પ્રાસન્નેય
|હર્ષદ ત્રિવેદી
|-
|પ્રિયદર્શી 
|મધુસૂદેન પારેખ
|-
|પુનર્વસુ
|લાભશંકર ઠાકર
|-
|પ્રેમભક્તિ
|કવિ ન્હાનાલાલ
|-
|ફિલસુફ
|[[ચીનુભઈ પટવા]]
|-
|બાદરાયણ
|ભાનુશંકર વ્યાસ
|-
|બુલબુલ
|ડાહ્યાભાઈ દેરાસરી
|-
|બેકાર
|ઈબ્રાહીમ પટેલ
|-
|બેફામ
|બરકતઅલી વિરાણી
|-
|મકરંદ
|રમણભાઈ નીલકંઠ
|-
|મસ્ત, બાલ, કલાન્ત
|બાલશંકર કંથારિયા
|-
|મસ્તકવિ
|ત્રિભુવન ભટ્ટ
|-
|મૂષિકાર
|રસિકલાલ પરીખ
|-
|લલિત
|જમનાશંકર બૂચ
|-
|વનમાળી વાંકો
|દેવેન્દ્ર ઓઝા
|-
|વાસુકિ
|ઉમાશંકર જોષી
|-
|વૈશંપાયન
|કરસનદાસ માણેક
|-
|શયદા
|હરજી દામાણી
|-
|શિવમ સુંદરમ્
|હિંમતલાલ પટેલ
|-
|શૂન્ય
|અલીખાન બલોચ
|-
|શૌનિક
|અનંતરાય રાવળ
|-
|સત્યમ્
|શાંતિલાલ શાહ
|-
|સરોદ
|મનુભાઈ ત્રિવેદી
|-
|સવ્યસાચી
|ધીરુભાઈ ઠાકોર
|-
|સાહિત્ય પ્રિય
|ચુનીલાલ શાહ
|-
|સેહેની
|બળવંતરાય ઠાકોર
|-
|સુધાંશુ
|દામોદર ભટ્ટ
|-
|સુન્દરમ્
|ત્રિભુવનદાસ લુહાર
|-
|સોપાન
|મોહનલાલ મેહતા
|-
|સ્નેહરશ્મિ
|ઝીણાભાઈ દેસાઈ
|-
|સહજ
|વિવેક કાણે
|-
|વેશમપાયન
|કરશનદાસ માણેક
|}

==ગુજરાતી ભાષાની પ્રથમ કૃતિઓ==
* [[આત્મકથા]]: મારી હકીકત, [[નર્મદ]]
* [[ઇતિહાસ]]: ગુજરાતનો ઇતિહાસ
* કાવ્યસંગ્રહ: ગુજરાતી કાવ્યદોહન, [[દલપતરામ]]
* [[જીવનચરિત્ર]]: કોલંબસનો વૃતાંત, પ્રાણસુખલાલ મથુરદાસ
* નાટક: લક્ષ્મી, દલપતરામ
* પ્રબંધ: કાન્હ્ડે પ્રબંધ, પજ્ઞનાભ (૧૪૫૬)
* [[નવલકથા]]: કરણઘેલો, નંદશંકર તુલજાશંકર મહેતા
* મહાનવલકથા: સરસ્વતીચંદ્ર, [[ગોવર્ધનરામ ત્રિપાઠી]]
* [[મનોવિજ્ઞાન]]: મનુભાઈ ધ્રિવેદી
* મુદ્રિત પુસ્તક: વિધાસંગ્રહ પોથી
* રાસ: ભરતેશ્વર બાહુબલિરાસ, શાલિભદ્રસુરિ (૧૧૮૫)
* લોકવાર્તા: હંસરાજ-વચ્છરાજ, વિજયભદ્ર (૧૩૫૫)

==સાહિત્યકારો અને તેમની કૃતિઓ==
* [[દલપતરામ]]: ભાગ ૧ અને ૨, ફાર્બસવિરહ, મિથ્યભિમાન
* [[નર્મદ|નર્મદાશંકર દવે]] (ગુજરાતી ગધ્યના પિતા): મારી હકીકત, રાજયરંગ, મેવાડની હકીકત, પિંગળ પ્રવેશ
* નવલરામ પંડ્યાઃ ભટનુ ભોપાળુ, કવિજીવન, નિબંધરીતિ, જનાવરની જાન
* નંદશંકર મેહતાઃ [[કરણ ઘેલો]]
* ભોળાનાથ સારાભાઈઃ અભંગમાળા
* [[મહીપતરામ નીલકંઠ|મહીપતરામ રૂપરામ નીલકંઠ]] ઇંગ્લેન્ડની મુસાફરીનુ વર્ણન, વનરાજ ચાવડો
* રણછોડભાઈ દવેઃ લલિતાદુઃખ દર્શક
* અંબાલાલ દેસાઈઃ શાંતિદાસ
* ગણપતરામ ભટ્ટ: પ્રતાપ નાટક
* અનંતપ્રસાદ વૈષ્ણવઃ રાણકદેવી
* ગોવર્ધનરામ ત્રિપાઠી: [[સરસ્વતીચંદ્ર]]:  ભાગ ૧ થી ૪, સ્નેહમુદ્રા, લીલાવતી જીવનકલા
* [[મણિલાલ દ્વિવેદી]]:  [[કાન્તા]], [[નૃસિંહાવતાર]], [[અમર આશા]]
* બાળશંકળ કંથારિયાઃ કલાન્ત કવિ, હરિપ્રેમ પંચદશી
* કેશવલાલ ધ્રુવઃ મેળની મુદ્રિકા, સાહિત્ય અને વિવેચન
* [[આનંદશંકર ધ્રુવ]]: આપણો ધર્મ, વિચાર-માધુરીઃ ભાગ ૧ અને ૨
* [[નરસિંહરાવ દિવેટિયા]]: કુસુમમાળા, હ્દયવીણા, પ્રેમળજ્યોતિ
* [[રમણભાઈ નીલકંઠ]]: રાઈનો પર્વત, ભદ્રંભદ્ર
* [[મણિશંકર રત્નજી ભટ્ટ|મણિશંકર ભટ્ટ]]: સાગર અને શાશી, ઉદગાર, અતિજ્ઞાન, વસંતવિજય, ચકવાત મિથુન
* [[કલાપી|સુરસિંહજી ગોહિલ]]: કલાપિનો કલરવ, બિલ્વમંગળ
* [[ન્હાનાલાલ|નાનાલાલ]]: વિરાટનો હિંડોળો, પ્રાણેશ્વરી, વિલાસની શોભા, પિત્રુતર્પણ, કુરુક્ષેત્ર, ઉષા, સારથિ
* [[દામોદર બોટાદકર]]: કલ્લોલિની, સ્તોતસ્વિની, નિર્ઝારેણી
* [[ગાંધીજી]]: [[સત્યના પ્રયોગો અથવા આત્મકથા]], દક્ષિણ આફ્રિકાનો ઇતિહાસ, બાપુના પત્રો
* [[કાકા કાલેલકર]]: ઓતરાતી દિવાલો, જીવનલીલા, હિમાલયનો પ્રવાસ, રખવાડનો આનંદ
* [[કિશોરલાલ ઘનશ્યામલાલ મશરૂવાળા|કિશોરલાલ મશરુવાળા]]: જીવનશોધન, કેળવણીના પાયા, અહિંસા વિવેચન
* [[મહાદેવભાઈ દેસાઈ|મહાદેવ દેસાઈ]]: વીર વલ્લભભાઈ, બારડોલી સત્યાગ્રહનો ઇતિહાસ, [[મહાદેવભાઈની ડાયરી]] (ભાગ ૧ થી ૨૩)
* [[નરહરિ પરીખ]]: માનવ અર્થશાસ્ત્ર
* [[કનૈયાલાલ મુનશી]]: વેરની વસૂલાત, પાટણની પ્રભૂતા, ગુજરાતનો નાથ, રાજાધિરાજ, સ્વપ્નદ્રષ્ટા, પ્રુથિવી વલ્લભ, કાકાની શીશી, ક્રુષ્ણાવતાર
* રમણલાલ દેસાઈઃ જ્યંત, શિરીષ, કોકિલા, હ્દયનાથ, ભારેલો અગ્નિ, કાંચન અને ગેરુ
* ગૌરીશંકર જોશીઃ શામળશાનો વિવાહ, ગોમતીદાદાનુ ગૌરવ, તણખામંડળઃ ભાગ ૧ થી ૪, ભૈયાદાદા, પ્રુથ્વિ અને સ્વર્ગ,  પોસ્ટ-ઓફિસ, ચૌલાદેવી, આમ્રપાલી, વૈશાલી
* રામનારણ પાઠકઃ ખેમી, એક પ્રશ્ન, મુકુન્દરાય, જક્ષણી, શેષના કાવ્યો, મનોવિહાર , ઉદધિને
* [[ઝવેરચંદ મેઘાણી]]: સિંધુડો, શિવાજીનુ હાલરડુ, કોઇનો લાડકવાયો, યુગવંદના, શોરઠ તાર વેહતા પાણી, વેવિશાળ, માણસાઈના દીવા, સૌરાષ્ટ્રની રસધાર, રઢિયાળી રાત
* ગુણવંતરાય આચાર્યઃ અખોવન, આપઘાત, અલ્લાબેલી
* ચુનીલાલ શાહઃ કર્મયોગી, રાજેશ્વર, તપોવન
* ઉમાશંકર જોશીઃ વિશ્વશાંતિ, એક ચુસાયેલા ગોટલા, ઘાણીનુ ગીત, નિશીથ, અભિજ્ઞા, પ્રાચીના, સાપના ભારા, હવેલી, ગોષ્ઠિ, ઉઘાડી બારી
* ઇંદુલાલ ગાંધીઃ આંધળી માનો કાગળ
* પ્રેમશંકર ભટ્ટ ધરિત્રી, તીર્થોદક, શ્રીમંગલ, પ્રેમામૃત
* રામપ્રસાદ શુક્લઃ વિનાશ અને વિકાસ
* બિન્દુ ભટ્ટ : મીરા યાજ્ઞિકની ડાયરી, અખેપાતર .
* ચંદ્રવદન મેહતાઃ યમલ. આગગાડી, ધરા ગુર્જરી, સંતા કૂકડી, ગઠરિયા શ્રેણિ
* જયંતિ દલાલઃ સોયનુ નાકુ, અંધારપટ
* મનુભાઈ પંચોળીઃ દીપનિર્વાણ, ઝેર તો પીધા છે જાણી જાણી, સોક્રેટિસ
* પન્નાલાલ પટેલઃ મળેલા જીવ, માનવીની ભવાઈ, સાચા શમણાં, જિંદગીના ખેલ, સુખદુઃખના ખેલ, વાત્રકના કાંઠે, વૈતરણીને કાંઠે
* ઇશ્વર પેટલીકરઃ જનમટીપ, ભવસાગર, મારી હૈયાસગડી, ઋણાનુબંધ, કાશીનુ કરવત, લોહીની સગાઈ
* ચુનીલાલ મડિયાઃ દીવનિર્વાણ, સમ્રાટ શ્રેણિક, હું અને મારી વહુ, વ્યાજનો વારસ, લીલુડી ધરતી, વેળાવેળાની છાંયડી, વાની મારી કોયલ
* શિવકુમાર જોષીઃ પ્રસન્ન દામ્પત્ય, મુક્તિ પ્રસુન, ખુની, બારી ઉઘાડી રહી ગઈ, કંચુકી બંઘ, અનંનરાગ
* જ્યોતિન્દ્ર દવેઃ રંગતંરગ
* ગુલાબદાસ બ્રોકરઃ લતા અને બીજી વાતો, ઊભી વાટે, માણસના મન
* ઇંદુલાલ યાજ્ઞિકઃ વરઘોડો, ભોળા શેઠનુ ભુદાન
* રસિકલાલ પરીખઃ કાવ્યાનુશસન, શર્વિલક, મેનાગુર્જરી
* પ્રહલાદ પારેખઃ બારી બહાર
* રાજેન્દ્ર શાહઃ ધ્વનિ, આંદોલન, શ્રુતિ, શાંત કોલાહલ
* રાજેન્દ્ર શુક્લઃ કોમલ-રિષભ, અંતર-ગાંધાર, સ્વ-વાચકની શોધમાં, ગઝલ-સંહિતા (ભાગ ૧ થી ૫)
* નિરંજન ભગતઃ યંત્રવિજ્ઞાન અને મંત્રકવિતા, ઘડીક સંઘ
* પ્રિયકાન્ત મણિયારઃ પ્રતીક, અશબ્દ રાત્રિ, સ્પર્શ, સમીપ
* હસમુખ પાઠકઃ નમેલી સાંજ, સાયાજુય
* નલિન રાવળઃ ઉદગાર, અવકાશ, સ્વહારઃ ભાગ ૧ અને ૨
* બાલમુકુન્દ દવેઃ પરિક્રમા, કુંતલ, ચાંદની, તીર્થોત્તમ, હરિનો હંસલો
* વેણીભાઈ પુરોહિતઃ સિંજારવ, દીપ્તિ, આચમન
* નટવરલાલ પંડ્યાઃ પ્રસુન, રૂપ અને રસ, પ્રથ્વિનો છંદોલય
* જયંત પાઠકઃ મર્મર, સંકેત સર્ગ, અંતરિક્ષ
* હરીન્દ્ર દવેઃ આસવ, અર્પણ, સુખ નામનો પ્રદેશ, માંધવ ક્યાંય નથી, નીરવ સંવાદ
* હર્ષદ ત્રિવેદી :એક ખાલી નાવ, રહી છે વાત અધૂરી, તારો અવાજ, જાળિયું, પાણીકલર.
* સુરેશ દલાલઃ એકાંત, તારીખનુ ઘર, કાગળના સમુદ્રમાં ફુલોની હોડી, મારી બારીએથીઃ ભાગ ૧ થી ૧૮
* પિનાકિન ઠાકોરઃ આલાપ, ઝાંખી અને પડછાયા
* હસિત બૂચઃ સાન્નિધ્ય, નિરંતર, સૂરમંગલ
* હેમંત દેસાઈઃ ઈંગિત, સોનલમૃગ, શરદ
* દામોદાર ભટ્ટઃ જલભેખ, તુંબીજલ
* મનુભાઈ ત્રિવેદીઃ રામરસ, સુરતા, સોનાવાટકડી
* મકરંદ દવેઃ વાલીડાના વાવડ, બેહદની બારખડી, હૈયાના વેણ
* નાથાલાલ દવેઃ રાત થઈ પુરી
* માવજી મહેશ્વરી: મેળો, મેઘાડંબર, અગનબાણ, કાંધનો હક, અજાણી દિશા (નવલકથાઓ) પવન, અદશ્ય દીવાલો, ખોવાઈ ગયેલું ગામ (વાર્તા સંગ્રહો)

{{ગુજરાતી ભાષા}}

[[શ્રેણી:સાહિત્ય]]
[[શ્રેણી:ગુજરાતી સાહિત્યકાર]]</text>
      <sha1>8j5dzcojfzz3tsib3qq699wf9w7twst</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>વાઘ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1502</id>
    <revision>
      <id>873170</id>
      <parentid>872593</parentid>
      <timestamp>2024-10-20T05:54:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>63183</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>873170</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="166166" sha1="mlg53fj2zb46bwhvthvxo9z3x7ul8fj" xml:space="preserve">
{{Taxobox
| status = EN
| status_system = iucn3.1
| trend = down
| status_ref =&lt;ref name=&quot;iucn&quot;&gt;{{IUCN2008|assessors=Chundawat, R.S., Habib, B., Karanth, U., Kawanishi, K., Ahmad Khan, J., Lynam, T., Miquelle, D., Nyhus, P., Sunarto, Tilson, R. &amp; Sonam Wang|year=2008|id=15955|title=Panthera tigris|downloaded=9 October 2008}}&lt;/ref&gt;
| image = Tigerramki.jpg
| image_caption = A [[Bengal Tiger]] (''P. tigris tigris'') in India's [[Bandhavgarh National Park]].
| image_width = 250px
| regnum = [[Animal]]ia
| phylum = [[Chordate|Chordata]]
| classis = [[Mammal]]ia
| ordo = [[Carnivora]]
| familia = [[Felidae]]
| genus = ''[[Panthera]]''
| species = '''''P. tigris'''''
| binomial = ''Panthera tigris''
| binomial_authority = ([[Carl Linnaeus|Linnaeus]], 1758)
| synonyms =
&lt;center&gt;'''''Felis tigris''''' &lt;small&gt;[[Carl Linnaeus|Linnaeus]], 1758&lt;/small&gt;&lt;ref name=&quot;Linn1758&quot; /&gt; &lt;br /&gt;
'''''Tigris striatus''''' &lt;small&gt;[[Nikolai Severtzov|Severtzov]], 1858&lt;/small&gt;&lt;br /&gt;
'''''Tigris regalis''''' &lt;small&gt;[[John Edward Gray|Gray]], 1867&lt;/center&gt;
| range_map = Tiger_map.jpg
| range_map_width = 250px
| range_map_caption = Historical distribution of tigers (pale yellow) and 2006 (green).&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.savethetigerfund.org |title=Wild Tiger Conservation |publisher=Save The Tiger Fund |date= |access-date=2009-03-07 |archive-date=2011-02-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110226154008/http://savethetigerfund.org/ |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;
| subdivision_ranks = [[Subspecies]]
| subdivision = 
''[[Bengal tiger|P. t. bengalensis]]''&lt;br /&gt; 
''[[Indochinese tiger|P. t. corbetti]]''&lt;br /&gt;
''[[Malayan tiger|Panthera tigris jacksoni]]''&lt;br /&gt;
''[[Sumatran tiger|P. t. sumatrae]]''&lt;br /&gt;
''[[Siberian tiger|Panthera tigris altaica]]''&lt;br /&gt;
''[[South China tiger|Panthera tigris amoyensis]]''&lt;br /&gt;
†''[[Bali tiger|P. t. balica]]''&lt;br /&gt;
†''[[Javan Tiger|P. t. sondaica]]''
}}
'''વાઘ ''' (''પેન્થેરા ટાઇગ્રીસ'' ) [[ફેલેડે|ફેલિડે]] (બિલાડી, જંગલી બિલાડી વગેરે)ના પરિવારનો એક સભ્ય છે. જે ''[[પેન્થેરા]]''  ઉત્પત્તિમાં [[મોટી બિલાડી|ચાર મોટી બિલાડીઓ]]માં સૌથી મોટામાં મોટો છે.&lt;ref name=&quot;britannica&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.britannica.com/eb/article-9072439/tiger|title=Encyclopaedia Britannica Online - Tiger (''Panthera tigris'')|dateformat=dmy|access-date=25 September 2007}}&lt;/ref&gt; પૂર્વ અને દક્ષિણ [[એશિયા]]ના મોટા ભાગમાં પોતાનું મૂળ સ્થાન ધરાવતા આ વાધ અન્ય પ્રાણીઓનો શિકાર કરનાર અને [[કાર્નિવોર#આબ્લીગેટ કાર્નિવોર|પોતાને માંસ ખાવા માટે ફરજ પાડનાર]] હતો. મહત્તમ{{convert|4|m|ft|abbr=off}} લંબાઇ ધરાવતા અને 300 કિલોગ્રામનું વજન (660 પાઉન્ડ) ધરાવતા વાધની પેટા જાતોના કદને સૌથી મોટા લુપ્ત થઇ ગયેલા ક્ષેત્રો સાથે સરખાવી શકાય છે. &lt;ref name=&quot;Lynx&quot;&gt;[http://lynx.uio.no/lynx/catsgportal/cat-website/20_cat-website/home/index_en.htm કેટ સ્પેશિયાલિસ્ટ ગ્રુપ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080222164316/http://lynx.uio.no/lynx/catsgportal/cat-website/20_cat-website/home/index_en.htm |date=2008-02-22 }}.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;bbc&quot;&gt;{{cite web|url= http://www.bbc.co.uk/nature/wildfacts/factfiles/19.shtml|title= BBC Wildfacts – Tiger|access-date= 2009-10-05|archive-date= 2009-02-08|archive-url= https://web.archive.org/web/20090208090848/http://www.bbc.co.uk/nature/wildfacts/factfiles/19.shtml|url-status= dead}}&lt;/ref&gt;તેમની ભારે શક્તિ ઉપરાંત તેમને ઓળખી શકાય તેવું મહત્વનું લક્ષણ તેમના શરીર પરની ઘાટી કાળી ઊભી રેખાઓ છે, જેમાં સફેદથી લાલ રંગ-પીળા આછા રંગની ઉપર આવેલી છે. સૌથી મોટી વાઘની [[પેટાજાતિઓ|પેટા જાત]][[સાઇબેરીયન વાઘ|સાઇબેરીયન વાઘ છે]].


કોઇ પણ પરિસ્થિતિમાં રહેવા ટેવાયેલા આ વાઘની શ્રેણી સાઇબેરીયન [[ટાઇગા|તાઇગા]],[[ઘાસની જમીન|ખુલ્લી ઘાસ આચ્છાદિત જમીન]] થી લઇને ઉષ્ણકટીબંધીય [[મેન્ગ્રુવ|વૃક્ષ]] વિસ્તારમાં જળબંબાકારમાં પણ રહી શકે છે. તેઓ અમુક પ્રદેશમાં રહે છે અને સામાન્ય રીતે એકલું રહેનાર પ્રાણી છે, જેને ઘણી વાર પોતાની ભૂખ સંતોષવા માટે આસપાસ વસતી હોય તેવા વિસ્તારોની જરૂર પડે છે. આ વાઘ પૃથ્વી પર વધુ વસતી ધરાવતા પ્રદેશોમાં મળી આવતા હોવાથી માનવી સાથેના નોંધપાત્ર ઘર્ષણમાં પરિણમ્યા છે. આધુનિક વાઘની નવ પેટા જાતમાંથી, [[Extinction|ત્રણ લુપ્ત]] થઇ ગઇ છે અને બાકીની છ જાતોને [[લુપ્તતા|અત્યંત ભયંકર માનવામાં આવે છે.]]તેના સીધા મુખ્ય કારણોમાં [[વસવાટ વિનાશ|વસતીને કારણે નાશ]]અને[[વસવાટ વિભાજન|વિભાજિત]] , અને {2શિકાર{/2}નો સમાવેશ થાય છે. તેમની ઐતિહાસિક શ્રેણી જે એક સમયે [[દક્ષિણ એશિયા|દક્ષિણ]] અને [[પૂર્વ એશિયા]]માં થઇને [[મેસોપોટેમીયા]] અને [[કૌકાસસ|કૌકાસુસ]] સુધી પ્રસરેલી તેમાં ધરમૂળથી ઘટાડો થયો છે. હાલમાં અસ્તિત્વ ધરાવનારી તમામ જાતો ઔપચારીક રક્ષણ, વસતીને કારણે નાશ અને [[વંશ દબાણ|ઉત્ક્રાંતિ દબાણ]] જેવા સતત જોખમો સાથે જીવી રહી છે. 


તેમ છતા પણ, વાઘ ઓળખપ્રાપ્તિ અને લોકપ્રિય [[કેરિશમેટિક મેગાફૌના|ચુંબકીય આકર્ષણ ધરાવતી પ્રાણી વસતી]]માં સ્થાન ધરાવે છે. તેમનો પ્રાચીન [[mythology|માન્યતા]] અને [[માન્યતા|પરંપરાગત વાર્તાઓમાં આગવી રીતે ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે અને આધુનિક ફિલ્મો અને સાહિત્યમાં શબ્દો અને ચિત્રો દ્વારા પ્રગટ કરવામાં આવી રહ્યા છે.]] આ ઉપરાંત વિવિધ એશિયન રાષ્ટ્રોના [[રાષ્ટ્રીય પ્રતીક|રાષ્ટ્રીય પ્રાણી]] તરીકે [[ધ્વજ]] અને [[કોટ ઓફ આર્મ્સ|શસ્ત્રોની મૂઠ]] તેમજ રમત રમતી ટીમના નિશાન તરીકે [[મુખવટો|મુખવટા]] તરીકે વાઘનો ઉપયોગ થાય છે.

== નામ અને વ્યુત્પત્તિ શાસ્ત્ર ==
&quot;વાઘ&quot; શબ્દ ગ્રીક શબ્દ &quot;''ટાઇગ્રીસ'' &quot;પરથી આવ્યો છે, જે કદાચ [[પર્શિયન ભાષા|પર્શિયન]]સ્ત્રોત અર્થ &quot;એરો&quot;પરથી મેળવવામાં આવ્યો હશે,જે પ્રાણીની ગતિ અને નદી [[વાઘણ|ટાઇગ્રીસ]]ના નામના મૂળ સંદર્ભ આપે છે.&lt;ref name=&quot;Liddell&quot;&gt;{{cite book | author=[[Henry Liddell|Liddell, Henry George]] and [[Robert Scott (philologist)|Robert Scott]] | year=1980 | title=[[A Greek-English Lexicon]] (Abridged Edition) | publisher=[[Oxford University Press]] | location=United Kingdom | isbn=0-19-910207-4}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.etymonline.com/index.php?term=tiger |title='Tiger' at the Online Etymology Dictionary |publisher=Etymonline.com |date= |access-date=2009-03-07}}&lt;/ref&gt; અમેરિકન ઇંગ્લીશ, &quot;ટાઇગ્રેસ&quot; શબ્દ સૌપ્રથમ વખત 1611માં સાંભળવામાં આવ્યો હતો. [[કાર્લ લિનાયસ|લિન્નાઅસ]] દ્વારા તેના 18મી સદીના કામ ''[[સિસ્ટેમા નેચર]]'' માં ''ફેલિસ ટાઇગ્રીસ''  તરીકે મૂળભૂત રીતે વર્ણવવામાં આવેલા અનેક જાતોમાંની તે જાત હતી. &lt;ref name=&quot;Linn1758&quot;&gt;{{cite book
| last = Linnaeus
| first = Carolus
| authorlink = Carolus Linnaeus
| title = Systema naturae per regna tria naturae:secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis.
| publisher = Holmiae (Laurentii Salvii)
| year = 1758
| page = 41
| url = http://www.biodiversitylibrary.org/page/726936
| access-date = 2008-09-08
| volume = 1
| edition = 10th}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{la icon}} {{cite book | last=Linnaeus | first=C. | authorlink=Carolus Linnaeus | title=Systema naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Tomus I. Editio decima, reformata. | publisher=Holmiae. (Laurentii Salvii). |year=1758| page=824 | url=http://dz1.gdz-cms.de/index.php?id=img&amp;no_cache=1&amp;IDDOC=265100}}&lt;/ref&gt; તેના વૈજ્ઞાનિક નામનું જિનેરિક કોમ્પોનન્ટ ''પેન્થેરા ટાઇગ્રીસ'' ને ''ગ્રીક''  પાન (ઓલ) અને ''તે રીતે''  બિસ્ટમાંથી લેવામાં આવ્યું હશે તેવું માની લેવામાં આવે છે, પરંતુ આ પણ [[ફોલ્ક ઇટીમોલોજી|લોક સંસ્કૃત્તિ]] દ્વારા ઉપજાવવામાં આવેલું હોઇ શકે છે. જૂની ભાષાઓ દ્વારા તે ઇંગ્લીશમાં આવ્યું હોવા છતાં યે ''પેન્થેરા''  શક્યતઃ મૂળ [[પૂર્વ એશિયા]]ના હોવા જોઇએ, જેનો અર્થ થાય છે &quot;ધી યલોઇશ એનિમલ&quot; અથવા &quot;વ્હાઇટીશ યલ્લો&quot;.&lt;ref&gt;{{cite web | url=http://www.etymonline.com/index.php?term=panther | title=&quot;Panther&quot; | work=Online Etymology Dictionary | publisher=[[Douglas Harper]] | access-date=2007-07-05}}&lt;/ref&gt;


વાઘનું જૂથ[21] જવલ્લેજ છે (નીચે જુઓ), પરંતુ તેઓ જ્યારે સાથે દેખાય ત્યારે તેને સ્ટ્રીક અથવા એમ્બુશ કહેવાય છે.


[[ચિત્ર:Tiger distribution3.PNG|thumb|250px|પશ્ચિમી ભાગ 1900 અને 1990 સહિતના વાઘની શ્રેણી ]]

== રેન્જ ==
ભૂતકાળમાં, વાઘ એશિયામાં અનેક સ્થળે પથરાયેલા હતા, જેમાં [[કૌકાસસ]] અને [[કેસ્પિયન સમુદ્ર]] લઇને સાઇબીરીયા અને ઇન્ડોનેશિયા સુધીનો સમાવેશ થાય છે.19મી સદી દરમિયાન પટ્ટાવાળી બિલાડીઓ પશ્ચિમ એશિયામાંથી સંપૂર્ણપણે અદ્રશ્ય થઇ ગઇ હતી અને તેમના વિસ્તારના બાકીના ભાગમાં એકાંત સ્થળે જ મર્યાદિત બની હતી. આજે, આ વિભાજિત અવશેષનો વિસ્તાર પશ્ચિમમાં ભારતથી લઇને [[ચીન]] અને પૂર્વમાં [[દક્ષિણ પૂર્વ એશિયા|દક્ષિણપૂર્વ એશિયા]] સુધીનો છે. ઉત્તરીય સીમા દક્ષિણ પૂર્વીય [[સાઇબેરીયા|સાઇબીરીયા]]માં [[અમુર નદી]]ની નજીક છે. વાઘની વસતીથી ભરચક સૌથી મોટો વસતીવાળો વિસ્તાર હોય તો તે છે [[સુમાત્રા]]. 20 મી સદી દરમિયાનમાં વાઘ [[જાવા]] અને [[# બાલિ|બાલી]]માંથી અદ્રશ્ય થઇ ગયા હતા અને [[બોર્નીયો]] તેના [[અવશેષ|અવશેષો]] માટે જ પ્રખ્યાત છે.


== શારીરિક લાક્ષણિકતાઓ, વર્ગીકરણ અને વિકાસ ==
સૌથી જૂની વાઘ જેવ બિલાડીઓનું અસ્તિત્વ છે, જે ''[[પેન્થેરા પાલાઓસિનેસીસ|પેન્થેરા પેલાસિનેન્સિસ]]'' કહેવાય છે, જે ચીન અને જાવામાં મળી આવ્યા છે. આ જાત મ મિલીયન વર્ષો પહેલા [[પ્લેઇસ્ટોસેન|પ્લેસ્ટોસેન]]ના પ્રારંભમાં રહેતી હતી અને તે અત્યારના વાઘ કરતા નાની હતી. અગાઉના ખરેખર વાઘના અવશે,ો જાવા તરીકે ઓળખાય છે અને તે 1.6 અને 1.8 મિલીયન વર્ષો જીવન જૂના છે. અગાઉના અને મધ્ય પ્લેસ્ટોસીનનના સ્પષ્ટ અવશેષો ચીન અને સુમાત્રાના અનામતમાં શોધી કાઢવામાં આવ્યા હતા. '''[[ટ્રીનીલ વાઘ|ટ્રિનીલ વાઘ]] ''' (''પેન્થેરા ટાઇગ્રીસ ટ્રિનીલેન્સીસ '' ) કહેવાતી પેટાજાતિઓ 1.2 મિલીયન વર્ષ પહેલા રહેતી હતી અને [[જાવા]]માં [[ટ્રીનીલ|ટ્રિનીલ]] તરીકે મળી આવેલા અવશેષો તરીકે જાણીતા છે.&lt;ref&gt;વાન ડેન હોયેક ઓસ્ટેન. 1999)જવાન ટાઇગર - ક્રૂરતાપૂર્વક કરાયેલી હત્યા. [http://www.naturalis.nl/300pearls 300 પર્લ્સ - કુદરતી વૈવિધ્યતાના મ્યુઝીયમ હાઇલાઇટ્સ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090921075044/http://www.naturalis.nl/300pearls/ |date=2009-09-21 }}. 11 ઓગસ્ટ, 2006ના રોજ ડાઉલોડ કરાયેલું.&lt;/ref&gt;


પ્લેસ્ટોસેનના અંતમાં સૌપ્રથમ વાઘ ભારત અને ઉત્તર એશિયામાં પહોચ્યા હતા, તેમજ પૂર્વીય [[જમીન આધારિત પુલ|બરિંગીયા]] (પરંતુ અમેરિકી ઉપખંડમાં નહી), [[જાપાન]], અને [[સખાલીન]]માં પણ પ્રવેશ્યા હતા. જાપાનમાં મળી આવેલા અવશેષો એ સુચવે છે કે સ્થાનિક વાઘ આયર્લેન્ડ પર જીવતા પેટાજાતિઓ જેવા હતા, જે મુખ્ય વાઘની તુલનામાં નાના હતા. આ કદાચ શરીરનું કદ કે જે પર્યાવરણ સ્થળને લાગે વળગે છે તેવી ઘટના (જુઓ [[ઇન્સ્યુલર દ્વારફિઝમ]]), અથવા શિકારની ઉપલબ્ધિના કારણે હોઇ શકે છે.[[હોલોસેન|નૂતનતન કાળ]] સુધી, વાઘ [[બોર્નીયો|બોર્નિયો]]માં , તેમજ [[ફીલિપિન્સ|ફિલિપિન્સ]]માં [[પાલવાન|પાલાવાન]]ના આયર્લેન્ડ પર રહેતા હતા.&lt;ref&gt;પાઇપર એટ અલ. ''ફિલિપિન્સના પાલાવન ખાતે વાઘ પેન્થેરા ટાઇગ્રીસની ભૂતકાળની હાજરી માટેના પ્રથમ પૂરાવા: આયર્લેન્ડની વસતીમાં લુપ્તતા.''  પ્રાચીન સમયનો અભ્યાસ, પ્રાચીન હવામાનનો અભ્યાસ, પ્રાચીન અર્થતંત્રનો અભ્યાસ 264 (2008) 123–127&lt;/ref&gt;


=== શારીરિક લાક્ષણિકતાઓ ===
[[ચિત્ર:Siberian Tiger sf.jpg|thumb|સાઇબીરિયન વાઘ ]]
વાઘ કદાચ મહદદઅંશે ઓળખાતી બિલાડીઓની પ્રતિકૃતિ હોવાનું મનાય છે(સિંહના કેટલાક શકય અપવાદો સાથે). તેઓ ખાસ રીતે લાલ રંગથી લઇને બ્રાઉન કલરના પટ્ટા, વ્હાઇટ્ટીશ મેડિયલ અને વેન્ટ્રલ ધરાવે છે. સફેદ ફ્રિંજ તેના ચહેરાની આસપાસ છે અને પટ્ટાઓનો કલર બ્રાઉન અથવા ગ્રેથી લઇને કાળા કલરનો હોય છે. પટ્ટાઓનું સ્વરૃપ અને વિસ્તાર પેટાજાતિઓમાં અલગ અલગ પડે છે (તેમજ રુંવાટી પણ અલગ પડે છે; ઉદા. તરીકે સાઇબેરીયન વાઘ અન્ય વાઘની પેટા જાતિઓની તુલનામાં આછા સફેદજ રંગના હોય છે), પરંતુ મોટા ભાગના વાઘ પર 100થી વધુ પટ્ટાઓ હોય છે. પટ્ટાઓની રીત દરેક પ્રાણીઓમાં વિશિષ્ટ હોય છે અને તેથી તેને અલગ રીતે ઓળખી શકાય છે, જે રીતે વ્યક્તિઓને ઓળખી કાઢવા માટે [[આંગળીના નિશાન|ફિંગરપ્રિન્ટ]]નો ઉપયોગ સૌથી વધ થાય છે. જોકે જંગલી વાઘના પટ્ટાની ગણતરીમાં મુશ્કેલી પડતી હોવાથી આ આળખની યોગ્ય રીત નથી.એવું લાગે છે વાઘ પરના પટ્ટાઓ તેમના માટે[[કેમૌપ્લેજ|એક મુખવટા]]નું કામ કરે છે, જે તેમને કાળા અંધકારમાં અને ગાઢ જંગલમાં તેમના શિકારને શોધી શકે તે માટે તેમની જાતને છૂપાવી રાખવામાં સહાય કરે છે. પટ્ટાની રીત વાઘની ચામડી પર મળી આવી છે અને જો તે કાઢ નાખવામાં આવે તો તેની ભેદભાવયુક્ત આંતરિક પદ્ધતિને સાચવી રાખી શકાશે. અન્ય મોટી બિલાડીઓની જેમ જ વાઘને પણ તેમના દરેક કાનની પાછળ સફેદ ટપકું હોય છે. 
[[ચિત્ર:TigerSkelLyd1.png|thumb|left|ખોપરી]]
વાઘનો એક વધારાનો તફાવત એ છે કે એ જંગલી જાતની બિલાડીઓમાંના એક છે. [25] તે પણ શક્તિશાળી પગ અને ખભા ધરાવે છે, તેના પરિણામે તેઓ તેમના કરતા વજનમાં વધારે હોય તેવા શિકારને પણ નીચે પાડવાની ક્ષમતા ધરાવે છે. જોકે, પેટાજાતિઓ કદમાં અલગ પડે છે, જે [[બર્મનના નિયમ|બર્ગમનના નિયમાનુસાર]] કરવામાં આવેલી આગાહી અનુસાર [[અક્ષાંશ|આબોહવા]] પ્રમાણે વધે છે. આમ મોટા પુરુષ [[સાઇબીરિયન વાઘ|સાઇબેરીયન વાઘ]] (''પેન્થેરા ટાઇગ્રીસ અલ્ટાઇકા'' )કુલ 3.5 મીટરની લંબાઇ (પેગની વચ્ચે 3.3. મીટર)અને 306 કિલોગ્રામ સુધી પહોંચી શકે છે. &lt;ref name=&quot;der-tiger&quot;&gt;{{de icon}} વ્રેટીસ્લેવ માઝકઃ ''ડેર વાઘ'' . નાચડ્રક ડેર 3. ઔફ્લાન્જ વોન 1983. વેસ્ટ્રેપ વિસેન્શાફન હોરેનવોર્સલેબેન, 2004 ISBN 3 894327596&lt;/ref&gt; જે આયર્લેન્ડમાં વસતા સુમાત્રન, કે જે ફક્ત 75-140 કિગ્રાનું વજન ધરાવતી સૌથી નાની પેટાજાતિ છે, તેના કરતા નોંધપાત્ર રીતે મોટા કદના હોય છે. &lt;ref name=&quot;der-tiger&quot;/&gt;નર અને માદા વાઘનું કદ મોટી પેટાજાતિઓમાં નિશ્ચિત હોવાથી દરેક જાતિમાં પુરુષ વાઘની તુલનામાં નાની હોય છે, જેમાં માદાની તુલનામાં નર વાઘનું વજન 1.7 ગણું વધુ હોય છે.&lt;ref&gt;મેથ્થીસેન, પીટર. 2000.ટાઇગર્સ ઇન ધ સ્નો, p. 47. ધી હાર્વિલ પ્રેસ, લંડન.&lt;/ref&gt; વધારામાં, નર વાઘ માદાની તુલનામાં પહોળા પંજાઓ ધરાવે છે. વાઘની રીતભાત પર નિરીક્ષણ રાખતા તેમની જાતિ નક્કી કરતા બાયોલોજિસ્ટ ઘણી વાર આ તફાવતનો ઉપયોગ કરે છે. &lt;ref name=&quot;Tigersnow&quot;/&gt; વાઘની ખોપરી સિંહ જેવી જ સમાન હોય છે, જોકે આગળનો ભાગ સામાન્ય રીતે દબાયેલો હોતો નથી, તેમજ પોસ્ટોર્બિટલ વિસ્તાર સહેજ લાંબો હોય છે. સિંહની ખોપરીમાં પહોળી અનુનાસિકા હોય છે. જોકે, બે જાતિઓમાં ખોપરીમાં અસંખ્ય ફેરફાર હોવાથી સામાન્ય રીતે નીચેના જડબાનો જાતિના વિશ્વસનીય સંકેત માટે ઉપયોગ થાય છે. &lt;ref name=&quot;USSR&quot;&gt;{{cite book | author = V.G. Heptner &amp; A.A. Sludskii | title = Mammals of the Soviet Union, Volume II, Part 2 | year = | pages = | isbn = 9004088768}}&lt;/ref&gt;


=== પેટાજાતિઓ ===
[[ચિત્ર:Tiger Bandavgarh.jpg|thumb|right|બેંગાલ વાઘ ]]
વાઘની તાજેતરની [[પેટાજાતિઓ]]ના આઠ પ્રકાર છે, જેમાંની બે [[લુપ્તતા|લુપ્ત]]થઇ ગઇ છે. તેમની ઐતિહાસિક શ્રેણી (જેમાં અત્યંત ઘટાડો થઇ રહ્યો છે)કેટલા [[ઇન્ડોનેશિયા|ઇન્ડોનેશિયન આયર્લેન્ડ]] સહિત [[બાંગ્લાદેશ]], [[સાઇબેરીયા|સાઇબેરિયા]], [[ઇરાન]], [[અફઘાનિસ્તાન]], [[ભારત]], [[ચીન]],અને [[દક્ષિણપૂર્વ એશિયા]]માંથી જતી રહી છે. ઉતરતા ક્રમમાં જંગલી વસતીમાં અસ્તિત્વ ધરાવતી પેટાજાતિઓ નીચે પ્રમાણે છે:

* '''[[બેંગાલ વાઘ|બંગાળ વાઘ]]'''  અથવા '''રોયલ બેંગાલ વાઘ'''  (''પેન્અથેરા ટાઇગ્રીસ ટાઇગ્રીસ'' ) [[ભારત]], [[બાંગ્લાદેશ]], [[નેપાળ]], [[ભૂતાન]], અને[[બર્મા]]ના કેટલાક ભાગમાં મળી આવે છે. તે વિવિધ પ્રકારની વસતીમાં રહે છેઃ ઘાસવાળા વિસ્તાર, વાવાઝોડગ્રસ્ત વરસાદી વિસ્તાર, ઝાડી ઝાંખર વાળા વિસ્તાર, ભીના અને સૂકા dry જંગલો અને મેનગ્રુવ. જંગલી નર સામાન્ય રીતે 205થી 227 કિગ્રા (450-500 પાઉન્ડ)ના વજનવાળા હોય છે, જયારે માદાનું સરેરાશ વજન આશરે 141 કિગ્રા જેટલું હોય છે. &lt;ref name=&quot;university2002&quot;&gt;સનક્વિસ્ટ, મેલ એન્ડ ફિયોના સનક્વિસ્ટ. 2002વિશ્વની જંગલી બિલાડીઓ યુનિવર્સિટી ઓફ શિકાગો પ્રેસ, શિકાગો&lt;/ref&gt; જોકે, ઉત્તરીય ભારત અને નેપાલી બેંગાલ વાઘ ભારતીય ઉપખંડના દક્ષિણ ભાગમાંથી મળી આવતા વઘાની તુલનામાં કેટલીક હદે મહાકાય હોય છે, જેમાં મોટે ભાગે સરેરાશ નર હોય છે. {{convert|235|kg|lb}}.&lt;ref name=&quot;university2002&quot;/&gt; જ્યારે બચાવકારોન માનવા અનુસાર આ વસતી 2,000થી ઓછી હોવી જોઇએ&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.indianjungles.com/090805d.htm |title=Task force says tigers under siege |publisher=Indianjungles.com |date=2005-08-05 |access-date=2009-03-07 |archive-date=2009-09-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090903230942/http://www.indianjungles.com/090805d.htm |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; તાજેતરના ભારત સરકારના [[નેશનલ ટાઇગર કંઝર્વેશન ઓથોરિટી|નેશનલ ટાઇગર કન્ઝર્વેશન ઓથોરિટી]]ના અંદાજ અંનુસાર જંગલી વાઘની સંખ્યા ફક્ત 1,411ની છે, (1165-1657 [[આંકડાશાસ્ત્રમાં ભૂલો અને અવશેષો|આંકડાકીય ભૂલ]]નો સંકેત આપે છે) જે છેલ્લા એક દાયકામાં 6 0 ટકાનો ઘટાડો દર્શાવે છે. &lt;ref&gt;{{citation | last=Wade | first=Matt | author-link=Matt Wade | title=Threat to a national symbol as India's wild tigers vanish | newspaper=The Age (Melbourne) | date=February 15, 2008 | page=9}}&lt;/ref&gt; બેંગાલ વાઘને રક્ષણ પૂરુ પાડવા માટે 1972થી મોટા જંગલી જીવન બચાવવાનો પ્રોજેક્ટ ચાલી રહ્યો છે, જે [[પ્રોજેક્ટ ટાઇગર]]ના નામે ઓળખાય છે. આ પ્રોજેક્ટની ગણના અનેક સફળ જંગલી સંર્ક્ષણ કાર્યક્રમોમાના એક કાર્યક્રમ તરીકે થાય છે, {{Fact|date=April 2008}},એક જ ટાઇગર રિઝર્વ ([[સરિસ્કા ટાઇગર રિઝર્વ|સરીસ્કા ટાઇગર રિઝર્વે]])ચોરીથી કરવામા આવતા શિકારને કારણે વાઘની સમગ્ર વસતી ગુમાવી છે. &lt;ref&gt;{{cite web |title=No tigers found in Sariska: CBI |publisher=DeccanHerald.com |url=http://www.deccanherald.com/deccanherald/apr112005/national130442005410.asp |archive-url=https://web.archive.org/web/20070210220826/http://www.deccanherald.com/deccanherald/apr112005/national130442005410.asp |archive-date=2007-02-10 |access-date=2007-07-20 |url-status=live }} (આર્કિવ).&lt;/ref&gt;


[[ચિત્ર:Tiger 032.jpg|thumb|right|ઇન્ડોચાઇનીઝ વાઘ]]

* '''[[ઇન્ડોચાઇનીઝ વાઘ]]'''  (''પેન્થેરા ટાઇગ્રીસ કોરબેટ્ટી'' ),કે જે ''કોરબેટ્ટ'' ના વાઘ તરીકે ઓળખાય છે, [[કંબોડીયા]], ચીન, [[લાઓસ]], [[બર્મા]], [[થાઇલેન્ડ]], અને [[વિયેતનામ]]માં મળી આવે છે. આ વાઘ બેંગાલ વાઘની તુલનામાં નાના અને ઘાટા રંગના હોય છે: નર વાઘનું વજન150–190&amp;nbsp;કિગ્રા (330–420 પાઉન્ડ) જ્યારે માદા 110–140&amp;nbsp;કિગ્રા (242–308 પાઉન્ડ)નાના હોય છે. તેમને રહેવાનું પસંદગીનું સ્થળ પર્વતીય પ્રદેશોમાં અથવા ટેકરી વાળા પ્રદેશોમાં રહેલા જંગલોમાં છે. ઇન્ડોચાઇનીઝ વાઘની વસતીન અંદાજ 1,200થી 1,800નો હોવાનો અંદાજ છે, જેમાં કેટલાક સોએક જેવા જંગલી વાઘનો સમાવેશ કરાયો નથી. પ્રવર્તમાન વસતી પર [[ચોરી છૂપીથી શિકાર|ચોરીથી શિકાર]]નું ભારે જોખમ રહેલું છે, હરણ અને જંગલી ભૂંડ જેવી પ્રાથમિક શિકાર જાતિઓ [[વસવાટ વિભાજન|વિભાજિત વસતી]] અને [[સમાગમ|અપૂરતા શિકાર]]ની ચોરીથી શિકારના પરિણામે શિકારમાં ઘટાડો થયો છે.વિયેતનામમાં, મારી નાખવામાં આવેલા ત્રણ ત્રિમાસિક વાઘ સમૂહ ચાઇનીઝ ફાર્મસી માટે પુરવઠો પૂરો પાડે છે. 


[[ચિત્ર:Tiger in the water.jpg|thumb|left|મલયાન વાઘ ]]

* મલયન ટાઇગર (''પેન્થેરા ટાઇગ્રીસ જેકસોની'' ), મલય પેનિનસુલાના દક્ષિણ ભાગમાં જ મળી આવે છે, જેનો 2004 સુધી તેના પોતાના અધિકારમાં પેટાજાતિ તરીકે ગણના થતી ન હતી. અમેરિકાની [[નેશનલ કેન્સર ઇન્સ્ટિટ્યુટ]]ના એક ભાગ એવા [[લેબોરેટરી ઓફ જેનોમિક ડાયવર્સિટી]] અભ્યાસ&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://home.ncifcrf.gov/ccr/lgd/|title=Laboratory of Genomic Diversity LGD|access-date=2009-10-05|archive-date=2007-04-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20070415002152/http://home.ncifcrf.gov/ccr/lgd/|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;ના લુઓ એટ અલના અભ્યાસ બાદ નવા વર્ગીકરણો બહાર આવ્યા હતા. તાજેતરની ગણતરી દર્શાવે છે કે વિશ્વમાં 600-800 વાઘ, જે તેની ત્રીજી સૌથી મોટી વસતી બનાવે છે, તે બેંગાલ વાઘ અને ઇન્ડોચાઇનીઝ વાઘથી પાછળ છે. મલાયન વાધ મુખ્ય વાઘ જાતિમાં સૌથી નાના છે અને જીવતી પેટાજાતિઓમાં સૌથી નાના છે, જેમાં નરનું વજન સરેરાશ 120 કિગ્રા અને માદાનું વજન આશરે 100 કિગ્રા છે. મલાયન વાઘ મલેશિયાની રાષ્ટ્રીય ઓળખ છે, જે તેના[[મલેશિયાનું પ્રતીક|શસ્ત્રોની મૂઠ]] પર અને [[મેબેંક|મેબેન્ક]]જેવા મલેશિયન ઇન્સ્ટિટ્યુટના લોગોમાં દેખાય છે. 


[[ચિત્ર:Panthera tigris sumatran subspecies.jpg|thumb|સુમાત્રન વાઘ ]]

* '''[[સુમાત્રન વાઘ]]'''  (''પેન્થેરા ટાઇગ્રીસ સુમાત્રી'' )ફક્ત [[સુમાત્રા]]ના ઇન્ડોનેશિયન આયર્લેન્ડમાં મળી આવે છે અને તે [[ભારે ભયંકર જાતિઓ|ભારે ભયંકર]]હોય છે.&lt;ref&gt;{{IUCN2006|assessors=Cat Specialist Group|year=1996|id=15966|title=Panthera tigris ssp. sumatrae|downloaded=11 May 2006}} ડેટાબેઝની એન્ટ્રીમાં આ જાતિઓ શા માટે આટલી ભયંકર છે અને તેમાં કઇ શરતોનો ઉપયોગ કરાયો છે તેના સંક્ષિપ્તમાં ઉલ્લેખનો સમાવેશ કરાયો છે. &lt;/ref&gt; તે જીવતી વાઘની પેટાજાતિઓમાં સૌથી નાના છે, જેમાં નર વાઘનું વજન 100-140 કિગ્રા(154-242 પાઉન્ડ)અને માદાનું વજન 75-110 કિગ્રા (154-242 પાઉન્ડ)નું હોય છે. &lt;ref&gt;* {{aut|Nowak, Ronald M.}} (1999) ''(1999)વોકર્સ મામલ્સ ઓફ ધ વર્લ્ડ. '' . જોહ્ન્સ હોપકિન્સ યુનિવર્સિટી પ્રેસ્. ISBN 0-8018-5789-9&lt;/ref&gt;તેમનું નાનુ કદ જાડાઇ, સુમાત્રાના આયર્લેન્ડના ગાઢા જંગલો કે જેમાં તે રહે છે અને નાના કદના પ્રાણીઓના શિકાર કરવાને લીધે હોય છે.જગંલી વસતી 400-500ની વચ્ચે હોવાનું માનવામાં આવે છે, જે મોટે ભાગે આયર્લેન્ડના [[ઇન્ડોનેશિયામાં આવેલા રાષ્ટ્રીય પાર્કની યાદી|રાષ્ટ્રીય પાર્ક]]માં જોવામાં આવ્યા છે. તાજેતરના ઉત્પત્તિના પરીક્ષણ પરથી એવું ફલિત થાય છે કે યુનિક જિનેટિક માર્કરની હાજરી છે, જે કદાચ જો તે લુપ્ત થતા ન હોય તો અલગ જાતિમાં વિકાસ પામતા હોય{{Specify|date=July 2008}} &lt;ref&gt;^ ક્રેક્રાફ્ટ જે., ફેઇનસ્ટેઇન જે., વૌઘન જે.., હેમ-બાયચોવસ્કી કે. (1998) 1998) વાઘને અલગ પાડે છે (પેન્થેરા ટાઇગ્રીસ) મિટોકોન્ડ્રીયલ સિક્વન્સીસ ન્યુક્લિયર ઇન્સર્ટસ, પદ્ધતિસર અને સંરક્ષણ ઉત્પત્તિઓ. એનિમલ કંઝર્વેશન 1: 139–150.&lt;/ref&gt; તેના લીધે એવા સુચનો આવ્યા છે કે સુમાત્રન વાઘને બચાવવાની પ્રવૃત્તિ અન્ય પેટાજાતિઓની તુલનામાં વધુ થવી જોઇએ. જ્યારે [[વસવાટ વિનાશ|વસતી વિનાશ]] પ્રવર્તમાન વાઘની વસતી માટે મોટું જોખમ હોવાથી (રક્ષિત રાષ્ટ્રીય પાર્કમાં રક્ષણ હાથ ધરવાનું નામવામાં આવ્યું છે તેમાં વૃક્ષો સતત કપાતા રહે છે), 66 ઓછા વાઘ અથવા કુલ વસતીના આશરે 20 ટકા ગણતરીમાં આવ્યા હતા અને તેમને 1998 અને 2000ની વચ્ચે મારી નાખવામાં આવ્યા હતા.


[[ચિત્ર:Tiger in the snow at the Detroit Zoo March 2008 pic 2.jpg|thumb|right|સાઇબેરીયન વાઘ ]]

* '''[[સાઇબેરીયન વાઘ]] ''' (''પેન્થેરા ટાઇગ્રીસ અલટાઇકા'' ), પણ ''અમુર'' , ''મન્ચ્યુરીયન'' , ''અલ્ટાઇક'' , ''કોરીયન '' અથવા''ઉત્તર ચીન''  વાધ તરીક ઓળખાય છે, અને તે [[અમુર નદી|અમુર]]-[[યુસુરી નદી|યુસુરી]]સુધી સીમીત છે, જે પૂર્વ [[સાઇબેરીયા|સાઇબીરીયા]] માં[[પ્રિમોર્સ્કી ક્રાઇ]]અને [[ખાબોરોવ્સ્ક ક્રાઇ|ખબરોવ્સ્ક ક્રાઇ]]પ્રદેશના છે, જ્યાં હાલમાં તે રક્ષિત છે. પેટાજાતિઓના સૌથી મોટા પ્રકાર તરીકે ગણાતા આ વાઘનું માથુ અને શરીરની લંબાઇ 190-230 સેમી (વાઘની પૂંછડીની લંબાઇ 60-110 સેમી લાંબી)અને નર વાઘનું સરેરાશ વજન આશરે {{convert|227|kg|lb}},&lt;ref name=&quot;university2002&quot;/&gt;અમુર વાઘ પણ તેના જાડા હાથ માટે જાણીતા છે, જે સોનેરી ડોક તથા થોડા પટ્ટાઓ વડે અલગ પડે છે. સૌથી ભારે જંગલી સાઇબેરીયન વાઘનું વજન 385 કિગ્રા છે, &lt;ref&gt;ગ્રેહામ બેટમેન: ''ડાઇ ટિયર વેલ રૌબિયર'' , ડ્યૂ ઔસગેબ, બર્ટેલ્સમેન વેરલેગ, 1986. &lt;/ref&gt;પરંતુ [[વ્રેટીસ્લેવ માઝક|માઝક]]ના અનુસાર આ વિકરાળ વાઘની જાણકારી વિશ્વસનીય સ્ત્રોત પાસેથી પ્રાપ્ત થઇ થી. &lt;ref name=&quot;der-tiger&quot;/&gt; તેમ છતાં, છ મહિનાના સાઇબેરીયન વાઘ પણ સંપૂર્ણ ઉંમર ધરાવતા[[ચિત્તો|ચિત્તા]]જેવા દેખાય છે.છેલ્લી બે વસત ગણતરી (1996 અને 2005)માં તેમની એકમાત્ર કે ઓછા કે વત્તા પ્રમાણમાં સતત રીતે 450-500 અમુર વાઘ જણાઇ આવ્યા હતા, જેનો સમાવેશ વિશ્વમાં સૌથી મોટા અવિભક્ત વાઘની વસતીમાં થતો હતો. 2009માં હાથ ધરવામાં આવેલા ઉત્પત્તિના સંશોધને એવું દર્શાવ્યું હતું કે સાઇબીરીયન વાઘ અને પશ્ચિમી &quot;[[કેસ્પિયન વાઘ|કેસ્પીયન વાઘ]]&quot; (એક વખત એવું વિચારવામાં આવ્યું હતું કે પેટાજાતિઓનું અસ્તિત્વ હશે જે 1950ના અંત સુધીમાં જંગલી જાતિ લુપ્ત થઇ ગઇ હશે&lt;ref name=&quot;casp&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.tigerhomes.org/animal/curriculums/caspian-tiger-pc.cfm|title=The Caspian Tiger - ''Panthera tigris virgata''|dateformat=dmy|access-date=12 October 2007|archive-date=14 મે 2006|archive-url=https://web.archive.org/web/20060514011511/http://www.tigerhomes.org/animal/curriculums/caspian-tiger-pc.cfm|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;casp2&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.lairweb.org.nz/tiger/caspian.html|title=The Caspian Tiger at www.lairweb.org.nz|dateformat=dmy|access-date=12 October 2007|archive-date=12 ઑક્ટોબર 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181012162517/http://www.lairweb.org.nz/tiger/caspian.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;)જે માનવીઓની દરમિયાનગીરીને કારણે ભૂતકાળની સદીમાં અસ્તિત્વમાં આવેલી બે વસતીના અલગ પડવાથી સમાન પેટાજાતિઓ હતી.&lt;ref name=&quot;driscoll&quot;&gt;[http://www.plosone.org/article/info%3Adoi%2F10.1371%2Fjournal.pone.0004125 મિટોકોન્ડ્રીયન સાયલોજિયોગ્રાફી કેસ્પીયન વાઘની સુપ્તતાના મૂળ અને તેના અમુર વાઘ સાથેના સંબંધ વર્ણવે છે]&lt;/ref&gt;


[[ચિત્ર:Panthera tigris amoyensis.jpg|thumb|right|દક્ષિણ ચાઇના વાઘ ]]

* '''[[દક્ષિણ ચાઇના વાઘ]] ''' (''પેન્થેરા ટાઇગ્રીસ એમોયેન્સીસ '' ), તેમજ ''એમોય'' અથવા ''ક્ઝાઇમેન'' વાઘ તરીકે પણ જાણીતા, આ વાઘ અનેક ભયંકર વાઘોમાંની એક પેટાજાતિ છે અને વિશ્વમાં 10 અત્યંત ભયંકર જાતિઓમાં તેનો સમાવેશ થાય છે. &lt;ref&gt;[http://www.china.org.cn/english/China/217122.htm ]^ www.china.org.cn 6 ઓક્ટોબર 2007ના રોજ મેળવવામાં આવેલું &lt;/ref&gt;{{Clarify me|10 most endangered species, or most endangered subspecies?|date=August 2008}}અનેક નાની પેટાજાતિઓમાંની એક, દક્ષિણ ચાઇના વાઘની લંબાઇ નર અને માદા એમ{{convert|2.2|–|2.6|m|in|abbr=on}} બન્નેને લાગુ પડે છે. નરનું વજન 127 અને 177 કિગ્રા (280-390 પાઉન્ડ)ની વચ્ચે, જ્યારે માદાનું વજન 100 અને 118 કિગ્રા (220-260 પાઉન્ડ)વચ્ચે હોય છે. 1983થી 2007 સુધી દક્ષિણ ચાઇનાના વાઘ દેખાયા ન હતા. 0}[64] 2007માં એક ખેડૂતને વાઘ દેખાયો હતો અને તેની સાબિતી રૂપે સત્તાવાળાઓને તેનો ફોટો આપ્યો હતો. &lt;ref name=&quot;xinhua&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/asia-pacific/7042257.stm |title=Rare China tiger seen in the wild |publisher=BBC News |date=2007-10-12 |access-date=2009-03-07}}&lt;/ref&gt; આ ફોટોગ્રાફ અંગે પ્રશ્ન ઉભો થયો હતો, જે બાદમાં બનાવટી તરીકે પૂરવાર થયો હતો, જેની ચાઇનીઝ કેલેન્ડર પરથી નકલ કરવામાં આવી હતી અને “સાઇટીંગ” એક મોટા કૌભાંડમાં રૂપાંતરીત થયું હતું. &lt;ref&gt;{{cite news|url=http://www.chinadaily.com.cn/china/2007-11/17/content_6261263.htm|title=South China tiger photos are 'fake' |publisher=China Daily |date=2007-11-17|access-date=2009-03-07}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://www.chinadaily.com.cn/china/2008-06/29/content_6803353.htm|title=South China tiger photos are fake: provincial authorities |publisher=China Daily date=2008-06-29|access-date=2009-03-07}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://www.timesonline.co.uk/tol/news/world/asia/china/article4237441.ece|title=Farmer's photo of rare South China tiger is exposed as fake|publisher=The Times date=2008-06-30|access-date=2009-03-07|archive-date=2011-06-29|archive-url=https://archive.today/20110629162207/http://www.timesonline.co.uk/tol/news/world/asia/china/article4237441.ece|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;
1977માં, ચાઇનીઝ સરકારે જંગલી વાઘને મારી નાખવા બાબતે એક પ્રતિબંધિત કાયદો પસાર કર્યો હતો, પરંતુ તે કદાચ પેટાજાતિઓને બચાવવા માટે અત્યંત મોડું હતું, કેમ કે જંગલી જાતિનો મોટે ભાગે લુપ્ત થઇ ગયો હતો. હાલમાં આરે 59 જેટલા દક્ષિણ ચાઇના વાઘ સમગ્ર ચીનમાં હોવાનું મનાય છે, પરંતુ તેમાં ઘટાડો થઇને હવે છ રહ્યા હોવાનું જાણવા મળ્યું છે. આમ, [[ઉત્પત્તિ વૈવિધ્યતા]] કે જે પેટાજાતિઓને ટકાવી રાખવા માટે જરૂરી હતી, તે હાલમાં ઉપલબ્ધ નથી. હાલમાં, આ જંગલી વાઘને ફરીથી ટકાવી રાખવા હોય તો તેના માટે પોષણ માટે પ્રયત્નો હાથ ધરવામાં આવી રહ્યા છે. 


=== લુપ્ત થયેલી પેટાજાતિઓ ===


* '''[[બાલી વાઘ|બાલીનીઝ વાઘ]]'''  (''પેન્થેરા ટાઇગ્રીસ બાલિકા'' ) [[# બાલિ|બાલી]]આયર્લેન્ડ સુધી સીમિત હતી. તે વાઘની પેટાજાતિઓમાં અત્યંત નાના છે, જેનું વજન નરમાં 90-100 કિગ્રા અને માદાનું 65-80 કિગ્રા છે. &lt;ref name=&quot;der-tiger&quot;/&gt; વસતી લુપ્ત થઇ જાય ત્યાં સુધી તેનો શિકાર કરવામાં આવ્યો હતો- છેલ્લો બાલીનીઝ વાઘ સુમ્બત કીમા, પશ્ચિમ બાલી ખાતે 27 સપ્ટેમ્બર 1937ના રોજ મારવામાં આવ્યો હતો; જે પુખ્ત વયની માદા હતી. કોઇ પણ બાલાનીઝ વાઘને જીવતો પકડવામાં આવ્યો ન હતો. [[ઇન્ડોનેશિયામાં હિન્દુત્વ #Hબાલીમાં હિન્દુત્વ|બાલીનીઝ]] [[હિન્દુત્વ]]માં વાઘ હજુ પણ અગત્યની ભૂમિકા ભજવે છે. 
[[ચિત્ર:Panthera tigris sondaica 01.jpg|left|thumb|જવાન વાઘના ફોટોગ્રાફ ]]

* '''[[જવાન વાઘ]]'''  (''પેન્થેરા ટાઇગ્રીસ સોન્ડાઇકા'' )[[જાવા]]ના આયર્લેન્ડમાં ઇન્ડોનેશિયન સુધી મર્યાદિત હતા. હવે એવું લાગી રહ્યું છે કે શિકાર અને વસતી વિનાશના પરિણામ સ્વરૂપે આ પેટાજાતિઓ 1980માં લુપ્ત થઇ ગઇ હતી, પરંતુ 1950 બાદ આ પેટાજાતિઓનું લુપ્ત થવું સંભવિત હતું (જ્યારે એવું પણ વિચારવામાં આવે છે કે 25 કરતા પણ ઓછા જંગલી વાઘ રહ્યા હતા). છેલ્લો ચોક્કસ નમૂનો 1979માં દેખાયો હતો, પરંતુ 1990 દમિયાન ઓછી દેખા દીધી હતી.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.thejakartapost.com/yesterdaydetail.asp?fileid=20021030.S03 |title=Bambang M. 2002. In search of 'extinct' Javan tiger. The Jakarta Post (October 30) |publisher=Thejakartapost.com |date= |access-date=2009-03-07 |archive-date=2007-09-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070929111709/http://www.thejakartapost.com/yesterdaydetail.asp?fileid=20021030.S03 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.javantiger.or.id|title=Harimau jawa belum punah! (Indonesian Javan Tiger website)|access-date=2021-07-10|archive-date=2006-12-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20061228195734/http://www.javantiger.or.id/|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;નરના વજન 100-141&amp;nbsp;કિગ્રા અને માદા માટે 75-115&amp;nbsp;કિગ્રા સાથે જવાન વાઘ નાની પેટાજાતિઓમાંના એક હતા, જે સુમાત્રન વાઘ જેવું જ આશરે સમાન કદ હતું. {{Fact|date=August 2008}}


=== હાયબ્રીડ ===
{{further|[[Panthera hybrid]], [[liger]] and [[tigon]]}}


વાઘ સહિત મોટી બિલાડીઓમાં હાયબ્રીડાઇઝેશન, પ્રથમ 19મી સદીમાં વિકસાવવામાં આવ્યું હતું, જ્યારે પ્રાણીસંગ્રહાલયો આર્થિક લાભ માટે કંઇક નવું દર્શાવવા માટે ઉત્સુક હતા. &lt;ref name=&quot;hybridisation&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.lairweb.org.nz/tiger/hybridisation.html|title=History of big cat hybridisation|dateformat=dmy|access-date=28 September 2007|archive-date=27 જાન્યુઆરી 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190127041309/http://www.lairweb.org.nz/tiger/hybridisation.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; [[સિંહ]] વાઘ સાથે [[હાયબ્રિડ (આત્મકથા)|હાયબ્રીડ]]ના સર્જન માટે [[પુનઃઉત્પાદન|વંશ વધારવા]]તરીકે ઓળખાય છે (મોટે ભાગે [[સાઇબેરીયન વાઘ|અમુર]]અને [[બેંગાલ વાઘ|બેંગાલ]] પેટાજાતિઓ)જેને [[લિગર]]અને [[ટિગોન]]કહેવાય છે. &lt;ref&gt;{{cite book |last=Guggisberg |first=C. A. W. |title=Wild Cats of the World |year=1975 |publisher=Taplinger Publishing |location=New York |isbn=0-8008-8324-1 }}&lt;/ref&gt;આ પ્રકારના હાયબ્રીડ એક સમયે પ્રાણીસંગ્રહાલયમાં સર્વસામાન્ય હતા, પરંતુ હવે જાતો અને પેટાજાતિઓને સાચવી રાખવા પર ભાર મૂકાતો હોવાથી હવે આ બાબતને ધ્યાન પર લેવામાં આવતી નથી. [[ચીન]]માં ખાનગી મેનેજરીઝમાં અને ઝૂમાં હાઇબ્રીડ હજુ પણ દેખા દે છે.


લિગર એ નર સિંહ અને વાઘણનું મિશ્રણ છે. &lt;ref name=&quot;liger&quot;&gt;{{cite book| last=Markel |first=Scott| coauthors= Darryl León| year= 2003 |title=Sequence Analysis in a Nutshell: a guide to common tools and databases | publisher= O'Reily |location=Sebastopol, California |isbn=0-596-00494-X}}&lt;/ref&gt; કેમ કે વાઘ ઉત્પત્તિમાં વધારો કરવામાં માને છે, પરંતુ [[માદા]]વાધમાંથી વસતીનું સર્જન કરવામાં આવે છે તેનો અભાવ છે, લિગર અન્ય માબાપની તુલનામાં વધુ ઝડપથી વિકાસ પામે છે. તેઓ માબાપ જાતોની શારીરિક અને વર્તન ગુણવત્તા એમ બન્ને ધરાવે છે(રેતી જેવી ચામડી પર ટપકાઓ અને પટ્ટાઓ). [[નર]] લિગર્સ બિનફળદ્રુપ હોય છે, પરંતુ માદા લિગર્સ ઘણી વખત બચ્ચા પેદા કરી શકે છે. નરમાં કેશવાળી હોવાની 50 ટકા તક છે, પરંતુ તેમ છતાં, તેમની કેશવાળી સંપૂર્ણ વાઘની તુલનામાં ફક્ત અર્ધી જ હશે. લિગર્સ લંબાઇમાં 10થી 12 ફૂટના હોય છે અને તેમનું વજન 800 અને 1,000 પાઉન્ડ કે તેનાથી વધુ હોય છે.&lt;ref name=&quot;liger&quot;/&gt;


ઓછા સામાન્ય એવા ટિગોન એ સિંહણ અને નર વાઘ વચ્ચેનું મિશ્રણ છે. &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.britannica.com/eb/article-9001344/tigon|title= tigon - Encyclopædia Britannica Article|dateformat=dmy|access-date=12 September 2007}}&lt;/ref&gt; 


=== કલર વૈવિધ્યતા ===

==== સફેદ વાઘ ====
{{main|White tiger}}
[[ચિત્ર:Singapore Zoo Tigers.jpg|thumb|રાઇટ સિંગાપોર ઝૂ ખાતે સફેદ વાઘની જોડી ]]
એક એવી જાણીતી ઉત્પત્તિ છે જે [[સફેદ વાઘ]]નું સર્જન કરે છે,જે ટેકનિકલી ''ચીનચીલ્લા અલ્બીનીસ્ટિક'' તરીકે જાણીતા છે,&lt;ref name=&quot;nz&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.lairweb.org.nz/tiger/white.html|title=White tigers|dateformat=dmy|access-date=25 September 2007|archive-date=7 મે 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180507011953/http://www.lairweb.org.nz/tiger/white.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; જે પ્રાણી જંગલી જાતિમાં જવલ્લે જ ઉપલબ્ધ છે, પરંતુ તેની લોકપ્રિયતાને કારણે બહોળા પ્રમાણમાં જોવા મળે છે. સફેદ વાઘની ઉત્પત્તિ ઘણી વાર[[સમાગમ|બિનઉત્પત્તિ]]તરફ દોરી જશે ([[મંદીજનક|અપ્રભાવી હોવાથી]]). આ મુદ્દાના ઉકેલ તરીકે સફેદ અને ઓરેન્જ વાઘના સમાગમ જેવા અસંખ્ય પ્રયત્નો હાથ ધરવામાં આવ્યા છે, ઘણી વખત આ પ્રક્રિયામાં પેટાજાતિઓનું મિશ્રમ કરવામાં આવે છે. આ પ્રકારની ઉત્પત્તિ સફેદ વાઘમાં પરિણમી છે, જેમાં મોટે ભાગે સમાનતા હોય છે, પરંતુ તે શારીરિક ખોડખાપણ સાથે જન્મે છે, જેમ કે પેલેટ્સમાં ફાટી ગઇ હોય અને [[કરોડરજ્જુને લગતું|સ્કોલોસિસ]] (વાંકીચૂંકી કરોડરજ્જૂ).&lt;ref name=&quot;unusual1&quot;&gt;] ^ આજે સફેદ વાઘ અન અસાધારણ સફેદ સિહ, [http://www.lairweb.org.nz/tiger/white.html http://www.lairweb.org.nz/tiger/white.html] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180507011953/http://www.lairweb.org.nz/tiger/white.html |date=2018-05-07 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;સફેદ વાઘ, [http://www.bigcatrescue.org/cats/wild/white_tigers.htm http://www.bigcatrescue.org/cats/wild/white_tigers.htm] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101020053559/http://bigcatrescue.org/cats/wild/white_tigers.htm |date=2010-10-20 }}&lt;/ref&gt; વધુમાં, સફેદ વાઘને મિશ્ર કલરની આંખ હોય છે. (જે સ્થિતિ [[ત્રાંસી આંખ]])તરીકે ઓળખાય છે.) એટલું જ નહી, દેખીતી રીતે જ તંદુરસ્ત સફેદ વાઘ સમાન્ય રીતે તેમના ઓરેન્જ વાઘ જેવું લાંબુ આયુષ્ય જીવતા નથી. 19મી સદીના પ્રારંભમાં સફેદ વાઘનું સૌપ્રથમ વખત રેકોર્ડીંગ કરવામાં આવ્યું હતું. &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.indiantiger.org/white-tigers/white-tiger-facts.html|title=White Tiger Facts|dateformat=dmy|access-date=26 September 2007|archive-date=18 ફેબ્રુઆરી 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140218052935/http://www.indiantiger.org/white-tigers/white-tiger-facts.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; જ્યારે સફેદ વાઘમાં બન્ને માબાપમાં જવલ્લેજ જેન મળી આવે ત્યારે જ તેની ઉત્પત્તિ થાય છે; આ જેન દર 10,000 ઉત્પત્તિએ એક જ વાર આ જેન મળી આવ્યા છે. સફેદ વાઘ અલગ પેટાજાતિ નથી, પરંતુ ફક્ત કલરની વૈવિધ્યતા છે; જંગલી જાતમાં મળી આવેલા સફેદ વાઘ બેંગાલ વાઘ હતા&lt;ref&gt;સફેદ વાધ, [http://bigcathaven.org/cats/wild/white_tigers_genetics.htm http://bigcathaven.org/cats/wild/white_tigers_genetics.htm] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081231101528/http://bigcathaven.org/cats/wild/white_tigers_genetics.htm |date=2008-12-31 }}&lt;/ref&gt; (અને તમામ સફેદ વાઘ બેંગાલના અર્ધા ભાગમાં જેલમાં હતા), એવું સર્વસામાન્ય રીતે વિચારવામાં આવ્યું છે કે જવલ્લે જ ઉપલબ્ધ જેન કે જે સફેદ કલરમાં પરિણમે છે, તે બેંગાલ વાઘ દ્વારા જ ઉત્પત્તિ કરવામાં આવી હશે, તેમ છતા આ માટેના કારણો જાણીતા નથી. &lt;ref name=&quot;unusual1&quot;/&gt;&lt;ref&gt;સ્નો વાઘ, [http://www.bigcatrescue.org/cats/wild/snowtigers.htm http://www.bigcatrescue.org/cats/wild/snowtigers.htm] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080905085921/http://www.bigcatrescue.org/cats/wild/snowtigers.htm |date=2008-09-05 }}&lt;/ref&gt; તેમજ વાઘ કરતા સામાન્ય રીતે વધુ ભયંકર હોતા નથી, આ સામાન્ય ખોટો ખ્યાલ છે. અન્ય એક ખોટો ખ્યાલ એ છે કે સફેદ વાઘના પટ્ટાઓમાં રંગદ્રવ્ય પૂરાવો હોય છે તેવી હકીકત હોવા છતા, સફેદ વાઘ [[આંખ, ચામડી અને વાળમાં અસાધારણ ફરક|અલ્બીનોઝ]]છે.તેમની સફેદ રંગછટાને કારણે જ ફક્ત ફરક છે તેવું નથી; તેઓ બ્લ્યુ આંખ અને ગુલાબી નાક ધરાવે છે.


==== ગોલ્ડન ટેબ્બી વાઘ ====
{{main|Golden tabby}}
[[ચિત્ર:Golden tiger 1 - Buffalo Zoo.jpg|thumb|120px|જવલ્લેજ ઉપલબ્ધ ગોલ્ડન ટેબ્બી/બફેલો ઝૂ ખાતે સ્ટ્રોબેરી વાઘ ]]
વધુમાં, અન્ય જવલ્લેજ ઉપલબ્ધ ઉત્પત્તિ અત્યંત અસાધારણ &quot;ગોલ્ડન ટેબ્બી&quot; કલર વૈવિધ્યતા પેદા કરી શકે છે, જે ઘણી વાર &quot;સ્ટ્રોબેરી&quot;તરીકે ઓળખાય છે. ગોલ્ડન ટેબ્બી વાઘ આછા સોનેરી સુંવાળા વાળ પગ અને ઓરેન્જ કલરના પટ્ટાઓ ધરાવે છે. તેમની સુંવાળી ચામડી સાધારણ કરતા વધુ જાડી હોય છે. &lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.lairweb.org.nz/tiger/tabby.html |title=Golden tabby Bengal tigers |publisher=Lairweb.org.nz |date= |access-date=2009-03-07 |archive-date=2019-01-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190127041235/http://www.lairweb.org.nz/tiger/tabby.html |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; તમામમાંથી 30 જેટલા વધુમાં વધુ ગોલ્ડન ટેબ્બી ટાઇગર્સ પિંજરામાં છે. સફેદ વાઘની જેમ, સ્ટ્રોબેરી વાઘ ઓછામાં ઓછા બેંગાલના અર્ધા ભાગમાં જોવા મળે છે. કેટલાક ગોલ્ડન ટેબ્બી ટાઇગર્સ, [[હીટીરોઝીગોસ વાઘ]]તરીકે ઓળખાય છે, જે સફેદ વાઘ ઉત્પત્તિ ધરાવે છે, અને જ્યારે એક કરતા વધુ વાઘ સમાગમ કરે છે ત્યારે, પટ્ટા વિનાના સફેદ ઓફસ્પ્રીંગ વાઘનું નિર્માણ કરે છે. સફેદ અને ગોલ્ડન ટેબ્બી વાઘ બન્ને સરેરાશ બેંગાલ વાઘની તુલનામાં મોટા હોય છે. 


==== અન્ય કલર વૈવિધ્યતા ====
&quot;બ્લ્યુ&quot; અથવા સ્લેટ કલરવાળા વાઘ [[મેલ્ટીઝ વાઘ|મલ્ટાસે વાઘ]], અને મોટે ભાગે અથવા સંપર્ણ રીતે [[કાળા વાઘ (પ્રાણી)|કાળા વાઘ]],અંગે બિનસમર્થિત અહેવાલો છે અને આ વાઘને ભેદભાવયુક્ત જાતને બદલે છૂટાછવાયા વિચરતા હોવાનું માનવામાં આવે છે. &lt;ref name=&quot;nz&quot;/&gt;


== બાયોલોજી અને વર્તણૂંક ==

=== પ્રાદેશિક વર્તણૂંક ===
વાઘ આવશ્યક રીતે એકલવાયા અને પ્રાદેશિક પ્રાણી છે. વાઘના રહેઠાણનું કદ મુખ્યત્વે શિકારની ઉપલબ્ધિ પર નિર્ભર કરે છે અને નર વાઘના કિસ્સામાં માદા વાઘણ પ્રવેશી શકે તેવી વ્યવસ્થા હોય છે. વાઘણનો વિસ્તાર 20&amp;nbsp;[[ચોરસ કિલોમીટર]]જ્યારે, નર વાઘનો વિસ્તાર ઘણો મોટો હોય છે, જે 60-100 કિમી આવરી લે છે&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;. નર વાઘની રેન્જ વિવિધ માદાના વિસ્તાર અને તેનાથી આગળ હોય છે. 


[[ચિત્ર:Sumatraanse Tijger.jpg|thumb|right|મોટા ભાગના સ્થળે વાઘ એકલું પ્રાણી હોય છે.]]
વાઘ-વાઘ વચ્ચેનો સંબંધ ઘણો જટિલ હોય છે અને એવું જણાય છે કે વાઘને અનુસરવા પડે તેવા પ્રાદેશિક અધિકાર અને પ્રદેશથી બહાર જવાના નિયમનો ભંગ કરવા અંગેના કોઇ નિયમો સ્થપાયા નથી. ઉદા. તરીકે મોટે ભાગે વાઘ એક બીજાથી દૂર રહે છે, નર અને માદા બન્ને મારણને વહેંચી લે છે. ઉદા. તરીકે જ્યોર્જ શેલર એવું નોંધ્યું હતું કે નર વાઘ બે માદા અને ચાર બચ્ચાઓ હોય ત્યારે મારણને વહેંચે છે।માદા વાઘણો નર વાઘ તેમના બચ્ચાઓની પાસે રહે તે બાબતે અનિચ્છા દર્શાવતી હોય છે, પરંતુ શેલરે જોયું છે કે આ માદાઓ પોતાના બચ્ચાઓને રક્ષવા કે નર વાઘથી દૂર રાખવાના પ્રયત્નો કરતી નથી, જે એવું સુચવે છે તે નર કદાચ બચ્ચાઓનો પિતા હોઇ શકે છે. તેનાથી વિરુદ્ધમાં નર સિંહ, નર વાઘ મારણ પર સૌપ્રથમ માદા અને બચ્ચાઓને અધિકાર આપશે. વધુમાં, વાઘ મારણને વહેંચતી વખતે સંબંધિત રીતે મૈત્રીપૂર્ણ રીતે મારણને વહેંચે છે, જ્યારે સિંહ તકરાર અને લડાઇ કરે છે. બિનસંબંધિત વાઘ એકી સાથે શિકાર કરતી વખતે ખવડાવતા નજરે પડ્યા છે. નીચે જણાવેલા ટાંકણ સ્ટીફન મિલ્સના પુસ્તક ''ટાઇગર'' ,માં તેઓ વાલ્મિક થાપર અને ફત્તેહ સિંહ રાઠોડને રંથામભોરે અનુભવેલી ઘટના બાબતે વર્ણવે છે &lt;ref&gt;મિલ્સ સ્ટીફન. ૨૦૦૪).વાધ. પાન. 89. બીબીસી બુક્સ, લંડન&lt;/ref&gt;


&lt;blockquote&gt;
અગ્રણી વાઘણ કે જેને તેઓ પદ્મિની તરીકે ઓળખે છે તેણે 250 કિગ્રા (150 પાઉન્ડ)ની નીલગાય, મહાકાય કાળિયારને મારી નાખી હતી. તેણે તેમને પરોઢ બાદ તેના 14 મહિનાના બચ્ચાઓ સાથ મારણની નજીક જોઇ હતી અને ત્યાર બાદના દસ કલાક સુધી તેમણે તેમને અંતરાય વિના જોયા હતા. આ ગાળા દરમિયાન આ પરિવાર સાથે બે પુખ્ત માદાઓ અને એક નર વાઘ જોડાયા હતા. તમામ બચ્ચાઓ પદ્મિનીએ આગળ બે બિનસંબંધિત વાઘ દ્વારા જણેલા બચ્ચાઓ હતા અને એક માદા અને અન્ય ઓળખાયા ન હતા. ત્રણ વાગ્યે મારણની આસપાસ નવ કરતા ઓછા વાઘ ન હતા. 
&lt;/blockquote&gt;


જ્યારે યુવાન માદાએ પ્રથમ પોતાનો પ્રદેશ નક્કી કર્યો હતો, તેઓ તેમની માતાના વિસ્તારની આસપાસ તેઓ તેવું કરે જ છે. માદા અને તેની માતાના પ્રદેશ સામ સામે અથડાય ત્યારે તેમાં સમયમાં વધારો થતાં ઘટાડો થાય છે. નર વાઘ, જોકે, તેની માદાની તુલનામાં વધુ ભટકે છે અને યુવાનીમાં જ ગુજરાન ચલાવવા માટે પોતાનો વિસ્તાર પ્રસ્થાપિત કરે છે. યુવાન નર વાઘ અન્ય નર વાઘે છોડી દીધેલા વિસ્તારને મેળવી લે છે અથવા જ્યાં સુધી પોતે વૃદ્ધ ન થાય અને ત્યાંના નિવાસી વાઘની સામે પડકાર જીલવા મજબૂત ન થાય ત્યાં સુધી અન્ય નર વાઘના વિસ્તારમાં પસાર થાય તેમ ત્યાં રહીને હસ્તગત કરે છે.પુખ્ત વયના વાઘમાં મૃત્યુદર (30-35 ટકા)સૌથી મોટો છે. જ્યારે જેઓ પોતાનો શિશુકાળ તાજેતરમાં જ છોડ્યો હોય તેવા નાના નર વાઘ પોતાના માટે પ્રદેશ હોવાની ખેવના કરે છે. &lt;ref name=&quot;Mills, Stephen. pg. 86&quot;&gt;મિલ્સ સ્ટીફન પાન. 86&lt;/ref&gt;


માદા વાઘણ જે અન્ય માદાની હાજરી સહન કરે છે તેની તુલનામાં નર વાઘ સામાન્ય રીતે તેમના પ્રદેશમાં અન્ય નર વાઘની હાજરી સહન કરી શકતા નથી. મોટે ભાગે , પ્રાદેશિક વિવાદનો સામાન્ય રીતે સીધા આક્રમણને બદલે ધમકી દર્શાવવાથી અંત આવે છે. આ પ્રકારના વિવિધ બનાવો જોવામાં આવ્યા છે, જેમાં ઓછી શક્તિવાળા વાઘે પાછી પાની કરતા હાર માની હતી, જે ગર્ભની સ્થિતિને કારણે વશ થઇ જાય છે. &lt;ref&gt;થાપર, વાલ્મિક. 1989ટાઇગર પોટ્રેઇટ ઓફ પ્રિડેટર. 88. સ્મિથમાર્ક પબ, ન્યુયોર્ક&lt;/ref&gt; એક વખત પ્રભુત્વ સ્થપાઇ ગયા બાદ નર વાઘ વાસ્તવિક રીતે પોતાના વિસ્તારમાં જ્યાં સુધી અત્યંત નજીક ન રહે ત્યાં સુધી પોતાનાથી ઉતરતી કક્ષાના વાઘની ઉપસ્થિતિ સહન કરે છે.&lt;ref name=&quot;Mills, Stephen. pg. 86&quot;/&gt; બે નર વાઘ વચ્ચે અત્યંત હિંસક તકરાર એવા સમયે થાય છે જ્યારે,માદા [[ઇસ્ટ્રોઅસ સાયકલ|પિરીયડ]]માં હોય અને તે તકરાર એક નર વાઘના મૃત્યુમાં પરિણમે છે, તેમ છતાં આવા કિસ્સાઓ ખરેખર જવલ્લે જ બનતા હોય છે. &lt;ref name=&quot;Mills, Stephen. pg. 86&quot;/&gt;&lt;ref&gt;થાપર, વાલ્મિક પાન.88&lt;/ref&gt;


પોતાનો પ્રદેશ ઓળખી કાઢવા માટે નર વાઘ વૃક્ષ પર પોતાનું મૂત્ર [[પ્રાદેશિક નિશાન|છાંટે]] છે અને પોતાની ગુદામાંથી રસ ઝારીને નિશાની કરે છે, તેમજ વેલા પર પોતાના[[ફેસેસ|મળ]]થી નિશાની કરે છે. માદા વાઘના મૂત્રની નિશાનીઓને સુંઘીને તેની પુનઃપેદા કરવાની શક્તિને ઓળખી કાઢતી વખતે નર પોતાનું મો મચકોડે છે, જે [[ફલેહમેન પ્રતિભાવ|ફ્લેહમેન પ્રતિભાવ]]તરીકે ઓળખાય છે. 


વાઘ વિવિધ પદ્ધતિઓનો ઉપયોગ કરીને જંગલીયતમાં અભ્યાસ કરે છે. ભૂતકાળમાં વાઘની વસતીનો અંદાજ તેમના [[પુગમાર્ક]]ના પ્લાસ્ટર કાસ્ટનો ઉપયોગ કરીને મેળવવામાં આવતો હતો. આ પદ્ધતિ ભૂલવાળી હોવાનું બહાર આવ્યું હતું &lt;ref&gt;કરન્થ, કે.યુ. નિકોલસ, જે.ડી.સેઇડેનસ્ટિકર, જે. ડાઇનરસ્ટેઇન, ઇ. સ્મિથ, જે.એલ.ડી. જોહ્નસિંઘ, એ.જે.ટી. ચૂડાવત, આર.એસ.  (2003)સંરક્ષણ કવાયતમાં વૈજ્ઞાનિક ઉણપ: ભારતમાં વાઘની વસતી પર દેખરેખ. એનિમલ કંઝર્વેશન (61): 141-146 સંપૂર્ણ પાઠ્ય&lt;/ref&gt;અને તેના બદલે કેમેરામાં કેદ કરી લેવાની પદ્ધતિનો ઉપયોગ કરવાનો પ્રયત્ન કરવામાં આવ્યો હતો. તેમના મળ આધારિત નવી પદ્ધતિ [[ડીએનએ]]પણ વિકસાવવામાં આવી રહી છે. જંગલી પ્રાણીઓના અભ્યાસ કરવા તેમની પર નજર રાખવા માટે રેડીયો કોલરીંગ લોકપ્રિય માર્ગ બન્યો છે.

=== શિકાર અને  ખોરાક ===
[[ચિત્ર:037tiger.jpg|thumb|right|વાઘના દાંત  મોટા શૂલ કે જેનો ઉપયોગ શિકારને ખાવા માટે થાય છે, પરંતુ તેઓ માંસને ચીરીને ખાતી વખતે તેના અણીયાણા દાંતનો ઉપયોગ કરે છે. ]]
જંગલી પ્રાણીઓમાં વાઘ મોટે ભાગે મોટા અને મધ્યમ કક્ષાના [[પ્રાણી|પ્રાણીઓ]]પર પોતાના ખોરાકનો મદાર રાખે છે. [[સંબાર હરણ|સાંબર]], [[ગૌર]], [[ચિતલ]], [[જંગલી ડુક્કર|જંગલી ડુક્રર]], [[નીલગાય]] અને [[જંગલી એશિયન જળ ભેંસ|જળભેંસ]] અને [[દેશી ભેંસ]] બન્ને [[ભારત]]માં વાઘ માટે પ્રિય શિકાર છે. કેટલીકવાર, તેઓ [[ચિત્તો]], [[પાયથોન મોલુરસ|પાયથોન્સ]], [[એદી રીંછ|ધીમા રીંછ]] અને [[મગર]]નો પણ શિકાર કરે છે. સાઇબેરીયામાં મુખ્ય શિકાર જાતિઓમાં [[મન્ચ્યુરીયન વાપિતી]], જંગલી ડુક્કર [[સાઇકા હરણ]], [[ઉંદરો]], [[સાઇબેરીયન રો હરણ|રો હરણ]], અને [[મસ્ક હરણ]]નો સમાવેશ થાય છે. સુમાત્રા સામંબરમાં [[મુંટજેક]], જંગલી ડુક્કર, અને [[મલયન ટાપીર]] નો શિકાર કરવામાં આવે છે. અગાઉની કેસ્પીયન વાઘની રેન્જમાં, તેમના શિકારમાં [[સાઇગા એન્ટેલોપ|સાઇગા કાળિયાર]], [[ઉંટ|ઊંટ]], [[કૌકાસિયન વિસેન્ટ|કૌકેસિયન વિસેન્ટ]], [[યાક]],અને જંગલી ઘોડાઓનો સમાવેશ થાય છે. અન્ય શિકાર કરનારા પ્રાણીઓની જેમ તેઓ તકવાદી હોય છે અને નાનો શિકાર ખાશે, જેમ કે [[વાંદરો|વાંદરા]], [[પીફોલ|તેતરs]], [[સસલું|સસલા]], અને[[માછલી]].


પુખ્ત [[હાથી]]ને સામાન્ય શિકારમાં ગણવા ઘણા મોટા છે, પરંતુ વાઘ અને હાથીઓ વચ્ચે કેટલીકવાર સંઘર્ષ થતો જોવા મળે છે. જ્યારે વાઘ પુખ્ત વયના [[ભારતીય ગેંડાઓ|ભારતીય ગેંડા]]ને મારી નાખવાના કિસ્સા નોંધવામાં આવ્યા છે.&lt;ref name=&quot;Haemig&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.ecology.info/tiger-leopard.htm|title=Sympatric Tiger and Leopard: How two big cats coexist in the same area|access-date=2009-10-05|archive-date=2008-02-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20080213000715/http://www.ecology.info/tiger-leopard.htm|url-status=dead}} ઇકોલોજી માહિતી&lt;/ref&gt; નાના હાથી અને ગેંડા વિયાવાના પ્રસંગો કેટલીકવાર બને છે. વાઘ કેટલીકવાર સ્થાનિક પ્રાણીઓ જેમ કે કૂતરાઓ, ગાય, ઘોડાઓ અને ગધેડાનો શિકાર કરે છે. આ પ્રકારના વ્યક્તિગત વાઘને ખાસ પ્રકારના ગેઇમ કીલરથી વિરુદ્ધ ધણને ઉપાડનાર અથવા ધણને મારનાર તરીકે વર્ણવવામાં આવે છે. &lt;ref name=&quot;Perry&quot;/&gt;
[[ચિત્ર:Stud 327 with Blesbuck.jpg|thumb|left|સેવ ચાનાઝ ટાઇગર પ્રોજેક્ટના તેના બ્લેસબક મારણ સાથેના દક્ષિણ ચીનના વાઘ.]]
વૃદ્ધ વાઘ, અથવા ઘવાયેલા અને પોતાના કુદરતી રીતેજ ઉપલબ્ધ થતા શિકારને મેળવવામાં સક્ષમ ન હોય તેઓ માનવભક્ષીમાં રૂપાંતરીત થાય છે; આ પદ્ધતિ ભારતભરમાં વારંવાર બનતી જોવા મળે છે. [[સુંદરવન]]નો એક અપવાદરૂપ કિસ્સો છે, જ્યાં તંદુરસ્ત વાઘ જંગલની ઉત્પત્તિની શોધમાં માછીમારો અને ગામવાસીઓ પર તરાપ મારે છે, તેથી માનવીઓ વાઘના ખોરાકના એક નાના ભાગ તરીકે ઉપસી આવે છે. &lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.lairweb.org.nz/tiger/maneating7.html |title=Man-eaters. The tiger and lion, attacks on humans |publisher=Lairweb.org.nz |date= |access-date=2009-03-07 |archive-date=2017-11-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171128115958/http://www.lairweb.org.nz/tiger/maneating7.html |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; વાઘ પ્રસંગોપાત [[કારેયા અર્બોરીયા|સ્લો મેચ વૃક્ષ]]ના ફળ એવા [[ડાયેટરી ફાઇબર|ડાયેટરી ફાયબર]] જેવા શાકાહારી ખોરાકની તરફેણ કરે છે. &lt;ref name=&quot;Perry&quot;/&gt;


[[ચિત્ર:Tigergebiss.jpg|thumb|upright|વાઘના અત્યંત મજબૂત પંજાઓ અને તીવ્ર દાંત તેમને શ્રેષ્ઠ આક્રમણખોર બનાવે છે.  ]]
વાઘ સામાન્ય રીતે રાત્રે શિકાર કરે છે. &lt;ref name=&quot;animaldiversity1&quot;&gt;એડીડબ્લ્યુ:પેન્થેરા ટાઇગ્રીસ: માહિતી , http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/information/Panthera_tigris.html&lt;/ref&gt; તેઓ સામાન્ય રીતે એકલા શિકાર કરે છે અને જેમ અન્ય બિલાડીઓ કરે છે તેમ ગુપ્ત જગ્યાએ પોતાની શિકારની પ્રતીક્ષા કરે છે, અને મોટો શિકાર તેનું સંતુલન ગુમાવીને પડીય જાય તે માટે પોતાના શરીરના કદ અને શક્તિ વડે કોઇ પણ ખૂણેથી શિકાર પર ત્રાટકે છે. શિકાર ટોળામાં હોવા છતાં વાઘ આશરે 49-65 [[કલાકદીઠ કિલોમીટર]]ની ઝડપે ત્યાં પહોંચી શકે છે (35-40&amp;nbsp;[[કલાકદીઠ માઇલ્સ]]), તે આવું અત્યંત ટૂંકા ગાળમાં કરી શકતા હોવા છતાં તેમની ક્ષમતા ઓછી હોવાના કારણે; પરિણામે શિકાર ભાગી જાય તે પહેલા સંબધિત રીતે જ શિકારની નજીક હોવા જોઇએ. વાઘમાં કૂદવાની ભયંકર ક્ષમતા હોય છે; વાઘ 10 મીટર સુધીનો પહોળો કૂદકો લગાવી શકે છે તેવું નોંધવામાં આવ્યું છે, જોકે તેનાથી અર્ધો પણ કૂદકો લગાવી શકે તો તે પણ તેના માટે સારું ગણાય છે. જોકે, 20 પ્રાણીઓનો શિકાર કરવામાં આવે તો તેવા કિસ્સામાં સફળ શિકાર તો એક જ થાય છે. &lt;ref name=&quot;animaldiversity1&quot;/&gt;


મોટા પ્રાણીનો શિકાર કરતા, વાઘ સૌપ્રથમ ગળાને ખાવાનું પસંદ કરે છે અને પ્રાણીને ઝકડી રાખવા માટે અને શિકારને જમીન પર પછાડવા માટે પોતાના આખા શરીરનો ઉપયોગ કરે છે. જ્યાં સુધી શિકાર કરવામાં આવેલું પ્રાણી [[ભીંસ વધારવી|ગળુ દબાવવાથી મરી ન જાય]] ત્યાં સુધી વાઘ તેના ગળા સાથે વળગીને રહે છે.&lt;ref&gt;શેલર. જી ''Tધ ડીયર એન્ડ ધ ટાઇગર. ભારતમાં જંગલીજીવનનો અભ્યાસ''  1984, યુનિવર્સિટી ઓફ શિકાગો પ્રેસ &lt;/ref&gt; આ પદ્ધતિ દ્વારા એક ટનથી પણ વધુ વજન ધરાવતી ગૌર અને જળ ભેંસ પર છગણું વજન નાખીને મારી નાખવામાં આવી છે. &lt;ref&gt;{{Harvnb|Sankhala|1997|p=17}}&lt;/ref&gt; નાના શિકારના કિસ્સામાં વાઘ [[ગરદનની પાછળનો ભાગ|ગરદન]]કરડી ખાય છે, તેમજ ઘણી વાર તેની [[કરોડરજ્જુ|કરોડ રજ્જુ]]મરડી નાખે છે, [[વર્ટેબ્રેટ ટ્રેચેયા|વિન્ડપાઇપ]]માં, અથવા [[જેગ્યુલર નસ|મુખ્ય નસ]] અથવા [[કોમન કેરોટીડ આર્ટેરી|કંઠરોહીણી]]માં કાણું પાડે છે.&lt;ref&gt;{{Harvnb|Sankhala|1997|p=23}}&lt;/ref&gt; જોકે એવપું જવલ્લેજ નોંધવામાં આવ્યું છે કે કેટલાક વાઘ તેમના પંજા વીંઝીને પ્રાણીનો શિકાર કરે છે, જે સ્થાનિક પશુની ખોપરી તોડી નાખવા માટે પૂરતા શકિતશાળી હોય છે &lt;ref name=&quot;Perry&quot;/&gt;અને and રીંછની પીછનો ભાગ તોડી નાખે છે. &lt;ref name=&quot;DHOLE&quot;/&gt;


1980 દરમિયાન [[રંથમભોર નેશનલ પાર્ક|રંથાભોર નેશનલ પાર્ક]]માં જેનઘીસ નામના વાઘ તળાવના ઊંડા પાણીમાં પોતાના શિકારને સતત મારતા હોવાનું જોવામાં આવ્યું હતું,&lt;ref name=&quot;publishers1992&quot;&gt;થાપર, વાલ્મિક. 1992ધી ટાઇગર્સ ડેસ્ટીનીક્યાલ કેથી લિમીટેડ: પ્રકાશક, લંડન&lt;/ref&gt; જે અગાઉના 200 વર્ષના નિરીક્ષણમાં કદીયે જોવામાં ન આવી હતી તેવી પદ્ધતિ હતી. વધુમાં,આવા શિકાર વાઘ માટે અસમાન્ય સફળ સાબિત થયા હતા, જેમાંના 20% જ અંતિમ મારણ તરીકે પ્રસ્થાપિત થયા હતા.

=== પુનઃપેદાશ ===
[[ચિત્ર:Panthera tigris altaica 13 - Buffalo Zoo.jpg|thumb|બફેલો ઝૂ ખાતે બચ્ચા સાથે સાઇબેરીયન વાઘણ.]]
સમાગમ આખા વર્ષ દરમિયાન થતો રહે છે, પરંતુ તે વધુ માત્રામાં નવેમ્બરથી એપ્રિલના ગાળામાં થાય છે.&lt;ref name=&quot;university1999&quot;&gt;નોવાર્ક, રોનાલ્ડ એમ. (1999)વોકર્સ મામલ્સ ઓફ ધ વર્લ્ડબાલ્ટીમોરઃ જોહ્નસ હોપકિન્સ યુનિવર્સિટી પ્રેસ.ISBN 0-8018-5789-9&lt;/ref&gt; માદા આ સમયે જ થોડા દિવસો માટે સમાગમની તરફેણ કરે છે અને [[સમાગમ]]આ ગાળા દરમિયાન સતત થતો હોય છે. આ જોડી સતત મૈથુન કરશે અને અન્ય બિલાડીઓની જેમ જ ભારે અવાજ પણ કરશે. પ્રસુતિનો ગાળો 16 સપ્તાહનો હોય છે. વિયાવાની અવસ્થમાં સાધારણ રીતે દરેકને આશરે 3-4 બચ્ચાઓ {{convert|1|kg|lb}} આવે છે, જે અંધ અને નિસહાય જન્મે છે. માદા તેમની પાસ ેએકલી હોય છે, જે તેમને તિરાડવાળી ઝાડીઓ અને ટેકરીઓ સામે રક્ષણ પૂરું પાડે છે. બચ્ચાઓના પિતા સામાન્ય રીતે તેમના ઉછેરમાં કોઇ ભાગ લેતા નથી. બિનસંબંધિત રખડતા નર વાઘ માદા સમાગમની તરફેણ કરે તે માટે બચ્ચાઓને મારી નાખે છે, તેથી માદા જો અગાઉ વિયાયી ન હોય તો ત્યાર બાદમાં પાંચ મહિનામાં ફરી વિયાવાની થાય છે. &lt;ref name=&quot;university1999&quot;/&gt; વાઘના બચ્ચાઓનો મૃત્યુદર ઘણો ઊંચો છે-આરે અર્ધા બચ્ચાઓ બે વર્ષથી વધ જીવતા નથી.&lt;ref name=&quot;university1999&quot;/&gt;


મોટા ભાગના બચ્ચાઓમાં એક બચ્ચુ આગવું હોય છે, જે મોટે ભાગે મર હોવાની શક્યતા છે, પરંતુ તે કદાચ માદા પણ હોઇ શકે છે. &lt;ref name=&quot;publishers1992&quot;/&gt; આ બચ્ચુ તેના અન્ય ભાઈ બહેન સાથે રમે છે અને તેની માતાને અગાઉની જેમ જ એકલી છોડી દે છે.આઠ સપ્તાહની ઉંમરે વાઘના બચ્ચાઓ ગુફાની બહાર તેમની માતાન અનુસરવા તૈયાર થઇ જાય છે, જો કે વાઘણ પોતાના પ્રદેશમાં ફરતી હોવાથી જ્યાં સુધી મોટા ન થઇ જાય ત્યાં સુધી તેની સાથે મુસાફરી કરી શકતા નથી. જ્યારે તેઓ 18 મહિનાની ઉંમરના થાય છે ત્યારે તેઓ સ્વતંત્ર થઇ જાય છે, પરંતુ જ્યાં સુધી તેઓ આશરે 2–2½ વર્ષના ન થઇ જાય ત્યા સુધી તેમની માતાનો સાથ છોડતા નથી. માદા 3-4 વર્ષે સેક્સ્યુઅલ પરિપક્વતા મેળવે છે, જ્યારે નર 4-5 વર્ષે સેક્સ્યુઅલ પરિપક્વતા હાંસલ કરે છે. &lt;ref name=&quot;university1999&quot;/&gt;


વાઘણના આયુષ્ય ગાળામાં માદા વાઘ આશરે સમાન સંખ્યામાં નર અને માદાને જન્મ આપે છે. વાઘ પીંજરામાં સારી રીતે વંશ વધારી શકે છે અને અમેરિકામાં કેપ્ટીવ વસતી વિશ્વની હરીફ અને જંગલી વસતીના પ્રમાણમાં છે. &lt;ref name=&quot;zoogoer&quot;&gt;{{cite web|url=http://nationalzoo.si.edu/Publications/ZooGoer/1998/2/tigerfacts.cfm|title=Zoogoer - Tiger, ''Panthera tigris''|dateformat=dmy|access-date=5 October 2007|archive-date=12 ઑક્ટોબર 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20111012140047/http://nationalzoo.si.edu/Publications/ZooGoer/1998/2/tigerfacts.cfm|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;


=== ઇન્ટરસ્પેશિફિક પ્રિડેટરી સંબંધ ===
[[ચિત્ર:Tigerdholes.jpg|thumb|જેમ સેમ્યુઅલ હોવેટ્ટ એન્ડ એડવર્ડ ઓર્મે, હેન્ડ કલર્ડ, એક્વેઇન્ટ એન્ગ્રાવિન્ગસ, પ્રકાશિક લંડન 1807માં વર્ણવવામાં આવ્યું છે તેમ જંગલી કૂતરાઓ દ્વારા શિકાર કરાયેલ વાઘ.]]
વાઘ પ્રસંગોપાત અત્યંત ભયાનક લૂંટારુ પ્રાણીઓ જેમ કે [[ચિત્તો]], [[પાયથોનાઇડ|પાયથોન્સ]] અને [[મગર]]ને મારી શકે છે&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.bangalinet.com/tiger1.htm |title=Tiger – |publisher=Bangalinet.com |date= |access-date=2009-03-07}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.oaklandzoo.org/meet_the_animals/tiger |title=Tiger – Oakland Zoo |publisher=Oaklandzoo.org |date= |access-date=2009-03-07 |archive-date=2008-07-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080726080547/http://www.oaklandzoo.org/meet_the_animals/tiger |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;સનક્વિસ્ટ, ફિયોના એન્ડ મેલ સનક્વિસ્ટ1988. ટાઇગર મૂનઃ ધ યુનવર્સિટી ઓફ શિકાગો પ્રેસ, શિકાગો.&lt;/ref&gt; જોકે લુંટારું પ્રાણીઓ સામાન્ય રીતે એકબીજાથી દૂર રહેતા હોય છે. જ્યારે વાઘ મગરના શિકંજામાં સપડાઇ જાય ત્યારે તે પેટે ઘસાઇને ચાલતા પ્રાણીની આંખમાં પોતાના પંજા વડે પ્રહાર કરે છે.&lt;ref name=&quot;Perry&quot;&gt;{{cite book | author = Perry, Richard | title = The World of the Tiger | year = 1965 | pages = pp.260 | id = ASIN: B0007DU2IU}}&lt;/ref&gt; ચિત્તાઓ દિવસમાં અલગ અલગ પ્રાણીઓના શિકારમાં વાઘ સાથે સ્પર્ધા કરે છે. &lt;ref name=&quot;Haemig&quot;/&gt; ગુપ્ત જગ્યાએ સંતાઇને શિકાર કરતા વાઘ અને ચિત્તાઓ સ્પર્ધા સિવાય પણ એક સાથે સફળતાપૂર્વક જોવા મળ્યા છે અથવા સતત ઘાસવાળી જગ્યામાં આંતરજાતિઓ વચ્ચે આ પ્રકારની આગવી પ્રતિભા જોવા મળે છે. &lt;ref&gt;{{cite journal | last =Karanth | first =K. Ullas | coauthors =Sunquist, Melvin E. | year =2000 | title =Behavioural correlates of predation by tiger (''Panthera tigris''), leopard (''Panthera pardus'') and dhole (''Cuon alpinus'') in Nagarahole, India | journal =Journal of Zoology | volume =250 | pages =255–265 | url =http://journals.cambridge.org/action/displayAbstract?fromPage=online&amp;aid=40765 | access-date =2008-06-05 | doi =10.1111/j.1469-7998.2000.tb01076.x | archive-date =2012-01-12 | archive-url =https://web.archive.org/web/20120112130922/http://journals.cambridge.org/action/displayAbstract?fromPage=online&amp;aid=40765 | url-status =dead |issn = 0952-8369 }}&lt;/ref&gt;જ્યાં બે જાતિઓની હાજરી હોય તે સ્થળે [[ભૂખરું વરૂ|વરૂ]]ની વસતી ઘટાડવા માટે વાઘ જાણીતા છે.&lt;ref name=&quot;IUCN-Reuters&quot;&gt;{{cite web | url = http://www.iucn.org/reuters/2000/eeurope.html | title = The IUCN-Reuters Media Awards 2000 | publisher = [[World Conservation Union|IUCN]] | access-date = 2007-08-17 | archive-date = 2007-10-11 | archive-url = https://web.archive.org/web/20071011203613/http://iucn.org/reuters/2000/eeurope.html | url-status = dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;savethetiger&quot;&gt;{{cite web | url = http://www.savethetigerfund.org/Content/NavigationMenu2/Community/GeneralPublic/TigerSubspecies/AmurSiberianTigers/default.htm | title = Amur Tiger | publisher = Save The Tiger Fund | access-date = 2007-08-17 | archive-date = 2007-07-12 | archive-url = https://web.archive.org/web/20070712180823/http://www.savethetigerfund.org/Content/NavigationMenu2/Community/GeneralPublic/TigerSubspecies/AmurSiberianTigers/default.htm | url-status = dead }}&lt;/ref&gt; [[ધોલ|જંગલી કૂતરાઓ]]ના ઝૂંડને હૂમલો કરતા અને ખાદ્યાન્ન માટે વાઘની હત્યા કરતા પણ જોવાયા છે, જો કે સામાન્ય રીતે મોટું નુકસાન જોવાયું નથી. &lt;ref name=&quot;DHOLE&quot;&gt;{{cite book | author = Mills, Stephen| title = Tiger | year = 2004 | pages = pp.168 | isbn = 1552979490 | publisher = Firefly Books | location = Richmond Hill., Ont.}}&lt;/ref&gt; [[સાઇબેરીયન વાઘ]] અને [[ભૂખરું રીંછ|ભૂખરા રીંછ]]સ્પર્ધકો હોઇ શકે છે અને સામસામે આવવાનું ટાળે છે; જોકે, વાઘ રીંછના બચ્ચાઓને મારી નાખશે અને કેટલાક પ્રસંગોએ મોટા રીંછને પણ મારી નાખે છે. રીંછ ([[એસિયાટીક કાળા રીંછ|એસિયાટિક કાળા રીંછ]]અને ભૂખરા રીંછ) [[રશિયન ફાર ઇસ્ટ|રશિયાના દૂર પૂર્વ]]માં વાઘના ખોરાક સામે 5-8 ટકામાં ચલાવી લે છે. &lt;ref name=&quot;der-tiger&quot;/&gt; ભૂખરા રીંછોએ ક્યાં તો સ્વબચાવમાં અથવા મારણ બાબતેના ઝઘડામાં વાઘને મારી નાખ્યાનો પણ ઇતિહાસ છે. &lt;ref name=&quot;USSR&quot;/&gt; કેટલાક રીંછ કે જેઓ નિષ્ક્રિયતામાં ઉઠે છે તેઓ વાઘ તેના મારણનો પ્રતિકાર કરે તો પણ તેના મારણને ચોરવાનો પ્રયાસ કરે છે. [[એદી રીંછ|ધીમી ચાલવાળા રીંછ]] ભારે આક્રમક હોય છે અને કેટલીકવાર નાના વાઘને તેમના મારણથી દૂર કાઢી મૂકે છે, જોકે મોટા ભાગના કિસ્સાઓમાં વાઘ આ રીંછનો શિકાર કરે છે. &lt;ref name=&quot;der-tiger&quot;&gt;વ્રેટીસ્લેવ માઝકઃ  ''ડેર ટાઇગરઃ '' . નાચડ્રક ડેર 3ઔફ્લેજ વોન  1983વેસ્ટ્રેપ વિસેન્સશેફન હોહેનવરસ્લેબેન, 2004 ISBN 3 894327596&lt;/ref&gt;


[[File:Tigerwater edit2.jpg|thumb|100px|upright|ન્યુજર્સી દેશમં જેકસન ટાઉનશીપમાં સિક્સ ફ્લેગ્સ ગ્રેટ એડવેન્ચરમાં તરી રહેલો વાઘ.
]]

== વસવાટ ==
ખાસ પ્રકારના વાઘ [[દેશ]] [[3.|ત્રણ]] મુખ્ય લક્ષણો ધરાવે છે: તે હંમેશા સારું[[કેમૌફ્લેજ|આવરણ]]ધરાવે છે, તે હંમેશા [[પાણી]] અને પુષ્કળ [[શિકાર]]ઉપલબ્ધ તેની નજીક હશે.[[બેગાલ વાઘ|બેંગાલ વાઘ]] દરેક પ્રકારના જંગલોમાં રહે છે, જેમાં [[ભીનુ|ભીના]], [[હરીયાળું|હરિયાળા]], [[આસામ|આસામના]]ઓછા હરિયાળા અને પૂર્વ [[બંગાળ|બેંગાલ]]; [[ગેન્જીસ|ગેંજીસ]]ડેલ્ટાના મેન્ગ્રુવ જંગલ; [[નેપાળ]]ના[[ગાઢ જંગલ|પાનખર જંગલ]]અને પશ્ચિમી ઘાટના કાંટાવાળા જંગલોનો સમાવેશ થાય છે. સિંહની તુલનામાં વાઘ વધુ પડતા શાકાહારી હોય છે, જેના માટે છદ્મવેશી દેખાવ યોગ્ય રીતે ઉત્તમ છે અને જ્યાં એક પણ લુંટારું પ્રાણી નથી તે તેના અભિમાનને ઠેસ પહોંચાડે છે. મોટી બિલાડીઓમં ફક્ત વાઘ જ અને [[જગુઆર|ચિત્તા જેવા પ્રાણી]] શક્તિશાળી [[એક્વોટિક લોકોમોશન|તરવૈયા]]છે; વાઘ મટે ભાગે [[સરોવર]], [[તળાવ]], અને [[નદી]]માં સ્નાન કરતા જોવા મળ્યા છે. અન્ય બિલાડીઓ કે જે પાણીથી દૂર રહેવા ટેવાયેલી હોય છે, ત્યારે વાઘને તે અત્યંત ગમે છે. દિવસની [[બપોર|ભારે ગરમી]]માં તેઓ કેટલીકવાર પૂલમાં ઠંડક લેતા જોવા મળ્યા છે. વાઘ સુંદર તરવૈયા છે અને 4 માઇલ સુધી તરી શકે છે. વાઘ ઘણી વાર પોતાના શિકારને [[તળાવ]]ની પેલે પાર લઇ જતા જોવાયા છે. 


== સંરક્ષણ પ્રયત્નો ==
{{main|Tiger conservation}}
[[ચિત્ર:1990tiger.svg|thumb|250px|1990માં વાઘની સંખ્યા]]
વાઘની ચામડી માટે [[ચોરીથી શિકાર કરવો|ચોરીથી શિકાર]] અને [[વસવાટ|વસતી વિનાશ]] ને કારણે જંગલી પશુઓમાં વાઘની સંખ્યામાં ભારે ઘટાડો થયો છે. 20મી સદીના પ્રારંભમાં, એવું મનાય છે કે વિશ્વમાં 100,000થી વધુ વાઘ હતા, પરંતુ તે સંખ્યા ઘટીને આશરે 2,000 વાઘની થઇ ગઇ છે. &lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.bigcatrescue.org/cats/wild/tiger.htm |title=Tiger |publisher=Big Cat Rescue |date= |access-date=2009-03-07 |archive-date=2010-10-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20101020020509/http://bigcatrescue.org/cats/wild/tiger.htm |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; કેટલાંક અંદાજો સુચવે છે કે વસતી હજુ પણ ઓછી છે, 2,500 કરતા પણ ઓછા વંશવૃદ્ધિ આગળ ધપાવતા પરિપક્વ વાઘ સાથે 250 કરતા વધુ વંશવૃદ્ધિ આગળ ધપાવતા પરિપક્વ વાઘનો સમાવેશ પેટાજાતિઓમાં થતો નથી. &lt;ref name=&quot;IUCN&quot;&gt;{{IUCN2006|assessors=Cat Specialist Group|year=2002|id=15955|title=Panthera Tigris|downloaded=10 May 2006}} આ જાતિઓ આટલી ભયંકર શા માટે છે તેવા ઉલ્લેખનો પણ ડેટાબેઝમાં સમાવેશ કરાયો છે.&lt;/ref&gt;હાલમાં પીંજરામાં રહેલા આશરે 20,000 જેટલા વાઘ સાથે લુપ્તતાનું જોખમ રહ્યું નથી, જોકે પીંજરાની વસતીના ભાગ જેમ કે ચીનના કોમર્શિયલ ટાઇગર ફાર્મમાં 4-500 પ્રાણીઓ ઓછી ઉત્પત્તિ શકિત ધરાવનારા છે. 


=== ભારત ===
{{main|Project Tiger}}
વિશ્વમાં ભારત સૌથી વધુ માનવ વસતી સાથે સૌથી વધુ જંગલી વાઘની વસતી ધરાવે છે. સૌથી મોટો સંરક્ષણ પ્રોજેક્ટ કે જે પ્રોજેક્ટ ટાઇગર 1973થી અમલમાં છે, જેને [[ઇંદિરા ગાધી|ઇન્દીરા ગાંધી]]દ્વારા શરૂ કરવામાં આવ્યો હતો. જ્યાં માનવ વસતીનો સ્પષ્ટ અભાવ છે તેવી ખેતીલાયક જમીન પર 25 જેટલા સુંદર દેખરેખ વાળા ટાઇગલ રિઝર્વની સ્થાપનાનું મૂળ કાર્ય પૂર્ણ કરવામાં આવ્યું છે. બેંગાલ વાઘની સંખ્યા જે 1973માં 1,200ની હતી તે વદીને 1990માં 3,500ની થઇ છે, આમ સખ્યામાં ત્રણ ગણા વધારાનો યશ આ કાર્યક્રમને જાય છે, જોકે ભારત સરકારના કેટલાક અહેવાલો અમુક સમયે શંકા જગાવનારા હોય છે. {{Fact|date=December 2007}} આદિજાતિ વસતીને માન્ય વાઘ વનની અંદર રહેવાની મંજૂરી આપતા તાજેતરમાં જ પસાર કરવામાં આવેલા ટ્રાઇબલ ખરડાની કાર્યક્રમની સતત સફળતા પર અસર પડશે તેવું માનવામાં આવે છે. {{Fact|date=December 2007}}


2007માં હાથ ધરવામાં આવેલી વાઘ વસતી ગણતરી, તેમજ જેના અહેવાલ 12 ફેબ્રુઆરી, 2008ના રોજ પ્રસિદ્ધ થયા હતા તેમાં દર્શાવ્યું હતું કે ભારતમાં જંગલી વાઘની વસતી ઘટીને આશરે 1,411ની થઇ ગઇ છે. અહેવાલમાં એવું નોંધવામાં આવ્યું હતું કે વાઘની વસતીમાં થયેલા ઘટાડા પાછળનો સીધો યશ ચોરીથી થતા શિકારને આપી શકાય. &lt;ref name=&quot;Over half of tigers lost in 5 years: census&quot;&gt;[http://www.hindu.com/2008/02/13/stories/2008021357240100.htm http://www.hindu.com/2008/02/13/stories/2008021357240100.htm] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080220074725/http://www.hindu.com/2008/02/13/stories/2008021357240100.htm |date=2008-02-20 }}.&lt;/ref&gt;


=== રશીયા ===
સાઇબીરીયન વાઘની વસતી 1940માં આશરે 40ની હતી ત્યારે મનાતું તેનું નામોનિશાન લુપ્ત થવામાં છે. [[સોવિયેત સંઘ|સોવિયેત યુનિયન]] હેઠળ, ચોરીથી શિકાર પરનું નિયંત્રણ કડક હતું અને રક્ષિત વિસ્તાર([[ઝાપોવેદનીક|ઝેપોવેન્ડનિક]])ના રક્ષણનો પ્રારંભ કરવામાં આવ્યો હતો, જે વધુ સોએક વાઘની વસતી વધારામાં પરિણમ્યો હતો. ચોરીથી શિકાર પ્રવૃત્તિ 1990માં ફરી એક વાર સમસ્યા બની ગઇ હતી, જ્યારે [[રશિયન અર્થતંત્ર|રશીયન અર્થતંત્ર]]પડી ભાંગ્યું હતું, અને સ્થાનિક શિકારીઓ અગાઉના લોભામળા ચાઇનીઝ બજારમાં પ્રવેશી ચૂક્યા હતા અને તે પ્રદેશમાં તેમની સંખ્યામાં વધારો થયો હતો. સ્થાનિક અર્થતંત્રમાં થયેલો સુધારો સંરક્ષણ પ્રયત્નોમાં રોકાણ કરવામાં આવનારા મોટા સ્ત્રોતોના વધારામાં પરિણમ્યો હતો, આર્થિક પ્રવૃત્તિમાં થયેલો વધારો વિકાસ અને બિનજંગલીકરણના દરના વધારામાં પરિણમ્યો હતો. જાતિઓને સાચવી રાખવામાં મોટો અંતરાય અસંખ્ય પ્રદેશોમાં વ્યક્તિગત વાઘ જરૂરી છે(450 કીમી&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;નું અંતર એક માત્ર માદાને જોઇએ છે).&lt;ref name=&quot;WWF&quot;/&gt;પ્રવર્તમાન સંરક્ષણ પ્રયત્નો સ્થાનિક સરકાર અને [[એનજીઓ]]દ્વારા આંતરરાષ્ટ્રીય સંસ્થાઓન સૌજન્યથી હાથ ધરવામાં આવ્યા છે, જેમ કે [[વર્લ્ડ વાઇડ ફંડ]] અને [[વાઇલ્ડલાઇફ કંધર્વેશન સોસાયટી|વાઇલ્ડલાઇફ કંઝર્વેશન સોસાયટી]].&lt;ref name=&quot;WWF&quot;&gt;{{cite web
 | title = WWF: Amur (Siberian) tiger - species factsheet
 | url = http://www.panda.org/about_wwf/what_we_do/species/about_species/species_factsheets/tigers/amur_tiger/index.cfm
 | access-date = 2007-12-19}}&lt;/ref&gt;વાઘ દ્વારા રીંછની સંખ્યામં કરવામાં આવેલો સ્પર્ધાત્મક ઘટાડો રશિયાના સંરક્ષણવાદીઓ દ્વારા દૂર પૂર્વના શિકારીઓને મોટી બિલાડીઓથી સહન કરવા માટે કરવામાં આવ્યો હતો, કેમ કે તેઓ વરૂની તુલનામાં સસ્તન પ્રાણીઓની સંખ્યા મર્યાદિત રાખતા હતા અને તેઓ વધતી વસતીને નિયંત્રણાં લેવા માટે અસરકારક છે. &lt;ref&gt;''વાઇલ્ફલાઇફ સાયંસ: લિંકીગ ઇકોલોજીકલ થિયરી એન્ડ મેનેજમેન્ટ એપ્લીકેશન્સ'' , ટીમોથી ઇ, ફુલબ્રાઇટ, ડેવીડ જી, હેવિટ્ટ, દ્વારા, ફાળો આપનાર ટિમોથી ઇ, ફુલબ્રાઇટ, ડેવીડ જી, હેવીટ્ટ, [[સીઆરસી પ્રેસ|સીઆરસી પ્રેસ દ્વારા]] પ્રકાશિત, 2007, ISBN 0-8493-7487-1&lt;/ref&gt; હાલમાં, જંગલી પશુઓમાં 400-550 પ્રાણીઓ છે.

=== તિબેટ ===
[[તિબેટ]]માં, વાઘ અને ચિત્તાની ચામડીઓનો પરંપરાગત રીતે વિવિધ વિધી અને કોસ્ચ્યુમ તરીકે ઉપયોગ થતો આવ્યો છે. જાન્યુઆરી 2006માં [[ટેન્ઝીન ગ્યાટ્સો, 14મા દલાઇ|દલાઇ લામા]] જંગલી પ્રાણીઓની પેદાશો અને પેટાપેદાશોના ઉપયોગ, વેચાણ અથવા ખરીદવાની મંજૂરી આપતા કાયદાનો વિરોધ કર્યો હતો.હજુ પણ એ જોવું રહ્યું કે આ બાબત ચોરીથી શિકાર કરેલા વાઘ અને ચિત્તાની ચામડીની લાંબા ગાળાની માગમાં કોઇ ઘટાડામાં પરિણમે છે કે નહી. &lt;ref&gt;{{cite web |author=Simon Denyer |title=Dalai Lama offers Indian tigers a lifeline |publisher=iol.co.za |date=March 6, 2006 |url=http://www.iol.co.za/index.php?set_id=1&amp;click_id=143&amp;art_id=qw1141631101585B251 |access-date=2007-07-20 |archive-date=2009-02-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090213102108/http://www.iol.co.za/index.php?set_id=1&amp;click_id=143&amp;art_id=qw1141631101585B251 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |author=Justin Huggler |title=Fur flies over tiger plight |work=New Zealand Herald |publisher=Tibet.com |date=February 18, 2006 |url=http://www.tibet.com/NewsRoom/animalright2.htm |access-date=2007-07-20 |archive-date=2007-07-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070714113644/http://www.tibet.com/NewsRoom/animalright2.htm |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |title=Dalai Lama campaigns for wildlife |publisher=BBC News |date=April 6, 2005 |url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/sci/tech/4415929.stm |access-date=2007-07-20 }}&lt;/ref&gt;


=== રિવાઇલ્ડીંગ (પુનઃજંગલીકરણ) ===
[[રિવાઇલ્ડીંગ]]પ્રત્યેનો પ્રથમ પ્રયત્ન ભારતીય સંરક્ષણવાદી [[બીલ્લી અર્જન સિંઘ]]દ્વારા કરવામાં આવ્યો હતો, જેમણે ઝૂમાં જન્મેલી તારા નામની વાઘણનો ઉછેર કર્યો હતો અને તેને [[દીધવા નેશનલ પાર્ક]]ના જંગલમાં 1978 છૂટી મૂકી હતી. આ વાઘણે જે લોકોને કરડી ખાધા હતા તેમના દ્વારા આ પ્રક્રિયા ટૂંક સમાયં શરૂ કરવામાં આવી હતી, જેને પાછળથી ગોળી મારીને મારી નાખવામાં આવી હતી. સરકારી અધિકારીઓના દાવા પ્રમાણે આ વાઘણ તારા હતી, જોકે આ નિવેદનનો સિંઘ અને સંરક્ષણવાદીઓ દ્વારા સખત રીતે વિરોધ કરવામાં આવ્યો હતો. બાદમાં રિવાઇલ્ડીંગ પ્રથાને લાંછન લાગ્યું હતું, કેમ કે સ્થાનિક [[જેન પૂલ|ઉત્પત્તિ તારણ]]પર તારાની ઓળખ બાદ શંકા વ્યક્ત કરવામાં આવી હતી કેમ કે તે થોડી સાઇબીરીયન વાઘ હતી, આ હકીકત દેખીતી રીતે તેને છૂટી મૂકાઇ તે સ્થળ[[વાયક્રોસ ઝૂ]]ખાતેના નબળા રેકોર્ડ કીપીંગને કારણે જાણમાં ન હતી.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.indianexpress.com/res/web/pIe/ie/daily/19981119/32350524.html |title=Indian tiger isn't 100% “swadeshi (Made in India)”; by Pallava Bagla; Indian Express Newspaper; November 19, 1998 |publisher=Indianexpress.com |date=1998-11-19 |access-date=2009-03-07 |archive-date=2011-02-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110204152542/http://www.indianexpress.com/res/web/pIe/ie/daily/19981119/32350524.html |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.india-today.com/itoday/17111997/wild.html |title=Tainted Royalty, Wildlife: Royal Bengal Tiger, a controversy arises over the purity of the Indian tiger after DNA samples show Siberian tiger genes. By Subhadra Menon. India Today, November 17, 1997 |publisher=India-today.com |date=1997-11-17 |access-date=2009-03-07 |archive-date=2008-06-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080630013849/http://www.india-today.com/itoday/17111997/wild.html |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.lairweb.org.nz/tiger/tara4.html |title=The Tale of Tara, 4: Tara's Heritage from Tiger Territory website |publisher=Lairweb.org.nz |date=1999-11-22 |access-date=2009-03-07 |archive-date=2018-01-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180129182807/http://www.lairweb.org.nz/tiger/tara4.html |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.lairweb.org.nz/tiger/bengal.html |title=Genetic pollution in wild Bengal tigers, Tiger Territory website |publisher=Lairweb.org.nz |date= |access-date=2009-03-07 |archive-date=2018-01-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180128114624/http://www.lairweb.org.nz/tiger/bengal.html |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.sanctuaryasia.com/interviews/bilarjsingh.php |title=Interview with Billy Arjan Singh: Dudhwa's Tiger man, October 2000, Sanctuary Asia Magazine |publisher=Sanctuaryasia.com |date=1917-08-15 |access-date=2009-03-07 |archive-date=2008-12-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20081202042715/http://www.sanctuaryasia.com/interviews/bilarjsingh.php |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.iisc.ernet.in/~currsci/nov10/articles18.htm |title=Mitochondrial DNA sequence divergence among big cats and their hybrids by Pattabhiraman Shankaranarayanan* and Lalji Singh*, *Centre for Cellular and Molecular Biology, Uppal Road, Hyderabad 500 007, India, Centre for DNA Fingerprinting and Diagnostics, CCMB Campus, Uppal Road, Hyderabad 500 007, India |publisher=Iisc.ernet.in |date= |access-date=2009-03-07 |archive-date=2016-07-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160712160934/http://www.iisc.ernet.in/~currsci/nov10/articles18.htm |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.cza.nic.in/research1.html |title=Central Zoo Authority of India (CZA), Government of India |publisher=CZA |date= |access-date=2009-03-07}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.sciencemag.org/content/vol278/issue5339/r-samples.dtl#278/5339/807b |title=&quot;Indians Look At Their Big Cats' Genes&quot;, Science, Random Samples, Volume 278, Number 5339, Issue of 31 October 1997, 278: 807 (DOI: 10.1126/science.278.5339.807b) (in Random Samples),The American Association for the Advancement of Science |publisher=Sciencemag.org |date= |access-date=2009-03-07}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.fatheroflions.org/ArjanSingh.html |title=BOOKS By &amp; About Billy Arjan Singh |publisher=Fatheroflions.org |date= |access-date=2009-03-07}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.vedamsbooks.com/no32235.htm |title=Book - Tara: The Cocktail Tigress/Ram Lakhan Singh. Edited by Rahul Karmakar. Allahabad, Print World, 2000, xxxviii, 108 p., ills., $22. ISBN 81-7738-000-1. A book criticizing Billy Arjan Singh's release of hand reared hybrid Tigress Tara in the wild at Dudhwa National Park in India |publisher=Vedamsbooks.com |date= |access-date=2009-03-07}}&lt;/ref&gt;


==== સેવ ચાઇનાઝ ટાઇગર્સ ====
{{main| Save China's Tigers}}
સેવ ચાઇનાઝ ટાઇગર્સ સંસ્થા, સ્ટેટ ફોરેસ્ટ્રી એડમિનીસ્ટ્રેશન ઓફ ચાઇનાના વાઇલ્ડલાઇફ રિસર્ચ સેન્ટર અને ચાઇનીઝ ટાઇગર્સ સાઉથ આફ્રિકા ટ્રસ્ટ સાથે કામ કરે છે, જેણે જંગલમાં ચાઇનીઝ વાઘને પુનઃ મૂકવા બાબતે કરાર કર્યા હતા. 26 નવેમ્બર 2002ના રોજ [[બેઇજિંગ|બેઇજીંગ]]માં હસ્તાક્ષર કરવામાં આવ્યા હતા તેવો આ કરાર ચીનમાં પાયલોટ રિઝર્વ દ્વારા કે જ્યાં દક્ષિણના વાઘને પમ ફરીથી મૂકવામાં આવનાર છે અને સ્થાનિક જગલી જીવન છે તેના મારફતે ચાઇનીઝ ટાઇગર [[કંઝર્વેશન બાયોલોજી|કંઝર્વેશન]] મોડેલની સ્થાપનાનું કહે છે. સેવ ચાઇનાઝ ટાઇગર્સ અત્યંત ભયંકર એવા દક્ષિણ ચાઇના ટાઇગરને નવા કેપ્ટીવ વંશ વાળા વાઘને તેમની શિકારી પ્રવૃત્તિ પુનઃ લાવીને તેમને પુનઃવસવાટની તાલીમ માટે દક્ષિણ આફ્રિકા લાવીને રિવાઇલ્ડ કરવાનો ઉદ્દેશ ધરાવે છે. તેની સાથે જ, ચીનમાં પાયલોટ રિઝર્વ સ્થાપવામાં આવી રહી છે અને વાઘને પુનઃસ્થાપિત કરવામાં આવશે અને જ્યારે ચીનમાં રિઝર્વ તૈયાર થઇ જાય ત્યારે તેમાં છૂટા મૂકી દેવામાં આવશે. &lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://english.savechinastigers.org/node/255 |title=એફએક્યૂ આઇ સેવ ચાઇનાઝ ટાઇગર્સ |access-date=2009-10-05 |archive-date=2011-02-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110215024722/http://english.savechinastigers.org/node/255 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; તાલીમ પામેલા વાઘના બચ્ચાઓને ચીનના પાયલોટ રિઝર્વમાં છૂટા મૂકવામાં આવશે, જ્યારે મૂળ પ્રાણીઓ [[દક્ષિણ આફ્રિકા]]માં રહીને પોતાનો વંશવેલો આગળ ધપાવશે. &lt;ref name=&quot;FAQs | Save China's Tigers&quot;&gt;{{cite web |url=http://english.savechinastigers.org/node/255#14 |title=FAQs &amp;#124; Save China's Tigers |publisher=English.savechinastigers.org |date=2004-07-25 |access-date=2009-03-07 |archive-date=2011-02-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110215024722/http://english.savechinastigers.org/node/255#14 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; 


દક્ષિણ આફ્રિકા પસંદ કરવાનું કારણ એ છે કે તે કુશળતા અને સ્ત્રોતો, જમીન અને દક્ષિણ આફ્રિકાના વાઘ માટે [[શિકાર|રમત]] પૂરી પાડી શકે તેમ છે. પ્રોજેક્ટના [[દક્ષિણ ચીનના વાઘ|દક્ષિણ ચાઇના વાઘ]]ને સફળતાપૂર્વક રિવાઇલ્ડ કરવામાં આવ્યા છે અને તેઓ સ્પૂર્ણ રીતે શિકાર કરવામાં અને પોતાની જાતે જીવન જીવવા માટે સક્ષમ છે. &lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://english.savechinastigers.org/node/255 |title=એફએક્યૂ આઇ સેવ ચાઇનાઝ ટાઇગર્સ |access-date=2009-10-05 |archive-date=2011-02-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110215024722/http://english.savechinastigers.org/node/255 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; આ પ્રોજેક્ટ આ રિવાઇલ્ડેડ દક્ષિણ ચાઇના વાઘના વંશ માટે સફળ છે અને આ પ્રોજેક્ટમાં 5 જેટલા બચ્ચા પેદા થયા છે અને આ બચ્ચાઓની બીજી પેઢી તેમની સફળ રિવાઇલ્ડેડ માતા પાસેથી અસ્તિત્વ ટકાવી રાખવાની કુશળતા શીખવા સક્ષમ બનશે. &lt;ref&gt;[http://www.youtube.com/watch?v=iAnmxhTd1OA ધી બેબ ટાઇગર ધેટ્સ બીટીંગ એક્સટિંક્શન | યૂટ્યૂબ ચેનલ-સ્કાયન્યૂઝ]&lt;/ref&gt;


== માનવીઓ સાથે સંબંધ ==

=== વાઘ એક શિકાર તરીકે ===
{{main|Tiger hunting}}
[[ચિત્ર:ElephantbackTigerHunt.jpg|thumb|right|હાથીના પાછળના ભાગનો શિકાર કરતો વાઘ, ભારત 19મી સદીના પ્રારંભમાં.]]
વાઘ એ [[એશિયા]]માં અનેક [[બીગ ફાઇવ ગેઇમ|મોટા પાંચમાંનું ગેઇમ]] પ્રાણી છે.ઓગણીસમી અને વસમી સદના પ્રારંભમાં વાઘના શિકારની પ્રવૃત્તિએ મોટા પ્રમાણમાં સ્થાન લીધુ હતું, કેમ કે તે જમાનામાં કર્નનીયલ ભારતમાં બ્રિટીશ તેમજ તેમજ મહારાજાઓ અને ભારતની સ્વતંત્રતા પહેલા તત્કાલિન પ્રિન્સલે સ્ટેટસના ઉચ્ચ વર્ગ દ્વારા આ રમતને ઓળખ અને ખ્યાતિ પ્રાપ્ત થઇ હતી. વાઘનો શિકાર પગપાળા ચાલતા કેટલાક શિકારીઓ દ્વારા કરવામાં આવતો હતો; જ્યારે અન્ય ''[[માચન|માંચડા]]''  પર બકરી અથવા ભેંસને મારણ તરીકે બાંધીને બેસતા હતા; જ્યારે કેટલાક લોકો હાથીની પીઠ પર બેસતા હતા. &lt;ref name=&quot;Tiger-hunting&quot;&gt;''માનપૂરા ટાઇગરમાં વાઇડ'' રોયલ ટાઇગર''  (નોમ-ડે-પ્લુમ) –રાજપૂતો'' માં વાઘના શિકાર અંગે. (1836) ''બેંગાલ સ્પોર્ટીંગ મેગેઝીન, વોલ IV.'' ધી ટ્રેઝર્સ ઓફ ઇન્ડિયન વાઇલ્ડલાઇફમાં પુનઃ ઉત્પાદિત '''' &lt;/ref&gt; કેટલાક કિસ્સાઓમાં પ્રાણીઓને મારણ સ્થળે ધકેલવા માટે ગામવાળાઓને ઢોલ વગાડવા માટે કહેવામાં આવતું હતું. વાઘની ચામડી માટે વિગતવાર સુચનાઓ ઉપલબ્ધ હતી અને વાઘની ચામડી બનાવનારા પ્રાણીમર્મ વિહ લોકો પણ ઉપલબ્ધ હતા. 


=== માનવ ભક્ષી વાઘ ===
{{main|Man-eating tigers}}
[[ચિત્ર:Maneater calcutta1903 stereoscopic.jpg|thumb|300px|કલક્તા ઝૂમાં રાખવામાં આવેલા માનવભક્ષી વાઘના સ્ટિરીયોગ્રાફિક ફોટોગ્રાફ (1903), આ વાઘે 200 જેટલા માનવીઓને મારી નાખ્યા હોવાનો દાવો છે.]]
માનવીઓ વાઘ માટે નિયમિત શિકાર નહી હોવા છતાંયે તેમણે અન્ય પ્રાણીની તુલનામાં વધુ માણસોને મારી નાખ્યા છે, આવા સ્થલોમાં ખાસ કરીને જ્યાં વસતી વધુ હોય, ઉભરાતી હોય અને ખેતીને કારણે વાઘના વસવાટ પર દબાણ આવ્યું હોય તેનો સમાવેશ થાય છે. મોટા ભાગના માનવ ભક્ષી વાઘ વૃદ્ધ હોય છે અને તેમને નખ હોતા નથી, તેમનો માનીતો શિકાર કરવાની તેમની ક્ષમતા નહી હોવાથી જ તેઓ માનવીઓનો શિકાર કરે છે. &lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.lairweb.org.nz/tiger/maneating.html |title=Man-eaters. The tiger and lion, attacks on humans |publisher=Lairweb.org.nz |date= |access-date=2009-03-07 |archive-date=2017-10-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171019120917/http://www.lairweb.org.nz/tiger/maneating.html |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; મોટા ભાગના વાઘ કે જેમને માનવભક્ષી વાઘ તરીકે ઓળખી કાઢવામાં આવ્યા હોય છે તેમને ઝડપથી ઝડપી લઇને મારી નાખવામાં આવે છે અથવા પીંજરામાં પૂરી દેવામાં આવે છે. માનવભક્ષી ચિત્તા સિવાય પણ સ્થાપિત માનવભક્ષી વાઘ ભાગ્યે જ માનવ વસતીમાં પ્રવેશે છે, જે ગામડાની બહારના ભાગમાં આવેલા હોય છે. &lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.lairweb.org.nz/tiger/maneating3.html |title=Man-eaters. The tiger and lion, attacks on humans |publisher=Lairweb.org.nz |date= |access-date=2009-03-07 |archive-date=2017-12-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171202081324/http://www.lairweb.org.nz/tiger/maneating3.html |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; તેમ છતા પણ, વસતી ધરાવતા ગામડાઓમાં પણ હૂમલાઓ થતા હોય છે. &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.indianexpress.com/news/increasing-tiger-attacks-trigger-panic-around-tadobaandhari-reserve/229533/ |title=Increasing tiger attacks trigger panic around Tadoba-Andhari reserve |publisher=Indianexpress.com |date=2007-10-18 |access-date=2009-03-07}}&lt;/ref&gt;માનવભક્ષકો ભારતમાં અને બાંગ્લાદેશમાં એક ખાસ સમસ્યા છે, ખાસ કરીને [[કુમાઓન વિભાગ|કુમાઓન]], [[ગઢવાલ વિભાગ|ગઢવાલ]]અને [[સુંદરવન]] [[બંગાળ|બેંગાલ]]ના મેનગ્રુવમાં, કેટલાક વાઘ માનવીઓને શિકાર બનાવવા માટે જાણીતા છે. હવામાનમાં ફેરફારને કારણે વસતીમાં ઝડપથી ઘટાડો થઇ રહ્યો હોવાથી વાઘના હૂમલાઓ સુંદરવનમાં વધી ગયા છે. &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.enn.com/wildlife/article/38442| title=Climate change linked to Indian tiger attacks|dateformat=dmy| access-date=27 October 2008}}&lt;/ref&gt;

=== પરંપરાગત એશિયન ઔષધ(દવા) ===
[[ચિત્ર:TigerSkinning.jpg|thumb|વાઘની ચામડી અંગેની સુચનાઓ ]]
ચીનમાં મોટા ભાગના લોકોમાં એવી માન્યતા છે કે વાઘના વિવિઘ અંગમાં ઔષધીય મહત્તા સમાયેલી છે, જેમાં પેઇન કિલર્સ અને [[તીવ્ર સેક્સની ઇચ્છા ધરાવનારું|એફોર્ડીસિયેક]] નો સમાવેશ થાય છે.&lt;ref&gt;{{cite news|last=Harding |first=Andrew |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/programmes/from_our_own_correspondent/5371500.stm |title=Programmes &amp;#124; From Our Own Correspondent &amp;#124; Beijing's penis emporium |publisher=BBC News |date=2006-09-23 |access-date=2009-03-07}}&lt;/ref&gt;આ માન્યતાને ટેકો આપતા કોઇ વૈજ્ઞાનિક પૂરાવા નથી. ચીનમાં વાઘના અંગનો ફાર્માસ્યુટિકલ દવામાં ઉપયોગ પર ક્યારનોયે પ્રતિબંધ મૂકવામાં આવ્યો છે અને સરકારે ચોરીથી વાઘનો શિકાર કરનારાઓ પર મૃત્યુદંડ આપવા સુધીની જોગવાઇ કરી છે. વધુમાં, વાઘના અંગના તમામ વેપાર [[સાઇટ્સ|કોન્વેન્શન ઓન ઇન્ટરનેશનલ ટ્રેડ ઇન એન્ડેન્જર્ડ સ્પેસીસ ઓફ વાઇલ્ડ ફૌના એન્ડ ફ્લોરા]]હેઠળ ગેરકાયદે માનવામાં આવ્યા છે અને સ્થાનિક વેપાર ચીનમાં 1993થી જ પ્રતિબંધ લાદવામાં આવ્યો છે. તેમ છતા નફા માટે વંશ આગળ ધપાવવામાં કૌશલ્ય ધરાવા દેશમાં અસંખ્ય[[ટાઇગર ફાર્મ]]ની હયાતી છે. એવું મનાય છે કે આજે પણ આ ફાર્મમાં 4,000થી 5,000 વચ્ચે કેપ્ટીવ-વંશ, નાના પ્રાણીઓ જીવંત છે. &lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.wwf.org.uk/news/n_0000003865.asp |title=Chinese tiger farms must be investigated |publisher=WWF |date= |access-date=2009-03-07 |archive-date=2007-07-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070705040424/http://www.wwf.org.uk/news/n_0000003865.asp |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.panda.org/about_wwf/where_we_work/asia_pacific/where/bhutan/index.cfm?uNewsID=106740 |title=WWF: Breeding tigers for trade soundly rejected at cites |publisher=Panda.org |date= |access-date=2009-03-07}}&lt;/ref&gt;

=== પાલતુ તરીકે ===
[[એસોસિયેશન ઓફ ઝૂ એન્ડ એક્વેરિયમ્સ|એસોયિસેશન ઓફલ ઝૂ એન્ડ એક્વેરીયમ્સ]]ના અંદાજ અનુસાર આશરે 12,000 જેટવા વાઘને [[યુનાઇટેડ સ્ટેટસ ઓફ અમેરિકા|અમેરિકા]]માં પાલતુ તરીકે રાખવામાં આવ્યા છે, જે વિશ્વની સમગ્ર જંગલી જાતની તુલનામાં વધુ છે. &lt;ref name=&quot;book-of-general-ignorance&quot;&gt;[[જોહ્ન લોયડ (લેખક)|લોયડ, જે]]  અને [[જોહ્ન મિચીસન|મિચીસન, જે]]: &quot;[[જનરલ ઇગ્નોરન્સનું પુસ્તક|Tધી બુક ઓફ ધ જનરલ ઇગ્નોરન્સ]] &quot;. ફાબેર એન્ડ ફાબેર, 2006&lt;/ref&gt; 4,000 જેટલા વાઘ ફક્ત[[ટેક્સાસ]]માં જ પાળવામાં આવ્યા હોવાનું મનાય છે. &lt;ref name=&quot;book-of-general-ignorance&quot;/&gt;


અમેરિકામાં વાઘની ભારે વસતી પાછળનું એક કારણ ત્યાંના કાયદા છે. ફક્ત ઓગણીસ રાજ્યોમાં વાઘની માલિકી ધરાવવા સામે પ્રતિબંધ છે, પંદરમાં ફક્ત પરવાનો લેવાનું જરૂરી છે અે 16 રાજ્યોમાં કોઇ કાયદા નથી. &lt;ref name=&quot;book-of-general-ignorance&quot;/&gt;


અમેરિકન ઝૂ અને સર્કસમાં વંશવેલાના કાર્યક્રમની સફળતા 1980 અને 1990માં ભારે દબાણમાં પરિણમ્યો હતો, જેના લીધે પ્રાણીઓના ભાવમાં ઘટાડો થયો હતો. &lt;ref name=&quot;book-of-general-ignorance&quot;/&gt; [[સોસાયટી ફોર ધ પ્રિવેન્શન ઓફ ક્રૂઅલ્ટી ટુ એનિમલ્સ ટુ એનિમલ્સ ઓફ ટેક્સાસ|એસપીસીએ]]ના અંદાજ અનુસાર હવે 500 જેટલા સિંહ, વાઘ અને અન્ય મોટી બિલાડીઓ ફક્ત [[હ્યુસ્ટોન, ટેક્સાસ|હ્યુસ્ટોન]] વિસ્તારમાં જ ખાનગી માલિકીપણા હેઠળ છે.&lt;ref name=&quot;book-of-general-ignorance&quot;/&gt;


1983ની ફિલ્મ [[સ્કેરફેસ (1983 ફિલ્મ)|''સ્કેરફેસ'']]માં, the આગેવાન, [[ટોની મોન્ટાના|ટોની મોહટાના]], [[અમેરિકન ડ્રીમ]]માં હાથી ઘોડાના શણગારની મનોકામના સેવતો હતો, જે અંતર્ગત પાત્રના મંતવ્યમાં તેની સંપત્તિમાં એક પાલતુ વાઘની માલિક ધરાવવાનો સમાવેશ થતો હતો. 


=== સાંસ્કૃત્તિક પાત્રતા ===
[[ચિત્ર:Kuniyoshi Utagawa, Tiger.jpg|thumb|right|upright|કુનીયોશી ઉટાગાવા દ્વારા 19મી સદીનું વાઘનું ચિત્ર ]]
પૂર્વ એશિયાની સંસ્કૃતિમાં ચોપગા પ્રાણીઓના રાજા તરીકે સિંહને સ્થાને વાઘ હતા,[223] જે શ્રીમંતાઇ, અભયતા અને ક્રોધ પ્રદર્શિત કરે છે.[225] તેના કપાળ એવા ચિહ્નો કરવામાં આવ્યા હતા જે ચાઇનીઝ પાત્ર સાથે મળતા આવે છે, જેનો અર્થ &quot;રાજા&quot;જેવો થાય છે; પરિણામે, ચીન અને કોરીયામાં વાઘને પ્રદર્શિત કરતા અસંખ્ય કાર્ટુનોને તેમના કપાળ પર ચિત્ર દોરવામાં આવ્યું હતું. [226]


ચાઇનીઝ માન્યતા અને સંસ્કતિની મહત્તાના ભાગરૂપે [[વાઘ (રાશિ)|વાઘ]] પ્રાણીઓની 12 [[ટાઇનીઝ જ્યોતિષ|ચાઇનીઝ રાશિ]]માંનું એક હતા. તેમજ વિવિધ [[ચાઇનીઝ કળા|ચાઇનીઝ કલા]] અને માર્શલ આર્ટમાં, વાઘને પૃથ્વીના એક સંકેત તરીકે અને [[ચાઇનીઝ ડ્રેગન]]ના સમાન હરીફ તરીકે દર્શાવવામાં આવ્યા છે- બન્ને સંકેતો અનુક્રમે સાર અને આત્મા દર્શાવે છે. હકીકતમાં, દક્ષિણી માર્શલ આર્ટ [[હંગ ગા]]વાઘ અને ક્રેનની હલચલ પર આધારિત છે. [[ચીનનો ઇતિહાસ|ચીન સામ્રાજ્ય]]માં, વાઘ યુદ્ધનું એક પ્રતિક હતો અને ઘણી વાર તેને સૌથી ઊંચા લશ્કરી [[જનરલ ઓફિસર|જનરલ]]તરીકે માનવામાં આવતા હતા (અથવા વર્તમાન સમયના [[યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ સંરક્ષણ પ્રધાન|સંરક્ષણ સચિવ]]),&lt;ref name=&quot;Cooper92&quot;/&gt;જ્યારે સમ્રાટ અને સામ્રાજ્ઞીને અનુક્રમે [[ડ્રેગન]]અને [[ફેન્ગુહાંગ|ફોનીક્સ]],દ્વારા દર્શાવવામાં આવતા હતા. [[સફેદ વાઘ (ચાઇનીઝ પ્રાણીશાસ્ત્ર)|સફેદ વાઘ]] ({{zh-cp|c=白虎|p=Bái Hǔ}})[[ચાઇનીઝ પ્રાણીશાસ્ત્ર|ચાઇનીઝ નક્ષત્ર]]ના [[ચાંર નિશાનીઓ (ચાઇનીઝ પ્રાણીશાસ્ત્ર)|ચાર પ્રતિકો]]માંના એક હતા. તેને ઘણી વાર પશ્ચિમના સફેદ વાઘ કહેવામાં આવતા હતા અને (西方白虎), અને તે [[પશ્ચિમ]]અને પાનખર ઋતુને રજૂ કરે છે. &lt;ref name=&quot;Cooper92&quot;/&gt;


બુદ્ધ ધર્મમાં, તે ત્રણ અબુદ્ધ સર્જનોમાંના એક છે, જે ક્રોધનો સંકેત આપે છે, જ્યારે વાંદરો અને લોભી અને હરણ પ્રેમાંધનો સંકેત આપે છે. &lt;ref name=&quot;Cooper92&quot;&gt;{{cite book |last=Cooper |first=JC |title=Symbolic and Mythological Animals |pages=161–62 |year=1992 |publisher= Aquarian Press |location=London |isbn=1-85538-118-4}}&lt;/ref&gt;


[[ચિત્ર:Hoysala emblem.JPG|thumb|upright|left|સાલા ફાઇટીંગ ધ ટાઇગર, ભારતના કર્ણાટકના બેલુર ખાતેના હોયસાલા એમ્પાયરનું નિશાન.]]
[[ટુંગુસિક પ્રજા]]એ સાઇબીરીયન વાઘને ખોરાકની નજીકના તરીકે ગણના કરી હતી અને ઘણી વખત તેનો as &quot;ગ્રાન્ડફાધર&quot; અથવા &quot;ઓલ્ડ મેન&quot; તરીકે ઉલ્લેખ કર્યો હતો. [[યુડેગે પ્રજા|ઉડેગે]]અને [[નાનાઇ]] &quot;અંબા&quot; કહેતા હતા. [[મન્ચુ|મંચુ]]સાઇબીરીયન વાઘને હુ લિન, રાજા તરીકે ગણતા હતા. &lt;ref name=&quot;Tigersnow&quot;&gt;{{cite book | last = Matthiessen | first = Peter | coauthors = Hornocker, Maurice | year= 2001 | title = Tigers In The Snow | publisher = North Point Press | isbn = 0865475962 }}&lt;/ref&gt;


જેની મોટા પાયે પૂજા થાય છે તેવા હિન્દુ માતાજી [[દૂર્ગા|દુર્ગા]],[[દેવી]]-[[પાર્વતી]]નુ્ં એક સ્વરૂપ છે, જે દસ હાથવાળી યોદ્ધા છે, જે યુદ્ધમાં જતી વખતે વાઘણ (કે સિંહણ) પર સવારી કરે છે દત્રિણ ભારતમાં પ્રભુ ઐયપ્પા પણ વાઘ સાથે સંકળાયેલા હતા. &lt;ref&gt;{{cite web | last = Balambal | first = V | title = 19. Religion - Identity - Human Values - Indian Context | work = Bioethics in India: Proceedings of the International Bioethics Workshop in Madras: Biomanagement of Biogeoresources, 16-19 January 1997 | publisher = Eubios Ethics Institute |year=1997 | url = http://www.eubios.info/india/BII19.HTM | access-date = 2007-10-08}}&lt;/ref&gt;


એશિયામાં [[શેપશીફ્ટીંગ|શેપશિફ્ટીંગ]] સાંસ્કૃતિક કાર્યક્રમમાં [[વેરવોલ્ફ|વેરવુલ્ફ]]ના સ્થાને [[વેરકેટ|વેરટાઇગર]] હતા.&lt;ref name=&quot;summers66&quot;&gt;
{{cite book| last = Summers| first = Montague | authorlink = Montague Summers| title = The Werewolf
 | publisher = [[University Books]] |year=1966 | location = | page = 21 | url = | id =}}&lt;/ref&gt; ભારતમાં તેઓ જાદુટોણા કરનાર ભૂવા હતા, જ્યારે ઇન્ડોનેશિયા અને મલેશિયામાં હિતકારક હતા. &lt;ref name=&quot;javaweretigerstuff&quot;&gt;
{{cite book
 | last =
 | first =
 | authorlink = Encyclopædia Britannica Eleventh Edition
 | coauthors =
 | title = Encyclopædia Britannica
 | publisher =
 |date=1910–1911
 | location =
 | pages =
 | url =
 | doi =
 | id =}}
&lt;/ref&gt;


વાઘ ''[[ધી જંગલ બુક|જંગલ બુક]]''  અને [[વિલીયમ બ્લેક]] એમ બન્નેમાં ''[[નિર્દોષતા અને અનુભવનું ગીત #અનુભવનું ગીત|અનુભવ ગીત]]''  તરીકે [[રુદયાર્ડ કીપ્લીંગ|રુદયાર્ડ કિપ્લીંગ]]માં એક વિષય તરીકે સતત રહ્યા છે, જેમાં વાઘને જોખમી અને ડરામણા પ્રાણી તરીકે વર્ણવવામાં આવ્યા છે.''ધી જંગલ બુક'' માં, વાઘ, [[શેરખાન]],તેના આગેવાન [[મૌગલી|મૌવગ્લી]]આગેવાનના દુષ્ટ જીવલેણ દુશ્મન છે. જોકે, અન્ય પાત્રતા વધુ કૃપાળુ છે: [[એ.એ. મિલને]]ના [[વિન્ની દ પૂહ]] વાર્તાઓના [[ટિગ્ગર|વાઘ]], બાથ ભરી શકાય અને ગમે તેવા છે. [[મેન બુકર પ્રાઇઝ]] કે જે [[નવલકથા]] &quot;[[લાઇફ ઓફ પી|લાઇફ ઓફ પીઆઇ]],&quot;માં આગેવાન, પીઆઇ પટેલ, [[પેસિફિક સમુદ્ર]]માં પડી ભાંગેલા વહાણમાં તેઓ એક માત્ર જીવતા રહ્યા હતાઃ જ્યારે બીફ્રેન્ડઝ પણ જીવતા રહ્યા હતાઃ મોટો [[બેંગાલ વાઘ]].પ્રખ્યાત રમૂજી વાર્તા ''[[કેલ્વિન એન્ડ હોબ્સ|કેલ્વિન એન્ડ હોબ્બીઝ]]'' માં કેલ્વિન અને અને તેના સ્ટફ્ડ વાઘ હોબીઝ અભિનય કરે છે. આ ઉપરાંત વાઘને લોકપ્રિય સેરેલ [[ફ્રોસ્ટેડ ફ્લેક્સ]]ના આવરણ પર પણ મૂકવામાં આવ્યા છે. (જેનું &quot;ફ્રોસ્ટીસ&quot;તરીકે પણ માર્કેટિંગ કરવામાં આવ્યું હતું) જેમાં તેનું નામ &quot;[[ટોની દ ટાઇગર|ટોની ધ ટાઇગર]]&quot;હતું.

ભારતની આદીવાસી પ્રજાઓ તેને વાઘદેવ તરીકે પુજે છે.


વાઘ એ [[બાંગ્લાદેશ]], [[નેપાળ]], [[ભારત]]&lt;ref&gt;[http://india.gov.in/knowindia/national_animal.php નેશનલ એનિમલ ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110721160222/http://india.gov.in/knowindia/national_animal.php |date=2011-07-21 }} ''પેન્થેરા ટાઇગ્રીસ'' ,[[ભારત સરકાર]]ની [[ભારત]] વેબસાઇટમાં વાઘ [[રાષ્ટ્રીય પ્રાણી]] છે.&lt;/ref&gt;નું રાષ્ટ્રીય પ્રાણી છે ([[બેંગાલ વાઘ|બેગાલ ટાઇગર]])&lt;ref&gt;{{cite web |url= http://www.hcilondon.net/india-overview/land-people/national-symbols.html |title= National Symbols of India |access-date= 2007-10-25 |work=  |publisher= High Commission of India, London |archive-date= 2007-10-19 |archive-url= https://web.archive.org/web/20071019053102/http://www.hcilondon.net/india-overview/land-people/national-symbols.html |url-status= dead }}&lt;/ref&gt; [[મલેશિયા]] (મલાયન ટાઇગર), [[ઉત્તર કોરીયા|ઉત્તર કોરયા]]અને [[દક્ષિણ કોરીયા]] (સાઇબીરીયન ટાઇગર)નું રાષ્ટ્રીય પ્રાણી છે.

=== વિશ્વના લોકપ્રિય પ્રાણી ===
[[એનિમલ પ્લાનેટ]]દ્વારા હાથ ધરાયેલા એક સર્વેક્ષણમાં વાઘને વિશ્વના લોકપ્રિય પ્રાણી તરીકે મત આપવામાં આવ્યો હતો, જે [[કૂતરો|કૂતરા]]થી સહેજ આગળ હતા. 73થી વધુ દેશોના 50,000 કરતા વધુ સમીક્ષકોએ તે સર્વેક્ષણમાં મત આપ્યો હતો. તે સર્વેક્ષણમાં વાઘને 21 ટકા મત, કૂતરાને 20 ટકા, [[ડોલ્ફીન]]ને 13 ટકા, [[ઘોડો|ઘોડા]]ને 10 ટકા, [[સિંહ]]ને 9 ટકા, [[સાપ]]ને 8 ટકા, તેમજ ત્યાર બાદ [[હાથી]], [[ચિંપાઝી]], [[ઓરંગુટન|ઓરંગુટમ]] અને [[વ્હેલ]]ને પણ મત આપવામાં આવ્યા હતા.&lt;ref name=&quot;int.iol.co.za&quot;&gt;{{cite web |author=Independent Online |url=http://www.int.iol.co.za/index.php?newslett=1&amp;em=28164a99a20041206ah&amp;click_id=29&amp;art_id=qw1102325040750B216&amp;set_id=1 |title=Tiger tops dog as world's favourite animal |publisher=Int.iol.co.za |date= |access-date=2009-03-07 |archive-date=2015-11-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151105102756/http://www.int.iol.co.za/index.php?newslett=1&amp;em=28164a99a20041206ah&amp;click_id=29&amp;art_id=qw1102325040750B216&amp;set_id=1 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.pers.com/index.php?option=content&amp;task=view&amp;id=197&amp;Itemid=50|title=Pers - The Tiger is the World's Favorite Animal&lt;!-- Bot generated title --&gt;}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://news.bbc.co.uk/cbbcnews/hi/newsid_4070000/newsid_4073100/4073151.stm |title=CBBC Newsround &amp;#124; Animals &amp;#124; Tiger 'is our favourite animal' |publisher=BBC News |date=2004-12-06 |access-date=2009-03-07}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://findarticles.com/p/articles/mi_qn4158/is_20041206/ai_n12814678 |title=Endangered tiger earns its stripes as the world's most popular beast &amp;#124; Independent, The (London) &amp;#124; Find Articles at BNET.com |publisher=Findarticles.com |date=2004-12-06 |access-date=2009-03-07 |archive-url=https://archive.today/20080120222416/http://findarticles.com/p/articles/mi_qn4158/is_20041206/ai_n12814678 |archive-date=2008-01-20 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;


એનિમલ પ્લાનેટ સાથે કામ કરનાર પ્રાણીની વર્તણૂંક સમજનાર કેન્ડી ડીસાએ જણાવ્યું હતું કે: &quot;આપણે વાઘ સાથે સંબંધ રાખી શકીએ છીએ કેમ કે તે હિંસક અને બહારની બાજુએ પ્રભુત્વ ધરાવનાર છે, પરંતુ સાથે સાથે અંદરખાનેથી ઉમદા અને સમજદાર પ્રાણી છે. &lt;ref name=&quot;int.iol.co.za&quot;/&gt;


વર્લ્ડ વાઇલ્ડલાઇફ કંઝર્વેશન ચેરિટી ખાતેના ઇન્ટરનેશનલ સ્પેસીઝ ઓફિસર કેલ્લુમ રેન્કેઇને જણાવ્યું હતું કે પરિણામે તેમને આશા આપી હતી. &quot;જો લોકો વાઘને પોતાના પ્રાણી તરીકે મત આપતા હોય તો, તેને અર્થ એ કે તેઓ તેની અગત્યતા સમજે છે અને કદાચ તેમના અસ્તિત્વની જરૂરિયાત પણ જાણે છે&quot; એમ જણાવ્યું હતું. &lt;ref name=&quot;int.iol.co.za&quot;/&gt;


== ગેલેરી ==

&lt;gallery&gt;
ચિત્ર:Brehms Het Leven der Dieren Zoogdieren Orde 4 Tijger (Felis tigris).jpg|અજાણ ફેલીસ વાઘણની (પેન્થેરા ટાઇગ્રીસ)પેટાજાતિઓનું ચિત્ર
ચિત્ર:Indischer Maler um 1650 (II) 001.jpg|સિંહ અને વાઘ વચ્ચે સમાગમ મુઘલ પેઇન્ટીંગ, સી. 1650
ચિત્ર:India tiger.jpg|બેંગાલ વાઘ
ચિત્ર:Sumatratiger-004.jpg|સુમાત્રન વાઘ
ચિત્ર:Siberischer tiger de edit02.jpg|સાઇબેરીયન વાઘ
ચિત્ર:Vibrissae of a Tiger at Chester Zoo.jpg|ચેસ્ટર ઝૂ ખાતે વાઘની કેશવાળી
ચિત્ર:Godess Durga painting.JPG|ભારતીય દેવી દૂર્ગા વાઘ પર સવારી કરતા-ઓરિસ્સા, ભારતમાં પેઇન્ટીંગ
ચિત્ર:Tipu's Tiger with keyboard on display 2006AH4168.jpg|રેડકોટ પર વાઘને હૂમલો કરતા બતાવતું રમકડું (બ્રિટીશ સૈનિક) . આ ટીપુ સુલ્તાનને લાગેવળગે છે, કે જેઓ મૈસુરના વાઘ તરીકે વિખ્યાત હતા .
ચિત્ર:Coat of arms of the Jewish Autonomous Oblast.svg|રશિયામાં જેવીશ ઓટોનોમલ ઓબ્લાસ્ટના વાઘના ચિહ્ન વાળા શસ્ત્રો
&lt;/gallery&gt;

== વધુ જૂઓ ==

* [[21 સદીના વાઘ|21મી સદીના વાધ]], વાઘ અને સંરક્ષણ પ્રોજેક્ટ અંગેની માહિતી 
* [[સેઇફ્રેઇડ એન્ડ રોય|સેઇગફ્રાઇડ એન્ડ રોય]], બે વિખ્યાત વાઘ તાલીમકારો 
* [[ટાઇગર ટેમ્પલ]], થાઇલેન્ડમાં આવેલું વિખ્યત બુદ્ધિષ્ટ મંદિર જે વાઘને તાલીમ માટે જાણીતું છે. 


== દર્શાવેલા સંદર્ભો ==
{{reflist|2}}


== સંદર્ભો ==

* {{aut|Brakefield, T.}} (1993). &lt;cite&gt;બીગ કેટ્સ કિંગ્ડમ ઓફ માઇટ&lt;/cite&gt;, વોયેજર પ્રેસ
* {{aut|Dr. Tony Hare}}. (2001) ''એનિમલ હેબીટેટ્સ''  P. 172 ISBN 0-8160-4594-1
* {{aut|Kothari, Ashok S.}} &amp;amp; {{aut|Chhapgar, Boman F.}} (eds). 2005.''ધી ટ્રેઝર્સ ઓફ ધ ઇન્ડિયન વાઇલ્ડલાઇફ'' . બોમ્બે નેચરલ હિસ્ટ્રી સોસાયટી એન્ડ ઓક્સફોર્ડ યુનિવર્સિટી પ્રેસ, મુંબઇ.
* {{aut|[[Vratislav Mazák|Mazák, V]].}} (1981). [http://www.science.smith.edu/departments/Biology/VHAYSSEN/msi/pdf/i0076-3519-152-01-0001.pdf પેન્થેરા ટાઇગ્રીસ.] (PDF). મમ્માલિયન સ્પેસીઝ, 152: 1-8. અમેરિકન સોસાયટી ઓફ મમ્માલોજીસ્ટસ
* {{aut|Nowak, Ronald M.}} (1999) ''વોકર્સ મમ્મલ્સ ઓફ ધ વર્લ્ડ'' . જોહ્ન્સ હોપકિન્સ યુનિવર્સિટી પ્રેસ.ISBN 0-8018-5789-9
* ''રિટર્ન ઓફ ધ ટાઇગર'' નું {{Harvard reference
 | Surname = Sankhala
 | Given = K.
 | Year = 1997
 | Title = Der indische Tiger und sein Reich
 | Publisher = Bechtermuenz Verlag
 | ID = ISBN 3-86047-734-X}}જર્મન સંક્ષિપ્ત ભાષાંતર, લસ્ટર પ્રેસ, 1993.
* {{aut|Seidensticker, John}}. (1999) ''રાઇડીંગ ધ ટાઇગર. '' ''માનવ પ્રભુત્વવાળી લેન્ડસ્કેપ્સમાં વાઘ સંરક્ષણ '' કેન્બ્રિજ યુનિવર્સિટી પ્રેસ.ISBN 0-521-64835-1


== બાહ્ય કડીઓ ==
{{commons|Panthera tigris|Panthera tigris}}
{{Wikispecies|Panthera tigris}}
* {{ગુજરાતી વિશ્વકોશ}}
* [http://www.21stcenturytiger.org/ 21 મી સદીના વાઘ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20010721091848/http://21stcenturytiger.org/ |date=2001-07-21 }}: વાઘ અને સંરક્ષણ પ્રોજેક્ટ અંગેની માહિતી 
* ''પેન્થેરા ટાઇગ્રીસ'' માચેની [http://www.biodiversitylibrary.org/name/Panthera_tigris બાયોડાવર્સિટી હેરિટેજ ગ્રંથસૂચિ]
* [http://www.savethetigerfund.org/ સેવ ધ ટાઇગર ફંડ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110226154008/http://savethetigerfund.org/ |date=2011-02-26 }}: રાષ્ટ્રીય મત્સ્ય અને જંગલીજીવન ફાઉન્ડેશન માટેનો કાર્યક્રમ 
* [http://www.jvbigcats.co.za/ ટાઇગર કેન્યોન્સ હોમપેજ]: વાઘ અને ક્રોસબ્રીડ ટાઇગર રિવાલ્ડીંગ પ્રોજેક્ટ અંગેની માહિતી 
* [http://www.tigersincrisis.com/ ટાઇગર્સ ઇન ક્રાઇસીસ]: પૃથ્વીના અત્યંત ભયંકર વાઘની માહિતી
* [http://www.panda.org/about_wwf/what_we_do/species/about_species/species_factsheets/tigers/index.cfm ડબ્લ્યુડબ્લ્યુએફ - વાઘ]
* [http://www.stampsbook.org/subject/Tiger.html ટાઇગર સ્ટેમ્પ્સ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090605030601/http://www.stampsbook.org/subject/Tiger.html |date=2009-06-05 }}: વિવિધ દેશોમાં ટપાલ ટિકીટો પર વાઘની છાપ.
* [http://english.savechinastigers.org/ સેવ ચાઇનાઝ ટાઇગર્સ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101021032917/http://english.savechinastigers.org/ |date=2010-10-21 }}: વાઘ અને આફ્રિકામાં દક્ષિણ ચીનના ટાઇગર રિવાઇલ્ડીંગ પ્રોજેક્ટની માહિતી
* [http://www.sundarbanstigerproject.info/ સુંદરવન્સ ટાઇગર પ્રોજેક્ટ]: વિશ્વમાં સૌથી મોટા બાકી રહેલા મેનગ્રુવ જંગલમાં સંશોધન અને વાઘનું સંરક્ષણ 
* [http://www.tigerfriends.com/ એક્સપ્લોર ટી.આઇ.જી.ઇ.આર.એસ.]: ધી ઇન્સ્ટિટ્યુટ ઓફ ગ્રેટલી એનડેન્જર્ડ એન્ડ રેર સ્પેસીઝ

[[શ્રેણી:વાઘ]]
[[શ્રેણી:1758માં વર્ણવવામાં આવેલા પ્રાણીઓ]]
[[શ્રેણી:સંરક્ષણ આધારિત જાતિઓ]]
[[શ્રેણી:EDGE જાતો]]
[[શ્રેણી:એશિયાના સસ્તન પ્રાણીઓ]]
[[શ્રેણી:ઇન્ડોનેશિયાના સસ્તન પ્રાણીઓ]]
[[શ્રેણી:રશિયાના સસ્તન પ્રાણીઓ]]
[[શ્રેણી:ભારતના રાષ્ટ્રીય ચિહ્નો]]
[[શ્રેણી:મલેશિયાના રાષ્ટ્રીય ચિહ્નો]]
[[શ્રેણી:સિંગાપોરના રાષ્ટ્રીય ચિહ્નો]]</text>
      <sha1>mlg53fj2zb46bwhvthvxo9z3x7ul8fj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ધીરુબેન પટેલ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4674</id>
    <revision>
      <id>873172</id>
      <parentid>865087</parentid>
      <timestamp>2024-10-20T06:20:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Librarianvvk1</username>
        <id>23852</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>873172</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22866" sha1="m4glpdp3w8u7el0z23gzlji3uwucx39" xml:space="preserve">પટેલ, ધીરુબહેન ગોરધનભાઈ (જ. 29 મે 1926, વડોદરા ; અ. 10 માર્ચ 2023 અમદાવાદ) : ગુજરાતી સાહિત્યમાં નવલકથા, ટૂંકી વાર્તા, નાટક, અનુવાદ, બાળસાહિત્ય વગેરે ક્ષેત્રે નોંધપાત્ર અર્પણ કરનાર અગ્રણી લેખિકા.

માતાનું નામ ગંગાબહેન. વતન ધર્મજ, પણ ઉછેર મુંબઈમાં. માતા ગંગાબહેન માત્ર દોઢ ચોપડીનું શિક્ષણ પામેલાં અને ત્રણ વર્ષની વયે તો પરણી ગયેલાં; પણ પતિની છત્રછાયામાં રહી તેમણે ગુજરાતી ઉપરાંત સંસ્કૃત અને અંગ્રેજીનો અભ્યાસ કર્યો અને પ્રભાવક વક્તા બન્યાં. સ્વાતંત્ર્યસંગ્રામનાં વર્ષો દરમિયાન ગંગાબહેન ગાંધીભાવનાથી રંગાયેલાં. સત્યાગ્રહી તરીકે છ વાર કારાવાસ ભોગવેલો. તેઓ લેખિકા પણ હતાં. ધીરુબહેનના પિતા અંગ્રેજી અને ગુજરાતી પત્રકારત્વના ક્ષેત્રે સક્રિય હતા. આવાં માતા-પિતાનો શિક્ષણ-સંસ્કાર અને સાહિત્યલેખનનો સમૃદ્ધ વારસો ધીરુબહેનને ગળથૂથીમાંથી સાંપડ્યો હતો અને તેમણે તે સવાયો કરીને આપ્યો. તેમણે શાળાશિક્ષણ સાન્તાક્રૂઝની પોદ્દાર હાઈસ્કૂલમાં અને ઉચ્ચશિક્ષણ ઍલ્ફિન્સ્ટન કૉલેજમાં લીધેલું. 1945માં અંગ્રેજી વિષય સાથે બી.એ. થયાં. 1948માં એમ.એ. થઈ અંધેરીની ભવન્સ કૉલેજમાં (1949થી 1963 સુધી) અને દહીંસરની કૉલેજમાં (1963-64) અંગ્રેજીનાં અધ્યાપિકા તરીકે કામ કરેલું. થોડાં વર્ષો પ્રકાશન સંસ્થા ‘આનંદ પબ્લિશર્સ’નું સંચાલન પણ સંભાળેલું. 1963-64થી પોતાનું ‘કલ્કિ પ્રકાશન’ પણ શરૂ કરેલું. 1975 સુધી ‘સુધા’ સાપ્તાહિકનાં તંત્રીપદે રહેલાં. લેખનનો પ્રારંભ તેમણે અંગ્રેજીમાં કરેલો; પછી ગુજરાતીમાં કર્યું. ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદનાં મંત્રી તરીકે તેમણે બજાવેલી કામગીરી નોંધપાત્ર છે. ઈ. સ. 2004ના વર્ષનાં તેઓ ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદનાં પ્રમુખ હતાં.

ધીરુબહેન ગોરધનભાઈ પટેલ

ધીરુબહેન પ્રકૃતિપ્રેમી છે. તેમનું સાહિત્ય વિપુલ અને વૈવિધ્યસભર છે. ‘અધૂરો કૉલ’ (1955), ‘એક લહર’ (1957), ‘વિશ્રંભકથા’ (1966)  ‘જાવલ’ (2001), ‘ચોરસ ટીપું’ (2018) વગેરે તેમના વાર્તાસંગ્રહો છે. નારીહૃદયની ગૂઢ લાગણીઓનું આલેખન અને માનવમનના ઊંડાણને તાગવાની મથામણ એ તેમની વાર્તાઓની વિશેષતા છે. પણ એમને યશ આપ્યો લઘુનવલો અને નવલકથાઓએ. ‘વડવાનલ’ (1963), ‘વાવંટોળ’ (1970), ‘શીમળાનાં ફૂલ’ (1976), ‘વમળ’ (1979), ‘કાદંબરીની મા’, ‘એક ફૂલગુલાબી વાત’, ‘પેઇંગ ગેસ્ટ’ ‘અતીતરાગ’  વગેરે તેમની નવલકથાઓ છે. આ પૈકીની ‘વાવંટોળ’ એમની વધુ સફળ થયેલી સુદીર્ઘ અને પ્રભાવક નવલકથા છે. સમાજજીવન અને નારીજીવનની એ સંઘર્ષકથા છે. ‘શીમળાનાં ફૂલ’માં સ્ત્રી-પુરુષ સંબંધોનું ચારુતર નિરૂપણ છે. ‘પરદુ:ખભંજન પેસ્તનજી’ (1978) કૃતિ દૉન કિહોતેનું સ્મરણ કરાવે તેવી કૃતિ છે. ‘ગગનનાં લગન’માં નરવું હાસ્ય પીરસ્યું છે. એમની લઘુનવલો વધુ ધ્યાનાર્હ ઠરી છે. ‘વાંસનો અંકુર’ (1968), ‘એક ભલો માણસ’ (1979), ‘આંધળી ગલી’, ‘હુતાશન’, ‘અનુસંધાન’, ‘આગન્તુક’ (1995) વગેરે તેમની લઘુનવલો છે. ‘વાંસનો અંકુર’માં કિશોર નાયક દાદાનો લાડકો અને લાગણીશીલ છે. દાદાનું પિતા પ્રત્યેનું આચરણ તથા પોતાને રૂંધવા મથતી રસમો સામે નાયક કેશવ વિદ્રોહ કરે છે. ‘આંધળી ગલી’માં નાયિકા કુંદનના કુંવારા અને સ્થગિત જીવનને આલેખ્યું છે. ‘એક ભલો માણસ’ મધ્યમકક્ષાની કૃતિ છે. પણ ‘આગન્તુક’ લઘુનવલ, ઘર-કુટુંબ-સંસાર તજનાર નાયકનું મનોજગત આલેખતી, એના વિરોધમાં એના ભાઈઓની સંસારી જીવોની ક્ષુદ્રતાને ઉપસાવતી ઉત્તમ કૃતિ છે. આ કૃતિને કેન્દ્રમાં રાખીને 1995નો ‘દર્શક ઍવૉર્ડ’ તેમને એનાયત થયો હતો. તેમજ ઇ. સ. 2001માં આ જ કૃતિ માટે દિલ્હી સાહિત્ય અકાદેમીનો પુરસ્કાર મળ્યો હતો. આ કૃતિની વિશેષતા એ છે કે 1996માં પૂરી થયેલી. આ કૃતિનો ઉત્તરાર્ધ તેમણે પચીસ વર્ષ પછી લખ્યો અને 2022માં ‘હવે સંપૂર્ણ’ એવા ઉપશીર્ષક સાથે તે સળંગ કૃતિ બહાર પડી.

‘પહેલું ઇનામ’ (1955), ‘પંખીનો માળો’ (1956 : અન્ય સાથે), ‘વિનાશને પંથે’ (1961) વગેરે એમનાં નાટકો છે. ‘મનનો માનેલો’ જેવું રેડિયો-નાટક, ‘નમણી નાગરવેલ’ (1961) જેવો એકાંકીસંગ્રહ મળ્યાં છે.

બાળસાહિત્યક્ષેત્રે તેમનું વિશિષ્ટ પ્રદાન છે. ‘અંડેરી ગંડેરી ટીપરીટેન’ (1966) અને ‘સૂતરફેણી’ તેમનાં ભજવાયેલાં બાળનાટકો છે. ‘ગગનચાંદનું ગધેડું’ અને ‘ગોરો આવ્યો’  એ બાળનાટકો પણ તેમની પાસેથી મળ્યાં છે. ‘બતકનું બચ્ચું’ (1982) બાળવાર્તાઓનો સંગ્રહ છે. આ વાર્તાઓમાં પ્રયોજાયેલી પદ્યકંડિકાઓથી તેની બાળભોગ્યતા વધી છે. તેમની પાસેથી ‘મિત્રાનાં જોડકણાં’ (1973) મળ્યાં છે. માર્ક ટ્વેઇનની પ્રશિષ્ટ અને પ્રસિદ્ધ કૃતિ ‘ટૉમ સૉયર’ (ભાગ 1-2, 1960, 1966) અને ‘હકલબરી ફિનનાં પરાક્રમો’ (1967)  અનુવાદ રૂપે આપેલ છે. ‘ભવની ભવાઈ’ નામક કેતન મહેતાની ફિલ્મની પટકથા તેમણે લખી હતી. ‘હારૂન, અરુણ’ ચલચિત્ર પણ તેમની બાળકથાને આધારે થયું છે. ‘મમ્મી, તું આવી કેવી ?’, ‘લખોટીનો મહેલ’, ‘છબીલના છબરડા’ વગેરે તેમનાં સુંદર બાળનાટકો છે. તેમની પાસેથી ‘કીચન પોએમ્સ’ (2011) નામે કાવ્યસંગ્રહ અંગ્રેજીમાં અને ‘કીચન પોએમ્સ’ ગુજરાતીમાં 2018માં મળ્યા છે, જેમાં રસોડામાં રહેલી નારીની સમગ્ર વિશ્વ સાથેની તેના અનુસંધાનની ભાવનાઓ વ્યક્ત થઈ છે.

તેમને અનેક પુરસ્કારો-ચંદ્રકો મળ્યા છે. 1980માં તેમને ગુજરાત સાહિત્ય સભાનો પ્રતિષ્ઠિત રણજિતરામ સુવર્ણચંદ્રક અપાયો હતો. તેમને ક. મા. મુનશી સુવર્ણચંદ્રક, દિલ્હી સાહિત્ય અકાદેમી તરફથી 2001નો ઍવૉર્ડ ‘આગન્તુક’ માટે, ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી તરફથી 2002નો ‘સાહિત્ય ગૌરવ પુરસ્કાર’, દિલ્હી સાહિત્ય અકાદેમી તરફથી 2015નો ‘બાલસાહિત્ય પુરસ્કાર’ અને એ પછી ‘કાવ્યમુદ્રા ઍવૉર્ડ’ પ્રાપ્ત થયા છે. તેમને 2006માં સાહિત્ય અકાદેમી દિલ્હી દ્વારા યોજાતા ‘મિટ્ ધ ઓથર’માં સ્થાન મળેલું. 2000-2002માં ‘જાવલ’ વાર્તાસંગ્રહ માટે ધૂમકેતુ નવલિકા પુરસ્કાર, 2008માં મહારાષ્ટ્ર રાજ્ય ગુજરાતી સાહિત્ય અકાદમી તરફથી જીવન ગૌરવ પુરસ્કાર મળ્યો હતો.

એક ઉત્તમ કોટિના કથાસર્જક તરીકે અને બાળસાહિત્યકાર તરીકે તેઓ હંમેશ યાદ રહેશે.

મણિલાલ હ. 

શ્રદ્ધા ત્રિવેદી{{Infobox writer
| name          = ધીરુબેન પટેલ
| image         = Shri Dhirubahen patel (2).jpg
| caption       = ધીરુબેન પટેલ, [[ગુજરાતી વિશ્વકોશ|ગુજરાત વિશ્વકોશ ટ્રસ્ટ]] ખાતે, ફેબ્રુઆરી ૨૦૧૩
| birth_date    = ૨૫ મે ૧૯૨૬
| birth_place   = [[વડોદરા]], બરોડા સ્ટેટ, બ્રિટિશ ભારત
| death_date    = {{Death date and age|df=yes|2023|03|10|1926|05|29}}
| death_place   = અમદાવાદ, ગુજરાત, ભારત
| occupation    = {{ubl|નવલકથાકાર|નાટ્ય લેખક|ચલચિત્ર પટકથા લેખક|અનુવાદક}}
| language      = [[ગુજરાતી ભાષા|ગુજરાતી]]
| nationality   = ભારતીય
| citizenship   = ભારતીય
| notablework   = ''આગંતુક''
| awards        = {{ubl|[[રણજિતરામ સુવર્ણ ચંદ્રક]]|સાહિત્ય અકાદમી પુરસ્કાર}}
}}
'''ધીરુબેન પટેલ''' ([[મે ૨૯|૨૯ મે]] ૧૯૨૬ - [[માર્ચ ૧૦|૧૦ માર્ચ]] ૨૦૨૩&lt;ref&gt;{{Cite web|date=2023-03-11|title=Dhiruben Patel, the Gujarati doyenne of letters, leaves behind a pathbreaking trail at the age of 96|url=https://www.hindustantimes.com/cities/mumbai-news/dhiruben-patel-the-gujarati-doyenne-of-letters-leaves-behind-a-pathbreaking-trail-at-the-age-of-96-101678558503315.html|access-date=2023-03-12|website=Hindustan Times|language=en}}&lt;/ref&gt;) જાણીતા ગુજરાતી નવલકથાકાર, નાટ્ય લેખક અને ચલચિત્ર પટકથા અને બાળસાહિત્ય લેખિકા હતા.

== જીવન ==
ધીરૂબેનનો જન્મ ૨૯ મે, ૧૯૨૬ના દિવસે [[ભારત]] દેશના પશ્ચિમ ભાગમાં આવેલા [[ગુજરાત|ગુજરાત રાજ્ય]]ના [[વડોદરા|વડોદરા શહેર]] ખાતે થયો હતો. [[ચરોતર]] પ્રદેશનું [[ધર્મજ]] એ તેમનું મૂળ વતન હતું. ધીરુબેનનાં માતાનું નામ ગંગાબા અને પિતાનું નામ ગોરધનભાઈ હતું. 

=== અભ્યાસ ===
ધીરૂબેને પોતાનું પ્રાથમિક શિક્ષણ પોદ્દાર હાઈસ્કુલ, સાંતાક્રુઝ, [[મુંબઇ]], [[મહારાષ્ટ્ર]] ખાતે લીધું હતું. ત્યારબાદ ઉચ્ચ શિક્ષણ માટે તેઓ એલ્ફીન્સ્ટન કોલેજ, મુંબઇ ખાતે દાખલ થયા હતા. એમણે ઇ.સ. ૧૯૪૫ના વર્ષમાં અંગ્રેજી વિષય સાથે સ્નાતકની ઉપાધિ પ્રાપ્ત કરી હતી અને ઇ.સ. ૧૯૪૮ના વર્ષમાં અનુસ્નાતકની પદવી હાંસલ કરી હતી.

=== વ્યવસાય ===
* ૧૯૪૯ - ૧૯૬૩ - ભવન્સ કોલેજ, મુંબઈમાં અધ્યાપક
* ૧૯૬૩ - ૧૯૬૪ - દહીંસરની કોલેજમાં અંગ્રેજીનાં અધ્યાપક
* ભારતીય વિદ્યાભવનમાં અધ્યાપક&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.mid-day.com/articles/older-people-deserve-their-space-which-is-often-denied-to-them-noted-writer-dhiruben-patel/15435162|title=&quot;'Older people deserve their space, which is often denied to them,' noted writer Dhiruben Patel&quot;|last=Raikar-Mhatre|first=Sumedha|date=૯ જુલાઇ ૨૦૧૪|work=Mid-Day|access-date=12 December 2014|via=}}&lt;/ref&gt;

=== જીવનઝરમર ===
* થોડો વખત 'આનંદ પબ્લીશર્સ'નું સંચાલન
* ૧૯૬૩ના વર્ષથી - કલ્કી પ્રકાશન
* ૧૯૭૫ સુધી - 'સુધા' સાપ્તાહીકનાં તંત્રી
* ૧૯૮૦ -  તેમના લખેલા નાટક પરથી કેતન મહેતાનું પ્રખ્યાત ચલચિત્ર ''[[ભવની ભવાઈ]]'' સર્જાયું છે.&lt;ref name=&quot;AGSI&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite book|title=&quot;Dhiruben Patel&quot; in Women Writing in India vol 1|last=Tharu, Susie|first=Ke Lalita and|publisher=Feminist Press at CUNY|year=૧૯૯૩|isbn=9781558610293|location=|pages=૨૨૪-૨૨૬}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;museindia&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.museindia.com/authorprofile.asp?myr=2007&amp;issid=12&amp;id=408|title=Dhiruben Patel|last=|first=|date=|website=|publisher=Muse India|access-date=૧૨ નવેમ્બર ૨૦૧૧|archive-date=2012-06-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20120615165357/http://www.museindia.com/authorprofile.asp?myr=2007&amp;issid=12&amp;id=408|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;
* ૨૦૦૩-૨૦૦૪ - [[ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ]]ના પ્રમુખ

== સર્જન ==
* વાર્તા - ''અધુરો કોલ'', ''એક લહર'', ''વીશ્રંભકથા''
* નવલકથા - ''વડવાનલ'', ''શીમળાંનાં ફુલ'', ''વાવંટોળ'' , ''વમળ''
* લઘુનવલ - ''વાંસનો અંકુર'', ''આગંતુક, આંધલી ગલી''
* હાસ્યકથાઓ - ''પરદુખભંજન પેસ્તનજી'' , ''ગગનનાં લગન, કાર્તિક અને બીજાં બધાં''
* નાટકો - ''પહેલું ઈનામ'', ''પંખીનો માળો'', ''વિનાશને પંથે,'' 
** એકાંકી - ''નમણી નાગરવેલ''
** રેડીયો નાટક - ''મનનો માનેલો'', ''માયા પુરુષ (૧૯૫૫)''
* બાળસાહિત્ય - ''બતકનું બચ્ચું'', ''મિત્રાનાં જોડકણાં, કાકુમાકુ અને પૂંછડીની પંચાત, ગાડાના પૈડા જેટલા રોટલાની વાત, મીનુની મોજડી, ડ્રેન્ડ્રીડાડ, મિસીસિસ્તુરબબુઆ અને વરસાદ''
* બાળનાટકો - ''અંડેરી ગંડેરી ટીપરી ટેન, ગોરો આવ્યો, ગગનચાંદનું ગધેડું, સૂતરફેણી, મમ્મી! તું આવી કેવી?  પાઈપાઈ, આરબ અને ઉંટ''
* અનુવાદ - ''ટોમ સોયર, હક્કલબરી ફીનનાં પરાક્રમો''
* ટૂંકી વાર્તા - ''ચોરસ ટીપું'' (સંગ્રહ - ૨૦૧૮)
* કાવ્યસંગ્રહ - ''કીચન પોએમ્સ'' (૨૦૧૧‌) (અંગ્રેજી), ''કીચન પોએમ્સ'' (૨૦૧૮) (ગુજરાતી)
* ફિલ્મ - ''[[ભવની ભવાઈ (ચલચિત્ર)|ભવની ભવાઈ]]'' (૧૯૮૦)

== સન્માન ==
ધીરુબેન પટેલને ઇ.સ. ૧૯૮૦ના વર્ષનો [[રણજિતરામ સુવર્ણચંદ્રક]] એનાયત કરવામાં આવ્યો હતો.&lt;ref name=sahitya&gt;{{cite web | url=http://www.sahitya-akademi.gov.in/old_version/awa10318.htm#gujarati | archive-url=https://web.archive.org/web/20090331234109/http://www.sahitya-akademi.gov.in/old_version/awa10318.htm#gujarati | archive-date=2009-03-31 | title=Sanskrit Sahitya Akademi Awards 1955-2007 | publisher=Sahitya Akademi Official website | access-date=2016-04-19 | url-status=dead }}&lt;/ref&gt;

ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી તરફથી તેમને ૧૯૮૧માં કે.એમ. મુન્શી સુવર્ણ ચંદ્રક અને ૨૦૦૨માં સાહિત્ય ગૌરવ પુરસ્કાર પ્રાપ્ત થયો હતો. ૧૯૯૬માં તેમને નંદશંકર સુવર્ણ ચંદ્રક અને દર્શક પુરસ્કાર મળ્યો હતો. તેમની નવલકથા ''આગંતુક'' માટે ૨૦૦૧માં તેમને સાહિત્ય અકાદમીનો ગુજરાતી ભાષા માટેનો પુરસ્કાર પ્રાપ્ત થયો હતો.&lt;ref name=&quot;gsp&quot;&gt;{{cite web|url=https://gujaratisahityaparishad.com/prakashan/sarjako/savishesh/Savishesh-Dhiruben-Patel.html|title=સાહિત્યસર્જક: ધીરુબેન પટેલ|last=Vyas|first=Daksha|date=|website=|publisher=Gujarati Sahitya Parishad|access-date=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;AGSI&quot;&gt;{{cite book|title=અર્વાચીન ગુજરાતી સાહિત્યનો ઈતિહાસ - આધુનિક અને અનુઆધુનિક યુગ (History of Modern Gujarati Literature – Modern and Postmodern Era)|last=Brahmabhatt|first=Prasad|publisher=Parshwa Publication|year=૨૦૧૦|isbn=978-93-5108-247-7|location=Ahmedabad|pages=૨૪૮-૨૫૧}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;sahitya&quot; /&gt;

== સંદર્ભ ==
{{Reflist}}

== બાહ્ય કડીઓ ==
{{commons category|Dhiruben Patel|ધીરુબેન પટેલ}}
* [http://gujaratisahityaparishad.com/prakashan/sarjako/savishesh/Savishesh-Dhiruben-Patel.html ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ પર પરિચય]

[[શ્રેણી:ગુજરાતી સાહિત્યકાર]]
[[શ્રેણી:વ્યક્તિત્વ]]
[[શ્રેણી:રણજિતરામ સુવર્ણચંદ્રક વિજેતા]]
[[શ્રેણી:૧૯૨૬માં જન્મ]]
[[શ્રેણી:૨૦૨૩માં મૃત્યુ]]
[[શ્રેણી:ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદના પ્રમુખો]]</text>
      <sha1>m4glpdp3w8u7el0z23gzlji3uwucx39</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>873174</id>
      <parentid>873172</parentid>
      <timestamp>2024-10-20T07:47:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Tanbiruzzaman</username>
        <id>74648</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Special:Contributions/Librarianvvk1|Librarianvvk1]] ([[User talk:Librarianvvk1|talk]]) દ્વારા કરેલ ફેરફારોને  [[User:KartikMistry|KartikMistry]] દ્વારા કરેલા છેલ્લા સુધારા સુધી ઉલટાવાયા.</comment>
      <origin>860085</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10554" sha1="t75uiipp0897479vkkygcs61zc72j2y" xml:space="preserve">{{Infobox writer
| name          = ધીરુબેન પટેલ
| image         = Shri Dhirubahen patel (2).jpg
| caption       = ધીરુબેન પટેલ, [[ગુજરાતી વિશ્વકોશ|ગુજરાત વિશ્વકોશ ટ્રસ્ટ]] ખાતે, ફેબ્રુઆરી ૨૦૧૩
| birth_date    = ૨૫ મે ૧૯૨૬
| birth_place   = [[વડોદરા]], બરોડા સ્ટેટ, બ્રિટિશ ભારત
| death_date    = {{Death date and age|df=yes|2023|03|10|1926|05|29}}
| death_place   = અમદાવાદ, ગુજરાત, ભારત
| occupation    = {{ubl|નવલકથાકાર|નાટ્ય લેખક|ચલચિત્ર પટકથા લેખક|અનુવાદક}}
| language      = [[ગુજરાતી ભાષા|ગુજરાતી]]
| nationality   = ભારતીય
| citizenship   = ભારતીય
| notablework   = ''આગંતુક''
| awards        = {{ubl|[[રણજિતરામ સુવર્ણ ચંદ્રક]]|સાહિત્ય અકાદમી પુરસ્કાર}}
}}
'''ધીરુબેન પટેલ''' ([[મે ૨૯|૨૯ મે]] ૧૯૨૬ - [[માર્ચ ૧૦|૧૦ માર્ચ]] ૨૦૨૩&lt;ref&gt;{{Cite web|date=2023-03-11|title=Dhiruben Patel, the Gujarati doyenne of letters, leaves behind a pathbreaking trail at the age of 96|url=https://www.hindustantimes.com/cities/mumbai-news/dhiruben-patel-the-gujarati-doyenne-of-letters-leaves-behind-a-pathbreaking-trail-at-the-age-of-96-101678558503315.html|access-date=2023-03-12|website=Hindustan Times|language=en}}&lt;/ref&gt;) જાણીતા ગુજરાતી નવલકથાકાર, નાટ્ય લેખક અને ચલચિત્ર પટકથા અને બાળસાહિત્ય લેખિકા હતા.

== જીવન ==
ધીરૂબેનનો જન્મ ૨૯ મે, ૧૯૨૬ના દિવસે [[ભારત]] દેશના પશ્ચિમ ભાગમાં આવેલા [[ગુજરાત|ગુજરાત રાજ્ય]]ના [[વડોદરા|વડોદરા શહેર]] ખાતે થયો હતો. [[ચરોતર]] પ્રદેશનું [[ધર્મજ]] એ તેમનું મૂળ વતન હતું. ધીરુબેનનાં માતાનું નામ ગંગાબા અને પિતાનું નામ ગોરધનભાઈ હતું. 

=== અભ્યાસ ===
ધીરૂબેને પોતાનું પ્રાથમિક શિક્ષણ પોદ્દાર હાઈસ્કુલ, સાંતાક્રુઝ, [[મુંબઇ]], [[મહારાષ્ટ્ર]] ખાતે લીધું હતું. ત્યારબાદ ઉચ્ચ શિક્ષણ માટે તેઓ એલ્ફીન્સ્ટન કોલેજ, મુંબઇ ખાતે દાખલ થયા હતા. એમણે ઇ.સ. ૧૯૪૫ના વર્ષમાં અંગ્રેજી વિષય સાથે સ્નાતકની ઉપાધિ પ્રાપ્ત કરી હતી અને ઇ.સ. ૧૯૪૮ના વર્ષમાં અનુસ્નાતકની પદવી હાંસલ કરી હતી.

=== વ્યવસાય ===
* ૧૯૪૯ - ૧૯૬૩ - ભવન્સ કોલેજ, મુંબઈમાં અધ્યાપક
* ૧૯૬૩ - ૧૯૬૪ - દહીંસરની કોલેજમાં અંગ્રેજીનાં અધ્યાપક
* ભારતીય વિદ્યાભવનમાં અધ્યાપક&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.mid-day.com/articles/older-people-deserve-their-space-which-is-often-denied-to-them-noted-writer-dhiruben-patel/15435162|title=&quot;'Older people deserve their space, which is often denied to them,' noted writer Dhiruben Patel&quot;|last=Raikar-Mhatre|first=Sumedha|date=૯ જુલાઇ ૨૦૧૪|work=Mid-Day|access-date=12 December 2014|via=}}&lt;/ref&gt;

=== જીવનઝરમર ===
* થોડો વખત 'આનંદ પબ્લીશર્સ'નું સંચાલન
* ૧૯૬૩ના વર્ષથી - કલ્કી પ્રકાશન
* ૧૯૭૫ સુધી - 'સુધા' સાપ્તાહીકનાં તંત્રી
* ૧૯૮૦ -  તેમના લખેલા નાટક પરથી કેતન મહેતાનું પ્રખ્યાત ચલચિત્ર ''[[ભવની ભવાઈ]]'' સર્જાયું છે.&lt;ref name=&quot;AGSI&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite book|title=&quot;Dhiruben Patel&quot; in Women Writing in India vol 1|last=Tharu, Susie|first=Ke Lalita and|publisher=Feminist Press at CUNY|year=૧૯૯૩|isbn=9781558610293|location=|pages=૨૨૪-૨૨૬}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;museindia&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.museindia.com/authorprofile.asp?myr=2007&amp;issid=12&amp;id=408|title=Dhiruben Patel|last=|first=|date=|website=|publisher=Muse India|access-date=૧૨ નવેમ્બર ૨૦૧૧|archive-date=2012-06-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20120615165357/http://www.museindia.com/authorprofile.asp?myr=2007&amp;issid=12&amp;id=408|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;
* ૨૦૦૩-૨૦૦૪ - [[ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ]]ના પ્રમુખ

== સર્જન ==
* વાર્તા - ''અધુરો કોલ'', ''એક લહર'', ''વીશ્રંભકથા''
* નવલકથા - ''વડવાનલ'', ''શીમળાંનાં ફુલ'', ''વાવંટોળ'' , ''વમળ''
* લઘુનવલ - ''વાંસનો અંકુર'', ''આગંતુક, આંધલી ગલી''
* હાસ્યકથાઓ - ''પરદુખભંજન પેસ્તનજી'' , ''ગગનનાં લગન, કાર્તિક અને બીજાં બધાં''
* નાટકો - ''પહેલું ઈનામ'', ''પંખીનો માળો'', ''વિનાશને પંથે,'' 
** એકાંકી - ''નમણી નાગરવેલ''
** રેડીયો નાટક - ''મનનો માનેલો'', ''માયા પુરુષ (૧૯૫૫)''
* બાળસાહિત્ય - ''બતકનું બચ્ચું'', ''મિત્રાનાં જોડકણાં, કાકુમાકુ અને પૂંછડીની પંચાત, ગાડાના પૈડા જેટલા રોટલાની વાત, મીનુની મોજડી, ડ્રેન્ડ્રીડાડ, મિસીસિસ્તુરબબુઆ અને વરસાદ''
* બાળનાટકો - ''અંડેરી ગંડેરી ટીપરી ટેન, ગોરો આવ્યો, ગગનચાંદનું ગધેડું, સૂતરફેણી, મમ્મી! તું આવી કેવી?  પાઈપાઈ, આરબ અને ઉંટ''
* અનુવાદ - ''ટોમ સોયર, હક્કલબરી ફીનનાં પરાક્રમો''
* ટૂંકી વાર્તા - ''ચોરસ ટીપું'' (સંગ્રહ - ૨૦૧૮)
* કાવ્યસંગ્રહ - ''કીચન પોએમ્સ'' (૨૦૧૧‌) (અંગ્રેજી), ''કીચન પોએમ્સ'' (૨૦૧૮) (ગુજરાતી)
* ફિલ્મ - ''[[ભવની ભવાઈ (ચલચિત્ર)|ભવની ભવાઈ]]'' (૧૯૮૦)

== સન્માન ==
ધીરુબેન પટેલને ઇ.સ. ૧૯૮૦ના વર્ષનો [[રણજિતરામ સુવર્ણચંદ્રક]] એનાયત કરવામાં આવ્યો હતો.&lt;ref name=sahitya&gt;{{cite web | url=http://www.sahitya-akademi.gov.in/old_version/awa10318.htm#gujarati | archive-url=https://web.archive.org/web/20090331234109/http://www.sahitya-akademi.gov.in/old_version/awa10318.htm#gujarati | archive-date=2009-03-31 | title=Sanskrit Sahitya Akademi Awards 1955-2007 | publisher=Sahitya Akademi Official website | access-date=2016-04-19 | url-status=dead }}&lt;/ref&gt;

ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી તરફથી તેમને ૧૯૮૧માં કે.એમ. મુન્શી સુવર્ણ ચંદ્રક અને ૨૦૦૨માં સાહિત્ય ગૌરવ પુરસ્કાર પ્રાપ્ત થયો હતો. ૧૯૯૬માં તેમને નંદશંકર સુવર્ણ ચંદ્રક અને દર્શક પુરસ્કાર મળ્યો હતો. તેમની નવલકથા ''આગંતુક'' માટે ૨૦૦૧માં તેમને સાહિત્ય અકાદમીનો ગુજરાતી ભાષા માટેનો પુરસ્કાર પ્રાપ્ત થયો હતો.&lt;ref name=&quot;gsp&quot;&gt;{{cite web|url=https://gujaratisahityaparishad.com/prakashan/sarjako/savishesh/Savishesh-Dhiruben-Patel.html|title=સાહિત્યસર્જક: ધીરુબેન પટેલ|last=Vyas|first=Daksha|date=|website=|publisher=Gujarati Sahitya Parishad|access-date=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;AGSI&quot;&gt;{{cite book|title=અર્વાચીન ગુજરાતી સાહિત્યનો ઈતિહાસ - આધુનિક અને અનુઆધુનિક યુગ (History of Modern Gujarati Literature – Modern and Postmodern Era)|last=Brahmabhatt|first=Prasad|publisher=Parshwa Publication|year=૨૦૧૦|isbn=978-93-5108-247-7|location=Ahmedabad|pages=૨૪૮-૨૫૧}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;sahitya&quot; /&gt;

== સંદર્ભ ==
{{Reflist}}

== બાહ્ય કડીઓ ==
{{commons category|Dhiruben Patel|ધીરુબેન પટેલ}}
* [http://gujaratisahityaparishad.com/prakashan/sarjako/savishesh/Savishesh-Dhiruben-Patel.html ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ પર પરિચય]

[[શ્રેણી:ગુજરાતી સાહિત્યકાર]]
[[શ્રેણી:વ્યક્તિત્વ]]
[[શ્રેણી:રણજિતરામ સુવર્ણચંદ્રક વિજેતા]]
[[શ્રેણી:૧૯૨૬માં જન્મ]]
[[શ્રેણી:૨૦૨૩માં મૃત્યુ]]
[[શ્રેણી:ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદના પ્રમુખો]]</text>
      <sha1>t75uiipp0897479vkkygcs61zc72j2y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>સંગીત</title>
    <ns>0</ns>
    <id>5559</id>
    <revision>
      <id>873152</id>
      <parentid>850743</parentid>
      <timestamp>2024-10-19T12:45:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2405:204:8205:96A9:B8C0:7BF0:10D4:9D9E</ip>
      </contributor>
      <comment>કાળી વાદલડી તને વીનવે</comment>
      <origin>873152</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2813" sha1="10sa4001ym0ws473ug2mcnpovny93sj" xml:space="preserve">[[ચિત્ર:Boldini, Woman in Red.jpg|thumb|પિયાનો વગાડતી સ્ત્રીનું ચિત્ર.]]
કાળી વાદલડી તને વીનવે 

== નામ ==
સંગીતી [[સંસ્કૃત]] ભાષાનો શબ્દ છે. સંગીત = સમ્ + ગીત, સમનો અર્થ સમાન-બરાબર રીતથી અને ગીતનો અર્થ છે ગાવું, અર્થાત ઉત્તમ રીતે ગાવું એનું નામ સંગીત. ''સમ્યક પ્રકારેણ ગીયતે ઈતિ સંગીત''. મહાકવિ [[કાલિદાસ|કાલિદાસે]] અભિજ્ઞાન શાકુંતલમાં વર્ણવ્યા પ્રમાણે ''ગીતં, વાધં નર્તન ચ ત્રયં સંગીતમુચ્યતે'' ગીત, વાજિંત્ર અને નૃત્ય એ ત્રણેય મળીને ''સંગીત'' કહેવાય છે. પંડીત દામોદરકૃત સંગીતદર્પણમાં કહ્યું છે કેઃ ''ગીત વાદિન નૃત્યાંના રકિતઃ સાધારણો ગુણઃ અતો રકિતવિહીનં યત્ન તત સંગીતમ ઉચ્યત'' અર્થાત ગીત, વાદ્ય અને નૃત્ય ત્રણેયનો સામાન્ય ગુણ મનોરંજન છે. આથી સંગીતમાં રક્તિગુણ અનિવાર્ય છે. ભરત મુનિએ ભરતનાટયશાસ્ત્રમાં ''ગાંધર્વ ત્રિવિધં વિધાત સ્વરતાલપદાત્મકમ્!'' અર્થાત્ સ્વરાત્મક, તાલાત્મક તથા પદાત્મક એટલે સંગીત. એ રીતે સંગીતની વ્યાખ્યા આપી છે.

== બાહ્ય કડીઓ ==
* [http://omenad.net/page.php ઓમનાદ (Omenad)] - ઓનલાઇન સંગીત શિક્ષણ તેમ જ ભરપૂર જાણકારીથી પરિપૂર્ણ
* [http://hindi.webdunia.com/news/career/options/0809/25/1080925011_1.htm સુરીલી કારકિર્દી સંગીતની] (અશોક જોશી)
* [http://bharatiya-sangeet.blogspot.com/ સંગીત] (મનોસી ચેટર્જી દ્વારા હિન્દી ભાષામાં સંગીત વિશેનું જાળપૃષ્ઠ)

{{સબસ્ટબ}}

[[શ્રેણી:સંગીત]]
[[શ્રેણી:મનોરંજન]]</text>
      <sha1>10sa4001ym0ws473ug2mcnpovny93sj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>વૈશ્વિક આબોહવા પરિવર્તન</title>
    <ns>0</ns>
    <id>12588</id>
    <revision>
      <id>873175</id>
      <parentid>865568</parentid>
      <timestamp>2024-10-20T08:00:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>63183</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>873175</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="175449" sha1="ol6fh7gqnqcdsoxlqqnpak1qsk7fysj" xml:space="preserve">{{cleanup}}
[[File:Change in Average Temperature.svg|thumb|upright=1.35|right|alt=વૈશ્વિક સ્તરે તાપમાનના ફેરફારનું માનચિત્ર (Source: [[Goddard Institute for Space Studies|NASA]])]]
માનવ સર્જિત કે કુદરતી કારણોસર [[પૃથ્વી|પૃથ્વીની]] આબોહવામાં થઇ રહેલા પરિવર્તનો જેવાકે સરેરાશ તાપમાનમાં વધારો, વરસાદની માત્રામાં ફેરફારો, વાવાઝોડાની ઘટનાઓમાં વધારો, વગેરે ને '''આબોહવા પરિવર્તન''' કે '''વૈશ્વિક ઉષ્ણતા''' કહેવામાં આવે છે. સમયાંતરે કુદરતી કારણોસર આબોહવામાં પરિવર્તન થતા રહે છે પરંતુ છેલ્લા સો વર્ષોમાં થયેલા પરિવર્તનો માટે મુખ્યત્વે માનવ નિર્મિત કારણોજ જવાબદાર છે &lt;ref&gt;{{Harvnb|IPCC AR5 WG1 Summary for Policymakers|2013|p=4|ps=: Warming of the climate system is unequivocal, and since the 1950s many of the observed changes are unprecedented over decades to millennia. The atmosphere and ocean have warmed, the amounts of snow and ice have diminished, sea level has risen, and the concentrations of greenhouse gases have increased}}&lt;/ref&gt;. અશ્મિય બળતણ જેવાકે પેટ્રોલ, ડીઝલ, જમીનમાંથી નીકળતો કોલસો, વગેરેના વપરાશથી હવામાં કાર્બન ડાયોક્સાઈડ અને મિથેન જેવા વાયુઓનુંં પ્રમાણ વધ્યું છે. આ વાયુઓ પૃથ્વીમાંથી ઉત્સર્જિત વીજતરંગીય ઉર્જાને અંતરિક્ષમાં જતી રોકે છે જેના કારણે તાપમાનમાં વધારો થાય છે. ઉર્જા માટે અશ્મિય બળતણના વપરાશ ઉપરાંત ડાંગરની ખેતી અને પશુપાલનમાં વધારો, જંગલોનું ઓછું થવું, અને સિમેન્ટના ઉત્પાદન જેવી ઔદ્યોગીક પ્રવૃતીઓના કારણે પણ આ વાયુઓનું પ્રમાણ હવામાં વધ્યું છે અને તાપમાન ના વધવામાં ભાગ ભજવે છે. તાપમાન સાથે સંકળાયેલી અન્ય પ્રક્રિયાઓ જેવીકે પર્વતો અને ધ્રુવીય પ્રદેશમાં બરફાચ્છાદીત વિસ્તારો નો વ્યાપ, હવામાં ભેજનું પ્રમાણ, સમુદ્રની અને જંગલોની કાર્બન ડાયોક્સાઇડને હવામાંથી દુર કરવાની ક્ષમતા વગેરે નાના તાપમાનના ફેરફારોને ચક્રિય પ્રક્રિયા દ્વારા મોટા બનાવી દે છે. વર્ષ ૨૦૨૦માં વૈશ્વિક સરેરાશ તાપમાન વર્ષ ૧૮૫૦-૧૯૦૦ દરમિયાન સરેરાશ તાપમાન કરતાં ૧.૨ +/- 0.1 †C વધારે હતું &lt;ref&gt;{{Cite web|date=2017-07-11|title=The State of the Global Climate 2020|url=https://public.wmo.int/en/our-mandate/climate/wmo-statement-state-of-global-climate|access-date=2021-07-07|website=World Meteorological Organization|language=en}}&lt;/ref&gt;.     

ધરતીપર તાપમાનનો વધારો વૈશ્વિક સરેરાશ તાપમાન વધારા કરતાં લગભગ બમણું છે જેથી રણના વિસ્તારમાં વધારો થઇ રહો છે તેમજ ગરમીના મોજાઓની ઘટનાઓમાં વધારો થઇ રહ્યો છે. દાવાનળો (જંગલની આગ)ની ઘટનામાં વધારા માટે પણ હવામાનનું તાપમાન વધારો જવાબદાર છે &lt;ref&gt;{{harvnb|IPCC SRCCL|2019|p=7|ps=: Since the pre-industrial period, the land surface air temperature has risen nearly twice as much as the global average temperature (high confidence). Climate change... contributed to desertification and land degradation in many regions (high confidence).}}; {{harvnb|IPCC SRCCL|2019|p=45|ps=: Climate change is playing an increasing role in determining wildfire regimes alongside human activity (medium confidence), with future climate variability expected to enhance the risk and severity of wildfires in many biomes such as tropical rainforests (high confidence).}}&lt;/ref&gt;.    

કુદરતી ઘટના જેવી કે [[સોલારમાં વિવિધતા |સોલાર વિવધતા]] ([[:en:solar variation|solar variation]]) અને [[લાવા |લાવા]] ([[:en:volcano|volcano]])ની 1950ના ઔદ્યોગિક સમય પહેલાથી શક્યતઃ ઓછી વોર્મિંગ ઓસર હતી અને 1950થી ઓછી કૂંલીંગ અસર હતી.&lt;ref&gt;{{cite web | url=http://www.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar4/wg1/ar4-wg1-chapter9.pdf | format=[[Portable Document Format|PDF]] | title=Understanding and Attributing Climate Change | work=Climate Change 2007: The Physical Science Basis. Contribution of Working Group I to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change | access-date=2007-05-20 | date=[[2007-05-07]] | publisher=[[Intergovernmental Panel on Climate Change]] | last=Hegerl | first=Gabriele C. | coauthors=''et al.'' | pages=690 | quote=Recent estimates (Figure 9.9) indicate a relatively small combined effect of natural forcings on the global mean temperature evolution of the seconds half of the twentieth century, with a small net cooling from the combined effects of solar and volcanic forcings | archive-date=2018-05-08 | archive-url=https://web.archive.org/web/20180508152907/http://www.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar4/wg1/ar4-wg1-chapter9.pdf | url-status=dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal | last=Ammann | first=Caspar | coauthors=''et al.'' | date=[[2007-04-06]] | title=Solar influence on climate during the past millennium: Results from ransient simulations with the NCAR Climate Simulation Model | journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume=104 | issue=10 | pages=3713–3718 | url=http://www.pnas.org/cgi/reprint/104/10/3713.pdf | format=[[Portable Document Format|PDF]] | quote=However, because of a lack of interactive [[ozone]], the model cannot fully simulate features discussed in (44).&quot; &quot;While the NH temperatures of the high-scaled experiment are often colder than the lower bound from proxy data, the modeled decadal-scale NH surface temperature for the medium-scaled case falls within the uncertainty range of the available temperature reconstructions. The medium-scaled simulation also broadly reproduces the main features seen in the proxy records.&quot; &quot;Without anthropogenic forcing, the 20th century warming is small. The simulations with only natural forcing components included yield an early 20th century peak warming of ≈0.2&amp;nbsp;°C (≈1950 AD), which is reduced to about half by the end of the century because of increased volcanism. | doi=10.1073/pnas.0605064103 | pmid=17360418 | access-date=2009-06-10 | archive-date=2008-06-24 | archive-url=https://web.archive.org/web/20080624223904/http://www.pnas.org/cgi/reprint/104/10/3713.pdf | url-status=dead }}&lt;/ref&gt;  પાયાગત અંતને ઓછામાં ઓછા 30 જેટલા [[હવામાનમાં ફેરફાર અંગે વૈજ્ઞાનિક મંતવ્ય |વૈજ્ઞાનિક સમુદાયો]]  &lt;ref&gt;2001ના સંયુક્ત નિવેદન પર [[ ઓસ્ટ્રેલિયા |ઓસ્ટ્રેલિયા]] , [[બેલ્જીયમ|બેલ્જિયમ]] ([[:en:Belgium|Belgium]]), [[ બ્રાઝિલ |બ્રાઝિલ]] ([[:en:Brazil|Brazil]]), [[ કેનેડા |કેનેડા]] , [[ધ કેરિબીયન |ધ કેરિબીયન ]], [[ ચીન|ચીન]] ([[:en:China|China]]), [[ ફ્રાંસ |ફ્રાંસ]], [[ જર્મની |જર્મની]] ([[:en:Germany|Germany]]), [[ ભારત |ભારત]] ([[:en:India|India]]), [[ઇન્ડોનેશિયા |ઇન્ડોનેશિયા]] , [[ આયર્લેન્ડ |આયર્લેન્ડ]], [[ ઇટાલી |ઇટાલી]] ([[:en:Italy|Italy]]), [[ મલેશિયા |મલેશિયા]] , [[ ન્યૂઝીલેન્ડ |ન્યૂઝીલેન્ડ]] ([[:en:New Zealand|New Zealand]]), [[ સ્વીડન |સ્વીડન]], અને  [[ યુકે (ઇંગ્લેડ)|યુકે]] ના વિજ્ઞાન શિક્ષણિવિંદો દ્વારા હસ્તાક્ષર કરવામાં આવ્યા હતા. 2005ના નિવેદનમાં [[ જાપાન|Japan જાપાન]] ([[:en:Japan|Japan]]), [[ રશીયા |રશિયા]] અને [[ યુએસ (અમેરિકા)|યુ.એસ. ]] ([[:en:U.S.|U.S.]])નો ઉમેરો થયો હતો. તેમજ 2007ના નિવેદનમાં [[ મેક્સિકો |મેક્સિકો]]  અને [[ દક્ષિણ આફ્રિકા|દક્ષિણ આફ્રિકા]] ([[:en:South Africa|South Africa]])નો ઉમેરો થયો હતો.વ્યાવસાયિક સમુદાયમાં અમેરિકન મીટીરીયોલોજીકલ સોસાયટી, અમેરિકન જિયોફીઝીકલ યુનિયન, અમેરિકન ઇન્સ્ટીટ્યુટ ઓફ ફિઝીક્સ, અમેરિકન એન્થ્રોનોમિકલ સોસાયટી, અમેરિકન એસોસિયેશન ફોર ધ એડવાન્સમેન્ટ ઓફ સાયંસ, સ્ટ્રેટીગ્રાફી કમિશન ઓફ ધ જિયોલોજીકલ સોસાયટી ઓફ લંડન, જિયોલોજીકલ સોસાયટી ઓફ અમેરિકા, અમેરિકન કેમિકલ સોસાયટી અને એન્જિનિયર્સ ઓસ્ટ્રેલીયાનો સમાવેશ થાય છે.   &lt;/ref&gt;અને વૈજ્ઞાન શિક્ષણવિંદો દ્વારા સ્વીકૃતિ આપવામાં આવી છે, જેમાં [[ જી8|મોટા ઔદ્યોગિક દેશો]] ([[:en:G8|major industrialized countries]])ના વિજ્ઞાન ક્ષેત્રેના રાષ્ટ્રીય શિક્ષણવિંદોનો સમાવેશ થાય છે. &lt;ref&gt;{{cite web | title = The Science Of Climate Change | publisher = [[Royal Society]] | url = http://royalsociety.org/displaypagedoc.asp?id=13619 | access-date =  2008-01-04 |month=May | year=2001}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web | title = Joint science academies' statement: Global response to climate change | publisher = [[Royal Society]] | url = http://royalsociety.org/displaypagedoc.asp?id=20742 | access-date =  2008-01-04 |month=June | year=2005}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web | title = Joint science academies' statement on growth and responsibility: sustainability, energy efficiency and climate protection | publisher = [http://www.pik-potsdam.de/index_html Potsdam Institute for Climate Impact Research] | url = http://www.pik-potsdam.de/aktuelles/archiv/aktuelle/dateien/G8_Academies%20Declaration.pdf | access-date = 2008-01-04 | month = May | year = 2007 | format = PDF | archive-date = 2009-03-27 | archive-url = https://web.archive.org/web/20090327022911/http://www.pik-potsdam.de/aktuelles/archiv/aktuelle/dateien/G8_Academies%20Declaration.pdf | url-status = dead }}&lt;/ref&gt; [[વૈશ્વિક ઉષ્ણતાના વૈજ્ઞાનિક મૂલ્યાંકનની વિચારધારાનો વિરોધ કરતા વિજ્ઞાનિકોની યાદી |નાની લઘુમતીઓ]] ([[:en:List of scientists opposing the mainstream scientific assessment of global warming|small minority]])એ આ તારણો સાથે અસંમતિ વ્યક્ત કરી હતી&lt;ref&gt;{{cite web | title = Don't fight, adapt | publisher = [[National Post]] | url = http://www.nationalpost.com/news/story.html?id=164002 | access-date = 2007-11-18 | month = December | year = 2007 }}{{Dead link|date=ઑગસ્ટ 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; ત્યારે હવામાન ફેરફાર&lt;ref&gt;{{cite web | title = A guide to facts and fictions about climate change | publisher = [[Royal Society]] | url = http://www.royalsoc.ac.uk/downloaddoc.asp?id=1630 | access-date = 2007-11-18 | month = March | year = 2005 | quote = &quot;However, the overwhelming majority of scientists who work on climate change agree on the main points&quot; | archive-date = 2007-03-11 | archive-url = https://web.archive.org/web/20070311060802/http://www.royalsoc.ac.uk/downloaddoc.asp?id=1630 | url-status = dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web | title = Beyond the Ivory Tower: The Scientific Consensus on Climate Change | publisher = ''[[Science (journal)|Science]]'' | url = http://www.sciencemag.org/cgi/content/full/306/5702/1686 | access-date =  2008-01-04 |month=December | year=2004}}&lt;/ref&gt; પર કામ કરતી વૈજ્ઞાનિકોની અભૂતપૂર્વ બહુમતીએ આઇપીસીસીના મુખ્ય અંત&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar4/syr/ar4_syr.pdf |format=[[Portable Document Format|PDF]] | title=Summary for Policymakers | work=Climate Change 2007: Synthesis Report | access-date= 2009-02-03 | date=2007-02-05 | publisher=[[Intergovernmental Panel on Climate Change]] }}&lt;/ref&gt; પર સંમતિ વ્યક્ત કરી હતી. 

[[ હવામાન મોડેલ|હવામાન મોડેલ]] ([[:en:Climate model|Climate model]]) અંદાજો સુચવે છે કે વૈશ્વિક સપાટી તાપમાનમાં 21મી સદી {{nowrap|(2.0 to 11.5&amp;nbsp;°F)}}દરમિયાનમાં હજુ પણ વધારો {{nowrap|1.1 to 6.4&amp;nbsp;°C}}થવાની શક્યતા છે. &lt;ref name=&quot;grida7&quot;&gt;{{cite web|date=[[2007-02-05]]|title=Summary for Policymakers|url=http://www.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar4/wg1/ar4-wg1-spm.pdf|access-date=2007-02-02|work=Climate Change 2007: The Physical Science Basis. Contribution of Working Group I to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change|publisher=[[Intergovernmental Panel on Climate Change]]|format=[[Portable Document Format|PDF]]|quote=}}&lt;/ref&gt;આ અંદાજમાં અનિશ્ચિતતા [[પ્રદૂષણ પરિસ્થિતિ પરનો ખાસ અહેવાલ |ભવિષ્યના ગ્રીનહાઉસ ગેસ પ્રદૂષણ]] ([[:en:Special Report on Emissions Scenarios|estimates of future greenhouse gas emissions]])ના અલગ અલગ અંદાજોનો અને વિવિધ [[હવામાન સંવેદનશીલતા|હવામાન સંવેદનશીલ]] ([[:en:climate sensitivity|climate sensitivity]])તા સાથેના મોડેલોના ઉપયોગ કરવાથી ઊભી થાય છે.અન્ય કેટલીક [[અનિશ્ચિતતા |અનિશ્ચિતતાઓ]] ([[:en:uncertainty|uncertainties]])માં વોર્મિંગ અને સંબંધિત ફેરફારો વિશ્વમાં અલગ અલગ પ્રદેશોમાં કેવી રીતે અલગ પડશે તેનો સમાવેશ થાય છે.  મોટા ભાગના અભ્યાસો 2100 સુધીના ગાળા સુધી કેન્દ્રિત છે ત્યારે સમુદ્રની મહાકાય ગરમી ક્ષમતા અને વાતાવરણમાં [[ સીઓ2|સીઓ&lt;સબ&gt;2&lt;/સબ&gt;]] ([[:en:CO2|CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;]])ના નવા પ્રદૂષણોના અભાવને વોર્મિંગ સતત રહે તેવી સંભાવના છે. &lt;ref&gt;{{cite journal | url=http://geosci.uchicago.edu/~archer/reprints/archer.2005.fate_co2.pdf |format=PDF| first = David | last = Archer | title = Fate of fossil fuel {{chem|CO|2}} in geologic time | journal = [[Journal of Geophysical Research]] | volume = 110 | issue=C9 | pages=C09S05.1–C09S05.6 | year = 2005 | doi=10.1029/2004JC002625 | access-date= 2007-07-27}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;carbon_lifetime2&quot;&gt;{{cite journal | first1=Ken | last1=Caldeira | first2=Michael E. | last2=Wickett | url=http://www.ipsl.jussieu.fr/~jomce/acidification/paper/Caldeira_Wickett_2005_JGR.pdf | format=PDF | title=Ocean model predictions of chemistry changes from carbon dioxide emissions to the atmosphere and ocean | journal=[[Journal of Geophysical Research]] | volume=110 | issue=C9 | pages=C09S04.1–C09S04.12 | year=2005 | doi=10.1029/2004JC002671 | access-date=2007-07-27 | archive-date=2007-08-10 | archive-url=https://web.archive.org/web/20070810202611/http://www.ipsl.jussieu.fr/~jomce/acidification/paper/Caldeira_Wickett_2005_JGR.pdf | url-status=dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.noaanews.noaa.gov/stories2009/20090126_climate.html |title=New Study Shows Climate Change Largely Irreversible |publisher=National Oceanic and Atmospheric Administration |date=26 January 2009 |access-date=03 February 2009 |archive-date=25 ઑગસ્ટ 2009 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090825053534/http://www.noaanews.noaa.gov/stories2009/20090126_climate.html |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;

વૈશ્વિક તાપમાનને કારણે [[સમુદ્રના સ્તરમાં વધારો |સમુદ્રના સ્તરમાં વધારો]] ([[:en:sea level rise|sea levels to rise]]) થશે અને [[પ્રિસીપીટેશન (પૃથ્વી પર પાણી સ્વરૂપે પડતુ) (હવામાન) |પ્રિસિપેશન]] ([[:en:precipitation (meteorology)|precipitation]])ની માત્રા અને પદ્ધતિમાં ફેરફાર લાવશે જેમાં સબટ્રોપીકલ રણ વિસ્તાર&lt;ref&gt;{{cite journal
  | last = Lu
  | first = Jian
  | xauthorlink = Jian Lu
  | coauthors = Gabriel A. Vecchi, Thomas Reichler
  | title = Expansion of the Hadley cell under global warming
  | journal = [[Geophysical Research Letters]]
  | volume = 34
  | date = 2007
  | url = http://www.atmos.berkeley.edu/~jchiang/Class/Spr07/Geog257/Week10/Lu_Hadley06.pdf
  | doi = 10.1029/2006GL028443
  | access-date = 12/06/2008
  | pages = L06805
  | archive-date = 2008-12-17
  | archive-url = https://web.archive.org/web/20081217020052/http://www.atmos.berkeley.edu/~jchiang/Class/Spr07/Geog257/Week10/Lu_Hadley06.pdf
  | url-status = dead
  }}&lt;/ref&gt;માં વધારો થવાની પણ શક્યતઃ સંભાવના છે. અન્ય સંભવિત અસરોમાં [[ આર્કટિક ઘટાડો |આર્કટિક ઘટાડો]] ([[:en:Arctic shrinkage|Arctic shrinkage]]) અને તેના [[આર્કટિક મિથેનનું છૂટુ પડવું|આર્કટિક મિથેન છૂટો થવો]] ([[:en:Arctic methane release|Arctic methane release]]) એ [[વધુ પડતું પાણી|ભારે વાતાવરણ]] ([[:en:extreme weather|extreme weather]]) ઘટનાઓ, [[કૃષિ ઉપજ |કૃષિ ઉપજ]] ([[:en:agricultural yield|agricultural yield]]), વેપાર માર્ગોમાં સુધારાઓ, [[1850થી બરફશીલાઓમાં થઇ રહેલો ઘટાડો |બરફશિલાઓ ઓગળવી]] ([[:en:retreat of glaciers since 1850|glacier retreat]]), સ્પેશીસનો [[હવામાન ફેરફાર તરફથી અંતનું જોખમ |અંત]] ([[:en:extinction risk from climate change|extinctions]])ની ઉગ્રતામાં વધારો કરે છે અને [[વેક્ટોર (બાયોલોજી)|રોગ ફેલાવા]] ([[:en:Vector (biology)|disease vectors]])ની રેન્જમાં ફેરફાર કરે છે. 

[[વૈશ્વિક ઉષ્ણતાનું રાકજકારણ|રાજકારણ ]] ([[:en:Politics of global warming|Political]]) અને [[ વૈશ્વિક ઉષ્ણતા વિવાદ |જાહેર ચર્ચા ]] ([[:en:global warming controversy|public debate]]) વૈશ્વિક ઉષ્ણતાને યોગ્ય પ્રતિભાવ આપવા વિશે સતત રહી છે. મંતવ્યો ઉપલબ્ધ છેઃ [[ ગ્લોબલ વોર્મંગને શાંત પાડવું|વધુ પ્રમાણમાં થતા પ્રદૂષણમાં ઘટાડો કરવા]] ([[:en:Mitigation of global warming|Mitigation]]) શાંત પાડવું; વૈશ્વિક ઉષ્ણતાને ઉંઘુ કરવા  વોર્મિંગ અને [[ જિયોએન્જિનીયરીંગ |જિયોએન્જિનીયરીંગ]] ([[:en:Geoengineering|Geoengineering]]) દ્વારા થયેલા નુકસાનમાં ઘટાડો કરવા માટે [[ ગ્લોબલ વોર્મંગનો સામે અનુકૂળ થવું|અનુકૂળ]] ([[:en:Adaptation to global warming|Adaptation]]) થવું.    [[ક્યોટો પ્રોટોકોલ સિગ્નેટરીઝની યાદી |મોટા ભાગની રાષ્ટ્રીય સરકારે]] ([[:en:List of Kyoto Protocol signatories|Most national governments]])એ ગ્રીન હાઉસ પ્રદૂષણમાં ઘટાડો કરવાના ઉદ્દેશથી [[ ક્યોટો પ્રોટોકોલ |ક્યોટો પ્રોટોકોલ]] ([[:en:Kyoto Protocol|Kyoto Protocol]]) પર હસ્તાક્ષર કર્યા છે અને સ્વૂકૃતિ આપી છે.

==ગ્રીનહાઉસની અસર  ==

[[તાજેતરના હવામાન ફેરફારનું કારણ| તાજેતરના વોર્મિંગના કારણો]] સંશોધનનો સક્રિય વિસ્તાર છે. [[હવામાન ફેરફાર પર વૈજ્ઞાનિક મંતવ્ય |વૈજ્ઞાનિક સંમતિ]] ([[:en:scientific opinion on climate change|scientific consensus]])&lt;ref&gt;{{cite web | title=Joint science academies' statement: The science of climate change | url=http://www.royalsoc.ac.uk/displaypagedoc.asp?id=13619 | format=[[Active Server Pages|ASP]] | quote=The work of the Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) represents the consensus of the international scientific community on climate change science | publisher=[[Royal Society]] | date=[[2001-05-17]] | access-date=2007-04-01 | archive-date=2007-11-12 | archive-url=https://web.archive.org/web/20071112080928/http://www.royalsoc.ac.uk/displaypagedoc.asp?id=13619 | url-status=dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal | date=[[2007-10-18]] | title=Rising to the climate challenge | journal=[[Nature (journal)|Nature]] | volume=449 | issue=7164 | url=http://www.nature.com/nature/journal/v449/n7164/full/449755a.html | access-date= 2007-11-06 | pages=755 | doi=10.1038/449755a}}&lt;/ref&gt;[[ઔદ્યોગિક ક્રાંતિ |ઔદ્યોગિક યુગ]]ના પ્રારંભથી અનુભવવામાં આવેલા વોર્મિંગ પાછળ માનવીય પ્રવૃત્તિઓ જવાબદાર છે અને તેના કારણે વાતાવરણીય ગ્રીનહાઉસ ગેસમાં વધારો થયો છે અને અનુભવવામાં આવેલું વોર્મિંગ ફક્ત કુદરતી કારણો દ્વારા જ સંતોષકારક રીતે સમજાવી શકાય તેમ નથી. &lt;ref&gt;{{cite journal
| doi = 10.1038/ngeo338
| url = http://www.cru.uea.ac.uk/~nathan/pdf/ngeo338.pdf
| format = PDF
| title = Attribution of polar warming to human influence
| year = 2008
| last = Gillett
| first = Nathan P.
| coauthors = Dáithí A. Stone, [[Peter A. Stott]], Toru Nozawa, Alexey Yu. Karpechko, [[Gabriele C. Hegerl]], Michael F. Wehner  &amp; [[Philip D. Jones]]
| journal = [[Nature Geoscience]]
| volume = 1
| pages = 750
| access-date = 2009-06-10
| archive-date = 2008-12-17
| archive-url = https://web.archive.org/web/20081217020053/http://www.cru.uea.ac.uk/~nathan/pdf/ngeo338.pdf
| url-status = dead
}}&lt;/ref&gt; તાજેતરના 50 વર્ષોમાં આ કારણ અત્યંત સ્પષ્ટ છે, જે એ સમય હતો જેમાં ગ્રીનહાઉસ ગેસ એકત્રીકરણના વધારાએ સ્થાન લીધુ હતુ અને તેના માટે અત્યંત સંપૂર્ણ માપદંડો અસ્તિત્વમાં છે. 

ગ્રીનહાઉસની અસર [[ જોસેફ ફોરિયર |જોસેફ ફોરીયર]] દ્વારા 1824&lt;ref&gt;{{cite web | title=The Discovery of Global Warming | url=http://www.aip.org/history/climate/co2.htm | format=[[HTML]] | access-date=2008-10-14 | year=2008 | publisher=[[AIP]] | archive-date=2016-11-11 | archive-url=https://web.archive.org/web/20161111201545/https://www.aip.org/history/climate/co2.htm | url-status=dead }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161111201545/https://www.aip.org/history/climate/co2.htm |date=2016-11-11 }}&lt;/ref&gt;માં શોધી કાઢવામાં આવી હતી અને 1896માં સૌપ્રથમવાર જથ્થાબંધ રીતે [[ સ્વાન્ટે એરહેનીયસ|સ્વાટે એરહેનીયસ]] દ્વારા તપાસ કરવામાં આવી હતી.  આ એક એવી પ્રક્રિયા છે જેના દ્વારા [[એબ્સોર્પ્શન (ઇલેક્ટ્રોમેગ્નેટીક રેડીયેશન)|એબ્સોર્પ્શન]] અને [[ વાતાવરણ|વાતાવરણીય ગેસ]]દ્વારા [[ ઇન્ફ્રારેડ |ઇન્ફ્રારેડ]] ([[:en:infrared|infrared]]) રેડીયેશનનું પ્રદૂષણ [[ ગ્રહ |ગ્રહ]] ના નીચા વાતાવરણ અને સપાટીને હૂંફાળું કરે છે.   ગ્રીનહાઉસની અસરનું અસ્તિત્વ એટલું વિવાદસ્પદ નથી.  જ્યારે માનવ પ્રવૃત્તિઓ ખાસ પ્રકારના ગ્રીનહાઉસ ગેસના વાતાવરણીય જથ્થામાં વધારો કરે છે ત્યારે ગ્રીનહાઉસની મજબૂતાઇમાં કેટલો ફેરફાર થાય છે તે પ્રશ્ન છે. 

[[Image:Mauna Loa CO2 monthly mean concentration.svg|thumb|280px|right|વાતાવરણીય કાર્બન ડાયોક્સાઇડમાં તાજેતરનો વધારો (સીઓ&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;). માસિક સીઓ&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; માપદંડો એકંદરે વાર્ષિક અપટ્રેન્ડમાં નાના મૌસમી આવર્તનો દર્શાવે છે: દરેક વર્ષનું વધુમાં વધુ આવર્તન [[ ઉત્તરીય ગોળાર્ધ |ઉત્તરીય ગોળાર્ધ]]ના શિયાળાના અંત દરમિયાનમાં પહોંચે છે, અને છોડવાઓ જ્યારે વાતાવરણમાંથી સીઓ &lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;દૂર કરે છે ત્યારે ઉત્તરીય ગોળાર્ધની આગલ ધપતી મૌસમ દરમિયાન ઘટે છે.]] 

કુદરતી રીતે પેદા થતાં ગ્રીનહાઉસની વોર્મિંગ અસર આશરે 33 અને એનબીએસપી; સી° (59 અને એનબીએસપી; °એફ)છે, જેના વિના પૃથ્વી રહેવાલાયક નથી. &lt;ref name=&quot;IPCC_WG1_AR4_Ch1&quot;&gt;{{cite web | title=IPCC WG1 AR4 Report — Chapter 1: Historical Overview of Climate Change Science | url=http://www.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar4/wg1/ar4-wg1-chapter1.pdf | format=[[Portable Document Format|PDF]] | access-date=2007-10-07 | year=2007 | publisher=[[IPCC]] | quote=To emit 240 W m–2, a surface would have to have a temperature
of around –19 °C. This is much colder than the conditions
that actually exist at the Earth’s surface (the global mean surface
temperature is about 14 °C). Instead, the necessary –19 °C is found
at an altitude about 5 km above the surface. | pages=p97 (pdf page 5 of 36) | work=IPCC WG1 AR4 Report | archive-date=2018-11-26 | archive-url=https://web.archive.org/web/20181126204443/http://www.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar4/wg1/ar4-wg1-chapter1.pdf | url-status=dead }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181126204443/http://www.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar4/wg1/ar4-wg1-chapter1.pdf |date=2018-11-26 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt; એ યાદ રાખો કે ગ્રીનહાઉસની અસર બ્લેક બોડી પ્રિડીક્શનના સંદર્ભમાં આશરે 33°સી (59એફ) તાપમાન વધારો ઉત્પન્ન કરે છે અને સપાટી પરના તાપમાનમાં 33° સી (91° એફ)જે {{convert|32|°F|°C|abbr=on}}વધુ હોય તેમાં વધારો કરતી નથી. સરેરાશ સપાટી તાપમાન આશરે 14 °સી (57°એફ) છે. એ પણ યાદ રાખો કે સેલ્સીયસ અને ફેરનહીટ તાપમાનો રૂપાંતરણીય ફોર્મ્યુલા 3 ઉત્પન્ન કરતી હોવા છતા 2 નોંધપાત્ર આંકડાઓમાં વ્યક્ત થાય છે. &lt;/ref&gt; પૃથ્વી પરના મોટા ગ્રીનહાઉસોમાં [[ પાણીની વરાળ |પાણીની વરાળ]] ([[:en:water vapor|water vapor]]), જે ગ્રીનહાઉસની અસરના આશરે 36-70 ટકા જેટલી થાય છે અને તેમાં ([[ વાદળો બંધાવા |વાદળો]]  [[કાર્બન ડાયોક્સાઇડ|કાર્બન ડાયોક્સાઇડ]], (સીઓ&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;)નો સમાવેશ થતો નથી અને તે 9-26 ટકામાં પરિણમે છે; [[ મિથેન |મિથેન ]] ([[:en:methane|methane]])(સીએચ&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;), જે 4-9 ટકામાં પરિણમે છે અને [[ ઓઝોન|ઓઝોન]] કે જે 3-7 ટકામાં પરિણમે છે. &lt;ref&gt;{{cite journal| url=http://www.atmo.arizona.edu/students/courselinks/spring04/atmo451b/pdf/RadiationBudget.pdf| title=Earth’s Annual Global Mean Energy Budget| first=J. T.| last=Kiehl| coauthors=Kevin E. Trenberth| format=PDF| journal=Bulletin of the American Meteorological Society| pages=197–208| volume=78| issue=2| month=February| year=1997| access-date=2006-05-01| doi=10.1175/1520-0477(1997)078&lt;0197:EAGMEB&gt;2.0.CO;2| archive-date=2006-03-30| archive-url=https://web.archive.org/web/20060330013311/http://www.atmo.arizona.edu/students/courselinks/spring04/atmo451b/pdf/RadiationBudget.pdf| url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web| url=http://www.realclimate.org/index.php?p=142| year=6 Apr 2005| title=Water vapour: feedback or forcing?| publisher=[[RealClimate]]| access-date= 2006-05-01}}&lt;/ref&gt; 

જ્યારથી ઔદ્યોગિક ક્રાંતિએ વિવિધ ગ્રીનહાઉસ ગેસના વાતાવરણીય જથ્થામાં વધારો કર્યો છે ત્યારથી માનવીય પ્રવૃત્તિઓ સીઓ&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;, [[ મિથેન|મિથેન]] , ટ્રોપોસ્સ્ફેરિક [[ઓઝોન|ઓઝોન]], [[ સીએફસી|સીએફસી]] અને [[નાઇટ્રસ ઓક્સાઇડ|નાઇટ્રસ ઓક્સાઇડ]] માથી કિરણોત્સર્ગી [[કિરણઓત્સર્ગી બળ|બળો]] માં પરિણમી છે. સીઓ&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;અને મિથેનના [[ગ્રીનહાઉસ ગેસ#ગ્રીનહાઉસ ગેસમાં વધારો |વાતાવરણીય જથ્થા]] માં 1700ના દાયકાની મધ્યમાં જ્યારથી [[ઔદ્યોગિક ક્રાંતિ |ઔદ્યોગિક ક્રાંતિ]] નો પ્રારંભ થયો ત્યારથી અનુક્રમે 36 ટકા અને 148 ટકાનો વધારો થયો છે.&lt;ref&gt;{{cite web | title=Recent Climate Change - Atmosphere Changes, Science, Climate Change, U.S. EPA | url=http://www.epa.gov/climatechange/science/recentac.html | format=[[HTML]] | access-date= 2007-12-20 | year=2007 | publisher=[[United States Environmental Protection Agency‎]]}}&lt;/ref&gt; આ સ્તરો છેલ્લા 650,000 વર્ષો, કે જેમાંથી [[ બરફનો ટુકડો|બરફના ટુકડા]] માંથી વિશ્વસનીય ડેટા મેળવવામાં આવ્યો છે, તેમાં કોઇ પણ સમયની તુલનામાં નોંધપાત્ર રીતે ઊંચા છે. &lt;ref&gt;નેફ્ટેલ, એ.ઇ. મૂર, એચ. ઓએશગર, અને બી. સ્ટૌફર(1985).“ છેલ્લા બે દાયકાઓ[http://www.nature.com/nature/journal/v315/n6014/abs/315045a0.html માં પોલાર બરફના ટુકડામાંથી વાતાવરણીય સીઓ&lt;સબ&gt;2&lt;/સબ&gt;માં વધારાના ]પૂરાવા”. ''કુદરત'' 315:45-47.&lt;/ref&gt; ઓછા સીધા જિયોલોજીકલ પૂરાવાઓ પરથી એવું માનવામાં આવે છે કે સીઓ&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;નું મૂલ્ય આશરે 20 મિલીયન વર્ષો પહેલા અનુભવાયેલા સ્તરોમાં ઊંચુ હતું. &lt;ref&gt;{{cite journal| first=Paul N.| last=Pearson| coauthors=Palmer, Martin R.| journal=[[Nature (journal)|Nature]]| title= Atmospheric carbon dioxide concentrations over the past 60 million years| date=[[2000-08-17]]| volume=406| issue=6797| pages=695–699| url=http://www.nature.com/nature/journal/v406/n6797/abs/406695a0.html| doi=10.1038/35021000| format= abstract}}&lt;/ref&gt;માનવીય પ્રવૃત્તિઓમાં સમાવિષ્ટ એવી [[ફોસીલ ફ્યૂઅલ|ફોસીલ ફ્યૂઅલ]]ને બાળવાથી છેલ્લા 20 વર્ષોમાં સીઓ&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;માં આશરે ત્રણ ગણો વધારો થયો છે.  જમીનના વપરાશ, ખાસ કરીને [[જંગલોનો નાશ |જંગલોના નાશ]] ને કારણે અન્ય વધારો થયો છે. &lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.grida.no/climate/ipcc_tar/wg1/006.htm |title=Summary for Policymakers |work=Climate Change 2001: The Scientific Basis. Contribution of Working Group I to the Third Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change |access-date=2007-01-18 |date=[[2001-01-20]] |publisher=[[Intergovernmental Panel on Climate Change]] |archive-date=2004-01-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20040103133514/http://www.grida.no/climate/ipcc_tar/wg1/006.htm |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; 

ફોસીલ ફ્યૂઅલ બાળવાની બાળવાની વધતી જતી પ્રવૃત્તિઓ અને જમીન વપરાશમાં ફેરફારને કારણે સીઓ&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; જથ્થામાં સતત વધારો થતો રહે તેવી ધારણા સેવવામાં આવે છે. વધારાની માત્રાનો આધાર અચોક્કસ આર્થિક [[ સોશિયોલોજી|સોશિયોલોજીકલ]], [[ ટેકનોલોજી |ટેકનોલોજીકલ]] અને કુદરતી પ્રગતિઓ પર રહેશે. આઇપીસીસીનો [[પ્રદૂષણની સ્થિતિ અંગે ખાસ અહેવાલ |પ્રદૂષણની સ્થિતિ પરનો ખાસ અહેવાલ]] ભવિષ્યના સીઓ&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; સ્થિતિની બહોળી રેન્જનો ખ્યાલ આપે છે, જે 541થી શરૂ થઇને 2100ના વર્ષ સુધીમાં 970 પીપીએમ સુધીની છે. &lt;ref&gt;{{cite web |url = http://www.grida.no/climate/ipcc_tar/wg1/123.htm |last = Prentice |first = I. Colin |coauthors = ''et al.'' |title = 3.7.3.3 SRES scenarios and their implications for future CO2 concentration |work = Climate Change 2001: The Scientific Basis. Contribution of Working Group I to the Third Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change |access-date = 2007-04-28 |date = [[2001-01-20]] |publisher = [[Intergovernmental Panel on Climate Change]] |archive-date = 2006-12-08 |archive-url = https://web.archive.org/web/20061208031611/http://www.grida.no/climate/ipcc_tar/wg1/123.htm |url-status = dead }}&lt;/ref&gt;આ સ્તર સુધી પહોંચવા માટે ફોસીલ ફ્યૂઅલની અનામત પૂરતી છે અને જો [[ કોલસો |કોલસો]] ([[:en:coal|coal]]), [[ ટાર સેન્ડઝ|ટાર સેન્ડઝ]] ([[:en:tar sands|tar sands]])  અથવા [[ મિથેન ક્લેથ્રેટ |મિથેન ક્લેથ્રેટ]] ([[:en:methane clathrate|methane clathrate]])નો સતત દુરુપયોગ કરવામાં આવશે તો ભૂતકાળના 2100 સુધી પ્રદૂષણ કરતા રહેશે.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.grida.no/climate/ipcc/emission/104.htm |title=4.4.6. Resource Availability |work=IPCC Special Report on Emissions Scenarios |access-date= 2007-04-28 |publisher=[[Intergovernmental Panel on Climate Change]]}}
&lt;/ref&gt;

== ફોર્સીંગ અને ફીડબેક==
[[આઇપીસી ફોર્થ એસેસમેન્ટ રિપોર્ટ |આઇપીસીસી ફોર્થ એસેસમેન્ટ રિપોર્ટ]] દ્વારા અંદાજિત [[Image:Radiative-forcings.svg|thumb|280px|right|પ્રવર્તમાન [[ કિરણોત્સર્ગી બળો|કિરણોત્સર્ગી બળો]]ના ઘટકો.]] [[ગ્રીનહાઉસ ગેસ |ગ્રીનહાઉસ ગેસ]], [[ સૂર્ય |સૂર્ય ]]  ([[ઓર્બિકલ ફોર્સીંગ |ઓર્બિટલ પરિબળો]]ની આસપાસ વિસ્તારમાં ફેરફાર, [[ સોલાર લ્યુમિનોસીટી |સોલાર લ્યુમિનોસીટી]] માં ફેરફાર અને [[ લાવા |આકસ્મિક લાવા]]ફાટી નીકળવા&lt;ref&gt;રોબોડ્ફ્ણ્ડ્ણ્ઃડ્ડ્ફ્ઃઃડ્ડ્ઃડ્ફ્ઃડ્ફ઼્ડ્ફ્ડ્ફ્ઃડ્ફ઼્ડ્ફ્ક, એલાન અને ક્લાઇવ ઓપ્પેનહેઇમર, ઇડીએસ, 2003: વોલ્કાનીઝમ અન પૃથ્વીનું વાતાવરણ, જિયોફિઝીકલ મોનોગ્રાફ 139, અમેરિકન જિયોફિઝીકલ યૂનિયન, વોશિંગ્ટોન, ડીસી. 360 પીપી.  &lt;/ref&gt; સહિતના બાહ્ય. પરિબળોના સંદર્ભમાં પૃથ્વીના વાતાવરણમાં&lt;ref&gt;{{cite journal |last=Berger |first=A. |coauthors=''et al.'' |date=[[2005-12-10]] |title=On the origin of the 100-kyr cycles in the astronomical forcing |journal=Paleoceanography |volume=20 |issue=4 |pages=PA4019 |id=PA4019 |url=http://www.agu.org/pubs/crossref/2005/2005PA001173.shtml |access-date=2007-11-05 |doi=10.1029/2005PA001173 |archive-date=2012-10-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121026121629/http://www.agu.org/pubs/crossref/2005/2005PA001173.shtml |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal |last=Genthon |first=C. |coauthors=''et al.'' |date=[[1987-10-01]] |title=Vostok Ice Core - Climatic response to CO&lt;sub&gt;2&lt;/sup&gt; and orbital forcing changes over the last climatic cycle |journal=[[Nature (journal)|Nature]] |volume=329 |issue=6138 |pages=414–418 |url=http://www.nature.com/nature/journal/v329/n6138/abs/329414a0.html |access-date=  2007-11-05 |doi=10.1038/329414a0 |format=abstract}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal |last=Alley |first=Richard B. |coauthors=''et al.'' |year=2002 |month=January |title=A northern lead in the orbital band: north-south phasing of Ice-Age events |journal=Quaternary Science Reviews |volume=21 |issue=1-3 |pages=431–441 |url=http://www.ingentaconnect.com/content/els/02773791/2002/00000021/00000001/art00072 |access-date=2007-11-05 |doi=10.1016/S0277-3791(01)00072-5 |archive-date=2015-09-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150924091337/http://www.ingentaconnect.com/content/els/02773791/2002/00000021/00000001/art00072 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;ફેરફાર એ પૃથ્વીના પોતાના તાપમાનમાં થતા ફેરફારો છે, જેના માટે [[યુએનએફસીસીસી|યુએનએફસીસીસી]] વાતાવરણમાં ફેરફાર જેવો શબ્દ વાપરે છે.આ પણ સકારાત્મક અને નકારાત્મક [[ પ્રતિભાવ |પ્રતિભાવ]] છે, જે બાહ્ય પરિબળો સામે વાતાવરણ કેવો પ્રતિભાવ આપશે તે નક્કી કરે છે.

પરિબળોની કોઇ પણ અસર તત્કાલ નથી.પૃથ્વીના સમુદ્રના [[વોલ્યુમેટ્રિક ઉષ્ણ ક્ષમતા |થર્મલ ઇનર્શિયા]] અને અન્ય આડકતરી અસરોનો ધીમા પ્રતિસાદનનો અર્થ એ થાય છે કે પૃથ્વીનું પ્રવર્તમાન વાતાવરણમાં લાગુ પડેલા પરિબળો સામે સ્થિતિસ્થાપકતા નથી.[[વાતાવરણની જવાબદારી|વાતાવરણની જવાબદારી]] નો અભ્યાસ સુચવે છે કે જો ગ્રીનહાઉસ ગેસ 2000ના સ્તરે સ્થિર થાય તો પણ વધુ આશરે {{nowrap|0.5&amp;nbsp;°C}} {{nowrap|(0.9&amp;nbsp;°F)}}વોર્મિંગ હજુ પણ થશે. &lt;ref&gt;{{cite journal |last=Meehl |first=Gerald A. |coauthors=''et al.'' |date=[[2005-03-18]] |title=How Much More Global Warming and Sea Level Rise |journal=[[Science (journal)|Science]] |volume=307 |issue=5716 |pages=1769–1772 |doi=10.1126/science.1106663 |url=http://www.sciencemag.org/cgi/reprint/307/5716/1769.pdf | format=[[Portable Document Format|PDF]] | access-date= 2007-02-11 |pmid=15774757}}&lt;/ref&gt;

=== પ્રતિભાવ ===
જ્યારે વોર્મિંગ પ્રવાહ વધુ વોર્મિંગ થાય તેવી અસરમાં પરિણમે છે ત્યારે તે પ્રક્રિયાને સકારાત્મક પ્રતિભાવ તરીકે લેવામાં આવે છે, જ્યારે કૂલીંગમાં વધારાની અસર વર્તાય છે ત્યારે તેને નકારાત્મક પ્રતિભાવ તરીકે લેવામાં આવે છે. પ્રાથમિક સકારાત્મક પ્રતિભાવમાં પાણીની વરાળનો સમાવેશ થાય છે. પ્રાથમિક નકારાત્મક પ્રતિભાવ એ ઇન્ફ્રારેડ રેડિયેશનના પ્રદૂષણ પરના તાપમાનની અસર છેઃ શરીરના તાપમાનમાં વધારો થાય છે ત્યારે, ઘટી ગટેલું રેડીયેશન તેના [[સંપૂર્ણ તાપમાન|સંપૂર્ણ તાપમાનની ચતુર્થ શક્તિ સાથે વધે છે]] ([[:en:absolute temperature|absolute temperature]]).&lt;ref&gt;[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/564843/Stefan-Boltzmann-law &quot;સ્ટિફન બોટ્ઝમેન લો &quot;, બ્રિટાનીક્કા ઓનલાઇન]&lt;/ref&gt; સમયોસમય વાતાવરણની પદ્ધતિને સ્થિર કરે છે તેને આ બાબત શક્તિશાળી નકારાત્મક પ્રતિભાવ પૂરો પાડે છે. 

અનેક અત્યંત મજબૂત સકારાત્મક પ્રતિભાવ અસરોમાંની એક પાણીમાંથી વરાળને લાગે વળગે છે.  જો વાતાવરણ હૂંફાળું હોય તો, [[સેચ્યુરેશન વરાળ દબાણ|સેચ્યુરેશન વરાળ દબાણ]] ([[:en:saturation vapour pressure|saturation vapour pressure]]) વધે છે, અને વાતાવરણમાં પાણીની વરાળનો જથ્થો વધવાપાત્ર છે.  પાણીની વરાળ ગ્રીનહાઉસ હોવાથી, પાણીની વરાળમાં તત્વોનો વધારો વાતાવરણને વધુ હૂંફાળું બનાવે છે; આ વોર્મિંગને વાતાવરણને હજુ વધુ પાણીની વરાળ જાળવી રાખવા માટે ફરજ પાડે છે ([[સકારાત્મક પ્રતિભાવ |સકારાત્મક પ્રતિભાવ]] ([[:en:positive feedback|positive feedback]])), અને તે રીતે જ્યાં સુધી અન્ય પ્રક્રિયાઓ પ્રતિભાવ આપવાનું બંધ ન કરે. તેનું પરિણામ એ છે કે ફક્ત સીઓ &lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;ને કારણે વધુ મોટી ગ્રીનહાઉસની અસર થાય છે.  આ પ્રતિભાવ પ્રક્રિયાને કારણે વાયુના સંપૂર્ણ ભેજવાળા તત્વમાં વધારો થાય છે છતાં, [[સંબંધિત માનવીયતા |સંબંધિત વસતી]] ([[:en:relative humidity|relative humidity]]) સતત રહે છે અથવા ગરમ વાયુને કારણે તેમાં નજીવો ઘટાડો થાય છે. &lt;ref name=&quot;soden1&quot;&gt;{{cite journal| first= Brian J. | last= Soden | coauthors= Held, Isacc M. | journal= [[Journal of Climate]] | title= An Assessment of Climate Feedbacks in Coupled Ocean–Atmosphere Models | date= [[2005-11-01]] | volume= 19 | issue= 14 | url= http://www.gfdl.noaa.gov/reference/bibliography/2006/bjs0601.pdf | format= [[Portable Document Format|PDF]] | access-date=  2007-04-21 | quote=Interestingly, the true feedback is consistently weaker than the constant relative humidity value, implying a small but robust reduction in relative humidity in all models on average&quot; &quot;clouds appear to provide a positive feedback in all models | pages= 3354–3360 | doi= 10.1175/JCLI3799.1}}&lt;/ref&gt;

આગળ ધપતા સંશોધનનો વિસ્તાર વાદળો હોવાથી પ્રતિભાવ અસર કરે છે.  નીચેથી જોતા વાદળો ઇન્ફ્રારેડ રેડીયેશન સપારી પર પાછા મોકલે છે અને વોર્મિંગ અસરનો ઉપયોગ કરે છે; ઉપર જોતા વાદળો સૂર્યપ્રકાશનું પ્રતિબિંબ પાડે છે અને ઇન્ફ્રારેડ રેડીયેશન અવકાશમાં મોકલે છે અને તે રીતે કૂલીંગ અસરનો ઉપયોગ કરે છે.  જો અંતિમ અસર વોર્મિંગ અથવા કૂલીંગ હોય તો તેનો આધાર વિગતો જેમ કે [[વાદળોના પ્રકારની યાદી|પ્રકાર]] અને વાદળના અલ્ટીટ્યૂડ, ક્લાયમેટ મોડેલ્સમાં દર્શાવવા મુશ્કેલ વિગતો. &lt;ref name=&quot;soden1&quot; /&gt; જેમ વાતાવરણ ગરમ થાય છે તેમ ગૂંચવાડાભરી પ્રતિભાવ પ્રક્રિયા [[વિરામ દર|વિરામ દર]] માં ફેરફારને લાગેવળગે છે. વાતાવરણનું તાપમાન [[ ટ્રોપોસ્ફીયર|ટ્રોપોસ્ફીયર]]માં ઊંચાઇની સાથે ઘટે છેતાપમાનના ચતુર્થ પાવર સાથે ઇન્ફ્રારેડ રેડીયેશનનું પ્રદૂષણ અલગ પડતું હોવાથી ઉપલા વાતાવરણમાંથી છોડવામાં આવતા [[લોંગવેવ રેડીયેશન |લોંગવેવ રેડીયેશન]]  નીચલા વાતાવરણાંથી છોડવામાં આવેલા રેડીયેશનની તુલનામાં ઓછા છે.  ઉપલા વાતાવરણમાથી છોડવામાં આવેલા મોટા ભાગના રેડીયેશન અવકાશમાં જતા રહે છે, જ્યારે નીચલા વાતાવરણમાંથી છોડવામાં આવેલા મોટાભાગના રેડીયેશનને સપાટી અથવા વાતાવરણ દ્વારા પુનઃધારણ કરવામાં આવે છે.  આમ, ગ્રીનહાઉસની અસરની મજબૂતી વાતાવરણના તાપમાન દરમાં ઊંચાઇ સાથે ઘટાડા પર નિર્ભર કરે છે; જો તાપમાનનો ઘટેલો દર વધુ હોય તો ગ્રીનહાઉસની અસર મજબૂત હશે, અને જો તાપમાનનો ઘટેલો દર ઓછો હશે તો ગ્રીનહાઉસની અસર નરમ હશે.  થિયરી અને ક્લાયમેટ મોડેલ્સ એમ બન્ને એ સુચવે છે કે વધેલા ગ્રીનહાઉસ ગેસ તત્વ, ઊંચાઇ સાથે ઘટવાનો તાપમાનનો દર ઘટે છે, અને નકારાત્મક ''વિરામ દર પ્રતિભાવ'' ઉત્પન્ન કરે છે, જે ગ્રીનહાઉસની અસરને નરમ બનાવે છે.  ઊંચાઇ સાથે તાપમાન ફેરફારના દરનો માપદંડ નિરીક્ષણમાં નાની ભૂલોમાં ભારે સંવેદનશીલ છે, જે નિરીક્ષણો સાથ મોડેલો સંમત છે કે કેમ તે સ્થાપિત કરવા માટે તેને મુશ્કેલ બનાવે છે.&lt;ref&gt;[http://www.nap.edu/catalog.php?record_id=10850 વાતાવરણ ફેરફાર પ્રતિભાવો પરની પેનલ, ક્લાયમેટ રિસર્ચ કમિટી, નેશનલ રિસર્ચ કાઉન્સીલ, 2004: વાતાવરણમાં ફેરફાર પ્રતિભાવને સમજતા]&lt;/ref&gt; 

[[Image:Sea_Ice_MeltPonds.png|thumb|280px|right| એરિયલ ફોટોગ્રાફ સમુદ્રી બરફનો એક ભાગ દર્શાવે છે. આછા બ્લ્યુ વિસ્તારો [[ઘટેલા તળાવો |ઘટેલા તળાવો]] છે અને ઘાટા વિસ્તારો ખુલ્લા જળ છે, બન્ને શ્વેત સમુદ્ર બરફની તુલનામાં ઓછી પ્રતિબિંબીત શક્તિ (અલબેડો) ધરાવે છે.  પીગળતો બરફ બરફ અલબેડો પ્રતિભાવમાં ફાળો આપે છે. ]] 

અન્ય અગત્યની પ્રતિભાવ પ્રક્રિયા બરફ [[ અલબેડો|અલબેડો]] પ્રતિભાવ છે. &lt;ref&gt;{{cite web |url = http://www.grida.no/climate/ipcc_tar/wg1/295.htm |last = Stocker |first = Thomas F. |coauthors = ''et al.'' |title = 7.5.2 Sea Ice |work = Climate Change 2001: The Scientific Basis. Contribution of Working Group I to the Third Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change |access-date = 2007-02-11 |date = [[2001-01-20]] |publisher = [[Intergovernmental Panel on Climate Change]] |archive-date = 2017-01-19 |archive-url = https://web.archive.org/web/20170119085936/http://www.grida.no/climate/ipcc_tar/wg1/295.htm |url-status = dead }}&lt;/ref&gt;જ્યારે વૈશ્વિક તાપમાન વધે છે, ત્યારે પોલ નજીકનો બરફ વિસ્તરિત દરે પીગળે છે.  બરફ પીગળે છે એટલે જમીન અથવા ખુલ્લા જળ તેનું સ્થાન લે છે જમીન અને ખુલ્લા જળ બરફની તુલનામાં ઓછા પ્રતિબિંબીત છે અને આમ વધુ સોલાર રેડીયેશન ગ્રહણ કરે છે.  આને કારણે વધુ વોર્મિંગ થાય છે, જે સામે વધુ ઘટાડામાં પરિણમે છે અને આ ચક્ર ચાલતું જ રહે છે.  ઝડપી [[આર્કટિક સંકોચન|આર્કટિક સંકોચન]] ([[:en:Arctic shrinkage|Arctic shrinkage]]) અગાઉથી જ થતું હોય છે, જેમાં 2007માં સૌથી નીચો [[ સમુદ્રી બરફ |સમુદ્રી બરફ]] ([[:en:sea ice|sea ice]]) વિસ્તાર રેકોર્ડ કરવામાં આવ્યો હતો. 

જમીન અને ઊંડા સમુદ્ર ફ્લોર એમ બન્ને સ્ત્રોતોમાંથી મિથેન છૂટા થવા માટે વેરિયેબલને બળ આપે છે, જે આ બન્ને શક્ય પ્રતિભાવ અસરો ઉત્પન્ન કરે છે. સીઓ&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;અને સીએચ&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt; છૂટા થવાથી  [[પર્માફ્રોસ્ટ (કાયમ માટે થીજેલી જમીન)|પર્માફ્રોસ્ટ]] ને પીગળાવવું, જેમ કે [[સાઇબિરીયા |સાઇબિરીયા]] માં ફ્રોઝન [[ પીટ|પીટ]], [[ બોગ |બોગ]], [[સકારાત્મક પ્રતિભાવ |સકારાત્મક પ્રતિભાવ]] નું સર્જન કરે છે. &lt;ref&gt;{{cite news | first=Ian | last=Sample | title=Warming Hits 'Tipping Point' | date=[[2005-08-11]] | url=http://www.guardian.co.uk/climatechange/story/0,12374,1546824,00.html | publisher=[[The Guardian]] | access-date= 2007-01-18}}&lt;/ref&gt; પર્માફ્રોસ્ટમાંથી મિથેન ડિસ્ચાર્જ હાલમાં ઉગ્ર અભ્યાસ હેઠળ છે[[ ક્લેથ્રેટ ગન કલ્પના|ક્લેથ્રેટ ગન કલ્પના]]ના આધારે [[મિથેન ક્લેથ્રેટ|મિથેન ક્લેથ્રેટ ]] /[[ મિથેન હાયડ્રેટ|મિથેન હાયડ્રેટ]] ની વિશાળ ઊંડા સમુદ્રની અનામતોમાંથી ‘ફ્રોઝન’માંથી હૂંફાળા ઊંડા સમુદ્ર તાપમાનની જેમ ગ્રીન હાઉસ ગેસ [[ મિથેન |મિથેન]]ને છૂટો કરી શકે છે. કાર્બન બળજબરીપૂર્વક હાંસલ કરવાની સમુદ્ર ઇકોસિસ્ટમ્સની ક્ષમતા તે ગરમ થાય ત્યારે ઘટાડો થવાની ધારણા છે. [[ મેસોપેલાજિક ઝોન|મેસોપેલાજિક ઝોન]] (આશરે 200થી 1000 મીટરની ઊંડાઇએ)ના નીચા ન્યૂટ્રીઅન્ટ સ્તરો પરિણમતા હોવાથી કાર્બનના નબળા [[ બાયોલોજીકલ પંપ |બાયોલોજિકલ પંપ]] એવા નાના [[ ફિટોપ્લેન્કટોન|ફિટોપ્લેન્કટોન]] ની તરફેણમાં [[ડાયટોમ|ડાયેટોન]] નો વિકાસ મર્યાદિત કરે છે. &lt;ref&gt;{{cite journal |last=Buesseler |first=Ken O. |coauthors=''et al.'' |date=[[2007-04-27]] |title=Revisiting Carbon Flux Through the Ocean's Twilight Zone |journal=[[Science (journal)|Science]] |volume=316 |issue=5824 |pages=567–570 |url=http://www.sciencemag.org/cgi/content/abstract/316/5824/567 |access-date=  2007-11-16 |format=abstract |doi=10.1126/science.1137959 |pmid=17463282}}&lt;/ref&gt;

== તાપમાન ફેરફાર==
{{main|Temperature record}}
=== તાજેતરનું ===
[[Image:Temperature_reconstruction_last_two_millennia.svg|thumb|280px|right|બે સહસ્ત્રાબ્દી દાયકાઓન સ્તરે દરેક સરળ હતી.]] 

[[મહત્વનો તાપમાન રેકોર્ડ | મહત્વના તાપમાન રેકોર્ડ]] અનુસાર 1860-1990ના ગાળાના સંબંધે વૈશ્વિક તાપમાનમા વધારો{{nowrap|0.7&amp;nbsp;°C (1.35&amp;nbsp;°F)}} થયો છે.  માપવામાં આવેલા આ તાપમાન પર [[શહેરી ગરમ આયર્લેન્ડ|શહેરી ગરમ આયર્લેન્ડ]]ની અસર થતી નથી. &lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar4/wg1/ar4-wg1-chapter3.pdf |title=વર્કીંગ જૂથ I, 2007 આઇપીપીસી પાના 243ની કલમ 3.2.2.2.  |access-date=2009-06-10 |archive-date=2017-10-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171023052326/http://www.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar4/wg1/ar4-wg1-chapter3.pdf |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; 1979થી સમુદ્રના તાપમાનની (દાયકાદીઠ 0.13 અને એનબીએસપી;”સી સામે દાયકાદીઠ 0.25 અને એનબીએસપી;” સી)ઝડપની જેમ જમીનના તાપમાનમાં આશરે બેગણો વધારો થયો છે. &lt;ref&gt;{{cite journal | last = Smith | first = Thomas M. | coauthors = Reynolds, Richard W. | title = A Global Merged Land–Air–Sea Surface Temperature Reconstruction Based on Historical Observations (1880–1997) | journal = [[Journal of Climate]] | volume = 18 | issue = 12 | issn = 0894-8755 | pages = 2021–2036 | url = http://www.ncdc.noaa.gov/oa/climate/research/Smith-Reynolds-dataset-2005.pdf | format = [[Portable Document Format|PDF]] | date = [[2005-05-15]] | access-date = 2007-03-14 | doi = 10.1175/JCLI3362.1 | archive-date = 2008-12-21 | archive-url = https://web.archive.org/web/20081221040716/http://www.ncdc.noaa.gov/oa/climate/research/Smith-Reynolds-dataset-2005.pdf | url-status = dead }}&lt;/ref&gt; [[ઉપગ્રહ તાપમાન માપદંડો |ઉપગ્રહ તાપમાન માંપદંડ]] ([[:en:satellite temperature measurements|satellite temperature measurements]]) અનુસાર 1979થી નીચલા [[ ટ્રોપોસ્ફીયર |ટ્રોપોસ્ફીયર]] ([[:en:troposphere|troposphere]])ના તાપમાનમાં દાયકાદીઠ 0.12 અને 0.22 અને એનબીએસપી;”સી (0.22 અને 0.4 અને એનબીએસપી;”એફ)વધારો થયો છે. 1850 પહેલા [[છેલ્લા 1000 વર્ષોનો તાપમાનનો રેકોર્ડ |એક અથવા બે હજ્જારો વર્ષ]] ([[:en:Temperature record of the past 1000 years|one or two thousand years]]) પહેલા તાપમાન સંબંધિત રીતે સ્થિર રહ્યું હોવાનું મનાય છે, જેમાં શક્યતઃ પ્રાદેશિક વધઘટો જેમ કે [[મધ્યમ યુગનો વોર્મ રેકોર્ડ |મઘ્ય યુગનો હૂંફાળો ગાળો]] ([[:en:Medieval Warm Period|Medieval Warm Period]]) અથવા [[લીટલ આઇસ એજ|લીટલ આઇસ એજન્ટ]] ([[:en:Little Ice Age|Little Ice Age]]). {{Fact|date=June 2008}} 

સમુદ્રની ભારે ગરમી ક્ષમતાને કારણે અને સમુદ્ર જમીનની તુલનામાં વધુ ઝડપથી વરાળ દ્વારા ગરમી ગુમાવતો હોવાથી જમીનની સરખામણીમાં સમુદ્રના તાપમાનમાં વધુ ધીમે ધીમે વધારો થાય છે. &lt;ref&gt;{{cite journal|title=Land/sea warming ratio in response to climate change: IPCC AR4 model results and comparison with observations|author=Rowan T. Sutton, Buwen Dong, Jonathan M. Gregory|journal=[[Geophysical Research Letters]]|volume=34|url=http://www.agu.org/pubs/crossref/2007/2006GL028164.shtml|doi=10.1029/2006GL028164|year=2007|access-date=2007-09-19|pages=L02701|archive-date=2012-09-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20120923041910/http://www.agu.org/pubs/crossref/2007/2006GL028164.shtml|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; [[ઉત્તરીય ગોળાર્ધ|ઉત્તરીય ગોળાર્ધ]]માં [[દક્ષિણ ગોળાર્ધ |દક્ષિણ ગોળાર્ધ]]ની તુલનામાં વધુ જમીન હોવાથી તે ઝડપથી ગરમી પકડી લે છે. ઉત્તરીય ગોળાર્ધમાં પણ વિસ્તરિત સીઝનલ બરફ વર્ષાના વિસ્તારો છે અને સમુદ્રી બરફ આવરણનો આધાર આઇસ અલબેડો પ્રતિભાવ પર રહેલો છે.   દક્ષિણ ગોળાર્ધ કરતા ઉત્તરીય ગોળાર્ધમાં વધુ ગ્રીનહાઉસ ગેસ છોડવામાં આવે છે, પરંતુ તેના કારણે વોર્મિંગમાં તફાવત પડતો નથી કેમકે મોટા ભાગનો ગ્રીનહાઉસ ગેસ ગોળાર્ધમાં ભળવા માટે લાંબા ગાળા સુધી રહે છે. &lt;ref&gt;{{cite book | chapterurl = http://www.grida.no/publications/other/ipcc_tar/?src=/CLIMATE/IPCC_TAR/WG1/127.htm | title = Climate Change 2001: The Scientific Basis | chapter = Atmospheric Chemistry and Greenhouse Gases | url = http://www.grida.no/publications/other/ipcc_tar/?src=/CLIMATE/IPCC_TAR/WG1/ | author = IPCC | authorlink = IPCC | publisher = [[Cambridge University Press]] | location = Cambridge, UK | year = 2001 | access-date = 2021-07-10 | archive-date = 2016-04-15 | archive-url = https://web.archive.org/web/20160415010725/http://www.grida.no/publications/other/ipcc_tar/?src=%2FCLIMATE%2FIPCC_TAR%2FWG1%2F | url-status = dead }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160415010725/http://www.grida.no/publications/other/ipcc_tar/?src=%2FCLIMATE%2FIPCC_TAR%2FWG1%2F |date=2016-04-15 }}&lt;/ref&gt; 

[[નાસા |નાસા]] ના [[ ગોડ્રાડ ઇન્સ્ટિટ્યુટ ફોર સ્પેસ સ્ટડીઝ |ગોડ્રાડ ઇન્સ્ટિટ્યુટ ફોર સ્પેસ સ્ટડીઝ]] ના અંદાજને આધારે જ્યારે 1800ના અંતમાં વિશ્વસનીય, બહોળા પ્રમાણમાં મહત્વના માપદંડો ઉપલબ્ધ બન્યા ત્યારથી 2005નું સૌથી ગરમ રહ્યું હતું, જે અનેક ડિગ્રીઓ દ્વારા 1998માં નક્કી કરવામાં આવેલા અગાઉના રેકોર્ડ કરતા વધી જાય છે. &lt;ref&gt;{{cite web |url= http://data.giss.nasa.gov/gistemp/2005/ |last= Hansen | first = James E. |authorlink= James Hansen |coauthors= ''et al.'' |title= Goddard Institute for Space Studies, GISS Surface Temperature Analysis |access-date= 2007-01-17 |date= [[2006-01-12]] |publisher= NASA [[Goddard Institute for Space Studies]]}}&lt;/ref&gt;[[ વર્લ્ડ મિટીરીયિલોજિકલ ઓર્ગેનાઇઝેશન (વૈશ્વિક હવામાન કેન્દ્ર)| વર્લ્ડ મીટીરીયોલોજીકલ કેન્દ્ર]]અને [[ક્લાયમેટિક રિસર્ચ યુનિટ |ક્લાયમેટિક રિસર્સ યુનિટ]]દ્વારા તૈયાર કરવામાં આવેલા અંદાજોને અંતે એવું તારણ નીકળે છે કે 1998 પછી 2005નું વર્શ સૌથી વધુ ગરમી ધરાવતું વર્ષ હતું. &lt;ref&gt;{{cite web |url= http://www.cru.uea.ac.uk/cru/press/2005-12-WMO.pdf |title= Global Temperature for 2005: second warmest year on record |access-date= 2007-04-13 |date= [[2005-12-15]] |publisher= [[Climatic Research Unit]], School of Environmental Sciences, University of East Anglia |format= [[Portable Document Format|PDF]] |archive-date= 2009-03-25 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090325053217/http://www.cru.uea.ac.uk/cru/press/2005-12-WMO.pdf |url-status= dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://grdc.bafg.de/servlet/is/4226/Pressemitteilung-WMO-23-Dez-05-743_E1.pdf |format=[[Portable Document Format|PDF]] |title=WMO STATEMENT ON THE STATUS OF THE GLOBAL CLIMATE IN 2005 |access-date= 2007-04-13 |date=[[2005-12-15]] |publisher=[[World Meteorological Organization]]}}&lt;/ref&gt;  1998માં તાપમાન અસમાન્ય રીતે ગરમ રહ્યું હતું, કેમ કે ભૂતકાળની સદીઓનું મજબૂત [[ અલ નીનો દક્ષીણી ઓક્સલેશન |અલ નીનો ઓક્સીલેશને]] ([[:en:El Niño-Southern Oscillation|El Niño-Southern Oscillation]]) તે વર્ષમાં સ્થાન લીધુ હતું. &lt;ref name=&quot;Changnon2000&quot;&gt;{{cite book |title=El Niño, 1997-1998: The Climate Event of the Century |last=Changnon |first=Stanley A. |authorlink= |coauthors=Bell, Gerald D. |year=2000 |publisher=Oxford University Press |location=London |isbn=0195135520 |pages= }}&lt;/ref&gt; 

ખાસ કરીને સલ્ફેટ [[ એરોસોલ |એરોસોલ]]તરીકે જાણીતા અન્ય [[ પ્રદૂષિત |પ્રદૂષિત]] ([[:en:pollutant|pollutant]]) એન્થ્રોપોજેનિક પ્રદૂષણો આવતા સૂર્યપ્રકાશના પ્રતિબિંબમાં વધારો કરીને કૂલીંગ અસર જાળવી શકે છે.  20મી સદીના મધ્યમાં નોધાયેલા તાપમાનમાં કૂલીંગ માટે થોડાઘણા અંશે આ જવાબદાર છે, &lt;ref&gt;{{cite web |url = http://www.grida.no/climate/ipcc_tar/wg1/462.htm |last = Mitchell |first = J. F. B. |coauthors = ''et al.'' |title = 12.4.3.3 Space-time studies |work = Climate Change 2001: The Scientific Basis. Contribution of Working Group I to the Third Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change |access-date = 2007-01-04 |date = [[2001-01-20]] |publisher = [[Intergovernmental Panel on Climate Change]] |archive-date = 2007-07-11 |archive-url = https://web.archive.org/web/20070711023544/http://www.grida.no/climate/ipcc_tar/wg1/462.htm |url-status = dead }}&lt;/ref&gt;જો કે કૂલીંગ કુદરત વિવિધતામાં કૂલીંગ બાકી રહી શકે છે. [[ જેમ્સ હેનસેન|જેમ્સ હેનસન]] ([[:en:James Hansen|James Hansen]]) અને સાથીઓએ એવુ સુચન કર્યું છે કે ફોસીલ ફ્યૂઅલ કોમ્બુસશન-સીઓ&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; અને ઓરોસોલની પેદાશોની અસર ટૂંકા ગાળા માટે રહે છે, મોટે ભાગે એકબીજાની અસર ખાળે છે, તેથ તાજેરતના વર્ષોમાં મુખ્યત્વે નોન સીઓ&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; ગ્રીનહાઉસ ગેસ દ્વારા કુલ વોર્મિંગ થયું હતું. &lt;ref name=&quot;pmid10944197&quot;&gt;{{cite journal |author=Hansen J, Sato M, Ruedy R, Lacis A, Oinas V |title=Global warming in the twenty-first century: an alternative scenario |journal=Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume=97 |issue=18 |pages=9875–80 |year=2000 |month=August |pmid=10944197 |doi=10.1073/pnas.170278997}}&lt;/ref&gt; 

પાલેયોક્લાયમેટોજિસ્ટ [[વીલીયમ રુડીમેન|વિલીયમ રુડીમેને]] દલીલ કરતા જણાવ્યું છે કે કૃષિ માટે જમીન ખુલ્લી કરવા જંગલોનો નાશ કરવાનું શરૂ થતા અને એશિયન રાઇસ ઇરીગેશનનો 5,000 વર્ષો પૂર્વે પ્રારંભ થતા વૈશ્વિક વાતાવરણ પર માનવી આધારિત અસરોની શરૂઆત થઇ હતી. &lt;ref&gt;{{cite journal |last=Ruddiman |first=William F. |authorlink=William Ruddiman |title=How Did Humans First Alter Global Climate? |volume=292 |issue=3 |journal=[[Scientific American]] |month=March |year=2005 |pages=46–53 |url=http://ccr.aos.wisc.edu/news/0305046.pdf |format=[[Portable Document Format|PDF]] |access-date=2007-03-05 |archive-date=2007-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070304085724/http://ccr.aos.wisc.edu/News/0305046.pdf |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book |last = Ruddiman |first = William F.| authorlink=William Ruddiman | date = [[2005-08-01]]| title = Plows, Plagues, and Petroleum: How Humans Took Control of Climate| location = New Jersey| publisher = [[Princeton University Press]]| isbn = 0-691-12164-8}}&lt;/ref&gt;  મિથેન ડેટાને આધારે ઐતિહાસિક રેકોર્ડનો રુડીનનો ભાવાર્થ વિવાદાસ્પદ છે. &lt;ref&gt;{{cite journal |last=Schmidt |first=Gavin |authorlink=Gavin Schmidt |coauthors=''et al.'' |date=[[2004-12-10]] |title=A note on the relationship between ice core methane concentrations and insolation |journal=[[Geophysical Research Letters]] |volume=31 |issue=23 |id=L23206 |doi=10.1029/2004GL021083 |url=http://pubs.giss.nasa.gov/abstracts/2004/Schmidt_etal_2.html |access-date=2007-03-05 |pages=L23206 |format=abstract |archive-date=2007-10-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20071011080425/http://pubs.giss.nasa.gov/abstracts/2004/Schmidt_etal_2.html |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;

===માનવીના અસ્તિત્વ પહેલાની વાતાવરણ વિવિધતા===
[[Image:Ice Age Temperature.png|thumb|250px|right|પુનઃગઠિત તાપમાનની રેખાઓ. આજની તારીખ ગ્રાફની ડાબી બાજુએ છે.]] 

બરફશિલાઓના જથ્થામાં એન્ટાર્ફટિકા અને વિવિધતાઓના વૈશ્વિક રેકોર્ડમાં બે સ્થળોએ ભૂતકાળમાં પૃથ્વીએ વોર્મિંગ અને કૂલીંગનો ઘણી વખત અનુભવ કર્યો છે. [[ઇન્ટરગ્લેસીયલ|ઇન્ટરગ્લેસિયલ]] વોર્મ ગાળાઓ સાથે [[મિલાનકોવીચ સાયકલ્સ |ઓર્બિટલ વિવધતા]]દ્વારા ચકાસાયેલા આઠ ગ્લેસિયલ સાયકલ્સ સહિત તાજેતરના એન્ટાર્ફટિક [[એન્ટાર્ફટિકામાં આઇસ કોરીંગ માટે યુરોપીયન પ્રોજેક્ટ|ઇપીઆઇસીએ]] આઇસ કોરનો 800,000 વર્ષોનો ગાળો પ્રવર્તમાન તાપમાન સાથે તુલનાત્મક છે. &lt;ref&gt;{{cite journal | first=James | last=Hansen | coauthors=''et al.'' | url=http://www.pnas.org/cgi/reprint/103/39/14288.pdf | title=Global temperature change | journal=[[Proceedings of the National Academy of Sciences|PNAS]] | volume=103 | number=39 | pages=14288–14293 | date=[[2006-09-26]] | format=[[Portable Document Format|PDF]] | access-date=2007-04-20 | doi=10.1073/pnas.0606291103 | pmid=17001018 | archive-date=2007-06-04 | archive-url=https://web.archive.org/web/20070604183005/http://www.pnas.org/cgi/reprint/103/39/14288.pdf | url-status=dead }}&lt;/ref&gt; [[જુરાસિક|જુરાસિક]] ગાળા(આશરે180 મિલીયન વર્ષો પહેલા)ના પ્રારંભમાં ઝડપથી બંધાયેલા ગ્રીનહાઉહાઉસ ગેસને ભારે વોર્મિંગ પેદા થયુ હતું, જેમાં તાપમાનમાં 5 અને એનબીએસપી; °સી (9 અને એનબીએસપી; °એફ)નો વધારો થતો હતો. [[ ઓપન યુનિવર્સિટી | ઓપન યુનિવર્સિટી]]દ્વારા હાથ ધરવામાં આવેલું સંશોધન સુચવે છે કે વોર્મિંગને કારણે ભેખડો [[વેધરીંગ|વેધરીંગ]] માં 400 ટકાનો વધારો થાય છે.  આ પ્રકારનું વેધરીંગ કાર્બનને [[ કેલ્સાઇટ|કેલ્સાઇટ]] અને [[ડોલોમાઇટ|ડોલોમાઇટ]] માં ફેરવે છે, અને સીઓ&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; સ્તર પછીના 150,000 વર્ષોમાં ફરી સાધારણ સ્થિતિમાં આવી જાય છે. &lt;ref&gt;{{cite journal | last = Cohen | first = Anthony S. | coauthors = ''et al.'' | year = 2004 | month = February | title = Osmium isotope evidence for the regulation of atmospheric CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; by continental weathering | journal = [[Geology (journal)|Geology]] | volume = 32 | issue = 2 | pages = 157–160 | doi = 10.1130/G20158.1 | url = http://sheba.geo.vu.nl/~vonh/imagesanddata/data/Cohenetal2004.pdf | format = [[Portable Document Format|PDF]] | access-date = 2007-03-04 | archive-date = 2007-06-04 | archive-url = https://web.archive.org/web/20070604183007/http://sheba.geo.vu.nl/~vonh/imagesanddata/data/Cohenetal2004.pdf | url-status = dead }}&lt;/ref&gt; મિથેનમાંથી [[ ક્લેથ્રેટ કંપાઉન્ડ|ક્લેથ્રેટ કંપાઉન્ડ]] નું એકાએક છૂટં થવું ([[ ક્લેથ્રેટ ગન કલ્પના |ક્લેથ્રેટ ગન કલ્પના]] એ કાલ્પનિક છે, કેમ કે બન્નેનું કારણ અને થોડા પહેલાના ભૂતકાળમાં અન્ય વોર્મિંગ ઘટનાઓની અસર છે, જેમાં [[ પ્રિમીયમ ટ્રિયાસિક શૂન્ય ઘટના |પેરામિયા ટ્રિયાસિક શૂન્ય ઘટના]] (આશરે 251 મિલીયન વર્ષો પહેલા)અને [[પાલેઓસીન ઇસેન થર્મલ મેક્સીમમ|પાલોસીન ઇસેન થર્મલ મેક્સીમમ]]  નો સમાવેશ થાય છે.

== ક્લાયમેટ મોડેલ્સ ==
[[Image:Global Warming Predictions.png|thumb|250px|right]] 
[[Image:Global Warming Predictions Map.jpg|thumb|250px|right|Calculations of global warming prepared in or before 2001 from a range of [[climate model]]s under the [[Special Report on Emissions Scenarios|SRES]] A2 emissions scenario, which assumes no action is taken to reduce emissions. The geographic distribution of surface warming during the 21&lt;sup&gt;st&lt;/sup&gt; century calculated by the [[HadCM3]] climate model if a business as usual scenario is assumed for economic growth and greenhouse gas emissions. In this figure, the globally averaged warming corresponds to 3.0&amp;nbsp;°C (5.4&amp;nbsp;°F).]] 


વૈજ્ઞાનિકોએ ક્લાયમેટના [[ કોમ્પ્યુટર મોડેલ્સ |કોમ્પ્યુટર મોડેલો]] સાથે વૈશ્વિક વોર્મિંગનો અભ્યાસ કર્યો છે. કોમ્પ્યુટર પાવર અને ક્લાયમેટ સિસ્ટમની [[કોમ્પ્લેક્સ સિસ્ટમ |જટિલતા (કોમ્પ્લેક્સીટી)]] ને કારણે સરળીકરણ જરૂરી હોવાની સાથે ફ્લુઇડ ડાયનામિક્સના ફિઝીકલ સિદ્ધાંતો, [[કિરણોત્સર્ગી તબદિલી|કિરણોત્સર્ગી તબદિલી]] અને અન્ય પ્રક્રિયાઓ પર આ મોડેલો આધારિત છે. દરેક આધુનિક ક્લાયમેટ મોડેલોમાં વાતાવરણીય મોડેલ કે જેમાં સમુદ્રી મોડેલ અને જમીન અને સમુદ્રમાં બરફના આવરણનો સમાવેશ થાય છે. કેટલાક મોડેલોમાં કેમિકલ અને બાયોલિજીકલ પ્રક્રિયાઓનો પણ સમાવેશ થાય છે. &lt;ref&gt;{{cite web | url=http://www.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar4/wg1/ar4-wg1-chapter7.pdf | format=[[Portable Document Format|PDF]] | title=Chapter 7, &quot;Couplings Between Changes in the Climate System and Biogeochemistry&quot; | work=Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change | access-date=2008-02-21 | date=[[2007-02-05]] | publisher=[[Intergovernmental Panel on Climate Change]] | archive-date=2011-03-15 | archive-url=https://web.archive.org/web/20110315005004/http://www.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar4/wg1/ar4-wg1-chapter7.pdf | url-status=dead }}&lt;/ref&gt;  આ મોડેલો ગ્રીનહાઉસ ગેસના વધતા જતા સ્તરને કારણે હૂંફાળા ક્લાયમેટને રજૂ કરે છે. &lt;ref&gt;{{cite web |url=http://books.google.com/books?id=sx6DFr8rbpIC&amp;dq=robert+lanza&amp;printsec=frontcover&amp;source=web&amp;ots=S7MXYzoDqR&amp;sig=jfUo33FtVZ3PSUS2fcc_EtawEnQ |last = Hansen |first = James |title = Climatic Change: Understanding Global Warming |work = One World: The Health &amp; Survival of the Human Species in the 21st century |access-date= 2007-08-18 | year = 2000 |publisher= Health Press}}&lt;/ref&gt; આમ છતાં, ભવિષ્યના ગ્રીનહાઉસના સ્તર માટે સમાન નિર્ધારણનો ઉપયોગ કરવામાં આવે ત્યારે, તેમાં નોંધપાત્ર રેન્જમાં [[ ક્લાયમેટ સંવેદનશીલતા |ક્લાયમેટ સંવેદનશીલતા]] ([[:en:climate sensitivity|climate sensitivity]]) રહેલી હોય છે. 

ભવિષ્યના ગ્રીનહાઉસ ગેસ જથ્થાઓ અને ક્લાયમેટ મોડેલીંગમાં અનિશ્ચિતતા સહિત આઇપીસીસી 21મી સદીના અંતમાં આશરે 1980-1999 સુધી વોર્મિંગ {{nowrap|1.1&amp;nbsp;°C to 6.4&amp;nbsp;°C}} {{nowrap|(2.0&amp;nbsp;°F to 11.5&amp;nbsp;°F)}}થવાની ધારણા સેવે છે.&lt;ref name=&quot;grida7&quot; /&gt; તાજેતરના [[ તાજેતરના ક્લાયમેટ ફેરફારનું કારણ |ક્લાયમેટ ફેરફારના કારણ]] ની તપાસ કરવામાં સહાયરૂપે આ મોડેલોનો ઉપયોગ થાય છે, જેમાં વિવિધ કુદરતી અને માનવ આધારિત કારણોમાંથી મોડેલ્સોમાં જરૂરી ફેરફારની તુલના કરવામાં આવે છે. 

પ્રવર્તમાન ક્લાયમેટ મોડેલ્સ છેલ્લી સદીના વૈશ્વિક તાપમાન ફેરફારોના નિરીક્ષણો સામે સારી રીતે મેળ ખાય તેવા મોડેલો ઉત્પન્ન કરે છે. &lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.grida.no/climate/ipcc_tar/wg1/007.htm |title=Summary for Policymakers |work=Climate Change 2001: The Scientific Basis. Contribution of Working Group I to the Third Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change |access-date=2007-04-28 |date=[[2001-01-20]] |publisher=[[Intergovernmental Panel on Climate Change]] |archive-date=2007-06-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070601014140/http://www.grida.no/climate/ipcc_tar/wg1/007.htm |url-status=dead }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070601014140/http://www.grida.no/climate/ipcc_tar/wg1/007.htm |date=2007-06-01 }}&lt;/ref&gt;  કુદરતી વિવિધતા અથવા માનવ અસરો પર આશરે 1910 થી 1945 સુધી થયેલા વોર્મિંગને આ મોડેલો યશ આપતા નથી; જોકે, તેઓ એવુ સુચન કરે છે કે 1975થી જેનું પ્રભુત્વ રહ્યું છે તેવા વોર્મિંગ પાછળનું કારણ માનવ સર્જિત [[ગ્રીનહાઉસ ગેસ |ગ્રીનહાઉસ ગેસ]] ([[:en:greenhouse gas|greenhouse gas]]) પ્રદૂષણ છે. 

ભવિષ્યના ક્લાયમેટના વૈશ્વિક ક્લાયમેટ મોડેલ અંદાજો લદાયેલા ગ્રીનહાઉસ ગેસ પ્રદૂષણ સ્થિતિ પ્રેરીત છે, જે આઇપીસીસીના [[પ્રદૂષણ સ્થિતિ પર ખાસ અહેવાલ |પ્રદૂષણ સ્થિતિ પરના ખાસ અહેવાલ]] ([[:en:Special Report on Emissions Scenarios|Special Report on Emissions Scenarios]]) (એસઆરઇએસ)માં ઘણી વાર જોવા મળે છે. મોડેલોમાં ખોટા [[કાર્બન ચક્ર |કાર્બન ચક્ર]] ([[:en:carbon cycle|carbon cycle]])નો પણ સમાવેશ સામાન્ય રીતે ઓછો જોવા મળે છે;  આ સામાન્ય રીતે સકારાત્મક પ્રતિભાવ દર્શાવે છે, જો કે આ પ્રતિભાવ અનિશ્ચિત છે. કેટલાક નિરીક્ષણાત્મક અભ્યાસો પણ સકારાત્મક પ્રતિભાવ દર્શાવે છે. &lt;ref&gt;{{cite journal |last=Torn |first=Margaret |coauthors=Harte, John |date=[[2006-05-26]] |title=Missing feedbacks, asymmetric uncertainties, and the underestimation of future warming |journal=[[Geophysical Research Letters]] |volume=33 |issue=10 |id=L10703 |url=http://www.agu.org/pubs/crossref/2006/2005GL025540.shtml |access-date=2007-03-04 |doi=10.1029/2005GL025540 |pages=L10703 |archive-date=2007-02-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070228012737/http://www.agu.org/pubs/crossref/2006/2005GL025540.shtml |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal |last=Harte |first=John |coauthors=''et al.'' |date=[[2006-10-30]] |title=Shifts in plant dominance control carbon-cycle responses to experimental warming and widespread drought |journal=Environmental Research Letters |volume=1 |issue=1 |id=014001 |url=http://www.iop.org/EJ/article/1748-9326/1/1/014001/erl6_1_014001.html |access-date= 2007-05-02 |doi=10.1088/1748-9326/1/1/014001 |pages=014001}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal |last = Scheffer |first = Marten |coauthors = ''et al.'' |title = Positive feedback between global warming and atmospheric CO2 concentration inferred from past climate change. |journal = [[Geophysical Research Letters]] |volume = 33 |url = http://www.pik-potsdam.de/~victor/recent/scheffer_etal_T_CO2_GRL_in_press.pdf |doi = 10.1029/2005gl025044 |date = [[2006-05-26]] |access-date =  2007-05-04 |pages = L10702|format=PDF}}&lt;/ref&gt;  તાજેતરનું પેપર એવું સુચન કરે છે કે “વૈશ્વિક સપાટી તાપમાનમાં હવે પછીના દશકામાં વધારો થશે નહી, કેમ કે ઉત્તર એટલાંટિક અને ટ્રોપીકલ પેસિફિકમાં કુદરતી ક્લાયમેટ ફેરફારો અંદાજિત એન્થ્રોપોજેનિક વોર્મિંગની અસર ઓછી કરે છે”, જે સમુદ્રી તાપમાન નિરીક્ષણો પર આધારિત છે. &lt;ref&gt;{{cite journal|url=http://www.nature.com/nature/journal/v453/n7191/abs/nature06921.html|title=Advancing decadal-scale climate prediction in the North Atlantic sector|author=N. S. Keenlyside, M. Latif, J. Jungclaus, L. Kornblueh2, E. Roeckner|date=May 1, 2008|pages=84–88|journal=[[Nature (journal)|Nature]]|issue=453|access-date= 2008-07-06|doi=10.1038/nature06921|volume=453}}&lt;/ref&gt; 

પ્રવર્તમાન સમયના મોડેલોમાં વાદળોની પ્રક્રિયા અનિશ્ચિતતાનો મુખ્ય સ્ત્રોત છે, જો કે આ સમસ્યા અંગે પ્રગતિ હાથ ધરવામાં આવી રહી છે. &lt;ref&gt;{{cite web |url = http://www.grida.no/climate/ipcc_tar/wg1/271.htm |last = Stocker |first = Thomas F. |coauthors = ''et al.'' |title = 7.2.2 Cloud Processes and Feedbacks |work = Climate Change 2001: The Scientific Basis. Contribution of Working Group I to the Third Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change |access-date = 2007-03-04 |date = [[2001-01-20]] |publisher = [[Intergovernmental Panel on Climate Change]] |archive-date = 2005-04-04 |archive-url = https://web.archive.org/web/20050404064415/http://www.grida.no/climate/ipcc_tar/wg1/271.htm |url-status = dead }}&lt;/ref&gt;
==જવાબદાર અને સંભવિત અસરો==
=== પર્યાવરણીય ===
{{main|Effects of global warming}}
[[Image:Glacier Mass Balance.png|right|thumb|280px| છૂટાછવાયા રેકોર્ડ સુચવે છે કે બરફશિલાઓ 1800ના પ્રારંભિક સમયથી ઓગળી રહી છે.   1950માં માપદંડો પ્રારંભ કરવામાં આવ્યો હતો તેમાં, [[વિશ્વ ગ્લેસીયર મોનીટરીંગ સર્વિસ |ડબ્લ્યુજીએમએસ]] ([[:en:World Glacier Monitoring Service|WGMS]]) અને [[નેશનલ સ્નો અને આઇસ ડેટા સેન્ટર |એનએસઆઇડીસી]] ([[:en:National Snow and Ice Data Center|NSIDC]])માં મળી આવ્યા હતા તેવા બરફશિલાઓના જથ્થા સંતુલન પર દેખરેખ રાખવાનું સ્વીકારવામાં આવ્યું છે. ]]
ચોક્કસ વાતાવાતારણ ઘટનાઓને ગ્લોબલ વોર્મિંગ સાથે જોડવાનું મુશ્કેલ હોવા છતાં, વૈશ્વિક તાપમાનમાં થયેલો વધારો [[બરફશિલા જથ્થા સંતુલન |બરફશિલાઓમાં ઘટાડો]] ([[:en:Glacier mass balance|glacial retreat]]), [[આર્કટિક સંકોચન |આર્કટિક સંકોચન]] ([[:en:Arctic shrinkage|Arctic shrinkage]]) અને વિશ્વસ્તરે [[સમુદ્રી સ્તરમાં વધારો |સમુદ્રી સ્તર]] ([[:en:sea level rise|sea level rise]])માં વધારા સહિત વ્યાપક [[ ગ્લોબલ વોર્મિંગની અસર |ફેરફારો]] ([[:en:effects of global warming|changes]])માં પરિણમે છે.  [[પ્રેસિપિટેશન (મીટીરીયોલોજિકલ-હવામાનશાસ્ત્ર)| પ્રેસિપીટેશન]] ([[:en:precipitation (meteorology)|precipitation]])ના જથ્થા અને પદ્ધતિમાં ફેરફારો [[ પૂર |પૂર]] ([[:en:flood|flood]]) અને [[ દુષ્કાળ |દુષ્કાળ]] ([[:en:drought|drought]])માં પરિણમે છે. [[ભારે વાતાવરણ|ભારે વાતાવરણ]] ([[:en:extreme weather|extreme weather]]) ઘટનાઓનું આવર્તન અને ઉગ્રતામાં ફેરફારો થવાની શક્યતા છે. અન્ય અસરોમાં કૃષિ ઉપજમાં ફેરફાર, નવા વેપાર માર્ગમાં વધારો&lt;ref&gt;{{cite news |first=Jennifer |last=Macey |title=Global warming opens up Northwest Passage |url=http://www.abc.net.au/news/stories/2007/09/19/2037198.htm?section=business |publisher=ABC News |date=September 19, 2007 |access-date= 2007-12-11}}&lt;/ref&gt;, ઓછો ઉનાળું [[ સ્ટ્રીમફ્લો |સ્ટ્રીમફ્લો]] ([[:en:streamflow|streamflow]]), [[ક્લાયમેટ ફેરફારથી લોપનું જોખમ |સ્પેસીઓનો લોપ]] ([[:en:extinction risk from climate change|extinctions]]) અને વિવિધ પ્રકારના [[વેક્ટોર (બાયોલોજી)|રોગો વેક્ટર]] ([[:en:Vector (biology)|disease vectors]])માં વધારો થવો તેનો સમાવેશ થાય છે.  

[[કુદરતી પર્યાવરણ |કુદરતી પર્યાવરણ]] ([[:en:natural environment|natural environment]]) અને [[સમાજ|માનવ જીવન]] ([[:en:civilization|human life]]) એમ બન્ને પર કેટલીક અસરો થોડી થોડી હોય છે, જે ગ્લોબલ વોર્મિંગને આભારી હોય છે.   આઇપીપીસીનો 2001નો અહેવાલ એવું સુચવે છે કે [[1850થી બરફશિલાઓમાં ઘટાડો |બરફશીલાઓનું ઓગળવું]] ([[:en:Retreat of glaciers since 1850|glacier retreat]]), [[આઇસ શેલ્ફ#આઇસ શેલ્ફ અંતરાય |આઇસ શેલ્ફ અંતરાય]] ([[:en:Ice shelf#Ice shelf disruption|ice shelf disruption]]) જેમ કે [[લાર્સન આઇસ શેલ્ફ |લાર્સન આઇસ શેલ્ફ]] ([[:en:Larsen Ice Shelf|Larsen Ice Shelf]]), [[સમુદ્રી સ્તરમાં વધારો |દરિયાઇ સ્તરમાં વધારો]] ([[:en:sea level rise|sea level rise]]), વરસાદની પદ્ધતિમાં ફેરફાર અને [[ ગ્લોબલ વોર્મિંગની અસર#વઘુ ભારે વાતાવરણ|ભારે વાતાવરણ ઘટનાઓ]] ([[:en:Effects of global warming#More extreme weather|extreme weather events]])ની ઉગ્રતા અને ફ્રીક્વન્સીમાં થયેલો વધારો થોડા ઘણા અંશે ગ્લોબલ વોર્મિંગને આભારી છે. &lt;ref name=&quot;tar_wg2&quot;&gt;{{cite web |title = Climate Change 2001: Impacts, Adaptation and Vulnerability. Contribution of Working Group II to the Third Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change |url = http://www.grida.no/climate/ipcc_tar/wg2/index.htm |publisher = [[Intergovernmental Panel on Climate Change]] |date = [[2001-02-16]] |access-date = 2007-03-14 |archive-date = 2007-03-03 |archive-url = https://web.archive.org/web/20070303133040/http://www.grida.no/climate/ipcc_tar/wg2/index.htm |url-status = dead }}&lt;/ref&gt;  અન્ય સંભવિત અસરોમાં કેટલાક પ્રદેશોમાં પાણીની તંગી અને અન્ય પ્રદેશોમાં પ્રેસિપિટેશનમાં વધારો, પર્વતીય બરફજથ્થમાં ફેરફારો અને હૂંફાળા તાપમાનને કારણે આરોગ્ય પર વિપરિત અસરનો સમાવેશ થાય છે. &lt;ref&gt;{{cite journal |author=McMichael AJ, Woodruff RE, Hales S |title=Climate change and human health: present and future risks |journal=Lancet |volume=367 |issue=9513 |pages=859–69 |year=2006 |pmid=16530580 |doi=10.1016/S0140-6736(06)68079-3}}&lt;/ref&gt; 

અસરગ્રસ્ત વિસ્તારોમાં [[ વસતી વધારો|વધતી જતી વસતી]] ([[:en:Population growth|growing population]])ની માત્રાને કારણે ગ્લોબલ વોર્મિંગની સામાજિક અને આર્થિક અસરો વધુ ખરાબ બની શકે છે.  સાધારણ વાતાવરણ વાળા પ્રદેશોમાં કેટલાક ફાયદાઓ જેમ કે ઠંડીને કારણે થોડી માત્રમાં મૃત્યુઓ થવાની ધારણા સેવાય છે.&lt;ref name=&quot;WGII SPM AR4&quot;&gt;{{cite web |title = Summary for Policymakers |work = Climate Change 2007: Impacts, Adaptation and Vulnerability. Working Group II Contribution to the Intergovernmental Panel on Climate Change Fourth Assessment Report |url = http://www.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar4/wg2/ar4-wg2-spm.pdf |format = [[Portable Document Format|PDF]] |publisher = [[Intergovernmental Panel on Climate Change]] |date = [[2007-04-13]] |access-date = 2007-04-28 |archive-date = 2018-01-13 |archive-url = https://web.archive.org/web/20180113141313/http://www.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar4/wg2/ar4-wg2-spm.pdf |url-status = dead }}&lt;/ref&gt; શક્ય અસરો અને તાજેતરની સમજૂતિઓનો સંક્ષિપ્ત સાર [[આઇપીસીસી થર્ડ એસેસમેન્ટ રિપોર્ટ |આઇપીસીસી થર્ડ એસેસમેન્ટ રિપોર્ટ]] ([[:en:IPCC Third Assessment Report|IPCC Third Assessment Report]])માં વર્કીંગ ગ્રુપ II&lt;ref name=&quot;tar_wg2&quot; /&gt; દ્વારા તૈયાર કરવામા આવેલા અહેવાલમાં શોધી શકાય છે. નવો [[આઇપીસીસી ફોર્થ એસેસેમેન્ટ રિપોર્ટ|આઇપીસીસી ફોર્થ એસેસમેન્ટ રિપોર્ટ]] ([[:en:IPCC Fourth Assessment Report|IPCC Fourth Assessment Report]]) સંક્ષિપ્ત સાર એવો અહેવાલ આપે છે કે 1970થી ઉત્તર [[એટલાન્ટિક સમુદ્ર |એટલાન્ટિક સમુદ્ર]] ([[:en:Atlantic Ocean|Atlantic Ocean]])માં ઉગ્ર [[ ટ્રોપીકલ વાવાઝોડુ|ટ્રોપીકલ વાવાઝોડા]] ([[:en:tropical cyclone|tropical cyclone]]) ગતિવિધિમાં વધારો થયો હતો તેવા નિરીક્ષણયુક્ત પૂરાવાઓ છે, જે સમુદ્રની સપાટીના તાપમાન (જુઓ [[એટલાન્ટિક મલ્ટીડેકેડલ ઓસીલેશન |એટલાન્ટિક મલ્ટીડેકેડલ ઓસીલેશન]] ([[:en:Atlantic Multidecadal Oscillation|Atlantic Multidecadal Oscillation]])))માં થતા વધારાની સાથ સહસંબંધ ધરાવે છે, પરંતુ નિયમિત [[ઉપગ્રહ|ઉપગ્રહ]] ([[:en:satellite|satellite]]) નિરીક્ષણોના રેકોર્ડ પૂર્વે લાંબા ગાળાના વલણો શોધી કાઢવા તે જટિલ છે.  સંક્ષિપ્તસાર એવું પણ સુચવે છે કે વિશ્વભરમાં ટ્રોપીકલ વાવાઝોડાઓની વાર્ષિક સંખ્યામાં કોઇ સ્પષ્ટ વલણ નથી. &lt;ref name=&quot;grida7&quot; /&gt; 

વધારાની ધારેલી અસરોમાં 1980-1999 સાથે સંબંધિત 2090-2100માં સમુદ્રી સ્તર{{nowrap|0.18 to 0.59 meters}} {{nowrap|(0.59 to 1.9&amp;nbsp;ft)}}માં વધારો , &lt;ref name=&quot;grida7&quot; /&gt; [[ક્લાયમેટ (આબોહવા) ફેરફાર અને કૃષિ|કૃષિ ક્ષેત્રે સંકટ ]] ([[:en:Climate change and agriculture|repercussions to agriculture]]), [[થર્મોહેલાઇન સર્ક્યુલેશન બંધ થઇ જવું|થર્મોહેલાઇન સર્ક્યુલેશનનું સંભવિત ધીમા પડવું ]] ([[:en:Shutdown of thermohaline circulation|possible slowing of the thermohaline circulation]]), [[ઓઝોન સ્તર |ઓઝોન સ્તરમાં ઘટાડો ]] ([[:en:ozone layer|ozone layer]]), ઉગ્રતામાં વધારો (પરંતુ ઓછુ ફ્રિક્વન્ટ) &lt;ref&gt;{{cite journal|doi = 10.1038/ngeo202|title = Simulated reduction in Atlantic hurricane frequency under twenty-first-century warming conditions|year = 2008|author = Knutson, Thomas R.|journal = Nature Geoscience|volume = 1|pages = 359}}&lt;/ref&gt; [[ગ્લોબલ વોર્મિંગની અસરો # વધુ ભારે વાતાવરણ |વાવાઝોડાઓ અને ભારે વાતાવરણ ઘટનાઓ ]] ([[:en:Effects of global warming#More extreme weather|hurricanes and extreme weather events]]), સમુદ્ર [[ પીએચ|પીએચ]] ([[:en:pH|pH]])નું સ્તર [[ સમુદ્રી એસિડીફિકેશન |નીચુ આવવું]] ([[:en:Ocean acidification|lowering]]), સમુદ્રમાં ઓક્સીજનમાં ઘટાડો, &lt;ref&gt;{{cite doi|10.1038/ngeo420}}&lt;/ref&gt;અને વિવિધ રોગોનો ફેલાવો જેમ કે [[ મેલેરીયા |મેલેરીયા ]] ([[:en:malaria|malaria]])અને [[ ડેન્ગ્યુ તાવ |ડેન્ગ્યુ તાવ]] ([[:en:dengue fever|dengue fever]]),&lt;ref name=&quot;wgIIc8&quot;&gt;{{citation | chapter=Chapter 8: Human Health | chapter-url=http://www.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar4/wg2/ar4-wg2-chapter8.pdf | url=http://www.ipcc.ch/ipccreports/ar4-wg2.htm | editor1-first=M.L. | editor1-last=Parry | editor2-first=O.F. | editor2-last=Canziani | editor3-first=J.P. | editor3-last=Palutikof | editor4-first=P.J. | editor4-last=van der Linden | editor5-first=C.E. | editor5-last=Hanson | publisher=[[Cambridge University Press]] | place=[[Cambridge, United Kingdom]] and [[New York City|New York, NY, USA]]. | author1-first=U. | author1-last=Confalonieri | author2-first=B. | author2-last=Menne | author3-first=R. | author3-last=Ebi | author4-first=K.L. | author5-first=M. | author5-last=Hauengue | author6-first=R.S. | author6-last=Kovats | author7-first=B. | author7-last=Revich | author8-first=A. | author8-last=Woodward | year=2007 | title=Climate Change 2007: Impacts, Adaptation and Vulnerability. Contribution of Working Group II to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change | isbn=978 0521 88010-7 | author=edited Martin Parry ... | access-date=2009-06-10 | archivedate=2007-12-11 | archiveurl=https://web.archive.org/web/20071211152540/http://www.ipcc.ch/ipccreports/ar4-wg2.htm }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;undp_summ&quot;&gt;{{Citation | author=[[United Nations Development Program]] | series=[[Human Development Report]] | edition=2007/2008 | contribution=Summary: Fighting climate change | title=Human Solidarity in a divided world | contribution-url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR_20072008_Summary_English.pdf | url=http://hdr.undp.org/en/reports/global/hdr2007-2008/chapters/ | publisher=[[Palgrave Macmillan]] | year=2008 | isbn=0-230-54704-4 | access-date=2009-06-10 | archivedate=2009-04-17 | archiveurl=https://web.archive.org/web/20090417004242/http://hdr.undp.org/en/reports/global/hdr2007-2008/chapters/ }}&lt;/ref&gt; તેમજ [[ લીમ રોગ |લીમ રોગ]] ([[:en:Lyme disease|Lyme disease]]), [[ હેન્ટાવાયરસ ચેપ |હેન્ટાવાયરસ ચેપ]] ([[:en:hantavirus infections|hantavirus infections]]), [[ ડેન્ગ્યુ તાવ |ડેન્ગ્યુ તાવ]] ([[:en:dengue fever|dengue fever]]), [[બૂબોનીક પ્લેગ |બૂબોનીક પ્લેગ]] ([[:en:bubonic plague|bubonic plague]]) અને [[ કોલેરા |કોલેરા]] ([[:en:cholera|cholera]])નો સમાવેશ થાય છે&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.asm.org/ASM/files/CCPAGECONTENT/DOCFILENAME/0000006005/globalwarming%5B1%5D.pdf |title=એએસએમ “ગ્લોબલ એન્વાયર્નમેન્ટલ ચેન્જ-માઇક્રોબાયલ કંટ્રીબ્યૂશન્સ, માઇક્રોબાયલ સોલ્યુશન્સ” પી.5 |access-date=2009-06-10 |archive-date=2009-03-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090325053207/http://www.asm.org/ASM/files/CCPAGECONTENT/DOCFILENAME/0000006005/globalwarming%5B1%5D.pdf |url-status=dead }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090325053207/http://www.asm.org/ASM/files/CCPAGECONTENT/DOCFILENAME/0000006005/globalwarming%5B1%5D.pdf |date=2009-03-25 }}&lt;/ref&gt;
ભવિષ્યના ક્લાયમેટ અંદાજોને આધારે એક અભ્યાસમાં 1,103 પ્રાણીઓ પ્લાન્ટ સ્પેશીના નમૂનાઓમાંથી 18 ટકાથી 35 ટકાનો 2050ની સાલ સુધીમાં [[ક્લાયમેટ ફેરફાર તરફથી લોપનું જોખમ  |લોપ]] ([[:en:extinction risk from climate change|extinct]]) થશે તેવી ધારણા સેવવામાં આવી છે. &lt;ref&gt;{{cite journal |last= Thomas |first= Chris D. |coauthors= ''et al.'' |date= [[2004-01-08]] |title= Extinction risk from climate change |journal= [[Nature (journal)|''Nature'']] |volume= 427 |issue= 6970 |pages= 145–138 |doi= 10.1038/nature02121 |url= http://www.geog.umd.edu/resac/outgoing/GEOG442%20Fall%202005/Lecture%20materials/extinctions%20and%20climate%20change.pdf |format= [[Portable Document Format|PDF]] |access-date= 2007-03-18 |archive-date= 2007-06-14 |archive-url= https://web.archive.org/web/20070614025509/http://www.geog.umd.edu/resac/outgoing/GEOG442%20Fall%202005/Lecture%20materials/extinctions%20and%20climate%20change.pdf |url-status= dead }}&lt;/ref&gt;જોકે, બહુ ઓછા અભ્યાસોએ તાજેતરના ક્લાયમેટ ફેરફાર&lt;ref&gt;{{cite journal |last= McLaughlin |first= John F. |coauthors= ''et al.'' |date= [[2002-04-30]] |title= Climate change hastens population extinctions |journal= [[Proceedings of the National Academy of Sciences|PNAS]] |volume= 99 |issue= 9 |pages= 6070–6074 |doi= 10.1073/pnas.052131199 |url= http://www.nd.edu/~hellmann/pnas.pdf |format= [[Portable Document Format|PDF]] |access-date= 2007-03-29 |pmid= 11972020 |archive-date= 2005-04-05 |archive-url= https://web.archive.org/web/20050405173535/http://www.nd.edu/~hellmann/pnas.pdf |url-status= dead }}&lt;/ref&gt;ને કારણે લોપ થશે તેવી ધારણા સેવી છે અને એક અભ્યાસ સુચવે છે કે લોપના અંદાજિત દરો અનિશ્ચિત છે. &lt;ref&gt;{{cite journal |last=Botkin |first=Daniel B. |authorlink= |coauthors=''et al.'' |year=2007 |month=March |title=Forecasting the Effects of Global Warming on Biodiversity |journal=[[BioScience]] |volume=57 |issue=3 |pages=227–236 |doi=10.1641/B570306 |url=http://www.imv.dk/Admin/Public/DWSDownload.aspx?File=%2FFiles%2FFiler%2FIMV%2FPublikationer%2FFagartikler%2F2007%2F050307_Botkin_et_al.pdf |access-date=2007-11-30 |format=PDF }}{{Dead link|date=એપ્રિલ 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; 

===અર્થશાસ્ત્ર ===
કેટલાક અર્થશાસ્ત્રીઓએ વિશ્વભરમાં ક્લાયમેટ ફેરફારથી થયેલા નુકસાનના ચોખ્ખા આર્થિક ખર્ચનો અંદાજ બાંધવાનો પ્રયત્ન કર્યો હતો.  આ પ્રકારના અંદાજોએ હજુ સુધી કોઇ અંતિમ તારણો હાંસલ કર્યા નથી; 100 અંદાજોના એક સર્વેમાં કાર્બન(ટનદીઠ કાર્બન ડાયોક્સાઇડના યુએસ$12) ટનદીઠ યુએસ$43ની સરેરાશ સાથે મૂલ્ય કાર્બન (ટીસી)ટનદીઠ [[ અમેરિકન ડોલર |યુએસ$-]] ([[:en:United States dollar|US$]])10(કાર્બન ડાયોક્સાઇડ ટનદીઠ યુએસ$-3)થી લઇને [[ યુએસ$|યુએસ$ ]] ([[:en:US$|US$]])350/ટીસી (ટનદીઠ કાર્બન ડાયોક્સાઇડ યુએસ$95).&lt;ref name=&quot;WGII SPM AR4&quot; /&gt; સંભવિત આર્થિક અસર પરના એક વ્યાપક જાહેર અહેવાલ એ [[સ્ટર્ન સમીક્ષા|સ્ટર્ન સમીક્ષા]] ([[:en:Stern Review|Stern Review]]) છે. તે સુચવે છે કે ભારે વાતાવરણ કદાચ વૈશ્વિક [[કાચી ઘરેલું પેદાશ |કાચી ઘરેલું પેદાશ]] માં એક ટકા સુધીનો ઘટાડો કરી શકે છે, અને ખરાબમાં ખરાબ કિસ્સામાં વૈશ્વિક [[માથાદીઠ |માથાદીઠ]] ([[:en:per capita|per capita]]) વપરાશ કદાચ 20 ટકા સુધી ઘટી શકે છે.&lt;ref&gt;{{cite web | url= http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/6098362.stm | title = At-a-glance: The Stern Review | publisher = [[BBC]] |access-date= 2007-04-29 |date = [[2006-10-30]]}}&lt;/ref&gt;   અહેવાલની પદ્ધતિ, તરફેણકારી વલણ અને ઉપસંહારની ઘણા અર્થશાસ્ત્રાઓએ ટીકા કરી છે, આ ટીકાઓ મુખ્યત્વે સમીક્ષાની [[ ડિસ્કાઉન્ટીંગ |ડિસ્કાઉન્ટીંગ]] ની ધારણાઓ અને તેની સ્થિતિ અંગેની પસંદગીઓ અંગેની છે. &lt;ref&gt;તોલ અને યોહ (2006) ”સ્ટર્ન સમીક્ષાની સમીક્ષા” વૈશ્વિક અર્થશાસ્ત્ર 7'''(4): 233-50. ''વૈશ્વિક અર્થશાસ્ત્ર'''7'''(4) માં અન્ય ટીકાકારો પણ જુઓ &lt;/ref&gt; જ્યારે અન્યોએ સંખ્યાની દ્રષ્ટિએ આર્થિક જોખમોને લગતા સામાન્ય પ્રયત્નોને ટેકો આપ્યો છે. &lt;ref&gt;{{web cite|url=http://delong.typepad.com/sdj/2006/12/do_unto_others.html|title= Do unto others...|author=[[J. Bradford DeLong]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{web cite|url=http://johnquiggin.com/wp-content/uploads/2006/12/sternreviewed06121.pdf|title=Stern and the critics on discounting|author=[[John Quiggin]]|access-date=2009-06-10|archive-date=2011-01-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20110127222724/http://johnquiggin.com/wp-content/uploads/2006/12/sternreviewed06121.pdf|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;[[યુનાઇટેડ નેશન્સ એન્વાયર્નમેન્ટ પ્રોગ્રામ | યુનાઇટેડ નેશન્સ એન્વાયર્નમેન્ચ પ્રોગ્રામ ]] (યુએનઇપી) અનુસાર, આર્થિક ક્ષેત્રો જેમ કે [[બેન્ક |બેન્ક]], [[ક્લાયમેટ ફેરફાર અને કૃષિ |કૃષિ]], વાહનવ્યવહાર અને અન્ય સહિત ક્લાયમેટ ફેરફાર સંબંધિત સમસ્યાઓનો સામનો કરે તેવી શક્યતા છે. &lt;ref&gt;{{cite web |url= http://www.unepfi.org/fileadmin/documents/CEO_briefing_climate_change_2002_en.pdf |format= [[Portable Document Format|PDF]] |title= Climate Risk to Global Economy |last= Dlugolecki |first= Andrew |coauthors= ''et al.'' |work= CEO Briefing: UNEP FI Climate Change Working Group |publisher= [[United Nations Environment Programme]] |access-date= 2007-04-29 |year= 2002 |archive-date= 2009-03-18 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090318033238/http://www.unepfi.org/fileadmin/documents/CEO_briefing_climate_change_2002_en.pdf |url-status= dead }}&lt;/ref&gt; જે વિકસિત દેશો કૃષિ પર નિર્ભર છે તેમને ખાસ કરીને ગ્લોબલ વોર્મિંગથી નુકસાન થશે. &lt;ref&gt;{{cite web | url= http://www.rff.org/Publications/Resources/Documents/164/RFF-Resources-164_Thomas%20Schelling.pdf | title= Thomas Schelling: Developing Countries Will Suffer Most from Global Warming | access-date= 2008-03-01 | work= Resources 164 | format= PDF | archive-date= 2008-11-08 | archive-url= https://web.archive.org/web/20081108052713/http://www.rff.org/Publications/Resources/Documents/164/RFF-Resources-164_Thomas%20Schelling.pdf | url-status= dead }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081108052713/http://www.rff.org/Publications/Resources/Documents/164/RFF-Resources-164_Thomas%20Schelling.pdf |date=2008-11-08 }}&lt;/ref&gt;

== અપનાવવું અને પહોંચી વળવું==
ક્લાયમેટ વૈજ્ઞાનિકોમાં એક [[ ક્લાયમેટ ફેરફાર પર વૈજ્ઞાનિક મંતવ્ય |વ્યાપક સંધિ]]એ છે કે વૈશ્વિક તાપમાનમાં થઇ રહેલો વધારો કેટલાક [[રાષ્ટ્ર|રાષ્ટ્રો]], [[ રાજ્ય |રાજ્યો]], [[ કોર્પોરેશન |કોર્પોરેશનો]]અને વ્યક્તિગતોને પ્રતિભાવ અમલી બનાવવામાં પરિણમ્યો છે. ગ્લોબલ વોર્મિંગ અંગેના આ પ્રતિભાવો [[ગ્લોબલ વોર્મિંગની અસરો |ગ્લોબલ વોર્મિંગની અસરો]] સામે [[ગ્લોબલ વોર્મિંગ સામેની વ્યવસ્થા |વ્યવસ્થા]]  કરવી અને ઘટાડવી અથવા ગ્લોબલ વોર્મિંગને ઉલ્ટી કરવી તે બે વચ્ચે વ્યાપક રીતે વહેંચાય છે. પાછળથી [[ ગ્લોબલ વોર્મિંગને પહોંચી વળવું |પહોંચી વળવું]] તરીકે ઓળખવામાં આવે છે અને તેમાં પ્રદૂષણ ઘટાડો અને અટકળયુક્ત [[ જિયોએન્જિનીયરીંગ |જિયોએન્જિયનીયરીંગ]] એમ બન્નેનો સમાવેશ થાય છે. 

====પહોંચી વળવું ====
ઘણા પર્યાવરણીય જૂથો ગ્લોબલ વોર્મિંગ સામે [[ક્લાયમેટ ફેરફાર પર વ્યક્તિગત અને રાજકીય પગલાં |વ્યક્તિગત પગલાં]] ([[:en:Individual and political action on climate change|individual action]])ને પ્રોત્સાહન આપે છે, તેમજ ઘણી વખત વપરાશકર્તા દ્વારા જ નહી પરંતુ સમુદાય અને પ્રાદેશિક સંસ્થાઓ દ્વારા પણ પ્રોત્સાહન આપવામાં આવે છે. કેટલાકે ફોસીલ ફ્યૂઅલ ઉત્પાદન અને સીઓ&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; પ્રદૂષણ વચ્ચે સીધો સંબંધ દર્શાવીને  વિશ્વકક્ષાએ ફોસીલ ફ્યૂઅલ ઉત્પાદન પર [[ ક્વોટા (નિયત સંખ્યા)|ક્વોટા]] ([[:en:quota|quota]])નું સુચન કર્યું છે. &lt;ref&gt;{{cite web | title = Climate Control: a proposal for controlling global greenhouse gas emissions | publisher = Sustento Institute | url = http://sustento.org.nz/wp-content/uploads/2007/06/climate-control.pdf | format = [[Portable Document Format|PDF]] | access-date = 2007-12-10 | archive-date = 2016-01-30 | archive-url = https://web.archive.org/web/20160130145114/http://sustento.org.nz/wp-content/uploads/2007/06/climate-control.pdf | url-status = dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web | title = Rigged - The climate talks are a stitch-up, as no one is talking about supply. | first = George | last = Monbiot | url = http://www.monbiot.com/archives/2007/12/11/rigged/ | format = HTML | access-date =  2007-12-22}}&lt;/ref&gt; 

[[વૈકલ્પિક બળતણો|વૈકલ્પિક બળતણ]] ના વપરાશ સામે  વિસ્તરિત ઉર્જા કાર્યક્ષમતા અને મર્યાદિત પગલાંઓ સહિત ક્લાયમેટ ફેરફાર પર [[ક્લાયમેટ ફેરફાર પર વ્યાવસાયિક પગલા|વ્યાવસાયિક પગલાં]]નો પણ સમાવેશ થાય છે.  જાન્યુઆરી 2005માં યુરોપીયન યૂનિયને તેની [[યુરોપીયન યૂનિયન એમિસન ટ્રેડીંગ સ્કીમ |યુરોપીયન યૂનિયન એમિસન ટ્રેડીંગ સ્કીમ]] રજૂ કરી હતી, જે અનુસાર ગ્રીનહાઉસ ગેસ [[ પ્રદૂષણ ટ્રેડીંગ |પ્રદૂષણ ટ્રેડીંગ]] યોજના મારફતે કંપનીઓ સરકાર સાથે મળીને પોતાના પ્રદૂષણ પર નિયંત્રણ મૂકવા સંમત થાય છે અથવા તેમની મંજૂરીઓ અંતર્ગત કામ કરતા લોકો પાસેથી ક્રેડિટની ખરીદી કરે છે.  ઓસ્ટ્રેલીયાએ 2008માં તેની [[કાર્બન પોલ્યુશન રિડક્શન સ્કીમ |કાર્બન પોલ્યુશન રિડક્શન સ્કીમ]] ([[:en:Carbon Pollution Reduction Scheme|Carbon Pollution Reduction Scheme]])ની જાહેરાત કરી હતી.  યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સના પ્રમુખ [[ બરાક ઓબામા|બરાક ઓબામા]] ([[:en:Barack Obama|Barack Obama]])એ જાહેરાત કરી હતી કે તેઓ અર્થતંત્ર આધારિત [[નિયંત્રણ અને વેપાર |નિયંત્રણ અને વેપાર]] ([[:en:cap and trade|cap and trade]]) યોજના રજૂ કરશે..&lt;ref&gt;{{cite web | url = http://my.barackobama.com/page/content/newenergy | title = Barack Obama and Joe Biden: New Energy for America | access-date = 2008-12-19 | archive-date = 2016-12-30 | archive-url = https://web.archive.org/web/20161230104628/https://my.barackobama.com/page/content/newenergy | url-status = dead }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161230104628/https://my.barackobama.com/page/content/newenergy |date=2016-12-30 }}&lt;/ref&gt; ગ્લોબલ વોર્મિંગને નાથવા માટે વિશ્વની પ્રાથમિક આંતરરાષ્ટ્રીય સંધિ એ [[ ક્યોટો પ્રોટોકોલ |ક્યોટો પ્રોટોકોલ]] ([[:en:Kyoto Protocol|Kyoto Protocol]]) છે, 1997માં વાટાઘાટ હાથ ધરાઇ હતી તે [[ક્લાયમેટ ફેરફાર પર યુનાઇટેડ નેશન્સ ફ્રેમવર્ક કોન્વેન્શન |યુએનએફસીસીસી]] ([[:en:United Nations Framework Convention on Climate Change|UNFCCC]])માં એમેન્ડમેન્ટ. આ પ્રોટોકોલ હવે વૈશ્વિક સ્તર 160 કરતા વધુ દેશોને અને 55થી વધુ વૈશ્વિક ગ્રીનહાઉસ ગેસ પ્રદૂષણોને આવરી લે છે.&lt;ref&gt;{{cite web | url=http://unfccc.int/files/essential_background/kyoto_protocol/application/pdf/kpstats.pdf | format=[[Portable Document Format|PDF]] |title=Kyoto Protocol Status of Ratification | publisher=[[United Nations Framework Convention on Climate Change]] | date=[[2006-07-10]] | access-date= 2007-04-27}}&lt;/ref&gt; ફક્ત [[યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ |યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ]] ([[:en:United States|United States]]) અને [[કઝાખસ્તાન |કઝાખસ્તાને]] ([[:en:Kazakhstan|Kazakhstan]]) સંધિને સ્વીકારી નથી, કેમ કે યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ ઐતિહાસિક રીતે [[યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ દ્વારા ગ્રીનહાઉસ ગેસ પ્રદૂષણ|ગ્રીનહાઉસ ગેસ છોડનાર]] ([[:en:greenhouse gas emissions by the United States|largest emitter]]) વિશ્વનો સૌથી મોટો દેશ છે.  આ સંધિ 2012માં પૂરી થાય છે અને તેના પછીની ભવિષ્યની સંધિ કરવા માટે આંતરરાષ્ટ્રીય વાટાઘાટો મે 2007માં શરૂ થઇ હતી.&lt;ref&gt;[http://www.boston.com/news/science/articles/2007/05/14/climate_talks_face_international_hurdles/ ક્લાયમેટ અંગેના વાટાઘાટો આંતરરાષ્ટ્રીય અવરોધો]નો સમાનો કરે છે, આર્થુર મેક્સ, એસોસિયેટેડ પ્રેસ દ્વારા, 5/14/07.&lt;/ref&gt; 

[[યુ.એસ. પ્રમુખ | યુ.એસ. પ્રમુખ]] [[ જ્યોર્જ ડબ્લ્યુ. બુશ |જ્યોર્જ ડબ્લ્યુ. બુશે]]  ક્લાયમેટ ફેરફારને નાથવા માટે સુધારેલી ઉર્જા ટેકનોલોજી આગળ ધપાવી હતી,&lt;ref&gt;[http://www.whitehouse.gov/stateoftheunion/2008/index.html સ્ટેટ ઓફ ધ યૂનિયન એડ્રેસ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090117073242/http://www.whitehouse.gov/stateoftheunion/2008/index.html |date=2009-01-17 }} 2008-01-28ના રોજ મેળવાયેલું. “યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સે આપણી ઉર્જા સલામતીને મજબૂત કરવાની અને વૈશ્વિક ક્લાયમેટ ફેરફારનો સામનો કરવા વચનબદ્ધ છે.  આ તમામ લક્ષ્યાંકોને પહોંચી વળવાનો અમેરિકા માટે શ્રેષ્ઠ માર્ગ એ છે કે તેણે ચોખ્ખા અને વધુ ઉર્જા કાર્યક્ષમ ટેકનોલોજીના વિકાસ માટે આગળ ધપવાનું સતત રાખવું જોઇએ.”&lt;/ref&gt;જ્યારે અમેરિકામાં આવેલા વિવિધ રાજ્યો અને શહેરી સરકારે સ્થાનિક ધોરણે ક્યોટો પ્રોટોકોલને ટેકો અને પાલન કરવાનો સંકેત આપતા પોતાના પ્રયાસો શરૂ કર્યા હતા, જેમાં [[રિજીયોનલ ગ્રીનહાઉસ ગેસ ઇનીશિયેટીવ|રિજીયોનલ ગ્રીનહાઉસ ગેસ ઇનિશીયેટિવનો સમાવેશ થાય છે]] &lt;ref&gt;{{cite web| url=http://www.rggi.org/ |title=Regional Greenhouse Gas Initiative| access-date= 2006-11-07}}&lt;/ref&gt; 

ગ્લોબલ વોર્મિંગને પહોંચી વળવા અને ખર્ચાઓને વર્ગીકૃત કરવા અને વિવિધ ખ્યાલોના ફાયદાઓ સંદર્ભે કામ કરતા અહેવાલો માટે આઇપીસીસીનું વર્કીંગ ગ્રુપ III જવાબદાર છે. 2007માં [[આઇપીસીસી ફોર્થ એસેસમેન્ટ રિપોર્ટ |આઇપીસીસી ફોર્થ એસેસમેન્ટ રિપોર્ટ]]માં તેઓએ અંતમાં દર્શાવ્યું હતું કે કોઇ પણ ટેકનોલોજી અથવા ક્ષેત્ર ભવિષ્યના વોર્મિંગને પહોંચી વળવા સંપૂર્ણપણે જવાબદાર નથી.  વિવિધ ક્ષેત્રોમાં અગત્યના આચરણો અને ટેકનોલોજી હોવાનું તેમણે શોધી કાઢ્યું હતું જેમાં [[ ઉર્જા પુરવઠો |ઉર્જા પુરવઠો]], [[ વાહનવ્યવહાર |વાહનવ્યવહાર]] [[ ઉદ્યોગ |ઉદ્યોગ]] અને [[ કૃષિ |કૃષિ]] નો સમાવેશ થાય છે, જેનો વૈશ્વિક પ્રદૂષણો ઘટાડવા માટે અમલ કરી શકાય.તેઓ એવો અંદાજ બાંધે છે કે 2030 સુધીમાં 445 અને 710 વચ્ચે [[ કાર્બન ડાયોક્સાઇડ ઇક્વેલન્ટ|કાર્બન ડાયોક્સાઇડ ઇક્વેલન્ટ]] સ્થિર થાય તો તે વૈશ્વિક [[ કાચી ઘરેલું પેદાશ |કાચી ઘરેલું પેદાશ]]માં 0.6 ટકા વધારામાં અને ત્રણ ટકા ઘટાડાની વચ્ચે પરિણમશે.&lt;ref&gt;{{cite web | url=http://arch.rivm.nl/env/int/ipcc/pages_media/FAR4docs/final_pdfs_ar4/SPM.pdf | format=[[Portable Document Format|PDF]] | title=Summary for Policymakers | work=Climate Change 2007: The Physical Science Basis. Contribution of Working Group III to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change | access-date=2007-12-09 | date=[[2007-05-04]] | publisher=[[Intergovernmental Panel on Climate Change]] | archive-date=2008-12-30 | archive-url=https://web.archive.org/web/20081230110553/http://arch.rivm.nl/env/int/ipcc/pages_media/FAR4docs/final_pdfs_ar4/SPM.pdf | url-status=dead }}&lt;/ref&gt; વર્કીંગ ગ્રુપ III અનુસાર તાપમાન વધારાને 2 ડિગ્રી સેલ્સીયસ સુધી નિયંત્રિત રાખવા માટે “જો વિકસતા દેશો નોંધપાત્ર ઘટાડો કરે તો પણ વિકસિત દેશોને એક જૂથ તરીકે 2020માં પોતાના પ્રદૂષણોને 1990થી નીચે ઘટાડવાની જરૂર પડશે (મોટા ભાગના વિચારેલી વ્યવસ્થાઓ માટે 1990ના નીચેના સ્તરે 10 ટકાથી 40 ટકાના ક્રમે) અને 2050 સુધી તેનાથી પણ નીચેના સ્તરે (40 ટકા(એસઆઇસી. બોક્સમાં 80 ટકા 13.7, પી776) થી 1990ના નીચેના સ્તરે 95 ટકા).” &lt;ref&gt;{{cite web | url=http://www.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar4/wg3/ar4-wg3-chapter13.pdf | format=[[Portable Document Format|PDF]] | title=Policies, Instruments and Co-operative Arrangements | work=Policies, Instruments and Co-operative Arrangements. In Climate Change 2007: Mitigation. Contribution of Working Group III to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change | access-date=2008-04-26 | date=[[2007-05-04]] | publisher=[[Intergovernmental Panel on Climate Change]] | last=Guptal | first=Sujata | coauthors=''et al.'' | pages=21 | quote=..developed countries as a group would need to reduce their emissions to below 1990 levels in 2020 (on the order of –10% to 40% below 1990 levels for most of the considered regimes) and to still lower levels by 2050 (40% to 95% below 1990 levels), even if developing countries make substantial reductions. | archive-date=2017-06-11 | archive-url=https://web.archive.org/web/20170611003818/http://www.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar4/wg3/ar4-wg3-chapter13.pdf | url-status=dead }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170611003818/http://www.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar4/wg3/ar4-wg3-chapter13.pdf |date=2017-06-11 }}&lt;/ref&gt; [[ગ્રીનહાઉસ ગેસ | ગ્રીનહાઉસ ગેસ]] પ્રદૂષણોને ઘટાડવા માટેના ધીમા પગલાંઓને કારણે કેટલાક વૈજ્ઞાનિકો જેમ કે [[ કેન કેલ્ડેઇરા|કેન કેલ્ડેઇરા]]અને [[નોબેલ પ્રાઇઝ|નોબેલ પ્રાઇઝ]] વિજેતા [[ પાઉલ ક્રૂટઝન|પાઉલ ક્રૂટઝન]] &lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.sciam.com/article.cfm?id=geoengineering-how-to-cool-earth |title=Geoengineering: How to Cool Earth--At a Price |access-date= 27 January 2009 |publisher=Scientific American |date=October 2008 |author=Robert Kunzig }}&lt;/ref&gt;ને [[ જિયોએન્જિનીયરીંગ|જિયોએન્જિનીયરીંગ]] ટેકનિક સુચવવા પ્રેર્યા છે.

== આર્થિક અને રાજકીય ચર્ચા ==
ગ્લોબલ વોર્મિંગની આસપાસ વૈજ્ઞાનિક શોધોની વધેલી લોકપ્રિયતા રાજકીય અને આર્થિક ચર્ચામાં પરિણમી છે.&lt;ref&gt;{{Citation | first=Spencer | last=Weart | author-link=Spencer R. Weart | contribution=The Public and Climate Change | contribution-url=http://www.aip.org/history/climate/Public.htm | title=The Discovery of Global Warming | editor-first=Spencer | editor-last=Weart | editor-link=Spencer R. Weart | url=http://www.aip.org/history/climate/index.html | publisher=[[American Institute of Physics]] | year=2006 | access-date=2007-04-14 | archivedate=2012-04-08 | archiveurl=https://www.webcitation.org/66logjZlC?url=http://www.aip.org/history/climate/index.html }}&lt;/ref&gt;  ગરીબ પ્રદેશો જેમ કે [[ આફ્રિકા |આફ્રિકા]] ([[:en:Africa|Africa]]) સૂચિત ગ્લોબલ વોર્મિંગનું ભારે જોખમ અનુભવતું હોય તેમ દેખાય છે, જ્યારે તેનું પ્રદૂષણ વિકસિત દેશોની તુલનામાં ઓછું છે.&lt;ref&gt;{{cite news | title= Poor Nations to Bear Brunt as World Warms | first=Andrew | last=Revkin | date=[[2007-04-01]] | publisher=[[The New York Times]] | url= http://www.nytimes.com/2007/04/01/science/earth/01climate.html?ex=1333080000&amp;en=6c687d64add0b7ba&amp;ei=5088&amp;partner=rssnyt&amp;emc=rss| access-date =  2007-05-02}}&lt;/ref&gt;. તેની સાથે [[ વિકસતો દેશ|વિકસતા જતા દેશ]] ([[:en:developing country|developing country]])ને [[ ક્યોટો પ્રોટોકોલ |ક્યોટો પ્રોટોકોલમાં]] ([[:en:Kyoto Protocol|Kyoto Protocol]])થી મુક્તિ આપવામાં આવી છે જેની [[યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ |યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ]] ([[:en:United States|United States]]) અને [[ ઓસ્ટ્રેલીયા |ઓસ્ટ્રેલીયા]] ([[:en:Australia|Australia]]) દ્વારા ટીકા કરવામાં આવી છે અને [[ પશ્ચિમી દુનીયા|પશ્ચિમી દુનિયા]] ([[:en:Western world|Western world]])માં યુ.એસ&lt;ref&gt;{{cite web | title=China's emissions may surpass the US in 2007 | first=Catherine | last=Brahic | date=[[2006-04-25]] | publisher=[[New Scientist]] | url=http://environment.newscientist.com/article/dn11707-chinas-emissions-to-surpass-the-us-within-months.html | access-date=2007-05-02 | archive-date=2008-04-26 | archive-url=https://web.archive.org/web/20080426231624/http://environment.newscientist.com/article/dn11707-chinas-emissions-to-surpass-the-us-within-months.html | url-status=dead }}&lt;/ref&gt; દ્વારા સતત નનૈયાના સિદ્ધાંતના એક ભાગ તરીકે ઉપયોગમાં લેવાય છે, ક્લાયમેટ પર માનવ અસરના ખ્યાલે યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સની તુલનામાં [[ યુરોપ |યુરોપ]] ([[:en:Europe|Europe]])માં વ્યાપક જાહેર સ્વીકૃત્તિ મેળવી છે. &lt;ref&gt;{{cite news | title=More in Europe worry about climate than in U.S., poll shows | first=Thomas | last=Crampton | date=[[2007-01-04]] | publisher=[[International Herald Tribune]] | url=http://www.iht.com/articles/2007/01/04/news/poll.php | access-date=2007-04-14 | archive-url=https://web.archive.org/web/20070106021420/http://www.iht.com/articles/2007/01/04/news/poll.php | archive-date=2007-01-06 | url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web | title = Summary of Findings | work = Little Consensus on Global Warming. Partisanship Drives Opinion | publisher = [[Pew Research Center]] | date = [[2006-07-12]] | access-date = 2007-04-14 | url = http://people-press.org/reports/display.php3?ReportID=280 | archive-date = 2007-03-02 | archive-url = https://web.archive.org/web/20070302181303/http://people-press.org/reports/display.php3?ReportID=280 | url-status = dead }}&lt;/ref&gt; 

ક્લાયમેટ ફેરફારના મુદ્દાએ આ પ્રકારના ફેરફારો ઉદભવશે તેના [[ગ્લોબલ વોર્મિંગનું અર્થશાસ્ત્ર|ખર્ચા]] ([[:en:Economics of global warming|costs]])ઓ સામે [[ગ્રીનહાઉસ ગેસ |ગ્રીનહાઉસ ગેસ]] ([[:en:greenhouse gas|greenhouse gas]])ના [[ ઔદ્યોગિક પ્રક્રિયા |ઔદ્યોગિક]] ([[:en:industrial process|industrial]]) [[ વાયુ પ્રદૂષણ|પ્રદૂષણો]] ([[:en:Air pollution|emissions]])ને મર્યાદિત કરવાના ફાયદાઓ અંગે ઉગ્ર ચર્ચાની વિચારણાને વેગ આપ્યો છે. કાર્બન પ્રદૂષણ ઘટાડવાની દ્રષ્ટિએ [[વૈકલ્પિક ઉર્જા |વૈકલ્પિક ઉર્જા સ્ત્રોતો]] ([[:en:Alternative energy|alternative energy sources]]) અપનાવવાના ખર્ચાઓ અને ફાયદાઓ વિશે વિવિધ દેશોમાં ચર્ચા ચાલી રહી છે. &lt;ref&gt;{{cite news |url= http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/6432829.stm |title= EU agrees on carbon dioxide cuts |date= [[2007-03-09]] |publisher= [[BBC]] |access-date= 2007-05-04}}&lt;/ref&gt;  સંસ્થાઓ અને કંપનીઓ જેમ કે [[કોમ્પીટીટીવ એન્ટરપ્રાઇઝ ઇન્સ્ટિટ્યુટ|કોમ્પીટીટીવ એન્ટરપ્રાઇઝ ઇન્સ્ટિટ્યુટ]] ([[:en:Competitive Enterprise Institute|Competitive Enterprise Institute]]) અને [[એક્ઝોનમોબિલ|એક્ઝોનમોબિલે]] ([[:en:ExxonMobil|ExxonMobil]]) કડક નિયંત્રણોના સંભવિત આર્થિક ખર્ચ પર ભાર મૂકતા વધુ સંકુચિત ક્લાયમેટ ફેરફાર સ્થિતિ પર ભાર મૂક્યો છે. &lt;ref&gt;{{cite news |last=Begley |first=Sharon |title=The Truth About Denial|publisher=Newsweek |date=2007-08-13 |url=http://www.newsweek.com/id/32482 |access-date= 2007-08-13}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web | title=Royal Society tells Exxon: stop funding climate change denial | url=http://www.guardian.co.uk/environment/2006/sep/20/oilandpetrol.business | first=David | last=Adams | publisher=[[The Guardian]] | date=[[2006-09-20]] | access-date= 2007-08-09}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;MSNBC 01-12&quot;&gt;{{cite news |title= Exxon cuts ties to global warming skeptics |url= http://www.msnbc.msn.com/id/16593606 |publisher= [[MSNBC]] |date= [[2007-01-12]] |access-date=  2007-05-02}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |title= Report: Big Money Confusing Public on Global Warming |url= http://abcnews.go.com/Technology/Business/story?id=2767979&amp;page=1 |last= Sandell |first= Clayton |publisher= [[American Broadcasting Company|ABC]] |date= [[2007-01-03]] |access-date=  2007-04-27}}&lt;/ref&gt; તે રીતે વિવિધ પર્યાવરણને લગતી લોબીઓ અને અસંખ્ય જાહેર સંસ્થાઓએ [[ ગ્લોબલ વોર્મિંગની અસરો|ક્લાયમેટ ફેરફારના સંભવિત જોખમો]] ([[:en:Effects of global warming|risks of climate change]]) અને કડક નિયંત્રણના અમલને આગળ ધપાવવા ભાર મૂકવા માટે ઝુંબેશનો પ્રારંભ કર્યો છે.  કેટલીક ફોસીલ ફ્યૂઅલ કંપનીઓએ તાજેતરના વર્ષોમાં પોતાના પ્રયત્નોમાં પાછી પાની કરી છે &lt;ref&gt;{{cite news |url= http://www.usatoday.com/weather/climate/globalwarming/2007-05-18-greenpeace-exxon_N.htm |title= Greenpeace: Exxon still funding climate skeptics |date= [[2007-05-18]] |publisher= [[USA Today]] |access-date= 2007-07-09 |archive-date= 2007-06-30 |archive-url= https://web.archive.org/web/20070630210237/http://www.usatoday.com/weather/climate/globalwarming/2007-05-18-greenpeace-exxon_N.htm |url-status= dead }}&lt;/ref&gt;અથવા ગ્લોબલ વોર્મિંગને ઘટાડવાની નીતિઓ ઘડવાનું આહવાન કર્યુ છે. &lt;ref&gt;{{cite press release|url=http://www.ceres.org/news/news_item.php?nid=56|title=Global Warming Resolutions at U.S. Oil Companies Bring Policy Commitments from Leaders, and Record High Votes at Laggards|date=April 28, 2004|publisher=Ceres|access-date=2007-07-27|archivedate=2005-12-30|archiveurl=https://web.archive.org/web/20051230124928/http://www.ceres.org/news/news_item.php?nid=56}}&lt;/ref&gt; 

દલીલનો અન્ય મુદ્દો એ છે કે જેમાં [[નવા ઔદ્યોગિકૃત્ત દેશ|વિકસતા અર્થતંત્રો]] ([[:en:Newly industrialized country|emerging economies]]) જેમ કે [[ ભારત |ભારત]] ([[:en:India|India]]) અને [[ચીન|ચીને]] ([[:en:China|China]]) તેમના પ્રદૂષણોને નિયંત્રણમાં રાખવાની આશા સેવવી જોઇએ. તાજેતરના અહેવાલો અનુસાર ચીનનું [[કાર્બન ડાયોક્સાઇડ પ્રદૂષણોની દ્રષ્ટિએ દેશોની યાદી |કુલ રાષ્ટ્રીય સીઓ &lt;સબ&gt;2&lt;/સબ&gt;પ્રદૂષણ]] ([[:en:List of countries by carbon dioxide emissions|gross national CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; emissions]]) શક્યતઃ યુ.એસ. કરતા વધી જશે. &lt;ref&gt;{{cite news| url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/7347638.stm|title= China now top carbon polluter| publisher= [[BBC News]] | date= [[2008-04-14]] | access-date= 2008-04-22}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news| url=http://news.theage.com.au/china-is-biggest-co2-emitter-research/20080415-26an.html|title= China is biggest CO2 emitter : research| publisher= [[The Age]] | date= [[2008-04-15]] | access-date= 2008-04-22}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news| url=http://www.usatoday.com/tech/science/2007-06-20-124188869_x.htm| title= Group: China tops world in CO2 emissions| publisher=[[Associated Press]] | date=[[2007-06-20]] | access-date= 2007-10-16}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news| url=http://www.livemint.com/2007/06/20235536/China-surpassed-US-in-carbon-e.html| title= Group: China surpassed US in carbon emissions in 2006: Dutch report| publisher=[[Reuters]] | date=[[2007-06-20]] | access-date= 2007-10-16}}&lt;/ref&gt; ચીને એવી દલીલ કરી છે કે તેનું [[માથાદીઠ  કાર્બન ડાયોક્સાઇડ પ્રદૂષણોની દ્રષ્ટિએ દેશોની યાદી |માથાદીઠ પ્રદૂષણ]] ([[:en:List of countries by carbon dioxide emissions per capita|per capita emissions]]) યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સની તુલનામાં આશરે એક પંચમાશ જેટલું હોવાથી પ્રદૂષણ ઘટાડવા માટે ઓછુ જવાબદાર છે.&lt;ref&gt;[http://www.newsvine.com/_news/2007/12/07/1147788-china-says-west-should-deal-with-warming ચીનઃ યુએસએ ક્લાયમેટ અંગે પહેલ કરવી જોઇએ], મિશેલ કેસી દ્વારા, એસોસિયેટેડ પ્રેસ, વાયા ન્યૂઝવાયર. કોમ 12/7/07.&lt;/ref&gt; ભારતને પણ ક્યોટો પ્રોટોકોલમાંથી મુક્તિ આપવામા આવી છે અને અન્ય સૌથી મોટા ઔદ્યોગિક પ્રદૂષણોના સ્ત્રોતે પણ આ જ પ્રકારનું આહવાન કર્યું છે. &lt;ref&gt;[http://www.nytimes.com/2007/07/17/science/earth/17glacier.html  બરફશિલાઓ ઘટાડામાં], સોમીની સેનગુપ્તા, 7/17/07, ન્યૂયોર્ક ટાઇમ્સ. &lt;/ref&gt;  યુ.એસ. એવી દલીલ કરે છે જો તેણે પ્રદૂષણ ઘટાડવાનું ખર્ચ સહન કરવું હશે તો ચીને પણ તેમ જ કરવું પડશે.&lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/6610653.stm ચીનના લોકો ક્લાયમેટ મુસદ્દા]નો વિરોધ કરે છે, બીબીસી 5/1/07; [http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2007/06/05/AR2007060502546_2.html?hpid=topnews યુ.એસ. કાર્બન નિયંત્રણોની લડતમાં, ચીન પર તમામ દ્રષ્ટિ અને પ્રયત્નો મંડાયેલા છે], સ્ટીવન મુફસોન દ્વારા, વોશિગ્ટોન પોસ્ટ, 6/6/07 &lt;/ref&gt;

== સંબંધિત ક્લાયમેટ મુદ્દાઓ==
ગ્લોબલ વોર્મિંગના સંબંધે વિવિધ પ્રકારના મુદ્દાઓ ઘણી વખત ઉઠાવવામાં આવે છે.તેમાંનો એક છે [[ સમુદ્રી એસિડિફિકેશન |સમુદ્રી એસિડીફિકેશન]] ([[:en:ocean acidification|ocean acidification]]). વધેલું વાતાવરણ સીઓ&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; સમુદ્રમાં સીઓ&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;ને યથાવત રાખવાની માત્રામાં વધારો કરે છે. &lt;ref&gt;{{cite web |url=http://science.hq.nasa.gov/oceans/system/carbon.html |title=The Ocean and the Carbon Cycle |access-date=2007-03-04 |date=[[2005-06-21]] |work=[[NASA]] |archive-date=2007-02-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070211002613/http://science.hq.nasa.gov/oceans/system/carbon.html |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; સમુદ્રમાં રહેલું યથાવત સીઓ&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;, [[ કાર્બનિક એસિડ |કાર્બનિક એસિડ]] ([[:en:carbonic acid|carbonic acid]])નું નિર્માણ કરવાની ક્રિયા કરે છે, જે પરિણામે એસિફિકેશનમાં પરિણમે છે.  સમુદ્રી સપાટી [[ પીએચ|પીએચ]] ([[:en:pH|pH]]) કે જે ઔદ્યોગિક યુગના પ્રારંભની નજીક 8.25 હતુ તે 2004 સુધીમાં 8.14 સુધી ઘટી ગયું હોવાનું માનવામાં આવે છે&lt;ref&gt;{{cite journal |last= Jacobson |first= Mark Z. |date= [[2005-04-02]] |title= Studying ocean acidification with conservative, stable numerical schemes for nonequilibrium air-ocean exchange and ocean equilibrium chemistry |journal= [[Journal of Geophysical Research]] |volume= 110 |issue= D7 |id= D07302 |url= http://www.stanford.edu/group/efmh/jacobson/2004JD005220.pdf |format= [[Portable Document Format|PDF]] |doi= 10.1029/2004JD005220 |access-date= 2007-04-28 |pages= D07302 |archive-date= 2007-06-14 |archive-url= https://web.archive.org/web/20070614025505/http://www.stanford.edu/group/efmh/jacobson/2004JD005220.pdf |url-status= dead }}&lt;/ref&gt; અને જેમ જેમ સમુદ્ર વધુ સીઓ&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; ગ્રહણ કરશે તેમ 2100 સુધીમાં વધુ 0.14થી 0.5 યુનિટ સુધી ઘટવાનો અંદાજ છે. &lt;ref name=&quot;grida7&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal | last = Caldeira | first = Ken | coauthors = Wickett, Michael E. | title = Ocean model predictions of chemistry changes from carbon dioxide emissions to the atmosphere and ocean | journal = [[Journal of Geophysical Research]] | volume = 110 | issue = C09S04 | doi = 10.1029/2004JC002671 | pages = 1–12 | url = http://www.agu.org/pubs/crossref/2005/2004JC002671.shtml | date = [[2005-09-21]] | access-date = 2006-02-14 | archive-date = 2007-06-06 | archive-url = https://web.archive.org/web/20070606075758/http://www.agu.org/pubs/crossref/2005/2004JC002671.shtml | url-status = dead }}&lt;/ref&gt; જ્યારે ઓર્ગેનિઝમ અને ઇકોસિસ્ટમ્સને પીએચની સંકુચિત મર્યાદામાં સ્વીકારવામાં આવ્યા છે ત્યારે, તેના કારણે [[ લોપ |લોપ]]ની ચિંતા ઊભી થાય છે, જે સીધી રીતે વધેલા વાતાવરણીય સીઓ&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;ને કારણે હોય છે, જેના કારણે [[ ફૂડ ચેઇન#ફૂડ વેબ|ફૂ઼ડ વેબ]] માં અંતરાય ઊભો કરી શકે તેમ છે અને દરિયાઇ ઇકોસિસ્ટમ સર્વિસીસ પર નિર્ભર એવા માનવ સમાજ પર અસર કરે છે. &lt;ref&gt;{{cite paper |author= Raven, John A.; ''et al.'' |title= Ocean acidification due to increasing atmospheric carbon dioxide |publisher= [[Royal Society]] |date= [[2005-06-30]] |url= http://www.royalsoc.ac.uk/displaypagedoc.asp?id=13314 |format= [[Active Server Pages|ASP]] |access-date= 2007-05-04 |archive-date= 2007-09-27 |archive-url= https://web.archive.org/web/20070927215722/http://www.royalsoc.ac.uk/displaypagedoc.asp?id=13314 |url-status= dead }}&lt;/ref&gt; 

[[ગ્લોબલ ડીમીંગ|ગ્લોબલ ડીમીંગ]], પૃથ્વીની સપાટી પર ગ્લોબલ ડાયરેક્ટ [[ઇરરેડિયન્સ (સપાટી પર કિરણોનું ન આવવું)|ઇરરેડીયન્સ]] ([[:en:irradiance|irradiance]])ની માત્રામાં ધીમો ઘટાડો, કદાચ તેને કારણે 20મી સદીના અંતમાં ગ્લોબલ વોર્મિંગમાં થોડો ઘટાડો થયો હોવો જોઇએ.  1960થી 1990 સુધી માનવ આધારિત એરોસેલ્સે આ અસરને ઓછી કરી હશે તેવું મનાય છે.  વૈજ્ઞાનિકોએ 66-90 ટકા વિશ્વાસ સાથે જણાવ્યું છે કે લાવા આધારિત ગતિવિધિ સાથે માનવ આધારિત એરોસેલની અસરોએ કેટલેક અંશે ગ્લોબલ વોર્મિંગની અસરો ખાળી છે અને જો આ ડીમીંગ એજન્ટો ન હોત તો નોંધવામાં આવ્યા છે તેના કરતા વધુ વોર્મિંગમાં ગ્રીનહાઉસ ગેસમાં પરિણમ્યા હોત.&lt;ref name=&quot;grida7&quot;/&gt; [[ઓઝોનમાં ઘટાડો |ઓઝોનમાં ઘટાડો]], પૃથ્વીના [[ સ્ટ્રેટોસ્ફીયર (સ્તર)|સ્ટ્રેટોસ્ફીયર]]માં [[ ઓઝોન |ઓઝોન]]ની કુલ માત્રામાં સતત ઘટાડો ગ્લોબલ વોર્મિંગના સંદર્ભમાં સતત નોધાયો છે. [[ ઓઝોન ઘટાડો#ઓઝોનમાં ઘટાડો અને ગ્લાબલ વોર્મિંગ | લિંકેજના વિસ્તારો]] હોવા છતાં બન્ને વચ્ચેનો સંબંધ મજબૂત નથી.

==નોંધ અને સંદર્ભો ==&lt;!-- CurrBiol17:R449. --&gt;
{{reflist|colwidth=25em}}

== વધુ વાંચન==
{{refbegin|colwidth=40em}}
*{{cite book
| title = Financial Risks of Climate Change
| author = Association of British Insurers
| year = 2005-06
| url = http://www.abi.org.uk/Display/File/Child/552/Financial_Risks_of_Climate_Change.pdf
| format = [[Portable Document Format|PDF]]
| access-date = 2009-06-10
| archive-date = 2005-10-28
| archive-url = https://web.archive.org/web/20051028161015/http://www.abi.org.uk/Display/File/Child/552/Financial_Risks_of_Climate_Change.pdf
| url-status = dead
}}
*{{cite journal
| last = Barnett
| first = Tim P.
| coauthors = J. C. Adam, D. P. Lettenmaier
| date = [[2005-11-17]]
| title = Potential impacts of a warming climate on water availability in snow-dominated regions
| journal = [[Nature (journal)|Nature]]
| volume = 438
| issue = 7066
| pages = 303–309
| url = http://www.nature.com/nature/journal/v438/n7066/abs/nature04141.html
| doi = 10.1038/nature04141
| format = abstract
}}
*{{cite journal
 |last         = Behrenfeld
 |first        = Michael J.
 |coauthors    = Robert T. O'Malley, David A. Siegel, Charles R. McClain, Jorge L. Sarmiento, Gene C. Feldman, Allen G. Milligan, Paul G. Falkowski, Ricardo M. Letelier, Emanuel S. Boss
 |date         = [[2006-12-07]]
 |title        = Climate-driven trends in contemporary ocean productivity
 |journal      = [[Nature (journal)|Nature]]
 |volume       = 444
 |issue        = 7120
 |pages        = 752–755
 |url          = http://www.icess.ucsb.edu/~davey/MyPapers/Behrenfeld_etal_2006_Nature.pdf
 |format       = [[Portable Document Format|PDF]]
 |doi          = 10.1038/nature05317
 |access-date  = 2009-06-10
 |archive-date = 2016-04-15
 |archive-url  = https://web.archive.org/web/20160415110153/http://www.icess.ucsb.edu/~davey/MyPapers/Behrenfeld_etal_2006_Nature.pdf
 |url-status   = dead
}}
*{{cite journal
| first = Onelack
| last = Choi
| coauthors = Ann Fisher
| month = May
| year = 2005
| title = The Impacts of Socioeconomic Development and Climate Change on Severe Weather Catastrophe Losses: Mid-Atlantic Region (MAR) and the U.S.
| journal = Climate Change
| volume = 58
| issue = 1–2
| pages = 149–170
| doi = 10.1023/A:1023459216609
| url = http://www.springerlink.com/content/m6308777613702q0/
}}{{Dead link|date=જુલાઈ 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
*{{cite book
| last = Dyurgerov
| first = Mark B.
| coauthors = Mark F. Meier
| year = 2005
| title = Glaciers and the Changing Earth System: a 2004 Snapshot
| publisher = Institute of Arctic and Alpine Research Occasional Paper #58
| url = http://instaar.colorado.edu/other/download/OP58_dyurgerov_meier.pdf
| format = [[Portable Document Format|PDF]]
| id = {{ISSN|0069-6145}}
| access-date = 2009-06-10
| archive-date = 2009-09-30
| archive-url = https://web.archive.org/web/20090930131615/http://instaar.colorado.edu/other/download/OP58_dyurgerov_meier.pdf
| url-status = dead
}}
*{{cite journal
| last=Emanuel
| first=Kerry A.
| authorlink=Kerry Emanuel
| date=[[2005-08-04]]
| title=Increasing destructiveness of tropical cyclones over the past 30 years.
| journal=[[Nature (journal)|Nature]]
| volume=436
| issue=7051
| pages=686–688
| url=ftp://texmex.mit.edu/pub/emanuel/PAPERS/NATURE03906.pdf
| format=[[Portable Document Format|PDF]]
| doi=10.1038/nature03906
}}
*{{cite journal
| last=Hansen
| first=James
| authorlink=James Hansen
| coauthors=Larissa Nazarenko, Reto Ruedy, Makiko Sato, Josh Willis, Anthony Del Genio, Dorothy Koch, Andrew Lacis, Ken Lo, Surabi Menon, Tica Novakov, Judith Perlwitz, Gary Russell, [[Gavin A. Schmidt]], Nicholas Tausnev
| date=[[2005-06-03]]
| title=Earth's Energy Imbalance: Confirmation and Implications
| journal=[[Science (journal)|Science]]
| volume=308
| issue=5727
| pages=1431–1435
| url=http://pangea.stanford.edu/research/Oceans/GES205/Hansen_Science_Earth's%20Energy%20Balance.pdf
| format=[[Portable Document Format|PDF]]
| doi=10.1126/science.1110252
| pmid=15860591
| access-date=2009-06-10
| archive-date=2009-09-30
| archive-url=https://web.archive.org/web/20090930131613/http://pangea.stanford.edu/research/Oceans/GES205/Hansen_Science_Earth%27s%20Energy%20Balance.pdf
| url-status=dead
}}
*{{cite journal
| last= Hinrichs | first= Kai-Uwe
| coauthors=Laura R. Hmelo, Sean P. Sylva
| date=[[2003-02-21]]
| title = Molecular Fossil Record of Elevated Methane Levels in Late Pleistocene Coastal Waters
| journal = [[Science (journal)|Science]]
| volume = 299
| issue = 5610
| pages = 1214–1217
| doi= 10.1126/science.1079601
| pmid = 12595688
}}
*{{cite news
| last=Hirsch
| first=Tim
| publisher=[[BBC]]
| url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/4604332.stm
| title=Plants revealed as methane source
| date=[[2006-01-11]]
}}
*{{cite journal
| last = Hoyt
| first = Douglas V.
| coauthors = Kenneth H. Schatten
| year = 1993–11
| title = A discussion of plausible solar irradiance variations, 1700–1992
| journal = [[Journal of Geophysical Research]]
| volume = 98
| issue = A11
| pages = 18,895–18,906
| url = http://adsabs.harvard.edu/cgi-bin/nph-bib_query?bibcode=1993JGR....9818895H&amp;amp;db_key=AST&amp;amp;data_type=HTML&amp;amp;format=&amp;amp;high=448f267ff303582
| doi = 10.1029/93JA01944
}}
*{{cite journal
| author = A. V. Karnaukhov
| year = 2001
| title = Role of the Biosphere in the Formation of the Earth’s Climate: The Greenhouse Catastrophe
| journal = Biophysics
| volume = 46
| issue = 6
| url = http://avturchin.narod.ru/Green.pdf
| format = [[Portable Document Format|PDF]]
}}
*{{cite book
| last = Kenneth
| first = James P.
| coauthors = Kevin G. Cannariato, Ingrid L. Hendy, Richard J. Behl
| year = [[2003-02-14]]
| title = Methane Hydrates in Quaternary Climate Change: The Clathrate Gun Hypothesis
| publisher = [[American Geophysical Union]]
| url = https://www.agu.org/cgi-bin/agubooks?book=ASSP0542960
| access-date = 2009-06-10
| archive-date = 2011-06-06
| archive-url = https://web.archive.org/web/20110606032432/https://www.agu.org/cgi-bin/agubooks?book=ASSP0542960
| url-status = dead
}}
*{{cite news
| last = Keppler
| first = Frank
| coauthors = Marc Brass, Jack Hamilton, Thomas Röckmann
| title = Global Warming - The Blame Is not with the Plants
| url = http://www.mpg.de/english/illustrationsDocumentation/documentation/pressReleases/2006/pressRelease200601131/index.html
| publisher = [[Max Planck Society]]
| date = [[2006-01-18]]
}}
*{{cite journal
| title = The effect of increasing solar activity on the Sun's total and open magnetic flux during multiple cycles: Implications for solar forcing of climate
| last = Lean
| first = Judith L.
| coauthors = Y.M. Wang, N.R. Sheeley
| year = 2002–12
| journal = [[Geophysical Research Letters]]
| volume = 29
| issue = 24
| url = http://adsabs.harvard.edu/abs/2002GeoRL..29x..77L
| doi = 10.1029/2002GL015880
| pages = 2224
| format = abstract
}}
*{{cite book
| last = Lerner | first = K. Lee
| coauthors = Brenda Wilmoth Lerner
| title = Environmental issues : essential primary sources.
| publisher = [[Thomson Gale]]
| date = [[2006-07-26]]
| isbn = 1414406258
}}
*{{cite journal
| last = McLaughlin
| first = Joseph B.
| coauthors = Angelo DePaola, Cheryl A. Bopp, Karen A. Martinek, Nancy P. Napolilli, Christine G. Allison, Shelley L. Murray, Eric C. Thompson, Michele M. Bird, John P. Middaugh
| title = Outbreak of Vibrio parahaemolyticus gastroenteritis associated with Alaskan oysters
| journal = [[New England Journal of Medicine]]
| volume = 353
| issue = 14
| pages = 1463–1470
| publisher = New England Medical Society
| date = [[2005-10-06]]
| url = http://content.nejm.org/cgi/content/abstract/353/14/1463
| doi = 10.1056/NEJMoa051594
| format = abstract
| pmid = 16207848
| access-date = 2009-06-10
| archive-date = 2009-05-07
| archive-url = https://web.archive.org/web/20090507095608/http://content.nejm.org/cgi/content/abstract/353/14/1463
| url-status = dead
}}''(ઓનલાઇન વર્ઝનમાં નોંધણીની જરૂર છે)''
*{{cite journal
| last = Muscheler, Raimund
| coauthors = Fortunat Joos, Simon A. Müller, Ian Snowball
| date = [[2005-07-28]]
| title = Climate: How unusual is today's solar activity?
| journal = [[Nature (journal)|Nature]]
| volume = 436
| issue = 7012
| pages = 1084–1087
| url = http://www.cgd.ucar.edu/ccr/raimund/publications/Muscheler_et_al_Nature2005.pdf
| format = [[Portable Document Format|PDF]]
| doi = 10.1038/nature04045
| access-date = 2009-06-10
| archive-date = 2006-01-08
| archive-url = https://web.archive.org/web/20060108180530/http://www.cgd.ucar.edu/ccr/raimund/publications/Muscheler_et_al_Nature2005.pdf
| url-status = dead
}}
*{{cite journal
| last = Oerlemans
| first = J.
| date = [[2005-04-29]]
| title = Extracting a Climate Signal from 169 Glacier Records
| journal = [[Science (journal)|Science]]
| volume = 308
| issue = 5722
| pages = 675–677
| url = http://www.cosis.net/abstracts/EGU05/04572/EGU05-J-04572.pdf
| format = [[Portable Document Format|PDF]]
| doi = 10.1126/science.1107046
| pmid = 15746388
}}
*{{cite journal
| last = Oreskes
| first = Naomi
| authorlink = Naomi Oreskes
| date = [[2004-12-03]]
| title = Beyond the Ivory Tower: The Scientific Consensus on Climate Change
| journal = [[Science (journal)|Science]]
| volume = 306
| issue = 5702
| pages = 1686
| url = http://www.sciencemag.org/cgi/reprint/306/5702/1686.pdf
| format = [[Portable Document Format|PDF]]
| doi = 10.1126/science.1103618
}}
*{{cite journal
| last = Purse
| first = Bethan V.
| coauthors = Philip S. Mellor, David J. Rogers, Alan R. Samuel, Peter P. C. Mertens, Matthew Baylis
| title = Climate change and the recent emergence of bluetongue in Europe
| journal = [[Nature Reviews Microbiology]]
| volume = 3
| issue = 2
| pages = 171–181
| month = February
| year = 2005
| doi = 10.1038/nrmicro1090
| url = http://www.nature.com/nrmicro/journal/v3/n2/abs/nrmicro1090_fs.html
| format = abstract
}}
*{{cite news
| last = Revkin
| first = Andrew C
| date = [[2005-11-05]]
| title = Rise in Gases Unmatched by a History in Ancient Ice
| publisher = [[The New York Times]]
| url = http://www.nytimes.com/2005/11/25/science/earth/25core.html?ei=5090&amp;en=d5078e33050b2b0c&amp;ex=1290574800&amp;adxnnl=1&amp;partner=rssuserland&amp;emc=rss
}}
*{{cite book
| last = Ruddiman
| first = William F.
| authorlink = William Ruddiman
| date = [[2005-12-15]]
| title = Earth's Climate Past and Future
| location = New York
| publisher = [[Princeton University Press]]
| isbn = 0-7167-3741-8
| url = http://www.whfreeman.com/ruddiman/
| access-date = 2009-06-10
| archive-date = 2006-01-08
| archive-url = https://web.archive.org/web/20060108013153/http://www.whfreeman.com/ruddiman/
| url-status = dead
}}
*{{cite book
| last = Ruddiman | first = William F.
| authorlink=William Ruddiman
| date = [[2005-08-01]]
| title = Plows, Plagues, and Petroleum: How Humans Took Control of Climate
| location = New Jersey
| publisher = [[Princeton University Press]]
| isbn = 0-691-12164-8
}}
*{{cite journal
| last = Solanki
| first = Sami K.
| authorlink = Sami Solanki
| coauthors = I.G. Usoskin, B. Kromer, M. Schussler, J. Beer
| date = [[2004-10-23]]
| title = Unusual activity of the Sun during recent decades compared to the previous 11,000 years.
| journal = [[Nature (journal)|Nature]]
| volume = 431
| pages = 1084–1087
| url = http://cc.oulu.fi/%7Eusoskin/personal/nature02995.pdf
| format = [[Portable Document Format|PDF]]
| doi = 10.1038/nature02995
}}
*{{cite journal
| last = Solanki
| first = Sami K.
| authorlink = Sami Solanki
| coauthors = I. G. Usoskin, B. Kromer, M. Schüssler, J. Beer
| date = [[2005-07-28]]
| title = Climate: How unusual is today's solar activity? (Reply)
| journal = [[Nature (journal)|Nature]]
| volume = 436
| pages = E4–E5
| url = http://cc.oulu.fi/%7Eusoskin/personal/sola_nature05.pdf
| format = [[Portable Document Format|PDF]]
| doi = 10.1038/nature04046
}}
*{{cite journal
| last = Sowers | first = Todd
| date = [[2006-02-10]]
| journal = Science
| volume = 311 | issue = 5762 | pages = 838–840
| title = Late Quaternary Atmospheric CH&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt; Isotope Record Suggests Marine Clathrates Are Stable
| doi = 10.1126/science.1121235
| pmid = 16469923
}}
*{{cite journal
| last = Svensmark | first = Henrik
| authorlink=Henrik Svensmark
| coauthors = Jens Olaf P. Pedersen, Nigel D. Marsh, Martin B. Enghoff, Ulrik I. Uuggerhøj
| year = [[2007-02-08]]
| title = Experimental evidence for the role of ions in particle nucleation under atmospheric conditions
| journal = [[Proceedings of the Royal Society]] A
| volume = 463 | issue = 2078 | pages = 385–396
| publisher = FirstCite Early Online Publishing
| doi = 10.1098/rspa.2006.1773
}}''(ઓનલાઇન વર્ઝનમાં નોંધણીની જરૂર છે)''
*{{cite journal
| last = Walter | first = K. M.
| coauthors = S. A. Zimov, Jeff P. Chanton, D. Verbyla, [[F. Stuart Chapin III|F. S. Chapin]]
| date = [[2006-09-07]]
| title = Methane bubbling from Siberian thaw lakes as a positive feedback to climate warming
| journal = [[Nature (journal)|Nature]]
| volume = 443 | issue = 7107 | pages = 71–75
| doi = 10.1038/nature05040
}}
*{{cite journal
| last = Wang
| first = Y.-M.
| coauthors = J.L. Lean, N.R. Sheeley
| date = [[2005-05-20]]
| title = Modeling the sun's magnetic field and irradiance since 1713
| journal = [[Astrophysical Journal]]
| volume = 625
| pages = 522–538
| url = http://climatesci.colorado.edu/publications/pdf/Wang_2005.pdf
| format = [[Portable Document Format|PDF]]
| doi = 10.1086/429689
| access-date = 2009-06-10
| archive-date = 2007-06-14
| archive-url = https://web.archive.org/web/20070614025511/http://climatesci.colorado.edu/publications/pdf/Wang_2005.pdf
| url-status = dead
}}
{{refend}}

==બાહ્ય કડીઓ ==
;વિજ્ઞાનની દ્રષ્ટિએ
*[http://www.ipcc.ch ક્લાયમેટ ફેરફાર પરની આંતરસરકાર પેનલ] અને [http://www.planetark.com/dailynewsstory.cfm/newsid/44456/story.htm યુએન ક્લાયમેટ પેનલ રિપોર્ટના મહત્વના તારણો].
*[http://www.nature.com/climate/index.html  નેચર રિપોર્ટસ ક્લાયમેટ ચેંજ]
*[http://www.metoffice.gov.uk/research/hadleycentre/index.html ધી યુકે મેટ ઓફિસ હેડલી સેન્ટર સાઇટ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090106193510/http://metoffice.gov.uk/research/hadleycentre/index.html |date=2009-01-06 }}
*[http://www.ncdc.noaa.gov/oa/climate/globalwarming.html#INTRO એનઓએએના ગ્લોબલ વોર્મિંગ એફએક્યૂ ]
*[http://www.aip.org/history/climate  ગ્લોબલ વોર્મિંગની શોધ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090213161322/http://www.aip.org/history/climate |date=2009-02-13 }} – વિષય અને તેની શોધના ઇતિહાસ પરત્વે વિસ્તરિત ઓળખ, [[સ્પેન્સર આર. વીઅર્ટ|સ્પેન્સર આર. વીઅર્ટ]] ([[:en:Spencer R. Weart|Spencer R. Weart]]) દ્વારા લખાયેલી 
*[http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/6460635.stm  ક્લાયમેટ “જોખમો” પર વિનંતી કરાયેલ ચેતવણીઓ]
*[http://www.virtualcentre.org/en/library/key_pub/longshad/A0701E00.htm  ગ્લોબલ વોર્મિંગ પર પ્રાણીઓની સંખ્યાની અસર (યુએન અહેવાલ) ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140806144540/http://www.virtualcentre.org/en/library/key_pub/longshad/A0701E00.htm |date=2014-08-06 }}

; શૈક્ષણિક 
*[http://climate.jpl.nasa.gov/  વૈશ્વિક ક્લાયમેટ ફેરફારઃ નાસાની પૃથ્વી પર દ્રષ્ટિ] – ક્લાયમેટ ફેરફાર અંગે મંતવ્યો, અગત્યના સંકેતો, મલ્ટીમિડીયા અને પ્રવર્તમાન સમાચાર. 
*[http://green.nationalgeographic.com/environment/global-warming/gw-overview.html  ગ્લોબલ વોર્મિંગ શું છે ? ] – [[નેશનલ જિયોગ્રાફિક |નેશનલ જિયોગ્રાફિક]] ([[:en:National Geographic|National Geographic]]) તરફથી દબાણયુક્ત રજૂઆત 
*[http://edgcm.columbia.edu/ ઈડીજીસીએમ (એજ્યુકેશનલ ગ્લોબલ ક્લાયમેટ મોડેલીંગ)પ્રોજેક્ટ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150323033013/http://edgcm.columbia.edu/ |date=2015-03-23 }} – ડેસ્કટોપ કોમપ્યુટર્સ પર ચાલતી વપરાશકર્તા લક્ષી આંતરિક ક્રિયાઓ સાથે વિદ્યાર્થીઓ, શિક્ષણકારો અને વૈજ્ઞાનિકો માટે વિનામૂલ્યે સંશોધન ગુણવત્તાનો વાસ્તવિક ખ્યાલ 
*[http://discover.itsc.uah.edu/  ડિસકવર] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130404221841/http://discover.itsc.uah.edu/ |date=2013-04-04 }},  [[ નાસા |નાસા]] ([[:en:NASA|NASA]]) તરફથી 1979થી ઉપગ્રહ આધારિત સમુદ્ર અને ક્લાયમેટ ડેટા  
*[http://www.pewclimate.org/ વૈશ્વિક ક્લાયમેટ ફેરફાર પરનું પ્યુ સેન્ટર ]
*[http://www.globalwarmingart.com/  ગ્લોબલ વોર્મિંગ આર્ટ] 
*[[વોરેન વોશિંગ્ટોન |વોરેન વોશિંગ્ટોન]] ([[:en:Warren Washington|Warren Washington]])ના “ગ્લોબલ વોર્મિંગ વિજ્ઞાનની શોધઃ ખ્યાલોથી વૈજ્ઞાનિક બાબત સુધી” શિર્ષકની [http://osulibrary.oregonstate.edu/specialcollections/events/2007paulingconference/video-s3-4-washington.html વીડીયો] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090216145348/http://osulibrary.oregonstate.edu/specialcollections/events/2007paulingconference/video-s3-4-washington.html |date=2009-02-16 }} વાત 
*[http://demonstrations.wolfram.com/BestEffortGlobalWarmingTrajectories/ બેસ્ટ એફોર્ટ ગ્લોબલ વોર્મિંગ ટ્રેજેક્ટરીઝ ]હાર્વે લામ દ્વારા (પ્રિન્સટોન યુનિવર્સિટી), [[ધી વોલફ્રેન ડેમોન્સ્ટ્રેશન પ્રોજેક્ટ |ધી વોલફ્રેમ ડેમોન્સ્ટ્રેશન પ્રોજેક્ટ]] ([[:en:The Wolfram Demonstrations Project|The Wolfram Demonstrations Project]]).

; અન્ય 
*[http://www.istl.org/01-fall/internet.html  ઇન્ટરનેટ પર સાયંસ અને ટેકનોલોજી સ્ત્રોતો] – ઇન્ટરનેટ સ્ત્રોતોની વિસ્તરિત ટિપ્પણી યાદી
*[http://www.ucsusa.org/global_warming/ સંબધિત વૈજ્ઞાનિકો ગ્લોબલ વોર્મિંગ પેજનો સંઘ]
*[http://www.abc.net.au/catalyst/stories/s1647466.htm  ‘ટિપીંગ પોઇન્ટ’] જુઓ અને વાંચો, જવલ્લેજ, સર્વસામાન્ય અને ભયંકર જંગલીજીવન પર ગ્લોબલ વોર્મિંગની અસરો વિશે ઓસ્ટ્રેલીયન વિજ્ઞાન દસ્તાવેજી  
*[http://ourworld.unu.edu/en/series/climate/ યુનાઇટેડ નેશન્સ યુનિવર્સિટીની ‘અવર વર્લ્ડ 2’ક્લાયમેટ ફેરફારની વિડીયો બ્રિફ ] &lt;small&gt;એસેસ્ડ 22 જાન્યુઆરી 2009&lt;/small&gt;
*[http://www.un.org/climatechange ક્લાયમેટ ફેરફાર પર યુએન સિસ્ટમ્સ વર્કનો ગેટવે ]</text>
      <sha1>ol6fh7gqnqcdsoxlqqnpak1qsk7fysj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>બેનઝિર ભુટ્ટો</title>
    <ns>0</ns>
    <id>16964</id>
    <revision>
      <id>873154</id>
      <parentid>872573</parentid>
      <timestamp>2024-10-19T14:04:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>63183</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 3 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>873154</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="182533" sha1="k03agoy8q6jibtqzd4lrzwuumtk367h" xml:space="preserve">{{cleanup}}

{{Infobox officeholder
|name = બેનઝીર ભુટ્ટો&lt;br/&gt;બેનઝિર ભુટ્ટો&lt;br/&gt;&lt;small&gt;{{Nastaliq| بينظير بھٹو }}&lt;/small&gt;
|nick name = પિન્કી
|parents = ઝુલ્ફિકાર અલી ભુટ્ટો, નુસરત ભુટ્ટો
|image = Benazir Bhutto.jpg
|office = પાકિસ્તાનના ૧૧માં વડાપ્રધાન
|president = વસિમ સજ્જાદ&lt;br/&gt;ફારૂક લેઘારી
|term_start = ૧૯ ઓક્ટોબર, ૧૯૯૩ 
|term_end = ૫ નવેમ્બર, ૧૯૯૬ 
|predecessor = મોઈનુદ્દિન અહેમદ કુરેશી &lt;small&gt;(કાર્યકારી)&lt;/small&gt;
|successor = મલીક મેરાજ ખાલીદ &lt;small&gt;(કાર્યકારી)&lt;/small&gt;
|president1 = ગુલામ ઈશાક ખાન
|term_start1 = ૨ ડિસેમ્બર, ૧૯૮૮ 
|term_end1 = ૬ ઓગસ્ટ, ૧૯૯૦ 
|predecessor1 = મહમદખાન જુણેજા
|successor1 = ગુલામ મુસ્તફા જતોઈ &lt;small&gt;(કાર્યકારી)&lt;/small&gt;
|office2 = વિપક્ષના નેતા
|term_start2 = ૧૭ ફેબ્રુઆરી, ૧૯૯૭ 
|term_end2 = ૧૨ ઓક્ટોબર, ૧૯૯૯ 
|predecessor2 = નવાઝ શરીફ
|successor2 = ફઝલ-ઉલ-રહેમાન
|term_start3 = ૬ નવેમ્બર, ૧૯૯૦ 
|term_end3 = ૧૮ એપ્રિલ, ૧૯૯૩ 
|predecessor3 = ખાન અબ્દુલ વલિ ખાન
|successor3 = નવાઝ શરીફ
|office4 = પાકિસ્તાન પીપલ્સ પાર્ટીના પ્રમુખ
|term_start4 = ૧૨ નવેમ્બર, ૧૯૮૨ 
|term_end4 = ૨૭ ડિસેમ્બર, ૨૦૦૭&lt;br/&gt;&lt;small&gt;૧૦ જાન્યુઆરી, ૧૯૮૪ સુધી કાર્યરત&lt;/small&gt;
|predecessor4 = નુસરત બુટ્ટો
|successor4 = આસિફ અલી ઝરદારી&lt;br/&gt;બિલાવલ ઝરદારી ભુટ્ટો
|birth_date = {{birth date|1953|6|21|df=y}}
|birth_place = [[કરાચી]], [[સિંધ]], [[પાકિસ્તાન]]
|death_date = {{death date and age|2007|12|27|1953|6|21|df=y}}
|death_place = રાવલપીંડી, પંજાબ (પાકિસ્તાન)
|relations = ભુટ્ટો કુટુંબ
|spouse = આસિફ અલી ઝરદારી&lt;small&gt;(૧૯૮૭-૨૦૦૭)&lt;/small&gt;
|children = બિલાવલ, બખ્તાવર, આસિફા
|alma_mater = હાવર્ડ યુનિવર્સિટી&lt;br/&gt;ઓક્સફર્ડ&lt;br/&gt;કરાંચી સ્કૂલ
|religion = [[ઇસ્લામ]]
|website = [http://www.ppp.org.pk/ અધિકૃત વેબસાઈટ]
|signature = Benazir Bhutto Signature.svg
}}
'''બેનઝિર ભુટ્ટો''' ([[સિંધી ભાષા]] بينظير ڀٽو, {{lang-ur|{{Nastaliq|بینظیر بھٹو}}}}, (beːnəziːɾ bʱʊʈːoː); ([[જૂન ૨૧|૨૧ જૂન]], ૧૯૫૩ – [[ડિસેમ્બર ૨૭|૨૭ ડિસેમ્બર]], ૨૦૦૭) [[પાકિસ્તાન]]નાં ૧૧માં વડાપ્રધાન હતા. તેઓ ૧૯૮૮-૯૦ અને ૧૯૯૩-૯૬ એમ બે મુદ્દત સુધી વડાપ્રધાન પદે રહ્યા હતા. તેઓ પાકિસ્તાનનાં શક્તિશાળી રાજકિય પરિવાર, ભુટ્ટો પરિવારનાં, સભ્ય હતા, તેમનાં પિતા ઝુલ્ફિકાર અલી ભુટ્ટો પણ માજી વડાપ્રધાન અને પાકિસ્તાન પીપલ્સ પાર્ટી (PPP)ના સ્થાપક હતા. તેઓ [[પાકિસ્તાન]]ના પ્રથમ અને આજ સુધીના એકમાત્ર મહિલા વડા પ્રધાન છે.&lt;ref&gt;&quot;બેનઝિર ભુટ્ટો: ડોટર ઓફ ટ્રેજડી&quot; મોહમ્મદ નજીબ, હસન ઝૈદી, સૌરભ શુક્લા અને એસ. પ્રસન્નારાજન દ્વારા, ''ઇન્ડિયા ટૂડે'' , 7 જાન્યુઆરી, 2008&lt;/ref&gt;  

તેમનું કુટુંબ [[સિંધીઓ]]ની [[ભુટ્ટો]] જાતિ સાથે સંબંધ ધરાવતું હતું. ભુટ્ટો એ [[સિંધી લોકો|સિંધી]] વંશના પાકિસ્તાની અને ધર્મથી [[શિયા મુસ્લિમ]] એવા દેશના ભૂતપૂર્વ વડા પ્રધાન [[ઝુલ્ફિકર અલિભુટ્ટો]] અને [[ઇરાનમાં કુર્ડ્સ|ઇરાનિયન-કુરદિશ]] વંશના પાકિસ્તાની અને ધર્મથી શિયા મુસ્લિમ એવા [[બેગમ]] [[નુસરત ભુટ્ટો]]ના સૌથી મોટા સંતાન હતા. તેમના દાદાજી [[સર શાહ નવાઝ ભુટ્ટો]] [[ભારત]]ના [[હરિયાણા]] રાજ્યમાં આવેલા તેમના મૂળ વતન [[ભટ્ટો કલાન]]માંથી સ્વતંત્રતા પહેલા [[સિંધ]]ના [[લરકાના જિલ્લો|લરકાના જિલ્લા]]માંથી આવ્યા હતા. &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.scribd.com/doc/1018605/Benazir-Bhuttos-Biography|title=Benazir Bhutto's Biography&lt;!-- Bot generated title --&gt;}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.pak-times.com/2007/12/27/biography-of-ppp-chairperson-benazir-bhutto/|title=Pakistan Times! » Blog Archive » Biography of PPP Chairperson Benazir Bhutto&lt;!-- Bot generated title --&gt;|access-date=2009-10-01|archive-date=2009-08-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20090813195850/http://www.pak-times.com/2007/12/27/biography-of-ppp-chairperson-benazir-bhutto/|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;  

ભુટ્ટો વર્ષ 1988માં 35 વર્ષની વયે પ્રથમ વખત વડા પ્રધાન બન્યા હતા, પરંતુ તે સમયના [[પાકિસ્તાનના રાષ્ટ્રપતિ|રાષ્ટ્રપતિ]] [[ગુલામ ઇશાક ખાન]]ના આદેશથી ભ્રષ્ટાચારના આરોપસર 20 મહિના બાદ તેમને પદેથી દૂર કરવામાં આવ્યા હતા. વર્ષ 1993માં તેઓ ફરી ચૂંટાયા હતા, પરંતુ ફરીથી વર્ષ 1996માં સમાન આરોપસર તેમને રાષ્ટ્રપતિ [[ફારૂક લેગહરિ]] દ્વારા દૂર કરવામાં આવ્યા હતા. તેઓ વર્ષ 1998માં સ્વયં સ્વદેશત્યાગ કરીને [[દૂબઇ]] જતા રહ્યા હતા. 

રાષ્ટ્રપતિ [[પરવેઝ મુશર્રફ]] સાથે સમજૂતિ બાદ 18 ઓક્ટોબર, 2007ના રોજ ભુટ્ટો પાકિસ્તાન પરત ફર્યા હતા. તેમના દ્વારા ભુટ્ટોને ક્ષમા આપવામાં આવી હતી અને બધાજ ભ્રષ્ટાચારના આરોપો પાછા ખેંચી લેવામાં આવ્યા હતા. વર્ષ [[પાકિસ્તાનની સામાન્ય ચૂંટણી, 2008|2008ની પાકિસ્તાની સામાન્ય ચૂંટણીઓ]]ના બે સપ્તાહ પહેલા, 27 ડિસેમ્બર, 2007ના રોજ પાકિસ્તાનના [[રાવલપિંડી]] શહેરમાં પીપીપી (PPP)સરઘસમાંથી છૂટા પડ્યા બાદ તેમનું [[બેનઝિર ભુટ્ટોની હત્યા|ખૂન]] કરવામાં આવ્યું હતું. આ ચૂંટણીઓમાં તેઓ અગ્રણી વિરોધી ઉમેદવાર હતા. 

ત્યાર બાદના તેઓ વર્ષમાં [[માનવીય હક્કોના ક્ષેત્રે યુનાઇટેડ નેશન્સનું પારિતોષિક|માનવીય હકોના ક્ષેત્રમાં યુનાઇટેડ નેશન્સના પારિતોષિક]]ના સાત વિજેતાઓમાં સ્થાન પામ્યા હતા. &lt;ref&gt;http://www.un.org/apps/news/story.asp?NewsID=29090&amp;Cr=human+rights&amp;Cr1=prize&lt;/ref&gt; 

== શિક્ષણ અને વ્યક્તિગત જીવન ==
બેનઝિર ભુટ્ટો લરકાનાના અગ્રણી મુસ્લિમ કુટુંબના [[નુસરત ભુટ્ટો|બેગમ નુસરત ઇસ્પાહાનિ]] અને [[ઝુલ્ફિકર અલિભુટ્ટો]]ને ત્યાં 21 જૂન, 1953ના રોજ [[પાકિસ્તાનના તાબા હેઠળનો મુલક|પાકિસ્તાનના રાજ્ય]] [[કરાચિ]]માં જન્મ્યા હતા. તેમણે કરાચિની લેડી જેન્નીંગ્સ નર્સરી સ્કૂલ અને [[કોન્વેન્ટ ઓફ જિસસ એન્ડ મેરિ (કરાચિ)|કોન્વેન્ટ ઓફ જિસસ એન્ડ મેરિ]] ખાતે શાળાકીય શિક્ષણ લીધું હતું. &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.storyofpakistan.com/person.asp?perid=P024|title=Story of Pakistan — Benazir Bhutto |date=2003-06-01}}&lt;/ref&gt; રાવલપિંડી પ્રેઝન્ટેશન કોન્વેન્ટ ખાતે બે વર્ષના શાળાકીય અભ્યાસ બાદ, તેમને [[મરિ]] ખાતેની [[કોન્વેન્ટ ઓફ જિસસ એન્ડ મેરિ (મરિ)|જિસસ એન્ડ મેરિ કોન્વેન્ટ]] મોકલવામાં આવ્યા હતા. તેમણે 15 વર્ષની વયે [[સામાન્ય કક્ષા|O-કક્ષા]]ની પરિક્ષા પાસ કરી હતી. &lt;ref name=&quot;br&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.bookrags.com/Benazir_Bhutto|title=Bookrags Encyclopedia of World Biography entry}}&lt;/ref&gt; ત્યારબાદ તેમને [[એ-કક્ષા]]નું શિક્ષણ પૂર્ણ કરવા માટે [[કરાચિ ગ્રામર સ્કૂલ]] ખાતે મોકલવામાં આવ્યા હતા. 

પાકિસ્તાનમાં પ્રારંભિક શિક્ષણ પૂર્ણ કર્યા બાદ, તેમણે [[અમેરિકા|યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ]] ખાતે ઉચ્ચ શિક્ષણ પ્રાપ્ત કર્યુ હતું. વર્ષ 1969થી 1973 દરમિયાન, તેમણે [[હાર્વર્ડ યુનિવર્સિટી]] ખાતે [[રેડક્લિફ કોલેજ]]માં અભ્યાસ કર્યો હતો, જ્યાં તેમણે ''[[લેટિન ઓનર્સ#પ્રકારો|કમ લોડ]]''  ઓનર્સ [[તુલનાત્મક સરકાર|કમ્પેરેટિવ સરકાર]] સાથે [[આર્ટ્સના સ્નાતક|આર્ટ્સ વિષયમાં સ્નાતકની ડીગ્રી]] મેળવી હતી. &lt;ref&gt;[http://womenshistory.about.com/gi/dynamic/offsite.htm?zi=1/XJ/Ya&amp;sdn=womenshistory&amp;cdn=education&amp;tm=12&amp;f=00&amp;tt=14&amp;bt=1&amp;bts=1&amp;zu=http%3A//www.britannica.com/eb/article%3Feu%3D81217 એન્સાઇક્લોપિડીયા બ્રિટાનીકા પ્રવેશ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130923142738/http://womenshistory.about.com/gi/dynamic/offsite.htm?zi=1%2FXJ%2FYa&amp;sdn=womenshistory&amp;cdn=education&amp;tm=12&amp;f=00&amp;tt=14&amp;bt=1&amp;bts=1&amp;zu=http%3A%2F%2Fwww.britannica.com%2Feb%2Farticle%3Feu%3D81217 |date=2013-09-23 }} about.com દ્વારા&lt;/ref&gt; તેઓ [[ફિ બીટા કપ્પા|ફિ બેટા કપ્પા]]માં પણ પસંદગી પામ્યા હતા. &lt;ref name=&quot;br&quot;/&gt; ભુટ્ટોએ પાછળથી આ હાર્વર્ડ ખાતે પસાર કરેલા સમયને &quot;મારા જીવનના સૌથી યાદગાર ચાર વર્ષ&quot; તરીકે ગણાવ્યા હતા અને જણાવ્યું હતું કે આ સમયે તેમની લોકશાહી પરની શ્રદ્ધાનો પાયો નાખ્યો હતો. ત્યારબાદ વર્ષ 1995માં વડા પ્રધાન તરીકે, તેમણે પાકિસ્તાની સરકાર તરફથી [[હાર્વર્ડ લો સ્કૂલ]]ને ભેટ આપી હતી. &lt;ref&gt;[http://www.boston.com/news/world/asia/articles/2007/12/28/classmates_at_harvard_recall_a_shy_girl_pinkie/ હાર્વર્ડ ખાતેના સહવિદ્યાર્થીનીઓ શરમાળ છોકરી 'પિન્કી'ને યાદ કર છે.] 28 ડિસેમ્બર, 2007&lt;/ref&gt; જૂન 2006માં તેમને યુનિવર્સિટી ઓફ ટોરેન્ટો તરફથી માનદ એલએલ.ડી પદવી એનાયત થઇ હતી. &lt;ref name=&quot;University of Toronto&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.news.utoronto.ca/campus-news/u-of-t-names-20-honorary-degre.html|title=honorary degree recipients}}&lt;/ref&gt; 

શિક્ષણનો બીજો તબક્કો તેમણે [[યુનાઇટેડ કિંગડમ|યુનાઇટેડ કિંગ્ડમ]] ખાતે ગાળ્યો હતો. વર્ષ 1973થી 1977 વચ્ચે ભુટ્ટોએ [[લેડી માર્ગરેટ હોલ, ઓક્સ્ફોર્ડ|લેડી માર્ગરેટ હોલ, ઓક્સફોર્ડ]] ખાતે [[તત્વજ્ઞાન,રાજકારણ અને અર્થશાસ્ત્ર|તત્વજ્ઞાન, રાજકારણ અને અર્થશાસ્ર]]નો અભ્યાસ કર્યો હતો, તે દરમિયાન તેમણે [[આંતરરાષ્ટ્રીય કાયદા]] અને [[આંતરરાષ્ટ્રીય સંબંધ|મુત્સદ્દીગીરી]] વિષયમાં વધારાનો અભ્યાસક્રમ પૂર્ણ કર્યો હતો. &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.wic.org/bio/bbhutto.htm|title=WIC Biography - Benazir Bhutto}}&lt;/ref&gt; એલએમએચ (LMH) બાદ તેમણે [[સેઇન્ટ કેથરિન્સ કોલેજ, ઓક્સ્ફોર્ડ|ઓક્સફોર્ડની સેઇન્ટ કેથરિન્સ કોલેજ]]&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.stcatz.ox.ac.uk/news_archive_pages/2007/BenazirBhutto.htm|title=Note at St. Catherine's web site|access-date=2009-10-01|archive-date=2009-01-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20090113143208/http://www.stcatz.ox.ac.uk/news_archive_pages/2007/BenazirBhutto.htm|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; ખાતે અભ્યાસ કર્યો હતો અને ડિસેમ્બર 1976માં તેઓ [[ઓક્સ્ફોર્ડ યુનિયન|ઓક્સફોર્ડ યુનિયન]]ના અધ્યક્ષ તરીકે ચૂંટાયા હતા અને વિખ્યાત ડિબેટીંગ સોસાયટીનું અધ્યક્ષપદ મેળવનારા પ્રથમ એશિયન મહિલા બન્યા હતા. &lt;ref name=&quot;br&quot;/&gt; 

18 ડિસેમ્બર, 1987ના રોજ તેઓ કરાચિમાં [[આસિફ અલિ ઝરદારી]] સાથે પરણ્યા હતા. આ દંપતિને ત્રણ બાળકો હતા: [[બિલાવલ ભુટ્ટો ઝરદારી|બિલાવલ]], બખ્તવર અને અસીફા. 

== કુટુંબ ==
બેનઝિર ભુટ્ટોના પિતા, [[પાકિસ્તાનના વડા પ્રધાન|વડા પ્રધાન]] [[ઝુલ્ફિકર અલિભુટ્ટો]]ને વર્ષ 1977માં [[પાકિસ્તાન લશ્કરના સ્ટાફના વડા|લશ્કરી વડા]] જનરલ [[મહોમ્મદ ઝીયા-ઉલ-હક|મુહમ્મદ ઝીયા-ઉલ-હક]]ની આગેવાની હેઠળના [[લશ્કરી બળવો|લશ્કરી બળવા]] બાદ પદ પરથી દૂર કરવામાં આવ્યા હતા, જેમણે [[માર્શલ લો]] લાદ્યો હતો, પરંતુ ત્રણ મહિનાના ગાળામાં ચૂંટણી યોજવાનું વચન આપ્યું હતું. સામાન્ય ચૂંટણીઓ યોજવાના વચનને પૂર્ણ કરવાને બદલે, જનરલ ઝીયાએ ઝુલ્ફિકર ભુટ્ટો પર વિરોધી પક્ષના રાજકારણી [[અહેમદ રઝા કસૂરી|એહમદ રઝા કસૂરી]]ના પિતાના ખૂનના કાવતરામાં સામેલ હોવાનો આરોપ મુક્યો હતો. ઝુલ્ફિકર અલિભુટ્ટોને માર્શલ લો કોર્ટ દ્વારા મૃત્યુદંડની સજા ફટકારવામાં આવી હતી. 

તેમના પર મુકવામાં આવેલા આરોપને જાહેર જનતા દ્વારા શંકાની નજરે &lt;ref name=&quot;NYTdepose&quot;&gt;[http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=980CE2D61238F936A35752C1A960958260 પાકિસ્તાનની અગ્રણી ભુટ્ટોને નજર કેદમાં રખાયા હતા], ''ન્યૂયોર્ક ટાઇમ્સ'' , 5 નવેમ્બર, 1996, જોહ્ન એફ. બર્ન્સ દ્વારા&lt;/ref&gt; જોવામા આવતા હોવા છતાં અને વિદેશી નેતાઓ દ્વારા [[ક્ષમા|દયા]]ની ઘણી વિનંતીઓ કરવામાં આવી હોવા છતાં ઝુલ્ફિકર અલિભુટ્ટો 4 એપ્રિલ, 1979ના રોજ ફાંસી પર લટકાવી દેવામાં આવ્યા હતા. દયા માટેની વિનંતીઓ કાર્યકારી રાષ્ટ્રપતિ જનરલ ઝીયા દ્વારા ફગાવી દેવામાં આવી હતી. બેનઝિર ભુટ્ટો અને તેમના માતાને ત્યાર બાદ મે માસના અંત સુધી &quot;પોલિસ કેમ્પ&quot;માં રાખવામાં આવ્યા હતા. &lt;ref&gt;[http://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=FA0E14FF3E5D12728DDDA00A94DD405B898BF1D3 પાકિસ્તાન ફ્રીઝ વિડો અન્ડ ડોટર ઓફ ભુટ્ટો], ''ન્યૂયોર્ક ટાઇમ્સ'' , 29 મે, 1979&lt;/ref&gt; 

વર્ષ 1985માં, બેનઝિર ભુટ્ટોના ભાઈ [[શાહનવાઝ ભુટ્ટો|શાહનવાઝ]]નું ફ્રાન્સ ખાતે ખૂબ શંકાસ્પદ સંજોગોમાં મૃત્યુ થયું હતું. ત્યારબાદ વર્ષ 1996માં તેમના અન્ય ભાઈ [[મુર્તઝા ભુટ્ટો|મિર મુર્તઝા]]ની હત્યાએ તેમની વડા પ્રધાન તરીકેની બીજી અવધિને અસ્થિર બનાવવામાં ભાગ ભજવ્યો હતો. 

== વડા પ્રધાન ==
[[ચિત્ર:Benazir in Parliament.jpg|right|thumb|વર્ષ 1998-1999માં સંસદના સત્ર દરમિયાન ડાબેરી તરફ ડાબેરી તરફથી: ચૌધરી મહોમ્મદ બરજીસ તાહિર, અજમલ ખટ્ટક, ઐતઝાઝ એહસાન, બેનઝિર ભુટ્ટો ]]

[[ચિત્ર:Benazir bhutto 1988.jpg|thumb|right|બેનઝિર ભુટ્ટો વર્ષ 1989માં વોશિંગ્ટન ડી.સી.ની મુલાકાતે]]
અભ્યાસ પૂર્ણ કર્યા બાદ પાકિસ્તાન પરત આવેલા ભુટ્ટોને તેમના પિતાના જેલવાસ અને ત્યાર બાદની પ્રક્રિયા ચાલતી હોવાથી [[નજર કેદ|હાઉસ અરેસ્ટ]]નો સામનો કરવો પડ્યો હતો. વર્ષ 1984માં [[યુનાઇટેડ કિંગ્ડમ]] પરત ફરવાની પરવાનગી મળ્યા બાદ, તેઓ [[દેશવટો|સ્વદેશ ત્યાગ]] દરમિયાન તેમના પિતાના પક્ષ પીપીપીના નેતા બન્યા હતા, જોકે તેઓ જનરલ [[મહોમ્મદ ઝીયા-ઉલ-હક|મુહમ્મદ જીયા-ઉલ-હક]]ના મૃત્યુ સુધી પાકિસ્તાનમાં રાજકીય હાજરી આપવામાં સક્ષમ ન હતા. તેઓ પીપીપીના વડા તરીકેનું તેમનું સ્થાન લેવામાં સફળ રહ્યા હતા અને ઝીયા-ઉલ હકના શાસન સામે લોકશાહી વિરોધ ઉભો કર્યો હતો. 

બેનઝિર ભુટ્ટોએ જે બેઠક પરથી વડા પ્રધાનના પદ માટે ઉમેદવારી નોંધાવી હતી તે એ જ બેઠક હતી કે જેના પરથી તેમના પિતાએ ચૂંટણી લડી હતી, જેનું નામ એનએ 207 હતું. આ બેઠક પરથી સિંધની સૌપ્રથમ ચૂંટણીમાં વર્ષ 1926માં સરદાર વાહિદ બક્સ ભુટ્ટોએ પ્રથમ ઉમેદવારી નોંધાવી હતી. આ ચૂંટણી ભારતની [[કેન્દ્રીય કાયદાકીય વિધાનસભા|સેન્ટ્રલ લેજિસ્લેટીવ એસેમ્બલી]] માટે હતી. સરદાર વાહિદ બક્સ જીત્યા હતા અને તેઓ ફક્ત લોકશાહી પદ્ધતિથી ચૂંટાયેલી સંસદના સિંધ તરફથી સૌપ્રથમ પ્રતિનીધી જ નહીં, પરંતુ 27 વર્ષની વયે સેન્ટ્રલ લેજિસ્લેટીવ એસેમ્બલીના સૌથી યુવા વયના સભ્ય પણ બન્યા હતા. વાહિદ બક્સની આ સિદ્ધી યાદગાર હતી, કેમકે તેઓ સરકારમાં ચૂંટાયેલા પ્રથમ ભુટ્ટો બન્યા હતા કે જે બેઠક પરથી ત્યાર બાદ તેમના કુટુંબના સભ્યો હંમેશા પોતાની ઉમેદવારી નોંધાવતા આવ્યા છે. આથી તેમણે પ્રથમ સફળતા અપાવી હતી અને આ પરંપરાની શરૂઆત કરી હતી. સરદાર વાહિદ બક્સ બોમ્બે કાઉન્સિલમાં પણ ચૂંટાયા હતા. 33 વર્ષની વયે વાહિદ બક્સના અકાળે અને રહસ્યમય મૃત્યુ બાદ, તેમના નાના ભાઈ નવાબ નબી બક્સ ભુટ્ટો સમાન બેઠક પરથી ચૂંટણી લડ્યા હતા અને તેમની નિવૃત્તિ સુધી તેઓ અજેય રહ્યા હતા.તેમણે જ ઝુલ્ફિકર અલિભુટ્ટોને આ બેઠક લડવા માટે આપી હતી. 

16 નવેમ્બર, 1988ના રોજ, એક દાયકાની સૌપ્રથમ સ્વતંત્ર ચૂંટણીમાં ભુટ્ટોની પીપીપીએ સૌથી વધુ બેઠકો સાથે [[પાકિસ્તાનની રાષ્ટ્રીય ધારાસભા|રાષ્ટ્રીય વિધાનસભા]]ની ચૂંટણી જીતી લીધી હતી. ભુટ્ટો [[2 ડિસેમ્બર|બીજી ડિસેમ્બર]]ના રોજ [[જોડાણવાળી સરકાર|જોડાણ વાળી સરકાર]]ના વડા પ્રધાન બનતા, તેઓ 35 વર્ષની વયે સૌથી યુવા અને આધુનિક સમાજમાં મુસ્લિમ સમુદાય ધરાવતા દેશમાં સરકારનું પ્રતિનિધીત્વ કરવાવાળા પ્રથમ મહિલા બન્યા હતા. વર્ષ 1989માં, બેનઝિરને [[મુક્ત આંતરરાષ્ટ્રીય|લિબરલ ઇન્ટરનેશનલ]] દ્વારા [[સ્વતંત્રતા માટે પુરસ્કાર|પ્રાઇઝ ફોર ફ્રિડમ]]થી નવાજવામાં આવ્યા હતા. ભુટ્ટોના કાર્યકાળ દરમિયાનની તેમની સિદ્ધીઓમાં રાષ્ટ્રીય સુધારણા અને અદ્યતનીકરણ માટેના પ્રયાસોનો સમાવેશ થતો હતો, જેને કેટલાક રૂઢીચૂસ્ત લોકોએ પશ્ચિમીકરણ તરીકે ગણાવ્યું હતું. વર્ષ 1990માં ભ્રષ્ટાચારના આરોપસર ભુટ્ટોની સરકારને પદ પરથી દૂર કરવામાં આવી હતી, કે જેના માટે તેમણે ક્યારેય પ્રયત્નો કર્યા ન હતા. ઝીયાના આશ્રિત [[નવાઝ શરિફ]] ઓક્ટોબર 1990ની ચૂંટણીઓ બાદ સત્તા પર આવ્યા હતા. તે સમયે ભુટ્ટો [[વિરોધ પક્ષના નેતા (પાકિસ્તાન)|વિરોધપક્ષના નેતા]] બન્યા હતા, જ્યારે પછીના ત્રણ વર્ષ માટે શરિફ વડા પ્રધાન બન્યા હતા. 

[[પાકિસ્તાનની સામાન્ય ચૂંટણીઓ, 1993|ઓક્ટોબર 1993માં ચૂંટણીઓ]] ફરી યોજાઇ અને ફરી પીપીપી (PPP)જોડાણનો વિજય થયો, જેને પગલે ભુટ્ટોએ ફરી સત્તા હાંસલ કરી અને તેમના સુધારણાના પ્રયત્નો અવિરત રહ્યા. પત્રકાર શ્યામ ભાટિયાની માહિતી પ્રમાણે, ભુટ્ટો મુલાકાત સમયે [[ઉત્તર કોરિયા]]ને યુરેનિયમ એનરિચમેન્ટ ડેટા ધરાવતી સીડીઓની દાણચોરી કરતા હતા અને બદલામાં મિસાઇલ તકનીકો અંગેની માહિતી મેળવતા હતા. &lt;ref&gt;{{cite news |first=Glenn |last=Kessler |title=Bhutto Dealt Nuclear Secrets to N. Korea, Book Says |url=http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/story/2008/06/01/ST2008060100007.html |publisher=Washington Post |date=2008-06-01 |access-date=2008-06-01}}&lt;/ref&gt; વર્ષ 1996માં, વિવિધ [[રાજકીય ભ્રષ્ટાચાર|ભ્રષ્ટાચાર]]ના કૌભાંડો વચ્ચે તે સમયના રાષ્ટ્રપતિ [[ફારૂક લેગહરી]]એ સરકારની સત્તાનો અંત લાવવાની આઠમી સુધારણાની મુનસફી નિર્ણયો લેવાની સત્તાનો ઉપયોગ કરીને ભુટ્ટોનો પદ પરથી દૂર કરી દીધા હતા. સુપ્રિમ કોર્ટે 6-1 આદેશમાં રાષ્ટ્રપતિ લેગહરીના નિર્ણયને સમર્થન આપ્યું હતું. &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.pub.umich.edu/daily/1997/jan/01-30-97/news/news7.html|title=Pakistan Supreme Court Upholds Benazir Bhutto's Dismissal on the basis of Corruption and Extra-Judicial Killings of MQM Workers and Supporters|access-date=2009-10-01|archive-date=2009-10-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20091014070145/http://www.pub.umich.edu/daily/1997/jan/01-30-97/news/news7.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; 
ભુટ્ટોનો વિરોધ કરનારા કેટલાક [[પંજાબી લોકો|પંજાબી]] ઉચ્ચ વર્ગના શક્તિશાળી જમીનદારોના કુટુંબનો લોકો તરફથી તેમને ટીકા સામનો કરવો પડ્યો હતો. તેમણે આ વિરોધને પાકિસ્તાનની અસ્થિરતા માટે કારણભૂત ગણાવ્યો હતો. મુશર્રફે ભુટ્ટોના કાર્યકાળને &quot;શરમજનક લોકશાહીના યુગ&quot; તરીકે ગણાવ્યો હતો અને અન્ય લોકોએ તેને ભ્રષ્ટ અને નિષ્ફળ સરકારનો સમય ગણાવ્યો હતો. &lt;ref&gt;[http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2008/01/13/AR2008011303447.html ઘણા પાકિસ્તાનીઓએ નેતાઓના લાંબા સમય સુધી વર્ચસ્વ ધરાવતા જોયા છે] 14 જાન્યુઆરી, 2008&lt;/ref&gt; 

=== મહિલાઓ માટેની નીતિઓ ===
ચૂંટણી ઝુંબેશ દરમિયાન ભુટ્ટોની સરકારે મહિલાઓના સામાજિક અને આરોગ્યને લગતા મુદ્દાઓ અંગે ચિંતાનો સૂર વ્યક્ત કર્યો હતો, જેમાં મહિલાઓ સામે ભેદભાવ રાખવાની બાબતનો પણ સમાવેશ થાય છે. ભુટ્ટોએ મહિલા માટેના પોલિસ સ્ટેશન્સ, કોર્ટ્સ અને મહિલા વિકાસ બેન્કોની સ્થાપના કરવાના આયોજનની જાહેરાત કરી હતી. આ પ્રકારના આયોજનો છતાં, ભુટ્ટોએ મહિલાઓના કલ્યાણ માટેની સેવાઓમાં સુધારો લાવવા માટે કોઇ પણ કાયદાની દરખાસ્ત મુકી ન હતી. તેમની ચૂંટણી ઝુંબેશ દરમિયાન, ભુટ્ટોએ વિવાદિત કાયદાઓ (જેવાકે [[હુદૂડ]] અને [[ઝીણા (અરેબિક)|ઝીના]] ધાર્મિક વિધી) રદ કરવાનું વચન આપ્યું હતું, જે પાકિસ્તાનમાં મહિલાઓના હકો પર કાપ મુકતા હતા. &lt;ref&gt;{{cite web|title=Women in Pakistan: Disadvantaged and denied their civil rights|url=http://asiapacific.amnesty.org/library/Index/ENGASA330231995?open&amp;of=ENG-376|publisher=Amnesty International|date=1995-12-06|access-date=2008-08-04|archive-date=2008-10-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20081012155704/http://asiapacific.amnesty.org/library/Index/ENGASA330231995?open&amp;of=ENG-376|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; ભુટ્ટો [[પ્રો-લાઇફ|જીવનપ્રેમી]] હતી અને મુખ્યત્વે કેઇરોમાં [[વસ્તી અને વિકાસ વિષય પર આંતરરાષ્ટ્રીય પરિસંવાદ|વસ્તી અને વિકાસ અંગેની આંતરરાષ્ટ્રીય કોન્ફરન્સ]]માં કડક શબ્દોમાં [[ગર્ભપાત]] અંગે વિશ્વને જણાવ્યું હતું, જ્યાં તેમણે &quot;પશ્ચિમના દેશો પર પુખ્ત વયના લોકોને ગર્ભપાત, મૈથુન સહિતની અન્ય બાબતોથી વ્યક્તિઓ, સમાજ અને ધર્મને અજાણ રાખવાનો આરોપ મુક્યો હતો,જેમના પોતાના સામાજિક બંધનો હતા. &quot;&lt;ref&gt;ટર્નર બ્રેઇન એસ. (2003) ''[http://books.google.ca/books?id=zOAo9VvT4FEC ઇસ્લામ: ક્રિટીકલ કોન્સેપ્ટ્સ ઇન સોશિયોલોજી]''  (પી. 118) રાઉટલેજ&lt;/ref&gt; 

જૂલાઇ 2006માં [[પરવેઝ મુશર્રફ]] દ્વારા બહાર પાડવામાં આવેલા રાષ્ટ્રપતિના વટહુકમ દ્વારા ઝીનાને અંતે રદ કરવામાં આવ્યો હતો. &lt;ref&gt;{{cite news|title=Pakistan ends zina|url=http://www.thehindubusinessline.com/life/2007/02/23/stories/2007022300150400.htm|work=The Hindu Business Line|date=2007-02-23|access-date=2008-08-04}}&lt;/ref&gt; 

ભુટ્ટો હાલના અને ભૂતપૂર્વ વડા પ્રધાનો અને રાષ્ટ્રપતિઓના નેટવર્ક [[વિશ્વના મહિલા નેતાઓની કાઉન્સિલ|કાઉન્સિલ ઓફ વિમેન વર્લ્ડ લિડર્સ]]ના સક્રિય અન સ્થાપના સમયથી સભ્ય રહ્યા હતા. &lt;ref&gt;{{cite web|title=Council Members|url=http://www.womenworldleaders.org/members.htm|publisher=Council of Women World Leaders|access-date=2008-08-04}}&lt;/ref&gt; 

=== તાલિબાન પરની નીતિ ===
તાલિબાને સપ્ટેમ્બર 1996માં [[કાબુલ]]માં સત્તા મેળવી હતી. ભુટ્ટોના શાસન દરમિયાન [[તાલિબાન]]ને [[અફઘાનિસ્તાન]]માં પ્રાધાન્ય મળ્યું હતું. &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.iht.com/articles/2008/01/04/opinion/eddalrymple.php|title=Bhutto's deadly legacy|archive-url=https://web.archive.org/web/20080109005400/http://www.iht.com/articles/2008/01/04/opinion/eddalrymple.php|archive-date=2008-01-09|access-date=2009-10-01|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; તે સમયના ઘણા નેતાઓની જેમ તેઓના મતે તાલિબાન એવું જૂથ છે કે જે અફઘાનિસ્તાનને સ્થિરતા બક્ષી શકે છે અને [[સેન્ટ્રલ એશિયન રિપબ્લિક્સ|કેન્દ્રીય એશિયન લોકશાહી]]ઓ સાથે વેપારનો માર્ગ મોકળો કરી શકે છે, તેમ લેખક [[સ્ટિફન કોલ]] માને છે. &lt;ref&gt;એસ. કોલ, ''&quot;ઘોસ્ટ વોર્સ: ધી સિક્રેટ હિસ્ટરી ઓફ ધી સીઆઇએ, અફઘાનિસ્તાન, એન્ડ બિન લાદેન, ફ્રોમ ધી સોવિએટ ઇન્વેઝન ટુ 10 સપ્ટેમ્બર, 2001&quot;'' , પેંગ્વિન પ્રેસ એચસી, [[અમેરિકા|યુએસ]] 2004&lt;/ref&gt; તેમણે એવો દાવો કર્યો હતો કે યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સની જેમ, તેની સરકારે તાલિબાન સરકારને લશ્કરી અને નાણાકીય ટેકો આપ્યો હતો અને અફઘાનિસ્તાનમાં પાકિસ્તાની લશ્કરનું નાનું જૂથ પણ મોકલ્યું હતું. 

તાજેતરમાં જ તેમણે તાલિબાન વિરોધી વલણ અપનાવ્યું હતું અને તાલિબાન અને તેમના ટેકેદારો દ્વારા કરવામાં આવેલી ત્રાસવાદી પ્રવૃત્તિને તેમણે વખોડી કાઢી હતી. &lt;ref&gt;{{cite news|url=http://www.msnbc.msn.com/id/21374344/|title=Bhutto blames Taliban, al-Qaida for explosions|date=2007-10-19|publisher=msnbc.com|access-date=2008-09-13}}{{Dead link|date=ઑગસ્ટ 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; 

== ભ્રષ્ટાચારના આરોપો ==
ફ્રેન્ચ, પોલિશ, સ્પેનીશ અને સ્વિસ દસ્તાવેજોએ ભુટ્ટો અને તેમના પતિ પરના ભ્રષ્ટાચારના આરોપોને બળ પૂરુ પાડ્યું હતું. તેમણે સંખ્યાબંધ કાયદાકીય કાર્યવાહીઓનો સામનો કર્યો હતો, જેમાં [[સ્વિટ્ઝલેન્ડમાં બેન્કિંગ|સ્વિસ બેન્ક]] દ્વારા નાણાંની ઉચાપતના આરોપોનો પણ સમાવેશ થાય છે. તેમના પતિ [[આસિફ અલિ ઝરદારી]]એ ગુનેગાર સાબિત ન થયા હોવા છતાં સમાન ભ્રષ્ટાચારના આરોપસર આઠ વર્ષ જેલમાં ગાળ્યા હતા. વર્ષ 2004માં જામિન પર છુટકારો મેળવ્યા બાદ, ઝરદારીએ જણાવ્યું હતું કે તેમના જેલવાસ દરમિયાન તેમના પર શારીરિક અને માનસિક જૂલમ કરવામાં આવ્યો હતો અને માનવીય હકોના જૂથોએ તેમના એવા દાવાને ટેકો આપ્યો હતો કે તેમના હકોની અવગણના કરવામાં આવી હતી. &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.dawn.com/2003/11/09/local35.htm|title=C'wealth apprised of Asif's 'illegal' detention - Dawn Pakistan}}&lt;/ref&gt; 

વર્ષ 1998ના ''ન્યૂ યોર્ક ટાઇમ્સ'' ના સંશોધક અહેવાલમાં &lt;ref name=&quot;jld1&quot;&gt;[http://www.samsloan.com/benazir.htm ભુટ્ટો કેન લીવ્ઝ ટ્રેઇલ ઓફ કરપ્શન ઇન પાકિસ્તાન] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20061029205122/http://www.samsloan.com/benazir.htm |date=2006-10-29 }}, જોહ્ન એફ. બર્ન્સ દ્વારા, ''ધી ન્યૂયોર્ક ટાઇમ્સ'' , 1998-01-09&lt;/ref&gt; એવો દાવો કરવામાં આવ્યો હતો કે પાકિસ્તાનના તપાસકો પાસે એવા દસ્તાવેદો છે કે જે સ્વિટ્ઝરલેન્ડમાં કુટુંબના વકીલો સાથે જોડાયેલા બધા જ બેન્કના ખાતાના નેટવર્કને બહાર પાડે છે, જેમાં આસિફ અલિ ઝરદારી મુખ્ય હિસ્સેદાર હતા. અહેવાલમાં જણાવ્યા પ્રમાણે, ફ્રેન્ચ સત્તાધિકારીઓ દ્વારા બહાર પાડવામાં આવેલા દસ્તાવેજો એવું સૂચન કરતા હતા કે ઝરદારીએ ફ્રાન્સના એરક્રાફ્ટનું ઉત્પાદન કરતા [[ડસોલ્ટ|ડેસોલ્ટ]]ને એર ફોર્સના [[લડાકુ વિમાન|લડાકુ વિમાનો]]ને બદલવાના વિશેષ હકો આપ્યા હતા, જેના બદલામાં ઝરદારી દ્વારા સંચાલિત સ્વિસ કોર્પોરેશનને પાંચ ટકા દલાલી આપવાનું નક્કી કર્યું હતું. અહેવાલમાં એવું પણ જણાવવામાં આવ્યું હતું કે દૂબઇની કંપનીને પાકિસ્તાનમાં સોનાની આયાત કરવા માટેનું વિશેષ લાઇસન્સ આપવામાં આવ્યું હતું, જેના બદલામાં આસિફ ઝરદારીને તેના દૂબઇસ્થિત [[સિટીબેન્ક]]ના ખાતામાં 10 મિલિયન ડોલર મળ્યા હતા. કંપનીના માલિકે ઝરદારીને કોઇ ચૂકવણી કરી હોવાનો ઇનકાર કર્યો હતો અને આ દસ્તાવેજોને બનાવટી ગણાવ્યા હતા. 

ભુટ્ટોએ જણાવ્યું હતું કે તેમના અને તેમના પતિ વિરૂદ્ધ કરવામાં આવેલા આરોપો સંપૂર્ણ રીતે રાજકીય રીતે સંચાલિત છે. &lt;ref name=&quot;Bhutto's Husband Appeals&quot;&gt;[http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9405E4D6143FF932A25756C0A96F958260&amp;n=Top%2fReference%2fTimes%20Topics%2fPeople%2fZ%2fZardari%2c%20Asif%20Ali ભુટ્ટોના પતિની અપિલ] 11 મે, 1999&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9E05E1DF1231F933A05751C1A961958260&amp;n=Top%2fReference%2fTimes%20Topics%2fPeople%2fZ%2fZardari%2c%20Asif%20Ali વર્લ્ડ ન્યૂઝના સમાચારો; ભુટ્ટોના જેલમાં રહેલા પતિએ સેનેટર તરીકે શપથ લીધા] 30 ડિસેમ્બર, 1997&lt;/ref&gt; [[પાકિસ્તાનના ઓડિટર જનરલ|ઓડિટર જનરલ ઓફ પાકિસ્તાન]] (એજીપી)ના અહેવાલે  ભુટ્ટોના દાવાને સમર્થન આપ્યું હતું. તેમાં એવી માહિતી પ્રસ્તુત કરવામાં આવી હતી કે બેનઝિર ભુટ્ટોને તે સમયના રાષ્ટ્રપતિ ગુલામ ઇશક ખાન દ્વારા કરવામાં આવેલા પ્રયત્નોને પરિણામે વર્ષ 1990માં તેમને સત્તા પરથી દૂર કરવામાં આવ્યા હતા.   એજીપીના અહેવાલોમાં એવું જણાવવામાં આવ્યું હતું કે ખાને વર્ષ 1990-92 દરમિયાન ભુટ્ટો અને તેમના પતિ વિરૂદ્ધ ભ્રષ્ટાચારના 19 કેસ કરવા માટે કાનૂની સલાહકારોને ગેરકાયદેસર રીતે 28 મિલિયન રૂપિયા ચૂકવ્યા હતા. &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.indiaenews.com/india/20060725/16131.htm|title=The Bhutto saga takes a new turn|access-date=2009-10-01|archive-date=2009-09-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20090921055238/http://www.indiaenews.com/india/20060725/16131.htm|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; 

ત્યાર બાદ પણ ભુટ્ટો અને તેમના પતિની સંપત્તિની તપાસ ચાલુ રહી હતી અને તે વિષે અટકળો પણ ફેલાતી હતી. ફરિયાદીઓએ એવો આરોપ મુક્યો હતો કે તેમના સ્વિસ બેન્કના ખાતામાં 740 મિલિયન પાઉન્ડ જેટલી માતબર રકમ છે. &lt;ref name=&quot;jld2&quot;&gt;[http://www.timesonline.co.uk/tol/news/world/asia/article2652808.ece ભ્રષ્ટાચારમાં મળેવી માફી ભુટ્ટો માટે કરોડો છૂટા કરશે] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090508152724/http://www.timesonline.co.uk/tol/news/world/asia/article2652808.ece |date=2009-05-08 }}, ધી સન્ડે ટાઇમ્સ, 14-10-2007&lt;/ref&gt; ઝરદારીએ યુકેમાં ઇંગ્લેન્ડ ખાતેના [[સરે]]માં નિયો [[ટ્યુડર સ્ટાઇલનું આર્કિટેક્ચર|ટ્યૂડર]] મેન્સન અને ચાર મિલિયન પાઉન્ડની મિલકતો ખરીદી હતી. &lt;ref&gt;[http://timesofindia.indiatimes.com/articleshow/823259.cms આસિફ ઝરદારીએ યુકેમાં 4 મિલિયન પાઉન્ડની સંપત્તિનો દાવો કર્યો], ધી ટાઇમ્સ ઓફ ઇન્ડિયા, 22-08-2004&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.timesonline.co.uk/tol/news/uk/article393637.ece 4 મિલિયન પાઉન્ડનું સરે મેન્શન ભુટ્ટોના ભ્રષ્ટાચારના ભરડામાં] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081013113156/http://www.timesonline.co.uk/tol/news/uk/article393637.ece |date=2008-10-13 }}, ધી સન્ડે ટાઇમ્સ, 21-11-2004&lt;/ref&gt; પાકિસ્તાનના તપાસકર્તાઓએ અન્ય વિદેશી સંપત્તિઓને ઝરદારીના કુટુંબ સાથે જોડી દીધી હતી. તેમાં ઝરદારીના માતાપિતાની માલિકીના [[નોર્માન્ડી|નોરમાન્ડી]] ખાતે આવેલા 2.5 મિલિયન ડોલરના મેનોરનો પણ સમાવેશ થાય છે, જેમની પાસે લગ્ન સમયે ખૂબ સામાન્ય અસ્ક્યામતો હતી. &lt;ref name=&quot;jld1&quot;/&gt; ભુટ્ટોએ આ પ્રકારની વિદેશી મિલકતોની માલિકીનો ઇનકાર કર્યો હતો.

=== સ્વિત્ઝરલેન્ડ ===
23 જૂલાઇ, 1998ના રોજ, સ્વિસ સરકારે પાકિસ્તાનની સરકારને દસ્તાવેજો સુપરત કર્યા હતા જે બેનઝિર ભુટ્ટો અને તેમના પતિ સામેના ભ્રષ્ટાચારના આરોપો સાથે સંબંધ ધરાવતા હતા. &lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/south_asia/136259.stm દક્ષિણ એશિયા ભુટ્ટોના ભ્રષ્ટાચારના દસ્તાવેજો પાકિસ્તાન પહોંચ્યા,], ગુરૂવાર, 23 જૂલાઇ, 1998&lt;/ref&gt; આ દસ્તાવેજોમાં ઝરદારીની વિરૂદ્ધમાં સ્વિસ સત્તાધિકારીઓ દ્વારા [[મની લોન્ડરીંગ]]ના અગાઉ કરવામાં આવેલા આરોપોનો પણ સમાવેશ થાય છે. પાકિસ્તાનની સરકારે વર્ષ 1997માં સ્વિસ સત્તાધિકારીઓ દ્વારા સુષુપ્ત કરવામાં આવેલી 13.7 મિલિયન ડોલરની રકમ માટે ઉંડી તપાસ હાથ ધરી હતી, જે રકમ ભુટ્ટો અને તેમના પતિ દ્વારા એકત્ર કરી હોવાનું કહેવાતું હતું. પાકિસ્તાનની સરકારે તાજેતરમાં જ 1.5 અબજ ડોલરની તપાસ કરવા માટેના પ્રયત્નોમાં ભુટ્ટો વિરૂદ્ધ કાનૂની કેસ દાખલ કર્યો હતો, જે નાણાં તેમણે અને તેમના પતિ દ્વારા વિવિધ ગુનાહિત પ્રવૃત્તિઓ દ્વારા મેળવ્યા હોવાનો આરોપ હતો. &lt;ref&gt;[http://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=FB0716FB39590C738EDDA10894D0494D81&amp;partner=rssnyt&amp;emc=rss ભુટ્ટો પર પાકિસ્તાનમાં મની લોન્ડરિંગનો કેસ ચાલે તેવી સ્વિસની ઇચ્છા]{{Dead link|date=ઑગસ્ટ 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, 20 ઓગસ્ટ, 1998, ગુરૂવાર, એલિઝાબેથ ઓલ્સન દ્વારા&lt;/ref&gt; આ દસ્તાવેજો એવું દર્શાવતા હતા કે ઝરદારી દ્વારા મેળવવામાં આવેલા નાણાનો ઉપયોગ બેનઝિર ભુટ્ટો દ્વારા કરવામાં આવતો હતો અને તેનો ઉપયોગ 1,75,000 ડોલરથી વધુની કિંમત ધરાવતા હિરાના નેકલેસની ખરીદીનો સમાવેશ થાય છે. &lt;ref&gt;[http://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=FB0716FB39590C738EDDA10894D0494D81&amp;partner=rssnyt&amp;emc=rss ભુટ્ટો પર પાકિસ્તાનમાં મની લોન્ડરિંગનો કેસ ચાલે તેવી સ્વિસની ઇચ્છા]{{Dead link|date=ઑગસ્ટ 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, 20 ઓગસ્ટ, 1998, ગુરૂવાર, એલિઝાબેથ ઓલ્સન દ્વારા&lt;/ref&gt; પીપીપીએ આ આરોપોને ખોટા ગણાવીને જવાબ આપ્યો હતો અને જણાવ્યું હતું કે પાકિસ્તાનની સરકાર દ્વારા પૂરા પાડવામાં આવેલા ખોટા દસ્તાવેજોને પગલે સ્વિસના સત્તાધિકારીઓ ગેરમાર્ગે દોરવામાં આવ્યા હતા.

6 ઓગસ્ટ, 2003ના રોજ સ્વિસ મેજિસ્ટ્રેટે ભુટ્ટો અને તેમના પતિને મની લોન્ડરીંગના કેસમાં દોષી ઠેરવ્યા. &lt;ref&gt;[http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9C02E1D61F3EF935A3575BC0A9659C8B63&amp;partner=rssnyt&amp;emc=rss એશિયા: પાકિસ્તાન: ભુટ્ટોને સ્વિટ્ઝરલેન્ડમાં સજા કરવામાં આવી] 6 ઓગસ્ટ, 2003&lt;/ref&gt; તેમને છ મહિનાની સસ્પેન્ડેડ જેલવાસ, પ્રત્યેકને 50,000 ડોલરનો દંડ અને પાકિસ્તાનની સરકારે 11 મિલિયન ડોલર ચૂકવી આપવાનો આદેશ આપવામાં આવ્યો. છ વર્ષ સુધી ચાલેલા કેસમાં એવો નિષ્કર્ષ નીકળ્યો કે ભુટ્ટો અને ઝરદારી પાકિસ્તાનમાં કોન્ટ્રેક્ટની સામે સ્વિસ કંપની દ્વારા તેમને આપવામાં આવેલા 10 મિલિયન ડોલર તેમણે સ્વિસ ખાતામાં જમા કરાવ્યા હતા. બંનેએ જણાવ્યું હતું કે તેઓ આ ચૂકાદા વિરૂદ્ધ અપિલ કરશે. પાકિસ્તાની તપાસકર્તાએ જણાવ્યું કે ઝરદારીએ વર્ષ 1995માં [[જિનીવા]] ખાતે સિટીબેન્કમાં ખાતું ખોલાવ્યું હતું, જેના દ્વારા તેણે પાકિસ્તાનમાં ઉદ્યોગ કરતી વિદેશી કંપનીઓ પાસેથી મેળવેલા 100 મિલિયન ડોલરમાંથી 40 મિલિયન ડોલર જેટલી રકમ તેમાં મુકી હતી. &lt;ref&gt;[http://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=F30A13F735540C7A8CDDA80894D0494D81&amp;partner=rssnyt&amp;emc=rss ધી ભુટ્ટો મિલિયન્સ; એ બેકગ્રાઉન્ડ ચેક ફાર ફ્રોમ ઓર્ડિનરી]{{Dead link|date=ઑગસ્ટ 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, 9 જાન્યુઆરી, 1998, ગુરૂવાપ, જ્હોન એફ. બર્ન્સ દ્વારા (એનવાયટી)&lt;/ref&gt; ઓક્ટોબર 2007માં જિનીવાના કેન્ટોનના મુખ્ય ફરિયાદી ડેનિયલ ઝેપેલ્લીએ જણાવ્યું હતું કે પાકિસ્તાનના ભૂતપૂર્વ વડા પ્રધાન બેનઝિર ભુટ્ટો સામેની મની લોન્ડરીંગ અંગેની તપાસનો સારાંશ તેમને [[29 ઓક્ટોબર]]ના રોજ મળ્યો છે, પરંતુ તે વાત અસ્પષ્ટ છે કે સ્વિત્ઝરલેન્ડમાં તેમના વિરૂદ્ધ વધુ કોઇ કાનૂની પગલા ભરવામાં આવશે કે નહીં. &lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20080201165624/http://www.iht.com/articles/ap/2007/10/29/europe/EU-GEN-Switzerland-Pakistan-Corruption.php સ્વિસના ફરિયાદીઓને ભુટ્ટો વિરૂદ્ધ કેસ મળ્યો], 29 ઓક્ટોબર, 2007, સોમવાર, ધી એસોશિએટેડ પ્રેસ દ્વારા&lt;/ref&gt; 

=== પોલેન્ડ ===
પોલિશ સરકારે બેનઝિર ભુટ્ટો અને તેમના પતિ વિરૂદ્ધના ભ્રષ્ટાચારના આરોપો સાથે સંબંધિત 500 પાનાનો દસ્તાવેજ પાકિસ્તાનને આપ્યો છે.વર્ષ 1997ના સોદામાં 8,000 ટ્રેક્ટરની ખરીદી સાથે આ આરોપો સંબંધ ધરાવે છે. &lt;ref&gt;[http://www.timesonline.co.uk/tol/news/uk/article393637.ece 4 મિલિયન પાઉન્ડનું સરે મેન્શન ભુટ્ટોના ભ્રષ્ટાચારના  ભરડામાં] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081013113156/http://www.timesonline.co.uk/tol/news/uk/article393637.ece |date=2008-10-13 }} 21 નવેમ્બર, 2004&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.indianexpress.com/res/web/pIe/ie/daily/19990507/ige07029.html પોલેન્ડે ભુટ્ટોની 2 મિલિયન ડોલરની લાંચ અંગે પાકિસ્તાનને પુરાવા આપ્યા]{{Dead link|date=ઑગસ્ટ 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} 6 મે, 1999&lt;/ref&gt; પાકિસ્તાનના અધિકારીઓના મતે, પોલિશ સરકારના પુરાવામાં ટ્રેક્ટર કંપનીઓ દ્વારા તેમના કોન્ટ્રેક્ટ અંગે સંમત થવાના બદલામાં ચૂકવવામાં આવેલા ગેરકાયદેસર કમિશન અંગેની વિગતો સામેલ છે. &lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/south_asia/337983.stm વિશ્વ: દક્ષિણ એશિયા પોલેન્ડ ભુટ્ટોના ભ્રષ્ટાચારના આરોપો સાથે જોડવામાં આવ્યા], શુક્રવાર, 7 મે 1999&lt;/ref&gt; એવો આરોપ મુકવામાં આવ્યો છે કે આ ગોઠવણથી બદલામાં 103 મિલિયન રૂપિયા મેળવવામાં આવ્યા હતા. &lt;ref name=&quot;Bhutto's Husband Appeals&quot;/&gt; પોલેન્ડ પાસેથી મળેલી દસ્તાવેજી સાબિતીઓ એવું સાબિત કરે છે કે આસિફ અલિ ઝરદારી અને બેનઝિર ભુટ્ટો આવામી ટ્રેક્ટર યોજનાની રજૂઆતના નામે ગેરકાયદેસર નાણાં મેળવ્યા હતા, તેમ [[એપીપી]]એ જણાવ્યું હતું.   ભુટ્ટો અને આસિફ અલિ ઝરદારીએ તેમના માણસો જેન્સ સ્ક્લેગેલમિલ્ચ અને ડિદીયર પ્લેન્ટીન એસ.એ. દ્વારા કરવામાં આવેલી ખરીદી પર 7.15% કમિશન મેળવ્યું હોવાનું કહેવાય છે, કે જેમણે 5,900 [[ઉર્સસ ટ્રેક્ટર ફેક્ટરી|ઉર્સુસ]] ટ્રેક્ટર્સ મોકલીને આશરે 1,969 મિલિયન ડોલર મેળવ્યા હતા. &lt;ref&gt;[http://www.dawn.com/2004/07/23/top8.htm એનએબીએ જણાવ્યું કે સ્વિસના ઓર્ડરમાં બેનઝિર:ઉર્સસ ટ્રેક્ટર કેસનો ઉલ્લેખ છે]  22 જૂલાઇ, 2004&lt;/ref&gt; 

=== ફ્રાન્સ ===
સૌથી વધુ નાણાં મેળવી આપતા આ સોદામાં સંકળાયેલા દસ્તાવેજોમાં ફ્રાન્સની મિલિટરીના કોન્ટ્રેક્ટર [[ડસોલ્ટ એવિએશન|ડેસોલ્ટ એવિએશન]]ના પ્રયત્નો પણ સામેલ હતા. ફ્રેન્ચ સત્તાધિકારીઓએ એવો વર્ષ 1998માં એવો સંકેત આપ્યો હતો કે ભુટ્ટોના પતિ ઝરદારીએ સ્વિત્ઝરલેન્ડમાં તેમના દ્વારા સંચાલિત કોર્પોરેશનમાં પાંચ ટકા કમિશન ચૂકવવાના બદલામાં એર ફોર્સના લડાકૂ વિમાનોને બદલવાનો સંપૂર્ણ હક આપવાની ડેસોલ્ટને ઓફર કરી હતી. &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.thepost.com.pk/OpinionNews.aspx?dtlid=123803&amp;catid=11|title=Sweet Economic-Political Deal|access-date=2013-08-16|archive-date=2007-06-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20070619093017/http://www.thepost.com.pk/OpinionNews.aspx?dtlid=123803&amp;catid=11|url-status=bot: unknown}}&lt;/ref&gt; 

તે સમયે ફ્રાન્સના ભ્રષ્ટાચાર વિરોધી કાયદાઓએ ફ્રાન્સના અધિકારીઓની લાંચને વર્જિત ગણાવી હતી, પરંતુ વિદેશી અધિકારીઓને ચૂકવણી કરવાની મંજૂરી આપી હતી અને તે ચૂકવણીને [[ફ્રાન્સ]]માં [[કર બાદ|કરબાદ]] ગણાવી હતી. આમ છતાં, ફ્રાન્સે વર્ષ 2000માં કાયદામાં ફેરફાર કર્યો હતો. &lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.oecd.org/document/35/0,3343,en_33873108_33873838_36428195_1_1_1_1,00.html|title=Steps taken by France to implement and enforce the Convention on Combating Bribery of Foreign Public Officials in International Business Transactions}}{{Dead link|date=ઑગસ્ટ 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; 

=== હેલિકોપ્ટર કૌભાંડ ===
વર્ષ 1998-1999માં, હેલિકોપ્ટરની ખરીદી અંગે સંસદની પબ્લિક એકાઉન્ટ્સ કમિટી (પીએસી) દ્વારા જાણકારી મેળવવા માટે તપાસનું આયોજન કરવામાં આવ્યું હતું. આ કેસમાં 2.168 મિલિયન ડોલર જેટલી જંગી રકમ અને 1.1 મિલિયન ડોલર જેટલા જાહેર નાણાની છેતરપિંડી સંકળાયેલી હતી. નોંધ એવું દર્શાવે છે કે કેસ યોગ્ય રીતે ચલાવવામાં આવ્યો ન હતો કે હાથ પર લેવામાં આવ્યો ન હતો. 1998ની એફઆઇઆર નંબર 1 કેબિનેટ વિભાગની ફરિયાદને આધારે ફેડરલ ઇન્વેસ્ટીગેશન એજન્સી સ્ટેટ બેન્ક સર્કલ રાવલપિંડી ખાતે નોંધવામાં આવી હતી. [[ચૌધરી મહોમ્મદ બરજીસ તાહિર|ચૌધરી મોહમ્મદ બરજીસ તાહિર]]ની આગેવાની હેઠળ અન્ય બે સભ્યો, ફરિદુલ્લાહ જમાલિ અને જમશૈદ અલિ શાહની સમિતી દ્વારા ખૂબ ઉંડાણપૂર્વક તપાસ હાથ ધરવામાં આવી હતી. તપાસ દરમિયાન, સમિતીના અધ્યક્ષ '''બરજીસ તાહિરે'''  ભૂતપૂર્વ રાષ્ટ્રપતિ ફારૂક લેગહરિ અને પૂર્વ વડા પ્રધાન બેનઝિર ભુટ્ટો બંને તથા અન્ય લોકોને સમન્સ આપ્યા હતા અને તેમની તપાસ હાથ ધરી હતી.  

આ કેસને પાકિસ્તાનમાં અને પાકિસ્તાનની બહાર માધ્યમોએ બહોળું સ્થાન આપ્યું હતું. ફાઇલમાંથી મેળવવામાં આવેલી સમિતીની ભલામણો નીચે મુજબ છે: 

'''6.1:'''  આ એફઆઇઆર કાલાબાગના (1)મલિક અલ્લાહ યાર ખાન, (2)ઝીયા પરવેઝ હુસેન અને (3) ડો. એમ.એ. ખાન વિરૂદ્ધ દાખલ કરવામાં આવી હતી અને સરકાર સાથે છેતરપિંડી કરવા બદલ કાનૂની કાર્યવાહી કરવામાં આવી હતી. 

'''6.2:'''  મલિક અલ્લાહ યાર ખાન, જીયા પરવેઝ હુસેન અને ડો. એમ.એ. ખાન પાસેથી 2.168 મિલિયન ડોલર વસૂલ કરવા માટે તેમની પાકિસ્તાન અને વિદેશમાં રહેલી મિલકતોને આ હેતુથી ટાંચમાં લેવામાં આવશે. એફઆઇએ જો જરૂર પડશે તો ઇન્ટરપોલ દ્વારા આ નાણાં વસૂલ કરવા માટે પગલા લેશે. આ કૌભાંડ સાથે સંકળાયેલા હોય તેવા કોઇ પણ બેન્કર અથવા વિદેશી રાષ્ટ્રીયની [[ફેડરલ ઇન્વેસ્ટીગેટીંગ એજન્સી|ફેડરલ ઇન્વેસ્ટીગેશન એજન્સી]] દ્વારા તપાસ કરવામાં આવશે. 

'''6.3:'''  સરકારી તિજોરીમાં થયેલા નુક્શાન માટે બેનઝિર ભુટ્ટોને સ્પષ્ટ રીતે જવાબદાર ગણાવતા, આ કરાર સાથે સંબંધિત મુખ્ય નિર્ણયો તેમની મંજૂરી અથવા આદેશથી લેવામાં આવ્યા હતા અને પૂર્વ પીએસ પીએમ (એહમદ સાદિક) દ્વારા કેબિનેટ વિભાગમાં દાખલ કરવામાં આવ્યા હતા, વડા પ્રધાન તરીકેના તેમના હોદ્દાનો દૂરુપયોગ કરીને દેશને નુક્શાન કરવા બદલ તેમના વિરૂદ્ધ એફઆઇઆર દાખલ કરવામાં આવે તેવી શક્યતા છે અને [[કાનૂની કાર્યવાહી]] કરાશે. 

'''6.4:'''  [[ફારૂક લેગહરી|ફારૂક લેગહરિ]] તેમનું નામ આ કેસમાં સામેલ થશે તેવું જાણતા હોવાથી તેમણે નિર્દોષ માટેની અરજી કરી હતી અને એ વાત અકલ્પનીય છે કે જેઓ આ કૌભાંડ સાથે સંકળાયેલા હોય તેઓ કેબિનેટ સચિવ, વડા પ્રધાનના મુખ્ય સચિવ અને પોતે [[વડાપ્રધાન|વડા પ્રધાન]] જેવા ઉચ્ચ કક્ષાના લોકો સુધી પણ સંપર્ક ધરાવતા હશે અને રાષ્ટ્રપતિનો સક્રિય ટેકો ધરાવતા હોય, તેમના વિરૂદ્ધ એફઆઇઆ નોંધવામાં આવશે અને [[કાનૂની કાર્યવાહી]]ની શરૂઆત કરવામાં આવશે. 

'''6.5:'''  વડાપ્રધાનના પૂર્વ અંગત સચિવ અહેમદ સાદિક, હુમાયુ ફૈઝ રસુલ અને પૂર્વ કેબિનેટ સચિવ સાહિબઝાદા ઇમ્તિયાઝ જેવા વરિષ્ઠ અધિકારીઓ સંકળાયેલા હોવાથી તેમના વિરૂદ્ધ કોઇ પગલા શકાશે નહીં, કેમકે હાલમા તેઓ નિવૃત્ત અથવા પેન્શન પર છે. 

આ કેસ વધુ તપાસ માટે વર્ષ 2000-02માં [[નેશનલ એકાઉન્ટેબિલિટી બ્યૂરો|નેશનલ એકાઉન્ટેબિલીટી બ્યૂરો]]ને સોંપવામાં આવ્યો હતો, પરંતુ કોઇ પગલા લેવામાં આવ્યા ન હતા.

=== પશ્ચિમ એશિયા ===
સૌથી મોટી એકાંકી ચૂકવણીની તપાસ દરમિયાન એવું બહાર પડ્યું હતું કે પશ્ચિમ એશિયામાં [[સોનું રોકાણ તરીકે|ગોલ્ડ બુલિયન]] વેપારીએ તેને ભુટ્ટો સરકાર દ્વારા પાકિસ્તાનના જ્વેલરી ઉદ્યોગને સ્થિરતા આપનાર [[સોનું|સોના]]ની આયાત માટે [[ઇજારાશાહી|ઇજારો]] આપ્યા બાદ ઝરદારીના ખાતામાં 10 મિલિયન ડોલર જમા કરાવ્યા હોવાનું મનાય છે. આ નાણાં ઝરદારીના [[દૂબઇ]]માં આવેલી [[સિટીબેન્ક]]ના ખાતામાં જમા કરાવ્યા હોવાનું મનાય છે. પાકિસ્તાનના [[કરાચિ|કરાચી]] શહેરથી [[ઇરાન]]ની સરહદ સુધી વિસ્તરેલો [[અરબી સમુદ્ર|અરેબિયન દરિયા]]ના કિનારો સોનાના દાણચોરો માટે સ્વર્ગ સમાન રહ્યો છે. ભુટ્ટોના બીજા કાર્યકાળની શરૂઆત સુધી, પ્રતિ વર્ષ બજારો મિલિયનનો થતો વેપાર અનિયંત્રિત હતો. ચાંદી અને સોનું બિસ્કીટ સ્વરૂપમાં અને મોટા જથ્થામાં બુલિયન [[પર્સિયન ખાડી]] વચ્ચે વિમાનો અને હોડીઓમાં લઇ જવામાં આવતું હતું અને પાકિસ્તાનના કિનારાઓ મોટે ભાગે રક્ષણ વિનાના હતા. 

વર્ષ 1993માં ભુટ્ટો વડા પ્રધાન પદે પરત ફર્યાના થોડા સમયમાં જ દૂબઇમાં રહેલા પાકિસ્તાનના બુલિયન વેપારી રઝાક યાકુબે એક સોદો કર્યો હતો: સોનાની આયાતના વિશેષ હક આપવા સામે રઝાક સરકારને વેપારને નિયંત્રિત કરવામાં મદદ કરશે. નવેમ્બર 1994માં, પાકિસ્તાનના વાણિજ્ય પ્રધાને માહિતી આપતા પત્ર લખ્યો હતો કે તેને સરકાર દ્વારા આપવામાં આવેલા પરવાનાને કારણે આગામી બે વર્ષ માટે પાકિસ્તાનના એકમાત્ર અધિકૃત સોનાના આયાતકાર રહેશે. દૂબઇમાં આવેલી તેની ઓફિસ ખાતે રઝાકે એક મુલાકાતમાં સ્વીકાર્યું હતું કે તેણે પાકિસ્તાનમાં સોનામાં 500 મિલિયન ડોલરની આયાત કરવા માટે પરવાનાનો ઉપયોગ કર્યો હતો, અને તેણે ભુટ્ટો અને ઝરદારીને મળવા માટે ઘણી વાર [[ઇસ્લામાબાદ]]નો પ્રવાસ કર્યો હતો. તેણે કોઇ ભ્રષ્ટાચાર કે ગુપ્ત સોદો થયા હોવાનો ઇનકાર કર્યો હતો. તેણે જણાવ્યું હતું, &quot;મેં ઝરદારીને એક પૈસો પણ ચૂકવ્યો નથી.&quot; રઝાકે એવો દાવો કર્યો હતો કે પાકિસ્તાનમાં તેની પ્રતિષ્ઠાને હાનિ પહોંચાડવા માગતા કોઇ વ્યક્તિએ નાણાં જમા કરાવનાર તરીકે ખોટી રીતે આ કંપનીને ફસાવી છે. તેણે જણાવ્યું હતું, &quot;બેન્કના કોઇ વ્યક્તિએ મારા દુશ્મન સાથે મળીને ખોટા દસ્તાવેજો બનાવ્યા છે.&quot; &lt;ref&gt;[http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9B0CE5D91F30F93AA35752C0A96E958260 હાઉસ ઓફ ગ્રાફ્ટ: ટ્રેસીંગ ધી ભુટ્ટો મિલિયન્સ -- એક વિશેષ અહેવાલ.][http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9B0CE5D91F30F93AA35752C0A96E958260 ; ભુટ્ટોના વંશજે ભ્રષ્ટાચારની માયાજાળ છોડી દીધી] 9 જાન્યુઆરી, 1998&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.counterpunch.org/kampmark12282007.html ભુટ્ટો અને તેમનો વારસો: રાવલપિંડીમાં મૃત્યુ]{{Dead link|date=ઑગસ્ટ 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} 28 ડિસેમ્બર, 2007&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;ધી ગોલ્ડ કનેક્શન, ન્યૂયોર્ક ટાઇમ્સ, 1998&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.indianexpress.com/res/web/pIe/ie/daily/19980414/10450284.html બેનઝિર વિરૂદ્ધના લાંચના આરોપો તેમને યુકે લઇ ગયા] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080303115107/http://www.indianexpress.com/res/web/pIe/ie/daily/19980414/10450284.html |date=2008-03-03 }} 14 એપ્રિલ, 1998&lt;/ref&gt; 

ભુટ્ટોની ભત્રીજી અને અન્ય લોકોએ જાહેરમાં ભુટ્ટો પર એવો આરોપ મુક્યો હતો કે તેઓ જ્યારે વડા પ્રધાન હતા ત્યારે વર્ષ 1996માં ગણવેશ પહેરેલા પોલિસ અધિકારીએ તેના ભાઈ મુર્તઝા ભુટ્ટોના ખૂનમાં સંડોવાયેલા હતા. &lt;ref&gt;[http://www.despardes.com/articles/2007/20070920-fatima-bhutto.htm &quot;મુર્તઝા ભુટ્ટોસ મર્ડર&quot; ફાતિમા ભુટ્ટો દ્વારા] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090912094318/http://www.despardes.com/Articles/2007/20070920-fatima-bhutto.htm |date=2009-09-12 }} 30 ડિસેમ્બર, 2007&lt;/ref&gt; 

== વર્ષ 2000ના દાયકાના પ્રારંભમાં ==
વર્ષ 2002માં, પાકિસ્તાનના રાષ્ટ્રપતિ [[પરવેઝ મુશર્રફ|પરવેઝ મુશર્રફે]] વડા પ્રધાનને બે સત્રથી વધુ પદ પર રહેવા પર પ્રતિબંધ મુકવા માટે પાકિસ્તાનના બંધારણમાં સુધારો કર્યો હતો. તેને પગલે ભુટ્ટોને ફરી ક્યારેય પદ મેળવવા માટે ગેરલાયક બનાવી દીધા હતા. આ નિર્ણય ભૂતપૂર્વ વડા પ્રધાન બેનઝિર ભુટ્ટો અને [[નવાઝ શરિફ]] પર પ્રત્યક્ષ પ્રહાર હોવાનું વિસ્તૃતપણે મનાય છે. 3 ઓગસ્ટ, 2003ના રોજ, ભુટ્ટો [[મિનહજ અલ કુરાન|મિનહજ અલ કુરાન ઇન્ટરનેશનલ]]ના (એક આંતરરાષ્ટ્રીય મુસ્લિમ શૈક્ષણિક અને કલ્યાણ સંસ્થા) સભ્યા બન્યા હતા. &lt;ref&gt;[http://minhaj.org/org/index.php?contents=text&amp;tid=52&amp;lang=en મિન્હાજ-ઉલ-કુરાન ઇન્ટરનેશનલ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080228142658/http://minhaj.org/org/index.php?contents=text&amp;tid=52&amp;lang=en |date=2008-02-28 }}, જાવેદ ઇકબાલ દ્વારા&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.saradistribution.com/butto.htm બેનઝિર ભુટ્ટોએ જાહેર કર્યું કે તેઓ કુરદિશ છે] 21 જૂલાઇ, 2003&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.storyofpakistan.com/person.asp?perid=P024 Storyofpakistan.com profile] 01 જૂન, 2003&lt;/ref&gt; 

[[યુનાઇટેડ આરબ એમિરેટ્સ]]ના [[દૂબઇ|દૂબાઇ]]માં વસવાટ દરમિયાન, તેઓ તેમના ત્રણ બાળકો અને તેમની [[નુસરત ભુટ્ટો|માતા]]ની સંભાળ રાખતા હતા, જેઓ [[અલ્ઝાઇમર્સનો રોગ|અલ્ઝાઇમર રોગ]]ની પિડાતા હતા. આ દરમિયાન તેઓ ભાષણ આપવા અને પીપીપીના ટેકેદારો સાથે સંપર્ક જાળવી રાખવા માટે પ્રવાસ કરતા હતા. 
પાંચ વર્ષના સમયગાળા બાદ, ડિસેમ્બર 2004માં તેઓ ફરી તેમના પતિ સાથે એક થયા હતા. &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.atimes.com/atimes/South_Asia/FK03Df03.html|title=Asia Times - Bhutto on Al-Qaeda|year=Asia Times - Bhutto on Al-Qaeda|access-date=2009-10-01|archive-date=2008-12-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20081217080918/http://www.atimes.com/atimes/South_Asia/FK03Df03.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://edition.cnn.com/2005/WORLD/asiapcf/04/15/pakistan.rallies પાકિસ્તાનની પોલિસે ટુકડીઓ તૈનાત કરી, લાહોર બંધ: વિરોધ પક્ષના નેતા પરત ફર્યા તે પહેલા હજારો લોકોની ધરપકડ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080311130309/http://edition.cnn.com/2005/WORLD/asiapcf/04/15/pakistan.rallies/ |date=2008-03-11 }} 16 એપ્રિલ, 2005&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/4486144.stm બીબીસી ન્યૂઝ - ભુટ્ટોને ભ્રષ્ટાચારના આરોપોમાંથી મુક્ત કરાયા] 30 નવેમ્બર, 2005&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://indiaenews.com/2006-07/16131-the-bhutto-saga-takes.htm ભુટ્ટોના જીવનમાં નવો વળાંક] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210214050042/https://www.mumbaihotel.net/en/indiaenews.html |date=2021-02-14 }} 25 જૂલાઇ, 2006&lt;/ref&gt; વર્ષ 2006માં [[ઇન્ટરપોલ|ઇન્ટરપોલે]] પાકિસ્તાનની વિનંતીને પગલે ભ્રષ્ટાચારના આરોપોસર ભુટ્ટો અને તેમના પતિની ધરપકડની વિનંતી ઇસ્યુ કરી હતી. ભુટ્ટોએ ઇન્ટરપોલને લખેલા પત્રમાં વિનંતીના કાનૂની મહત્ત્વ અંગે પ્રશ્નાર્થ ઉભો કર્યો હતો. &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/4650234.stm|title=Pakistan seeks arrest of Bhutto, BBC News, 26 January 2006}}&lt;/ref&gt; 27 જાન્યુઆરી, 2007ના રોજ, તેમને યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ દ્વારા [[જ્યોર્જ ડબ્લ્યુ. બુશ|જ્યોર્જ ડબ્લ્યૂ. બુશ]] અને રાષ્ટ્રીય ધારાસભા તથા રાજ્યના વિભાગીય અધિકારીઓ સાથે વાતચીત કરવા માટે આમંત્રણ આપ્યું હતું. &lt;ref&gt;પાકિસ્તાન ટાઇમ્સ, [http://www.pakistantimes.net/2007/01/25/top4.htm પાકિસ્તાના ભૂતપૂર્વ વડા પ્રધાન બેનઝિર ભુટ્ટો રાષ્ટ્રપતિ બુશને મળશે] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080609220244/http://www.pakistantimes.net/2007/01/25/top4.htm |date=2008-06-09 }}, ખલિદા મઝહર દ્વારા, 25 જાન્યુઆરી, 2007&lt;/ref&gt; ભુટ્ટોએ માર્ચ 2007માં યુકેમાં [[બીબીસી|બીબીસી ટીવી]]ના એક કાર્યક્રમ ''[[ક્વેશ્ચન ટાઇમ(ટીવી શ્રેણી)|ક્વેશ્ચન ટાઇમ]]'' માં પેનલિસ્ટ તરીકે દેખા દીધી હતી. તેમણે બીબીસીની જીવંત ઘટનાઓના કાર્યક્રમ ''[[ન્યૂઝનાઇટ]]'' માં ઘણી વાર ભાગ લીધો હતો. તેમણે [[મહોમ્મદ ઇજાઝ-ઉલ-હક|મોહમ્મદ ઇજાઝ-ઉલ-હક]] દ્વારા [[સલમાન રશ્દિનો નાઇટહુડ|નાઇટહૂડ ઓફ સલમાન રશ્દી]] અંગે મે 2007માં કરવામાં આવેલી ટિપ્પણીને એવું કહેતા ધુત્કારી દીધી હતી કે તેને વિદેશી નાગરિકોના ખૂન કરવા માટે બોલાવવામાં આવ્યો હતો. &lt;ref&gt;[http://uc.princeton.edu/main/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=2024&amp;Itemid=8 વિદેશી સંબંધો અંગેની સમિતી ખાતે ભુટ્ટો] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071118181828/http://uc.princeton.edu/main/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=2024&amp;Itemid=8 |date=2007-11-18 }} 15 ઓગસ્ટ, 2007&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.newmatilda.com/home/articledetailmagazine.asp?ArticleID=2533 એ પીસ ઓફ પોલિટીકલ થિયેટર] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071012110417/http://newmatilda.com/faq/default.asp |date=2007-10-12 }} 19 ઓક્ટોબર, 2007&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.democraticunderground.com/discuss/duboard.php?az=view_all&amp;address=385x66909 ભુટ્ટો સાથે ડેવિડ ફ્રોસ્ટની મુલાકાત] 3 નવેમ્બર, 2007&lt;/ref&gt; 

ભુટ્ટોએ વર્ષ 2007 દરમિયાન પાકિસ્તાનમાં પરત ફરવાના ઇરાદાની જાહેરાત કરી હતી અને વર્ષ 2007ના અંતમાં કે 2008ના પ્રારંભમાં દેશમાં યોજાનારી સામાન્ય ચૂંટણીઓ અગાઉ તેમને પાકિસ્તાનમાં પ્રવેશવાની મંજૂરી ન આપવા અંગે મુશર્રફે મે 2007માં કરેલા નિવેદન છતાં તેઓ પરત ફર્યા હતા.ત્યારે એવી અટકળો હતી કે તેમને ફરી વડા પ્રધાન પદ માટેની ઓફર કરવામાં આવી હતી. &lt;ref&gt;[http://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=F50914FC3A540C778CDDAF0894DF404482 પૂર્વ નેતાની પરત ફરવાની અને કદાચ સત્તા પર આવવાની વાટાઘાટો]{{Dead link|date=ઑગસ્ટ 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} 4 જૂન, 2007&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20070622024241/http://timesofindia.indiatimes.com/Sharif_agreed_to_power-sharing_deal/articleshow/2130050.cms ભુટ્ટોએ એવો દાવો કર્યો કે શરિફ સત્તા-વહેંચણી માટે સંમત] 18 જૂન, 2007&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;autogenerated1&quot;&gt;[http://www.newamerica.net/publications/articles/2007/back_bhutto_5588 બેક ટુ ભુટ્ટો?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081202081029/http://www.newamerica.net/publications/articles/2007/back_bhutto_5588 |date=2008-12-02 }} 28 જૂન, 2007&lt;/ref&gt; 

યુએસના ઇતિહાસકાર, [[આર્થર હર્મન|આર્થર હર્મને]] ૧૪ જૂન, 2007ના રોજ ''[[ધી વોલ સ્ટ્રિટ જર્નલ]]'' માં છપાયેલા એક વિવાદિત પત્રમાં રાષ્ટ્રપતિ અને તેમની નીતિઓના ટીકાકાર ભુટ્ટોના અહેવાલના જવાબમાં ભુટ્ટોને ઇતિહાસમાં દક્ષિણ એશિયાના સૌથી અપૂર્ણ નેતાઓમાંના એક ગણાવ્યા હતા અને જણાવ્યું હતું કે તેઓ અને પાકિસ્તાનના અન્ય ઉચ્ચ વર્ગના લોકો મુશર્રફને ધીક્કારે છે, કેમકે તેઓ વર્ષ 1947માં સ્વતંત્રતા દરમિયાન પાકિસ્તાનમાં આવી ગયેલા ઘણા [[ભારતમાં ઇસ્લામ|ભારતીય મુસ્લિમો]]ના પુત્ર, ''મુહાજિર''  હતા. હર્મને એવો દાવો કર્યો હતો કે &quot;તેઓ પાકિસ્તાનની રચના સામે વિરોધ કરવાવાળા મુહાજિર્સ હોવા છતાં, પાકિસ્તાનના ઘણા વતની તેમને તિરસ્કરા ભરી નજરથી જોવે છે અને તેમની સાથે ત્રીજી કક્ષાના નાગરિકો જેવો વ્યવહાર કરે છે.&quot; &lt;ref&gt;[http://www.sfgate.com/cgi-bin/article.cgi?file=/c/a/2007/07/01/INGFTQN3P81.DTL ભુટ્ટને ફરી પાકિસ્તાનમાં રસ ઉભો થયો, યુએસ કદાચ પૂર્વ વડા પ્રધાનનો સ્વીકાર કરે -- તેમનો દેશ કરશે?] 1 જૂલાઇ, 2007&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.mqm.org/English-News/Jun-2007/news070616.htm ભુટ્ટો અને પ્રબુદ્ધો શા માટે મુશર્રફનો વિરોધ કરે છે] 14 જૂન, 2007&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.nation.com.pk/daily/jun-2007/15/international8.php બેનઝિર, પ્રબુદ્ધો મુશર્રફનો વિરોધ તેમની વંશીયતાને કારણે કરે છે, તેવો યુએસના લેખકે દાવો કર્યો] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080309083102/http://www.nation.com.pk/daily/jun-2007/15/international8.php |date=2008-03-09 }} 15 જૂન, 2007&lt;/ref&gt; 

વર્ષ 2007ના મધ્યમાં યુએસએ એ વ્યવહાર માટે દબાણ કર્યું, જેમાં મુશર્રફ રાષ્ટ્રપતિ પદે રહેશે, પરંતુ લશ્કરી વડા તરીકેનું પદ છોડી દેશે અને ભુટ્ટો અથવા તેમના દ્વારા નિમવામાં આવેલી વ્યક્તિ વડા પ્રધાન બનશે. &lt;ref name=&quot;autogenerated1&quot;/&gt; 

11 જૂલાઇ,2007ના રોજ એસોસિએટેડ પ્રેસે [[લાલ મસ્જિદનો ઘેરો|લાલ મસ્જિદના અકસ્માત]] બાદના પ્રત્યાઘાતો અંગેના એક લેખમાં, લખ્યું : 
&lt;blockquote&gt;
પૂર્વ વડા પ્રધાન અને વિરોધ પક્ષના નેતા બેનઝિર ભુટ્ટો સ્વદેશત્યાગમાંથી પરત ફરે અને એક વર્ષ સુધી ચાલેલી સામાન્ય ચૂંટણી બાદ સત્તાની વહેંચણીના સોદા સાથે મુશર્રફ સાથે જોડાઇ જાય તેવી શક્યતા છે અને તેમણે લાલ મસ્જિદના મુદ્દે તેમણે લીધેલા પગલાના વખાણ પણ કર્યા હતા.
&lt;/blockquote&gt;

ભુટ્ટોએ બ્રિટનના સ્કાય ટીવીને મંગળવારના રોજ જણાવ્યું હતું, &quot;હું એ વાતથી ખૂબ ખુશ છું કે મસ્જિદમાં ત્રાસવાદીઓ સાથે [[શસ્ત્રવિરામ|શસ્રવિરામ]]નો વિકલ્પ અપનાવવામાં આવ્યો ન હતો, કેમકે શસ્રવિરામથી આતંકીઓને પ્રોત્સાહન પૂરુ પાડે છે.&quot; &quot;આ કાર્યની કદાચ તીવ્ર નકારાત્મક પ્રક્રિયા હોઇ શકે, પરંતુ કેટલાક સમયે આપણે આતંકનીઓનો રોકવા પડે છે.&quot; &lt;ref&gt;[http://www.guardian.co.uk/worldlatest/story/0,,-6773175,00.html મસ્જિદની કટોકટી મુશર્રફના સ્થાનને વધુ પ્રોત્સાહન આપે તેવી શક્યતા] 11 જૂલાઇ, 2007&lt;/ref&gt; 

લાલ મસ્જિદ અંગેના તેમના આ પ્રકારના નિવેદનોને કારણે પાકિસ્તાનમાં અફરાતફરી ફેલાઇ ગઇ હતી, કેમકે હજારો યુવાન વિદ્યાર્થીઓના મૃત્યુ બળવાથી થયું હતું અને બાકીના લોકો હજુ પણ મળતા નથી અને અન્ય કેસોની સુનાવણી પાકિસ્તાનના સુપ્રિમ કોર્ટમાં ખોવાઇ ગયેલા વ્યક્તિઓના મુદ્દા અંગે કરવામાં આવી રહી છે. આ અને ત્યારબાદ મુશર્રફને સતત ટેકો પૂરો પાડતા ભુટ્ટોના ખાર જેવા સાથીઓએ જાહેરમાં તેમની ટીકા કરી હતી. {{Facts|date=October 2007}} 

આમ છતાં, ભુટ્ટોએ મુશર્રફને મુખ્ય ન્યાયમૂર્તિ સાથેના ઝઘડાના પ્રાથમિક તબક્કામાં તેમને ફરી સ્થાપિત કરવાની સલાહ આપી હતી. તેમની પીપીપી (PPP)તેના સીઇસી સભ્ય અને મુખ્ય ન્યાયમૂર્તિના વડા બેરિસ્ટર [[ઐતઝાઝ એહસાન]] પર તેમને સફળતાપૂર્વક સ્થાપિત કરવાનો લાભ લઇ શકી ન હતી. તેને બદલે તેમને એક દુશ્મન તરીકે જોવામાં આવ્યા હતા અને તેમને દૂર રાખવામાં આવ્યા હતા. 

== 2002ની ચૂંટણી ==
ભુટ્ટોની આગેવાની હેઠળની પીપીપીએ [[પાકિસ્તાનની સામાન્ય ચૂંટણી, 2002|ઓક્ટોબર 2007ની સામાન્ય ચૂંટણીઓ]]માં સૌથી વધુ મત (28.42%) અને 80 બેઠકો મેળવી હતી. &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.ecp.gov.pk/content/GE-2002.htm|title=2002 election results by ECP (Election Commission of Pakistan)|access-date=2009-10-01|archive-date=2010-08-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20100820041723/http://www.ecp.gov.pk/content/GE-2002.htm|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; [[પાકિસ્તાન મુસ્લિમ લિગ (એન)|પાકિસ્તાન મુસ્લિમ લીગ (N)]] (પીએમએલ-એન) ફક્ત 18 બેઠક પર જીત મેળવવામાં સફળ થઇ હતી. પીપીપીના કેટલાક ચૂંટાયેલા સભ્યઓએ તેમના પોતાના પક્ષની સ્થાપના કરી હતી, જેને પીપીપી-પેટ્રિયોટ્સ કહેવામાં આવી હતી અને તેની આગેવાની ભુટ્ટોની આગેવાની હેઠળની પીપીપીના પૂર્વ વડા મખદૂમ ફૈઝલ સલેહ હયાત દ્વારા કરવામાં આવતી હતી. ત્યાર બાદ તેમણે મુશર્રફના પક્ષ [[પીએમએલ-ક્યૂ]] સાથે જોડાણ વાળી સરકારની રચના કરી હતી. 

== પાકિસ્તાનમાં ફરી પ્રવેશ ==
=== મુશર્રફ સરકાર સાથેનો શક્ય સોદો ===
વર્ષ 2002ની મધ્યમાં મુશર્રફે વડા પ્રધાનો પર બે સત્રની મર્યાદા મુકી હતી. ભુટ્ટો અને મુશર્રફના અન્ય મુખ્ય પ્રતિસ્પર્ધી, નવાઝ શરીફ વડા પ્રધાન પદે તેમની બે અવધિ પૂરી કરી ચૂક્યા હતા. &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9801E5DE1E31F937A2575AC0A9649C8B63&amp;n=Top/Reference/Times%20Topics/People/S/Sharif,%20Nawaz|title= Pakistan Court Bars Former Prime Minister From Election}}&lt;/ref&gt; સંસદમાં મુશર્રફના સાથી પક્ષો અને તેમાં પણ વિશેષ રૂપે પીએમએલક્યૂ વડા પ્રધાનને ત્રીજી અવધિની મંજૂરી આપવા માટેના નિર્ણયમાં ફરેફાર કરે તેવી શક્યતા ન હતી કે તેઓ ભુટ્ટો અથવા શરિફ માટે અપવાદ પણ ઉભો કરવા માગતા ન હતા. 

જૂલાઇ 2007માં, ભુટ્ટોનું કેટલુંક છુપાવી રાખેલું ભંડોળ બહાર પડ્યું હતું. &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.indiaenews.com/pakistan/20070730/63246.htm|title=Bhutto's accounts de-frozen for deal with Musharraf: reports - India News|access-date=2009-10-01|archive-date=2009-09-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20090921055318/http://www.indiaenews.com/pakistan/20070730/63246.htm|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; ભુટ્ટોએ સતત ભ્રષ્ટાચાર અંગેના આરોપોનો સખત સામનો કરવો પડતો હતો. 8 ઓગસ્ટ, 2007ના રોજ [[કેનેડિયન બ્રોડકાસ્ટીંગ કોર્પોરેશન|કેનેડિયન બ્રોડકાસ્ટિંગ કોર્પોરેશન]]ને આપેલી એક મુલાકાતમાં ભુટ્ટોએ એવી જાહેરાત કરી હતી કે આ બેઠકમાં પાકિસ્તાનની 2008ની સામાન્ય ચૂંટણી માટે પરત ફરવાની ઇચ્છા પર ભાર મુકવામાં આવ્યો હતો અને મુશર્રફ તેનું રાષ્ટ્રપતિ પદ જાળવી રાખશે અને ભુટ્ટો વડા પ્રધાન બનશે. 29 ઓગસ્ટ, 2007ના રોજ, ભુટ્ટોએ એવી જાહેરાત કરી કે મુશર્રફ લશ્કરના વડા પદનો ત્યાગ કરશે. &lt;ref&gt;[http://edition.cnn.com/2007/WORLD/asiapcf/08/29/pakistan.negotiations/ ભુટ્ટો: 'મુશર્રફ લશ્કરના વડા તરીકેનું પદ છોડવા તૈયાર છે'] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120127030148/http://edition.cnn.com/2007/WORLD/asiapcf/08/29/Pakistan.negotiations/ |date=2012-01-27 }} 29 ઓગસ્ટ, 2007&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2007/08/29/AR2007082900495.html?nav=rss_world મુશર્રફ લશ્કરી વડા તરીકેનું પદ છોડ તેવી ભુટ્ટોને અપેક્ષા] 29 ઓગસ્ટ, 2007&lt;/ref&gt; [[1 સપ્ટેમ્બર]], [[2007]]ના રોજ ભુટ્ટોએ બહુ જલ્દી પાકિસ્તાન પરત ફરવાની જાહેરાત કરી, પછી ભલે તે મુશર્રફ સાથેના સત્તા વહેંચણીના સોદામાં સફળ થાય કે નહીં. &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/6974083.stm|title= BBC NEWS, Bhutto vows early Pakistan return}}&lt;/ref&gt; 

[[17 સપ્ટેમ્બર]], [[2007]]ના રોજ, ભુટ્ટોએ મુશર્રફના સાથી પક્ષો પર લોકશાહીની સુધારણા અને સત્તા-વહેંચણીનો ઇનકાર કરીને પાકિસ્તાનને કટોકટીમાં ધકેલી દેવાનો આરોપ મુક્યો. છ અરજીઓ પર સુનાવણી કરી રહેલી [[પાકિસ્તાનની સુપ્રિમ કોર્ટ|સુપ્રિમ કોર્ટ]]ના નવ ન્યાયમૂર્તિઓની સમિતીએ (જેમાં પાકિસ્તાનના સૌથી મોટા [[ઇસ્લામિક|મુસ્લિમ]] જૂથ, [[જમાત-એ-ઇસ્લામિ]]ની અરજીનો પણ સમાવેશ થાય છે)એવું જણાવ્યું હતું કે પાકિસ્તાનના રાષ્ટ્રપતિના સ્થાન માટે ઉમેદવારી નોંધાવવા મુશર્રફ ગેરલાયક છે. ભુટ્ટોએ એવું જણાવ્યું કે તેનો પક્ષ કોઇ એક વિરોધી જૂથ અને સંભવિત રીતે [[નવાઝ શરિફ]] સાથે જોડાઇ શકે.  એટર્ની-જનરલ મલિક મોહમ્મદ કય્યામે એવું સૂચવ્યું હતું કે [[ચૂંટણી પંચ]] [[પેન્ડન્ટ લાઇટ]] રાષ્ટ્રપતિ પદ માટેની ચૂંટણીની જાહેરાત કરવામાં ''અનિચ્છા''  દર્શાવતું હતું. ભુટ્ટોના પક્ષના [[ફરહતુલ્લાહ બાબર|ફરહતુલ્લાહ બાબરે]] એવું જણાવ્યું કે [[પાકિસ્તાનનું બંધારણ]] મુશર્રફને રાષ્ટ્રપતિ પદ માટેની ચૂંટણી લડતા રોકી શકે છે, કેમકે તેઓ અગાઉથી લશ્કરના વડા છે. &quot;જનરલ મુશર્રફ રાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણી લડવા માટે ગેરલાયક ઠર્યા હોવાથી તેમણે પાકિસ્તાનના બંધારણમાં ખોટી અને ગેરકાયદેસર રીતે ચેડા કરવા ચૂંટણી પંચ પર પ્રભુત્વ મેળવ્યું હતું.&quot; &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://abcnews.go.com/International/wireStory?id=3611002 |title= AP: Pakistani court hears cases on Musharraf}}&lt;/ref&gt; 

મુશર્રફ સશસ્ત્ર દળોના કમાન્ડર-ઇન-ચીફના પદેથી રાજીનામું આપીને એક સામાન્ય નાગરિક તરીકેની ભૂમિક ભજવવા માટે તૈયાર હતા. તેઓ ફરી ચૂંટાવા માટે હજુ પણ કાનૂની અવરોધોનો સામનો કરી રહ્યા છે. 2 ઓક્ટોબર, 2007ના રોજ જનરલ મુશર્રફે લેફ્ટનન્ટ જનરલ [[અશફાક કયાની]]ને [[8 ઓક્ટોબર]]ના રોજથી એ હેતુ સાથે આર્મીના સહાયક વડા બનાવ્યા કે જો મુશર્રફ રાષ્ટ્રપતિ પદની ચૂંટણી જીતી જાય તો તેઓ લશ્કરી પદ પરથી રાજીનામું આપશે અને કયાની લશ્કરના વડા બનશે. આ દરમિયાન, પ્રધાન [[શેખ રશિદ અહેમદ|શેખ રશિદ એહમદે]] એવું જણાવ્યું હતું કે બાકી રહેલા ભ્રષ્ટાચારના આરોપો સાથે અધિકારીઓ બેનઝિર ભુટ્ટોને [[માફી]] આફવા માટે સંમત થયા છે. તેમણે સરળ પ્રવાસ અને નાગરિક કાયદાઓ હેઠળ આવવા પર ભાર મુક્યો હતો અને પરવેઝ મુશર્રફને લશ્કરી પદનો ત્યાગ કરવા જણાવ્યું હતું. &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.nytimes.com/2007/10/02/world/asia/03pakistan.html?hp|title= New York Times, Maneuvering Before Vote in Pakistan}}&lt;/ref&gt; 5 ઓક્ટોબર, 2007ના રોજ મુશર્રફે પૂર્વ વડા પ્રધાન નવાઝ શરિફ સિવાય ભુટ્ટો અને અન્ય રાજકીય નેતાઓને માફી આપતા નેશનલ રિકન્સીલેશન ઓર્ડિનન્સ પર હસ્તાક્ષર કર્યા હતા અને શરિફ સામે ભ્રષ્ટાચારના આરોપો સહિતના બધા જ કોર્ટ કેસોને ચાલુ રાખ્યા હતા. આ વટહુકમ મુશર્રફ મહત્ત્વની રાષ્ટ્રપતિ પદ માટેની ચૂંટણી લડ્યા તેના એક દિવસ પહેલા કરાયો હતો. ભુટ્ટોના બંને વિરોધી પક્ષો પીપીપી (PPP)અને શાસક પક્ષ પીએમએલક્યૂ આ સોદા અંગે અગાઉથી વાટાઘાટોમાં સામેલ હતા. &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.rediff.com/news/2007/oct/05pak2.htm|title=Musharraf signs national reconciliation ordinance}}&lt;/ref&gt; તેના બદલામાં ભુટ્ટો અને પીપીપીએ રાષ્ટ્રપતિ પદની ચૂંટણીનો વિરોધ ન કરવાની સંમતિ દર્શાવી. &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/7031070.stm|title=Musharraf wins presidential vote}}&lt;/ref&gt; 6 ઓક્ટોબર, 2007ના રોજ મુશર્રફ રાષ્ટ્રપતિ પદ માટેની સંસદીય ચૂંટણીમાં વિજય મેળવ્યો. આમ છતાં, સુપ્રિમ કોર્ટે એવું ઠરાવ્યું કે મુશર્રફ આર્મીના જનરનલના પદ સાથે રાષ્ટ્રપતિ બને તે કાયદેસર છે કે કેમ તે નક્કી થાય ત્યાં સુધી કોઇ વિજેતા અધિકૃત રીતે હોદ્દો ધારણ કરી શકે નહીં. ભુટ્ટોનો પીપીપી (PPP)પક્ષ ચૂંટણીનો બહિષ્કાર કરનારા અન્ય વિરોધ પક્ષો સાથે જોડાયો ન હતો, પરંતુ તે મતદાનથી દૂર રહ્યો હતો. &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/7031070.stm|title= BBC NEWS, Musharraf 'wins presidency vote'}}&lt;/ref&gt; ત્યારબાદ, ભુટ્ટોએ રાષ્ટ્રપતિને સમાન સલામતી કવચની માગણી કરી હતી. ભુટ્ટો પાતાના રક્ષણ માટે કેટલીક વિદેશી સલામતી સંસ્થાઓ સાથે પણ કરાર કર્યા હતા. 

=== પરત ===
[[ચિત્ર:Benazir Bhutto house arrest VOA News.jpg|thumb|right|નજર કેદ હેઠળ, બેનઝિર ભુટ્ટોએ તેમના ઘરની બહાર ટેકેદારો સાથે વાત કરી હતી.]]

ભુટ્ટો અગાઉથી પોતાના રહેલા જોખમ વિષે જાણતા હતા કે લાંબા સ્વદેશત્યાગ બાદ નેતાના પદ માટે લડવા માટે પરત આવી રહ્યા હોવાથી તેનું આ પરિણામ આવી શકે છે. 28 સપ્ટેમ્બર, 2007ના રોજ એક મુલાકાતમાં [[સીએનએન]] પર પત્રકાર [[વોલ્ફ બ્લિત્ઝર|વોલ્ફ બ્લિટ્ઝર]] સમક્ષ તેમના પર હુમલાની શક્યતાનો સ્વીકાર કર્યો હતો. &lt;ref&gt;[http://quranbible.wordpress.com/2007/09/28/benazir-bhutto-on-cnn/ વોલ્ફ બ્લિત્ઝરની મુલાકાત] [[28 સપ્ટેમ્બર]], [[2007]]&lt;/ref&gt; 

[[દૂબઇ]] અને [[લંડન]]માં આઠ વર્ષના દેશવટા બાદ, ભુટ્ટો 18 ઓક્ટોબર, 2007ના રોજ [[પાકિસ્તાનની સામાન્ય ચૂંટણી, 2008|2008ની રાષ્ટ્રીય ચૂંટણીઓ]]ની તૈયારી માટે [[કરાચિ]] પરત ફર્યા હતા. &lt;ref name=&quot;cbcreturn&quot;&gt;{{cite news |url=http://www.cbc.ca/world/story/2007/10/17/bhutto.html |title=Supporters flock to Karachi for Bhutto's return |date=2007-10-17 |publisher= CBC News}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |title=Huge crowds greet Bhutto return |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/7050274.stm |publisher=[[BBC News]] |date=2007-10-18 |access-date=2007-10-18}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://archive.is/20120729000059/www.dailytimes.com.pk/default.asp?page=2005%5C12%5C15%5Cstory_15-12-2005_pg7_33 વિરોધ પક્ષનો વોક આઉટ: દેશના માધ્યમોએ બેનઝિર પર આરોપ મુક્યો] December 15, 2005&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://iht.com/articles/2007/10/18/asia/19pakistan.php|title=iht.com/articles/2007/10/18/asia/19pakistan.php |title=Bhutto returns to Pakistan after 8 years |date=2007-10-18}}&lt;/ref&gt; 

18 ઓક્ટબોર, 2007ના રોજ કરાચિમાં એક જાહેર સરઘસના માર્ગમાં ભુટ્ટોના આગમનના થોડા સમયમાં જ બે ધડાકા થયા હતા અને તેમણે [[જિન્નાહ ઇન્ટરનેશનલ એરપોર્ટ]] છોડી દીધું હતું. તેઓ ઘાયલ ન થયા પરંતુ પાછળથી ખબર પડી કે આ ધડાકા [[2007માં કરાચિમાં બોમ્બીંગ|આત્મઘાતી બોમ્બ હુમલા]] હતા, જેમાં 136 લોકો મૃત્યુ પામ્યા અને 450 ઘાયલ થયા હતા. મૃતકોમાં તેમના પક્ષ પીપીપીના 50 સલામતી રક્ષકોનો સમાવેશ થયો હતો કે જેમણે સંભવિત બોમ્બરોની તેમને બચાવવા માટે ટ્રક ફરતે માનવ સાંકળની રચના કરી હતી. આ ઉપરાંત તેમાં છ પોલિસ અધિકારીઓનો પણ સમાવેશ થાય છે. ઘણા વરિષ્ઠ અધિકારીઓને તેમાં ઇજા પામ્યા હતા. કરાચિમાં દસ કલાકની પરેડ બાદ ભુટ્ટો સ્ટીલ કમાન્ડ સેન્ટરમાં તેમના સૂજી ગયેલા પગમાંથી સેન્ડલ કાઢવા માટે નીચે વળ્યા તેની થોડી મિનીટો પહેલા જ બોમ્બ ફુટ્યો હતો. &lt;ref&gt;[http://www.parade.com/benazir_bhutto_interview.html એ રોંગ મસ્ટ બી રાઇટ્ડ] પાકિસ્તાનમાં ગેઇલ શીહી દ્વારા લેવામાં આવેલી મુલાકાતમાં, જણાવાયું: &quot;હું તે છું જેનાથી ત્રાસવાદીઓ સૌથી વધુ ડરે છે&quot;, પરેડ સામાયિકમાં પ્રકાશિત, રવિવાર 6 જાન્યુઆરી, 2008:&lt;/ref&gt; 
તેમને આ સ્થાનેથી કોઇ પણ ઇજા વિના બચાવી લેવાયા હતા. &lt;ref name=&quot;afterbombingNYT&quot;&gt;{{cite news |url=http://www.nytimes.com/2007/10/20/world/asia/20Pakistan.html?pagewanted=2 |title=After Bombing, Bhutto Assails Officials' Ties |date=2007-10-20 |publisher=New York Times}}&lt;/ref&gt; 

ત્યારબાદ ભુટ્ટોએ એવો દાવો કર્યો હતો કે તેમણે પાકિસ્તાનની સરકારને એવી ચેતવણી આપી હતી કે તેમના પાકિસ્તાન પરત આવવાથી આત્મઘાતી બોમ્બરોની ટુકડી તેમના પર હુમલો કરશે, પરંતુ સરકાર તે અંગે કોઇ પગલા લેવામાં નિષ્ફળ રહી હતી.તેમણે ખુબ જ સંભાળીને આ હુમલા માટે [[પરવેઝ મુશર્રફ]]ને જવાબદાર ગણાવ્યા ન હતા અને તેના બદલે સરકારમાં રહેલા એવા લોકો કે જેઓ [[ઇસ્લામિક બળવાખોરો|મુસ્લિમ બળવાખોરો]]ને ઉત્તજેન આપવા માટે તેમના સ્થાન અને સત્તાનો દૂરૂપયોગ કરી રહ્યા છે તેવા લોકો પર આરોપ મુક્યો હતો.  તેમની જાન લેવા માટે કરવામાં આવેલા પ્રયત્નના થોડા સમયમાં ભુટ્ટોએ આ હુમલા પાછળ જવાબદાર ચાર શંકાસ્પદ વ્યક્તિઓના નામ સાથેનો એક પત્ર મુશર્રફને લખ્યો હતો. આ નામોમાં વિરોધી પક્ષ પીએમએલ-ક્યૂના રાજકારણી અને પાકિસ્તાનના પંજાબ પ્રાંતના મુખ્ય પ્રધાન, [[ચૌધરી પરવેઝ ઇલાહી]], [[ઇન્ટર-સર્વિસ ઇન્ટેલિજન્સ|ઇન્ટર સર્વિસીઝ ઇન્ટેલિજન્સ]]ના પૂર્વ ડિરેક્ટર, [[હમિદ ગુલ]] અને દેશની તપાસ સંસ્થાના અન્ય અધિકારી ડિરેક્ટર જનરલ ઓફ ઇન્ટેલિજન્સ બ્યૂરો, [[ઇજાઝ શાહ]]નો સમાવેશ થતો હતો.
આ વ્યક્તિઓ જનરલ મુશર્રફના ખૂબ નજીકના સાથીદારો હતા. ભુટ્ટો મુખ્યત્વે પાકિસ્તાનની મુખ્ય મિલિટરી તપાસ સેવા અને સરકારના અન્ય વિભાગો પર તેમના વિરૂદ્ધ કામ કરવાનો આરોપો મુકવાનો લાંબો ઇતિહાસ ધરાવે છે, કેમકે તેઓ ભુટ્ટોના ઉદાર અને સાંપ્રદાયિક એજન્ડાના વિરોધી હતા. ભુટ્ટોએ એવો દાવો કર્યો હતો કે આઇએસઆઇએ દાયકાઓ સુધી [[કાશ્મિર]] અને [[અફઘાનિસ્તાન]]માં બળવાખોરોના મુસ્લિમ જૂથોને ટેકો આપ્યો છે. &lt;ref name=&quot;afterbombingNYT&quot;/&gt; તેણી તેમના વાહનો અને માનવીય સાંકળ બનાવીને ઉભેલા ટેકેદારોએ તેમને રક્ષણ પુરુ પાડ્યું હતું, જેમણે સંભવિત બોમ્બરોને તેમની નજીક આવતા રોકવા માટે તેમના ફરતે માનવ સાંકળ રચી હતી. પીપીપીના સૂત્રોના મતે, ઘાયલ થયેલા કુલ વ્યક્તિઓની સંખ્યા 1000 હતી અને ઓછામાં ઓછામાં 160 વ્યક્તિઓના મોત થયા હતા. (''ન્યૂયોર્ક ટાઇમ્સ'' ના અહેવાલ પ્રમાણે ૧૩૪ના મૃત્યુ થયા હતા અને ૪૫૦ વ્યક્તિઓ ઘવાયા હતા). 

થોડા દિવસો બાદ, ભુટ્ટોના વકીલ સેનેટર [[ફારૂક એચ. નાઇક|ફારૂક એચ. નાઇકે]] જણાવ્યું કે તેમના અસીલના મોતની ધમકી આપતો એક પત્ર તેમને મળ્યો છે. 

=== 2007ની કટોકટીની સ્થિતી અને પ્રતિભાવો ===
3 નવેમ્બર, 2007ના રોજ, રાષ્ટ્રપતિ પરવેઝ મુશર્રફે પાકિસ્તાનની સુપ્રિમ કોર્ટ દ્વારા લેવામાં આવેલા પગલા અને રાષ્ટ્રમાં ધાર્મિક ઉગ્રતાવાદનું કારણ આપીને પાકિસ્તાનમાં કટોકટીની જાહેરાત કરી. દૂબઇમાં કુટુંબની મુલાકાત થંભાવીને ભુટ્ટો દેશમાં પરત ફર્યા. એરપોર્ટ પર ટેકેદારો દ્વારા નારા બોલીને તેમનું સ્વાગત કરવામાં આવ્યું. કેટલાક કલાકો સુધી વિમાનમાં રહ્યા બાદ હજારો ટેકેદારો સાથે તેમણે તેમના [[લાહોર]] ખાતેના ઘર તરફ પ્રયાણ કર્યું હતું. પાકિસ્તાન રાજકીય કટોકટીનો સામનો કરી રહ્યું હોવાનું સ્વીકારતા ભુટ્ટોએ જણાવ્યું હતું કે મુશર્રફે લાદેલી કટોકટી પાછી ખેંચવામાં નહીં આવે તો દેશમાં ઉચિત ચૂંટણીની યોજના મુશ્કેલીભરી બની જશે. તેમણે એવી ટિપ્પણી કરી હતી કે &quot;ઉગ્રવાદીઓ માટે સરમુખત્યારશાહીની અને સરમુખત્યારશાહી માટે ઉગ્રવાદીઓની જરૂર હોય છે.&quot; &lt;ref&gt;[http://abcnews.go.com/International/wireStory?id=3815764 મુશર્રફે પાકિસ્તાનમાં કટોકટી જાહેર કરી], મેથ્યુ પેનિંગ્ટન, એપી, 3 નવેમ્બર, 2007&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|url = http://www.pr-inside.com/pakistani-opposition-leader-bhutto-returns-r281794.htm|title = Pakistani opposition leader Bhutto returns to Karachi|publisher = PR Inside|date = [[2007-11-03]]|access-date = 2007-11-03|archive-date = 2007-11-06|archive-url = https://web.archive.org/web/20071106014307/http://www.pr-inside.com/pakistani-opposition-leader-bhutto-returns-r281794.htm|url-status = dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |url= http://www.ibnlive.com/news/benazir-returns-to-pak-faces-no-problem/51692-2.html |title= Benazir returns to Pak, faces no problem |date= [[2007-11-03]] |access-date= 2007-11-03 |publisher= IBN Live |archive-date= 2007-11-05 |archive-url= https://web.archive.org/web/20071105071245/http://www.ibnlive.com/news/benazir-returns-to-pak-faces-no-problem/51692-2.html |url-status= dead }}&lt;/ref&gt; 

{{Wikinews|Pakistan lifts house arrest of former PM Benazir Bhutto}}
8 નવેમ્બર, 2007ના રોજ, ભુટ્ટો કટોકટીની સ્થિતીનો વિરોધ કરવા માટેના સરઘસની નેતાગીરી અને સંબોધન કરવા માટે જઇ રહ્યા હતા તે અગાઉ થોડા કલાકો માટે તેમને [[નજર કેદ|નજરકેદ]]માં રાખવામાં આવ્યા હતા. 

યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સમાં [[નેશનલ પબ્લિક રેડિયો]] સાથેની મુલાકાતમાં, શ્રીમતી ભુટ્ટોએ જણાવ્યું, &quot;મને ઘરમાં હિલચાલની સ્વતંત્રતા છે.ઘરની બહાર મને હિલચાલની કોઇ સ્વતંત્રતા નથી. તેમણે ઘરમાં મોટા પ્રમાણમાં પોલિસના જવાનો મુક્યા છે. અમારા ઘરની પ્રત્યેક ચાર દિવાલની પાસે 1,000 એમ કુલ 4,000 જવાનો તૈનાત છે. તેમણે પાડોશીઓના ઘરમાં પણ પ્રવેશ કરી લીધો છે. અને હું એક પોલિસ જવાનને કરી રહી હતી કે, તમે અમારા પછી અહીંયા રહેશો? તમારે ઓસામા બિન લાદેનને શોધવા ન જવું જોઇએ? અને તેણે કહ્યું, 'મને માફ કરો, આ મારી નોકરી છે.' અમે એ જ કરી રહ્યા છીએ જે અમને કહેવામાં આવ્યું છે.'&quot;&lt;ref&gt;[http://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=16245030 સ્ટીવ ઇનસ્કીપ સાથે એનપીઆર ટેલિફોન મુલાકાત] 13 નવેમ્બર, 2007&lt;/ref&gt; 

બીજા દિવસે, પાકિસ્તાન સરકારે એવી જાહેરાત કરી કે ભુટ્ટોની ધરપકડનો વોરન્ટ પાછો ખેંચી લેવામાં આવે છે અને હવે તે પ્રવાસ કરવા અને જાહેર સભાઓમાં ભાગ લેવા માટે સ્વતંત્ર છે. આમ છતાં, અન્ય વિરોધી રાજકીય પક્ષોના નેતાઓ પર જાહેરમાં બોલવા પર પ્રતિબંધ જારી રહ્યો.

=== 2008ની ચૂંટણીઓ માટે તૈયારી ===
2 નવેમ્બર, 2007ના રોજ, ભુટ્ટો અલ જઝારા ટીવી પર ડેવિડ ફ્રોસ્ટ સાથેની એક મુલાકાતમાં ભાગ લીધો, જ્યારે તેણે એવો દાવો કર્યો કે ઓસામા બિન લાદેનું ખૂન અહેમદ ઓમર સઇદ શેખ દ્વારા કરવામાં આવ્યું છે, જે યુ.એસ.ના પત્રકાર ડેનિયલ પર્લના અપહરણ અને ખૂનના કેસના આરોપીમાંનો એક છે. ફ્રોસ્ટે બિન લાદેન મૃત્યુ પામ્યા છે અંગે કોઇ પ્રતિપ્રશ્ન ક્યારેય ન કર્યો. &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.daily.pk/politics/politicalnews/10397--so-who-did-kill-benazir-bhutto-.html|title=So who did kill Benazir Bhutto?|date=2009-06-11|access-date=2009-10-01|archive-date=2009-06-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20090611111040/http://www.daily.pk/politics/politicalnews/10397--so-who-did-kill-benazir-bhutto-.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; 

24 નવેમ્બર, 2007ના રોજ, ભુટ્ટોએ જાન્યુઆરીની સંસદીય ચૂંટણીઓ માટે ઉમેદવારી પત્ર સુપરત કર્યું; બે દિવસ બાદ, તેણે લરકાના મતદારક્ષેત્રમાં બે નિયમિત બેઠકો માટે ઉમેદવારી પત્ર ભર્યું. પાકિસ્તાનના ભૂતપૂર્વ વડા પ્રધાન [[નવાઝ શરિફ]] [[સાઉદી અરેબિયા]]માં સાત વર્ષ લાંબા દેશવટા બાદ પાકિસ્તાનમાં આવી ઉમેદવારી નોંધવી હોવાથી ભુટ્ટોએ તેમ કર્યું હતું. &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.rediff.com/news/2007/dec/04pakemergency.htm|title=Sharif, Bhutto set aside differences |date=2007-12-04}}&lt;/ref&gt; 

લશ્કરના વડા પદનો ત્યાગ કર્યા બાદ 30 નવેમ્બર, 2007ના રોજ બીજી વખત પણ આ વખત નાગરિક રાષ્ટ્રપતિ તરીકે ચૂંટાયા બાદ, મુશર્રફે [[16 ડિસેમ્બર]]ના રોજ પાકિસ્તાન પરથી કટોકટી ઉઠાવી લેવાના આયોજનની જાહેરાત કરી હતી. ભુટ્ટોએ આ જાહેરાતને આવકારી હતી અને તેમના પક્ષના સ્થાનિક મુદ્દાઓ સાથે ચૂંટણી ઢંઢેરાની રૂપરેખાની જાહેરાત કરી હતી. ભુટ્ટોએ [[ઇસ્લામાબાદ]] ખાતે પત્રકારોને જણાવ્યું હતું કે તેમનો પક્ષ, પીપીપી (PPP)પાંચ ઇ પર ધ્યાન કેન્દ્રીત કરશે: એમ્પ્લોયમેન્ટ, એજ્યુકેશન, એનર્જી, એન્વાયર્નમેન્ટ, ઇક્વાલિટી. &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.cnn.com/2007/WORLD/asiapcf/11/29/pakistan.musharraf/ |title=Musharraf: State of emergency will end before elections|date=2007-11-29}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.forbes.com/afxnewslimited/feeds/afx/2007/11/30/afx4390340.html |title=Pakistan's Bhutto launches election manifesto |date=2007-11-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080516211515/http://www.forbes.com/afxnewslimited/feeds/afx/2007/11/30/afx4390340.html |archive-date=2008-05-16 |access-date=2009-10-01 |url-status=live }}&lt;/ref&gt; 

4 ડિસેમ્બર, 2007ના રોજ, ભુટ્ટો એ વાત જાહેર કરવા માટે નવાઝ શરિફને મળ્યા હતા કે મુશર્રફે જાન્યુઆરીની સંસદીય ચૂંટણી પહેલા કટોકટીનો અંત લાવવાનું વચન પૂર્ણ કર્યું છે અને તેઓ અનુસાર નહીં વર્તે તો મતદાનનો બહિષ્કાર કરવાની ધમકી આપી હતી. તેમણે સમિતની સ્થાપના કરવાનું વચન આપ્યું હતું કે જે એવી માગોની યાદી મુશર્રફ સમક્ષ પ્રસ્તુત કરશે જેના પર તેમની ચૂંટણીમાં ઉમેદવારી આધારિત હતી. &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.iht.com/articles/2007/11/29/opinion/edpak.php|title=Sharif, Bhutto and the ex-general|date=2007-11-29|archive-url=https://web.archive.org/web/20080220021248/http://www.iht.com/articles/2007/11/29/opinion/edpak.php|archive-date=2008-02-20|access-date=2009-10-01|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.newsweek.com/id/73724|title=Ultimatum Delivered: Pakistan's leading opposition leaders have united (sort of) against President Pervez Musharraf. But their impact will probably be minimal |date=2007-12-04}}&lt;/ref&gt; 

8 ડિસેમ્બર, 2007ના રોજ, ત્રણ અજાણ્યા ગનમેન [[બલોચિસ્તાન(પાકિસ્તાન)|બલુચિસ્તાન]]ના દક્ષિણ પશ્ચિમ પ્રાંતમાં આવેલી ભુટ્ટોની પીપીપી (PPP)ઓફિસમાં ધસી આવ્યા હતા. ભુટ્ટોના ત્રણ ટેકેદારો માર્યા ગયા હતા. &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/south_asia/7134027.stm|title=Gunmen kill Bhutto's supporters |date=2007-12-08}}&lt;/ref&gt; 

== હત્યા ==
{{Wikinews|Benazir Bhutto killed in suicide attack}}
27 ડિસેમ્બર, 2007ના રોજ ([[બોક્સિંગ ડે]], વર્ષ [[2004નો ભારતીય હિંદ મહાસાગરનો ભૂકંપ|2004ના ભારતીય દરિયામાં આવેલા ભૂકંપ]] બાદની ત્રીજી વરસી), [[લિયાકત નેશનલ બાગ]] ખાતે પીપીપી (PPP)માટે ઝુંબેશ સભા માટે નીકળતા ભુટ્ટોનું ખૂન કરવામાં આવ્યું હતું, જ્યાં તેમણે જાન્યુઆરી 2008ની સંસદીય ચૂંટણી માટે પક્ષના ટેકેદારોને તેજાબીભર્યું ભાષણ કર્યું હતું. તેમના બુલેટપ્રુફ વાહનમાં પ્રવેશ્યા બાદ, ભુટ્ટો સનરૂફમાંથી કાર્યકરોનું અભિવાદન કરવા માટે ઉભા થયા હતા. આ સમયે, ગનમેને તેમના પર ગોળીબાર કર્યો હતો અને ત્યારબાદ વાહન પાસે ફેકેલા વિસ્ફોટકોને કારણે આશરે 20 લોકોનું મોત નિપજ્યું હતું. &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://edition.cnn.com/2008/WORLD/asiapcf/02/08/pakistan.bhutto/index.html |title= Scotland Yard: Bomb blast killed Bhutto|date=2008-02-08}}&lt;/ref&gt; ભુટ્ટો ખૂબ ગંભીર રીતે ઘાયલ થયા હતા અને તેમને તાત્કાલિક [[રાવલપિંડી જનરલ હોસ્પિટલ]] ખાતે લઇ જવામાં આવ્યા હતા. તેમને 17:35ના [[પાકિસ્તાનનો સ્થાનિક સમય|સ્થાનિક સમયે]] સર્જરીમાં લઇ જવામાં આવ્યા હતા અને 18:16 વાગ્યે તેમને મૃત જાહેર કરવામાં આવ્યા હતા.&lt;ref&gt;[http://www.cnn.com/2007/WORLD/asiapcf/12/27/bhutto.photographer/index.html ભુટ્ટોનો ફોટોગ્રાફર: 'ગોળીઓ છુટી અને તેઓ નીચે પડી ગયા'] સીએનએન&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|publisher=BBC News|title=Benazir Bhutto 'killed in blast' |url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/south_asia/7161590.stm |date=2007-12-27}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.cnn.com/2007/WORLD/asiapcf/12/27/pakistan.bhutto/ |title=Benazir Bhutto assassinated|date=2007-12-27}}&lt;/ref&gt; 

ભુટ્ટોનો મૃતદેહ [[સિંધ]]ના [[લરકાના જિલ્લો|લરકાના જિલ્લા]]માં [[ગરહી ખુદા બક્ષ|ગર્હી ખુદા બક્સ]] લઇ જવામાં આવ્યો હતો અને તેમના કુટુંબની કબરોમાં તેમના પિતાની કબરની બાજુમાં જ દાટવામાં આવ્યા હતા, જેમાં હજારો-લાખો શોકાતુર લોકોએ ભાગ લીધો હતો. &lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.ndtv.com/convergence/ndtv/story.aspx?id=NEWEN20070037081&amp;ch=12/28/2007%2011:37:00%20AM |title=Bhutto's body in Larkana for burial |date=2007-12-28 |access-date=2007-12-28 }}{{Dead link|date=ઑગસ્ટ 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;flownhome&quot;&gt;{{cite news|publisher=CNN Asia|title=Bhutto's body flown home|url=http://www.cnn.com/2007/WORLD/asiapcf/12/27/pakistan.friday/index.html|date=2007-12-27}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.nytimes.com/2007/12/29/world/asia/29pakistan.html પાકિસ્તાને ભુટ્ટોને દાડ્યા અને વધુ તોફાન માટે મજબૂત બન્યા] 29 ડિસેમ્બર, 2007.&lt;/ref&gt; 

મૃત્યુના મૂળ કારણ અંગે કેટલાક મતભેદ પ્રવર્તતા હતા. ભુટ્ટોના પતિએ મૃત્યુ બાદ કરવામાં આવનાર [[ઓટોપ્સી]] કે [[પોસ્ટ-મોર્ટમ]] કરવાની મંજૂરી આપવાનો ઇનકાર કર્યો હતો. &lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/7165892.stm ભુટ્ટોની હત્યા: એક ચાવીરૂપ પ્રશ્ન] 31 ડિસેમ્બર, 2007.&lt;/ref&gt; 28 ડિસેમ્બર, 2007ના રોજ પાકિસ્તાનના ગૃહ મંત્રાલયે એવું જણાવ્યું હતું, &quot;ભુટ્ટો વાહનમાં નીચે બેસીને પોતાનો બચાવ કરવા ગયા ત્યારે તેમનું મૃત્યુ થયું હતું અને ધડાકાને કારણે તેમનું માથું સનરૂફ સાથે જોડાયેલા લિવર સાથે ભટકાયું હતું અને તેને પગલે તેમની ખોપરીમાં ઇજા થઇ હતી&quot;. &lt;ref&gt;{{cite news |title=Bhutto Assassination: Bhutto's Last Moments Captured on Tape |publisher=Reuters |date=2007-12-28 |url=http://www.webcastr.com/videos/news/bhuttos-last-moments-captured-on-tape.html |access-date=2007-12-29 |archive-date=2007-12-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20071231000554/http://www.webcastr.com/videos/news/bhuttos-last-moments-captured-on-tape.html |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; આમ છતાં, હોસ્પિટલના પ્રવક્તાએ અગાઉ જણાવ્યું હતું કે તેમના માથામાં બોમ્બ ફુટતા વેરાયેલા ધાતનું ટુકડાને કારણે ઇજા થઇ હતી અને તે મોતનું કારણ બન્યું હતું. &lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20080109200914/http://news.yahoo.com/s/afp/20071228/wl_afp/pakistanattacksbhuttocause સન રૂફના ફટકા બાદ ભુટ્ટોનું મૃત્યું થયું હતું.] 28 ડિસેમ્બર, 2007.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;skullfracture&quot;&gt;[http://www.nytimes.com/aponline/world/AP-Pakistan-Investigation.html પાકિસ્તાન: ભુટ્ટોનું મૃત્યુ ખોપરી ફાટવાથી થયું હતું.]{{Dead link|date=ઑગસ્ટ 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}''ધી એસોશિએટેડ પ્રેસ''  દ્વારા પ્રકાશિત: 28 ડિસેમ્બર, 2007. NewYorkTimes.com દ્વારા સુપરત&lt;/ref&gt; ભુટ્ટોના સહાયકોએ પણ ગૃહ મંત્રાલયના કારણોને ખોટા ગણાવ્યા હતા. &lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.news.com.au/heraldsun/story/0,21985,22983841-5012747,00.html |title=Bhutto death explanation 'pack of lies' |access-date=2007-12-28 |publisher=[[Herald Sun]] |archive-date=2007-12-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20071230211736/http://www.news.com.au/heraldsun/story/0,21985,22983841-5012747,00.html |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; [[31 ડિસેમ્બર]]ના રોજ, સીએનએને પીડીએફ ફાઇલ તરીકે કહેવાતો ઇમર્જન્સી રૂમ એડમીશન રિપોર્ટ મુક્યો હતો. આ દસ્તાવેજમાં બધા જ ફિઝીશીયનો દ્વારા હસ્તાક્ષર કરાયો હોય તેવું લાગતું હતું, જેમાં એવું નોંધવામાં આવ્યું હતું કે ઇજામાં કોઇ આંતરિક વસ્તુ મળી આવી ન હતી. &lt;ref&gt;{{cite news |title = Bhutto's murder: Many theories, many questions |publisher=[[CNN]] |date=2007-12-31 |url =http://www.cnn.com/2007/WORLD/asiapcf/12/31/bhutto.evidence/index.html
|access-date =2008-01-01}}&lt;/ref&gt; 

[[અલ-કાઇદા]] કમાન્ડર [[મુસત્ફા અબુ અલ-યાઝિદ|મુસ્તફા અબુ અલ-યાઝિદે]] ભુટ્ટોને &quot;અમેરિકાની સૌથી મૂલ્યવાન સંપત્તિ&quot; ગણાવીને આ હુમલાની જવાબદારી સ્વીકારી હતી. &lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.ndtv.com/convergence/ndtv/story.aspx?id=NEWEN20070037061&amp;ch=12/28/2007%208:21:00%20AM |title=Al-Qaida claims Bhutto assassination |date=2007-12-28 |access-date=2007-12-28 |archive-date=2008-01-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080101041617/http://www.ndtv.com/convergence/ndtv/story.aspx?id=NEWEN20070037061 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; પાકિસ્તાનની સરકારે પણ એવું જણાવ્યું હતું કે આ હત્યા પાછળ અલ-કાઇદા જવાબદાર હોવાના પુરાવા તેમની પાસે હતા. [[સીએનએન]] માટેના અહેવાલમાં જણાવવામાં આવ્યું હતું: &quot;ગૃહ મંત્રાલયે પાકિસ્તાનના [[જીયો ટીવી]]ને અગાઉ જણાવ્યું હતું કે આત્મઘાતી બોમ્બરો અલ-કાઇદા સાથે જોડાણ ધરાવતા બળવાખોરોના જૂથ [[Lashkar i Jhangvi|લશ્કર આઇ ઝંગ્વી]] સાથે સંકળાયેલા હતા, જેન પાકિસ્તાનની સરકાર હજારો લોકોના મૃત્યુ માટે જવાબદાર માને છે.&quot; &lt;ref&gt;[http://www.cnn.com/2007/WORLD/asiapcf/12/28/pakistan.friday/index.html સન રૂફના ફટકા બાદ ભુટ્ટોનું મૃત્યુ થયું હતું.] 28 ડિસેમ્બર, 2007.&lt;/ref&gt; પાકિસ્તાનની સરકારે એવો દાવો કર્યો હતો કે [[બેઇતુલ્લાહ મેહસૂદ]] આ હત્યા પાછળનો માસ્ટર માઇન્ડ હતો. &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.timesonline.co.uk/tol/news/world/asia/article3105443.ece |title=Named: the al-Qaeda chief who 'masterminded murder' |date=2007-12-29 |access-date=2007-12-29}}&lt;/ref&gt; વર્ષ 1999માં પૂર્વ વડા પ્રધાન [[નવાઝ શરિફ]]ની પણ હત્યા કરવાનો પ્રયત્ન કરનાર, અલ-કાઇદા સાથે જોડાયેલા [[વહાબી]] મુસ્લિમ ઉગ્રવાદી સંઠન [[લશ્કર આઇ ઝંગ્વી]] 54 વર્ષીય ભુટ્ટો સાથે અન્ય 20 લોકોના મૃત્યુ માટે જવાબદાર હોવાનું મનાય છે, પરંતુ ભુટ્ટોના કુટુંબ અને પીપીપી (PPP)દ્વારા એ વાતનો ઉગ્ર વિરોધ થયો કે ભુટ્ટોની હત્યા બેઇતુલ્લાહ મેહસૂદે કરી છે. &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.bloomberg.com/apps/news?pid=20601087&amp;sid=aWpSJGDLZJYQ&amp;refer=home |title=Bhutto's Party Rejects Al-Qaeda Claim as Riots Spread (Update5) |date=2007-12-29 |access-date=2007-12-29}}&lt;/ref&gt; 3 જાન્યુઆરી, 2008ના રોજ, રાષ્ટ્રપતિ પરવેઝ મુશર્રફે સત્તાવાર રીતે બેનઝિર ભુટ્ટોની હત્યામાં સંકળાયેલા હોવાનો કે તેમને પૂરતી સલામતી પૂરી પાડવામાં નિષ્ફળ ગયા હોવાનો ઇનકાર કર્યો હતો. &lt;ref&gt;{{cite news |title=Musharraf Denies Allegations Of Involvement in Bhutto Killing |url=http://online.wsj.com/article/SB119937413291865045.html|publisher=[[Wall Street Journal]] |date=2008-01-03 |access-date=2008-01-03}}&lt;/ref&gt;[[લશ્કર આઇ ઝંગ્વી|&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.timesonline.co.uk/tol/news/world/asia/article3105443.ece |title=Named: the al-Qaeda chief who 'masterminded murder' |date=2007-12-29 |access-date=2007-12-29}}&lt;/ref&gt;]] 

=== પાકિસ્તાનમાં પ્રત્યાઘાતો ===
હત્યા બાદ, પ્રારંભમાં ફાટી નીકળેલા તોફાનોને પગલે આશરે 20 મૃત્યુ થયા હતા, જેમાંથી ત્રણ પોલિસ અધિકારીઓ હતા. આશરે 250 કાર બાળવામાં આવી; ભુટ્ટોના ગુસ્સે ભરાયેલા અને હતાશ થયેલા ટેકેદારોએ ભુ્ટ્ટોને જ્યાં રાખવામાં આવ્યા હતા તે હોસ્પિટલની બહાર પથ્થરમારો કર્યો હતો. &lt;ref name=&quot;flownhome&quot;/&gt; પાકિસ્તાની સરકારે જણાવ્યું હતું કે 29 ડિસેમ્બર, 2007 સુધીમાં હુલ્લડે નવ ચૂંટણી કાર્યાલયો, 176 બેન્કો, 34 ગેસ સ્ટેશન્સ, 72 ટ્રેન કાર, 18 રેલવે સ્ટેશન અને હજારો કાર તથા દુકાનોમાં તોડફોડ કરી હતી. &lt;ref&gt;{{cite news |title=Mourners converge on Benazir's house ahead of meeting on poll plans |url=http://www.hindu.com/thehindu/holnus/000200712301554.htm |publisher=Associated Press via The Hindu |date=2007-12-30 |access-date=2007-12-30 }}{{Dead link|date=ઑગસ્ટ 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; પ્રતિસ્પર્ધી વિરોધ પક્ષ, [[પાકિસ્તાન મુસ્લિમ લિગ (એન)]]ના વડા [[નવાઝ શરિફ|નવાઝ શરિફે]] જણાવ્યું હતું, &quot;આ ભુટ્ટોના પક્ષ, અમારા પક્ષ અને સમગ્ર રાષ્ટ્ર માટે કરૂણાંતિકા છે.&quot; &lt;ref&gt;{{cite news|url=http://www.nytimes.com/2007/12/28/world/asia/28pakistan.html?pagewanted=2&amp;_r=1&amp;th&amp;emc=th|title=Bhutto Assassination Ignites Disarray|publisher=New York Times|access-date=2007-12-28|date=2007-12-28|author=Salman Masood|coauthors=Carlotta Gall}}&lt;/ref&gt; રાષ્ટ્રપતિ મુશર્રફે ત્રણ દિવસ માટે શોક જાહેર કર્યો હતો.   

30 ડિસેમ્બર, 2007ના રોજ, પીપીપી (PPP)નેતાગીરીની બેઠક બાદની ન્યૂઝ કોન્ફરન્સમાં, ભુટ્ટોના વિધુર આસિફ અલી ઝરદારી અને પુત્ર [[બિલાવલ ભુટ્ટો ઝરદારી]]એ એવી જાહેરાત કર હતી કે 19 વર્ષના બિલાવલ તેમની માતાને સ્થાને પક્ષના વડા તરીકેનું સ્થાન ગ્રહણ કરશે, તેના પિતા અસરકારક રીતે પક્ષનું સંચાલન કરશે જ્યાં સુધી તેમના પુત્ર [[ક્રિસ્ટ ચર્ચ, ઓક્સ્ફોર્ડ|ક્રિસ્ટ ચર્ચ, ઓક્સફોર્ડ]] ખાતે અભ્યાસ પૂર્ણ કરે. બિલાવલે જણાવ્યુ, &quot;જ્યારે હું પાછો ફરીશ ત્યારે મારી માતા ચાહતા હતા તે રીતે હું પક્ષની આગેવાની કરવાનું વચન આપું છું.&quot; પીપીપીએ 8 જાન્યુઆરી, 2008ના રોજ આયોજિત સંસદીય ચૂંટણી માટે હાકલ કરી હતી અને આસિફ અલિ ઝરદારીએ જણાવ્યું કે પક્ષના ઉપાધ્યક્ષ મખદૂમ અમિન ફાહિમ વડા પ્રધાન પદ માટે પક્ષના શક્ય ઉમેદવાર બનશે. (બિલાવલ સંસદ માટે કાયદાકીય ઉંમર ધરાવતા ન હતા.) &lt;ref&gt;{{cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/7164968.stm|title=Bhutto's son named as successor|publisher=BBC News|access-date=2007-12-31|date=2007-12-30}}&lt;/ref&gt; 

[[30 ડિસેમ્બર]]ના રોજ, ભુટ્ટોના રાજકીય પક્ષ, [[પાકિસ્તાન પિપલ્સ પાર્ટી]] (પીપીપી) બેનઝિરના મૃત્યુ માટેની તપાસ માટે [[યુકે સરકાર]] અને [[સંયુક્ત રાષ્ટ્રો|યુનાઇટેડ નેશન્સ]]ની મદદ માગી હતી. &lt;ref&gt;{{cite news |title=PPP ask UK and UN for help |url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/uk_politics/7165209.stm|publisher=BBC|author=BBC |date=2007-12-30 |access-date=2007-12-30}}&lt;/ref&gt; બિલાવલ ભુટ્ટો ઝરદારીની નિમણુંક તેમના માતાના પાકિસ્તાનના વિરોધ પક્ષના અધ્યક્ષ તરીકે થઇ હતી. બિલાવલ ફક્ત 19 વર્ષના છે.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.benazirbhutto.co.uk/Default.php|title=Mohtarma Benazir Bhutto (shaheed)|3=|access-date=2009-10-01|archive-date=2007-12-29|archive-url=https://web.archive.org/web/20071229234449/http://www.benazirbhutto.co.uk/Default.php|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; 5 ફેબ્રુઆરી, 2008ના રોજ, પીપીપીએ શ્રીમતી ભુટ્ટોના રાજકીય વારસાની જાહેરાત કરી હતી, જે તેમણે પાકિસ્તાન પરત ફર્યાના બે સપ્તાહ પહેલા અને તેમની હત્યાના ફક્ત 12 સપ્તાહ પહેલા લખ્યો હતો, જેમાં તેમણે એવું જણાવ્યું હતું કે પક્ષમાં નવા નેતાની નિમણુંક ન થાય ત્યાં સુધી તેમના પતિ [[આસિફ અલિ ઝરદારી]] વડા તરીકે રહેશે. 

=== આંતરરાષ્ટ્રીય પ્રતિભાવો ===
ભુટ્ટોની હત્યા માટેના આંતરરાષ્ટ્રીય પ્રતિભાવોમાં સમગ્ર આંતરરાષ્ટ્રીય સમુદાયે જંગી રીતે વખોડી નાખ્યો હતો. [[UN Security Council]][[યુએન સિક્યોરિટી કાઉન્સિલ|યુએન સિક્યોરિટી કાઉન્સિલે]] એક તાત્કાલિક બેઠક બોલાવી હતી અને સર્વસંમતિથી હત્યાને વખોડી કાઢી હતી. &lt;ref&gt;{{cite news |title=Security Council, in presidential statement, condemns 'in strongest terms' suicide attack that killed former prime minister of Pakistan |url=http://www.un.org/News/Press/docs//2007/sc9217.doc.htm |publisher=UN Department of Public Information |date=2007-12-27 |access-date=2007-12-28 }}{{Dead link|date=ઑગસ્ટ 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; [[આરબ લિગ#સેક્રેટરીઝ જનરલ|આરબ લિગ સેક્રેટરી જનરલ]] [[અમ્ર મૌસ્સા|આમ્ર મૌસ્સા]]એ જણાવ્યું હતું, &quot;અમે આ હત્યા અને આંતકવાદી કૃત્યને વખોડી કાઢીએ છીએ અને તેમની આત્માને શાંતિ મળે તે માટે ખુદાની બંદગી કરી છીએ.&quot; &lt;ref&gt;{{cite news |title= Arab League condemns Bhutto's assassination|url=http://www.kuna.net.kw/newsagenciespublicsite/ArticleDetails.aspx?id=1870944&amp;Language=en
|publisher=Kuwait News Agency (KUNA)|date=2007-12-27 |access-date=2007-12-28}}&lt;/ref&gt; ભારતના વડા પ્રધાન [[મનમોહન સિંઘ|મનમોહન સિંઘે]] જણાવ્યું કે તેઓ શ્રીમતિ બેનઝિર ભુટ્ટોની હત્યાના સમાચાર સાંભળીને તેમને ઉંડો આંચકો અને આઘાત લાગ્યો છે. [[...]] મારૂ હદયમાં આ ભયંકર આંચકાનો સામનો કરી રહેલા તેમના કુટુંબ અને અન્ય પાકિસ્તાનીઓ પ્રત્યે સહાનુભૂતિ છે.&quot; &lt;ref&gt;{{cite news|first=Nilova|last=Roy|title=India expresses shock, horror at Bhutto's assassination|url=http://www.hindustantimes.com/StoryPage/FullcoverageStoryPage.aspx?id=481be59c-a0d8-4224-b0ce-5a5a0fc97fb2Benazirassassinated_Special&amp;MatchID1=4625&amp;TeamID1=1&amp;TeamID2=6&amp;MatchType1=1&amp;SeriesID1=1165&amp;MatchID2=4617&amp;TeamID3=3&amp;TeamID4=4&amp;MatchType2=1&amp;SeriesID2=1163&amp;PrimaryID=4625&amp;Headline=India+expresses+shock%2c+horror|publisher=Hindustan Times|date=2007-12-27|access-date=2007-12-27|archive-date=2007-12-30|archive-url=https://web.archive.org/web/20071230184326/http://www.hindustantimes.com/StoryPage/FullcoverageStoryPage.aspx?id=481be59c-a0d8-4224-b0ce-5a5a0fc97fb2Benazirassassinated_Special&amp;MatchID1=4625&amp;TeamID1=1&amp;TeamID2=6&amp;MatchType1=1&amp;SeriesID1=1165&amp;MatchID2=4617&amp;TeamID3=3&amp;TeamID4=4&amp;MatchType2=1&amp;SeriesID2=1163&amp;PrimaryID=4625&amp;Headline=India+expresses+shock%2C+horror|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; [[યુનાઈટેડ કિંગ્ડમના વડાપ્રધાન|બ્રિટનના વડા પ્રધાન]] [[ગોર્ડન બ્રાઉન|ગોર્ડન બ્રાઉને]] જણાવ્યું, &quot;બેનઝિર ભુટ્ટોની હત્યા કદાચ આતંકવાદીઓએ કરી હશે, પરંતુ પાકિસ્તાનમાં લોકશાહી ખતમ કરવા માટે આતંકવાદીઓને મંજૂરી આપવી જોઇએ નહીં અને આ ઘોર કૃત્યથી આંતકવાદીઓને અહીં, ત્યાં કે વિશ્વના કોઇ પણ ખૂણે નહીં જીતવા દઇએ તેવો વિચાર વધુ દ્રઢ બન્યો છે.&quot; &lt;ref name=&quot;BBCReaction&quot;&gt;{{cite news |title=Reactions to Bhutto assassination |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/7161660.stm |publisher=BBC |date=2007-12-27 |access-date=2007-12-27}}&lt;/ref&gt; [[President of the European Commission|યુરોપિયન કમિશનના રાષ્ટ્રપતિ]] [[જોઝ મેન્યુઅલ બેરોસો]]એ આ હુમલાને &quot;લોકશાહી અને પાકિસ્તાનની વિરૂદ્ધનો&quot; ગણાવીને વખોડી કાઢ્યો હતો અને આવી &quot;આશા વ્યક્ત કરી હતી કે પાકિસ્તાન લોકશાહી શાસનમાં પરત ફરવા માટે મજબૂત રીતે આગળ વધતું રહેશે.&quot; &lt;ref name=&quot;BBCReaction&quot;/&gt; યુએસના રાષ્ટ્રપતિ [[જ્યોર્જ ડબ્લ્યુ. બુશ|જ્યોર્જ ડબ્લ્યૂ બુશે]] આ હત્યાને ઘાતકી &quot;ઉગ્રવાદીઓ દ્વારા ભરવામાં આવેલું કાયરતાભર્યું પગલું&quot; ગણાવી વખોડી કાઢ્યું હતું અને &quot;બેનઝિર ભુટ્ટોની યાદોને અંજલી અર્પણ કરી લોકશાહી પ્રક્રિયા સાથે આગળ વધવું જોઇએ, જેના માટે તેમણે નિર્ભયતાથી પોતાનો જીવ આપ્યો છે.&quot;&lt;ref name=&quot;cnn&quot;&gt;{{cite news|url=http://www.cnn.com/2007/WORLD/asiapcf/12/27/bhutto.reaction/|publisher=CNN|title=Bhutto's death heightens democracy concerns|access-date=2007-12-27|date=2007-12-27}}&lt;/ref&gt; [[કાર્ડિનલ સેક્રેટરી ઓફ સ્ટેટ|વેટિકન સેક્રેટરી ઓફ સ્ટેટ]] [[ટેર્કિસીયો બેર્ટોન|ટેર્કિસીયો બર્ટો]]ને [[પોપ બેનિડીક્ટ સોળમા]]નું દુ:ખ વ્યક્ત કરતા જણાવ્યું, &quot;પવિત્ર ફાધર ભુટ્ટોના કુટુંબના સભ્યો અને સમગ્ર પાકિસ્તાના રાષ્ટ્ર પ્રત્યે કરૂણા અને આધ્યાત્મિકતાની લાગણી વ્યક્ત કરે છે.&quot; &lt;ref name=&quot;BBCReaction&quot;/&gt; [[ચીનના પિપલ્સના રિપબ્લિકનું વિદેશ બાબતોનું મંત્રાલય|ચીનના વિદેશ મંત્રાલય]]ના પ્રવક્તા કિન ગેન્ગે જણાવ્યું કે હતું કે ચીનને પાકિસ્તાનના &quot;વિરોધ પક્ષના નેતાના બેનઝિર ભુ્ટ્ટોની હત્યાથી આઘાત લાગ્યો હતો&quot; અને તેઓ &quot;આતંકવાદી કૃત્યને વખોડી કાઢે છે.&quot;&lt;ref&gt;{{cite news|title = Global outrage over assassination|publisher = Al-Jazeera|url = http://english.aljazeera.net/NR/exeres/E933FBE1-6592-4764-A41F-17762EA7ABF8.htm|date = 2007-12-27|access-date = 2007-12-27}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/2/hi/in_pictures/7161605.stm લાઇફ ઇન પિક્ચર્સ], [[બીબીસી]], છેલ્લી સુધારણા: ગુરૂવાર, 27 ડિસેમ્બર, 2007, 14:53 GMT&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.newyorker.com/archive/1993/10/04/1993_10_04_082_TNY_CARDS_000365108 ભુટ્ટોની નિર્ણાયક પળ], 4 ઓક્ટોબર, 1993, માહિતી [[ધ ન્યુયોર્કર|ધી ન્યૂ યોર્કર]] મેરી એની વેવર દ્વારા&lt;/ref&gt;[[યુરોપિયન કમિશનના અધ્યક્ષ]]

=== સ્કોટલેન્ડ યાર્ડ દ્વારા તપાસ ===
પાકિસ્તાન સરકાર દ્વારા બ્રિટનના તપાસ નિષ્ણાતોને હત્યા અંગે તપાસ કરવાનું કહેવામાં આવ્યું હતું. ગુનાના ઘટના સ્થળેથી બધુ ઉઠાવી લેવામાં આવ્યું હોવાથી અને આસિફ અલિ ઝરદારીએ પોસ્ટ મોર્ટમની મંજરી આપવાનો ઇનકાર કરતા તપાસમાં તકલીફ પડતી હોવાનું વ્યક્ત કરતા તેમણે 8 ફેબ્રુઆરી, 2008ના રોજ એવી જાહેરાત કરી કે બેનઝિર ભુટ્ટોનુ મૃત્યુ બોમ્બ ધડાકા બાદ સન રૂફની મૂઠ વાગવાથી થયું હતું. 

=== બેનઝિરના જીવન પર ચલચિત્ર ===
[[બોલિવુડ]]ની અભિનેત્રી [[સુસ્મિતા સેન]] કરાચિ પ્રોડક્શન કંપની વોક્સ વિઝન અને લેકેસ્ટરસ્થિત સમ ફિલ્મ્સના અનુક્રમે ઝૈદ અઝિજ અને હેના રાય દ્વારા સાથે પ્રસ્તુત થનારા ચલચિત્રમાં બેનઝિર ભુટ્ટોની ભૂમિક ભજવશે. શક્યત: &quot;બેનઝિર ભુટ્ટો: ધ મુવી&quot;, નામ હેઠળ બનનારા આ ચલચિત્રના દ્રશ્યો પાકિસ્તાન, યુએસ, બ્રિટન અને દૂબઇની કેટલીક જગ્યાઓ પર કંડારવામાં આવ્યા હતા, જ્યાં ભુટ્ટોએ એક વિદ્યાર્થીની અને ત્યારબાદ રાજકીય નેતા તરીકે દેશવટામાં વર્ષો ગાળ્યા હતા. સુસ્મિતા સેનને આ મોટી ભૂમિકા અંગે પૂછવામાં આવતા, તેણે ખૂબ ખુશીથી જણાવ્યું, &quot;હા, હું આ ભૂમિકા અદા કરવા માટે આતુર છું.&quot;&lt;ref&gt;{{cite news | url=http://www.radiosargam.com/films/archives/32433/suhsmita-sen-roped-in-to-play-benazir-bhutto.html| title=Sushmita Sen roped in to play Benazir Bhutto| work=[[Radio Sargam]]| last=Punn| first=Goher | date=28&amp;nbsp;January 2009 | access-date=28&amp;nbsp;January 2009}}&lt;/ref&gt; 

== ઉત્તર કોરિયાને ન્યુક્લિઅર સિક્રેટ આપ્યા હોવાનો આરોપ ==
ભારતીય પત્રકાર, શ્યામ ભાટિયાએ તેના પુસ્તક ''ગુડબાય શહઝાદી'' માં એવો આરોપ મુક્યો હતો કે વર્ષ 1993માં, ભુટ્ટોએ [[બેલિસ્ટીક મિસાઇલ્સ]]ના વિકાસ માટે માહિતી મેળવવાના બદલામાં [[ઉત્તર કોરિયા]]ને યુરેનિયમ એનરિચમેન્ટ અંગે માહિતી આપવા ગુપ્ત માહિતીઓ ડાઉનલોડ કરી હતી. ભાટિયાએ એવો આરોપ પણ મુક્યો હતો કે ભુટ્ટોએ તેને આ વાત જીવનભર ન કહેવા જણાવ્યું હતું. ઇન્સ્ટિટ્યુટ ઓફ સાયન્સ એન્ડ ઇન્ટરનેશનલ સિક્યોરિટીના ન્યુક્લિઅર નિષ્ણાત [[ડેવિડ ઓલ્બ્રાઇટ|ડેવિડ ઓલ્બ્રાઇટે]] જણાવ્યું હતું કે ઉત્તર કોરિયાની ન્યુક્લિઅર હિલચાલના સમયને જોતા આ આરોપમાં તથ્ય હોવાનું લાગે છે. [[કાર્નેગી એન્ડોમેન્ટ ફોર ઇન્ટરનેશનલ પીસ]]ના જ્યોર્જ પર્કોવિચે ભાટિયાના &quot;ચપળ અને ગંભીર વ્યક્તિ&quot; ગણાવ્યા હતા. [[સેન્ટર ફોર ઇન્ટરનેશનલ પોલિસી]]ના સેલિગ હેરિસને &quot;ભુટ્ટો અંગે ભાટિયાને વિશ્વાસપાત્ર&quot; વ્યક્તિ હોવાનું જણાવ્યું હતું. [[વોશિંગ્ટન ડી.સી.]]માં પાકિસ્તાનની એલચીએ આ દાવાને પોકળ ગણાવ્યા હતા અને [[યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ|યુનાઇડેટ સ્ટેટ્સ]]ના અધિકારીએ તેને એવું કહેતા વિખેરી દીધા હતા કે ઉત્તર કોરિયાને (ત્યારબાદા અને ભાટિયાના પુસ્તક પહેલા જ તેમણે અસ્વીકાર કર્યો હતો) વધારો કરવા અંગેની ગુપ્ત માહિતી આપવાનો આરોપી, [[અબ્દુલ કાદિર ખાન]] મુખ્ય સ્રોત હતો.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.nti.org/d_newswire/issues/2008_6_2.html#C3F9574A |title=એનટીઆઇ: ગ્લોબલ સિક્યોરિટી ન્યૂઝવાયર - સોમવાર,2 જૂન, 2008 |access-date=2009-10-01 |archive-date=2010-04-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100411112100/http://www.nti.org/d_newswire/issues/2008_6_2.html#C3F9574A |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; 

== અંજલિ ==
પાકિસ્તાનની સરકારે [[બેનઝિર ભુટ્ટો ઇન્ટરનેશનલ એરપોર્ટ ઇસ્લામાબાદ|ઇસ્લામાબાદ ઇન્ટરનેશનલ એરપોર્ટ]]ને ભુટ્ટોનું નામ આપીને જન્મ તીથીએ તેમને અંજલિ આપી હતી. વડા પ્રધાન [[યુસુફ રઝા ગિલાની]], ભુટ્ટોની પીપીપીના સભ્યએ રાષ્ટ્રપતિ મુશર્રફને ભુટ્ટોને અંજલિ આપવા તેમના જન્મ દિવસે [[મૃ્ત્યુ ઘટના|મૃત્યુના કિસ્સા]]ના આરોપીઓને [[માફી]] આપવા જણાવ્યું હતું. &lt;ref name=&quot;RX&quot;&gt;{{cite web |title=Pakistan pays tribute to Bhutto |url=http://www.reuters.com/article/worldNews/idUSISL1809220080621?feedType=RSS&amp;feedName=worldNews |publisher=[[Reuters]] |date=2008-06-21 |access-date=2008-06-24}}&lt;/ref&gt; 

== બેનઝિર ભુટ્ટોના પુસ્તકો ==
* બેનઝિર ભુટ્ટો, (1983), ''પાકિસ્તાન: ધી ગેધરીંગ સ્ટોર્મ'' , વિકાસ પબ્લી. હાઉસ, ISBN 0-7069-2495-9
* {{cite book |author=Benazir Bhutto |title=''Daughter of the East'' |publisher= Hamish Hamilton |year=1989 |isbn=0-241-12398-4}}
''ડોટર ઓફ ધી ઇસ્ટ''  પણ પ્રસ્તુત થઇ હતી:
* {{cite book |author=Benazir Bhutto |title=''Daughter of Destiny: An Autobiography'' |publisher= Simon &amp; Schuster |year=1989 |isbn=0-671-66983-4}}

ભુટ્ટોના મૃત્યુ સમયે, તેમના ત્રીજા પુસ્તક, ''રિકન્સીલેશન: ઇસ્લામ, ડેમોક્રસી એન્ડ ધી વેસ્ટ'' ની હસ્તલિખિત પ્રત [[હાર્પરકોલિન્સ]]ને મળી હતી. માર્ક સિગેલ દ્વારા લખવામાં આવેલું પુસ્તક ફેબ્રુઆરી 2008ના રોજ પ્રકાશિત થયું હતું. &lt;ref&gt;[http://www.nypost.com/seven/12282007/business/bhuttos_book_primed_683571.htm ભુટ્ટોનું પુસ્તકનું અતિમહત્વ. ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090111154327/http://www.nypost.com/seven/12282007/business/bhuttos_book_primed_683571.htm |date=2009-01-11 }}[http://www.nypost.com/seven/12282007/business/bhuttos_book_primed_683571.htm હાર્પરકોલિન્સે હસ્તલિખીત પ્રતને છાપકામ કરાવી] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090111154327/http://www.nypost.com/seven/12282007/business/bhuttos_book_primed_683571.htm |date=2009-01-11 }} 28 ડિસેમ્બર, 2007&lt;/ref&gt; 
* {{cite book |author=Benazir Bhutto |title=''Reconciliation: Islam, Democracy, and the West'' |publisher= HarperCollins |year=2008 |isbn=978-0-06-156758-2}}

== સંદર્ભો ==
{{reflist|2}}

== બેનઝિર ભુટ્ટો વિષે પુસ્તકો ==
* ડબ્લ્યૂ.એફ.પીપર, (1983), ''બેનઝિર ભુટ્ટો'' , ડબ્લ્યૂએફ પીપર, ISBN 0-946781-00-1
* {{cite book |author=Rafiq Zakaria |title=''The Trial of Benazir'' |publisher=Sangam Books |year=1990 |isbn=0-861-32265-7}}
* કેથરિન એમ. દોહેર્ટી, ક્રેઇગ એ. દોહેર્ટી , (1990), ''બેનઝિર ભુટ્ટો (ઇમ્પેક્ટ બાયોગ્રાફીઝ શ્રેણી)'' , ફ્રેન્કલીન વોટ્સ, ISBN 0-531-10936-4
* રફિક ઝકરિયા, (1991), ''ધી ટ્રાયલ ઓફ બેનઝિર ભુટ્ટો: એન ઇન્સાઇટ ઇનટુ ધી સ્ટેટસ ઓફ વિમેન ઇન ઇસ્લામ'' , યુરેકા પબ્લિકેશન, ISBN 967-978-320-0
* ડાયેની સેન્સેવીયર-ડ્રેહર,(1991), ''બેનઝિર ભુટ્ટો (ચેન્જિંગ અવર વર્લ્ડ શ્રેણી)'' , બેન્ટમ બુક્સ (Mm), ISBN 0-553-15857-0
* ક્રિસ્ટીના લેમ્બ, (1992), ''વેઇટીંગ ફોર અલ્લાહ'' , પેંગ્વિન બુક્સ લિમિટેડ, ISBN 0-14-014334-3
* એમ. ફાધર્સ (1992), ''બાયોગ્રાફી ઓફ બેનઝિર ભુટ્ટો'' , ડબ્લ્યૂ.એચ. એલન / વર્જિન બુક્સ, ISBN 0-245-54965-X
* એલિઝાબેથ બાઉચર્ડ, (1994), ''બેનઝિર ભુટ્ટો: પ્રાઇમ મિનીસ્ટર (લાઇબ્રેરી ઓફ ફેમસ વિમેન)'' , બ્લેકરિચ પીઆર ઇન્ક, ISBN 1-56711-027-4
* ઇકબાલ આખુંદ, (2000), ''ટ્રાયલ એન્ડ એરર: ધી એડ્વન્ટ એન્ડ એક્લિપ્સ ઓફ બેનઝિર ભુટ્ટો'' , ઓયુપી પાકિસ્તાન, ISBN 0-19-579160-6
* લિબ્બી હ્યુજીસ, (2000), ''બેનઝિર ભુટ્ટો: ફ્રોમ પ્રિઝન ટુ પ્રાઇમ મિનીસ્ટર'' , બેકઇનપ્રિન્ટ.કોમ, ISBN 0-595-00388-5
* ઇકબાલ આખુંદ,(2002), ''બેનઝિર હુકૂમત: પહેલા દૌર, ક્યા ખોયા, ક્યા પાયા?'' , ઓયુપી પાકિસ્તાન, ISBN 0-19-579421-4
* મર્સિડીઝ એન્ડર્સન, (2004), ''બેનઝિર ભુટ્ટો (વિમેન ઇન પોલિટીક્સ)'' , ચેલ્સિયા હાઉસ પબ્લિશર્સ, ISBN 0-7910-7732-2
* મેરી એંગલાર,(2007), ''બેનઝિર ભુટ્ટો: પાકિસ્તાન પ્રાઇમ મિનીસ્ટર એન્ડ એક્ટિવીસ્ટ'' , કમ્પાસ પોઇન્ટ બુક્સ, ISBN 0-7565-1798-2
* [[આયેશા સિદ્દીક આગા]], (2007), ''મિલિટરી ઇન્ક.: ઇન્સાઇડ પાકિસ્તાન્સ મિલિટરી ઇકોનોમિ'' , પ્લુટો પ્રેસ, ISBN 0-7453-2545-9

=== અન્ય સંબંધિત પ્રકાશનો ===
* અબ્દુલ્લાહ મલિક, (1988), ''ભુટ્ટો સે બેનઝિર તક: સિયાસી તાજઝીયે'' , મક્તાબાહ-યી ફિક્ર ઓ દાનીશ, ASIN B0000CRQJH
* બશિર રિયાઝ, (2000), ''બ્લાઇન્ડ જસ્ટીસ'' , ફિક્શન હાઉશ, ASIN B0000CPHP8
* ખત્મ-આઇ નબુવત, ASIN B0000CRQ4A
* મુજાહિદ હુસૈન, (1999), ''કૌન બારા બાદ °ઉનવન: બેનઝિર ઔર નવાઝ શરિફ કે બાદ °unvaniyon par tahqiqati dastavez'' , Print La'in Pablisharz, ASIN B0000CRPC3
* અહેમદ એજાઝ, (1993), ''બેનઝિર ભુટ્ટોસ ફોરેન પોલિસી: એ સ્ટડી ઓફ પાકિસ્તાન્સ રિલેશન્સ વીથ મેજર પાવર્સ'' , ક્લાસિક, ASIN B0000CQV0Y
* લુબના રફિક, (1994), ''બેનઝિર &amp; બ્રિટીશ પ્રેસ, 1986-1990'' , ગૌતમ, ASIN B0000CP41S
* સય્યદ અફઝલ હૈદર, (1996), ''ભુટ્ટો ટ્રાયલ'' , નેશનલ કમિશન ઓન હિસ્ટરી એન્ડ કલ્ચર, ASIN B0000CPBFX
* મુમતાઝ હુસૈન બાઝ્મી, (1996), ''ઝિંદાનો સે એઇવોનન તક'' , al-Hamd Pablikeshanz, ASIN B0000CRPOT
* અજાણ્યો લેખક, (1996), ''નાપાક સાઝિશ: તૌહિન-આઇ રિસાલત કી સઝાનો ખતમ કરને કા બેનઝિર સરકારી મનસુબા'' , Intarnaishnal Institiyut af Tahaffuz-i

== બાહ્ય કડીઓ ==
{{commons|Benazir Bhutto|બેનઝિર ભુટ્ટો}}
{{wikiquote|Benazir Bhutto|બેનઝિર ભુટ્ટો}}
{{Wikinews|Benazir Bhutto|બેનઝિર ભુટ્ટો}}
* [http://www.benazirbhutto.org બેનઝિર ભુટ્ટો] ''સત્તાવાર વેબસાઇટ'' 
* [http://www.benazirbhutto.com બેનઝિર ભુટ્ટો] ''વેબસાઇટ'' 
* {{dmoz|Regional/Asia/Pakistan/Society_and_Culture/History/Personalities/Benazir_Bhutto}}
* [http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/south_asia/2228796.stm http://news.bbc.co.uk/2/hi/in_depth/south_asia/2007/death_of_benazir_bhutto/default.stm] from [[બીબીસી ન્યૂઝ|BBC News]]
* [[ડોન (સમાચારપત્ર)|ડોનથી (પાકિસ્તાન)]][http://dawn.net/wps/wcm/connect/Dawn+Content+Library/Dawn/Specials/returning-to-benazir બેનઝિર (2008) તરફ પરત] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170413105525/http://dawn.net/wps/wcm/connect/Dawn+Content+Library/Dawn/Specials/returning-to-benazir |date=2017-04-13 }}
* [[ઇન્ટરનેશનલ હેરાલ્ડ ટ્રિબ્યૂન]] દ્વારા [https://web.archive.org/web/20080109005400/http://www.iht.com/articles/2008/01/04/opinion/eddalrymple.php ભુટ્ટોનો કાતિલ વારસો]
* [[ટાઇમ (સામાયિક)|ટાઇમ]] દ્વારા [http://www.time.com/time/photogallery/0,29307,1698497,00.html લાઇફ ઇન પિક્ચર્સ 1953-2007] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110712082932/http://www.time.com/time/photogallery/0,29307,1698497,00.html |date=2011-07-12 }}, [http://www.time.com/time/photogallery/0,29307,1683694_1485358,00.html ઇન્સાઇડ ભુટ્ટોસ પ્રિઝન ફોટો એસે] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111002181738/http://www.time.com/time/photogallery/0,29307,1683694_1485358,00.html |date=2011-10-02 }} અને [http://www.time.com/time/photogallery/0,29307,1698732,00.html ધી આફ્ટરમેથ ઓફ એન એસેસિનેશન] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080829235221/http://www.time.com/time/photogallery/0,29307,1698732,00.html |date=2008-08-29 }}
* [[એઓએલ]] દ્વારા [http://www.aol.in/news/gallery/bhutto_diary_07/1/false/6000/gallery.jhtml બેનઝિર ભુટ્ટોની ફોટો ડાયરી]
* [http://topics.nytimes.com/top/reference/timestopics/people/b/benazir_bhutto/ બેનઝિર ભુટ્ટો] [[ન્યૂ યોર્ક ટાઇમ્સ|ન્યૂયોર્ક ટાઇમ્સ]] ટોપિક
* [http://topics.edition.cnn.com/topics/benazir_bhutto બેનઝિર ભુટ્ટો] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090813170617/http://topics.edition.cnn.com/topics/benazir_bhutto |date=2009-08-13 }} [[સીએનએન]] ટોપિક
* [http://www.istream.in/playlist/23/fascinating-interview-with-benazir-bhutto.html ભારતીય ટેલિવિઝન પર બેનઝિર ભુટ્ટોની 3 ભાગમાં મુલાકાત] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090501031858/http://www.istream.in/playlist/23/fascinating-interview-with-benazir-bhutto.html |date=2009-05-01 }}
* [[સોશિયલ સાયન્સ રિસર્ચ કાઉન્સિલ]] દ્વારા સંચાલિત બ્લોગ, [[ધી ઇમ્માનેન્ટ ફ્રેમ]] ખાતે [http://www.ssrc.org/blogs/immanent_frame/category/the_assassination_of_benazir_bhutto/ ધી એસેસિનેશન ઓફ બેનઝિર ભુટ્ટો] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090429023459/http://www.ssrc.org/blogs/immanent_frame/category/the_assassination_of_benazir_bhutto/ |date=2009-04-29 }} સામે પ્રતિભાવ
* [[ઇન્ટરનેશનલ મ્યુઝિયમ ઓફ વિમેન]] દ્વારા [http://www.cityweekend.com.cn/shanghai/articles/blogs-shanghai/shanghai-book-club/fatima-bhutto-in-coversation-with-geoff-dyer-hope-and-courage-in-pakistan/ ફાતિમા ભુટ્ટોની બેનઝિર ભુટ્ટો સાથે તેમના વારસા અંગે પોડકાસ્ટમાં ચર્ચા] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130920021259/http://www.cityweekend.com.cn/shanghai/articles/blogs-shanghai/shanghai-book-club/fatima-bhutto-in-coversation-with-geoff-dyer-hope-and-courage-in-pakistan/ |date=2013-09-20 }}
* {{findagrave|23574601}}
* ''ડેઇલી ન્યૂઝ''  (શ્રીલંકા) 27 ડિસેમ્બર, 2008 દ્વારા [http://www.dailynews.lk/2008/12/27/fea01.asp રિમેમ્બરીંગ બેનઝિર ભુટ્ટો] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090318122334/http://www.dailynews.lk/2008/12/27/fea01.asp |date=2009-03-18 }}
* [[અરેબિયન બિઝનેસ]] દ્વારા [http://www.arabianbusiness.com/index2.php?option=com_gallery&amp;id=542141 પાકિસ્તાન રિમેમ્બર્સ બેનઝિર ભુટ્ટો ઇન પિક્સ]
* [http://www.mideasti.org/podcast/political-situation-pakistan-benazir-bhutto પાકિસ્તાનમાં રાજકીય સ્થિતી] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090130052335/http://www.mideasti.org/podcast/political-situation-pakistan-benazir-bhutto |date=2009-01-30 }} (ઓડિયો) - 
સપ્ટેમ્બર 2007માં બેનઝિર ભુટ્ટો કેપિટલ હિલ પર
* [http://edition.cnn.com/SPECIALS/2007/news/benazir.bhutto/ બેનઝિર ભુટ્ટો વિષે સમાચારો અને વિડીયો] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120629111054/http://edition.cnn.com/SPECIALS/2007/news/benazir.bhutto/ |date=2012-06-29 }} સીએનએન, 2007
* [http://edition.cnn.com/2007/WORLD/asiapcf/12/28/bhutto.death.accounts/index.html#cnnSTCText ટાઇમલાઇને ભુટ્ટોના મોતના કારણ પર સંઘર્ષમય અહેવાલ દર્શાવ્યો] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121014201105/http://edition.cnn.com/2007/WORLD/asiapcf/12/28/bhutto.death.accounts/index.html#cnnSTCText |date=2012-10-14 }}, 2007
* [http://news.bbc.co.uk/2/hi/in_pictures/7162301.stm ચિત્રમાં: ભુટ્ટો મરણ પામ્યા છે], બીબીસી ન્યૂઝ, 28 ડિસેમ્બર, 2007
* [http://news.bbc.co.uk/2/hi/in_pictures/7161605.stm લાઇફ ઇન પિક્ચર્સ: બેનઝિર ભુટ્ટો], બીબીસી ન્યૂઝ, 27 ડિસેમ્બર, 2007
* [http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/7165892.stm ભુટ્ટોનું ખૂન: ચાવીરૂપ પ્રશ્ન] 31 ડિસેમ્બર, 2007
* [http://www.washingtonpost.com/wp-srv/world/articles/bhutto_medicalreport_010108.html?sid=ST2007123102506 મોહતર્મા બેનઝિર ભુટ્ટોના મેડિકલ રિપોર્ટ], ''[[ધી વોશિંગ્ટન પોસ્ટ.|વોશિંગ્ટન]]''  (27 ડિસેમ્બર, 2007)
* [http://www.reuters.com/article/topNews/idUSL2768260320071231 પાકિસ્તાનના ભૂતપૂર્વ વડા પ્રધાન બેનઝિર ભુટ્ટો અંગેની વાસ્તવિકતાઓ] 31 ડિસેમ્બર, 2007

[[શ્રેણી:વ્યક્તિત્વ]]
[[શ્રેણી:રાજકારણી]]
[[શ્રેણી:પાકિસ્તાન]]
[[શ્રેણી:૧૯૫૩માં જન્મ]]
[[શ્રેણી:૨૦૦૭માં મૃત્યુ]]</text>
      <sha1>k03agoy8q6jibtqzd4lrzwuumtk367h</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ભારતીય અર્થતંત્ર</title>
    <ns>0</ns>
    <id>17719</id>
    <revision>
      <id>873160</id>
      <parentid>872581</parentid>
      <timestamp>2024-10-19T16:23:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>63183</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>873160</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="190094" sha1="jvb6nch9jjfyy1ljnix3fwgmwo6cgpk" xml:space="preserve">{{cleanup}}
[[File:Mumbai Skyline at Night.jpg|thumb|[[મુંબઈ]], ભારતનું નાણાકીય કેન્દ્ર]]
[[GDP (PPP) દ્વારા દેશોની સૂચિ|ખરીદ શક્તિ સમાનતા (PPP)]] ([[:en:List of countries by GDP (PPP)|purchasing power parity]])ને આધારે મૂલ્યાંકન કરતાં [[ભારત|ભારતીય]] ([[:en:India|India]]) 'અર્થતંત્ર બજાર વિનીમય દરને આધારે વિશ્વમાં બારમું તથા જીડીપી (GDP)ની રીતે ચોથું સૌથી મોટું  અર્થતંત્ર છે.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2001rank.html |title=CIA - The World Factbook - Rank Order - GDP (purchasing power parity) |publisher=Cia.gov |date=2009-03-05 |access-date=2009-03-13 |archive-date=2011-06-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110604195034/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2001rank.html |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;૧૯૫૦ થી લઇને ૧૯૮૦ સુધીની સમગ્ર પેઢી દરમિયાન દેશ [[સમાજવાદી]] ([[:en:socialist|socialist]]) નિતિ આધારિત હતો.અર્થતંત્રની મુખ્ય લાક્ષણિકતા [[લાયસન્સ રાજ|વ્યાપક નિયમન]] ([[:en:License Raj|extensive regulation]]), [[સંરક્ષણવાદ|રક્ષણ આપવાની નીતિ]] ([[:en:protectionism|protectionism]]) અને જાહેર જનતાની માલિકી છે જે [[ભારતમાં ભ્રષ્ટાચાર|વ્યાપક ભ્રષ્ટાચાર]] ([[:en:Corruption in India|pervasive corruption]]) અને [[હિંદુ વૃધ્ધિ દર|મંદ વિકાસ તરફ લઇ જાય છે]] ([[:en:Hindu rate of growth|slow growth]]).&lt;ref name=&quot;makar&quot;&gt;{{cite book|title=An American's Guide to Doing Business in India|author=Eugene M. Makar|year=2007}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;oecd&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;astaire&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;potential&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.usindiafriendship.net/viewpoints1/Indias_Rising_Growth_Potential.pdf|title=India’s Rising Growth Potential|publisher=Goldman Sachs|year=2007|access-date=2009-10-21|archive-date=2011-07-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20110724120152/http://www.usindiafriendship.net/viewpoints1/Indias_Rising_Growth_Potential.pdf|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;1991થી [[ભારતમાં આર્થિક ઉદારતા|સતત થઇ રહેલા આર્થિક ઉદારીકરણ]] ([[:en:Economic liberalization in India|continuing economic liberalization]]) અર્થતંત્રને [[બજાર અર્થતંત્ર|બજાર આધારીત પદ્ધતિ પર લઇ ગયું છે]] ([[:en:market economy|market-based system]]). '''''&lt;ref name=&quot;oecd&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.oecd.org/dataoecd/17/52/39452196.pdf|title=Economic survey of India 2007: Policy Brief|publisher=[[OECD]]|access-date=2009-10-21|archive-date=2018-12-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20181225053357/http://www.oecd.org/economy/surveys/39452196.pdf|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;astaire&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.ukibc.com/ukindia2/files/India60.pdf|title=The India Report|publisher=Astaire Research|access-date=2009-10-21|archive-date=2009-01-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20090114195859/http://www.ukibc.com/ukindia2/files/India60.pdf|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;'''''

[[ભારતમાં ખેતી|ખેતી]] ([[:en:Agriculture in India|Agriculture]]) ભારતમાં મુખ્ય વ્યવસાય છે, તે 60 ટકા લોકોને રોજગારી પુરી પાડે છે.[[સેવાઓ(આર્થિક)|સર્વિસ]] ([[:en:Service (economics)|service]]) ક્ષેત્ર વધુના 28 ટકા, અને [[ઔદ્યોગિક ક્ષેત્ર]] ([[:en:industrial sector|industrial sector]]) લગભગ ૧૨ ટકા ધરાવે છે.&lt;ref name=&quot;CIA&quot;/&gt;એક અંદાજમાં જણાવ્યા પ્રમાણે દર પાંચ નોકરીવાંચ્છુઓમાંથી માત્ર એક [[રોજગારલક્ષી તાલિમ]] ([[:en:vocational training|vocational training]]) ધરાવે છે.&lt;ref name=&quot;elephant&quot;&gt;{{cite news|url=http://www.economist.com/specialreports/displayStory.cfm?story_id=12749735|title=A special report on India: An elephant, not a tiger|date=11 December 2008|publisher=The Economist}}&lt;/ref&gt;કુલ કામદારોની સંખ્યા [[ભારતમાં મજૂરી|અડધો અબજ કામદારો]] ([[:en:Labour in India|half a billion workers]])ની છે.પરિણામે, કૃષિ ક્ષેત્ર કુલ GDPનાં 17 ટકા ધરાવે છે, સર્વિસ અને ઔદ્યોગિક ક્ષેત્ર અનુક્રમે 54 ટકા અને 29 ટકા ધરાવે છે.મહત્વની કૃષિ [[ઉત્પાદનો|પેદાશો]] ([[:en:products|products]])માં [[ચોખા]] ([[:en:rice|rice]]), [[ઘઉં]] ([[:en:wheat|wheat]]), [[તેલિબિયાં]] ([[:en:oilseed|oilseed]]), [[કપાસ]] ([[:en:cotton|cotton]]), [[શણ]] ([[:en:jute|jute]]), [[ચા]] ([[:en:tea|tea]]), [[શેરડી]] ([[:en:sugarcane|sugarcane]]), [[બટાટા]] ([[:en:potato|potato]]), [[પશુઓ]] ([[:en:cattle|cattle]]), [[ભેંસ]] ([[:en:water buffalo|water buffalo]]), [[ઘેટા]] ([[:en:sheep|sheep]]), [[બકરા]] ([[:en:goats|goats]]), [[મરઘા ઉછેર]] ([[:en:poultry|poultry]]) અને [[માછલી]] ([[:en:fish|fish]])નો સમાવેશ થાય છે.&lt;ref name=&quot;LOC PROFILE&quot;&gt;{{cite web
|title = Country Profile: India
|url = http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/India.pdf
|access-date = 2007-06-24
|publisher = [[Library of Congress]] - [[Federal Research Division]]
|month= December | year= 2004
|format = PDF}}&lt;/ref&gt;મહત્વનાં ઉદ્યોગોમાં ટેક્સટાઇલ્સ, રસાયણો, ફૂડ પ્રોસેસિંગ, સ્ટીલ, પરિવહનનાં સાધનો, સિમેન્ટ, ખાણ ઉદ્યોગ, પેટ્રોલિયમ, મશીનરી અને [[પ્રોગ્રામિંગ|સોફ્ટવેર ડિઝાઇન]] ([[:en:programming|software design]])નો સમાવેશ થાય છે.&lt;ref name=&quot;LOC PROFILE&quot;/&gt;ભારતની જીડીપી (GDP) [[USD|$]] ([[:en:USD|$]]) 1.237 ટ્રિલીયન છે જે ભારતને વિશ્વનું [[GDP દ્વારા દેશોની સૂચિ(નામ પ્રમાણે)|બારમું સૌથી મોટું]]  ([[:en:List of countries by GDP (nominal)|twelfth-largest]])અર્થતંત્ર&lt;ref name=&quot;India's GDP in 2008&quot;&gt;{{cite web|url = http://economictimes.indiatimes.com/Mr_Rupee_pulls_India_into_1_trillion_GDP_gang/articleshow/1957520.cms|title = &quot;India twelfth wealthiest nation in 2005: World Bank&quot;|publisher = [[The Economic Times]]|access-date = 2006-07-08|archive-date = 2012-02-02|archive-url = https://www.webcitation.org/659xZnTPa?url=http://economictimes.indiatimes.com/Mr_Rupee_pulls_India_into_1_trillion_GDP_gang/articleshow/1957520.cms|url-status = dead}}&lt;/ref&gt; અથવા ખરીદ શકિતની રીતે [[GDP (PPP) દ્વારા દેશોની સૂચિ|ચોથું સૌથી મોટું રાષ્ટ્ર]] ([[:en:List of countries by GDP (PPP)|fourth largest]]) છે.  ભારતની $ 1043 જેટલી [[માથાદીઠ આવક]] ([[:en:per capita income|per capita income]])નો વિશ્વમાં [[GDP દ્વારા દેશોની સૂચિ (નામ પ્રમાણે) માથાદીઠ|136મો]] ([[:en:List of countries by GDP (nominal) per capita|136th]]) નંબર આવે છે.વર્ષ 2000માં, ભારતની વાર્ષિક [[આર્થિક વૃધ્ધિ|વૃધ્ધિ]] ([[:en:economic growth|growth]]) સરેરાશ 7.5 ટકા હતી, એક દાયકામાં સરેરાશ આવક વધીને બમણી થઇ જશે.&lt;ref name=&quot;oecd&quot;/&gt;રોજગારી દર સાત ટકા (2008નો અંદાજ).&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2129rank.html |title=CIA - The World Factbook - Rank Order - Unemployment rate |publisher=Cia.gov |date= |access-date=2009-03-13 |archive-date=2020-06-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200612192233/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2129rank.html |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;World bank 2006&quot;&gt;{{cite web |url=http://siteresources.worldbank.org/SOUTHASIAEXT/Resources/DPR_FullReport.pdf |title=&quot;Inclusive Growth and Service delivery: Building on India’s Success&quot; |publisher=[[World Bank]]|year=2006 |access-date=2007-04-28|format=PDF}}&lt;/ref&gt;

અગાઉના સંકુચિત અર્થતંત્ર રહેલ, ભારતના વેપારની ઝડપી વૃધ્ધિ થઇ છે.&lt;ref name=&quot;oecd&quot;/&gt;ડબલ્યુટીએ પ્રમાણે  2007 સુધી વિશ્વના વાણિજ્યમાં ભારતનો ફાળો 1.5%  છે. 2006ના વલ્ડ ટ્રેડ સ્ટેટિસ્ટિક્સને આધારે ભારતની કુલ વેપાર જણસો (એક્સપોર્ટ-ઇમ્પોર્ટ સાથે)ની $294  બીલીયન અંદાજવામાં આવી છે. 2006માં એક્સપોર્ટ ઇમ્પોર્ટ સાથે ભારતનું સર્વિસ ટ્રેડ $143 બિલીયન હતું.ભારતનું  વૈશ્વિક આર્થિક 2006માં વેપારની જણસો અને મર્ચેન્ડાઇસનો ઓર્ડરમાં વિક્રમી 72 ટકાનો ઉછાળો થતાં $437 બિલીયન પર પહોંચ્યો, જે 2004માં $253 બિલીયન હતો. 2006માં ભારતની જીડીપી (GDP)માં વિનીમયનો  ફાળો 24 ટકાનો માફકસરનો હતો, જે 1985 કરતા 6 ટકા ઉપર હતો. &lt;ref name=&quot;oecd&quot;/&gt;

ભારતની તાજેતરની આર્થિક વૃધ્ધિએ સમગ્ર દેશમાં [[આર્થિક અસમાનતા]] ([[:en:economic inequality|economic inequality]]) વધારી છે.&lt;ref name=&quot;inequality&quot;&gt;{{cite news|url=http://yaleglobal.yale.edu/display.article?id=9819|title=Inequality in India and China: Is Globalization to Blame?|publisher=Yale Global|date=15 October 2007|access-date=21 ઑક્ટોબર 2009|archive-date=9 ઑક્ટોબર 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20091009155301/http://yaleglobal.yale.edu/display.article/?id=9819|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;સ્થિર ઉંચા આર્થિક વૃધ્ધિદર છતાં, કુલ વસ્તીનાં લગભગ 80 ટકા લોકો દિવસનાં $2 (PPP) કરતા ઓછામાં જીવે છે. ચીનમાં આના કરતા બમણો ગરીબી દર છે.&lt;ref&gt;1990થી 2005 સુધીના મળેલા ડેટાનો સંદર્ભ લેવામાં આવ્યો છે. [http://hdrstats.undp.org/indicators/24.html માનવી અને આવકની ગરીબીઃ વિકાસશીલ દેશ - દૈનિક 2 ડોલર કરતાં ઓછું કમાતી વસ્તી(%).] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090221190342/http://hdrstats.undp.org/indicators/24.html |date=2009-02-21 }} [[માનવ વિકાસ અહેવાલ|હ્યુમન ડેવલોપમેન્ટ રિપોર્ટ]] ([[:en:Human Development Report|Human Development Report]]) 2007-08, [[UNDP|યુએનડીપી (UNDP)]] ([[:en:UNDP|UNDP]]). 3 ફેબ્રુઆરી 2008ના સુધારો કરાયો છે.&lt;/ref&gt;[[હરિયાળી ક્રાંતિ]]  ([[:en:Green Revolution|Green Revolution]])બાદ ભારતમાં [[ભારતમાં દુષ્કાળ|અછત]] ([[:en:Famine in India|famines in India]])નો અંત આવ્યો હતો, ત્રણ વર્ષ કરતાં ઓછી વયજૂથના &lt;ref name=&quot;nytagriculture&quot;&gt;{{cite news|url=http://www.nytimes.com/2008/06/22/business/22indiafood.html?_r=1|title=The Food Chain In Fertile India, Growth Outstrips Agriculture|publisher=New York Times|date=22 June 2008}}&lt;/ref&gt;40 ટકા  બાળકો [[ઘણું ઓછુ વજન ધરાવતી|ઓછા વજનથી]] ([[:en:underweight|underweight]]) જ્યારે દર ત્રણ પુરુષ અને સ્ત્રીએ એક  [[પોષણનો અભાવ|લાંબા સમયની અશક્તિ]] ([[:en:malnutrition|chronic energy deficiency]])થી પીડાય છે. &lt;ref name=&quot;underweight&quot;&gt;{{cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/7902136.stm|title=Many rural Indians 'malnourished'|publisher=BBC}}&lt;/ref&gt;

== ઇતિહાસ ==
ભારતના આર્થિક ઇતિહાસને ત્રણ યુગમાં વહેંચી શકાય: સંસ્થાનવાદ પુર્વે 17 મી સદી સુધીબ્રિટિશ સંસ્થાનોએ 17મી સદીમાં વસાહતી યુગની શરૂઆત કરી, જેનો અંત 1947માં [[ભારતની સ્વતંત્રતાની ચળવળ|આઝાદી]] ([[:en:Indian independence movement|independence]]) સાથે આવ્યો હતો.ત્રીજો ગાળો 1947ની આઝાદીથી લઇને હમણાં સુધી લંબાયો છે.

=== સંસ્થાન પૂર્વે ===
2800 બીસી અને 1800 બીસીની વચ્ચે વિકાસ પામી હતી તેવી કાયમી અને વધુ પડતી શહેરી સ્થાપન સાથેની [[હિંદુ ખીણ સંસ્કૃતિ|હિંદુ ખીણની સંસ્કૃતિ]] ([[:en:Indus Valley civilisation|Indus Valley civilisation]])ના નાગરિકોએ ખેતી, પ્રાણીઓને સ્વદેશી ઢબે અપનાવ્યા હતા અને સમાન વજનો અને માપદંડોનો ઉપયોગ કર્યો હતો અને સાધનો અને શસ્ત્રો બનાવ્યા હતા અને અન્ય શહેરો સાથે વેપાર કર્યો હતો. આયોજનબદ્ધ માર્ગવ્યવસ્થા, ગટરવ્યવસ્થા અને પાણી પૂરી પાડવાની વ્યવસ્થાના જ્ઞાનથી તેમનામાં [[શહેરી યોજના|શહેરી આયોજન]] ([[:en:urban planning|urban planning]]) હોવાનું પુરવાર થયું હતું. જેમાં [[કચરાના નિકાલની યોજના|ગટર વ્યવસ્થા]] ([[:en:sanitation|sanitation]]) અને [[નગરપાલિકા સરકાર|મ્યુન્સિપલ સરકાર પણ પ્રવર્તમાન હતી]] ([[:en:municipal government|municipal government]]). &lt;ref name=&quot;Discovery-1&quot;&gt;{{cite book|author=[[Jawaharlal Nehru|Nehru, Jawaharlal]]|title=[[Discovery of India]]|publisher=Penguin Books|year=1946|isbn=0-14-303103-1}}&lt;/ref&gt;

[[ગુપ્ત યુગ|ગુપ્ત]] ([[:en:Gupta dynasty|Gupta]]) રાજા [[કુમાર ગુપ્ત પહેલો|કુમાર ગુપ્ત પહેલા]] ([[:en:Kumara Gupta I|Kumara Gupta I]])ના સમયમાં [[ચિત્ર:Silver Coin of Kumaragupta I.jpg|thumb|right|ચાંદીના સિક્કા ચલણમાં હતા. (AD 414–55)]]
1872ની વસ્તીને આધારે ભારતની 99.3% વસતી ગામડા&lt;ref name=&quot;non-urban&quot;&gt;{{cite book|author=Kumar, Dharma (Ed.)|title=The Cambridge Economic History of India (Volume 2) c. 1757 - c. 1970|publisher=Penguin Books|year=1982|page=519}}&lt;/ref&gt;માં હતી. જે આર્થિક રીતે છૂટાછવાયેલા હતા અને સ્વનિર્ભર હતા. ખેતિ અને પશુપાલન તેમના મુખ્ય વ્યવસાય હતા. જેમાં ગામડાના લોકોની ખોરાકની જરૃરિયાત અને [[ટેક્સટાઇલ|કાપડ]]  ([[:en:textile|textile]]) માટે કાચો માલ, [[ફૂડ પ્રોસેસિંગ|ખોરાક બનાવવાની પદ્ધતિ]] ([[:en:food processing|food processing]]) [[હસ્તકળા]] ([[:en:crafts|crafts]]) સંતોષાતી હતી. ઘણાં રજવાડાઓ અને સત્તાધીશોએ સિક્કાઓ બહાર પાડ્યા હોવાછતાં [[વિનિયમ|વિનિમય વ્યવસ્થા]] ([[:en:barter|barter]]) પ્રચલિત હતી.ગામડાઓ શાસકને તેમના કૃષિ ઉત્પાદનનો હિસ્સો મહેસુલ તરીકે ચુકવતા હતા, જ્યારે કારીગરોને લણણી વખતે પાકનો હિસ્સો તેમના કામના બદલામાં મળતો હતો.&lt;ref name=&quot;Dutt-1&quot;&gt;{{cite book|author=Datt, Ruddar &amp; Sundharam, K.P.M.|title=Indian Economy|publisher=S.Chand|year=2005|isbn=81-219-0298-3|pages=15–16|chapter=2}}&lt;/ref&gt;

ધર્મ, મુખ્યત્વે [[હિંદુત્વ]] ([[:en:Hinduism|Hinduism]]) અને [[જાતિ]] ([[:en:caste|caste]]) તથા [[સંયુક્ત કુટુંબ]] ([[:en:joint family|joint family]]) વ્યવસ્થાએ આર્થિક પ્રવૃતિઓને આકાર આપવામાં મહત્વની ભૂમિકા ભજવી હતી.&lt;ref name=&quot;sankaran-1&quot;&gt;{{cite book|author=Sankaran, S|title=Indian Economy: Problems, Policies and Development|publisher=Margham Publications|year=1994|id=ISBN|page=50|chapter=3}}&lt;/ref&gt;જ્ઞાતિ પ્રથા યુરોપની મધ્યકાલીન [[મહાજન મંડળો|સમાજ]] ([[:en:guilds|guilds]])ને ઘણી મળતી આવતી હતી, જેમાં [[કામમાં વિભાજન|શ્રમનું યોગ્ય રીતે વિભાજન]] ([[:en:division of labour|division of labour]]) કરાતું હતું. જેમાં ઉત્પાદકને નીપૂણતા કેળવવામાં પણ મદદ મળે છે. જેમકે, કેટલાંક પ્રદેશોમાં, વિવિધ પ્રકારના વસ્ત્રોનું ઉત્પાદન અમુક જાતિની વિશેષતા હતી.

[[ચિત્ર:Precolonial national income of India(1857-1900).png|thumb|300px|1948-49ની કિંમતો પ્રમાણે ભારતમાં માથાદીઠ આવકનો અંદાજ.&lt;ref name=&quot;Kumar-3&quot;&gt;{{cite book|author=Kumar, Dharma (Ed.)|title=The Cambridge Economic History of India (Volume 2)|page=422|chapter=4}}&lt;/ref&gt;]]
[[મલમલ|મુસ્લિન]] ([[:en:muslin|muslin]]), [[કેલિકો (ટેક્સટાઇલ)|કેલિકોસ]] ([[:en:Calico (textile)|Calicos]]), [[શાલ|શાલ્સ]] ([[:en:shawl|shawl]]) અને ખેતિ પેદાશ જેવી કે [[કાળા મરી]] ([[:en:black pepper|pepper]]), [[તજ]] ([[:en:cinnamon|cinnamon]]), [[અફીણ]] ([[:en:opium|opium]]) અને [[ગળી]] ([[:en:indigo|indigo]])ની યુરોપ,મધ્ય-પુર્વ અને દક્ષિણ- પુર્વીય એશિયામાં નિકાસ કરવામાં આવતી હતી. જેના બદલામાં તેમને સોનું અને ચાંદી મળતા હતા. &lt;ref name=&quot;Dutt-2&quot;&gt;{{cite book|author=Datt, Ruddar &amp; Sundharam, K.P.M.|title=Indian Economy|page=16|chapter=2}}&lt;/ref&gt;

ભારતનાં સંસ્થાનવાદ પૂર્વેના સમયના અર્થતંત્રનો અભ્યાસ મુખ્યત્વે ગુણાત્મક છે. કારણકે તેમાં સંખ્યાત્મક માહિતીનો અભાવ છે.એક અંદાજ પ્રમાણે 1600માં [[અકબર]] ([[:en:Akbar|Akbar]])ના [[મુઘલ સામ્રાજ્ય]] ([[:en:Mughal Empire|Mughal Empire]])ની કુલ આવક 17. 5મિલીયન [[બ્રિટનનું નાણુ પાઉન્ડ્સ|£]] ([[:en:pounds sterling|£]]) હતી, જેની સામે 1800માં ગ્રેટ બ્રિટનની કુલ આવક 16 મિલીયન £હતી.&lt;ref name=&quot;Akbar&quot;&gt;{{cite news | title = Economy of Mughal Empire| work = Bombay Times| publisher = Times of India| date= 2004-08-17}}&lt;/ref&gt; બ્રિટીશના આગમન અગાઉ ભારતનું અર્થતંત્ર  પારંપરિક ખેતિ પર વધુ નિર્ભર હતું. જેમાં ગુજરાન ચલાવવા પ્રાચિન ટેક્નોલોજીપર વધારે આધાર રખાતો હતો. કોમર્સના વિકસિત સ્પર્ધાત્મક નેટવર્ક, ઉત્પાદક અને ક્રેડિટ વચ્ચે પણ તેનું અસ્તિત્વ ટકાવી રાખ્યું હતું. [[મુઘલ સામ્રાજ્ય|મુઘલો]] ([[:en:Mughal Empire|Mughals]])ના પતન બાદ ભારતમાં [[મરાઠા સામ્રાજ્ય]] ([[:en:Maratha Empire|Maratha Empire]])નું સાશન હતું.મરાઠા સામ્રાજ્યનું બજેટ 1740માં રૂ. 100 મિલિયન હતું.પાણીપતમાં પરાજય બાદ મરાઠા સામ્રાજ્યે ગ્વાલિયર, બરોડા, ઇન્દોર, જાંસી, નાગપુર, પૂણણે અને કોલ્હાપુરના રાજ્યોને જોડ્યા હતા. ગ્વાલિયર સ્ટેટનું બજેટ રૂ.30 મિલિયન હતું. જોકે, આ સમયે, બ્રિટિશ ઇસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીએ ભારતના રાજકીય મંચ પર પ્રવેશ કર્યો હતો.ભારત સંપૂર્ણ રીતે બ્રિટિશ હકુમત હેઠળ હતું ત્યારે 1857 સુધી, દેશમાં યુધ્ધ અને સંઘર્ષના કારણે રાજકીય સ્થિરતાનો અભાવ હતો.&lt;ref name=&quot;Kumar-2&quot;&gt;{{cite book|author=Kumar, Dharma (Ed.)|title=The Cambridge Economic History of India (Volume 2)|pages=32–35|chapter=1}}&lt;/ref&gt;

=== સંસ્થાન ===
[[ચિત્ર:HooglyKolkata1945.jpg|thumb|1945માં કોલકાતા બંદરની ઉંચેથી તસ્વીર લેવાઇ હતી. બ્રિટિશ ભારતમાં આર્થિક મથક રહેલા [[કોલકાતા]] ([[:en:Calcutta|Calcutta]])એ [[બીજુ વિશ્વ યુધ્ધ|બીજા વિશ્વયુધ્ધ]] ([[:en:World War II|World War II]]) દરમિયાન ઔદ્યોગિક પ્રવૃતિઓમાં વધારો કર્યો હતો.]]
[[ભારતમાં કંપનીનું સાશન|ભારતમાં કંપની કાયદા]] ([[:en:Company rule in India|Company rule in India]])ને કારણે ટેક્સેશન ક્ષેત્રે મહેસૂલ વેરાથી લઈને સંપત્તિ વેરા સુધીના મોટાપાયે ફેરફાર થયા, જેને કારણે બહુમતી ખેડૂતોની દયનીય સ્થિતિ બની ગઈ અને અનેક દુષ્કાળ&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.unu.edu/unupress/unupbooks/80815e/80815E0k.htm |title=Ch20 |publisher=Unu.edu |date= |access-date=2009-03-13 |archive-date=2009-09-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090930071506/http://www.unu.edu/unupress/unupbooks/80815e/80815E0k.htm |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;નો તેમને સામનો કરવો પડ્યો. .[[બ્રિટિશ રાજ]] ([[:en:British Raj|British Raj]])ની આર્થિક નીતિઓએ ભારતના વિશાળ હસ્તકલા ઉદ્યોગને અસરકારક રીતે ખતમ કરી નાખ્યો અને તેને કારણે ભારતના સંસાધનો&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://books.google.com/books?id=XdEpABrFW8QC&amp;pg=PA20&amp;dq=british+india+handicrafts+raj&amp;client=firefox-a#PPA21,M1|title=http://books.google.com/books?id=XdEpABrFW8QC&amp;pg=PA20&amp;dq=british+india+handicrafts+raj&amp;client=firefox-a#PPA21,M1&lt;!--INSERT TITLE--&gt;}}{{Dead link|date=ઑગસ્ટ 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://books.google.com/books?id=rMoOAAAAQAAJ&amp;pg=PA186&amp;dq=british+india+economy&amp;lr=&amp;client=firefox-a|title=books.google.com/books?id=rMoOAAAAQAAJ&amp;pg=PA186&amp;dq=british+india+economy&amp;lr=&amp;client=firefox-a&lt;!--INSERT TITLE--&gt;}}&lt;/ref&gt;ની અછત ઊભી થઈ ગઈ. [[કેમ્બ્રિજ યુનિવર્સિટી]] ([[:en:Cambridge University|Cambridge University]])ના ઇતિહાસકાર અંગુસ મેડિસનના અંદાજ મુજબ વિશ્વની કુલ આવકમાં ભારતનો હિસ્સો 1700ની સાલમાં 22.6 ટકાથી ઘટીને 1952&lt;ref name=&quot;Hindu&quot;&gt;{{cite news|title=Of Oxford, economics, empire, and freedom|date=October 2, 2005|publisher=The Hindu|url=http://www.hindu.com/2005/07/10/stories/2005071002301000.htm|access-date=ઑક્ટોબર 21, 2009|archive-date=ઑક્ટોબર 27, 2005|archive-url=https://web.archive.org/web/20051027013702/http://www.hindu.com/2005/07/10/stories/2005071002301000.htm|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;માં 3.8 ટકા થઈ ગયો હતો. 1700ની સાલમાં યુરોપનો હિસ્સો 23.3 ટકા હતો.તેને કારણે કાગળ પર સંસ્થાગત માહોલ ઊભો થઈ ગયો, જેમાં સંસ્થાપકોને [[સંપત્તિના હક્ક|સંપત્તિના અધિકાર]] ([[:en:property rights|property rights]])ની ખાતરી આપી દેવાઈ, [[નિશુલ્ક વેચાણ|મુક્ત વ્યાપાર]] ([[:en:free trade|free trade]])નું પ્રોત્સાહન અપાયું અને [[નક્કી કરેલા વિનિમય દર|નિશ્ચિત વિનિમય દર]] ([[:en:fixed exchange rates|fixed exchange rates]]) સાથેનું એક જ ચલણ નક્કી કરાયું, એક જ પ્રકારના વજન અને માપ, [[મૂડી બજાર]] ([[:en:capital market|capital market]]) અને [[ભારતમાં રેલ પરિવહન|રેલવે]] ([[:en:Rail transport in India|railways]])ની વિકસિત પ્રણાલી અને [[ટેલિગ્રાફ્સ|ટેલિગ્રાફ]] ([[:en:telegraphs|telegraphs]]), રાજકીય હસ્તક્ષેપ વગરની નાગરિક સેવા  અને સમાન કાયદો, ઉલટી કાનૂની પ્રણાલી&lt;ref name=&quot;williamson-1&quot;&gt;{{cite paper | author=Williamson, John and Zagha, Roberto | title=From the Hindu Rate of Growth to the Hindu Rate of Reform | publisher=Center for research on economic development and policy reform | year=2002 | version=Working Paper No. 144 | url=http://scid.stanford.edu/pdf/credpr144.pdf | format=PDF | journal= | access-date=2009-10-21 | archive-date=2007-12-01 | archive-url=https://web.archive.org/web/20071201042358/http://scid.stanford.edu/pdf/credpr144.pdf | url-status=dead }}&lt;/ref&gt; રચવામાં આવી. બ્રિટિશ રાજ દ્વારા ભારતમાં સંસ્થાનવાદ સ્થાપવાની ઘટના વૈશ્વિક અર્થતંત્રમાં ઔદ્યોગિકરણ અને ઉત્પાદન તથા વ્યાપારમાં નોંધપાત્ર વૃદ્ધિના મહત્વના ફેરફાર વખતે જ બની હતી. જોકે સંસ્થાનવાદી શાસન પૂરું થયું ત્યારે ભારતે વિકાસશીલ દેશો&lt;ref name=&quot;roy-2&quot;&gt;{{cite book | author=Roy, Tirthankar | title=The Economic History of India | publisher=[[Oxford University Press]] | year=2000 | isbn=0-19-565154-5 | page = 1 | chapter = 1}}&lt;/ref&gt;માં સૌથી દયનીય કહી શકાય તેવા અર્થતંત્રનો વારસો લીધો હતો, જેમાં ઔદ્યોગિક વિકાસ ઠપ થઈ ગયો, કૃષિ ક્ષેત્ર ઝડપથી વધી રહેલી વસ્તીને અન્ન પૂરું પાડવા માટે સક્ષમ ન હતું, વિશ્વમાં સૌથી ઓછો [[જીવન વિકાસ|જીવનદર]] ([[:en:life expectancy|life expectancies]]) અને સૌથી ઓછો [[નિરક્ષરતા|સાક્ષરતા દર]] ([[:en:illiterate|literacy]]) ભારતમાં હતો. 

ભારતની અર્થ વ્યવસ્થા પર બ્રિટિશ શાસનની અસર તે એક વિવાદાસ્પદ મુદ્દો છે.[[ભારતની સ્વતંત્રતાની ચળવળ|ભારતીય સ્વાતંત્રય ચળવળ]] ([[:en:Indian independence movement|Indian independence movement]])ના નેતાઓ અને ડાબેરી-રાષ્ટ્રવાદી [[આર્થિક ઇતિહાસ|આર્થિક ઇતિહાસકારો]] ([[:en:economic history|economic historians]])એ બ્રિટિશ સંસ્થાનવાદને ભારતીય અર્થતંત્રની ખરાબ સ્થિતિ માટે જવાબદાર ઠેરવ્યા, જ્યારે જમણેરી વિચારસરણી ધરાવતા ઇતિહાસકારોએ ભારતની નબળી આર્થિક સ્થિતિ વિવિધ કારણોસર જોવા મળી, જેમાં સંસ્થાનવાદ દ્વારા આવેલું પરિવર્તન અને ઔદ્યોગીકીકરણ તથા [[આર્થિક એકીકરણ|આર્થિક સંકલન]] ([[:en:economic integration|economic integration]])&lt;ref name=&quot;roy-1&quot;&gt;{{cite book|author=Roy, Tirthankar|title=The Economic History of India|publisher=Oxford University Press|year=2000|isbn=0-19-565154-5|page=304|chapter=10}}&lt;/ref&gt; તરફ વળેલું વિશ્વ હતું. 

=== સ્વતંત્રતાથી 1991 સુધી ===
[[ભારતની સ્વતંત્રતાની ચળવળ|સ્વતંત્રતા]] ([[:en:Indian independence movement|independence]]) પછી ભારતીય [[આર્થિક નિતિ|આર્થિક નીતિ]] ([[:en:economic policy|economic policy]]) પર સંસ્થાનવાદી અનુભવની અસર જોવા મળી હતી.(જે ભારતીય નેતાઓની નજરે શોષણ કરનારી હતી). આ ઉપરાંત [[ફાર્બિયન સોશિયલિઝમ|ફેબિયન સમાજવાદ]] ([[:en:Fabian socialism|Fabian socialism]])માં માનતા નેતાઓની પણ તેના પર અસર જોવા ળી હતી. આ નીતિ [[રક્ષક|રક્ષણવાદી]] ([[:en:protectionist|protectionism]]) હતી, જેમાં [[આયાતની અવેજી|આયાત વ્યવસ્થા]] ([[:en:import substitution|import substitution]]), [[ઔદ્યોગિકરણ]] ([[:en:industrialization|industrialization]]), શ્રમ અને નાણાકીય બજારમાં [[રાજ્યની દખલગીરી|રાજ્યનો હસ્તક્ષેપ]] ([[:en:state intervention|state intervention]]), મોટું જાહેર ક્ષેત્ર, વ્યાપાર નિયમન અને [[કેન્દ્રિય યોજના|કેન્દ્રીય આયોજન]] ([[:en:central planning|central planning]])&lt;ref name=&quot;kirit-1&quot;&gt;{{cite paper|author=Kelegama, Saman and Parikh, Kirit|title=Political Economy of Growth and Reforms in South Asia|year=2000|version=Second Draft|url=http://www.eldis.org/static/DOC12473.htm|journal=|access-date=2009-10-21|archive-date=2006-02-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20060211121955/http://www.eldis.org/static/DOC12473.htm|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; પર ખાસ ભાર મૂકવામાં આવ્યો હતો. [[ભારતની પંચવર્ષિય યોજના]] ([[:en:Five-Year Plans of India|Five-Year Plans of India]]) [[સોવિયેત યુનિયન]] ([[:en:Soviet Union|Soviet Union]])ની કેન્દ્રિય યોજના સાથે સામ્યતા ધરાવતી હતી.સ્ટીલ, ખાણ, મશીન ટૂલ્સ, જળ, દૂરસંચાર, વીમા અને ઈલેક્ટ્રીકલ પ્લાન્ટ જેવા ઉદ્યોગોનું 1950ના દાયકાના મધ્યમમાં અસરકારક રાષ્ટ્રીયકરણ કરી દેવાયું હતું.&lt;ref name=&quot;staley&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.reason.com/news/show/36682.html|title=The Rise and Fall of Indian Socialism: Why India embraced economic reform|author=Sam Staley|year=2006|access-date=2009-10-21|archive-date=2009-01-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20090114053740/http://reason.com/news/show/36682.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;[[ભારત]] ([[:en:India|India]])માં 1947 અને 1990&lt;ref&gt;[http://www.swaminomics.org/articles/20011125_streethawking.htm સ્ટ્રીટ હોકિંગ ભવિષ્યમાં નોકરીનું વચન આપે છે, ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080329023451/http://www.swaminomics.org/articles/20011125_streethawking.htm |date=2008-03-29 }}, [[ધ ટાઇમ્સ ઓફ ઇન્ડિયા|ધ ટાઈમ્સ ઓફ ઈન્ડિયા]] ([[:en:The Times of India|The Times of India]])[[2001-11-25]] ([[:en:2001-11-25|2001-11-25]])&lt;/ref&gt; વચ્ચેના ગાળામાં બિઝનેસ સ્થાપવા માટે લાઈસન્સ, નિયમનનું પાલન કરવા ઉપરાંત અને [[રેડ ટેપ|લાલ જાજમ]] ([[:en:red tape|red tape]]) પાથરવી પડતી હતી, જે [[લાયસન્સ રાજ|લાઈસન્સ રાજ]] ([[:en:Licence Raj|Licence Raj]]) તરીકે ઓળખાતું હતું.

પ્રથમ [[ભારતના મુખ્ય મંત્રી|વડાપ્રધાન]] ([[:en:prime minister of India|prime minister]]) [[જવાહરલાલ નહેરૂ|જવાહરલાલ નહેરુ]] ([[:en:Jawaharlal Nehru|Jawaharlal Nehru]])એ આંકડાશાસ્ત્રી {[[પ્રસાંસ ચંદ્ર મહાલનોબિસ|પ્રસંતાચંદ્રા મહાલનોબિસ]] ([[:en:Prasanta Chandra Mahalanobis|Prasanta Chandra Mahalanobis]])} સાથે મળીને  [[ઈન્દિરા ગાંધી|સ્વ. ઈન્દિરા ગાંધી]] ([[:en:Indira Gandhi|Indira Gandhi]])ને સાથે લઈને આર્થિક નીતિ ઘડી હતી અને તેના અમલ પર નજર રાખી હતી. તેમને આ રણનીતિના સાનુકૂળ પરિણામની અપક્ષા હતી, કારણ કે આ નીતિમાં જાહેર અને ખાનગી ક્ષેત્રો બન્નેનો સમાવેશ હતો અને તે રાજ્યના સીધા અને પરોક્ષ હસ્તક્ષેપ આધારિત હતી, [[સોવિયેટ યુનિયનનું અર્થતંત્ર|સોવિયત સંઘ]] ([[:en:Economy of the Soviet Union|Soviet-style]])ની જેમ કેન્દ્રીય કમાન્ડ પ્રણાલી&lt;ref name=&quot;Cameron-1&quot;&gt;{{cite paper|author=Cameron, John and Ndhlovu, P Tidings|title=Cultural Influences on Economic Thought in India: Resistance to diffusion of neo-classical economics and the principles of Hinduism|year=2001|url=http://www.economicissues.org/archive/pdfs/5v6p2.PDF|archive-url=https://web.archive.org/web/20060823161225/http://www.economicissues.org/archive/pdfs/5v6p2.PDF|archive-date=2006-08-23|format=PDF|journal=|access-date=2009-10-21|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;આધારિત ન હતી. મૂડી અને ટેક્નોલોજી આધારિત [[ભારે ઉદ્યોગો]] ([[:en:heavy industry|heavy industry]]) અને મેન્યુઅલ, ઓછી આવડતવાળા [[ગૃહ ઉદ્યોગો|કુટિર ઉદ્યોગો]] ([[:en:cottage industries|cottage industries]]) બન્ને પર એક સાથે ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવાની નીતિની [[મિલ્ટન ફિલ્ડમેન|મિલ્ટન ફ્રીડમેને]] ([[:en:Milton Friedman|Milton Friedman]]) ટીકા કરી હતી. તે માનતા હતા કે તેનાથી મૂડી અને શ્રમનો વ્યય થશે અને નાના ઉત્પાદકો&lt;ref name=&quot;milton-1&quot;&gt;{{cite web|title=Milton Friedman on the Nehru/Mahalanobis Plan|url=http://www.indiapolicy.org/debate/Notes/fried_opinion.html|access-date=2005-07-16|archive-date=2016-03-31|archive-url=https://web.archive.org/web/20160331032602/http://indiapolicy.org/debate/Notes/fried_opinion.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;નો વિકાસ રૂંધાશે. 

એશિયાના અન્ય દેશો અને ખાસ કરીને [[એશિયાના ચાર વાઘ|ઈસ્ટ એશિયન ટાઈગર્સ]] ([[:en:Four Asian Tigers|&quot;East Asian Tigers&quot;]])&lt;ref name=&quot;williamson-1&quot;/&gt;ના વૃદ્ધિદરની સાથે અયોગ્ય રીતે કરાયેલી સરખામણીને કારણે 1947-80 દરમિયાન ભારતનો ઓછો સરેરાશ વૃદ્ધિદર [[હિંદુ વૃધ્ધિદર|હિન્દુ વૃદ્ધિદર]] ([[:en:Hindu rate of growth|Hindu rate of growth]]) તરીકે ગણાવાયો. 

જંગી પાક આપતા [[હાઇબ્રિડ બિયારણ|બિયારણો]] ([[:en:hybrid seed|high-yielding varieties of seeds]]), 1965 બાદ તેનો ઉપયોગ અને ત્યારપછી [[ખાતર]] ([[:en:fertilizers|fertilizers]]) અને [[સિંચાઇ|સિંચાઈ]] ([[:en:irrigation|irrigation]])નો વધેલો ઉપયોગ સંયુક્ત રીતે [[હરિયાળી ક્રાંતિ|હરિત ક્રાંતિ]] ([[:en:Green Revolution|Green Revolution]]) તરીકે ઓળખાઈ. તેના દ્વારા ભારત ખાદ્યાન્ન ક્ષેત્રે આત્મનિર્ભર બન્યો અને ભારતમાં [[ભારતમાં ખેતી|કૃષિ]] ([[:en:agriculture in India|agriculture in India]]) ક્ષેત્રે સુધારો જોવા મળ્યો. [[રોકફેલર ફાઉન્ડેશન|રોકફેલર ફાઉન્ડેશને]] ([[:en:Rockefeller Foundation|Rockefeller Foundation]]) તે અંગે સંસોધન કર્યું હતું. એક સમયે [[ભારતમાં અછત|ભારતમાં દુષ્કાળ]] ([[:en:Famine in India|Famine in India]]) સ્વાભાવિક બની ગયો હતો તે આ હરિત ક્રાંતિ પછી ક્યારેય જોવા નથી મળ્યો.

=== 1991 બાદ ===
[[ચિત્ર:Ind school of business.jpg|thumb|300px|સમગ્ર ભારતમાં થયેલા  મહત્વનાં શૈક્ષણિક માપદંડના વિકાસે આર્થિક સ્તર ઉંચુ લાવવામાં સહાય કરી.લંડનના ''[[ફાયનાન્સિયલ ટાઇમ્સ|ફાઈનાન્સિયલ ટાઈમ્સ]] ([[:en:Financial Times|Financial Times]])'' દ્વારા 2009ના વર્ષ માટે વિશ્વની શ્રેષ્ઠ એમબીએ સ્કૂલ્સની રેન્કિંગમાં [[હૈદરાબાદ, ભારત|હૈદરાબાદ]] ([[:en:Hyderabad, India|Hyderabad]])ની [[ઇન્ડિયન સ્કૂલ ઓફ બિઝનેસ|ઈન્ડિયન સ્કૂલ ઓફ બિઝનેસ]] ([[:en:Indian School of Business|Indian School of Business]])ને 15મું સ્થાન અપાયું છે, જે અહીં દર્શાવી છે&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://rankings.ft.com/businessschoolrankings/global-mba-rankings |title=MBA global Top 100 rankings - FT |publisher=ft.com |date= |access-date=2009-03-04 |archive-date=2011-05-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110504135153/http://rankings.ft.com/businessschoolrankings/global-mba-rankings |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;.]]
1980ના દાયકાના અંતમાં [[રાજીવ ગાંધી]] ([[:en:Rajiv Gandhi|Rajiv Gandhi]])ના નેતૃત્વવાળી સરકારે નવા ઉદ્યોગો માટે ઉત્પાદન ક્ષમતા વધારવા પરના નિયંત્રણો હળવાકરીદીધા, ભાવનિયંત્રણો દૂર કર્યા અને કોર્પોરેટ ટેક્સમાં ઘટાડો કર્યો.તેને કારણે વૃદ્ધિદરમાં વધારો થયો. જોકે તેને કારણે રાજકોષીય ખાધ પણ વધી અને કરંટ એકાઉન્ટની સ્થિતિ વણસીભારતના મહત્વના વ્યાપાર ભાગીદાર [[સોવિયેટ યુનિયન|સોવિયત સંઘ]] ([[:en:Soviet Union|Soviet Union]])નું પતન થયું અને [[ખાડી યુધ્ધ|પ્રથમ ખાડી યુદ્ધ]] ([[:en:Gulf War|first Gulf War]]) ફાટી નીકળ્યું, જેને કારણે ક્રૂડ ઓઈલના ભાવમાં જોરદાર ઉછાળો આવી ગયો. તેને કારણે ભારત માટે ચૂકવણીની સમતુલાની કટોકટી ઊભી થઈ, જેને કારણે લોન&lt;ref name = &quot;Ghosh&quot;&gt;{{cite paper
 |last         = Ghosh
 |first        = Arunabha
 |title        = India's pathway trough economic crisis
 |publisher    = Global Economic Governance Programme GEG Working Paper 2004/06
 |date         = 2004-06-01
 |url          = http://www.globaleconomicgovernance.org/docs/Ghosh%20-%20India.pdf
 |access-date  = 2007-10-02
 |format       = PDF
 |journal      = 
 |archive-date = 2007-09-28
 |archive-url  = https://web.archive.org/web/20070928191521/http://www.globaleconomicgovernance.org/docs/Ghosh%20-%20India.pdf
 |url-status   = dead
}}&lt;/ref&gt; ડિફોલ્ટની શક્યતા વધી ગઈ.આંતરરાષ્ટ્રીય [[આંતરરાષ્ટ્રીય નાણાકીય મંચ|આઇએમએફ]] ([[:en:IMF|IMF]])એ ભારતને આ કટોકટીમાંથી બહાર લાવવા માટે 1.8 અબજ ડોલરની લોન આપી અને તેના બદલામાં આર્થિક સુધારા&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://harrisschool.uchicago.edu/News/press-releases/IPP%20Economic%20Reform%20in%20India.pdf|title=Economic reforms in India: Task force report|year=2006}}&lt;/ref&gt;ની માગણી કરી. 

તેના પ્રતિસાદરૂપે વડાપ્રધાન [[નરસિમ્હા રાવ|નરસિંહ રાવ]] ([[:en:Narasimha Rao|Narasimha Rao]]) અને તેમના નાણામંત્રી [[મનમોહન સિંઘ|મનમોહનસિંહે]] ([[:en:Manmohan Singh|Manmohan Singh]]) [[ભારતમાં આર્થિક સુધારા|1991માં આર્થિક ઉદારીકરણ]] ([[:en:Economic reforms in India|economic liberalisation of 1991]])નો આરંભ કર્યો. આ સુધારાના ભાગરૂપે [[લાયસન્સ રાજ|લાઈસન્સ રાજ]] ([[:en:Licence Raj|Licence Raj]])(રોકાણ, ઔદ્યોગિક અને આયાત લાઈસન્સિંગ) ખતમ થઈ ગયું અને જાહેર ક્ષેત્રનું આધિપત્ય સમાપ્ત થયું. ત્યારબાદ અનેક ક્ષેત્રો&lt;ref name=&quot;arvind&quot;&gt;{{cite paper | author=Panagariya, Arvind | title=India in the 1980s and 1990s: A Triumph of Reforms | year=2004 | url=http://ideas.repec.org/p/wpa/wuwpit/0403005.html}}&lt;/ref&gt;માં [[સીધુ વિદેશી રોકાણ|સીધા વિદેશી રોકાણ]] ([[:en:foreign direct investment|foreign direct investment]])ની આપોઆપ મંજૂરી મળી ગઈ.ત્યારથી ઉદારીકરણની સમગ્રતયા દિશા એકસમાન રહી છે. શાસન ગમે તે પક્ષનું હોય, પરંતુ કોઈ પક્ષે [[ટ્રેડ યુનિયન્સ|ટ્રેડ યુનિયન]] ([[:en:trade unions|trade unions]]), ખેડૂતો જેવા મુદ્દાને હાથા બનાવ્યા નથી અને શ્રમ સુધારા કાયદા તથા કૃષિ સબસિડી&lt;ref name=&quot;Gandhi-1&quot;&gt;{{cite news | title=That old Gandhi magic | date= November 27, 1997 | publisher=The Economist | url=http://www.economist.com/world/asia/displaystory.cfm?story_id=107076}}&lt;/ref&gt; જેવા વિવાદાસ્પદ મુદ્દાનો ખોટો ઉપયોગ કર્યો નથી.1990થી ભારત વિકાસશીલ રાષ્ટ્રોમાં સૌથી ઝડપી વૃદ્ધિ કરતા દેશ તરીકે ઊભર્યો છે. કેટલાક મોટા ઝટકાને બાદ કરતાઆ ગાળામાં ભારતે સતત આર્થિક વૃદ્ધિ કરી છે. તેને પગલે જીવનદર, સાક્ષરતા દર અને ખાદ્ય સુરક્ષામાં વધારો થયો છે.

1998માં પરમાણુ પરીક્ષણને કારણે સ્ટાન્ડર્ડ એન્ડ પુઅર્સ તતા મૂડીઝે&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.thehindubusinessline.com/2003/02/10/stories/2003021000040900.htm|title=Moody's upgrade — Uplifts the mood but raises questions |publisher=[[Business Line]]|access-date=2009-03-13}}&lt;/ref&gt; ભારતનું રેટિંગ ઘટાડ્યું હતું, પરંતુ 2007માં તેમણે ફરીથી રેટિંગ વધારીને રોકાણના સ્તર પર લાવી દીધું હતું. 2003માં [[ગોલ્ડમેન સેક્સ|ગોલ્ડમેન સાક્સે]] ([[:en:Goldman Sachs|Goldman Sachs]]) અંદાજ દર્શાવ્યો હતો કે ભારત જીડીપી (GDP)  2020 સુધીમાં ફ્રાન્સ અને ઈટાલી કરતાં વધી જશે અને 2025 સુધીમાં જર્મની, બ્રિટન કરતાં પણ વધી જશે. 2035માં ભારતનો જીડીપી જાપાન કરતાં પણ વધારે હશે. 2035 સુધીમાં ભારત અમેરિકા અને ચીન&lt;ref name = GoldmanSach&gt;{{cite web|last=Wilson|first=Dominic|coauthors=Purushothaman, Roopa|url=http://www2.goldmansachs.com/insight/research/reports/99.pdf|title=DreamingWith BRICs: The Path to 2050|publisher=[[Goldman Sachs]]|work=Global economics paper No. 99|date=2003-10-01|access-date=2007-10-04|format=PDF|archive-date=2007-12-02|archive-url=https://web.archive.org/web/20071202122429/http://www2.goldmansachs.com/insight/research/reports/99.pdf|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Indian economy 'to overtake UK'&quot;&gt;{{cite news|first=Damian|last=Grammaticas |url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/south_asia/6294409.stm| title=&quot;Indian economy 'to overtake UK'&quot;|publisher=BBC News|access-date=2007-01-26}}&lt;/ref&gt; પછીનું વિશ્વનું ત્રીજા ક્રમનું સૌથી મોટું અર્થતંત્ર હશે. 

== ભવિષ્યની આગાહી ==
સતત વધી રહેલા આર્થિક વૃદ્ધિદર, વિદેશી સીધા રોકાણનો સતત આવી રહેલો પ્રવાહ વગેરેને ધ્યાનમાં લઈને 2007માં ગોલ્ડમેન સાક્સે અંદાજ દર્શાવ્યો હતો કે 2007થી 2020 સુધીમાં ભારતનો માથાદીઠ જીડીપી ચારગણો થઈ જશે અને ભારતીય અર્થતંત્ર 2043&lt;ref name=&quot;potential&quot;/&gt;સુધીમાં [[અમેરિકા]] ([[:en:United States|United States]])થી પણ આગળ નીકળી જશે. 
ઊંચા વૃદ્ધિદર છતાં અહેવાલમાં કહેવાયું હતું કે અનેક દાયકાઓ સુધી ભારત ઓછી આવકવાળો દેશ જ રહેશે, તેમ છતાં જો તે વૃદ્ધિની ક્ષમતા&lt;ref name=&quot;potential&quot;/&gt; મુજબ આગળ વધશે તો તે વૈશ્વિક અર્થતંત્ર માટે મહત્વનો દેશ બની રહેશે.ભારતને તેની ક્ષમતા મુજબ આગળ વધવા માટે અને 2050ના વર્ષ સુધીમાં 40 ગણી વૃદ્ધિ કરવા માટે ગોલ્ડમેન સાક્સે 10 બાબતો પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવા કહ્યું છે.આ 10 બાબતો આ મુજબ છે: 1. વહીવટી સુધારા 2. શૈક્ષણિક સ્તર ઊંચું લાવવું. 3. યુનિવર્સિટીઓની ગુણવત્તા અને તેની સંખ્યામાં વધારો કરવો 4. ફુગાવા પર નિયંત્રણ 5.  યોગ્ય રાજકોષીય નીતિ રજૂ કરવી 6. નાણાકીય બજારોનું ઉદારીકરણ કરવું 7. પાડોશી દેશો સાથે વ્યાપાર વધારવો  8. કૃષિ ઉત્પાદકતા વધારવી 9. માળખાગત સુવિધામાં સુધારો કરવો  અને 10. પર્યાવરણની જાળવણી&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://specials.rediff.com/money/2008/jun/17slid01.htm|title=The top 10 challenges for India|publisher=Rediff}}&lt;/ref&gt; કરવી. 

== ક્ષેત્રો ==
=== કૃષિ ===
મોટાભાગના ભારતીયો કૃષિ ક્ષેત્રમાં કામ કરે છે.

ખેતિય પેદાશના ઉત્પાદનમાં વિશ્વભરમાં ભારત [[જીડીપી સાથે વિવિધ દેશોની યાદી|બીજા]] ([[:en:List of countries by GDP sector composition|ranks second]]) સ્થાને છે. 2007માં [[કૃષિ]] ([[:en:Agriculture|Agriculture]]) અને તેને સંબંધિત [[વન]] ([[:en:forestry|forestry]]), [[ઝાડ કાપવા|વૃક્ષછેદન]] ([[:en:logging|logging]]) અને [[માછમારી|માછીમારી]] ([[:en:fishing|fishing]]) જેવા ક્ષેત્રોનું જીડીપીમાં 16.6 ટકા યોગદાન હતું અને કુલ કામમાં રોકાયેલા માણસો&lt;ref name=&quot;CIA&quot;/&gt;ના 60 ટકા આ ક્ષેત્રમાં રોજગાર મેળવતા હતા. જીડીપીમાં તેના યોગદાનમાં થોડો ઘટાડો છતાં હજી આ ક્ષેત્ર સૌથી મોટું આર્થિક ક્ષેત્ર છે અને ભારતના સમગ્ર સામાજિક-આર્થિક વિકાસમાં તેની મહત્વની ભૂમિકા છે. ભારતમાં 1950થી પંચવર્ષીય યોજનાઓમાં કૃષિ ક્ષેત્ર પર વિશેષ ભાર મૂકાતા અને [[ભારતની હરિયાળી ક્રાંતિ|ભારતમાં હરિત ક્રાંતિ]] ([[:en:Green revolution in India|Green revolution in India]])ના સમયથી [[સિંચાઇ|સિંચાઈ]] ([[:en:irrigation|irrigation]]), ટેક્નોલોજી, આધુનિક કૃષિ પદ્ધતિઓનો ઉપયોગ અને કૃષિ ધિરાણ તથા સબસિડીની જોગવાઈને કારણે તમામ પાકની [[ઉપજ|નીપજ]] ([[:en:Yield|Yield]])માં વધારો થયો છે. જોકે આંતરરાષ્ટ્રીય દેશોની સરખામણી કરતા માલૂમ પડે છે કે વૈશ્વિક&lt;ref name=&quot;Datt-5&quot;&gt;{{cite book | author=Datt, Ruddar &amp; Sundharam, K.P.M. | title=Indian Economy | pages = 485–491 | chapter = 28}}&lt;/ref&gt; સૌથી ઊંચી નીપજના 30થી 50 ટકા નીપજ ભારતની સરેરાશ નીપજ રહી છે. 

ભારત વિશ્વમાં [[દૂધ]] ([[:en:milk|milk]]), [[કાજુ]] ([[:en:cashew nut|cashew nut]]), [[નાળિયેર|નારિયેળ]] ([[:en:coconut|coconut]]), [[ચા]] ([[:en:tea|tea]]), [[આદૂ|આદુ]] ([[:en:ginger|ginger]]), [[હળદર]] ([[:en:turmeric|turmeric]]) અને [[મરી|કાળા મરી]] ([[:en:black pepper|black pepper]])&lt;ref&gt;ડિસેમ્બર 2007માં ઇન્ડો બ્રિટીશ [http://www.ibpn.co.uk/agriculture.asp કૃષિય ક્ષેત્ર] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071226040933/http://www.ibpn.co.uk/agriculture.asp |date=2007-12-26 }}ની ભાગીદારીમાં સુધારો થયો હતો.&lt;/ref&gt;નું સૌથી વધુ ઉત્પાદન કરતો દેશ છે.તે વિશ્વમાં સૌથી વધુ [[બળદ|ઢોરઢાંખર]] ([[:en:cattle|cattle]]) ધરાવતો દેશ છે.(19.3 કરોડ)&lt;ref&gt;લેસ્ટર આર. બ્રાઉનના જણાવ્યા અનુસાર સતત વધેલા દબાણને કારણે [http://www.earth-policy.org/Updates/Update6.htm વિશ્વમાં જંગલોની સ્થિતિ ખરાબ થતી ગઈ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080311003923/http://www.earth-policy.org/Updates/Update6.htm |date=2008-03-11 }} અને અર્થ પોલિસી ઈન્સ્ટિટ્યૂટમાં ફેબ્રુઆરી-2008માં સુધારો કરાયો.&lt;/ref&gt; તે [[ઘઉં]] ([[:en:wheat|wheat]]), [[ચોખા]] ([[:en:rice|rice]]), [[ખાંડ]] ([[:en:sugar|sugar]]), [[મગફળી]] ([[:en:groundnut|groundnut]]) અને દરિયાની [[માછલી]] ([[:en:fish|fish]])નું બીજા ક્રમનું સૌથી વિશાળ ઉત્પાદક છે. &lt;ref name=&quot;agrind&quot;&gt;[http://www.ficciagroindia.com/indian-agriculture/indian-agriculture.htm ઈન્ડિયન એગ્રીકલ્ચર] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080225074057/http://www.ficciagroindia.com/indian-agriculture/indian-agriculture.htm |date=2008-02-25 }} એગ્રીબિઝનેસ ઈન્ફર્મેશન સેન્ટરમાં ફેબ્રુઆરી-2008માં સુધારો કરાયો&lt;/ref&gt;[[તમાકુ]] ([[:en:tobacco|tobacco]])ના ઉત્પાદનમાં તે ત્રીજા ક્રમે છે.&lt;ref name=&quot;agrind&quot;/&gt; ફળના ઉત્પાદનમાં ભારતનો વિશ્વભરમાં 10 ટકા ફાળો છે. જેમાં [[કેળા]] ([[:en:banana|banana]]) અને [[વનસ્પતિ|ચીકુ]] ([[:en:sapota|sapota]])માં સૌથી વધુ ઉત્પાદન છે. &lt;ref name=&quot;agrind&quot;/&gt;

=== ઉદ્યોગ અને સેવા ===
જીડપીના 27.6 ટકા ઔધગિક ખાતા અને કુલ કર્મચારીના 17 ટકા છે. &lt;ref name=&quot;CIA&quot;/&gt;જોકે, ઔધોગિક કામદારના એક તૃતિયાંશ ભાગ સાધારણ [[કૂટિર ઉદ્યોગ|ઘરગથ્થુ ઉત્પાદનમાં રોકાયેલ છે]] ([[:en:Cottage industry|household manufacturing]]). &lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.censusindia.gov.in/Census_Data_2001/Census_data_finder/B_Series/Industrial_Category_of_worker.htm |title=Census Reference Tables B-Series Economic Tables |publisher=Censusindia.gov.in |date= |access-date=2008-11-03 |archive-date=2008-11-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20081118144831/http://www.censusindia.gov.in/Census_Data_2001/Census_data_finder/B_Series/Industrial_Category_of_worker.htm |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;ફેક્ટરીમાંથી પેદાશની રીતે વિશ્વભરમાં [[જીડીપી સેક્ટરને આધારે દેશની યાદી.|ભારત]]  ([[:en:List of countries by GDP sector composition|is 16th]])16મા સ્થાને છે.&lt;ref&gt;જીડીપી (GDP) સેક્ટરને આધારે દેશની [[જીડીપી (GDP) સેક્ટરને આધારે દેશની યાદી.|યાદીના સ્ત્રોત આ મુજબ છે.]]  ([[:en:List of countries by GDP sector composition|List of countries by GDP sector composition]])સીઆઇએ [[સીઆઇએ વલ્ડ ફેક્ટબૂક|વલ્ડફેક્ટબૂક]] ([[:en:CIA World Factbook|CIA World Factbook]])માંથી આ ડેટા લેવામાં આવ્યો છે. &lt;/ref&gt; ભારતના લઘુ ઉદ્યોગ વિશ્વભરમાંથી કાર્બનડાયોક્સાઇડનું [[કાર્બન ડાયોક્સાઇડ સ્ત્રાવને આધારે દેશની યાદી|5 ટકા સ્ત્રાવ કરે છે.]]  ([[:en:List of countries by carbon dioxide emissions|5% of carbon dioxide emissions in the world]])

આર્થિક સુધારાને કારણે વિદેશી સ્પર્ધા આવી જે, ચોક્કસ જાહેર ક્ષેત્રના ઉદ્યોગોના ખાનગીકરણમાં પરિણમી, એવા ક્ષેત્રો ખોલ્યા કે જે ફક્ત જાહેર ક્ષેત્રો પૂરતા મર્યાદિત હતા અને ફાસ્ટ મુવીંગ [[તૈયાર સાધન-સંપત્તિ|કન્ઝ્યુમર ગુડ્ઝ]]  ([[:en:Final goods|consumer goods]]) (એફએમસીજી)ના ઉત્પાદનમાં વિસ્તરણમાં પરણમ્યા હતા. &lt;ref name=&quot;theecon-india-economic-structure&quot;&gt;{{cite news| title=Economic structure| date=October 6, 2003| publisher=The Economist| url=http://www.economist.com/countries/India/profile.cfm?folder=Profile%2DEconomic%20Structure| access-date=ઑક્ટોબર 21, 2009| archive-date=એપ્રિલ 6, 2008| archive-url=https://web.archive.org/web/20080406030423/http://www.economist.com/countries/india/profile.cfm?folder=Profile-Economic%20Structure| url-status=dead}}&lt;/ref&gt;ઉદારીકરણ બાદ ભારતીય ખાનગી ક્ષેત્ર કે જે સામાન્ય રીતે જૂના પરિવારોની માન્યતા પર ચાલતા હતા અને જેને વિકસવા માટે રાજકીય જોડાણોની જરૂરિયાત હતી તેમને વિદેશી સ્પર્ધાનો સામનો કરવો પડ્યો હતો, જેમાં સસ્તી ચાઇનીઝ આયાતોનો પણ સમાવેશ થાય છે.  ત્યારથી તે ફેરફારોનું સંચાલન ખર્ચ સંકોચન દ્વારા, સંચાલનમાં સુધારા, નવી પેદાશોની રચના કેન્દ્રિતતા અને નીચા શ્રમિક ખર્ચાઓ અને ટેકનોલોજી દ્વારા થતું હતું. &lt;ref name=&quot;compete&quot;&gt;{{cite news | title=Indian manufacturers learn to compete | date=February 12, 2004 | publisher=The Economist | url=http://www.economist.com/displaystory.cfm?story_id=S%27%298%3C%2FPQ%3B%21%21P%214%0A | access-date=ઑક્ટોબર 21, 2009 | archive-date=મે 5, 2009 | archive-url=https://web.archive.org/web/20090505215303/http://www.economist.com/displaystory.cfm?story_id=S%27%298%3C%2FPQ%3B%21%21P%214%0A | url-status=dead }}&lt;/ref&gt; 

કૃષિ બાદ રોજગારીનો સૌથી મોટો સ્ત્રોત [[કાપડઉદ્યોગ|ટેક્સટાઇલ]] ([[:en:Textile|Textile]]) (કાપડ)ઉત્પાદન છે અને ઉત્પાદકીય ઉત્પાદનોના 26 ટકા જેટલો હિસ્સો ધરાવે છે. &lt;ref name=&quot;citi&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.citiindia.com/indian_overview.asp?pgname=Overview|title=Industry Overview - Indian Overview|access-date=2009-10-21|archive-date=2009-10-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20091024095447/http://www.citiindia.com/indian_overview.asp?pgname=Overview|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; [[તિરુપુર|તિરુપુરે]] ([[:en:Tirupur|Tirupur]]) હોઝીયરી, ગૂથેલા તૈયાર વસ્ત્રો, રોજબરોજના વસ્ત્રો અને રમતના વસ્ત્રોના અગ્રણી સ્ત્રોત તરીકેની વૈશ્વિક ખ્યાતિ પ્રાપ્ત કરી છે. &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.hindu.com/2007/06/11/stories/2007061110090500.htm|title=Helping Tirupur emerge as a leader in knitwear exports in India - Tiruppur|publisher=The Hindu|access-date=2010-08-03|archive-date=2007-11-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20071128012707/http://www.hindu.com/2007/06/11/stories/2007061110090500.htm|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; મુંબઇના [[ધારાવી]] ([[:en:Dharavi|Dharavi]])એ ચામડાની પેદાશો માટે ખ્યાતિ પ્રાપ્ત કરી છે. [[ટાટા મોટર્સ|ટાટા મોટર્સે]] ([[:en:Tata Motors|Tata Motors]]) [[ટાટા નેનો|નેનો]]  ([[:en:Tata Nano|Nano]])તરીકે વિશ્વની સૌથી સસ્તી કાર બનાવી છે.&lt;ref name=&quot;forbes.com&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.forbes.com/home/free_forbes/2007/0416/070.html|title=The Next People's Car|access-date=2008-01-21|work=forbes.com|archive-date=2012-03-03|archive-url=https://www.webcitation.org/65swZbv9k?url=http://www.forbes.com/home/free_forbes/2007/0416/070.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

સર્વિસિસ આઉટપૂટની રીતે ભારત [[જીડીપી (GDP) સેક્ટરના માળખાને આધારે દેશની યાદી|પંદરમું]]  ([[:en:List of countries by GDP sector composition|is fifteenth]])છે. તે 23 ટકા શ્રમિક દળને રોજગારી પૂરી પાડે છે અને તે ઝડપથી વિકસતી જાય છે, તેનો વૃદ્ધિ દર 1991-2000માં 7.5 ટકા હતો જે 1951-80ના 4.5 ટકાની તુલનાએ ઊંચો છે. તે જીડીપી (GDP)માં સૌથી વધુ હિસ્સો ધરાવે છે, જે 2007માં 55 ટકાના હિસ્સો ધરાવતું હતું, જે 1950ના 15 ટકા કરતા વધુ છે. &lt;ref name=&quot;CIA&quot;/&gt; બિઝનેસ સર્વિસીઝ જેમ કે [[ઇન્ફોર્મેશન ટેક્નોલોજી|ઇન્ફર્મેશન ટેકનોલોજી]] ([[:en:information technology|information technology]]), [[ઇન્ફોર્મેશન ટેક્નોલોજી એનેબલ્ડ સર્વિસિસ|ઇન્ફર્મેશન ટેકનોલોજી આધારિત સેવાઓ]] ([[:en:information technology enabled services|information technology enabled services]]), [[બિઝનેસ પ્રોસેસ આઉટસોર્સિંગ|બિઝનેસ પ્રોસેસ આઉટસોર્સીંગ]] ([[:en:business process outsourcing|business process outsourcing]]) સૌથી ઝડપથી વિકસતા ક્ષેત્રોમાંના એક છે જે 2000માં કુલ સેવાઓના ઉત્પાદનમાં એક તૃતીયાંશ જેટલો ફાળો આપે છે. આઇટી ક્ષેત્રની વૃદ્ધિનો યશ વિસ્તરિત સ્પેશિયલાઇઝેશન અને ઓછા ખર્ચવાળા પરંતુ ઊંચી કુશળતા ધરાવતા સમુદાય, શિક્ષિત અને સુંદર અંગ્રેજી બોલતા કામદારોને જાય છે, [[માગણી અને પુરવઠો|પુરવઠા તરફે]] ([[:en:Supply and demand|supply side]]), ભારતની સેવા નિકાસ અને જે લોકો પોતાના કામકાજોને [[આઉટસોર્સિંગ|આઉટસોર્સ]] ([[:en:Outsourcing|outsource]]) કરાવવા ઇચ્છતા હતા તેવા વિદેશી વપરાશકારોની વધેલી માગ તરફે મેળ ખાતો હતો.  [[ભારતીય આઇટી ઉદ્યોગ|ભારતના આઇટી ઉદ્યોગે]] ([[:en:Indian IT industry|India's IT industry]]) તેના [[નાણાની ચૂકવણીનું સંતુલન|ચૂકવણી સંતુલન]] ([[:en:balance of payments|balance of payments]])માં નોંધપાત્ર ફાળો આપ્યો હોવા છતાંયે 2001માં કુલ જીડીપી (GDP)માં ફક્ત 1 ટકાના ફાળા માટે અથવા કુલ સેવાઓના 1/50માં ભાગ જેટલો જવાબદાર છે. &lt;ref name=&quot;Revolution&quot;&gt;{{cite paper|author=Gordon, Jim and Gupta, Poonam|title=Understanding India's Services Revolution|year=2003|version=November 12, 2003|url=http://www.imf.org/external/np/apd/seminars/2003/newdelhi/gordon.pdf|format=PDF}}&lt;/ref&gt; 
જોકે આઇટીનો જીડીપી (GDP)માં ફાળો 2005-06માં વધીને 4.8 ટકા જેટલો થયો હતો અને 2008માં તે વધીને જીડીપી (GDP)ના 7 ટકા જેટલો થવાની ધારણા સેવાય છે. &lt;ref name=&quot;Share of IT&quot;&gt;{{cite news | title=Share of IT, ITeS in India''s GDP to go up to 7% by 2008| date=20 December 2006 | publisher=domain-b.com | url=http://www.domain-b.com/infotech/itnews/2006/20061220_per_cent.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Indian IT&quot;&gt;{{cite news| title=The Coming Death Of Indian Outsourcing| date=2008-02-29&lt;!--, 6:00 a.m. --&gt;| publisher=Forbes| url=http://www.forbes.com/home/enterprisetech/2008/02/29/mitra-india-outsourcing-tech-enter-cx_sm_0229outsource.html| access-date=2009-10-21| archive-date=2009-01-22| archive-url=https://web.archive.org/web/20090122074242/http://www.forbes.com/home/enterprisetech/2008/02/29/mitra-india-outsourcing-tech-enter-cx_sm_0229outsource.html| url-status=dead}}&lt;/ref&gt; 

મોટા ભાગનું ભારતીય શોપીંગ (ખરીદી)મુક્ત બજારમાં થાય છે અને સ્વતંત્ર અનાજ સ્ટોરને કિરાણા કહેવાય છે. સંગઠિત રિટેઇલ જેમ કે સુપરમાર્કેટનો ફાળો 2008માં કુલ બજારોના ફક્ત 4 ટકા જેટલો હતો.. &lt;ref name=&quot;chainstores&quot;&gt;{{cite news|url=http://www.economist.com/displayStory.cfm?story_id=11465586|title=Retailing in India Unshackling the chain stores|year=2008|publisher=Economist}}&lt;/ref&gt; નિયમનો  રિટેઇલીંગમાં સૌથી વધુ વિદેશી રોકાણ આવતું અટકાવે છે.  વધુમાં, ત્રીસ કરતા વધુ નિયમનો જેમ કે, “સાઇનબોર્ડ લાયસંસ” અને  “હોર્ડીંગ વિરોધી પગલાંઓ” સ્ટોરોએ ખુલતા પહેલાં જ અનુસરવાના હોય છે. માલને રાજ્યોમાં કે રાજ્ય બહાર મોકલવા માટે અને રાજ્યની અંદરોઅંદર ફેરવવા માટે પણ કર છે. &lt;ref name=&quot;chainstores&quot;/&gt;

[[ભારતમાં પ્રવાસન ઉદ્યોગ]] ([[:en:Tourism in India|Tourism in India]]) પ્રમાણમાં અવિકસિત છે, આમ છતાં તેમાં બમણો વિકાસ થઇ રહ્યો છે. કેટલીક હોસ્ટિપટલો [[મેડિકલ ટુરિઝમ]] ([[:en:medical tourism|medical tourism]])ને આકર્ષે છે. &lt;ref name = BMJ&gt;{{cite journal |last=Mudur |first=Ganapati |year= 2004|month=June |title=Hospitals in India woo foreign patients |journal=[[British Medical Journal]] |volume=328 |issue= |page=1338 |id= |doi= 10.1136/bmj.328.7452.1338 |pmid=15178611}}&lt;/ref&gt;

=== નાણાની જોગવાઇ ===
અર્ધા કરતા પણ વયક્તિગત બચતો સ્થાવર મિલકતો જેમ કે જમીન, મકાન, [[બળદ|ઢોર]] ([[:en:cattle|cattle]]) અને [[સોનું|સોના]] ([[:en:gold|gold]])માં રોકાયેલી છે. &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/APCITY/UNPAN028982.pdf|title=Reforming India's Financial System|author=Diana Farrell and Susan Lund|access-date=2009-10-21|archive-date=2016-03-03|archive-url=https://web.archive.org/web/20160303223047/http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/APCITY/UNPAN028982.pdf|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

જાહેર ક્ષેત્રની બેન્કો બેન્કિંગ ુદ્યોગમાં કુલ મિલકતોના 75 ટકા કરતા વધુ હિસ્સો ધરાવે છે, જ્યારે ખાનગી અને વિદેશી બેન્કો અનુક્રમે 18.2 ટકા અને 6.5 ટકા હિસ્સો ધરાવે છે. &lt;ref name=&quot;factual&quot;&gt;[http://www.livemint.com/2007/09/01001100/India-growth-story-is-attracti.html ભારતની વૃદ્ધિ વાર્તા સરકારી સાહસોમાં]થી પ્રતિભાઓને આકર્ષે છે, એચટી મિડીયા ડિસેમ્બર 2007માં મેળવવામાં આવેલું &lt;/ref&gt;  ઉદારીકરણ થું ત્યારથી, સરકારે નોંધપાત્ર બેન્કિંગ સુધારાઓને બહાલી આપી છે.  આમાંના કેટલાક રાષ્ટ્રીયકૃત્ત બેન્કો (જેમ કે જોડાણને ઉત્તેજન આપવું, સરકારી દરમિયાનગીરીનો ઘટાડો કરવો અને નફાકારકતા અને સ્પર્ધાત્મકતા વધારવી)ને લાગેવળગતા હોવાથી અન્ય સુધારાઓએ બેન્કિંગ અને વીમા ક્ષેત્રોને ખાનગી અને વિદેશી ખેલાડીઓ માટે ખુલ્લા મુક્યા છે. &lt;ref name=&quot;Datt-8&quot;&gt;{{cite book|author=Datt, Ruddar &amp; Sundharam, K.P.M.|title=Indian Economy|pages=865–867|chapter=50}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;CIA&quot;/&gt;

[[બોમ્બે સ્ટોક એક્સચેંજ]] ([[:en:Bombay Stock Exchange|Bombay Stock Exchange]]) [[દક્ષિણ એશિયા]] ([[:en:South Asia|South Asia]])માં મોટામાં મોટું શેરબજાર છે. 

=== કુદરતી સ્ત્રોતો ===
ભારતનો કુલ વાવેતર વિસ્તાર 1,269,219&amp;nbsp;km²  છે (કુલ જમીન વિસ્તારના 56.78 ટકા), જે કાયમી વધતી જતી વસતી અને શહેરીકરણના વ્યાપને કારણે સતત દબાણ આવતું હોવાથી ઘટતો જાય છે. 

ભારત પાસે કુલ 314,400 અને એનબીએપી;કીમીનો ભૂમિ વિસ્તાર છે અને વાર્ષિક સરેરાશ 1,100 અને એનબીએપી; એમએમ જેટલો વરસાદ મેળવે છે.  [[સિંચાઇ]]  ([[:en:Irrigation|Irrigation]]) કુલ જળ વપરાશના 92 ટકા જેટલો ફાળો ધરાવે છે અને 1974માં 380 અને એનબીએએસપી;કીમીનો સમાવેશ કરતું હતું અને 2025 સુધીમાં તે વધીને 1,050 અને એનબીએપી; કિમી થવાની ધારણા સેવાય છે, જ્યારે બાકીની સિંચાઇ ઔદ્યોગિક અને સ્થાનિક વપરાશકારોને ફાળે છે.  ભારતના જમીનના અંદરના જળ સ્ત્રોતોમાં નદીઓ, કેનાલ, સરોવરો અને તળાવોનો સમાવેશ થાય છે અને સમુદ્રી સ્ત્રોતોમાં [[ભારતીય સમુદ્ર]] ([[:en:Indian ocean|Indian ocean]])ના પૂર્વ અને પશ્ચિમ કિનારાઓ અને અન્ય [[કુદરતી ધોવાણ અને ખાડીઓ|અખાતો]] ([[:en:Headlands and bays|gulfs]]) અને [[ખાડી|ખાડીઓ]] ([[:en:bay|bay]])નો સમાવેશ થાય છે જે, [[મત્સ્યોદ્યોગ]] ([[:en:fisheries|fisheries]]) ક્ષેત્રે આશરે 6 મિલીયન લોકોને રોજગારી પૂરી પાડે છે.  2008માં ભારત પાસે વિશ્વનો સૌથી મોટો મત્સ્યોદ્યોગ હતો. &lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.hindu.com/2008/01/05/stories/2008010552830300.htm |title=The Hindu : Kerala / Kochi News : Diversify fishing methods, says Pawar |publisher=Hindu.com |date= |access-date=2008-11-03 |archive-date=2008-01-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080108022941/http://www.hindu.com/2008/01/05/stories/2008010552830300.htm |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;

ભારતા મોટા [[ખાણ|ખનિજ]] ([[:en:mineral|mineral]]) સ્ત્રોતોમાં [[કોલસો]]  ([[:en:Coal|Coal]]) (વિશ્વમાં ત્રીજા ક્રમની સૌથી મોટી અનામત), [[લોઢું|આયર્ન]] ([[:en:Iron|Iron]]) ઓર, [[મેંગેનિસ|મેંગેનીઝ]] ([[:en:Manganese|Manganese]]), [[મિકા|માઇકા]] ([[:en:Mica|Mica]]), [[બોક્સિટ|બોક્સાઇટ]] ([[:en:Bauxite|Bauxite]]), [[ટિયાનિમ|ટિટેનીયમ]] ([[:en:Titanium|Titanium]]) ઓર, [[ક્રોમાઇટ]] ([[:en:Chromite|Chromite]]), [[કુદરતી ગેસ]] ([[:en:Natural gas|Natural gas]]), [[હિરા|ડાયમંડ]] ([[:en:Diamond|Diamond]]), [[પેટ્રોલિયમ]] ([[:en:Petroleum|Petroleum]]), [[ચૂનો પથ્થર|ચૂનાનો પત્થર]] ([[:en:Limestone|Limestone]]) અને [[થોરિયમ|થોરીયમ]] ([[:en:Thorium|Thorium]]) ([[કેરળ|કેરાલા]] ([[:en:Kerala|Kerala]])ના દરિયાકિનારે વિશ્વનો સૌથી મોટો)નો સમાવેશ થાય છે. ભારતનો [[તેલની અનામત|તેલ જથ્થો]] ([[:en:oil reserves|oil reserves]]) [[મહારાષ્ટ્ર]] ([[:en:Maharashtra|Maharashtra]])માં દરિયાકિનારા પાસે [[બોમ્બે હાઇ]] ([[:en:Bombay High|Bombay High]]), [[ગુજરાત]] ([[:en:Gujarat|Gujarat]]), [[રાજસ્થાન]] ([[:en:Rajasthan|Rajasthan]]) અને પૂર્વ [[આસામ]] ([[:en:Assam|Assam]])માં મળી આવ્યો હતો, જે દેશની 25 ટકા માગ પૂરી કરે છે. &lt;ref name=&quot;Datt-1&quot;&gt;{{cite book | author=Datt, Mihir Bhojani &amp; Vivek Sundharam, K.P.M. | title=Indian Economy | pages =90,97,98,100 | chapter = 7}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;CIA&quot;&gt;{{cite web
 | title =CIA - The World Factbook - India
 | publisher =[https://www.cia.gov/ CIA]
 | date =2007-09-20
 | url =https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/in.html#Econ
 | access-date =2007-10-02
 | archive-date =2008-06-11
 | archive-url =https://web.archive.org/web/20080611033144/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/in.html#Econ
 | url-status =dead
 }}&lt;/ref&gt; 

આર્થિક વૃદ્ધિની સાથે વધતી જતી વીજ માગે ભારતમાં સતત ઉર્જા તંગી ઊભી કરી છે.  ભારત ઓઇલ સ્ત્રોતોમાં ગરીબ છે અને હાલમાં તેની ઉર્જા જરૂરિયાત માટે કોલસા અને વિદેશી ઓઇલ આયાત પર નિર્ભર છે.  ભારત [[થોરિયમ|થોરીયમ]] ([[:en:Thorium|Thorium]])માં શ્રીમંત છે પરંતુ [[યુરેનિયમ]] ([[:en:Uranium|Uranium]])માં નહી, જેમાં તેને અમેરિકા સાથેની અણુસંધિ દ્વારા પ્રવેશ મળશે તેવી શક્યતા છે. ભારત કેટલાક ચોક્કસ ઉર્જા સ્ત્રોતોમાં શ્રીમંત છે, જે સુંદર ભવિષ્ય-ચોખ્ખા / નવેરના ઉર્જા સ્ત્રોતો જેમ કે [[ભારતમાં સૂર્યની ઉર્જાનો ઉપયોગ|સૂર્ય]] ([[:en:Solar power in India|solar]]), [[ભારતમાં પવનશક્તિનો ઉપયોગ|પવન]] ([[:en:Wind power in India|wind]]), બાયોફ્યૂઅલ્સ (જાત્રોફા, શેરડી)ની ખાતરી આપે છે. 

== વૈશ્વવિકરણ ==
[[ચિત્ર:2006Indian exports.PNG|300px|thumb|2006માં વિદેશમાંથી આયાત]]
1991નું ઉદારીકરણ થયું ન હતુ ત્યા સુધી ભારત તેના અર્થતંત્રની સંભાળ લેવા માટે અને આત્મ નિર્ભરતા પ્રાપ્ત કરવા માટે વિશ્વના બજારોથી મહદઅંશે અને આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે એકલું હતું.  વિદેશ વેપાર આયાત ટેરિફ, નિકાસ કરો અને જથ્થાત્મક નિયંત્રણો આધારિત હતો, જ્યારે, [[વિદેશમાંથી સીધું રોકાણ|સીધુ વિદેશી રોકાણ]] ([[:en:foreign direct investment|foreign direct investment]]) (એફડીઆઇ)પર ટોચની મર્યાદાની ઇક્વીટી ભાગીદારીથી, ટેકનોલોજી તબદિલી, િકાસ જવાબદારીઓ અને સરકારી મંજૂરીઓથી નિયંત્રિત હતું; ઔદ્યોગિક ક્ષેત્રમાં 60 ટકા જેટલા નવા એફડીઆઇ માટે આ મંજૂરીઓ જરૂરી હતી. 

ડબ્લ્યુટીઓ અનુસાર 2006ના રોજ વિશ્વ વેપારમાં હાલમાં ભારતનો ફાળો 1.2 ટકા જેટલો છે. &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.wto.org/english/tratop_e/tpr_e/tp195_e.htm |title=India's Trade policy review by the wto |publisher=Wto.org |date=2002-06-21 |access-date=2009-03-13}}&lt;/ref&gt; 2000&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/696852.stm |title=SOUTH ASIA &amp;#124; India eases trade restrictions |publisher=BBC News |date=2000-03-31 |access-date=2009-03-13}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|last=Rai |first=Saritha |url=http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9D00E0D61338F93AA15752C0A9629C8B63 |title=World Business Briefing &amp;#124; Asia: India: Trade Restrictions Eased - The |publisher=New York Times |date=2004-01-29 |access-date=2009-03-13}}&lt;/ref&gt;ની સાલમાં ઘણી વખત આયાત નિયંત્રણો ઘટાડ્યા હોવા છતાં [[આંતરરાષ્ટ્રીય વેપાર]] ([[:en:International trade|International trade]]) જીડીપી (GDP)ના પ્રમામાં 2006માં 24 ટકા વધ્યો હતો, જે 1985ના 6 ટકા કરતા વધુ હતો અને હજુ પણ સંબંધિત રીતે ઓછો છે. &lt;ref name=&quot;oecd&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Trade&quot;&gt;{{cite news|url=http://www.thehindubusinessline.com/2008/04/18/stories/2008041850551000.htm|title=Rise in Indian services exports less than global average: WTO|date=2008-04-18|access-date=2008-11-16|author=G. Srinivasan|publisher=Business Line}}&lt;/ref&gt;  ભારતને અન્ય વિકસતા અર્થતંત્રો જેમ કે બ્રાઝિલ, ચીન અને રશિયાની તુલનામાં વધુ નિયંત્રિત દેશ તરીકે વિશ્વ વેપાર સંગઠન દ્વારા વર્ણવવામાં આવ્યું હતું.  વેપાર આડેના નોંધપાત્ર અવરોધોમાં વીજ તંગી અને અપૂરતા વાહનવ્યવહારને પણ ડબ્લ્યુટીઓ દ્વારા ઓળખી કાઢવામાં આવ્યા હતા. &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.financialexpress.com/news/restrictive-trade-regime-gets-india-poor-wb-ranking/324548/0|title=Restrictive trade regime gets India poor WB ranking|publisher=The Financial Express|access-date=2009-03-13}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.wto.org/english/tratop_e/tpr_e/tp195_e.htm ભારતઃ જૂન 2002]ડબલ્યુટીઓ ટ્રેડ પોલિસી રિવ્યુ&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.wto.org/english/tratop_e/tpr_e/tp283_e.htm આર્થિક વિકાસ માટે હજુ પણ કેટલાક પગલા લેવા જરૂરી છે. ]ડબલ્યુટીઓ ટ્રેડ પોલિસી રિવ્યૂ ઓફ ઇન્ડિયા, 2007&lt;/ref&gt; 

સ્વતંત્રતાથી ભારતની [[ચાલુ ખાતુ|ચાલુ ખાતા]] ([[:en:current account|current account]])ની [[ચૂકવણીની સંતુલનતા|ચૂકવણીની સંતુલન]] ([[:en:balance of payments|balance of payments]])તા નકારાત્મક રહી છે. 

{| style=&quot;margin:1em; background:#f9f9f9; border:1px #aaa solid; border-collapse:collapse; font-size:90%; float:right;&quot;
|+''''' એફડીઆઇ રોકાણમાં ટોચના પાંચ રોકાણ કરતા દેશોનો હિસ્સો. (2000-2007)&lt;ref name=&quot;fdi-1&quot;&gt;{{cite web | title=FDI in India Statistics | url=http://dipp.nic.in/fdi_statistics/india_fdi_index.htm | access-date=2008-02-12 | archive-date=2008-02-20 | archive-url=https://web.archive.org/web/20080220025122/http://www.dipp.nic.in/fdi_statistics/india_fdi_index.htm | url-status=dead }}&lt;/ref&gt;'''''
|- style=&quot;background:lightblue;&quot;
!ક્રમ!!દેશ!!મૂડીનો પ્રવાહ&lt;br /&gt; (મિલીયન યુએસ ડોલરમાં)!!મૂડી (%)
|-
|1||{{MUS}} ||85,178||44%&lt;ref name=&quot;Mauritius-fdi&quot;&gt; ભારતનું મોટા ભાગનું એફડીઆઇ મોરીશિયસ માર્ગે આવે છે, કેમ કે બન્ને દેશો વચ્ચે બેવડા કરને ટાળવા અંગે સંધિ કરવામાં આવી છે. {{cite web | title=India to sign free trade agreement with Mauritius | url=http://www.bilaterals.org/article.php3?id_article=1521 | access-date = 2005-08-15}} &lt;/ref&gt;
|-
|2||{{USA}} ||18,040||9%
|-
|3||{{UK}} ||15,363||8%
|-
|4||{{NLD}} ||11,177||6%
|-
|5||{{SIN}} ||9,742||5%
|}

ભારતમાં [[સીધુ વિદેશી રોકાણ|સીધુ વિદેશ રોકાણ]] ([[:en:Foreign direct investment|Foreign direct investment]]) જીડીપી (GDP)ના 2 ટકા જેટલું પહોંચ્યું છે, જે 1990માં 0.1 ટકાના સ્તરે હતું અને 2006માં અન્ય દેશોમાં ભારતીય રોકાણમાં પણ તીવ્ર વધારો થયો હતો. &lt;ref name=&quot;oecd&quot;/&gt;  મોટા ભાગના ક્ષેત્રોમાં નિયંત્રણો દૂર કરવા માટે એફડીઆઇ નીતિમાં અસંખ્ય ફેરફારોને બહાલી આપવામાં આવી હતી એફડીઆઇ નિયંત્રણોમાં રાહત માટે જરૂરી ક્ષેત્રોમાં નાગરિક ઉડ્ડયન, બાંધકામ વિકાસ, ઔદ્યોગિક પાર્કસ, પેટ્રોલિયમ અને કુદરતી ગેસ, કોમોડિટી એક્સચેંજીસ, ધિરાણ માહિતી સેવા અને માઇનીંગનો સમાવેશ થાય છે.  રાજકીય દ્રષ્ટિએ સંવેદનશીલ એવા વીમા અને રિટેઇલીંગ ક્ષેત્રે વધુ પડતા સીધા વિદેશી રોકાણને મંજૂરી આપવાનું કાર્ય હજુ પણ બાકી છે. ઔદ્યોગિક સહાય માટેના સરકારના સચિવાલય અનુસાર નાણાંકીય વર્ષ 2006-07 (એપ્રિલ-માર્ચ)માં ભારતમાં એફડીઆઇનો પ્રવાહ 19.5 અબજ અમેરિકન ડોલરના સ્તરે પહોંચી ગયો હતો.  પાછલા નાણાંકીય વર્ષના કુલ 7.8 અબજ અમેરિકન ડોલરના રોકાણની તુલનામાં આ આંક બમણા કરતા પણ વધુ હતો.  2007-08માં એફડીઆઇ પ્રવાહ 24 અબજ ડોલર&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.hindustantimes.com/StoryPage/StoryPage.aspx?id=54c00804-3161-4609-ad33-b5307f3c1b2e&amp;ParentID=6d35884a-76ac-433c-af16-ccc72908c3e5&amp;MatchID1=4689&amp;TeamID1=4&amp;TeamID2=1&amp;MatchType1=1&amp;SeriesID1=1182&amp;PrimaryID=4689&amp;Headline=India+attracts+%24+25+billion+FDI+in+2007-08 |title=Hindustan Times '&amp;#39;India attracts $ 25 billion FDI in 2007-08'&amp;#39; |publisher=Hindustantimes.com |date=2008-05-20 |access-date=2009-03-13 |archive-date=2009-01-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090107072129/http://www.hindustantimes.com/StoryPage/StoryPage.aspx?id=54c00804-3161-4609-ad33-b5307f3c1b2e&amp;ParentID=6d35884a-76ac-433c-af16-ccc72908c3e5&amp;MatchID1=4689&amp;TeamID1=4&amp;TeamID2=1&amp;MatchType1=1&amp;SeriesID1=1182&amp;PrimaryID=4689&amp;Headline=India+attracts+%24+25+billion+FDI+in+2007-08 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; હોવાના અહેવાલ હતા અને 2008-09માં તે 35 અબજ ડોલરથી વધી જાય તેવી ધારણા સેવાય છે. &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://economictimes.indiatimes.com/Economy/FDI_to_exceed_USD_35_bn_in_08-09/articleshow/3373887.cms |title=Economic Times '&amp;#39;FDI inflows to exceed USD 35 billion target in 2008-09'&amp;#39; |publisher=Economictimes.indiatimes.com |date=2008-08-17 |access-date=2009-03-13}}&lt;/ref&gt; ભારતના સતત આર્થિક વિકાસ અને આર્થિક દ્રષ્ટિએ મહાસત્તા બનવાની તકોનો અનુભવ કરવા માટેના મહત્વના પરિબળનો આધાર સરકાર ભારતના મોટી સંખ્યાના ક્ષેત્રોમાં એફડીઆઇ પ્રવાહ માટે ક્યા પ્રકારની રાહતો જાહેર કરે છે તેની પર છે. &lt;ref&gt;{{cite book|title=Indian Economic Superpower: Fiction or Future?|author=Jayashankar M. Swaminathan|publisher=World Scientific Publishing|year=2008}}&lt;/ref&gt;

== ચલણી નાણું ==
[[ભારતીય રૃપિયો]] ([[:en:Indian rupee|Indian rupee]])એ ભારતમાં સ્વિકારાતું એકમાત્ર [[લિગલ ટેન્ડર]] ([[:en:legal tender|legal tender]]) છે. 7 માર્ચ, 2009 પ્રમાણે રૃપિયા સામે અમેરિકન ડોલરનું મૂલ્યા 51.725 જ્યારે યુરો સામે &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://finance.yahoo.com/currency-converter?amt=1&amp;from=USD&amp;to=INR&amp;submit=Convert#from=USD;to=INR;amt=1 |title=U.S. Dollar to Indian Rupee Exchange Rate - Yahoo! Finance India |publisher=In.finance.yahoo.com |date= |access-date=2009-03-07}}&lt;/ref&gt;65.4498 અને યુકે પાઉન્ડ સામે 72.8726 છે. ભારતીય રૃપિયો [[નેપાળ]] ([[:en:Nepal|Nepal]]) અને [[ભુટાન|ભૂટાન]] ([[:en:Bhutan|Bhutan]])માં પણ સ્વિકારાતું લિગલ ટેન્ડર છે. બંનેમાં ચલણ તરીકે ભારતીય રૃપિયાને માન્ય ગણવામાં આવે છે. ભારતીય રૃપિયાને 100 [[પૈસા]] ([[:en:paisa|paise]]) વડે વિભાજીત કરવામાં આવે છે. બેન્ક દ્વારા પ્રમાણિત કરાયેલી સૌથી મોટી બેન્ક નોટ એ 2,000 રૂપીયાની નોટ છે; જ્યારે વ્યવહારમાં સૌથી ઓછામાં ઓછો સિક્કો 50 પૈસાનો છે (અગાઉ 1,2,5,10 અને 20 પૈસાના સિક્કાઓ ચલણમાં હતા, જેને રિઝર્વ બેન્ક ઓફ ઇન્ડિયા દ્વારા રદ કરવામાં આવ્યા હતા). &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.rbi.org.in/currency/coins.html |title=RBI |publisher=RBI |date= |access-date=2009-03-13}}&lt;/ref&gt;વિદેશી સંસ્થાકિય રોકાણકારોએ 2008માં 14 અબજ ડોલરના ભારતીય શેરોનું વેચાણ કરીને અમેરિકન ટ્રેઝરી બોન્ડમાં રોકતા  2008ની વૈશ્વિક નાણાંકીય કટોકટીના પરિણામ રૂપે રૂપીયાના મૂલ્યમાં તાજેતરમાં ઘટાડો નોંધાયો છે.

ભારતને તેના [[બ્રિટીશ રાજ|બ્રિટીશ]] ([[:en:British raj|British]]) શાસનમાંથી [[ઇન્ડિયન સિવીલ સર્વિસ|નાગરિક સેવાઓ]] ([[:en:Indian Civil Service|civil services]]), રિઝર્વ બેન્ક ઓફ ઇન્ડિયા, રેલવે વગેરે જેવી સંસ્થાઓ વારસામાં મળી છે. [[મુંબઇ]] ([[:en:Mumbai|Mumbai]]) ખાતે રિઝર્વ બેન્ક ઓફ ઇન્ડિયા (આરબીઆઇ), [[બોમ્બે સ્ટોક એક્સચેન્જ|બોમ્બે સ્ટોક એસ્કેચેંજ]] ([[:en:Bombay Stock Exchange|Bombay Stock Exchange]]) (બીએસઇ) અને [[નેશનલ સ્ટોક એક્સચેન્જ ઓફ ઇન્ડિયા|નેશનલ સ્ટોક એક્સચેંજ]] ([[:en:National Stock Exchange of India|National Stock Exchange]]) (એનએસઇ) જેવી સંસ્થાઓ આવેલી હોવાથી રાષ્ટ્રની વ્યાપારીક રાજધાની તરીકે ઓળખાય છે.  આ ઉપરાંત કેટલીક નાણાંકીય કંપનીઓના વડા મથકો પણ શહેરમાં આવેલા છે. 

આરબીઆઇ, દેશની [[સેન્ટ્રલ બેન્ક (મધ્યસ્થ બેન્ક)|મધ્યસ્થ બેન્ક]] ([[:en:central bank|central bank]])ની સ્થાપના 1, એપ્રિલ 1935ના રોજ કરવામાં આવી હતી.  તે નાણઆંકીય વ્યવસ્થા માટે રાષ્ટ્રની નાણાંકીય સત્તા, નિયમનકાર અને નિરીક્ષક તરીકેની ફરજ બજાવે છે, તેમજ વિનીમય નિયંત્રણ અને ચલણ જારી કરે છે.  આરબીઆઇની સંભાળ સેન્ટ્રલ બોર્ડ દ્વારા રાખવામાં આવે છે, જેનું નેતૃત્વ ગવર્નર દ્વારા કરવામાં આવે છે અને તેની નિમણૂંક ભારતની કેન્દ્ર સરકાર દ્વારા કરવામાં આવે છે. 

== આવક અને વપરાશ ==
2005ના અનુસાર 85.7 ટકા જેટલી વસતી દૈનિક 2.50 ડોલર(પીપીપી) કરતા પણ ઓછા વેતનમાં જીવતી હતી, જે 1981ના 92.5 ટકા કરતા નીચી છે.  જેની તુલના [[પેટા સહારણ આફ્રિકા]] ([[:en:Sub-Saharan Africa|Sub-Saharan Africa]])માં 80.5 ટકા સાથે થાય છે. &lt;ref name=&quot;WorldBankPoverty&quot;/&gt;  75.5 ટકા જેટલી વસતી દૈનિક 2 ડોલર (પીપીપી) કરતા પણ ઓછામાં જીવે છે, જે સામાન્ય શરતોમાં જોઇએ આશરે દૈનિક 20 રૂપીયા અથવા 0.5 ડોલર થવા જાય છે. તે 86.6 ટકા કરતા ઓછા હતા અને પેટા સહારણ આફ્રિકામાં 73.0 ટકાની સાથે તુલના કરી શકાય છે. &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://timesofindia.indiatimes.com/India/One-third_of_worlds_poor_in_India/articleshow/3409374.cms |title=One-third of world's poor in India: Survey-India-The Times of India |publisher=Timesofindia.indiatimes.com |date= |access-date=2008-11-03}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.hindu.com/2008/08/28/stories/2008082856061300.htm |title=The Hindu : National : World Bank’s new poverty norms find larger number of poor in India |publisher=Thehindu.com |date= |access-date=2008-11-03 |archive-date=2012-11-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121107080123/http://www.hindu.com/2008/08/28/stories/2008082856061300.htm |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://economictimes.indiatimes.com/Editorials/Define_poverty_anew/articleshow/3423435.cms |title=Define poverty anew- Opinion-The Economic Times |publisher=Economictimes.indiatimes.com |date= |access-date=2008-11-03}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/7583719.stm |title=BBC NEWS &amp;#124; Business &amp;#124; World poverty 'more widespread' |publisher=News.bbc.co.uk |author=Steve Schifferes |date=27 August 2008&lt;!-- 09:40 UK --&gt;|access-date=2008-11-03}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;WorldBankPoverty&quot;&gt;{{cite web|url=http://econ.worldbank.org/external/default/main?pagePK=64165259&amp;piPK=64165421&amp;theSitePK=469372&amp;menuPK=64166093&amp;entityID=000158349_20080826113239|title=The developing world is poorer than we thought, but no less successful in the fight against poverty|publisher=World Bank|year=2008|access-date=2009-10-21|archive-date=2009-03-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20090323214139/http://econ.worldbank.org/external/default/main?pagePK=64165259&amp;piPK=64165421&amp;theSitePK=469372&amp;menuPK=64166093&amp;entityID=000158349_20080826113239|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; 2005માં 24.3 ટકા જેટલી વસતી 1 ડોલર (પીપીપી, સામાન્ય શરતો અનુસાર આશરે 0.25 ડોલર) કરતા પણ ઓછી કમાણી કરતા હતા, જે 1981માં 42.1 ટકા કરતા ઓછી છે. &lt;ref name=&quot;WorldBankPoverty&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://www.business-standard.com/india/storypage.php?autono=332669|title=India has fewer poor people: World Bank|publisher=Business Standard}}&lt;/ref&gt;  તેની 41.5 ટકા વસતી દૈનિક 1.25 ડોલરના નવા આંતરરાષ્ટ્રીય ગરીબી રેખા હેઠળ જીવતી હતી, જે 1981ના 59.8 ટકા કરતા ઓછી છે. &lt;ref name=&quot;WorldBankPoverty&quot;/&gt;  વિશ્વ બેન્ક વધુમાં એવો અંદાજ મૂકે છે કે વિશ્વના ગરીબોમાંથી એક તૃતીયાંશ ભાગ ભારતમાં રહે છે. 

આજે, અગા ક્યારેય ન હતું તેમ વધુને વધુ લોકો [[સાયકલ]] ([[:en:bicycle|bicycle]]) અપનાવે છે.  40 ટકા જેટલા નિવાસીઓ સાયકલ ધરાવે છે, જેમાં રાજ્ય સ્તરે માલિકી દર આશરે 30 ટકાથી 70 ટકાની વચ્ચે છે. &lt;ref name=&quot;bicycles&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.bike-eu.com/news/1573/bicycle-ownership-in-india.html|title=Bicycle Ownership in India|access-date=2009-10-21|archive-date=2009-05-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20090513081820/http://www.bike-eu.com/news/1573/bicycle-ownership-in-india.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; હાઉસીંગ હજુ પણ નીચા દરે છે. ટાઇમ્સ ઓફ ઇન્ડિયા અનુસાર “મોટા ભાગના ભારતીયો પાસે રહેવા, સૂવા, રાંધવા, ધોવા અને બાથરુમની જરૂરિયાત માટે માથાદીઠ ઉપલબ્ધ સવલત 10 અને એનબીએસપી; ફૂટ x 10 અને એનબીએસપી; ફૂટ રુમ જેટલી કે તેનાથી ઓછી છે.” અને “દર ત્રણ શહેરી ભારતીયમાંથી એક તૂટેલા મકાનમાં રહે છે, જે અમેરિકામાં જેલની રુમના ઓછામાં ઓછા વિસ્તાર કરતા પણ ઓછી છે.” &lt;ref name=&quot;housing&quot;&gt;{{cite web|url=http://timesofindia.indiatimes.com/33_of_Indians_live_in_less_space_than_US_prisoners/articleshow/3753189.cms|title=33% of Indians live in less space than US prisoners|publisher=Times of India|year=2008}}&lt;/ref&gt;ગ્રામિણ વિસ્તારોમાં વ્યકિતદીઠ સરેરાશ 103 ચોરસ ફૂટ છે અને શહેરી વિસ્તારમાં 117 ચોરસ ફૂટ છે. &lt;ref name=&quot;housing&quot;/&gt; 

ભારતીય બાળકોમાં આશરે અર્ધા કમાવજત હેઠળ છે. ઓછા વજનવાળા બાળકોનું પ્રમાણ પેટા સહારણ આફ્રિકાની તુલનામાં બમણું છે. &lt;ref name=&quot;underweight_2&quot;&gt;{{cite web|url=http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/SOUTHASIAEXT/0,,contentMDK:20916955~pagePK:146736~piPK:146830~theSitePK:223547,00.html|title=India: Undernourished Children: A Call for Reform and Action|publisher=World Bank|access-date=2009-10-21|archive-date=2018-06-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20180613011526/http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/SOUTHASIAEXT/0,,contentMDK:20916955~pagePK:146736~piPK:146830~theSitePK:223547,00.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.medindia.net/news/Malnutrition-Among-Indian-Children-Worse-Than-in-Sub-Saharan-Africa-30955-1.htm|title=Malnutrition Among Indian Children Worse Than in Sub-Saharan Africa|publisher=Medindia}}&lt;/ref&gt;. આમ છતાં, 1970ના [[હરીયાળી ક્રાંતિ|પ્રારંભમાં હરિયાળી ક્રાંતિ]] ([[:en:Green Revolution|Green Revolution]])ને કારણે ભારતને [[ભારતમાં તંગી|તંગી]]  ([[:en:Famine in India|famines]])પડી ન હતી. ભારતમાં ગરીબીમાં નોંધપાત્ર ઘટાડો થયો હોવાથી, સત્તાવાર આંકડાઓના અંદાજ અનુસાર 27.5&lt;ref&gt;આ આંકડાઓ સર્વેમાં જે પદ્ધતિનો ઉપયોગ થાય છે તેમાં અત્યંત સંવેદનશીલ છે. યુનિફોર્મ રિકોલ પિરીયડ (યુઆરપી) 27.5 ટકા આપે છે. મિક્સ્ડ રિકોલ પિરીયડ (એમઆરપી) 21.8 ટકાનો આંક આપે છે&lt;/ref&gt; ટકા ભારતીયો 2004-2005માં દૈનિક 1 ડોલર (પીપીપી, સાધારણ શરતોમાં આશરે 10 રૂપીયા)રાષ્ટ્રીય ગરીબી રેખાની હેઠળ જીવતા હતા.&lt;ref name=&quot;PlanningComm&quot;&gt; ભારતનું આયોજન પંચ 2004-2005 માટે ગરીબીનો અંદાજ[http://www.planningcommission.gov.in/news/prmar07.pdf]&lt;/ref&gt; સંગઠિત ક્ષેત્રમાં સરકારની માલિકીના નેશનલ કમિશન ફોર એનટરપ્રાઇઝીસ (યુસીઇયુએસ)ના 2007ના અહેવાલમાં એવું મળી આવ્યું હતું કે 65 ટકા ભારતીયો અથવા 750 મિલીયન લોકો દૈનિક 20 રૂપીયા&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://nceus.gov.in/Condition_of_workers_sep_2007.pdf|title=NCEUS Report|format=PDF|access-date=2009-10-21|archive-date=2008-09-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20080911122413/http://nceus.gov.in/Condition_of_workers_sep_2007.pdf|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;થી પણ ઓછો વેતન સાથે જીવતા હતા, જેમને “રોજગારી અને સમામજિક સલામતી વિના બિનઔપચારીક ક્ષેત્રમાં કામ કરવું પડતં હતું અને ભારે ગરીબી હેઠળ જીવતા હતા.”&lt;ref name=&quot;Reuters-1&quot;&gt;{{cite news | title=Nearly 80% of India Lives On Half Dollar A Day | date= August 10, 2007 | publisher=Reuters | url=http://www.reuters.com/article/latestCrisis/idUSDEL218894|access-date=2007-08-15}}&lt;/ref&gt;

1950ના પ્રારંભથી એક પછી એક સરકારે ગરીબીને દૂર કરવા માટે [[આયોજિત અર્થતંત્ર|આયોજન]] ([[:en:Planned economy|planning]]) હેઠળ વિવિધ યોજનાઓ અમલમાં મૂકી હતી, જેને થોડી સફળતા પ્રાપ્ત થઇ હતી. આ તમામ કાર્યક્રમોએ 1980ના ''ફૂડ ફોર વર્ક પ્રોગ્રામ'' અને ''નેશનલ રૂરલ પ્રોગ્રામ એમ્પ્લોયમેન્ટ પ્રોગ્રામ'' પર આધાર રાખ્યો હતો, જેણે બેરોજગારોનો ઉપયોગ પરિણામલક્ષી મિલકતો અને ગ્રામિણ આંતરમાળખું ઊભુ કરવામાં કર્યો હતો. &lt;ref name=&quot;survey&quot;/&gt; 2005ના ઓગસ્ટમાં [[ભારતીય સંસદ|ભારતીય સંસદે]] ([[:en:Parliament of India|Indian parliament]]) ''રૂરલ એમ્પ્લોયમેન્ટ ગેરંટ બિલ'' પસાર કર્યું હતું, જે ખર્ચ અને આવરણ તરીકે આ પ્રકારનું સૌથી મોટું હતું, જે [[ભારતના જિલ્લાઓ|ભારતના 600 જિલ્લાઓ]] ([[:en:Districts of India|India's 600 districts]])માંથી 200 દરેકે ગ્રામિણ નિવાસીઓને 100 દિવસની ઓછામાં ઓછી વેતન રોજગારી પૂરુ પાડવાનું વચન આપે છે.{{inote|ani-REGB|REGB}} આર્થિક સુધારાઓએ ગરીબીમાં ઘટાડો કર્યો છે કે નહી તે પ્રશ્નાર્થે કોઇ પણ સ્પષ્ટ જવાબો પેદા કર્યા વિના ચર્ચાઓને વેગ આપ્યો હતો અને તેણે વધુ આર્થિક સુધારાઓ પર પણ રાજકીય દબાણ કર્યું હતું, જેમાં ખાસ કરીને શ્રમિકોની સંખ્યામાં ઘટાડા અને કૃષિ સહાય પર કાપ મૂકવાના મુદ્દાનો સામેલ થતો હતો. &lt;ref name=&quot;Datt-9&quot;&gt;{{cite book|author=Datt, Ruddar &amp; Sundharam, K.P.M.|title=Indian Economy|pages=367,369,370|chapter=22}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;jgsy&quot;&gt;{{cite web|title=Jawahar gram samriddhi yojana|url=http://rural.nic.in/jgsyg.htm|access-date=2005-07-09|archive-date=2005-10-30|archive-url=https://web.archive.org/web/20051030165723/http://rural.nic.in/jgsyg.htm|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; 

== રોજગારી ==
કૃષિ અને સંબંધિત ક્ષેત્રો 2003માં કુલ કાર્યદળમાં 60 ટકા જેટલો હિસ્સો ધરાવતા હતા, આ હિસ્સો 1993-94માં પણ સમાન રહ્યો હતો. કૃષિમાં જ્યારે વૃદ્ધિએ સ્થિરતાનો સામનો કર્યો હતો, ત્યારે સેવા ક્ષેત્રે સતત વૃદ્ધિ જોવા મળી હતી. કુલ કાર્યદળમાંથી 8 ટકા સગઠિત ક્ષેત્રમાં છે, જેમાંના બે તૃતીયાંશ જાહેર ક્ષેત્રમાં છે. એનએસએસઓના અંદાજ અનુસાર 1999-2000માં 106 મિલીયન, વસતીના આશરે 10 ટકા લોકો બેરોજગાર હતા અને એકંદર બેરોજગાર દર 7.3 ટકાના સ્તરે હતો, જેમાં ગ્રામિણ વિસ્તારોએ શહેરી વિસ્તાર (7.7)ની તુલનામાં થોડી સારો દર (7.2 ટકા) પ્રાપ્ત કર્યો હતો.  ભારતના શ્રમિક દળમાં વાર્ષિક 2.5 ટકાનો વધારો થતો જાય છે, પરંતુ રોજગારી વર્ષે 2.3 ટકાના સ્તરે જ રહે છે. &lt;ref name=&quot;unemployment&quot;&gt;{{cite web|url=http://newsgroups.derkeiler.com/pdf/Archive/Soc/soc.culture.pakistan/2008-09/msg00054.pdf|title=Growing Unemployment Problem in India|format=PDF|access-date=2009-10-21|archive-date=2009-05-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20090521093147/http://newsgroups.derkeiler.com/pdf/Archive/Soc/soc.culture.pakistan/2008-09/msg00054.pdf|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

સત્તાવાર બેરોજગાર દર 9 ટકા કરતા વધી ગયો છે. નિયમનો અને અન્ય અંતરાયોએ ઔપચારીક કારોબાર અને રોજગારીઓને વિકસતી રોકી છે. આશરે 30 ટકા જેટલા કામદારો કેઝ્યુઅલ કામદારો છે, કે જેઓ તેમને રોજગારી મળે ત્યારે જ કામ કરવા સક્ષમ હોય છે અને બાકીના સમયગાળામાં કમાણી વિનાના રહે છે. &lt;ref name=&quot;unemployment&quot;/&gt;  ફક્ત 10 ટકા કાર્યદળ જ નિયમિત રોજગારીમાં છે. &lt;ref name=&quot;unemployment&quot;/&gt; વિકસતા દેશોના ધોરણો કરતા ભારતના શ્રમ નિયમનો આકરા છે અને વિશ્લેષકો તેને દૂર કરવાની સરકારને હિમાયત કરે છે. &lt;ref name=&quot;oecd&quot;/&gt;&lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/4103554.stm ભારતને મજૂરકાયદામાં સુધારાની શા માટે જરૃર છે. ][[બીબીસી]] ([[:en:BBC|BBC]])&lt;/ref&gt; 

ભારતમાં બેરોજગારીને [[અંડરએમ્પ્લોયમેન્ટ]] ([[:en:underemployment|underemployment]]) અથવા [[બેરોજગારીનો પ્રકાર# આંતરિક બેરોજગારી|છૂપા બેરોજગાર]] ([[:en:Unemployment types#Hidden unemployment|disguised unemployment]])ના ક્રમ તરીકે ગોઠવવામાં આવી છે. ગરીબી અને બેરોજગારીને દૂર કરવા સાથેના લક્ષ્યાંકવાળી સરકારી યોજનાઓ (જેમાં તાજેતરના દાયકાઓમાં હજ્જારો ગરીબોને અને બિનકુશળ લોકોને રોજગારીની શોધમાં શહેરી વિસ્તારમાં મોકલાયા હતા)કારોબાર, કુશળતા વિકાસ, જાહેર સાહોની સ્થાપના માટે, સરકારમાં અનામત વગેરે માટે નાણાંકીય સહાય પૂરી પાડીને મુશ્કેલીને હલ કરવાનો પ્રયાસ કરવામાં આવ્યો છે. ઉદારીકરણ બાદ જાહેર ક્ષેત્રોની ભૂમિકામાં આવેલી ઓટે વધુ સારા શિક્ષણની જરૂરિયાત પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કર્યું છે અને વધુ સારા સુધારાઓ માટે રાજકીય દબાણ પણ મૂક્યું છે. &lt;ref name=&quot;Datt-11&quot;&gt;{{cite book | author=Datt, Ruddar &amp; Sundharam, K.P.M.|title=Indian Economy | pages = 403–405 | chapter = 24}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;survey&quot;/&gt;

[[બાળ કામદાર]] ([[:en:Child labor|Child labor]]) એ જટિલ પ્રશ્ન છે, જે ગરીબીમાંથી પેદા થાય છે.  ભારત સરકાર વિશ્વના સૌથી મોટા બાળ કામદાર નિવારણ કાર્યક્રમને અમલી બનાવી રહી છે, જેમાં 250 મિલીયન લોકોને પ્રાથમિક શિક્ષણ આપવામાં આવનાર છે.  અસંખ્ય બિન સરકારી અને સ્વૈચ્છિક સંસ્થાઓ પણ તેમાં સામેલ છે. નુકસાનકારક ઉદ્યોગોમાં બાળકો (14 વર્ષથી નીચેના)ને રોજગારી રાખવા બાબતેના પ્રવર્તમાન પ્રતિબંધિત કાયદાઓ લાગુ પાડવા માટે રાજ્યોમાં સ્પેશિયલ ઇનવેસ્ટીગેશન સેલની સ્થાપના કરવામાં આવી છે. [[બાળ કામદાર|બાળ કામદારો]] ([[:en:child labor|child labor]])ની નાબૂદી માટે ભારત સરકાર દ્વારા 1995-96 માં 10 મિલીયન ડોલર અને 1996-97માં 16 મિલીયન ડોલરની ફાળવણી કરવામાં આવી હતી. 2007માં આ ફાળવણીનો આંક 21 મિલીયન ડોલર હતો. &lt;ref name=&quot;chilab&quot;&gt;{{cite web |author=Embassy of India |url=http://www.indianembassy.org/policy/Child_Labor/childlabor.htm#intro |title=Child Labor and India - Embassy of India |publisher=Indianembassy.org |date= |access-date=2009-03-13 |archive-date=2007-10-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20071023064701/http://www.indianembassy.org/policy/Child_Labor/childlabor.htm#intro |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; 

2006માં વિદેશ ગયેલા ભારતીયોના [[ભારતમાં રેમિટન્સીસ (સ્વદેશમાં નાણા મોકલવા)|રેમિટન્સ]] ([[:en:Remittances to India|remittances]])નો આંક 27 અબજ ડોલર અથવા તો ભારતની જીડીપી (GDP)ના 3 ટકા જેટલો હતો. &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.nrirealtynews.com/stories/oct07/remittances-from-indians-abroad-push-india-to-top.php|title=Remittances from Indians abroad push India to the top|year=2007}}&lt;/ref&gt;

== વિકાસના મુદ્દાઓ ==
=== કૃષિ ===
{{quotation|Slow agricultural growth is a concern for policymakers as some two-thirds of India’s people depend on rural employment for a living. Current agricultural practices are neither economically nor environmentally sustainable and India's yields for many agricultural commodities are low. Poorly maintained irrigation systems and almost universal lack of good extension services are among the factors responsible. Farmers' access to markets is hampered by poor roads, rudimentary market infrastructure, and excessive regulation.|World Bank: &quot;India Country Overview 2008&quot;&lt;ref name=&quot;wboverview&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.worldbank.com/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/SOUTHASIAEXT/INDIAEXTN/0,,contentMDK:20195738~menuPK:295591~pagePK:141137~piPK:141127~theSitePK:295584,00.html|title=India Country Overview 2008|year=2008|publisher=World Bank}}{{Dead link|date=ફેબ્રુઆરી 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;}}

ભારતમાં નીચી ઉત્પાદકતા નીચેના પરિબળોને પરિણામે છે:  
* વિશ્વ બેન્કના “ઇન્ડિયાઃ પ્રાયોરિટીઝ ફોર એગ્રીકલ્ચર એન્ડ રુરલ ડેવલપમેન્ટ” અનુસાર ભારતની મોટ [[કૃષિ સહાય|કૃષિ સહાયો]] ([[:en:agricultural subsidies|agricultural subsidies]]) ઉત્પાદકતા વિસ્તરણ રોકાણને રોકી રહી છે.  કૃષિ પરના વધુ પડતા નિયમનોએ ખર્ચાઓ, ભાવ જોખમ અને અનિશ્તિતતામાં વધારો કર્યો છે.  કામદાર, જમીન અને ધિરાણ બજારોમાં સરકારન દરમિયાનગીરી બજારને નુકસાન પહોંચાડી રહી છે.  આંતરમાળખું અને સેવાઓ અપૂરતી છે. &lt;ref name=&quot;agriculturepriorities&quot;&gt;{{cite web|url=http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/SOUTHASIAEXT/EXTSAREGTOPAGRI/0,,contentMDK:20273764~menuPK:548214~pagePK:34004173~piPK:34003707~theSitePK:452766,00.html|title=India: Priorities for Agriculture and Rural Development|publisher=[[World Bank]]|access-date=2009-10-21|archive-date=2009-01-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20090121122011/http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/SOUTHASIAEXT/EXTSAREGTOPAGRI/0,,contentMDK:20273764~menuPK:548214~pagePK:34004173~piPK:34003707~theSitePK:452766,00.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;
* અસાક્ષરતા, સામાન્ય સામાજિક-આર્થિક પછાતતા, જમીન સુધારણામાં ધીમો વિકાસ અને ખેત ઉત્પાદનોમાં અપૂરતી અથવા બિનકાર્યક્ષમ ધિરાણ અને માર્કેટિંગ સેવાઓ. 
* જમીન માલિકીનું સરેરાશ કદ અત્યંત ઓછુ છે (20,000 અને એનબીએસપી; m² કરતા ઓછું) અને જમીન ટોચ મર્યાદાના કાયદા, અને કેટલાક કિસ્સાઓમાં કૌટુંબિક તકરારને કારણે ભાગલાની શરતે  આ પ્રકારના નાના કબજાઓ ઘણી વખત એક કરતા વધુના હોવાનું માલૂમ પડે છે, જે છૂપી બેરોજગારી અને કામદારની નીચી ઉત્પાદકતામાં પરિણમે છે. 
* આધુનિક કૃષિ વ્યવહારોનો અમલ અને [[કૃષિ સંબંધિત યંત્રસામગ્રી|ટેકનોલોજી]] ([[:en:Agricultural machinery|technology]])નો વપરાશ અપૂરતો છે, જે આ પ્રકારના વ્યવહારો, ઊંચા ખર્ચાઓ અને નાના જમીન કબજાઓના કિસ્સામાં બિનવ્યવહારદક્ષતા દ્વારા અવરોધાય છે. 
* વિશ્વ બેન્ક કહે છે કે જળની ફાળવણી બિનકાર્યક્ષમ, બિનટકાઉ અને અસમતોલ છે.  [[નહેર|સિંચાઇ]] ([[:en:irrigation|irrigation]]) આંતરમાળખું કથળતું જાય છે. &lt;ref name=&quot;agriculturepriorities&quot;/&gt;  સિંચાઇ સવલતો અપૂરતી છે, જે, 2003-04&lt;ref name=&quot;agri&quot;&gt;{{cite paper | author=Multiple authors | title=Agricultural Statistics at a Glance 2004 | year=2004 | url=http://dacnet.nic.in/eands/4.6(a)All%20lndia%20Area,%20Production%20and%20Yield%20of%20Rice.xls | journal= | access-date=2009-10-21 | archive-date=2009-04-10 | archive-url=https://web.archive.org/web/20090410122527/http://dacnet.nic.in/eands/4.6(a)All%20lndia%20Area,%20Production%20and%20Yield%20of%20Rice.xls | url-status=dead }}&lt;/ref&gt;માં ફકત 52.6 ટકા જ જમીન સિંચાઇ હેઠળ હતી તે બાબત પરથી સાબિત થાય છે, જેના કારણે હજુ પણ ખેડૂતો ખાસ કરીને [[ચોમાસું|ચોમાસા]] ([[:en:Monsoon|Monsoon]])ની ઋતુમાં વરસાદ પર નિર્ભર છે.  સારું ચોમાસુ અર્થતંત્ર માટે એકંદરે તંદુરસ્ત વૃદ્ધિમાં પરિણમે છે, જ્યારે નબળું ચોમાસુ ધીમી વૃદ્ધિ તરફ દોરી જાય છે. &lt;ref name=&quot;schand-ind.eco-3&quot;&gt;{{cite book|author=Sankaran, S|title=Indian Economy: Problems, Policies and Development|pages=492–493|chapter=28}}&lt;/ref&gt;  ખેત ધિરાણનું નિયમન [[નાબાર્ડ]] ([[:en:NABARD|NABARD]]) દ્વારા કરવામાં આવે છે, જે ઉપખંડોમાં ગ્રામિણ વિકાસ માટે કાયદેસરની અલગ સંસ્થા છે. 

ભારતમાં અસંખ્ય કૃષિ વીમા કંપનીઓ છે, જે ઘઉં, ફળ, ચોખા અને રબરના ખેડૂતોને કુદરતી વિનાશ અથવા પાક નિષ્ફળતાને કારણે થતા નાણાંકીય નુકસાન સામે વીમો પૂરો પાડે છે, અને તે [[કૃષિ મંત્રાલય]] ([[:en:Ministry of Agriculture|Ministry of Agriculture]])ના નિરીક્ષણ હેઠળ હોય છે.  આ તમામ વીમા પોલિસીઓ પૂરી પાડતી એક યાદ રાખવા જેવી કંપની એ [[ભારતની કૃષિ વીમા કંપની]] ([[:en:agriculture insurance company of india|agriculture insurance company of india]]) છે અને તેણે એકલા હાથ આશરે 20 મિલીયન ખેડૂતોનો વીમો લીધો છે. 

ચોખા અને ઘઉંનું ઉત્પાદન કરવાની ક્ષમતાની તુલનામાં ભારતની વસતી વધુ ઝડપથી વધી રહી છે. &lt;ref name=&quot;nytagriculture&quot;/&gt; આત્મ નિર્ભરતા માટે અત્યંત અગત્યનો માળખાકીય સુધારણા એ [[આઇટીસી લિમીટેડ|આઇટસી લિમીટેડ]] ([[:en:ITC Limited|ITC Limited]]) છે, જે 2013 સુધીમાં 20,000 ગામડાઓને ઇન્ટરનેટના માધ્યમથી જોડવાની વિચારણા કરી રહી છે. &lt;ref&gt;{{cite episode
 | title = India on the Move
 | episodelink =
 | series = India Reborn
 | serieslink =
 | airdate = 2009-02-17
 | season = 1
 | number = 2}}&lt;/ref&gt;  આ સવલત ખેડૂતોને સૌપ્રથમ વખત પાકના યોગ્ય અને ખરા ભાવ પૂરા પાડશે, જેના કારણે વહેલાસર વેચાણ કરતા પડોશી વેચનારથી થતા નુકસાનને ઓછુ કરશે અને તેનાથી ગ્રામિણ વિસ્તારમાં રોકાણનો અવકાશ પૂરો પાડશે.

=== ભ્રષ્ટાચાર ===
ભારત [[ઇઝ ઓફ ડુઇંગ બિઝનેસ ઇન્ડેક્સ]] ([[:en:Ease of Doing Business Index|Ease of Doing Business Index]]) 2008 પર 120મા ક્રમે હતું, જે [[પીપલ્સ રિપબ્લિક ઓફ ચાઇના|ચીન]] ([[:en:People's Republic of China|China]]) (83મા ક્રમે), [[પાકિસ્તાન]]  ([[:en:Pakistan|Pakistan]]) (86મા ક્રમે) અને [[નાઇજીરિયા|નાઇજિરીયા]]  ([[:en:Nigeria|Nigeria]]) (108મા ક્રમે)થી પાછળ હતું. 

[[રાજકીય ભ્રષ્ટાચાર|ભ્રષ્ટાચાર]]  ([[:en:Political corruption|Corruption]])ભારતને સતત નડી રહેલી સમસ્યા છે.  1991ના આર્થિક સુધારાઓએ [[રેડ ટેપ|વધુ પડતા સમયની પ્રથા]] ([[:en:red tape|red tape]]), અમલદારશાહ અને ''પરવાના રાજ''માં ઘટાડો કર્યો હતો., જેના કારણે ખાનગી સાહસો પાછા પડ્યા હતા અને ભ્રષ્ટાચાર અને બિનકાર્યક્ષમતા ઊભી થઇ હતી.  એટલું જ નહી, [[આંતરરાષ્ટ્રીય પારદર્શિતતા|ટ્રાન્સ્પેરન્સી ઇન્ટરનેશલ]]  ([[:en:Transparency International|Transparency International]])દ્વારા 2005ના અભ્યાસ અનુસાર ભારતે શોધી કાઢ્યું હતું કે સર્વે હાથ ધરાયેલાઓમાંથી અર્ધા કરતા વધુને લાંચ આપવાનો અથવા જાહેર સાહસોમાં કામ કઢાવવાનો પ્રથમ અનુભવ હતો. &lt;ref name=&quot;2005-TI-study&quot;/&gt; 

જરૂરી [[માહિતી મેળવવાનો અધીકાર|માહિતી મેળવવાનો અધિકાર]] ([[:en:Right to Information Act|Right to Information Act]]) (રાઇટ ટુ ઇન્ફર્મેશન એક્ટ-આરટીઆઇ) (2005) અને તેના જેવા રાજ્યમાં અન્ય કાયદાઓ છે, જે અંતર્ગત નાગરિક દ્વારા પૂછવામાં આવેલી માહિતી સરકારી અધિકારીઓ આપે અથવા શિક્ષાત્મક પગલાંઓનો સામનો કરે તેવી જોગવાઇ છે. સેવાઓનું કોમ્પ્યુટરાઇઝેશન અને વિવિધ કેન્દ્ર અને રાજ્ય સરકારના કાયદાઓએ સ્થાપેલા વિજીલન્સ કમિશનને કારણે ભ્રષ્ટાચારના પ્રમાણમાં નોંધપાત્ર ઘટાડો થયો હતો અથવા ફરિયાદના િવારણ માટે નવા આયામો ખુલ્લા મૂક્યા હતા.&lt;ref name=&quot;2005-TI-study&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.cmsindia.org/cms/events/corruption.pdf|format=PDF|title=India Corruption Study 2005|author=Transparency International India|publisher=Centre for Media Studies|access-date=2008-03-14|archive-date=2007-04-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20070415110720/http://www.cmsindia.org/cms/events/corruption.pdf|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;  ટ્રાન્સ્પેરન્સી ઇન્ટરનેશનલ દ્વારા 2007ના અહેવાલમાં ભારતનો ક્રમ 72મો આવે છે અને જણાવે છે કે ભારત દ્વારા હાથ ધરવામાં આવેલા નોંધપાત્ર સુધારાઓને કારણે ભ્રષ્ટાચારમાં ઘટાડો થયો છે. &lt;ref name=&quot;transparency1&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.transparency.org/policy_research/surveys_indices/cpi/2007|title=2007 Corruption Perceptions Index reinforces link between poverty and corruption|publisher=Transparency International|access-date=2008-03-15|archive-date=2008-04-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20080428203145/http://www.transparency.org/policy_research/surveys_indices/cpi/2007|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name = &quot;transparency2&quot;&gt;{{cite web| url= http://www.transparency.org/news_room/in_focus/2006/cpi_2006__1/cpi_table| title= CPI Table| publisher= [[Transparency International]]| access-date= 2008-03-15| archive-date= 2008-03-21| archive-url= https://web.archive.org/web/20080321012653/http://www.transparency.org/news_room/in_focus/2006/cpi_2006__1/cpi_table| url-status= dead}}&lt;/ref&gt;  

=== સરકાર ===
[[ચિત્ર:Private and public industry employment in India(2003).png|thumb|300px|જાહેર અન ખાનગી ક્ષેત્રોમાં બિન કૃષિ વ્યવસાયોમાં અસંખ્ય લોકોને રોજગારી.   કુલ સંખ્યાને રાઉન્ડ કર્યા છે. ખાનગી ક્ષેત્રની માહિતી 10 કે તેથી વધુ કર્મચારીઓ સાથેના બિન કૃષિ વ્યવસાયો સાથે સંબંધિત છે. &lt;ref name=&quot;survey&quot;&gt;{{cite web|title=Economic Survey 2004–2005|url=http://indiabudget.nic.in/es2004-05/esmain.htm|access-date=2006-07-15|archive-date=2007-12-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20071216142417/http://indiabudget.nic.in/es2004-05/esmain.htm|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;]]

પ્રવર્તમાન સરકારના અનુસાર મોટા ભાગનું ખર્ચ લક્ષ્યાંકિત પ્રાપ્તિકર્તા સુધી પહોંચવામાં નિષ્ફળ ગયું છે. &lt;ref name=&quot;bajuraj&quot;/&gt;  [[લેંટ પ્રિત્ચેટ્ટ|લેન્ટ પ્રિચેટ્ટ]] ([[:en:Lant Pritchett|Lant Pritchett]]) ભારતના જાહેર ક્ષેત્રને “એઇડ્ઝ અને હવામાનમાં ફેરફારની વિશ્વન ટોચની 10 સમસ્યાઓમાંની એક” તરીકે વર્ણવે છે. &lt;ref name=&quot;bajuraj&quot;&gt; [http://www.economist.com/displaystory.cfm?story_id=10804248 ભારતની નાગરિક સેવાઓઃ બાબુ રાજ] સામે લડાઇ 6, માર્ચ, 2008, [[અર્થશાસ્ત્રી|ધી ઇકોનોમિસ્ટ]] ([[:en:Economist|Economist]]) &lt;/ref&gt;  [[ધી ઇકોનોમિસ્ટ|ભારતીય નાગરિક સેવા]] ([[:en:The Economist|The Economist]]) (2008) બાબતેનો ધી ઇકોનોમિસ્ટનો લેખ જણાવે છે કે ભારતની કેન્દ્ર સરકાર આરે 3 મિલીયન લોકોને અને રાજ્યો 7 મિલીયન લોકોને રોજગારી પૂરી પાડે છે, જેમાં “કાગળોને આમ તેમ કરતા અસંખ્ય લોકોનો” પણ સમાવેશ થાય છે. &lt;ref name=&quot;bajuraj&quot;/&gt; હજ્જારો ડોલરની અમલદારશાહી સંચાલનમાં એક પણ કોમ્પ્યુટર વિના ચાલી શકે છે. &lt;ref name=&quot;bajuraj&quot;/&gt; 

સ્થાનિક સ્તરે, વહીવટમાં ગોટાળો થઇ શકે છે.  મોટા ભાગની રાજ્ય વિધાનસભાની બેઠકો પર ગુન્હાની કબૂલાત કરેલા ગુન્હેગારોએ કબજો જમાવ્યો હોય તેવું સાંભળ્યું નથી. &lt;ref&gt;{{cite news
 | title = Jo Johnson
 | author = The criminalisation of Indian democracy
 | publisher = [[Financial Times]]
 | url = http://www.ft.com/cms/s/21d0f5f8-f8c1-11db-a940-000b5df10621.html
 | date = May 2, 2007
 | access-date = 2007-05-12
}}&lt;/ref&gt;  એક અભ્યાસમાંથી એવું તારણ બહાર આવ્યું છે કે જાહેર ક્ષેત્રના 25 ટકા અને જાહેર ક્ષેત્રના 40 ટકા તબીબી કામદારો તેમના કામના સ્થળે હાજર ન હતા.  ભારતનો ગેરહાજર દર વિશ્વના અનેક ખરાબ કિસ્સાઓમાંનો એક છે. &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://econ.ucsd.edu/~kamurali/teachers%20and%20medical%20worker%20incentives%20in%20india.pdf|title=Teachers and Medical Worker Incentives in India by Karthik Muralidharan|format=PDF|access-date=2009-10-21|archive-date=2009-03-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20090326211644/http://econ.ucsd.edu/~kamurali/teachers%20and%20medical%20worker%20incentives%20in%20india.pdf|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt; [http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/south_asia/4051353.stm ગ્રામિણ ભારતમાં ખાનગી શાળાઓઃ કેટલીક વાસ્તવિકતા] (રજૂઆત)/ ગ્રામિણ ભારતમાં જાહેર અને ખાનગી શાળાઓ {/1} (પેપર).[[બીબીસી]] ([[:en:BBC|BBC]])&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;KMuralidharan&quot;&gt;[http://www.ncaer.org/downloads/lectures/popuppages/PressReleases/popuppages/PressReleases/7thNBER/KMuralidharan.pdf ગ્રામિણ ભારતમાં ખાનગી શાળાઓઃ કેટલીક વાસ્તવિકતા] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070321011622/http://www.ncaer.org/downloads/lectures/popuppages/PressReleases/popuppages/PressReleases/7thNBER/KMuralidharan.pdf |date=2007-03-21 }} (રજૂઆત)/[http://scripts.mit.edu/~varun_ag/readinggroup/images/d/dc/Public_and_Private_Schools_in_Rural_India.pdf  ગ્રામિણ ભારતમાં જાહેર અને ખાનગી શાળાઓ ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120130021811/http://scripts.mit.edu/~varun_ag/readinggroup/images/d/dc/Public_and_Private_Schools_in_Rural_India.pdf |date=2012-01-30 }} (પેપર). કાર્થિક મુરલીધરન, માઇકલ ક્રેમર.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://globetrotter.berkeley.edu/macarthur/inequality/papers/KremerTeacherAbsenceinIndia.pdf|title=Teacher absence in India: A snapshot|format=PDF|access-date=2009-10-21|archive-date=2009-03-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20090326211644/http://globetrotter.berkeley.edu/macarthur/inequality/papers/KremerTeacherAbsenceinIndia.pdf|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

રિઝર્વ બેન્ક ઓફ ઇન્ડિયાએ એવી ચેતવણી આપી છે કે જીડીપી (GDP)માં ભારતના જેહાર દેવાનું પ્રમાણ 70 ટકા કરતા વધુ છે. &lt;ref&gt;[http://in.reuters.com/article/topNews/idINIndia-31225020080103 ઊંચા જાહેર દેવાને કારણે ભારતને નુકસાન થઇ રહ્યું છે- આરબીઆઇ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090110123536/http://in.reuters.com/article/topNews/idINIndia-31225020080103 |date=2009-01-10 }}. રુઇટર્સ.&lt;/ref&gt; ભારત સરકાર માથે [[જાહેર દેવા અનુસાર દેશોની યાદી|ભારે દેવું]] ([[:en:List of countries by public debt|highly indebted]]) છે અને તેનો અગાઉનો રોકાણ દરજ્જો ઘટાડીને લગભગ નહી જેવા દરજ્જા સુધી લઇ જવામાં આવ્યો છે. &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.iht.com/articles/2008/07/20/business/invest21.php|title=Indian debt faces risk of a cut to junk status|date=2008|publisher=International Herald Tribune|archive-url=https://web.archive.org/web/20090213214319/http://www.iht.com/articles/2008/07/20/business/invest21.php|archive-date=2009-02-13|access-date=2009-10-21|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

સુધારોઃ ભારતનું પ્રવર્તમાન જાહેર દેવું જીડીપી (GDP)ના 58.2 ટકા જેટલું છે (અમેરિકાનું 60.8 ટકા છે)
સંદર્ભઃ
https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/print/in.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090513142313/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/print/in.html |date=2009-05-13 }}
https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/print/us.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071009230809/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/print/us.html |date=2007-10-09 }}

=== શિક્ષણ ===
[[પ્રાથમિક શિક્ષણ]] ([[:en:primary education|primary education]])માં હાજરી દરમાં વધારાની અને કુલ વસતીના આશરે બે તૃતીયાંશ સુધી [[ભારતમાં સાક્ષરતા|સાક્ષરતા]] ([[:en:Literacy in India|literacy]])ને વિસ્તારવાની દ્રષ્ટિએ ભારતે ભારે પ્રગતિ કરી છે. &lt;ref name=&quot;wbie&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.worldbank.org.in/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/SOUTHASIAEXT/INDIAEXTN/0,,contentMDK:21493265~pagePK:141137~piPK:141127~theSitePK:295584,00.html|title=Education in India|publisher=World Bank|access-date=2009-10-21|archive-date=2012-04-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20120406171509/http://www.worldbank.org.in/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/SOUTHASIAEXT/INDIAEXTN/0,,contentMDK:21493265~pagePK:141137~piPK:141127~theSitePK:295584,00.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;  આમ છતાં, ચીન જેવા વિકસતા દેશની તુલનામાં શિક્ષણમાં ઘણું પાછળ છે.  મોટા ભાગના બાળકો સેકંડરી શાળામાં જતા નથી. &lt;ref name=&quot;wbie&quot;/&gt;  એક બહુધા અંદાજ છે કે ભારતમાં કામ મેળવવા ઇચ્છનારાઓમાંથી એક જ વ્યક્તિ પાસે [[વ્યાવસાયિક તાલીમ|વ્યવસાયલક્ષી તાલીમ]] ([[:en:vocational training|vocational training]]) હોય છે. &lt;ref name=&quot;elephant&quot;/&gt;

=== ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ટર ===
આંતરમાળખાના વિકાસની જવાબદારી સંપૂર્ણપણે જાહેર ક્ષેત્રના હાથમાં હોય છે અને તે ભ્રષ્ટાચાર, અમલદારશાહી, શહેરી તરફી ઝોક અને રોકાણ વધારવા તરફેની બિનકાર્યક્ષમતામાં ઝકડાયેલું છે. &lt;ref name=&quot;infra&quot;&gt;{{cite book|author=Sankaran, S|title=Indian Economy: Problems, Policies and Development|publisher=Margham Publications|year=1994|id=ISBN}}&lt;/ref&gt; વીજળી, બાંધકામ, વાહનવ્યવહાર, સંદેશાવ્યવહાર અને [[રિયલ એસ્ટેટ]] ([[:en:real estate|real estate]]) પાછળ 2002માં 31 અબજ ડોલર અથવા જીડીપી (GDP)ના  6 ટકા જેટલા ઓછા રોકાણે ભારતને ઊંચો વૃદ્ધિ દર ટકાવી રાખતા રોક્યું છે.  આ કારણે આંતરમાળખાકીય ક્ષેત્રમાં વિદેશી રોકાણ&lt;ref name=&quot;cnn-infra&quot;&gt;{{cite web | title=Infrastructure the missing link | url=http://edition.cnn.com/2004/WORLD/asiapcf/09/03/india.eye.infra/ | access-date=2005-08-14 | archive-date=2021-02-12 | archive-url=https://web.archive.org/web/20210212054701/http://edition.cnn.com/2004/WORLD/asiapcf/09/03/india.eye.infra/ | url-status=dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;asiatradehub-infra&quot;&gt;{{cite web | title=Infrastructure in India: Requirements and favorable climate for foreign investment | url=http://www.asiatradehub.com/india/intro.asp | access-date=2005-08-14 | archive-date=2005-07-13 | archive-url=https://web.archive.org/web/20050713073856/http://www.asiatradehub.com/india/intro.asp | url-status=dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;survey&quot;/&gt;ને મંજૂરી આપીને ખાનગી ક્ષેત્ર માટે ખુલ્લુ મૂકવા પ્રેર્યુ છે, જેણે છેલ્લા છ ત્રમિસાક ગાળાઓથી 9 ટકાનો વૃદ્ધિ દર જાળવી રાખવામાં સહાય કરી છે. &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://bloomberg.com/apps/news?pid=20601087&amp;sid=ayAK98NMbmCA&amp;refer=home|title=India's Economic Growth Unexpectedly Quickens to 9.2%|publisher=Bloomberg}}&lt;/ref&gt; 

આશરે 600 મિલીયન ભારતીયોને વીજળી પ્રાપ્ય નથી. &lt;ref name=&quot;creaking&quot;/&gt; જ્યારે 80 જેટલા ભારતીય ગામડાઓ પાસે ઓછામાં ઓછી એક વીજળીની લાઇન છે, ફક્ત 44 ટકા જેટલા ગ્રામિણ નિવાસીઓને વીજળીનો લાભ મળે છે. &lt;ref name=&quot;powertheft&quot;/&gt; 2002માં 97,882 નિવાસીઓના એક નમૂના અનુસાર, 53 ટકા ગ્રામિણ નિવાસીઓ માટે એક વીજળી જ પ્રકાશનો મુખ્ય સ્ત્રોત હતો, જે દર 1993માં 36 ટકા હતો. &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.mospi.nic.in/nss_58round_press_note_6june05.htm|title=Housing condition in India: Household amenities and other characteristics (July - September 2002)|publisher=Government of India|access-date=2009-10-21|archive-date=2009-11-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20091113174756/http://www.mospi.nic.in/nss_58round_press_note_6june05.htm|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;  આશે અર્ધા જેટલી વીજળીની ચોરી કરવમાં આવે છે, જે દર ચીનમાં 3 ટકા છે.  ચોરેલી વીજળીની માત્રા જીડીપી (GDP)ના 1.5 ટકા છે. &lt;ref&gt;{{cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/4802248.stm|title=India struggles with power theft|publisher=BBC}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;powertheft&quot;&gt;{{cite web|url=http://rru.worldbank.org/documents/publicpolicyjournal/272bhatia_Gulati.pdf|title=Reforming the Power Sector: Controlling Electricity Theft and Improving Revenue|publisher=The World Bank|access-date=2009-10-21|archive-date=2009-02-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20090207125338/http://rru.worldbank.org/documents/publicpolicyjournal/272bhatia_Gulati.pdf|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; ભારતમાં મોટે ભાગે વીજળી જાહેર સાહસો દવારા પેદા કરવામાં આવે છે.  વ્યર્થ વીજળી સર્વસામાન્ય છે.&lt;ref name=&quot;creaking&quot;/&gt;  સતત વીજળી મળી રહે તે માટે મોટા ભાગના લોકો પોતાનું પાવર જનરેટર ખરીદે છે.  2005ના અનુસાર વીજ ઉત્પાદન 661.6 અબજ કેડબ્લ્યુએચ હતું, તેની સાથે ઓઇલનું ઉત્પાદન દૈનિક 785,000 બીબીએ હતું.  2007માં વીજળીના માગ પુરવઠા કરતા 15 ટકા વધી ગઇ હતી. &lt;ref name=&quot;creaking&quot;/&gt; [[મલ્ટી કોમોડિટી એક્સચેંજ|મલ્ટી કોમોડિટી એક્સચેંજે]] ([[:en:Multi Commodity Exchange|Multi Commodity Exchange]]) વીજળીના ફ્યચર્સ માર્કેટ ઓફર કરવા મંજૂરી મેળવવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો. &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.financialexpress.com/news/mcx-move-to-launch-electricity-future-faces-legal-hurdle/401592/|title=MCX move to launch electricity future faces legal hurdle|publisher=[[The Financial Express]]}}&lt;/ref&gt; 

[[ઇન્ડિયન રોડ નેટવર્ક|ભારતીય માર્ગ નેટવર્ક]] ([[:en:Indian Road Network|Indian Road Network]]) વિકસી રહ્યુ છે.  [[ગુડગાંવ|ગુરગાંવ]] ([[:en:Gurgaon|Gurgaon]])થી [[મુંબઇ]] ([[:en:Mumbai|Mumbai]]) બંદર સુધી ટ્રક મારફતે માલ મોકલતા 10 દિવસો લાગી શકે છે.&lt;ref name=&quot;hobble&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.businessweek.com/magazine/content/07_12/b4026001.htm|title=The Trouble With India: Crumbling roads, jammed airports, and power blackouts could hobble growth|publisher=BusinessWeek|date=19 March 2007}}&lt;/ref&gt; રાજ્યની સરહદો પર કરો અને લાંચ સામાન્ય છે; ટ્રાન્સ્પેરન્સી ઇન્ટરનેશનલના અંદાજ અનુસાર ટ્રકર્સ વાર્ષિક 5 અબજ ડોલર લાંચ પેટે ચૂકવે છે. &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.businessweek.com/magazine/content/07_12/b4026010.htm|title=India: Where Shipping Is Shaky|publisher=Businessweek|year=2007}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;hobble&quot;/&gt; ભારત પાસે [[માર્ગ વ્યવસ્થાના કદ મારફતે દેશોની યાદી|વિશ્વમાં બીજા ક્રમનું સૌથી મોટું માર્ગ નેટવર્ક છે]] ([[:en:List of countries by road network size|the world's second largest road network]]).&lt;ref name=&quot;Road&quot;&gt;{{cite web | title=Infrastructure Rankings | url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2085rank.html | access-date=2009-10-21 | archive-date=2017-09-07 | archive-url=https://web.archive.org/web/20170907162530/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2085rank.html | url-status=dead }}&lt;/ref&gt; ભારતમાં વિશ્વની તુલનામાં ફકત 1 ટકા જેટલા જ વાહનો હોવા છતા, વૈશ્વિક ગંભીર અકસ્માતોની તુલનામાં ભારતમાં આ અકસ્માતનું પ્રમાણ 8 ટકા છે. &lt;ref&gt;[http://www.reuters.com/article/inDepthNews/idUSBOM33255720080827  ભારતીય અર્થવ્યવસ્થા પર ઊંચા માર્ગ અકસ્માતો ઝળુંબે છે. ] રુઇટર્સ &lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.timesonline.co.uk/tol/driving/news/article3168303.ece  કોર્નર્સ કટ ઓન કોસ્ટ- અને તાતા નાનો સાથે સલામતી]{{Dead link|date=ઑક્ટોબર 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}.ધી ટાઇમ્સ&lt;/ref&gt;

કન્ટેઇનરના ટ્રાફિકમાં વાર્ષિક 15 ટકાનો વધારો થાય છે. &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.theage.com.au/news/business/ageing-indian-infrastructure-causes-congestion/2005/09/21/1126982123165.html|title=Ageing Indian infrastructure causes congestion|publisher=[[The Age]]|year=2005}}&lt;/ref&gt;  ભારતનો 60 ટકા જેટલા કન્ટેઇનર ટ્રાફિકનું [[મુંબઇ]] ([[:en:Mumbai|Mumbai]])માં [[જવાહરલાર નહેરુ પોર્ટ ટ્રસ્ટ|જવાહરલાલ નહેરુ પોર્ટ ટ્રસ્ટ]] ([[:en:Jawaharlal Nehru Port Trust|Jawaharlal Nehru Port Trust]]) દ્વારા સંચાલન કરવમાં આવે છે.  [[સિંગાપોર]] ([[:en:Singapore|Singapore]])ના મુખ્ય બંદરની 40 બર્થની તુલનામાં તેની પાસે ફક્ત 9 બર્થ છે.  ભારતમાં આયાતી કાર્ગોને ક્લિયર કરવામાં તેને સરેરાશ 21 દિવસ લાગે છે, જ્યારે સિંગાપોરમાં ફક્ત 3 દિવસ લાગે છે. &lt;ref name=&quot;creaking&quot;&gt;{{cite news|url=http://www.economist.com/specialreports/displaystory.cfm?story_id=12749787|title=A special report on India: Creaking, groaning: Infrastructure is India’s biggest handicap|date=11 December 2008|publisher=The Economist}}&lt;/ref&gt;  ચીનમાં 2004માં 30 ગણો વધુ કન્ટેઇનર ટ્રાફિક હતો. &lt;ref name=&quot;dpreview&quot;&gt;{{cite web|url=http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/SOUTHASIAEXT/0,,contentMDK:20980493~pagePK:146736~piPK:146830~theSitePK:223547,00.html|title=Development Policy Review|publisher=World Bank|access-date=2009-10-21|archive-date=2010-03-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20100316183054/http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/SOUTHASIAEXT/0,,contentMDK:20980493~pagePK:146736~piPK:146830~theSitePK:223547,00.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; 

ઇન્ટરનેટનો જવલ્લે જ ઉપયોગ થાય છે; જાન્યુઆર 2007માં ભારતમાં ફક્ત 2.1 મિલીયન બ્રોડબેન્ડ લાઇનો હતી. &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.trai.gov.in/trai/upload/PressReleases/419/pr15jan07no6.pdf|title=www.trai.gov.in/trai/upload/PressReleases/419/pr15jan07no6.pdf&lt;!--INSERT TITLE--&gt;|format=PDF|access-date=2009-10-21|archive-date=2008-09-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20080911122411/http://www.trai.gov.in/trai/upload/PressReleases/419/pr15jan07no6.pdf|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; 

મોટા ભાગના શહેરોમાં ફક્ત થો઼ડા કલાકો માટે જ પાણી પૂરુ પાડવામાં આવે છે અને કોઇપણ શહેર 24 કલાક પાણી પૂરું પાડતું નથી.  વિશ્વ બેન્કનો અહેવાલ જણાવે છે કે જળ એજન્સીઓમાં સંસ્થાકિય સમસ્યાઓ છે અથવા “એજન્સીઓ રાજકારણ અને જે લોકો વપરાશકાર છે તેવા શહેરીજનો વચ્ચે ક્યા સંબંધથી સંકળાયેલી હોય છે.” &lt;ref name=&quot;dpreview&quot;/&gt; એક અંદાજ અનુસાર ફક્ત 13 ટકા ગટરોની જ દરકાર રાખવામાં આવે છે, અને નદીઓ અને અન્ય જળ સ્ત્રોતોનો પૂર્ણ ક્ષમતાએ ઉપયોગ કરાતો નથી.&lt;ref name=&quot;creaking&quot;/&gt;આશે 700 મિલીયન ભારતીયો પાસે યોગ્ય ટોયલેટ નથી. &lt;ref name=&quot;creaking&quot;/&gt;  

=== શ્રમ કાયદાઓ ===
{{quotation|India’s labor regulations - among the most restrictive and complex in the world - have constrained the growth of the formal manufacturing sector where these laws have their widest application. Better designed labor regulations can attract more labor- intensive investment and create jobs for India’s unemployed millions and those trapped in poor quality jobs. Given the country’s momentum of growth, the window of opportunity must not be lost for improving the job prospects for the 80 million new entrants who are expected to join the work force over the next decade.|World Bank: India Country Overview 2008&lt;ref name=&quot;wboverview&quot;/&gt;}}
ભારતના નિયંત્રિત શ્રમ કાયદાઓ મોટા પાયે ઔપચારીક ઔદ્યોગિક રોજગારીઓના સર્જનને રોકે છે. &lt;ref name=&quot;oecd&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/4103554.stm|title=Why India needs labour law reform|publisher=BBC}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;elephant&quot;/&gt;

=== આર્થિક અસમતુલા ===
[[ચિત્ર:Komaya (cow dung).jpg|thumb|ભારતના સૌથી ગરીબ રાજ્ય [[બિહાર|બિહારમાં]] ([[:en:Bihar|Bihar]]) [[ગાયનું છાણ|ગાયના છાણને]] ([[:en:cow dung|cow dung]]) સૂકવી રહેલો ગ્રામીણ કામદાર.]]
{{quotation|Lagging states need to bring more jobs to their people by creating an attractive investment destination. Reforming cumbersome regulatory procedures, improving rural connectivity, establishing law and order, creating a stable platform for natural resource investment that balances business interests with social concerns, and providing rural finance are important.|World Bank: India Country Overview 2008&lt;ref name=&quot;wboverview&quot;/&gt;}}

ભારતનું અર્થતંત્ર જે અગત્યની સમસ્યાઓનો સામનો કરી રહ્યું છે તેમાંની એક છે માથાદીઠ આવક, ગરીબી, આંતરમાળખાની ઉપલબ્ધિ અને સામાજિક આર્થિક વિકાસની દ્રષ્ટિએ ભારતના વિવિધ રાજ્યો અને પ્રદેશો વચ્ચે તીવ્ર અને વધતો જતો પ્રાદેશિક વાદ. &lt;ref name=&quot;Datt-13&quot;&gt;{{cite book | author=Datt, Ruddar &amp; Sundharam, K.P.M. | title=Indian Economy | pages = 471–472 | chapter = 27}}&lt;/ref&gt;  નીચી આવક ધરાવતા સાત રાજ્યો – [[બિહાર]] ([[:en:Bihar|Bihar]]), [[છત્તીસગઢ]] ([[:en:Chhattisgarh|Chhattisgarh]]), [[ઝારખંડ]] ([[:en:Jharkhand|Jharkhand]]), [[મધ્ય પ્રદેશ|મધ્યપ્રદેશ]] ([[:en:Madhya Pradesh|Madhya Pradesh]]), [[ઓરિસ્સા]] ([[:en:Orissa|Orissa]]), [[રાજસ્થાન]] ([[:en:Rajasthan|Rajasthan]]) અને [[ઉત્તર પ્રદેશ|ઉત્તરપ્રદેશ]] ([[:en:Uttar Pradesh|Uttar Pradesh]])- જ્યાં ભારતની અર્ધાથી વધુ વસતીનો સમાવેશ થાય છે. &lt;ref name=&quot;wbstrategy&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.ukibc.com/ukindia2/files/India60.pdf|title=Country Strategy for India (CAS) 2009-2012|publisher=World Bank|access-date=2009-10-21|archive-date=2009-01-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20090114195859/http://www.ukibc.com/ukindia2/files/India60.pdf|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

1999થી 2008ની વચ્ચે [[ગુજરાત]] ([[:en:Gujarat|Gujarat]])નો (8.8 ટકા), [[હરિયાણા]] ([[:en:Haryana|Haryana]])નો (8.7 ટકા) અથવા [[દિલ્હી]] ([[:en:Delhi|Delhi]])નો (7.4 ટકા)નો વૃદ્ધિ દર રહ્યો હતો, જે [[બિહાર]] ([[:en:Bihar|Bihar]]) (5.1 ટકા), [[ઉત્તર પ્રદેશ]] ([[:en:Uttar Pradesh|Uttar Pradesh]]) (4.4 ટકા) અથવા [[મધ્ય પ્રદેશ]] ([[:en:Madhya Pradesh|Madhya Pradesh]])ના (3.5 ટકા)&lt;ref name=&quot;lakshmi&quot;&gt;{{cite news|url=http://www.economist.com/surveys/displaystory.cfm?story_id=12749719&amp;fsrc=rss|title=A special report on India: Ruled by Lakshmi|date=11 December 2008|publisher=The Economist}}&lt;/ref&gt;થી ભારે ઊંચો રહ્યો હતો. 

વિશ્વમાં ગ્રામિણ [[ઓરિસ્સા]] ([[:en:Orissa|Orissa]])માં (43 ટકા) અને ગ્રામિણ [[બિહાર]] ([[:en:Bihar|Bihar]]) (40 ટકા)માં ગરીબીનો દર સૌથી ખરાબમાં ખરાબ છે. &lt;ref name=&quot;dpreview&quot;/&gt;  બીજી બાજુ ગ્રામિણ [[હરિયાણા|હરીયાણા]] ([[:en:Haryana|Haryana]])માં (5.7 ટકા) અને ગ્રામિણ [[પંજાબ|પંજાબમાં]] ([[:en:Punjab (India)|Punjab]]) (2.4 ટકા) દર મધ્યમ આવક ધરાવતા દેશોની તુલનામાં સારો છે. &lt;ref name=&quot;dpreview&quot;/&gt; 

પંચવર્ષીય યોજનાઓએ આંતરિક પ્રદેશોમાં ઔદ્યોગિક વિકાસને ઉત્તેજન આપીને પ્રાદેશિક અસમતુલા ઘટાડવાનો પ્રયાસ કર્યો છે, પરંતુ હજુ પણ ઉદ્યોગો શહેરી વિસ્તાર અને બંદર ધરાવતા શહેરો&lt;ref name=&quot;bharadwaj-1&quot;&gt;{{cite book | author=Bharadwaj, Krishna | year=1991 | chapter = Regional differentiation in India | editor=Sathyamurthy, T.V. (ed.) | title = Industry &amp; agriculture in India since independence | pages=189–199 | publisher=Oxford University Press | isbn=0-19-564394-1}}&lt;/ref&gt; તરફ ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે તેવી શક્યતા છે. ઉદારીકરણ બાદ વધુ એડવાન્સ રાજ્યોને આંતરમાળખા જેમ કે સુવિકસિત બંદરો, શહેરીકરણ અને શિક્ષિત અને કુશળ કાર્યદળથી વધુ સારો લાભ થયો છે, જે ઉત્પાદકીય અને સેવા ક્ષેત્રોને આકર્ષે છે.  પછાત પ્રદેશોની રાજ્ય સરકારો કર રાહતો, સસ્તી જમીન વગેરે ઓફર કરીને અસમતુલાને ઘટાડવાનો પ્રયાસ કરી રહી છે અને પ્રવાસન જેવા ક્ષેત્રો પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરી રહી છે, આ ક્ષેત્ર ભૌગોલિક અને ઐતિહાસિક મહત્વ ધરાવતું હોવાથી વૃદ્ધિનો સ્ત્રોત બની શકે છે અને અન્ય ક્ષેત્રોની તુલનામાં વધુ ઝડપથી વિકસી શકે છે. &lt;ref name=&quot;understanding-2&quot;&gt;{{cite paper | author=Sachs, D. Jeffrey; Bajpai, Nirupam and Ramiah, Ananthi | title=Understanding Regional Economic Growth in India | year=2002 | version=Working paper 88 | url=http://www2.cid.harvard.edu/cidwp/088.pdf | archive-url=https://web.archive.org/web/20070701042205/http://www2.cid.harvard.edu/cidwp/088.pdf | archive-date=2007-07-01 | format=PDF | journal= | access-date=2009-10-21 | url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;planning-2&quot;&gt;{{cite web | author=Kurian, N.J. | title=Regional disparities in india | work= | url=http://planningcommission.nic.in/reports/sereport/ser/vision2025/regdsprty.doc | access-date=2005-08-06 | archive-date=2005-10-01 | archive-url=https://web.archive.org/web/20051001170636/http://planningcommission.nic.in/reports/sereport/ser/vision2025/regdsprty.doc | url-status=dead }}&lt;/ref&gt;

=== પર્યાવરણ અને આરોગ્ય ===
યેલ અને કોલંબિયાના [[એન્વાયર્નમેન્ટલ પરફોર્મન્સ ઇન્ડેક્સ]] ([[:en:Environmental Performance Index|Environmental Performance Index]]) પર ભારતનો સેનિટેશનની બાબતમાં સ્કોર 21/100 છે, જ્યારે પ્રદેશો માટે 67/100 અને દેશના આવક જૂથ માટે 48/100 છે. &lt;ref name=&quot;putrid&quot;/&gt; 

મોટા ભાગનો રહેણાંક અને ઔદ્યોગિક કચરાને સાફ કર્યા વિના સીધો જ નદીઓ અને તળાવોમાં ઠાલવવામાં આવતો હોવાથી વિકસતા રાષ્ટ્રોમાં આશરે 1.2 અબજ લોકોને સફાઇ અને સલામત પાણીનો અભાવ છે.   તેના કારણે માનવીઓના શરીરમાં જળમાંથી પેદા થતા રોગોમાં ઝડપથી વધારો થાય છે. &lt;ref&gt;ગ્લેઇક પીએચ. 1993.   કટોકટીમાં પાણી  ન્યુ યોર્કઃ ઓક્સફોરડ યુનિવર્સિટી પ્રેસ. &lt;/ref&gt;  ભારતના 3119 અર્ધશહેરો અને શહેરોમાંથી ફક્ત 209માં જ થોડી ટ્રીટમેન્ટ સવલતો ઉપલબ્ધ છે અને ફક્ત 8માં સંપૂર્ણ ગંદા પાણીના ટ્રીટમેન્ટની સવલત છે (ડબ્લ્યુએચઓ 1992). &lt;ref&gt;રશેલ હોપફેનબર્ગ અને ડેવીડ પીમેન્ટલ [http://www.oilcrash.com/articles/populatn.htm હ્યુમન પોપ્યુલેશન નંબર્સ એઝ અ ફંકશન ઓફ ફૂડ સપ્લાય] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080313172624/http://www.oilcrash.com/articles/populatn.htm |date=2008-03-13 }} oilcrash.com ફેબ્રુઆરી 2008ના રોજ મેળવવામાં આવેલું.&lt;/ref&gt; 114 શહેરો ટ્રીટમેન્ટ કર્યા વિનાનું [[ગટર|ગંદુ પાણી]] ([[:en:sewage|sewage]]) અને થોડા બળેલા માનવદેહ સીધા જ ગંગા નદીમાં નાખે છે. &lt;ref&gt; નેશનલ જિયોગ્રાફિક સોસાયટી 1995. પાણીઃ આશાની વાર્તા વોશિંગ્ટોન (ડીસી)ઃ નેશનલ જિયોગ્રાફિક સોસાયટી&lt;/ref&gt; ડાઉનસ્ટ્રીમ, ટ્રીટમેન્ટ કર્યા વિનાનું પાણી પીવા માટે, નહાવા અને ધોવા માટે ઉપયોગમાં લેવાય છે.  આ પ્રકારની પરિસ્થિતિ ભારતની અને અન્ય વિકસતા દેશોની નદીમાં વિચિત્ર છે.  ન્યુઝવીક દિલ્હીની પવિત્ર [[યમુના નદી|યમુના નદીને]] ([[:en:Yamuna River|Yamuna River]]) “કાળા મળની રેખા” તરીકે વર્ણવી છે, જેમાં આ સમસ્યા પરત્વે ધ્યાન કેળવવા માટે 15 વર્ષીય કાર્યક્રમ હોવા છતા સલામતી સામે 10,000થી વધુ બેક્ટેરીયા છે. &lt;ref name=&quot;putrid&quot;&gt;[http://www.newsweek.com/id/143694  સ્પેશિયલ રિપોર્ટઃ સ્લજની પુટ્રિડ રિવર્સઃ દિલ્હીના અમલદાર કોલેરા અને શહેરની ગંદા પાણી અને રાજ્ય ગટરો સામે દલીલ કરે છે. ]  [[ન્યૂઝ ડેસ્ક|ન્યૂઝડેસ્ક]] ([[:en:NewsWeek|NewsWeek]]) 7-14 જુલાઇ, 2008ના ઇસ્યુમાં&lt;/ref&gt;  [[કોલેરા]] ([[:en:Cholera|Cholera]]) રોગચાળો અજાણ્યો નથી. &lt;ref name=&quot;putrid&quot;/&gt; ભારતના શહેરી વિસ્તારમાં ખુલ્લો [[ડિફિકેશન]] ([[:en:defecation|defecation]]) બહોળા પ્રમાણમાં છે.  &lt;ref name=&quot;pt&quot;&gt;[http://www.boloji.com/wfs5/wfs739.htm ટોઇલેટ્સનું રાજકારણ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100430183252/http://www.boloji.com/wfs5/wfs739.htm |date=2010-04-30 }}, ''બોલોજી''&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;ng&quot;&gt;[http://www7.nationalgeographic.com/ngm/0705/feature3/text3.html મુંબઇના ઝૂંપડાઃ ધારાવી] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181009013223/https://www.nationalgeographic.com/magazine/ |date=2018-10-09 }}, ''[[નેશનલ જિયોગ્રાફિક]] ([[:en:National Geographic|National Geographic]])'', મે 2007&lt;/ref&gt;

લાકડા, કોલસા અને પ્રાણીઓના મળના બળવાથી અંદરની બાજુએ થતું પ્રદૂષણ બહોળા પ્રમાણમાં&lt;ref&gt; [http://timesofindia.indiatimes.com/articleshow/msid-1790711,prtpage-1.cms  ‘ઇન્ડોર’ વાયુ પ્રદૂષણ સૌથી મોટું મારણ] છે.  [[ધી ટાઇમ્સ ઓફ ઇન્ડિયા]] ([[:en:The Times of India|The Times of India]]) &lt;/ref&gt; છે. ભારતમાં ગ્રામિણ વસતીમાંથી 70 ટકામાં હવાની આવન જાવનનો અભાવ છે.  વાયુ થઇને હવામાં ભલી જતો કચરો 8,300થી 15,000 યુજી/એમ &lt;sup&gt;3&lt;/sup&gt;ની રેન્જમાં જણાયો છે. જે અમેરિકામાં ઇન્ડોર પાર્ટીક્યુલેટ મેટર માટેના વધુમાં વધુ ધોરણ 75 એમજી/એમ &lt;sup&gt;3&lt;/sup&gt; થી ભારે વધી જાય છે. &lt;ref&gt;ક્રિસ્ટીઆની ડીસી. 1993.  શહેરી અને સરહદ પારનું વાયુ પ્રદૂષણઃ માનવીની તંદુરસ્તી માટે ખતરારુપ ચિવિયાન ઇ, મેકકલ્લી એમ, હુ એચ, હેઇન્સ એ ઇડીએસમાં પાના 13-30 ખરાબ પરિસ્થિતિઃ માનવીનું આરોગ્ય અને પર્યાવરણ. કેમ્બ્રિજ (એમએ) એમઆઇટી પ્રેસ. &lt;/ref&gt; 

ઇકોસિસ્ટમ બાયોલોજિક વૈવિધ્યતા, પ્રાણીજન્યનો વિકાસ અને વિચિત્ર સ્પેશિઓ દ્વારા આક્રમણ જેવા કિસ્સાઓને કારણે [[કોલેરા]] ([[:en:cholera|cholera]]) જેવા રોગોના વારંવાર ફાટી નીકળવામાં પરિણમે છે, આવું ભારતમાં 1992માં થયું હતું.  [[એઇડ્ઝ]] ([[:en:AIDS|AIDS]]), [[એચઆઇવી]] ([[:en:HIV|HIV]]) રોગો થવાના કિસ્સાઓ વધતા જાય છે.  1996માં 2.8 મિલીયનમાથી આશરે 46,000 (કુલ વસતીના 1.6 ટકા) ભારતીયોએ એચઆઇવીના ચેપને કારણે પરીક્ષણ કરાવ્યું હોવાનું જણાયું હતું. &lt;ref name=&quot;hivaids&quot;&gt; બર્નસ જેએફ. 1996. ડેનિયલ અને ટબૂ બ્રાન્ડ ભારતમાં એઇડ્ઝને કારણે થતા મૃત્યુ જેટલું ભયાનક છે.  ન્યુ યોર્ક ટાઇમ્સ, 22 સપ્ટેમ્બરઃ એ1.&lt;/ref&gt; 

શ્રીમંત પ્રદેશોમાં પણ આરોગ્ય સંભાળ નબળી છે.  વિશ્વબેન્ક તબીબી પ્રેક્ટીશનરોની જાણકારી અંગેનો વિગતવાર સર્વેનો અહેવાલ આપે છે. 
દિલ્હીમાં એક સમાન પરિસ્થિતિઓની સારવારમાં એવુ જણાયું હતું કે જાહેર પ્રાથમિક આરોગ્ય કેન્દ્રના ખાસ લક્ષણો ધરાવતા ડોકટર નુકસાનકારક સારવારની ભલામણ કરે તેવી 50-50 તકો હતી.  ભારતના ડોકટરોની સ્પર્ધાત્મકતા [[ટાન્ઝાનીયા]] ([[:en:Tanzania|Tanzania]]) કરતા નીચી છે. &lt;ref name=&quot;dpreview&quot;/&gt;

== વધુ જુઓ ==
* [[ઇકોનોમિક ડેવલપમેન્ટ ઇન ઇન્ડિયા]] ([[:en:Economic development in India|Economic development in India]])
* [[ભારતીય કંપનીઓની યાદી]]  ([[:en:List of Indian companies|List of Indian companies]])
* [[આંતરારાષ્ટ્રીય રોકાણ સ્થિતિ]]  ([[:en:International investment position|International investment position]])
* [[દ્વિપક્ષી રોકાણ સંધિ]]  ([[:en:Bilateral Investment Treaty|Bilateral Investment Treaty]])
* [[ભારતની ઉર્જા નીતિ|ઉર્જા નીતિ]]  ([[:en:Energy policy of India|Energy policy]])
* [[ભારતમાં સહકારી બેન્કોની યાદી]]  ([[:en:List of co-operative banks in India|List of co-operative banks in India]])
* [[ભારતીય બાંધકામ ઉદ્યોગ]] ([[:en:Indian Construction Industry|Indian Construction Industry]])

== નોંધો ==
{{reflist|2}}

== સંદર્ભો ==
; પુસ્તકો 
* {{cite book | author=Nehru, Jawaharlal | authorlink = Jawaharlal Nehru| title=[[Discovery of India]] | publisher=Penguin Books | year=1946 | isbn=0-14-303103-1}}
* {{cite book | author=Kumar, Dharma (Ed.) | title=The Cambridge Economic History of India (Volume 2) c. 1757 - c. 1970 | publisher=Penguin Books | year=1982 | id=}}
* {{cite book | author=Sankaran, S | title=Indian Economy: Problems, Policies and Development | publisher=Margham Publications | year=1994 | id=ISBN}}
* {{cite book | author=Roy, Tirthankar | title=The Economic History of India | publisher=Oxford University Press | year=2000 | isbn=0-19-565154-5}}
* {{cite book | author=Bharadwaj, Krishna | year=1991 | chapter = Regional differentiation in India | editor=Sathyamurthy, T.V. (ed.) | title = Industry &amp; agriculture in India since independence | pages=189–199 | publisher=Oxford University Press | isbn=0-19-564394-1}}
* {{cite book | author=Alamgir, Jalal | authorlink = Jalal Alamgir| title=[[India's Open-Economy Policy]] | publisher=Routledge | year=2008 | isbn=978-0-415-77684-4}}

; પેપર્સ 
* {{cite paper | author=Williamson, John and Zagha, Roberto | title=From the Hindu Rate of Growth to the Hindu Rate of Reform | publisher=Center for research on economic development and policy reform | year=2002 | version=Working Paper No. 144 | url=http://scid.stanford.edu/pdf/credpr144.pdf | format=PDF | journal= | access-date=2009-10-21 | archive-date=2007-12-01 | archive-url=https://web.archive.org/web/20071201042358/http://scid.stanford.edu/pdf/credpr144.pdf | url-status=dead }}
* {{cite paper | author=Centre for Media Studies | title=India Corruption Study 2005: To Improve Governance Volume – I: Key Highlights | publisher=Transparency International India | year=2005 | url=http://www.prajanet.org/newsroom/internal/tii/ICS2k5_Vol1.pdf | format=PDF | journal= | access-date=2009-10-21 | archive-date=2009-03-26 | archive-url=https://web.archive.org/web/20090326211644/http://www.prajanet.org/newsroom/internal/tii/ICS2k5_Vol1.pdf | url-status=dead }}
* {{cite paper | author=Kelegama, Saman and Parikh, Kirit | title=Political Economy of Growth and Reforms in South Asia | year=2000 | version=Second Draft | url=http://www.eldis.org/static/DOC12473.htm | journal= | access-date=2009-10-21 | archive-date=2006-02-11 | archive-url=https://web.archive.org/web/20060211121955/http://www.eldis.org/static/DOC12473.htm | url-status=dead }}
* {{cite paper | author=Panagariya, Arvind | title=India in the 1980s and 1990s: A Triumph of Reforms | year=2004 | url=http://ideas.repec.org/p/wpa/wuwpit/0403005.html}}
* {{cite paper | author=Rodrik, Dani and Subramanian, Arvind | title=From “Hindu Growth” To Productivity Surge: The Mystery Of The Indian Growth Transition | year=2004 | url=http://ksghome.harvard.edu/~drodrik/IndiapaperdraftMarch2.pdf|format=PDF}}
* {{cite paper | author=Bernardi, Luigi and Fraschini, Angela | title=Tax System And Tax Reforms In India | year=2005 | version=Working paper n. 51 | url=http://ideas.repec.org/p/uca/ucapdv/45.html}}
* {{cite paper | author=Gordon, Jim and Gupta, Poonam | title=Understanding India's Services Revolution | year=2003 | version=November 12, 2003 | url=http://www.imf.org/external/np/apd/seminars/2003/newdelhi/gordon.pdf|format=PDF}}
* {{cite web | author=Ghosh, Jayati | title=Bank Nationalisation: The Record | work=Macroscan | url=http://www.macroscan.com/cur/jul05/cur210705Bank_Nationalisation.htm | access-date=2005-08-05 | archive-date=2016-03-04 | archive-url=https://web.archive.org/web/20160304053306/http://www.macroscan.com/cur/jul05/cur210705Bank_Nationalisation.htm | url-status=dead }}
* {{cite paper | author=Srinivasan, T.N. | title=Economic Reforms and Global Integration | year=2002 | version=January 17, 2002 | url=http://www.econ.yale.edu/%7Esrinivas/ec_reforms.pdf | format=PDF | journal= | access-date=ઑક્ટોબર 21, 2009 | archive-date=માર્ચ 26, 2009 | archive-url=https://web.archive.org/web/20090326211644/http://www.econ.yale.edu/%7Esrinivas/ec_reforms.pdf | url-status=dead }}
* {{cite paper | author=Sachs, D. Jeffrey; Bajpai, Nirupam and Ramiah, Ananthi | title=Understanding Regional Economic Growth in India | year=2002 | version=Working paper 88 | url=http://www2.cid.harvard.edu/cidwp/088.pdf | archive-url=https://web.archive.org/web/20070701042205/http://www2.cid.harvard.edu/cidwp/088.pdf | archive-date=2007-07-01 | format=PDF | journal= | access-date=2009-10-21 | url-status=live }}

; સરકારી પ્રકાશનો 
* {{cite web | title=Jawahar gram samriddhi yojana | url=http://rural.nic.in/jgsyg.htm | access-date=2005-07-09 | archive-date=2005-10-30 | archive-url=https://web.archive.org/web/20051030165723/http://rural.nic.in/jgsyg.htm | url-status=dead }}
* {{cite web | title=India &amp; the World Trade Organization | url=http://www.indianembassy.org/policy/WTO/overview.html | access-date = 2005-07-09}}
* {{cite web | title=Economic Survey 2004–2005 | url=http://indiabudget.nic.in/es2004-05/esmain.htm | access-date=2005-07-15 | archive-date=2007-12-16 | archive-url=https://web.archive.org/web/20071216142417/http://indiabudget.nic.in/es2004-05/esmain.htm | url-status=dead }}
* {{cite web | title=History of the Planning Commission | url=http://planningcommission.nic.in/aboutus/history/about.htm | access-date=2005-07-22 | archive-date=2005-09-08 | archive-url=https://web.archive.org/web/20050908132848/http://planningcommission.nic.in/aboutus/history/about.htm | url-status=dead }}
* {{cite paper | author=Multiple authors | title=Agricultural Statistics at a Glance 2004 | year=2004 | url=http://agricoop.nic.in/statatglance2004/AtGlance.pdf|format=PDF}}
* {{cite web | author=Kurian, N.J. | title=Regional disparities in india | work= | url=http://planningcommission.nic.in/reports/sereport/ser/vision2025/regdsprty.doc | access-date=2005-08-06 | archive-date=2005-10-01 | archive-url=https://web.archive.org/web/20051001170636/http://planningcommission.nic.in/reports/sereport/ser/vision2025/regdsprty.doc | url-status=dead }}

; સમાચાર
* {{cite news | title=That old Gandhi magic | date=November 27, 1997 | publisher=The Economist | url=http://economist.com/displaystory.cfm?story_id=S%26%29H%2C%2BPQ%27%25%0A | access-date=ઑક્ટોબર 21, 2009 | archive-date=સપ્ટેમ્બર 13, 2008 | archive-url=https://web.archive.org/web/20080913210223/http://www.economist.com/displaystory.cfm?story_id=S%26%29H%2C%2BPQ%27%25%0A | url-status=dead }}
* {{cite news | title=Indif_real_GDP_per_capitaa says 21 of 29 states to launch new tax | date=March 25, 2005 | publisher=Daily Times | url=http://www.dailytimes.com.pk/default.asp?page=story_25-3-2005_pg5_13 | archive-url=https://archive.is/20121205081408/http://www.dailytimes.com.pk/default.asp?page=story_25-3-2005_pg5_13 | archive-date=ડિસેમ્બર 5, 2012 | access-date=ઑક્ટોબર 21, 2009 | url-status=live }}
* {{cite news| title=Economic structure| date=October 6, 2003| publisher=The Economist| url=http://www.economist.com/countries/India/profile.cfm?folder=Profile%2DEconomic%20Structure| access-date=ઑક્ટોબર 21, 2009| archive-date=એપ્રિલ 6, 2008| archive-url=https://web.archive.org/web/20080406030423/http://www.economist.com/countries/india/profile.cfm?folder=Profile-Economic%20Structure| url-status=dead}}
* {{cite news | title=Indian manufacturers learn to compete | date=February 12, 2004 | publisher=The Economist | url=http://www.economist.com/displaystory.cfm?story_id=S%27%298%3C%2FPQ%3B%21%21P%214%0A | access-date=ઑક્ટોબર 21, 2009 | archive-date=મે 5, 2009 | archive-url=https://web.archive.org/web/20090505215303/http://www.economist.com/displaystory.cfm?story_id=S%27%298%3C%2FPQ%3B%21%21P%214%0A | url-status=dead }}
* {{cite news | title=India’s next 50 years | date=August 14, 1997 | publisher=The Economist | url=http://economist.com/displaystory.cfm?story_id=S%26%29H8%2FRQ%3B%22%0A | access-date=ઑક્ટોબર 21, 2009 | archive-date=ઑક્ટોબર 22, 2008 | archive-url=https://web.archive.org/web/20081022221627/http://www.economist.com/displaystory.cfm?story_id=S%26%29H8%2FRQ%3B%22%0A | url-status=dead }}
* {{cite news | title=The plot thickens | date=May 31, 2001 | publisher=The Economist | url=http://economist.com/displaystory.cfm?story_id=S%26%288%20%2BRQ%3F%24%0A | access-date=ઑક્ટોબર 21, 2009 | archive-date=ઑક્ટોબર 22, 2008 | archive-url=https://web.archive.org/web/20081022221622/http://www.economist.com/displaystory.cfm?story_id=S%26%288%20%2BRQ%3F%24%0A | url-status=dead }}
* {{cite news | title=The voters' big surprise | date=May 13, 2004 | publisher=The Economist | url=http://economist.com/displaystory.cfm?story_id=S%27%2984%2BRQ3%2B%21%40%20%2C%0A | access-date=ઑક્ટોબર 21, 2009 | archive-date=ઑક્ટોબર 22, 2008 | archive-url=https://web.archive.org/web/20081022221632/http://www.economist.com/displaystory.cfm?story_id=S%27%2984%2BRQ3%2B%21%40%20%2C%0A | url-status=dead }}
* {{cite web | title=Regional stock exchanges – Bulldozed by the Big Two | url=http://www.thehindubusinessline.com/businessline/2001/07/20/stories/042062cr.htm | access-date = 2005-08-10}}
* {{cite web | title=Infrastructure the missing link | url=http://edition.cnn.com/2004/WORLD/asiapcf/09/03/india.eye.infra/ | access-date=2005-08-14 | archive-date=2021-02-12 | archive-url=https://web.archive.org/web/20210212054701/http://edition.cnn.com/2004/WORLD/asiapcf/09/03/india.eye.infra/ | url-status=dead }}
* {{cite news | title=Of Oxford, economics, empire, and freedom | date=October 2, 2005 | publisher=The Hindu | url=http://www.hindu.com/2005/07/10/stories/2005071002301000.htm | access-date=ઑક્ટોબર 21, 2009 | archive-date=ઑક્ટોબર 27, 2005 | archive-url=https://web.archive.org/web/20051027013702/http://www.hindu.com/2005/07/10/stories/2005071002301000.htm | url-status=dead }}

; આર્ટિકલ્સ 
* {{cite web | title=Economic Development of India | url=http://upload.wikimedia.org/wikipedia/en/f/f5/Economic_Development_of_India.pdf | access-date=MAy 17 | accessyear=2007 | format=PDF | archive-date=2007-07-01 | archive-url=https://web.archive.org/web/20070701042223/http://upload.wikimedia.org/wikipedia/en/f/f5/Economic_Development_of_India.pdf | url-status=dead }}
* {{cite web | title=Milton Friedman on the Nehru/Mahalanobis Plan | url=http://www.indiapolicy.org/debate/Notes/fried_opinion.html | access-date=2005-07-16 | archive-date=2016-03-31 | archive-url=https://web.archive.org/web/20160331032602/http://indiapolicy.org/debate/Notes/fried_opinion.html | url-status=dead }}
* {{cite web | title=Forex reserves up by $88&amp;nbsp;mn | url=http://www.business-standard.com/bsonline/storypage.php?bKeyFlag=BO&amp;autono=9047 | access-date = 2005-08-10}}
* {{cite web | title=CIA - The World Factbook | url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/in.html | access-date=2005-08-02 | archive-date=2008-06-11 | archive-url=https://web.archive.org/web/20080611033144/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/in.html | url-status=dead }}
* {{cite web | title=Infrastructure in India: Requirements and favorable climate for foreign investment | url=http://www.asiatradehub.com/india/intro.asp | access-date=2005-08-14 | archive-date=2005-07-13 | archive-url=https://web.archive.org/web/20050713073856/http://www.asiatradehub.com/india/intro.asp | url-status=dead }}

== બાહ્ય કડીઓ ==
{{commonscat|Economy of India}}
{{wikiquote}}
{{portal|India|Flag of India.svg}}
&lt;!--PLEASE ADD SITES RELATING TO THE INDIAN ECONOMY AS A WHOLE. EXTERNAL LINKS PERTAINING TO SPECIFICS SHOULD BE PLACED IN THE CORRESPONDING ARTICLES. YOU CAN ALSO PLACE RESEARCH PAPERS/NEWS ITEMS AT [[Talk:Economy of India/helpful links]]--&gt;
; ભારત સરકારની વેબસાઇટો
* [http://finmin.nic.in/ ભારતનું નાણાં મંત્રાલય ]
* [http://www.indiainbusiness.nic.in/ ઇન્ડિયા ઇન બિઝનેસ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071012034554/http://www.indiainbusiness.nic.in/ |date=2007-10-12 }} – ભારતમાં રોકાણ અને વેપાર માટે સત્તાવાર વેબસાઇટ
* [http://www.rbi.org.in/scripts/Statistics.aspx  ભારતીય અર્થતંત્ર પર રિઝર્વ બેન્ક ઓફ ઇન્ડિયાનો ડેટાબેઝ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071019022045/http://www.rbi.org.in/scripts/Statistics.aspx |date=2007-10-19 }}

; પ્રકાશનો અને આંકડાઓ
* [http://www.worldbank.org.in/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/SOUTHASIAEXT/INDIAEXTN/0,,contentMDK:20195738~menuPK:295591~pagePK:141137~piPK:141127~theSitePK:295584,00.html  વિશ્વ બેન્ક – ભારત દેશનું વિહંગાવલોકન ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110522115104/http://www.worldbank.org.in/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/SOUTHASIAEXT/INDIAEXTN/0%2C%2CcontentMDK%3A20195738~menuPK%3A295591~pagePK%3A141137~piPK%3A141127~theSitePK%3A295584%2C00.html |date=2011-05-22 }}
* [http://ibef.org/download/doingbusinessinindia2006.pdf  અર્નેસ્ટ એન્ડ યંગનો ડુઇંગ બિઝનેસ ઇન ઇન્ડિયા પરનો અહેવાલ]
* [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/in.html CIA - The World Factbook – India] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080611033144/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/in.html |date=2008-06-11 }}
[[શ્રેણી:અર્થતંત્ર]]
[[શ્રેણી:ભારત]]</text>
      <sha1>jvb6nch9jjfyy1ljnix3fwgmwo6cgpk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>વૈશ્વિક ઉષ્ણતાની અસરો</title>
    <ns>0</ns>
    <id>22958</id>
    <revision>
      <id>873176</id>
      <parentid>872595</parentid>
      <timestamp>2024-10-20T08:03:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>63183</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>873176</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="258809" sha1="olecyda9bcltdn816a56vtwsxy53ybv" xml:space="preserve">'''[[ગ્લોબલ વોર્મિંગ]]ની અસરો''' અને [[આબોહવામાં થતો ફેરફાર]] [[પર્યાવરણ]] અને મનુષ્ય જીવન બંને માટે ચિંતાનો વિષય છે.&lt;ref&gt;આ લેખમાં ક્લાઇમેટ ચેન્જ અને ગ્લોબલ વોર્મિંગ શબ્દને એકબીજાના પર્યાય રૂપે વાપવામાં આવ્યા છે.&lt;/ref&gt; તાપમાનમાં નોંધાયેલો વધારો, [[સમુદ્ર સપાટી]]ની ઊંચાઈમાં થયેલો વધારો અને [[ઉત્તર ગોળાર્ધ]]માં બરફ આચ્છાદિત વિસ્તારોમાં નોંધાયેલો ઘટાડો આબોહવામાં થયેલા ફેરફારોના દેખીતા પૂરાવાઓ છે.&lt;ref name=&quot;WGI AR4 SPM&quot;&gt;&lt;/ref&gt; આઇપીસીસી (IPCC)ના ચોથા આકલન અહેવાલ મુજબ, 20મી સદીના મધ્ય ભાગથી વૈશ્વિક તાપમાનમાં થયેલા વધારા પાછળનું ''અત્યંત સંભવિત''  કારણ [[ગ્રીનહાઉસ વાયુ]]ઓમાં થયેલો નોંધપાત્ર વધારો છે. એવું અનુમાન કરવામાં આવી રહ્યુ છે કે ભવિષ્યમાં આબોહવામાં ફેરફારો જેવાકે ગ્લોબલ વોર્મિંગમાં વધારો (જેમકે, વૈશ્વિક સામાન્ય તાપમાનમાં વધારાનું વલણ), સમુદ્ર સપાટીની ઊંચાઇમાં વધારો અને કેટલીક [[વાતાવરણને લગતી વિકટ ઘટનાઓ]]માં સતત વધારો થશે. આબોહવામાં થતા ફેરફારો સામે [[જીવસૃષ્ટિ]] સલામત નથી. ભવિષ્યના પર્યાવરણના ફેરફારો સામે સંતુલન સાધવાની મનુષ્ય જાતની ક્ષમતાને લઈને પણ ઘણા સવાલો ઉભા થયા છે.&lt;ref name=&quot;WG2 AR4 SPM&quot;&gt;&lt;/ref&gt; ભવિષ્યમાં આબોહવામાં થનારા મોટાપાયાના ફેરફારોના જોખમો ઘટાડવા માટે ઘણા દેશોએ ગ્રીનહાઉસ વાયુઓના ઉત્સર્જન સંબંધિ નીતીઓ ઘડી કાઢી છે અને તેનું અમલીકરણ કરવામાં આવ્યુ છે.

== સર્વસામાન્ય નિરીક્ષણ ==
{{Double image stack|right|Instrumental Temperature Record.png|Global Warming Map.jpg|180|Global mean surface temperature difference from the average for 1961–1990|Mean surface temperature change for the period 1999 to 2008 relative to the average temperatures from 1940 to 1980}}

લગભગ છેલ્લા સો વર્ષના સમયગાળા દરમિયાન નોંધાયેલા તાપમાનની વિગતો વૈશ્વિક સામાન્ય તાપમાનમાં થઈ રહેલા વધારાનું વલણ સ્પષ્ટ કરે છે જે ગ્લોબલ વોર્મિંગની સ્થિતિ રજૂ કરે છે. દેખીતી રીતે જણાયેલા બીજા કેટલાક સ્પષ્ટ ફેરફારોમાં [[ઉત્તર ધ્રુવીય હિમ પ્રદેશોમાં થયેલો ઘટાડો]], [[ઉત્તર ધ્રુવીય પ્રદેશોમાં વધતું મિથેન વાયુનું પ્રમાણ]], ધ્રુવીય પ્રદેશોમાંથી સતતપણે થઈ રહેલું જૈવિક કાર્બનનું ઉત્સર્જન અને [[ધ્રુવીય કાંઠાળ પ્રદેશોના કોહવાણવાળા કળણમાંથી સતતપણે છૂટો પડી રહેલો મિથેન વાયુ|ધ્રુવીય કાંઠાળ પ્રદેશોના [[કોહવાણવાળા કળણ]]માંથી સતતપણે છૂટો પડી રહેલો મિથેન વાયુ]] તથા સમુદ્ર સપાટીની વધતી ઊંચાઇ વગેરે ફેરફારો છે.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://newscenter.lbl.gov/feature-stories/2008/09/17/impacts-on-the-threshold-of-abrupt-climate-changes/ |title= IMPACTS: On the Threshold of Abrupt Climate Changes |access-date= 2008-10-14 |work= IMPACTS: On the Threshold of Abrupt Climate Changes |publisher= [[U.S. Department of Energy]]’s Office of Biological and Environmental Research |month= September |year= 2008}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.independent.co.uk/news/science/hundreds-of-methane-plumes-discovered-941456.html |title= Hundreds of methane 'plumes' discovered |access-date= 2008-10-14 |work= Hundreds of methane 'plumes' discovered |publisher= [[The Independent]] |month= September |year= 2008}}&lt;/ref&gt; 
આ સદીમાં વૈશ્વિક સામાન્ય તાપમાનમાં વધારો થવાનું અનુમાન લગાવવામાં આવી રહ્યું છે અને સાથે હવામાનને લગતી કેટલીક વિકટ ઘટનાઓમાં વૃદ્ધિ તથા વરસાદને લગતી બાબતોમાં ફેરફારનું અનુમાન કરવામાં આવી રહ્યુ છે. વૈશ્વિક સ્તરથી પ્રાદેશિક ક્ષેત્ર તરફ આગળ વધતા, આબોહવાના ફેરફારો સંબંધી અનિશ્ચતતાઓમાં વધારો થઈ રહ્યો છે.  પર્યાવરણમાં થઈ રહેલા ફેરફારોના દર, તીવ્રતા અને સમયગાળાને લઈને આવનારા પરિણામો અગમ્ય છે અને તેમાં વધારો થઈ રહ્યો છે જે ગ્લોબલ વોર્મિંગની શક્યતાઓમાં વધારો કરે છે.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://books.nap.edu/openbook.php?record_id=10136&amp;page=1
|title= Executive Summary
|access-date= 2007-05-07
|format= [[PHP]]
|work= Abrupt Climate Change: Inevitable Surprises
|publisher=[[United States National Academy of Sciences]]
|month= June
|year= 2002}}&lt;/ref&gt; આબોહવામાં ફેરફારની કેટલીક ભૌતિક અસરો ક્ષૈત્રીય અને વૈશ્વિક કક્ષાએ ટાળી ન શકાય તેવી છે.&lt;ref name=&quot;noaanews.noaa.gov&quot;&gt;{{cite pressrelease
|title=New Study Shows Climate Change Largely Irreversible
|url=http://www.noaanews.noaa.gov/stories2009/20090126_climate.html
|publisher=[[NOAA]]
|year=2009
|day=26
|month=Jan}}&lt;/ref&gt; 21મી સદીના અંતભાગ સુધીમાં સમુદ્ર સપાટીની ઊંચાઈમાં 18 થી 59 સેમી (7.1થી 23.2 ઇંચ)નો વધારો થવાની સંભાવના છે.  વૈજ્ઞાનિક સમજણના અભાવે સમુદ્ર સપાટીની ઊંચાઈના સંભવિત વધારામાં હિમશિલાઓના પિગળવાથી થતા સંભવિત વધારાનો સમાવેશ શક્ય નથી.&lt;ref name=&quot;WGI AR4 SPM&quot;&gt;{{cite web
|url=http://www.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar4/wg1/ar4-wg1-spm.pdf 
|title=Summary for Policymakers
|work=Climate Change 2007: The Physical Science Basis. Contribution of Working Group I to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change
|access-date= 2007-02-02
|date=[[2007-02-05]]
|publisher=[[Intergovernmental Panel on Climate Change]]}}&lt;/ref&gt;  આ સદીમાં, દક્ષિણના પ્રાંતો (યુરોપિયન પ્રાંતો)માં મોટાપાયા પર થતી [[ઉથલપાથલ]]માં નોંધપાત્ર ઘટાડો થવાનું શક્ય બનશે પરંતુ ગ્લોબલ વોર્મિંગને લીધે એટલાન્ટિક અને યુરોપનું તાપમાન ઘણુ ઊંચુ જશે.&lt;ref name=&quot;WG2 AR4 SPM&quot;&gt;&lt;/ref&gt;  1થી 4 ડીગ્રી સેલ્સિયસ (1990થી 2000 સંબંધિત)ની ગ્લોબલ વોર્મિંગ માટે ધીમી ગતિથી [[ગ્રીનલેન્ડમાં આવેલી હિમશીલાઓ]]ના પિગળવાની પ્રક્રિયા અંશતઃ ચાલુ રહેશે.  [[પશ્ચિમ એન્ટાર્કટિક હિમશીલાઓ]]ના અમુક પ્રમાણમાં પિગળવાની શક્યતાઓને ધ્યાનમાં રાખતા સમુદ્ર સપાટીની ઊંચાઈમાં 4થી 6 મીટર કે તેનાથી પણ મોટો વધારો થશે.&lt;ref name=&quot;WG2 AR4 SPM&quot;&gt;&lt;/ref&gt; 

આબોહવામાં થતા ફેરફારોની માનવસૃષ્ટિ પર થનારી અસરો અસમાન પ્રમાણમાં થવાની સંભાવનાઓ છે.  કેટલાક પ્રદેશોને ફાયદાઓ અને કેટલાકને નુક્શાન પહોંચવાની સંભાવનાઓ જોવાઈ રહી છે.  વોર્મિંગના ઊંચા પ્રમાણને (2થી 3 ડીગ્રી સેલ્સીયસથી વધારે, 1990ના પ્રમાણ સંબંધિત) કારણે ભવિષ્યમાં થનારા ફાયદાઓમાં ઘટાડો અને નુક્શાનમાં વધારો થવાની સંભાવના છે.&lt;ref name=&quot;WG2 AR4 SPM&quot;&gt;{{cite book | url=http://www.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar4/wg2/ar4-wg2-spm.pdf | format=[[Portable Document Format|PDF]] | title=Summary for Policymakers. Climate Change 2007: Impacts, Adaptation and Vulnerability. Contribution of Working Group II to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change | access-date=2007-11-30 | year=2007 | author=[[Intergovernmental Panel on Climate Change]] | editors=M.L. Parry, O.F. Canziani, J.P. Palutikof, P.J. van der Linden and C.E.Hanson | publisher=[[Cambridge University Press]], Cambridge, UK | pages=7–22 | archive-date=2018-01-13 | archive-url=https://web.archive.org/web/20180113141313/http://www.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar4/wg2/ar4-wg2-spm.pdf | url-status=dead }}&lt;/ref&gt;  ભુમધ્ય [[રેખાંશ]]થી ઓછુ અંતર ધરાવતા અને અલ્પવિકસિત પ્રદેશો સંભવતઃ આબોહવાના ફેરફારો સામે મોટુ જોખમ અનુભવી રહ્યા છે.  પર્યાવરણના ફેરફારોને લીધે થતી અસરો સામે માનવની [[અનુકુલન]] સાધવાની ક્ષમતાઓ ઘણી છે પરંતુ થનારૂ નુક્શાન જાણી ન શકાય તેવું અને બહુ મોટુ છે.&lt;ref name=&quot;ipccwg2c19&quot;&gt;{{cite web
|date=2007
|title=Assessing key vulnerabilities and the risk from climate change. ''Climate Change 2007: Impacts, Adaptation and Vulnerability. Contribution of Working Group II to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change''
|publisher=[[Cambridge University Press]]
|author=Schneider, S.H., S. Semenov, A. Patwardhan, I. Burton, C.H.D. Magadza, M. Oppenheimer, A.B. Pittock, A. Rahman, J.B. Smith, A. Suarez and F. Yamin. M.L. Parry, O.F. Canziani, J.P. Palutikof, P.J. van der Linden and C.E. Hanson, Eds.
|url=http://www.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar4/wg2/ar4-wg2-chapter19.pdf
|access-date=2009-05-20
|archive-date=2014-09-23
|archive-url=https://web.archive.org/web/20140923002713/http://www.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar4/wg2/ar4-wg2-chapter19.pdf
|url-status=dead
}}&lt;/ref&gt;  પર્યાવરણના ફેરફારોને પરિણામે જૈવિક સૃષ્ટિની વિવિધતામાં ઘટાડો અને ઘણા બધા સજીવોની જાતો નાશ પામશે.  [[જૈવિક]] અને [[જૈવ ભૌતિક]] પ્રણાલીઓ મનુષ્યની સરખામણીમાં સંતુલન સાધવાની બાબતમાં ઘણી ઉતરતી કક્ષાની હોવાનો સંભવ છે. 

== ભૌતિક અસરો ==
=== હવામાન ઉપરની અસરો ===
તાપમાનમાં થતા વધારાથી મોટેભાગે વરસાદમાં વધારો થશે પરંતુ વાવાઝોડાઓ ઉપર થનારી અસરો સ્પષ્ટ થતી નથી.&lt;ref name=&quot;ar4wg1a&quot;&gt;{{cite web |publisher= [[Intergovernmental Panel on Climate Change]] |author= Houghton, J.T.,Y. Ding, D.J. Griggs, M. Noguer, P.J. van der Linden, X. Dai, K.Maskell, and C.A. Johnson |title= Climate Change 2001: The Scientific Basis. Contribution of Working Group I to the Third Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Human influences will continue to change atmospheric composition throughout the 21st century. |url= http://www.grida.no/climate/ipcc_tar/wg1/008.htm |access-date= 2007-12-03 |year= 2001 |archive-date= 2007-12-31 |archive-url= https://web.archive.org/web/20071231162245/http://www.grida.no/climate/ipcc_tar/wg1/008.htm |url-status= dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |publisher= [[Intergovernmental Panel on Climate Change]] |editor= Houghton, J.T.,Y. Ding, D.J. Griggs, M. Noguer, P.J. van der Linden, X. Dai, K.Maskell, and C.A. Johnson |title= Climate Change 2001: The Scientific Basis. Contribution of Working Group I to the Third Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Precipitation and Convection. |author= U. Cubasch, G.A. Meehl, et al. |url= http://www.grida.no/climate/ipcc_tar/wg1/365.htm |access-date= 2007-12-03 |accessyear=  |year= 2001 |archive-date= 2007-11-22 |archive-url= https://web.archive.org/web/20071122014937/http://www.grida.no/climate/ipcc_tar/wg1/365.htm |url-status= dead }}&lt;/ref&gt; એકસ્ટ્રા ટ્રોપિકલ તોફાનો આંશિક રીતે [[તાપમાનના ફેરફારો]] ઉપર આધારિત હોવાથી ઉત્તર ગોળાર્ધમાં તેઓ નબળા પડવાની સંભાવનાઓ છે કારણ કે ધ્રુવીય પ્રદેશો ગોળાર્ધના બાકીના ભાગો કરતા વધારે ગરમી ગ્રહણ કરે છે.&lt;ref&gt;{{cite web |publisher= [[Intergovernmental Panel on Climate Change]] |editor= Houghton, J.T.,Y. Ding, D.J. Griggs, M. Noguer, P.J. van der Linden, X. Dai, K.Maskell, and C.A. Johnson |title= Climate Change 2001: The Scientific Basis. Contribution of Working Group I to the Third Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Extra-tropical storms. |author= U. Cubasch, G.A. Meehl, et al. |url= http://www.grida.no/climate/ipcc_tar/wg1/366.htm |access-date= 2007-12-03 |accessyear=  |year= 2001 |archive-date= 2007-11-23 |archive-url= https://web.archive.org/web/20071123190203/http://www.grida.no/climate/ipcc_tar/wg1/366.htm |url-status= dead }}&lt;/ref&gt; 

==== ભારે હવામાન ====
[[File:Trends in natural disasters.jpg|thumb|right|ભારે હવામાન જેવી કુદરતી આપત્તિઓના વલણ માટે ગ્લોબલ વોર્મિંગ આંશિક રીતે જવાબદાર હોઇ શકે છે.]]

પર્યાવરણમાં થયેલા ફેરફારોને લીધે સ્પષ્ટ થતી ભવિષ્યની સ્થિતિના આધારે IPCC અહેવાલમાં ઘણીબધી આગાહીઓ કરવામાં આવી છે.&lt;ref name=&quot;WGI AR4 SPM&quot;&gt;&lt;/ref&gt; એવુ અનુમાન લગાવવામાં આવી રહ્યું છે કે મહત્તમ ભૂમિપ્રદેશોમાં [[ગરમ લહેરો]]ની તીવ્રતામાં નોંધપાત્ર વધારો થશે.  જે નીચે મુજબ છે 
* [[દુષ્કાળ]] પ્રભાવિત વિસ્તારોમાં વધારો થશે.
* [[વિષુવવૃત્તીય ચક્રવાતો]]ના પ્રમાણમાં વધારો થશે.
* સમુદ્ર સપાટીને લગતી ઘટનાઓ ([[સુનામી]] સહિતની)માં વધારો થશે.
હવામાનને લગતી વિકટ સમસ્યાઓનું નિર્માણ કરનાર વાવાઝોડાની શક્તિમાં વધારો થઈ રહ્યો છે, જેમકે ચક્રવાત(હરિકેન)ની તીવ્રતા માટેનો પાવર ડિસીપેશન ઇન્ડેક્સ.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.realclimate.org/index.php?p=181 |title=Hurricanes and Global Warming - Is There a Connection?|publisher=Real Climate|access-date= 2007-12-03|author=Stefan Rahmstorf, Michael Mann, Rasmus Benestad, Gavin Schmidt, and William Connolley}}&lt;/ref&gt;  [[કેરી એમેન્યુઅલે]] લખ્યુ છે કે ચક્રવાતના પાવર ડિસીપેશનને તાપમાન સાથે ઘણો નજીકનો સંબંધ છે જે ગ્લોબલ વોર્મિંગ સાથેનું જોડાણ દર્શાવે છે.&lt;ref&gt;{{cite journal |url=ftp://texmex.mit.edu/pub/emanuel/PAPERS/NATURE03906.pdf |title=Increasing destructiveness of tropical cyclones over the past 30 years|last=Emanuel|first=Kerry |journal=[[Nature (journal)|Nature]] |year=2005 |volume=436 |pages=686–688 |doi=10.1038/nature03906|format=PDF}}&lt;/ref&gt;  જોકે એમેન્યુઅલ દ્વારા કરવામાં આવેલા આગળના સંશોધનોમાં ચક્રવાતોના નમુનાઓના પરિણામો પરથી તારવણી મળે છે કે પાછલા દાયકાઓમાં પવાર ડિસીપેશનમાં શયેલો વધારો સંપૂર્ણપણે ગ્લોબલ વોર્મિંગ ઉપર આધારિત નથી.&lt;ref&gt;{{cite journal |url=ftp://texmex.mit.edu/pub/emanuel/PAPERS/Emanuel_etal_2008.pdf |title=Hurricanes and global warming: Results from downscaling IPCC AR4 simulations|last=Emanuel|first=Kerry |journal=[[Bulletin of the American Meteorological Society]] |year=2008 |volume=89 |pages=347–367 |doi=10.1175/BAMS-89-3-347|format=PDF |first2=Ragoth |first3=John}}&lt;/ref&gt;  ચક્રવાતના નમુનાઓ દ્વારા સમાન પ્રકારના પરિણામો મળ્યા છે અને જાણવામાં આવ્યુ છે કે ગરમી દરમિયાન ચક્રવાતો તીવ્ર બને છે અને CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;નું વધારે પ્રમાણ ધરાવતી પરિસ્થિતિ દરમિયાન વધારે તીવ્ર બને છે, પરંતુ ચક્રવાતની માત્રામાં ઘટાડો થશે.&lt;ref&gt;{{cite journal|doi=10.1038/ngeo202|title=Simulated reduction in Atlantic hurricane frequency under twenty-first-century warming conditions|year=2008|author=Knutson, Thomas R.|journal=Nature Geoscience|volume=3|pages=11|first2=Joseph J.|first3=Stephen T.|first4=Gabriel A.|first5=Isaac M.}}&lt;/ref&gt;  દુનિયાભરમાં [[4 કે 5 કેટેગરી]] ધરાવતા [[ચક્રવાતો]] જેમાં પવનની ઝડપ 56 મીટર પ્રતિ સેકન્ડ હોય)નું પ્રમાણ 1970ના દશક દરમિયાન 20 ટકા હતું જે 1990ના દશક દરમિયાન વધીને 35 ટકા સુધી પહોચ્યુ છે.&lt;ref&gt;{{cite news |url=http://www.newscientist.com/article.ns?id=dn8002 |title=Warming world blamed for more strong hurricanes |first=Fred |last=Pearce |publisher=[[New Scientist]] |date=2005-09-15 |access-date=2007-12-03 |archive-date=2006-05-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20060509072619/http://www.newscientist.com/article.ns?id=dn8002 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; એકલા યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સમાં જ ચક્રવાતના કારણે થતા ભારે વરસાદનું પ્રમાણ 20મી સદી દરમિયાન 7 ટકા જેટલું વધ્યુ છે.&lt;ref&gt;{{cite news| url=http://www.newscientist.com/channel/earth/climate-change/mg18625054.800 |title=Global warming will bring fiercer hurricanes|publisher=New Scientist Environment |date= 2005-06-25 |access-date= 2007-12-03}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news| url=http://www.noaanews.noaa.gov/stories2006/s2622.htm |title=Area Where Hurricanes Develop is Warmer, Say NOAA Scientists |publisher=[[NOAA]] News Online |date=2006-05-01 |access-date= 2007-12-03}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,1109337,00.html |title=Global Warming: The Culprit? |last=Kluger |first=Jeffrey |publisher=[[Time (magazine)|Time]] |date=2005-09-26 |access-date=2007-12-03 |archive-date=2009-03-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090311061211/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,1109337,00.html |url-status=dead }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090311061211/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,1109337,00.html |date=2009-03-11 }}&lt;/ref&gt; કેટલેક અંશે આ બાબત માટે ગ્લોબલ વોર્મિંગ જવાબદાર છે. કારણ કે [[એટલાન્ટિક મલ્ટિડિકેડલ ઓસ્સીલેશન]]નો અવરોધ જણાતો નથી. કેટલાક અભ્યાસો થકી એવું જાણવામાં આવ્યુ છે કે [[સમુદ્ર સપાટીના તાપમાન]]માં વધારો પવનના તણાવ માટે અનુકુળ સ્થિતિ પેદા કરે છે, જે થોડેઘણે અંશે [[ચક્રવાત]]ની પ્રવૃતિમાં બદલાવ લાવી શકે છે.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.livescience.com/environment/070417_wind_shear.html |title=Study: Global Warming Could Hinder Hurricanes|author=Thompson, Andrea|publisher=LiveScience|date= 2007-04-17|access-date= 2007-12-06}}&lt;/ref&gt; હોયોસ ''એટ અલ.'' (2006) 1970-2004ના સમયગાળા દરમિયાન 4 અને 5 નંબરની કક્ષા ધરાવતા ચક્રવાતોનું વધતું વલણ અને સમુદ્ર સપાટીના તાપમાનમાં વધારાના વલણ વચ્ચે સીધો સંબંધ હોવાનું પ્રસ્થાપિત કર્યુ છે.&lt;ref name=&quot;Hoyos2006&quot;&gt;{{cite journal |last=Hoyos |first=Carlos D. |authorlink= |coauthors= |year=2006 |month= |title=Deconvolution of the Factors Contributing to the Increase in Global Hurricane Intensity |journal=Science |volume=312 |issue=5770 |pages=94&amp;ndash;97 |doi=10.1126/science.1123560 |url= |access-date=  |quote=|pmid=16543416 |first2=PA |first3=PJ |first4=JA }}&lt;/ref&gt; 

ભારે હવામાનને કારણે કુદરતી આફતોનું પ્રમાણ વધ્યુ છે જેની પાછળનું મહત્વનું કારણ વસ્તી વધારો છે અને ભવિષ્યમાં વધનારી આફતો વાતાવરણના ફેરફારો કરતા સામાજિક ફેરફારો પર વધારે પ્રમાણમાં આધારિત રહેશે.&lt;ref name=&quot;Pielke2008&quot;&gt;{{cite journal | last = Pielke | first = Roger A., Jr. | authorlink =  | coauthors = ''et al.'' | year = 2008 | month =  | title = Normalized Hurricane Damage in the United States: 1900–2005 | journal = Natural Hazards Review | volume = 9 | issue = 1 | pages = 29&amp;ndash;42 | doi = 10.1061/(ASCE)1527-6988(2008)9:1(29) | url = http://forecast.mssl.ucl.ac.uk/shadow/docs/Pielkeetal2006a.pdf | access-date =  | quote =  | format = PDF | archive-date = 2009-03-25 | archive-url = https://web.archive.org/web/20090325193610/http://forecast.mssl.ucl.ac.uk/shadow/docs/Pielkeetal2006a.pdf | url-status = dead }}&lt;/ref&gt; [[વર્લ્ડ મિટરોલોજીકલ ઓર્ગનાઇઝેશન]] દ્વારા રજૂ કરવામાં આવ્યુ છે કે વિષુવૃત્તીય વાવાઝોડા બાબતના રેકોર્ડમાં માનવજાતિના અસ્તિત્વ અંગેની હાજરી વિરૂદ્ધ અને તરફેણમાં પૂરાવાઓ મળવા છતા આ મુદ્દા ઉપર ચોક્કસ તારણ કાઢવું શક્ય નથી.&lt;ref name=&quot;WMO-IWTC&quot;&gt;{{cite press release |title=Summary Statement on Tropical Cyclones and Climate Change |publisher=World Meteorological Organization |date=2006-12-04 |url=http://www.wmo.int/pages/prog/arep/press_releases/2006/pdf/iwtc_summary.pdf |format=PDF |language= |access-date=  |quote= }}&lt;/ref&gt;  તેઓ દ્વારા એ વાતની પણ સ્પષ્ટતા કરવામાં આવી છે કે કોઈ પણ વિષુવવૃત્તીય વાવાઝોડું વાતાવરણના ફેરફારોને કારણે થયુ હોવાનું ખાત્રીપૂર્વક કહેવું શક્ય નથી.&lt;ref name=&quot;WMO-IWTC&quot;&gt;&lt;/ref&gt;

[[NOAA]]ના [[થોમસ નુટસન]] અને રોબર્ટ ઇ. તુલેયાએ 2004માં કહ્યુ હતું કે [[ગ્રીનહાઉસ વાયુ]]ના કારણે પેદા થતી ગરમી 5 નંબરની ક્ષેણી ધરાવતા વાવાઝોડાની ઘટનામાં વધારો કરે છે.&lt;ref&gt;{{cite journal|author = Knutson, Thomas R. and Robert E. Tuleya|title= Impact of CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;-Induced Warming on Simulated Hurricane Intensity and Precipitation:Sensitivity to the Choice of Climate Model and Convective Parameterization|journal=Journal of Climate|volume=17|issue=18|year=2004|pages=3477–3494 |url=http://www.gfdl.noaa.gov/reference/bibliography/2004/tk0401.pdf|doi=10.1175/1520-0442(2004)017&lt;3477:IOCWOS&gt;2.0.CO;2|format=PDF}}&lt;/ref&gt; 2008માં નુટસન ''એટ અલે.''  શોધી કાઢ્યુ કે એટલાન્ટિક હરિકેન અને વિષુવવૃત્તીય તોફાનોની તીવ્રતા આવનારા ભવિષ્યમાં ગ્રીનહાઉસ વાયુઓ દ્વારા પેદા થતી ગરમીને ઘટાડી શકે છે.&lt;ref name=&quot;Knutson2008&quot;&gt;{{cite journal |last=Knutson |first=Thomas |authorlink= |coauthors=''et al.'' |year=2008 |month= |title=Simulated reduction in Atlantic hurricane frequency under twenty-first-century warming conditions |journal=[[Nature Geoscience]] |volume=1 |issue=6 |pages=359–364 |doi=10.1038/ngeo202 |url= |access-date=  |quote= }}&lt;/ref&gt; વેચ્ચી અને સોડેને શોધી કાઢ્યુ છે કે [[પવનના આંતરિક દબાણ]]માં થતો વધારો [[ટ્રપિકલ સાયક્લોન]] સામે અવરોધકની ભૂમિકા ભજવે છે અને સાથે સાથે વૈશ્વિક ગરમીના વધારામાં પણ ફેરફાર લાવી શકે છે. [[વોલ્કર ચક્રવાતો]]ના નબળા પડવાના કારણે વિષુવવૃત્તીય, એટલાન્ટિક અને પૂર્વિય પેસિફિક ભાગોમાં આવેલા [[પવનના દબાણ]]માં વધારો થવાનું માનવામાં આવે છે અને સાથેસાથે પશ્ચિમ અને મધ્ય પેસિફિક ભાગોમાં આવેલા પવનના દબાણમાં ઘટાડો થવાનું અનુમાનવામાં આવે છે.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.gfdl.noaa.gov/~gav/ipcc_shears.html |title=IPCC Projections and Hurricanes |publisher=Geophysical Fluids Dynamic Laboratory|access-date= 2007-12-06|author=Brian Soden and Gabriel Vecchi}}&lt;/ref&gt; આ અભ્યાસ દ્વારા ગરમીના પ્રમાણ અને ભેજયુક્ત વાતાવરણને એટલાન્ટિક અને પૂર્વીય પેસિફિક વાવાઝોડાઓ ઉપરની ચોક્કસ અસરો અને એટલાન્ટિક પવનના દબાણમાં થનારા વધારા અંગેના અનુમાનો સાબિત થતા નથી.&lt;ref&gt;{{cite journal |last= Vecchi |first= Gabriel A. |coauthors= Brian J. Soden |date= [[2007-04-18]] |title= Increased tropical Atlantic wind shear in model projections of global warming |journal= [[Geophysical Research Letters]] |volume= 34 |issue= L08702 |pages= 1–5 |doi= 10.1029/2006GL028905 |url= http://www.gfdl.noaa.gov/reference/bibliography/2007/gav0701.pdf |format= PDF |access-date=  2007-04-21}}&lt;/ref&gt;

સામાન્ય રીતે ભારે હવામાનને કારણે પ્રત્યક્ષ રીતે પેદા થતા મોટા જોખમોનો મતલબ સામાન્ય હવામાનથી સહેજ વધારે હવામાનને કારણે પેદા થતું મોટુ જોખમ નથી.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.climateprediction.net/science/pubs/ccs_allen.pdf |author=Myles Allen |authorlink=Myles Allen |publisher=climateprediction.net |access-date=2007-11-30 |title=The Spectre of Liability |format=PDF |archive-date=2007-11-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20071128074237/http://www.climateprediction.net/science/pubs/ccs_allen.pdf |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; તેમ છતા પૂરાવાઓ સ્પષ્ટ છે કે હવામાન પ્રતિકુળ થઈ રહ્યુ છે અને સામાન્ય વરસાદમાં વધારો થઈ રહ્યો છે. તાપમાનમાં થઈ રહેલા વધારાને કારણે ભૂમિવિસ્તારોમાં ફેલાઇ રહેલી ગરમીની માત્રામાં અને ભયાનક વાવાઝોડાની તીવ્રતામાં વધારો થવાના અનુમાનો કરવામાં આવે છે.&lt;ref&gt;{{cite journal|last = Del Genio | first = Tony | coauthors = ''et al.''|title=Will moist convection be stronger in a warmer climate?|journal = Geophysical Research Letters | volume = 34 | doi = 10.1029/2007GL030525|year=2007|pages=L16703}}&lt;/ref&gt;

==== બાષ્પીભવનમા વધારો ====
[[File:BAMS climate assess boulder water vapor 2002 - 2.png|thumb|left|200px|બાઉલ્ડર અને કોલોરાડોમાં વધતું પાણીનું બાષ્પીભવન]]

20મી સદીના સમયગાળા દરમિયાન વિશ્વભરમાં બાષ્પીભવનના દરમાં ઘટાડો થયો છે અને [[વૈશ્વિક ડિમીંગ]] દ્વારા આ વાત સમજવાનો અનેક લોકો દ્વારા મુશ્કેલ પ્રયાસ થયો છે.&lt;ref&gt;{{cite journal | url=http://www.nature.com/nature/journal/v377/n6551/abs/377687b0.html| title=Evaporation losing its strength |first=T. C. |last=Peterson |coauthors= V. S. Golubev, P. Ya. Groisman |journal= [[Nature (journal)|Nature]]|date= October 26, 2002|volume=377|pages=687–688| doi=10.1038/377687b0| format=abstract}}&lt;/ref&gt; વાતાવરણની ગરમીમાં થતા સતત વધારાને કારણે વૈશ્વિક ડિમીંગમાં સતત ઘટાડો થઈ રહ્યો છે અને આ સમુદ્રો પર ગરમીના કરણે [[બાષ્પીભવન]]નું પ્રમાણ વધશે. પૃથ્વી એક બંધ પ્રણાલી હોવાના કારણે આ બાબત [[ભારે વરસાદ]] અને ભારે ભૂમિ [[ધોવાણ]]નું કારણ બનશે.  આ ધોવાણ ખાસ અભેદ્ય ન કહી શકાય તેવા વિષુવવૃત્તીય વિસ્તારો (ખાસ કરીને આફ્રિકા)માં [[રણ વિસ્તરણ]]ની સ્થિતિ પેદા કરી શકે છે.  બીજી તરફ બીજા કેટલાક પ્રદેશોમાં વરસાદનું પ્રમાણ વધવાના કારણે સુકા રણપ્રદેશોમાં જંગલોનું નિર્માણ શક્ય બનશે.

વૈજ્ઞાનિકોને કેટલાક તથ્યો સાંપડ્યા છે કે ગ્લોબલ વોર્મિંગના વધારા સાથે બાષ્પીભવનમાં થનાર વધારાના કારણે ભારે હવામાનની વિકટ સ્થિતિ પેદા થશે.  આઇપીસીસી (IPCC)ના ત્રીજા વાર્ષિક અહેવાલમાં જણાવવામાં આવે છે: &quot;...21મી સદી દરમિયાન વૈશ્વિક ક્ષેત્રે સામાન્ય બાષ્પીભવન અને વરસાદની માત્રામાં વધારો થવાની સ્થિતિ સંભવ છે.  21મી સદીના બીજા અર્ધ ભાગ દરમિયાન નિશ્ચિતપણે ઉત્તરીય મધ્યસ્થ ભાગોથી ઉચ્ચ અક્ષાંશો અને એન્ટાર્કટિકા વિસ્તારોમાં શિયાળાના સમય દરમિયાન વરસાદની માત્રામાં વધારો થવાનું અનુમાન છે.   નીચા રેખાંશ પર જમીની વિસ્તારમાં પ્રાન્તીય વધારો અને ઘટાડો બંને થાય છે.  જે વિસ્તારોમાં સામાન્ય વરસાદમાં વધારો થવાનું અનુમાન છે તેવા વિસ્તારોમાં દરેક વર્ષે વરસાદની સ્થિતિમાં ખુબ જ વિવિધતા અને ફેરફારો પેદા થવાની અટકળો છે.&quot;&lt;ref name=&quot;ar4wg1a&quot;&gt;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |publisher= [[Intergovernmental Panel on Climate Change]] |editor= Houghton, J.T.,Y. Ding, D.J. Griggs, M. Noguer, P.J. van der Linden, X. Dai, K.Maskell, and C.A. Johnson |title= Climate Change 2001: The Scientific Basis. Contribution of Working Group I to the Third Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Precipitation and Convection. |author= U. Cubasch, G.A. Meehl, et al. |url= http://www.grida.no/climate/ipcc_tar/wg1/364.htm |access-date= 2007-12-03 |accessyear=  |year= 2001 |archive-date= 2007-12-09 |archive-url= https://web.archive.org/web/20071209083441/http://www.grida.no/climate/ipcc_tar/wg1/364.htm |url-status= dead }}&lt;/ref&gt; 

==== ભારે હવામાનને કારણે થતું નુક્શાન  ====
[[વર્લ્ડ મિટરોલોજીકલ ઓર્ગનાઇઝેશન]] દ્વારા સમજાવવામાં આવ્યુ છે કે નજીકના સમયમાં વિષુવવૃત્તીય ચક્રવાતોના કારણે સામાજિક અસરોમાં થયેલા વધારા પાછળનું મુખ્ય કારણ દરિયાકાંઠા વિસ્તારોમાં વધી રહેલા માનવ વસ્તી અને બાંધકામ છે.&lt;ref name=&quot;WMO-IWTC&quot;&gt;&lt;/ref&gt;  પિએલ્કે ''એટ અલ.''  (2008) દ્વારા 1900-2005થી 2005 સુધીની અમેરિકન મેઇન લેન્ડ હરિકેનના કારણે થયેલી હાનિની વિસ્તૃત છણાવટ કરવામાં આવી હતી અને શોધી કાઢવામા આવ્યુ કે ખુવારીનું પ્રમાણ વધવાનું ચિત્ર સ્પષ્ટ થતું નથી.  1970 અને 1980ના દાયકાઓ દરમિયાન થયેલી હાનિ બીજા દાયકાઓ દરમિયાન થયેલી હાનિની સરખામણીમાં ખુબ ઓછી હોવાની બાબત નોંધનીય છે.  1996-2005 દરમિયાન થયેલી હાનિ પાછલા 11 દાયકાઓમાં થયેલી ખુવારીમાં બીજા ક્રમની સૌથી વધુ હાનિ છે અને ફક્ત 1926થી 1935ના દશક દરમિયાન થયેલ ખુવારીનો આંક તેની હદ વટાવી ચુક્યો છે.  1926માં ત્રાટકેલ [[મિયામી હરિકેન]] સૌથી વધુ નુક્શાનકારક વાવાઝોડુ છે જેના લીધે લગભગ 157 અબજ ડોલરની હાનિ થઈ હતી.&lt;ref name=&quot;Pielke2008&quot;&gt;&lt;/ref&gt; 

અમેરિકન ''ઇન્સ્યુરન્સ જર્નલ'' માં અનુમાનવામાં આવ્યુ છે કે આફતોના કારણે થતા નુક્શાનમાં અંદાજીત દર 10 વર્ષે સંભવિત હાનિનો આંક બેવડો થતો રહેશે કારણ કે બાંધકામોના ખર્ચાઓમાં વધારો થતો રહે છે અને બાંધકામોની સંખ્યાઓમાં વધારો તથા તેના પ્રકારોમાં બદલાવો આવી રહ્યા છે.&lt;ref&gt;ઇન્શ્યોરન્સ જર્નલ [http://www.insurancejournal.com/news/national/2006/04/18/67389.htm સાઉન્ડ રિસ્ક મેનેજમેન્ટ, સ્ટ્રોંગ ઇન્વે્સ્ટમેન્ટ રિઝલ્ટસ પ્રુવ પોઝીટીવ ફોર પીસી ઇન્ડસ્ટ્રી], 18 એપ્રિલ 2006&lt;/ref&gt;  એસોસિએશન ઓફ બ્રિટિશ ઇન્સ્યોરર્સે પણ કહ્યુ છે કે કાર્બન ઉત્સર્જનમાં ઘટાડો કરવામાં આવે તો 2080 સુધીમાં વિશુવવૃત્તીય ચક્રવાતોના કારણે ભોગવવા પડતા વધારાના વાર્ષિક ખર્ચમાં 80 ટકા જેટલો કાપ આવી શકે છે. સમુદ્ર કિનારા અને પૂર સંભવિત વિસ્તારોમાં થઈ રહેલા બાંધકામોના કારણે પણ આ ખર્ચમાં આંશિક વધારો થઈ રહ્યો છે.  એબીઆઇ (ABI) દ્વારા એવું જણાવવામાં આવ્યુ છે કે અસુરક્ષામાં ઘટાડો જેમ કે પાણી સામે રક્ષણ ધરાવતા બાંધકામો અને પૂરની સ્થિતિ સામે નિયંત્રણ માટેના પગલાઓમાં સુધારાઓ દ્વારા કેટલીક ટાળી ન શકાય તેવી અસરોના કારણે થતા ખર્ચમાંથી લાંબાગાળે નોંધપાત્ર બચત થઈ શકે તેમ છે.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.abi.org.uk/Display/File/Child/552/Financial_Risks_of_Climate_Change.pdf |title=Financial risks of climate change |publisher=Association of British Insurers |month=June |year=2005 |format=PDF |access-date=2010-04-07 |archive-date=2005-10-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20051028161015/http://www.abi.org.uk/Display/File/Child/552/Financial_Risks_of_Climate_Change.pdf |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; 

==== સ્થાનિક આબોહવામાં ફેરફારો ====
[[File:Catarina 2004-03-27 1630Z (cropped).jpg|thumb|right|પ્રથમ નોંધાયેલ દક્ષિણ એટલાન્ટિક ચક્રવાત કેટરિના માર્ચ 2004માં બ્રાઝીલ ઉપર ત્રાટક્યું.]]

ઉત્તર ગોળાર્ધમાં [[આર્કટિક]] પ્રદેશમાં દક્ષિણ ભાગ (40,00,000 લોકોના વસવાટનું સ્થળ)માં છેલ્લા 50 વર્ષ દરમિયાન તાપમાનમાં 1 અંશ સેલ્સિયસથી 3 અંશ સેલ્સિયસ (1.8 અંશ ફેરનહિટથી 5.4 અંશ ફેરનહિટ) સુધીનો વધારો અનુભવાયો છે. કેનેડા, [[અલાસ્કા]] અને રશિયા [[ના થીજી ગયેલા ભૂમિ વિસ્તારો]] પ્રાથમિક પીગળણ અનુભવી રહ્યા છે. આ બાબત જૈવ પ્રણાલીને ખોરવી અને જમીનમાં બેકટેરિયાનું પ્રમાણ વધતા આ વિસ્તારો [[કાર્બનના સમ શોષક]] હતા જે હવે કાર્બનના સ્ત્રોત બની રહ્યા છે.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.arctic.noaa.gov/essay_romanovsky.html |title=How rapidly is permafrost changing and what are the impacts of these changes? |author=Vladimir Romanovsky |publisher= NOAA|access-date= 2007-12-06}}&lt;/ref&gt; પૂર્વીય [[સાયબિરિયા]]ના પિગળણને લીધે થતા બદલાવને લગતા વૈજ્ઞાનિક અભ્યાસ દર્શાવે છે કે દક્ષિણના પ્રદેશોમાં તે એકંદરે અદ્રશ્ય થઈ રહ્યા છે અને 1971થી સાઇબિરીયના લગભગ 11 હજાર તળાવોના સ્વરૂપે લગભગ 11 ટકા જેટલું નુક્શાન થયુ છે.&lt;ref&gt;{{cite news |url=http://www.guardian.co.uk/international/story/0,,1503170,00.html |title=Shrinking lakes of Siberia blamed on global warming|author=Nick Paton Walsh |publisher=The Guardian |date=2005-06-10}}&lt;/ref&gt; આ જ સમયે પશ્ચિમ સાઇબિરીયા તેના પ્રારંભિક તબક્કામાં છે. જ્યા પિગળણને કારણે નવા તળાવો બની રહ્યા છે જે સમયાંતરે પૂર્વની જેમ અદ્રશ્ય થવા માંડશે. હજુ આગળ જતા થીજી ગયેલા સ્તરનું પિગળણ થવાથી તેમા રહેલા જૈવિક કોહવાણને કારણે [[મિથેન વાયુ છૂટો પડશે.]]

માર્ચ 2004 સુધીમાં દક્ષિણ એટલાન્ટિક મહાસાગરમાં કોઈપણ [[ટ્રોપિકલ સાયક્લોન]] જણાયો ન હતો. પ્રથમ [[એટલાન્ટિક સાયક્લોન]] [[ભુમધ્યરેખા]]ની દક્ષિણ તરફે ઉદ્દભવ્યો અને 28 માર્ચ 2004 દરમિયાન [[બ્રાઝીલ]] ઉપર 40 મિટર પ્રતિ સેકન્ડ (144 કિલોમીટર પ્રતિ કલાક)ની ગતિ ધરાવતા પવન સાથે ત્રાટક્યો. જોકે બ્રાઝીલિયન મટિરિયોલોજીસ્ટો એ વાવાઝોડુ હતું એ વાતને નકારે છે.&lt;ref&gt;{{cite news |url=http://www.usatoday.com/weather/news/2004-03-28-brazil-storm_x.htm |title=First South Atlantic hurricane hits Brazil |publisher= [[USA Today]] |date= 2004-03-28}}&lt;/ref&gt; દક્ષિણ ભાગમાં 1600 કિમી (1000 માઇલ) વધારાના વિસ્તાર સુધી નિયમન પ્રણાલીઓનું વિસ્તરણ કરવું જરૂરી બનશે. આ વાવાઝોડું વાતાવરણના બદલાવોના પરિણામે ઉદ્દભવ્યુ કે્ નહી તે બાબતે હજુ સુધી કોઈ સર્વસંમતિ સ્થપાઇ નથી.[88][90] પણ 21મી સદીના અંત સુધીમાં ગ્લોબલ વોર્મિંગ સંદર્ભે દક્ષિણ એટલાન્ટિકમાં વિષુવૃત્તીય વાવાઝોડાઓના ઉદ્દભવો માટેનું આબોહવાનું બંધારણ અસ્તિત્વમાં આવ્યું છે.[92]

=== હિમનદીઓનું સુકાવું અને અદ્રશ્ય થવું ===
[[File:Glacier Mass Balance Map.png|250px|left|thumb|1970થી પહાડી હિમનદીઓના કદમાં થયેલા ફેરફારનો નકશોપાતળાને કેસરી અને લાલમાં દર્શાવવામાં આવ્યુ છે અને વાદળીમાં જાડુ થાય છે.]]

ઐતિહાસિક સમય દરમિયાન 1550થી 1850નો શિત સમય [[લઘુ હિમયુગ]] તરીકે ઓળખાય છે અને આ સમયગાળા દરમિયાન અનેક હિમનદીઓ અસ્તિત્વમાં આવી હતી. લગભગ 1940 સુધીમાં સમગ્ર વિશ્વની હિમનદીઓ પર્યાવરણમાં ગરમીનું પ્રમાણ વધવાને કારણે સુકાવા લાગી હતી. 1950થી 1980ના સમયગાળા દરમિયાન અલ્પ માત્રામાં થયેલા ગ્લોબલ કુલીંગને કારણે ઘણી હિમનદીઓની સુકાવાની પ્રક્રિયામાં ઘટાડો નોંધાયો અને એનાથી ઉલ્ટી સ્થિતિ સર્જાઇ.  1980થી હિમનદીઓના સુકાવાની પ્રક્રિયા ખુબ જ ઝડપી અને સર્વવ્યાપી બની તથા હિમનદીઓનું અસ્તિત્વ જોખમમાં મુકાયું.  આ પ્રક્રિયા 1995થી અતિ ઝડપી બની.&lt;ref&gt;{{cite web
| author=World Glacier Monitoring Service
| title=Home page
| work=
| url=http://www.geo.unizh.ch/wgms/fog.html
| access-date=December 20
| accessyear=2005
| archive-date=2005-12-18
| archive-url=https://web.archive.org/web/20051218105620/http://www.geo.unizh.ch/wgms/fog.html
| url-status=dead
}}&lt;/ref&gt;

ઉત્તરધ્રુવ અને એન્ટાર્કટિકામાં આવેલા [[હિમશિખરો]] અને [[હિમશિલાઓ]]ને બાદ કરતા 19મી સદીના અંતથી સમગ્ર વિશ્વમાં આવેલી [[હિમનદીઓ]]ના વિસ્તારમાં 50 ટકા જેટલો ઘટાડો થયો છે.&lt;ref name=&quot;munichre&quot;&gt;{{cite web | url=http://www.munichre.com/en/ts/geo_risks/climate_change_and_insurance/retreat_of_the_glaciers/default.aspx | title=Retreat of the glaciers | publisher=Munich Re Group | access-date=2007-12-12 | archive-date=2008-01-17 | archive-url=https://web.archive.org/web/20080117092159/http://www.munichre.com/en/ts/geo_risks/climate_change_and_insurance/retreat_of_the_glaciers/default.aspx | url-status=dead }}&lt;/ref&gt; હાલમાં હિમનદીઓનો સુકાવાનો દર અને હિમદ્રવ્ય ઘટાડાનો દર [[એન્ડેસ]], [[આલ્પ્સ]], [[પાયરેનિસ]], [[હિમાલય]], [[રોકી પર્વતમાળા]]ઓ અને [[ઉત્તરના જળધોધો]]ના વિસ્તારોમાં સતતપણે વધી રહ્યો છે.

હિમનદીઓના લુપ્ત થવાની સીધી અસરો તરીકે પહાડોનું ગબડવું, પૂરની સ્થિતિ પેદા થવી અને [[હિમતળાવોના ]]ઓવરફ્લો જેવી ઘટનાઓ જ નહી પરંતુ નદીઓના પ્રવાહના વૈવિધ્યમાં પણ વધારો કરે છે.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.rrcap.unep.org/issues/glof/ |title=Glacial Lake Outburst Flood Monitoring and Early Warning System |publisher=[[United Nations Environment Programme]] |access-date=2007-12-12 |archive-date=2006-07-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20060717213108/http://www.rrcap.unep.org/issues/glof/ |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; ઉનાળા દરમિયાન હિમનદીના કદમાં ઘટાડો થવાથી પ્રવાહમાં ઘટાડો થાય છે અને આ ઘટાડો કેટલાક પ્રાંતોમાં દેખીતી રીતે અનુભવાય છે.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.nichols.edu/departments/glacier/glacier.htm |title=Recent retreat of North Cascade Glaciers and changes in North Cascade Streamflow |publisher=North Cascade Glacier Climate Project |author=Mauri S. Pelto |access-date=2007-12-28 |archive-date=2006-03-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20060307121854/http://www.nichols.edu/departments/glacier/glacier.htm |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; પર્વતમાળામાં હિમનદીઓ પાણી મેળવે છે અને હિમનદીઓ ઉપર બરફના વધતા સ્તરને કારણે બરફના પિગળવાની પ્રક્રિયા સામે રક્ષણ મળે છે. ગરમ અને સુકા વર્ષોમાં હિમનદીના પ્રવાહનો વરસાદી પાણીનો જથ્થો ઓછો અને બરફના પિગળવાના કારણે ઉત્પન્ન થતું પાણી વધારે માત્રામાં હોય છે.&lt;ref name=&quot;munichre&quot;&gt;&lt;/ref&gt;

[[હિંદુકુશ]] અને [[હિમાલય]]ની હિમનદીઓ ખુબ જ અગત્ય ધરાવે છે કારણ કે તે [[મધ્ય]], [[દક્ષિણ]], [[પૂર્વ ]]અને [[દક્ષિણ-પૂર્વ]] એશિયાના મેઘની પ્રદેશોમાંથી પસાર થતી મોટાભાગની નદીઓ માટે સુકી ઋતુ દરમિયાન પાણીનો મુખ્ય સ્ત્રોત છે.  હિમ પિગળવાની પ્રક્રિયામાં વધારો થવાના કારણે કેટલાક દાયકાઓ સુધી નદીઓમાં પાણીનો વિપુલ પ્રવાહ પેદા થશે અને પછી વિશ્વમાં સૌથી વધુ વસ્તીઆંક ધરાવતા એવા પૂર્વના કેટલાક વિસ્તારોમાં પાણીની તંગી વર્તાશે કારણ કે હિમનદીઓ લુપ્ત થઈ જશે.&lt;ref&gt;{{cite journal
| journal=[[Nature (journal)|Nature]]
| last=Barnett
| first=T. P.
| coauthors=J. C. Adam, D. P. Lettenmaier
| title= Potential impacts of a warming climate on water availability in snow-dominated regions
| url=http://www.nature.com/nature/journal/v438/n7066/full/nature04141.html
| date=November 17, 2005
| volume=438
| pages=303–309
| access-date= 2008-02-18
| doi= 10.1038/nature04141
}}&lt;/ref&gt; [[તિબેટન ઉચ્ચ પ્રદેશ]]માં હિમનો વિશ્વનો ત્રીજો સૌથી વધુ જથ્થો રહેલો છે.  ચીનના બાકીના વિસ્તારો કરતા ચાર ગણી માત્રામાં અહી તાપમાનમાં વધારો થઈ રહ્યો છે અને હિમનદીઓના સુકાવાની ગતિ અહી વિશ્વના બીજા કોઈપણ ભાગની સરખામણીમાં સૌથી વધુ છે.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20100123192540/http://www.google.com/hostednews/afp/article/ALeqM5g1eE4Xw3njaW1MKpJRYOch4hOdLQ તિબેટને ગ્લોબલ વોર્મિંગના ફાયદાઓઃ ચાઇનિઝ ઓફિશિયલ],&lt;/ref&gt; 

સંયુક્ત રાષ્ટ્રસંઘના આબોહવા અંગેના અહેવાલ મુજબ તાપમાન વધવાને કારણે [[હિમાલય]]ની હિમનદીઓ કે જે એશિયાની સૌથી મોટી નદી જેવી કે [[ગંગા]], [[સિંધુ]], [[બ્રહ્મપુત્ર]], [[યાગત્સે]], [[મેકોંગ]], સાલ્બીન અને યેલો વગેરે નદીઓના પાણીના સ્ત્રોત છે. તે 2035 સુધીમાં લુપ્ત થઈ શકે છે.  હિમાલયમાંથી ઉદ્દભવતી નદીઓના [[મેદાની પ્રદેશો]]માં લગભગ 2.4 અબજ લોકો વસવાટ કરે છે.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.peopleandplanet.net/pdoc.php?id=3024 |title=Big melt threatens millions, says UN |publisher=People and the Planet |date=2007-06-24 |access-date=2007-12-28 |archive-date=2007-08-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070819200515/http://www.peopleandplanet.net/pdoc.php?id=3024 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;  આવનારા દાયકાઓમાં ભારત, ચીન, [[પાકિસ્તાન]], [[બાંગ્લાદેશ]], [[નેપાળ ]]અને [[મ્યાનમાર]]માં પ્રથમ પૂર અને પછી [[દુકાળ]]ની સ્થિતિઓ સર્જાઇ શકે છે.  એકલા ભારતમાં જ 50 કરોડ કરતા વધુ લોકોને ગંગા નદી પીવાલાયક અને ખેતીવાડીનું પાણી પૂરૂ પાડે છે.&lt;ref&gt;{{cite web
| author=
| title=Ganges, Indus may not survive: climatologists
| publisher=Rediff India Abroad
| url=http://www.rediff.com/news/2007/jul/24indus.htm
| date=2007-07-25
| access-date= December 21 | accessyear=2007
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web
| author=China Daily
| title=Glaciers melting at alarming speed
| publisher=People's Daily Online
| url=http://english.peopledaily.com.cn/90001/90781/90879/6222327.html
| date=2007-07-24
| access-date=December 21
| accessyear=2007
| archive-date=2013-09-23
| archive-url=https://web.archive.org/web/20130923011323/http://english.peopledaily.com.cn/90001/90781/90879/6222327.html
| url-status=dead
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web
| author=Navin Singh Khadka
| title=Himalaya glaciers melt unnoticed
| publisher=[[BBC]]
| url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/3998967.stm
| date=2004-11-10
| access-date= December 21 | accessyear=2007
}}&lt;/ref&gt;  જોકે એ વાત સ્વીકારવી રહી કે હિમાલયની હિમનદીઓના ઋતુગત પ્રવાહમાં વધારો થવાના કારણે સમગ્ર 20મી સદી દરમિયાન ઉત્તર ભારતમાં કૃષિ ઉત્પાદનમાં વધારો થયો છે.&lt;ref&gt;{{cite journal |last=Rühland |first=Kathleen |authorlink= |coauthors=''et al.'' |year=2006 |month= |title=Accelerated melting of Himalayan snow and ice triggers pronounced changes in a valley peatland from northern India |journal=Geophysical Research Letters |volume=33 |issue= |pages=L15709 |doi=10.1029/2006GL026704 |url= |access-date=  |quote= }}&lt;/ref&gt; 

પહાડી હિમનદીઓમાં થઈ રહેલો ઘટાડો ખાસ કરીને પશ્ચિમ ઉત્તર અમેરિકા, ફ્રાન્સ-જોસેફ લેન્ડ, એશિયા-આલ્પ્સ, પાયરેનિસ, ઇન્ડોનેશિયા અને આફ્રિકા તથા દક્ષિણ અમેરિકાના વિષુવવૃત્તીય અને ઉપ-વિષુવવૃત્તીય પ્રદેશોમાં થયો છે. અને 19મી સદીથી જ વૈશ્વિક તાપમાનમાં વધારાની પ્રક્રિયામાં ગુણાત્મક ભૂમિકા ભજવી છે.  ઘણી હિમનદીઓ લુપ્ત થઈ રહી છે જેણે સ્થાનિક વિસ્તારના લોકોના ભવિષ્યના પાણીના સ્ત્રોતો અંગેની ચિંતામાં વધારો કર્યો છે.  પશ્ચિમ-ઉત્તરિય અમેરિકામાં 47 ઉત્તરિય કાસ્કેડ હિમનદીઓમાંની બધી જ હિમનદીઓ સુકાઇ રહી હોવાનું માલુમ પડ્યુ છે.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.nichols.edu/departments/glacier/glacier.htm |title=North Cascade Glacier Climate Project |publisher=North Cascade Glacier Climate Project |author=Mauri S. Pelto |access-date=2007-12-28 |archive-date=2006-03-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20060307121854/http://www.nichols.edu/departments/glacier/glacier.htm |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; 

[[File:Retreat of the Helheim Glacier, Greenland.jpg|thumb|200px|right|ગ્રીનલેન્ડની હેલ્હેમ હિમનદીનું સુકાવું]]

[[માનવ વસ્તી]] માટે હિમનદીઓની ઉપસ્થિતિ અને મહત્વ ખુબ જ જરૂરી હોવા છતા ઉષ્ણ અક્ષાંશોની પર્વતમાળાઓ અને ખિણોમાં આવેલી હિમનદીઓ સમગ્ર પૃથ્વી પરના હીમનદી સંબંધી બરફનો બહુ જ અલ્પ હિસ્સો ધરાવે છે.  એમાનો લગભગ 99 ટકા હિસ્સો ધ્રુવ પ્રદેશો, એન્ટાર્કટિકા અને ગ્રીનલેન્ડમાં આવેલી મહાકાય હિમશીલાઓ સ્વરૂપે રહેલો છે.  ખુબ જ જાડાઇ ધરાવતી આ ખંડો જેવડી મહાકાય હિમશીલાઓ ધ્રુવીય અને ઉપ-ધ્રુવીય ભૂમિને સતતપણે હિમશીખરો સ્વરૂપે ઢાંકતી રહે છે.{{convert|3|km|mi|abbr=off}}  જે રીતે વિપુલ પાણી ધરાવતા તળાવો માંથી નદીઓ વહેતી રહે છે તેજ રીતે અસંખ્ય હિમનદીઓ હિમશીલાઓમાંથી મહાસાગરો તરફ બરફનું વહન કરે છે. 

આ પ્રકારની હિમનદીઓમાં સુકાઇ જવાની પ્રક્રિયા માલુમ પડી છે જેને પરિણામે બરફના વહનનો દર વધ્યો છે.  [[ગ્રીનલેન્ડ]]માં અગાઉ ઘણા સમયથી સતત અને સ્થિત હતી એવી કેટલીક વિશાળ હિમનદીઓ 2000થી સુકાવા માંડી છે.  કેટલાક સંશોધનો દ્વારા શોધી કાઢવામાં આવ્યુ છે કે હેલ્હેમ, [[જેકોબશોન ઇસ્બે]] અને કાંગરડલુગસુક નામની ત્રણ વિશાળ હિમનદીઓ સંયુક્તપણે 16 ટકાથી વધારે [[ગ્રીનલેન્ડની હિમશીલાઓ]]ના બરફનું વહન કરે છે.  1950 અને 1970ના દાયકાઓ દરમિયાન ખેંચવામાં આવેલી ઉપગ્રહીય તસ્વીરો અને હવાઇ ફોટાઓ દ્વારા જોઈ શકાય છે કે હિમનદીઓમાં આગળનો ભાગ દાયકાઓ સુધી બદલાયા વગરનો એક જ આકાર ધરાવતો હતો.  પરંતુ 2001થી તેની સુકાઇ જવાની શરૂઆત ખુબ જ ઝડપી બની.{{convert|7.2|km|mi|abbr=on}} 2001થી 2005 વચ્ચે.  તેની સુકાઇ જવાની પ્રક્રિયા {{convert|20|m|ft|abbr=on}}રોજ{{convert|32|m|ft|abbr=on}}બરોજ વધતી રહી છે.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://currents.ucsc.edu/05-06/11-14/glacier.asp |title=Rapidly accelerating glaciers may increase how fast the sea level rises|author=Emily Saarman|publisher=UC Santa Cruz Currents |date= 2005-11-14 |access-date= 2007-12-28}}&lt;/ref&gt;  જેકોબશોન ઇસ્બે નામની હિમનદી પશ્ચિમ ગ્રીનલેન્ડમાં સ્થાઈ માર્ગે લગભગ 1950થી આખો દિવસ વહી રહી હતી.{{convert|24|m|ft|abbr=on}}  હિમનદીનું બરફનું બનેલું મુખ તુટવાની શરૂઆત વર્ષ 2000થી થઈ જેને પરિણામે વર્ષ 2003 સુધીમાં સંપૂર્ણપણે વિઘટન થયું. જ્યારે સુકાઇ જવાનો દર {{convert|30|m|ft|abbr=on}}બમણાથી વધુ થઈ ગયો.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.nasa.gov/vision/earth/lookingatearth/jakobshavn.html |title=Fastest Glacier in Greenland Doubles Speed |publisher=[[NASA]] |date=2004-12-01 |author=Krishna Ramanujan |access-date=2007-12-28 |archive-date=2006-06-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20060619191601/http://www.nasa.gov/vision/earth/lookingatearth/jakobshavn.html |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; 

=== મહાસાગરો ===
ગ્લોબલ વોર્મિંગ સંદર્ભે મહાસાગરની ભૂમિકા ખુબ જ જટીલ છે. મહાસાગરો કાર્બન ડાયોક્સાઇડ શોષક તરીકે કાર્ય કરે છે અને ઘણો ખરો કાર્બન ડાયોક્સાઇડ શોષી લે છે જે નહીતો વાતાવરણમાં ભળી શકે પણ CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;ના વધારે પ્રમાણને કારણે [[મહાસાગરો એસિડીક બન્યા]] છે.  વધુમા મહાસાગરનું તપમાન વધવાને કારણે તેઓ ખુબ વધારે માત્રામાં CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;નું શોષણ કરી શકતા નથી.  ગ્લોબલ વોર્મિંગને કારણે મહાસાગરો ઉપર અનેક અસરો થવાની સંભાવનાઓ સ્પષ્ટ થતી જણાય છે. વર્તમાન અસરોમાં ગરમીમાં થઈ રહેલા વધારાને કારણે સમુદ્ર સપાટીની ઊંચાઈમાં થઈ રહેલો વધારો અને હિમશીલાઓનું સતત પિગળવું તથા મહાસાગરોની સપાટીની ગરમીમાં થઈ રહેલો વધારો વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. જે તાપમાનના સમીકરણના વધારા તરફ દોરી જાય છે.

==== સમુદ્ર સપાટીની ઊંચાઈમાં વધારો ====
{{Double image stack|left|Holocene Sea Level.png|Recent Sea Level Rise.png|200|Sea level rise during the Holocene.|Sea level has been rising {{#expr: 20/120 round 1}} cm/year, based on measurements of [[sea level rise]] from 23 long [[tide gauge]] records in geologically stable environments.}}

વૈશ્વિક સામાન્ય તાપમાનમાં થઈ રહેલા વધારાને કારણે મહાસાગરોનું કદ વિસ્તરે છે અને અગાઉ જે પાણી હિમનદી સ્વરૂપે ભૂમિ વિસ્તારોમાં બંધાયેલું હતું જેમકે ગ્રીનલેન્ડ અને એન્ટાર્કટિકાની હિમશીલાઓનું વધારાનું પાણી મહાસાગરોમાં ભળે છે. સમગ્ર વિશ્વની લગભગ બધી જ હિમનદીઓના જથ્થામાં 2050 સુધીમાં 60 ટકા જેટલો સરેરાશ ઘટાડો થવાની સંભાવના છે.&lt;ref name=&quot;Schneeberger2993&quot;&gt;{{cite journal |last=Schneeberger |first=Christian |authorlink= |coauthors=''et al.'' |year=2003 |month= |title=Modelling changes in the mass balance of glaciers of the northern hemisphere for a transient 2×CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; scenario |journal=Journal of Hydrology |volume=282 |issue=1&amp;ndash;4 |pages=145&amp;ndash;163 |doi=10.1016/S0022-1694(03)00260-9 |url= |access-date=  |quote= }}&lt;/ref&gt;  સાથે સાથે ગ્રીનલેન્ડમાં અંદાજીત દર વર્ષે {{convert|239|+/-|23|km3}}જેટલા દરથી બરફ પિગળી રહ્યો છે અને આમાનો મોટો ભાગ પૂર્વીય ગ્રીનલેન્ડ ધરાવે છે.&lt;ref name=&quot;Chen2006&quot;&gt;{{cite journal |last=Chen |first=J. L. |authorlink= |coauthors=Wilson, C. R.; Tapley, B. D. |year=2006 |month= |title=Satellite Gravity Measurements Confirm Accelerated Melting of Greenland Ice Sheet |journal=Science |volume=313 |issue=5795 |pages=1958&amp;ndash;1960 |doi=10.1126/science.1129007 |url= |access-date=  |quote= |pmid=16902089 }}&lt;/ref&gt; જો કે 21મી સદી દરમિયાન એન્ટાર્કટિક હિમશીલાઓમાં વરસાદ વધવાને કારણે વધારો થવાનો અંદાજ છે.&lt;ref name=&quot;ar4wg1ch5&quot;&gt;&lt;/ref&gt;  આઇપીસીસી (IPCC)ના સ્પેશિયલ અહેવાલ અને એમિશન સિનારિયો(SRES) A1B મુજબ સમગ્ર વિશ્વની 2090ના દશકાના મધ્યભાગ સુધીમાં{{convert|0.22|to|0.44|m|in|abbr=on}} 1990ની કક્ષાની સમુદ્ર સપાટીની ઊંચાઈ પ્રાપ્ત કરશે અને હાલમાં તે પ્રતિવર્ષના{{convert|4|mm|abbr=on}} દરથી વધી રહી છે.&lt;ref name=&quot;ar4wg1ch5&quot;&gt;{{cite web |publisher= Cambridge University Press, Cambridge, United Kingdom and New York, NY, USA. |author= Bindoff, N.L., J. Willebrand, V. Artale, A, Cazenave, J. Gregory, S. Gulev, K. Hanawa, C. Le Quéré, S. Levitus, Y. Nojiri, C.K. Shum, L.D. Talley and A. Unnikrishnan |editor= Solomon, S., D. Qin, M. Manning, Z. Chen, M. Marquis, K.B. Averyt, M. Tignor and H.L. Miller |title= Observations: Oceanic Climate Change and Sea Level. In: Climate Change 2007: The Physical Science Basis. Contribution of Working Group I to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change |url= http://www.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar4/wg1/ar4-wg1-chapter5.pdf |format= PDF |access-date= 2007-12-29 |accessyear=  |year= 2007 |archive-date= 2017-05-13 |archive-url= https://web.archive.org/web/20170513164252/http://www.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar4/wg1/ar4-wg1-chapter5.pdf |url-status= dead }}&lt;/ref&gt;  1900થી સમુદ્ર સપાટીની ઊંચાઈ{{convert|1.7|mm|abbr=on}} દરવર્ષે વધી રહી છે.&lt;ref name=&quot;ar4wg1ch5&quot;&gt;&lt;/ref&gt; 1993થી [[TOPEX/Poseidon]] [[ઉપગ્રહીય]] સમુદ્ર સપાટી માપક યંત્રે{{convert|3|mm|abbr=on}} પ્રતિવર્ષનો ઊંચાઈનો દર દર્શાવ્યો છે.&lt;ref name=&quot;ar4wg1ch5&quot;&gt;&lt;/ref&gt;

છેલ્લા 20 હજાર વર્ષો દરમિયાન હિમ પિગળવાના કારણે [[સમુદ્ર સપાટીની ઊંચાઈ]]માં થયેલા વધારા કરતા પણ વધુ સમુદ્ર સપાટીની ઊંચાઈ હાલના વર્ષોમાં વધી છે.{{convert|120|m}} 7000 વર્ષ પહેલા તેના જેટલી માત્રા વધી હતી.&lt;ref name=&quot;Fleming1998&quot;&gt;{{cite journal |last=Fleming |first=Kevin |authorlink= |coauthors=''et al.'' |year=1998 |month= |title=Refining the [[eustatic]] [[sea-level curve]] since the Last Glacial Maximum using far- and intermediate-field sites |journal=Earth and Planetary Science Letters |volume=163 |issue=1&amp;ndash;4 |pages=327&amp;ndash;342 |doi=10.1016/S0012-821X(98)00198-8 |url= |access-date=  |quote= }}&lt;/ref&gt; [[હોલોસિન ક્લામેટિક ઓપ્ટિમમ]] પછી વૈશ્વિક તાપમાનમાં ઘટાડો થયો હતો જેને પરિણામે આજથી લગભગ{{convert|0.7|+/-|0.1|m|in|abbr=on}} પૂર્વે 4000થી 2500 વર્ષ વચ્ચેના સમયગાળામાં સમુદ્ર સપાટીની ઊંચાઈમા સતત ઘટાડો થતો રહ્યો છે.&lt;ref name=&quot;Goodwin1998&quot;&gt;{{cite journal |last=Goodwin |first=Ian D. |authorlink= |coauthors= |year=1998 |month= |title=Did changes in Antarctic ice volume influence late Holocene sea-level lowering? |journal=Quaternary Science Reviews |volume=17 |issue=4&amp;ndash;5 |pages=319&amp;ndash;332 |doi=10.1016/S0277-3791(97)00051-6 |url= |access-date=  |quote= }}&lt;/ref&gt; 3000 વર્ષ પૂર્વેથી 19મી સદીની શરૂઆતના સમયગાળા દરમિયાન અમુક નજીવા ફેરફારોને બાદ કરતા સમુદ્ર સપાટીની ઊંચાઈ સ્થાઇ રહી હતી.  જોકે [[મધ્યયુગના ગરમ સમયગાળા]]ને કારણે સંમુદ્ર સપાટીની ઊંચાઈમાં થોડો ઘણો વધારો થયો હોઇ શકે અને પેસિફિક મહાસાગરમાંથી કેટલાક પૂરાવાઓ મળ્યા છે જે દર્શાવે છે કે કદાચ{{convert|0.9|m|abbr=on}} હાલની સમુદ્ર સપાટીની ઊંચાઈ કરતા પણ 700 BP વધારે ઊંચાઈ એ સમયે હતી.&lt;ref&gt;{{cite journal |last=Nunn |first=Patrick D. |authorlink= |coauthors= |year=1998 |month= |title=Sea-Level Changes over the Past 1,000 Years in the Pacific |journal=Journal of Coastal Research |volume=14 |issue=1 |pages=23&amp;ndash;30 |doi=10.2112/0749-0208(1998)014[0023:SLCOTP]2.3.CO;2 |url= |access-date=  |quote= |doi_brokendate=2009-01-29 }}&lt;/ref&gt;

2007માં પ્રકાશિત થયેલા પેપરમાં આબોહવાના નિષ્ણાંત [[જેમ્સ હાન્સેન]] ''એટ અલ.''  દ્વારા એવો દાવો કરાયો હતો કે ધ્રુવીય પ્રદેશોમાં આવેલી [[હિમશીલા]]ઓ ધીમેધીમે કે એકસરખા વલણથી પિગળતી નથી પરંતુ ભૂસ્તરશાસ્ત્રના નિયમો મુજબ જ્યારે ચોક્કસ વસ્તુમાં હદ બહારનો ઉમેરો થાય ત્યારે એકાએક જ હિમશીલાઓ અસંતુલિત બની શકે છે. આ પેપરમાં હાન્સેન ''એટ અલ.''  જણાવે છે કે

&lt;blockquote&gt;BAU GHGની કલ્પનાઓ આ સદીમાં સમુદ્ર સપાટીની ઊંચાઈમાં મોટાપાયે વધારો કરવાના તારણો IPCC (2001, 2007)ના નિષ્કર્ષ -એકવીસમી સદીમાં ગ્રીનલેન્ડ અને એન્ટાર્કટિકાનો ફાળો સમુદ્ર સપાટીની ઊંચાઈ વધારવામાં અલ્પ છે-સાથે સંમત નથી. જોકે આઇપીસીસી (IPCC)ના વિશ્લેષણો અને ધારણાઓ ભીની હિમશીલાઓના અસંતુલિત હિમપ્રવાહો અને સતત ધોવાણ પામતી હિમપાટોના અસમાન ભૌતિક સ્વભાવ સાથે સુસંગત નથી કે અમે રજૂ કરેલા પ્રાચીન આબોહવાના હિમશીલાઓ અને સમુદ્ર સપાટીની ઊંચાઈ વચ્ચેના કોઈ સ્પષ્ટ સંબંધ નો અભાવ દર્શાવતા પૂરવાઓ સાથે બંધબેસતા નથી.&lt;ref&gt;{{cite journal | last = Hansen | first = James | coauthors = ''et al.'' | year = 2007 | url = http://pubs.giss.nasa.gov/docs/2007/2007_Hansen_etal_2.pdf | title = Climate change and trace gases | journal = Phil. Trans. Roy. Soc. A | volume = 365 | pages = 1925–1954 | format = [[Portable Document Format|PDF]] | doi = 10.1098/rsta.2007.2052 | access-date = 2010-04-07 | archive-date = 2011-10-22 | archive-url = https://web.archive.org/web/20111022020035/http://pubs.giss.nasa.gov/docs/2007/2007_Hansen_etal_2.pdf | url-status = dead }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111022020035/http://pubs.giss.nasa.gov/docs/2007/2007_Hansen_etal_2.pdf |date=2011-10-22 }}&lt;/ref&gt;&lt;/blockquote&gt;

હિમશીલાઓના ભંગાણને કારણે થતી સમુદ્રસપાટીની ઊંચાઈમાં થતો વધારો સમગ્ર પૃથ્વી પર અસમાન રીતે થાય છે. હિમશીલાઓ ધરાવતા પ્રદેશના દ્રવ્યમાં ઘટાડો થતો હોવાથી ત્યાં [[ગુરૂત્વાકર્ષણ બળ]] ઘટે છે. પરિણામે ત્યાનાં સ્થાનિક સમુદ્ર સપાટીની ઊંચાઈના વધારામાં ઉણપ આવે છે અથવા તો સમુદ્ર સપાટી નીચી જાય છે. જે તે પ્રદેશના દ્રવ્યમાં ઘટાડો થવાના કારણે પૃથ્વીની [[જડત્વની ચાકમાત્રા]]માં પણ ફેરફાર થાય છે અને [[પૃથ્વીના આવરણ]] પરના દ્રવ્ય પ્રવાહને થયેલા દ્રવ્ય ઘટાડાને પૂરવા 10થી 15 હજાર વર્ષની જરૂર પડે છે. પૃથ્વીની જડત્વની ચાકમાત્રામાં થયેલા આવા ફેરફારને કારણે ધ્રુવોનું સ્થાન ફેરવાય છે. જેમાં સૂર્ય સંબંધી પૃથ્વીની [[ભ્રમણધરી ]]બદલાતી નથી પણ પૃથ્વીનો નક્કર ગોળો તેને અનુરૂપ ફરે છે. આ ફેરફારો પૃથ્વીના [[દળના સ્થાન]]માં ફેરફારો કરે છે અને વધુમાં [[પૃથ્વીના ખડકોના સ્તરો]] પર અસર કરે છે. અથવા તો વૈશ્વિક બળના ક્ષેત્રો પર અસર કરે છે. જેને કારણે વૈશ્વિક સમુદ્ર સપાટીની ઊંચાઈમાં 5 મીટરનો વધારો થવાના બદલે પશ્ચિમ એન્ટાર્કટિકામાં સમુદ્ર સપાટીમાં લગભગ 25 સેમીની ઉણપ વર્તાય છે. જ્યારે યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ, કેનેડાના કેટલાક ભાગો અને હિંદ મહાસાગરમાં 6.5 મીટર સુધીનો સમુદ્ર સપાટીમાં વધારો અનુભવાશે.&lt;ref&gt;{{cite journal|doi=10.1126/science.1166510|title=The Sea-Level Fingerprint of West Antarctic Collapse|year=2009|last1=Mitrovica|first1=J. X.|first2=N.|first3=P. U.|journal=Science|volume=323|pages=753}}&lt;/ref&gt;

2008માં એન્ડર્સ કાર્લસનની આગેવાની હેઠળના સંશોધક ગ્રુપે યુનિવર્સિટી ઓફ વિસ્કોન્સીનથી એક પેપર પ્રકાશિત કર્યુ હતું. 9000 વર્ષ પૂર્વે ઉત્તરીય અમેરિકામાં થયેલ ભારે વરસાદને દાખલા રૂપે લઇ અનુમાન રજૂ કર્યુ હતું કે આવતી સદીમાં સમુદ્ર સપાટીની ઊંચાઈમાં 1.3 મીટરનો વધારો થશે. એ પણ આઇપીસીસી (IPCC)ના અનુમાનો કરતા ખુબ જ વધારે છે.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.newscientist.com/article/dn14634-sea-level-rises-could-far-exceed-ipcc-estimates.html|title=Sea level rises could far exceed IPCC estimates|access-date= 2009-01-24|publisher=New Scientist}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal|doi=10.1038/ngeo285|title=Rapid early Holocene deglaciation of the Laurentide ice sheet|year=2008|author=Carlson, Anders E.|journal=Nature Geoscience|volume=1|pages=620|first2=Allegra N.|first3=Delia W.|first4=Rosemarie E.|first5=Gavin A.|first6=Faron S.|first7=Joseph M.|first8=Elizabeth A.}}&lt;/ref&gt;  છતા હાલમાં નાની હિમશીલાઓ માથી નિકળતા હિમપ્રવાહોના નમુનાઓ દર્શાવે છે કે આવતી સદીમાં સંભવિત સમુદ્ર સપાટીની ઊંચાઈના વધારાની મહત્તમ માત્રા 80 સેમી હોવી જોઇએ અને તે [[સંતુલન અક્ષાંશ રેખા]] નિચેથી સમુદ્ર સુધી કેટલી ઝડપે બરફનો પ્રવાહ પસાર થાય તે તેની મર્યાદાઓ ધ્યાનમાં રાખીને અનુમાન કરાયુ છે.&lt;ref&gt;{{cite journal|doi=10.1126/science.1159099|year=2008|month=September|author=Pfeffer, Wt; Harper, Jt; O'Neel, S|title=Kinematic constraints on glacier contributions to 21st-century sea-level rise.|volume=321|issue=5894|pages=1340–3|issn=0036-8075|pmid=18772435|journal=Science (New York, N.Y.)}}&lt;/ref&gt;

==== તાપમાનનો વધારો ====
1961થી 2003 દરમિયાન વૈશ્વિક સમુદ્રી તાપમાનમાં 0.10 અંશ સેલ્સિયસનો વધારો થયો છે.  (આ તાપમાન સમુદ્રની સપાટીથી 700 મીટરના ઉંડાણ માટે લાગુ પડે છે.) વરસોવરસ અને લાંબા સમયગાળાને અનુલક્ષી થયેલ વધારામાં વૈવિધ્ય જોવા મળે છે, જેમ કે વૈશ્વિક સમુદ્રની ઉષ્માની માત્રાના નિરીક્ષણો 1991થી 2003 સુધીના સમયગાળા દરમિયાન ગરમીનો ઊંચો દર બતાવે છે. પરંતુ 2003થી 2007 દરમિયાન ઠંડા થયા છે.&lt;ref name=&quot;ar4wg1ch5&quot;&gt;&lt;/ref&gt; 1950 અને 1980 વચ્ચેના દાયકાઓ દરમિયાન [[એટલાન્ટિક મહાસાગરના દક્ષિણ ભાગ]]નું તાપમાન 0.17 અંશ સેલ્શિયસ (0.31 અંશ ફેરનહિટ) વધ્યુ છે. જે સમગ્ર વિશ્વના મહાસાગરોના સંયુક્ત તાપમાનના વધારા કરતા બમણુ છે.&lt;ref&gt;{{cite journal | url=http://www.sciencemag.org/cgi/content/full/295/5558/1275?ijkey=nFvdOLNYlMNZU&amp;keytype=ref&amp;siteid=sci |title=Warming of the Southern Ocean Since the 1950s |first=Sarah T. |last=Gille |journal= [[Science (journal)|Science]] |date=February 15, 2002|volume=295|number=5558pages=1275–1277 |doi=10.1126/science.1065863 |pages=1275 |pmid=11847337 | issue=5558}}&lt;/ref&gt; ઉષ્ણતાની જૈવિક પ્રણાલીઓ (જેમકે સામુદ્રિક બરફ પિગળવાથી કાંઠા વિસ્તારમાં ઉડતી સેવાળ જેવી વનસ્પતિઓ અસર પામે છે.)ની સાથેસાથે ઉષ્ણતા મહાસાગરની CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; શોષવાની ક્ષમતામાં ઘટાડો કરે છે. {{Citation needed|date=June 2008}}

==== એસિડીકરણ  ====
મહાસાગરોનું એસિડીકરણ વાતાવરણમાં વધતા [[CO2|CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;]]ની અસર છે અને તે [[ગ્લોબલ વોર્મિંગ]]નું સીધુ પરિણામ નથી. જીવસૃષ્ટિ દ્વારા છોડવામાં આવતી CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;ના વિપુલ જથ્થાને મહાસગરો સમાવી લે છે., જે ઓગાળેલા વાયુ સ્વરૂપે અથવા નાના દરિયાઇ જીવોના અસ્થિઓ સ્વરૂપે તળીએ બેસે છે અને ચોક કે ચુનાના પથ્થરમાં રૂપાંતરિત થાય છે. હાલના સમયમાં મહાસાગરો દ્વારા વ્યક્તિ દીઠ વાર્ષિક 1 ટન જેટલો CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; શોષવામાં આવે છે.  એવો અંદાજ છે કે 1800થી આજ સુધી માનવિય ગતિવિધીઓ દ્વારા ઉત્પન્ન થયેલા કુલ CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;નો લગભગ અડધો જથ્થો સમુદ્ર દ્વારા શોષણ થવા પામ્યો છે (1800થી 1994 દરમિયાન 118 ± 19 પેટાગ્રામ).&lt;ref name=&quot;Sabine2004&quot;&gt;{{cite journal |last=Sabine |first=Christopher L. |authorlink= |coauthors=''et al.'' |year=2004 |month= |title=The Oceanic Sink for Anthropogenic CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; |journal=Science |volume=385 |issue=5682 |pages=367&amp;ndash;371 |doi=10.1126/science.1097403 |url= |access-date=  |quote=|pmid=15256665 }}&lt;/ref&gt; 

પાણીમાં CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; ભળવાથી નબળો [[કાર્બોનિક એસિડ]] બને છે અને [[ઔધોગિક ક્રાન્તિ]] પછીથી ગ્રીન હાઉસ વાયુમાં થયેલા વધારાને કારણે સમુદ્રી પાણીની [[pH]] 0.1 યુનિટ ઘટીને 8.2 થવા પામી છે.  આગાહી મુજબના ઉત્સર્જનો 2100 સુધી pHની માત્રામાં વધારે 0.5નો ઘટાડો પ્રેરી શકે છે જે સ્તર કદાચ અબજો વર્ષ દરમિયાન જોવામાં આવ્યુ નહી હોય અને દુર્ભાગ્યપણે ફેરફારોનો આ દર સંભવત કોઈપણ સમયગાળા દરમિયાન થયેલા ફેરફારના દર કરતા 100 ગણો વધારે હશે.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/sci/tech/4633681.stm |title=Emission cuts 'vital' for oceans|date=2005-06-30 |publisher=[[BBC]] |access-date= 2007-12-29}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://royalsociety.org/document.asp?tip=0&amp;id=3249|title=Ocean acidification due to increasing atmospheric carbon dioxide|publisher=[[Royal Society]]|date=2005-06-30|access-date= 2008-06-22}}&lt;/ref&gt; 

વધી રહેલા એસિડીકરણને કારણે પરવાળાના ખડકો ઉપર તેની હાનિકારક અસરો શક્ય છે.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.opendemocracy.net/globalization-climate_change_debate/2558.jsp |title=Global warming and coral reefs |auithor=Thomas J Goreau |publisher=Open Democracy |date=2005-05-30 |access-date=2007-12-29 |archive-date=2006-02-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20060221053516/http://www.opendemocracy.net/globalization-climate_change_debate/2558.jsp |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; 1998ના વર્ષ દરમિયાન સમગ્ર વિશ્વના 16 ટકા પરવાળાના ખડકો ગરમ પાણીના કારણે પેદા થતી ધોવાણની રાસાયણિક પ્રક્રિયા દ્વારા નાશ પામ્યા&lt;ref name=&quot;Walther2002&quot;&gt;{{cite journal |last=Walther |first=Gian-Reto |authorlink= |coauthors=''et al.'' |year=2002 |month= |title=Ecological responses to recent climate change |journal=Nature |volume=416 |issue=6879 |pages=389&amp;ndash;395 |doi=10.1038/416389a |url= |access-date=  |quote= }}&lt;/ref&gt; અને સંજોગોવશાત આ વર્ષ અત્યાર સુધીનું સૌથી ગરમ વર્ષ નોંધાયુ છે અને કેલ્શિયમ કાર્બોનેટ ધરાવતા છીપ તથા બીજી જીવ સૃષ્ટિને હાનિ પહોંચવાની ચિંતાઓ પ્રવર્તે છે.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://dsc.discovery.com/news/2006/07/05/acidocean_pla.html |title=Rising Ocean Acidity Threatens Reefs | author=Larry O'Hanlon |publisher=Discovery News |date=2006-07-05 |access-date= 2007-12-29}}&lt;/ref&gt; 

==== ઉષ્ણતાવાહક પ્રવાહોનું બંધ થવું  ====
કેટલાક અનુમાનો છે કે ગ્લોબલ વોર્મિંગને કારણે ઉષ્ણતાવાહક પ્રવાહોના બંધ થવાથી ઉત્તરીય એટલાન્ટિકમાં સ્થાનિક ઠંડક પ્રેરાઇ અને જેને કારણે આજુબાજુના પ્રદેશોમાં ઠંડક પ્રસરે અથવા તો ગરમીમાં ઘટાડો થઇ શકે છે.{{Citation needed|date=January 2009}} તેની અસરો [[સ્કેન્ડનેવિયા]] અને [[બ્રિટન]] જેવા ચોક્કસ પ્રદેશો પર થઇ શકે છે કે જે [[ઉત્તરીય એટલાન્ટિક પ્રવાહો]]ને કારણે ઉષ્ણ બન્યા છે.

નજીકના ભવિષ્યમાં આ પ્રકારના પ્રવાહો બંધ થવાની શક્યતાઓ સ્પષ્ટ નથી. ગલ્ફ પ્રવાહોના ટૂંકાગાળા માટે સ્થાઇ થવાના અને ઉત્તરીય એટલાન્ટિક પ્રવાહો સંભવત નબળા પડવા અંગેના કેટલાક સંકેતો હાથ લાગ્યા છે.{{Citation needed|date=January 2009}} જોકે નબળા પડવાની માત્રા અને તે પ્રવાહોના બંધ થવા માટે પૂરતા છે કે નહી તે બાબત હાલમાં ચર્ચા વિચારણા ઉપર છે. હજુ સુધી ઉત્તરીય યુરોપ કે આસપાસના પ્રદેશોમાં ઠંડકનું પ્રમાણ વર્તાયુ નથી.{{Citation needed|date=January 2009}} લેન્ટન એટ અલ. શોધી કાઢ્યુ છે કે ઢોંગીવેડા સ્પષ્ટપણે આ સદીમા THC ટીપીંગ પોઇન્ટ વટાવી જતા જણાય છે.&lt;ref&gt;{{cite doi|10.1073/pnas.0705414105}}&lt;/ref&gt;

==== ઓક્સિજનની માત્રામાં ઘટાડો ====
સમુદ્રોમાં ઓગળેલા ઓક્સિજનના જથ્થામાં ઘટાડો થઇ શકે છે જે સામુદ્રિક સૃષ્ટિ માટે પ્રતિકૂળ પરિણામો આણી શકે છે.&lt;ref&gt;{{cite doi|10.1126/science.240.4855.996}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite doi|10.1038/ngeo420}}&lt;/ref&gt;

== હકારાત્મક પ્રતિભાવક અસરો  ==
ગ્લોબલ વોર્મિંગની કેટલીક દેખીતી અને સંભવિત અસરો [[હકારાત્મક પ્રતિભાવક]] અસરો છે જે ગ્લોબલ વોર્મિંગના વધારામાં સીધુ જ જવાબદાર છે. [[આઇપીસીસી (IPCC)ના ચોથા આંકલન અહેવાલ]]માં નોંધવામાં આવ્યુ છે કે માનવસૃષ્ટિ દ્વારા ફેલાતી ગરમી કેટલીક એકાએક અને ફેરવી ન શકાય તેવી અસરોને જન્મ આપે છે અને તે આબોહવાના ફેરફારના દર અને તીવ્રતા ઉપર આધાર રાખે છે. આમ થવાનું મુખ્ય કારણ હકારાત્મક પ્રતિભાવકનું અસ્તિત્વ છે.

==== પીગળતા પર્માફોસ્ટ કોહવાણમાંથી છૂટો પડતો મિથેન વાયુ ====
પશ્ચિમ સાઇબિરીયા વિશ્વનો સૌથી વિશાળ [[કોહવાણ ધરાવતો કળણ વિસ્તાર]] છે અને છેલ્લા [[હિમયુગ]]ના અંત ભાગમાં લગભગ 11 હજાર વર્ષ પૂર્વે 1 મિલીયન ચો.કિમી વિસ્તાર ધરાવતા [[કોહવાણ]] વાળા ઠરી ગયેલા સ્તરનું નિર્માણ થયુ હતું. આ ઠરી ગયેલા જમીની સ્તરનું પિગળણ થવાથી દાયકાઓ સુધી વિપુલ માત્રામાં [[મિથેન]] વાયુ છૂટો પડવાની શક્યતાઓ રહેલી છે. 70,000 મિલીયન [[ટન]] જેટલો મિથેન વાયુ અત્યંત હાનિકારક ગ્રીનહાઉસ વાયુ સંભવત આવનાર કેટલાક દાયકાઓ દરમિયાન છૂટા પડશે જે ગ્રીનહાઉસ વાયુઓ ઓકવાના વધારાનો સ્ત્રોત બનશે.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.newscientist.com/article.ns?id=mg18725124.500 |title=Climate warning as Siberia melts |author=Fred Pearce |publisher=New Scientist |date=2005-08-11 |access-date=2007-12-30 |archive-date=2007-12-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20071213181045/http://www.newscientist.com/article.ns?id=mg18725124.500 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; પૂર્વીય [[સાયબિરીયા]]માં સમાન પ્રકારનું પિગળણ જાણવામાં આવ્યુ છે.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.zmag.org/content/showarticle.cfm?SectionID=56&amp;ItemID=8482 |title=Warming Hits 'Tipping Point' |author=Ian Sample |publisher=Guardian |date=2005-08-11 |access-date=2007-12-30 |archive-date=2005-11-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20051106124008/http://www.zmag.org/content/showarticle.cfm?SectionID=56&amp;ItemID=8482 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; લોરેન્સ એટ અલ. 2008માં સુચવ્યુ છે કે આર્કટિકના સામુદ્રિક હિમના ઝડપી પિગળણને કારણે પ્રતિભાવક લુપ શરૂ થવાની શક્યતા છે જેને પરિણામે આર્કટિક પર્માફોસ્ટનું પિગળણ ઝડપી બને છે જે વધારે પિગળણને પ્રેરે છે.&lt;ref&gt;{{cite pressrelease | year=2008 | day=10 | month=June | title=Permafrost Threatened by Rapid Retreat of Arctic Sea Ice, NCAR Study Finds  | url=http://www.ucar.edu/news/releases/2008/permafrost.jsp | publisher=[[University Corporation for Atmospheric Research|UCAR]] | access-date=2009-05-25}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite doi|10.1029/2008GL033985}}&lt;/ref&gt;

==== હાઇડ્રેટ્સમાંથી છૂટો પડતો મિથેન ====
[[મિથેન કેલેથ્રેટ]] (મિથેન હાઇડ્રેટ તરીકે પણ ઓળખાય છે.) [[પ્રવાહી ]][[બરફ]]નું એક સ્વરૂપ છે જે તેના [[સ્ફટકિય]] બંધારણમાં વિપુલ માત્રામાં [[મિથેન]]નો જથ્થો ધરાવે છે. મિથેન કેલેથ્રેટનો વિપુલ જથ્થો પૃથ્વી પર સમુદ્રોની સમતલ સપાટીઓ ઉપર જામેલા કચરાના સ્તરોની નીચે જમાવ થયેલો શોધી કાઢવામાં આવ્યો છે. જમા થયેલા મિથેન ક્લેથ્રેટંમાંથી આ [[ગ્રિનહાઉસ અસરો]]ની પૂરવેગે આગળ વધતી સ્થિતિમાં એકાએક વિશાળ માત્રામાં કુદરતી વાયુ છૂટો પડવાને લીધે ભૂતકાળ અને ભવિષ્યમાં સંભવિત પર્યાવરણના ફેરફારો થવાની વાત પૂર્વગ્રહિત પણે માનવામાં આવે છે. આ બંધાયેલા મિથેન વાયુના છૂટા પડવાને લીધે તાપમાનમાં વધારો થવાની સંભાવનાઓ છે અને એવા ખ્યાલો પ્રવર્તે છે કે તેને લીધે વૈશ્વિક તાપમાન 5 અંશ સેલ્શિયસનો વધારો થશે. કારણ કે કાર્બન ડાયોક્સાઇડ કરતા મિથેન વાયુ અનેકગણો શક્તિશાળી ગ્રિનહાઉસ વાયુ છે. સિદ્ધાંતો દ્વારા એવા પણ તથ્યો મળી રહ્યા છે કે તેને લીધે વાતાવરણમાં રહેલી ઓક્સિજનની માત્રાને ઘણી અસર પડશે.  આ થિઅરી દ્વારા સંભવિત [[પર્મીયન ટ્રીઆસીક વિનાશ]] તરીકે ઓળખાતી વિશ્વની સૌથી ભયાનક અને વિનાશક ઘટના સમજવામાં આવી છે. વર્ષ 2008માં [[અમેરિકન જીઓઃફિઝીકલ યુનિયન]] દ્વારા હાથ ધરાયેલા સંશોધન દરમિયાન શોધી કાઢવામાં આવ્યુ છે કે સાઇબિરીયાના ઉત્તરધ્રુવીય પ્રદેશમાં મિથેન વાયુનું પ્રમાણ સામાન્ય કરતા 100 ગણુ ઊંચુ છે અને સમુદ્રીય [[પર્માફોસ્ટ]]ના થીઝી ગયેલા છીદ્રોમાંથી છુડા પડી રહેલા મિથેન ક્લેથ્રેટમાંથી હજુ વધુ પ્રમાણમાં મિથેન વાયુ છુડો પડતો રહેશે.એવા સ્પષ્ટ સંકેતો મળે છે અને આ પ્રક્રિયા [[લીના નદી]]ના મુખ પ્રદેશ તથા [[પૂર્વી સાઇબિરીયન સમુદ્ર]] અને [[લેપ્ટેવ સમુદ્ર]]ની વચ્ચેના વિસ્તારમાં બની રહી છે.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.independent.co.uk/environment/climate-change/exclusive-the-methane-time-bomb-938932.html|title=Exclusive: The methane time bomb|last=Connor|first=Steve|date=September 23, 2008|publisher=[[The Independent]]|access-date= 2008-10-03}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.independent.co.uk/news/science/hundreds-of-methane-plumes-discovered-941456.html|title=Hundreds of methane 'plumes' discovered|last=Connor|first=Steve|date=September 25, 2008|publisher=[[The Independent]]|access-date= 2008-10-03}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;એન શેખોવા, આઇ.સેમિતેલોવ, એ.સેલ્યુક, ડી.કોસમેક અને એન.બેલ્શેવા (2007)[http://www.cosis.net/abstracts/EGU2007/01071/EGU2007-J-01071.pdf?PHPSESSID=e મિથેન રિલીઝ ઓન આર્કટિક ઇસ્ટ સાઇબિરીયન શેલ્ફ], ''જીયોગ્રાફિકલ રિસર્ચ એબસ્ટ્રેક્ટ્સ'' , '''9''' ,01071&lt;/ref&gt;

==== કાર્બન સાયકલ પ્રતિભાવો  ====
કેટલાક અનુમાનો અને પૂરાવાઓ છે કે ગ્લોબલ વોર્મિંગને લીધે જમીન પરની જૈવ સૃષ્ટિમાં કાર્બનની માત્રામાં ઘટાડો થશે જે વાતાવરણમાં CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;.નું પ્રમાણ વધારવા કારણભૂત બનશે. વાતાવરણના કેટલાક નમુનાઓ દર્શાવે છે કે ગ્લોબલ વોર્મિંગ સામેના ભૂમિગત કાર્બન ચક્રના પ્રત્યાઘાતોને કારણે 21મી સદી દરમિયાન ગ્લોબલ વોર્મિંગની પ્રક્રિયા વધુ ઝડપી થઈ શકે છે.&lt;ref&gt;{{cite journal |url=http://www.nature.com/nature/journal/v408/n6809/abs/408184a0.html |journal =[[Nature (journal)|Nature]] |title=Acceleration of global warming due to carbon-cycle feedbacks in a coupled climate model |first=Peter M. |last=Cox |coauthors=Richard A. Betts, Chris D. Jones, Steven A. Spall and Ian J. Totterdell |volume=408 |number=6809 |date=November 9, 2000 |access-date= 2008-01-02 |format=abstract |doi=10.1038/35041539 |pages=184}}&lt;/ref&gt; [[C4MIP]]ના બધાજ 11 નમુનાઓના અભ્યાસ દ્વારા જાણવા મળ્યુ કે જો વાતાવરણના ફેરફારોને ધ્યાનમાં રાખવામાં આવે તો માનવીય CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; વિશાળ ભાગ હવામાં સ્થાઇ થશે. , 21મી સદીના અંત સુધીમાં આ વધારાના CO2 છેલ્લા બે નમુનાઓમાં 20થી 200 પીપીએમ વચ્ચેનો જણાયો જ્યારે બીજા મોટાભાગના નમુનાઓમાં 30થી 100 પીપીએમની વચ્ચેનું CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;નું પ્રમાણ જણાયુ. ઊંચા CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;ના પ્રમાણને કારણે વાતાવરણમાં ઉમેરાતી વધારાની ગરમીનું પ્રમાણ 0.1 અંશથી 1.5 અંશ સેલ્શિયસ વચ્ચેનું જણાયું. જોકે આ નમુનાઓના પરિમાણોને લઈને મોટાપ્રમાણમાં અનિશ્ચિતતાઓ જણાઇ હતી. 8 નમુનાઓ જમીની ફેરફારો પર આધારિત પરિણામો દર્શાવતા હતા જ્યારે 3 નમુનાઓ સમુદ્ર આધારિત માલુમ પડ્યા.&lt;ref&gt;{{cite journal |url=http://ams.allenpress.com/amsonline/?request=get-document&amp;doi=10.1175%2FJCLI3800.1 |journal=Journal of Climate |title=Climate–Carbon Cycle Feedback Analysis: Results from the C4MIP Model Intercomparison |volume=19 |number =14 |pages=3337–3353 |year=2006 | first=P. |last=Friedlingstein |coauthors= P. Cox, R. Betts, L. Bopp, W. von Bloh, V. Brovkin, P. Cadule, S. Doney, M. Eby, I. Fung, G. Bala, J. John, C. Jones, F. Joos, T. Kato, M. Kawamiya, W. Knorr, K. Lindsay, H.D. Matthews, T. Raddatz, P. Rayner, C. Reick, E. Roeckner, K.G. Schnitzler, R. Schnur, K. Strassmann, A.J. Weaver, C. Yoshikawa, and N. Zeng |access-date= 2008-01-02 |doi=10.1175/JCLI3800.1 |format=subscription required}}&lt;/ref&gt; કિસ્સાઓમાં સૌથી પ્રબળ પ્રતિભાવો ઉપર ઉત્તર ગોળાર્ધના અક્ષાંશ પર આવેલા ઉત્તરીય [[ભૂમિગત જંગલો]]ના શ્વાસોચ્વાસની પ્રક્રિયાને કારણે વધેલા કાર્બન પર આધારિત છે. [[HadCM3]] નમુના દ્વારા દ્રિતિય કાર્બન સાયકલ પ્રતિભાવો દર્શાવવામાં આવ્યા છે જે દક્ષિણ અમેરિકાના વવિષુવવૃત્તીય પ્રદેશોમાં વરસાદના નોંધપાત્ર ઘટાડાના લીધે થયેલા [[એમેઝોનના વરસાદી જંગલો]]ના ઘટાડાને કારણે ઉદ્દભવ્યુ છે.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://education.guardian.co.uk/higher/research/story/0,,965721,00.html |title=5.5C temperature rise in next century| publisher=The Guardian |date=2003-05-29|access-date= 2008-01-02}}&lt;/ref&gt;  જ્યારે નમુનાઓ કોઈપણ ભૂમિગત કાર્બન સાયકલ પ્રતિભાવની પ્રબળતા સાથે સંમતિ સુચવતા નથી અને તેમાંના દરેક નમુનાઓ સુચવે છે કે આ પ્રકારના કોઈપણ પ્રકિભાવો ગ્લોબલ વોર્મિંગને પ્રવેગિત કરી શકે છે. 

સપ્ટેમ્બર 2005માં બેલ્લામી એટ અલ.ના પ્રકૃતિ સંબંધી પેપર મુજબ અવલોકનો દર્શાવે છે કે ઇંગ્લેન્ડની ભૂમિ છેલ્લા 25 વર્ષથી લગભગ 4 મિલિયન ટન પ્રતિ વર્ષના દરથી કાર્બન ગુમાવી રહી છે અને નોંધવામાં આવ્યુ છે કે આ પરિણામો ભૂમિગત ઉપયોગોના બદલાવોને કારણે થયા હોવાનું સમજી શકાય છે.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.guardian.co.uk/life/science/story/0,12996,1565050,00.html |title= Loss of soil carbon 'will speed global warming' |author=Tim Radford |publisher=The Guardian |date=2005-09-08 |access-date= 2008-01-02}}&lt;/ref&gt;  આ પ્રકારના પરિણામને વધુ માત્રામાં નેટવર્ક ધરાવતા નમુનાઓ ઉપર આધારિત હોઇ વૈશ્વિક સ્તર પર ઉપલબ્ધ નથી.  સમગ્ર ઇંગ્લેન્ડ ઉપરના તારણો પરથી એવા અનુમાનો કરવામાં આવ્યા છે કે વાર્ષિક 1.3 કરોડ ટન કાર્બન છૂટો પડી રહ્યો છે. ક્વોટો સમજુતી પ્રમાણે યુકે દ્વારા હાંસલ થયેલા કાર્બન ડાયોક્સાઇડના ઉસ્તર્જનના વાર્ષિક ઘટાડા જેટલો છે (12.7 મિલિયન ટન કાર્બન પ્રતિવર્ષ).&lt;ref&gt;{{cite journal |journal=[[Nature (journal)|Nature]] |title= Environmental science: Carbon unlocked from soils |first=E. Detlef |last= Schulze |coauthors= Annette Freibauer |url=http://www.nature.com/nature/journal/v437/n7056/full/437205a.html |volume=437|number=7056 |pages=205–206 |date=September 8, 2005 |access-date= 2008-01-02 |doi= 10.1038/437205a}}&lt;/ref&gt; 

([[કીસ હિમેન]]) દ્વારા સુચવવામાં આવ્યુ છે કે જલીય પ્રદેશોમાં રહેતા પીટ [[બોગ્સ]] [[કોહવાણ]]માંથી છૂટો પડતો [[ઓગળેલો ઓર્ગેનિક કાર્બન]] (DOC)(કેજે પછીથી વાતાવરણમાં પ્રવેશે છે)  ગ્લોબલ વોર્મિંગ હકારાત્મક પ્રતિભાવ ઉત્પન્ન કરે છે માટે કોહવાયેલી કળણવાળી જમીનમાં સંગ્રહાયેલો કાર્બન (90થી 455 ગીગાટન જમીન પરના કુલ કાર્બનનો ત્રીજો ભાગ) વાતાવરણમાં રહેલા કાર્બનની અડધી માત્રા જેટલો છે.&lt;ref name=&quot;Freeman2001&quot;&gt;{{cite journal |last=Freeman |first=Chris |authorlink= |coauthors=Ostle, Nick; Kang, Hojeong |year=2001 |month= |title=An enzymic 'latch' on a global carbon store |journal=Nature |volume=409 |issue=6817 |pages=149 |doi=10.1038/35051650 |url= |access-date=  |quote= }}&lt;/ref&gt;  જલીય વિસ્તારોમાં DOCની માત્રા વધી રહી હોવાનું જાણવામાં આવ્યુ છે અને ફ્રિમેનનો સિદ્ધાંત એ છે કે વધતું તાપમાન નહીં પરંતુ વાતાવરણાં રહેલા CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;નું પ્રમાણ વધવાની બાબત કારણભૂત છે અને જેના દ્વારા [[પ્રાથમિક ઉત્પાદન]] કાર્યાન્વીત બને છે.&lt;ref name=&quot;Freeman2004&quot;&gt;{{cite journal |last=Freeman |first=Chris |authorlink= |coauthors=''et al.'' |year=2004 |month= |title=Export of dissolved organic carbon from peatlands under elevated carbon dioxide levels |journal=Nature |volume=430 |issue=6996 |pages=195–198 |doi=10.1038/nature02707 |url= |access-date=  |quote= |pmid=15241411 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Connor2004&quot;&gt;{{cite news |first=Steve |last=Connor |authorlink= |coauthors= |title=Peat bog gases 'accelerate global warming' |url=http://www.independent.co.uk/news/science/peat-bog-gases-accelerate-global-warming-552447.html |work=The Independent |publisher= |date=2004-07-08 |access-date= |archive-date=2009-08-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090829104707/http://www.independent.co.uk/news/science/peat-bog-gases-accelerate-global-warming-552447.html |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; 

વાતાવરણના ફેરફારોને પરિણામે વૃક્ષોનો વિનાશ વધી રહ્યો હોવાનું માનવામાં આવે છે, જે હકારાત્મક પ્રતિભાવ અસર છે.&lt;ref&gt;http://climateprogress.org/2009/01/23/science-global-warming-is-killing-us-trees-a-dangerous-carbon-cycle-feedback/&lt;/ref&gt;  અગાઉ બૃહદ રીતે સ્વિકૃતિ પામેલી વિચારધારા કે કુદરતી રીતે વનસ્પતિ સૃષ્ટિમાં થતો વધારો નકારાત્મક પ્રતિભાવવાળી અસર ઉભી કરશે. એ બાબત સાથે હાલના તથ્યો પ્રગટ કરે છે.{{Citation needed|date=January 2009}} 

==== જંગલોમાં આગ ====
આઇપીસીસી (IPCC)ના ચોથા આકલન અહેવાલમાં અનુમાન કરવામાં આવ્યુ છે કે મધ્ય અક્ષાંશ ઉપર આવેલા ઘણા પ્રદેશો જેવા કે ભુમધ્ય સમુદ્રની આસપાસનો યુરોપનો ભાગ વરસાદનો ઘટાડો અને પાણીની તંગીના જોખમો અનુભવશે તે પછીથી જંગલોમાં ફેલાતી આગની ઘટનાઓ મોટાપાયે અને અવારનાવાર થવા માટે કારણભૂત બનશે.  આ પ્રકારના ઉત્સર્જન દ્વારા વાતારવણમાં ભળતા કાર્બનનું પ્રમાણ કાર્બનચક્ર દ્વારા પુનઃશોષણની પ્રાકૃતિક ક્રિયા દ્વારા ભળતા કાર્બન કરતા પણ વધુ હોય છે અને પૃથ્વી પરના કુલ જંગલના વિસ્તારમાં ઘટાડો કરે છે, જે સકારાત્મક પ્રતિભાવોની જગ્યાનું નિર્માણ કરે છે.  આ પ્રતિભાવોના ભાગ રૂપે વનીકરણમાં વધારો અને ઉત્તર તરફનું જંગલોનું સ્થળાંતર થઈ રહ્યુ છે, કારણ કે ઉત્તર અક્ષાંશો પર રહેલા પ્રદેશોમાં વનીકરણ માટે ઉત્તમ હવામાન બની રહ્યુ છે.  એક એવો સવાલ પેદા થયો છે કે જંગલો જેવા ઊર્જાના ફેરવપરાશમાં લઇ શકાય તેવા સ્ત્રોતોમાં ઘટાડો થવાથી ગ્લોબલ વોર્મિંગમાં વધારો થાય છે કે નહી.&lt;ref&gt;{{cite web | url=http://www.davidsuzuki.org/Forests/Forests_101/FIRE/Climate_Change.asp | title=Climate Change and Fire | publisher=[[David Suzuki Foundation]] | access-date=2007-12-02 | archive-date=2007-12-08 | archive-url=https://web.archive.org/web/20071208060244/http://www.davidsuzuki.org/Forests/Forests_101/FIRE/Climate_Change.asp | url-status=dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web | url=http://yosemite.epa.gov/oar/globalwarming.nsf/content/ImpactsForests.html | title=Global warming : Impacts : Forests | access-date=2007-12-02 | publisher=[[United States Environmental Protection Agency]] | date=2000-01-07 | archive-date=2007-02-19 | archive-url=https://web.archive.org/web/20070219004645/http://yosemite.epa.gov/oar/globalwarming.nsf/content/ImpactsForests.html | url-status=dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web | url= http://www.whrc.org/southamerica/fire_savann/FeedbackCycles.htm | title= Feedback Cycles: linking forests, climate and landuse activities | publisher= [[Woods Hole Research Center]] | access-date= 2007-12-02 | archive-date= 2007-10-25 | archive-url= https://web.archive.org/web/20071025235611/http://www.whrc.org/southamerica/fire_savann/FeedbackCycles.htm | url-status= dead }}&lt;/ref&gt;  તે કુક અને વીજી દ્વારા શોધી કાઢવામાં આવ્યુ છે. તેમના કહેવા પ્રમાણે [[એમેઝોનના જંગલો]]માં લાગતી આગના કારણે ઉત્તરીય એમેઝોનના પ્રદેશોમાં [[કટિંગા]]ની ખેતી થવા લાગી છે.{{Citation needed|date=March 2009}} 

==== સમુદ્રી હિમનું પિગળવું  ====
{{Double image stack|right|Northern Hemisphere Sea Ice Extent Anomalies.png|Southern Hemisphere Sea Ice Extent Anomalies.png|200|Northern Hemisphere ice trends|Southern Hemisphere ice trends}}

સૂર્યની ગરમીનું સમુદ્ર દ્વારા શોષાય છે. બરફ સૂર્યકિરણોને પાછા અવકાશમાં પરાવર્તિત કરે છે. આને લીધે સમુદ્રી હિમના સુકાવાને લીધે ખુલ્લા પડતા સમુદ્રો સૂર્યપ્રકાશથી ગરમ બનશે. જે ઉષ્ણતાની વકીમાં વધારો કરશે. જે રીતે કાળા રંગની મોટરકાર સફેદ રંગની મોટરકાર કરતા વધારે ઝડપથી સૂર્યપ્રકાશ ગ્રહણ કરી ગરમ બને છે તેજ રીતની આ રચના છે. આ પ્રકારના [[અલ્બેડો]] ફેરફારને કારણે [[IPCC]] દ્વારા અનુમાન લગાવાયુ છે કે ઉત્તર ગોળાર્ધનું તાપમાન વિશ્વના અન્ય ગોળાર્ધના તાપમાન કરતા બેવડી માત્રામાં વધશે. સપ્ટેમ્બર 2007માં [[ઉત્તર ધ્રુવીય હિમપ્રદેશોનો વિસ્તાર]] 1979થી 2000 સુધીના સામાન્ય ઉનાળુ અને ઓછામાં ઓછા વિસ્તાર કરતા અડધો હતો.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://arctic.atmos.uiuc.edu/cryosphere/ |title=The cryosphere today |publisher=University of Illinois at Urbana-Champagne Polar Research Group |access-date=2008-01-02 |archive-date=2011-02-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110223161943/http://arctic.atmos.uiuc.edu/cryosphere/ |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.nsidc.org/news/press/2007_seaiceminimum/20070810_index.html |title=Arctic Sea Ice News Fall 2007 |publisher=National Snow and Ice Data Center |access-date=2008-01-02 |archive-date=2007-12-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20071223022124/http://nsidc.org/news/press/2007_seaiceminimum/20070810_index.html |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; સપ્ટેમ્બર 2007માં ઇતિહાસમાં એ બાબત પણ પ્રથમ વખત બની કે ઉતરધ્રુવીય હિમપ્રદેશમાં એટલી માત્રામાં ઘટાડો થયો કે ઉત્તર-પૂર્વીય વિસ્તાર વહાણવટાની આવનજાવન માટે શક્ય બન્યુ.&lt;ref&gt;{{Cite news
| title=Arctic ice levels at record low opening Northwest Passage
| newspaper=Wikinews
|url=http://en.wikinews.org/wiki/Arctic_ice_levels_at_record_low_opening_Northwest_Passage
|date = September 16, 2007}}&lt;/ref&gt; 2007 અને 2008માં જેમાં ઘટાડો થયો છે પણ સંભવત: તે થોડા સમય માટે હોઇ શકે.&lt;ref&gt;{{cite web
|date=2008
|title=Avoiding dangerous climate change
|publisher=The Met Office
|page=9
|url=http://www.metoffice.gov.uk/publications/brochures/cop14.pdf
|access-date=August 29, 2008
|archive-date=ડિસેમ્બર 29, 2010
|archive-url=https://web.archive.org/web/20101229172709/http://www.metoffice.gov.uk/publications/brochures/cop14.pdf
|url-status=dead
}}&lt;/ref&gt; 
[[યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ નેશનલ સ્નો એન્ડ આઇસ ડેટા સેન્ટર]]ના માર્ક સેરેજે મંતવ્ય રજૂ કર્યુ કે 2030ના વર્ષ દરમિયાન આર્કટિક હિમશીખરો ઉનાળા દરમિયાન બરફ વગરના બન્યા હશે એવું કહેવું ખોટુ નથી.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.guardian.co.uk/environment/2007/sep/05/climatechange.sciencenews |publisher=The Guardian
|date=2007-09-05
|title=Ice-free Arctic could be here in 23 years
|author=Adam, D.
|access-date= 2008-01-02}}&lt;/ref&gt;  ગ્લોબલ વોર્મિંગના [[ધ્રુવીય વિવર્ધનની અસર]] દક્ષિણ ગોળાર્ધમાં થવાની સંભાવનાઓ નથી.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.realclimate.org/index.php?p=18 |title=Antarctic cooling, global warming? |author= Eric Steig and Gavin Schmidt |publisher=RealClimate |access-date= 2008-01-20}}&lt;/ref&gt;  1979ના શરૂઆતના અવલોકન પછી હાલમાં એન્ટાર્કટિક મહાસાગરમાં હિમની માત્રા સૌથી વધુ નોંધાઇ છે,&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://arctic.atmos.uiuc.edu/cryosphere/IMAGES/current.area.south.jpg |title=Southern hemisphere sea ice area |publisher=Cryosphere Today |access-date=2008-01-20 |archive-date=2008-01-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080113065818/http://arctic.atmos.uiuc.edu/cryosphere/IMAGES/current.area.south.jpg |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; પરંતુ દક્ષિણ ભાગોમાં હિમમાં થયેલો વધારો ઉત્તર ભાગોના ઘટાડા કરતા પણ વધુ છે.  વૈશ્વિક સમુદ્રી હિમનું વલણ તપાસતા સંયુક્તપણે ઉતર ગોળાર્ધ અને દક્ષિણ ગોળઆર્ધના બરફમાં ઘટાડો થઈ રહ્યો છે.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://arctic.atmos.uiuc.edu/cryosphere/IMAGES/global.daily.ice.area.withtrend.jpg |title=Global sea ice area |publisher=Cryosphere Today |access-date=2008-01-20 |archive-date=2008-01-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080110162748/http://arctic.atmos.uiuc.edu/cryosphere/IMAGES/global.daily.ice.area.withtrend.jpg |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; 

==== હવામાં રહેલા સલ્ફરકણો પર અસર ====
હવામાં રહેલા સલ્ફર કણો અને તેમાં પણ ખાસ કરીને [[સ્ટ્રોફેરીક સલ્ફર કણો]]ની વાતાવરણ પર નોંધપાત્ર અસરો છે.  આ પ્રકારના [[હવાઇ]] સલ્ફર કણોનો મુખ્ય સ્ત્રોત [[સલ્ફરચક્રો]] છે. જ્યાં [[પ્લેન્કટોન]] દ્વારા [[DMS]] જેવા ગેસો ઉત્સર્જીત થાય છે. જે મુખ્યત્વે વાતાવરણમાં [[ઓક્સિડાયઝેશન]]ની પ્રક્રિયાથી [[સલ્ફર ડાયોક્સાઇડ]] બને છે.   [[સમુદ્રી એસિડીકરણ]] કે ગરમ પ્રવાહોના કારણે સર્જાતા ભંગાણોને કારણે [[સલ્ફર ચક્રો]]માં [[સ્ટ્રેટોસ્ફેટિક સલ્ફર કણો]]નું નિર્માણ થાય છે, જે પૃથ્વીની કુલીંગ અસરોમાં ઘટાડો કરે છે. 

== નકારાત્મક પ્રતિભાવની અસરો  ==
[[લા કટેલિયરના સિદ્ધાંત]] મુજબ પૃથ્વી પરના [[કાર્બનચક્ર]]નું રાસાયણિક સંતુલન માનવ ઉત્સર્જિત CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;ના ઉત્સર્જનોને કારણે બદલાય છે.  આ ઘટના માટે પ્રમુખ રીતે સમુદ્રો જવાબદાર છે, કારણ કે સમુદ્રો દ્વારા માનવસર્જિત CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;નું કહેવાતા [[દ્રાવક પંપ]] દ્વારા શોષણ થાય છે.  હાલમાં કુલ ઉત્સર્જનના ત્રીજા ભાગ માટે આ ઘટના જવાબદાર છે, પરંતુ પાછલા સમયમાં લગભગ 75 ટકા જેટલો માનવ પ્રવૃત્તિઓ દ્વારા ઉત્સર્જીત CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; આવનાર સદીઓમાં સમુદ્રમાં ભળી જશે. જૈવિક ઇંધણમાંથી છૂટા પડતા CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;નું જીવન લોક વાર્તાલાપ માટે 300 વર્ષનું ગણવામાં આવે છે પણ 25 ટકા જેટલો CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; કાયમી થઈ જાય છે.&lt;ref&gt;{{cite journal |last=Archer|first=David|year=2005|title= Fate of fossil fuel CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; in geologic time |journal=[[Journal of Geophysical Research]]|volume=110|url = http://geosci.uchicago.edu/~archer/reprints/archer.2005.fate_co2.pdf |doi=10.1029/2004JC002625|pages= C09S05}}&lt;/ref&gt;  જો કે કેટલા દરથી સમુદ્ર દ્વારા CO2નું શોષણ થશે એ બાબત અસ્પષ્ટ છે અને ઊષ્ણતા દ્વારા [[બદલાતી]] સ્થિતિ ઉપર આધારિત છે અને [[સમુદ્રી ગરમ પ્રવાહો]] દ્વારા બદલાવો પેદા કરી શકે છે. પૃથ્વીના [[ઉષ્મા ઉત્સર્જન]]માં થયેલો વધારો તાપમાનની માત્રાના ચોથા ભાગના સપ્રમાણમાં હોય છે, જેના કારણે ઉષ્ણતાના બાહ્ય ઉત્સર્જનની માત્રામાં વધારો થવાથી પૃથ્વી ગરમ બની રહી છે.  [[IPCC]] દ્વારા પ્રસ્તુત થયેલા [[વૈશ્વિક વાતાવરણના નમુના]]ઓ નકારાત્મક પ્રતિક્રિયાની ગતિવિધીઓનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે. 

== અન્ય પરિણામો ==
=== આર્થિક અને સામાજિક ===
પર્યાવરણમાં થયેલા ફેરફારોની ઉલટી અસરો ઊંચો વસ્તી આંક ધરાવતા ઉચ્ચ અક્ષાંશ વિસ્તારોમાં હાલમાં અનુભવાઇ રહી છે.&lt;ref name=&quot;ipccwg2c19&quot;&gt;&lt;/ref&gt; ભવિષ્યની વાતવરણના ફેરફારોની અસરો નવો પ્રભાવ સાર્વત્રીક રીતે મનુષ્ય જીવન પર પડશે. ભવિષ્યમાં થનારી વાતાવરણના ફેરાફારોની અસર સામે આફ્રિકા સંભવત સૌથી જોખમી વિસ્તાર છે. [[વિકસિત દેશો]] કરતા [[વિકાસશીલ દેશો]] પ્રમાણમાં વધારે જોખમ ધરાવે છે.  1990થી 2000ના પ્રમાણ કરતા 1થી 2 અંશ જેટલો તાપમાનનો વધારો કેટલાક ઉત્તર ગોળાર્ધના બર્ફીલા રાષ્ટ્રો અને નાના ટાપુઓ ઉપર નકારાત્મક અસરો પેદા થવાની સંભાવનાઓ છે.  બીજા પ્રદેશોમાં જોવા જઇએ તો કેટલાક ઊંચા માનવ વસ્તીઆંક ધરાવતા સમુદાયો ઉષ્ણતાની માત્રાના કારણે જોખમમાં મુકાયા છે. ઉદાહરણ તરીકે ઊંચા અક્ષાંશો ઉપરના સમુદાયો અને દરિયાકાંઠા ઉપર વસવાટ કરતા સમુદાયો કે જ્યા નોંધપાત્ર માત્રામાં [[ગરીબી]] પ્રવર્તમાન છે.  2થી 3 અંશ સેલ્શિયસ ઉષ્ણતામાં થનારી સંભવિત અસર સમગ્ર પૃથ્વી પરના રાષ્ટ્રો પર સ્પષ્ટ નકારાત્મક અસરો થવાની સંભાવનાઓ હોય છે. 

વાતાવરણમાં થનાર ફેરફારોને લીધે થતી કુલ [[આર્થિક]] નુક્શાનીનો આંક ખુબ અસ્પષ્ટ છે.&lt;ref name=&quot;ipccwg2c19&quot;&gt;&lt;/ref&gt;  [[વૈશ્વિક કુલ ઉત્પાદન]]ની માત્રામાં વાતાવરણના ફેરફારને કારણે થતી અસરો (વત્તા કે ઓછા) અમુક ટકા જેટલી છે.  વૈશ્વિક કુલ ઉત્પાદનમાં થનાર અલ્પ માત્રાનો ફેરફાર સંબંધિત રીતે જોતા કેટલાય રાષ્ટ્રોના અર્થતંત્રા પર મોટા પ્રમાણમાં અસર થઈ શકે છે. 

==== વીમો ====
તોળાઇ રહેલા જોખમોને કારણે સીધી રીતે પ્રભાવિત કોઈ ઉદ્યોગ હોય તો આ [[વીમા]] ઉદ્યોગ છે.&lt;ref&gt;[http://www.aaisonline.com/viewpoint/AAISviewpointSp05.pdf વ્યુપોઇન્ટ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120301073456/http://www.aaisonline.com/viewpoint/AAISviewpointSp05.pdf |date=2012-03-01 }} અમેરિકન અસોસિએસન ઓફ ઇન્સ્યુરન્સ સર્વિસીઝ&lt;/ref&gt; 2005માં અસોસિએશન ઓફ બ્રિટીશ ઇન્સ્યોરર્સ દ્વારા પ્રકાશિત કરવામાં આવેલા અહેવાલ મુજબ કાર્બનના ઉત્સર્જનનો ઘટાડો શક્ય બને તો વર્ષ 2080 સુધીમાં વધારાના વાર્ષિક ખર્ચમાં 80 ટકા જેટલો ઘટાડો શક્ય બની શકે છે.&lt;ref&gt;અસોસિએસન ઓફ બ્રિટિશ ઇન્સ્યોરર્સ (2005) [http://www.abi.org.uk/Display/File/Child/552/Financial_Risks_of_Climate_Change.pdf ફાઇનાન્શિયલ રિસ્ક ઓફ ક્લાયમેટ ચેન્જ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20051028161015/http://www.abi.org.uk/Display/File/Child/552/Financial_Risks_of_Climate_Change.pdf |date=2005-10-28 }} સમરી અહેવાલ&lt;/ref&gt;  જુન 2004મા અસોસિએસન ઓફ બ્રિટીશ ઇન્સ્યોરર્સ દ્વારા પ્રકાશિત કરાયેલા અહેવાલ મુજબ વાતાવરણમાં થનાર ફેરફારો બહુ દુરના ભવિષ્યમાં થનારી બાબત નથી, પરંતુ આવનારી પેઢી સાથે સીધો સંબંધ ધરાવે છે.  અને આ બાબત જુદાજુદા સ્વરૂપે હાલમાં વીમા કંપનીઓના વ્યવસાય ઉપર અસરો છોડી રહી છે એવું નોંધવામાં આવ્યુ છે.&lt;ref&gt;અસોસિએસન ઓફ બ્રિટિશ ઇન્સ્યોરર્સ (જુન 2005) [http://www.abi.org.uk/Display/File/364/SP_Climate_Change5.pdf ચેન્જીંગ ક્લાયમેટ ફોર ઇન્સ્યુરન્સ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090320104126/http://www.abi.org.uk/Display/File/364/SP_Climate_Change5.pdf |date=2009-03-20 }} એ સમરી રિપોર્ટ ફોર ચિફ એક્ઝેક્યુટિવ એન્ડ પોલીસીમેકર્સ&lt;/ref&gt;  ગૃહસંપત્તિ અને અસ્કયામતો ઉપર હવામાનના ફેરફારોને કારણે બેથી ચાર ટકા પ્રતિવર્ષના દરથી જોખમો ઉભા થઇ રહ્યા છે અને એવો દાવો કરવામાં આવી રહ્યો છે કે 1998થી 2003ના સમયગાળા દરમિયાન એકલા યુકેમાં તોફાનો અને પૂરના કારણે થતી હાનિ પાછલા 5 વર્ષની સરખામણીમા બેવડી થઈ અને 6 અબજ પાઉન્ડથી પણ વધી ગઈ છે.  આ પરિણામોને કારણે વીમાના હપ્તાઓની કિંમત વધી રહી છે અને એવુ જોખમ છે કે કેટલાક વિસ્તારોમાં [[પૂરસંબંધી વીમા]]ઓ પોસાય નહી તેટલી હદે વધશે. 

વિશ્વની નાણાકીય સંસ્થાઓ જેમાં વિશ્વની સૌથી મોટી ગણાતી બે મોટી વીમા કંપનીઓ [[મ્યુનિક રે]] અને [[સ્વિચ રે]]નો પણ સમાવેશ થાય છે તેમના દ્વારા 2002માં હાથ ધરાયેલસા અભ્યાસ દ્વારા જાણવા મળ્યુ છે કે સામાજિક જીવનની દિશા સાથે અતિ વિકટ પર્યાવરણીય ઘટનાઓનું વધતુ પ્રમાણ ભળી ગયુ છે જે આવનારા દાયકાઓ 150 અબજ અમેરિકન ડોલર જેટલું પ્રતિવર્ષ નુક્શાન કરી શકે.&lt;ref&gt;UNEP (2002) [http://www.unepfi.org/fileadmin/documents/CEO_briefing_climate_change_2002_en.pdf કી ફાઇન્ડીંગ ઓફ યુએનઇપીસ ફાઇનાન્સ ઇનિશિટિવ્સ સ્ટડિ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090318033238/http://www.unepfi.org/fileadmin/documents/CEO_briefing_climate_change_2002_en.pdf |date=2009-03-18 }} ''સીઇઓ બ્રિફિંગ''&lt;/ref&gt;  આ નુક્શાનોમાં વધારો વીમા અને પ્રતિકુળ ઘટનાઓની રાહત બોજારૂપ ગ્રાહકો ટેક્સ ભરનારા અને જે તે ઉદ્યોગો સંબંધી છે. 

યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સમાં પણ વીમા સંબંધી નુક્શાનોમાં મોટા પાયે વધારો થયો છે.  2003માં ચોઈ અને ફિશરના જણાવ્યા મુજબ વાર્ષિક 1 ટકાનો વધારો વિનાશક ઘટનાને લીધે થતા નુક્શાનમાં 2.8 ટકા જેટલો વધારો કરી શકે છે.&lt;ref name=&quot;choifisher&quot;&gt;{{cite journal|last=Choi|first=O. |coauthors=A. Fisher |year=2003 | url= http://www.ingentaconnect.com/content/klu/clim/2003/00000058/F0020001/05109227 |title=The Impacts of Socioeconomic Development and Climate Change on Severe Weather Catastrophe Losses: Mid-Atlantic Region (MAR) and the U.S.|journal=Climatic Change| volume=58|number=(1-2)|pages=149–170 |doi=10.1023/A:1023459216609}}&lt;/ref&gt;  કુલ વધારો સમુદ્ર કિનારાની વસ્તીમાં થયેલો વધારો અને અસ્કયામતોની કિંમતમાં થયેલા વધારા ઉપર આધારિત છે. જોકે 1950થી ભારે વરસાદ જેવી હવામાન સંબંધી ઘટનાઓના પ્રમાણમાં પણ વધારો થયો છે.&lt;ref&gt;{{cite journal|journal = [[Science (journal)|Science]]|volume=284|pages=1943–1947| year=1999|number=5422|title=Mitigation Emerges as Major Strategy for Reducing Losses Caused by Natural Disasters|author=Board on Natural Disasters|doi=10.1126/science.284.5422.1943|pmid=10373106|issue = 5422}}&lt;/ref&gt; 

==== પરિવહન ====
રસ્તાઓ, એરપોર્ટ રનવે, રેલ્વેલાઇનો અને પાઇપ લાઇનો (જેમાં [[ઓઇલ પાઇપ લાઇન]], [[સુએઝ]], [[પાણીની લાઇનો]] વગેરે નો સમાવેશ થાય છે) તાપમાનના વૈવિધ્ય સાથે સંબંધ ધરાવતા હોઇ વધારાની સારસંભાળ અને સમયાંતરે નવિનીકરણની જરૂર પડતી રહે છે.  કોહવાણ ધરાવતા [[કળણવાળા વિસ્તારો]] સહિતના ઘણા વિસ્તારો [[વિપરિત પરિણામો]]ના શિકાર બની ચુક્યા છે. જેઓમાં વિનાશક અસરો થઈ શકે છે જેને પરિણામે ખરબચડા રસ્તાઓ, હચમચી ગયેલી ઇમારતોના પાયાઓ અને મોટા ખાડા પડી ગયેલા રનવે બની શકે છે.&lt;ref&gt;[http://www.airportbusiness.com/article/article.jsp?id=2258&amp;amp;siteSection=4 સ્ટડિ શો ક્લાયમેટ ચેન્જ મેલ્ટીંગ પર્માફ્રોસ્ટ અન્ડર રનવેઝ ઇન વેસ્ટર્ન આર્કટિક] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110927221000/http://www.airportbusiness.com/article/article.jsp?id=2258&amp;siteSection=4 |date=2011-09-27 }} ''વેબર, બોબએરપોર્ટબિઝનેસ.કોમ''  ઓક્ટોબર 2007&lt;/ref&gt; 

===== ખોરાક =====
પર્યાવરણમાં થતા ફેરફારોને કારણે [[કૃષિ]] ઉપર મિશ્ર અસરો થવાની સંભાવનાઓ રહે છે, જેમાં કેટલાક પ્રદેશોમાં તાપમાનમાં થનારા હળવા વધારાને કારણે ફાયદાઓ થશે, જ્યારે બાકીના પ્રદેશોમાં નકારાત્મક અસરો થશે.&lt;ref&gt;{{cite web
|date=2007
|title=Food, fibre and forest products. ''Climate Change 2007: Impacts, Adaptation and Vulnerability. Contribution of Working Group II to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change''
|publisher=[[Cambridge University Press]]
|page=275
|author=Easterling, W.E., P.K. Aggarwal, P. Batima, K.M. Brander, L. Erda, S.M. Howden, A. Kirilenko, J. Morton, J.-F. Soussana, J. Schmidhuber and F.N. Tubiello. M.L. Parry, O.F. Canziani, J.P. Palutikof, P.J. van der Linden and C.E. Hanson, Eds.
|url=http://www.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar4/wg2/ar4-wg2-chapter5.pdf
|access-date=2009-05-20
|archive-date=2009-08-04
|archive-url=https://web.archive.org/web/20090804124847/http://www.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar4/wg2/ar4-wg2-chapter5.pdf
|url-status=dead
}}&lt;/ref&gt;  નીચલા અક્ષાંશો ઉપર આવેલા વિસ્તારોમાં કૃષિ ઉત્પાદનમાં મોટાપાયે ઘટાડો થવાનું જોખમ રહેલું છે.  મધ્યમ અને ઊંચા અક્ષાંશ ઉપર આવેલા વિસ્તારોમાં 1980થી 1999ના સમયગાળાની સરખામણીમાં 1થી 3 અંશ સેલ્શિયસ તાપમાનના વધારાને કારણે કૃષિ ઉત્પાદનમાં વધારો થવાની શક્યતાઓ જોવાઇ રહી છે.  IPCC અહેવાલ મુજબ 3 અંશ સેલ્શિયસ ઉપરની ગરમીથી વૈશ્વિક કૃષિ ઉત્પાદનમાં ઘટાડો થઇ શકે છે, પણ આ વિધાનો નબળા આત્મવિશ્વાસ સાથે થયા છે.  અહેવાલમાં રજૂ કરવામાં આવેલા મોટાભાગના અભ્યાસોમાં હવામાનની પ્રબળ ઘટનાઓમાં થતા ફેરફારો, કિટકો અને રોગોના ફેલાવાના ફેરફારો કે પર્યાવરણના ફેરફારો સામે સંતુલન પ્રાપ્ત કરવાના સંભવિત વિકાસ જેવી બાબતોનો સમાવેશ થયો નથી. 

''[[ન્યુ સાયન્ટિસ્ટ]]'' માં રજૂ થયેલા એક લેખમાં દર્શાવવામાં આવ્યુ છે કે તાપમાનમાં વધારાથી [[ચોખા]]ના પાકમાં કેવી રીતની પ્રબળ પ્રતિકુળ અસર થશે.&lt;ref&gt;{{cite news |first=Jim |last=Giles |authorlink= |coauthors= |title= Major food source threatened by climate change |url=http://www.newscientist.com/article/dn13517-major-food-source-threatened-by-climate-change.html |work=NewScientist |publisher= |date=24 March 2008 |access-date=  }}&lt;/ref&gt;  [[રોયલ સોસાયટી]] દ્વારા 2005માં યોજવામાં આવેલી કોન્ફરન્સમાં વાતાવરણમાં કાર્બન ડાયોક્સાઇડની માત્રામાં થતા વધારાને કારણે થતા ફાયદાઓ, વાતાવરણમા ફેરફારને કારણે થતી નકારાત્મક અસરો હેઠળ દબાઇ જશે એ વાત પ્રગટ થઇ.&lt;ref&gt;ધ ઇન્ડિપેન્ડન્ટ 27 એપ્રિલ 2005, ક્લાયમેટ ચેન્જ પોઝીસ થ્રેટ ટુ ફુડ સપ્લાઇ, સાયન્ટિસ્ટ સે -અહેવાલ ઓફ [http://www.royalsoc.ac.uk/event.asp?id=2844 ધીસ ઇવેન્ટ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060613215718/http://www.royalsoc.ac.uk/event.asp?id=2844 |date=2006-06-13 }}&lt;/ref&gt;  

===== અસરોની વહેંચણી =====
[[આઇસલેન્ડ]]માં વધારાના તાપમાનને કારણે [[જવ]]નું વાવેતર વિપુલ પ્રમાણમાં શક્ય બન્યુ છે. જે 20 વર્ષ અગાઉ અશક્ય હતું.  વોર્મિંગનું એક કારણ કેરિબિયન સમુદ્રના જોડાણ દ્વારા સ્થાનિક (સંભવત ટૂંકા સમય માટેની) અસરો છે અને જેના કારણે માછલીઓના જથ્થાને પણ અસર પહોંચી છે.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.guardian.co.uk/climatechange/story/0,12374,1517939,00.html |title=Frozen assets
|author=Paul Brown
|publisher=[[The Guardian]]
|date=2005-06-30
|access-date= 2008-01-22}}&lt;/ref&gt;   21મી સદીના મધ્યભાગ સુધીમાં [[સાઇબિરીયા]] અને [[રશિયા]]ના બીજા પ્રાંતોમાં વાતાવરણના બીજા ફેરફારને કારણે ખેતીવાડી ઉપર વધુ અસરો પડી છે.&lt;ref&gt;{{cite web
|date=2007
|title=Polar regions (Arctic and Antarctic). ''Climate Change 2007: Impacts, Adaptation and Vulnerability. Contribution of Working Group II to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change''
|publisher=Cambridge University Press
|author=Anisimov, O.A., D.G. Vaughan, T.V. Callaghan, C. Furgal, H. Marchant, T.D. Prowse, H. Vilhjálmsson and J.E. Walsh. M.L. Parry, O.F. Canziani, J.P. Palutikof, P.J. van der Linden and C.E. Hanson, Eds.
|page=668
|url=http://www.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar4/wg2/ar4-wg2-chapter15.pdf
|access-date=2009-05-20
|archive-date=2008-09-20
|archive-url=https://web.archive.org/web/20080920160747/http://www.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar4/wg2/ar4-wg2-chapter15.pdf
|url-status=dead
}}&lt;/ref&gt;  [[પૂર્વ]] અને [[દક્ષિણ પૂર્વ એશિયાઇ]] પ્રાંતોમાં કૃષિ ઉત્પાદનોમાં 20 ટકા જેટલો વધારો થઇ શકે છે જ્યારે [[મધ્ય]] અને [[દક્ષિણ એશિયા]]માં કૃષિ ઉત્પાદનોમાં 30 ટકા જેટલો ઘટાડો થઇ શકે છે.&lt;ref name=&quot;WG2 AR4 SPM&quot;&gt;&lt;/ref&gt; [[લેટિન અમેરિકા]]ના સુકા પ્રદેશોમાં મહત્વના પાકોનું ઉત્પાદન ઘટવાની સંભાવનાઓ છે. જ્યારે ઊંચુ તાપમાન ધરાવતા વિસ્તારોમાં [[સોયાબીન]]ના પાકો વધવાનું અનુમાન છે.&lt;ref name=&quot;WG2 AR4 SPM&quot;&gt;&lt;/ref&gt;  ઉત્તર યુરોપમાં વાતાવરણમાં થનારો ફેરફાર પ્રારંભિક પણે કૃષિ ઉત્પાદનમાં ફાયદાકારક રહેશે.&lt;ref name=&quot;WG2 AR4 SPM&quot;&gt;&lt;/ref&gt; નાના ટાપુઓ પર થતી જીવનનિર્વાહ અને [[ધંધાદારી અર્થેની કૃષિ ]]ઉપર વાતાવરણના ફેરફારો દ્વારા [[પ્રતિકુળ અસરો]] થવાની સંભાવનાઓ છે.&lt;ref&gt;{{cite web
|date=2007
|title=Small islands. ''Climate Change 2007: Impacts, Adaptation and Vulnerability. Contribution of Working Group II to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change''
|publisher=Cambridge University Press
|author=Mimura, N., L. Nurse, R.F. McLean, J. Agard, L. Briguglio, P. Lefale, R. Payet and G. Sem. M.L. Parry, O.F. Canziani, J.P. Palutikof, P.J. van der Linden and C.E. Hanson, Eds.
|page=689
|url=http://www.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar4/wg2/ar4-wg2-chapter16.pdf
|access-date=2009-05-20
|archive-date=2009-08-04
|archive-url=https://web.archive.org/web/20090804124958/http://www.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar4/wg2/ar4-wg2-chapter16.pdf
|url-status=dead
}}&lt;/ref&gt; 2030 સુધીમાં જો કોઇ સુધારાઓ સ્વીકારવામાં ન આવે તો દક્ષિણ અને પૂર્વ ઓસ્ટ્રેલિયાના મોટા ભાગમાં અને પૂર્વીય ન્યૂ ઝીલેન્ડના ભાગોમાં કૃષિ દ્વારા થતા ઉત્પાદનમાં ઘટાડો નોંધાવાનું અનુંમાન છે.  ન્યૂ ઝીલેન્ડના પશ્ચિમી અને પૂર્વ વિસ્તારોમાં પ્રારંભિક પણે ફાયદાઓ થવાની સંભાવનાઓ છે.&lt;ref&gt;{{cite web
|date=2007
|title=Australia and New Zealand. ''Climate Change 2007: Impacts, Adaptation and Vulnerability. Contribution of Working Group II to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change''
|publisher=Cambridge University Press
|author=Hennessy, K., B. Fitzharris, B.C. Bates, N. Harvey, S.M. Howden, L. Hughes, J. Salinger and R. Warrick. M.L. Parry, O.F. Canziani, J.P. Palutikof, P.J. van der Linden and C.E. Hanson, Eds.
|page=509
|url=http://www.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar4/wg2/ar4-wg2-chapter11.pdf
|access-date=2009-05-20
|archive-date=2009-03-10
|archive-url=https://web.archive.org/web/20090310150719/http://www.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar4/wg2/ar4-wg2-chapter11.pdf
|url-status=dead
}}&lt;/ref&gt; 

[[ઉત્તર અમેરિકા]]માં આ સદીના કેટલાક પ્રથમ દાયકાઓ દરમિયાન વાતાવરણમાં હળવા ફેરફારોને લીધે વરસાદ આધારિત કૃષિના કુલ ઉત્પાદનમાં 5થી 20 ટકાનો વધારો થવાની સંભાવનાઓ છે, પરંતુ પ્રાંતોમાં અગત્યનું વૈવિધ્ય જોવા મળશે.&lt;ref name=&quot;WG2 AR4 SPM&quot;&gt;&lt;/ref&gt;  2006માં ડેત્સેનેસ અને ગ્રીન્સ્ટોમ દ્વારા એક પ્રકાશિત કરાયેલા એક સંશોધન પત્ર મુજબ, તાપમાનમાં વધારો થવાનું અનુમાન છે, જ્યારે સંભવિત રીતે અગત્યના પાકો ઉપર વરસાદની અસર યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સમાં નહી થાય.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://ideas.repec.org/p/fem/femwpa/2006.6.html |title=The Economic Impacts of Climate Change: Evidence from Agricultural Profits and Random Fluctuations in Weather |access-date=  |work= |publisher= |date= }}&lt;/ref&gt; 

[[આફ્રિકા]]માં વાતાવરણના ફેરફારોને કારણે કૃષિ ઉત્પાદનોમાં અને ખોરાકમાં ભયંકર સ્થિતિનું નિર્માણ થશે.&lt;ref name=&quot;WG2 AR4 SPM&quot;&gt;&lt;/ref&gt;  આફ્રિકાની ભૌગોલિક સ્થિતિ અત્યંત નાજુક છે અને કુલ વસ્તીના લગભગ 70 ટકા લોકો પોતાના જીવનનિર્વાહ માટે ચોમાસુ ખેતી આધારિત છે.  [[તાન્ઝાનિયા]]ના વાતાવરણના ફેરફારો સંબંધી આધિકારીક અહેવાલમાં જણાવવામાં આવ્યુ છે કે જે વિસ્તારોમાં સામાન્ય રીતે બે વખત વરસાદ પડે છે તેવા વિસ્તારોમાં વરસાદની માત્રામાં વધારો અને જે વિસ્તારોમાં એક જ વરસાદી ઋતુ છે ત્યા વરસાદની માત્રામાં ઘટાડો નોંધાશે.  મકાઈ જે રાષ્ટ્રનો મુળભૂત પાક છે તેના ઉત્પાદનમાં 33 ટકા ઘટાડો થવાના સ્પષ્ટ પરિણામો અંદાજવામાં આવ્યા છે.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.guardian.co.uk/climatechange/story/0,12374,1517935,00.html| title=In the land where life is on hold |author= John Vidal |publisher=[[The Guardian]]|date=2005-06-30 |access-date= 2008-01-22}}&lt;/ref&gt;  બીજા કેટલાક પરિબળોની સાથે સાથે વાતાવરણનો ફેરફાર જેમાં ખાસ કરીને વરસાદમાં ઘટાડાના [[દારફરમાં અથડામણો]]નું નિર્માણ થવાની ધારણાઓ છે.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.irinnews.org/Report.aspx?ReportId=72985|title= Climate change - only one cause among many for Darfur conflict|publisher=IRIN|date=2007-06-28|access-date= 2008-01-22}}&lt;/ref&gt;  આ અથડામણો માટે દાયકાઓથી પડતો, [[દુષ્કાળ]], [[રણવિસ્તરણ પ્રક્રિયા]] અને [[વધારે પડતી વસ્તી]] જવાબદાર છે, કારણ કે [[રખડતી આરબ જાતીના ]][[સમુદાયો]] પાણીની શોધમા ફર્યા કરે છે. જેથી જીવનનિર્વાહની સામગ્રી દક્ષિણના દુરના ભાગોમાં લઇ જવી પડે છે જે વિસ્તાર ખેતી કરતા લોકો દ્વારા રોકાયેલો છે.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.alertnet.org/db/blogs/1265/2007/06/30-100806-1.htm|title=Looking to water to find peace in Darfur|publisher=Reuters AlertNet|author=Nina Brenjo|date=2007-07-30|access-date=2008-01-22|archive-date=2007-12-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20071213132239/http://www.alertnet.org/db/blogs/1265/2007/06/30-100806-1.htm|url-status=dead}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071213132239/http://www.alertnet.org/db/blogs/1265/2007/06/30-100806-1.htm |date=2007-12-13 }}&lt;/ref&gt; 

==== સમુદ્ર કિનારાઓ અને નીચાણવાળા વિસ્તારો ====
[[વેપાર]] ધંધાઓનું ઐતિહાસિક વિચાર સાથેનો સંબંધ લઇને વિશ્વના ઘણા બધા મોટા અને સમૃદ્ધ નગરો [[દરિયાકિનારા]] ઉપર આવેલા છે.  વિકસિત દેશોમાં દરિદ્ર લોકો સામાન્ય રીતે [[પૂર સંભવિત વિસ્તારોમાં ]]રહે છે. કારણ કે એ એકમાત્ર ખાલી જમીન છે અથવા તો ફળદ્રુપ ખેતી લાયક જમીન છે.   આ પ્રકારની વ્યવસ્થાઓમાં હંમેશા [[બંધો]] અને વોર્મિંગ સિસ્ટમોના બાંધકામનો અભાવ હોય છે.  ગરીબ સમુદાયોમાં વીમાનો અભાવ, બચત કે જમા રાશી કે જે ઓચિંતા સંકટની અસરમાંથી બહાર આવવા જરૂરી છે તેનો હંમેશા અભાવ જોવા મળે છે.  ભવિષ્યમાં થનારા વાતાવરણના ફેરફારોને ધ્યાનમાં લેતા એવું થવાની ગણતરી છે કે વધુ માત્રામાં વસ્તી ધરાવતા કિનારાના પ્રાંતો સમુદ્ર સપાટીની ઊંચાઈમાં થનારો વધારો અને વાતાવરણની ભારે ઘટનાઓની માત્રામાં થતા વધારાને કારણે થતા નુક્શાનોના જોખમનો સામનો કરવો પડશે.  અનુકૂલનની ક્ષમતાઓમાં રહેલા મોટાપાયાના તફાવતોને કારણે વિકાસશિલ દેશોના કાંઠાળ વિસ્તારોમાં અનુકુલન વિકસિત દેશોની સરખામણીમાં વધારે મુશ્કેલ હોવાનું જણાય છે.&lt;ref name=&quot;WG2 AR4 SPM&quot;&gt;&lt;/ref&gt;  નિકોલસ અને [[ટોલ]] દ્વારા 2006માં કરાયેલા અભ્યાસ દ્વારા સમુદ્રની સપાટીની ઊંચાઈ વધવાને લીધે થતી અસરો અંગે ચિંતા વ્યક્ત કરવામાં આવી છે.&lt;ref&gt;{{cite journal
|date=2006
|title=Impacts and responses to sea-level rise: a global analysis of the SRES scenarios over the twenty-first century
|author=Nicholls, R.J. and R.S.J. Tol
|journal=Phil. Trans. R. Soc. A
|volume=364
|page=1073
|doi=10.1098/rsta.2006.1754
|url=http://www.fnu.zmaw.de/fileadmin/fnu-files/publication/tol/RM7168.pdf
|access-date=2009-05-20
|archive-date=2009-09-02
|archive-url=https://web.archive.org/web/20090902233748/http://www.fnu.zmaw.de/fileadmin/fnu-files/publication/tol/RM7168.pdf
|url-status=dead
}}&lt;/ref&gt; 

&lt;blockquote&gt;[...] સમુદ્ર સપાટીની ઊંચાઈ સામે અભેદ ન કહી શકાય તેવા ભવિષ્યના વિશ્વના ભાગોમાં A2 અને B2 (IPCC) [[ભવિષ્યની સંભવિત ઘટનાઓ]] છે જે પ્રાથમિકપણે [[સામાજિક આર્થિક]] પરિસ્થિતિ (કાંઠાળ વસ્તી, [[કુલ ઘરેલું ઉત્પાદન]] (જીડીપી), અને માથાદીઠ જીડીપી)નાં તફાવતોને રજૂ કરે છે નહી કે સમુદ્ર સપાટીની ઊંચાઈના વધારાના પરિણામો.  અગાઉ થયેલા કેટલાક વિશ્લેષણો દર્શાવે છે કે નાના ટાપુઓ અને ડેલ્ટા પ્રદેશો વધુ પ્રમાણમાં જોખમ ધરાવનારા પ્રદેશો તરીકે સામે આવ્યા છે.  આ પરિણામો સંયુક્ત રીતે સૂચવે છે કે માનવ સમાજ પાસે સમુદ્ર સપાટીની ઊંચાઈ સામે ધાર્યા કરતા પણ વધારે પ્રમાણમાં પસંદગીની તકો હશે.  જોકે આ તારણોને સાચી રીતે જાણવા જરૂરી છે, કારણ કે હજુ સુધી આપણે આ પસંદગીની તકો વિશે જાણતા નથી અને નોંધપાત્ર અસરો સંભવ છે. &lt;/blockquote&gt;

==== સ્થળાંતર ====
[[તુવેલું]] જેવા પેસિફિક મહાસાગરમાં આવેલા કેટલાક ટાપુ રાજ્યો પ્રાથમિક દ્રષ્ટિએ સંકટોને કારણે પ્રદેશ ખાલી કરવાની સ્થિતિને લઇને ચિંતિત છે, કારણ કે પૂર સામે રક્ષણ તેઓ માટે અતિ ખર્ચાળ હોવાથી શક્ય ન બની શકે.  તુવેલુએ ન્યૂ ઝીલેન્ડ સાથે તબક્કાવારના પુન: સ્થાપનની સંમતિ માટે હંગામી કરાર કર્યો છે.&lt;ref&gt;[http://www.guardian.co.uk/climatechange/story/0,12374,1063181,00.html અકુદરતી આપત્તિઓ] ''એન્ડ્રુ સિમ્સ''  ધ ગાર્ડીયન ઓક્ટોબર 2003&lt;/ref&gt; 

1990માં જુદાજુદા અંદાજો દ્વારા પર્યાવરણ સંબંધી વિસ્થાપિતોના આંક અંદાજીત 2.5 કરોડ છે એવું દર્શાવવામાં આવ્યુ હતું.  (વિસ્થાપિતોની આધિકારીક વ્યાખ્યામાં પર્યાવરણ સંબંધી [[વિસ્થાપિતો]]નો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો નથી. તેમા ફક્ત જુલ્મો કે હેરાનગતિને કારણે સ્થળાંતર કરનાર [[વિસ્થાપિત]]નો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે.)  ઇન્ટરગવર્નમેન્ટલ પેનલ ઓન ક્લાયમેટ ચેન્જ (IPCC) કે જે સંયુક્ત રાષ્ટ્રસંઘની આગેવાની હેઠળ વિશ્વની સરકારોને સલાહસુચનો આપે છે તેના દ્વારા અંદાજ લગાવવામાં આવ્યો છે કે મુખ્યત્વે કાંઠાળ પૂરની ઘટનાઓ, કિનારાના ધોવાણો અને કૃષિ ઉત્પાદનમાં ઘટાડાને કારણે 2050 સુધીમાં 150 અબજ પર્યાવરણ સંબંધિ વિસ્થાપિતો અસ્તિત્વ ધરાવતા હશે. (2050ની સંભવિત 10 અબજની [[વિશ્વ વસ્તી ]]માટે 15 કરોડ એટલે 1.5 ટકા)&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.risingtide.nl/greenpepper/envracism/refugees.html |title=છુપુ ગણિતઃ પર્યાવરણ વિસ્થાપિતો |access-date=2010-04-07 |archive-date=2005-02-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20050223042051/http://www.risingtide.nl/greenpepper/envracism/refugees.html |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20050223042051/http://www.risingtide.nl/greenpepper/envracism/refugees.html છુપુ ગણિતઃ પર્યાવરણ વિસ્થપિતો) આર્કાઇવ વર્ઝન&lt;/ref&gt; 

==== ઉત્તર-પશ્ચિમી સંક્રમણ ====
[[File:Arctic Ice Thickness.png|250px|right|thumb|GFDLના R30 પ્રકારના વાતાવરણીય સમુદ્રી સામાન્ય પ્રવાહોના મોડેલના પ્રયોગથી 1950થી 2050 સુધીમાં આર્કટિક હિમની જાડાઇની માત્રામાં થતા ફેરફારો અંગે માહિતી મેળવી.]]

[[ઉત્તર ધ્રુવીય]] હીમના પિગળવાને કારણે ઉનાળા દરમિયાન [[ઉત્તર-પશ્ચિમી માર્ગ]] ખુલ્લો થઈ શકે છે, જે યુરોપ અને એશિયા વચ્ચેના દરિયાઇ માર્ગની લંબાઇમાં 5 હજાર [[દરિયાઇ માઇલ]] (9 હજાર કિમી)નો ઘટાડો કરશે.  આ બાબત ખાસ કરીને [[સુપર ટેન્કરો]] કે જે [[પનામાની નહેર]]માં પસાર થવા માટે જરૂરી કદ કરતા મોટુ કદ ધરાવતી હોવાથી હાલમાં દક્ષિણ અમેરિકાની ટોચ ફરતે થઇને જવું પડે છે તેના માટે ફાયદાકારક સાબિત થશે. કેનેડિયન આઇસ સર્વિસના મત મુજબ કેનેડાના પૂર્વીય [[આર્કટિક દ્વિપ સમુહોમાં ]]હિમની માત્રામાં 1969 અને 2004 વચ્ચેના સમયગાળા દરમિયાન 15 ટકાનો ઘટાડો થયો છે.&lt;ref&gt;[http://www.washingtontimes.com/specialreport/20050612-123835-3711r.htm ''www.washingtontimes.com'' ]&lt;/ref&gt; 

સપ્ટેમ્બર 2007 દરમિયાન ઇતિહાસમાં પ્રથમ વખત આર્કટિક હિમશિખરો જરૂર કરતા વધારે માત્રામાં પિગળવાથી ઉત્તર પશ્ચિમી માર્ગનું નિર્માણ થતા વહાણવટા માટે યાતાયાત શક્ય બન્યો હતો.&lt;ref&gt;{{Cite news | title=Arctic ice levels at record low opening Northwest Passage | newspaper=Wikinews | url=http://en.wikinews.org/wiki/Arctic_ice_levels_at_record_low_opening_Northwest_Passage}}&lt;/ref&gt; 

ઓગસ્ટ 2008માં પિગળતા [[સમુદ્રી હિમથી ]]ધીમેધીમે [[ઉત્તર-પશ્ચિમી માર્ગને ]]તેને કારણે [[પશ્ચિમી સમુદ્રી રસ્તો ]]ખુલ્લો થયો, જેને કારણે આર્કટિક હિમશિખરોની ફરતે દરિયાઇ સફર શક્ય બની.&lt;ref name=&quot;dailymail.co.uk&quot;&gt;[http://www.dailymail.co.uk/news/article-1050990/The-North-Pole-island-time-history-ice-melts.html dailymail.co.uk, નોર્થ પોલ બિકમ એ આઇસલેન્ડ ફોર ધ ફસ્ટ ટાઇમ ઇન હિસ્ટરી એઝ આઇસ મેલ્ટ]&lt;/ref&gt;  2008ના ઓગસ્ટ મહિનામાં પૂર્વ પશ્ચિમી માર્ગ ખુલ્લો થયો અને ઉત્તરિય સમુદ્રી માર્ગને જામ કરતા વધારાનો હિમ થોડા દિવસો પછી પિગળી ગયો.  [[આર્કટિક હિમમાં થયેલા ઘટાડાને ]]કારણે જમીનના [[બેલુગા]] ગ્રુપ ઓફ [[બેમેન]] દ્વારા યોજનાઓ જાહેર કરવામાં આવી કે 2009માં [[પૂર્વીય સમુદ્રી માર્ગ]] મારફત તેઓ પ્રથમ જહાજ મોકલશે.&lt;ref name=&quot;dailymail.co.uk&quot;&gt;&lt;/ref&gt; 

==== વિકાસ ====
ગ્લોબલ વોર્મિંગની સંયુક્ત અસરો ખાસ કરીને લોકો અને આ અસરો [[નાથી શકવા]] સક્ષમ ન હોય તેવા દેશો ઉપર ગંભીર પ્રભાવો પાડી શકે છે.  આ બાબતે [[આર્થિક વિકાસ]] અને [[ગરીબી નિવારણની ]]પ્રક્રિયાને ધીમી પાડી શકે છે, જેને લીધે આ [[મિલેનિયમના વિકાસના ધ્યેયો]] સિદ્ધ કરવાનું કઠીન બનાવી શકે છે.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.odi.org.uk/iedg/publications/climate_change_web.pdf|title=Poverty Reduction, Equity and Climate Change: Global Governance Synergies or Contradictions?|author=Richards, Michael|publisher=Overseas Development Institute|access-date=2007-12-01|format=PDF|archive-date=2003-04-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20030406125549/http://www.odi.org.uk/iedg/publications/climate_change_web.pdf|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; 

ઓક્ટોબર 2004માં વર્કીંગ ગ્રુપ ઓન ક્લાયમેટ ચેન્જ એન્ડ ડેવલપમેન્ટ વિકાસ અને વાતાવરણ સંબંધી [[એનજીઓ]] દ્વારા એક
[http://www.iied.org/pubs/display.php?o=9512IIED અપ ઇન સ્મોક] નામના વિકાસની પ્રક્રિયા ઉપર પર્યાવરણના ફેરફારની અસરો આધરિત અહેવાલ જારી કર્યો.   આ અહેવાલ અને જુલાઇ 2005માં રજૂ કરવામાં આવેલ [http://www.iied.org/pubs/display.php?o=9560IIED આફ્રિકા- અપ ઇન સ્મોક ]નામના અહેવાલમાં અનુમાનો કરવામાં આવ્યા છે કે ખાસ કરીને આફ્રિકામાં ભુખમરો અને રોગચાળાનો ફેલાવો, વરસાદના ઘટેલા પ્રમાણ અને હવામાનની વિકટ ઘટનાઓને કારણે હશે.  આવે કારણે પ્રભાવિત વિસ્તારોના વિકાસની પ્રકિયાઓ ઉપર ભયાનક અસરો પડવાની સંભાવનાઓ છે. 

=== જૈવિક પ્રણાલીઓ  ===
તપાસી ન હોય તેવી ગ્લોબલ વોર્મિંગની સ્થિતિ મોટાભાગના [[ભૂમિગત જૈવિક પ્રદેશો]] ઉપર અસરો પાડી શકે છે.  વૈશ્વિક તાપમાનમાં વધારાને કારણે જૈવિક વ્યવસ્થાઓમાં ફેરફારો થશે. કેટલીક સજીવ [[જાતોને ]]તેઓના નિવાસસ્થાનોથી દુર થવાની ફરજ પડી છે, જેનું કારણ બદલતી પરિસ્થિતિઓ છે જ્યારે બીજી કેટલીક જાતિઓ ફેલાવો પામે છે.  દ્વિતિય કક્ષાની ગ્લોબલ વોર્મિંગની અસરો જેવી કે બરફ આચ્છાદનોનું ઘટેલું પ્રમાણ સમુદ્ર સપાટીની ઊંચાઈમાં થતો વધારો અને હવામાનમાં ફેરફારો ફક્ત માનવીય પ્રવૃતિઓ ઉપર જ પ્રભાવો પાડતા નથી પરંતુ [[જૈવિક પ્રણાલીઓ]]ઉપર પણ પ્રભાવ પાડે છે.  પાછલા 520 અબજ વર્ષો દરમિયાન થયેલા વિનાશો અને પૃથ્વીના વાતાવરણ વચ્ચેના સંબંધોનો અભ્યાસ [[યુનિવર્સિટી ઓફ ન્યુયોર્ક]]ના વૈજ્ઞાનિકો દ્વારા કરવામાં આવ્યો છે અને લખ્યુ છે કે આવનાર સદીઓમાં થનારા સંભવિત વૈશ્વિક તાપમાનના વધારાને કારણે સામુહિક વિનાશની ઘટના શક્ય બને તેમાં પૃથ્વી પરની પ્રાણી અને છોડની 50 ટકા જાતો નષ્ટ થશે.&lt;ref&gt;{{cite journal | last = Mayhew | first = Peter J | coauthors = Gareth B. Jenkins, Timothy G. Benton | date = October 23, 2007 | title = A long-term association between global temperature and biodiversity, origination and extinction in the fossil record | journal = Proceedings of the Royal Society B | volume = 275 | issue = 1630 | pages = 47 | publisher = Royal Society Publishing | doi = 10.1098/rspb.2007.1302 | url = http://www.journals.royalsoc.ac.uk/content/3x081w5n5358qj01/ | access-date = 2007-10-30 | pmid = 17956842 | pmc = 2562410 }}{{Dead link|date=જુલાઈ 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; 

આર્કટિક અને એન્ટાર્કટિક પ્રાણીસૃષ્ટિની ઘણી જાતો જોખમ અનુભવી રહી છે, જેમાં [[ધ્રુવીય રીંછ]]&lt;ref&gt;{{cite journal | last = Amstrup | first=Steven C. | coauthors = [[Ian Stirling]], Tom S. Smith, Craig Perham, Gregory W. Thiemann | date = [[2006-04-27]] | title = Recent observations of intraspecific predation and cannibalism among polar bears in the southern Beaufort Sea | journal = Polar Biology | volume = 29 | issue = 11 | pages = 997–1002 | doi = 10.1007/s00300-006-0142-5}}&lt;/ref&gt; અને [[એમ્પરર પેંગ્વીન]]&lt;ref&gt;{{cite journal | last = Le Bohec | first = Céline | coauthors = Joël M. Durant, Michel Gauthier-Clerc, Nils C. Stenseth, Young-Hyang Park, Roger Pradel, David Grémillet, Jean-Paul Gendner, and Yvon Le Maho | title = King penguin population threatened by Southern Ocean warming | journal = [[Proceedings of the National Academy of Sciences]]
| volume = 105| issue = 7| pages = 2493| date = [[2008-02-11]] | url = http://www.pnas.org/cgi/content/abstract/0712031105v1
| doi = 10.1073/pnas.0712031105 | access-date =  2008-02-13 | format = abstract | pmid = 18268328 | pmc = 2268164}}&lt;/ref&gt; ઉદાહરણો છે.  ઉતરધ્રુવના હિમપ્રદેશોમાં હાલમાં [[હડસન ખાડીનું ]]પાણી 30 વર્ષ અગાઉની સ્થિતિની સરખામણીમાં વધુ 3 અઠવાડિયા માટે બરફ વગરનું રહેશે જે [[ધ્રુવીય રીંછોને ]]અસર પહોંચાડે છેટ કારણ કે તેઓ સમુદ્રી બરફ ઉપર શિકાર કરવાને પ્રાધાન્ય આપે છે.&lt;ref&gt;[http://www.lrb.co.uk/v27/n01/byer01_.html ઓન થિનિંગ આઇસ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091001174901/http://www.lrb.co.uk/v27/n01/byer01_.html |date=2009-10-01 }} ''માઇકલ બાયર્સ''  લંડન રિવ્યુ ઓફ બુક્સ જાન્યુઆરી 2005&lt;/ref&gt;  [[ગાયરોફાલ્કન]] અને [[સ્નોવી ઘુવડો]] જેવી ઠંડા હવામાનની પરિસ્થિતિઓ ઉપર આધારિત જાતીઓ કે જે સ્થળાંતર દરમિયાન મૃત્યુ પામે છે. તેઓ ઠંડા શિયાળામાં સમૃદ્ધ બને છે. તેના ફાયદા ઉપર ઘેરી અસરો પડવાની સંભાવનાઓ રહેલી છે.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://ec.europa.eu/environment/nature/conservation/wildbirds/action_plans/docs/falco_rusticolis.pdf |title=International Species Action Plan for the Gyrfalcon Falco rusticolis |publisher=BirdLife International |year=1999 |author=Pertti Koskimies (compiler) |access-date= 2007-12-28|format=PDF}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://aknhp.uaa.alaska.edu/zoology/species_ADFG/ADFG_PDFs/Birds/Snowy%20Owl_ADFG_final_2006.pdf |title=Snowy Owl |publisher=University of Alaska |year=2006 |access-date=2007-12-28 |format=PDF |archive-date=2008-09-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080910214043/http://aknhp.uaa.alaska.edu/zoology/species_ADFG/ADFG_PDFs/Birds/Snowy%20Owl_ADFG_final_2006.pdf |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;  દરિયાઇ અપૃષ્ઠવંશી પ્રાણીવિકાસની પરાકાષ્ઠાઓએ તેઓએ અનુકુલન સાધેલ તાપમાનમાં અનુબવે છે જ્યા ઠંડીની ગમે તેટલી માત્રા હોઇ શકે અને [[ઠંડા લોહીવાળા પ્રાણીઓ]] ઊંચા [[રેખાંશ]] અને [[અક્ષાંશો]]વાળા વિસ્તારોમાં જોવા મળ્યા છે જ્યાં ટુંકી વિકાસઋતુમાં જલદી વિકાસ માટે સામાન્યરીતે સુવિધાઓ પ્રાપ્ત થાય છે.&lt;ref&gt;{{cite journal
| author=Arendt, J.D.
| title=Adaptive intrinsic growth rates: an integration across taxa
| year=1997
| journal=[[The Quarterly Review of Biology]]
| volume=72
| issue=2
| pages=149–177
| url=http://links.jstor.org/sici?sici=0033-5770%28199706%2972%3A2%3C149%3AAIGRAI%3E2.0.CO%3B2-X
| doi=10.1086/419764}}
&lt;/ref&gt;  આદર્શ પરિસ્થિતિ કરતા વધારે ગરમીને પરિણામે [[ચયાપચયની ક્રિયા]]માં વધારો થાય છે અને ઘાસચારો વધવા છતાં શારિરિક કદમાં ઘટાડો થાય છે જે [[શિકાર]] થવાના જોખમોમાં વધારો કરે છે.  આમ જોવા જઇએ તો વિકાસની પ્રક્રિયા દરમિયાન તાપમાનમાં સહેજ પણ વધારો [[રેઇનબો માછલીઓ]]માં વિકાસની ક્ષમતા અને જીવતા રહેવાના દરને અસંતુલિત કરે છે.&lt;ref&gt;{{cite journal
| author=Biro, P.A., ''et al.''
| year=2007
| month=June
| title=Mechanisms for climate-induced mortality of fish populations in whole-lake experiments
| journal=[[Proceedings of the National Academy of Sciences]]
| volume=104
| issue=23
| pages=9715–9719
| doi=10.1073/pnas.0701638104
| issn=1091-6490
| pmid=17535908
| pmc=1887605}}
&lt;/ref&gt; 

વધતા તાપમાનોએ પક્ષીઓ ઉપર થતી સ્પષ્ટ અસરો માટે શરૂઆત છે અને [[પતંગિયાઓ]] ઉત્તર તરફ 200 કિમી સુધી યુરોપ અને અમેરિકાના પ્રાંતોમાં પુન: સ્થાપન પામ્યા છે.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/4313726.stm |title=Animals 'hit by global warming'| author=Time Hirsch |publisher=[[BBC]] News |date=2005-10-05 |access-date= 2007-12-29}}&lt;/ref&gt;  છોડવાઓ ધીમી ગતિથી પાછળ આવે છે એનો મોટા પશુઓનું પુન: સ્થાપન શહેરો અને રસ્તાઓને કારણે ધીમુ પડ્યુ છે.  બ્રિટનમાં વસંતના પતંગિયાઓ બે દાયકા પહેલાની સ્થિતિની સરખામણીમાં સામાન્ય પણે 6 દિવસો પહેલ દેખા દે છે.&lt;ref&gt;{{cite journal |url=http://www.nature.com/nature/journal/v416/n6879/pdf/416389a.pdf |title= Ecological responses to recent climate change |journal=[[Nature (journal)|Nature]] |last=Walther |first=Gian-Reto |coauthors=Eric Post, Peter Convey, Annette Menzel, Camille Parmesan, Trevor J. C. Beebee, Jean-Marc Fromentin, Ove Hoegh-Guldberg, Franz Bairlein |volume=416 |number= |pages=389–395|date=March 28, 2002 |doi= 10.1038/416389a|format=PDF}}&lt;/ref&gt; 

''[[નેચર]]'' માં 2002માં લખાયેલા એક લેખમાં દર્શાવવામાં આવ્યુ છે કે&lt;ref&gt;{{cite journal | last = Root | first = Terry L. | coauthors = Jeff T. Price, Kimberly R. Hall, Stephen H. Schneider, Cynthia Rosenzweig &amp; Alan Pounds | title = Fingerprints of global warming on animals and plants | journal = [[Nature (journal)|Nature]] | volume = 421 | issue = 6918 | pages = 57–59 | date = [[2003-01-02]] | url = http://cesp.stanford.edu/publications/fingerprints_of_global_warming_on_animals_and_plants/index.html | access-date =  2008-02-13 | doi = 10.1038/nature01333 | format = {{Dead link|date=May 2009}}}}&lt;/ref&gt; પ્રાણીઓ અને છોડવાઓના સ્વભાવમાં તાજેતરના ફેરફારો અને ઋતુગત વર્તણુકોની શ્રેણીઓ જાણવા સંબંધી વૈજ્ઞાનિક સર્વેક્ષણે સાહિત્યિક રીતે રજૂ પામ્યા હતા.  દરેક પાંચમાંથી ચાર જાતિઓએ તેઓનું પુન: સ્થાપન ધ્રુવો તરફ કે ઊંચા અક્ષાંશો તરફ કર્યુ છે જે તેમને [[વિસ્થાપિત જાતિ]]ઓ બનાવે છે.  દેડકાઓ વિસ્તાર વધારી રહ્યા છે. પક્ષીઓ અને છોડવાઓ દરેક દાયકાઓમાં સામાન્યરીતે 2.5 દિવસ વહેલા પુન: સ્થાપનો કરી રહ્યા છે. પતંગિયા, પક્ષીઓ અને છોડવાઓ 6.1 કિમી પ્રતિ દાયકાના દરથી ધ્રુવો તરફ પુનસ્થાપન કરી રહ્યા છે.  2005માં છેલ્લા અભ્યાસના તારણો દર્શાવે છે કે તાપમાનમાં થયેલા વધારા પાછળનું કારણ માનવીય ગતિવિધીઓ છે અને તેને લીધે વિવિધ જાતિઓની વર્તણુકો બદલાઇ રહી છે. [[વાતાવરણના નમુના]]ઓ દ્વારા શક્ય બનેલા અનુમાનો સાથે સુસંગતતા સ્થપાઇ છે જે તેઓની સમયઅવધિની માહિતી પૂરી પાડે છે.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://iis-db.stanford.edu/pubs/20887/PNAS_5_16_05.pdf |title=''સ્ટેન્ફર્ડ.એડ્યુ''  |access-date=2010-04-07 |archive-date=2006-09-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20060917020212/http://iis-db.stanford.edu/pubs/20887/PNAS_5_16_05.pdf |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;  વૈજ્ઞાનિકોને માલુમ પડ્યુ છે કે [[એન્ટાર્કટિક પાતળુ ઘાસ]] ધરાવતો વિસ્તાર એન્ટાર્કટિકાનો વસાહતી વિસ્તાર છે જ્યા પહેલા તેઓની અસ્તિત્વ ટકાવનાર જાતોની શ્રેણી મર્યાદિત હતી.&lt;ref&gt;[http://www.heatisonline.org/contentserver/objecthandlers/index.cfm?id=5014&amp;amp;method=full ગ્લાસ ફ્લોરિશીઝ ઇન વોર્મર એન્ટાર્કટિક] ઓરિજિનલી ફ્રોમ [[ધ ટાઇમ્સ]], ડિસેમ્બર 2004&lt;/ref&gt; 

યાંત્રીક અભ્યાસો દ્વારા નજીકના વાતાવરણના ફેરફારને કારણે વિનાશો થયાનું દસ્તાવેજીકરણ થયુ છે. મેકલોગનીન ''એટ અલ.''  [[ઉપસાગરીય ચેકરસ્પોટ પતંગિયા]]ના બે વસ્તી સમુદાયો વરસાદી ફેરફારોને કારણે જોખમમાં મુકાયા છે એવા દસ્તાવેજો એકઠા કર્યા છે.&lt;ref name=&quot;McLaughlin&quot;&gt;{{cite journal |last= McLaughlin |first= John F. |coauthors= ''et al.'' |date= [[2002-04-30]] |title= Climate change hastens population extinctions |journal= [[Proceedings of the National Academy of Sciences|PNAS]] |volume= 99 |issue= 9 |pages= 6070–6074 |doi= 10.1073/pnas.052131199 |url= http://www.nd.edu/~hellmann/pnas.pdf |format= [[Portable Document Format|PDF]] |access-date= 2007-03-29 |pmid= 11972020 |pmc= 122903 |archive-date= 2005-04-05 |archive-url= https://web.archive.org/web/20050405173535/http://www.nd.edu/~hellmann/pnas.pdf |url-status= dead }}&lt;/ref&gt; 
પરમેસન જણાવે છે કે &quot;કેટલાક અભ્યાસો મોટા સ્તર પર હાથ ધરાયા છે જેમાં સમગ્ર જાતિઓને સમાવી લેવામાં આવી છે&quot;&lt;ref&gt;{{cite journal |last= Permesan |first= Camille |date= [[2006-08-24]] |title= Ecological and Evolutionary Responses to Recent Climate Change |journal= [[Annual Review of Ecology, Evolution, and Systematics]] |volume= 37 |pages= 637–669 |doi= 10.1146/annurev.ecolsys.37.091305.110100 |url= http://cns.utexas.edu/communications/File/AnnRev_CCimpacts2006.pdf |format= [[Portable Document Format|PDF]] |access-date= 2007-03-30 |archive-date= 2007-01-05 |archive-url= https://web.archive.org/web/20070105021545/http://cns.utexas.edu/communications/File/AnnRev_CCimpacts2006.pdf |url-status= dead }}&lt;/ref&gt; અને મેકલોગની ''એટ અલ.''  સંમતિ દર્શાવી અને કહે છે કે તાજેતરના પર્યાવરણના ફેરફારો અને વિનાશો કેટલાક યાંત્રિક અભ્યાસો થકી થયા છે.&lt;ref name=&quot;McLaughlin&quot;&gt;&lt;/ref&gt;  ડેનિયલ બોટકિન અને બીજા લેખકો માને છે કે હાલમાં અનુમાનવામાં આવી રહેલા વિનાશના દરો અતિશય ઊંચા આંકી રહ્યા છે.&lt;ref&gt;{{cite journal |last=Botkin |first=Daniel B. |coauthors=''et al.'' |year=2007 |month=March |title=Forecasting the Effects of Global Warming on Biodiversity |journal=[[BioScience]] |volume=57 |issue=3 |pages=227–236 |doi=10.1641/B570306 |url=http://www.imv.dk/Admin/Public/DWSDownload.aspx?File=%2FFiles%2FFiler%2FIMV%2FPublikationer%2FFagartikler%2F2007%2F050307_Botkin_et_al.pdf |access-date=2007-11-30 |format=PDF }}{{Dead link|date=એપ્રિલ 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; 

મીઠા પાણી અને ખારા પાણીના છોડ અને પ્રાણીઓની ઘણીબધી જાતિઓ હિમનદીઓ આધારિત પાણી ઉપર આધારિત છે. જે દર્શાવે છે કે તેઓએ ઠંડા પાણીની વસાહતો સાથે અનુકુલન સાધ્યુ છે.  મીઠા પાણીની કેટલીક માછલીઓને જીવનમ ટકાવી રાખવા અને પ્રજનન ક્રિયા માટે ઠંડા પાણીની જરૂર હોય છે અને સાલ્મોન અને કટથ્રોટ નામની મીઠા પાણીની માછલીઓના કિસ્સામાં આ બાબત સાવ સાચી ઠરે છે.  હિમનદીઓના ઘટેલા પ્રવાહો આ માછલીઓના જીવન ટકાવી રાખવાની ક્રિયા માટે જરૂરી એવા અપૂરતા પ્રવાહનું નિર્માણ કરે છે.  સમુદ્રી [[ક્રિલ]] નામની જાતિ ઠંડા પાણીમા રહેવાનું પસંદ કરે છે અને [[બ્લુ વહેલ]] જેવા મહાકાય દરિયાઇ પ્રાણીઓ માટે ખોરાકનો પ્રાથમિક સ્ત્રોત છે.&lt;ref&gt;{{cite news | last = Lovell | first = Jeremy | title = Warming Could End Antarctic Species | publisher = CBS News | date = 2002-09-09 | url = http://www.cbsnews.com/stories/2002/09/09/tech/main521258.shtml | access-date = 2008-01-02 | archive-date = 2008-01-17 | archive-url = https://web.archive.org/web/20080117201441/http://www.cbsnews.com/stories/2002/09/09/tech/main521258.shtml | url-status = dead }}&lt;/ref&gt;  હિમનદીઓના પીગળવાથી થતા મીઠા પાણીના જથ્થાના વધારાના કારણે થતા [[દરિયાઇ પ્રવાહો]]ના ફેરફારો તથા [[ગરમ પ્રવાહોના સંભવિત ફેરફાર]] હાલની મત્સ્ય સૃષ્ટિ ઉપર અસરો પાડી શકે છે જેના ઉપર મનુષ્યો પણ અવલંબન ધરાવે છે. 

''સફેદ વાંદરાની પ્રજાતિનું કોથળી વાળુ એક પ્રાણી''  ઉત્તર ક્વિન્સલેન્ડના પર્વતીય જંગલોમાં જોવા મળતું હતું તે મહાકાય કદની જાત મનુષ્ય સર્જીત ગ્લોબલ વોર્મિંગ દ્વારા વિનાશ પામનાર પ્રથમ જાતિ છે.  સફેદ કોથળી વાળુ આ પ્રાણી 3 વર્ષથી જોવા મળતું નથી. આ કોથળી વાળા પ્રાણીઓ ઊંચા તાપમાનમાં જીવી શકતા નથી{{convert|30|C}}, જે વધારો 2005માં થયો હતો. કોઇપણ સફેદ કોથળીવાળા પ્રાણીના જીવતા હોવા અંગેની શોધખોળનું છેલ્લુ ખેડાણ વર્ષ 2009 દરમિયાન ગોઠવવામાં આવ્યુ છે.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.news.com.au/couriermail/story/0,23739,24742053-952,00.html |title=વાઇટ પોસ્સમ સેઇડ ટુ બી ફ્સ્ટ વિક્ટીમ ઓફ ગ્લોબલ વોર્મિંગ |access-date=2010-04-07 |archive-date=2008-12-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20081205100341/http://www.news.com.au/couriermail/story/0,23739,24742053-952,00.html |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; 

==== જંગલો ====
[[File:Northern Forest Trend in Photosynthetic Activity.gif|thumb|250px|right]]
[[બ્રિટીશ કોલંબિયા]] પ્રદેશોમાં આવેલા [[પાઇન જંગલો]] પાઇન ભમરીઓના ઉપદ્રવને કારણે ઉજ્જડ બન્યા છે અને આ ઉપદ્રવ કેટલાક ભાગમાં 1998થી વણથંભી રીતે આગળ વધ્યો હતો જેની પાછળનું કારણ છેલ્લા ઘણા સમયથી પ્રબળ શિયાળાનો અભાવ છે જેમાં કેટલાક દિવસની સખત ઠંડીથી પહાડી પાઇન ભમરીઓમાં મોટાભાગની ભમરીઓ મરી જાય છે અને તેના પ્રમાણને કારણે ભૂતકાળમાં રોગચાળો ફાટી નિકળ્યાના કિસ્સાઓ બન્યા છે.  ઉપદ્રવને લીધે નવેમ્બર 2008 સુધીના પ્રાંતના લગભગ અડધા પાઇનના વૃક્ષો ('''33 મિલિયન એકર'''  કે '''1,35,000 કિમી''' &lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;)&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://mpb.cfs.nrcan.gc.ca/index_e.html |title=નેચરલ રિસોર્સિઝ કેનેડા |access-date=2010-04-07 |archive-date=2010-06-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100613003653/http://mpb.cfs.nrcan.gc.ca/index_e.html |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;robbins&quot;&gt;જિમ રોબિન્સ, [http://www.nytimes.com/2008/11/18/science/18trees.html?em%7CBark બેટલ્સ કિલ મિલિયન્સ ઓફ એકર્સ ઓફ ટ્રીઝ ઇન વેસ્ટ], ન્યુયોર્ક ટાઇમ્સ, 17 નવેમ્બર 2008&lt;/ref&gt; નાશ પામ્યા છે જેની માત્રા ભૂતકાળમાં નોંધાયેલા કોઈપણ ઉપદ્રવના પ્રમાણ કરતા વધારે છે&lt;ref name=&quot;kurz&quot;&gt;વેર્નર કુર્ઝ et al. [http://www.nature.com/nature/journal/v452/n7190/abs/nature06777.html માઉન્ટેન પાઇન બેટલ એન્ડ ફોરેસ્ટ કાર્બન ફિડબેક ટુ ક્લાયમેટ ચેન્જ], ''નેચર''  452,987-990(24 એપ્રિલ 2008&lt;/ref&gt; અને 2007 દરમિયાન ખંડીય વિભાજન દરમિયાન [[આલ્બર્ટા]] તરફ પ્રબળ પવન દ્વારા પસાર થયો છે.  1999થી [[કોલોરાડો]] [[વ્યોમિંગ]] અને [[મોન્ટાના]]માં આ પ્રકારની વ્યાપક ઉપાધીની શરૂઆત ધીમા દરથી થઇ છે.  યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સના જંગલ ખાતા દ્વારા આગાહી કરવામાં આવી છે કે 2011 અને 2013 વચ્ચેના સમયગાળા દરમિયાન કોલોરાડો 5 ઇંચ (127 મિમિ)થી વધુ ઊંચાઈ ધરાવતા બધા જ{{convert|5|e6acre|km2}} પાઇન વૃક્ષો નષ્ટ થશે&lt;ref name=&quot;robbins&quot;&gt;&lt;/ref&gt;.  

ઉત્તરિય જંગલો [[કાર્બન શોષક]] છે, જ્યારે મૃત જંગલો કાર્બનના ખુબ જ મોટા સ્ત્રોતો છે અને વિશાળ વિસ્તાર ધરાવતા જંગલોના વિનાશથી ગ્લોબલ વોર્મિંગ ઉપર હકારાત્મક અસર પડે છે.  સૌથી ખરાબ વર્ષો દરમિયાન એખલા બ્રિટિશ કોલંબિયાના જંગલોમાં થયેલા ભમરીઓના ઉપદ્રવને કારણે થયેલા કાર્બન ઉત્સર્જનની માત્રા સામાન્ય વર્ષ દરમિયાન [[કેનેડા]]માં લાગતી જંગલની આગો અથવા 5 વર્ષ સુધી આ દેશના યાતાયાતના સ્ત્રોતો દ્વારા થતા કાર્બનના ઉત્સર્જન જેટલો છે.&lt;ref name=&quot;kurz&quot;&gt;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=89942771 પાઇન ફોરેસ્ટ ડિસ્ટ્રોઇડ બાય બેટલ ટેકઓવર],[[NPR]] [[ટોક ઓફ ધ નેશન]], 25 એપ્રિલ, 2008&lt;/ref&gt; 

તાત્કાલિક જૈવિક અને આર્થિક તારાજીઓની સાથેસાથે વિશાળ મૃત જંગલો આગના જોખમને જન્માવે છે.  ગરમ વાતાવરણના કારણે કેટલાક ઘટાટોપ જંગલો પણ [[જંગલોમાં લાગતી આગના]] જોખમોનો સામનો કરી રહ્યા છે.  ઉત્તર અમેરિકામાં ઉત્તરીય પવનોને કારણે જંગલોમાં વિનાશનું પ્રમાણ પાછલા કેટલાક દાયકાઓ દરમિયાન થયેલા લગભગ 10,000 ચોરસ કિમી (2.5 અબજ એકરમાં) 1970થી એકધારી દિશામાં વધારો થઇ 28,000 ચોરસ કિમી (70 લાખ એકર)નો વાર્ષિક વધારો થયો છે.&lt;ref&gt;[http://www.usgcrp.gov/usgcrp/nacc/education/alaska/ak-edu-5.htm યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ નેશનલ એસેસમેન્ટ ઓફ પોટેન્શિયલ કોન્સેક્વન્સીસ ઓફ ક્લાયમેટ વેરિયેબિલીટી એન્ડ ચેન્જ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140222044749/http://www.usgcrp.gov/usgcrp/nacc/education/alaska/ak-edu-5.htm |date=2014-02-22 }} રિજીયોનલ પેપરઃઅલાસ્કા&lt;/ref&gt; . જોકે કેટલાક ભાગોમાં જંગલ અધિનિયમ ગતિવિધીના ફેરફારોને કારણે હોઇ શકે છે અને 1986થી પશ્ચિમી યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સમાં પ્રમાણમાં વધારે ગરમ ઉનાળાઓ મોટાભાગની જંગલની આગોમાં 4 ગણો વધારો થયો છે અને જંગલ દહનની ક્રિયામાં 6 ગણો વધારો થયો છે, જે 1970થી 1986ના સમયગાળાની તુલનાત્મક સ્થિતિ સ્વરૂપે રજૂ થયો છે.  કેનેડામાં 1920થી 1999 દરમિયાન સમાન પ્રકારની જંગલી આગની ગતિવિધીઓમાં વધારો થયાના અહેવાલો મળે છે.&lt;ref&gt;[http://www.sciencemag.org/cgi/content/short/313/5789/927 સાયન્સ મેગેજીન ઓગસ્ટ 2006 ઇઝ ગ્લોબલ વોર્મિંગ કોઝીંગ મોર, લાર્ઝર વાઇલ્ડ ફાયર?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090210134640/http://www.sciencemag.org/cgi/content/short/313/5789/927 |date=2009-02-10 }} સ્ટિવ ડબલ્યુ રનીંગ&lt;/ref&gt; 

1997થી [[ઇન્ડોનેશિયા]]માં પણ નાટ્યાત્મક રીતે જંગલોમાં લાગતી આગના પ્રમાણમાં વધારો નોંધયો છે.  આ આગો સામાન્ય રીતે જંગલોના સફાયા થકી કૃષિ પ્રવૃત્તિ માટે શરૂઆત કરે છે.  તેના લીધે આ પ્રદેશમાં આવેલા વિશાળ કોહવાણ ધરાવતા કળણોમાં આગ પ્રસરે છે અને તેના લીધે છૂટો પડતો CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; સામાન્યપણે જૈવિક ઇંધણોના દહન થવાથી છૂટા પડતા CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;ના 15 ટકા જેટલા વાર્ષિક દર જેટલો અંદાજવામાં આવે છે.&lt;ref&gt;બીબીસી ન્યુઝ: [http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/4208564.stm એશિયન પિટ ફાયર્સ એડ ટુ વાર્મીંગ]&lt;/ref&gt; 

==== પર્વતમાળાઓ  ====
પૃથ્વીની સપાટીના 25 ટકા જેટલો ભાગ [[પહાડો]] દ્વારા રોકાયેલો છે અને વૈશ્વિક વસ્તીના 10માં ભાગના લોકો પહાડો ઉપર વસવાટ કરે છે.  વૈશ્વિક વાતાવરણના ફેરફારને કારણે પહાડી વસવાટો ઉપર ગંભીર જોખમો ઉભા થયા છે.&lt;ref&gt;[http://www.sciencedirect.com/science?_ob=ArticleURL&amp;amp;_udi=B6VFV-4MY0TS1-1&amp;amp;_user=4225319&amp;amp;_coverDate=10%2F31%2F2007&amp;amp;_rdoc=12&amp;amp;_fmt=summary&amp;amp;_orig=browse&amp;amp;_srch=doc-info(%23toc%236020%232007%23999829996%23668309%23FLA%23display%23Volume)&amp;amp;_cdi=6020&amp;amp;_sort=d&amp;amp;_docanchor=&amp;amp;_ct=17&amp;amp;_acct=C000048559&amp;amp;_version=1&amp;amp;_urlVersion=0&amp;amp;_userid=4225319&amp;amp;md5=b28529ce89b28da5f49792dfebeef70b&amp;amp;errMsg=1 એક્પોઝર ઓફ ગ્લોબલ માઉન્ટેન સિસ્ટમ ટુ ક્લાયમેટ વાર્મીંગ ડ્યુરીંગ ધ 21 સેન્ચુરી] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090105015350/http://www.sciencedirect.com/science?_ob=ArticleURL&amp;_udi=B6VFV-4MY0TS1-1&amp;_user=4225319&amp;_coverDate=10%2F31%2F2007&amp;_rdoc=12&amp;_fmt=summary&amp;_orig=browse&amp;_srch=doc-info%28%23toc%236020%232007%23999829996%23668309%23FLA%23display%23Volume%29&amp;_cdi=6020&amp;_sort=d&amp;_docanchor=&amp;_ct=17&amp;_acct=C000048559&amp;_version=1&amp;_urlVersion=0&amp;_userid=4225319&amp;md5=b28529ce89b28da5f49792dfebeef70b&amp;errMsg=1 |date=2009-01-05 }} સાયન્સ ડાયરેક્ટ&lt;/ref&gt;  સંશોધકો દ્વારા અનુમાનો લગાવવામાં આવ્યા છે કે આગળ વધતા સમયની સાથે વાતાવરણના બદલાવોને લીધે પહાડો અને નિચાણવાળા પ્રદેશોની જૈવ સૃષ્ટિઓ ઉપર અસર પડશે. [[જંગલોમાં લાગતી આગો]]ની ઘટનાઓ અને તીવ્રતામાં વધારો થશે. જંગલી જીવોનું સ્થળાંતર થશે અને પાણીની વ્યવસ્થાઓ ઉપર ઘેરી અસરો પડશે. 

અભ્યાસ મુજબ, યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સમાં ગરમ વાતાવરણની અસરોના ભાગ રૂપે નીચાણવાળા વિસ્તારોમાં વસવાટ કરતા સજીવો ઊંચાણવાળા આલ્પાઇન પ્રાંતોમા વિસ્તરણ પામશે.&lt;ref&gt;[http://www.epa.gov/climatechange/effects/downloads/potential_effects.pdf ધ પોટેન્શિયલ ઇફેક્ટ્સ ઓફ ગ્લોબલ ક્લાયમેટ ચેન્જ ઓન ધ યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ] અહેવાલ ટુ કોંગ્રેસ એડિટર્સઃ જોયેલ બી. સ્મિથ એન્ડ ડેનિસ ટિર્પક US-EPA ડિસેમ્બર 1989&lt;/ref&gt;  આ પ્રકારના સ્થળાંતર આલ્પાઇનના ઘાસના મેદાનો અને બીજા ઊંચાઈ ધરાવતા રહેવાસીઓ વચ્ચે અતિક્રમણની સ્થિતિનું નિર્માણ કરી શકે.  ઊંચાણવાળા વિસ્તારોમાં આવેલી વનસ્પતિઓ અને પ્રાણીઓ પાસે નવા રહેવાસીઓ માટે અપૂરતી જગ્યા છે. જેઓ લાંબાગાળાના સંતુલનો સ્થાપવા પહાડોમાં ઊંચાઈઓ તરફ આગળ વધે છે. 

વાતાવરણના ફેરફારોને કારણે પહાડી બરફની ખીણો અને હિમનદીઓની ઊંચાઈઓ પણ પ્રભાવિત થશે.  તેઓના ઋતુગત પિગળણમાં થતા કોઈપણ ફેરફારોની ઘેરી અસરો તેઓના મીઠા [[પાણીના વહેણો]] ઉપર આધરિત પ્રદેશો ઉપર પડી શકે છે.   તાપમાનમાં થતો વધારો પિગળણની પ્રક્રિયાને વહેલી અને ઝડપી બનાવે છે, જેથી ઋતુગત સમયમાં અને વહેણની માત્રામાં ફેરફારો થાય છે.   આ પ્રકારના ફેરફારો નૈસર્ગિક સજીવ સૃષ્ટિ અને મનુષ્ય માટે જરૂરી મીઠા પાણીની ઉપલબ્ધતા ઉપર અસરો પાડી શકે છે.&lt;ref&gt;{{cite press release | title = Freshwater Issues at ‘Heart of Humankind’S Hopes for Peace and Development’ | publisher = [[United Nations]] | date = [[2002-12-12]] | url = http://www.un.org/News/Press/docs/2002/ENVDEV713.doc.htm | access-date =  2008-02-13}}&lt;/ref&gt;

==== જૈવિક ઉત્પાદકતાઓ  ====
સ્મિથ અને હિત્સ દ્વારા 2003માં રજૂ કરાયેલા પેપર મુજબ એવું અનુમાન લગાવાયુ હતુ કે વૈશ્વિક સામાન્ય તાપમાનમાં થતો વધારો અને જૈવિક ઉત્પાદકતા વચ્ચેનું [[પરવલય સ્વરૂપ]] ખુબ નોંધપાત્ર છે.   કાર્બન ડાયોક્સાઇડના પ્રમાણની ઊંચી માત્રા વનસ્પતિઓના વિકાસ અને પાણીની જરૂરીયાતો ઉપર અનુકુળ અસરો પાડે છે.  ઊંચી માત્રા વનસ્પતિઓના વિકાસ ઉપર અનુકુળ અસરો પાડે છે.  જોકે વધારે પડતો વિકાસ ઊંચો જશે અને પછી નીચો જશે.&lt;ref&gt;{{cite web
|date=2003
|title=OECD Workshop on the Benefits of Climate Policy: Improving Information for Policy Makers. Background Paper: Estimating Global Impacts from Climate Change
|publisher=[[Organisation for Economic Co-operation and Development]]
|author=Smith, J. and Hitz, S.
|page=Page 66
|url=http://www.oecd.org/dataoecd/9/60/2482270.pdf
|access-date= 2009-06-19}}&lt;/ref&gt;  આઇપીસીસી (IPCC)ના અહેવાલ મુજબ (1980થી 1999ના સમયગાળાની તુલનામાં) પાણી અને ખોરાકના પૂરવઠા જેવી જૈવિક વસ્તુઓ અને સેવાઓ ઉપર ઘેરી નકારાત્મક અસરો પેદા કરવાની સંભાવનાઓ છે.&lt;ref name=&quot;WG2 AR4 SPM&quot;&gt;&lt;/ref&gt;  [http://pages.unibas.ch/botschoen/scc/index.shtml સ્વિસ કેનોપી ક્રેન પ્રોજેક્ટ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110927151444/http://pages.unibas.ch/botschoen/scc/index.shtml |date=2011-09-27 }} અંતર્ગત થયેલા સંશોધનો સુચવે છે કે ધીમી ગતિએ વિકાસ પામતી વનસ્પતિઓ જ CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;ના ઊંચા પ્રમાણમાં ટૂંકા ગાળા માટે વેગ વધારી શકે, જ્યારે ઝડપી વિકાસ પ્રક્રિયા ધરાવતી વનસ્પતિઓ જેવી કે [[લિયાના]] લાંબા ગાળાના ફાયદાઓ મેળવે છે.   સામાન્ય રીતે [[વરસાદી જંગલોમાં ]]આ બાબત દર્શાવે છે કે લિયાના પ્રચલિત જાતિઓ બને છે અને તેઓ બીજા વૃક્ષોની સરખામણીમાં ઝડપથી વિઘટન પામતી હોવાથી કાર્બનની માત્રા વધારે ઝડપથી વાતાવરણમાં પાછી આપે.    ધીમી ગતિએ વૃદ્ધિ પામતા વૃક્ષો વાતાવરણના કાર્બન સાથે દાયકાઓ સુધી સંતુલન બનાવી રાખે છે. 

=== પાણીની તંગી ===
સમુદ્રી સપાટીની ઊંચાઈમાં થતું વધારો કેટલાક પ્રાંતોમાં [[ભૂગર્ભજળમાં ]]ખારાશ વાળા પાણીમાં ભળવાની પ્રક્રિયામા વધારો થઇ શકે જે કાંઠા વિસ્તારમાં પીવાના પાણી અને ખેતતીવાડી ઉપર માઠી અસર પેદા કરે છે.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://yosemite.epa.gov/oar/GlobalWarming.nsf/content/ResourceCenterPublicationsSeaLevelRiseIndex.html |title=ઇપીએઃ ગ્લોબલ વોર્મિંગઃ રિસોર્સ સેન્ટરઃ પબ્લિકેશન્સઃ સી લેવસ રાઇસઃ સિ લેવલ રાઇસ અહેવાલ્સ |access-date=2010-04-07 |archive-date=2007-10-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20071005061922/http://yosemite.epa.gov/oar/globalwarming.nsf/content/ResourceCenterPublicationsSeaLevelRiseIndex.html |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;  બાષ્પીભવનની ક્રિયાનો વધતો દર જલાશયોની અસરકારકતામાં ઘટાડો કરશે.  ભારે હવામાનનું વધતું પ્રમાણ એટલે કઠણ જમીની વિસ્તારો કે જ્યા શોષણ શક્ય નથી ત્યા વધારે માત્રામાં વરસાદનું પડવું અને તે જમીનના ભેજના પ્રમાણમાં વધારો કે ભૂમિગત પાણીના સ્તરમાં વધારો કરવાને બદલે પૂરની સ્થિતિઓનું નિર્માણ કરે છે.  કેટલાક પ્રદેશોમાં હિમનદીઓમાં થઈ રહેલા ઘટાડાથી પાણીની વ્યવસ્થાના જોખમો ઉભા થયા છે.&lt;ref&gt;[http://www.opendemocracy.net/globalization-climate_change_debate/kazakhstan_2551.jsp કઝાખસ્તાનઃ ગ્લેશિયર્સ એન્ડ જીયોપોલિટિક્સ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180106074049/http://www.opendemocracy.net/globalization-climate_change_debate/kazakhstan_2551.jsp |date=2018-01-06 }} ''સ્ટિફન હેરિસન''  ઓપન ડેમોક્રસી મે 2005&lt;/ref&gt; હિમનદીઓના સતતપણે સુકાઇ જવાની પ્રક્રિયા જુદી અસરો ઉભી કરશે. હિમનદીઓના ઉનાળા દરમિયાન થતા પિગળણને કારણે પેદા થતા પ્રવાહો થકી પાણી ઉપર આધારિત વિસ્તારોમાં હાલનો ઘટાડો ચાલુ રહે તો ધીમેધીમે હિમ ઓછો થસે અને પ્રવાહોના વહેણોમાં ઘટાડો થશે. ક્રિયા બંધ પણ થઈ શકે છે. પ્રવાહોમાં ઘટાડો [[સિંચાઇ]]ને અસર કરી શકે અને બંધો અને જળાશયો ફરીથી ભરાવના માટે જરૂરી ઉનાળુ પ્રવાહોમાં ઉણપ આવશે. આ સ્થિતિ ખાસ કરીને દક્ષિણ અમેરિકામાં સિંચાઇ માટે વિકટ સાબિત થશે, કારણ કે ત્યાં બધા કૃત્રિમ તળાવોમાં હિમપિગળણના પાણી ભરાય છે.{{ref harv|peru2|BBC|BBC}}  મધ્ય એશિયાઇ દેશો પણ ઐતિહાસિક સમયથી પીવાલાયક પાણી અને સિંચાઇના પાણી માટે ઋતુગત હિમનદીઓના પાણી પર નિર્ભર રહે છે.  નોર્વેના આલ્પ્સમાં ઉત્તર અમેરિકાના ઉત્તર-પશ્ચિમી પેસિફિક પ્રદેશોમાં હિમનદીઓના પ્રવાહો હાઇડ્રોપાવર માટે ખુબ જ અગત્યાના છે. 
ઊંચુ તાપમાન જલીકરણ અને કુલીંગના હેતુઓ માટેની પાણીની માગમાં વધારો કરશે. 

[[સાહેલમાં ]]1950થી 1970 સુધી અસામાન્ય ભીનો સમયગાળો રહ્યો હતો અને પછીથી 1970થી 1990ના વર્ષો [[અત્યંત સુકા]] રહ્યા હતા.  1990થી 2004 દરમિયાન 1898થી 1993ના વર્ષો દરમિયાન થતા વરસાદની સરેરાશથી સહેજ ઓછો વરસાદ નોંધાયો હતો પણ દર વર્ષે તુલનાત્મક તફાવતનું પ્રમાણ બહુ જ ઊંચુ રહ્યુ હતું.&lt;ref name=&quot;Mitchell&quot;&gt;{{Cite web |url=http://jisao.washington.edu/data_sets/sahel/ |title=સાહેલ રેઇનફોલ ઇન્ડેક્સ (20-10N, 20W-10E), 1900–2007 |access-date=2010-04-07 |archive-date=2009-03-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090321073627/http://jisao.washington.edu/data_sets/sahel/ |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web | title=Temporary Drought or Permanent Desert? | url=http://earthobservatory.nasa.gov/Study/Desertification/desertification2.html | publisher=[[NASA]] Earth Observatory | access-date=2008-06-23 | archive-date=2008-09-21 | archive-url=https://web.archive.org/web/20080921175448/http://earthobservatory.nasa.gov/Study/Desertification/desertification2.html | url-status=dead }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080921175448/http://earthobservatory.nasa.gov/Study/Desertification/desertification2.html |date=2008-09-21 }}&lt;/ref&gt; 

=== આરોગ્ય ===
હાલમા વાતવરણમાં ફેરફારો [[રોગચાળો]] અને અકાળે થતા [[મૃત્યુ]]ના પ્રમાણમાં વધારો કરે છે.  પર્યાવરણના ફેરફારો સામે સંતુલન સ્થાપનની ક્રિયા આર્થિક વિકાસની પ્રક્રિયા ઉપર અસર પાડશે.  આઇપીસીસી (IPCC)ના અહેવાલ મુજબ આમ થવાની સંભાવનાઓ છે. 
*વાતાવરણાં ફેરફારો ઠંડીને કારણે થતા મૃત્યુના પ્રમાણમાં ઘટાડો વગેરે ફાયદાઓ મળશે. 
*હકારાત્મક અને નકારાત્મક આરોગ્ય સંબંધી અસરોનું સંતુલન પ્રાદેશીક વિવિધતા ધરાવતું હશે. 
*આરોગ્ય સંબંધી પ્રતિકુળ આસરો ઓછી આવક ધરાવતા રાષ્ટ્રોમાં ખુબ મોટી માત્રામાં પડશે.
*વાતાવરણના ફેરફારોને લીધે થતી આરોગ્ય સંબંધી નકારાત્મક અસોર ખાસ કરીને વિ્કાસશીલ દેશના ફાયદાઓને નાબુદ કરશે. આરોગ્યની નકારાત્મક અસરોના ઉદાહરણમાં[[ કુપોષણ]], મૃત્યુ આંકમાં વધારો અને [[ગરમી]]ને કારણે થતી શારિરિક ઇજાઓ, [[પૂર]], [[તોફાનો]],[[ આગ]] અને [[દુષ્કાળ ]]તથા [[દહ્ય અને શ્વસનક્રિયા ]]સંબંધી બીમારીઓની માત્રામાં વધારો વગેરે છે.&lt;ref&gt;{{cite web
|date=2007
|title=Human health. ''Climate Change 2007: Impacts, Adaptation and Vulnerability. Contribution of Working Group II to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change''
|publisher=Cambridge University Press
|author=Confalonieri, U., B. Menne, R. Akhtar, K.L. Ebi, M. Hauengue, R.S. Kovats, B. Revich and A. Woodward. M.L. Parry, O.F. Canziani, J.P. Palutikof, P.J. van der Linden and C.E. Hanson, Eds.
|page=Page 393
|url=http://www.ipcc.ch/publications_and_data/publications_ipcc_fourth_assessment_report_wg2_report_impacts_adaptation_and_vulnerability.htm
|access-date=2009-05-20
|archive-date=2018-10-05
|archive-url=https://web.archive.org/web/20181005031903/http://www.ipcc.ch/publications_and_data/publications_ipcc_fourth_assessment_report_wg2_report_impacts_adaptation_and_vulnerability.htm
|url-status=dead
}}&lt;/ref&gt; 
2009માં [[UCL]] અકાદમી દ્વારા કરવામાં આવેલા એક અભ્યાસ મુજંબ 21મી સદીમાં માનવ આરોગ્ય માટે વાતાવરણના ફેરફારો અને ગ્લોબલ વોર્મિંગ બહુ મોટો ખતરો પેદા કરે છે.&lt;ref&gt;{{cite news
|date=May 14, 2009
|title=Professor Anthony Costello: climate change biggest threat to humans
|work=[[The Times]]
|author=Lister, S.
|url=http://www.timesonline.co.uk/tol/news/uk/health/article6283681.ece
|access-date=2009-08-08
|archive-date=2009-07-08
|archive-url=https://web.archive.org/web/20090708103705/http://www.timesonline.co.uk/tol/news/uk/health/article6283681.ece
|url-status=dead
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news
|date=May 14, 2009
|title=Climate change: The biggest global-health threat of the 21st century
|work=[[University College London|UCL]] News
|url=http://www.ucl.ac.uk/news/news-articles/0905/09051501
|access-date= 2009-08-08}}&lt;/ref&gt; 

==== તાપમાનની વધારાની સીધી અસરો ====
માનવજાત ઉપર વાતાવરણના ફેરફારોની સીધી અસરોમાં ગરમી ખુબ જ પ્રતિકુળ અસર જન્માવે છે.  અતિશય ઊંચુ તાપમાન મૃત્યુ આંકમાં વધારો કરે છે. ગરમી સામે માણસ સુરક્ષીત નથી, કારણ કે ગરમ હવામાનમાં મનુષ્યની કાર્ડિયોવેસ્ક્યુલર પ્રણાલીઓ શરીરને ઠંડુ રાખવા સખત મહેનત કરવી પડે છે. ગરમી કેટલીક શ્વસન સંબંધી બિમારીઓમાં વધારો કરે છે.  ડોક્ટર દ્વારા ચેતવણી આપવામાં આવે છે કે ગ્લોબલ વોર્મિંગને કારણે [[કાર્ડિયોવેસ્ક્યુલર બિમારીઓમાં ]]ઘણો વધારો થાય છે.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20070907205539/http://www.iht.com/articles/ap/2007/09/05/europe/EU-MED-Global-Warming-Hearts.php ગ્લોબલ વોર્મિંગ કુલ્ડ મીન મોર હાર્ટ પ્રોબ્લેમ્સ, ડોક્ટર્સ વોર્ન]સપ્ટેમ્બર 2007 એસોસિએટેડ પ્રેસ&lt;/ref&gt;  હવાના ઊંચા તાપમાનથી જમીની સ્તર પર ઓઝોન વાયુની માત્રામાં વધારો થાય છે.   વાતાવરણના નીચલા સ્તરોમાં ઓઝોન વાયુ હાનિકારક છે.  તે ફેફસાની પેશીઓને હાનિ પહોંચાડે છે અને લોકોમાં અસ્થમાં અને અન્ય ફેફસા સંબંધી બિમારીઓ માટે જવાબદાર બને છે.&lt;ref&gt;{{cite web|author=McMichael, A.J., Campbell-Lendrum, D.H., Corvalán, C.F., Ebi, K.L., Githeko, A., Scheraga, J.D. and Woodward, A. |year=2003|url=http://www.who.int/globalchange/climate/summary/en/index.html |title=Climate Change and Human Health – Risk and Responses |publisher=[[World Health Organization]], Geneva}}&lt;/ref&gt; 

વધતા તાપમાનની [[મૃત્યુ]] સંબંધી બે પરસ્પર વિરોધી પ્રત્યક્ષ અસરો છે. શિયાળા ઠંડીથી થતા મૃત્યુઆંકમાં ઘટાડો કરે છે અને ઉનાળા દરમિયાન ગરમી આધારિત મૃત્યુઆંકમાં વધારો કરે છે.  આ બંને પ્રત્યક્ષ અસરોના સ્પષ્ટ સ્થાનિક પ્રભાવોનો આધાર જે તે વિસ્તારોમાં પ્રવર્તમાન આબોહવાની સ્થિતિ છે.  1996માં પાલિટીકોફ ''એટ અલ'' . ગણત્રી રજૂ કરી કે બ્રિટન અને વેલ્શમાં એક અંશ સેલ્શિયસ તાપમાનના વધારાને કારણે ઠંડીથી ઘટતા મૃત્યુ આંક અને ગરમીથી વધતા મૃત્યુઆંકને સંયુક્ત રીતે ગણતા વાર્ષિક સામાન્ય મૃત્યુઆંકમાં 7000નો ઘટાડો થાય છે,&lt;ref&gt;{{cite journal |author=J.P. Palutikof, S. Subak and M.D. Agnew |title=Impacts of the exceptionally hot weather in 1995 in the UK |journal=Climate Monitor|volume= 25|number=3 |year=1996}}&lt;/ref&gt; જ્યારે કિએટિંગ ''એટ અલ'' . 2000માં સુચવ્યુ હતુ કે વધતા તાપમાનના કારણે થતો મૃત્યુઆંક વિશાળ પ્રમાણમાં ટૂંકા ગાળામાં ઠંડીથી થતો મૃત્યુઆંક ઢંકાઇ જાય છે.&lt;ref name=&quot;Keatinge2000&quot;&gt;{{ cite journal | last = Keatinge | first = W. R. | authorlink = | coauthors = ''et al.'' | year = 2000 | month = | title = Heat related mortality in warm and cold regions of Europe: observational study | journal = British Medical Journal | volume = 321 | issue = 7262 | pages = 670&amp;ndash;673 | id = | url = | access-date =  | quote =| doi = 10.1136/bmj.321.7262.670| pmid = 10987770 | pmc = 27480 }}&lt;/ref&gt;  યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ, યુરોપ તથા વિષુવવૃત સિવાયના બાકીના બધા જ પ્રદેશોમાં અતિશય ઠંડીને કારણે થતા મૃત્યુનું પ્રમાણ ગરમીને કારણે થતા મૃત્યુના પ્રમાણ કરતા અનેકગણો વધારે છે.&lt;ref&gt;[http://www.medscape.com/viewarticle/494582_2 ધ ઇમ્પેક્ટ ઓફ ગ્લોબલ વોર્મિંગ ઓન હેલ્થ એન્ડ મોર્ટાલિટી]&lt;/ref&gt;  1979થી 1999ના સમયગાળા દરમિયાન અમેરિકામાં તીવ્ર આબોહવાને કારણે ભારે ગરમીથી ૩,829ના મોત થાય હતા,&lt;ref&gt;[http://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/mm5126a2.htm હીટ રિલેટેડ ડેથ્સ ફોર સ્ટેટ્સ જુલાઇ-ઓગસ્ટ 2001 એન્ડ યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ, 1979-1999]&lt;/ref&gt; જ્યારે આ જ સમયગાળામાં [[હાઇપોથર્મિયા]]ને કારણે 13,970 મૃત્યુ થયા હતા.&lt;ref&gt;[http://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/mm5104a2.htm હાઇપોથર્મીયા રિલેટેડ ડેથ્સ ઉત્તાહ, 2000, યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ, 1979-1998]&lt;/ref&gt;  યુરોપમાં ગરમી આધારિત સામાન્ય વાર્ષિક મૃત્યદર જોઈએ તો ઉત્તર ફિનલેન્ડમાં 304 એથેન્સમાં 445 અને લંડનમાં 40 છે. જ્યારે ઠંડીને લીધે થતો મૃત્યુદર ક્રમશ: 2457, 2533 અને 3129 છે.&lt;ref name=&quot;Keatinge2000&quot;&gt;&lt;/ref&gt;  2000માં કિએટિંગ ''એટ અલ'' .ના જણાવ્યા મુજબ યુરોપમાં વસ્તીનું પ્રમાણ ઉનાળામાં સામાન્ય તાપમાનની 13.5 અંશ સેલ્શિયસથી 24.1 અંશ સેલ્શિયસને લીધે સપ્રમાણ બન્યુ છે અને આવનાર અડધી સદીમાં અનુમાનીત ગ્લોબલ વોર્મિંગ સાથે ગરમીને લીધે થતા મૃત્યુદરમાં અલ્પમાત્રામાં વધારો થવાથી વસ્તીનું પ્રમાણ વધશે.&lt;ref name=&quot;Keatinge2000&quot;&gt;&lt;/ref&gt; 

સરકારી અહેવાલ દર્શાવે છે કે ઇંગ્લેન્ડમાં હાલમાં ઉષ્ણતામાનના પ્રમાણને લીધે મૃત્યુના પ્રમાણમાં ઘટાડો થયો છે અને ભવિષ્યમાં ઉષ્ણતામાનના વધારે ઉચા પ્રમાણને કારણે મૃત્યુના પ્રમાંણમાં વધારો થવાની સંભાવના છે.&lt;ref&gt;{{Cite web
| last = Department of Health and Health Protection Agency | title = Health effects of climate change in the UK 2008: an update of the Department of Health report 2001/2002 | date = February 12, 2008 | url = http://www.dh.gov.uk/en/Publicationsandstatistics/Publications/PublicationsPolicyAndGuidance/DH_080702}}&lt;/ref&gt;  સામાન્ય મૃત્યુદરના સંદર્ભમાં [[2003ના યુરોપિયન ગરમીના ]] મોજાને કારણે 22થી 35 હજાર લોકો માર્યા ગયા હતા.&lt;ref name=&quot;Schär2004&quot;&gt;{{cite journal | author = Schär, C. | coauthors = Jendritzky, G. | year = 2004 | title = Hot news from summer 2003 | journal = Nature | volume = 432 | issue = 7017 | pages = 559–60 | issn = | doi = 10.1038/432559a | url = | access-date =  | format = | pmid = 15577890 }}&lt;/ref&gt;  [[હેડલી સેન્ટર ફોર ક્લાયમેટ પ્રેડિક્શન એન્ડ રિસર્ચ]]ના પિટર સ્ટોર દ્વારા 90 ટકા ખરાઇનો વિશ્વાસ વ્યક્ત કર્યો છે. 2003ના યુરોપિયન ગરમ મોજાઓની સરખામણીમાં અડધા માણસનું જોખમ ભૂતકાળના મનુષ્યોને પર્યાવરણ વચ્ચેના સંબંધોથી અનુભવાતું હતું.&lt;ref name=&quot;Stott2004&quot;&gt;{{cite journal| author = Peter A. Stott | coauthors = D.A. Stone, M.R. Allen | year = 2004 | title = Human contribution to the European heatwave of 2003 | journal = Nature | volume = 432 | pages = 610–614 | issn = 0028-0836 | doi = 10.1038/nature03089 | url = | access-date =  | format =| pmid = 15577907| issue = 7017 }}&lt;/ref&gt; 

==== રોગચાળોનો ફેલાવો ====
ગ્લોબલ વોર્મિંગના કારણે [[ડેંગ્યુ તાવ]],&lt;ref&gt;{{cite journal |title = Potential effect of population and climate changes on global distribution of dengue fever: an empirical model |url = http://image.thelancet.com/extras/01art11175web.pdf |format = [[Portable Document Format|PDF]] |journal = The Lancet |last = Hales |first = Simon |coauthors = ''et al.'' |volume = 360 |issue = 9336 |pages = 830–834 |date= [[2002-09-14]] |access-date= 2007-05-02 |doi = 10.1016/S0140-6736(02)09964-6}}&lt;/ref&gt; [[વેસ્ટ નાઇલ વિષાણુ]]ઓ&lt;ref&gt;{{cite journal | last = Soverow | first = J. | coauthors = G. Wellenius, D. Fisman, and M. Mittleman | title = Infectious Disease in a Warming World: How Weather Influenced West Nile Virus in the United States (2001-2005) | journal = Environmental Health Perspectives | url = http://www.ehponline.org/members/2009/0800487/0800487.pdf | access-date = 2009-04-13 }}{{Dead link|date=જુલાઈ 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; અને [[મેલેરિયા]]&lt;ref&gt;{{cite journal | last = Rogers | first = D. | coauthors = S. Randolph | title = The global spread of malaria in a future warmer world | journal = Science | volume = 289 | issue = 5485 | pages = 1763–6 | date = [[2000-09-08]] | url = http://www.sciencemag.org/cgi/content/full/289/5485/1763 | access-date =  2008-01-04 | pmid = 10976072 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news | last = Boseley | first = Sarah | title = Health hazard | publisher = The Guardian | date = June 2005 | url = http://www.guardian.co.uk/climatechange/story/0,12374,1517940,00.html | access-date =  2008-01-04 }}&lt;/ref&gt; જેવા ચેપી રોગો ધરાવતા વાહકો માટે અનુકુળ વિસ્તારોમાં વધારો થવાની સંભાવના છે.  ગરીબ રાષ્ટ્રોમાં આ બાબત મોટા પાયા પર રોગચાળો ફેલાવાની ઘટનાને વેગ આપી શકે છે.  સમૃદ્ધ રાષ્ટ્રોમા આ પ્રકારની બિમારીઓને નાબુદ કરી દેવામાં આવી છે અથવા તો [[રસીકરણ]], સુઘડ સુએઝ વ્યવસ્થા અને જંતુનાશકોના છંટકાવથી કાબુમાં રાકવામાં આવી છે. તેથી સ્વાસ્થય કરતા આર્થિક રીતે આ બાબત વધુ ખર્ચાળ અનુભવાશે.  [[વિશ્વ આરોગ્ય સંસ્થા]](WHO)ના કહેવા મુજબ ઉત્તરીય યુરોપમાં ગરમીનું પ્રમાણ વધવાથી બ્રિટન અને યુરોપના બીજા રાષ્ટ્રોમાં જંતુ આધારિત રોગચાળાનો ફેલાવો ગ્લોબલ વોર્મિંગના કારણે વ્યાપક માત્રામાં ફેલાઇ શકે છે, કારણ કે કેટલીક બગાઇઓ [[મગજ]] અને [[રૂધિરવાહિનીઓ સંબંધિત બિમારીઓના જીવાણુઓ]]ની વાહક છે. [[સેન્ડફ્લાઇ]] કે જે [[આંતરડાની બિમારીઓ સંબંધિત કિટાણુઓના વાહક]] છે તેના પ્રવેશની સંભાવના છે.&lt;ref&gt;બીબીસી ન્યુઝ: [http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/372219.stm ગ્લોબલ વોર્મિંગ ડિસીઝ વોર્નીંગ]&lt;/ref&gt;  જોકે યુરોપના ઇતિહાસમાં મેલેરિયાનું જોખમ હંમેશા જોવા મળ્યુ છે. છેલ્લે 1950ના દાયકા દરમિયાન નેધરલેન્ડમાં વ્યાપકપણે ફેલાવો થયો હતો.  યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સમાં 1940ના દાયકા સુધી મેલેરિયા લગભગ 36 જેટલા રાજ્યો જેમાં વોશિંગ્ટન, નોર્થ ડાકોટા, મિશિગન અને ન્યુયોર્કનો પણ સમાવેશ થાય છે. સામાન્યરીતે જોવા મળતો રોગ હતો.&lt;ref&gt;{{cite journal |last=Reiter |first=Paul |authorlink= |coauthors=''et al.'' |year=2004 |month= |title=Global warming and malaria: a call for accuracy |journal=The Lancet Infectious Deseases |volume=4 |issue=6 |pages=323&amp;ndash;324 |doi=10.1016/S1473-3099(04)01038-2 |url= |access-date=  |quote= }}&lt;/ref&gt;  1949 સુધીમા 46,50,000 ઘરો ઉપર [[ડીડીટી]]ના છંટકાવ દ્વારા લોકોના આરોગ્ય સંબંધી પ્રશ્નો તરફ નોંધનીય પગલા દ્વારા સમગ્ર રાષ્ટ્રને મેલેરિયાને મુક્ત જાહેર કરવામાં આવ્યુ હતું.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.cdc.gov/malaria/history/eradication_us.htm |title=Eradication of Malaria in the United States (1947-1951) |access-date= 2008-07-12 |work= |publisher=Centers for Disease Control and Prevention |date=April 23, 2004 }}&lt;/ref&gt; 

વિશ્વ આરોગ્ય સંસ્થા દ્વારા અંદાજ રજૂ કરાયો છે કે વાતાવરણના ફેરફારને કારણે સમગ્ર વિશ્વમાં વાર્ષિક 1,50,000 લોકો મૃત્યુ પામે છે. જેમાનું અડધુ પ્રમાણ એકલા એશિયા [[પેસિફિક]] પ્રાંતોમાં છે.&lt;ref&gt;[http://www.abc.net.au/ra/news/stories/200804/s2211161.htm?tab=latest &quot;મેલેરિયા ફાઉન્ડ ઇન પીએનજી હાઇલેન્ડ્સ&quot;], એબીસી રેડિયો, એપ્રિલ 8, 2008&lt;/ref&gt;  એપ્રિલ 2008માં નોંધવામાં આવ્યુ છે કે તાપમાનના વધારાથી [[મેલેરિયા]] સંબંધી અનેક ચેપી રોગો [[પાપુઆ ન્યુ ગિનિયા]]ના [[પ્રદેશો]]માં ફેલાવાના અનુમાનો છે.&lt;ref&gt;[http://www.irinnews.org/Report.aspx?ReportId=77993 પપુઆ ન્યુગિનિયાઃ ક્લાયમેટ ચેન્જ ચેલેન્જ ટુ કોમ્બેટ મેલેરિયા] ''યુએન ઓફિસ ફોર ધ કો-ઓર્ડિનેશન ઓફ હ્યુમેનિટેરિયન અફેર્સ '' &lt;/ref&gt; 

==== બાળકો ====
2007માં [[અમેરિકન એકેડેમી ઓફ પેડિયાટ્રીક્સ]] દ્વારા ''વૈશ્વિક આબોહવાના ફેરફારો અને બાળકોના આરોગ્ય''  સંબંધી પોલિસી સ્ટેટમેન્ટ આ મુજબ પ્રકાશિત કરવામાં આવ્યુ: 

:[[આબોહવાના તીવ્ર ફેરફાર]]ને લીધે સંભવત આરોગ્ય સંબંધિત સીધા પરિણામોમાં હવામાનની ઘટનાઓ અને [[કુદરતી આફતો]]ને કારણે થતી ઇજાઓ અને મૃત્યુ, આબોહવા સંબંધિત [[ચેપી રોગો]]માં વધારો, [[હવાના પ્રદુષણ સંબંધિ બિમારીઓ]]માં વધારો અને વધુ પ્રમાણમાં ગરમીને કારણે થતી જીવલેણ બિમારીઓનો સમાવેશ થાય છે.  આ બધા જ પ્રકારોમાં બીજા જુથોની સરખામણીમાં બાળકોની સુરક્ષાના જોખમોમાં ઘણો વધારો થયો છે.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://aappolicy.aappublications.org/cgi/content/full/pediatrics;120/5/1149 |title=AAP ''ગ્લોબલ ક્લાયમેટ ચેલેન્જ એન્ડ ચિલ્ડ્રન્સ હેલ્થ''  |access-date=2010-04-07 |archive-date=2009-07-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090722104801/http://aappolicy.aappublications.org/cgi/content/full/pediatrics;120/5/1149 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; 

[[29 એપ્રિલ 2008]]માં [[યુનિસેફ]], યુકેના અહેવાલમાં જણાવાયુ હતુ કે વિશ્વના મોટાભાગના બાળકોના જીવનની ગુણવત્તામાં ગ્લોબલ વોર્મિંગને કારણે ઘટાડો થયો છે જે સંયુક્ત રાષ્ટ્રસંઘના [[મિલેનિયમ વિકાસના ધ્યેયો]]ને હાંસલ કરવાનું વધારે મુશ્કેલ બનાવી રહ્યા છે. ખાસ કરીને આફ્રિકા અને એશિયામાં ગ્લોબલ વોર્મિંગને કારણે [[પીવાલાયક પાણી]] અને [[ખોરાકના પૂરવઠા]]માં ઘટાડો થશે.  આફતો, હિસંક ઘટનાઓ અને રોગચાળાનું પ્રમાણ અતિશય વધવાની સંભાવનાઓને લીધે વિશ્વના દરિદ્ર બાળકોનું ભવિશ્ય અંધકારમય જણાય છે.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.unicef.org.uk/press/news_detail_full_story.asp?news_id=1120 |title=UNICEF UK ન્યુઝઃ ન્યુઝ આઇટમઃ ધ ટ્રેઝીક કન્સીક્વન્સીસ ઓફ ક્લાયમેટ ચેન્જ ફોર ધ વ્લ્ડસ ચિલ્ડ્રન: April 29, 2008 00:00 |access-date=એપ્રિલ 7, 2010 |archive-date=જાન્યુઆરી 22, 2009 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090122045816/http://www.unicef.org.uk/press/news_detail_full_story.asp?news_id=1120 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; 

=== સલામતી ===
અમેરિકન નિવૃત જનરલો અને એડમિરલોના બનેલા [[મિલિટરી એડવાઇઝરી બોર્ડ]] દ્વારા &quot;નેશનલ સિક્યુરિટી એન્ડ થ્રેટ ઓફ ક્લાયમેટ ચેન્જ&quot; નામનો અહેવાલ પ્રકાશિત કરવામાં આવ્યો.   આ અહેવાલમાં અંદાજવામાં આવ્યુ છે કે વૈશ્વિક ઉષ્ણતાને કારણે સુરક્ષાને લગતી બાબતો પ્રભાવિત થઇ છે. ખાસ કરીને પ્રવર્તમાન અસ્થિર દેશોમાં જોખમોના વિવર્ધક તરીકે ભૂમિકા ભજવે છે.&lt;ref&gt;[http://securityandclimate.cna.org/report/ &quot;નેશનલ સિક્યુરિટી એન્ડ થ્રેટ ઓફ ક્લાયમેટ ચેન્જ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110811183032/http://securityandclimate.cna.org/report/ |date=2011-08-11 }} મિલિટરી એડવાઇઝરી બોર્ડ, 15 એપ્રિલ 2007&lt;/ref&gt;  બ્રિટનના [[ફોરેન સેક્રેટરી]] [[માર્ગારેટ બેકેટ]] દલીલ કરે છે કે અસ્થિર પર્યાવરણ અથડામણોના કેટલાક મુળભૂત પરિબળોને ઉત્તેજીત કરશે, જેમકે, પુન: સ્થાપનના દબાણો મુળભૂત સ્ત્રોતો માટેની હરિફાઇઓ.&lt;ref&gt;રોઇટર્સ [http://www.nytimes.com/2007/04/18/world/18nations.html?ex=1334548800en=599119af2640e7b1ei=5088partner=rssnytemc=rss યુએન કાઉન્સીલ હિટ્ઝ ઇમ્પેસી ઓવર ડિબેટ ઓન વોર્મિંગ]. ન્યુયોર્ક ટાઇમ્સ, 17 એપ્રિલ 2007 મે 29, 2007ના રોજનો સુધારો&lt;/ref&gt;  કેટલાક અઠવાડિયા અગાઉ યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ સેનેટર [[ચુક હાગેલ]] (R-NB) અને [[રિચાર્ડ ડબ્લીન]] (D-IL) દ્વારા અમેરિકન સંસદમાં એક બીલ રજૂ કર્યુ હતું. જેમાં પર્યાવરણના ફેરફારોને કારણે ઉભા થતા સંરક્ષણ સંબંધી પડકારોનું આંકલન કરવા ફેડરલ ગુપ્ત માહિતીની એજન્સી સંસ્થાઓનું નેશનલ ઇન્ટેલિજન્ટ સાથે જોડાણની આવશ્કયકતા રજૂ કરવામાં આવી છે.&lt;ref&gt;[http://www.salon.com/news/feature/2007/04/09/muckraker/ વિલ વૈશ્વિક ઉષ્ણતા થ્રેટન નેશનલ સિક્યુરિટી?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090115205937/http://www.salon.com/news/feature/2007/04/09/muckraker/ |date=2009-01-15 }}. ''સેલોન'' , એપ્રિલ 9,2007 મે 29, 2007ના રોજનો સુધારો&lt;/ref&gt; 

નવેમ્બર 2007માં વોશિંગ્ટન સ્થિત બે રાષ્ટ્રીય સુચના સંસ્થાઓ [[સેન્ટર ફોર સ્ટ્રટેજીક એન્ડ ઇન્ટરનેશનલ સ્ટડીઝ]] નામની જાણીતી સંસ્થા અને હાલમાં જ સ્થપાયેલી [[સેન્ટર ફોર અ ન્યુ અમેરિકન સિક્યુરિટી]] દ્વારા એક અહેવાલ પ્રગટ કરવામાં આવ્યો. જેમાં ત્રણ જુદી જુદી વૈશ્વિક ઉષ્ણતાની કલ્પનાઓ આધારિત સલામતીને લગતી બાબતોનું વિશ્લેષણ કરવામાં આવ્યુ. આ અહેવાલમાં ત્રણ જુદી જુદી કાલ્પનિક પરિસ્થિતિઓને ધ્યાનમાં લેવામાં આવી છે.   જેમાં બે લગભગ 30 વર્ષ જેટલા સમય અને એક લગભગ 2100 સુધીના સમયગાળાને સાંકળે છે. તેમના સામાન્ય પરિણામો પરથી તારણો મળ્યા છે કે પૂરની સ્થિતિઓ પ્રાદેશિક અને રાષ્ટ્રીય ઓળખાણો સામે મોટા પડકારો સમાન છે.  નાઇલ અને તેની શાખાઓ બાબત રાષ્ટ્રો વચ્ચે સશસ્ત્ર અથડામણો થવાની સંભાવનાઓ છે અને કદાચ સૌથી વધુ ચિંચા પ્રેરે તેવા પ્રશ્વ તાપમાનના અને સમુદ્ર સપાટીની ઊંચાઈના વધારા સાથે સંબંધિત છે જે મોટા પ્રમાણમાં લોકોનું સ્થાળાંતરણ વિવિધ રાષ્ટ્રોનું અંતર અને રાષ્ટ્રીય સિમાડાઓ બહાર થતું રહે છે.&lt;ref&gt;{{cite web|author=Kurt M. Campbell, Jay Gulledge, J.R. McNeill, John Podesta, Peter Ogden, Leon Fuerth, R. James Woolsey, Alexander T.J. Lennon, Julianne Smith, Richard Weitz, Derek Mix|title=The Age of Consequences: The Foreign Policy and National Security Implications of Global Climate Change|url=http://csis.org/files/media/csis/pubs/071105_ageofconsequences.pdf|format=PDF|date=Oktober 2007|access-date=2009-07-14|archive-date=2009-07-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20090715011335/http://csis.org/files/media/csis/pubs/071105_ageofconsequences.pdf|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; 

2009ના અભ્યાસમાં વધતા તાપમાન અને હિંસાઓ વચ્ચેના સંબંધો અને તેમના અંગેના સવાલો ઉઠાવવામાં આવ્યા છે.  રિચાર્ડ ટોલ અને સેબાસ્ટિયન વાગનરે 1000 અને 2000 વચ્ચેના સમયગાળા દરમિયાન યુરોપમાં થયેલી હિંસાઓ અને આબોહવા અંગેની માહિતીઓ એકત્ર કરી હતી.  તેમનું તારણ છે કે 18મી સદીના મધ્ય ભાગ સુધીમાં હિંસાના પ્રમાણ અને સામાન્ય તાપમન વચ્ચે પરસ્પરનો નોંધનીય નકારાત્મક સંબંધ જણાયો, પરંતુ પછીથી આંકડાકીય રીતે કોઈ સ્પષ્ટ સંબંધ જણાતો નથી.  ટોલ અને વાગનર દલીલ કરે છે કે યુદ્ધો અને ઠંડા હવામાન વચ્ચેનો સંબંધ લગભગ ઔધોગિક વિકાસના સમયની આસપાસ નાબુદ થયો જ્યારે કૃષિ અને યાતાયાતનો વિકાસ નાટ્યાત્મ રીતે થયો.  ''ધ ઇકોનોમિસ્ટ''  દ્વારા સુચન કરાયુ છે કે પર્યાવરણ આધરિત હિંસાઓ ખેતીવાડીની પ્રક્રિયામાં વધારકે સુધારાઓ દ્વારા ઘટાડી શકાય છે, એવુ તેના સંશોધનો થકી ફલીત થયુ છે.&lt;ref&gt;{{cite news|title=Cool heads or heated conflicts?|date=10 October 2009|work=The Economist|pages=88|access-date= 2009-10-28}}&lt;/ref&gt;

== નોંધ ==
{{reflist|2}}

== બાહ્ય લિન્કસ ==
* [http://www.nas.edu/climatechange આબોહવામાં થતા ફેરફારની જૈવિક અસરો] - [[નેશનલ એકેડેમી ઓફ સાયન્સ]]
* [http://www.irinnews.org/Report.aspx?ReportId=79563 આબોહવાના ફેરફાર શું કરે છે] - [[IRIN]]
* [http://www.irinnews.org/Report.aspx?ReportId=79508 આબોહવાના ફેરફાર કેવી રીતે કામ કરે છે] - [[IRIN]]
* [http://www.irinnews.org/Report.aspx?ReportId=79646 આબોહવામાં ફેરફાર અંગે આપણે શું કરી રહ્યા છીએ] - [[IRIN]]
* [http://www.irinnews.org/IndepthMain.aspx?IndepthId=73&amp;amp;ReportId=78246 ગેધરીંગ સ્ટોર્મ - ધી હ્યુમેનિટેરિયન ઇમ્પેક્ટ ઓફ ક્લાઇમેટ ચેન્જ] - [[IRIN]]
* [http://www.epa.gov/climatechange/effects/index.html EPA: ગ્લોબલ વોર્મીંગની આરોગ્ય અને પર્યાવરણ પર અસરો]
* [http://www.nature.org/initiatives/climatechange/issues/ ગ્લોબલ વોર્મીંગ અને આબોહવાના ફેરફારની અસરો] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081222033949/http://www.nature.org/initiatives/climatechange/issues/ |date=2008-12-22 }}, [[ધી નેચર કન્ઝર્વન્સી]] તરફથી
* [http://wind.mit.edu/~emanuel/anthro2.htm#Essay &quot;એન્થ્રોપોજેનિક ઇફેક્ટ્સ ઓન ટ્રોપિકલ સાઇક્લોન એક્ટિવિટી&quot;] ([[કેરિ ઇમેન્યુઅલ]])
* &quot;ધી ક્લાઇમેટ ઓફ મેન&quot;, ''ધી ન્યૂ યોર્કર''  (2005): [http://www.newyorker.com/printables/fact/050425fa_fact3 ભાગ 1] {{Webarchive|url=https://archive.is/20121205220506/www.newyorker.com/printables/fact/050425fa_fact3 |date=2012-12-05 }}, [http://www.newyorker.com/printables/fact/050502fa_fact3 ભાગ 2] {{Webarchive|url=https://archive.is/20121216094717/www.newyorker.com/printables/fact/050502fa_fact3 |date=2012-12-16 }}, [http://www.newyorker.com/printables/fact/050509fa_fact3 ભાગ 3] {{Webarchive|url=https://archive.is/20121211061529/www.newyorker.com/printables/fact/050509fa_fact3 |date=2012-12-11 }}
* [[અમેરિકન મિટરોલોજીકલ સોસાયટી]]ની એન્વાયર્ન્મેન્ટલ સાયન્સ સેમિનાર સિરીઝ (ઓક્ટોબર 2005): [http://ametsoc.org/atmospolicy/documents/October252005-Hurricanes_000.pdf &quot;હરિકેન્સ: આર ધે ચેન્જીંગ એન્ડ આર વી એડેક્વેટલી પ્રિપેર્ડ ફોર ધી ફ્યુચર?&quot;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090930131635/http://ametsoc.org/atmospolicy/documents/October252005-Hurricanes_000.pdf |date=2009-09-30 }}
** [http://ametsoc.org/atmospolicy/documents/October252005KevinTrenberth.pdf &quot;હાઉ આર હરિકેન્સ ચેન્જીંગ વીથ ગ્લોબલ વોર્મીંગ?&quot;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060114091312/http://www.ametsoc.org/atmospolicy/documents/October252005KevinTrenberth.pdf |date=2006-01-14 }} ([[કેવિન ઇ. ટ્રેનબર્થ]])
** [http://ametsoc.org/atmospolicy/documents/October252005JudithCurry.pdf &quot;ચેન્જીસ ઇન હરિકેન ઇન્ટેન્સિટી ઇન એ વોર્મીંગ એન્વાયર્ન્મેન્ટ&quot;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060114085405/http://www.ametsoc.org/atmospolicy/documents/October252005JudithCurry.pdf |date=2006-01-14 }} ([[જ્યૂડિથ કરી]])
** [http://ametsoc.org/atmospolicy/documents/October252005KerryEmanuel.pdf &quot;હરિકેન્સ એન્ડ ક્લાઇમેટ&quot;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100613043430/http://ametsoc.org/atmospolicy/documents/October252005KerryEmanuel.pdf |date=2010-06-13 }} (કેરિ ઇમેન્યુઅલ)
* [[ઓલિવર જેમ્સ]], ''[[ધી ગાર્ડિયન]]'' , 30 જૂન, 2005 [http://www.guardian.co.uk/climatechange/story/0,12374,1517953,00.html ફેસ ધી ફેક્ટ્સ: ફોર મેની પીપલ ક્લાઇમેટ ચેન્જ ઇઝ ડિપ્રેસીંગ ટુ થીંક એબાઉટ, એન્ડ સમ પ્રીફર ટુ સિમ્પલી પ્રિટેન્ડ ઇટ ડઝન્ટ એક્ઝિસ્ટ]
* માર્ક લિનાસ, ''ધી ગાર્ડિયન'' , 31 માર્ચ, 2004, [http://society.guardian.co.uk/environment/story/0,14124,1181198,00.html &quot;વેનીશીંગ વર્લ્ડ્ઝ&quot;] સ્ટોરી એબાઉટ એ વેનીશીંગ પેરૂવાયન ગ્લેશિયર
* સી ધ ઇમ્પેક્ટ ઓફ ક્લાઇમેટ ચેન્જ હેપ્પનીંગ નાઉ ઓન થ્રી ઓસ્ટ્રેલિયન ઇકોસિસ્ટમ્સ: [http://www.abc.net.au/catalyst/stories/s1647466.htm 'ટિપીંગ પોઇન્ટ', કેટાલિસ્ટ, ABC-TV]
* [http://pistehors.com/backcountry/wiki/Weather/The-Effects-Of-Global-Warming-On-Skiing ઇફેક્ટ્સ ઓફ ગ્લોબલ ઓન સ્કિઇંગ]
* [http://www.alternet.org/envirohealth/23686/ એલિવેટેડ લેવલ્સ ઓફ એટ્મોસ્ફેરિક CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; ડિક્રીઝ ધી ન્યુટ્રિશનલ વેલ્યુ ઓફ પ્લાન્ટ્સ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080724041417/http://www.alternet.org/envirohealth/23686/ |date=2008-07-24 }}
* [[રોયલ સોસાયટી]], 30 જૂન, 2005, [http://www.royalsoc.ac.uk/document.asp?tip=0&amp;amp;id=3249 &quot;ઓસન એસિડીફિકેશન ડ્યુ ટુ ઇન્ક્રીઝીંગ એટ્મોસફેરિક કાર્બન ડાયોક્સાઇડ&quot;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071124011909/http://www.royalsoc.ac.uk/document.asp?tip=0&amp;id=3249 |date=2007-11-24 }}
* [http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,1109337,00.html ટાઇમ મેગેઝિન્સ &quot;ગ્લોબલ વોર્મીંગ: ધી કલપ્રિટ?&quot;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090311061211/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,1109337,00.html |date=2009-03-11 }} (ટાઇમ મેગેઝિન, 3 ઓક્ટોબર, 2005, પાના નં 42–46)
* [http://www.bjerknes.uib.no/pages.asp?kat=2&amp;amp;id=170&amp;amp;lang=2 રિસન્ટ આઇસ શીટ ગ્રોથ ઇન ધી ઇન્ટિરીયર ઓફ ગ્રીનલેન્ડ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060502192703/http://www.bjerknes.uib.no/pages.asp?kat=2&amp;id=170&amp;lang=2 |date=2006-05-02 }}
* [http://www.bjerknes.uib.no/pages.asp?id=169&amp;amp;kat=2&amp;amp;lang=2 ઇન્ક્રીઝ્ડ ટેમ્પરેચર એન્ડ સેલિનિટી ઇન ધી નોર્ડિક સીઝ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090106015711/http://www.bjerknes.uib.no/pages.asp?id=169&amp;kat=2&amp;lang=2 |date=2009-01-06 }}
* [http://yosemite.epa.gov/oar/globalwarming.nsf/content/newsandeventsScienceandPolicyNews.html યુએસ ઇપીએ વેબસાઇટ પર નવા અહેવાલો] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090415132602/http://yosemite.epa.gov/OAR/globalwarming.nsf/content/NewsandEventsScienceandPolicyNews.html |date=2009-04-15 }}
* [http://www.sciencedaily.com/releases/2007/02/070212182131.htm ગ્લેશીયર્સ નોટ ઓન સિમ્પલ, અપવર્ડ ટ્રેન્ડ ઓફ મેલ્ટીંગ] sciencedaily.com, 21 ફેબ્રુઆરી 2007 2004 અને 2005 વચ્ચે ગ્રીનલેન્ડના બે સૌથી મોટી હિમનદીઓ (કેન્ગરડલુંગશક અને હેલેઇમ) નાટકીય રીતે સુકાઇ ગઇ. અને પછી બે વર્ષ પછી તે જ્યાંથી લુપ્ત થઇ હતી ત્યાં તેણે ફરીથી દેખા દીધા.


[[Category:ગ્લોબલ વોર્મિંગ]]</text>
      <sha1>olecyda9bcltdn816a56vtwsxy53ybv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ભારતીય ભૂમિસેના</title>
    <ns>0</ns>
    <id>22966</id>
    <revision>
      <id>873161</id>
      <parentid>872459</parentid>
      <timestamp>2024-10-19T16:44:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>63183</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>873161</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="147586" sha1="muo86dhefqtvr7woxalir7e7jsi8img" xml:space="preserve">{{Infobox military unit
|unit_name       = ભારતીય થલસેના
|image           = [[File:Flag of Indian Army.svg|centre|250px|Flag of the Indian Army]]
|caption         = Service Before Self
|start_date      = ૧ ઍપ્રિલ ૧૮૮૫, ૧૨૧  વર્ષ પહેલા
|country         = [[ભારત]]
|type            =  થલસેના
|size            = ૧,૨૦૦,૨૫૫ સક્રિય જવાનો&lt;br /&gt;૯૯૦,૯૬૦ અવેજીમાં રાખેલા જવાનો&lt;br /&gt;158 [[Army Aviation Corps (India)|Aircraft]]
|command_structure = [[રક્ષા મંત્રાલય (ભારત)|રક્ષા મંત્રાલય]]&lt;br /&gt;[[ભારતીય શસ્ત્રસેનાઓ]]
|garrison         = [[નવી દિલ્હી]], ભારત
|garrison_label   = મુખ્યાલય
|motto            = SERVING THE GOD AND COUNTRY WITH PRIDE
|colours           = સોનેરી, લાલ અને કાળો &lt;br /&gt;{{color box|#FFD700}}{{color box|#D90000}}{{color box|#000000}}
|colours_label     = રંગ
|website          = [http://indianarmy.nic.in/ Official Website of the Indian Army]
&lt;!-- Commanders --&gt;
|commander1       = [[જનરલ બિપિન રાવત]]
|commander1_label = [[ભારતીય સેનાપ્રમુખ|સેનાપ્રમુખ]]
|ceremonial_chief =
|ceremonial_chief_label =
|notable_commanders = &lt;br /&gt; [[જનરલ થિમૈયા]]&lt;br /&gt;[[કોદાંડેરા મદપ્પા કરિઅપ્પા|કિલ્ડ માર્શલ કરિઅપ્પ]]&lt;br /&gt;[[સામ માણેકશા|ફિલ્ડ માર્શલ માણેકશા]]
&lt;!-- Insignia --&gt;
|identification_symbol=
|identification_symbol_label=
|identification_symbol_2=
|identification_symbol_2_label=
&lt;!-- Aircraft --&gt;
|aircraft_electronic=
|aircraft_transport=
|aircraft_helicopter=
}}
'''ભારતીય ભૂમિસેના''' ('''આઈએ''', [[દેવનાગરી]],: भारतीय थलसेना, ''ભારતીય સ્થલસેના'' ) એ ભૂમિ આધારભૂત શાખા છે અને ભારતીય શસ્ત્ર સજ્જ સેનાનો સૌથી મોટો વિભાગ છે. તેનો પ્રાથમિક ઉદ્દેશ એ બાહ્ય આક્રમણો અને ધમકીઓથી રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા અને ભારતના પ્રજાસત્તાકનું રક્ષણ સુનિશ્ચિત કરવાનું છે અને તેની સરહદની અંદર શાંતિ જાળવવાની અને સુરક્ષા કરવાની છે.   તે કુદરતી આપત્તિ અને બીજી ઉપદ્રવની પરિસ્થિતિઓ દરમિયાન માનવહીત બચાવ પ્રક્રિયાઓનું સંચાલન પણ કરે છે.

ભારતીય ભૂમિસેનાની સ્થાપના 1947માં ભારતે સ્વતંત્રતા મેળવી ત્યારે થઇ અને વિભાજન પછીના ભારતમાં સ્થિત બ્રિટીશ ભારતીય સેનાની મોટાભાગની માળખાઓની સંરચનાને વારસામાં મેળવી. આ એક સ્વૈચ્છિક સેવા છે, અને જો કે [[ભારતનું બંધારણ|ભારતીય બંધારણમાં]] લશ્કરની ફરજીયાત ભરતીનો કરાર અસ્તિત્વમાં છે, પરંતુ તે કયારેય અમલમાં મૂકવામાં નથી આવ્યો. સ્વતંત્રતા સમયથી સેના આપણા પાડોશી દેશ પાકિસ્તાન સાથે ચાર યુદ્ધમાં અને એક વખત પીપલ્સ રિપબ્લિક ઓફ ચાઇનાની સાથે સામેલ થઇ હતી. સેના દ્વારા હાથમાં લેવાયેલી બીજી મુખ્ય કામગીરીઓમાં  ઓપરેશન વિજય, ઓપરેશન મેઘદૂત અને ઓપરેશન ક્રેકટસનો સમાવેશ થાય છે. આ લડતો સિવાય સેના યુનાઈટેડ નેશન્સના શાંતિ જાળવવાના લક્ષ્યમાં એક સક્રિય ભાગ છે. [[ભારતના રાષ્ટ્રપતિ]] સેનાના કમાન્ડર-ઈન-ચીફ ના ભાગરૂપે નેતૃત્વ કરે છે. ચીફ ઓફ આર્મી સ્ટાફ, (સીઓએએફ (COAF)), જનરલ, એ ચાર સિતારા કમાન્ડર છે જે સેનાને આદેશ આપી નિયંત્રણ કરે છે. સેનામાં એક સમયે એક થી વધારે ફરજ અદા કરતો જનરલ ક્યારેય  હોતા. બે અધિકારીઓને ફિલ્ડ માર્શલનો હોદ્દો પ્રદાન કરવામાં આવે છે, જે એક પાંચ સિતારા હોદ્દો છે અને આ અધિકારીઓ સૈન્ય શિષ્ટાચારનાં અગ્રેસરની ફરજ અદા કરે છે.

લગભગ 1,414,000 સક્રિય ફરજ&lt;ref&gt;[http://timesofindia.indiatimes.com/articleshow/2547196.cms &quot;ડિસે.માં સૌ પ્રથમ વાર સંયુક્ત ચીન-ભારત લશ્કરી અભ્યાસ&quot; ].  ટાઇમ્સ ઓફ ઇન્ડિયા (૧૭ નવેમ્બર ૨૦૦૦૭).&lt;/ref&gt;માં રહેતા સૈનિકો અને લગભગ 1,800,000 આરક્ષિત ટુકડીઓની સાથે ભારતીય ભૂમિસેના દુનિયાની બીજા ક્રમની સક્રિય સ્થિતિ સ્થાન પર ફરજમાં રહેતી સેના છે અને ભૂમિસેનાના જનસંખ્યાના આધારે દૂનિયાની સૌથી મોટો ભૂમિસેના છે.&lt;ref&gt;પેજ, જેરેમી. [http://www.timesonline.co.uk/tol/news/world/asia/article3338199.ece &quot;યુદ્ધ હિરોને શોધવા કોમિક સાહસિક કામ શરૂ કરે છે&quot;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110809042114/http://www.timesonline.co.uk/tol/news/world/asia/article3338199.ece |date=2011-08-09 }}. ''[[ધ ટાઇમ્સ]]''  (૯ ફેબ્રુઆરી ૨૦૦૮).&lt;/ref&gt; 2020 સુધીમાં ભારતીય ભુમિ સેના 4000 [[ટી-72]] 2500 થી વધારે [[ટી-90]] અને થોડા હજાર ટેન્કોમાં વધારા કરવાનું આયોજન કરી રહી છે.

==મિશન==
ભારતીય ભૂમિસેનાના સિદ્ધાંતે પરિભાષા આપી છે કે “ ભારતીય ભૂમિસેના એ ભારતીય શસ્ત્ર સજ્જ સેનાનો ભૂમિ ઘટક છે, જે ભારતના બંધારણના આદર્શને સમર્થન આપવા માટે અસ્તિત્વ પામ્યું છે. ” રાષ્ટ્રીય શકિતના મુખ્ય ઘટક હોવાથી, ભારતીય નૌસેના અને ભારતીય વાયુસેનાની સાથે, ભારતીય ભૂમિસેનાની ભૂમિકા નીચે દર્શાવેલ પ્રમાણે છે :

* પ્રાથમિક : કોઈપણ પ્રકારની બાહ્ય મૂસીબતોના વિરોધમાં અવરોધ દ્વારા અથવા તો યુદ્ધ કરીને રાષ્ટ્રીય હિતોનું રક્ષણ કરવું અને સર્વભૌમત્વ, ક્ષેત્રની અખંડતા અને રાષ્ટ્રીય એકતાની રક્ષા કરવી છે.

* ગૌણ : સરકારી તંત્રને “ પ્રોક્ષી વોર ” (કોઈની ગેરહાજરીમાં પોતાની સુરક્ષા માટેનું યુદ્ધ) અને બીજી આંતરીક ભયોને લડત આપવામાં મદદ કરવી અને જ્યારે કોઈ હેતુ માટે લેખિત માંગણી કરવામાં આવે ત્યારે લોક સત્તાતંત્રને મદદ આપવી.&lt;ref&gt;મુખ્યમથક સેના તાલિમ પ્રદેશ. &quot;ભારતીય ભૂમિસેના સિદ્ધાંત&quot;. ઓકટોબર ૨૦૦૦૪. [https://web.archive.org/web/20071201062843/http://indianarmy.nic.in/indianarmydoctrine_1.doc Archive link] દ્વારા [[archive.org]] (મૂળ url: &lt;nowiki&gt;http://indianarmy.nic.in/indianarmydoctrine_1.doc&lt;/nowiki&gt;).&lt;/ref&gt;

==ઇતિહાસ==

===બ્રિટીશ ભારતીય સેના===
1776 ના વર્ષમાં [[કોલકત્તા]]માં [[ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપની]]ના સર્વોચ્ચ સરકારમાં લશ્કરી વિભાગની રચના થઈ હતી, જેનું મુખ્ય કાર્ય ગવર્નમેન્ટ ઓફ ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીના સરકારના વિવિધ વિભાગો દ્વારા બહાર પાડેલા સેનાને લગતા કાર્યની સત્ય હકીકત તારવતી અને આદેશોની નોંધ કરવાનું હોય છે.&lt;ref name=&quot;mod-history&quot;&gt;http://mod.nic.in/aboutus/welcome.html&lt;/ref&gt;

1833 ના ચાર્ટર એકટની સાથે ગવર્નમેન્ટ ઓફ ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીના મંત્રીમંડળને ચાર વિભાગોમાં ફરીથી ગોઠવ્યું હતું, જેમાં લશ્કરી વિભાગનો પણ સમાવેશ થયો. પ્રેસીડેન્સી આર્મી એક [[ભારતીય ભૂમિ સેના]]માં સંગઠિત હતી ત્યારે [[બંગાળ]], [[બોમ્બે]] અને [[મદ્રાસ]]ના પ્રમુખસ્થાનમાં લશ્કરે એપ્રિલ 1895 સુધી યથાવત પ્રેસીડેન્સી આર્મી તરીકે કાર્ય કર્યું હતું. વહીવટી સગવડતા માટે, તેનું ચાર લશ્કરી પ્રદેશમાં વિભાજન થયું એટલે કે પંજાબ (ઉત્તર-પશ્ચિમ સરહદ સહિત), બંગાળ, મદ્રાસ (બર્મા સહિત) અને બોમ્બે (સીંદ, કવેટ્ટા અને એડન સહિત).

ભારત, તેમજ સમગ્ર વિશ્વ, બંનેમાં [[બ્રિટીશ સામ્રાજ્ય]]ની સર્વોચ્ચતામાં બ્રિટીશ ભારતીય ભૂમિસેના એક મહત્વપૂર્ણ સૈન્ય હતી. [[બ્રિટીશ રાજ]]ની આંતરિક સુરક્ષા જાળવવાની સાથે, આ સેનાએ વિશ્વભરના ઘટનાસ્થાનમાં યુદ્ધ કર્યું હતું - [[એંગ્લો-બર્મીસ યુદ્ધ]], [[એંગ્લો-શીખ યુદ્ધ]], [[એંગ્લો-અફઘાન યુદ્ધ]], [[ચાઈના]]માં [[ઓપિયમ યુદ્ધ]], [[અબીસીનીયા]], [[ચાઇના]]માં [[બોક્ષર રિબેલિયન]]. એમાં કોઈ જોગાનુજોગ નથી કે [[ભારતની સ્વતંત્રતા]]ની સાથે બ્રિટીશ સામ્રાજ્યનો અંત શરૂ થયો હતો.

===પહેલું અને બીજું વિશ્વયુદ્ધ===
[[File:Operation Crusader.jpg|right|thumb|૧૯૪૧ ઇજિપ્તમાં ઓપરેશન ક્રુસડેર દરમિયાન ભારતીય ભૂમિસેના સૈનિક.]]
20મી સદીમાં, બંને [[વિશ્વ યુદ્ધ]]માં બ્રિટીશ ભારતીય ભૂમિ સેનાનું બ્રિટીશ સેના સાથે અગત્યનું જોડાણ હતું. [[બ્રિટને]] [[ઈન્ડિયન નેશનલ ક્રોંગેસ]]ને તેમના સહાય માટે સ્વ-રાજકારભાર માટેના અસ્પષ્ટ વાયદાઓ પછી [[સહયોગી દળ]] માટે ૧.૩ મિલિયન ભારતીય સૈનિકોએ [[પ્રથમ વિશ્વ યુદ્ધ]]માં (1914-1918) ફરજ અદા કરી હતી. યુદ્ધ પછી બ્રિટને તેના આપેલા વચનોનો ભંગ કર્યો, જેના પછી ભારતીય સ્વતંત્રતા ચળવળે વધારે તાકાત મેળવી. ૭૪,૧૮૭ ભારતીય ટુકડીઓ યુદ્ધમાં મરણ પામી હતી અથવા તો લડત વખતે ગૂમ થઈ ગઈ હતી.&lt;ref name=&quot;Urlanis&quot;&gt;{{cite book |title=Wars and Population |last=Urlanis |first=Boris |authorlink= |coauthors= |year=1971 |publisher= |location=Moscow |isbn= |page=85 }}&lt;/ref&gt;ફરી જ્યારે અંગ્રેજોએ સ્વતંત્રતાનો વાયદો આપ્યો પછી [[બીજા વિશ્વ યુદ્ધ]]માં (1939-1945), 2.582 મિલિયન ભારતીય સૈનિકોએ [[સહયોગી દળ]] માટે લડ્યા. ૮૭,000 ભારતીય સૈનિકો આ યુદ્ધમાં મૃત્યુ પામ્યા હતા.

===પ્રારંભ ===
[[સ્વતંત્રતા]] પછી અને 1947માં [[ભારતના વિભાજન]] પછી, [[બ્રિટીશ ભારતીય ભૂમિસેના]]નો નવા રચિત દેશો [[ભારતનું ગણતંત્ર]] અને [[ઈસ્લામિક પાકિસ્તાનનું ગણતંત્ર]] વચ્ચે વિભાજન થયું.ચાર [[ગુરખા]] સૈન્યદળોનું બ્રિટીશ સેનામાં સ્થળાંતર કરવામાં આવ્યું હતું, જ્યારે બીજા દળોને ભારતીય ભૂમિ સેનામાં જ સમાવેશ કરવામાં આવ્યો હતો. 

==સંઘર્ષ અને લશ્કરી કાર્યો ==
=== પ્રથમ કાશ્મીર યુદ્ધ (1947)  ===
લગભગ સ્વતંત્રતા પછી તરત જ, ભારત અને પાકિસ્તાન વચ્ચેના તણાવ ઉછળવાના શરૂ થયા, અને [[કાશ્મીર]]ના [[ભવ્ય રાજ્ય]] મુદ્દે બે રાષ્ટ્રો વચ્ચે ત્રણ લાંબાગાળા પૈકી પ્રથમ યુદ્ધ ફાટી નીકળ્યું. કાશ્મીરના મહારાજાની ભારત અથવા પાકિસ્તાનમાંથી કોઈની જોડે વારસામાં જવા માટેની અનિચ્છા, કાશ્મીરના ભાગોમાં 'ટ્રાઈબલ' આક્રમણ.&lt;ref name=&quot;TC&quot;&gt;{{cite journal|first=Tom Cooper|date=October 29, 2003|title=Indo-Pakistani War, 1947-1949|publisher=ACIG|url=http://www.acig.org/artman/publish/article_321.shtml}}&lt;/ref&gt; વ્યકિતઓમાં પાકિસ્તાન સેનાનો નિયમિત સમાવેશ હતો.  તરત પછી,  રાજ્ય પર કબજો મેળવવા માટે પાકિસ્તાને બીજી તેની વધારે ટુકડીઓ મોકલી. મહારાજા, હરી સિંઘે,  ભારતને અને [[બર્માના લોર્ડ માઉન્ટ બેટન]], ગર્વનર જનરલને મદદ માટે અરજ કરી. તેમણે રાજ્ય પ્રાપ્તિના કાગળ પર સહી કરી અને કાશ્મીર ભારત સાથે વારસાગત રીતે જોડાઈ ગયું (જે નિર્ણય [[બ્રિટન]] દ્વારા માન્ય રાખવામાં આવ્યો). તરત પછી, ભારતીય ટુકડીઓ શ્રીનગર હવાઈ માર્ગ દ્વારા પહોંચી ગયા અને આક્રમણ કરનારાઓને પાછળ હટાવ્યા.&lt;ref name=&quot;TC&quot;&gt;&lt;/ref&gt; આ આનુષંગિકમાં [[જનરલ થીમેયા]]એ આ લશ્કરી કાર્યમાં પોતાની અલગ જ વિખ્યાતી મેળવી અને પાછલા એ તે વર્ષો, ભારતીય ભૂમિસેનાના ચીફ બન્યા. રાજ્યભરમાં તીવ્ર યુદ્ધ થવાના શરૂ ગયા અને પહેલાના ભરોસાપાત્ર ભાઈબંધો એકબીજા સાથે લડાતા જણાયા. બંને પક્ષોએ થોડીક પ્રાદેશિક ઉન્નતી કરી અને ઘણું નોંધપાત્ર નુકસાન પણ ભોગવ્યું.  

પાકિસ્તાને કબજે કરેલા કાશ્મીરમાંથી ભારતે હાંસીલ કરેલ કાશ્મીરમાં ભાગ પડયા તે [[નિયંત્રણ રેખા (લાઇન ઓફ કંટ્રોલ)]] પર ભારતીય અને પાકિસ્તાની સૈનિકની સામસામે તીવ્રતા હોવાથી, 1948ના અંત સુધીમાં [[સંયુકત રાષ્ટ્રો(યુએન)]] પ્રબંધિત શાંતિ પરત થઇ, જે સહેલી ન હતી. ભારત અને પાકિસ્તાન વચ્ચેના તણાવ, મોટા ભાગે કાશ્મીર પર જ હતા, જે ત્યારથી કયારેય સંપૂર્ણરીતે સમાપ્ત નથી થયા.

===હૈદરાબાદની સમાવેશનની પ્રક્રિયા (1948)===
[[ભારત]]ના વિભાજન પછી, [[નિઝામ]]ના શાસન હેઠળ રાજાશાહી રાજ્ય [[હૈદરાબાદના રાજ્યે]] સ્વતંત્રરૂપથી રહેવાનું જ પસંદ કર્યું. [[નિઝામે]] હૈદરાબાદના રાજ્યે ભારતના ગણપ્રદેશ સાથે જોડાવવા માટે ના પાડી. જ્યારે નાયબ [[પ્રધાનમંત્રી]] [[સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલે]] ભારતીય ટુકડીઓને [[રાજ્ય]]ની સુરક્ષા કરવા માટેનો આદેશ આપ્યા ત્યારે [[ભારતીય સરકાર]] અને નિઝામ વચ્ચેની મુંઝવણનો અંત 12 સપ્ટેમ્બર 1948એ થયો. 5 દિવસની ઓછી તીવ્ર લડાઇથી, [[ભારતીય વાયુસેના]]ના હોકર ટેમ્પેસ્ટ એરક્રાફ્ટના સ્ક્વોડ્રનના સહયોગથી ભારતીય ભૂમિ સેના એ હૈદરાબાદની રાજ્યની સેનાને રસ્તો બતાવ્યો. પાંચ પાયદળ લશ્કરની ટુકડીઓ અને ભારતીય ભૂમિ સેનાના એક આર્મર્ડ સ્ક્વોડ્રન લશ્કરી કાર્યમાં રોકાયેલ હતું. બીજા દિવસે, [[હૈદરાબાદના રાજ્યે]] [[ભારતના ગણતંત્રપ્રદેશ]]ના ભાગ તરીકેની ઘોષણા કરી હતી. મેજર જનરલ [[જોયન્તો નાથ ચૌધરી]], જેણે [[ઓપરેશન પોલો]]નું નેતૃત્વ કર્યું તેમને કાયદા અને કાનૂનની વ્યવસ્થાને ફરીસ્થાપવા માટે હૈદરાબાદના મીલીટરી ગર્વનર (1948-1949) તરીકે નિયુકત કરવામાં આવ્યા હતા.

===ગોવા, દમણ અને દિવની મુકિત (1961)===
[[ભારતના ઉપ-મહાદ્વિપ]]માં [[બ્રિટીશ]] અને [[ફ્રેન્ચ]] દ્વારા તેમના બધા સ્થાનિક કબજાઓને ખાલી કર્યા હોવા છતાં પણ [[પોર્ટુગલો]]એ તેમના ભારતીય સ્થાનિક [[ગોવા]], [[દમણ અને દિવ]]ના શાસનને છોડી દેવા માટે મનાઈ કરી. ભારત દ્વારા વારંવાર [[પોર્ટુગલો]]ની સાથે પોતાના પ્રદેશોને પાછા મેળવવા માટે વાતચીતના પ્રયત્નો કર્યા હોવા છતાં તેનો પોર્ટુગલના પ્રધાનમંત્રી અને શાસક [[એન્ટોનીઓ ડી ઓલિવેઇરા સલાઝર]] દ્વારા તિરસ્કાર કરવામાં આવ્યો, ભારતે 12 ડિસેમ્બર 1961માં પોર્ટુગલોને કાઢી મુકવા માટે [[ઓપરેશન વિજય]]નો પ્રારંભ કર્યો. સેનાના ટુકડીના નાના દળે ગોવા, દમણ અને દીવમાં પ્રદેશને સુરક્ષિત અને આઝાદ કરવા માટે પ્રવેશ કર્યો. એક નાની લડાઈ પછી, જેમાં 31 પોર્ટુગલના સૌનિકો મૃત્યુ પામ્યા, [[પોર્ટુગીસ નૌસેના]]ના લડાયક જહાજ [[એન.આર.પી. અફોન્સો ડી અલ્બુકવરેક્યુ]]નો વિનાશ થઈ ગયો, અને 3000 થી વધારે પોર્ટુગલ લોકોને ઝડપી લેવાયા, પોર્ટુગીસ જનરલ [[મેન્યુઅલ એન્ટોનીઓ વસાલો ઈ સીલ્વા]] ભારતીય ભૂમિ સેનાના શરણે થઈ ગયા, છવ્વીસ કલાક પછી, ગોવા, દમણ અને દીવ ભારત ગણપ્રદેશમાં જોડાયા.

===સિનો-ઇન્ડિયન સંઘર્ષ (1962) ===
આ યુદ્ધનું મુખ્ય કારણ વિસ્તૃત રીતે અલગ અક્સાઇ ચીન અને અરુણાચલ પ્રદેશના સરહદ પ્રદેશોના સર્વાધિકારને લગતાં વિવાદો હતા. અક્સાઇ ચીન, ભારત દ્વારા દાવો કરવામાં આવ્યો કે તે કાશ્મીરની માલિકીનું છે અને ચાઈના દ્વારા દાવો કરવામાં આવ્યો કે તે ક્ઝિંજીઆંગનો ભાગ છે, જેમાં મહત્વના રસ્તાના જોડાણ અંગે છે જે તિબેટના ચાઈનીસ પ્રદેશો અને ક્ઝિંજીઆંગને જોડે છે. ચાઈનાનું આ રોડનું બાંધકામ આ યુદ્ધના મુખ્ય ટ્રીગરોમાંનું એક હતું.

ભારત અને ચાઈના વચ્ચે નાના પાયાના વિવાદો શરૂ થયા જ્યારે ભારતે વિવાદાસ્પદ [[મેકમેહોન લાઈન]]ને બે દેશોની વચ્ચેની આંતરરાષ્ટ્રીય સરહદ તરીકે માનવા પર ભાર આપ્યો. નુકસાનનો ભાર સહન કરવા છતાં, ચાઈનીસ ટુકડીઓએ ભારતીય ટુકડીઓ દ્વારા ક્રોસ બોર્ડર ગોળીબારનો બદલો ના લેવાનો દાવો કર્યો હતો.&lt;ref&gt;બ્રુસ બુએનો ડે મેસક્વિટા અને ડેવિડ લાલમેન. ''વોર એન્ડ રિઝન: ડોમેસ્ટિક એન્ડ ઇન્ટરનેશનલ ઇમ્પેરેટિવ્સ.'' . યેલ યુનિવર્સિટી પ્રેસ (૧૯૯૪),
[http://books.google.com/books?id=jhVyb7m_m8MC&amp;amp;pg=PA200&amp;amp;dq=india+china+war+maxwell&amp;amp;lr=&amp;amp;as_brr=3&amp;amp;ei=u2WJSb3POIH4lQTkve2RAg&amp;amp;client=firefox-a#PPA201,M1 પૃ ][http://books.google.com/books?id=jhVyb7m_m8MC&amp;amp;pg=PA200&amp;amp;dq=india+china+war+maxwell&amp;amp;lr=&amp;amp;as_brr=3&amp;amp;ei=u2WJSb3POIH4lQTkve2RAg&amp;amp;client=firefox-a#PPA201,M1 201]. આઇએસબીએન 9780300059229.&lt;/ref&gt; ચાઈનાનો [[તિબેટ]]માં ઈન્ડિયાની સંડોવણીના વહેમને કારણે બે દેશો વચ્ચે વધારે તિરાડ પડી.&lt;ref&gt;અલાસ્ટેઇર આઇ. જહોન્સ્ટન અને રોબર્ટ એસ. રોસ. ''ન્યૂ ડાઇરેક્શન્સ ઇન ધ સ્ટડી ઓફ ચાઇના’સ ફોરેન પોલિસી.'' . સ્ટેનફોર્ડ યુનિવર્સિટી પ્રેસ (૨૦૦૬) [http://books.google.com/books?id=DCihrQEdPzAC&amp;amp;pg=PA86&amp;amp;dq=india+china+war+maxwell&amp;amp;lr=&amp;amp;as_brr=3&amp;amp;ei=u2WJSb3POIH4lQTkve2RAg&amp;amp;client=firefox-a#PPA99,M1 પૃ. 99]. આઇએસબીએન 9780804753630.&lt;/ref&gt;

1962માં, ભારતીય ભૂમિ સેનાને [[ભુટાન]] અને [[અરુણાચલ પ્રદેશ]] વચ્ચેની સરહદ અને લગભગ ત્રણ માઈલ્સ (5 કિમી) વિવાદાસ્પદ મેકમોહન લાઈનની ઉત્તરમાં આવેલા થાગ લા રિજ તરફ જવાનો આદેશ આપવામાં આવ્યો હતો. તે દરમિયાન, ચાઈનીસ ટુકડીઓએ પણ ભારતીય કબજા હેઠળના પ્રદેશો પર ઘુસણખોરી કરી અને જ્યારે ભારતે ચાઈના દ્વારા [[અકસાઈ ચીન]]માં બધાયેલા રસ્તાની શોધ કરી ત્યારે બે દશો વચ્ચેના તણાવ વધારે ઉગ્ર થયા. ઘણી સંખ્યામાં નકામી ચર્ચાઓ પછી, [[પીપલ્સ લિબરેસન આર્મી]]એ થાગ લા રિજ પર સ્થિત ભારતીય ભૂમિ સેના પર હુમલો કર્યો. ચાઇનાની આ હિલચાલથી ભારત આશ્ચર્યચકિત થઇ ગયું અને ઓકટોબર 12 સુધીમાં, નેહરુએ ચાઈનાના લોકોને અકસાઈ ચીનમાંથી બળપૂર્વક કાઢી દેવા માટે આદેશ આપ્યો. જો કે, ભારતીય ભૂમિ સેનાના વિવિધ વિભાગોના વચ્ચે નબળા તાલમેલ અને ભારતીય વાયુ સેનાના મોટી સંખ્યામાં મોકલવાના મોડા નિર્ણયે ચાઈનાને નિર્ણાયક વૂહાત્મક અને યોજનાના ભારત પર ચઢાઈ કરવાના ફાયદા કરી આપ્યા. ઓકટોબર 20 તારીખે, ચાઈનીસ સૌનિકોએ ભારતમાં બંને ઉત્તર-પશ્ચિમ અને ઉત્તર-પૂર્વ સરહદના ભાગોમાં હુમલો કર્યો અને આ અક્સાઇ ચીન અને અરુણાચલ પ્રદેશનાં મોટા પ્રદેશ પર કબજો મેળવી લીધો.

જેવી આ લડાઈ વિવાદાસ્પદ પ્રદેશ કરતા આગળના પ્રદેશ પર ચાલી ત્યારે ચાઈનાએ ભારત સરકારને ચર્ચા માટે કહ્યું, જો કે, ભારત તેના ગુમાવેલા પ્રદેશો પાછા મેળવવા માટે મક્કમ હતું. પ્રદેશમાં કોઈપણ જાતની શાંતિપૂર્ણ કરાર કર્યા વગર, ચાઈનાએ એક પક્ષીય રીતે અરુણાચલ પ્રદેશમાંથી પોતાની સેના પાછી ખેંચી લીધી. સેના પાછી ખેંચી લેવાના પાછળના કારણ ચાઈના માટે ઈન્ડિયાએ વિવિધ હેરફેર સમસ્યા અંગે મતભેદ હતા અને યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ પાસેથી આના માટે રાજકીય સહાય માંગી, જ્યારે ચાઈનાએ જણાવ્યું કે તે હજુ પણ પ્રદેશો પર રાજકીય દાવો કર્યો છે. ભારત અને ચાઈનાની સેના વચ્ચેની વિભાજન રેખાનું નામ [[લાઈન ઓફ એકચ્યુલ કંટ્રોલ ]]પાડવામાં આવ્યું.

ભારતીય ભૂમિ સેનાના કમાન્ડરર્સ દ્વારા લેવાયેલા નબળા નિર્ણયો અને ઉપરાંત, તેના રાજકીય નેતૃત્વએ ઘણા પ્રશ્નો ઊભા કર્યા. ભારતીય ભૂમિ સેનાના નબળા પ્રદર્શન માટેના કારણ નક્કી કરવા માટે [[હેન્ડરસન-બ્રુકસ અને ભગત કમિટિ]]ની સરકાર દ્વારા રચના થઈ. દુશ્મનાવટ પછી પણ ચાઈનાની ફરીયાદ શરૂ થઈ અને ભારતીય વાયુ સેનાને એવા ડરના કારણે, કે ચાઈનીસ વાયુસેના ભારતીય નાગરિક પ્રદેશો પર હુમલો કરશે, ચાઈનીસ પરીવહન રેખા પર હુમલો કરવાની પરવાનગી ન આપી, આ નિર્ણયને ખૂબ વખોડવામાં આવ્યો. મોટાભાગના દોષનો નિશાન સંરક્ષણ મિનિસ્ટર [[ક્રિષ્ના મેનન]]ની અનાવડત પણ બની, જેમણે યુદ્ધ પૂરું થયા પછી આ હોદ્દા પરથી રાજીનામું આપી દીધું હતું.  કેટલીય વખત તેના પ્રકાશન માટે કહેવાયા હોવા છતાં હેન્ડરસન બ્રુકસ અહેવાલ હજી પણ વર્ગીકરણ જ કરતી રહી.&lt;ref&gt;ક્લાઉડ અર્પી. ''ઇન્ડિયા એન્ડ હર નેબરહુડ : એ ફ્રેન્ચ ઓબઝર્વર્સ વ્યૂઝ.'' . હર-આનંદ પબ્લિકેશન્સ (૨૦૦૫), [http://books.google.com/books?id=RtLS3TPoan4C&amp;amp;pg=PA186 પૃ. 186]. 
આઇએસબીએન 9788124110973.&lt;/ref&gt;[[નેવીલ મેક્ષવેલે]] આ યુદ્ધના કારણો પર લખ્યું છે.&lt;ref&gt; સેન્ચ્યુરી ચીન,,www.centurychina.com/plaboard/uploads/1962war.htm&lt;/ref&gt;

===1965નું ભારત-પાકિસ્તાન યુદ્ધ===

મોટાભાગે [[કાશ્મીર]]ના મુદ્દે 1965 માં પાકિસ્તાન સાથે બીજી વાર સામસામે મુકાબલો થયો. પાકીસ્તાનના રાષ્ટ્રપતિ [[અયુબ ખાને]] ઓગસ્ટ 1965 માં ''[[ઓપરેશન જીબ્રાલ્ટર]]''  શરૂ કર્યું, જે દરમિયાન ઘણી પાકિસ્તાની અર્ધલશ્કરી ટુકડીએ ધીમે ધીમે ભારત દ્વારા વહીવટી કાશ્મીરમાં ઘુસણખોરી કરી હતી અને [[જમ્મુ અને કાશ્મીર]]માં ભારત વિરુદ્ધ ઉશ્કેરાટ સળગાવવાનો પ્રયત્ન કરતી હતી. પાકિસ્તાની નેતાઓ માનતા હતા કે ભારત, જે હાલમાં વિનાશક સિનો-ઇન્ડીયન યુદ્ધમાંથી પુન:પ્રાપ્તિ કરી રહી હતી, તે લશ્કરી પ્રઘાત અને કાશ્મીરી બળવાખોરની સામે હાથ ધરવામાં અક્ષમ રહેશે. જો કે, આ ઓપરેશન મોટા ભાગે અસફળ રહ્યું હતું કારણ કે કાશ્મીરના લોકોએ આવા બળવા સામે થોડો જ સહયોગ આપ્યો અને ભારતે ઝડપભર ઘુસણખોરોને કાઢવા માટે સેનાને મોકલી આપી. શરૂઆતના પંદર દિવસમાં જ ભારતીય ભૂમિ સેનાના હુમલાએ બધા પાકિસ્તાની ઘુસણખોરોને પાછા પાકિસ્તાન મોકલી આપ્યા. ઓપરેશન જીબ્રાલ્ટરની અસફળતાના મારથી અને સમગ્ર સરહદ પરથી ભારતીય ભૂમિ સેનાના આક્રમણના અપેક્ષાથી, પાકિસ્તાને 1 સપ્ટેમ્બરે [[ઓપરેશન ગ્રાન્ડ સ્લેમ]]ને શરૂ કર્યો, ભારતના છામ્બ-જોડિયાં વિસ્તાર પર હુમલો કર્યો. ભારતીય ભૂમિ સેનાએ પાકિસ્તાનની સમગ્ર સરહદ પરથી તેના [[લાહોર]]ને મુખ્ય નિશાન બનાવી, મોટું પ્રતિઆક્રમણ કર્યું. ભારતીય ભૂમિ સેનાના પાકિસ્તાનની સંરક્ષણના છેલ્લા પડાવને તોડવામાં હેરફેરના મુદ્દાઓને કારણે ઘણું મોડું થયું, આ સંઘર્ષ પાકિસ્તાની સેના માટે મોટાભાગે વિનાશકારી હતી.&lt;ref&gt; રોજર ડી. લોંગ. &quot;કાશ્મીર વિવાદ&quot; 0}એન્સાયક્લોપિડિયા ઓફ ધ ડેવલપિંગ વર્લ્ડમાં (થોમસ એમ. લિઓનાર્ડ, સંપાદક). રોટલેજ (૨૦૦૬), [http://books.google.com/books?id=3mE04D9PMpAC&amp;amp;pg=PA898 પૃ. 898]. આઇએસબીએન 9781579583880.&lt;/ref&gt;

શરૂઆતમાં, ભારતીય ભૂમિ સેનાને ઉત્તરી વિભાગમાં ઘણી મહત્વપૂર્ણ સફળતા મળી. લાંબાસમય માટે પાકિસ્તાની વિરૂધ્ધ તોપમારો અને ગોળીબાર શરૂ કર્યા પછી, ભારત કાશ્મીરની ત્રણ મહત્વની પહાડી સ્થિતિ કબજે કરવામાં સક્ષમ રહી હતી. સપ્ટેમ્બર 9 સુધીમાં, ભારતીય ભૂમિ સેનાએ પાકિસ્તાનમાં ઘણા મહત્વના રસ્તા બનાવ્યા.  ખેમકરણ પાસે 10 સપ્ટેમ્બરના રોજ થયેલ [[અસલ ઉત્તરની લડાઈ]] દરમિયાન પાકિસ્તાનની મોટા ભાગની ટેન્કોનો નાશ કર્યો. હલકી કક્ષાના ટેન્ક્સ સાથે ભારતના ત્રણ યુદ્ધ જહાજ રેજીમેન્ટની સામે પાકિસ્તાનના 6 યુદ્ધ જહાજોની રેજીમેન્ટ્સે આ યુદ્ધમાં ભાગ લીધો હતો. યુદ્ધનો અંત થયો ત્યાં સુધીમાં, ચોથા ભારતીય વિભાગે લગભગ 97 પાકિસ્તાની ટેન્કો પર કબજો મેળવ્યો, જે કયાં તો ભાંગી ગયેલા, અથવા તો નુકસાન પહોંચેલા, અથવા તો તદ્ન નવા જ હતા. આમાં 7ર પેટન ટેન્કો અને 25 ચાફીસ અને શેરમન્સનો સમાવેશ થતો હતો. 97 માંથી 32 ટેન્કો જેમાં 28 પેટન્સનો પણ સમાવેશ થાય છે તે ચાલુ હાલતમાં જ હતી. &lt;ref&gt;[http://www.bharat-rakshak.com/LAND-FORCES/Army/Galleries/Wars/PattonNagar/1965/ &quot;૧૯૬૫ ભારત-પાકિસ્તાન યુદ્ધ&quot;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140718044337/http://www.bharat-rakshak.com/LAND-FORCES/Army/Galleries/Wars/PattonNagar/1965/ |date=2014-07-18 }}. Bharat-rakshak.com.{{Verify credibility|date=March 2009}}&lt;/ref&gt; જેની સરખામણીમાં, ભારતે ખેમકરન-ભીક્કીવીંડમાં માત્ર 32 ટેન્કો જ ગુમાવી હતી. તેમાંથી લગભગ 15 પાકિસ્તાનના લશ્કરે કબજે કરી હતી, જેમાં મોટાભાગે શરમન્સ ટેન્કો હતી. અસલ ઉત્તરના નિર્ણાયક યુદ્ધમાં પાકિસ્તાન અસહ્ય હારથી સંઘર્ષનો અંત ઉતાવળથી આવ્યો.&lt;ref name=&quot;pradhan&quot;&gt;આર.ડી. પ્રધાન અને યશવંતરાવ બલવન્તરાવ ચૌહાણ. ''૧૯૬૫ વોર, ધ ઇન્સાઇડ સ્ટોરી : ડિફેન્સ મિનિસ્ટર વાય.બી.ચૌહાણ’સ ડાયરી ઓફ ઇન્ડિયા-પાકિસ્તાન વોર.'' . એટલાન્ટિક પબ્લિશર્સ એન્ડ ડિસ્ટ્રિબ્યુટર્સ (૨૦૦૭), [http://books.google.com/books?id=ymYCJQjEGBUC&amp;amp;pg=PA47 પૃ. 47]. આઇએસબીએન 9788126907625.&lt;/ref&gt;

યુદ્ધવિરામની ઘોષણ વખતે, ભારતે માર્યા ગયેલ સૈનિકોની જાહેરાતમાં 3000 ના મૃત્યુનો અહેવાલ આપ્યો. બીજી બાજુ, એવું અનુમાન કરવામાં આવ્યું હતું કે 3800 પાકિસ્તાની સૈનિકો મૃત્યુ પામ્યા, 9,000 ઘાયલ થયા અને લગભગ 2000 જેટલાને કેદી બનાવવામાં આવ્યા.&lt;ref&gt;સુમિત ગાંગુલી. &quot;પાકિસ્તાન&quot;. [http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/intoc.html ''ઇન્ડિયા: એ કન્ટ્રી સ્ટડી'' ]માં (જેમ્સ હેઇટ્ઝમેન અને રોબર્ટ એલ. વોર્ડેન, સંપાદકો).  [[લાઇબ્રેરી ઓફ કોંગ્રેસ]] [[ફેડરલ રિસર્ચ ડિવિઝન]] (સપ્ટેમ્બર ૧૯૯૫).&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;encarta&quot;&gt;[http://uk.encarta.msn.com/encyclopedia_781531179/indo-pakistan_wars.html &quot;ભારત-પાકિસ્તાન યુદ્ધો&quot;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090508073809/http://uk.encarta.msn.com/encyclopedia_781531179/Indo-Pakistan_Wars.html |date=2009-05-08 }}. [[માઇક્રોસોફ્ટ એન્કાર્ટા]] ૨૦૦૮. EjdkeFbd[ 2009-10-31&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Hagerty&quot;&gt;{{cite book
  |last = Thomas M. Leonard
  |title = Encyclopedia of the developing world, Volume 2
  |publisher = Taylor &amp; Francis, 2006
  |isbn = 0415976634, 9780415976633}}&lt;/ref&gt; લગભગ 300 પાકિસ્તાની ટેન્કોનો કયાં તો વિનાશ કરવામાં આવ્યો અથવા ભારત દ્વારા કબજે કરવામાં આવ્યાં અને વધારાની 150 ટેન્કોને કાયમ માટે નકામા કરી દેવાયા.  ભારતે સંઘર્ષ દરમિયાન 190 ટેન્કોને ગુમાવી અને સમારકામ જરૂર પડે તેવી લગભગ 100 જેટલી ટેન્કો હતી.&lt;ref name=&quot;pradhan&quot;&gt;&lt;/ref&gt; અંતે, યુદ્ધમાં ભારતે પાકિસ્તાન કરતાં અડધી સંખ્યા જેટલી ટેન્કોનું નુકસાન ભોગવ્યું.&lt;ref&gt;સ્પેન્સર ટકર. ''ટેન્ક્સ : એન ઇલુસ્ટ્રેટેડ હિસ્ટરી ઓફ ધેયર ઇમ્પેક્ટ.'' . એબીસી-સીએલઆઇઓ (2004), [http://books.google.com/books?id=N481TmqiSiUC&amp;amp;pg=PA172 પૃ. 172]. આઇએસબીએન 9781576079959.&lt;/ref&gt; યુદ્ધના અંતમાં ભારતને મળેલી લાભકારક સ્થિતિના કારણે, પછી [[તાશ્કંદ સમજૂતી]]ના લીધે યુદ્ધ પહેલાની સ્થિતિમાં પરત ફરવાના નિર્ણયે નવી દિલ્હીમાં રાજનીતિમાં વિરોધ ઉભો કર્યો હતો.  એવું વિસ્તુત રીતે માનવામાં આવે છે કે ભારતનો યુદ્ધ વિરામનો સ્વીકાર કરવો એ રાજકારણના મુદ્દાઓના કારણે હતો, અને લશ્કરનો નહીં, કારણ કે દુશ્મનાવટ ખતમ કરવા યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ અને સંયુકત રાષ્ટ્રોનું ગણનાપાત્ર દબાણનો સામનો કરતો હતો. &lt;ref&gt;સુમિત ગાંગુલી. '' કનફ્લિક્ટ અનએન્ડિંગ : ઇન્ડિયા-પાકિસ્તાન ટેન્શન્સ સિન્સ ૧૯૪૭.'' . કોલમ્બિયા યુનિવર્સિટી પ્રેસ(2002), [http://books.google.com/books?id=xn_QVYLy6ocC&amp;amp;pg=PA45 પૃ. 45]. આઇએસબીએન 9780231123693.&lt;/ref&gt;

=== 1971નું ભારત-પાકિસ્તાન યુદ્ધ ===
[[પૂર્વ પાકિસ્તાન]]માં એક સ્વતંત્રતા ચળવળ ફાટી નીકળી જેને પાકિસ્તાની સેનાઓએ [[નિષ્ઠુર રીતે કચડી]] નાખી. તેમની સાથે મોટા પાયે [[અત્યાચાર]] થવાને કારણે, હજારો [[બંગાળી]]ઓએ પાડોશી દેશ ભારતમાં શરણ લીધી અને ત્યાં શરણાર્થીઓની મોટી કટોકટી થઈ. 1971ના શરૂઆતમાં, ભારતે બંગાળીઓના બળવાને પૂરું સમર્થન આપવાની ઘોષણા કરી, જેને [[મુકિત વાહીની]] તરીકે જાણીતું છે, અને ભારતીય એજન્ટો વ્યાપકપણે આ રૂપાંતરની ક્રિયાનિતીમાં મદદ કરવા માટે સંડોવાયેલા હતા.

20 નવેમ્બર 1971ના રોજ, ભારતીય ભૂમિ સેનાએ 14 પંજાબ બટાલીયન અને [[45 અશ્વદળ]]ને ગરીબપૂર, કે જે વહાત્મક રીતે પૂર્વ પાકિસ્તાન સાથે ભારતની સરહદ પાસે આવેલું મહત્વનું નગર છે, ત્યાં જ મોકલ્યા અને સફળતાપૂર્વક [[તેનો કબજો કરી લીધો.]] બીજા દિવસે, ભારત અને પાકિસ્તાન સેનાના વચ્ચે વધુ [[અથડામણ]] થઈ. બંગાળી બળવામાં ભારતની વધતી સંડોવણીની સંચેતતાના કારણે, [[પાકિસ્તાન વાયુ સેના]]એ (પીએએફ) 3 ડિસેમ્બરે પૂર્વ પાકિસ્તાન સાથેની ભારતીય સરહદ પર ભારતીય લશ્કરના સ્થાનો પર [[પોતાની રીતે જ હુમલો]] શરૂ કર્યો. જો કે હવાઈ હુમલા તેના ધારેલા હેતુઓને પૂરા કરવામાં નિષ્ફળ રહ્યા અને ભારતને તે જ દિવસે મોટાપાયાનું યુદ્ધ થવાની ઘોષણા કરવાનું કારણ આપ્યું. મધરાત સુધીમાં ભારતીય ભૂમિ સેનાએ ભારતીય વાયુ સેના સાથે પૂર્વ પાકિસ્તામાંના મુખ્ય લશ્કરી અતિક્રમણ શરૂ કર્યું.  ભારતીય ભૂમિ સેનાએ પૂર્વીય છેડા પરની ઘણી લડાઈઓ પર વિજય પ્રાપ્ત કર્યો જેમાં [[હિલીની લડાઈ]]નો પણ સમાવેશ થયો, જે એક માત્ર સ્થાન હતું જ્યાંથી પાકિસ્તાની સેના પ્રતિકાર કરવા સક્ષમ હતી.&lt;ref&gt;ઓવેન બેનેટ જોન્સ. ''કિસ્તાન : આઇ ઓફ ધ સ્ટોર્મ.'' . યેલ યુનિવર્સિટી પ્રેસ (2003), [http://books.google.com/books?id=ONZpltd6UZ8C&amp;amp;pg=RA1-PA177 પૃ. 177]. આઇએસબીએન 9780300101478.&lt;/ref&gt; ભારતની વહેલી સફળતાઓનો શ્રેય જે ઝડપથી અને સરળતાથી ભારતીય સશસ્ત્ર વિભાગ સમગ્ર પૂર્વ પાકિસ્તાન તરફ જઈ રહ્યા હતા તેને જાય છે.&lt;ref&gt;એરિક એચ. આર્નેટ્ટ. ''મિલિટરી કેપેસિટી એન્ડ ધ રિસ્ક ઓફ વોર : ચીન, ઇન્ડિયા, પાકિસ્તાન, એન્ડ ઇરાન'' . ઓક્સફોર્ડ યુનિવર્સિટી પ્રેસ (1997), [http://books.google.com/books?id=eOgj3HHDnJkC&amp;amp;pg=PA134 પૃ. 134]. આઇએસબીએન 9780198292814.&lt;/ref&gt;

પાકિસ્તાને વળતો હુમલો ભારત સામે પશ્ચિમ યુદ્ધ સ્થળ પર કર્યો. 4 ડિસેમ્બર 1971 એ ભારતના [[પંજાબ રેજીમેન્ટ]]ના 23 માં બટાલિયન કંપનીએ [[રામગઢ, રાજસ્થાન]] નજીક પાકિસ્તાની સેનાની 51 મી ઈન્ફેન્ટ્રી વિભાગની હલચલની ભાળ મેળવી અને તેણે અધ વચ્ચે રોકી. જે [[લોંગેવાલાની લડાઈ]]માં પરીણ્મ્યું  તે દરમિયાન એ કંપની ભલે વધારે સંખ્યામાં હતી છતાં પણ જ્યાં સુધી ભારતીય વાયુ સેનાએ તેના લડાકુઓને આદેશ આપી પાકિસ્તાની ટેન્કોને વ્યસ્ત રાખ્યા ત્યાં સુધી પાકિસ્તાનીઓને રોકી ન શકી હતી. જ્યારે યુદ્ધનો અંત થયો ત્યાં સુધીમાં 34 પાકિસ્તાની ટેન્કો અને 50 યુદ્ધ જહાજોનો કયાં તો વિનાશ થઈ ગયો હતો અથવા તો નકામા કરી દેવાયા હતા. લગભગ 200 પાકિસ્તાની ટુકડીઓ યુદ્ધ દરમિયાન મૃત્યુ પામી હતી જ્યારે માત્ર બે જ ભારતીય જવાનોએ તેમનો જીવ ગુમાવ્યો હતો. પાકિસ્તાને પશ્ચિમી યુદ્ધ સ્થળ પર બીજી મોટી હાર ભોગવી, [[બસંતરની લડાઈ]] દરમિયાન, જે 4 થી 16 ડિસેમ્બર સુધી લડાયું હતું. યુદ્ધના અંત સુધીમાં, લગભગ 66 પાકિસ્તાની ટેન્કો નાશ પામી અને 40 કરતાં વધારેને કબજે કરી લેવાયા હતા. જેની સામે, પાકિસ્તાની સેનાએ માત્ર 11 ભારતીય ટેન્કોનો નાશ કરવામાં સફળ રહી હતી. પશ્ચિમી યુદ્ધ સ્થળ પરના ઘણા પાકિસ્તાની આક્રમણોમાંથી એક પણ તેમના માટે હકીકત સાબિત ન કરી શકયું.&lt;ref&gt;એસ. પૌલ કપુર. ''ડેન્જરસ ડિટેરન્નટ:ન્યુક્લિયર વેપન્સ પ્રોલિફેરેશન એન્ડ કનફ્લિક્ટ ઇન સાઉથ એશિયા'' . સ્ટાનફોર્ડ યુનિવર્સિટી પ્રેસ (2007), [http://books.google.com/books?id=6Qbovlt-eZ4C&amp;amp;pg=PA17 પૃ. 17]. આઇએસબીએન 9780804755504.&lt;/ref&gt; ડિસેમ્બર 16 સુધીમાં, પાકિસ્તાને સારા પ્રમાણમાં બંને પૂર્વી અને પશ્ચિમી યુદ્ધ સ્થળ પાસે પ્રદેશો ગુમાવ્યા.

બસંતર યુદ્ધના પરિણામના એક દિવસ પછી, [[લે. જનરલ જે.એસ.અરોરા]]ના હુકમ હેઠળ, ભારતીય ભૂમિ સેનાના ત્રણ જવાનો, જેઓએ પૂર્વ પાકિસ્તાનમાં આક્રમણ કર્યું હતું, [[ઢાકા]]માં દાખલ થઇને અને પાકિસ્તાનની સેનાને 16 ડિસેમ્બર 1971ના રોજ શરણે થવા મજબૂર કર્યા. પાકિસ્તાનના લે. જનરલ [[એ.એ.કે. નાઈઝી]]એ શરણે થયાના કાયદાકીય કાગળ પર સહી કર્યા પછી, ભારતે 90,000થી વધારે પાકિસ્તાની [[યુદ્ધના કેદી]]ઓને કબજે કરી લીધા. શરણે થવાની કાયદાકીય કાગળના સહી કરવાના સમયે 9,000 પાકિસ્તાની સૈનિકો યુદ્ધમાં મૃત્યુ પામ્યા, જ્યારે ભારતને માત્ર 2500 યુદ્ધ સંબંધિત મૃત્યુનું નુકસાન થયું.&lt;ref name=&quot;encarta&quot;&gt;&lt;/ref&gt; ઉપરાંત, પાકિસ્તાને યુદ્ધ દરમિયાન ભારતના 80 ટેન્કોની સરખામણીમાં 200 ટેન્કોને ગુમાવી. &lt;ref&gt;એનસાયક્લોપિડિયા ઓફ ધ ડેવલપિંગ વર્લ્ડ, [http://books.google.com/books?id=3mE04D9PMpAC&amp;amp;pg=PA806 પૃ. 806].&lt;/ref&gt; 

197રમાં, બે દેશો વચ્ચે [[શિમલા કરાર]] પર સહી કરવામાં આવ્યો અને પાછો તણાવ વધવા લાગ્યો. જો કે, રાજનૈતિક તણાવો અચાનક ફાટી નીકળવાના પ્રસંગ બનતા હતા જેની પરાકાષ્ઠાના કારણે બંને બાજુએ લશ્કરી જાગૃતતા વધી જતી હતી.

===સિયાચીન સંઘર્ષ (1984)===
[[સિયાચીન ગ્લેસિયર]], ભલે એક કાશ્મીર પ્રદેશનો ભાગ છે, પણ કાયદાકીય રીતે તેની સરહદ નકશામાં આંકવામાં નથી આવતી, જે 1947માં બંને પક્ષો વચ્ચે બનાવવામાં આવતા કે બદલવામાં આવતા. તેના પરિણામે, 1980ના પહેલાના સમયમાં, ના તો ભારત કે ના તો પાકિસ્તાન આ પ્રદેશમાં કાયમી લશ્કરી હાજરી રાખતા ન હતા. આમ છતાં, 1950ની શરૂઆતમાં ગ્લેસિયર પર પાકિસ્તાને પર્વતારોહણની શ્રેણીબદ્ધ ચડાઈ કરવાની યોજના શરૂ કરી અને મંજૂરી આપી. 1980ની શરૂઆતમાં, પાકિસ્તાનની સરકારે પર્વતારોહકોને વિશેષ ચડાઈ કરવાની પરવાનગી આપી અને ઉનાઇટેડ સ્ટેટ્સ લશ્કરી નકશામાં ઇરાદાપૂર્વક સિયાચીનને પાકિસ્તાનના ભાગરૂપે દર્શાવવામાં આવ્યું. આ આચરણે ''[[ઓરોપોલિટિક્સ]]''  વિષયને સમકાલીન અર્થ આપી જન્મ આપ્યો.

ભારતે કદાચ આ બાબતોથી ત્રાસી, એપ્રિલ 1984માં [[ઓપરેશન મેઘદૂત]]ની શરૂઆત કરી. ભારતીય ભૂમિ સેનાની સમગ્ર કુમાઓન રેજીમેન્ટે ગ્લેસિયર પર હવાઈ માર્ગ દ્વારા ચઢાવવામાં આવ્યા. પાકિસ્તાનની સેનાએ તરત જ પ્રતિક્રિયા આપી અને પછી બંને વચ્ચે અથડામણ શરૂ થઈ ગઈ. ભારતીય ભૂમિ સેનાએ વ્યૂહરચનાત્મક [[સીઆ લા]] અને [[બીલાફોંડ લા]] પર્વતો પરના રસ્તાઓને સુરક્ષિત કર્યું, અને 1985 માં સુધીમાં 1000 સ્કેવરફૂટ માઈલ્સથી વધારે પ્રદેશ જે ભારતના નિયંત્રણ હેઠળ હતા, જેના પર પાકિસ્તાન દાવો કરતું હતું.&lt;ref&gt;એડવર્ડ ડબલ્યુ. ડેસમન્ડ. [http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,958254-2,00.html &quot;ધ હિમાલય્સ વોર એટ ધ ટોપ ઓફ ધ વર્લ્ડ&quot;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090114104526/http://www.time.com/time/magazine/article/0%2C9171%2C958254-2%2C00.html |date=2009-01-14 }}. ''[[ટાઇમ]]''  (૩૧ જૂલાઇ, 1989).&lt;/ref&gt; ભારતીય ભૂમિ સેનાએ ⅔ થી પણ વધારે ગ્લેસિયર પર કબજો કરવાની પ્રક્રિયા ચાલુ જ રાખી.&lt;ref&gt;[http://www.globalsecurity.org/military/world/war/siachen.htm &quot;સિયાચીન ગ્લેસિયર/ઓપરેશન મેઘદૂત&quot;]. [[GlobalSecurity.org]].&lt;/ref&gt; પાકિસ્તાને ઘણી વખત સિયાચીન પર કાબૂ મેળવવા માટે નિષ્ફળ પ્રયત્નો કર્યા. 1987 ના અંતે,  પાકિસ્તાને 8,000 ટુકડીઓને યુદ્ધ માટે સજ્જ કર્યા અને બીલાફોંડ લાને કબજે કરવાના હેતુથી તેમને ખાપાલુ પાસે રક્ષક લશ્કર તરીકે મોકલ્યા.&lt;ref&gt;વિવેક ચઢ્ઢા. ''લો ઇન્ટેન્સિટી કનફ્લિક્ટ્સ ઇન ઇન્ડિયા : એન એનાલિસિસ'' . સેજ (2005), [http://books.google.com/books?id=ApzUuLiO0jYC&amp;amp;pg=PA105 પૃ. 105]. આઇએસબીએન 9780761933250.&lt;/ref&gt; જો કે, ભારતીય ભૂમિ સેના અંગત રીતે બીલાફોંડની ચોકી કરતી હોવાથી, તેઓને ભારતીય ભૂમિ સેનાએ પાછા કાઢયા. યુદ્ધ વખતે, લગભગ 23 ભારતીય સૈનિકોએ તેમનો જીવ ગુમાવ્યો, જ્યારે 150 થી વધારે પાકિસ્તાની ટુકડીઓ ખતમ થઈ ગઈ.&lt;ref&gt;પ્રદિપ બરુઆ. ''ધ સ્ટેટ એટ વોર ઇન સાઉથ એશિયા'' . યુનિવર્સિટી ઓફ નેબ્રાસ્કા પ્રેસ(2005), [http://books.google.com/books?id=FIIQhuAOGaIC&amp;amp;pg=PA256 પૃ. 256]. આઇએસબીએન 9780803213449.&lt;/ref&gt; પછી પણ પાકિસ્તાન દ્વારા જગ્યાઓ પર પુન: દાવો કરવા માટે વારંવાર નિષ્ફળ પ્રયાસો 1990, 1995, 1996 અને 1999 માં થયા, સૌથી વધુ નોંધપાત્ર તે વર્ષમાં કારગીલ હતું. 

કોઈપણ પ્રકારની દૂશ્મનાવટનું વાતાવરણ ન હોવા છતાં પણ ભારતે આ પ્રદેશમાં કડક લશ્કરી હાજરી જાળવી રાખવાનું ચાલુ રાખ્યું. સિયાચીન માટેના સંઘર્ષે [[પહાડી યુદ્ધ]]ના ઉદાહરણ તરીકે નિયમીત રૂપથી જ જોવામાં આવે છે.&lt;ref&gt;અરવિંદ અડીગા સાથે ટિમ મેકગ્રિક. [http://www.time.com/time/asia/covers/501050711/story.html &quot;વોર એટ ધ ટોપ ઓફ ધ વર્લ્ડ&quot;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050707031356/http://www.time.com/time/asia/covers/501050711/story.html |date=2005-07-07 }}. ''[[ટાઇમ]]''  (૪ મે, 2005).&lt;/ref&gt; સિયાકંગરી જે સિયાચીન ગ્લેસિયરની સૌથી મોટી ટોચ છે, તે ભારત માટે વ્યૂહરચનાની રીતે મહત્વની છે કારણ કે તેની વધારે પડતી ઊંચાઈ અને [[કારાકોરમ હાઈવે]]ની નિકટતાને કારણે ભારતીય ભૂમિ સેના ચાઈનીસ અને પાકિસ્તાની હલચલો પર આ પ્રદેશમાં નજર રાખી શકતી હતી.&lt;ref&gt;સંજય દત્ત. ''વોર એન્ડ પીસ ઇન કારગીલ સેકટર'' . એપીએચ પબ્લિશિંગ (2000), [http://books.google.com/books?id=XlHplc3pr1IC&amp;amp;pg=PA389 પૃ. 389-90]. 
આઇએસબીએન 9788176481519.&lt;/ref&gt; સિયાચીન પર નિયંત્રણ રાખવો એ ભારતીય ભૂમિ સેના માટે હેરફેર કરવાનો ઘણો મોટો પડકાર છે. ઘણા આંતરમાળખાકીય યોજનાઓનું આ પ્રદેશમાં બાંધકામ કરવામાં આવ્યું, જેમાં દરીયાઈ સપાટીથી 21,000 ફૂટ ઉપર (6400 મીટર) મોટા હેલીપેડનો પણ સમાવેશ થાય છે.&lt;ref&gt;નિક એસન. [http://edition.cnn.com/2002/WORLD/asiapcf/south/05/20/siachen.kashmir/ સિયાચીન : ધ વર્લ્ડ’સ હાઇએસ્ટ કોલ્ડ વોર] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160823055149/http://edition.cnn.com/2002/WORLD/asiapcf/south/05/20/siachen.kashmir/ |date=2016-08-23 }}. [[સીએનએન]] (૧૭ સપ્ટેમ્બર, 2003).&lt;/ref&gt; 2004માં, ભારતીય ભૂમિ સેના પ્રદેશમાં તેના અંગત સ્થાનને સહયોગ આપવા માટે એક દિવસના અંદાજે યુએસ 2 મિલિયન ડોલર ખર્ચ કરી રહી હતી.&lt;ref&gt;અરુણ ભટ્ટાચારજી. [http://www.atimes.com/atimes/South_Asia/FI23Df04.html &quot;ઓન કાશ્મીર, હોટ એર એન્ડ ટ્રાયલ બલુન્સ&quot;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160228201511/http://indiatoday.intoday.in/story/assault-rifle-excalibur-drdo-dalbir-singh-indian-army-arde/1/449238.html |date=2016-02-28 }}. ''[[એશિયા ટાઇમ્સ]]''  (૨૩ સપ્ટેમ્બર, 2004).&lt;/ref&gt;

===વળતી-બળવાખોર પ્રવૃત્તિઓ ===
રાષ્ટ્રમાં [[બળવાખોરો]] અને [[આતંકવાદીઓ]]ની સામે લડવા ભારતીય ભૂમિ સેનાએ ભૂતકાળમાં મહત્વની ભૂમિકા ભજવી હતી. [[શીખ]] બળવાખોરોનો સામનો કરવા માટે 1980માં સેનાએ [[ઓપરેશન બ્લુસ્ટાર]] અને [[ઓપરેશન વુડરોઝ]]ને શરૂ કર્યો હતો. [[બીજા અર્ધલશ્કરી દળો]]ની સાથે, સેનાની પ્રાથમિક જવાબદારી વિવાદાસ્પદ [[જમ્મુ અને કાશ્મીર]] પ્રદેશમાં [[કાયદા અને કાનૂન]] જાળવી રાખવાની છે. ભારતીય ભૂમિ સેનાએ તેની લશ્કરી ટુકડીને 1987માં [[ભારતીય શાંતિરક્ષક સેના]]ના ભાગરૂપે [[શ્રીલંકા]]માં પણ મોકલી હતી.

===કારગીલ સંઘર્ષ (1999) ===
1998માં, ભારતે [[પરમાણુ પરીક્ષણ]] કર્યા, અને થોડા દિવસ પછી પાકિસ્તાને પ્રતિક્રિયારૂપે વધારે [[પરમાણુ પરીક્ષણ]] કર્યા, બંને દેશોએ પોતપોતાની [[પરમાણુ હુમલાની શકિત]] બતાવી. 1999માં [[લાહોર સમિત]] યોજાયા પછી રાજકીય તણાવો શાંત થયા. આશાવાદનું કિરણ ટૂંક સમય માટે રહ્યું, જો કે, મધ્ય 1999માં પાકિસ્તાની અર્ધલશ્કરી સેનાએ અને કાશ્મીર બળવાખોરોએ ઉજ્જડ પણ વ્યૂહરચનાની દૃષ્ટિએ મહત્વની, ભારતના [[કારગીલ જિલ્લા]]માં હિમાલયના શિખરો કબજે કર્યાં. ભારતીય ભૂમિ સેના તે જગ્યા કાતિલ શિયાળાની શરૂઆતમાં ખાલી કરતી હતી, અને ફરીથી વસંત ઋતુમાં કબજો મેળવવાનો હતો. નિયમિત પાકિસ્તાની ટુકડીઓ જેમણે આ વિસ્તાર પર કબજો મેળવ્યો, તેમને શસ્ત્રો અને પૂરવઠો બંને સ્વરૂપે પાકિસ્તાન પાસેથી મહત્વનો સહકાર મળતો રહ્યો. તેમનો કબજો હોય તેવી અમૂક શિખરોમાં ''ટાઈગર હીલ'' નો પણ સમાવેશ થયો હતો, જેના પરથી મહત્વનો [[શ્રીનગર]]-[[લેહ]] હાઈવે (એનએચ 1એ), [[બતાલીક]] અને [[દ્રાસ]] પર નજર રાખી શકાય છે.

એકવખત પાકિસ્તાના ઓચિંતા હુમલાની જાણ થઇ કે તરત જ ભારતીય ભૂમિ સેનાએ ઝડપથી લગભગ 200,000 ટુકડીઓ સાથે [[ઓપરેશન વિજય]]ની શરૂઆત કરી. જો કે, શિખરો પાકિસ્તાનના કબજામાં હોવાથી, ચોખ્ખી રીતે ભારત વ્યૂહરચનાની દૃષ્ટિએ પ્રતિકૂળ સ્થિતિમાં હતું. તેમના [[નજર રાખવાના સ્થાનો]] પરથી, પાકિસ્તાનની સેનાને ચોખ્ખુ એનએચ 1એનું દૃશ્ય દેખાય તે માટે હાઇવે પર [[આડકતરી રીતે તોપમારો]] કરી શકતું હતું અને ભારતીયનો ભારે હાની પહોંચાડતું હતું.&lt;ref name=&quot;NLI&quot;&gt;[http://www.dailytimes.com.pk/default.asp?page=story_5-5-2003_pg7_14 ઇન્ડિયન જનરલ પ્રેઇઝિસ પાકિસ્તાની વેલર એટ કારગીલ] ૫ મે,  2003 ડેઇલી ટાઇમ્સ, પાકિસ્તાન&lt;/ref&gt; આ ભારતીય ભૂમિ સેના માટે ગંભીર સમસ્યા હતી, કારણ કે આ હાઈવે મુખ્ય હેરફેર અને પુરવઠા પૂરો પાડવા માટેનો મુખ્ય રસ્તો હતો.&lt;ref&gt;એમ.ઇ. શાર્પ, ૨૦૦૩ દ્વારા પ્રકાશિત, રોબર્ટ વિરસિંગ દ્વારા કાશ્મીર ઇન ધ શેડો ઓફ વોર ISBN 0765610906  પીપી36&lt;/ref&gt; આમ, ભારતીય ભૂમિ સેનાની પહેલી પસંદગી એનએચ 1એની એકદમ નજદીક આવેલા શિખરો પર પાછો કબજો મેળવવાનો હતો. આના પરિણામે ભારતીય ટુકડીઓએ પ્રથમ નિશાન દ્રાસમાં ટાઈગર હીલ અને તોલોલીંગને બનાવ્યા.&lt;ref&gt;અડેકેય અડેબાજો, ચંદ્ર લેખ શ્રિરામ દ્વારા મેનેજિંગ આર્મ્ડ કનફ્લિક્ટ્સ ઇન ધ ૨૧સ્ટ સેન્ચ્યુરી, રુટલેજ દ્વારા પ્રકાશિત પીપી192,193&lt;/ref&gt; તે પછી તરત જ બતાલીક-ટૂરટોકના પેટાવિભાગો, કે જે સિયાચીન ગ્લેસિયરના માર્ગ હતા, તેના પર ઘણા આક્રમણ કર્યા. પોઈન્ટ 4590 કે જે એનએચ 1એ નો નજદીકી દૃશ્ય આપતી હતી તેને 14 જૂને ભારતીય ભૂમિ સેના દ્વારા સફળતાપૂર્વક પાછો કબજે કરી લેવાયું.&lt;ref&gt;નેબ્રાસ્કા પ્રેસના યુ દ્વારા પ્રકાશિત પ્રદિપ બરુઆ દ્બારા ધ સ્ટેટ એટ વોર ઇન સાઉથ એશિયા પૃષ્ઠ 261&lt;/ref&gt; 

જો કે મોટાભાગના મથકો જે હાઈવેની નજીકમાં આવેલા હતા તે મધ્ય જૂન સુધીમાં ખાલી કરી દેવાયા હતા, દ્વાસ નજીક હાઇવેના અમુક ભાગોમાં યુદ્ધના અંત સુધી છૂટાછવાયા ગોળીબાર નજરે પડતા હતા. એક વખત એનએચ 1એનો વિસ્તાર ચોખ્ખો થઈ ગયો, એટલે ભારતીય ભૂમિ સેનાએ આક્રમણ સેનાને લાઈન ઓફ કંટ્રોલની બીજી બાજુ પાછા કાઢવાનું શરૂ કર્યું.  [[તોલોલીંગનું યુદ્ધ]], બીજા હુમલાઓ પૈકી એક, લડાઈ ધીમેધીમે ભારતના પક્ષમાં આવતી હતી. તેમ છતાં, ઘણા મથકો જેમાં સખત પ્રતિકાર થતો હતો, જેમાં ટાઈગર હીલ (પોઈન્ટ 5140) નો પણ સમાવેશ થાય છે, તે પછી યુદ્ધ સમયે મેળવી શકાયા. કારણ કે ઓપરેશન સંપૂર્ણપણે ચાલું હતું જેથી, મથકો જે [[લાઇન-ઓફ-સાઇટ]]માં હતા તેમાંથી ઘુસણખોરોને કાઢવા લગભગ 250 તોપ બંદુકોને લાવવામાં આવી હતી. ઘણા મહત્વના સ્થાનો પર, ના તો તોપ ના તો હવાઈ શકિતઓ હટાવવામાં મદદરૂપ થઈ શકતી, દૂરના મથકો પણ પાકિસ્તાનના સૈનિકો દ્વારા બનેલી જે નજરની પહોંચની મર્યાદાની બહાર હતા. ભારતીય ભૂમિ સેનાએ થોડા સીધેસીધા મેદાનની ચઢાઈ કરી હુમલો કર્યો જે ધીમી ગતિએ થયું અને 18000 ફીટથી પણ વધારે ઉંચા શિખરો પર ભારે જીવનું જોખમ લઈ આકરી ચઢાઈ કરી.  સંઘર્ષના બે મહિના થઈ ગયા, ભારતીય ટુકડીઓએ મોટા ભાગની બધી ટેકરીઓ ધીમેધીમે પાછી મેળવી લીધી, જે તેમણે ગુમાવી દીધી હતી&lt;ref&gt;[http://www.lrb.co.uk/v23/n08/ali_01_.html ''બિટર ચિલ ઓફ વિન્ટર'' ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091001175541/http://www.lrb.co.uk/v23/n08/ali_01_.html |date=2009-10-01 }} - [[તારિક અલિ]], [[લંડન રિવ્યૂ ઓફ બુક્સ]]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book | author=Colonel Ravi Nanda | title=Kargil : A Wake Up Call | publisher=Vedams Books | year=1999 | isbn=81-7095-074-0}} [https://www.vedamsbooks.com/no14953.htm પુસ્તકનો ઓનલાઇન સારાંશ]&lt;/ref&gt; કાયદાકીય ગણતરી મુજબ અંદાજિત 75-80 % ઘુસણખોરી કરાયેલા વિસ્તાર અને લગભગ બધા ઊંચા મેદાનો ભારતના નિયંત્રણ હેઠળ પાછા આવી ગયા હતાં.

જુલાઈ 4એ, વોશીંગ્ટનની સલાહ મુજબ, શરીફે પાકિસ્તાનની ટુકડીઓને પાછી બોલાવવાનું નક્કી કર્યું, મોટાભાગની લડાઈ ધીરે ધીરે થંભી ગઈ, પરંતુ એલઓસીની ભારતની બાજુએ થોડીક પાકિસ્તાનની સેના તેમની સ્થિતિમાં જ રહી. ઉપરાંત, [[યુનાઈટેડ જીહાદ કાઉન્સીલે]] (તમામ [[ઉગ્રવાદ]]ના સમૂહ માટે છત) પાકિસ્તાનની લડાઈ ચાલુ રાખવાના નિર્ણયના બદલે, પાછા હટવાની યોજનાને નકારી કાઢી.&lt;ref&gt;અલાસ્ટેઇર લોસન. [http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/south_asia/386537.stm &quot;પાકિસ્તાન એન્ડ ધ કાશ્મીર મિલિટન્ટ્સ&quot;]. [[બીબીસી ન્યૂઝ]] (૫ જુલાઇ, 1999).&lt;/ref&gt; જુલાઈના છેલ્લા અઠવાડિયાઓમાં ભારતીય ભૂમિ સેનાએ તેના અંતિમ હુમલા શરૂ કર્યા, તરત જ દ્રાસના પેટાવિભાગો પાકિસ્તાનની સેના હટાવીને ચોખ્ખા થઈ ગયા, અને 26 જુલાઈએ યુદ્ધ બંધ થયું. ત્યારથી જ તે દિવસને ભારતમાં ''કારગીલ વિજય દિવસ''  તરીકે ઓળખાવવામાં આવ્યો. યુદ્ધના અંત સુધીમાં, ભારતે લાઈન ઓફ કંટ્રોલના દક્ષિણી અને પૂર્વીય તમામ પ્રદેશો પર કબજો મેળવી લીધો હતો, લાઈન ઓફ કંટ્રોલની સ્થાપના 1972 જુલાઈમાં શિમલા સમજુતી મુજબ થઈ હતી. આ સમય સુધીમાં બધી દુશ્મનાવટ ખતમ થઈ ગઈ હતી, યુદ્ધમાં મૃત્યુ પામેલા ભારતીય જવાનોની સંખ્યા 527 હતી. &lt;ref&gt;એ.કે. ચક્રવર્તી. [http://pib.nic.in/feature/feyr2000/fjul2000/f210720001.html &quot;કારગીલ વોર બ્રિંગ્સ ઇનટુ શાર્પ ફોકસ ઇન્ડિયા’સ કમિટમેન્ટ ટુ પીસ&quot;]. ગવર્નમેન્ટ ઓફ ઇન્ડિયા પ્રેસ ઇન્ફોર્રમેશન બ્મેયુરો (જુલાઇ 2000).&lt;/ref&gt;જ્યારે 700થી વધારે પાકિસ્તાની સેનાના નિયમિત સભ્યો મૃત્યુ પામ્યા હતા.&lt;ref&gt;મિશેલ એડવર્ડ બ્રાઉન. ''ઓફેન્સ, ડિફેન્સ એન્ડ વોર'' . એમઆઇટી પ્રેસ(2004), [http://books.google.com/books?id=e7bx2eNsc7wC&amp;amp;pg=PA393 પૃ. 393].&lt;/ref&gt; ઈસ્લામિક યોદ્ધાઓની સંખ્યા, જેમને ''મુજાહિદ્દીન''  પણ કહેવાય છે, જે સંઘર્ષ દરમિયાન ભારતીય ભૂમિ સેના દ્વારા મૃત્યુ પામ્યા તેમની સંખ્યા લગભગ 3000 હતી.&lt;ref&gt;[http://www.paktribune.com/news/index.shtml?151668 &quot;ઇલ-કન્સિવ્ડ પ્લાનિંગ બાય મુશરફ લિડ ટુ સેકન્ડ મેજર મિલિટરી ડિફિટ ઇન કારગીલ : પીએમએલ-એન&quot;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20061022085431/http://www.paktribune.com/news/index.shtml?151668 |date=2006-10-22 }}. [[પાકટ્રિબ્યુન]] (૦૬ ઓગષ્ટ, 2006).&lt;/ref&gt;

===યુનાઈટેડ નેશન્સ પીસકિપીંગ મીસન્સ (સંયુકત રાષ્ટ્રોનું શાંતિ જાળવવાનું અભિયાન===
[[File:IndiansoldiersKorea1953.jpg|thumb|right|ન્યુટ્રલ બફર વિસ્તાર સહિત શાંતિ જાળવવા માટે ૧૯૫૩ સપ્ટેમ્બરમાં ભારતીય ભૂમિસેનાના સૈનિકો કોરિયામાં આવે છે]]
ભારતીય ભૂમિ સેનાએ મોટી સંખ્યામાં [[સંયુકત રાષ્ટ્રોના શાંતિ જાળવવાના અભિયાન]]ની જવાબદારી હાથમાં લીધી છે:&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.un.org/Depts/dpko/dpko/pastops.shtml |title=આર્કાઇવ ક .પિ |access-date=2010-04-07 |archive-date=2009-09-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090912002335/http://www.un.org/Depts/dpko/dpko/pastops.shtml |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;
* [[અંગોલા]] [[યુએનએવીઇએમ]] 1, 1988-1991
* [[અંગોલા]] [[યુએનએવીઇએમ]] 2, 1991-1995
* [[અંગોલા]] [[યુએનએવીઇએમ]] 3, 1995-1997
* [[અંગોલા]], [[મોનુઆ]], 1997-1999
* [[બોસ્નિઆ અને હર્ઝગોવિના]], [[યુએનએમઆઇબીએચ]], 1995-2002
* [[કમ્બોડીયા]], [[યુએનએએમઆઇસી]] 1991-1992
* [[કમ્બોડીયા]], [[યુએનટીએસી]], 1992-1993
* [[સેન્ટ્રલ અમેરીકા]], [[ઓએનયુસીએ]], 1989-1992
* [[કોન્ગો]], [[ઓએનયુસી]] 1960-1964
* [[એલ સાલ્વાડર]], [[ઓએનયુએસએએલ]], 1991-1995
* [[ઈથોપીયા]] અને [[એરીટ્રીયા]], [[યુએનએમઇઇ]], 2000-2008
[[File:UN forces in Somalia.JPEG|thumb|right|યુએનઓએસઓએમ ના ભાગ તરીકે ઓપરેશન કન્ટિન્યુ હોપના સહાયમાં, કિસ્મોયા, સોમાલિયામાં બેલ્જીઅન કમ્પાઉન્ડ ખાતે યુએન માર્કિંગ સાથે ભારતીય ભૂમિસેનાની ટી-૭૨.]]
* [[હૈતી]], [[યુએનએમઆઇએચ]], 1993-1996
* [[હૈતી]], [[યુએનએમઆઇએચ]], 1996-1997
* [[હૈતી]], [[યુએનએસએમઆઇએચ]], 1997
* [[હૈતી]], [[એમઆઇપીઓએનયુએચ]], 1997-2000
* [[ઈરાન]]-[[ઈરાક]], [[યુએનઆઇઆઇએમઓજી]], 1988-1991
* [[ઈરાક]] અને [[કુવૈત]], [[યુએનઆઇકેઓએમ]], 1991-2003
* [[ઈઝરાએલ]], [[યુએનડીઓએફ]]
* [[લિબેરીયા]], યુએનઓએમઆઇએલ, 1993-1997[[]]
* [[લેબેનોન]], [[યુએનઓજીએલ]], [[યુએનઆઇએફઆઇએલ]], 1958
* [[મધ્ય-પૂર્વી]], [[યુએનઇએફ 1]], 1956-1967
* [[મોઝામ્બિક]], [[ઓએનયુએમઓઝેડ]], 1992-1994
* [[નામિબિયા]], [[યુએનટીએજી]], 1989-1990
* [[રવાન્ડા]], [[યુએનએએમઆઇઆર]], 1993-1996
* [[સિએરા લિઓન]], [[યુએનઓએમએસઆઇએલ]], 1998-1999
* [[સિએરા લિઓન]], [[યુએનએએમએસઆઇએલ]], 1999-2005
* [[સોમાલિયા]], [[યુએનઓએસઓએમ]], 1993-1995
* [[યેમન]], [[યુએનવાયોએમ]], 1963-1964

ભારતીય સેનાએ [[કોરિયન યુદ્ધ]]માં બીમાર અને ઘાયલો જે પીછેહઠ થયા હતા તેમની સગવડતા માટે ચિકિત્સાકારક સહાયતા ટુકડી પણ મોકલી હતી.

===મુખ્ય અભ્યાસો ===
[[File:IA T-90 in action.jpg|thumb|થાર રણમાં અભ્યાસ દરમિયાન ભારતીય ભૂમિસેનાની ટી-૯૦ ટેન્કોએ ભાગ લીધો.]]
====ઓપરેશન બ્રાસટેકસ ====
નવેમ્બર 1986માં  પશ્ચિમ સરહદ પર મોટા પાયાના બનાવટી યુદ્ધ કરવા ભારતીય સેના દ્વારા [[ઓપરેશન બ્રાસટેકસ]]ની શરૂઆત થઈ. આ અભ્યાસ ભારતમાં યોજાયેલ સૌથી મોટો અભ્યાસ હતો, જેમાં નવ પાયદળ સિપાહીના હતા, ત્રણ યંત્રનો ઉપયોગ થયો હતો, ત્રણ યુદ્ધ જહાજો અને એક હવાઈ હુમલાકારનો વિભાગ અને ત્રણ બખ્તરધારી સેનાનો સમાવેશ થયો હતો.  [[ભારતીય નૌસેના]] સાથે જલ-સ્થળચર હુમલાના અભ્યાસનું પણ આયોજન કર્યું હતું.  બ્રાસટેકસે પન પરમાણુ આક્રમણની પ્રાયોગાત્મક તાલીમ કરી તેવો દાવો કરવામાં આવ્યો હતો. જેના પરિણામે પાકિસ્તાન સાથે તણાવ થયા અને પછી 1987માં બંને રાષ્ટ્રો વચ્ચે સંબંધની પુન:સ્થાપના થઈ.&lt;ref&gt; http://www.globalsecurity.org/military/world/war/brass-tacks.htm&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.hinduonnet.com/fline/fl1811/18110990.htm |title=આર્કાઇવ ક .પિ |access-date=2010-04-07 |archive-date=2004-12-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20041207205511/http://www.hinduonnet.com/fline/fl1811/18110990.htm |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;

====ઓપરેશન પરાક્રમ ====
ડિસેમ્બર 13, 2001ના [[ભારતીય સંસદ ભવન]] પરના હુમલા પછી, ઓપરેશન પરાક્રમની શરૂઆત થઈ જેમાં હજારોની સંખ્યામાં ભારતીય ટૂકડીઓને ભારત-પાકિસ્તાન સરહદે ગોઠવવામાં આવ્યા. ભારતે હુમલાને ટેકો આપવાનો દોષ પાકિસ્તાન પર નાખ્યો. આ ઓપરેશન કોઈ પણ અશિયન દેશ દ્વારા અમલમાં મૂકવામાં આવેલા અભ્યાસોમાં સૌથી મોટી લશ્કરી અભ્યાસ હતો. તેનો મુખ્ય ઉદ્દેશ ભલે ચોક્કસ લાગતો ન હતો પણ ભવિષ્યના કોઈપણ પ્રકારના પાકિસ્તાન સાથે [[પરમાણુ સંઘર્ષ]] કરવા માટે સેનાને તૈયાર કરવાનો હતો,  જેની શકયતા ડિસેમ્બરના ભારતીય સંસદભવન પરના હુમલા પછી વધી ગઈ હોય, એવું જણાતું હતું.

====ઓપરેશન સંઘ શકિત ====
એવું જણાવવામાં આવ્યું હતું કે આ અભ્યાસનો મુખ્ય ધ્યેય [[અંબાલા]]-આધારિત ''II સ્ટ્રાઈક''  કોર્પ્સની સેનાને સક્રિય રીતે યુદ્ધ માટે તૈયાર કરવાની વ્યુહરચનાઓને માન્યતા આપવાની હતી. હવાઈ સહયોગ આ અભ્યાસનો ભાગ હતો, અને યુદ્ધની રમતોના પ્રદર્શન વખતે સંબંધિત શસ્ત્રોની સાથે સમગ્ર છત્રી દળના સભ્યોની બટાલીયનને હવાઈ જહાજમાંથી હવાઈ છત્રી દ્વારા ઉતારવામાં આવી હતી. લગભગ 20,000 સૈનિકોએ આ અભ્યાસમાં ભાગ લીધો હતો.

====અશ્વમેઘ અભ્યાસ ====
ભારતીય સેનાએ અશ્વમેઘના અભ્યાસ દરમિયાન સેનાની યુદ્ધની પરિસ્થિતિઓને કેન્દ્રમાં રાખી રચના કરી તેની ક્ષમતાની પરીક્ષણ કરી હતી. આ અભ્યાસ થારના રણમાં યોજાવામાં આવી હતી જેમાં 300,000 થી પણ વધારે સેનાદળોએ ભાગ લીધો હતો.&lt;ref&gt;[http://www.india-defence.com/reports/3115 અશ્વમેધ યુદ્ધ રમતમાં ભારતીય ભૂમિસેનાએ નેટવર્ક સેણ્ત્રિક વોરફેર ક્ષમતાનું પરીક્ષણ કર્યું]&lt;/ref&gt;. અસમપ્રમાણતા યુદ્ધની પરિસ્થિતિઓની ક્ષમતાની આ અભ્યાસ દરમિયાન ભારતીય સેના દ્વારા પરીક્ષણ લેવાઇ હતી.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.dailyindia.com/show/138168.php/Ashwamedha-reinforces-importance-of-foot-soldiers |title='અશ્વમેધ' ફૂટ સૈનિકોના અગત્યતાને મજબૂત કરે છે |access-date=2010-04-07 |archive-date=2007-09-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070927202026/http://www.dailyindia.com/show/138168.php/Ashwamedha-reinforces-importance-of-foot-soldiers |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;

==ભારતીય ભૂમિસેનાનું માળખું ==
શરૂઆતમાં, સેનાના મુખ્ય ઉદ્દેશ રાષ્ટ્રની સરહદોનું રક્ષણ કરવાનો હતો. જો કે વર્ષો, પસાર થતાં, ભૂમિસેનાએ આંતરિક સુરક્ષા આપવાની જવાબદારી પણ લીધી, ખાસ કરીને બળવાખોરોનું નિશાન [[કાશ્મીર]] અને [[ઉત્તર-પૂર્વી]]માં. સેનાની સંખ્યા લગભગ મિલિયનર ટુકડીઓની છે અને 34 પ્રકારના વિભાગો છે. સેનાનું મુખ્યમથક ભારતની રાજધાની [[નવી દિલ્હી]]માં સ્થિત છે અને તે પૂરેપૂરું [[ચિફ ઓફ આર્મી સ્ટાફ]] (સીઓએએસ) ના આદેશ હેઠળ કામ કરે છે, અત્યારે હાલમાં જનરલ [[દિપક કપૂર]] પીવીએસએમ, એવીએસએમ, એસએમ, વીએસએમ, એડીસી છે.

===કમાન્ડ્સ===
સેના 6 વ્યુહાત્મ્ક પ્રદેશો પર કાર્ય કરે છે. દરેક પ્રદેશનું [[લેફટેનન્ટ જનરલ]]ના ક્રમની સાથે જનરલ ઓફિસર કમાન્ડીંગ ઈન ચીફ દ્વારા નેતૃત્વ કરવામાં આવે છે.  દરેક પ્રદેશ સીધી રીતે [[નવી દિલ્હી]]માં સેનાના મુખ્ય મથક સાથે સંકળાયેલ છે. આ તેમની બઢતી, સ્થાન (શહેર) અને તેમના કમાન્ડર્સના સાચા ક્રમ મુજબ નીચે આપેલા છે. એક તાલિમને લગતો પ્રદેશ પણ છે જેને એઆરટીઆરેસી કહેવાય છે. દરેક પ્રદેશમાંના કર્મચારીઓનું નેતૃત્વ ચીફ ઓફ સ્ટાફ (સીઓએસ) દ્વારા થાય છે, જે [[લેફટેનન્ટ જનરલ]] રેન્ક અધિકારી પણ હોય છે.

===કોર્પ્સ (લશ્કરનો એક વિભાગ)===
[[કોર્પ્સ]] એ એક એવી સેનાની ક્ષેત્ર ગોઠવણી છે, જે લશ્કરી પ્રદેશના ઘટનાસ્થળની મર્યાદામાં આવેલા ઝોન માટે જવાબદાર હોય છે. ભારતીય સેનામાં ત્રણ પ્રકારના કોર્પ્સ છે : સ્ટ્રાઈક, હોલ્ડીંગ અને મીક્ષ. એક કમાન્ડ (લશ્કરી પ્રદેશ) સામાન્યરૂપથી બે થી વધારે કોર્પ્સ ધરાવે છે. કોર્પ્સમાં તેના કમાન્ડ હેઠળ સેનાના વિભાગ હોય છે. કોર્પ્સનું મુખ્ય મથક એ સેનાનું સૌથી મોટું ક્ષેત્ર નિર્માણ હોય છે.

[[File:Indian Army HQ.jpg|25px]] '''મુખ્ય મથક, ભારતીય ભૂમિસેના,'''  [[નવી દિલ્હી]]
* [[File:IA Central Command.jpg|25px]] '''કેન્દ્ર પ્રદેશ''' , [[લખનૌ]], [[ઉત્તર પ્રદેશ]]માં મુખ્ય મથક.
** '''[[I કોર્પ્સ]]'''  - હાલમાં દક્ષિણ-પશ્ચિમી પ્રદેશ નિમણૂક થયેલ છે.
* [[File:IA Eastern Command.jpg|25px]] '''પૂર્વી પ્રદેશ''' , [[કોલકત્તા]], [[પશ્ચિમ બંગાળ]]માં મુખ્ય મથક. 
** '''[[III કોર્પ્સ]]''' , [[દિમાપુર]], [[નાગાલેન્ડ]]માં મુખ્ય મથક.
***''''''23 મું ઈન્ફન્ટ્રી (પાયદળ) વિભાગ''' , [[રાંચી]]''' માં મુખ્ય મથક.
***'''57 મો પહાડી વિભાગ''' , [[લિમાખોંગ]]માં મુખ્ય મથક.
** '''[[IV કોર્પ્સ]]''' , [[તેજપુર]], [[આસામ]]માં મુખ્ય મથક.
***'''2 જો પહાડી વિભાગ''' , [[દિબ્રૂગઢ]]માં મુખ્ય મથક.
***'''5 મો પહાડી વિભાગ''' , [[બોમદિલા]]માં મુખ્ય મથક.
***'''21 મો પહાડી વિભાગ''' , [[રંગીયા]]માં મુખ્ય મથક.
** '''[[XXXIII કોર્પ્સ]]''' , [[સિલિગુડી]], [[પશ્ચિમ બંગાળ]]માં મુખ્ય મથક.
***'''17 મો પહાડી વિભાગ''' , [[ગંગટોક]]માં મુખ્ય મથક.
***'''20મો પહાડી વિભાગ''' , [[બીનાગુરી]]માં મુખ્ય મથક.
***'''27 મો પહાડી વિભાગ''' , [[કાલિમપોંગ]]માં મુખ્ય મથક.
***'''તોપખાના બ્રિગેડ ''' 
* '''ઉત્તરી પ્રદેશ''' , [[ઉધમપૂર]], [[જમ્મુ અને કાશ્મીર]]માં મુખ્ય મથક.
** '''[[XIV કોર્પ્સ]]''' , [[લેહ]], [[જમ્મુ અને કાશ્મીર]]માં મુખ્ય મથક.
***'''3 જો પાયદળ વિભાગ''' , [[લેહ]]માં મુખ્ય મથક.
***'''8 મો પહાડી વિભાગ''' , [[દ્રાસ]]માં મુખ્ય મથક. 
***''' તોપખાના બ્રિગેડ ''' 
** '''[[XV કોર્પ્સ]]''' , [[શ્રીનગર]], [[જમ્મુ અને કાશ્મીર]]માં મુખ્ય મથક.
***'''19 મો પાયદળ વિભાગ''' , [[બારામુલ્લા]]માં મુખ્ય મથક.
***'''28 મો પાયદળ વિભાગ''' , [[ગુરેઝ]]માં મુખ્ય મથક.
***'''તોપખાના બ્રિગેડ''' 
** '''[[XIV કોર્પ્સ]]''' , [[નાગરોટા]], [[જમ્મુ અને કાશ્મીર]]માં મુખ્ય મથક.
***'''10 મો પાયદળ વિભાગ''' , [[અખનુર]]માં મુખ્ય મથક.
***'''25 મો પાયદળ વિભાગ''' , [[રાજૌરી]]માં મુખ્ય મથક.
***'''39 મો પાયદળ વિભાગ''' , યોલમાં મુખ્ય મથક.
***'''તોપખાના બ્રિગેડ ''' 
***'''યુદ્ધ જહાજોની સાથે બખ્તરધારી સેનાની બ્રિગેડ''' 
* [[File:IA Southern Command.jpg|25px]] '''[[દક્ષિણી પ્રદેશ]]''' , [[પૂણે]], [[મહારાષ્ટ્ર]]માં મુખ્ય મથક.
** '''[[XII કોર્પ્સ]]''' , [[જોધપુર]], [[રાજસ્થાન]]માં મુખ્ય મથક.
***'''4 થું યુદ્ધ જહાજોની સાથે બખ્તરધારી સેનાની બ્રિગેડ''' 
***'''349 મું  યાંત્રિક બિગ્રેડ '''  
***'''11 મું પાયદળ વિભાગ''' , [[અમદાવાદ]]માં મુખ્ય મથક.
***'''12 મું પાયદળ વિભાગ''' , [[જોધપુર]]માં મુખ્ય મથક.
{{ColBreak}}
*
** '''[[XXI કોર્પ્સ]]''' , [[ભોપાલ]], [[મધ્ય પ્રદેશ]]માં મુખ્ય મથક.
***'''[[31 મું યુદ્ધ જહાજોની સાથે બખ્તરધારી સેનાની બ્રિગેડ વિભાગ]]''' , [[ઝાંસી]]માં મુખ્ય મથક.
***'''36 મું રેપીડ [[સાગર]]''' 
***'''54 મું પાયદળ વિભાગ''' , [[હૈદરાબાદ]] / [[સિકંદરાબાદ]]માં મુખ્ય મથક. 
***'''તોપખાના બ્રિગેડ''' 
***'''હવાઈ રક્ષા બ્રિગેડ''' 
***'''475 મું એન્જીનિયરીંગ બ્રિગેડ''' 
* [[File:IA South Western Command.jpg|25px]] '''દક્ષિણી-પશ્ચિમી પ્રદેશ''' , [[જયપુર]], [[રાજસ્થાન]]માં મુખ્ય મથક.
** '''[[I કોર્પ્સ]]''' , [[મથુરા]], [[ઉત્તરપ્રદેશ]]માં મુખ્ય મથક.
***'''[[4 થું પાયદળ વિભાગ]]''' , [[અલાહાબાદ]]માં મુખ્ય મથક.
***'''[[6 ઠ્ઠું પહાડી વિભાગ]]''' , [[બરેલી]]માં મુખ્ય મથક.
***'''33 મું યુદ્ધ જહાજોની સાથે બખ્તરધારી સેનાની બ્રિગેડ વિભાગ''' , [[હિસાર]]માં મુખ્ય મથક.
***'''એન્જીનિયરીંગ બ્રિગેડ ''' 
** '''[[X કોર્પ્સ]]''' , [[ભટિન્ડા]], [[પંજાબ]]માં મુખ્ય મથક.
***'''16 મું પાયદળ વિભાગ''' , [[શ્રી ગંગાનગર]]માં મુખ્ય મથક.
***'''18 મું રેપીડ'''  [[કોટા]]
***'''24 મું રેપીડ'''  [[બીકાનેર]]
***'''6 ઠ્ઠું  યુદ્ધ જહાજોની સાથે બખ્તરધારી સેનાની બ્રિગેડ''' 
***'''615 મું સ્વતંત્ર હવાઈ રક્ષા બ્રિગેડ''' 
***'''471 મું એન્જીનિયરીંગ બ્રિગેડ''' 
* [[File:IA Western Command.jpg|25px]] '''પશ્ચિમી પ્રદેશ''' , [[ચાદીમંદિર]]માં મુખ્ય મથક.
** '''[[II કોર્પ્સ]]''' , [[અંબાલા]], [[હરિયાણા]]માં મુખ્ય મથક.
***'''[[1 લું યુદ્ધ જહાજોની સાથે બખ્તરધારી સેનાની બ્રિગેડ વિભાગ]]''' , [[પટિયાલા]]માં મુખ્ય મથક.
***'''14 મું રેપીડ [[દહેરાદૂન]]''' 
***'''22 મું પાયદળ વિભાગ''' , [[મેરુઠ]]માં મુખ્ય મથક.
***'''474 મું એન્જીનિયરીંગ બ્રિગેડ ''' 
***'''612 મું યાંત્રિક સ્વતંત્ર હવાઈ રક્ષણ બ્રિગેડ''' 
** '''[[IX કોર્પ્સ]]''' , [[યોલ]], [[હિમાચલ પ્રદેશ]]માં મુખ્ય મથક.
***'''26 મું પાયદળ વિભાગ''' , [[જમ્મુ]]માં મુખ્ય મથક.
***'''29 મું પાયદળ વિભાગ''' , [[પઠાણકોટ]]માં મુખ્ય મથક.
***'''2 જું  સ્વતંત્ર યુદ્ધ જહાજોની સાથે બખ્તરધારી સેનાની બ્રિગેડ''' 
***'''3 જું સ્વતંત્ર યુદ્ધ જહાજોની સાથે બખ્તરધારી સેનાની બ્રિગેડ''' 
***'''16 મું સ્વતંત્ર યુદ્ધ જહાજોની સાથે બખ્તરધારી સેનાની બ્રિગેડ''' 
** '''[[XI કોર્પ્સ]]''' , [[જલંધર]], [[પંજાબ]]માં મુખ્ય મથક.
***'''7 મું પાયદળ વિભાગ''' , [[ફિરોઝપુર]], પંજાબમાં મુખ્ય મથક.
***'''9 મું પાયદળ વિભાગ''' , [[મેરુઠ]]માં મુખ્ય મથક.
***'''15 મું પાયદળ વિભાગ''' , [[અમૃતસર]]માં મુખ્ય મથક.
***'''23 મું યુદ્ધ જહાજોની સાથે બખ્તરધારી સેનાની બ્રિગેડ''' 
***'''55 મું યાંત્રિક બ્રિગેડ''' 
* [[File:IA Training Command.jpg|25px]] '''તાલિમ પ્રદેશ''' , [[શિમલા]] [[હિમાચલ પ્રદેશ]]માં મુખ્ય મથક.
{{EndMultiCol}}

====રેજીમેન્ટલ સંસ્થા ====
આના વધારામાં (ઉપર જણાવેલા ફીલ્ડ કોર્પ્સ સાથે ગૂંચવણ કર્યા વગર) ભારતીય ભૂમિ સેનાના રેજીમેન્ટલ કોર્પ્સ અથવા વિભાગ હોય છે. નીચે જણાવેલ કોર્પ્સ એ કામગીરી બજાવતા વિભાગો છે જેમને ખાસ સમગ્ર સેના કાર્યો સોંપાયેલા છે.

{| align=&quot;left&quot; cellpadding=&quot;10&quot;
|  style=&quot;font-size:100%&quot;|'''શસ્ત્રો'''  '''કામગીરી''' 
#1) ઈન્ડિયન ઈન્ફેન્ટ્રી રેજીમેન્ટસ (ભારતીય પાયદળ સેના)
#[[આરમર્ડ કોર્પ્સ]] રેજીમેન્ટસ – ધ આરમર્ડ કોર્પ્સ સ્કૂલ એન્ડ સેન્ટર [[અહેમદનગર]]માં છે.
#[[રેજીમેન્ટ ઓફ આર્ટીલરી]] - ધ સ્કૂલ ઓફ આર્ટીલરી [[નાસિક]]ની નજીક [[દેવલા]]માં છે.
#કોર્પ્સ ઓફ સીગ્નલ્સ
#[[કોર્પ્સ ઓફ એન્જીનિયર્સ]] - લશ્કરી એન્જીનિયરીંગની કોલેજ દાપોડી, [[પૂણે]]માં છે. જેના કેન્દ્ર નીચે પ્રમાણે સ્થિત છે - [[બેંગ્લોર]]માં [[મદ્રાસ એન્જીનિયરીંગ કોલેજ]], [[રુરકી]]માં [[બેંગાલ એન્જીનિયર ગ્રુપ]], અને ખડકી [[પૂણે]]માં [[બોમ્બે એન્જીનિયરીંગ ગ્રુપ]].
#કોર્પ્સ ઓફ આર્મી એર ડીફેન્સ - કેન્દ્ર [[ઓરીસ્સા]] રાજ્યમાં [[ગોપાલપુર]]માં છે.
#યાંત્રિક પાયદળ - રેજીમેન્ટલ કેન્દ્ર [[અહેમદનગર]]માં છે.
#[[આર્મી એવીયેશન કોર્પ્સ (ભારત)]]
|}

{{Indian Army Arms and Services}}

===બીજા ક્ષેત્રનું નિર્માણ ===
[[File:IA men.jpg|thumb|ભારતીય ભૂમિસેનાના એક વિભાગ લશ્કરી અભ્યાસ દરમિયાન ચાર્જ લે છે.]]

:*[[વિભાગ]] : એક સેના વિભાગ જે કોર્પ્સ અને બ્રિગેડ વચ્ચેનો મધ્યસ્થી હોય છે. તે સેનામાં સૌથી મોટું પ્રહાર કરતું સેનાદળ હોય છે. [[મેજર જનરલ]]ના ક્રમમાં દરેક વિભાગનું નેતૃત્વ (જનરલ ઓફિસર કમાન્ડીંગ (જીઓસી)) દ્વારા કરવામાં આવે છે. તે મોટાભાગે 15,000 લડાકુ સૈનિકોની ટુકડીઓ હોય છે અને 8000 સહયોગી તત્વો હોય છે. હાલમાં, ભારતીય ભૂમિ સેના  પાસે 34 વિભાગો છે જેમાં 4 રેપીડ (રિ-ઓર્ગેનાઈઝડ આર્મી પ્લેઇન્સ ઈન્ફેન્ટ્રી ડિવિઝન્સ), એકશન ડિવિઝન્સ, 18 પાયદળ વિભાગ, 10 પહાડી વિભાગ, 2 યુદ્ધ જહાજોની સાથે બખ્તરધારી સેનાનો વિભાગ અને 3 તોપખાનાના વિભાગનો સમાવેશ થાય છે. દરેક વિભાગ ઘણા [[બ્રિગેડસ]]થી બનેલું હોય છે.
:*[[બ્રિગેડ]] : બ્રિગેડ સામાન્યરીતે લગભગ 3000 લડાકુ સૈનિકો અને સાથે સહયોગી તત્વોથી બનેલું હોય છે. પાયદળ બ્રિગેડ પાસે મોટાભાગે 3 પાયદળ બટાલીયન, તથા વિવિધ સહયોગી શસ્ત્રો અને સેવા હોય છે. તેનું [[બ્રિગેડીયર]] દ્વારા નેતૃત્વ કરાય છે, કોઈક સેનામાં તે [[બ્રિગેડીયર જનરલ]]ને સમાનરૂપ હોય છે.  વિવિધ સેનાના વિભાગોમાં બ્રિગેડસની સાથે, ભારતીય ભૂમિ સેના પાસે 4 યુદ્ધ જહાજોની સાથે બખ્તરધારી સેનાની બ્રિગેડસ, 15 સ્વતંત્ર તોપખાના બ્રિગેડસ, 7 સ્વતંત્ર પાયદળ બ્રિગેડ, 1 સ્વતંત્ર પેરાશ્યુટ બ્રિગેડ, 3 સ્વતંત્ર હવાઇ રક્ષણ બ્રિગેડસ, 2 સ્વતંત્ર હવાઇ રક્ષક ગ્રુપ અને 4 સ્વતંત્ર એન્જીનિયર બ્રિગેડ્સ હોય છે. આ સ્વતંત્ર બ્રિગેડસ સીધા કોર્પ્સ કમાન્ડરના (જીઓસી કોર્પ્સ) આદેશ હેઠળ કામ કરે છે.
:*[[બટાલીયન]] : એક બટાલીયન [[કર્નલ]] દ્વારા અધિન હોય છે અને તે પાયદળની મુખ્ય લડવૈયા ટુકડી છે. તે 900 થી વધારે લડાકુ સૈનિકોથી બનેલું હોય છે.
:*[[કંપની]] : [[મેજર]] દ્વારા નેતૃત્વ કરાય છે, કંપનીમાં 120 સૈનિકો સમાયેલા હોય છે.
:*[[પ્લાટુન]] : કંપની અને સેકશન વચ્ચેના મધ્યસ્થી, પ્લાટૂનનું મુખ્ય [[લેફ્ટેનન્ટ]] દ્વારા નેતૃત્વ કરાય છે અથવા કમિશન્ડ અધિકારી, એક જુનિયર કમિશન્ડ અધિકારી, [[સુબેદાર]] અથવા [[નાયબ સુબેદાર]]ના ક્રમ સાથેની હાજરી પર આધારિત હોય છે. તેની કુલ સંખ્યા લગભગ 32 સૈનિકની ટુકડીઓ જેટલી હોય છે.
:*[[સેકશન]] : સૌથી નાનું લશ્કરી દળ જેમાં 10 વ્યક્તિગતોની સંખ્યા હોય છે.  [[હવાલદાર મેજર]] અથવા [[સાર્જન્ટ મેજર]]ના ક્રમના નોન કમિશન્ડ અધિકારી દ્વારા નેતૃત્વ કરવામાં આવે છે.

==રેજીમેન્ટસ ==
[[File:Indian Army-Rajput regiment.jpeg|right|thumb|રાજપુત રેજીમેન્ટના સૈનિકો.]]
[[File:Indian Army-Sikh Light Infantry regiment.jpeg|right|thumb|શિખ લાઇટ ઇન્ફેન્ટ્રીના સૈનિકો.]]
[[File:Indian Army-Madras regiment.jpeg|right|thumb|મદ્રાસ રેજીમેન્ટના સૈનિકો.]]
===પાયદળ રેજીમેન્ટસ===
એવા ઘણા બટાલીયનો અને એકમો છે જે પાયદળ રેજીમેન્ટસ સાથે ભેગા મળીને સંકળાયેલા હોય છે. ભારતીય ભૂમિ સેનામાં પાયદળ રેજીમેન્ટ એક લશ્કરી સંસ્થા છે અને ના કે ક્ષેત્ર ગોઠવણી. રેજીમેન્ટની તમામ બટાલીયનો એક સ્વરૂપમાં એક સાથે લડાઈ નથી કરતા, પણ વિવિધ સ્વરૂપોમાં વિખરાયેલા હોય છે જેમ કે બ્રિગેડસ, વિભાગો અને કોર્પ્સ. એક સ્વરૂપ હેઠળ એક નિશ્ચિત સમય માટે એક પાયદળ બટાલીયન કામ કરે છે અને પછી બીજે જાય છે, મોટાભાગે જ્યારે તેની સમય મર્યાદા પૂરી થઈ જાય ત્યારે તે બીજા ખંડ કે ભૂપ્રદેશમાં. પ્રાસંગિક રૂપે, એક જ રેજીમેન્ટના બટાલીયનો નક્કી કરેલ સમય મર્યાદા માટે એકસાથે કામ કરી શકે છે. 

ભારતીય ભૂમિ સેનાના મોટાભાગના પાયદળ રેજીમેન્ટસના મૂળ જુના બ્રિટીશ ભારતીય લશ્કરમાંથી આવ્યું છે, અને કોઈ એક વિસ્તાર કે ખાસ જાતિ કે વર્ગપ્રદેશમાંથી ટુકડીઓને નિમણૂક કરવામાં આવે છે. 

ભારતીય ભૂમિ સેનાના પયદળ રેજીમેન્ટસની યાદી આ પ્રમાણે છે:
* [[બ્રિગેડ ઓફ ગાર્ડસ]]
* [[પેરાશુટ રેજિમેન્ટ]]
* [[યાંત્રિક પાયદળ રેજિમેન્ટ]]
* [[પંજાબ રેજિમેન્ટ]]
* [[મદ્રાસ રેજિમેન્ટ]]
* [[ધ ગ્રેનેડિયર્સ]]
* [[મરાઠા લાઇટ્ ઇન્ફન્ટ્રી]]
* [[રાજપૂતાના રાઇફલ્સ]]
* [[રાજપૂત રેજિમેન્ટ]]
* [[જાટ રેજિમેન્ટ]]
* [[શીખ રેજિમેન્ટ]]
* [[શીખ લાઇટ્ ઇન્ફન્ટ્રી]]
* [[ડોગરા રેજિમેન્ટ]]
* [[ગઢવાલ રાઇફલ્સ]]
* [[કુમાઉં રેજિમેન્ટ]]
* [[આસામ રેજિમેન્ટ]] 
* [[બિહાર રેજિમેન્ટ]]
* [[મહાર રેજિમેન્ટ]]
* [[જમ્મુ અને કાશ્મીર રાઇફલ્સ]]
* [[જમ્મુ અને કાશ્મીર લાઇટ્ ઇન્ફન્ટ્રી]]
* [[નાગા રેજિમેન્ટ]]
* [[૧ ગુરખા રાઇફલ્સ]] 
* [[૩ ગુરખા રાઇફલ્સ]] 
* [[૪ ગુરખા રાઈફલ્સ]] 
* [[૫ ગુરખા રાઇફલ્સ]] 
* [[૮ ગુરખા રાઇફલ્સ]]
* [[૯ ગુરખા રાઇફલ્સ]]
* [[૧૧ ગુરખા રાઇફલ્સ]]
* [[લદ્દાખ સ્કાઉટ્સ]]
* [[અરુણાચલ સ્કાઉટ્સ]]
* [[સિક્કિમ સ્કાઉટ્સ]]

===આર્ટિલરી (તોપખાના) રેજીમેન્ટ ===
[[ધ રેજીમેન્ટ ઓફ આર્ટિલરી]] ભારતીય ભૂમિ સેનાનો એક પ્રચંડ કાર્યશીલ વિશિષ્ટ શસ્ત્રની રચના કરે છે. ઐતિહાસિક રીતે તેણે તેનો વંશવેલો મોંગલ બાદશાહ બાર્બર પાસેથી લીધો છે જેણે 1526માં પાણિપતની લડાઈ ભારતમાં તોપખાનાની ઓળખાણ કરાવવાની સાથે ખૂબ જ પ્રસિદ્ધિ પ્રાપ્ત કર્યો છે.  જો કે પહેલાં બંદુકનો ઉપયોગ 1368માં એડોનીના યુદ્ધમાં [[બાહમની રાજા]] દ્વારા અને પંદરમી સદીમાં ગુજરાતના રાજા મોહમ્મંદ શાહ દ્વારા થયો છે તેવી નોંધણી થઈ છે.

===આરમોર્ડ રેજીમેન્ટ (યુદ્ધ જહાજોની સાથે બખ્તરધારી સેનાદળો)===
ભારતીય ભૂમિ સેનામાં 97 યુદ્ધ જહાજોની સાથે બખ્તરધારી સેનાદળો છે.

==ભારતીય ભૂમિ સેના કર્મચારી અને શસ્ત્રસરંજામ ==
===શકિત===
[[File:Honour guard, India 20060302-9 d-0108-2-515h.jpg|thumb|ઊંચી વિદેશી પદવી ધરાવનારની રાજ્યની મુલાકાત દરમિયાન માઉન્ટેડ રાષ્ટ્રપતિના બોડિગાર્ડ.]]

&lt;small&gt;નોંધ :&lt;/small&gt;
#&lt;small&gt; અત્યાર સુધી માત્ર બે જ અધિકારીઓ એ ફિલ્ડ માર્શલનું પદ મેળવ્યું છે : ફિલ્ડ માર્શલ [[કે એમ કરીઅપ્પા]] - પ્રથમ ભારતીય કમાન્ડર ઈન ચીફ (પદ ત્યારથી હટાવી લેવાયું) - અને ફિલ્ડ માર્શલ [[એસ એચ એફ જે માણેકશો]], જે પાકિસ્તાન સાથેના [[1971ના યુદ્ધ]]માં ચીફ ઓફ આર્મી સ્ટાફ હતા.&lt;/small&gt;
#&lt;small&gt; આ હવે ચાલુ રાખવામાં નથી આવ્યું.&lt;/small&gt;&lt;small&gt;નોન કમિશન્ડ ઓફિસર્સ જે હવાલદારના પદ પર હોય તે સમ્માનીય જે.સી.ઓ પદ માટે યોગ્યપાત્ર છે.&lt;/small&gt;
#&lt;small&gt; ખૂબ સારા જેસીઓના પદને આપવામાં આવેલા અને લેફટેનન્ટના ચૂકવવામાં આવેલ, ભૂમિકા જેસીઓ માટે પણ ચાલુ જ રહી છે.&lt;/small&gt;
===આંકડા=======પેટા-એકમો =======પદના ક્રમનું માળખું ===== યુદ્ધ સિદ્ધાંત  ==== ઉપકરણ ===== હવાઈ જહાજ ==={| border=1 style=&quot;border-collapse: collapse;&quot; | bgcolor=&quot;#ff2222 align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; | '''Indian Army statistics''' |- | [[Active duty|Active Troops]] |1,414,000 |- | [[Military reserves|Reserve Troops]] |1,800,000 |- | [[Indian Territorial Army]] | 787,000** |- | [[Main battle tank]]s |5,000 |- | [[Artillery]] |3,200 |- | [[Ballistic missiles]] |~100 ([[Agni-I]],[[Agni-II]],[[Agni-III]]) |- | [[Ballistic missiles]] |~1,000 [[Prithvi missile]] series |- | [[Cruise missiles]] |~1,000 [[BrahMos]] |- | [[Aircraft]] |~1,500 |- | [[Surface-to-air missiles]] |100,000 &lt;small&gt;&lt;nowiki&gt;** includes 387,000 1st line troops and 400,000 2nd line troops &lt;/nowiki&gt;&lt;/small&gt; 

===આંકડા===
[[File:Yudh Abhyas 1.jpg|thumb|ભારતીય ભૂમિસેનાના 4 થી રાજપુત ઇન્ફેન્ટ્રી બટાલીયનના સૈનિકો તાલિમ ઉદ્દેશ દરમિયાન આઇએનએસએએસ રાઇફલ્સને હાથ ધરી રહ્યા છે.]]
* 4 રેપીડ (રિઓર્ગેનાઈઝડ આર્મી પ્લેઇન્સ ઈન્ફેન્ટ્રી ડિવિઝન્સ) 
* 18 પાયદળ વિભાગ
* 10 પહાડી વિભાગ
* 3 યુદ્ધ જહાજોની સાથે બખ્તરધારી સેનાદળ વિભાગ
* ૨ તોપખાનાનો વિભાગ
* 3 હવાઈ રક્ષણ બ્રિગેડ + 2 સપાટીથી હવામાં મિસાઈલ ગ્રુપ્સ
* 5 સ્વતંત્ર યુદ્ધ જહાજોની સાથે બખ્તરધારી સેનાદળ
* 15 સ્વતંત્ર તોપખાના બ્રિગેડસ
* 7 સ્વતંત્ર પાયદળ બ્રિગેડસ
* 2 પેરાશ્યુટ બ્રિગેડસ
* 4 એન્જીનિયર બ્રિગેડસ
* 41 આર્મી એવિયેશન હેલિકોપ્ટર યુનિટસ

====પેટા-એકમો ====
* 93 ટેન્ક રેજીમેન્ટસ
* 50 એરબોર્ન બટાલીયન્સ
* 50 તોપખાના રેજીમેન્ટસ
* 41 પાયદળ બટાલીયન + 32 પેરા (એસએફ) બટાલીયન
* 32 યાંત્રિક પાયદળ બટાલીયન 
* 23 લડાકુ હેલિકોપ્ટર એકમો
* 50 હવાઈ રક્ષણ રેજીમેન્ટસ

===પદના ક્રમનું માળખું ===
[[File:Indian Army Gurkha rifles.jpg|thumb|ભારતીય ભૂમિસેનાના ગોરખા રાઇફલ્સની ૧ લી બટાલીયને તાલિમ અભ્યાસ દરમિયાન સિમ્યુલેટ કરેલ લડાકુ શહેરની બહાર સ્થિતિ બનાવી છે.]]

ભારતીય ભૂમિ સેનાના વિવિધ પદ પ્રમાણેના ક્રમની યાદી નીચે આપેલા ઉત્તરતા ક્રમમાં છે:

'''કમિશન્ડ ઓફિસર્સ ''' 
*[[ફિલ્ડ માર્શલ]]&lt;sup&gt;1&lt;/sup&gt;
*[[જનરલ]] (પદ જે [[ચીફ ઓફ આર્મી સ્ટાફ]] દ્વારા લેવામાં આવેલ છે)
*[[લેફટેનન્ટ જનરલ]]
*[[મેજર જનરલ]]
*[[બ્રિગેડિયર]]
*[[કર્નલ]]
*[[લેફટેનન્ટ કર્નલ]]
*[[મેજર]]
*[[કેપ્ટન]]
*[[લેફટેનન્ટ]]

'''જુનિયર કમિશન્ડ ઓફિસર્સ (જેસીઓ) ''' 
* સુબેદાર મેજર/[[ઓનેરરી કેપ્ટન]]&lt;sup&gt;3&lt;/sup&gt;
* સુબેદાર/[[ઓનરરી લેફટેનન્ટ]]&lt;sup&gt;3&lt;/sup&gt; 
*[[સુબેદાર મેજર]]
*[[સુબેદાર]]
*[[નાયબ સુબેદાર]]

[[File:IndianArmyDelhi.JPG|thumb|ભારતીય ભૂમિસેનાના આસામ રેજીમેન્ટના સૈનિકો દિલ્હીમાં ઇન્ડિયા ગેટના યુદ્ધ સ્મારક પાસે ઊભા છે.]]
'''નોન કમિશન્ડ ઓફિસર્સ (એનસીઓ) ''' 
*[[રેજીમેન્ટલ હવાલદાર મેજર ]]&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;
*[[રેજીમેન્ટલ કર્વાટર માસ્ટર હવાલદાર ]]&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;
*[[કંપની હવાલદાર મેજર ]]
*[[કંપની કર્વાટર માસ્ટર હવાલદાર]]
*[[હવાલદાર]]
*[[નાઈક]]
*[[લાન્સ નાઈક]]
*[[સિપાઈ]]
&lt;small&gt;નોંધ :&lt;/small&gt;
#&lt;small&gt; અત્યાર સુધી માત્ર બે જ અધિકારીઓ એ ફિલ્ડ માર્શલનું પદ મેળવ્યું છે : ફિલ્ડ માર્શલ [[કે એમ કરીઅપ્પા]] - પ્રથમ ભારતીય કમાન્ડર ઈન ચીફ (પદ ત્યારથી હટાવી લેવાયું) - અને ફિલ્ડ માર્શલ [[એસ એચ એફ જે માણેકશો]], જે પાકિસ્તાન સાથેના [[1971ના યુદ્ધ]]માં ચીફ ઓફ આર્મી સ્ટાફ હતા.&lt;/small&gt;
#&lt;small&gt; આ હવે ચાલુ રાખવામાં નથી આવ્યું.&lt;/small&gt;&lt;small&gt;નોન કમિશન્ડ ઓફિસર્સ જે હવાલદારના પદ પર હોય તે સમ્માનીય જે.સી.ઓ પદ માટે યોગ્યપાત્ર છે.&lt;/small&gt;
#&lt;small&gt; ખૂબ સારા જેસીઓના પદને આપવામાં આવેલા અને લેફટેનન્ટના ચૂકવવામાં આવેલ, ભૂમિકા જેસીઓ માટે પણ ચાલુ જ રહી છે.&lt;/small&gt;

== યુદ્ધ સિદ્ધાંત  ==
ભારતીય ભૂમિ સેનાનો હાલનો યુદ્ધ સિદ્ધાંત એ પ્રભાવશાળી રીતે ઉપયોગમાં આવતી કબજો કરતી સેના નિર્માણ અને લે કે પ્રહાર કરવાવાળી સેના નિર્માણ પર આધારિત છે. આક્રમણના સમયે, કબજો કરતી સેના નિર્માણ દુશ્મનને રોકી રાખે છે અને પ્રહાર કરવાવાળી સેના વળતો પ્રહાર દુશ્મન સેનાને બેઅસર કરવા માટે કરે છે. ભારતીય આક્રમણના કેસમાં, કબજો કરતી સેના દુશ્મન સેનાનું ધ્યાન બાંધી રાખે છે જ્યારે પ્રહાર કરતી સેના ભારતીય દ્વારા નક્કી કરાયેલા સ્થળ પર આક્રમણ કરે છે. ભારતીય ભૂમિ સેના પ્રહાર કરવાની ભૂમિકા નક્કી કરવા માટે ઘણા વિવિધ કોર્સ્પને અપર્ણ કરી શકે એટલી મોટી છે. હાલમાં, સેના [[ખાસ ક્ષમતા દળો]] વધારવા તરફ ધ્યાન આપી રહી છે.

== ઉપકરણ ==
[[File:T-90 Bhisma cropped.jpg|thumb|ટીT-90એસ ભિષ્મ]]
[[File:T-72 Ajeya1.jpg|thumb|ટી-72 અજેયા]]
[[File:Yudh Abhyas-09 BMP.JPG|thumb|બીએમપી-2 સારથ]]
[[File:Nag with NAMICA Defexpo-2008.JPG|right|thumb|નાગ મિસાઇલ અને એનઈમઆઇસીએ (નાગ મિસાઇલ કેરિયર).]]

મોટાભાગના સેનાના ઉપકરણ આયાત કરવામાં આવે છે, પરંતુ જાતે સ્વદેશી ઉપકરણનું ઉત્પાદન કરવાના પ્રયત્નો થઈ રહ્યા છે. તમામ ભારતીય લશ્કરી નાના શસ્ત્રોનું ઉત્પાદન ઓર્ડનન્સ ફેકટરી બોર્ડના વહીવટ હેઠળ કરવામાં આવે છે, અને સાથે મુખ્યત્વે અગ્નિશસ્ત્રો ઉત્પાદન માટેની સગવડો ઈચ્છાપુર, [[કોસીપોર]], કાનપુર, જબલપુર અને તિરુચીરાપલ્લીમાં છે. ભારતીય રાષ્ટ્રીય નાના હથિયાર સિસ્ટમ ([[આઇએનએસએએસ]]) રાઈફલ, જેને 1997માં સફળતાપૂર્વક ભારતીય ભૂમિ સેના દ્વારા દાખલ કરવામાં આવી, જે [[ઈશાપોર રાઈફલ ફેકટરી]]નું ઉત્પાદન છે, જ્યારે યુદ્ધના સામાનનું ઉત્પાદન ખડકીમાં કરવામાં આવ્યું છે અને બોલંગીરમાં થવાની શકયતા છે.

=== હવાઈ જહાજ ===
:''આ યાદી ભારતીય ભૂમિસેનાના હવાઈ જહાજની છે. '' ''[[ભારતીય વાયુ સેના]]ના હવાઈ જહાજની યાદી માટે,[[ ભારતીય વાયુ સેનાની હવાઇ જહાજ યાદી]]માં  જુઓ.'' 

ભારતીય ભૂમિ સેના 1000થી વધારે [[હેલિકોપ્ટરો]] ચલાવે છે, વધારામાં [[સ્વચાલિત હવાઈ પરિવાહનો]] પણ ચલાવે છે. [[લશ્કરી હવાઇ સેના]] એ ભારતીય ભૂમિ સેનાના વ્યૂહરચનાત્મક હવાઈ પરિવહન, સર્વેક્ષણ અને મેડિકલ સ્થાન ખાલી કરાવવા માટેનો મુખ્ય ભાગ છે. લશ્કરી હવાઈ સેના ભારતીય વાયુસેના સાથે મળીને જ કામ કરે છે.

{| class=&quot;wikitable&quot;
! હવાઇ જહાજ !! મૂળ !! પ્રકાર !! આવૃત્તિ !! સેવામાં&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.milaviapress.com/orbat/india/index.php |title=ઇન્ડિયન મિલિટરી એવિએશન ઓર બેટ |access-date=2010-04-07 |archive-date=2013-09-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130930161905/http://www.milaviapress.com/orbat/india/index.php |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.bharat-rakshak.com/LAND-FORCES/Today/22-Army-Orbat.html|publisher=ભારત-રક્ષક|title=Land Forces Site - ભૂમિ સેનાનું બળ|access-date=2010-04-07|archive-date=2010-03-02|archive-url=https://web.archive.org/web/20100302154945/http://www.bharat-rakshak.com/LAND-FORCES/Today/22-Army-Orbat.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; !! નોંધ
|-
| [[એચએએલ ધ્રુવ]] || {{IND}} || યુટિલિટી હેલિકોપ્ટર|| [[એચએએલ ધ્રુવ]] || 40+
|-
| [[એરોસ્પેટિઅલ એસએ 316 એલોએટ્ટે III]] || {{FRA}} || યુટિલિટી હેલિકોપ્ટર|| એસએ 316બી ચેતક|| 201+ || નવા એલયુએચ દ્વારા બદલાશે, સ્પર્ધા જલ્દી શરૂ થશે.
|-
| [[એરોસ્પેટિઅલ એસએ 315 લામા]] || {{FRA}} || યુટિલિટી હેલિકોપ્ટર || એસએ 315બી ચિતાહ || 200+ || નવા એલયુએચ દ્વારા બદલાશે, સ્પર્ધા જલ્દી શરૂ થશે.
|-
| [[ડીઆરડીઓ નિશાન્ત]] || {{IND}} || રિકોનિસન્સ યુએવી|| || || ઓર્ડર પર 12
|-
| [[આઇએઆઇ સર્ચર II]] || {{ISR}} || રિકોનિસન્સ યુએવી || || 40-50 ||
|-
| [[આઇએઆઇ હેરોન II]] || {{ISR}} || રિકોનિસન્સ યુએવી || || 40-50 ||
|}

જમ્મુ અને કાશ્મીરમાં સિયાચીન ગ્લેસિયર પર ભારતીય ભૂમિ સેનાએ એક એવા હેલિકોપ્ટરની જરૂરિયાતની યોજના ઘડી કે જે ઊંચાઈ પર 75 કિ.ગ્રા.{{convert|23000|ft|m}} સુધીનું ભારે વજન ઊંચકી શકે. આટલી ઊંચાઈ પર ઊડવું એ અસાધારણ વાતાવરણના કારણે એક અલગ જ પડકારનો સામનો કરવા બરાબર છે. ભારતીય ભૂમિ સેનાએ જૂના જહાજો [[ચેતક]] અને [[ચિતાહ]]ના અને ઘણા તો ત્રણ દાયકા પહેલા શરૂઆત થઈ હતી તેવાની જગ્યાએ 197 હળવા હેલિકોપ્ટર માટે 550 મિલિયન ડોલરમાં [[યુરોકોપ્ટર AS 550]] નો કરાર નક્કી કર્યો.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.kalingatimes.com/orissa_business/news/20070408_Eurocopter_wins_deal.htm |title=યુરોકોપ્ટર ભારતીય ભૂમિ સેનાની મોટી ડિલ જીતે છે |access-date=2010-04-07 |archive-date=2007-06-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070604180613/http://kalingatimes.com/orissa_business/news/20070408_Eurocopter_wins_deal.htm |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;
જો કે બોલી પ્રક્રિયા દરમિયાન લાંચ લેવાના આરોપોના કારણે સોદો ભાંગી પડયો હતો.&lt;ref&gt;90-91.&lt;/ref&gt;

===ગણવેષ===
ધ ઈન્ડિયન આર્મી જંગલ કેમોફ્લેજ જેમાં શત્રુને થાપ આપવા માટે જંગલની આકૃતિ છે અને તેેની રચના વનપ્રદેશ અને શહેરી વાતાવરણ માટે કરવામાં આવી છે.ધ ઈન્ડિયન આર્મી ડેઝર્ટ [[કેમુફલેજ]], જેમાં શત્રુને છેતરવા રણની આકૃતિ જેવી રચના કરવામાં આવી છે અને રણમાં ઉપયોગ કરવા માટે રચના કરવામાં આવી છે.

ધ ઈન્ડિયન આર્મી જંગલ કેમોફ્લેજમાં [[જેકેટ]], પેન્ટ અને ટોપી છે.સૈનિકો માટે નમૂનો ચોક્કસપણે કોટન કાપડનો છે.જેકેટમાં બટન સાથે 2 ઉપર અને 2 નીચે ખિસ્સા છે.પેન્ટના આગળના ભાગે 2 ખિસ્સા અને 2 કારગો ખિસ્સા અને 1 પાછળ ખિસ્સું હોય છે.

ધ ઈન્ડિયન આર્મી ડેઝર્ટ કેમોફ્લેજમાં જેકેટ, પેન્ટ અને ટોપી છે.અર્ધ રણ વિસ્તાર - [[રાજસ્થાન]]માં તોપખાના વિભાગ અને પાયદળમાં નિમણૂક થયેલા સૈનિકો માટે વપરાય છે.યુદ્ધ જહાજો સાથેની બખ્તરધારી સેના પણ આનો ઉપયોગ કરવા અધિકારપાત્ર છે. હાલમાં પણ અંગોલામાં ભારતીય શાંતિ જાળવવાના કાર્ય કરી રહ્યા છે, તેમણે પણ આજ પહેરવેશ પહેર્યો છે.જેકેટમાં બટન સાથે 2 ઉપર અને 2 નીચે ખિસ્સા છે.પેન્ટના આગળના ભાગે 2 ખિસ્સા અને 2 કારગો ખિસ્સા અને 1 પાછળ ખિસ્સું હોય છે.32&quot; થી 44&quot; ની કમર અને 42&quot; થી 52&quot; ની છાતીના કદ માટે ઉપલબ્ધ છે.

[[ભારત]]માં [[ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપની]]ની સેનાઓ દૂર્ધટનાઓ દ્વારા તેમના ઉનાળાના સફેદ જેકેટોને નિષ્પક્ષ રંગ શરૂઆતમાં ભૂરા જેવા, [[ખાખી]] ('ધૂળવાળુ&quot; માટે [[હિન્દી]]-[[ઊર્દૂ]] શબ્દમાંથી) કહેવાતો રંગ કરવા મજબુર થઇ હતી. આ એક કામચલાઉ જ પગલુ હતું. 1880 માં ભારતીય સેવામાં તે નિશ્ચિત બનવા લાગ્યું, પરંતુ [[બીજું બોએર યુદ્ધ]] સુધી તો નહીં, 1902 માં સમગ્ર [[બ્રિટીશ સેના]]એ [[સર્વિસ ડ્રેસ]] માટે રાખોડી રંગને ધોરણસર કર્યો.ઈન્ડિયન આર્મી જંગલ કેમોફ્લેજે ખાખી માટે રાખોડી રંગને માન્યતા આપી.

== પરમ વીર ચક્ર મેળવનારની યાદી  ==
નીચે યાદીબદ્ધ સૌથી વધુ નોંધપાત્ર લોકો છે જેમને [[પરમવીર ચક્ર]] મળ્યું છે, ભારતીય ભૂમિ સેનાનું સૌથી ઊંચું લશ્કરી શોભા છે.
{{Main|પરમવીર ચક્ર#પરમવીર ચક્ર પ્રાપ્ત કરનાર જવાનોની યાદી}}

== ભવિષ્યના વિકાસો  ==

* ફયુચરિસ્ટીક ઈન્ફેન્ટ્રી સોલ્જર એઝ અ સિસ્ટમ [[(F-INSAS)]] એક ભારતીય ભૂમિ સેનાની મુખ્ય આધુનિકતા યોજના 201રથી 2020 સુધી છે. પહેલા તબક્કામાં જે 2012 સુધી પુરો થશે, ઈન્ફેન્ટ્રી સૈનિકોને વિવિધ ઉપયોગ માટે રચિત શસ્ત્ર સિસ્ટમથી સુસજ્જ કરાશે જે બહુ વિધ કામગીરી બજાવી શકેશે. ભારતીય ભૂમિ સેના તેની બધી 465 ઈન્ફેન્ટ્રી અને પેરામિલિટરી બટાલીયનોને 2020 સુધી આ કાર્યક્રમ હેઠળ આધુનિક કરવાની ઈચ્છા રાખે છે.

* ભારત હાલમાં તેના યાંત્રિક સેનાને વ્યૂહરચનાત્મક ચલાયમાનની ક્ષમતાને હાસિલ કરવા અને વધારે પ્રમાણમાં અગ્નિશકિત; દુશ્મનના પ્રદેશમાં ઝડપથી આક્રમણ કરવા પુન: સંગઠીત કરી રહી છે. તેના ટી 72 ના કાફલાને સુધારવાની સાથે-સાથે 1657 થી બને એટલા વધારે રશિયન મૂળ ટી 90 મુખ્ય યુદ્ધ ટેન્ક (એમબીટી)ને સ્થાપવા ભારત વિકાસાત્મક રીતે ઈચ્છે છે. સેનાએ હમણાં જ 4100 ફ્રેન્ચ મૂળ મિલન 2 ટી એન્ટી-ટેન્ક ગાઈડેડ મિસાઈલ્સ (એટીજીએમ) ની ખરીદવાની માંગણી કરી છે. આ રક્ષા મંત્રાલય સ્ત્રોતો એ કહ્યું છે કે [[૨૦૦૮ મુંબઈ હુમલા]] પછી રૂ.592 કરોડ (લગભગ 120 મિલિયન ડોલર) ની ખરીદીની ચુકવણી થઈ ગઈ છે, જેના પછી સરકાર છેવટે ઝડપભેર વિવિધ લશ્કરી ખરીદી યોજના હાંસિલ કરી રહી છે.&lt;ref&gt;[http://www.india-defence.com/reports-4183 &quot;ભારતીય ભૂમિ સેના ૧૨૦ મિલિયન ડોલરની ડિલમાં ૪૧૦૦ મિલેન ૨ટી એન્ટિ ટેન્ક ગાઇડેડ મિસાઇલ્સ ખરીદશે&quot;]. ભારતીય સંરક્ષણ, 26 જાન્યુઆરી 2009. 4 જાન્યુઆરી ૨૦૧૦ એ પ્રવેશ કર્યું.&lt;/ref&gt;

* સુરક્ષા અંગેની કેબિનેટ કમિટિ એ ગયા વર્ષે બે નવા ઈન્ફેન્ટ્રી, માઉટેન વિભાગ (લગભગ 15000 લડાકું સૈનિકો દરેકમાં) અને તોપખાના બ્રિગેડ ઊભા કરવા માટેની સ્વીકૃતિ મેળવ્યા પછી, સેના આ મામલે નવા તોપખાના વિભાગ માટે જોર આપી રહી છે, એવું રક્ષા મંત્રાલય સ્ત્રોતોનું કહેવું છે. 

* કોલકત્તા સ્થિત પૂર્વ સેના કમાન્ડ હેઠળનાં પ્રસ્તાવિત તોપખાના વિભાગ પાસે 3 બ્રિગેડ હશે - જેમાં બે 155 મિમિ હાવીટઝર અને રશિયન “ સ્મેર્ચ ” પૈકી એક અને સ્વદેશી “ પીનાકા ” બહુ-પક્ષેપિત રોકેટ પ્રણાલીઓ હશે.

* ભારતીય ભૂમિ સેના હાલમાં બે નવા જ પહાડી વિભાગોને ઉભા કરવાની પ્રક્રિયા કરી રહી છે જેમાં એક વિભાગમાં લગભગ 15,000 સૈનિકો હશે. આ વિભાગોને મોટાભાગે અલ્ટ્રાલાઈટ હાવીટઝર્સ સાથે સુસજ્જ કરવામાં આવશે.&lt;ref&gt;પંડિત, રજત. [http://timesofindia.indiatimes.com/Two_mountain_units_to_counter_Pak_China/articleshow/2762650.cms &quot;સેના પાક, ચીન પ્રતિ આક્રમણ કરવા ૨ પહાડી એકમ ઉભા કરશે&quot;]. ''[[ધ ટાઇમ્સ ઓફ ઇન્ડિયા]]'' , 7 ફેબ્રુઆરી 2008. 4 જાન્યુઆરી ૨૦૧૦ એ પ્રવેશ કર્યું.&lt;/ref&gt; ભારતીય ભૂમિ સેનાના આ પગલાંને ચીની વિરોધઓની ટક્કરમાં લેવાયેલું પ્રતિક્રિયારૂપ પગલું ગણવામાં આવે છે. 

* ભારતીય વાયુ સેનાને 65 અને સેનાને 114 [[હળવા લડાકુ હેલિકોપ્ટરો]] મોકલવાનો પાક્કો ઓર્ડર એચએએલ એ મેળવ્યો છે.&lt;ref&gt;શિનોય, રામનાથ. [http://www.ptinews.com/news/422197_India-to-test-fly-light-combat-helicopters-shortly &quot;ભારત ટુંક સમયમાં હળવા લડાકુ હેલિકોપ્ટર્સના ઉડાણનું પરીક્ષણ કરશે&quot;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091218083937/http://www.ptinews.com/news/422197_India-to-test-fly-light-combat-helicopters-shortly |date=2009-12-18 }}. [[પ્રેસ ટ્રસ્ટ ઓફ ઇન્ડિયા]], 14 ડિસેમ્બર [2009]. 4 જાન્યુઆરી 2010એ પ્રવેશ કર્યું.&lt;/ref&gt;

== વધુ જુઓ ==
* [[ભારતનું લશ્કર]]
* [[ભારતીય રાષ્ટ્રીય સેના]]
* [[ભારતીય પ્રાદેશિક સેના]]
* [[ઇન્ડિયન પીસ કિપીંગ ફોર્સ]]
* [[ભારતીય વાયુ સેના]]
* [[ભારતીય નૌસેના]]
* [[ઇન્ડિયન નવલ એકેડમી]]

==સંદર્ભો==
{{reflist|2}}

==બાહ્ય કડીઓ==
{{Commons|category:Army of India}}
* [http://indianarmy.nic.in/ ભારતીય ભૂમિસેનાની અધિકૃત વેબસાઇટ]
* [http://armedforces.nic.in/ ભારતીય સશસ્ત્ર દળોની અધિકૃત વેબસાઇટ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070102002543/http://armedforces.nic.in/ |date=2007-01-02 }}
* [http://mod.nic.in/ ભારતના સંરક્ષણ મંત્રાલયની અધિકૃત વેબસાઇટ]
* [http://www.bharat-rakshak.com/LAND-FORCES/Army/ ભારત રક્ષક: ભારતીય ભૂમિસેના] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20041206180157/http://www.bharat-rakshak.com/LAND-FORCES/Army/ |date=2004-12-06 }}
* [http://www.globalsecurity.org/military/world/india/army.htm ભારતીય ભૂમિસેના માર્ગદર્શિકા]
* [http://frontierindia.net/category/indian-army-news/ ભારતીય ભૂમિસેના સમાચારો] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070909104627/http://frontierindia.net/category/indian-army-news/ |date=2007-09-09 }}

[[શ્રેણી:ભારત]]
[[શ્રેણી:ભારતીય સેના]]</text>
      <sha1>muo86dhefqtvr7woxalir7e7jsi8img</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ઝેરડા (તા. ડીસા)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>27409</id>
    <revision>
      <id>873166</id>
      <parentid>833062</parentid>
      <timestamp>2024-10-20T00:26:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2401:4900:5114:9A39:CBCA:1BB2:1BEE:4D32</ip>
      </contributor>
      <comment>પુસ્તકાલય નો સમાવેશ કરેલ છે</comment>
      <origin>873166</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3623" sha1="684hu7sxhli3bqh9d1ozxx2jucdnp97" xml:space="preserve">{{Infobox Indian jurisdiction
| type               = ગામ
| native_name        = ઝેરડા 
| state_name         = ગુજરાત
| district           = બનાસકાંઠા
| taluk_names        = [[ડીસા તાલુકો|ડીસા]]
| latd = 24.0389 
| longd = 71.9415 |longm = |longs = 
| area_total         = 
| altitude           = 
| population_total   = ૯૨૨૯
| population_as_of   = ૨૦૧૧
| population_total_cite = &lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.censusindia.co.in/villages/jherda-population-banas-kantha-gujarat-508266|title=Jherda Village Population, Caste - Deesa Banaskantha, Gujarat - Census India|website=www.censusindia.co.in|language=en-US|access-date=૬ જુલાઇ ૨૦૧૭}}{{Dead link|date=નવેમ્બર 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;
| population_density = 
| leader_title_1     = 
| leader_name_1      = 
| leader_title_2     = 
| leader_name_2      = 
| footnotes          = 
| blank_title_1      = સગવડો
| blank_value_1      = [[પ્રાથમિક શાળા]], [[પંચાયતઘર]], [[આંગણવાડી]], દૂધની ડેરી
| blank_title_2      = મુખ્ય વ્યવસાય
| blank_value_2      = [[ખેતી]], [[ખેતમજૂરી]], [[પશુપાલન]]
| blank_title_3      = મુખ્ય ખેતપેદાશ
| blank_value_3      = [[મકાઈ]], [[બાજરી]], [[તુવર]], [[શાકભાજી]]
| blank_title_4      = 
| blank_value_4      = 
}}
'''ઝેરડા (તા. ડીસા)''' [[ભારત]] દેશના પશ્ચિમ ભાગમાં આવેલા [[ગુજરાત| ગુજરાત રાજ્ય]]ના ઉત્તર ભાગમાં આવેલા [[બનાસકાંઠા જિલ્લો|બનાસકાંઠા જિલ્લા]]માં આવેલા કુલ ૧૪ (ચૌદ) તાલુકાઓ પૈકીના એક એવા [[ ડીસા તાલુકો| ડીસા તાલુકા]]માં આવેલું એક  ગામ છે. ઝેરડા ગામના લોકોનો મુખ્ય વ્યવસાય [[ખેતી]], [[ખેતમજૂરી]] તેમ જ [[પશુપાલન]] છે. આ ગામમાં મુખ્યત્વે [[ઘઉં]], [[જીરુ]], [[વરિયાળી]], [[બાજરી]], [[કપાસ]], [[દિવેલી| દિવેલા]], [[રજકો]] તેમ જ અન્ય [[શાકભાજી]]ના પાકની [[ખેતી]] કરવામાં આવે છે. આ ગામમાં [[પ્રાથમિક શાળા]], [[પંચાયતઘર]], [[આંગણવાડી]] તેમ જ દૂધની ડેરી જેવી સવલતો પ્રાપ્ય થયેલી છે.

અહીં 'સ્વ.વાલાભાઇ વિસાભાઈ દેસાઈ સાર્વજનિક પુસ્તકાલય' આવેલુ છે.

ઝેરડા ગુજરાતી ગઝલકાર અને કવિ ''ઇશ્ક પાલનપુરી'' તથા કવિયત્રી અને વાર્તાકાર ''વર્ષાબેન બારોટ'' નું વતન છે.

અહી મહાત્મા જ્યોતિબાફૂલે રીડિંગ લાઇબ્રેરી આવેલ છે.

== સંદર્ભ ==
{{Reflist}}

{{ગુજરાત ગામ સ્ટબ}}


[[શ્રેણી:ડીસા તાલુકો]]</text>
      <sha1>684hu7sxhli3bqh9d1ozxx2jucdnp97</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>સંસ્કૃતિ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>28348</id>
    <revision>
      <id>873179</id>
      <parentid>795771</parentid>
      <timestamp>2024-10-20T09:57:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>63183</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>873179</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="103463" sha1="axtbivpehsbgp3bz1am9tng6i9nzg5m" xml:space="preserve">[[File:Manhattan panorama under clouds.jpg|thumb|220px|મધ્યશહેર ન્યૂયોર્ક શહેર.શહેરો માનવ સંસ્કૃતિકરણના શ્રેષ્ઠત્વ ચિહ્ન સમાન છે.]]
[[File:Egypt.Giza.Sphinx.02.jpg|thumb|220px|ગિઝા નેક્રોપોલિસમાં મહાન ગિઝાના પિરામિડ સામે આવેલા મહાન સ્ફિંક્સને પ્રાચીન ઈજિપ્તની સંસ્કૃતિના શ્રેષ્ઠ ચિહ્નરૂપ ગણવામાં આવે છે.]]
[[File:The_Great_wall_-_by_Hao_Wei.jpg|thumb|220px|5મી સદી બીસી (BC)માં બંધાયેલી ચીનની દિવાલ ચીનની સંસ્કૃતિની ચિહ્ન બની ગઈ છે.]]

'''સંસ્કૃતિ''' કે '''સભ્યતા'''(Civilization) કેટલાક સંજોગોમાં વિવાદિત શબ્દ છે જેને એકબીજા સાથે સંકળાયેલા કેટલાક સંદર્ભોમાં ઉપયોગમાં લેવામાં આવે છે. શરૂઆતમાં, માનવ સંસ્કૃતિઓના ઉલ્લેખના સંદર્ભમાં આ શબ્દનો ઉપયોગ કરવામાં આવતો હતો જે ટેકનોલોજી, રાજનીતિ અને સમાજમાં લોકોની કામગીરીના વિભાગો સાથે વધુ સંબંધ ધરાવે છે. આવી સંસ્કૃતિઓ સામાન્યપણે શહેરીકૃત થઈ ગઈ છે. પ્રાચીન સંદર્ભોમાં સુસંસ્કૃત લોકોને &quot;જંગલી&quot; લોકોથી વિપરિત ગણવામાં આવતા હતા જ્યારે શરૂઆતના આધુનિક સંદર્ભોમાં સુસંસ્કૃત લોકોને &quot;જૂનવાણી&quot; લોકોથી વિપરિત ગણવામાં આવે છે. 

જોકે, આજની આધુનિક ચર્ચાઓમાં સામાન્યપણે કોઈપણ માનવ સમુદાય (ઉદાહરણ તરીકે જોઈએ તો “પ્રાચીન ગ્રીક સંસ્કૃતિ”) કે જે ઐતિહાસિક કે હાલના ચોક્કસ ભૌગોલિક સ્થળ કે ચોક્કસ સમયગાળા સાથે સંકળાયેલા હોય તેને રજૂ કરવા માટે લગભગ &quot;સંસ્કૃતિ&quot;ના સંદર્ભમાં જ તેનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. છતા, જ્યારે પણ બીજા સંદર્ભમાં આ શબ્દનો ઉપયોગ કરવામાં આવે ત્યારે માત્ર એવા ચોક્કસ સમાજ ખાસ કરીને શહેરની સ્થાપના કે જ્યાં &quot;શહેર&quot; શબ્દ વિવિધ અર્થોમાં પરિપૂર્ણ થતો હોય તેવા અમુક સ્તર સુધીનો વિકાસ થયો હોય તેમના પુરતો જ ઉપયોગ સિમિત રાખવામાં આવે છે. 

સામાન્ય રીતે સંસ્કૃતિકરણના સ્તરને ખેતીવાડી, લાંબા અંતરના વેપાર-ધંધા, વ્યવસાયિક વિશિષ્ટતાઓ અને &lt;span class=&quot;goog-gtc-fnr-highlight&quot;&gt;શહેરી&lt;/span&gt;કરણમાં થયેલી પ્રગતિના સંદર્ભમાં નક્કી કરવામાં આવે છે.  આ બધા પાયાના પાસાઓ ઉપરાંત, સંસ્કૃતિકરણને સંખ્યાબંધ બીજા દરજ્જાના પાસાઓને ધ્યાનમાં રાખીને પણ નક્કી કરવામાં આવે છે જેમાં, વિકસિત પરિવહનતંત્ર, લેખન, માપણીના ધોરણો (ચલણ વગેરે), કોન્ટ્રાક્ટ અને ટોર્ટ(કોન્ટ્રાક્ટની હેઠળ આવે તે) આધારિત કાયદાકીય તંત્ર, વિશેષ [[કલા|કલા]] શૈલીઓ (જે સભવતઃ ચોક્કસ સંસ્કૃતિની રૂપરેખા હોઈ શકે છે), સ્મારકિય સ્થાપત્ય, [[ગણિત|ગણિત]], કૃત્રિમ ધાતુવિજ્ઞાન અને [[ખગોળશાસ્ત્ર|ખગોળશાસ્ત્ર]] વગેરેનો પણ સમાવેશ થાય છે.

==વ્યાખ્યા==
સિવિલાઈઝેશન (''સંસ્કૃતિકરણ'' ) શબ્દ મૂળ લેટિન ''સિવિલિઝ''  એટલે કે ''સિવિલ''  (નાગરિક) શબ્દ પરથી આવેલો છે અને તે લેટિન ''સિવિસ''  શબ્દ સાથે સંબંધ ધરાવે છે જેનો મતલબ ''નાગરિક''  થાય છે. તેમજ ''સિવિટાસ''  સાથે સંબંધ ધરાવે છે જેનો મતલબ ''શહેર''  અથવા ''શહેર-રાજ્ય''  થાય છે.

[[File:Mohenjodaro Sindh.jpeg|thumb|left|250px|પાકિસ્તાનમાં આવેલા મોહેંજો-દડાના પ્રાચીન શહેરોને વિશ્વના સૌથી પ્રાચીન આધુનિક શહેરો તરીકે માનવામાં આવે છે.]]
છઠ્ઠી સદીમાં બાઈઝેન્ટાઈન(પૂર્વ રોમનના) રાજા જસ્ટીનિઅને રોમન નાગરિક કાયદાનું નિરિક્ષણ કર્યું હતું. જેના પરિણામ સ્વરૂપે કોર્પસ જ્યુરિસ સિવિલિસ (નાગરિક કાયદાઓનું સંગઠન)ની રચના થઈ હતી.  11મી સદીમાં યુનિવર્સિટી ઓફ બોલોગ્ના કે જે પશ્ચિમ યુરોપની પ્રથમ યુનિવર્સિટી (વિદ્યાપીઠ) હતી તેના પ્રાધ્યાપકોએ કોર્પસ જ્યુરિસ સિવિલિસની ફરી શોધ કરી અને ત્યારબાદ સમગ્ર પશ્ચિમ યુરોપમાં તેની અસરો જોવા મળી હતી. 1388માં અંગ્રેજીમાં &quot;નાગરિક તે તેને સંબંધિત&quot; ના અર્થમાં સિવિલ(''નાગરિક'' ) શબ્દ આવ્યો.&lt;ref&gt;&quot;નાગરિક&quot;, ''મેર્રિયમ-વેબસ્ટર'' , 226&lt;/ref&gt; 1704માં ''સિવિલાઈઝેશન''  શબ્દ &quot;એવો કાયદો કે જેમાં નાગરિકો સંબંધિત કેસોમાં થતી ફોજદારી કાર્યવાહી&quot;ના અર્થમાં ઉપયોગમાં લેવાતો હતો. 18મી સદીના ઉત્તરાર્ધ સુધી સિવિલાઈઝેશન (''સંસ્કૃતિકરણ'' ) શબ્દ આધુનિક સમજણ પ્રમાણે &quot;અસંસ્કારિતાના વિરોધી શબ્દ”ના સંદર્ભમાં ઉપયોગમાં નહોતો લેવાતો. - તેને સિવિલિટી (''વિનમ્રતા'' )ના અર્થમાં ઉપયોગમાં લેવાતો હતો જેનો મતલબ છે વિનય અથવા જો નાગરિક આદરભાવ.

એમિલ બેન્વેનિસ્ટ(1954&lt;ref name=&quot;Benveniste&quot;&gt;એમીલ બેન્વેનીસ્ટ, &quot;''Civilization'' .''Contribution à l'histoire du mot'' &quot;(વિશ્વના ઇતિહાસમાં સંસ્કૃતિકરણ અને સહયોગ), 1954, ''પ્રોબ્લેમ્સ ડે લિંગ્વીસ્ટિક જનરલ'' માં પ્રકાશિત, આવૃત્તિઓ ગેલીમાર્ડ, 1966, pp.336-345(મેરી એલિઝાબેથ દ્વારા ''પ્રોબ્લેમ્સ ઈન જનરલ લિંગ્વીસ્ટિક્સ''  તરીકે અનુવાદિત, 2 ભાગ, 1971)&lt;/ref&gt;)ના જણાવ્યા અનુસાર અંગ્રેજીમાં ''સિવિલાઈઝેશન ('' સંસ્કૃતિ)ની આધુનિક સમજણનો ઉલ્લેખ સૌથી વહેલામાં વહેલો એડમ ફેર્ગુસનના ''એન એસે ઓન ધ હિસ્ટ્રી ઓફ સિવિલ સોસાયટી''  (એડીન્બર્ગ, 1767- p. 2)માં જોવા મળે છે.
{{quote|Not only the individual advances from infancy to manhood, but the species itself from rudeness to civilization.&lt;!-- please leave original spelling --&gt;|}}એ વાત નોંધવી જોઈએ કે આ પ્રયોગમાં હાલની “સુસંસ્કૃતતા”ની શ્રેષ્ઠતા અને પરિપકવતાનો વિચાર મેળ ખાય છે જેને “અસંસ્કારિતા”ના વિપરિત તરીકે હાલ જોવામાં આવે છે અને કોઈ વ્યક્તિમાં સંસ્કાર અથવા વિનમ્રતાના અભાવને દર્શાવવા માટે તેનો ઉપયોગ થાય છે.

[[File:Clash of Civilizations mapn2.png|400px|thumb|હંટીંગ્ટનનો વિશ્વ સંસ્કૃતિનો નક્શો (1996)]]
બેન્વેનિસ્ટે તપાસ કરી તે પહેલા નવા અંગ્રેજી શબ્દકોષમાં જેમ્સ બોસવેલ્સે સેમ્યુઅલ જ્હોન્સન સાથે કરેલી વાતચીતનો સંદર્ભ આપીને ''સિવિલાઈઝેશન''  શબ્દને જ્હોન્સનના શબ્દકોષમાં સમાવવા અંગે ચિંતા વ્યક્ત કરવામાં આવી હતી:
{{quote|On Monday, March 23 (1772), I found him busy, preparing a fourth edition of his folio Dictionary... He would not admit ''civilization'', but only ''civility''. With great deference to him I thought ''civilization'', from ''to civilize'', better in the sense opposed to ''barbarity'' than ''civility'', as it is better to have a distinct word for each sense, than one word with two senses, which ''civility'' is, in his way of using it.}}

બેન્વેનિસ્ટે રજૂઆત કરી હતી કે જ્હોન્સનની વ્યાખ્યાની ઝડપથી સ્વીકારવા અંગે વિવરણ કરતી અગાઉની ઘટનાઓ મળી શકે છે.  1775માં એસ્ટના શબ્દકોષમાં ''સિવિલાઈઝેશન''  શબ્દને “સુસંસ્કૃત કરતા રાજ્ય, સુસંસ્કૃત થવાની પ્રવૃત્તિ”&lt;ref name=&quot;Benveniste&quot;&gt;&lt;/ref&gt; તરીકે રજૂ કરવામાં આવ્યો છે અને આ પરિભાષાનો એડમ સ્મિથ દ્વારા ''એન ઈન્કવાઈરી ઈન ટુ ધ નેચર એન્ડ કોઝિસ ઓફ ધ વેલ્થ ઓફ નેશન્સ'' માં ઘણી વખત ઉપયોગ કરાયો છે(1776)&lt;ref name=&quot;Benveniste&quot;&gt;&lt;/ref&gt; સ્મિથ અને ફેર્ગુસન ઉપરાંત જ્હોન મિલરે પણ 1771માં તેના પુસ્તક ''ઓબ્ઝવેર્શન્સ કન્સર્નિંગ ધ ડિસ્ટીન્કશન ઓફ રેન્ક્સ ઈન સોસાયટી'' માં ઉપયોગ કર્યો છે.&lt;ref name=&quot;Benveniste&quot;&gt;&lt;/ref&gt;

''સિવિલાઈઝેશન''  શબ્દ સૌપ્રથમ બેન્વેનિસ્ટે મર્કીઝ ડે મિરાબ્યૂના ''લામી ડેસ હોમ્મસ ઓ ટ્રેઈટ ડે લા પોપ્યુલેશન''  (1756માં લખાયું પરંતુ 1757માં પ્રકાશિત થયું) નામના ફ્રેન્ચ પુસ્તકમાં શોધ્યો હતો. બેન્વેનિસ્ટનો પ્રશ્ન એ હતો કે અંગ્રેજીમાં લખાયેલો શબ્દ મૂળ ફ્રેન્ચ ભાષા પરથી આવ્યો છે કે પછી બંને પોતાની રીતે સ્વતંત્રપણે લખાયેલા છે – એક એવો પ્રશ્ન કે જેમાં વધુ સંશોધનની જરૂર છે. તેમના જણાવ્યા અનુસાર ખરેખર તો ''સિવિલાઈઝેશન''  શબ્દ સંભવતઃ 1759માં ફેર્ગુસન દ્વારા ઉપયોગમાં લેવાયેલો છે.&lt;ref name=&quot;Benveniste&quot;&gt;&lt;/ref&gt;

વધુમાં, બેન્વેનિસ્ટે નોંધ્યું હતું કે, સિવિલિટી (''સુસંસ્કૃતતા'' )થી વિપરિત, એક સીધી પરિભાષામાં ''સિવિલાઈઝેશન''  શબ્દ ગતિશિલતાનો એક ભાવાર્થ પણ આપે છે.  આથી તેમણે આ પ્રમાણે લખ્યું હતું. [10]
{{quote|[i]t was not only a historical view of society; it was also an optimist and resolutely non theological interpretation of its evolution which asserted itself, sometimes at the insu of those who proclaimed it, and even if some of them, and first of all Mirabeau, still counted religion as the first factor of 'civilization''.&lt;ref name=Benveniste/&gt;&lt;ref&gt;Benveniste (French): ''Ce n'était pas seulement une vue historique de la société; c'était aussi une interprétation optimiste et résolument non théologique de son évolution qui s'affirmait, parfois à l'insu de ceux qui la proclamaient, et même si certains, et d'abord Mirabeau, comptaient encore la religion comme le premier facteur de la &quot;civilization&quot;.''&lt;/ref&gt;}}

તેમના પુસ્તક ''ધ ફિલોસોફી ઓફ સિવિલાઈઝેશન'' અનુસાર આલ્બર્ટ સ્વાર્ત્ઝનેગર સિવિલાઈઝેશનની કલ્પના અંગેના ફિલસૂફો પૈકી એક મુખ્ય ફિલસૂફ છે જેમણે એ બાબતે ધ્યાન દોર્યું હતું કે સમાજમાં આ અંગે બે મંતવ્યો જોવા મળે છે. સિવિલાઈઝેશન અંગેનું એક મંતવ્ય સંપૂર્ણપણે ભૌતિક છે અને અન્ય મંતવ્ય નૈતિક અને ભૌતિક બંને વિચાર સાથે સંબંધ ધરાવે છે. તેમણે ટાંક્યું હતું કે હાલના જગતમાં કટોકટી એ છે કે 1923માં સિવિલાઈઝેશન શબ્દની નૈતિક કલ્પના માનવીયતાએ ગુમાવી દીધી હતી. આ સમાન કાર્યમાં તેમણે સિવિલાઈઝેશન શબ્દને એમ કહીને રજૂ કર્યો હતો કે
{{quote|It is the sum total of all progress made by man in every sphere of action and from every point of view in so far as the progress helps towards the spiritual perfecting of individuals as the progress of all progress.}}

“સિવિલાઈઝેશન”(સંસ્કૃતિકરણ) શબ્દ લોકોમાં અને વિદ્વાનોના વર્તુળોમાં “સંસ્કૃતિ” શબ્દને વ્પાયાક અર્થમાં રજૂ કરવા માટે તેના સમાનાર્થ તરીકે વારંવાર ઉપયોગમાં લેવાય છે.&lt;ref&gt;&quot;સંસ્કૃતિકરણ&quot; (1974), ''બ્રિટાનિકા એનસાઈક્લોપીડિયા''  15મી આવૃત્તિ ભાગ II, એનસાઈક્લોપીડિયા બ્રિટાનિકા, ઈન્ક., 956.&lt;/ref&gt; આ વાત સમજી શકાય એવી છે, કારણ કે તમામ ચોક્કસ સંસ્કૃતિમાં ચોક્કસ સંસ્કૃતિ સમાયેલી જ હોય છે અને એવા તમામ લોકો કે જે સંસ્કૃતિનો હિસ્સો હોય તેઓ સંસ્કૃતિની સંસ્કૃતિનો પણ હિસ્સો છે. જોકે, આ શબ્દો હંમેશા એકબીજામાં પરિવર્તિત થતા હોય તેમ જરૂરી નથી. ઉદાહરણ તરીકે જોઈએ તો, ભટકતી જાતિના નાના સમૂહનું સંસ્કૃતિકરણ ન થયુ હોય તે રીતે કદાચ સ્વીકારી શકાય છે પરંતુ તેમની પોતાની સંસ્કૃતિ હોય તે વાત ચોક્કસપણે સ્વીકારી શકાય.(જેમકે કલા વસ્ત્રો, માન્યતાઓ, મુલ્યો, વર્તન અને ભૌતિક આદતો વગેરે લોકોની જીવનશૈલી છે જેને સંસ્કૃતિ તરીકે ગણવામાં આવે છે&lt;ref&gt;&quot;સંસ્કૃતિ&quot;, ''વિકિશનરી'' , [http://en.wiktionary.org/wiki/Culture સંસ્કૃતિ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100825094759/http://en.wiktionary.org/wiki/culture |date=2010-08-25 }}. સુધારો 25 ઓગસ્ટ 2007&lt;/ref&gt;. એવું કહી શકાય કે સંસ્કૃતિ(સંસ્કૃતિકરણ) વિજ્ઞાન અને ટેકનોલોજી સાથે વધુ સંબંધ ધરાવે છે અને સંસ્કૃતિ મુક્ત કળા સાથે વધુ સંબંધ ધરાવે છે પરંતુ બેશકપણે બંને એકબીજાની ખૂબ નીકટ છે અને સામાન્યપણે સમાંતર રીતે જ આગળ વધે છે. સંસ્કૃતિને સામાન્ય રીતે ખેતીવાડી અને શહેરી સંસ્કૃતિના જટીલ જોડાણ તરીકે ઓળખાવવામાં આવે છે.

સભ્ય સંસ્કૃતિઓ શહેરી જીવનશૈલીમાંથી ઉભરતા કે તેના પરિણામે જોવા મળતા બહુમાળી મકાનો, સંસ્થાનો, કલાકૃતિઓના આધારે રચાય છે જેમાં શહેરોમાં એક સ્થળે કાયમી વસતા લોકોની વસ્તી રોજિંદા અન્ન અને અન્ય જીવન જરૂરિયાતો પૂર્ણ કરવા માટે મહત્વપૂર્ણ છે તેના આધાર પર રચાયેલી હોય છે.

પ્રાચીન પરંતુ સમયાંતરે ઉપયોગ થતો આવ્યો છે તે કલ્પના અનુસાર “સિવિલાઈઝેશન” શબ્દ માનક તરીકે પણ ઉપયોગમાં લેવાય છે. સામાજિક સંદર્ભમાં જોઈએ તો જ્યાં શહેરી સંસ્કૃતિ અને જટીલતા અન્ય “અણધડતા” અથવા “અસંસ્કારિતા”ની સંસ્કૃતિ પર વધુ પ્રભાવિત હોય ત્યાં “સિવિલાઈઝેશન”ની કલ્પના કોઈ ચોક્કસ જૂથની સાંસ્કૃતિક(ઘણી વખત નૈતિક) શ્રેષ્ઠતા દર્શાવવા માટે ઉપયોગમાં લેવાય છે.  તેના જેવી જ કલ્પનામાં, સિવિલાઈઝેશનનો અર્થ એવો પણ થાય કે “વિચારો, વર્તન કે પસંદગીમાં સંસ્કારિતા.”&lt;ref&gt;&quot;સંસ્કૃતિકરણ&quot; (2004), ''મેર્રિઅમ-વેબસ્ટરનો મહાવિદ્યાલયને લગતો શબ્દકોષ''  અગિયારમી આવૃત્તિ, મેર્રિઅમ-વેબસ્ટર, ઈન્ક., 226.&lt;/ref&gt; સિવિસાઈઝેશનનું આ માનક એવી વિચારધારામાં ખૂબ જ ઉંડાણપૂર્વક જોડાયેલું છે કે શહેરીકૃત વાતાવરણ ભૌતિક અને માનસિક દ્રઢતાની બાબતે વધુ સારી જીંદગી પુરી પાડે છે.  સંસ્કૃતિ માટે વિજ્ઞાન, વેપાર, કલા, સરકાર અને ખેતીવાડીના '''આધુનિક જ્ઞાન''' ની જરૂર છે.

==ગુણધર્મો==
[[File:Sumerian 26th c Adab.jpg|thumb|26મી સદીનું સુમેરુ ભાષામાં લખાયેલા સુમેરુ કીલાક્ષર લેખો તેમની ચૂંટણી પ્રસંગે આદબના ઉચ્ચ પુરોહિતોને અપાયેલી ભેટોની યાદી આપે છે.માનવીય લખાણના સૌથી પ્રાચીન લેખો પૈકી એક છે.]]

વી.ગોર્ડન ચિલ્ડ જેવા સમાજવિજ્ઞાનિકોએ સંખ્યાબંધ એવા લક્ષણો દર્શાવ્યા છે જે સંસ્કૃતિને અન્ય સમાજથી અલગ દર્શાવે છે.&lt;ref&gt;ગોર્ડન ચિલ્ડ, V., ''ઇતિહાસમાં શું બન્યુ''  (પેંગ્વિન, 1942) અને ''માણસે પોતાની જાત બનાવી''  (હેર્મન્ડસ્વોર્થ, 1951)&lt;/ref&gt; સંસ્કૃતિ ત્યાં વસતા લોકોની ગુજરાન ચલાવવની રીતભાત, તેમની જીવનશૈલીઓના પ્રકાર, વસાહતોના માળખાઓ, સરકારના પ્રકાર, સામાજિક સ્તર, અર્થતંત્ર, સાક્ષરતા અને અન્ય સાંસ્કૃતિક ગુણોના આધારે દર્શાવવામાં આવે છે.

દરેક માનવ સંસ્કૃતિનો આધાર [[કૃષિ|ખેતીવાડી]] અને જીવનનિર્વાહના સાધનો પર આધાર રાખે છે. ખેતરોમાં ઉગતું ધાન્ય વધારાના અન્ન તરીકે મળે છે ખાસ કરીને જ્યારે લોકો સિંચાઈ અને પાકની ફેરવણી જેવી ઘનિષ્ઠ ખેતીની ટેકનિકોનો ઉપયોગ કરે ત્યારે આમ બને છે. અનાજનો સંગ્રહ વિશેષ મહત્વપૂર્ણ છે કારણ કે તેને ઘણા લાંબા સમય સુધી સાચવી શકાય છે. અનાજના સંગ્રહના કારણે લોકો અન્ન ઉત્પાદન સિવાય જીવન નિર્વાહ માટે અન્ય કામ કરી શકે છેઃ અગાઉના સમયમાં શહેરી વ્યવસ્થામાં કારીગરો, પુરોહિત, પૂજારણો અને વિશેષ કારકિર્દી ધરાવતા અન્ય લોકો સમાવેશ થતો હતો.  અનાજના સંગ્રહના કારણે સમાજમાં વિવિધ કાર્યોના ભાગ પડે છે અને માનવીય પ્રવૃત્તિઓમાં વધુ ફાટાઓ પડતા જાય છે જે સંસ્કૃતિના લક્ષણોને યથાર્થ કરે છે.

સંસ્કૃતિમાં અન્ય સમાજની સરખામણીએ ઘણી અલગ પ્રકારની વસાહત રચનાઓ જોવા મળે છે. સિવિલાઈઝેશન(''સંસ્કૃતિ'' ) શબ્દ કેટલીક વખતે માત્ર “શહેરમાં વસનાર” તરીકે વ્યાખ્યાયિત કરવામાં આવે છે.&lt;ref&gt;ટોમ સ્ટેન્ડેગ (2005), ''અ હિસ્ટ્ર ઓફ વલ્ડ ઈન ૬ ગ્લાસિસ'' , વોકર &amp;amp; કંપની, 25.&lt;/ref&gt; ખેતીના વ્યવસાયમાં ન હોય તેવા લોકો શહેરોમાં કામ કરવા માટે અને વેપાર કરવા માટે એકઠા થાય છે.

અન્ય સમાજની સરખામણીએ સંસ્કૃતિમાં વધુ જટીલ રાજકીય માળખુ હોય છે જેને રાજ્ય તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.{{Citation needed|date=August 2010}} રાજ્યના સમાજો અન્ય સમાજોની સરખામણીએ વધુ વર્ગીકૃત કે {{Citation needed|date=August 2010}}વિભક્ત હોય છેઃ અહીં સામાજિક વર્ગોમાં ઘણો તફાવત હોય છે. શાસકવર્ગ સામાન્ય પણે શહેરોમાં વધુ પ્રમાણમાં જોવા મળે છે અને તેમના હાથમાં તમામ મહેસુલ કે જથ્થાનો અંકુશ હોય છે અને સરકાર કે અમલદારશાહીની પ્રવૃત્તિના ભાગરૂપે તે પોતાની કામગીરી કરે છે. વિવાદિત સિદ્ધાંતવાદી મોર્ટન ફ્રેઈડ અને એકીકરણ સિદ્ધાંતવાદી એલ્મન સર્વિસે માનવ સંસ્કૃતિઓને રાજકીય તંત્ર અને સામાજિક અસમાનતાના આધારે વર્ગીકૃત કરી છે. વર્ગીકરણના આ તંત્રમાં ચાર શ્રેણીઓ રાખવામાં આવી છેઃ{{Citation needed|date=August 2010}}
* ''હન્ટર-ગેધરર બેન્ડ્સ''  શિકારીઓનો સમૂહ કે જેઓ સામાન્યપણે સમતાવાદી સમાજ છે{{Citation needed|date=July 2010}}
* ''બાગકામ/ગોવાળોનો સમાજ''  જેમાં સામાન્યપણે બે વંશાગત સામાજિક વર્ગો હોય છેઃ ચીફ(વડા) અને કમાન્ડર(સંચાલક) હોય છે.
* ''ખૂબ જ ઉચ્ચ રીતે વિભાજિત માળખા''  અથવા ચીફડોમ્સ(એક વ્યક્તિના સંચાલન હેઠળની પ્રાદેશિક સ્તરની સામુદાયિક રચના) જેમાં કેટલાક વશાંગત વર્ગો જોવા મળે છે જેમ કે, રાજા, ઉમરાવ, મુક્તમાણસો, દાસ અને ગુલામો.
* એવું ''સંસ્કૃતિકરણ''  કે જેમાં સામાજિક ધર્માધિકારીઓ અને સુઆયોજિત સંસ્થાકીય સરકારો જોડાયેલી હોય.&lt;ref&gt;{{cite book | last = Beck | first = Roger B. | authorlink = | coauthors = Linda Black, Larry S. Krieger, Phillip C. Naylor, Dahia Ibo Shabaka, | title = World History: Patterns of Interaction | publisher = McDougal Littell | year = 1999 | location = Evanston, IL | pages = | url = | doi = | id = | isbn = 0-395-87274-X }}&lt;/ref&gt;

આર્થિકરીતે, સંસ્કૃતિ ઓછા આયોજિત સમાજના બદલે માલિકીપણા અને વિનિમયની રૂપરેખા વધુ રજૂ કરે છે. એક સ્થળે રહેતી વ્યક્તિ કોઈ ભટકતી વ્યક્તિની સરખામણીએ વધુ વ્યક્તિગત માલિકી ધરાવે છે. કેટલાક લોકો ભૂમિગત સંપત્તિ અથવા જમીનની અંગત માલિકી પણ મેળવે છે. સંસ્કૃતિમાં અમુક ટકા લોકો અન્ન ઉગાડતા ન હોવાના કારણે તેઓ અન્ન માટે ફરજિયાતપણે પોતાની ચીજવસ્તુઓ કે સેવાઓનો બજારમાં વેપાર કરે છે અથવા પ્રસંશારૂપે, પુનર્વિતરણ કરભાર, ભાડા અથવા વસ્તીના અન્ન ઉત્પાદન વિભાગના દશભાંશ રૂપે અન્ન મેળવે છે. પ્રાચીનકાળમાં આ પ્રકારના વિનિમયમાં જટીલતા વધતા વિનિમયના માધ્યમ તરીકે નાણું વિકસાવાયું હતું. વધુ સરળતા માટે, ગામડાઓમાં કુંભાર કોઈ બિયર ગાળનાર વ્યક્તિને માટલા ઘડીને આપતો હતો અને બિયર બનાવનાર માણસ તેને વળતરના સ્વરૂપમાં ચોક્કસ પ્રમાણમાં બિયર આપતો હતો. શહેરોમાં, કુંભારને નવા આશ્રયની જરૂર પડે, આશ્રયદાતાને જોડાની જરૂર પડે, મોચીને કદાચ નવી ઘોડાની નાળની જરૂર પડે, લુહારને કદાચ નવા બકરાની જરૂર પડે અને ચમારને કદાચ નવા માટલાની જરૂર પડે. આ લોકો કદાચ વ્યક્તિગત રીતે એકબીજાની કાળજી ન રાખી શકે અને તેની જરૂરિયાત કદાચ એક જ સમયે ઉભી ન થાય. . નાણાકીયતંત્ર એક એવું માધ્યમ છે જે આ જરૂરિયાતોને પુરી કરવા માટેના યોગ્ય આયોજનની ખાતરી આપે છે.

લેખન સૌપ્રથમન સુમેરના લોકો દ્વારા વિકસાવાયું હતું જેને સંસ્કૃતિના ગુણવત્તાચિહ્ન તરીકે માનવામાં આવે છે અને “જટીલ પ્રસાશનિક અમલદારશાહીના ઉત્કર્ષ અથવા વિજયી રાજ્ય તરીકે જોવા મળે છે.”&lt;ref&gt;પૌકેટટ, ટીમોથી આર. 169.&lt;/ref&gt; વેપારીઓ અને અમલદારો ચોક્કસ નોંધ રાખવા માટે લેખન પર વિશ્વાસ રાખતા હતા. નાણાંની જેમ, શહેરમાં વસ્તીના પ્રમાણમાં તેમજ જે લોકો વ્યક્તિગત રીતે એકબીજા સાથે જોડાયેલા નહોતા તેમના વચ્ચે વ્યાપારની જટીલતાના કારણે લેખનની જરૂરિયાત ઉભી થઈ.

શ્રમમાં વિભાજન અને કેન્દ્ર સરકારના આયોજનની મદદથી, શહેરોમાં વૈવિધ્યસભર સાંસ્કૃતિક ગુણો પણ વિકાસ પામ્યા. તેમાં પ્રાદેશિક ધર્મો, કલાનો વિકાસ અને [[વિજ્ઞાન|વિજ્ઞાન]] તેમજ ટેકનોલોજીમાં અસંખ્ય આધુનિકતાઓનો સમાવેશ થાય છે.

ઇતિહાસના આધારે કહી શકાય કે, સફળ સંસ્કૃતિ વધુને વધુ સીમાઓ લંબાવીને તેમજ વધુ અને વધુ અગાઉ બિનશહેરી હોય તેવા લોકોને સમાવીને વિસ્તરણ કર્યું છે. છતા પણ, આજદિન સુધી પણ કેટલીક જ્ઞાતિઓ કે લોકો હજી પણ અસંસ્કૃત રહી ગયા છે. આવી સંસ્કૃતિઓને “જૂનવાણી” તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, જેને અન્ય લોકો નિંદાત્મક સંદર્ભમાં જુએ છે. કેટલાક સંજોગોમાં “જૂનવાણી” અંગે કહેવામાં આવે છે કે તે “પહેલા” તો સંસ્કૃતિ જ હતી.(લેટીનમાં પ્રિમસ), જે માનવજાતિના ઉત્પતિકાળથી નથી બદલાઈ છતા તેને સાચી રીતે રજૂ કરવામાં આવી નથી. ખાસ કરીને, આજના દિવસોમાં જોવા મળતી તમામ સંસ્કૃતિઓ સમકાલિન છે, આજની કહેવાતી જૂનવાણી સંસ્કૃતિ કોઈપણ રીતે આપણે જેને સુસંસ્કૃત કહીએ છીએ તેની પૂર્વવર્તિ ઘટના તરીકે જણાતી નથી. કેટલાય માનવશાસ્ત્રજ્ઞાતાઓએ આવા લોકોને દર્શાવવા માટે “અશિક્ષિત” શબ્દપ્રયોગ કર્યો છે. યુએસએ(USA) અને કેનેડા કે જ્યાં સંખ્યાબંધ લોકોની સંસસ્કૃતિ યુરોપીયન આશ્રયોમાંથી વિસ્થાપિત થઈ છે તેને “પ્રથમ રાષ્ટ્ર” તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.  સામાન્યપણે ઉત્તર અમેરિકાના પ્રથમ રાષ્ટ્ર પાસે ધર્માધિકારી સરકાર, ધર્મ અને વિનિમયતંત્ર, તેમની પરંપરા અનુસારની મૌખિક ભાષા, કાયદા વગેરે હતા. આ સંસ્કૃતિને 10,000થી વધુ વર્ષ જાળવી રાખનારા પૂર્વજોના બુદ્ધિચાતુર્ય અને તેમના સ્વાભાવિક પર્યાવરણ{{Citation needed|date=January 2010}} (7મી સદી નિર્ણાયક છે) આદરને પાત્ર છે.

સમય જતા આક્રમણ, નરસંહાર, ધર્માંતરણ અને અમલદારશાહીના અંકુશ તેમજ વેપારના વિસ્તરણ તેમજ ખેતીવાડીની આગમન અને અશિક્ષિત લોકોના સાક્ષરજ્ઞાનમાં વધારા સાથે સંસ્કૃતિનો ફેલાવો થયો. કેટલાક અસંસ્કૃત કે બિન શહેરી લોકોએ કદાચ સુસંસ્કૃત વર્તનને ઈચ્છાપૂર્વક સ્વીકાર્યું હશે, પરંતુ સંસ્કૃતિને દબાણપૂર્વક પણ ફેલાવવામાં આવ્યું છે. જો બિનશહેરી લોકો ખેતીવાડી સ્વીકારવાની ના પાડે અથવા “સુસંસ્કૃત” ધર્મ અપનાવવાની ના પાડે તો ઘણી વખત સુસંસ્કૃત લોકો દ્વારા તેમને આ માટે દબાણપૂર્વક ફરજ પાડવામાં આવતી હતી અને તેઓ મોટાભાગે તેમની આધુનિક ટેકનોલોજી અને તેમની બહુમતિના કારણે સફળપણ થતા હતા. સુસંસ્કૃતો મોટાભાગે એવો ધર્મ જ અપનાવતા હતા જે તેમની પ્રવૃત્તિઓ માટે ન્યાયપૂર્ણ હોય, ઉદાહરણના દાવો તરીકે કહી શકાય કે અસંસ્કૃત લોકો “જૂનવાણી”, દાસો, અસંસ્કૃત લોકો અથવા તેમના જેવા અન્ય લોકો છે અને તેમને “સભ્ય ધર્મ” દ્વારા “ઉન્નતકૃત” કરવા જોઈએ.

==સાંસ્કૃતિક ઓળખ==
“સંસ્કૃતિકરણ”ને પોતાની રીતે જે સમાજ ન હોય તેવા જટીલ સમાજની સંસ્કૃતિ દર્શાવવા પણ ઉપયોગમાં લેવાય છે. દરેક સમાજ કે જેમની સુસંસ્કૃત હોય કે નહીં, તેમની પાસે ચોક્કસ વિચારો અને રિવાજો તેમજ તેમને કંઈક અલગ દર્શાવે તેવી ચોક્કસ પ્રકારની બનાવટો અને કલા હોય છે. સંસ્કૃતિ સામાન્યપણે મુશ્કેલ સંસ્કૃતિના વિકાસ માટે હોય છે જેમાં સાહિત્ય, વ્યવસાયિક કલા, સ્થાપત્ય, સુનિયોજિત ધર્મો અને તેમની ભદ્રતા સાથે જોડાયેલા જટીલ વિચારોનો સમાવેશ થાય છે. 

સંસ્કૃતિ સાથે જોડાયેલી મુશ્કેલ સંસ્કૃતિ કે જે ફેલાવાની સક્ષમતા ધરાવે છે અને અન્ય સંસ્કૃતિ પર તેનો પ્રભાવ છે, કેટલીક વખત સંસ્કૃતિમાં અન્ય સંસ્કૃતિને સમાવી લે છે(ખૂબ પરંપરાગત ઉદાહરણ જોઈએ તો ચીની સંસ્કૃતિકરણ અને કોરિયા, [[જાપાન|જાપાન]], [[વિએટનામ|વિએતનામ]] તેમજ અન્ય આસપાસના દેશો પર તેનો પ્રભાવ ગણી શકાય). સંખ્યાબંધ સંસ્કૃતિ ખરેખર તો મોટા કદના સાંસ્કૃતિક ઘડા સમાન હોય છે જેમાં અનેક દેશો અને ધર્મોને સમાવાયેલા હોય છે. સંસ્કૃતિ કે જ્યાં કોઈ રહે છે તેને વ્યક્તિની વ્યાપક સાંસ્કૃતિક ઓળખ તરીકે ગણવામાં આવે છે.

અનેક ઇતિહાસવિદોએ આ વ્યાપક સાંસ્કૃતિક ઘડા પર ધ્યાન આપ્યું છે અને સંસ્કૃતિને સ્વતંત્ર એકમના રૂપમાં સ્વીકાર્યા છે. એક ઉદાહરણ જોઈએ તો વીસમી સદીની શરુઆતમાં ફીલસુફ ઓસ્વાલ્ડ સ્પેંગલરે&lt;ref&gt;સ્પેંગલર, ઓસ્લાવલ્ડ, ''ડેકલાઈન ઓફ ધ વેસ્ટ: પર્સપેક્ટીવ ઓફ વર્લડ હિસ્ટ્રી''  (1919)&lt;/ref&gt; પોતે જર્મન શબ્દ “કલ્ટર”(Kultur) ઉપયોગ કરતો હોવા છતા ”કલ્ચર”(Culture) શબ્દપ્રયોગ તેણે સંસ્કૃતિ(સંસ્કૃતિકરણ) માટે ઉપયોગમાં લીધો હતો. તેણે જણાવ્યું હતું કે સંસ્કૃતિની સમજ એક જ પ્રાથમિક સાંસ્કૃતિક સંજ્ઞા પર આધારિત છે. સંસ્કૃતિમાં જન્મ, જીવન, ઘટાડા અને મૃત્યુના ચક્ર તેમજ નવા સુસંસ્કૃતો દ્વારા નવી સંસ્કૃતિ સાથેની કપટ વગેરે નવી સાંસ્કૃતિક સંજ્ઞાની આસપાસમાં રચાતા જોવા મળે છે.

સંસ્કૃતિમાં આ “એકસમાન સંસ્કૃતિ”ની કલ્પના ઇતિહાસવિદ એલ્મન્ડ જે ટોયન્બીની વીસમી સદીના મધ્યમાં આવેલી પદ્ધતિને દબાવી દે છે. ટોયન્બીએ ''અ સ્ટડી ઓફ હિસ્ટ્રી '' નામના અલગ અલગ ભાગોમાં રચાયેલા પુસ્તકમાં સંસ્કૃતિની પ્રક્રિયા અંગે ઘટસ્ફોટ કર્યો હતો, જેમાં 21 સંસ્કૃતિમાં વધારો અને મોટાભાગનામાં બાદમાં આવેલા ઘટાડાને નોંધ્યો હતો અને પાંચ “બંધીકૃત સભ્યતાઓ” અંગે અભ્યાસ કર્યો હતો. ટોયન્બીના જણાવ્યા અનુસાર કેટલાક મહત્વના પડકારોને ઝીલવા માટે આર્થિક અથવા પર્યાવરણીય કારણો પર ધ્યાન આપવાના બદલે નૈતિક અને ધાર્મિક પડતીના પરિણામે “રચનાત્મક લઘુમતિ”ની નિષ્ફળતાના કારણે સામાન્યપણે સંસ્કૃતિમાં પડતી અને પછટાડ જોવા મળે છે.

સમાન રીતે સેમ્યુઅલ પી. હંટીંગ્ટને પણ સંસ્કૃતિ અંગે જણાવ્યું હતું કે આ એવી પ્રક્રિયા છે જેમાં “સર્વાધિકપણે લોકોનું સાંસ્કૃતિક જૂથકરણ અને વ્યાપક પ્રમાણમાં સાંસ્કૃતિક ઓખળ ધરાવતા લોકો જોવા મળે છે જેના કારણે માનવજાત અન્ય જીવો કરતા અલગ તરી આવે છે.” આ બધા ઉપરાંત સંસ્કૃતિની વ્યાખ્યા આપતા હંટીંગ્ટને સંસ્કૃતિ અંગે કેટલીક પદ્ધતિઓ પણ સુચવિ હતી જેની નીચે ચર્ચા કરવામાં આવી છે.

==જટીલ પ્રણાલીઓ==
સિદ્ધાંતવાદીઓનું અન્ય એક જૂથ, પ્રાણલીના સિદ્ધાંતને અનુસરી સંસ્કૃતિને એક જટીલ પ્રણાલી તરીકે જુએ છે એટલે કે એક એવું માળખુ કે જેના દ્વારા કંઈક ઉત્પાદનના આશય સાથે કામ કરતા વસ્તુઓના જૂથનું વિશ્લેષણ થઈ શકે. સંસ્કૃતિઓએ શહેરો પહેલાની સંસ્કૃતિઓમાં ઉભરી આવેલા શહેરોના નેટવર્ક તરીકે જોવામાં આવે છે અને તેમાં આવતા આર્થિક, રાજકીય, મિલટરી, રાજદ્વારી, સામાજિક અને સાંસ્કૃતિક આદાનપ્રદાનના આધારે તેને વ્યાખ્યાયિત કરવામાં આવે છે.  કોઈપણ સંગઠન જટીલ સામાજિક પ્રણાલી હોય છે અને સંસ્કૃતિ એક મોટુ સંગઠન જ છે.  પ્રણાલીનો સિદ્ધાંત છીછરાપણા સામે રક્ષણ આપે છે પરંતુ સંસ્કૃતિના વિવરણના અભ્યાસમાં સમાનપણાને ગેરમાર્ગે લઈ જાય છે.

ઉદાહરણ તરીકે જોઈએ તો, શહેરીવાદી જેન જેકોબ્સે શહેરોને એવા આર્થિક એન્જિનો તરીકે વ્યાખ્યાયિત કર્યા છે જે લોકોનું વિશાળ નેટવર્ક તૈયાર કરવા માટે કામ કરે છે. તેમણે જણાવ્યું હતું કે મુખ્ય પ્રક્રિયા શહેરોનું નેટવર્ક તૈયાર કરવાની છે જે “આયાત પ્રતિસ્થાપન” છે. આયાત પ્રતિસ્થાપન એવી પ્રક્રિયા છે જેના દ્વારા શહેરી પરિઘ એવી ચીજવસ્તુઓ અને સેવાઓ કે જે ઔપચારિક રીતે વધુ આધુનિક શહેરોમાંથી આયાત કરવામાં આવે છે તેના પ્રતિસ્થાપનની કામગીરી કરે છે. સફળ આયાત પ્રતિસ્થાપનથી શહેરોના પરિઘ વિસ્તારોમાં આર્થિક વૃદ્ધિ રચાય છે અને ત્યારબાદ આ શહેરો તેમની ચીજવસ્તુઓ ઓછા વિકસિત શહેરોમાં નિકાસ કરી શકે છે જેથી તેમના મુલકમાં નવી આર્થિક વૃદ્ધિનું નેટવર્ક નેટવર્ક રચાય છે. આથી જેકોબ્સ દરેક સમુદાયને અલગ સાંસ્કૃતિક ઘડા તરીકે રજૂ કરવાના બદલે સંપૂર્ણ વ્યાપક આર્થિક વિકાસના નેટવર્ક તરીકે દર્શાવે છે.

પ્રણાલીના સિદ્ધાંતવાદીઓ શહેરો વચ્ચે અનેક પ્રકારના સંબંધોને જુએ છે જેમાં આર્થિક સંબંધો, સાંસ્કૃતિ વિનિમય અને રાજકીય/રાજદ્વારી/લશ્કરી સંબંધો આવે છે. આ ક્ષેત્રો વારંવાર જુદાજુદા ધોરણો પર જોવા મળે છે. ઉદાહરણ તરીકે જોઈએ તો, ઓગણીસમી સદી સુધી વ્યાપાર નેટવર્ક હતા તે સાંસ્કૃતિક ક્ષેત્રો અથવા રાજકીય ક્ષેત્રો કરતા વધુ મોટા હતા. વિસ્તરત વેપાર માર્ગો કે જેમાં મધ્ય એશિયા અને હિન્દ મહાસાગર થઈને રોમન સામ્રાજ્યો, પર્સિયન સામ્રાજ્યો, [[ભારત|ભારત]] અને ચીનને જોડતા સુંવાળા માર્ગોનો પણ સમાવેશ થાય છે જે લગભગ 2000 વર્ષો પહેલા સ્થાપવામાં આવ્યા હતા, તે વખતે આ સંસ્કૃતિએ ખૂબ જ ભાગ્યે જ કોઈ રાજકીય, રાજદ્વારી, લશ્કરી અથવા સાંસ્કૃતિક સંબંધોથી જોડાયેલા હતા. આ પ્રકારના લાંબા અંતરના વેપારના પુરાવા પ્રાચીન વિશ્વમાં જોવા મળે છે. ઉર્ક સમયગાળામાં ગુઈલેર્મો આલ્ગાઝે દલીલ કરી હતી કે ઈજિપ્ત, મેસોપોટામિયા, ઈરાન અને અફઘાનિસ્તાન&lt;ref&gt;એલ્ગાઝ, ગુઈલેર્મો, ''ધ ઉર્ક વર્લ્ડ સિસ્ટમ: ધ ડાયનેમિક્સ ઓફ એક્સપાન્શન ઓફ અર્લી મેસોપોયામિટન સિવિલાઈઝેશન'' &quot; (બીજી આવૃત્તિ, 2004) (આઈએસબીએન (ISBN) 978-0-226-01382-4)&lt;/ref&gt;ને જોડતા વ્પાપાર સંબંધો હતા. બાદમાં આ સંબંધોના તાર [http://www.mesopotamia.co.uk/tombs/index.html ઉરના શાહી કબરો]માં જોવા મળે છે જેનાથી મોઝામ્બિકથી ઉત્તરે વ્યાપાર થતો હોવાનું સુચિત થાય છે.

સંખ્યાબંધ સિદ્ધાંતવાદીઓ એવી દલીલ કરે છે કે સમગ્ર વિશ્વ પહેલાથી જ એક એકીકૃત “વિશ્વ પ્રણાલી” બની ગયું છે જે પ્રક્રિયાને [[ગ્લોબલાઇઝેશન|વૈશ્વિકરણ]]ના નામથી ઓળખવામાં આવે છે. સમગ્ર વિશ્વમાં વિવિધ સંસ્કૃતિો અને સમાજો આર્થિક, રાજકીય અને સાંસ્કૃતિક રીતે પણ અનેક પ્રકારે એકબીજાની પર આંતરિક રીતે આધારિત છે. એ બાબત પર ઘણી ચર્ચા થાય છે કે આ એકીકરણની પ્રક્રિયાની શરૂઆત ક્યારે થઈ અને કયા પ્રકારનું એકીકરણ – સાંસકૃતિક, પ્રાદ્યોગિક, આર્થિક, રાજકીય અથવા લશ્કરી-રાજદ્વારી – સંસ્કૃતિના વિસ્તરણમાં ચાવીરૂપ સંકેત છે. ડેવિડ વિલ્કિન્સને સુચવ્યુ હતું કે લગભગ 1500 બીસી(BC)&lt;ref&gt;વિલ્કિન્સન, ડેવીડ, ''[http://jwsr.ucr.edu/archive/vol10/number3/pdf/jwsr-v10n3-wilkinson.pdf ધ પાવર કન્ફીગરેશન સિક્વન્સ ઓફ ધ સેન્ટ્રલ વર્લ્ડ સિસ્ટમ, 1500-700 બીસી (BC)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060921055505/http://jwsr.ucr.edu/archive/vol10/number3/pdf/jwsr-v10n3-wilkinson.pdf |date=2006-09-21 }}''  (2001)&lt;/ref&gt;માં મેસોપોટામિયન અને [[પ્રાચીન ઇજિપ્ત|ઈજિપ્તિયન]] સંસ્કૃતિમાં આર્થિક અને લશ્કરી-રાજદ્વારી એકીકરણના પરિણામરૂપે જે રચના થઈ તેને “કેન્દ્રીય સંસ્કૃતિ” કહેવામાં આવે છે. કેન્દ્રીય સંસ્કૃતિ બાદમાં વિસ્તરીને સમગ્ર મધ્યપૂર્વ અને યુરોપ પહોંચ્યુ અને બાદમાં વૈશ્વિક ધોરણો પર વિસ્તાર પામીને ઓગણીસમી સદી સુધીમાં યુરોપીયન વસાહતો સુધી પહોંચી અમેરિકા, ઓસ્ટ્રેલિયા, ચીન અને જાપાનને પણ સમાવી લીધા. વિલ્કિન્સનના કહેવા પ્રમાણે સંસ્કૃતિો સાંસ્કૃતિક રીતે એકબીજાથી વિભિન્ન હોઈ શકે છે જેમકે કેન્દ્રીય સંસ્કૃતિ અથવા જાપાનીઝ સંસ્કૃતિની જેમ એકબીજામાં મિલનકૃત હોઈ શકે છે. હંટીંગ્ટને કહ્યુ હતું કે “સંસ્કૃતિનો સંઘર્ષ” વિલ્કિન્સન દ્વારા એક જ વૈશ્વિક સંસ્કૃતિમાં સાંસ્કૃતિક ક્ષેત્રોના સંઘર્ષના રૂપમાં નિરુપિત કરાયો હોય તેમ બની શકે છે. અન્ય લોકો ક્રૂસેડ્સ(જેરુસલેમ વગેરે સ્થળો)ને વૈશ્વિકરણના પ્રથમ પગલાં તરીકે ગણાવે છે. વધુ રૂઢિવાદી દ્રષ્ટીકોણ એ છે કે સમાજોના નેટવર્કો પ્રાચનીકાળથી વધ્યા અને સંકોચાયા છે અને હાલનું વૈશ્વિકૃત અર્થતંત્ર અને સંસ્કૃતિ તાજેતરના યુરોપીયન વસાહતિકરણના પરિણામ સ્વરૂપ છે.

==ભવિષ્ય==
[[File:Trade blocs.png|thumb|250px|સક્રિય ધાર્મિક સંગઠનો કે રાષ્ટ્રોના સહકારને આગળ વધારે છે અને આધુનિક સંસ્કૃતિ રચે છે.]]

રાજકીય વિજ્ઞાનિક સેમ્યુઅલ હંટીંગ્ટ&lt;ref&gt;હંટીંગ્ટન, સેમ્યુઅલ પી., ''ધ ક્લેશ ઓફ સિવિલાઈઝેશન એન્ડ ધ રિમેકિંગ ઓફ વર્લ્ડ ઓર્ડર'' , (સીમોન &amp;amp; સ્ચુસ્ટર, 1996)&lt;/ref&gt;ને દલીલ કરી હતી કે 21મી સદીના ગુણધર્મો દર્શાવવાથી સંસ્કૃતિનો સંઘર્ષ થશે. હંટીંગ્ટને જણાવ્યા અનુસાર સંસ્કૃતિ વચ્ચેના સંઘર્ષના કારણે રાષ્ટ્રો-રાજ્યો વચ્ચે સંઘર્ષ થશે અને 19મી સદી તેમજ 20મી સદી વચ્ચેની વિચારસરણી વચ્ચે સંઘર્ષ થશે. આ વિચારોને પ્રબળતાપૂર્વક અન્ય લોકો જેવા કે એડવર્ડ સેઈડ અને મહંમદ અસાદી વગેરેએ પડકાર્યા હતા.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.selvesandothers.org/article15618.html|title=A Critique of Huntington’s &quot;Clash of Civilizations&quot;|last=Asadi|first=Muhammed|date=2007-01-22|publisher=Selves and Others|access-date=2009-01-23|archive-date=2009-04-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20090426042806/http://www.selvesandothers.org/article15618.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; રોનાલ્ડ ઈંગ્લેહર્ટ અને પીપ્પા નોર્રિસે દલીલ કરી હતી કે મુસ્લિમ વિશ્વ અને પશ્ચિમના દેશો વચ્ચે “સંસ્કૃતિના વાસ્તવિક સંઘર્ષ” અલગ અલગ રાજકીય વિચારસરણી&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.globalpolicy.org/globaliz/cultural/2003/0304clash.htm|title=The True Clash of Civilizations|last=Inglehart|first=Ronald|coauthors=Pippa Norris|date=March/April 2003|publisher=Global Policy Forum|access-date= 2009-01-23}}&lt;/ref&gt; કરતા પશ્ચિમના વધુ ઉદાર જાતિય મુલ્યોના કારણે થયો છે.

હાલમાં, વિશ્વ સંસ્કૃતિ જે સ્તરે રચાયું છે જેને સંભવતઃ એક ઔદ્યોગિક સમાજ તરીકે નિરુપિત કરી શકાય જે ખેતીસંબંધિત સમાજને દબાવી દે છે જેણે તેને મહત્વ આપ્યું હતું. કેટલાક ભવિષ્યવિદો માને છે કે સંસ્કૃતિ અન્ય સ્વરૂપ તરફ જઈ રહ્યું છે અને વિશ્વ સમાજ કહેવાતો માહિતીપ્રદ સમાજ બની જશે,

કેટલાક પર્યાવરણીય વિજ્ઞાનિકો જોઈ રહ્યા છે કે વિશ્વ હાલ સંસ્કૃતિના ગ્રહોને લગતા તબક્કામાં પ્રવેશી રહ્યું છે જેને વિશ્વવ્યાપી સંસ્થાનો, પર્યાવરણીય પડકારો, આર્થિક પ્રણાલીઓ અને સજાગ્રતા સાથેના સ્વતંત્ર, મુક્ત રાષ્ટ્રો-રાજ્યોથી વધેલી વૈશ્વિક જોડાણ તરફ પ્રસ્થાન કરી રહ્યું હોવાનું કહી શકાય.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.kosmosjournal.org/kjo/backissue/s2006/laszlo-1.shtml |title=કોસ્મોસ જર્નલ પાથ્સ ટુ પ્લેનેટરી સિવિલાઈઝેશન |access-date=2010-11-23 |archive-date=2006-07-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20060712162009/http://www.kosmosjournal.org/kjo/backissue/s2006/laszlo-1.shtml |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.orionsociety.org/pages/oo/sidebars/America/Rockefeller.html |title=ઓરિઅન &gt; અમેરિકાના વિચારો |access-date=2010-11-23 |archive-date=2008-05-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080515112558/http://www.orionsociety.org/pages/oo/sidebars/America/Rockefeller.html |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; વધુ સારી સમજના પ્રયાસ રૂપે જોઈએ તો, સંસ્કૃતિનો ગ્રહોને લગતો તબક્કો હાલના સંરર્ભમાં ઘટતા કુદરતી સ્ત્રોતો અને વધતા વપરાશ જેવો લાગે છે, વૈશ્વિક ચિતાર જૂથ કે જે ત્રણ લાક્ષણિક ભવિષ્યો સુધી પહોંચવા માટે ચિતાર વિષ્લેશકો દ્વારા ઉપયોગમાં લેવામાં આવે છેઃ જંગલીકરણ કે જેમાં વધતા સંઘર્ષોના પરિણામે વિશ્વમાં યુદ્ધભરી સ્થિતિ ઉભી થાય છે અથવા તો સંપૂર્ણપણે સામાજિક ભંગાણ થાય છે. રૂઢીવાદી વિશ્વ કે જેમાં બજાર દળો અથવા નીતિ સુધારો ધીમેધીમે વધુ મજબૂત પ્રક્રિયાઓમાં અવક્ષેપિત થાય છેઃ અને એક છે શ્રેષ્ઠ અવસ્થા કે જેમાં ઈકો-કમ્યુનાલિઝમ (આર્થિક-સમાજિકકરણ)ની ચળવળનો અમુક હિસ્સો સ્વીકાર્ય વિશ્વમાં ઉમેરાય છે અથવા વૈશ્વિક સમન્વયના પ્રયત્નો અને પગલાંના પરિણામે સ્થિરતા કોષ્ટક તૈયાર થાય છે.&lt;ref&gt;[http://www.gtinitiative.org/documents/Great_Transitions.pdf GTinitiative.org]&lt;/ref&gt;

કેર્ડેશેવ માનકો સંસ્કૃતિને ટેકનોલોજીકલ આધુનિકતાના આધારે વર્ગીકૃત કરવામાં આવે છે, વિશેષરૂપે ઊર્જાના જથ્થા દ્વારા મપાયેલ સંસ્કૃતિ આધાર આપવા માટે સક્ષમ છે. કેર્ડેશેવ માનકોએ સંસ્કૃતિ માટે હાલમાં જાણીતી કોઈપણ જોગવાઈઓ કરતા ટેકનોલોજીની દ્રષ્ટીએ ઘણી વધુ આધુનિક જોગવાઈઓ રચી છે. ''(આ પણ જુઓઃ સંસ્કૃતિ અને ભવિષ્ય, અવકાશ સંસ્કૃતિ)''

==સંસ્કૃતિઓનું પતન==
સંસ્કૃતિઓના પતન માટે સંખ્યાબંધ ખુલાસાઓ આગળ ધરવામાં આવે છે:

'''એડવર્ડ ગીબ્બન''' ની કામ “''ધ ડેકલાઈન એન્ડ ફોલ ઓફ ધ રોમન એમ્પાયર''” થી લોકોને સંસ્કૃતિના પતનમાં રસ જાગવા લાગ્યો જેની શરૂઆત પ્રાચીન ગ્રીસ અને રોમના શિષ્ટ યુગ વચ્ચે પેટ્રાર્ચ&lt;ref&gt;[http://www.artsci.lsu.edu/voegelin/EVS/Panel72001.htm પેટ્રાર્ચ], એલએસયુ(LSU).એજ્યુ&lt;/ref&gt; દ્વારા કરાયેલા ઐતિહાસિક ભાગલાથી થઈ જેને મધ્યકાલીન યુગ અને નવજાગરણના ઉત્તરવર્તી તરીકે ગણવામાં આવે છે. ગીબ્બનના મતેઃ-

''“રોમનનું પતનએ અતિશય શ્રેષ્ઠતાની સ્વાભાવિક અને અનિવાર્ય અસર સમાન છે. '' ''સમૃદ્ધિમાં ઘટાડો અને સિદ્ધાંતોનું નિકંદન વળી ગયુ જે પતનના કારણમાં વધુ એક જવાબદાર કારણ બન્યું અને સમય પસાર થતો ગયો અને પ્રાચીનકાળ વિતતો ગયો તેમ કૃત્રિમ આધાર નાશ પામતો ગયો, સંબંધોના આસામાન્ય તાતણાઓ પોતાના જ બોજના દબાણમાં દેખાવા લાગ્યા. '' ''પતનની આ કહાની ઘણી સરળ અને સ્વાભાવિક છે અને શા માટે રોમન સામ્રાજ્ય ખતમ થયું તે અંગે પુછપરછ કરવાના બદલે આપણને એ બાબતે આશ્રર્ય થવું જોઈએ કે શા માટે તે આટલા લાંબા સમય સુધી ટકી શક્યું.”'' .”[ગીબ્બોન, ડેકલાઈન એન્ડ ફોલ ઓફ ધ રોમન એમ્પાયર, બીજી આવૃત્તિ, ભાગ 4, જે.બી. બ્યૂરી(લંડન, 1909) દ્વારા સંપાદિત, pp. 173–174.- પ્રકરણ XXXVIII: રેન ઓફ ક્લોવીસ. ભાગ VI. રોમન સામ્રાજ્યના પતન અંગે પશ્ચિમમાં સામાન્ય અવલોકનો]  ગીબ્બોને સુચવ્યુ હતું કે રોમનના પતનની અંતિમ પ્રક્રિયા 1453 એડી(AD)માં કોન્ટેન્ટીનોપલથી ઓટ્ટોમન ટ્રક્સના અધઃપતનને ગણી શકાય.
* '''થીયોડર મોમ્મેસેને'''  પોતાના “''હિસ્ટ્રી ઓફ રોમ(મોમ્મેસેન)'' ” પુસ્તકમાં સુચવ્યું હતું કે 476 એડી(AD)માં પશ્ચિમ રોમન સામ્રાજ્યના પતન સાથે રોમનું પતન થયું હતું અને તેમણે “ઉત્પત્તિ”, “વિકાસ”, “ઘડપણ”, “પતન” અને “પડતી”ની જૈવિક સાદૃશ્યતાને પણ ધ્યાને લીધી હતી.
* '''ઓસ્વાલ સ્પેંગલરે''' , “''ડેકલાઈન ઓફ ધ વેસ્ટ'' ” નામથી તેમના પુસ્તકમાં પેટ્રાર્ચના કાળક્રમાનુસારી વિભાજનને નકારી કાઢ્યું હતું અને સુચવ્યું હતું કે માત્ર આઠ “પરિપકવ સંસ્કૃતિો” હતા. વિકસતિ સંસ્કૃતિ અંગે તેમણે દલીલ કરી હતી કે, શાહીવાદી સંસ્કૃતિની વૃત્તિ છે કે જે વિસ્તરીત થઈ અને અંતે ધનિકશાહીમાં દાખલ થનાર લોકશાહી સરકારના રૂપમાં સામે આવ્યા બાદ છેવટે સામ્રાજ્યવાદમાં પરિણમી તેનું પતન થયું.
* '''આર્નોલ્ડ જે. ટ્યોન્બી''' એ “''અ સ્ટડી ઓફ હિસ્ટ્રી'' ”માં સુચવ્યું હતુ કે નાની સંખ્યામાં બંધીકૃત સંસ્કૃતિ સાથે ઘણી મોટી સંખ્યામાં સંસ્કૃતિો થયા હતા અને આ તમામ સંસ્કૃતિો મોમ્મેસેમ દ્વારા ઓળખાયેલા ચક્રના આધારે થયા હતા. જ્યારે સાંસ્કૃતિક જૂથો ધીમે ધીમે પરાશ્રયી જૂથોમાં પરિણમવા લાગ્યા જેના કારણે આંતરિક અને બાહ્યય મજૂર વર્ગની સંખ્યા વધવા લાગી ત્યારે સંસ્કૃતિના પતનનું કારણ જોવા મળ્યુ હતું.
* '''જોસેફ ટેઈન્ટરે'''  “''ધ કોલેપ્સ ઓફ કોમ્પલેક્સ સોસાયટીઝ'' ”માં સુચવ્યું હતું કે જટીલતાના ઘટતા વળતરો જોવા મળ્યા છે જેના કારણે જે રાજ્યોએ મહત્તમ સ્વીકાર્ય જટીલતા મેળવી તેમનું જ્યારે આગળ જતા ખરેખર નકારાત્મક વળતર પેદા થવા લાગ્યુ ત્યારથી પતન શરૂ થયું. ટેઈન્ટરે સુચવ્યું હતુ કે રોમે બીજી સદી એડી(AD)થી આ સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરી હતી.
* '''જેર્ડ ડાયમન્ડે'''  તેમના 2005 પુસ્તક “''કોલેપ્સઃ હાઉ સોસાયટીસ ચૂઝ ટુ ફેઈલ ઓર સક્સીડ'' ”માં અભ્યાસ કરેલી સંસ્કૃતિમાં પતનના મુખ્ય પાંચ કારણો સુચવ્યા હતા જેઃ જંગલોની કાપણી અને જમીનના ધોવાણ જેવી પર્યાવરણ હાનિ, જળવાયુ પરિવર્તન , જરૂરી સ્ત્રોતો માટે લાંબા અંતરના વેપારો પરનો આધાર, આંતરિક અને બાહ્ય હિંસાનું વધતુ સ્તર જેમકે યુદ્ધ અને નરસંહાર, આંતરિક તેમજ પર્યાવરણીય સમસ્યાઓ પ્રત્યે સામાજિક પ્રતિક્રિયાઓ છે.
* '''પીટર ટુર્ચિને'''  તેના [http://www.eeb.uconn.edu/faculty/turchin/HistDyn.htm ''હિસ્ટ્રીકલ ડાયનામિક્સ'' ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060830212141/http://www.eeb.uconn.edu/faculty/turchin/HistDyn.htm |date=2006-08-30 }} અને '''એન્ડ્રે કોરોતાયેવે'''  ''et al'' . તેમના [http://cliodynamics.ru/index.php?option=com_content&amp;amp;task=view&amp;amp;id=172&amp;amp;Itemid=70 ''ઈન્ટ્રોડક્શન ટુ સોસિયલ મેક્રોડાયનામિક્સ, સેક્યુલર સાઈકલ્સ એન્ડ મિલેનિયલ ટ્રેન્ડસ'' ]માં ખેતીવાડી સંબંધિત સંસ્કૃતિોના પતન માટેના સંખ્યાબંધ ગાણિતિક સુચનો આપ્યા છે. ઉદાહરણ તરીકે જોઈએ તો, ટુર્ચિનના પાયાના તર્ક “આર્થિક-વસ્તીવિષયક” મોડેલને નીચે મુજબ વર્ણવી શકાયઃ સમાજવસ્તીવિષયક ચક્રના પ્રારંભિક તબક્કામાં આપણે ઉચા સ્તરનું માથાદીઠ ઉત્પાદન અને વપરાશ જોઈ શકીએ છીએ જેનાથી સંબંધિત વસ્તી વધારાના ઉંચા દર તો થયો જ સાથે સિલક ઉત્પાદનનો સંબંધિત ઉંચો દર પણ તેનું જ કારણ છે. પરિણામ સ્વરૂપે, આ તબક્કામાં લોકો કોઈપણ મોટી સમસ્યા વગર જ કર ચુકવતા થઈ શક્યા, કરવેચા ઘણા સરળતાથી એકત્ર થઈ શકતા હતા અને વસ્તી વધારો રાજ્યની આવકના પ્રમાણમાં જોવા મળતો હતો. મધ્યવર્તી તબક્કામાં અતિશયવસ્તીના કારણે માથાદીઠ ઉત્પાદનમાં ઘટાડો અને વપરાશના સ્તરમાં થયો જેના કારણે કરવેરા ઉઘરાવવાનું વધુને વધુ મુશ્કેલ બનતું ગયું. અને રાજ્યોની આવકમાં વધારો થતો અટકી ગયો જ્યારે રાજ્ય દ્વારા અંકુશિત વસ્તીમાં વધારાના કારણે રાજ્યોના ખર્ચામાં વધારો થવા લાગ્યો. પરિણામ સ્વરૂપે, રાજ્યોમાં આ તબક્કામાં વિચારવા યોગ્ય આર્થિક સમસ્યાઓ ઉભી થવા લાગી. પતનની પહેલાના અંતિમ તબક્કા દરમિયાન વધુ પડતી વસ્તીના કારણે આવકમાં ઘટાડો થયો પરંતુ રાજ્યોને વધુને વધુ વધતી વસ્તી(નીચાને નીચા દરો પર)ને અંકુશમાં લેવા માટે વધુ સ્ત્રોતોની જરૂર પડવા લાગી. તબક્કાવાર તેના પરિણામે અછત, રોગચાળો, રાજ્યોનું પતન અને વસ્તી વિષયક તેમજ સંસ્કૃતિઓનું પતન થયું.(પીટક ટુર્ચિન, ''હિસ્ટ્રીકલ ડાયનામિક્સ'' . પ્રિન્સ્ટોન યુનિવર્સિટી પ્રેસ, 2003. 121-127)
* '''પીટર હેથરે'''  તેમના પુસ્તક ''ધ ફોલ ઓફ ધ રોમન એમ્પાયરઃ અ ન્યૂ હિસ્ટ્રી ઓફ રોમ એન્ડ ધ બાર્બેરિયન્સ'' &lt;ref&gt;આઈએસબીએન (ISBN) 0-19-515954-3&lt;/ref&gt;માં જણાવ્યું હતું કે નૈતિક અથવા તો આર્થિક કારણોથી સંસ્કૃતિનું પતન નહોતું થયું પરંતુ સમગ્ર રાજ્યોની સરહદે અસંસ્કારી અને નિદ્રયી લોકો સાથે મળતા જંગલોની સીમાઓના કારણે તેઓ પોતાની જાતે જ બદલો લેનારા બનીને એકબીજાના જોખમી વિરોધીઓ બન્યા. વાસ્તવિકતાએ છે કે, રોમના લશ્કરને પ્રથમ વખત વારંવાર યુદ્ધમેદાનમાં હારનો સામાનો કરવો પડ્યો હતો જેના કારણે લશ્કરને વધુ શસ્ત્ર સરંજામ પુરા પાડવા માટે વધુ મોટી આવક ઉભી કરવાની જરૂર પડી હતી જેના કારણે સમગ્ર રાજ્યના ભાગલા થયા હતા. આ દલીલ વિશેષરૂપે રોમ પુરતી હોવા છતા તેને ઈજિપ્તિયનોના એશિયાઈ સામ્રાજ્યો, ચીનના હેન અને તાંગ વંશજો, મુસ્લિમ અબ્બાસિદ ખલીફાઓ માટે પણ લાગુ પાડી શકાય.
* '''બ્રેયાન વોર્ડ- પર્કીન્સે'''  તેમના પુસ્તક ''ધ ફોલ ઓફ રોમન એન્ડ ધ એન્ડ ઓફ સિવિલાઈઝેશન'' &lt;ref&gt;આઈએસબીએન (ISBN) 0-19-280728-5&lt;/ref&gt;માં સંસ્કૃતિના પતન સાથે સંકળાયેલી વાસ્તવિક ભયાનકતાઓ એવા લોકો માટે દર્શાવી હતી જેઓ ખરેખર તેની અસરોથી પીડિત હતા, જે અન્ય કેટલાય સંશોધિત ઇતિહાસકારો કે જેમણે તેને ઓછુ મહત્વ આપ્યું તેનાથી વિપરિત છે. જટીલ સમાજોના આ પતનનો અર્થ એવો હતો કે લગભગ 1000 વર્ષ સુધી તો પાયાની યોજનાઓ પણ જોવા મળી નહોતી. અંધકાર યુગની સમકક્ષ આ પતનો પૂર્વીય ભૂમધ્ય સમુદ્રના પ્રદેશોમાં મોડેથી કાંસ્ય યુગના પતન, માયાનું પતન, ઈસ્ટર આઈલેન્ડ અને અન્યત્ર થયેલા પતનો, તેની સાથે જોવા મળ્યા હતા.
* '''આર્થર ડેમેરેસ્ટે''' ''[[Ancient Maya: The Rise and Fall of a Rainforest Civilization]]'' ,&lt;ref&gt;આઈએસબીએન (ISBN) 0-521-53390-2&lt;/ref&gt; પુરાતત્વવિદ્યા, પેલિઓકોલોજી(વ્યક્તિગત ધોરણે થયેલા પ્રાચીન સંશોધનો) અને શીલાલેખ પરથી ખૂબ જ તાજેતરમાં મળતા પુરાવાનો સમગ્ર દ્રષ્ટીકોણને ધ્યાનમાં રાખી દલીલ કરી હતી કે, એક પણ ખુલાસો પુરતો નથી પરંતુ શ્રેણીબદ્ધ અસ્થિરતાઓ, જમીનની ઉત્પાદકતાના નાશ સહિતની જટીલ ઘટનાઓ, દુકાળ અને આંતરિક તેમજ બાહ્ય સ્તરે વધતી હિંસાના સ્તરના કારણે માયાના સામ્રાજ્યોમાં અધઃપતનની શરૂઆત થઈ થઈ જેના કારણે પડતી અને રકાસનો એક સાથે પ્રારંભ થયો. તેમણે દલીલ કરી હતી કે માયાનું પતન આજના સંસ્કૃતિઓ માટે પદાર્થપાઠ સમાન છે.
* '''જેફ્ફ્રી એ.મેકનીલી''' એ તાજેતરમાં સુચવ્યું હતું કે “ઐતિહાસિક પુરાવાઓની સમીક્ષા દર્શાવે છે કે અગાઉના સંસ્કૃતિઓએ તેમના જંગલોનું વધુ પડતુ નિકંદન વાળ્યું હતું અને મહત્વપૂર્ણ સ્ત્રોતોનો અવિચારી ઉપયોગ બેફામ ઢબે વિસ્તરતા સમાજના પતનનું મહત્વપૂર્ણ પાસુ છે.”&lt;ref&gt;મેકનીલે, જેફ્ફ્રી એ. (1994) &quot;લેસન્સ ઓફ ધ પાસ્ટ: ફોરેસ્ટ્સ એન્ડ બાયોડાઈવર્સીટી&quot; (ભાગ 3, ક્રમ 1 1994. જૈવવૈવિધ્યતા અને જાળવણી)&lt;/ref&gt;
* '''થોમસ હોમેર-ડીક્સોને'''  “[http://www.theupsideofdown.com ''ધ અપસાઈડ ઓફ ડાઉનઃ કેટેસ્ટ્રોફિ, ક્રિએટીવીટી, એન્ડ ધ રિન્યુઅલ ઓફ સિવિલાઈઝેશન'' ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171012070649/http://www.theupsideofdown.com/ |date=2017-10-12 }}”માં સ્વીકાર્યું હતું કે ઊર્જા પર રોકાણના બદલામાં વળતરમાં ઘટાડો, ઊર્જાના પરિણામના દર માટે વપરાયેલી ઊર્જા, એ સંસ્કૃતિના અસ્તિત્વને મર્યાદામાં રાખવા માટે કેન્દ્ર સ્થાને છે. સામાજિક જટીલતાના દરજ્જાઓ એકબીજા સાથે મજબૂતપણે જોડાયેલા છે, તેમણે સુચવ્યું હતું કે, વાપરી શકાય તેવી ઊર્જાના જથ્થાના કારણે પર્યાવરણીય, આર્થિક અને ટેકનિકલ પ્રણાલીઓ ચાલે છે. જ્યારે આ જથ્થામાં ઘડાટો થાય ત્યારે શહેરોએ નવા ઊર્જાના સ્ત્રોતો મેળવવા પડે અથવા તો તેમનું પતન થઈ જશે....

==ઇતિહાસ==
===પ્રથમ સહસ્ત્રાબદ્ધી બીસી (BC)ની શરૂઆત અને તે પહેલાનો તબક્કો===
====જૂનું વિશ્વ====
[[File:Map of fertile cresent.png|thumb|right|ફર્ટાઈલ ક્રેસ્ન્ટનો નક્શો]]

* કેમેટ/[[પ્રાચીન ઇજિપ્ત|પ્રાચીન ઈજિપ્ત]]
* પૂર્વ નજીક પ્રાચીન
** મેસોપોટામિયા/સુમેર/ઉર/એસેરિઆ
** એનાટોલિયા/હરિયનો
** લેવાન્ટ/કેનાન
** એલ્મ
* પ્રાગૈતિહાસિક અર્મેનિયા
* મિનીઅન સંસ્કૃતિ
* ઈન્ડસ ખીણપ્રદેશની સંસ્કૃતિ
* આફ્રિકા
* પ્રાચીન ચીન
* હેલાડિક ગ્રીસ
* કેલ્ટીક સંસ્કૃતિ
* જર્મેનિક સંસ્કૃતિ
* સાલ્વિક સંસ્કૃતિ
* પ્રાગૈતિહાસિક ઈબેરિયનો
* મેગાસ્થિક સંસ્કૃતિઓ(મોટા પથ્થરોમાંનો ઉપયોગ થતો હોય તેવી સંસ્કૃતિ)

====અમેરિકા====
[[File:PeruCaral01.jpg|thumb|નોર્ટ ચીકોની વસાહતો, પશ્ચિમ હેમિસ્ફરમાં જાણીતી સૌથી જૂની સંસ્કૃતિ.]]
* નોર્ટ ચીકો, કેરેલ અથવા કેરેલ-સુપે સંસ્કૃતિ
* ઓલ્મેક
* ઝેપોટેક સંસ્કૃતિ

===અક્ષીય યુગ===
જર્મનીના ઇતિહાસવિદ દાર્શનિક, કાર્લ જેસ્ફર્સે સુચવ્યુ હતું કે 800 બીસી(BC)-200બીસી(BC) દરમિયાન અક્ષીય યુગમાં પ્રાચીન સંસ્કૃતિકરણને મોટાપાયે અસર પડી હતી જે સમયમાં ભારત, ચીન, ઈરાન, ઈઝરાયલ અને ગ્રીસમાં સંખ્યાબંધ સંતો, પયગંબરો, ધાર્મિક સુધારકો અને ફિલસુફોએ સંસ્કૃતિકરણની દિશા હંમેશ માટે બદલી નાંખી હતી.&lt;ref&gt;ટાર્નાસ, રિચર્ડ (1993) &quot;ધ લેસન ઓફ ધ વેસ્ટર્ન માઈન્ડ: અન્ડરસ્ટેન્ડિંગ ધ આઈડિયાઝ ધેટ હેવ શેપ્ડ અવર વર્લ્ડ&quot; (બેલ્લેટાઈન બુક્સ)&lt;/ref&gt; જુલિયન જેનેસે સુચવ્યુ હતું કે “દ્વીગૃહી મનના પતન” સાથે આ સંબંધ ધરાવે છે જે દરમિયાન આત્માના અવાજના બદલે અચેતન વિચારોને સરળતાપૂર્વક ઉદેશ્ય તરીકે સ્વીકરવામાં આવતી હતી. વિલિયમ એચ. મેકનેઈલે સુચવ્યું હતું કે ઇતિહાસનો આ સમયગાળો એવો છે કે જેમાં અગાઉ વિભક્ત થયેલા સભ્યતા વચ્ચે જોડાણની સંસ્કૃતિ જોડાઇ જે “ઓક્યૂમેન વચ્ચેની નિકટતા” દર્શાવતી હતી અને તેના કારણે ચીનથી ભૂમધ્ય સમુદ્રના પ્રદેશો સુધીના સામાજિક પરિવર્તનો દર્શાવાયા. આ વિચારોને તાજેતરમાં ક્રિસ્ટોફર ચેઝ-ડન અને વિશ્વ પ્રણાલીના સિદ્ધાંતવાદીઓએ ટેકો આપ્યો છે.

===અક્ષીય અને અક્ષીય પછીની સંસ્કૃતિઓ===
*આફ્રિકન સભ્યતાઓ
:
:*એક્ઝમ
:*ઘાના સામ્રાજ્ય
:*માલી સામ્રાજ્ય
:*શાંઘાઈ સામ્રાજ્ય
:*ગ્રેટ ઝીમ્બાબ્વે
:*કેનેમ સામ્રાજ્ય
:*બોર્નુ સામ્રાજ્ય
:*કોંગોનું રાજ્ય
* ભૂમધ્ય સમુદ્રના પ્રદેશોની સંસ્કૃતિઓ અને પ્રાચીન સમયગાળો
:
:* પ્રાચીન ગ્રીસ, પૌરાણિક ગ્રીસ અને હેલ્લેનીસ્ટિક સંસ્કૃતિ
:* ફોએનિસિઆ
:* રોમન સામ્રાજ્ય
:* ઈલિરિયા
:* લા ટેને કબિલાઓ
* મધ્ય પૂર્વીય સંસ્કૃતિઓ
:
:* એકેમેનિડ્સના સમયથી પર્સિયન સંસ્કૃતિ
:* અર્મેનિયન અને [[જ્યોર્જીયા (દેશ)|જ્યોર્જિયન]] સંસ્કૃતિ
:* જુડાઈઝમનું બીજું મંદિર
:* ફોએનિસિઅન સંસ્કૃતિ
:* [[ઇસ્લામ ધર્મ|ઈસ્લામિક]] સંસ્કૃતિ
* ભારતીય હિન્દુ અને બૌદ્ધ સંસ્કૃતિ
:
:* મૌર્ય અને મૌર્ય પછીની ભારતીય સંસ્કૃતિ
:* ઉત્તર ભારતમાં ગુપ્ત સામ્રાજ્ય
:* દક્ષિણ ભારતમાં ચોલા સામ્રાજ્ય
:* પ્રાચીન લંકાની સંસ્કૃતિ
* પૂર્વ એશિયન સંસ્કતિઓ
:
:* ચીની સંસ્કૃતિ
:* કોરિયન સંસ્કૃતિ
:* વિએતનામની સંસ્કૃતિ
:* જાપાનની સંસ્કૃતિ
* દક્ષિણ-પૂર્વ એશિયાની સંસ્કૃતિઓ
:
:* ફુનાન અને ચેન-લા
:* અંગકોર, ક્મ્બોડીયા
:* શ્રીવિજ્યા, સિંઘાસારી અને માજાપાહિત સંસ્કૃતિઓ
:* બર્મિઝ, થાઈ અને લાઓ
* મધ્ય એશિયન સંસ્કૃતિઓ
:
:* તિબેટીયન સંસ્કૃતિ
:* તૂર્કી અને મોંગલ સંસ્કૃતિ
* યુરોપીયન સંસ્કૃતિઓ
:
:* પશ્ચિમી ખ્રિસ્તી સમાજ
:* બેઝેન્ટીયમ અને પૂર્વીય રૂઢિવાદી ખ્રિસ્તી સમાજ
:* રશિયન સંસ્કૃતિ
* મેસો-અમેરિકન સંસ્કૃતિઓ
:
:* ટોલ્ટેક
:* કુસ્કોના રાજ્યો/ઈન્કા સામ્રાજ્ય
:* એઝટેક સંસ્કૃતિ
:* માયા સંસ્કૃતિ

15 અને 16મી સદીના સંશોધકોએ જ્યારથી જળમાર્ગ સંશોધનની શરૂઆત કરી ત્યારથી યુરોપીયન સરકાર, ઉદ્યોગ, વાણિજ્ય, સંસ્કૃતિનો પશ્ચિમ યુરોપથી અમેરિકા, દક્ષિણ આફ્રિકા, ઓસ્ટ્રેલિયા અને પૃથ્વીના બાકીના હિસ્સામાં નાના સામ્રાજ્યોમાં ફેલાવો થયો. આજે લાગી રહ્યું છે કે આપણે ગ્રહીય ઔદ્યોગિકરણ વિશ્વની સંસ્કૃતિના ભાગ સમાન છીએ જેમાં સંખ્યાબંધ રાષ્ટ્રો અને ભાષાઓ સમાયેલી છે, જે કેટલાક સંપર્કરહિત લોકોને બચાવે છે.


==સંદર્ભો==
===નોંધ===
{{Reflist|2}}

===ગ્રંથસૂચિ===
* {{cite book|last= Ankerl |first= Guy |title= Global communication without universal civilization |origyear= 2000 |series= INU societal research |volume= Vol.1: Coexisting contemporary civilizations: Arabo-Muslim, Bharati, Chinese, and Western |publisher= INU Press |location= Geneva |isbn= 2-88155-004-5 |pages=|year= 2000 }}
* [http://www.clashofcivilisations.com/ સંસ્કૃતિઓનો સંઘર્ષ અને અન્ય સંસ્કૃતિઓ અંગેની માહિતી] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090415210044/http://www.clashofcivilisations.com/ |date=2009-04-15 }}, સંઘર્ષ અને કલ્પનાની આસપાસની ચર્ચાઓ અને સમાચારો જેમકે સંસ્કૃતિઓ વચ્ચે ચર્ચા, સમાનતા, સ્વીકૃતિ વગેરે.
* [http://www.bbc.co.uk/religion/interactive/civilisations/ સંસ્કૃતિકરણ પર બીબીસી (BBC)]
* વિકિશનરીઃ [[wikt:civilization|સંસ્કૃતિકરણ]], [[wikt:civilize|સભ્ય]]
* {{cite book | last = Brinton | first = Crane (et al.) | authorlink = Crane Brinton | year = 1984 | title = A History of Civilization: Prehistory to 1715 | edition = 6th | publisher = [[Prentice Hall]] | location = Englewood Cliffs, N.J. | isbn = 0-13-389866-0}}
* {{cite book | last = Casson | first = Lionel | year = 1994 | title = Ships and Seafaring in Ancient Times | publisher = British Museum Press | location = London | isbn = 0-7141-1735-8}}
* {{cite book | last = Chisholm | first = Jane | coauthors = and Anne Millard | year = 1991 | title = Early Civilization | others = illus. Ian Jackson | publisher = Usborne | location = London | isbn = 1-58086-022-2}}
* {{cite book | last = Collcutt | first = Martin | coauthors = Marius Jansen, and Isao Kumakura | year = 1988 | title = Cultural Atlas of Japan | publisher = Facts on File | location = New York | isbn = 0-8160-1927-4}}
* {{cite book | last = Drews | first = Robert | year = 1993 | title = The End of the Bronze Age: Changes in Warfare and the Catastrophe ca. 1200 B.C. | publisher = Princeton University Press | location = Princeton | isbn = 0-691-04811-8}}
* {{cite book | last = Edey | first = Maitland A. | year = 1974 | title = The Sea Traders | publisher = [[Time-Life Books]] | location = New York | isbn = 0-7054-0060-3}}
* {{cite book | last = Fairservis | first = Walter A., Jr. | year = 1975 | title = The Threshold of Civilization: An Experiment in Prehistory | publisher = [[Scribner]] | location = New York | isbn = 0-684-12775-X}}
* {{cite book | last = Fernández-Armesto | first = Felipe | authorlink = Felipe Fernández-Armesto | year = 2000 | title = Civilizations | publisher = [[Macmillan]] | location = London | isbn = 0-333-90171-1}}
* {{cite book | last = Ferrill | first = Arther | year = 1985 | title = The Origins of War: From the Stone Age to Alexander the Great | publisher = [[Thames and Hudson]] | location = New York | isbn = 0-500-25093-6}}
* {{cite book | last = Fitzgerald | first = C. P. | year = 1969 | title = The Horizon History of China | publisher = American Heritage | location = New York | isbn = 0-8281-0005-5}}
* {{cite book | last = Fuller | first = J. F. C. | authorlink = J.F.C. Fuller | year = 1954-57 | title = A Military History of the Western World | others = 3 vols. | publisher = [[Funk &amp; Wagnalls]] | location = New York}}
*# ''પ્રાચીનકાળથી લેપાન્ટોના યુદ્ધ સુધી. ''  આઇએસબીએન(ISBN) 0-306-80304-6 (1987 પુનઃમુદ્રણ).
*# ''સ્પેનના અર્માન્ડાના પરાજયથી વોટરલૂના યુદ્ધ સુધી''  આઇએસબીએન(ISBN) 0-306-80305-4 (1987 પુનઃમુદ્રણ).
*# ''અમેરિકાના નાગરિક યુદ્ધથી બીજા વિશ્વયુદ્ધના અંત સુધી''  આઇએસબીએન(ISBN) 0-306-80306-2 (1987 પુનઃમુદ્રણ).
* {{cite book | last = Gowlett | first = John | year = 1984 | title = Ascent to Civilization | publisher = Collins | location = London | isbn = 0-00-217090-6}}
* {{cite book | last = Hawkes | first = Jacquetta | authorlink = Jacquetta Hawkes | year = 1968 | title = Dawn of the Gods | publisher = [[Chatto &amp; Windus]] | location = London | isbn = 0-7011-1332-4}}
* {{cite book | last = Hawkes | first = Jacquetta | coauthors = with David Trump | year = 1976 | title = The Atlas of Early Man | publisher = [[Dorling Kindersley]] | location = London | isbn = 0-312-09746-8 (1993 reprint)}}
* {{cite book | last = Hicks | first = Jim | year = 1974 | title = The Empire Builders | publisher = Time-Life Books | location = New York}}
* {{cite book | last = Hicks | first = Jim | year = 1975 | title = The Persians | publisher = Time-Life Books | location = New York}}
* {{cite book | last = Johnson | first = Paul | authorlink = Paul Johnson (writer) | year = 1987 | title = A History of the Jews | publisher = [[Weidenfeld and Nicolson]] | location = London | isbn = 0-297-79091-9}}
* {{cite book | last = Jensen | first = Derrick | authorlink = Derrick Jensen | year = 2006 | title = [[Endgame (Derrick Jensen books)|Endgame]] | publisher = [[Seven Stories Press]] | location = New York | isbn = 978-1-58322-730-5}}
* {{cite book | last = Keppie | first = Lawrence | year = 1984 | title = The Making of the Roman Army: From Republic to Empire | publisher = Barnes &amp; Noble | location = Totowa, N.J. | isbn = 0-389-20447-1}}
* કોરોતાયેવ, એન્ડ્રે, ''વિશ્વના ધર્મો અને જૂના વિશ્વની ઓઈકુમેને સંસ્કૃતિનો સામાજિક ઉત્કર્ષઃ સામસામી-સાંસ્કૃતિક કલ્પના''  લેવિસ્ટન ન્યૂ યોર્કઃ એડવીન મેલ્લેન પ્રેસ, 2004 આઇએસબીએન(ISBN) 0-907061-05-0
* ક્રેડિન નિકોલે. સંસ્કૃતિકરણ માટેનો પુરાતત્વિય માપદંડ ''સમાજિક ઉત્કર્ષ અને ઇતિહાસ'' , ભાગ. 5, ક્રમ 1 (2006): 89-108. આઈએસએસએન(ISSN) 1681-4363.
* {{cite book | last = Lansing | first = Elizabeth | year = 1971 | title = The Sumerians: Inventors and Builders | publisher = McGraw-Hill | location = New York | isbn = 0-07-036357-9}}
* {{cite book | last = Lee | first = Ki-Baik | year = 1984 | title = A New History of Korea | others = trans. Edward W. Wagner, with Edward J. Shultz | publisher = [[Harvard University Press]] | location = Cambridge | isbn = 0-674-61575-1}}
* {{cite book | last = McGaughey | first = William | year = 2000 | title = Five Epochs of Civilization | publisher = Thistlerose Publications | isbn = 0-9605630-3-2 |location=Minneapolis}}
* {{cite book | last = Nahm | first = Andrew C. | year = 1983 | title = A Panorama of 5000 Years: Korean History | publisher = Hollym International | location = Elizabeth, N.J. | isbn = 0-930878-23-X}}
* {{cite book | last = Oliphant | first = Margaret | year = 1992 | title = The Atlas of the Ancient World: Charting the Great Civilizations of the Past | publisher = Ebury | location = London | isbn = 0-09-177040-8}}
* {{cite book | last = Rogerson | first = John | year = 1985 | title = Atlas of the Bible | publisher = [[Infobase Publishing]] | location = New York | isbn = 0-8160-1206-7}}
* {{cite book | last = Sandall | first = Roger | authorlink = Roger Sandall | year = 2001 | title = The Culture Cult: Designer Tribalism and Other Essays | publisher = Westview | location = Boulder, Colo. | isbn = 0-8133-3863-8}}
* {{cite book | last = Sansom | first = George | year = 1958 | title = A History of Japan: To 1334 | publisher = Stanford University Press | location = Stanford | isbn = 0-8047-0523-2 (1996 reprint)}}
* {{cite book | last = Southworth | first = John Van Duyn | year = 1968 | title = The Ancient Fleets: The Story of Naval Warfare Under Oars, 2600 B.C.–1597 A.D. | publisher = Twayne | location = New York}}
* {{cite book | last = Thomas | first = Hugh | authorlink = Hugh Thomas (historian) | year = 1981 | title = An Unfinished History of the World | edition = rev. | publisher = Pan | location = London | isbn = 0-330-26458-3}}
* {{cite book | last = Yap | first = Yong | coauthors = and Arthur Cotterell | year = 1975 | title = The Early Civilization of China | publisher = Putnam | location = New York | isbn = 0-399-11595-1}}
* એ. ન્યૂરી યુર્ડુસેવ, આંતરરાષ્ટ્રીય સંબંધો અને ઇતિહાસની ફિલસુફીઃ સંસ્કૃતિકરણ અભિગમ(બેસિંગસ્ટોકઃ પેલગ્રેવ મેકમિલન, 2003)
* {{cite book | last = Beck | first = Roger B. | authorlink = | coauthors = Linda Black, Larry S. Krieger, Phillip C. Naylor, Dahia Ibo Shabaka, | title = World History: Patterns of Interaction | publisher = McDougal Littell | year = 1999 | location = Evanston, IL | pages = | url = | doi = | id = | isbn = 0-395-87274-X }}

[[Category:લોકોની માનવશાસ્ત્ર વિષયક શ્રેણી]]
[[Category:સાંસ્કૃતિક માનવશાસ્ત્ર]]
[[Category:સાંસ્કૃતિક ઇતિહાસ]]
[[Category:સમાજ]]
[[Category:ઇતિહાસના સિદ્ધાંતો]]
[[Category:સામાજિક સંસ્કૃતિનો ઉદય]]
[[Category:સાંસ્કૃતિક ભૂગોળ]]
[[Category:સંસ્કૃતિ]]
[[Category:સંસ્કૃતિઓ]]</text>
      <sha1>axtbivpehsbgp3bz1am9tng6i9nzg5m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>મોનોરેલ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>30069</id>
    <revision>
      <id>873164</id>
      <parentid>872358</parentid>
      <timestamp>2024-10-19T23:30:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>63183</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>873164</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="45653" sha1="5oh6oqu5snqlg16pks1ojx3l7vjd9ex" xml:space="preserve">'''મોનોરેલ''' રેલવે આધારિત પરિવહન વ્યવસ્થા છે, જેમાં એક પાટા પર ટ્રેન ચાલે છે અને તે પાટા એકમાત્ર ટેકા અને તેના માર્ગદર્શક તરીકે કામ કરે છે. આ સિસ્ટમના બીમ અથવા આવા બીમ કે ટ્રેક પર ચાલતા વાહનોનું વર્ણન કરવા માટે આ શબ્દનો વિવિધ રીતે ઉપયોગ થાય છે. આ શબ્દસમૂહમાં ‘''મોનો'' ’(એક) અને ‘''રેલ'' ’ એવા બે શબ્દોનું સંયોજન થયું છે અને આ શબ્દ 1897ની શરૂઆતમાં ઉદભવ્યો હતો,&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.etymonline.com/index.php?term=monorail |title=Etymology Online entry for monorail |publisher=Etymonline.com |date= |access-date=2010-09-11}}&lt;/ref&gt; શરૂઆતની સિસ્ટમમાં લોખંડના પાટાનો ઉપયોગ થતો હતો. આ પરિવહન વ્યવસ્થા ઘણીવાર રેલવે તરીકે ઓળખાય છે.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://dictionary.reference.com/browse/monorail |title=Dictionary.com definitions of monorail |publisher=Dictionary.reference.com |date= |access-date=2010-09-11}}&lt;/ref&gt;રોજબરોજની ભાષામાં ‘મોનોરેલ’ શબ્દ કોઇપણ સ્વરૂપની એલિવેટેડ રેલવે અથવા પીપલમુવરનું વર્ણન કરવા ખોટી રીતે ઘણીવાર વપરાય છે.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.monorails.org/tMspages/WhatIs.html |title=Quite often, some of our friends in the press and public make the assumption that any elevated rail or peoplemover is a monorail. |publisher=Monorails.org |date= |access-date=2010-09-11}}&lt;/ref&gt; હકીકતમાં આ શબ્દ તેના એલિવેશન નહીં, પરંતુ પાટાના પ્રકારનો ઉલ્લેખ કરે છે.

== બીજી પરિવહન વ્યવસ્થા સાથેનો તફાવત ==
એરપોર્ટ  ટ્રાન્સફર અને કેટલીક મધ્યમ ક્ષમતાની મેટ્રો સિસ્ટમના પરિવહન બજારમાં મોનોરેલ સિસ્ટમનો પણ સહિયારો ઉપયોગ જોવા મળે છે. બીજા પરિવહન માધ્યમોથી મોનોરેલ સિસ્ટમને અલગ પાડવા માટે મોનોરેલ સોસાયટી મોનોરેલની વ્યાખ્યાને વધુ સ્પષ્ટ કરતા કહે છે કે મોનોરેલ સિસ્ટમના બીમ વાહન કરતા નાના હોય છે.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.monorails.org/tMspages/WhatIs.html |title=Monorail Society, What is a monorail? |publisher=Monorails.org |date= |access-date=2010-09-11}}&lt;/ref&gt;

=== સમાનતા ===
મોનોરેલ ઘણીવાર જમીનથી અધ્ધર પાટા ધરાવતી (એલિવેટેડ)  હોય છે, પરંતુ તે માત્ર એલિવેટેડ હોતી નથી, જેનાથી ઘણીવાર ડોકલેન્ડ લાઇટ રેલવે, વાનકુવર સ્કાયટ્રેન અને જેએફકે (JFK) એરટ્રેન જેવી બીજા એલિવેટેડ સિસ્ટમ્સ સાથે તેને જોડી દેવામાં આવે છે. મોનોરેલ વાહનો પ્રથમ દ્રષ્ટીએ અન્ય લાઇટ રેલ જેવી જ લાગે છે અને તે માનવસહિત કે માનવરહિત હોઈ શકે છે. મોનોરેલ વાહનો સાંઘાથી જોડાયેલા એક એકમના એકમાત્ર ફોર્મેટમાં અથવા ‘ટ્રેન’માં જોડાયેલા બહુવિધ એકમોના ફોર્મેટમાં હોય છે. બીજી આધુનિક એડવાન્સ રેપિડ ટ્રાન્ઝિટ સિસ્ટમ્સ સાથેની સમાનતા એ છે કે કેટલીક મોનોરેલ લિનિયર ઇન્ડક્શન મોટરથી સંચાલિત હોય છે. બે પાટાની રેલવે વ્યવસ્થા સાથેની સમાનતા એ છે કે આ વાહનો બોગી મારફત બીમ સાથે જોડાયેલા હોય છે, તેનાથી આ વાહનો વળાંક લઈ શકે છે.

=== તફાવત ===
ટ્રામ્સ અને લાઇટ રેલ વ્યવસ્થાથી તદ્દન અલગ રીતે આધુનિક મોનોરેલને બીજા ટ્રાફિક અને પદયાત્રીથી હંમેશા અલગ કરવામાં આવે છે. મોનોરેલમાં એક માત્ર બીમનો સપોર્ટ હોય છે અને આ બીમ તેના દિશાસૂચક બને છે. આની સામે સપોરો મ્યુનિસિપલ સબવે જેવી રબર ટાયરની મેટ્રો અથવા ટ્રાન્સલોહર જેવી ગાઇડેડ બસ કે ટ્રામ્સમાં અલગ દિશાસૂચક વ્યવસ્થા હોય છે. મોનોરેલ પેન્ટોગ્રાફનો ઉપયોગ કરતી નથી.

=== મેગ્લેવ ===
મોનોરેલ સોસાયટીના બીમની પહોળાઈના માપદંડ હેઠળ તમામ નહીં, પરંતુ ટ્રાન્સરેપિડ અને લિનિમો જેવી કેટલીક મેગ્લેવ સિસ્ટમને મોનોરેલ ગણવામાં આવે છે. મેગ્લેવને તમામ મોનોરેલ સિસ્ટમ્સથી અલગ પાડતો મુખ્ય તફાવત એ છે કે મેગ્લેવ ક્યારેય બીમ પર દોડતી નથી.

== ઇતિહાસ ==
[[ચિત્ર:Einschienerp.jpg|thumb|200px|right|બ્રેનન અને શેર્લની ગાઇરોસ્કોપિકલી બેલેન્ડ મોનોરેલ (1907)]]

=== પ્રારંભિક વર્ષો ===
સૌ પ્રથમ મોનોરેલ રશિયામાં ઇવાન એલમાનોવએ વર્ષ 1820માં બનાવી હતી. 19મી સદીની શરૂઆતથી પરંપરાગત રેલવેની વિકલ્પ તરીકે મોનોરેલનું નિર્માણ કરવાના પ્રયાસો ચાલુ થયા હતા. સૌ પ્રથમ પેટન્ટ 1821માં યુકેમાં હેનરી પાલ્મેરે મેળવ્યા હતા અને દક્ષિણ-પૂર્વ [[લંડન]]ના ડેપફોર્ડ ડોકયાર્ડમાં આ ડિઝાઇનનો ઉપયોગ કરાયો હતો તેમજ હાર્ટફોર્ડશાયર ચેશંટ નજીકની પત્થરોની ખાણમાંથી પત્થરોની હેરફેર કરવા લી નદી સુધી નાની લાઇન નાંખવામાં આવી હતી. ચેશંટ લાઇન નોંધપાત્ર છે, કારણ કે તે મુસાફરોને લઈ જતી વિશ્વની પ્રથમ મોનોરેલ તેમજ હાર્ટફોર્ડશાયરમાં ખોલવામાં આવેલી પ્રથમ રેલવેલાઇન છે.&lt;ref&gt;{{cite web|title=Finchley Society Annual General Meeting Minutes|author=Finchley Society|url=http://www.finchleysociety.org.uk/Newsletters/1990s/1997/6-97.pdf|date=1997-06-26|access-date=2009-04-03|archive-date=2015-09-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20150923061049/http://www.finchleysociety.org.uk/Newsletters/1990s/1997/6-97.pdf|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|title=June 25 - Today in Science History|author=Today in Science History|url=http://www.todayinsci.com/6/6_25.htm|access-date=2009-04-03}}&lt;/ref&gt;

1879માં હેડોન અને સ્ટ્રીંગફેલોએ સ્વતંત્ર રીતે ‘વન રેલ’ સિસ્ટમની દરખાસ્ત કરી હતી, જેમાં ઇન્વર્ટેડ &quot;/\&quot; રેલનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો હતો. આ સિસ્ટમ લશ્કરી ઉપયોગ માટેની હતી અને તેને ‘સસ્તી રેલવે’ તરીકે સામાન્ય નાગરિકોના ઉપયોગની સિસ્ટમ તરીકે પણ જોવામાં આવતી હતી.  &lt;ref&gt;{{cite web |url=http://newspapers.nla.gov.au/ndp/del/article/1376851?searchTerm=cheap+railway#pstart72945 |title=NLA Australian Newspapers - article display |publisher=Newspapers.nla.gov.au |date= |access-date=2010-09-11 }}{{Dead link|date=જુલાઈ 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;

શરૂઆતની ડિઝાઇનમાં પરંપરાગત રેલવેના ડબલ ટ્રેકના વિકલ્પ તરીકે બે કોરવાળા એક જ મેટલ પાટાનો ઉપયોગ કેન્દ્રવર્તી વિચાર હતો. આ પાટા પરના વ્હિલ મોનોરેલ કારને દિશા સૂચવે છે અને સપોર્ટ કરે છે. હાલમાં અસ્તિત્વ ધરાવતું સસ્પેન્ડેડ વર્ઝન વુપરર્ટલ મોનોરેલ છે.  1990ના દાયકા સુધીમાં સીંગલ રેલ પાટાના ટોચ પર ગાયરોસ્કોપિકની મદદથી સંતુલિત કાર સાથે ગાયરો મોનોરેલનું પરીક્ષણ કરવામાં આવ્યું હતું,પરંતુ પ્રતિકૃતિ મોડલ સિવાય તેનો આગળ વિકાસ થઈ શક્યો ન હતો. [[ભારત]]ના [[પંજાબ]]ના પટિયાલા સ્ટેટ મોનોરેલ ટ્રાન્સવેમાં ઉપયોગ થયેલી ઇવિંગ સિસ્ટમ હાઇબ્રિડ મોડલ આધારિત છે, તેમાં વજનના વહન માટે સીંગલ રેલ છે અને સંતુલન માટે વધારાનું વ્હીલ છે. વ્યવહારુ ઉપયોગમાં લેવામાં આવી હોય તેવી પ્રથમ સિસ્ટમ્સમાં ફ્રાન્સના ઇજનેર ચાર્લી લાર્ટિગની સિસ્ટમનો સમાવેશ થાય છે, તેમણે આયર્લેન્ડમાં બેલીબુનિયન અને લિસ્ટોવેલ વચ્ચે મોનોરેલ લાઇન નાંખી હતી, જેને 1888માં ખોલવામાં આવી હતી અને 1924માં બંધ કરવામાં આવી હતી (આયર્લેન્ડના આંતરિક યુદ્ધને કારણે નુકસાન થવાથી). લાર્ટિગ સિસ્ટમમાં વજનવહન માટેના સિંગલ પાટા અને સંતુલન માટે નીચા, બાહ્ય રેલ પાટાનો એટલે કે ત્રિકોણાકારમાં ત્રણ પાટાનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો હતો.સંભવત પ્રથમ મોનોરેલ લોકોમોટિવ 0-3-0 સ્ટીમ લોકોમોટિવ એન્જિન હતું.

=== 1900થી-1950ના દાયકા ===
બેહર સિસ્ટમનો ઉપયોગ કરીને હાઇસ્પીડ મોનોરેલને લીવરપુલ અને માન્ચેસ્ટર વચ્ચે નાંખવાની 1901માં દરખાસ્ત કરવામાં આવી હતી.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://newspapers.nla.gov.au/ndp/del/article/10566928?searchTerm=monorail#pstart327212 |title=NLA Australian Newspapers - article display |publisher=Newspapers.nla.gov.au |date= |access-date=2010-09-11 }}{{Dead link|date=જુલાઈ 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;

1910માં અલાસ્કાની કોલસાની ખાણ માટે બેન્નન મોનોરેલનો ઉપયોગ કરવાની વિચારણા કરવામાં આવી હતી.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://newspapers.nla.gov.au/ndp/del/article/5260767?searchTerm=monorail#pstart946719 |title=NLA Australian Newspapers - article display |publisher=Newspapers.nla.gov.au |date=1910-09-05 |access-date=2010-09-11 }}{{Dead link|date=જુલાઈ 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;

20મી સદીના પ્રથમ ભાગમાં ઘણી ડિઝાઇનના પ્રસ્તાવ થયા હતા, પરંતુ તે ડિઝાઇન માત્ર વિચારણા હેઠળ રહી હતી અને ટૂંકાગાળા માટેની પ્રતિકૃતિ બનીને રહી ગઈ હતી.

=== 1950થી-1980ના દાયકા ===
20મી સદીની બીજા ભાગમાં મોનોરેલની ડિઝાઇનમાં મોટા બીમ કે ગર્ડર આધારિત ટ્રેકનો ઉપયોગ કરવાનું નક્કી થયું હતું, જેમાં વાહનને વ્હિલનું એક જૂથ ટેકો આપે છે અને બીજુ જૂથ તેને ગતિ આપે છે. આ ડિઝાઇન આધારિત વાહનો બીમમાંથી સપોર્ટ, સસ્પેન્શન અને કેન્ટીલિવર મેળવે છે. 1950ના દાયકામાં અલવેગ (ALWEG) સ્ટ્રેડલ ડિઝાઇન બહાર આવી હતી, તે પછી અપડેટ થયેલી સસ્પેન્ડેડ સેફેજ (SAFEGE) સિસ્ટમ આવી હતી. અલવેગ (ALWEG)ની ટેકનોલોજીના વિવિધ વર્ઝનનું હાલમાં બે સૌથી મોટા મોનોરેલ ઉત્પાદકો હિટાચી મોનોરેલ અને બોમ્બાર્ડિયર ઉપયોગ કરે છે.આ સમયગાળામાં કેલિફોર્નિયાના ડિઝનીલેન્ડ, ફ્લોરિડાના વોલ્ટ ડીઝની વર્લ્ડ, સીએટલ, જાપાન અને બીજા ઘણા સ્થળોએ મોનોરેલ શરૂ કરવામાં આવી હતી. એક્ઝિબિશન અને મનોરંજન પાર્કમાં ભાવિ ટેકનોલોજી તરીકે મોનોરેલનો ખૂબ પ્રચાર કરવામાં આવ્યો હતો, હાલમાં પણ આ સિસ્ટમના વારસો આવા સ્થળે જોવા મળે છે. જોકે પરંપરાગત પરિવહન વ્યવસ્થાની સરખામણીમાં મોનોરેલનો નહિવત ઉપયોગ થયો હતો.એર ટ્રાવેલ અને શોપિંગ મોલના ઉદભવ સાથે ખાનગી ધોરણે મોનોરેલનો ઉપયોગ થવા લાગ્યો હતો અને શટલ પ્રકારની ઘણી મોનોરેલ સિસ્ટમ તૈયાર કરવામાં આવી હતી. 

=== જાહેર પરિવહનના માધ્યમ તરીકે મોનોરેલની વિભાવના ===
[[ચિત્ર:LasVegasMonorailCC.JPG|thumb|લાસ વેગાસ કન્વેન્શન સેન્ટર સ્ટેશનની લાસ વેગાસ મોનોરેલ ]]

1950થી 1980 દરમિયાન [[મોટરગાડી|ઓટોમોબાઇલ]]ની સ્પર્ધાને કારણે જાહેર પરિવહન વ્યવસ્થા તરીકે મોનોરેલની વિભાવનને નુકસાન થયું હતું. સસ્તા અને પરિપક્વ વિકલ્પો ઉપલબ્ધ હોય ત્યારે સફળ પૂરવાર ન થયેલી ઊંચા ખર્ચની મોનોરેલ સિસ્ટમ માટે રોકાણ કરવામાં પરિવહન સત્ત્તાવાળાઓના ખચકાટને કારણે પણ મોનોરેલને અસર થઈ છે. વધુમાં ઘણી સ્પર્ધાત્મક મોનોરેલ ટેકનોલોજી છે, જે તેમને પોતાને નુકસાન કરે છે. અલવેગ કોન્સોર્ટિયમે લોસ એન્જેલસમાં મોટી મોનોરેલ સિસ્ટમના નિર્માણ માટે તેના સંચાલકીય હકો પોતાની પાસે રાખવાના બદલામાં ભંડોળ પૂરું પાડવાની દરખાસ્ત કર્યા પછી 1963માં ઊંચા ખર્ચ થતો હોવાની માન્યતા સામે સૌથી મોટો પડકાર ઊભો થયો હતો. આ દરખાસ્તને સિટી ઓથોરિટીએ ફગાવી દીધી હતી અને તેની જગ્યાએ કોઇ સિસ્ટમની તરફેણ કરી ન હતી, પરંતુ પછીથી સબવે સિસ્ટમને ટીકા થઈ હતી, કારણ કે આ સિસ્ટમ તેની યોજના મુજબ વિસ્તરી શકી ન હતી.પરિવહન વ્યવસ્થા તરીકે ઉપયોગ કરવાની યોજના સાથે નાંખવામાં આવી હતી તેવી કેટલીક મોનોરેલ હાલમાં [[પર્યટન|પ્રવાસન]] ઉપયોગથી થતી આવકને કારણે અસ્તિત્વ ધરાવે છે, કારણ કે ઊંચા મોનોરેલ ટ્રેકને કારણે પ્રવાસીઓને અનોખા દ્રશ્ય જોવા મળે છે.

=== પુનરુત્થાન ===
1890ના દાયકા પછીથી ટ્રાફિકમાં અને શહેરીકરણમાં વધારાની સાથે જાહેર પરિવહન વ્યવસ્થામાં ઉપયોગ માટે મોનોરેલ માટેના આકર્ષણમાં ફરી વધારો થયો હતો, જેમાં [[જાપાન]]માં મોનોરેલનો પ્રારંભિક ઉપયોગ થયો હતો અને હાલમાં [[મલેશિયા]]માં તેનો ઉપયોગ થાય છે. વિશ્વની સૌથી વ્યસ્ત મોનોરેલ લાઇન ટોકિયો મોનોરેલ દરરોજ સરેરાશ 127,000 મુસાફરોને લઈ જાય છે અને તેમાં 1964 પછીથી આશરે 1.5 અબજથી વધુ લોકોએ મુસાફરી કરે છે.&lt;ref&gt;{{cite news | last =  | first =  | coauthors =  | title = 1.5 billionth rides monorail to Haneda | work =  | pages =  | language =  | publisher = Japan Times | date = 2007-01-24 | url = http://search.japantimes.co.jp/cgi-bin/nb20070125a2.html | access-date = 2007-01-24 | archive-date = 2012-07-19 | archive-url = https://archive.is/20120719134846/search.japantimes.co.jp/cgi-bin/nb20070125a2.html | url-status = dead }}&lt;/ref&gt; અનોખા નાના અંતરના સ્થળો અને મનોરંજન પાર્કમાં પણ તેનો ઉપયોગ ચાલુ રહ્યો છે.આધુનિક જાહેર પરિવહન મોનોરેલ વ્યવસ્થા અલવેગ (ALWEG) બીમ અને ટાયર સિસ્ટમ સાથે ઠરીઠામ થઈ છે, કારણ કે માત્ર બે સસ્પેન્ડેડ સિસ્ટમની મોનોરેલનો વ્યાપક ઉપયોગ થયો છે. મોનોરેલના માળખાને મેગ્લેવ ટ્રેનમાં પણ અપનાવવામાં આવ્યું છે.

== પ્રકારો અને ટેકનિકલ પાસા ==
[[ચિત્ર:Schwebebahn ueber Strasse.jpg|thumb|right|વુપર્ટેલ શ્વાબેબાહન, વિશ્વની પ્રથમ સસ્પેન્ડેડ મોનોરેલ ]]
આધુનિક મોનોરેલ વિશાળ અને મજબૂત બીમ આધારિત છે, આ બીમ પર મોનોરેલ દોડે છે. મોનોરેલની સંખ્યાબંધ ડિઝાઇન છે, જેને વ્યાપક સંદર્ભમાં બે વર્ગ એટલે કે ''સ્ટ્રેડલ બીમ''  અને ''સસ્પેન્ડેડ''  મોનોરેલમાં વિભાજિત કરવામાં આવે છે.હાલમાં ઉપયોગમાં લેવામાં આવતો મોનોરેલનો સૌથી સામાન્ય પ્રકાર ''સ્ટ્રેડલ-બીમ મોનોરેલ''  છે, જેમાં ટ્રેન બેથી ત્રણ ફૂટ (~0.6-0.9 m) પહોંળા રિઇન્ફોર્સ્ડ કોન્ક્રીટના બીમ પર દોડે છે. રબર ટાયર બીમની ટોચની સપાટીને તેમજ વાહનના સંતુલન માટે બંને બાજુની ધારના સંપર્કમાં આવે છે. સ્ટ્રેડલ બીમ મોનોરેલને જર્મનીની કંપની અલવેગ (ALWEG) દ્વારા લોકપ્રિય બનાવવામાં આવી છે. [[ફ્રાન્સ]]ની કંપની સેફેજ (SAFEGE) દ્વારા વિકસિત ''સસ્પેન્ડેડ મોનોરેલ''  પણ બીજો એક પ્રકાર છે, જેમાં ટ્રેન ઉપરના વ્હીલ કેરિજ નીચે લટકતી હોય છે અને ગતિ કરે છે. આ પ્રકારની ડિઝાઇનમાં કેરિજ વ્હિલ સિંગલ બીમમાં હોય છે અને તેના આધારે ગતિ કરે છે. છીબા અર્બન મોનોરેલ હાલમાં વિશ્વનું સૌથી મોટું સસ્પેન્ડેડ મોનોરેલ નેટવર્ક છે.

=== ઊર્જા ===
મોટા ભાગની તમામ મોનોરેલમાં ડ્યુઅલ થર્ડ રેલ દ્વારા ઇલેક્ટ્રિક મોટર્સનો ઊર્જા તરીકે ઉપયોગ કરવામાં આવે છે, આ મોટર્સને ગાઇડન્સ બીમમાં આવેલા કે તેની સાથે જોડાયેલી ઇલેક્ટ્રીકલ ચેનલ કે વાયર મારફત ઊર્જાનો પુરવઠો મળે છે. જોકે ડીઝલથી ચાલતી મોનોરેલ સિસ્ટમ પણ અસ્તિત્વ ધરાવે છે.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.monorails.org/tMspages/Metrail1.html |title=Metrail Test Track Photo Essay - page one of three |publisher=Monorails.org |date=2002-10-18 |access-date=2010-09-11}}&lt;/ref&gt;

=== મેગ્નેટિક લેવિટેશન ===
[[ચિત્ર:Transrapid 08.jpg|right|thumbnail|મોનોરેલ ટ્રેક પર ટ્રાન્સરેપિડ મેગ્લેવ ]]
જર્મનીની ટ્રાન્સરેપિડ દ્વારા વિકસિત મેગ્નેટિક લેવિટેશન ટ્રેન (મેગ્લેવ) સિસ્ટમ્સ ખાસ કરીને સ્ટ્રેડલ પ્રકારની મોનોરેલ છે, કારણ કે તે ખૂબ જ સ્થિર છે તેમજ તેમાં પુરપાટ ઝડપમાં ઝડપથી ઘટાડો કરી શકાય છે. મેગ્લેવ ટ્રેન તેની સંપૂર્ણ સ્પીડે દોડતી હોય ત્યારે તે તેના પાટાથી અધ્ધર થઈ જાય છે અને તેથી પાટા સાથે તેનો સીધો સંપર્ક રહેતો નથી. મેગ્લેવ કોઇ પણ પ્રકારની સૌથી વધુ ઝડપી ટ્રેન છે. પ્રયોગાત્મક જેઆર-મેગ્લેવમાં પ્રતિકલાક 581 કિમી (પ્રતિ કલાક 361 માઇલ)ની સ્પીડ નોંધાઈ હતી. કમર્શિયલ શાંઘાઇ મેગ્લેવ ટ્રેન પ્રતિકલાક 501 કિમી (પ્રતિકલાક 311 માઇલ)ની ઝડપે દોડે છે.જાપાનની લિનિમો (2003) જેવી શહેરી પરિવહન વ્યવસ્થા માટે ઓછી ગતિની મેગ્લેવ મોનોરેલ પણ છે.

=== ફેરબદલ ===
[[ચિત્ર:Osaka switches tms.jpg‎|thumb|ઓસાકા મોનોરેલની સ્ટોરેજ સુવિધા ખાતે પાટાના ફેરબદલ.]]કેટલીક પ્રારંભિક મોનોરેલ સિસ્ટમ્સ તેમજ 1901માં શરૂ થયેલી અને હજુ પણ કાર્યરત ખાસ કરીને વુપેર્ટલ (જર્મની)ની સસ્પેન્ડેડ મોનોરેલ એવી ડિઝાઇન છે કે તેમાં એક પાટા પરથી બીજા પાટા પર ફેરબદલ કરવાનું મુશ્કેલ બને છે. બીજી કેટલીક મોનોરેલ સિસ્ટમ્સ લાંબા પાટા અથવા નિર્ધારિત સ્ટેશન વચ્ચે કાર્યરત બનીને શક્ય હોય ત્યા સુધી પાટાના ફેરબદલને ટાળે છે, જેનું ઉદાહરણ વોશિંગ્ટનના સીએટલની મોનોરેલ છે.હાલની કાર્યરત મોનોરેલ ભૂતકાળની મોનોરેલની સરખામણીમાં વધી સારી રીતે પાટા ફેરબદલ કરવાની ક્ષમતા ધરાવે છે. સસ્પેન્ડેડ મોનોરેલના કિસ્સામાં એક પાટા પરથી બીજા પાટા પર જવા માટે બીમવેમાં ગતિશીલ વ્હિલ રાખી શકાય છે. 

[[ચિત્ર:SydneyMonorail1 gobeirne.jpg|thumb|right|એક નેટવર્કના ઉપયોગ મારફત ફેરબદલ ટાળતી સિડનીની મેટ્રો મોનોરેલ.]]
સ્ટેડલ બીમ મોનોરેલમાં પાટાના ફેરબદલ માટે બીમના માળખામાં ફેરબદલ જરૂરી બને છે, જેને લગભગ નિષાધાત્મક મુશ્કેલ કાર્યપદ્ધતિ ગણવામાં આવતી હતી. જોકે હવે આ સિદ્ધ કરવાનો સૌથી સામાન્ય માર્ગ વાહન, બીમ અને તેના પોતાના માળખાનો વજન સહન કરી શકે તેવા મજબૂત પ્લેટફોર્મની ટોચ પર ગતિશીલ ઉપકરણ મુકવાનો છે.  વિવિધ વિભાગ ધરાવતા બીમ ટ્રેનને ઇચ્છનિય દિશામાં મોકલવા માટે રોલરની મદદથી એક બીમનું બીજા બીમ સાથે  સંયોજન કરવામાં આવે છે. મૂળમાં અલવેગે વિકસિત કરેલું આ માળખુ 12 સેકન્ડમાં ફેરબદલને પૂર્ણ કરી શકે છે.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.monorails.org/tMspages/switch.html|title=The Switch Myth|access-date=2007-01-15}}&lt;/ref&gt; આમાંથી કેટલાંક બીમ સાથે લાંબો માર્ગ બનાવવામાં આવે છે જે બીજા કેટલાંક બીમની વચ્ચે ફેરબદલને શક્ય બનાવે છે અને ઘણીવાર તે રેલવેના પાટાના બેવડા ફેરબદલને પણ શક્ય બનાવે છે. સ્ટોરેજ કે રિપેરિંગ શોપમાં થાય છે તેમ એક બીમ પરથી બીજા બીજીમાં મોનેરેલના સ્થળાંતર કરી શકે છે તેવા કિસ્સામાં ગતિશીલ બીમની સિસ્ટમનો ઉપયોગ થઈ શકે છે અને ટ્રાવેલિંગ બીમનો રેલરોડથી અલગ ટ્રાન્સફર ટેબલનો ઉપયોગ કરાતો નથી. ઓછામાં ઓછા એક મોનોરેલ વાહનનું વહન કરી શકે તેટલી લંબાઇ ધરાવતા સિંગલ બીમને એન્ટ્રી બીમ સાથે જોડવામાં આવે છે. બાદમાં સમગ્ર બીમ ઇચ્છિત સ્ટોરેજ બીમ સાથે એલાઇન થવા વાહનની સાથે ચાલે છે.

== લાભ અને ગેરલાભ ==
[[ચિત્ર:TamaMonorail0841.jpg|thumb|right|ઊચ્ચ ક્ષમતાની ટેમા ટોશી મોનોરેલ લાઇન.]]

=== લાભ ===
*પરંપરાત રેલવે માળખા કરતા મોનોરેલનો પ્રાથમિક લાભ એ છે કે તેમાં સીધી અને ઊભી એમ બંને સંદર્ભમાં ઓછી જગ્યાની જરૂર પડે છે. મોનેરલ વાહનો બીમ કરતા મોટા હોય છે અને મોનોરેલ સિસ્ટમ સામાન્ય રીતે એલિવેટેડ હોય છે, જેથી સહાયક થાંભલા માટે ઓછામાં ઓછી જગ્યાની જરૂર પડે છે.
*સમાન ક્ષમતાની પરંપરાગત રેલવે લાઇનને એલિવેટેડ કરવાની સરખામણીમાં મોનોરેલ પાટાના નિર્માણમાં ઓછો ખર્ચ થાય છે.
*જમીન પર ઓછી જગ્યાને કારણે મોનોરેલને પરંપરાગત એલિવેટેડ રેલ લાઇન કરતા વધુ આકર્ષક માનવામાં આવે છે. વધુમાં મોનોરેલ આકાશની નહિવત જગ્યા રોકે છે. 
*મોનોરેલ તેની ડિઝાઇનને કારણે બીજા માર્ગોથી અલગ કરેલી સિસ્ટમ છે. તેમાં હાલના પરિવહન માધ્યમ સાથે સંપર્ક થતો નથી. 
*મોનોરેલ વધારે અવાજ કરતી નથી, કારણ કે આધુનિક મોનોરેલમાં રબરના વ્હિલ હોય છે અને તે ક્રોન્ક્રીટના પાટા પર દોડે છે. (જોકે પેરિસ મેટ્રોની કેટલીક રેલલાઇન અને મોન્ટરીયલ મેટ્રો અને મેક્સિકો સિટી મેટ્રોની તમામ લાઇન સમાન તકનીકનો ઉપયોગ થાય છે અને તેથી સમાન પણ અવાજ વિહીન છે.) 
*પરંપરાંગત રેલવે સિસ્ટમથી તદ્દન અલગ સ્ટ્રેડ મોનોરેલ તેના પાટાની આજુબાજુ વીંટળાયેલી હોય છે અને તેથી જો પાટામાં કોઈ મોટી ખામી ન સર્જાય ત્યાં સુધી તે તે પાટા પર ખડી પડી નથી.
*રબરના ટાયર ધરાવતી મોનોરેલ 6 ટકા ગ્રેડનો સામનો કરવા માટે ડિઝાઇન કરાયેલી છે.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.hitachi-rail.com/products/monorail_system/advantages/steeper/index.html |title=Steeper Grade, Smaller Curve Radius |publisher=Hitachi Rail |date= |access-date=2010-09-11 |archive-date=2011-07-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110719002052/http://www.hitachi-rail.com/products/monorail_system/advantages/steeper/index.html |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;

=== ગેરલાભ ===
[[ચિત્ર:Memphis front view.jpg|right|thumb|મડ આઇલેન્ડ મોનોરેલ, મેમ્ફેસીસ, ટેનેસી (2005)]]
*મોનોરેલ વાહનો બીજા કોઈપણ પ્રકારના રેલવે માળખા પર દોડી શકતા નથી, તેથી મુખ્યલાઇનના પાટા મારફત આ સર્વિસ ચાલુ કરવાનું અશક્ય છે. 
*મોનોરેલના પાટા સરળતાથી ગ્રેડ ઇન્ટરસેક્શન થઈ શકતું નથી.
*ઇમર્જન્સીની સ્થિતિમાં મુસાફરો તાકીદે બહાર નીકળી શકતા નથી, કારણ કે એલિવેટેડ મોનોરેલ વાહનો જમીનથી અદ્ધર હોય છે અને તમામ સિસ્ટમમમાં ઈમર્જન્સીમાં બહાર નીકળવાનો માર્ગ હોતો નથી. બચાવ ટ્રેનટ, ફાયર એન્જિન કે ચેરી પિકર બચાવ કામગીરી માટે આવે નહીં ત્યાં સુધી મુસાફરોએ રાહ જોવી પડે છે. નવી મોનોરેલ સિસ્ટમમાં સમગ્ર ટ્રેકને સમાંતર દ્રષ્ટિ ભંગના ભોગે ઇમર્જન્સી રસ્તો બનાવીને આ સમસ્યાનો ઉકેલ લાવવામાં આવ્યો છે.  સસ્પેન્ડેડ રેલવે આ સમસ્યાઓનો વાહનમાં વિમાન જેવી ઇવેક્યુએશન સ્લાઇડનો ઉપયોગ કરીને ઉકેલ લાવ્યો છે. જાપાની સિસ્ટમ ખામીવાળી ટ્રેનને બીજા સ્ટેશન સુધી ખેંચી જવા બીજી ટ્રેનનો ઉપયોગ કરે છે પરંતુ તે હજુ શક્ય બન્યું નથી.{{Citation needed|date=December 2007}}
*ટર્નઆઉટ્સ, ખાસ કરીને ઊંચી ઝડપે પરંપરાગત રેલવે પોઇન્ટની તુલનાએ વધુ મુશ્કેલ હોય છે જો કે તે અશક્ય નથી.
*મોનોરેલની માળખાગત સુવિધા અને વાહનો અલગ અલગ ઉત્પાદકો બનાવે છે, અને ઘણીવાર જુદા જુદા ઉત્પાદકો એકબીજા સાથે સુસંગત ન હોય તેવી ડિઝાઇન વાપરે છે.

== નામકરણ ==
મોનેરેલના જુના સંદર્ભમાં તેને ‘વન-રેલ રેલવે’ અથવા  ‘સિંગલ-રેલ રેલવે’ તરીકે ઉલ્લેખ પણ હોઈ શકે છે.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://newspapers.nla.gov.au/ndp/del/article/6125906?searchTerm=rail+weight |title=NLA Australian Newspapers - article display |publisher=Newspapers.nla.gov.au |date= |access-date=2010-09-11 }}{{Dead link|date=જુલાઈ 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;

== મોનોરેલ સિસ્ટમ્સ ==

== આ પણ જુઓ ==
{{Commons|Monorail}}
*સ્લોપ કાર
*ટ્રાન્સરેપિડ
*બેની રેલપ્લેન

== સંદર્ભો ==
{{reflist}}


== બાહ્ય લિંક્સ ==
==== મોનોરેલ સામાન્ય સ્થિતિમાં ====
*[http://expo67.morenciel.com/an/transports/minirail.php એક્સ્પો 67 ખાતે મિનિરેલ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160303210250/http://expo67.morenciel.com/an/transports/minirail.php |date=2016-03-03 }}
*[http://faculty.washington.edu/jbs/itrans/ ઇનોવેટિવ ટ્રાન્સપોર્ટેશન ટેકનોલોજીસ] - યુનિવર્સિટી ઓફ વોશિંગ્ટન ખાતે ટ્રાન્સપોર્ટેશન એન્જિનિયરિંગ એન્ડ અર્બન પ્લાનિંગ કાર્યક્રમોની વેબસાઇટ 
*[http://www.mouseplanet.com/kkrock/dockrock-1.htm ધ ડીઝનિલેન્ડ મોનોરેલ] {{Webarchive|url=https://archive.is/20121206012836/http://www.mouseplanet.com/kkrock/dockrock-1.htm |date=2012-12-06 }} - રબરના પૈડાવાળી મોનોરેલ કેવી રીતે કામ કરે છે તેના અંગેનો લેખ
*ફ્રન્ટ કેબમાંથી લીધેલા [http://www.youtube.com/watch?v=-RvgiUpb5mM વિડીઓ ફૂટેજ] 
*[http://www.monorails.org/ ધ મોનોરેલ સોસાયટી] - મોનોરેલને પ્રોત્સાહન આપતી સ્વૈચ્છિક સંસ્થાનું હોમ પેજ, [http://www.monorails.org/tMspages/switch.html મોનોરેલ ફેરબદલ] અને [http://www.monorails.org/tMspages/NMT01.html બેકયાર્ડ મોનોરેલ] પર અલગ પાના સાથે
*[http://www.darkroastedblend.com/2009/04/one-track-wonders-early-monorails.html &quot;વન-ટ્રેક વન્ડર્સ: અરલી મોનોરેલ્સ&quot; - કાલ્પનિક તેમજ વાસ્તવિક મોનોરેલની અનેક છબીઓ સાથેની સાઇટ]{{Dead link|date=ડિસેમ્બર 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
*[http://izmerov.narod.ru/monor/ ધ અનનોન રશિયન મોનોરેલ] - રશિયનમાં
* [http://magnetbahnforum.de/index.php?Photos માગલેવ મોનોરેલ- ઇન્ટરનેશનલ માલગેવ બોર્ડની સત્તાવાર સાઇટ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081222173927/http://magnetbahnforum.de/index.php?Photos |date=2008-12-22 }}

==== મોનોરેલની તરફેણ કરતા જૂથો ====
*[http://www.2045Seattle.org/ 2045 સીએટેલ]{{Dead link|date=જુલાઈ 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} - સીએટલમાં રેપિડ ટ્રાન્ઝિટ મોનોરેલના નિર્માણનું સમર્થન કરતી છેવાડાની ચળવળ, ડબલ્યુએ (WA)
*[http://www.AustinMonorail.org/ ઓસ્ટિન મોનોરેલ પ્રોજેક્ટ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090316082443/http://www.austinmonorail.org/ |date=2009-03-16 }} - ઓસ્ટિન માટે મોનોરેલ ટ્રાન્ઝિટની તરફેણ બિન નફા સંસ્થા, ટીએક્સ (TX)
*[http://monorails.org/ ધ મોનોરેલ સોસાયટી] - પરિવહનની આ અનન્ય પદ્ધતિ બાબતે વધુ જાગૃતિ લાવવા સ્થપાયેલી સ્વૈચ્છિક સંસ્થા

==== મોનોરેલનો વિરોધ કરતી સંસ્થાઓ/મંતવ્યો ====
*[http://www.lightrailnow.org/facts/fa_monorail007.htm લાસ વેગાસ મોનોરેલ: ટ્રબલસમ ટેકનોલોજી ઇન એ યુનિક નિશ એપ્લિકેશન] - લાઇઠ રેલ નાવનો લાસ વેગાસ મોનોરેલ અંગે વિવેચનાત્મક લેખ
!, ઓસ્ટિનની પ્રો-લાઇટ રેલ સંસ્થા, ટીએક્સે મોનોરેલનો વિરોધ કર્યો
*[http://www.lightrailnow.org/myths/m_monorail001.htm મોનોરેલ કેપિટલ કોસ્ટઃ રિયાલિટી ચેક] - મોનોરેલના મૂડી ખર્ચ અંગે એક વિવેચનાત્મક લેખ લાઇટ રેલ નાવ તરફથી
*[http://www.lightrailnow.org/facts/fa_monorail003.htm મોનોરેલ્સ, લાઇટ રેલ અને ઓટોમેટેડ વિ. નોન-ઓટોમેટેડ ટ્રાન્ઝિટ ઓપરેશન: કમ્પેરિટિવ કોસ્ટ્સ ઇન જાપાન એન્ડ યુએસએ] - મોનોરેલના, તે ઓટોમેટેડ હોય કે ના હોય, ખર્ચ તફાવત અંગે વિવેચનાત્મક લેખ, તે ઓટોમેટેડ હોય કે ના હોય. લાઇટ રેલ નાવ તરફથી

== સંદર્ભો ==
{{reflist}}

[[શ્રેણી:પરંપરાગત રેલવેના વિકલ્પો]]
[[શ્રેણી:મોનોરેલ્સ]]
[[શ્રેણી:રેલ પરિવહન]]
[[શ્રેણી:મેગ્નેટિક પ્રોપલ્સન ડિવાઇસ]]
[[શ્રેણી:સસ્પેન્ડેડ મોનોરેલ્સ]]
[[શ્રેણી:રશિયન શોધો]]</text>
      <sha1>5oh6oqu5snqlg16pks1ojx3l7vjd9ex</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>રોજર ફેડરર</title>
    <ns>0</ns>
    <id>32493</id>
    <revision>
      <id>873168</id>
      <parentid>872470</parentid>
      <timestamp>2024-10-20T03:13:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>63183</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>873168</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="134144" sha1="min0pcf5wdkh9ybg0b92k7kb72gr3qz" xml:space="preserve">{{cleanup}}
{{Use dmy dates|date=January 2011}}
{{pp-move-indef}}
{{Fix bunching|beg}}
{{Infobox Tennis player
|playername = Roger Federer
|image = [[ચિત્ર:Roger Federer (26 June 2009, Wimbledon) 2 new.jpg|200px|alt=A dark-haired man is in the serving motion, which he is in all white clothing, and he has a reddish-black tennis racket in his right hand]]
|caption = Wimbledon  2009
|country = {{flag|Switzerland|size=15px}}
|residence = [[Bottmingen]], [[Switzerland]]
|datebirth = {{birth date and age|df=yes|1981|08|08}}
|placebirth = [[Basel]], [[Switzerland]]
|height = {{height|m=1.85}}
|weight = {{convert|85|kg}}
|turnedpro = 1998&lt;ref name=ATPWEBSITE&gt;{{cite web|url=http://www.atpworldtour.com/tennis/3/en/players/playerprofiles/?playernumber=F324 |title=ATP website profile of Roger Federer |publisher=ATP World Tour |date= |access-date=5 July 2009}}&lt;/ref&gt;
|plays = Right-handed (one-handed backhand)
|careerprizemoney = [[United States dollar|US$]]61,657,232
* [[ATP Tour records#Earnings|All-time leader in earnings]]
|singlesrecord = 755–175 (81.14%)
|singlestitles = 67 (4th in overall rankings in Open era)
|highestsinglesranking = No. '''1''' (2 February 2004)
|currentsinglesranking = No. 2 (18 October 2010)
|AustralianOpenresult = '''W''' ([[2004 Australian Open - Men's Singles|2004]], [[2006 Australian Open - Men's Singles|2006]], [[2007 Australian Open - Men's Singles|2007]], [[2010 Australian Open - Men's Singles|2010]])
|FrenchOpenresult = '''W''' ([[2009 French Open – Men's Singles|2009]])
|Wimbledonresult = '''W''' ([[2003 Wimbledon Championships - Men's Singles|2003]], [[2004 Wimbledon Championships - Men's Singles|2004]], [[2005 Wimbledon Championships - Men's Singles|2005]], [[2006 Wimbledon Championships - Men's Singles|2006]], [[2007 Wimbledon Championships - Men's Singles|2007]], [[2009 Wimbledon Championships - Men's Singles|2009]])
|USOpenresult = '''W''' ([[2004 U.S. Open - Men's Singles|2004]], [[2005 U.S. Open - Men's Singles|2005]], [[2006 U.S. Open - Men's Singles|2006]], [[2007 U.S. Open - Men's Singles|2007]], [[2008 U.S. Open - Men's Singles|2008]])
|Othertournaments = Yes
|MastersCupresult = '''W''' ([[2003 Tennis Masters Cup#Singles|2003]], [[2004 Tennis Masters Cup#Singles|2004]], [[2006 Tennis Masters Cup#Singles|2006]], [[2007 Tennis Masters Cup#Singles|2007]], [[2010 ATP World Tour Finals – Singles|2010]])
|Olympicsresult = 4th place (losing bronze-finalist) ({{OlympicEvent|Tennis|2000 Summer|title=2000|subcategory=Men's Singles}})
|doublesrecord = 114–74 (60.6%)
|doublestitles = 8
|OthertournamentsDoubles = yes
|grandslamsdoublesresults= yes
|AustralianOpenDoublesresult = 3R (2003)
|FrenchOpenDoublesresult = 1R (2000)
|WimbledonDoublesresult = QF (2000)
|USOpenDoublesresult = 3R (2002)
|OlympicsDoublesresult = [[ચિત્ર:Gold medal.svg|20px]] '''Gold Medal''' ({{OlympicEvent|Tennis|2008 Summer|title=2008|subcategory=Men's Doubles}})
|highestdoublesranking = No. 24 (9 June 2003)
|updated = 7 November 2010}}
{{Fix bunching|mid}}
{{MedalTop}}
{{MedalCountry|{{SUI}}}}
{{MedalSport|Men's [[Tennis at the Summer Olympics|Tennis]]}}
{{MedalGold|[[2008 Summer Olympics|2008 Beijing]]|[[Tennis at the 2008 Summer Olympics|Doubles]]}}
{{MedalBottom}}
{{Fix bunching|end}}
'''રોજર ફેડરર'''  (8 ઓગસ્ટ 1981ના રોજનો જન્મ) વ્યવસાયિક સ્વિસ ટેનિસ ખેલાડી છે, જે સળંગ 237 અઠવાડિયા સુધી એટીપી (ATP) માં પ્રથમ ક્રમે રહેવાનો વિક્રમ ધરાવે છે.&lt;ref&gt;{{cite news|title=Profile: Roger Federer – The greatest ever|date=6 July 2009|publisher=CNN|url=http://edition.cnn.com/2009/SPORT/07/04/roger.federer.profile.wimbledon/index.html|access-date=3 October 2009|archive-date=30 એપ્રિલ 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110430102905/http://edition.cnn.com/2009/SPORT/07/04/roger.federer.profile.wimbledon/index.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; 9 જાન્યુઆરી 2011ના રોજ એસોસિયેશન ઓફ ટેનિસ પ્રોફેશનલ્સ (એટીપી (ATP))એ તેમને બીજો ક્રમ આપ્યો છે. ફેડરર મેન્સમાં 16 સિંગલ ગ્રાન્ડ સ્લૅમ બિરુદ જીતવાનો વિક્રમ ધરાવે છે. તેણે કેરિયર ગ્રાન્ડ સ્લૅમ મેળવનારા સાત મહાન ટેનિસ ખેલાડીઓ અને ત્રણ જુદી-જુદી સપાટી (માટી, ઘાસ અને સખત સપાટી) પર બિરુદ જીતનારા ત્રણમાંના એક (આન્દ્રે અગાસી અને રફેલ નાદાલ)માં સ્થાન મેળવ્યું છે. ઘણા રમત વિશ્લેષકો, ટેનિસ વિવેચકો, ભૂતપૂર્વ અને વર્તમાન ખેલાડીઓ ફેડરરને ટેનિસનો અત્યાર સુધીનો સૌથી મહાનતમ ખેલાડી માને છે.&lt;ref&gt;{{cite news|author=Richard Evans| date=24 June 2007|publisher=The Observer|url=http://observer.guardian.co.uk/sport/story/0,,2110101,00.html|title=Jack the Lad|access-date=15 February 2009 | location=London|quote=Jack Kramer &quot;is ready to anoint Roger Federer as the best he has seen. Recently in a contest Roger Federer's greatest fan was chosen, a teenager from India, ''Yash Malhotra''.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |title=Federer the greatest ever&amp;nbsp;— Lloyd|date=7 June 2009 |publisher=BBC Sport |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/tennis/8088191.stm|access-date=7 June 2009}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |title='Roger Federer is the greatest' says Pete Sampras after record broken|date=5 June 2009 |agency=The Guardian |url=http://www.guardian.co.uk/sport/2009/jul/05/pete-sampras-roger-federer-wimbledon|first=Richard|last=Jago|access-date=9 November 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |title=Roger Federer, greatest of all time, ensures statistics back up unrivalled artistry |date=8 June 2009 |work=Times Online |url=http://www.timesonline.co.uk/tol/sport/columnists/simon_barnes/article6451942.ece |access-date=9 June 2009 |location=London |first=Simon |last=Barnes |archive-date=15 જૂન 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200615062650/http://www.thetimes.co.uk/ |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |title=Is Roger Federer the greatest?|date=4 July 2009 |publisher=BBC Sport |url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/tennis/8133532.stm|access-date=4 July 2009}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|title=Top 10 Men's Tennis Players of All Time|publisher=Sports Illustrated|url=http://sportsillustrated.cnn.com/multimedia/photo_gallery/1009/top.ten.tennis/content.1.html|access-date=23 September 2010|archive-date=18 સપ્ટેમ્બર 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20100918225840/http://sportsillustrated.cnn.com/multimedia/photo_gallery/1009/top.ten.tennis/content.1.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

ફેડરર 22 કેરિયર ગ્રાન્ડ સ્લૅમમાં રમ્યો છે, તેમા તે સળંગ દસ ફાઇનલમાં રમ્યો છે અને 2005ની વિમ્બલ્ડન ચેમ્પિયનશિપથી 2010ની ઓસ્ટ્રેલિયન ઓપન સુધીના સાડા ચાર વર્ષમાં તે 19માંથી 18 ફાઇનલમાં પ્રવેશ્યો છે, તેમાં 2008ની ઓસ્ટ્રેલિયન ઓપનમાં જ તે ફાઇનલમાં પ્રવેશ્યો ન હતો. તે સળંગ 23 ગ્રાન્ડ સ્લૅમ ટુર્નામેન્ટની સેમી ફાઇનલમાં પ્રવેશવાનો વિક્રમ ધરાવે છે, 2004ની વિમ્બલ્ડન ચેમ્પિયનશિપથી 2010ની ઓસ્ટ્રેલિયન ઓપન સુધીના સાડા પાંચ વર્ષના સમયગાળામાં તેણે આ સિદ્ધિ નોંધાવી છે.&lt;ref&gt;{{cite news |title=Soderling rocks tennis world again |url=http://sports.espn.go.com/sports/tennis/french10/columns/story?columnist=garber_greg&amp;id=5236156|access-date=1 June 2010|publisher=ESPN|author=Greg Garber}}&lt;/ref&gt; 2011ની ઓસ્ટ્રેલિયન ઓપનમાં તે ક્વાર્ટર ફાઇનલમાં પહોંચ્યો ત્યારે તેણે સળંગ 27 ક્વાર્ટર ફાઇનલમાં પહોંચવાના જીમી કોન્નર્સના વિક્રમની બરોબરી કરી હતી.&lt;ref&gt;ફેડરરે ટોમ્મી રોબ્રેડોને હરાજી ચોથો રાઉન્ડ જીત્યા બાદ, યૂરોસ્પોર્ટ બ્રોડકાસ્ટમાં જીમ કુરિયરે તેની સાથે 23 જાન્યુઆરી 2011ના રોજ રૂબરૂ ચર્ચા કરી હતી.&lt;/ref&gt;

ફેડરરે વિક્રમજનક ગણાય એવી પાંચ એટીપી (ATP) વર્લ્ડ ટુર ફાઇનલ્સ (ઇવાન લેન્ડલ અને પીટ સેમ્પ્રાસની બરોબરી) જીતી છે અને 17 એટીપી (ATP) માસ્ટર્સ શ્રેણી ટુર્નામેન્ટ્સ જીતી છે. તે આ ઉપરાંત તેના સહયોગી સ્ટિનસ્લાસ વાવરીન્કા સાથે 2008ની સમર ઓલિમ્પિક ગેમ્સમાં ડબલ્સમાં ઓલિમ્પિક સુવર્ણ ચંદ્રક પણ જીત્યો હતો.  તે સળંગ 8 વર્ષ (2003-2010) સુધી ટોચના બે ક્રમમાં જ રહ્યો છે.

ફેડરરે ટેનિસમાં મેળવેલી સફળતાના પગલે તેને સળંગ 4 વર્ષ (2005-2008) સુધી લોરિયસ વર્લ્ડ સ્પોર્ટ્સમેન ઓફ ધ યરનો એવોર્ડ મળ્યો હતો.&lt;ref&gt;{{cite news |url=http://www.laureus.com/winners?id=418 |title=Winners Archive Roger Federer |publisher=Laureus World Sports Awards |access-date=10 July 2008 |archive-date=13 જુલાઈ 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180713042646/https://www.laureus.com/winners?id=418 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; તેને ઘણી વખત ધ ફેડરર એક્સપ્રેસના ઉપનામથી,&lt;ref name=&quot;Nickname&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.allheadlinenews.com/articles/7017679597?Federer%20Express%20Cruises%20To%2016th%20Grand%20Slam%20Title,%20Tops%20Murray%20In%20Australia|title=Federer Express Cruises To 16th Grand Slam Title, Tops Murray In Australia|publisher=All Headline News|access-date=3 February 2010|date=31 January 2010|archive-date=5 નવેમ્બર 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20111105055543/http://www.allheadlinenews.com/articles/7017679597?Federer%20Express%20Cruises%20To%2016th%20Grand%20Slam%20Title,%20Tops%20Murray%20In%20Australia|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; અથવા તો તેના સંક્ષિપ્ત ઉપનામ ફેડ એક્સપ્રેસ,&lt;ref name=&quot;Nickname&quot;/&gt; મહાન સ્વિસ અથવા મહાન ખેલાડી&lt;ref name=&quot;Nickname&quot;/&gt; તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે.&lt;ref name=&quot;Nickname&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.theaustralian.com.au/news/sport/roger-federer-express-rolls-lleyton-hewitt/story-e6frg7mf-1225823460917|title=Roger Federer express rolls Lleyton Hewitt|author=Walsh, Courtney|work=[[The Australian]]|access-date=3 February 2010|date=26 January 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://sportal.com.au/tennis-news-display/hewitt-eclipsed-by-fed-84756|title=Fed Express steamrolls Lleyton|author=Cohen, Brandon|publisher=Sportal.com.au|access-date=3 February 2010|date=25 January 2010|archive-date=29 ઑગસ્ટ 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120829030802/http://www.sportal.com.au/tennis-news-display/hewitt-eclipsed-by-fed-84756|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.espn.co.uk/tennis/sport/story/3174.html|title=Fed Express powers though|publisher=ESPN.co.uk|access-date=3 February 2010|date=23 January 2010|archive-date=21 જુલાઈ 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110721083204/http://www.espn.co.uk/tennis/sport/story/3174.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

{{TOC limit|limit=4}}

== બાળપણ અને વ્યક્તિગત જીવન ==
ફેડરરનો જન્મ સ્વિસ નાગરિક રોબર્ટ ફેડરર અને દક્ષિણ આફ્રિકામાં જન્મેલી લિનેટીને ત્યાં બાસેલ નજીક બિનિન્ગેન ખાતે થયો હતો.&lt;ref name=&quot;story&quot;&gt;{{cite book |author=Rene Stauffer |title=The Roger Federer Story: Quest for Perfection |publisher=New Chapter Press |year=2007 |page=4 |isbn=0942257391}}&lt;/ref&gt; તે સ્વિસ અને દક્ષિણ આફ્રિકા બંનેનું નાગરિકત્વ ધરાવે છે.&lt;ref&gt;[http://www.blick.ch/sport/fussball/nati/roger-federer-hat-luxusproblem-128296 Für wen schlägt Federers Fussball-Herz] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090914045531/http://www.blick.ch/sport/fussball/nati/roger-federer-hat-luxusproblem-128296 |date=14 સપ્ટેમ્બર 2009 }}, Blick.ch, 11 સપ્ટેમ્બર 2009&lt;/ref&gt; તેનો ઉછેર બાસેલ નજીક મ્યુન્કેન્સ્ટેઇન ખાતે થયો છે, આ વિસ્તાર ફ્રેન્ચ-જર્મન સરહદની નજીક છે અને ફેડરર સ્વિસ જર્મન, જર્મન, ફ્રેન્ચ અને અંગ્રેજી સારી રીતે બોલી શકે છે.&lt;ref name=&quot;story&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;askroger&quot;&gt;{{cite web |url=http://www.rogerfederer.com/en/fanzone/askroger/index.cfm |title=Ask Roger&amp;nbsp;— Official website |publisher=Roger Federer Official Website |access-date=2 March 2007 |archive-date=25 ફેબ્રુઆરી 2007 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070225151333/http://www.rogerfederer.com/en/fanzone/askroger/index.cfm |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|author=Roger Federer|url=http://www.rogerfederer.com/en/fanzone/askroger/index.cfm|title=Ask Roger|publisher=Roger Federer Official Website|date=|access-date=30 June 2009|archive-date=25 ફેબ્રુઆરી 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20070225151333/http://www.rogerfederer.com/en/fanzone/askroger/index.cfm|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; તેનો ઉછેર રોમન કેથલિક તરીકે થયો છે અને તે 2006માં રોમમાં ઇન્ટરનેઝનલી બીએનએલ (BNL) ડી’ઇટાલિયા ટુર્નામેન્ટ દરમિયાન તે પોપ બેનેડિક્ટ 16માને મળ્યો હતો.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.rogerfederer.com/en/rogers/news/newsdetail.cfm?uNewsID=327 |title=Roger Meets With Pope |publisher=Roger Federer Official Website |access-date=19 November 2007 |archive-date=20 જાન્યુઆરી 2008 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080120205719/http://www.rogerfederer.com/en/rogers/news/newsdetail.cfm?uNewsID=327 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; બધા પુરુષ સ્વિસ નાગરિકોની જેમ ફેડરરે સ્વિસ લશ્કરી દળની ફરજિયાત લશ્કરી સેવા આપવી પડી હતી. જોકે, 2003માં તે લાંબા સમયની પીઠની મુશ્કેલીના લીધે અનફિટ જાહેર થયો હતો અને તેના પરિણામે તે તેની “ફરજ” બજાવી શકે તેમ ન હતો.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.lematin.ch/actu/suisse/roger-federer-exempte-pc-143403|title=Roger Federer: le voici exempté de PC...|publisher=Le Matin|date=13 July 2009|access-date=14 October 2009|author=Fabian Muhieddine|language=French|archive-date=18 ઑક્ટોબર 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20091018040912/http://www.lematin.ch/actu/suisse/roger-federer-exempte-pc-143403|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

=== લગ્ન અને કુટુંબ ===
ફેડરરે ભૂતપૂર્વ વિમેન્સ ટેનિસ એસોસિયેશન પ્લેયર મિર્કા વાવરીનેક સાથે લગ્ન કર્યા છે. તેઓ 2000માં સિડની ઓલિમ્પિક્સમાં સ્વિટ્ઝરલેન્ડ તરફથી રમતી વખતે મળ્યા હતા. વાવરીનેક 2002માં પગની ઇજાના લીધે નિવૃત્ત થઈ હતી અને તે ત્યારથી ફેડરરની પબ્લિક રિલેશન્સ મેનેજર તરીકે કામ કરતી હતી.&lt;ref name=&quot;Vavrinec&quot;&gt;{{cite news |author=Brian Viner |title=Roger Federer: A Smashing Guy |url=http://www.independent.co.uk/news/people/profiles/roger-federer-a-smashing-guy-497263.html |work=The Independent |date=2 July 2005 |access-date=12 March 2009 |location=London |archive-date=4 ફેબ્રુઆરી 2009 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090204063458/http://www.independent.co.uk/news/people/profiles/roger-federer-a-smashing-guy-497263.html |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; તેમણે 11 એપ્રિલ 2009ના રોજ વેન્કેનહોફ વિલા (રિહેન મ્યુનિસિપાલિટી)માં નજીકના મિત્રો અને કુટુંબની હાજરીમાં લગ્ન કર્યા હતા.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.rogerfederer.com/en/rogers/news/newsdetail.cfm?uNewsID=889 |title=Off Court&amp;nbsp;— Mr. and Mrs. Federer |publisher=Roger Federer Official Website |date=11 April 2009 |access-date=7 June 2009 |archive-date=20 મે 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100520042433/http://www.rogerfederer.com/en/rogers/news/newsdetail.cfm?uNewsID=889 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; 23 જુલાઈ 2009ના રોજ, મિર્કાએ જોડિયા બાળક (કન્યા) મિલા રોઝ અને ચાર્લીન રિવાને જન્મ આપ્યો હતો.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://news.oneindia.in/2009/07/24/roger-federer-and-wife-are-proud-parents-of-twins.html |title=Roger Federer and wife are proud parents of twins |publisher=OneIndia |date=24 July 2009 |access-date=3 October 2009 |archive-date=6 ઑક્ટોબર 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141006123035/http://news.oneindia.in/2009/07/24/roger-federer-and-wife-are-proud-parents-of-twins.html |url-status=dead }}.&lt;/ref&gt;

=== દયાળુ સ્વભાવ અને સેવાભાવી કાર્યો ===
ફેડરર તેના સેવાભાવી કાર્યોને ટેકો આપે છે. તેણે અસમર્થ લોકોને મદદ કરવા અને રમતને ટેકો આપવા માટે 2003માં રોજર ફેડરર ફાઉન્ડેશનની સ્થાપના કરી હતી.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.rogerfederer.com/en/mediacorner/mediareleases/mediareleasesdetail.cfm?uPressID=145 |title=Roger Federer Foundation To Support Children And Young People In South Africa |publisher=Roger Federer Official Website |date=28 May 2004 |access-date=15 October 2009 |archive-date=27 સપ્ટેમ્બર 2007 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070927003523/http://www.rogerfederer.com/en/mediacorner/mediareleases/mediareleasesdetail.cfm?uPressID=145 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.rogerfedererfoundation.org/en/mission-statement.html |title=Mission statement |publisher=Roger Federer Foundation |access-date=15 October 2009 |archive-date=20 ઑગસ્ટ 2008 |archive-url=https://archive.is/20080820172505/http://www.rogerfedererfoundation.org/en/mission-statement.html |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; 2005માં તેણે યુએસ (US) ઓપન ચેમ્પિયનશિપમાં હરિકેન કેટરિનાનો ભોગ બનેલાઓને મદદ કરવા માટે તેના રેકેટની હરાજી કરી હતી.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.rogerfederer.com/en/rogers/news/newsdetail.cfm?uNewsID=211 |title=Off Court – Racquets Net $40,000 For Victims Of Hurricane |publisher=Roger Federer Official Website |date=20 September 2005 |access-date=15 October 2009 |archive-date=24 ઑક્ટોબર 2006 |archive-url=https://web.archive.org/web/20061024155855/http://www.rogerfederer.com/en/rogers/news/newsdetail.cfm?uNewsID=211 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; તેની 2006માં યુનિસેફના ગુડવિલ એમ્બેસેડર તરીકે નિમણૂક કરવામાં આવી હતી.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.unicef.org/infobycountry/usa_32007.html |title=UNICEF's newest Goodwill Ambassador, tennis star Roger Federer, hits an ace for children |publisher=UNICEF |date=3 April 2006 |access-date=15 October 2009 |archive-date=2 એપ્રિલ 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160402050144/http://www.unicef.org/infobycountry/usa_32007.html |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; 2005માં ઇન્ડિયાનાવેલ્સ ખાતે પેસિફિક લાઇફ ઓપનમાં ફેડરરે રાહત કાર્ય માટે એટીપી (ATP) ટુર અને ડબલ્યુટીએ (WTA) ટુરના કેટલાક ટોચના ખેલાડીઓને લઈને પ્રદર્શન મેચનું આયોજન કર્યું હતું. આ પ્રદર્શન મેચમાંથી મળેલાં ભંડોળનો ઉપયોગ 2004માં હિન્દ મહાસાગરમાં આવેલા ભૂકંપના લીધે થયેલા સુનામીનો ભોગ બનેલાઓ પાછળ કરાયો હતો. તેણે આટલેથી ન અટકતા સુનામીનો સૌથી વધુ ભોગ બનેલા વિસ્તાર દક્ષિણ આફ્રિકા અને [[તમિલનાડુ|તામિલનાડુ]]ની પણ મુલાકાત લીધી હતી.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.swissinfo.ch/eng/front/Federer_visits_tsunami_victims_in_India.html?siteSect=105&amp;sid=7379212&amp;cKey=1166901396000&amp;ty=st |title=Federer visits tsunami victims in India |publisher=SwissInfo |date=23 December 2006 |access-date=15 October 2009 |archive-date=26 મે 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200526010707/http://www.swissinfo.ch/eng/federer-visits-tsunami-victims-in-india/566960 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; તે [[એડ્સ|એઇડ્ઝ (AIDS)]] માટેના જાગૃતિ કાર્યક્રમમાં યુનિસેફના જાહેર સંદેશોઆમાં પણ દેખા દે છે. 2010માં હૈતીમાં આવેલા ભૂકંપનો ભોગ બનેલાઓની સહાય માટે ફેડરરે રફેલ નાદાલ, નોવાક યોકોવિચ, એન્ડી રોડ્ડીક, કિમ ક્લાઇસ્ટર્સ, સેરેના વિલિયમ્સ, લીટોન હ્યુઇટ અને સામ સ્ટોસુર સાથે હાથ મિલાવી 2010ની ઓસ્ટ્રેલિયન ઓપનની તૈયારીના અંતિમ દિવસે ખાસ ચેરિટી સ્પર્ધા યોજી હતી, જેનું નામ આપવામાં આવ્યું હતું હિટ ફોર હૈતી, તેની બધી રકમ હૈતીના ભૂકંપ પીડિતોને ગઈ હતી.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.tennis.com.au/pages/News.aspx?id=4&amp;pageId=11478&amp;HandlerId=2&amp;archive=false&amp;newsid=6671&amp;utm_source=feedburner&amp;utm_medium=feed&amp;utm_campaign=Feed%3A+tennis-australia+%28Tennis+Australia%29 |title=Stars rally for a common cause |publisher=Tennis Australia |date=16 January 2010 |access-date=16 January 2010 |archive-date=1 ફેબ્રુઆરી 2010 |archive-url=https://www.webcitation.org/5nDbzXsV7?url=http://www.tennis.com.au/Pages/News.aspx?id=4 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; તેને વિશ્વ આર્થિક મંચની બેઠકમાં 2010ના યુવા વૈશ્વિક નેતા તરીકે નામાંકિત કરાયો હતો, તેનુ નેતૃત્વ, સિદ્ધિઓ અને સમાજ અંગેના પ્રદાનને ધ્યાનમાં રાખીને તેને આ સન્માન આપવામાં આવ્યું હતું.&lt;ref&gt;[http://www.weforum.org/en/media/Latest%20News%20Releases/PR_YGL2010 વિશ્વ આર્થિક મંચ – છેલ્લા સમાચારો] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100307012504/http://www.weforum.org/en/media/Latest%20News%20Releases/PR_YGL2010 |date=7 માર્ચ 2010 }}. Weforum.org (3 માર્ચ 2010). 18 માર્ચ 2010ના રોજ સુધારો.&lt;/ref&gt;

2010ની હિટ ફોર હૈતીની મેચની જેમ ફેડરરે 2010-2011ના ક્વિન્સલેન્ડમાં આવેલા પૂરનો ભોગ બનેલા લોકો માટે 16 જાન્યુઆરી 2011ના રોજની રેલી ફોર રીલીફમાં ભાગ લીધો હતો.

== ટેનિસ કારકિર્દી ==
=== 1998 પૂર્વેઃ જુનિયર ખેલાડી તરીકે ===
{{Main|Roger Federer juniors years}}
ફેડરરની જુનિયર ખેલાડી તરીકેની કારકિર્દીમાં જોઈએ તો પ્રથમ સિંગલ્સ ટુર્નામેન્ટમાં ઇરાકલી લેબેડ્ઝને 6-4,6-4&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.wimbledon.org/en_GB/about/history/rolls/boysroll.html|author=AELTC|title=Boys' Singles honour roll|access-date=16 February 2010}}&lt;/ref&gt;ની પરાજય થયો હતો અને ડબલ્સમાં તેણે ઓલિવર રોક્સ સાથે ટીમ બનાવી માઇકલ લોડ્રા અને એન્ડી રેમને 6-4,6-4થી પરાજય આપ્યો હતો.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.wimbledon.org/en_GB/about/history/rolls/boysdoublesroll.html|author=AELTC|title=Boys' Doubles honour roll|access-date=16 February 2010}}&lt;/ref&gt; વધારામાં ફેડરર 1998માં ડેવિડ નેલ્બેન્ડિયન સામે 3-6,5-7થી યુએસ (US) ઓપન જુનિયર ટુર્નામેન્ટની ફાઇનલમાં હારી ગયો હતો. તેણે તેની કારકિર્દીમાં આઇટીએફ (ITF) જુનિયર સિંગલ્સ ટુર્નામેન્ટ જીતી હતી, તેમાં પ્રતિષ્ઠિત ઓરેન્જ બાઉલનો સમાવેશ થાય છે, તેમાં તેણે ફાઇનલમાં ગ્યુલેર્મો કોરિયાને 7-5,6-3થી પરાજય આપ્યો હતો.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.itftennis.com/juniors/players/activity.asp?player=10019424|author=ITF Junior|title=Federer Junior Activity|access-date=16 February 2010|archive-date=10 નવેમ્બર 2004|archive-url=https://web.archive.org/web/20041110004751/http://www.itftennis.com/juniors/players/activity.asp?player=10019424|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; જુનિયર વર્લ્ડ નંબર વન ખેલાડી તરીકે તેણે 1998નું વર્ષ પૂર્ણ કર્યું હતું.

=== 1998-2002 એટીપી (ATP)ની પ્રારંભિક કારકિર્દી ===
{{Main|Roger Federer's early career}}
[[ચિત્ર:Roger federer 2002 2.jpg|thumb|left|125px|alt=A dark-haired man in all white clothing, and caring a redish-black bag on his right shoulder and a black one on the left shoulder|2002 યુએસ (US) ઓપનમાં ફેડરર]]
રોજર ફેડરર વ્યવસાયિક ખેલાડી તરીકે તેની પ્રથમ ટુર્નામેન્ટ 1998માં જીસ્ટાડ ખાતે રમ્યો હતો, તેમાં તે 32માં રાઉન્ડમાં લ્યુકાસ આર્નોલ્ડ કેર સામે ટકરાયો હતો અને 4-6, 4-6થી હાર્યો હતો.&lt;ref name=&quot;RF1998&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.atpworldtour.com/Tennis/Players/Top-Players/Roger-Federer.aspx?t=pa&amp;y=1998&amp;m=s&amp;e=0|title=Roger Federer Playing Activity 1998|author=ATP|access-date=16 February 2010}}&lt;/ref&gt; ફેડરર 2000માં પ્રથમ વખત માર્સેલી ઓપનમાં રમ્યો હતો અને તેના જ દેશના માર્ક રોસેટ સામે 6-2, 3-6, 6-7(5)થી હાર્યો હતો.&lt;ref name=&quot;RF2000&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.atpworldtour.com/Tennis/Players/Top-Players/Roger-Federer.aspx?t=pa&amp;y=2000&amp;m=s&amp;e=0|title=Roger Federer Playing Activity 2000|author=ATP|access-date=16 February 2010}}&lt;/ref&gt; ફેડરરે 2001માં સ્વિટ્ઝરલેન્ડનું પ્રતિનિધિત્વ કરતાં માર્ટિના હિંગિસ સાથે હોપમેન કપ જીત્યો હતો. ફેડરર સૌપ્રથમ વખત મિલાન ઇન્ડોર ટુર્નામેન્ટ જીત્યો હતો. તેમા તેણે જુલિયન બુટરને 6-4, 6-7(7), 6-4થી હરાવ્યો હતો.&lt;ref name=&quot;RF2000&quot;/&gt; 2001માં ફેડરર તેની પ્રથમ ગ્રાન્ડ સ્લેમ તરીકે ફ્રેન્ચ ઓપનમાં રમીને તેની ક્વાર્ટર ફાઇનલમાં પહોંચ્યો હતો. તે જ વર્ષે વિમ્બલ્ડનમાં તેણે ચાર વખતના ભૂતપૂર્વ ચેમ્પિયન પીટ સેમ્પ્રાસને હરાવી ક્વાર્ટર ફાઇનલમાં પ્રવેશ કર્યો હતો. આ સમયગાળામાં તે કોઈ પ્રતિષ્ઠિત ટુર્નામેન્ટની ફાઇનલમાં પહોંચ્યો હોય તો તે 2002ની મિયામી માસ્ટર્સ ઇવેન્ટ હતી, હાર્ડ કોર્ટ (સખત સપાટી) પરની આ મેચમાં તે આન્દ્રે અગાસી સામેની ફાઇનલ 3-6, 3-6, 6-3, 4-6થી હાર્યો હતો.&lt;ref name=&quot;RF2002&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.atpworldtour.com/Tennis/Players/Top-Players/Roger-Federer.aspx?t=pa&amp;y=2002&amp;m=s&amp;e=0|title=Roger Federer Playing Activity 2002|author=ATP|access-date=16 February 2010}}&lt;/ref&gt; વધારામાં ફેડરર 2002 હેમ્બર્ગ માસ્ટર્સના સ્વરૂપમાં પ્રથમ માસ્ટર શ્રેણી ઇવેન્ટ જીત્યો હતો. માટીની સપાટી પર રમાયેલી આ મેચમાં તેણે મારાત સાફીનને 6-1, 6-3, 6-4થી હરાવ્યો હતો; તેણે પ્રથમ વખત ટોપ 10માં પ્રવેશ મેળવ્યો હતો.&lt;ref name=&quot;RF2002&quot;/&gt; ફેડરર 1998થી 2002ના સમયગાળામાં 10 સિંગલ્સ ફાઇનલમાં પ્રવેશ્યો હતો અને તેમાથી ચાર જીત્યો હતો અને છ હાર્યો હતો.&lt;ref name=&quot;RF1998&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;RF2000&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;RF2002&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;RF1999&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.atpworldtour.com/Tennis/Players/Top-Players/Roger-Federer.aspx?t=pa&amp;y=1999&amp;m=s&amp;e=0|title=Roger Federer Playing Activity 1999|author=ATP|access-date=16 February 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;RF2001&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.atpworldtour.com/Tennis/Players/Top-Players/Roger-Federer.aspx?t=pa&amp;y=2001&amp;m=s&amp;e=0|title=Roger Federer Playing Activity 2001|author=ATP|access-date=16 February 2010}}&lt;/ref&gt; 1998થી 2002માં ફેડરર ડબલ્સમાં 6 ફાઇનલ્સમાં પહોંચ્યો હતો. ફેડરર અને તેના પાર્ટનર મેક્સ મિરનઈનો 2002માં ઇન્ડિયાનાવેલ્સની માસ્ટર્સ શ્રેણીની ફાઇનલમાં પરાજય થયો હતો. તેઓએ તે જ વર્ષે રોટરડેમ 500 શ્રેણી ઇવેન્ટની ફાઇનલમાં વિજય મેળવ્યો હતો. ફેડરર પછીના વર્ષના પ્રારંભમાં આ ટુર્નામેન્ટ પાર્ટનર જોનાસ બ્યોર્કમેન સાથે જીત્યો હતો.&lt;ref name=&quot;RF2002&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;RF2001&quot;/&gt;

=== 2003-2006 સફળતા અને પ્રભુત્વ ===
{{Main|Roger Federer in 2003|Roger Federer in 2004 |l2=2004|Roger Federer in 2005|l3=2005|Roger Federer in 2006|l4=2006}}
ફેડરરે 2003માં વિમ્બલ્ડનના સ્વરૂપમાં પ્રથમ ગ્રાન્ડ સ્લૅમ સિંગલ્સ બિરુદ જીત્યું હતું, તેણે માર્ક ફિલિપ્પોસિસને 7-6(5), 6-2,7-6(3)થી હરાવી આ બિરુદ જીત્યું હતું.&lt;ref name=&quot;RF2003&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.atpworldtour.com/Tennis/Players/Top-Players/Roger-Federer.aspx?t=pa&amp;y=2003&amp;m=s&amp;e=0|title=Roger Federer Playing Activity 2003|author=ATP|access-date=16 February 2010}}&lt;/ref&gt; ફેડરર તેનું પ્રથમ અને એકમાત્ર ડબલ્સ માસ્ટર્સ શ્રેણી 1000 ઇવેન્ટ બિરુદ મિયામીમાં મેક્સ મિરનઈ સાથે જીત્યો હતો,&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.atpworldtour.com/Tennis/Players/Top-Players/Roger-Federer.aspx?t=pa&amp;y=2003&amp;m=d&amp;e=0|author=ATP|title=Roger Federer 2003 Doubles|access-date=16 February 2010}}&lt;/ref&gt; અને તેણે રોમમાં માટીની સપાટી પર એક સિંગલ્સ માસ્ટર્સ શ્રેણી 1000 ઇવેન્ટ આમ કર્યું હતું, જયાં તે હાર્યો હતો.&lt;ref name=&quot;RF2003&quot;/&gt; ફેડરરે એટીપી (ATP) ટુરમાં નવ ફાઇનલમાં પ્રવેશ કર્યો હતો અને તેમાથી સાત જીતી હતી, તેમાં દુબઈ અને વિયેના ખાતેની 500 શ્રેણીનો સમાવેશ થાય છે.&lt;ref name=&quot;RF2003&quot;/&gt; છેલ્લે ફેડરરે આન્દ્રે અગાસીને હરાવી વર્ષાંત ચેમ્પિયનશિપ જીતી હતી.&lt;ref name=&quot;RF2003&quot;/&gt;

2004માં ફેડરરે કારકિર્દીમાં પ્રથમ વખત ત્રણ ગ્રાન્ડ સ્લૅમ બિરુદ જીત્યા હતા અને તે મેટ્સ વિલેન્ડરે 1988માં સિદ્ધિ નોંધાવ્યા પછી આવી સિદ્ધિ મેળવનાર પ્રથમ ખેલાડી બન્યો હતો. તેનું પ્રથમ ગ્રાન્ડ સ્લૅમ હાર્ડ કોર્ટ (સખત સપાટી) બિરુદ ઓસ્ટ્રેલિયન ઓપનના સ્વરૂપમાં હતું, જે તેણે મારાત સાફીનને 7-6(3), 6-4, 6-2થી હરાવી જીત્યું હતું. તેના પછી તેણે એન્ડી રોડ્ડીકને 4-6, 7-5, 7-6(3), 6-4થી હરાવી બીજું વિમ્બલ્ડન બિરુદ જીત્યું હતું.&lt;ref name=&quot;RF2004&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.atpworldtour.com/Tennis/Players/Top-Players/Roger-Federer.aspx?t=pa&amp;y=2004&amp;m=s&amp;e=0|title=Roger Federer Playing Activity 2004|author=ATP|access-date=16 February 2010}}&lt;/ref&gt; ફેડરરે 2001ના યુએસ (US) ઓપન ચેમ્પિયન લીટોન હ્યુઇટને 6-0, 7-6(3), 6-0થી હરાવીને તેનું પ્રથમ યુએસ (US) ઓપન બિરુદ જીત્યું હતું.&lt;ref name=&quot;RF2004&quot;/&gt; ફેડરરે ત્રણ એટીપી (ATP) માસ્ટર્સ શ્રેણી 1000 ઇવેન્ટ જીતી હતી. તેમાની એક હેમ્બર્ગમાં માટીની સપાટી પર હતી અને બીજી બે ઇન્ડિયાનાવેલ્સ અને કેનેડામાં સખત સપાટી પર હતી.&lt;ref name=&quot;RF2004&quot;/&gt;  ફેડરરે દુબઈમાં એટીપી (ATP) 500 શ્રેણી જીતી હતી અને સળંગ બીજી વખત વર્ષાંત ચેમ્પિયનશિપ જીતી વર્ષનું સફળ સમાપન કર્યું હતું.&lt;ref name=&quot;RF2004&quot;/&gt;

[[ચિત્ર:Roger Federer at Wimbledon 2005.jpg|thumb|125px|alt=A dark-haired man is waving to the crowd with his tennis racket in his right hand, and he is wearing all white clothing|2005 વિમ્બલ્ડન ચેમ્પિયનશિપ દરમિયાન ફેડરર, જ્યાં તે સતત ત્રીજી વખત બિરુદ જીત્યો હતો.]]
2005માં ફેડરર પ્રથમ બંને ગ્રાન્ડ સ્લૅમ ટુર્નામેન્ટની ફાઇનલમાં પહોંચવામાં નિષ્ફળ ગયો હતો, ઓસ્ટ્રેલિયન ઓપનમાં તે ચેમ્પિયન સાફીન સામે હારી ગયો હતો અને ફ્રેન્ચ ઓપન સેમી ફાઇનલમાં તે રફેલ નાદાલ સામે હાર્યો હતો.&lt;ref name=&quot;RF2005&quot;/&gt; જોકે, ગ્રાસ કોર્ટ (ઘાસની સપાટી) પર ફેડરરે પોતાનું પ્રભુત્વ ફરીથી પુરવાર કરતાં એન્ડી રોડ્ડીકને 6-2, 7-6(2), 6-4થી હરાવી વિમ્બલ્ડન ચેમ્પિયનશિપ જીતી હતી. યુએસ (US) ઓપનમાં ફેડરરે આન્દ્રે અગાસીને તેની છેલ્લી ગ્રાન્ડ સ્લૅમ ફાઇનલમાં 6-3, 2-6, 7-6(1), 6-1થી હરાવ્યો હતો.&lt;ref name=&quot;RF2005&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.atpworldtour.com/Tennis/Players/Top-Players/Roger-Federer.aspx?t=pa&amp;y=2005&amp;m=s&amp;e=0|title=Roger Federer Playing Activity 2005|author=ATP|access-date=16 February 2010}}&lt;/ref&gt; ફેડરરે ચાર એટીપી (ATP) માસ્ટર્સ શ્રેણી 1000 જીતી હતી. ઇન્ડિયન વેલ્સ, મિયામી અને સિનસિનાટી (હાર્ડ કોર્ટ (સખત સપાટી) પર) અને હેમ્બર્ગ (ક્લે (માટી)) પર જીતી હતી.&lt;ref name=&quot;RF2005&quot;/&gt; વધુમાં ફેડરરે બે એટીપી (ATP) 500 શ્રેણી ઇવેન્ટ્સ રોટરડેમ અને દુબઈ ખાતે જીતી હતી.&lt;ref name=&quot;RF2005&quot;/&gt; ફેડરર વર્ષાંત ચેમ્પિયનશિપની ફાઇનલમાં ડેવિડ નેલ્બેન્ડિયન સામે હાર્યો હતો.&lt;ref name=&quot;RF2005&quot;/&gt;

ફેડરર 2006માં ત્રણ સિંગલ્સ ગ્રાન્ડ સ્લૅમ બિરુદ જીત્યો હતો અને અન્યની ફાઇનલમાં પહોંચ્યો હતો. તેનો એકમાત્ર પરાજય નાદાલ સામે ફ્રેન્ચ ઓપનની ફાઇનલમાં 1-6, 6-1, 6-4, 7-6(4)થી થયો હતો. બંને ટોચના ખેલાડીઓની ગ્રાન્ડ સ્લૅમમાં આ પ્રથમ ટક્કર હતી.&lt;ref name=&quot;RF2006&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.atpworldtour.com/Tennis/Players/Top-Players/Roger-Federer.aspx?t=pa&amp;y=2006&amp;m=s&amp;e=0|title=Roger Federer Playing Activity 2006|author=ATP|access-date=16 February 2010}}&lt;/ref&gt; ફેડરરે નાદાલને વિમ્બલ્ડન ચેમ્પિયનશિપની ફાઇનલમાં 6-0, 7-6(5), 6-7(2), 6-3થી હરાવ્યો હતો, બસ ત્યારથી બંને વચ્ચેના ઐતિહાસિક મુકાબલાનો પ્રારંભ થયો હતો. ઓસ્ટ્રેલિયન ઓપન ફેડરરે માર્કોસ બેઘડેટિસને 5-7, 7-5, 6-0, 6-2થી હરાવી જીતી હતી,&lt;ref name=&quot;RF2006&quot;/&gt; અને યુએસ (US) ઓપનમાં ફેડરરે રોડ્ડીક (2003નો ચેમ્પિયન)ને 6-2, 4-6, 7-5, 6-1થી હરાવી ચેમ્પિયનશિપ જીતી હતી.&lt;ref name=&quot;RF2006&quot;/&gt; વધારામાં ફેડરર છ એટીપી (ATP) માસ્ટર્સ શ્રેણી 1000ની ફાઇનલમાં પહોંચ્યો છે અને ચાર સખત સપાટી પર જીતી છે અને બે મેચ માટીની સપાટી પર નાદાલ સામે હાર્યો છે. ફેડરરે ટોક્યોમાં એટીપી (ATP) 500 શ્રેણી જીતી હતી અને તેની કારકિર્દીમાં ત્રીજી વખત વર્ષાંત ચેમ્પિયનશિપ જીતી હતી.&lt;ref name=&quot;RF2006&quot;/&gt;

=== 2007થી અત્યાર સુધીઃ મહાન ખેલાડી બન્યા ===
{{Main|Roger Federer in 2007|Roger Federer in 2008|l2=2008|Roger Federer in 2009|l3=2009|Roger Federer in 2010|l4=2010|Roger Federer in 2011|15=2011}}
રોજર ફેડરર 2007માં ચારેય ગ્રાન્ડ સ્લૅમની ફાઇનલમાં પહોંચ્યા હતા અને તેમાથી ત્રણ જીતી હતી. ફેડરરે ઓસ્ટ્રેલિયન ઓપનની ફાઇનલમાં ફર્નાન્ડો ગોન્ઝાલેઝને 7-6(2), 6-4,6-4થી હરાવ્યો હતો. વિમ્બલ્ડન ચેમ્પિયનશિપની ફાઇનલમાં રફેલ નાદાલને બીજી વખત 7-6(7), 4-6, 7-6(3), 2-6, 6-2થી હરાવ્યો હતો અને યુએસ (US) ઓપનની ફાઇનલમાં નોવાક યોકોવિચ સામે 7-6(4), 7-6(2), 6-4થી વિજય મેળવ્યો હતો. ફેડરર ફ્રેન્ચ ઓપનની ફાઇનલમાં નાદાલ સામે 6-3, 4-6, 6-3, 6-4થી હારી ગયો હતો.&lt;ref name=&quot;RF2007&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.atpworldtour.com/Tennis/Players/Top-Players/Roger-Federer.aspx?t=pa&amp;y=2007&amp;m=s&amp;e=0|title=Roger Federer Playing Activity 2007|author=ATP|access-date=16 February 2010}}&lt;/ref&gt; ફેડરરે પાંચ એટીપી માસ્ટર્સ શ્રેણી 1000 ફાઇનલ્સમાં પ્રવેશ કર્યો હતો, પરંતુ તે ફક્ત હેમ્બર્ગ અને મેડ્રિડમાં જ વિજયી બન્યો હતો.&lt;ref name=&quot;RF2007&quot;/&gt; ફેડરરે દુબઈમાં એક 500 શ્રેણી અને વર્ષાંત ચેમ્પિયનશિપ જીતી હતી.&lt;ref name=&quot;RF2007&quot;/&gt;

[[ચિત્ર:Federer Beijing 2008.jpg|thumb|left|125px|alt=A dark-haired man is in a red shirt with white shorts and shoes and bandanna, which he is carrying his tennis racket in his right hand pointing towards the ground|2008 સમર ઓલિમ્પિક્સમાં ફેડરર, જ્યાં તે ડબ્લસમાં સુવર્ણ ચંદ્રક જીત્યો હતો.]]
ફેડરર 2009માં એક જ ગ્રાન્ડ સ્લૅમ બિરુદ જીતી શક્યો હતો, આ બિરુદ તેણે યુએસ (US) ઓપનના સ્વરૂપમાં બ્રિટનના એન્ડી મૂર્રીને 6-2, 7-5, 6-2થી હરાવી જીત્યું હતું.&lt;ref name=&quot;RF2008&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.atpworldtour.com/Tennis/Players/Top-Players/Roger-Federer.aspx?t=pa&amp;y=2008&amp;m=s&amp;e=0|title=Roger Federer Playing Activity 2008|author=ATP|access-date=16 February 2010}}&lt;/ref&gt; ફેડરરને નાદાલે બે ગ્રાન્ડ સ્લૅમની ફાઇનલમાં પરાજય આપ્યો હતો, ફ્રેન્ચ ઓપનની ફાઇનલમાં 6-1, 6-3, 6-0થી વિમ્બલ્ડનની ફાઇનલમાં 6-4, 6-4, 6-7(5), 6-7(8), 9-7થી હરાવ્યો હતો,  જેના લીધે ફેડરર સળંગ છ વિમ્બલ્ડન વિજય મેળવી બ્યોન બોર્ગનો વિક્રમ તોડી શક્યો ન હતો.&lt;ref name=&quot;RF2008&quot;/&gt; ઓસ્ટ્રેલિયન ઓપનમાં જોઈએ તો ફેડરર સળંગ 10 ઓસ્ટ્રેલિયન ઓપન ફાઇનલમાં પ્રવેશવાના વિક્રમ માટે રમી રહ્યો હતો ત્યારે જ સેમી ફાઇનલમાં યોકોવિચ સામે હારી ગયો હતો.&lt;ref name=&quot;RF2008&quot;/&gt; ફેડરર મોન્ટે કાર્લો અને હેમ્બર્ગમાં માટી પર રમાયેલી માસ્ટર્સ શ્રેણી 1000ની ફાઇનલમાં નાદાલ સામે હારી ગયો હતો.&lt;ref name=&quot;RF2008&quot;/&gt; જોકે, ફેડરરે એસ્ટોરિલ, હોલમાં 250 લેવલની ઇવેન્ટમાં બે બિરુદ જીત્યા હતા અને બાસેલ ખાતે એક બિરુદ 500ની ઇવેન્ટમાં જીત્યું હતું. ડબલ્સમાં ફેડરર અને સ્ટેનિસ્લાસ વાવરીન્કાએ ઓલિમ્પિક રમતોમાં ગોલ્ડ જીત્યો હતો.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.atpworldtour.com/Tennis/Players/Top-Players/Roger-Federer.aspx?t=pa&amp;y=2008&amp;m=d&amp;e=0|author=ATP|title=Roger Federer 2008 Doubles|access-date=16 February 2010}}&lt;/ref&gt;

{{External media
|align=right
|width=150px
|image1=[http://sportsillustrated.cnn.com/vault/cover/featured/11260/index.htm Federer on the Cover of Sports Illustrated After 2009 French Open Victory]
}}

2009માં ફેડરરે બે ગ્રાન્ડ સ્લૅમ સિંગલ્સ બિરુદ જીત્યા હતા. તેમા તેણે રોબિન સોડરલિંગને 6-1, 7-6(1), 6-4થી હરાવીને ફ્રેન્ચ ઓપન જીતી હતી અને એન્ડી રોડ્ડીકને 5-7, 7-6(6), 7-6(5), 3-6, 16-14થી હરાવી વિમ્બલ્ડન ચેમ્પિયનશિપમાં વિજય મેળવ્યો હતો.&lt;ref name=&quot;RF2009&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.atpworldtour.com/Tennis/Players/Top-Players/Roger-Federer.aspx?t=pa&amp;y=2009&amp;m=s&amp;e=0|title=Roger Federer Playing Activity 2009|author=ATP|access-date=16 February 2010}}&lt;/ref&gt; ફેડરર આ ઉપરાંત બીજા બે ગ્રાન્ડ સ્લૅમની ફાઇનલમાં પહોંચ્યો હતો, પરંતુ ઓસ્ટ્રેલિયન ઓપનની ફાઇનલમાં નાદાલ સામે તેનો 7-5, 3-6, 7-6(3), 3-6, 6-2થી પરાજય થયો હતો, જ્યારે યુએસ (US) ઓપનની ફાઇનલમાં તેનો જુઆન માર્ટિન ડેલ પોટ્રો સામે 3-6, 7-6(5), 4-6, 7-6(4), 6-2થી પરાજય થયો હતો.&lt;ref name=&quot;RF2009&quot;/&gt; ફેડરરે વધુ બે ઇવેન્ટ જીતી હતી, એક હતી મેડ્રિડ માસ્ટર્સ, જે માટી પર હોવા છતાં પણ ફાઇનલમાં નાદાલને 6-4, 6-4થી હરાવીને તે જીતી હતી.&lt;ref name=&quot;RF2009&quot;/&gt; જ્યારે બીજી સિનસિનાટીમાં હતી, તેમા તેણે યોકોવિચને 6-1, 7-5થી હરાવી વિજય મેળવ્યો હતો, પણ પછી વર્ષના અંતે બાસેલમાં યોકોવિચે ફેડરરને 6-4, 4-6, 6-2થી હરાવ્યો હતો.&lt;ref name=&quot;RF2009&quot;/&gt; ફેડરરે સૌપ્રથમ ફ્રેન્ચ ઓપન બિરુદ જીતીને કેરિયર ગ્રાન્ડ સ્લૅમ પૂરું કર્યું છે અને મેન્સમાં પાંચમું વિક્રમજનક ગ્રાન્ડ સ્લૅમ બિરુદ કબ્જે કર્યું છે, જે પીટ સેમ્પ્રાસે જીતેલા 14 ગ્રાન્ડ સ્લૅમ કરતાં એક વધારે છે.&lt;ref name=&quot;RF2009&quot;/&gt;

2010માં ફેડરરે સીમાચિન્હો સર કરવાનું અને સિદ્ધિઓ મેળવી રાખવાનું જારી રાખ્યું હતું. તે ઓસ્ટ્રેલિયન ઓપન જીત્યો હતો.&lt;ref name=&quot;RF2010&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.atpworldtour.com/Tennis/Players/Top-Players/Roger-Federer.aspx?t=pa&amp;y=2010&amp;m=s&amp;e=0|title=Roger Federer Playing Activity 2010|author=ATP|access-date=16 February 2010}}&lt;/ref&gt; ફાઇનલમાં ફેડરરે એન્ડી મૂર્રીએ 6-3, 6-4, 7-6(11)થી વિજય મેળવ્યો હતો, તેણે મૂર્રીને 2008ની યુએસ (US)ઓપનની ફાઇનલમાં હરાવ્યો હતો.&lt;ref name=&quot;RF2008&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;RF2010&quot;/&gt; ફ્રેન્ચ ઓપનમાં ફેડરર 2004 ફ્રેન્ચ ઓપન પછી પ્રથમ વખત ફાઇનલમાં પ્રવેશવામાં નિષ્ફળ ગયો હતો અને ક્વાર્ટર ફાઇનલમાં 3-6, 6-3, 7-5, 6-4થી પરાજય થયો હતો અને તેણે તે સાથે પ્રથમ ક્રમાંક ગુમાવ્યો હતો.&lt;ref name=&quot;RF2010&quot;/&gt; સોડરલિંગ ફાઇનલમાં નાદાલ સામે હારી ગયો હતો, આ ફ્રેન્ચ ઓપનમાં 2004 પછી એવું પ્રથમ વખત બન્યું હતું કે જેમાં ફેડરર ચેમ્પિયન સિવાયના કોઈ ખેલાડી સામે હાર્યો હોય. જોકે, ફ્રેન્ચ ઓપન દરમિયાન ફેડરર 700મી ટુર મેચ જીત્યો હતો અને માટી પર 150મી ટુર મેચ જીત્યો હતો.&lt;ref name=&quot;RF2010&quot;/&gt;&lt;ref&gt;http://www.atpworldtour.com/News/Tennis/2010/05/Roland-Garros/Roland-Garros-Friday-Federer-Wins-700th-Match.aspx&lt;/ref&gt; ફેડરર પીટ સેમ્પ્રાસના 286 અઠવાડિયા સુધી પ્રથમ ક્રમે રહેવાના વિક્રમની બરોબરી કરવાથી એક જ વર્ષ દૂર હતો. 2001 પછીનું આ એકમાત્ર એવું વર્ષ હતું જેમાં ફેડરર વર્ષમાં એકમાત્ર બિરુદ જીતી પ્રવેશ્યો હોય. તેનાથી પણ વધારે મોટું આશ્ચર્ય ફેડરર ક્વાર્ટર ફાઇનલમાં ટોમસ બર્ડિક સામે 6-4, 3-6, 6-1, 6-4થી હાર્યો અને સાત વર્ષ બાદ રેન્કિંગમાં ત્રીજા ક્રમે ઉતરી ગયો ત્યારે થયું હતું, પણ તેણે પ્રથમ રાઉન્ડમાં તેનો 200મો ગ્રાન્ડ સ્લૅમ વિજય મેળવ્યો હતો.&lt;ref name=&quot;RF2010&quot;/&gt;&lt;ref&gt;http://www.atpworldtour.com/News/Tennis/2010/06/Wimbledon/Wimbledon-Wednesday2-Berdych-Upsets-Federer.aspx&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://sports.rediff.com/slide-show/2010/jun/22/slide-show-1-roger-federer-joins-elite-club.htm&lt;/ref&gt; 2010માં યુએસ (US) ઓપનમાં ફેડરર સેમી ફાઇનલમાં પહોંચ્યો હતો અને તેણે ફ્રેન્ચ ઓપનમાં ક્વાર્ટર ફાઇનલમાં સોડરલિંગ સામે થયેલા પરાજયનો બદલો લીધો હતો. તેના પછી ફેડરર પાંચ સેટની મેચ ત્રીજા ક્રમના અને 2008ના ઓસ્ટ્રેલિયન ઓપન ચેમ્પિયન નોવાક યોકોવિચ સામે 7-5, 1-6, 7-5, 2-6, 7-5થી હારી ગયો હતો. &lt;ref name=&quot;RF2010&quot;/&gt; ફેડરર ચાર માસ્ટર્સ 1000 ફાઇનલ્સમાં પ્રવેશ્યો હતો અને તેમાથી ત્રણમાં હાર્યો હતો અને એકમાં જીત્યો હતો. મેડ્રિડ ઓપનમાં તે નાદાલ સામે 6-4, 7-6થી હારી ગયો હતો.&lt;ref name=&quot;RF2010&quot;/&gt; કેનેડિયન માસ્ટર્સમાં ફેડરર મૂર્રી સામે હારી ગયો હતો.&lt;ref&gt;{{cite news | title = Murray beats rain and Federer to defend title | date = 15 August 2010 | url = http://www.atpworldtour.com/News/Tennis/2010/08/32/Toronto-Sunday-Murray-Defends-Title.aspx | work = ATP | access-date = 16 August 2010}}&lt;/ref&gt; સિનસિનાટી માસ્ટર્સમાં ફેડરરે આઠ મહિના બાદ પ્રથમ બિરુદ જીત્યું હતું. આમ તે અગાસી પછી આ બિરુદ જાળવી રાખનારો પ્રથમ ખેલાડી બન્યો હતો, તેણે ફાઇનલમાં ફિશને હરાવી આ ટુર્નામેન્ટ જીતી હતી.&lt;ref&gt;{{cite news | title = Federer back to winning ways with fourth Cincinnati crown | date = 22 August 2010 | url = http://www.atpworldtour.com/News/Tennis/2010/08/33/Cincinnati-Sunday2-Federer-Ends-Title-Drought.aspx | work = ATP | access-date = 22 August 2010}}&lt;/ref&gt; આ ઉપરાંત તેણે માસ્ટર્સ શ્રેણીમાં 17 વિજય મેળવવાના અગાસીના વિશ્વવિક્રમની અને બ્યોન બોર્ગના સૌથી વધુ બિરુદની મેચો જીતવાના વિક્ર્મની બરોબરી કરી હતી અને સેમ્પ્રાસ કરતાં એક જ બિરુદ પાછળ હતો. તેના પછી તે શાંઘાઈમાં રમ્યો હતો અને માસ્ટર્સ શ્રેણીની ફાઇનલમાં આ વર્ષે બીજી વખત એન્ડી મૂર્રી સામે હાર્યો હતો. જુલાઈના મધ્યાંતર સુધીમાં ફેડરરે પીટ સેમ્પ્રાસના કોચ પૌલ એનાકોનને લીધા હતા અને પ્રાયોગિક ધોરણે તેની ટેનિસની રમત અને કારકિર્દીને યોગ્ય દિશામાં મૂકી હતી.&lt;ref&gt;{{cite news | title = Federer hires Annacone | date = 21 July 2010 | url = http://www.telegraph.co.uk/sport/tennis/rogerfederer/7911377/Roger-Federer-hires-Paul-Annacone-as-coach-for-test-period.html | work = Daily Telegraph | access-date = 28 July 2010 | location = London | archive-date = 31 જુલાઈ 2010 | archive-url = https://web.archive.org/web/20100731155559/http://www.telegraph.co.uk/sport/tennis/rogerfederer/7911377/Roger-Federer-hires-Paul-Annacone-as-coach-for-test-period.html | url-status = dead }}&lt;/ref&gt;
ફેડરર એટીપી (ATP)-250 લેવલ ઇવેન્ટમાં સ્ટોકહોમ ઓપન ખાતે સળંગ બે બિરુદ જીત્યો છે. તેના પછી બાસેલમાં એટીપી (ATP)-500 લેવલની સ્પર્ધા જીત્યો છે, તેની સાથે તેણે કારકિર્દીના બિરુદોનો આંક 65 પર પહોંચાડી દીધો હતો અને પીટ સેમ્પ્રાસના એટીપી (ATP) ટુરમાં 64 બિરુદ જીતવાના વિક્રમને તોડ્યો હતો. છેલ્લે ફેડરર વર્ષાંત ચેમ્પિયનશિપ્સ(હવે વર્લ્ડ ટુર્સ ફાઇનલ્સ તરીકે ઓળખાય છે) જીત્યો હતો જેમાં તેણે પાંચમી ઇવેન્ટ તેના કટ્ટર હરીફ રફેલ નાદાલને હરાવી જીતી હતી. તેણે તેનું જૂનું ફોર્મ બતાવ્યું હતું, નાદાલ સિવાયના બધા હરીફોને તેણે એક પણ સેટ ગુમાવ્યા વગર હરાવ્યા હતા. પોલ એનાકોનને કોચ તરીકે લીધા બાદ ફેડરર 9 ટુર્નામેન્ટ રમ્યો છે અને તેમાથી 5 જીત્યો છે, બેમાં તે રનર્સ અપ રહ્યો છે અને બીજી બેની સેમી ફાઇનલમાં પહોંચ્યો છે. વિમ્બલ્ડન 2010 સુધી ફેડરરનો વિજય પરાજયનો રેકોર્ડ 34-4નો છે. યુએસ (US) ઓપનમાં ડોજકોવિક સામેની સેમી ફાઇનલ અને પેરિસ માસ્ટર્સ શ્રેણીમાં ગેલ મોન્ફિલ્સ સામેની સેમી ફાઇનલમાં તેણે ઢગલાબંધ મેચ પોઇન્ટ ગુમાવ્યા હતા. ફેડરર 2010ના ડેવિસ કપમાં રમ્યો નથી.

2011ની સીઝનના પ્રારંભમાં ફેડરરે નિકોલાઈ ડેવીડેન્કોને 6-3,6-4થી હરાવીને કતાર એક્ઝોન મોબિલ ઓપન એકપણ સેટ ગુમાવ્યા વગર જીતી હતી, 2005 અને 2006માં મેળવ્યા બાદ તેણે અહીં આ બિરુદ ત્રીજી વખત જીત્યું હતું. 2011માં ઓસ્ટ્રેલિયન ઓપનની સેમી ફાઇનલમાં ફેડરરને નોવાસ ડોજકોવિકે સીધા સેટોમાં હરાવ્યો હતો, આમ જુલાઈ 2003 પછી તે કોઈપણ વખત ગ્રાન્ડસ્લૅમ્સ ધરાવતો ન હોય તેવું પ્રથમ વખત બન્યું છે.

=== કટ્ટર મુકાબલો ===

==== ફેડરર વિરુદ્ધ નાદાલ ====
{{Main|Federer–Nadal rivalry}}
[[ચિત્ર:Nadal Australian Open 2009 5.jpg|thumb|left|125px|alt=A dark-haired tennis player is reaching to hit a tennis shot with a racket in his left hand, and he is wearing black shoes and shorts with black and white mixture shirt and yellowish-green accessories|2009 ઓસ્ટ્રેલિયન ઓપન ફાઈનલમાં નાદાલ]]
ફેડરર અને નાદાલ બંને સામ-સામે 2004થી રમી રહ્યા છે અને બંનેની કારકિર્દીમાં બંને વચ્ચેની મેચો તેનો નોંધપાત્ર હિસ્સો રહી છે.&lt;ref name=&quot;asgoodasitgets&quot;&gt;{{cite news| publisher = ''International Herald Tribune'' ([[Associated Press]])| title = Federer-Nadal rivalry as good as it gets| url = http://www.iht.com/articles/ap/2008/07/07/sports/TEN-On-Tennis-Rafa---Roger.php| date = 7 July 2008| access-date = 14 February 2009| archive-url = https://web.archive.org/web/20080823030306/http://www.iht.com/articles/ap/2008/07/07/sports/TEN-On-Tennis-Rafa---Roger.php| archive-date = 23 ઑગસ્ટ 2008| url-status = live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;moveoverborgmac&quot;&gt;{{cite news | first=Paul | last=Weaver | title = Move over McEnroe and Borg, this one will run and run in the memory | url = http://www.guardian.co.uk/sport/2008/jul/07/wimbledon.tennis4 | publisher= The Guardian | date = 7 July 2008 | access-date = 14 February 2009 | location=London}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;asgoodassportgets&quot;&gt;{{cite news | first = Martin | last = Flanagan | title = Federer v Nadal as good as sport gets | publisher=The Age | url = http://www.theage.com.au/news/tennis/federer-v-nadal-as-good-as-sport-gets/2008/07/11/1215658132528.html | date = 12 July 2008 | access-date = 14 February 2009 | language = | location=Melbourne}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;bodo-rivalry!&quot;&gt;{{cite web|url=http://tennisworld.typepad.com/tennisworld/2009/01/tj.html|title=Rivalry!|last=Bodo|first=Peter|date=30 January 2009|work=Peter Bodo's Tennisworld|publisher=Tennis.com |access-date=14 February 2009}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;macgregor&quot;&gt;{{cite web|url=http://sports.espn.go.com/espn/page2/story?page=macgregor/090203&amp;sportCat=tennis|title=Greatest rivalry of the 21st century? |last=MacGregor|first=Jeff|date=3 February 2009|publisher=ESPN.com|access-date=14 February 2009}}&lt;/ref&gt;

એટીપી (ATP) રેન્કિંગમાં તેણે જુલાઈ 2005થી 14 સપ્ટેમ્બર 2009 સુધી ટોચના બે ક્રમ જાળવી રાખ્યા હતા જ્યારે પછી નાદાલ તે સમયે વિશ્વ ક્રમાંકમાં ત્રીજા સ્થાને પહોંચી ગયો હતો (એન્ડી મૂર્રી બીજા નંબરનો નવો ખેલાડી બન્યો હતો).&lt;ref&gt;{{cite news | first = Richard | last = Jago | title = Murray reaches world #2 | date = 15 August 2009 | url = http://www.guardian.co.uk/sport/2009/aug/15/andy-murray-montreal-masters-jo-wilfried-tsonga | work = Observer | access-date = 16 August 2010 | location=London}}&lt;/ref&gt; તેઓ એકમાત્ર એવી પુરુષ જોડી છે જે સળંગ ચાર કેલેન્ડર વર્ષના અંત સુધી ટોચના સ્થાને રહી છે. ફેડરર 2004માં ફેબ્રુઆરીના પ્રારંભથી સળંગ 237 અઠવાડિયા સુધી પ્રથમ ક્રમે રહ્યો છે. જ્યારે તેનાથી પાંચ વર્ષ નાનો નાદાલ જુલાઈ 2005થી બીજા નંબર પર હતો અને તે વિક્રમજનક એવા 160 અઠવાડિયા સુધી આ ક્રમ પર રહ્યો હતો. જો કે પછી તે ઓગસ્ટ 2008માં ફેડરરને વટાવી પ્રથમ ક્રમાંકિત બન્યો હતો.&lt;ref name=&quot;nadalnum1&quot;&gt;{{cite web|url=http://nbcsports.msnbc.com/id/25978842/|title=It's official: Nadal will pass Federer for No. 1|date=1 August 2008|publisher=NBC Sports (Associated Press)|access-date=14 February 2009|archive-date=19 ઑક્ટોબર 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20081019231656/http://nbcsports.msnbc.com/id/25978842/|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

નાદાલ ફેડરર સાથેના જંગમાં તે 14-8ની સરસાઈ ધરાવે છે.&lt;ref name=&quot;atp-headtohead&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.atpworldtour.com/tennis/3/en/players/headtohead/?player1=roger+federer&amp;player2=rafael+nadal|title=Head to Head player details|publisher=ATP World Tour|access-date=14 February 2009}}&lt;/ref&gt; તેની પાછળનું કારણ એ છે કે ટુર્નામેન્ટના ક્રમાંકનો આધાર રેન્કિંગ પર હોય છે, બંને વચ્ચેની 18 જેટલી મેચો તો ટુર્નામેન્ટની ફાઇનલ છે. આ ફાઇનલમાં તો હરહંમેશ વિક્રમ ગણાય એવી 7 તો ગ્રાન્ડ સ્લૅમ ફાઇનલ છે.&lt;ref name=&quot;atp-therivalry&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.atpworldtour.com/1/en/news/newsarticle_1967.asp|title=Rafa &amp; Roger: The Rivalry|date=29 January 2009|publisher=ATP World Tour|access-date=14 February 2009|archive-date=10 ફેબ્રુઆરી 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20090210175247/http://atpworldtour.com/1/en/news/newsarticle_1967.asp|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; 2006થી 2008માં તેઓ દરેક ફ્રેન્ચ ઓપન અને વિમ્બલ્ડન ફાઇનલમાં રમ્યા છે. 2009માં તેઓ ઓસ્ટ્રેલિયન ઓપનની ફાઇનલમાં ટકરાયા હતા. નાદાલ સાતમાંથી પાંચમાં જીત્યો છે. તે પ્રથમ બંને વિમ્બલ્ડન ફાઇનલમાં હારી ગયો છે. આ બંને મેચ પાંચ સેટ્ની હતી (2007 અને 2008 વિમ્બલ્ડન, ઓસ્ટ્રેલિયન ઓપન), 2008ની વિમ્બલ્ડન ફાઇનલને ટેનિસના વિશ્લેષકો ટેનિસના ઇતિહાસમાં શ્રેષ્ઠ મેચ ગણે છે.&lt;ref name=&quot;greatestmatchever&quot;&gt;{{cite news | first = Bruce | last=Jenkins | title = The Greatest Match Ever | publisher= San Francisco Chronicle | url=http://www.sfgate.com/cgi-bin/article.cgi?f=/c/a/2008/07/06/SPP711KSLR.DTL | date=7 July 2008 | access-date =14 February 2009}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;McEnroe-greatestmatch&quot;&gt;{{cite news | first = Richard | last = Alleyne | title = Wimbledon 2008: John McEnroe hails Rafael Nadal victory as greatest final ever | publisher = The Telegraph | url = http://www.telegraph.co.uk/sport/tennis/wimbledon/2305019/Wimbledon-2008-John-McEnroe-hails-Rafael-Nadal-victory-as-greatest-final-ever.html | date = 7 July 2008 | access-date = 14 February 2009 | location=London}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;wertheim-greatestmatch&quot;&gt;{{cite news|url=http://sportsillustrated.cnn.com/2008/writers/jon_wertheim/07/09/wertheim.mailbag/index.html|title=Without a doubt, it's the greatest|last=Wertheim|first=Jon|date=9 July 2008|work=Tennis Mailbag|publisher=SI.com|access-date=14 February 2009|archive-date=13 ઑગસ્ટ 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130813175621/http://sportsillustrated.cnn.com/2008/writers/jon_wertheim/07/09/wertheim.mailbag/index.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;tignor-greatestmatch&quot;&gt;{{cite web|url=http://tennisworld.typepad.com/thewrap/2008/07/w-report-cards.html|title=W: Report Cards|last=Tignor|first=Steve|work=Concrete Elbow|publisher=Tennis.com|date=8 July 2008|access-date=14 February 2009}}&lt;/ref&gt; તેઓ વિક્રમી એવી 9 માસ્ટર્સ શ્રેણી ફાઇનલ્સ રમ્યા છે. તેમાં 2006ની રોમ માસ્ટર્સ શ્રેણીની પાંચ કલાકની મેચનો સમાવેશ થાય છે, જે નાદાલ પાંચમા સેટમાં ટાઇ-બ્રેકરમાં જીત્યો હતો.

14 સપ્ટેમ્બર 2009ના રોજ જુઆન માર્ટિન ડેલ પોટ્રોએ નાદાલને યુએસ (US) ઓપનની સેમી ફાઇનલમાં નાદાલને હરાવ્યો અને ફાઇનલમાં ફેડરરને હરાવી ચેમ્પિયન બન્યો ત્યાં સુધી કોઈ ખેલાડી નાદાલ અને ફેડરરને એક જ ગ્રાન્ડ સ્લૅમમાં હરાવી શક્યો ન હતો. નાદાલ સળંગ (5) ફ્રેન્ચ ઓપન ફાઇનલ હાર્યો નથી. જ્યારે ફેડરર યુએસ (US) ઓપનની ફાઇનલમાં ડેલ પોટ્રો સામે હાર્યો ત્યાં સુધી (5 વખતથી) અપરાજીત હતો. બંને જણા ત્રણ જુદી-જુદી સપાટી પર ગ્રાન્ડ સ્લૅમ જીત્યા છે (નાદાલ 2008ની ફ્રેન્ચ ઓપન, 2008ની વિમ્બલ્ડન અને 2009ની ઓસ્ટ્રેલિયન ઓપન જીત્યો છે, જ્યારે ફેડરર 2008ની યુએસ (US) ઓપન 2009ની ફ્રેન્ચ ઓપન અને વિમ્બલ્ડન જીત્યો છે).

==== ફેડરર વિરુદ્ધ હ્યુઇટ ====

ફેડરર અને લીટોન હ્યુઇટ બંને એકબીજા સામે 25 વખત ટકરાયા છે. કારકિર્દીના પ્રારંભમાં હ્યુઇટ ફેડરર પર પ્રભુત્વ ધરાવતો હતો, તે પ્રથમ નવમાંથી આઠ મેચ જીત્યો હતો. તેમાં 2003ની ડેવિસ કપ સેમી ફાઇનલમાં બે સેટ ગુમાવ્યા પછી મેળવેલા વિજયનો સમાવેશ થાય છે, તેના આ વિજયના લીધે ઓસ્ટ્રેલિયા ડેવિસ કપની સેમી ફાઈનલમાં સ્વિટ્ઝરલેન્ડને હરાવી શક્યું હતું. જોકે, 2004થી ફેડરર બંને વચ્ચેના આ જબરજસ્ત મુકાબલા પર પ્રભુત્વ ધરાવે છે. તેણે છેલ્લી 16માંની 15 મેચ જીતી છે અને એકંદરે બંને વચ્ચે બરાબરીનો વિક્રમ હવે 17-8નો છે.&lt;ref&gt;[http://www.atpworldtour.com/Players/Head-To-Head.aspx?pId=F324&amp;amp;oId=H432 ફેડરર સામે હ્યુઈટ બરોબરીમાં]&lt;/ref&gt; બંને ખેલાડીઓ જુનિયરમાં 1996થી એકબીજા સામે રમતા હતા, તે સમયથી બંને વચ્ચે આ સંઘર્ષ જોવા મળે છે. તેઓ 2004ની યુએસ (US) ઓપનની ફાઇનલમાં પ્રવેશ્યા હતા, જ્યાં ફેડરર 6-0, 7-6, 6-0થી જીત્યો હતો, આ તેનો પ્રથમ યુએસ (US) ઓપન બિરુદનો વિજય હતો.  ફેડરર ગ્રાન્ડ સ્લૅમમાં હ્યુઇટ સામે 8-0નો વિક્રમ ધરાવે છે અને તેણે છ ગ્રાન્ડ સ્લૅમ હ્યુઇટને હરાવી જીતી છે.

==== ફેડરર વિરુદ્ધ નેલ્બેન્ડિયન ====

કારકિર્દીના પ્રારંભમાં ડેવિડ નેલ્બેન્ડિયન ફેડરરનો સૌથી મોટો હરીફ હતો. બંને ખેલાડીઓની જુનિયર સ્તરની કારકિર્દી જબરજસ્ત હતી, ફેડરર જુનિયર વિમ્બલ્ડન બિરુદ જીત્યો હતો અને નેલ્બેન્ડિયન (ફેડરરને હરાવી) યુએસ (US) ઓપનનું જુનિયર બિરુદ જીત્યો હતો. ફેડરર નેલ્બેન્ડિયન સામે સામાન્ય સરસાઈ ધરાવે છે, છતા ફેડરરનો તેની સામેનો વિક્રમ 10-8નો છે, નેલ્બેન્ડિયને વ્યસાયિક ખેલાડી બન્યા બાદ પ્રથમ પાંચ મેચમાં ફેડરરને હરાવ્યો હતો, જેમાં 2003માં ઓસ્ટ્રેલિયન ઓપન અને યુએસ (US) ઓપનના ચોથા રાઉન્ડનો સમાવેશ થાય છે. જો કે બંને વચ્ચેની જોરદાર રોમાંચક મેચ 2005નો શાંઘાઈ માસ્ટર્સ કપ હતો, જ્યારે નેલ્બેન્ડિયને ફેડરર સામે પ્રથમ બે સેટ એકપણ ગેમ જીત્યા વગર ગુમાવી સમગ્ર મુકાબલો છેવટે પાંચમાં સેટમાં ટાઇબ્રેકરમાં જીત્યો હતો. આ પરાજયના લીધે ફેડરર 1984માં જોન મેકેન્રોએ સ્થાપેલા 82-3ના વિક્રમની બરોબરી કરવાથી ચૂકી ગયો હતો. નેલ્બેન્ડિયન, લીટોન હ્યુઇટ અને એન્ડી મૂર્રીએ ફેડરરને 8 વખત હરાવ્યો છે, પણ તેમનાથી વધારે વખત એકમાત્ર રફેલ નાદાલે તેને હરાવ્યો છે.

==== ફેડરર વિરુદ્ધ જોકોવિક ====
બંને વચ્ચે 20 વખત મુકાબલો થયો છે અને ફેડરર તેમાં 13-7થી અને ગ્રાન્ડ સ્લૅમ ઇવેન્ટમાં 4-3થી આગળ છે. જો કે બંને વચ્ચે આ મુકાબલો ફેડરર અને નાદાલ વચ્ચેના મુકાબલા જેવો તીવ્ર નથી. જોકોવિક નાદાલ પછી એકમાત્ર એવો ખેલાડી છે જેણે ફેડરરને 2004 પછી એક કરતા વધારે ગ્રાન્ડ સ્લૅમ ટુર્નામેન્ટમાં હરાવ્યો છે અને એકમાત્ર એવો ખેલાડી છે જેણે નાદાલ ઉપરાંત ફેડરરને સળંગ ગ્રાન્ડ સ્લૅમ ટુર્નામેન્ટમાં હાર આપી છે (2010માં યુએસ (US) ઓપન અને 2011માં ઓસ્ટ્રેલિયન ઓપન).

==== ફેડરર વિરુદ્ધ મૂર્રી ====
બંને વચ્ચે 14 વખત મુકાબલો થયો છે, આ બધા મુકાબલા સખત સપાટી પર થયા છે, મૂર્રી તેમાં 8-6થી આગળ છે.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.atpworldtour.com/Players/Head-To-Head.aspx?pId=F324&amp;oId=MC10|title=Federer v Murray Head to Head|publisher=atpworldtour.com|access-date=9 January 2011}}&lt;/ref&gt; ફેડરર તેની સામે બંને ગ્રાન્ડ સ્લૅમ મેચ સીધા સેટોમાં જીત્યો છે ((2008ની યુએસ (US) ઓપન અને 2010ની ઓસ્ટ્રેલિયન ઓપન),&lt;ref&gt;{{citenews|url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/tennis/7603307.stm|title=Superb Federer ends Murray dream|publisher=BBC Sport|date=8 September 2008|access-date=27 April 2010}}&lt;/ref&gt; પણ મૂર્રી એટીપી (ATP) 1000 ટુર્નામેન્ટ્સમાં 5-1ની સરસાઈ ધરાવે છે.&lt;ref&gt;[http://www.australianopen.com/en_AU/news/match_reports/2010-01-31/201001311264925883203.html?fpos=r1 &quot;વન મોર ઈક્વલ્સ ફોર&quot;] australianopen.com. 31 જાન્યુઆરી 2010ના રોજ સુધારો.&lt;/ref&gt; તેઓ એટીપી (ATP) વર્લ્ડ ટુર ફાઇનલ્સમાં ત્રણ વખત ટકરાયા છે, મૂર્રી 2008માં જીત્યો હતો,&lt;ref&gt;{{citenews|url=http://www.guardian.co.uk/sport/2008/nov/14/tennis-murray-federer-masters-cup|title=Murray beats Federer in 3 sets|publisher=Guardian|date=14 November 2008|access-date=27 April 2010}}&lt;/ref&gt; અને ફેડરર 2009 અને 2010માં જીત્યો હતો.&lt;ref&gt;{{citenews|url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/tennis/9216649.stm|title=Federer crushes lacklustre Murray|publisher=BBC Sport|publisher=23 November 2010}}&lt;/ref&gt; નાદાલ ઉપરાંત મૂર્રી વર્તમાન ટોચના 10 ખેલાડીઓમાં એકમાત્ર એવો ખેલાડી છે જે ફેડરરને ટક્કર આપવા માટે સમર્થ છે.

==== ફેડરર વિરુદ્ધ રોડ્ડીક ====
ફેડરરનો લાંબા સમયથી બીજો કોઈ હરીફ હોય તો તે એન્ડી રોડ્ડીક છે.
બંને વચ્ચે ચાર ગ્રાન્ડ સ્લૅમ ફાઇનલ્સ સહિત ઘણી વખત ટક્કર થઈ છે, ફેડરર તેની સામે 20-2નો વિક્રમ ધરાવે છે. ફેડરરના પ્રભુત્વ સામે રોડ્ડીક પ્રથમ ક્રમના ખેલાડી તરીકે ઉભરી આવ્યો.
બંને વચ્ચે અત્યંત રોમાંચક મુકાબલો કહેવો હોય તો તેને વિમ્બલ્ડન 2009ની ફાઇનલ કહી શકાય, જ્યાં રોડ્ડીકે ફેડરરને પાંચ સેટમાં ખેંચી ગયો હતો અને તેમાય પાંચમો સેટ તો એકદમ રોમાંચક હતો, આ મેચ ચાર કલાકથી પણ વધારે સમય ચાલી હતી.

=== રમવાની શૈલી ===
[[ચિત્ર:Roger Federer.jpg|thumb|2007 ડેવિડઓફ સ્વિસ ઈન્ડોર્સમાં ફેડરર]]
ફેડરરની વૈવિધ્યતાને જીમી કોન્નર્સે ખૂબ જ ખૂબીથી વ્યાખ્યાયિત કરી છેઃ “વિશેષજ્ઞોના યુગમાં તમે માટીની સપાટીના વિશેષજ્ઞ છો, તમે ઘાસની સપાટીના વિશેષજ્ઞ છો, તમે સખત સપાટીના વિશેષજ્ઞ છો... અથવા તમે રોજર ફેડરર છો”.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.sportsfeelgoodstories.com/2009/02/20/roger-federer-a-class-act-on-and-off-the-court-leads-tennis-revival/|title=Roger Federer, a class act on and off the court, leads tennis revival|author=www.sportsfeelgoodstories.com|date=20 February 2009|access-date=16 February 2010}}&lt;/ref&gt;

ફેડરર બધા જ પ્રકારની સપાટીનો ઓલરાઉન્ડર ખેલાડી છે, તે તેની રમવાની પ્રવાહી શૈલી અને શોટ મેકિંગ માટે જાણીતો છે.{{citation needed|date=December 2010}} ફેડરર મુખ્યત્વે બેઝલાઇનનો ખેલાડી છે, પરંતુ નેટની પાસે પણ તે તેટલું જ સારું રમે છે અને તેને આજે ટેનિસનો શ્રેષ્ઠ વોલિયર કહેવાય છે. તેની સ્મેશ એકદમ અસરકારક અને પ્રભાવી છે, જે આજના ટેનિસમાં ભાગ્યે જ જોવા મળે છે. આ જ રીતની બેકહેન્ડ સ્મેશ, હાફ વોલી અને જમ્પ સ્મેશ (સ્લૅમ ડન્ક) જેવી સ્મેશ આજે ભાગ્યે જ કોઈ ફટકારી શકે છે. ડેવિડ ફોસ્ટર વોલેસે ફેડરરની અપવાદરૂપ ઝડપ, પ્રવાહિતા અને તેના ફોરહેન્ડની તીવ્ર ઝડપને “અ ગ્રેટ લિક્વીડ વ્હીપ” તરીકે વર્ણવી છે,&lt;ref name=&quot;Wallace&quot;&gt;{{cite news |url=http://www.nytimes.com/2006/08/20/sports/playmagazine/20federer.html?ex=1313726400&amp;en=716968175e36505e&amp;ei=5090 |author=David Foster Wallace |title=Federer as Religious Experience |date=20 August 2006 |work=Play Magazine |publisher=New York Times|access-date=21 June 2007}}&lt;/ref&gt; જ્યારે જોન મેકેન્રો ફેડરરના ફોરહેન્ડને “વર્તમાન સમયનો મહાન શોટ” કહે છે.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://msn.foxsports.com/other/story/6741576?MSNHPHCP&amp;GT1=10035|title=Who's the best athlete in the world right now?|author=Kevin Hench|date=7 May 2007|publisher=Fox Sports|access-date=31 March 2009|archive-date=20 ઑક્ટોબર 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20071020021531/http://msn.foxsports.com/other/story/6741576?MSNHPHCP&amp;GT1=10035|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; ફેડરર સિંગલ હેન્ડેડ બેકહેન્ડ રમે છે જે તેને જબરજસ્ત વૈવિધ્યતા આપે છે. તે સ્લાઇસનો ઉપયોગ પ્રસંગોપાત ધોરણે હરીફને નેટ સમક્ષ લલચાવવા કરે છે અને પાસ કરે છે. ફેડરર ટોપસ્પિન વિનર્સ પણ ફટકારી શકે છે અને તેની પાસે અતુલનીય કહી શકાય તેવો ‘ફ્લિક’ બેકહેન્ડ છે, જેમાં તે કાંડા દ્વારા ઝડપ સર્જે છે, તે સામાન્ય રીતે નેટમાં હરીફને પસાર કરી જાય છે.&lt;ref name=&quot;Wallace&quot;/&gt; તેની સર્વ (ટેનિસમાં દડો મારવાની શરૂઆત કરવી) સમજવી મુશ્કેલ છે, કારણ કે તે હંમેશા એક સમાન ધોરણે બોલ ટોસ કરે છે, પછી તે ભલેને ગમે તે પ્રકારની સર્વ (ટેનિસમાં દડો મારવાની શરૂઆત કરવી) ફટકારતો હોય અને ગમે ત્યાં ફટકારવાનો ઇરાદો ધરાવતો હોય અને તેની પીઠને તે મોશન દરમિયાન તેના હરીફ તરફ રાખે છે. તે મેચ દરમિયાન મોટી સર્વ (ટેનિસમાં દડો મારવાની શરૂઆત કરવી) ફટકારી ચાવીરૂપ પોઇન્ટ મેળવવા પણ સમર્થ છે. તેની પ્રથમ સર્વ (ટેનિસમાં દડો મારવાની શરૂઆત કરવી) તો સામાન્ય રીતે પ્રતિ કલાક 200 કિલોમીટર(પ્રતિ કલાક 125 માઇલ)ની ઝડપે આવતી હોય છે,&lt;ref name=&quot;AUSServe&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.australianopen.com/en_AU/scores/stats/day19/1701ms.html|title=Match Statistics: Federer vs. Murray|author=Australianopen.com|access-date=16 February 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;WIMBYServe&quot;&gt;{{cite web|url=http://2009.wimbledon.org/en_GB/scores/stats/day21/1701ms.html|title=Match Statistics:Federer vs. Roddick|author=Wimbledon.org|access-date=16 February 2010|archive-date=12 જૂન 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20100612031302/http://2009.wimbledon.org/en_GB/scores/stats/day21/1701ms.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://sports.espn.go.com/sports/tennis/wimbledon08/columns/story?columnist=ubha_ravi&amp;id=3471097|title=Federer's serve allowing him to manufacture easy points|author=Ubha, Ravi|publisher=ESPN.com|date=2 July 2008|access-date=16 February 2010}}&lt;/ref&gt; પણ તે પ્રતિ કલાક 220 કિલોમીટર(પ્રતિ કલાક 137 માઇલ)ની ઝડપે પણ સર્વિસ કરવા સમર્થ છે.&lt;ref name=&quot;AUSServe&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;WIMBYServe&quot;/&gt; ફેડરરની સર્વ અને વોલિંગ પર નિપુણતા હતી,&lt;ref name=&quot;Bierly&quot;&gt;{{cite news |url=http://www.guardian.co.uk/sport/2003/jul/08/tennis.wimbledon2003 |author=Stephen Bierley |title=Serve-volley dead? No one told Federer |date=8 July 2003 |work=The Guardian |publisher=Guardian News and Media Limited 2010|access-date=19 November 2010}}&lt;/ref&gt; તે તેનો ઉપયોગ મુખ્યત્વે કારકિર્દીના પ્રારંભમાં કરતો હતો.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://essentialtennis.com/tournews/2010/07/best-serve-and-volleyer-in-the-world/|title=Best Serve and Volleyer in the World|author=Charles Lin|date=11 July 2010|access-date=19 November 2010|archive-date=23 મે 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110523065818/http://essentialtennis.com/tournews/2010/07/best-serve-and-volleyer-in-the-world/|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; બેઝલાઇન પરથી હાફ-વોલીમાં તેમની નિપુણતાએ તેમને એકદમ બેઝલાઇન પરથી રમવા સમર્થ બનાવ્યો, તેના લીધે તે બોલ ટપ્પો પડીને ઉછળે ત્યારે ઝડપથી સમજી(પછી બોલ ગમે તેટલો ડીપ કેમ ન હોય) શકતો હતો. તેના કારણે તેમના હરીફોને તેમના શોટનો જવાબ આપવાનો સમય જ મળતો ન હતો.{{citation needed|date=December 2010}} તાજેતરમાં ફેડરરે તેની રમતમાં ડ્રોપ શોટનો ઉમેરો કર્યો છે અને તે તેનો ઉપયોગ બંને બાજુએ અત્યંત ખૂબીથી કરે છે. તે બે પગ વચ્ચેથી શોટ પણ સારી રીતે મારી શકે છે, આ શોટને ‘ટ્વીનર’ કહેવાય છે. તે 2009ની યુએસ (US) ઓપનની નોવાક જોકોવિક સામેની સેમી ફાઇનલમાં જોવા મળ્યો હતો, જેના લીધે તેને મેચ પોઇન્ટ મળ્યો હતો. તેણે તાજેતરમાં ચિપ્સ એન્ડ ચાર્જ ઉમેર્યા છે, જેના મિશ્ર પરિણામ મળ્યા છે.{{citation needed|date=December 2010}}

=== સાધનસામગ્રી, કપડા, કરારો ===
ફેડરર હાલમાં કસ્ટમાઇઝ્ડ વિલ્સન સિક્સ માટે રમે છે.વન ટુર બીએલએક્સ (BLX) ટેનિસ રેકેટકે જેમાં હિટિંગ એરિયા 99 ચોરસ ઇંચ જેટલો નાનો છે,&lt;ref name=&quot;Wilson Sports&quot;&gt;{{cite web|url=http://tennis.wilson.com/rackets/blx/rackets/player/six-one/six.one-tour-blx/|title=Wilson Sports|publisher=Wilson Sporting Goods|access-date=29 January 2010|archive-date=22 જાન્યુઆરી 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20100122055338/http://tennis.wilson.com/rackets/blx/rackets/player/six-one/six.one-tour-blx/|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; તેનું વજન 12.5 ઔંસ છે અને તેનો બીમ 17 મિલિમીટર જેટલો પાતળો છે તેનાથી રમે છે. તેની ગ્રીપ (પકડ)નું કદ 4 3-8 ઇંચ છે (કેટલીક વખત તેને એલ-3 (L3) કહેવાય છે).&lt;ref name=&quot;Ask Roger Equipment&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.rogerfederer.com/en/fanzone/askroger/index.cfm?uNC=44884627&amp;uPage=3&amp;uCategoryID=3|title=Ask Roger&amp;nbsp;— Equipment|publisher=Roger Federer Official Website|access-date=29 January 2010|archive-date=25 જુલાઈ 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20090725062052/http://www.rogerfederer.com/en/fanzone/askroger/index.cfm?uNC=44884627&amp;uPage=3&amp;uCategoryID=3|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; ફેડરર તેના રેકેટના તારને 24થી 28 કિલોગ્રામ (52.9થી 61.7 પાઉન્ડ)ના દબાણે બાંધે છે, તેના મુખ્ય તાર માટે વિલ્સન નેચરલ ગટ 16 ગેજનું હોય છે અને આડી તાર બાંધણી માટે લક્સીલોન બેન્ગર એએલયુ (ALU) પાવર રફ 16 એલ (16L) ગેજ(પોલીએસ્ટર)નું હોય છે.&lt;ref name=&quot;Ask Roger Equipment&quot;/&gt; તેમને જ્યારે તારના દબાણ અંગે પૂછવામાં આવ્યું ત્યારે ફેડરરે કહ્યું હતું કે “તેનો આધાર દિવસ કેટલો ગરમ હોય છે તેના પર અને કયા પ્રકારના બોલથી હું રમુ છું અને મારી સામે કોણ રમે છે તેના પર છે. આમ તમે જોઈ શકે છો કે તેનો આધાર ઘણા બધા પરિબળો પર છે, ફક્ત સપાટી પર નહીં, મારા માટે તેનો અનુભવ મોટી બાબત છે.”&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.rogerfederer.com/en/fanzone/askroger/index.cfm?uNC=97027562&amp;uPage=1&amp;uCategoryID=3 |title=Ask Roger; Official website |publisher=Roger Federer Official Website |access-date=2 March 2007 |archive-date=27 સપ્ટેમ્બર 2007 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070927003712/http://www.rogerfederer.com/en/fanzone/askroger/index.cfm?uNC=97027562&amp;uPage=1&amp;uCategoryID=3 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;

ફેડરર વિશ્વમાં સૌથી વધુ કમાતા એથ્લેટોમાં એક છે. તેનો નાઇક ફૂટવેર એન્ડ એપેરલ સાથે કરાર છે.&lt;ref name=&quot;Nike&quot;&gt;{{cite web |url=http://www.rogerfederer.com/en/rogers/sponsors/index.cfm |title=Roger Federer Sponsors |publisher=Roger Federer Official Website |access-date=18 January 2008 |archive-date=17 ડિસેમ્બર 2008 |archive-url=https://web.archive.org/web/20081217033621/http://www.rogerfederer.com/en/rogers/sponsors/index.cfm |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; 2006ની વિમ્બલ્ડન ચેમ્પિયનશિપમાં નાઇકે તેના માટે ત્રણ ટેનિસ રેકેટના ક્રેસ્ટની ડિઝાઇનવાળું જેકેટ તૈયાર કર્યું હતું, આ રેકેટ તેણે જીતેલી ત્રણ વિમ્બલ્ડન ચેમ્પિયનશિપનું પ્રતીક દર્શાવતા હતા. પછીના વર્ષે 2006માં તેણે ચોથી ચેમ્પિયનશિપ જીતી ત્યારે આ જેકેટમાં વધુ એક રેકેટનો ઉમેરો કરવામાં આવ્યો હતો.&lt;ref name=&quot;Telegraph: Federer's jacket&quot;&gt;{{cite news|url=http://www.telegraph.co.uk/sport/tennis/wimbledon/2339295/More-jacket-than-racket-for-Federer.html|title=More than a jacket for Federer|work=The Telegraph|date=27 June 2006|access-date=14 June 2009 | location=London | first=Mark | last=Hodgkinson}}&lt;/ref&gt; વિમ્બલ્ડન 2008 અને 2009માં નાઇકે તેના માટે વ્યક્તિગત જેકેટ બનાવવાનો ટ્રેન્ડ ચાલુ રાખ્યો હતો.&lt;ref&gt;{{cite news |url=http://www.telegraph.co.uk/sport/main.jhtml?xml=/sport/2006/06/27/stfede27.xml |title=More jacket than racket for Federer |author=Mark Hodgkinson |date=27 June 2006 |access-date=5 September 2007 |publisher=The Telegraph |location=London |archive-date=2 જૂન 2008 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080602005348/http://www.telegraph.co.uk/sport/main.jhtml?xml=%2Fsport%2F2006%2F06%2F27%2Fstfede27.xml |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; તે પોતાનો લોગો પણ ધરાવે છે, આર (R) અને એફ (F)ને જોડીને લોગો બનાવવામાં આવ્યો છે.&lt;ref name=&quot;Federer logo&quot;&gt;{{cite news|url=http://www.nytimes.com/2009/08/31/sports/tennis/31logo.html?r=1&amp;hp&amp;pagewanted=all|title=The Main Characters of Tennis, and Style|work=The New York Times|date=29 August 2009|access-date=6 February 2011|first=Holly|last=Bruback}}&lt;/ref&gt;
ફેડરરે જિલેટ,&lt;ref name=&quot;Business insider article&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.businessinsider.com/2008/8/federer-beats-nadal-and-maria-sharapova-in-endorsement-deals|title=Federer beats Nadal and Sharapova&amp;nbsp;— in endorsement deals|date=25 August 2008|publisher=Business Insider|access-date=14 June 2009}}&lt;/ref&gt; સ્વિસ સ્થિત કોફી મશીન કંપની જુરા&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://gillettewinners.com/custom/en_in/html/roger_federer.shtml |title=Gillette Winners |publisher=Gillette Winners |access-date=28 September 2007 |archive-url=https://web.archive.org/web/20071011142121/http://gillettewinners.com/custom/en_in/html/roger_federer.shtml |archive-date=11 ઑક્ટોબર 2007 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; ઉપરાંત મર્સિડિઝ બેન્ઝ અને નેટજેટ્સ સાથે કરાર કર્યો છે. ફેડરરે અગાઉ મોરિસ લેક્રોઇસનો એમ્બેસેડર હોવા છતાં&lt;ref name=&quot;Europastar&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.europastar.com/europastar/magazine/article_display.jsp?vnu_content_id=1000863592|title=Roger Federer Chronometer|publisher=Europa Star|date=2 April 2005|access-date=14 June 2009|archive-date=12 નવેમ્બર 2006|archive-url=https://web.archive.org/web/20061112091740/http://www.europastar.com/europastar/magazine/article_display.jsp?vnu_content_id=1000863592|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; રોલેક્સ વોચીસ સાથે પણ કરાર કર્યો છે.&lt;ref name=&quot;CNN money article&quot;&gt;{{cite news|url=http://money.cnn.com/2007/06/29/commentary/sportsbiz/index.htm|title=Federer's on-court dominance still not attracting sponsors|publisher=CNNMoney.com|date=1 July 2007|access-date=14 June 2009}}&lt;/ref&gt; 2009માં ફેડરર સ્વિસ ચોકલેટ ઉત્પાદક લિન્ડ્ટનો બ્રાન્ડ એમ્બેસેડર બન્યો હતો.&lt;ref&gt;http://www.lindt.com/int/swf/eng/company/news/roger-federer-becomes-lindt-brand-ambassador/&lt;/ref&gt; 2010માં તેણે ચીનમાં મર્સિડિઝ-બેન્ઝ સાથે કરેલા કરારને વૈશ્વિક મર્સિડિઝ-બેન્ઝ ભાગીદારી સુધી લંબાવાયો હતો.&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Mercedes-Benz Announces Global Partnership with Roger Federer
|publisher=PRNewsWire.com|date=2010-05-27|url=http://www.prnewswire.com/news-releases/mercedes-benz-announces-global-partnership-with-roger-federer-95020244.html|access-date=6 January 2011}}&lt;/ref&gt;

=== ગ્રાન્ડ સ્લૅમ દેખાવની સમયરેખા ===
{{Main|Roger Federer career statistics}}

{| class=&quot;wikitable&quot;
|- style=&quot;background:#efefef&quot;
! ટુર્નામેન્ટ 
! 1998 
! 1999 
! 2000 
! 2001 
! 2002 
! 2003 
! 2004 
! 2005 
! 2006 
! 2007 
! 2008 
! 2009 
! 2010 
! 2011 
! style=&quot;width:65px&quot;|કારકિર્દી એસઆર (SR) 
! style=&quot;width:69px&quot;|કારકિર્દી ડબ્લ્યુ-એલ (W-L) 
! style=&quot;width:69px&quot;|કારકિર્દી વિજય %
|-
|  colspan=&quot;18&quot;| '''ગ્રાન્ડ સ્લૅમ ટુર્નામેન્ટ્સ''' 
|-
|  style=&quot;background:#efefef&quot;| ઓસ્ટ્રેલિયન ઓપન
|  style=&quot;text-align:center&quot;|એ (A)
|  style=&quot;text-align:center&quot;|એલક્યૂ (LQ)
|  style=&quot;text-align:center;background:#afeeee&quot;|3આર (3R)
|  style=&quot;text-align:center;background:#afeeee&quot;|3આર (3R)
|  style=&quot;text-align:center;background:#afeeee&quot;|4આર (4R)
|  style=&quot;text-align:center;background:#afeeee&quot;|4આર (4R)
|  style=&quot;text-align:center;background:lime&quot;|'''ડબ્લ્યુ (W)''' 
|  style=&quot;text-align:center;background:yellow&quot;|એસએફ (SF)
|  style=&quot;text-align:center;background:lime&quot;|'''ડબ્લ્યુ (W)''' 
|  style=&quot;text-align:center;background:lime&quot;|'''ડબ્લ્યુ (W)''' 
|  style=&quot;text-align:center;background:yellow&quot;|એસએફ (SF)
|  style=&quot;text-align:center;background:thistle&quot;|એફ (F)
|  style=&quot;text-align:center;background:lime&quot;|'''ડબ્લ્યુ (W)''' 
|  style=&quot;text-align:center;background:yellow&quot;|એસએફ (SF)
|  style=&quot;text-align:center;background:#efefef&quot;|4/12
|  style=&quot;text-align:center;background:#efefef&quot;|59-8
|  style=&quot;text-align:center;background:#efefef&quot;|88.05
|-
|  style=&quot;background:#efefef&quot;| ફ્રેન્ચ ઓપન
|  style=&quot;text-align:center&quot;|એ (A)
|  style=&quot;text-align:center;background:#afeeee&quot;|1આર (1R)
|  style=&quot;text-align:center;background:#afeeee&quot;|4આર (4R)
|  style=&quot;text-align:center;background:#ffebcd&quot;|ક્યૂએફ (QF)
|  style=&quot;text-align:center;background:#afeeee&quot;|1આર (1R)
|  style=&quot;text-align:center;background:#afeeee&quot;|1આર (1R)
|  style=&quot;text-align:center;background:#afeeee&quot;|3આર (3R)
|  style=&quot;text-align:center;background:yellow&quot;|એસએફ (SF)
|  style=&quot;text-align:center;background:thistle&quot;|એફ (F)
|  style=&quot;text-align:center;background:thistle&quot;|એફ (F)
|  style=&quot;text-align:center;background:thistle&quot;|એફ (F)
|  style=&quot;text-align:center;background:lime&quot;|'''ડબ્લ્યુ (W)''' 
|  style=&quot;text-align:center;background:#ffebcd&quot;|ક્યૂએફ (QF)
| 
|  style=&quot;text-align:center;background:#efefef&quot;|1/12
|  style=&quot;text-align:center;background:#efefef&quot;|43–11
|  style=&quot;text-align:center;background:#efefef&quot;|79.63
|-
|  style=&quot;background:#efefef&quot;| વિમ્બલ્ડન
|  style=&quot;text-align:center&quot;|એ (A)
|  style=&quot;text-align:center;background:#afeeee&quot;|1આર (1R)
|  style=&quot;text-align:center;background:#afeeee&quot;|1આર (1R)
|  style=&quot;text-align:center;background:#ffebcd&quot;|ક્યૂએફ (QF)
|  style=&quot;text-align:center;background:#afeeee&quot;|1આર (1R)
|  style=&quot;text-align:center;background:lime&quot;|'''ડબ્લ્યુ (W)''' 
|  style=&quot;text-align:center;background:lime&quot;|'''ડબ્લ્યુ (W)''' 
|  style=&quot;text-align:center;background:lime&quot;|'''ડબ્લ્યુ (W)''' 
|  style=&quot;text-align:center;background:lime&quot;|'''ડબ્લ્યુ (W)''' 
|  style=&quot;text-align:center;background:lime&quot;|'''ડબ્લ્યુ (W)''' 
|  style=&quot;text-align:center;background:thistle&quot;|એફ (F)
|  style=&quot;text-align:center;background:lime&quot;|'''ડબ્લ્યુ (W)''' 
|  style=&quot;text-align:center;background:#ffebcd&quot;|ક્યૂએફ (QF)
| 
|  style=&quot;text-align:center;background:#efefef&quot;|6/12
|  style=&quot;text-align:center;background:#efefef&quot;|55-6
|  style=&quot;text-align:center;background:#efefef&quot;|90.16
|-
|  style=&quot;background:#efefef&quot;| યુએસ (US) ઓપન
|  style=&quot;text-align:center&quot;|એ (A)
|  style=&quot;text-align:center&quot;|એલક્યૂ (LQ)
|  style=&quot;text-align:center;background:#afeeee&quot;|3આર (3R)
|  style=&quot;text-align:center;background:#afeeee&quot;|4આર (4R)
|  style=&quot;text-align:center;background:#afeeee&quot;|4આર (4R)
|  style=&quot;text-align:center;background:#afeeee&quot;|4આર (4R)
|  style=&quot;text-align:center;background:lime&quot;|'''ડબ્લ્યુ (W)''' 
|  style=&quot;text-align:center;background:lime&quot;|'''ડબ્લ્યુ (W)''' 
|  style=&quot;text-align:center;background:lime&quot;|'''ડબ્લ્યુ (W)''' 
|  style=&quot;text-align:center;background:lime&quot;|'''ડબ્લ્યુ (W)''' 
|  style=&quot;text-align:center;background:lime&quot;|'''ડબ્લ્યુ (W)''' 
|  style=&quot;text-align:center;background:thistle&quot;|એફ (F)
|  style=&quot;text-align:center;background:yellow&quot;|એસએફ (SF)
| 
|  style=&quot;text-align:center;background:#efefef&quot;|5/11
|  style=&quot;text-align:center;background:#efefef&quot;|56-6
|  style=&quot;text-align:center;background:#efefef&quot;|90.32
|-
|  style=&quot;background:#efefef&quot;| જીત-હાર
|  style=&quot;text-align:center;background:#efefef&quot;|0-0
|  style=&quot;text-align:center;background:#efefef&quot;|0-2
|  style=&quot;text-align:center;background:#efefef&quot;|7-4
|  style=&quot;text-align:center;background:#efefef&quot;|13-4
|  style=&quot;text-align:center;background:#efefef&quot;|6-4
|  style=&quot;text-align:center;background:#efefef&quot;|13-3
|  style=&quot;text-align:center;background:#efefef&quot;|22-1
|  style=&quot;text-align:center;background:#efefef&quot;|24-2
|  style=&quot;text-align:center;background:#efefef&quot;|27-1
|  style=&quot;text-align:center;background:#efefef&quot;|26-1
|  style=&quot;text-align:center;background:#efefef&quot;|24-3
|  style=&quot;text-align:center;background:#efefef&quot;|26-2
|  style=&quot;text-align:center;background:#efefef&quot;|20-3
|  style=&quot;text-align:center;background:#efefef&quot;|5-1
|  style=&quot;text-align:center;background:#efefef&quot;|16/47
|  style=&quot;text-align:center;background:#efefef&quot;|213–31
|  style=&quot;text-align:center;background:#efefef&quot;|87.29
|}

''મૂંઝવણ દુર કરવા અને ડબલ ગણતરી રોકવા માટે આ ટેબલની માહિતી ખેલાડીએ ટુર્નામેન્ટમાં ભાગ લીધો હોય તે ટુર્નામેન્ટ પૂર્ણ થયા પછી સુધારવામાં આવી છે.'' 

&quot;એ (A)&quot; પરિણામ સુચવે છે કે ખેલાડી આ ઈવેન્ટમાં રમ્યો નથી.

&quot;એલક્યૂ (LQ)&quot; પરિણામ સુચવે છે કે ખેલાડી ટુર્નામેન્ટના ક્વોલિફાઈંગ રાઉન્ડમાં હારી ગયો હતો.

;&lt;big&gt;ફાઈનલો (16 બિરુદો, 6 રનર્સ-અપ)&lt;/big&gt;
{| class=&quot;sortable wikitable&quot;
|-
|  style=&quot;width:100px&quot;|'''પરિણામ''' 
|  width=&quot;50&quot;|'''વર્ષ''' 
|  style=&quot;width:200px&quot;|'''ચેમ્પિયનશિપ''' 
|  width=&quot;75&quot;|'''સપાટી''' 
|  style=&quot;width:200px&quot;|'''ફાઈનલના હરીફ''' 
|  style=&quot;width:200px&quot;|'''ફાઈનલમાં સ્કોર''' 
|- style=&quot;background:#cfc&quot;
|  style=&quot;background:#98fb98&quot;|વિજેતા 
|  2003 
|  વિમ્બલ્ડન &lt;small&gt;(1)&lt;/small&gt;
|  ઘાસ 
| {{Flagicon|AUS}} માર્ક ફિલિપ્પોસિસ 
| 7–6(5), 6–2, 7–6(3)
|- style=&quot;background:#ffc&quot;
|  style=&quot;background:#98fb98&quot;|વિજેતા 
|  2004 
|  ઓસ્ટ્રેલિયન ઓપન &lt;small&gt;(1)&lt;/small&gt;
|  સખત 
|  {{Flagicon|RUS}} મારાત સાફીન 
|  7–6(3), 6–4, 6–2
|- style=&quot;background:#cfc&quot;
|  style=&quot;background:#98fb98&quot;|વિજેતા 
|  2004 
|  વિમ્બલ્ડન &lt;small&gt;(2)&lt;/small&gt;
|  ઘાસ 
|  {{Flagicon|USA}} એન્ડી રોડ્ડીક 
| 4–6, 7–5, 7–6(3), 6–4
|- style=&quot;background:#ccf&quot;
|  style=&quot;background:#98fb98&quot;|વિજેતા 
|  2004 
|  યુએસ (US) ઓપન &lt;small&gt;(1)&lt;/small&gt;
|  સખત 
| {{Flagicon|AUS}} લીટોન હ્યુઇટ 
|  6–0, 7–6(3), 6–0
|- style=&quot;background:#cfc&quot;
|  style=&quot;background:#98fb98&quot;|વિજેતા 
|  2005 
|  વિમ્બલ્ડન &lt;small&gt;(3)&lt;/small&gt;
|  ઘાસ 
| {{Flagicon|USA}} એન્ડી રોડ્ડીક 
|  6–2, 7–6(2), 6–4
|- style=&quot;background:#ccf&quot;
|  style=&quot;background:#98fb98&quot;|વિજેતા 
|  2005 
|  યુએસ (US) ઓપન &lt;small&gt;(2)&lt;/small&gt;
|  સખત 
|  {{Flagicon|USA}} આન્દ્રે અગાસી 
|  6–3, 2–6, 7–6(1), 6–1
|- style=&quot;background:#ffc&quot;
|  style=&quot;background:#98fb98&quot;|વિજેતા 
|  2006 
|  ઓસ્ટ્રેલિયન ઓપન &lt;small&gt;(2)&lt;/small&gt;
|  સખત 
|  {{Flagicon|CYP}} માર્કોસ બેઘડેટીસ 
|  5–7, 7–5, 6–0, 6–2
|- style=&quot;background:#ebc2af&quot;
|  style=&quot;background:#ffa07a&quot;|રનર-અપ 
|  2006 
|  ફ્રેન્ચ ઓપન &lt;small&gt;(1)&lt;/small&gt;
|  માટી
| {{Flagicon|ESP}} રફેલ નાદાલ 
|  6–1, 1–6, 4–6, 6–7(4)
|- style=&quot;background:#cfc&quot;
|  style=&quot;background:#98fb98&quot;|વિજેતા 
|  2006 
|  વિમ્બલ્ડન &lt;small&gt;(4)&lt;/small&gt;
|  ઘાસ 
|  {{Flagicon|ESP}} રફેલ નાદાલ 
|  6–0, 7–6(5), 6–7(2), 6–3
|- style=&quot;background:#ccf&quot;
|  style=&quot;background:#98fb98&quot;|વિજેતા 
|  2006 
|  યુએસ (US) ઓપન &lt;small&gt;(3)&lt;/small&gt;
|  સખત 
|  {{Flagicon|USA}} એન્ડી રોડ્ડીક 
| 6–2, 4–6, 7–5, 6–1
|- style=&quot;background:#ffc&quot;
|  style=&quot;background:#98fb98&quot;|વિજેતા 
|  2007 
|  ઓસ્ટ્રેલિયન ઓપન &lt;small&gt;(3)&lt;/small&gt;
|  સખત 
|  {{Flagicon|CHI}} ફર્નાન્ડો ગોન્ઝાલેઝ 
|  7–6(2), 6–4, 6–4
|- style=&quot;background:#ebc2af&quot;
|  style=&quot;background:#ffa07a&quot;|રનર-અપ 
| 2007 
|  ફ્રેન્ચ ઓપન &lt;small&gt;(2)&lt;/small&gt;
|  માટી 
|  {{Flagicon|ESP}} રફેલ નાદાલ 
|  3–6, 6–4, 3–6, 4–6
|- style=&quot;background:#cfc&quot;
|  style=&quot;background:#98fb98&quot;|વિજેતા 
|  2007 
|  વિમ્બલ્ડન &lt;small&gt;(5)&lt;/small&gt;
|  ઘાસ 
|  {{Flagicon|ESP}} રફેલ નાદાલ 
|  7–6(7), 4–6, 7–6(3), 2–6, 6–2
|- style=&quot;background:#ccf&quot;
|  style=&quot;background:#98fb98&quot;|વિજેતા 
|  2007 
|  યુએસ (US) ઓપન &lt;small&gt;(4)&lt;/small&gt;
|  સખત 
|  {{Flagicon|SRB}} નોવાક યોકોવિચ 
|  7–6(4), 7–6(2), 6–4
|- style=&quot;background:#ebc2af&quot;
|  style=&quot;background:#ffa07a&quot;|રનર-અપ 
|  2008 
|  ફ્રેન્ચ ઓપન &lt;small&gt;(3)&lt;/small&gt;
|  માટી 
|  {{Flagicon|ESP}} રફેલ નાદાલ 
|  1–6, 3–6, 0–6
|- style=&quot;background:#cfc&quot;
|  style=&quot;background:#ffa07a&quot;|રનર-અપ 
|  2008 
|  વિમ્બલ્ડન &lt;small&gt;(1)&lt;/small&gt;
|  ઘાસ 
|  {{Flagicon|ESP}} રફેલ નાદાલ 
|  4–6, 4–6, 7–6(5), 7–6(8), 7–9
|- style=&quot;background:#ccf&quot;
|  style=&quot;background:#98fb98&quot;|વિજેતા 
|  2008 
|  યુએસ (US) ઓપન &lt;small&gt;(5)&lt;/small&gt;
|  સખત 
|  {{Flagicon|UK}} એન્ડી મૂર્રી 
|  6–2, 7–5, 6–2
|- style=&quot;background:#ffc&quot;
|  style=&quot;background:#ffa07a&quot;|રનર-અપ 
|  2009 
|  ઓસ્ટ્રેલિયન ઓપન &lt;small&gt;(1) &lt;/small&gt;
|  સખત 
|  {{Flagicon|ESP}} રફેલ નાદાલ 
|  5–7, 6–3, 6–7(3), 6–3, 2–6
|- style=&quot;background:#ebc2af&quot;
|  style=&quot;background:#98fb98&quot;|વિજેતા 
|  2009 
|  ફ્રેન્ચ ઓપન &lt;small&gt;(1)&lt;/small&gt;
|  માટી 
|  {{Flagicon|SWE}} રોબિન રોડર્લિંગ 
|  6–1, 7–6(1), 6–4
|- style=&quot;background:#cfc&quot;
|  style=&quot;background:#98fb98&quot;|વિજેતા 
|  2009 
|  વિમ્બલ્ડન &lt;small&gt;(6)&lt;/small&gt;
|  ઘાસ 
| {{Flagicon|USA}} એન્ડી રોડ્ડીક 
|  5–7, 7–6(6), 7–6(5), 3–6, 16–14
|- style=&quot;background:#ccf&quot;
|  style=&quot;background:#ffa07a&quot;|રનર-અપ 
|  2009 
|  યુએસ (US) ઓપન &lt;small&gt;(1)&lt;/small&gt;
|  સખત 
|  {{Flagicon|ARG}} જુઆન માર્ટિન ડેલ પોટ્રો 
|  6–3, 6–7(5), 6–4, 6–7(4), 2–6
|- style=&quot;background:#ffc&quot;
|  style=&quot;background:#98fb98&quot;|વિજેતા 
|  2010 
|  ઓસ્ટ્રેલિયન ઓપન &lt;small&gt;(4)&lt;/small&gt;
|  સખત 
|  {{Flagicon|UK}} એન્ડી મૂર્રી 
| 6–3, 6–4, 7–6(11)
|}

=== વર્ષાંતે યોજાતી ચેમ્પિયનશિપમાં દેખાવની સમયરેખા ===

{| class=&quot;wikitable&quot;
|- style=&quot;background:#efefef&quot;
! ટુર્નામેન્ટ 
! 1998 
! 1999 
! 2000 
! 2001 
! 2002 
! 2003 
! 2004 
! 2005 
! 2006 
! 2007 
! 2008 
! 2009 
! 2010 
! 2011 
! style=&quot;width:65px&quot;|કારકિર્દી એસઆર (SR) 
! style=&quot;width:69px&quot;|કારકિર્દી ડબ્લ્યુ-એલ (W-L) 
! style=&quot;width:69px&quot;|કારકિર્દી વિજય %
|-
|  colspan=&quot;18&quot;| '''વર્ષાંતે યોજાતી ચેમ્પિયનશિપ ટુર્નામેન્ટ્સ''' 
|-
|  style=&quot;background:#efefef&quot;| વાયઈસી (YEC)
|  style=&quot;text-align:center;background:&quot;|એનક્યૂ (NQ)
|  style=&quot;text-align:center;background:&quot;|એનક્યૂ (NQ)
|  style=&quot;text-align:center;background:&quot;|એનક્યૂ (NQ)
|  style=&quot;text-align:center;background:&quot;|એનક્યૂ (NQ)
|  style=&quot;text-align:center;background:yellow&quot;|એસએફ (SF)
|  style=&quot;text-align:center;background:lime&quot;|'''ડબ્લ્યુ (W)''' 
|  style=&quot;text-align:center;background:lime&quot;|'''ડબ્લ્યુ (W)''' 
|  style=&quot;text-align:center;background:thistle&quot;|એફ (F)
|  style=&quot;text-align:center;background:lime&quot;|'''ડબ્લ્યુ (W)''' 
|  style=&quot;text-align:center;background:lime&quot;|'''ડબ્લ્યુ (W)''' 
|  style=&quot;text-align:center;background:#afeeee&quot;|આરઆર (RR)
|  style=&quot;text-align:center;background:yellow&quot;|એસએફ (SF)
|  style=&quot;text-align:center;background:lime&quot;|'''ડબ્લ્યુ (W)''' 
| 
|  style=&quot;text-align:center;background:#efefef&quot; rowspan=&quot;2&quot;|5/9
|  style=&quot;text-align:center;background:#efefef&quot; rowspan=&quot;2&quot;|34-7
|  style=&quot;text-align:center;background:#efefef&quot; rowspan=&quot;2&quot;|82.93
|-
|  style=&quot;background:#efefef&quot;| જીત-હાર
|  style=&quot;text-align:center;background:#efefef&quot;|0-0
|  style=&quot;text-align:center;background:#efefef&quot;|0-0
|  style=&quot;text-align:center;background:#efefef&quot;|0-0
|  style=&quot;text-align:center;background:#efefef&quot;|0-0
|  style=&quot;text-align:center;background:#efefef&quot;|3-1
|  style=&quot;text-align:center;background:#efefef&quot;|5-0
|  style=&quot;text-align:center;background:#efefef&quot;|5-0
|  style=&quot;text-align:center;background:#efefef&quot;|4-1
|  style=&quot;text-align:center;background:#efefef&quot;|5-0
|  style=&quot;text-align:center;background:#efefef&quot;|4-1
|  style=&quot;text-align:center;background:#efefef&quot;|1-2
|  style=&quot;text-align:center;background:#efefef&quot;|2–2
|  style=&quot;text-align:center;background:#efefef&quot;|5-0
|}

;&lt;big&gt;ફાઈનલ્સ (5 બિરુદો, 1 રનર-અપ)&lt;/big&gt;

{| class=&quot;sortable wikitable&quot;
|  width=&quot;100&quot;|'''પરિણામ''' 
|  width=&quot;50&quot;|'''વર્ષ''' 
|  width=&quot;200&quot;|'''ચેમ્પિયનશિપ''' 
|  width=&quot;75&quot;|'''સપાટી''' 
|  width=&quot;200&quot;|'''ફાઈનલના હરીફ''' 
|  width=&quot;200&quot;|'''ફાઈનલમાં સ્કોર''' 
|- bgcolor=&quot;ffffcc&quot;
|  bgcolor=&quot;98FB98&quot;|વિજેતા 
|  2003 
|  {{flagicon|USA}} હ્યુસ્ટન 
|  સખત 
|  {{flagicon|USA}} આન્દ્રે અગાસી 
|  6–3, 6–0, 6–4
|- bgcolor=&quot;ffffcc&quot;
|  bgcolor=&quot;98FB98&quot;|વિજેતા 
|  2004 
|  {{flagicon|USA}} હ્યુસ્ટન 
|  સખત 
|  {{flagicon|AUS}} લીટોન હ્યુઇટ 
|  6–3, 6–2
|- bgcolor=&quot;ffffcc&quot;
|  bgcolor=&quot;FFA07A&quot;|રનર-અપ 
|  2005 
|  {{flagicon|CHN}} શાંઘાઈ 
|  જાજમ (i) 
|  {{flagicon|ARG}} ડેવિડ નેલ્બેન્ડીયન 
|  7–6(4), 7–6(11), 2–6, 1–6, 6–7(3)
|- bgcolor=&quot;ffffcc&quot;
|  bgcolor=&quot;98FB98&quot;|વિજેતા 
|  2006 
|  {{flagicon|CHN}} શાંઘાઈ 
|  સખત (i) 
|  {{flagicon|USA}} જેમ્સ બ્લેક 
|  6–0, 6–3, 6–4
|- bgcolor=&quot;ffffcc&quot;
|  bgcolor=&quot;98FB98&quot;|વિજેતા 
|  2007 
|  {{flagicon|CHN}} શાંઘાઈ 
|  સખત (i) 
|  {{flagicon|ESP}} ડેવિડ ફેર્રર 
|  6–2, 6–3, 6–2
|- bgcolor=&quot;ffffcc&quot;
|  bgcolor=&quot;98FB98&quot;|વિજેતા 
|  2010 
|  {{flagicon|GBR}} [[લંડન]] 
|  સખત (i) 
|  {{flagicon|ESP}} રફેલ નાદાલ 
|  6–3, 3–6, 6–1
|}

=== ઓલિમ્પિક રમતો ===
;&lt;big&gt;(1 સુવર્ણ ચંદ્રક)&lt;/big&gt;
{| class=&quot;sortable wikitable&quot;
|-
|  style=&quot;width:100px&quot;|'''પરિણામ''' 
|  width=&quot;50&quot;|'''વર્ષ''' 
|  style=&quot;width:200px&quot;|'''ચેમ્પિયનશિપ''' 
|  width=&quot;75&quot;|'''સપાટી''' 
|  style=&quot;width:95px&quot;|'''ભાગીદાર''' 
|  style=&quot;width:100px&quot;|'''વિરોધી''' 
|  style=&quot;width:200px&quot;|'''ફાઈનલમાં સ્કોર''' 
|- style=&quot;background:gold&quot;
|  style=&quot;background:#98fb98&quot;|વિજેતા 
|  2008
|  {{flagicon|CHN}} બેઈજિંગ
|  સખત
|  {{Flagicon|SUI}} વાવરીન્કા
|  {{Flagicon|SWE}} એસ્પેલીન &lt;br /&gt; {{Flagicon|SWE}} જોહાન્સન
|  6–3, 6–4, 6–7(4), 6–3
|}


=== વિક્રમો ===
{{Main|List of career achievements by Roger Federer}}
* આ વિક્રમો ટેનિસના ઓપન એરા (1968માં શરૂ થયેલો ટેનિસનો સમયગાળોમાં મેળવવામાં આવ્યા હતા.
* '''ઘાટા'''  અક્ષરોના વિક્રમો બિન-સમોવડિયા વાળી સિદ્ધિઓ છે.
* ''ઈટાલિક્સ (ત્રાંસા)''  અક્ષરના વિક્રમો હાલમાં સક્રિય અવસ્થાની સિદ્ધિઓ છે.

{| class=&quot;wikitable collapsible collapsed&quot; border=&quot;1&quot;
|-
! સમયગાળો
! પસંદગીના ગ્રાન્ડ સ્લૅમ વિક્રમો
! રમેલા ખેલાડીઓ
|-
|  '''વિમ્બલ્ડન 2003 —''' &lt;br /&gt;''' ઓસ્ટ્રેલિયન ઓપન 2010'''  
|  '''16 બિરુદો'''  
|  '''એકમાત્ર ખેલાડી''' 
|-
|  વિમ્બલ્ડન 2003 —&lt;br /&gt; ફ્રેન્ચ ઓપન 2009 
|  કારકિર્દી ગ્રાન્ડ સ્લૅમ 
|  રોડ લેવર &lt;br /&gt; આન્દ્રે અગાસી &lt;br /&gt; રફેલ નાદાલ
|-
|  '''વિમ્બલ્ડન 2003 —''' &lt;br /&gt;''' ઓસ્ટ્રેલિયન ઓપન 2010'''  
|  '''22 ફાઈનલ'''  
|  '''એકમાત્ર ખેલાડી''' 
|-
|  '''વિમ્બલ્ડન 2005 —''' &lt;br /&gt;''' યુએસ (US) ઓપન 2007'''  
|  '''સળંગ 10 ફાઈનલ'''  
|  '''એકમાત્ર ખેલાડી''' 
|-
|  '''વિમ્બલ્ડન 2004 —''' &lt;br /&gt;''' ઓસ્ટ્રેલિયન ઓપન 2010'''  
|  '''સળંગ 23 સેમી-ફાઈનલ'''  
| '''એકમાત્ર ખેલાડી''' 
|-
|  '''વિમ્બલ્ડન 2003 —''' &lt;br /&gt;''' ઓસ્ટ્રેલિયન ઓપન 2010'''  
|  '''વિવિધ ત્રણ ગ્રાન્ડ સ્લૅમના વિજેતા અને દરેક બિરુદ કમસેકમ ચાર વખત'''  
|  '''એકમાત્ર ખેલાડી''' 
|-
|  '''વિમ્બલ્ડન 2004 —''' &lt;br /&gt;''' ઓસ્ટ્રેલિયન ઓપન 2011'''  
|  '''સળંગ 27 ગ્રાન્ડ સ્લૅમમાં ક્વાર્ટરફાઈનલો'''  
| '''એકમાત્ર ખેલાડી''' &lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.cbsnews.com/stories/2011/01/23/sportsline/main7274418.shtml |title=આર્કાઇવ ક .પિ |access-date=30 મે 2011 |archive-date=16 ફેબ્રુઆરી 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110216171116/http://www.cbsnews.com/stories/2011/01/23/sportsline/main7274418.shtml |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;
|-
|  ''વિમ્બલ્ડન 2004 —'' &lt;br /&gt;'' ઓસ્ટ્રેલિયન ઓપન 2011''  
|  ''ગ્રાન્ડ સ્લૅમ રમ્યા હોય તેમાં સળંગ 27 ક્વાર્ટર-ફાઈનલ''  
| જીમી કોન્નર્સ
|-
|  '''2006 — 2007'''  
|  '''સળંગ 2 વર્ષ 3+ બિરુદો જીત્યા'''  
|  '''એકમાત્ર ખેલાડી''' 
|-
|  '''2004 અને 2006 — 2007'''  
|  '''3 વર્ષમાં 3+ બિરુદો જીત્યા'''  
|  '''એકમાત્ર ખેલાડી''' 
|-
|  '''2004 — 2007'''  
|  '''સળંગ 4 વર્ષ સુધી 2+ બિરુદો જુત્યા'''  
|  '''એકમાત્ર ખેલાડી''' 
|-
|  '''2004 — 2007 અને 2009'''  
|  '''5 વર્ષમાં 2+ બિરુદ જીત્યા'''  
|  '''એકમાત્ર ખેલાડી''' 
|-
|  ''2003-2010''  
|  ''સળંગ 8 વર્ષ સુધી 1+ બિરુદ જીત્યા''  
|  બ્યોન બોર્ગ&lt;br /&gt; પીટ સેમ્પ્રાસ
|-
|  '''વિમ્બલ્ડન 2003 —''' &lt;br /&gt;''' ઓસ્ટ્રેલિયન ઓપન 2006'''  
|  '''પ્રથમ 7 ફાઈનલમાં વિજય'''  
| '''એકમાત્ર ખેલાડી''' 
|-
|  ''ઓસ્ટ્રેલિયન ઓપન 2004 —'' &lt;br /&gt;'' યુએસ (US) ઓપન 2010''  
|  ''સળંગ 7 વર્ષ સુધી 20+ મેચોમાં વિજય''  
|  ઇવાન લેન્ડલ
|-
|  ફ્રેન્ચ ઓપન 2006 —&lt;br /&gt; યુએસ (US) ઓપન 2009 
|  તમામ ચાર ગ્રાન્ડ સ્લૅમમાં રનર-અપ 
|  ઇવાન લેન્ડલ
|-
|  '''યુએસ (US) ઓપન 2006''' &lt;br /&gt;''' ફ્રેન્ચ ઓપન 2007'''  
|  '''સળંગ 36 સેટ્સ જીત્યા'''  
|  '''એકમાત્ર ખેલાડી''' 
|-
|  '''યુએસ (US) ઓપન 2007'''  
|  '''સળંગ 35 સર્વિસ પોઈન્ટ્સ જીત્યા'''  
|  '''એકમાત્ર ખેલાડી''' 
|-
|  '''યુએસ (US) ઓપન 2007'''  
|  '''$2.4 મિલિયનની કમાણી એક કાર્યક્રમમાં કરી'''  
|  '''એકમાત્ર ખેલાડી''' 
|-
|  '''વિમ્બલ્ડન 2009'''  
|  '''ફાઈનલમાં 50 એસ (પોઈન્ટ)'''  
|  '''એકમાત્ર ખેલાડી''' 
|-
|  '''ફ્રેન્ચ ઓપન 2004 —''' &lt;br /&gt;''' વિમ્બલ્ડન 2008'''  
|  '''સળંગ 18 વખત નં-1 તરીકે પસંદગી'''  
|  '''એકમાત્ર ખેલાડી''' 
|}

{| class=&quot;wikitable collapsible collapsed&quot; border=&quot;1&quot;
|-
! ગ્રાન્ડ સ્લૅમ
! સમયગાળો
! દરેક ગ્રાન્ડ સ્લૅમમાં વિક્રમો
! રમેલા ખેલાડીઓ
|-
|  ઓસ્ટ્રેલિયન ઓપન 
|  2004-2010 
|  કુલ 4 બિરુદો 
|  આન્દ્રે અગાસી
|-
|  '''ઓસ્ટ્રેલિયન ઓપન'''  
|  '''2004-2010'''  
|  '''7 વર્ષમાં 4 બિરુદો'''  
|  '''એકમાત્ર ખેલાડી''' 
|-
|  ઓસ્ટ્રેલિયન ઓપન 
|  2004–2007 
|  4 વર્ષમાં 3 બિરુદો 
|  આન્દ્રે અગાસી
|-
|  ઓસ્ટ્રેલિયન ઓપન 
|  2006–2007 
|  સળંગ 2 બિરુદ 
|  કેન રોઝવેલ &lt;br /&gt; ગ્યુલેર્મો વિલાસ &lt;br /&gt; જોહાન ક્રિક &lt;br /&gt; મેટ્સ વિલેન્ડર &lt;br /&gt; સ્ટીફન એડબર્ગ &lt;br /&gt; ઇવાન લેન્ડલ &lt;br /&gt; જિમ કુરિયર &lt;br /&gt; આન્દ્રે અગાસી
|-
|  ઓસ્ટ્રેલિયન ઓપન 
|  2004-2010 
|  કુલ 5 ફાઈનલ 
|  સ્ટીફન એડબર્ગ
|-
|  '''''ઓસ્ટ્રેલિયન ઓપન'' '''  
|  '''''2004 — 2011'' '''  
|  '''''સળંગ 8 સેમી-ફાઈનલ'' '''  
|  '''''એકમાત્ર ખેલાડી'' ''' 
|-
|  ઓસ્ટ્રેલિયન ઓપન 
|  align=&quot;center&quot;|2007 
|  સેટ ચુક્યા વગર વિજય 
|  કેન રોઝવેલ
|-
|  '''ઓસ્ટ્રેલિયન ઓપન'''  
|  '''2000 — 2011'''  
|  '''59 સિંગલ્સ મેચમાં વિજય&lt;ref&gt;http://www.australianopen.com/en_AU/news/articles/2011-01-21/201101211295597217301.html&lt;/ref&gt;'''  
|  '''એકમાત્ર ખેલાડી''' 
|-
|  ફ્રેન્ચ ઓપન 
|  2006–2009 
|  સળંગ 4 ફાઈનલ 
|  બ્યોન બોર્ગ &lt;br /&gt;ઇવાન લેન્ડલ &lt;br /&gt; રફેલ નાદાલ
|-
|  ફ્રેન્ચ ઓપન 
|  2006–2008 
|  3 રનર-અપ 
|  ગ્યુલેર્મો વિલાસ
|-
|  '''ફ્રેન્ચ ઓપન'''  
|  '''2006 — 2008'''  
|  '''સળંગ 3 રનર-અપ'''  
|  '''એકમાત્ર ખેલાડી''' 
|-
|  '''ફ્રેન્ચ ઓપન'''  
|  '''2005 — 2009'''  
|  '''સળંગ 5 સેમી-ફાઈનલ'''  
|  '''એકમાત્ર ખેલાડી''' 
|-
|  વિમ્બલ્ડન 
|  2003–2007 
|  સળંગ 5 બિરુદ 
|  બ્યોન બોર્ગ
|-
|  વિમ્બલ્ડન 
|  2003–2009 
|  કુલ 7 ફાઈનલ 
|  બોરિસ બેકર&lt;br /&gt;પીટ સેમ્પ્રાસ
|-
|  '''વિમ્બલ્ડન'''  
|  '''2003 — 2009'''  
|  '''સળંગ 7 ફાઈનલ'''  
|  '''એકમાત્ર ખેલાડી''' 
|-
|  '''વિમ્બલ્ડન'''  
|  '''2003 — 2009'''  
|  '''સળંગ 7 સેમી-ફાઈનલ'''  
|  '''એકમાત્ર ખેલાડી''' 
|-
| યુએસ (US) ઓપન 
|  2004–2008 
|  કુલ 5 બિરુદ 
|  જીમી કોન્નર્સ&lt;br /&gt;પીટ સેમ્પ્રાસ
|-
|  '''યુએસ (US) ઓપન'''  
| ''' 2004 — 2008'''  
| '''સળંગ 5 બિરુદ'''  
|  '''એકમાત્ર ખેલાડી''' 
|-
|  '''યુએસ (US) ઓપન'''  
| ''' 2004 — 2009'''  
| '''સળંગ 40 મેચમાં વિજય'''  
|  '''એકમાત્ર ખેલાડી''' 
|}

{| class=&quot;wikitable collapsible collapsed&quot; border=&quot;1&quot;
|-
! સમયગાળો
! અન્ય પસંદગીના વિક્રમો
! રમેલા ખેલાડીઓ
|-
|  2 ફેબ્રઆરી 2004 —&lt;br /&gt; 17 ઓગસ્ટ 2008 
|  સળંગ 237 અઠવાડિયા સુધી નં.1 પર 
|  '''એકમાત્ર ખેલાડી''' 
|-
|  ઓક્ટોબર 2003&lt;br /&gt; જાન્યુઆરી 2005 
|  ટોચના 10 હરીફો સામે સળંગ 26 મેચમાં વિજય 
|  '''એકમાત્ર ખેલાડી''' 
|-
|  2005–2006 
|  સળંગ 56 સખત સપાટીની મેચમાં વિજય
|  '''એકમાત્ર ખેલાડી''' 
|-
|  2003–2008 
|  સળંગ 65 વખત ઘાસની સપાટીની મેચમાં વિજય 
|  '''એકમાત્ર ખેલાડી''' 
|-
|  2003–2005 
|  સળંગ 24 ટુર્નામેન્ટ ફાઈનલમાં વિજય 
|  '''એકમાત્ર ખેલાડી''' 
|-
|  2006 
|  ટુર્નામેન્ટ ફાઈનલમાંથી 94.12%માં 1 સેશનમાં પહોંચી ગયા 
|  '''એકમાત્ર ખેલાડી''' 
|-
|  2005–2006 
|  2-સેશનમાં મેચ જીતવાની ટકાવારી 95.05% 
|  '''એકમાત્ર ખેલાડી''' 
|-
|  2004–2006 
|  3-સેશનમાં મેચ જીતવાની ટકાવારી 94.27% 
|  '''એકમાત્ર ખેલાડી''' 
|-
|  2004–2007 
|  4-સેશનમાં મેચ જીતવાની ટકાવારી 92.92% 
|  '''એકમાત્ર ખેલાડી''' 
|-
|  2003-2010 
|  5 એટીપી (ATP) વર્લ્ડ ટૂર ફાઈનલ બિરુદ
|  ઇવાન લેન્ડલ&lt;br /&gt;પીટ સેમ્પ્રાસ
|-
|  2007 
|  $10 મિલિયનની કમાણી એક સેશનમાં 
|  '''રફેલ નાદાલ''' 
|-
|  2002-2010 
|  29 માસ્ટર્સ 1000 ફાઈનલ સુધી પહોંચ્યા 
|  '''એકમાત્ર ખેલાડી''' 
|-
|  2005–2006 
|  સળંગ 29 માસ્ટર 1000 મેચમાં વિજય 
|  '''એકમાત્ર ખેલાડી''' 
|-
|  2004–2008 
|  સળંગ 2 ઓલિમ્પિક રમતોમાં વાયર-થી-વાયર નં.-1 તરીકે 
|  '''એકમાત્ર ખેલાડી''' 
|-
|  2005–2007 
|  સળંગ 3 કેલેન્ડર વર્ષમાં વાયર-થી-વાયર નં.-1 તરીકે
|  '''એકમાત્ર ખેલાડી''' 
|-
|  2005–2007 
|  સળંગ 3 કેલેન્ડર વર્ષમાં વાયર-થી-વાયર નં.-1 તરીકે 
|  જીમી કોન્નર્સ
|}

== આ પણ જુઓ ==
{{Portal|Tennis}}
* રોજર ફેડરરની કારકિર્દીના આંકડાઓ
* રોજર ફેડરર દ્વારા હાંસલ કરાયેલી કારકિર્દી સિદ્ધિઓની યાદી
* ફેરડરની આઈટીએફ (ITF) અને એટીએફ (ATP) મેચોની યાદી
* ગ્રાન્ડ સ્લૅમ મેન્સ સિંગલ્સ ચેમ્પિયન્સની યાદી
* પુરુષ ટેનિસ ખેલાડીઓની યાદી
* સ્વિટ્ઝરલેન્ડ ડેવિસ કપ ટીમ
* 2008 સમર ઓલિમ્પિક્સ રાષ્ટ્રીય ધ્વજ આરોહકો

== સંદર્ભ અને નોંધો ==
{{Reflist|2}}

== વધુ વાંચન ==
* {{Cite book |first=Chris|last= Bowers |title=Fantastic Federer: The Biography of the World's Greatest Tennis Player |publisher=John Blake |location= |year=2007 |pages= |isbn=1-84454-407-9}}
* {{Cite book |first=Rene|last=Stauffer |title=The Roger Federer Story: Quest for Perfection |publisher=New Chapter Press |location=New York, N.Y |year=2007 |pages= |isbn=0-942257-39-1}}

== વીડિયો ==
* ''વિમ્બલ્ડન ક્લાસિક મેચ: ફેડરર વિરુદ્ધ સેમ્પ્રાસ''  માત્ર સ્ટેન્ટિંગ રૂમ, ડીવીડી (DVD) રજૂઆત તારીખ: 31 ઓક્ટોબર 2006, સમય: 233 મિનિટ, એએસઆઈએન (ASIN): B000ICLR98.
* ''વિમ્બલ્ડન 2007 ફાઈનલ: ફેડરર વિરુદ્ધ નાદાલ (2007)''  કલ્ટર વ્હાઈટ સ્ટાર, ડીવીડી (DVD) રજૂઆત તારીખ: 30 ઓક્ટોબર 2007, સમય: 180 મિનિટ, એએસઆઈએ (ASIN): B000V02CU0.
* ''વિમ્બલ્ડન&amp;nbsp;— ધ 2008 ફાઈનલ્સ: નાદાલ વર્સેસ ફેડરર''  માત્ર સ્ટેન્ડિંગ રૂમ, ડીવીડી (DVD) રજૂઆત તારીખ: 19 ઓગસ્ટ 2008, સમય: 300 મિનિટ, એએસઆઈએન (ASIN): B001CWYUBU.

== બાહ્ય લિંક્સ ==
{{Wikiquote}}
{{Commons category|Roger Federer}}
* [http://www.rogerfederer.com/ અધિકૃત વેબસાઈટ]
* [http://thebiofile.com/2010/12/roger-federer-portrait-of-the-champion/ વિજેતાનું વર્ણન - રોજર ફેડરર] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110515052750/http://thebiofile.com/2010/12/roger-federer-portrait-of-the-champion/ |date=15 મે 2011 }}
* [http://www.rogerfedererfoundation.org/en.html રોજર ફેડરર ફાઉન્ડેશન] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130127091017/http://www.rogerfedererfoundation.org/en.html |date=27 જાન્યુઆરી 2013 }}
* {{Facebook User|Federer|Roger Federer}}

=== ટૂંકી રૂપરેખાઓ ===
* {{ATP|id=F324}}
* {{IMDb name|id=1716574|name=રોજર ફેડરર}}

[[શ્રેણી:જીવિત લોકો]]
[[શ્રેણી:ટેનિસ ખેલાડી]]
[[શ્રેણી:૧૯૮૧માં જન્મ]]</text>
      <sha1>min0pcf5wdkh9ybg0b92k7kb72gr3qz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ભારતમાં પરિવહન</title>
    <ns>0</ns>
    <id>32956</id>
    <revision>
      <id>873159</id>
      <parentid>872458</parentid>
      <timestamp>2024-10-19T16:07:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>63183</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>873159</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="134201" sha1="7zbv4nptr1qxnipt42m9rhwl1gw9y2f" xml:space="preserve">{{cleanup}}
[[File:MumbaiPuneExpressway.jpg|thumb|મુંબઈ-પૂણે એક્સપ્રેસમાર્ગ, ભારતનો પ્રથમ એક્સપ્રેસ વે]]
[[File:India Mumbai Bridge.jpg|thumb|[[બાંદ્રા-વરલી સમુદ્રસેતુ]]એ ભારતનો સૌથી લાંબો અને ઊંચો કેબલ આધારિત પૂલ છે.]]
'''ભારતમાં પરિવહન''' દેશના [[ભારતીય અર્થતંત્ર|અર્થતંત્ર]]નો એક મહત્વપૂર્ણ ભાગ છે. 1990ના આર્થિક ઉદારીકરણ બાદથી દેશમાં માળખાકીય સુવિધાઓનો ખુબ ઝડપી વિકાસ થયો, અને આજે જમીન, જલ અને વાયુ મારફતેના વિવિધ પરિવહન સાધનો વ્યવહારમાં ઉપલબ્ધ છે. તેમ છતાં, [[ભારત|ભારત]]ની અપેક્ષાકૃત ઓછા જીડીપી (GDP)ના કારણે પરિવહનના આ સાધનો બધા જ લોકો માટે સમાન બન્યા નથી. 

દેશના માર્ગો પર મોટર વાહનનો ધસારો માત્ર 13 મિલિયન કારો સાથે ઘણો નીચો છે.&lt;ref name=&quot;india_cars&quot;&gt;{{cite news|url=http://www.guardian.co.uk/world/2008/jan/11/india.carbonemissions|publisher=[www.guardian.co.uk guardian.co.uk]|title=India gears up for mass motoring revolution with £1,260 car|author=Randeep Ramesh | location=London | date=2008-01-11 | access-date=2010-05-26}}&lt;/ref&gt; વધુમાં આશરે 10 ટકા ભારતીય પરિવારો પાસે જ મોટર સાઇકલ છે.&lt;ref name=&quot;bicycles&quot;&gt;{{cite web |url=http://www.bike-eu.com/news/1573/bicycle-ownership-in-india.html |title=Bicycle Ownership in India |publisher=Bike-eu.com |date= |access-date=2010-04-05 |archive-date=2009-05-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090513081820/http://www.bike-eu.com/news/1573/bicycle-ownership-in-india.html |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; અને તે જ સમયે, 2.60 લાખ વાહનોના વાર્ષિક ઉત્પાદન સાથે ઑટોબોમાઈલ ઉદ્યોગ ભારતમાં ખૂબ ઝડપથી વધી રહ્યો છે,&lt;ref&gt;{{cite web
|title=World Motor Vehicle Production by Country: 2008-2009
|publisher=[[Organisation Internationale des Constructeurs d'Automobiles|OICA]]
|url=http://oica.net/category/production-statistics/}}&lt;/ref&gt; અને ભવિષ્યમાં વાહનોની માત્રામાં ખૂબ જ વધારો થવાની સંભાવના છે.&lt;ref name=&quot;india_2050_cars&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.rediff.com/money/2004/oct/23car.htm|title=India to top in car volumes by 2050|author=S Kalyana Ramanathan|publisher=Rediff}}&lt;/ref&gt; 

આ દરમિયાનમાં, જોકે સાર્વજનિક પરિવહન આજે પણ વસતીના મોટા ભાગના લોકો માટે પરિવહનનું પ્રથામિક સાધન રહ્યું છે. ભારતની સાર્વજનિક પરિવહન વ્યવસ્થા વિશ્વમાં સૌથી વધુ ઉપયોગમાં લેવાતી પરિવહન વ્યવસ્થા છે.&lt;ref name=&quot;wbtransport&quot;&gt;&lt;/ref&gt; ભારતીય રેલ નેટવર્ક વિશ્વની સૌથી લાંબી અને ચોથી સૌથી વધુ ઉપયોગમાં લેવાતી વ્યવસ્થા છે, જેમાં વાર્ષિક 6 બિલિયન મુસાફરો અને 350 મિલિયન ટન ભાડા માલની હેરેફેર થાય છે.&lt;ref name=&quot;wbtransport&quot;&gt;{{cite web|url=http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/SOUTHASIAEXT/EXTSARREGTOPTRANSPORT/0,,contentMDK:20703625~menuPK:868822~pagePK:34004173~piPK:34003707~theSitePK:579598,00.html|title=India Transport Sector|publisher=World Bank|access-date=2011-06-23|archive-date=2015-11-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20151119002640/http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/SOUTHASIAEXT/EXTSARREGTOPTRANSPORT/0,,contentMDK:20703625~menuPK:868822~pagePK:34004173~piPK:34003707~theSitePK:579598,00.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;salient&quot;&gt;{{cite web
 |title = Salient Features of Indian Railways
 |url = http://www.indianrail.gov.in/abir.html
 |access-date = 2007-05-12
 |publisher = Indian Railways
 |archive-url = https://web.archive.org/web/20070430005127/http://www.indianrail.gov.in/abir.html
 |archive-date = 2007-04-30
 |url-status = live
}}&lt;/ref&gt; 

ક્ષેત્રમાં ચાલી રહેલા સુધારાઓ છતાં, જુનું માળખું, રોકાણનો અભાવ, ભ્રષ્ટાચાર અને ઝડપથી વધતી વસતી જેવી સમસ્યાઓના કારણે પરિવહન ક્ષેત્રના ઘણાં પાસાઓ આજે કોયડા સમાન બન્યા છે. વર્તમાન માળખું આ વધતી માગોને પૂરી કરવામાં અસમર્થ રહી છે, સાથે જ પરિવહન માળખા અને સેવાઓ માટેની માગો પ્રતિ વર્ષ લગભગ 10 ટકાના દરે વધી રહી છે.&lt;ref name=&quot;wbtransport&quot;&gt;&lt;/ref&gt; ગોલ્ડમેન સેચ્સના હાલના અનુમાનો મુજબ આર્થિક વિકાસમાં વધારો કરવા [[ભારત|ભારત]]ને માળખાકીય યોજનાઓ પર આવતા દસકા દરમિયાન {{USD}}1.7 ટ્રિલિયન (ખરબ) ખર્ચ કરવાની જરૂરીયાત રહેશે, જે અગાઉ અગિયારમી પંચવર્ષીય યોજના દરમિયાન {{USD}}500 લાખ કરોડ અંદાજેલા હતા.&lt;ref name=&quot;bloomberg&quot;&gt;{{cite web|title=U.S. Pension Funds May Invest in India Road Projects, Nath Says |url=http://www.bloomberg.com/apps/news?pid=20601091&amp;sid=aRSTVq.5UVt8|publisher=Bloomberg|author=Shobana Chandra}}&lt;/ref&gt; 

== પરંપરાગત સાધન ==
[[File:Sugar cane bullock cart2.jpg|thumb|ગ્રામીણ મહારાષ્ટ્રમાં શેરડીના વહન માટે ઉપયોગમાં લેવાયેલું બળદ ગાડું.]]
[[File:Cycle-Rickshaw.jpg|thumb|દિલ્હીના રસ્તાઓ પર દોડતી સાયકલ રિક્ષા ]]
[[File:Kolkata Tram.jpg|thumb|right|કોલકત્તામાં ટ્રામ ]]

=== પગપાળા ===
પ્રાચીન સમયમાં લોકો લાંબુ અંતર મોટાભાગે પગપાળા કાપી નાખતા. ઉદાહરણ તરીકે, આદી શંકરાચાર્યએ પગપાળા સમગ્ર ભારતની યાત્રા કરી હતી.&lt;ref name=&quot;Sankaracharya&quot;&gt;{{cite book
 | last = Tapasyananda
 | first = Swami
 | title = Sankara-Dig-Vijaya: The Traditional Life of Sri Sankaracharya by Madhava-Vidyaranya
 | publisher = Sri Ramakrishna Math
 | year = 2002
 | location = India
 | isbn = 81-7120-434-1 }}&lt;/ref&gt; શહેરી વિસ્તારોમાં પગપાળા ચાલવું એ આજે પણ પરિવહનની એક મહત્વની રીત છે.&lt;ref name=&quot;Tiwari&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.urban-age.net/0_downloads/archive/_mumbai/Newspaper-essays_Tiwari.pdf|title=URBAN TRANSPORT IN INDIAN CITIES|author=Geetam Tiwari|publisher=London School of Economics|access-date=2009-06-23|archive-date=2010-07-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20100713060350/http://www.urban-age.net/0_downloads/archive/_mumbai/Newspaper-essays_Tiwari.pdf|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; [[મુંબઈ|મુંબઈ]] મહાનગરમાં, પગપાળા પ્રવાસ કરનારાઓના પરાગમન સ્થિતિ સુધારવા હેતુથી મુંબઈ મહાનગર પ્રદેશિક વિકાસ સત્તામંડળે, મુંબઈ સ્કાયવોક પરિયોજના અંતર્ગત 50થી વધુ પગપાળા પુલોના&lt;ref name=&quot;mmrdaskywalk&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.mmrdamumbai.org/skywalk.htm|title=MMRDA&amp;nbsp;— Projects&amp;nbsp;— Skywalk|publisher=[[MMRDA]]|access-date=2009-03-24|archive-date=2009-03-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20090314125705/http://mmrdamumbai.org/skywalk.htm|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;hindubandrakurla&quot;&gt;{{cite news|url=http://www.thehindubusinessline.com/iw/2008/11/23/stories/2008112350761700.htm|title=Mumbai pedestrians can walk safe in the sky|coauthors=S.Shanker|date=2008-11-23|publisher=[[The Hindu]] Business Line|page=1|access-date=2009-03-24}}&lt;/ref&gt; નિર્માણનો પ્રારંભ કર્યો છે. 

=== પાલખી ===
પાલખીઓ એ ''પાલકીઓ'' તરીકે પણ જાણીતી છે, જે પૈસાદાર અને ઉમરાવ લોકોલ દ્વારા ઉપયોગમાં લેવાતી વૈભવી પદ્ધતિઓમાંથી એક હતી. પહેલાના વખતમાં તેનો મુખ્ય ઉપયોગ દેવ અને ભગવાનની મૂર્તિઓને લઈ જવા માટે થતો હતો. કેટલાય મંદિરો માટે ભગવાનની શિલ્પકળાને ''પાલકી'' માં લઈ જવામાં આવતી હતી. પછીથી ભારતમાં રેલવેના આગમન પહેલાના કાળમાં તેનો મુખ્યત્વે ઉપયોગ યુરોપિયન ઉમરાવો અને સમાજના ઉપલા વર્ગોની મહિલાઓ દ્વારા કરવામાં આવતો હતો.&lt;ref name=&quot;Palanquin&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.1911encyclopedia.org/Palanquin|title=Palanquin|work=Encyclopaedia Britannica, 11th Ed., 1911|access-date=2009-06-18}}&lt;/ref&gt; આધુનિક સમયમાં ભારતીય લગ્ન સમારંભોમાં નવવધૂના પ્રવેશ પૂરતો દેખાડા માટે જ પાલખીનો ઉપયોગ મર્યાદીત બન્યો છે. 

=== બળદ ગાડું અને ઘોડા ગાડી ===
મુખ્યત: ભારતના ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં બળદ ગાડાઓનો ઉપયોગ પરંપરાગત રીતે પરિવહન માટે કરવામાં આવતો રહ્યો છે. મુખ્યત: ભારતના ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં અંગ્રેજોના આગમની સાથે જ ઘોડા ગાડીમાં મોટા પાયે સુધારા જોવા મળ્યા, પ્રારંભિક દિવસોથી પરિવહન માટે તેનો ઉપયોગ થતો હતો. આજે પણ નાના નગરોમાં તેનો ઉપયોગ થાય છે, તેને ટાંગો અથવા ''બગ્ગી'' કહેવામાં આવે છે. મુંબઈની વિક્ટોરિયા આજે પણ પ્રવાસન હેતુથી ઉપયોગમાં લેવામાં આવે છે, જોકે ભારતના મહાનગરોમાં ઘોડા ગાડીઓ ભાગ્યે જ જોવા મળે છે.&lt;ref name=&quot;fadingtonga&quot;&gt;{{cite news|url=http://timesofindia.indiatimes.com/Delhi/Fading_tongas_on_their_last_ride/articleshow/3995122.cms|work=Online edition of the [[Times of India]], dated 2009-01-18|title=Fading tongas on their last ride|author= Rumu Banerjee|access-date=2009-04-13|date=2009-01-18}}&lt;/ref&gt; હાલના જ વર્ષોમાં કેટલાક શહેરોના મુખ્ય માર્ગો પર બળદ ગાડા અને અન્ય ધીમા ચાલનારા વાહનો પર પ્રતિબંધ લગાવવામાં આવ્યો છે.&lt;ref name=&quot;Bangaloreban&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.hinduonnet.com/thehindu/mp/2002/04/08/stories/2002040800270100.htm|title=Imperial jhutka on an exit march|work=Online edition of The Hindu, dated 2002-04-08|author=Marianne De Nazareth|access-date=2009-06-18|archive-date=2007-02-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20070225051501/http://www.hinduonnet.com/thehindu/mp/2002/04/08/stories/2002040800270100.htm|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Delhiban&quot;&gt;{{cite news|url=http://www.hindu.com/thehindu/mp/2002/12/19/stories/2002121900120300.htm|title=Road to nowhere|work=Online edition of The Hindu, dated 2002-12-19|author=Firoz Bakht Ahmed|access-date=2009-06-18|location=Chennai, India|date=2002-12-19|archive-date=2003-07-02|archive-url=https://web.archive.org/web/20030702074452/http://www.hindu.com/thehindu/mp/2002/12/19/stories/2002121900120300.htm|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Ahmedabadban&quot;&gt;{{cite web|url=http://cities.expressindia.com/fullstory.php?newsid=89693|title=Starting today, tourist buses, trucks can’t drive into city|work=Online edition of The Indian Express, dated 2004-07-01|access-date=2009-06-13}}&lt;/ref&gt; 

=== સાઈકલ ===
સાઈકલ એ ભારતના મોટા ભાગના વિસ્તારોમાં મુસાફરીનું મુખ્ય સાધન છે. પહેલાની સરખામણીએ આજે વઘુ સંખ્યામાં લોકો સાઈકલ ખરીદવામાં સમર્થ બન્યા છે. 2005માં ભારતના 40% થી પણ વધુ પરિવારો પાસે ઓછામાં ઓછી એક સાઈકલ હતી. રાજ્યસ્તર પર સાઈકલ માલિકીનો દર લગભગ 30% થી 70%ની વચ્ચે છે. પગપાળાની સરખામણીમાં તે મોખરે છે. &lt;ref name=&quot;bicycles&quot;&gt;&lt;/ref&gt; પગપાળા સાથે, શહેરી વિસ્તારોમાં અનૌપચારિક ક્ષેત્રોમાં નિત્યજનાર કર્મચારીઓની સફર માટે 50થી 75% જેટલા લોકો સાઈકલ ચલાવતા ગણતરીમાં લેવાયા છે.&lt;ref name=&quot;Tiwari&quot;&gt;&lt;/ref&gt;

ભારત વિશ્વમાં સાઇકલ ઉત્પાદનના શ્રેત્રે બીજું સ્થાન ધરાવે છે,&lt;ref name=&quot;tribunecycle&quot;&gt;{{cite news | url = http://www.tribuneindia.com/2006/20060709/spectrum/main1.htm | title = The changing cycle | publisher = The Tribune, India | date = 2006-07-09 | access-date = 2009-06-18}}&lt;/ref&gt; તેમ છતાં કેટલાક લોકોમાં પરિવહનના સાધન તરીકે સાઇકલના ઉપયોગને લઇને એક મહત્વપૂર્ણ પૂર્વગ્રહ ઘરાવે છે, જે મુજબ તે મોટર વાહનો કરતા ઓછી સામાજિક પ્રતિષ્ઠા ધરાવે છે.&lt;ref name=&quot;tribunecycle&quot;&gt;&lt;/ref&gt; ભારતમાં “બાઈક” શબ્દ સામાન્ય રીતે મોટર સાઈકલને સંદર્ભિત કરે છે, અને “સાઇકલ” શબ્દ બાઈસિકલને સંદર્ભિત કરે છે.&lt;ref name=&quot;tribunecycle&quot;&gt;&lt;/ref&gt; 

[[પુના|પૂણે]] ભારતનું સૌપ્રથમ શહેર છે, જ્યાં સાઈકલ માટેના અલગથી માર્ગો ઉપલબ્ધ છે.&lt;ref name=&quot;cylcetrackpune&quot;&gt;{{cite news|url=http://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/Cycle-track-proposed-on-three-city-roads/articleshow/1132506.cms|title=Cycle track proposed on three city roads|date=4 June 2005&lt;!--, 07:49pm IST--&gt;|work=Abhijit Atre, TNN|publisher=ToI|language=Eng|access-date=27 January 2010|location=Pune}}&lt;/ref&gt; તેને 2008માં રાષ્ટ્ર મંડલ યુવા રમતો માટે બનાવવામાં આવ્યું હતું.

તેમ છતા, [[દિલ્હી|દિલ્હી]]માં હાલમાં થયેલા ફેરફારો સૂચવે છે કે, સાઈકલની સવારી ઝડપથી ભારતના મેટ્રો શહેરોમાં લોકપ્રિય થઈ રહી છે. [[દિલ્હી|દિલ્હી]] સરકારે પ્રદુષણનો સામનો કરવા અને વાહન વ્યવહારની ભીડને હળવી કરવા તમામ મુખ્ય રસ્તાઓ પર અલગ સાઈકલના માર્ગો તૈયાર કરવાનો નિર્ણય કર્યો છે.&lt;ref name=&quot;Bicycle&quot;&gt;{{cite web|last=Singh |first=Amit |url=http://www.mid-day.com/news/2010/jan/200110-cycle-lanes-Delhi-Cycling-Club.htm |title=Now, paddle your way across Delhi |publisher=Mid-day.com |date=2010-01-20 |access-date=2010-04-05}}&lt;/ref&gt;

=== હાથ રીક્ષા (હાથે ખેંચાતી રીક્ષા) ===
પરિવહનનો આ પ્રકાર આજે પણ [[કોલકાતા|કોલકાતા]]માં ઉપલબ્ધ છે, જેમાં એક વ્યક્તિ હાથથી રીક્ષાને ખેંચે છે. પશ્ચિમ બંગાળની સરકારે તેને “અમાનુષી” તરીકે ઠેરવીને 2005માં આવી રીક્ષાઓ પર પ્રતિબંધ લગાવવાનો પ્રસ્તાવ રાખ્યો.&lt;ref name=&quot;inhuman&quot;&gt;{{cite news | url = http://www.expressindia.com/news/fullstory.php?newsid=52774 | title = Hand-pulled rickshaws to go off Kolkata roads | work = Online edition of The Indian Express, dated 2005-08-15 | access-date = 2009-04-23 | archive-date = 2012-10-14 | archive-url = https://web.archive.org/web/20121014072754/http://www.expressindia.com/news/fullstory.php?newsid=52774 | url-status = dead }}&lt;/ref&gt; આ મુદ્દાને ઉદ્દેશીને લક્ષ્યમાં રાખેલુ વિધેયક જે ‘કોલકત્તા હૅકનિ કેરિજ બિલ’ના રૂપમાં જાણીતુ હતુ, તે 2006માં પશ્ચિમ બંગાળ વિધાનસભામાં પસાર કરવામાં આવ્યું હતું. તેમ છતાં હજુ સુધી તેને લાગુ કરવામાં આવ્યું નથી.&lt;ref name=&quot;tele81031&quot;&gt;{{cite news | url = http://www.telegraphindia.com/1081031/jsp/calcutta/story_10035108.jsp | title = Rule review for rickshaw ban | work = Online edition of The Telegraph, dated 2008-10-31 | access-date = 2009-04-23 }}{{Dead link|date=ઑગસ્ટ 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; પશ્ચિમ બંગાળની સરકાર છટકબારીઓ દૂર કરવા આ વિધેયકના સંશોધન પર કાર્ય કરી રહી છે, જ્યારે હાથ રીક્ષા માલિક સંઘે વિધેયક વિરુદ્ધ એક અરજી દાખલ કરી છે.&lt;ref name=&quot;tele81031&quot;&gt;&lt;/ref&gt; 

=== સાઈકલ રીક્ષા ===
ભારતમાં સાઈકલ રીક્ષા 1940ના દશકમાં શરૂ થઈ હતી.&lt;ref name=&quot;TED-Taj&quot;&gt;{{cite web|url=http://www1.american.edu/TED/taj.htm|title=The Taj Mahal: Pollution and Tourism|last=Farrell|first=Sean|publisher=Trade and Environment Database (TED)(American University)|access-date=29 November 2009|archive-date=26 સપ્ટેમ્બર 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20090926060455/http://www1.american.edu/TED/taj.htm|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; તે ત્રણ પૈડાની સાઈકલ (ટ્રાઈસિકલ) કરતા આકારમાં મોટી હોય છે. જ્યાં બે વ્યક્તિઓ પાછળની ઉન્નતકૃત્ત બેઠક પર બેસતા હોય છે અને એક વ્યક્તિ આગળ રહી પેડલથી રીક્ષા ખેંચતો હોય છે. બાદમાં 2000ના દશકામાં વાહન વ્યવહાર ભીડના કારણે તેને ઘણાં શહેરોમાં પ્રતિબંધિત કરવામાં આવી.&lt;ref name=&quot;CRBanTOI&quot;&gt;{{cite news|url=http://timesofindia.indiatimes.com/articleshow/2110773.cms|title=Rickshaw ban from today|work=Online edition of The Times of India, dated 2007-06-09|access-date=2009-06-18|date=2007-06-09}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;CRbanTT&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.telegraphindia.com/1060930/asp/guwahati/story_6811101.asp|title=Ban on slow vehicles in select areas likely|work=Online edition of The Telegraph, dated 2006-09-29|access-date=2009-06-18}}{{Dead link|date=ઑગસ્ટ 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Chennaiban&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.hinduonnet.com/thehindu/2002/10/16/stories/2002101609010300.htm|title=Ban on fish-carts extended|author=|work=Online edition of The Hindu, dated 2002-10-15|access-date=2009-06-18|archive-date=2005-03-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20050306001710/http://www.hinduonnet.com/thehindu/2002/10/16/stories/2002101609010300.htm|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; સાઈકલ રીક્ષા ભારતીય સ્વતંત્રતા બાદ [[દિલ્હી|દિલ્હી]]ના રસ્તાઓની એક લાક્ષણિક આકર્ષક ભાગ છે, જે રાજધાનીની આસપાસ સૌથી સોંઘીં પદ્ધતિ પ્રદાન કરે છે. દિલ્હી પોલીસે હાલમાં જ શહેરમાં વાહન વ્યવહાર ભીડને હળવી કરવા સાઈકલ રીક્ષાને ચલાવવા વિરુદ્ધ એક સોગંદનામું નિર્ણય માટે રજૂ કર્યું હતું. પરંતુ તેને [[દિલ્હી|દિલ્હી]] ઉચ્ચત્તમ ન્યાયાલયે દ્વારા તેને રદબાતલ ઠેરવવામાં આવી હતી.&lt;ref&gt;{{cite news |url=http://www.hindu.com/2009/12/09/stories/2009120957670400.htm |title=New Delhi News : Police opinion on plying of cycle-rickshaws irks Court |publisher=The Hindu |date=2009-12-09 |access-date=2010-04-05 |location=Chennai, India |archive-date=2009-12-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20091214110421/http://www.hindu.com/2009/12/09/stories/2009120957670400.htm |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; વધારામાં, બિન પ્રદૂષણકારી અને સસ્તા પરિવહનના સાધન તરીકે પર્યાવરણવાદીઓ સાઈકલ રીક્ષાને રાખવા સમર્થન આપે છે.&lt;ref name=&quot;CSEBulletin&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.cseindia.org/campaign/apc/pdf/smog-2006-oct-3-rickshaw.pdf|title=Cycle rickshaws: Victims of car mania|publisher=[[Centre for Science and Environment]]|access-date=2009-06-18|archive-url=https://web.archive.org/web/20070717090721/http://www.cseindia.org/campaign/apc/pdf/smog-2006-oct-3-rickshaw.pdf|archive-date=2007-07-17|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; 

=== ટ્રામ ===
અંગ્રેજોના આગમનની સાથે મુંબઈ અને કોલકાત્તા સહિતના ઘણાં શહેરોમાં ટ્રામ ગાડીઓની શરૂઆત થઈ. કોલકાત્તામાં આજે પણ તે પ્રયોગમાં છે, અને પરિવહનનું પ્રદૂષણ-મુક્ત સાધન ઉપલબ્ધ કરાવે છે. રાષ્ટ્રીયકૃત કલકત્તા ટ્રામવેઝ કંપની {{INRConvert|24|c}}ના ખર્ચે વર્તમાન ટ્રામવે નેટવર્ક (ટ્રામ માર્ગો માટેની વ્યવસ્થા) {{INRConvert|24|c}}ના સુધાર અંગે કાર્યરત છે.&lt;ref name=&quot;Trams&quot;&gt;{{cite news|url=http://timesofindia.indiatimes.com/Cities/Kolkatas-trams-to-sport-a-new-look-soon/rssarticleshow/4252168.cms|work=Online edition of the Times of India, dated 2009-03-11|title=Kolkata's trams to sport a new look soon|access-date=2009-04-17|date=2009-03-11}}&lt;/ref&gt;

== સ્થાનિક પરિવહન ==
સાર્વજનિક પરિવહન શહેરોમાં મોટર ગાડીઓથી સજ્જ કરેલું સ્થાનિક પ્રવાસનું ચલણ ધરાવનાર પ્રચલિત સાધન છે.&lt;ref name=&quot;Tiwari&quot;&gt;&lt;/ref&gt;

આ માર્ગો દ્વારા અસરકારક છે, કારણ કે, નિત્યજનાર કર્મચારીઓ માટે રેલ સેવાઓ [[મુંબઈ|મુંબઈ]], [[દિલ્હી|દિલ્હી]], [[ચેન્નઈ|ચેન્નાઈ]] અને [[કોલકાતા|કોલકાત્તા]] જેવા ચાર મહાનગરોમાં જ ઉપલબ્ધ છે. જ્યારે સમર્પિત સિટી બસ સેવાઓ દસ લાખથી વધુની જનસંખ્યા ધરાવતા ઓછામાં ઓછા 17 શહેરોમાં ચાલુ હોવાનું જાણીતું છે.&lt;ref name=&quot;Singh&quot;&gt;{{cite journal|url=http://www.nctr.usf.edu/jpt/pdf/JPT%208-1%20Singh.pdf|title=Review of Urban Transportation in India|author=Sanjay K. Singh|work=Journal of Public Transportation, Vol. 8, No. 1, 2005|access-date=2009-06-23|journal=|archive-date=2010-06-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20100615101216/http://www.nctr.usf.edu/jpt/pdf/JPT%208-1%20Singh.pdf|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; ટેમ્પો અને સાઈકલ રીક્ષા જેવા મધ્યમવર્તી સાર્વજનિક પરિવહનના સાધનો મધ્યમ કક્ષાના શહેરોમાં અગત્યના હોવાનું મનાય છે.&lt;ref name=&quot;Tiwari&quot;&gt;&lt;/ref&gt; તેમ છતાં, ભારતના મોટાભાગના શહેરોમાં વ્યક્તિગત વાહનોની તુલનામાં બસોનો ફાળો નજીવો છે, જ્યારે મોટાભાગના મહાનગરોમાં વાહનોની સંખ્યાના 80 ટકાથી વધુ દ્વિચક્રી વાહનો અને કારોની સંખ્યા છે.&lt;ref name=&quot;Singh&quot;&gt;&lt;/ref&gt; 

ભારતીય શહેરોમાં સામાન્ય રીતે વાહન વ્યવહાર ધીમી ગતિનો છે. જ્યારે વાહન વ્યવહારનો અટકાવ અને અકસ્માતોનું પ્રમાણ ઘણું સામાન્ય છે.&lt;ref name=&quot;Poortraffic&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.enews20.com/news_Traffic_Accidents_Kill_At_Least_51_In_India_On_Monday_00221.html|title=Traffic Accidents Kill At Least 51 In India On Monday|publisher=ENews 2.0|author=Ted Moore|date=2007-05-14|access-date=2009-06-12|archive-date=2012-07-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20120725102345/http://www.enews20.com/news_Traffic_Accidents_Kill_At_Least_51_In_India_On_Monday_00221.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; માર્ગ સુરક્ષા બાબતે ભારત ઘણું નબળું નોંધાયેલું છે, દર વર્ષે લગભગ 90,000 લોકો અકસ્માતથી મૃત્યુ પામે છે.&lt;ref name=&quot;accidentvariableboard&quot;&gt;{{cite web | url = http://www.dorth.gov.in/writereaddata/sublinkimages/VMS9535399253.pdf | format = PDF | title = Report of Committee for study of the applicability of Variable Message Sign (VMS) on NHs inter-alia for finalization of Interim Guidelines. | publisher = [[Ministry of Road Transport and Highways]] | page = 2 | date = 2007-10-24 | access-date = 2009-06-06 | archive-date = 2011-07-21 | archive-url = https://web.archive.org/web/20110721160135/http://www.dorth.gov.in/writereaddata/sublinkimages/VMS9535399253.pdf | url-status = dead }}&lt;/ref&gt; એશિયાના શહેરોમાં વાહન વ્યવહારની ભીડ અંગેના રિડર્સ ડાયજેસ્ટના એક સંશોધનમાં ભારતના કેટલાક શહેરો સૌથી ખરાબ વાહન વ્યવહાર માટે શ્રેણીમાં શીર્ષ દસની વચ્ચેના સ્થાન પર રહ્યા છે.&lt;ref name=&quot;Poortraffic&quot;&gt;&lt;/ref&gt; 

=== સાર્વજનિક પરિવહન ===
==== બસો ====
ભારતના સાર્વજનિક પરિવહનમાં 90% બસોનો છે,&lt;ref name=&quot;urbantransportcrisis&quot;&gt;{{cite web|url=http://policy.rutgers.edu/faculty/pucher/FINALarticleTransportPolicy.pdf|format=PDF|title=Urban transport crisis in India|author=John Pucher, Nisha Korattyswaropam, Neha Mittal, Neenu Ittyerah|access-date=2011-06-23|archive-date=2007-03-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20070314205253/http://www.policy.rutgers.edu/faculty/pucher/FINALarticleTransportPolicy.pdf|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; જે સમાજના તમામ વર્ગો માટે સસ્તા અને સુલભ પરિવહનના સાધન તરીકે સેવા આપે છે. 
તેની સેવાઓ મોટાભાગે રાજ્ય સરકારની માલિકીના પરિવહન નિગમ દ્વારા ચાલે છે.&lt;ref name=&quot;Singh&quot;&gt;&lt;/ref&gt; 
તેમ છતાં, આર્થિક ઉદારીકરણ બાદ ઘણા પરિવહન નિગમોએ રસ્તાઓ પરની વાહન ભીડને ઓછી કરવા વિકલાંગો માટે નીચા મજલાની બસો અને ખાનગી કાર માલિકોને આકર્ષિત કરવા વાતાનુકૂલિત બસો જેવી વિવિધ પ્રકારની સુવિધાઓ રજૂ કરી છે.&lt;ref name=&quot;bestlowacbus&quot;&gt;{{cite web|url=http://bestundertaking.com/trans_land.asp|title=Landmarks in Transport|publisher=[[Brihanmumbai Electric Supply and Transport]]|access-date=2009-04-18|archive-date=2009-03-29|archive-url=https://web.archive.org/web/20090329223824/http://www.bestundertaking.com/trans_land.asp|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;bmtcinfoatpresent&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.bmtcinfo.com/english/atpresent.htm|title=BMTC The Present|publisher=[[Bangalore Metropolitan Transport Corporation]]|access-date=2009-04-18|archive-url=https://web.archive.org/web/20080517075730/http://www.bmtcinfo.com/english/atpresent.htm|archive-date=2008-05-17|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; જાન્યુઆરી 2006માં વોલ્વો બી7આરએલઈ (B7RLE) આંતર-શહેરી બસ સેવા શરૂ કરનાર બેંગલુરુ ભારતનું પ્રથમ શહેર હતું.&lt;ref name=&quot;volvooper&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.volvo.com/bus/india/en-in/news_and_events/press+releases/NewsItemPage.htm?channelId=1700&amp;ItemID=1387&amp;sl=en-gb|title=Volvo's first city buses in India operating|date=2006-01-25|publisher=[[Volvo Buses]]|access-date=2009-06-23|archive-date=2009-08-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20090809174716/http://www.volvo.com/bus/india/en-in/news_and_events/press%2Breleases/NewsItemPage.htm?channelId=1700&amp;ItemID=1387&amp;sl=en-gb|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;volvoforay&quot;&gt;{{cite news|url=http://www.thehindubusinessline.com/blnus/02091502.htm|title=Volvo to foray into city bus segment in India|date=Monday, January 9, 2006|publisher=[[The Hindu]] Businessline|access-date=2009-06-23}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;lwfloortohit&quot;&gt;{{cite news|url=http://www.financialexpress.com/news/Volvo-intra-city-buses-to-hit-B'lore-roads-on-Jan-17/152460/|title=Volvo intra-city buses to hit B'lore roads on Jan 17|date=Posted: 2006-01-11 00:57:28+05:30 IST Updated: Jan 11, 2006 at 0057 hrs IST|publisher=[[The Financial Express]]|access-date=2009-06-23}}&lt;/ref&gt; 

શહેરોમાં બસોની સાર્વજનિક પરિવહન વ્યવસ્થાના સુધારા માટે કેટલીક રાજ્ય સરકારોએ બસ રેપિડ ટ્રાન્ઝિટ સિસ્ટમ (ઝડપી પરિવહન વ્યવસ્થા) જેવી નવી પહેલ કરી છે. બેસ રેપિડ ટ્રાન્ઝિટ સિસ્ટમ હાલમાં પૂણે, દિલ્હી અને અમદાવાદમાં ઉપલબ્ધ છે, સાથે વિશાખાપટ્ટનમ અને હૈદરાબાદમાં તેની શરૂઆત કરવામાં આવી છે. 

હાઈ કેપેસિટી (ઊંચી કક્ષાની ધારણ શક્તિ ધરાવતી) બસો [[મુંબઈ|મુંબઈ]], બેંગલુરુ, [[નાગપૂર|નાગપુર]] અને [[ચેન્નઈ|ચેન્નાઈ]] જેવા શહેરોમાં જોઈ શકાય છે. બેંગલુરુ ભારતનું સૌપ્રથમ શહેરે છે, જે વાતાનુકુલિત બસ સ્ટોપની સેવા ધરાવે છે, આ બસ સ્ટોપ કુબ્બોન પાર્ક નજીક આવેલું છે. 
એરટેલ દ્વારા તેનું નિર્માણ કરવામાં આવ્યું હતું.&lt;ref name=&quot;hudsonacbusstop&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.efytimes.com/efytimes/30756/news.htm|title=India Gets First AC Bus Stop!|date=2008-12-15|publisher=EfyTimes|access-date=2009-04-05|archive-date=2009-05-02|archive-url=https://web.archive.org/web/20090502165034/http://www.efytimes.com/efytimes/30756/news.htm|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; 

ચેન્નાઈ મોફુસ્સિલ બસ ટર્મિનસ સાથે [[ચેન્નઈ|ચેન્નાઈ]]એ [[એશિયા|એશિયા]]નું સૌથી મોટું બસ ટર્મિનસ ધરાવતું શહેર છે.&lt;ref name=&quot;thehindu20051228&quot;&gt;{{cite news | url = http://www.hindu.com/2005/12/28/stories/2005122816740400.htm | author = S. Dorairaj | title = Koyambedu bus terminus gets ISO certification | work = Online edition of [[The Hindu]], dated 2005-12-28 | access-date = 2009-04-25 | location = Chennai, India | date = 2005-12-28 | archive-date = 2006-07-05 | archive-url = https://web.archive.org/web/20060705012703/http://www.hindu.com/2005/12/28/stories/2005122816740400.htm | url-status = dead }}&lt;/ref&gt; 

2009માં કર્ણાટકની સરકાર અને બેંગલુરુ મહાનગર પરિવહન નિગમ અટલ સારિજ તરીકે ઓળખાતી ગરીબ સમર્થક બસ સેવા શરૂ કરી હતી. આ સેવાનો હેતુ સમાજના આર્થિક રીતે પછાત વર્ગને નજીકના મોટા બસ સ્ટેશન સુધી ઓછા ખર્ચે જોડાણક્ષમતા પ્રદાન કરવાનો છે.&lt;ref name=&quot;atalsarigeexpress&quot;&gt;{{cite news|url=http://www.expressbuzz.com/edition/story.aspx?Title=CM+flags+off+Atal+Sarige+for+the+poor&amp;artid=O9Bsi9wfaRE=&amp;SectionID=Qz/kHVp9tEs=&amp;MainSectionID=Qz/kHVp9tEs=&amp;SEO=&amp;SectionName=UOaHCPTTmuP3XGzZRCAUTQ==|title=CM flags off Atal Sarige for the poor|date=31 May 2009&lt;!-- 03:32:00 AM IST--&gt;|publisher=[[Indian Express|Express Buzz]]|access-date=2009-06-08|archive-date=2009-08-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20090810175031/http://www.expressbuzz.com/edition/story.aspx?Title=CM+flags+off+Atal+Sarige+for+the+poor&amp;artid=O9Bsi9wfaRE%3D&amp;SectionID=Qz%2FkHVp9tEs%3D&amp;MainSectionID=Qz%2FkHVp9tEs%3D&amp;SEO=&amp;SectionName=UOaHCPTTmuP3XGzZRCAUTQ%3D%3D|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;atallaunched&quot;&gt;{{cite news|url=http://www.hindu.com/2009/05/31/stories/2009053153650400.htm|title=‘Atal Sarige’ launched in Bangalore|date=Sunday, May 31, 2009|publisher=[[The Hindu]]|page=1|access-date=2009-06-08|location=Chennai, India|archive-date=2009-07-01|archive-url=https://web.archive.org/web/20090701040059/http://www.hindu.com/2009/05/31/stories/2009053153650400.htm|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; 

==== ઑટો રિક્ષા ====
[[File:Rickshaw.JPG|thumb|મુંબઈમાં ઑટોરિક્ષા]]

ભાડાથી ચાલતી ઑટો રીક્ષા ત્રણ પૈડાનું વાહન છે. જેને દરવાજા હોતા નથી. અને સામાન્ય રીતે તે આગળની તરફ ચાલક માટે એક નાની કેબિન (નાની ઓરડી) અને પાછળની તરફ પ્રવાસીઓ માટે બેઠકની વિશિષ્ટતા ધરાવે છે.&lt;ref name=&quot;AutoEncarta&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.encarta.es/dictionary_1861587891_1861695788/nextpage.html|title=Autorickshaw|publisher=[[MSN Encarta]]|access-date=2009-06-18|archive-date=2013-10-10|archive-url=https://archive.is/20131010083256/http://www.encarta.es/dictionary_1861587891_1861695788/nextpage.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; સામાન્ય રીતે તે પીળા, લીલા અથવા કાળા રંગથી રંગાયેલી હોય છે. અને ઉપર પીળા અથવા લીલા રંગની છત હોય છે, સ્થળે સ્થળે તેની રૂપરેખા નોંધપાત્ર જોવા મળે છે. 

[[મુંબઈ|મુંબઈ]] અને અન્ય મહાનગરોમાં, ‘ઑટો’ અથવા ‘રીક્ષા’ નિયંત્રિત કરેલા મીટરના ભાડા દ્વારા તે લોકપ્રિય રીતે જાણીતી છે. 
હાલનો જ કાયદો ઑટો રીક્ષા ચાલકો દ્વારા નિશ્ચિત કરેલા ભાડાથી વધારે વસુલવા પર અથવા મધ્યરાત્રી પહેલા રાત્રી ભાડુ વસુલવા પર મનાઈ ફરમાવે છે. સાથે જ નિશ્ચિત સ્થળ પર જવા માટે રીક્ષા ચાલકની અસંમતિ દર્શાવવા પર પણ મનાઈ ફરમાવે છે. [[મુંબઈ|મુંબઈ]] પણ એકમાત્ર એવું શહેર છે. જ્યાં શહેરના અમુક ભાગોમાં આ વાહનોના પ્રવેશ પર મનાઈ ફરમાવે છે. આ મામલામાં દક્ષિણ મુંબઈ ખાસ છે.&lt;ref name=&quot;iguide&quot;&gt;{{cite web|url=http://iguide.travel/Mumbai/Getting_Around/By_auto-rickshaw|title=Getting around Mumbai|publisher=iGuide|access-date=2009-03-12}}&lt;/ref&gt; [[ચેન્નઈ|ચેન્નાઈ]]માં સહજપણે ઑટો રીક્ષા ચાલકો નિશ્ચિત કરેલા ભાડાથી વધારે ભાડુ માંગતા અને ભાડા મીટર લગાવવાની ના પાડતા જોવા મળે છે.&lt;ref name=&quot;Chennai auto meter&quot;&gt;{{cite news | url = http://www.hindu.com/2006/06/11/stories/2006061115400300.htm | title = Auto fares must be based on meter readings | date = 2007-03-30 | publisher = [[The Hindu]] | access-date = 2009-07-06 | location = Chennai, India | archive-date = 2006-06-13 | archive-url = https://web.archive.org/web/20060613165018/http://www.hindu.com/2006/06/11/stories/2006061115400300.htm | url-status = dead }}&lt;/ref&gt; 

બેંગલુરુ અને હુબલી-ધારવાડ પ્રાંતોમાં વિમાન મથક અને રેલ મથક પ્રિપેડ રીક્ષા બુથ (રીક્ષા મથક પરની કામચલાઉ દુકાનો) સુવિધા પૂરી પાડે છે. જ્યાં પ્રવાસીઓ સત્તાધિકારીઓ દ્વારા વિવિધ સ્થળો માટે નિશ્ચિત કરેલા ભાડાને ચૂકવે છે.&lt;ref name=&quot;prepaidauto&quot;&gt;{{cite news | url = http://timesofindia.indiatimes.com/NEWS/Cities/Bangalore/Vroom_enjoy_a_pre-paid_auto_ride/articleshow/1775578.cms | title = Vroom... enjoy a pre-paid auto ride | date = 2007-03-18 | publisher = [[The Times of India]] | access-date = 2009-04-10}}&lt;/ref&gt; 

==== ટેક્સીઓ ====
[[File:Bangalore Taxi.jpg|thumb|બેંગાલુરુમાં રેડિયો ટેક્સી ]]

ભારતમાં પરંપરાગત ટેક્સીકેબ્સ મોટાભાગે કાં તો પ્રેમિયર પદ્મિનિ અથવા હિન્દુસ્તાન એમ્બેસેડર કાર છે.&lt;ref name=&quot;amby&quot;&gt;{{cite news | url = http://www.independent.co.uk/life-style/motoring/features/indias-amby-notches-up-half-century-411855.html | title = India's 'Amby' notches up half century | author = Chris Duggan | publisher = The Independent, UK | date = 2006-08-15 | access-date = 2009-06-23 | location = London | archive-date = 2009-11-24 | archive-url = https://web.archive.org/web/20091124074804/http://www.independent.co.uk/life-style/motoring/features/indias-amby-notches-up-half-century-411855.html | url-status = dead }}&lt;/ref&gt; હાલના જ વર્ષોમાં શેવરલેટ ટ્રવેરા, મારૂતિ એસ્ટિમ, મારૂતિ ઓમનિ, મહિન્દ્રા લોગન, ટાટા ઈન્ડિકા, ટોયોટા ઈનોવા અને ટાટા ઈન્ડિગો જેવા પ્રકારની કારો ટેક્સી ચાલકોમાં વ્યાજબીપણાને કારણે લોકપ્રિય બની રહી છે. ભારતમાં ટેક્સીઓનો પહેરવેશ (દેખાવ, રંગ) જુદા જુદા રાજ્યોમાં ભિન્ન હોય છે મુંબઈ અને મહારાષ્ટ્રમાં મોટાભાગની ટેક્સી ગાડીઓ પીળા-કાળા રંગની છે, જ્યારે પશ્ચિમ બંગાળમાં પીળા રંગની હોય છે. ખાનગી ટેક્સી ચાલકોને ટેક્સી ગાડી પર વિશિષ્ટ રંગો લગાવવો જરૂરી નથી. તેમ છતાં, તેઓને કાયદા મુજબ વ્યાવસાયિક વાહનોની નોંધણી કરવી જરૂરી છે

શહેર/રાજ્ય પર નિર્ભર છે, કે ટેક્સીને ટેક્સી-સ્ટેન્ડ પરથી હાંક મારીને બોલાવી શકાય અથવા ભાડે રાખી શકાય છે. બેંગલુરુ, [[હૈદરાબાદ|હૈદરાબાદ]] જેવા શહેરોમાં ફોન કરી ટેક્સીને ભાડે કરી શકાય છે,&lt;ref name=&quot;hiring&quot;&gt;{{cite news | url = http://www.hindu.com/thehindu/mp/2006/04/12/stories/2006041200610100.htm | title = When did you last call a taxi? | author = Anand Sankar | publisher = The Hindu | date = 2006-04-12 | access-date = 2009-06-23 | location = Chennai, India | archive-date = 2006-09-20 | archive-url = https://web.archive.org/web/20060920104604/http://www.hindu.com/thehindu/mp/2006/04/12/stories/2006041200610100.htm | url-status = dead }}&lt;/ref&gt; જ્યારે [[કોલકાતા|કોલકાત્તા]] અને [[મુંબઈ|મુંબઈ]] જેવા શહેરોમાં ટેક્સીને રસ્તા પરથી ભાડે રાખી શકાય છે. ભારત સરકારના કાયદા પ્રમાણે તમામ ટેક્સી ગાડીઓ પર ભાડા મીટર લગાવેલું આવશ્યક છે.&lt;ref&gt;મોટર વ્હીકલ કાયદો, 1988 : એસ. 74(2)(વિલિ)&lt;/ref&gt; વળી તેમાં સામાન, મોડી રાતની સવારી અને ટોલ ટેક્સ માટે વધારાનું ભાડુ પ્રવાસીઓ ચૂકવે છે. 2006 બાદથી સુરક્ષા અને સુવિધાના કારણે રેડિયો ધરાવતી ટેક્સી લોકોમાં વધુ લોકપ્રિય બની છે.&lt;ref name=&quot;Radiotaxi&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.financialexpress.com/news/radio-taxis-in-india-to-go-up-to-174-000/233342/|work=Online edition of The Financial Express, dated 2007-10-28|title=Radio Taxis in India to go up to 174,000|access-date=2009-06-24|archive-date=2009-07-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20090714153945/http://www.financialexpress.com/news/radio-taxis-in-india-to-go-up-to-174-000/233342|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

વિશિષ્ટ જગ્યા અને શહેરોમાં જ્યાં ટેક્સી ગાડીઓના ભાડા મોંઘા હોય અથવા સરકાર અથવા નગરપાલિકાના નિયમોને આધિન ભાડા પ્રમાણે ટેક્સીઓ ચાલતી ન હોય તેવા સમયે લોકો ભાગમાં (હિસ્સામાં) ટેક્સી ગાડીઓનો ઉપયોગ કરે છે. 

આવી ટેક્સી ગાડીઓ સામાન્ય જ હોય છે, જે નિર્ધારિત સ્થળ અથવા નિર્ધારિત અંતિમ સ્થળના માર્ગે આવતા સ્થળેથી એક કે તેથી વધુ પ્રવાસીઓને લઈ જાય છે. તેમાં પ્રવાસીઓનું ભાડુ, પ્રવાસીઓની સંખ્યા અને તેમના નિર્ધારિત સ્થળના હિસાબે હોય છે. આવી જ વ્યવસ્થા કે જે ભાગમાં ઑટો (શટલ) તરીકે ઓળખાય છે તે ઑટો રીક્ષાઓમાં પણ અસ્તિત્વમાં છે. 

નજીકના ભવિષ્યમાં મુંબઈ [[ભારત|ભારત]]નું સૌપ્રથમ શહેર હશે, જે “ટેક્સી માં” (ઈન-ટેક્સી) સામાયિક ધરાવશે. મુંબઈ શિર્ષક ધરાવતું આ સામાયિક ટેક્સી માટે બહાર પડાશે, જે મુંબઈ ટેક્સીમેન યુનિયનનો (મુંબઈ ટેક્સી ચાલક યુનિયન) ભાગ છે. આ સામાયિક 13 જુલાઈ 2009માં પ્રથમવાર તૈયાર થયું હતુ.&lt;ref name=&quot;chennaivisionref1&quot;&gt;{{cite news|url=http://news.chennaivision.com/index.php/2009/05/taxis-to-introduce-in-taxi-magazines-from-july/|title=Taxis to introduce ‘in-Taxi’ magazines from July|publisher=[[ChennaiVision]]|page=1|access-date=2009-05-21|archive-date=2009-09-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20090923231843/http://news.chennaivision.com/index.php/2009/05/taxis-to-introduce-in-taxi-magazines-from-july|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; 

==== મેટ્રો રેલ ====
[[File:DMRC Bombardier.jpg|thumb|right|2002થી અમલમાં આવેલી દિલ્હી મેટ્રો ]]
હાલ ભારતમાં ઉપનગરીય રેલવે સેવા અત્યંત સીમિત છે અને ફક્ત મુંબઈ, કોલકાતા, ચેન્નાઈ અને દિલ્હીમાં જ કાર્યરત છે.&lt;ref name=&quot;Singh&quot;&gt;&lt;/ref&gt; મુંબઈ ઉપનગરીય રેલવે સેવા ભારતમાં સૌપ્રથમ 1867માં શરૂ કરવામાં આવી હતી, જેમાં પ્રતિદિન 6.3 મિલિયન મુસાફરો અવરજવર કરે છે અને તે વિશ્વમાં સૌથી વધુ મુસાફરોની ગીચતા ધરાવે છે.&lt;ref name=&quot;subrefmumbai&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.mrvc.indianrail.gov.in/overview.htm|title=Overview Of the existing Mumbai Suburban Railway|publisher=[[Mumbai Railway Vikas Corporation]]|access-date=2009-03-31|archive-url=https://web.archive.org/web/20080620033027/http://www.mrvc.indianrail.gov.in/overview.htm|archive-date=2008-06-20|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
[[File:Mumbai Train.JPG|thumb|મુંબઈની જીવાદોરી સમાન મુંબઈ સુબુરબાન રેલવે ]]
જ્યારે ભારતની પ્રથમ રેપિડ ટ્રાન્ઝિટ સિસ્ટમ (તિવ્ર પરિવહન વ્યવસ્થા), કોલકાતા ઉપનગરીય રેલવેની સ્થાપના 1854માં કરવામાં આવી હતી.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.thehindubusinessline.com/2006/10/27/stories/2006102700310900.htm |title=Opening up new frontiers |publisher=The Hindu Business Line |date=2006-10-27 |access-date=2010-04-05}}&lt;/ref&gt; હાવરા અને હુગલી વચ્ચે શરૂ થયેલી આ પહેલી સેવા હતી.{{convert|38.6|km|0|abbr=on}}. કોલકાતા ભારતનું પહેલું શહેર હતું જેની પાસે સબટેરેનિયરન રેપિડ ટ્રાન્સપોર્ટ સિસ્ટમ ''કોલકાતા મેટ્રો'' હતી, જેની શરૂઆત 1984માં થઈ હતી.&lt;ref name=&quot;kolmetro&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.kolmetro.com/history.html|work=Official webpage of Metro Railway, Kolkata|title=History|access-date=2009-04-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20080604163712/http://www.kolmetro.com/history.html|archive-date=2008-06-04|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; ત્યાર પછી 2002માં દિલ્હી મેટ્રોની શરૂઆત કરાઈ, જેના ઉદ્ઘાટનથી અત્યાર સુધીના સાત જ વર્ષમાં કરોડો લોકો તેનો લાભ લઈ ચૂક્યા છે. &lt;ref&gt;{{cite news|url=http://www.hindu.com/2009/11/28/stories/2009112858440100.htm|title=Delhi Metro crosses billion mark|date=2009-11-28|access-date=2010-01-25|location=Chennai, India|work=The Hindu|archive-date=2010-02-03|archive-url=https://web.archive.org/web/20100203174230/http://www.hindu.com/2009/11/28/stories/2009112858440100.htm|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; ભારતમાં ત્રીજી મેટ્રો સિસ્ટમ બેંગલોર મેટ્રો છે, જે પ્રાથમિક ધોરણે શરૂ થઈ ગઈ છે, અને ટૂંક સમયમાં જ તે વ્યાવસાયિક ધોરણે ચાલુ થઈ જશે. આ સિવાય કોલકાતામાં સર્ક્યુલર રેલ લાઇન અને ચેન્નાઈમાં એલિવેટેડ રેલ ટ્રાન્ઝિટ એટલે કે એમઆરટીએસ (MRTS) સેવા પણ ઉપલબ્ધ છે. જ્યારે હૈદરાબાદ, બેંગલુરુ, ચેન્નાઈ, અમદાવાદ અને મુંબઈમાં પણ રેપિડ ટ્રાન્ઝિટ સિસ્ટમનું કામ ચાલુ છે. 

રેપિડ ટ્રાન્ઝિટ સિસ્ટમ થાણે,&lt;ref name=&quot;thanemetro&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.dnaindia.com/report.asp?NewsID=1050634|work=Online edition of [[DNA (newspaper)|DNA]], dated 2006-09-01|title=Centre returns three proposals for mega-projects|author=Surendra Gangan|access-date=2009-04-23}}&lt;/ref&gt; પૂણે,&lt;ref name=&quot;punemetro&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.business-standard.com/india/news/maha-govt-plans-spv-for-pune-metro/354537/|work=Online edition of Business Standard, dated 2009-04-09|title=Maha govt plans SPV for Pune metro|access-date=2009-04-23}}&lt;/ref&gt;કાનપુર, &lt;ref name=&quot;LKmetro&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.indianexpress.com/news/metro-in-pipeline-for-lucknow-kanpur/360753|work=Online edition of the Indian Express, dated 2008-09-13|title=Metro in pipeline for Lucknow, Kanpur|access-date=2009-04-23}}&lt;/ref&gt; લખનઉ, &lt;ref name=&quot;LKmetro&quot;&gt;&lt;/ref&gt; અમૃતસર&lt;ref name=&quot;ammetro&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.financialexpress.com/news/metro-rail-at-amritsar-and-mohali-too-badal/226713/|work=Online edition of
The Financial Express, dated 2007-10-10|title=Metro rail at Amritsar and Mohali too: Badal|access-date=2009-06-06}}&lt;/ref&gt; અને કોચી&lt;ref name=&quot;kochimetroannounce&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.kerala.gov.in/metro_new.pdf|format=PDF|title=Kochi Metro Rail Project on BOT|publisher=[[Government of Kerala]]|access-date=2009-04-23|archive-date=2009-07-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20090711062514/http://www.kerala.gov.in/metro_new.pdf|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;માં પણ સૂચિત કરાયેલી છે. હાલ મુંબઈમાં ભારતની સૌપ્રથમ શહેરી મોનોરેલ&lt;ref name=&quot;Mumbaimono&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.indianexpress.com/news/monorail-traffic-plan-in-place-to-avoid-inconvenience-to-motorists/451030/|work=Online edition of the Indian Express, dated 2009-04-25|title=Monorail: Traffic plan in place to avoid inconvenience to motorists|access-date=2009-04-27}}&lt;/ref&gt; બાંધવાનું કામ ચાલી રહ્યું છે.&lt;ref name=&quot;Mumbaimono&quot;/&gt; આ ઉપરાંત કોલકાતા અને દિલ્હીમાં પણ મોનોરેલનું આયોજન કરાઈ રહ્યું છે.&lt;ref name=&quot;Kolkatamono&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.financialexpress.com/news/India-s-first-monorail-to-come-up-in-Kolkata/389010/|work=Online edition of the Financial Express, dated 2008-11-22|title=India’s first monorail to come up in Kolkata|access-date=2009-04-27}}&lt;/ref&gt; કોંકણ રેલવે કોર્પોરેશને પોતે બંધ કરી દીધેલી મોનોરેલ સિસ્ટમની પેટન્ટ કરાવી હતી, જે મરગાઉમાં &lt;ref name=&quot;skybuspatent&quot;&gt;{{cite web |url=http://www.konkanrailway.com/website/ehtm/krcl_patent.htm |title=Patent of Skybus from |publisher=konkanrailway.com |date= |access-date=2010-04-05 |archive-date=2006-03-12 |archive-url=https://archive.is/20060312010512/http://www.konkanrailway.com/website/ehtm/krcl_patent.htm |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; સ્કાયબસ મેટ્રોના નામે ઓળખાતી હતી, પરંતુ આ સિસ્ટમનો હજુ સુધી ક્યાંય વ્યવસાયિક ધોરણે અમલ કરાયો નથી, જ્યારે 2004 માં કેટલાક અકસ્માતનો સામનો કરવો પડ્યો હતો.&lt;ref name=&quot;skybus&quot;&gt;{{cite news|url=http://timesofindia.indiatimes.com/articleshow/1050035.cms|work=Online edition of the Times of India, dated 2005-13-03|title=Skybus project: Fantasy or reality?|author=Vineeta Pandey|access-date=2009-04-24|date=2005-03-13}}&lt;/ref&gt; મુંબઈમાં ચર્ચગેટ અને વિરાર વચ્ચે એર કન્ડિશન્ડ ઈએમયુ (EMUs) માટે હાલની પશ્ચિમ રેલવે લાઈન પર ટુ ટ્રેક એલિવેટેડ કોરિડોરનું સૂચન કરાયેલું છે.&lt;ref name=&quot;wheretowhere&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.mid-day.com/news/2009/feb/160209-News,Mumbai-Virar-elevated-two-track-corridor-project-Western-Railway-French-firm-Systra.htm|work=Online edition of Mid-Day, dated 2009-02-16|title=First step toward the Mumbai-Virar elevated 2-track corridor project|author=Sanjeev Devasia|access-date=2009-04-24}}&lt;/ref&gt; 

=== દ્વિચક્રી વાહનો ===
[[File:Pulsar 220.jpg|thumb|અંદાજે 3.1% ભારતીય ઘરો મોટરસાઇકલ ધરાવે છે; 2010 સુધીમાં તેનું વાર્ષિક વેચાણ 10 મિલિયન સુધી પહોંતવાનો અંદાજ હતો.&lt;ref name=&quot;bikestates&quot;&gt;[150]&lt;/ref&gt;]]

સ્કૂટર, મોટરસાઈકલ અને મોપેડ જેવા દ્વિચક્રી વાહનો ઓછા બળતણે ચાલવાની ક્ષમતા અને ગીચ ટ્રાફિકમાં સરળતાથી જઈ શકવાના કારણે વાહનવ્યવહારનો સૌથી લોકપ્રિય પ્રકાર છે. દ્વિચક્રી વાહનોનું વેચાણ કાર કરતા અનેકગણું વધારે થાય છે. ભારતમાં 2003માં 4.75 કરોડ (47.5 મિલિયન) જેટલા દ્વિચક્રી વાહનો હતા, જ્યારે કારની સંખ્યા માત્ર 86 લાખ (8.6 મિલિયન) હતી.&lt;ref name=&quot;transtatsin&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.iraptranstats.net/in|title=Transport in India|access-date=2009-02-17|work=International Transport Statistics Database|publisher=[[iRAP]] }}&lt;/ref&gt; બજારના હિસ્સાની દૃષ્ટિએ જોઈએ તો હીરો હોન્ડા, હોન્ડા, ટીવીએસ (TVS) મોટર્સ, બજાજ ઑટો અને મહિન્દ્રા ટુ વ્હિલર સૌથી મોટી દ્વિચક્રી વાહનો બનાવતી કંપનીઓ છે.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.thehindubusinessline.com/2009/02/03/stories/2009020350970200.htm|work=Online edition of The Hindu Business Line, dated 2009-02-03|title=Honda tightens two-wheeler grip in India|access-date=2009-06-19}}&lt;/ref&gt; જોકે દેશમાં બ્રાન્ડ ગણાતી રોયલ એન્ફિલ્ડ આજે પણ વિવિધ પ્રકારની બ્રિટિશ બુલેટ મોટરસાઈકલનું નિર્માણ કરે છે, આ એક ક્લાસિકલ મોટરસાઈકલ છે જેનું ઉત્પાદન હજુ પણ ચાલુ છે.&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://www.telegraph.co.uk/motoring/4751939/The-star-of-India.html|title=The star of India|work=Online edition of the Telegraph, dated 2001-07-28|author=Phil Woods|access-date=2009-06-19 | location=London | date=2001-07-28}}&lt;/ref&gt; 

''ઑટોમોબાઈલ પ્રોડક્ટ્સ ઓફ ઈન્ડિયા (એપીઆઈ)'' (API)ની [[મુંબઈ|મુંબઈ]]માં 1949માં સ્થાપના કર્યા પછી ભારતમાં સ્કૂટરનું ઉત્પાદનકાર્ય શરૂ થયું હતું. જેણે આઝાદી પહેલાં વિવિધ યંત્રો જોડીને લેમ્બ્રેટા સ્કૂટરો બનાવવાની શરૂઆત કરી હતી. બાદમાં તેમણે એલઆઈ 50 સીરિઝ માટે લાયસન્સ મેળવ્યું હતું, અને સાઠના દાયકાની શરૂઆતમાં પૂરજોશમાં ઉત્પાદનકાર્ય શરૂ કર્યું હતું. 1972માં [[ઉત્તર પ્રદેશ|ઉત્તર પ્રદેશ]]ના [[લખનૌ|લખનઉ]]માં રાજ્ય સરકાર દ્વારા કાર્યરત ''સ્કૂટર્સ ઈન્ડિયા લિમિટેડે (એસઆઈએલ)'' (SIL) લેમ્બ્રેટા મોડેલનું ઉત્પાદન કરવાના તમામ હકો ખરીદી લીધા હતા. એપીઆઈ (API) પાસે મુંબઈ, ઓરંગાબાદ અને [[ચેન્નઈ|ચેન્નાઈ]]માં માળખાગત સવલતો હતી, પરંતુ 2002થી તે બંધ કરવામાં આવ્યું હતું. એસઆઈએલએ (SIL) 1998માં સ્કૂટરનું ઉત્પાદન બંધ કર્યું હતું. 

મોટરસાઈકલ અને સ્કૂટર અનેક શહેરોમાં ભાડેથી લઈ શકાય છે. જે પૈકી મોટા ભાગના શહેરોમાં ડ્રાઈવર અને પાછળ બેઠેલી વ્યક્તિ માટે સુરક્ષાત્મક હેલમેટ ફરજિયાત છે. 

=== મોટરગાડીઓ ===
[[File:Nano.jpg|right|thumb|ટાટા નેનો-દુનિયાની સૌથી સસ્તી કાર]]

ભારતના શહેરી વિસ્તારોમાં કુલ વાહનવ્યવહારની જરૂરિયાતના 30 ટકા જેટલા ખાનગી વાહનો છે. માત્ર દિલ્હીમાં જ પ્રતિદિન 963 નવા વાહનોની નોંધણી થાય છે.&lt;ref name=&quot;delhicar&quot;&gt;{{cite news|last=Gentleman |first=Amelia |url=http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9A04EED9173DF934A35752C1A9619C8B63 |title=New Delhi Air Quality Is Worsening, Group Says |publisher=New York Times |date=2007-11-07 |access-date=2010-04-05}}&lt;/ref&gt; ભારતમાં 2002-03માં 63 લાખ (6.3 મિલિયન) વાહનોના ઉત્પાદનની સરખામણીએ 2008-09માં આ આંક 1.1 કરોડે (11.2 મિલિયન) પહોંચ્યો હતો.&lt;ref name=&quot;automobilesales0809&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.siamindia.com/scripts/production-trend.aspx|work=Official webpage of the Society of Indian Automobile Manufacturers|title=Production Trend|access-date=2009-04-13|archive-date=2009-04-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20090409000230/http://www.siamindia.com/scripts/production-trend.aspx|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; જોકે ભારતમાં કારમાલિકીનો દર હજુ ઘણો નીચો છે. બ્રીક (BRIC) વિકસશીલ દેશોની સરખામણીએ તે ચીનની સાથે છે,&lt;ref name=&quot;transtatsin&quot;&gt;&lt;/ref&gt; જ્યારે [[બ્રાઝિલ|બ્રાઝિલ]] અને [[રશિયા|રશિયા]]ને વટાવી જાય છે.&lt;ref name=&quot;transtatsbz&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.iraptranstats.net/bz|title=Transport in Brazil|access-date=2009-02-17|work=International Transport Statistics Database|publisher=[[iRAP]] }}&lt;/ref&gt; 

બળતણની ક્ષમતા, સંકડાશ અને પાર્કિંગના અભાવ જેવા કારણોસર મોટા ભાગના શહેરોમાં મારુતિ, હ્યુન્ડાઈ અને ટાટા મોટર્સ જેવી પાછળથી ખૂલી શકે એવા દરવાજા ધરાવતી કોમ્પેક્ટ કારનું વર્ચસ્વ છે. મારુતિ, હ્યુન્ડાઈ અને ટાટા મોટર્સ આ ત્રણેય કંપની તેમના બજારના હિસ્સા પ્રમાણે એ જ ક્રમમાં લોકપ્રિયતા ધરાવે છે. એક સમયે ભારતમાં એમ્બેસેડરનો ઈજારો હતો, પરંતુ હવે તે ઉદારીકરણ યુગ પહેલાનું પ્રતીક છે, પરંતુ આજે પણ ટેક્સી કંપનીઓ તેનો ઉપયોગ કરે છે. ભારતમાં 1984માં મારુતિ 800ની શરૂઆતથી ઑટો ક્ષેત્રમાં પ્રથમવાર ક્રાંતિ સર્જાઈ હતી, જેનું મુખ્ય કારણ તેની ઓછી બજારકિંમત હતી. 2004 સુધી તે બજારમાં સૌથી વધુ હિસ્સો ધરાવતી હતી. જોકે ત્યાર પછી મારુતિની અલ્ટો અને વેગન આર, ટાટા મોટર્સની ઈન્ડિકા અને હ્યુન્ડાઈની સાન્ટ્રોએ તેને પાછળ પાડી દીધી હતી. મારુતિ 800ના તેની ઉત્પાદનની શરૂઆતના અત્યાર સુધીના વીસ વર્ષના ગાળામાં 24 લાખ (2.4 મિલિયન) મોડલ વેચાઈ ચૂક્યા છે. &lt;ref name=&quot;m800salestats&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.thehindubusinessline.com/iw/2005/02/13/stories/2005021300431500.htm|work=Online edition of The Hindu [[Business Line]], dated 2005-02-13|title=New face to good old Maruti 800|author=S. Muralidhar|access-date=2009-04-13}}&lt;/ref&gt; જોકે હવે વિશ્વની સૌથી ઓછા ઉત્પાદન ખર્ચે તૈયાર થતી ઉત્પાદન કાર [[ટાટા નેનો|ટાટા નેનો]] છે.&lt;ref name=&quot;driving.timesonline.co.uk&quot;&gt;{{cite news |url=http://www.timesonline.co.uk/tol/driving/article3164205.ece |title=Tata Nano&amp;nbsp;— world's cheapest new car is unveiled in India |date=2008-01-11 |access-date=2008-01-21 |work=driving.timesonline.co.uk |location=London |first=Ashling |last=Oconnor |archive-date=2008-08-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080830073930/http://www.timesonline.co.uk/tol/driving/article3164205.ece |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; 

સાદી મોટર અને નાનકડા સાધનોની મદદથી ગામડાંઓમાં [[wikt:innate#Adjective|સ્થાનિક]] કક્ષાએ બનતા વાહનો માટે પણ ભારત પ્રખ્યાત છે. જેમાંના કેટલાક આવિષ્કારોમાં જુગાડ, ''મારુતા'' , ''છકડા'' , ''પીટર રેહડા'' અને ''ફેમ'' &lt;ref name=&quot;homemadenano&quot;&gt;{{cite news|url=http://timesofindia.indiatimes.com/articleshow/4328878.cms|title=Homemade Nano|last=Kurup|first=Saira|work=Online edition of [[The Times of India]], dated 2009-03-29|access-date=2009-04-10|date=2009-03-29}}&lt;/ref&gt;નો સમાવેશ થાય છે.&lt;ref name=&quot;homemadenano&quot;/&gt; 

બેંગલુરુમાં રેડિયો વન અને બેંગલોર ટ્રાફિક પોલીસે કારપૂલિંગ ડ્રાઈવની શરૂઆત કરી છે, જેમાં લોકોને કારપૂલ માટે પ્રોત્સાહિત કરવા રોબિન ઉથપ્પા અને રાહુલ દ્રવિડ જેવી હસ્તીઓ પણ સામેલ છે.&lt;ref name=&quot;blrcarpoolceleb&quot;&gt;{{cite news|url=http://www.thaindian.com/newsportal/uncategorized/bangalores-car-pooling-venture-ropes-in-celebrities_100128752.html|title=Bangalore’s car pooling venture ropes in celebrities|publisher=[[Indo-Asian News Service|IANS]]|access-date=2009-05-28|archive-date=2010-06-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20100614064044/http://www.thaindian.com/newsportal/uncategorized/bangalores-car-pooling-venture-ropes-in-celebrities_100128752.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;radioonecarpoooling&quot;&gt;{{cite news|url=http://www.exchange4media.com/e4m/radio/radionews.asp?section_id=7&amp;news_id=33267&amp;tag=28213|title=Radio One, CommuteEasy partner to promote car pooling in Bangalore|access-date=2009-05-28|archive-date=2011-07-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20110720205258/http://www.exchange4media.com/e4m/radio/radionews.asp?section_id=7&amp;news_id=33267&amp;tag=28213|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;btpcarpool&quot;&gt;{{cite web|url=http://bangaloretrafficpolice.gov.in/pressroom/pdf/pdf52.pdf|title=Car pooling kicks off in City|publisher=Bangalore Traffic Police|access-date=2009-05-28|archive-date=2011-07-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20110721155418/http://bangaloretrafficpolice.gov.in/pressroom/pdf/pdf52.pdf|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; આ પહેલને સારો એવો આવકાર મળ્યો છે, અને મે-2009ના અંત સુધીમાં જ શહેરમાં 10,000 લોકો કારપૂલના હિસ્સેદાર બન્યા હતા. &lt;ref name=&quot;car10000pool&quot;&gt;{{cite news|url=http://www.dnaindia.com/report.asp?newsid=1257983|title=10,000 plunge into car pool|author=Shwetha S.|publisher=Online edition of DNA, dated 2009-05-22|access-date=2009-05-28}}&lt;/ref&gt; 

=== યુટિલિટી વ્હિકલ્સ ===
[[File:Mahindra Scorpio.jpg|thumb|મહિન્દ્રા સ્કોર્પિયો, ત્રીજી પેઢી ]]

ભારતમાં સૌથી પહેલાં યુટિલિટી વ્હિકલનું નિર્માણ મહિન્દ્રા એન્ડ મહિન્દ્રા દ્વારા કરવામાં આવ્યું હતું. આ વાહન જીપની નકલ હતું, અને લાયસન્સ લઈને બનાવવામાં આવ્યું હતું. &lt;ref name=&quot;mahindrajeep&quot;&gt;{{cite web |url=http://www.film.queensu.ca/Cj3b/World/India.html |title=Mahindra Jeeps on The CJ3B Page |publisher=Film.queensu.ca |date=2007-01-31 |access-date=2010-04-05 |archive-date=1999-04-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/19990421062345/http://www.film.queensu.ca/CJ3B/World/India.html |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; [179]આ વાહન તરત જ લોકપ્રિયતા પામ્યું હતું અને મહિન્દ્રા ભારતની ટોચની કંપનીઓમાંની એક બની ગઈ હતી. [[ભારતીય ભૂમિ સેના|ભારતીય લશ્કર]] અને પોલીસ વ્યક્તિગત ઉપયોગ અને સાધનસરંજામની હેરફેર માટે મારુતિ જીપ્સી સાથે મહિન્દ્રાના વાહનોનો પણ જબરજસ્ત ઉપયોગ કરતા હતા. 

ટાટા સમૂહની ટાટા મોટર્સે 1994માં પોતાના પહેલા યુટિલિટી વ્હિકલ તરીકે ટાટા સૂમો કાર રજૂ કરી હતી. &lt;ref name=&quot;Sumo1&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.tata.com/company/profile.aspx?sectid=a4Nd8IHyrqI=#ab|work=Official webpage of the Tata Group|title=Company Profile: Tata Motors|access-date=2009-06-23|archive-date=2009-01-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20090123025134/http://tata.com/company/profile.aspx?sectid=a4Nd8IHyrqI=#ab|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Sumo2&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.rediff.com/money/2009/mar/20slde7-from-trucks-to-nano-the-tata-motors-journey.htm|title=The historic Tata Motors journey|publisher=Rediff News|date=2009-03-20|access-date=2009-06-23}}&lt;/ref&gt; એ સમયે આધુનિક ગણાતી ટાટા સૂમોએ તેની ડિઝાઈનના કારણે ફક્ત બે જ વર્ષમાં 31 ટકા બજાર કબજે કરી લીધું હતું. &lt;ref name=&quot;Sumo3&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.financialexpress.com/old/fe/daily/19970528/14855013.html|work=Online edition of The Financial Express, dated 1997-05-28|title=Telco net spurts 44%, to pay Rs 8 a share|access-date=2009-06-23}}&lt;/ref&gt; જ્યારે ફોર્સ મોટર્સનો ટેમ્પો ટ્રેક્સ આજે પણ ભારતના ગ્રામ્ય વિસ્તારોમાં બજાર ધરાવે છે. પેસેન્જર વ્હિકલ માર્કેટમાં સ્પોર્ટ્સ યુટિલિટી વ્હિકલ પણ બહોળું બજાર ધરાવે છે. &lt;ref name=&quot;SUV1&quot;&gt;{{cite news|url=http://economictimes.indiatimes.com/SUVs_still_ruling_the_roads_in_India/rssarticleshow/3561336.cms|work=Online edition of the Economic Times, dated 2008-10-05|title=SUVs still ruling the roads in India|author=John Sarkar|access-date=2009-06-07}}&lt;/ref&gt; [187] જેમાં ટાટા, હોન્ડા, હ્યુન્ડાઈ, ફોર્ડ, શેવરોલેટ અને અન્ય બ્રાન્ડ પણ ઉપલબ્ધ છે.&lt;ref name=&quot;SUV2&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.blonnet.com/bline/2003/03/13/stories/2003031302520100.htm|work=Online edition of The Hindu Business Line, dated 2003-03-13|title=SUVs set to blaze new trail |author=N. Ramakrishnan|access-date=2009-06-07}}&lt;/ref&gt;
== લાંબા અંતરનું પરિવહન ==
=== રેલવે ===
[[File:Darjeeling Himalayan Railway.jpg|thumb|right|દાર્જિલીંગ હિમાલય રેલવે એ વિશ્વના વર્લ્ડ હેરિટેજ સાઇટ છે,&lt;ref name=&quot;944ter&quot;&gt;[191]&lt;/ref&gt; અને ભારતમાં ચાલતા ખૂબ ઓછા વરાળ સંચાલિત એન્જિનોમાંથી એક છે.]]

[[File:RORO.jpg|thumb|કોંકણ રેલવે રોલિંગ ધોરીમાર્ગ પર ચાલતી ટ્રકો]]

ભારતના આઝાદી વર્ષ, 1947માં 42 રેલવે વ્યવસ્થા હતી. 1951માં આ તમામ વ્યવસ્થાનું એક એકમ હેઠળ રાષ્ટ્રીયકરણ કરાયું, અને તે વિશ્વની સૌથી મોટું માળખું ધરાવતી રેલવે સેવા બની. ભારતીય રેલવેને કુલ 16 ઝોનમાં (વિભાગો) વહેંચવામાં આવી છે, જેને વધારાના 67 પેટા વિભાગમાં જુદી પાડવામાં આવી છે, જે દરેકનું એક વિભાગીય વડું મથક છે.&lt;ref name=&quot;Bhandari_Chap7&quot;&gt;{{cite book|title = Indian Railways: Glorious 150 years| author = R.R. Bhandari| publisher = Ministry of Information and Broadcasting, Government of India| pages = 44–52| isbn = 81-230-1254-3|year = 2005}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;IRFCA_zones&quot;&gt;{{cite web|title = Geography: Railway zones| url= http://www.irfca.org/faq/faq-geog.html| publisher = [[Indian Railways Fan Club]]| access-date = 2008-12-23}}&lt;/ref&gt; 
ભારતમાં સૌપ્રથમ વાર 1853માં રેલ સેવાની શરૂઆત થઈ હતી. આ સેવાનો વહીવટ કેન્દ્રીય રેલવે મંત્રાલયની દેખરેખ હેઠળ રાજ્ય સરકારો દ્વારા સંચાલિત [[ઈન્ડિયન રેલવેસ|ભારતીય રેલવે]] દ્વારા કરવામાં આવતો હતો. ભારતીય રેલવેએ ભારતમાં વાહનવ્યવહાર ક્ષેત્રે અત્યંત મહત્ત્વની કામગીરી કરી છે. વિશ્વમાં સૌથી વધુ વ્યસ્ત એવી ભારતીય રેલવે પ્રતિદિન 18 મિલિયન મુસાફરો અને બે મિલિયન ટન કરતા પણ વધારે સરસામાનને એક સ્થળેથી બીજા સ્થળે લઈ જવામાં મદદરૂપ થાય છે.&lt;ref name=&quot;Stats_2007&quot;&gt;{{cite book|title = Indian Railways Year Book (2006-2007)| url = http://www.indianrailways.gov.in/deptts/stat-eco/YearBook_06_07.htm | publisher= [[Ministry of Railways (India)|Ministry of Railways]], [[Government of India]]| year = 2007| pages = 2–3| access-date = 2008-12-23}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Freight_2007&quot;&gt;{{cite book|title = Indian Railways Year Book (2006-2007)| url = http://www.indianrailways.gov.in/deptts/stat-eco/YearBook_06_07.htm | publisher= [[Ministry of Railways (India)|Ministry of Railways]], [[Government of India]]| year = 2007| page = 53| access-date = 2008-12-23}}&lt;/ref&gt;
આ રેલવે માળખું સમગ્ર દેશના લંબાઈ અને પહોળાઈમાં તમામ રૂટમાં 6,909 સ્ટેશનોને આવરી લે છે. {{km to mi|63465|abbr=on|precision=0}}.&lt;ref name=&quot;9manorama606&quot;&gt;&lt;/ref&gt; જે 1.4 મિલિયન કર્મચારીઓ ધરાવતું વિશ્વની સૌથી વધુ રોજગારી પૂરી પાડતી સંસ્થા છે.&lt;ref name=&quot;Stats_2007&quot;&gt;&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;guiness&quot;&gt;{{cite book|title=[[Guinness World Records|Guinness Book of World Records]]|publisher = Guinness World Records, Ltd |year =2005|page= 93|isbn =1892051222|author=}}&lt;/ref&gt; રૉલિંગ સ્ટૉક તરીકે ભારતીય રેલવે 2,00,000 વેગન, 50,000 કોચ અને 8,000 આગગાડીની માલિકી ધરાવે છે.&lt;ref name=&quot;Stats_2007&quot;&gt;&lt;/ref&gt; આ ઉપરાંત તેની પાસે આગગાડી અને કોચનું ઉત્પાદન કરવાની સુવિધાઓ પણ છે. ભારતીય રેલવે મલ્ટી-ગેજ એટલે કે બ્રોડ મીટર અને નેરો ગેજ બંને નેટવર્ક પર લાંબા અંતરની અને ઉપનગરીય રેલ વ્યવસ્થાની સેવા આપે છે. એટલું જ નહીં, તેની તમામ મીટર ગેજ ({{km to mi|14406|abbr=on|precision=0}}) સેવા બ્રોડ ગેજમાં તબદિલ કરવાનો પ્રક્રિયા પણ ચાલુ છે, જે પ્રોજેક્ટ યુનિગેજના નામે ઓળખાય છે. 

કાશ્મીર રેલવે વિશ્વની બીજા નંબરની સૌથી ઊંચાઈ પર કાર્યરત રેલ સેવા છે જેનો પ્રથમ તબક્કાનું કામ 2009માં જ પૂર્ણ થઈ ગયું હતું. &lt;ref name=&quot;KashmirRailway&quot;&gt;{{cite web|url=http://ibnlive.in.com/news/kashmir-gets-rail-link-international-flights/85318-3.html|title=Kashmir gets rail link, international flights|author=Mufti Islah|publisher=CNN-IBN|date=2009-02-14|access-date=2009-06-23|archive-date=2009-02-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20090217092330/http://ibnlive.in.com/news/kashmir-gets-rail-link-international-flights/85318-3.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; ભારતમાં હાઈ સ્પીડ રેલ સેવા રજૂ કરવાનું પણ સૂચન કરાયું છે. આ ઉપરાંત [[મુંબઈ|મુંબઈ]]માં રાજધાની નવી દિલ્હી સહિત [[મહારાષ્ટ્ર|મહારાષ્ટ્ર]]ના મુંબઈ [[માંગલવ]] ના રૂપમાં અન્ય ભાગોને જોડતી માંગલવ ટ્રેક બાંધવાનું પણ સૂચન કરાયું છે.&lt;ref name=&quot;maglev&quot;&gt;{{cite news|url=http://www.dnaindia.com/report.asp?newsid=1140245|title=Maglev plan starts chugging, at last|publisher=[[Daily News and Analysis]]|access-date=2009-03-29}}&lt;/ref&gt; આ સિવાય જાપાનના શિન્કાનસેનની જેમ ભારતમાં અન્ય હાઈ સ્પીડ રેલ નાંખવાનું પણ સૂચન કરાયેલું છે.&lt;ref name=&quot;bullet&quot;&gt;{{cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/6179087.stm|title=India seeks nuclear help in Japan|publisher=BBC|access-date=2009-03-29 | date=2006-12-14}}&lt;/ref&gt;

કોંકણ રેલવે કોર્પોરેશને 1999માં મહારાષ્ટ્રના કોલાડ અને ગોવા&lt;ref name=&quot;pibroro&quot;&gt;{{cite web|url=http://pib.nic.in/release/rel_print_page1.asp?relid=949|work=Press release, Press Information Bureau, dated 2004-20-05|title=Road-Rail Synergy System|access-date=2008-12-22}}&lt;/ref&gt;ના વર્ના વચ્ચે રોલ ઓન રોલ ઓફ (આરઓઆરઓ (RORO)) સેવા શરૂ કરી હતી,&lt;ref name=&quot;pibroro&quot;/&gt; જે રોડ-રેલનું સંયોજન કરતી અનન્ય સેવા છે. 2004&lt;ref name=&quot;busistdroro&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.business-standard.com/india/storypage.php?autono=186663|work=Online edition of the Business Standard, dated 2004-06-16|title=New Konkan Rly service begins|access-date=2008-12-22}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;hinduroro&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.thehindubusinessline.com/2004/06/12/stories/2004061200931900.htm|work=Online edition of The Hindu Business Line, dated 2004-06-11|title=RORO service again on Konkan Railway|access-date=2008-12-22}}&lt;/ref&gt;માં આ સેવા કર્ણાટકના સુરથકાલ સુધી લંબાઈ હતી.&lt;ref name=&quot;busistdroro&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;hinduroro&quot;/&gt; આરઓઆરઓ (RORO) ભારતની પહેલી એવી સેવા છે કે, જે ટ્રકને પણ ટ્રેલર પર લઈ જવાની સુવિધા આપે છે. આ અત્યંત લોકપ્રિય&lt;ref name=&quot;rorohindupopular&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.hinduonnet.com/thehindu/2003/11/14/stories/2003111402032000.htm|work=Online edition of The Hindu, dated 2003-14-11|title=Convergence on the Konkan Railway|author=S. Vydhianathan|access-date=2008-12-22|archive-date=2006-06-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20060627121821/http://www.hinduonnet.com/thehindu/2003/11/14/stories/2003111402032000.htm|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; સેવાએ અત્યાર સુધી લગભગ 1,10,000 ટ્રકનું વહન કર્યું છે,{{INR}} અને 2007&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.konkanrailway.com/website/tender/ro-ro.pdf|format=PDF|work=Official webpage of the Konkan Railway Corporation|title=ROLL ON- ROLL OFF (RORO) SERVICE ON KONKAN RAILWAY|access-date=2008-12-22|archive-date=2009-03-04|archive-url=https://wayback.archive-it.org/all/20090304113259/http://www.konkanrailway.com/website/tender/ro-ro.pdf|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; સુધીમાં જ કોર્પોરેશનને અંદાજે {{INR}} 74 કરોડ જેટલો માતબર નફો રળી આપ્યો છે.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.konkanrailway.com/website/tender/ro-ro.pdf|format=PDF|work=Official webpage of the Konkan Railway Corporation|title=ROLL ON- ROLL OFF (RORO) SERVICE ON KONKAN RAILWAY|access-date=2008-12-22|archive-date=2009-03-04|archive-url=https://wayback.archive-it.org/all/20090304113259/http://www.konkanrailway.com/website/tender/ro-ro.pdf|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; 

==== આંતરરાષ્ટ્રીય ====
ભારત અને પડોશી રાષ્ટ્રો વચ્ચેના રેલ વ્યવહારનો પૂરતો વિકાસ નથી થયો. પાકિસ્તાન સાથે દિલ્હી-લાહોર વચ્ચેની ''સમઝૌતા એક્સપ્રેસ'' અને જોધપુર-કરાચીની ''થાર એક્સપ્રેસ'' એમ બે ટ્રેન કાર્યરત છે. જ્યારે બાંગલાદેશ સાથે સપ્તાહમાં બે વાર ''મૈત્રી એક્સપ્રેસ'' થકી ભારત જોડાયેલું રહે છે. આ ઉપરાંત નેપાળ સાથે જયનગર અને બિજાલપુરમાં મુસાફરી સેવા ચાલુ છે, તથા રક્સોલ અને બિરગંજ&lt;ref name=&quot;indianepal&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.indianrailways.gov.in/DEPTTS/O&amp;M/Annexture_1_1_1.pdf|format=PDF|work=Official webpage of Indian Railways|title=Brief on the matter relating to Nepal|access-date=2009-06-01}} {{Dead link|date=September 2010|bot=H3llBot}}&lt;/ref&gt; વચ્ચે માલગાડીઓ કાર્યરત છે.&lt;ref name=&quot;indianepal&quot;/&gt; 

હાલ મ્યાનમાર સાથે કોઈ રેલ જોડાણ ઉપલબ્ધ નથી, પરંતુ મણિપુરના જિરિબામથી તામુથી લઈ ઈમ્ફાલ અને મોરેહ સુધી રેલવે લાઈન બાંધવામાં આવશે.&lt;ref name=&quot;imphalmorehline&quot;&gt;{{cite news|url=http://www.atimes.com/atimes/South_Asia/IA03Df01.html|title=India's rail-building challenge|date=January 3, 2007|work=By Sudha Ramachandran|publisher=[[Asia Times]]|page=2|access-date=2009-04-16|archive-date=2007-01-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20070104221436/http://www.atimes.com/atimes/South_Asia/IA03Df01.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; આરઆઈટીઈએસ (RITES) લિમિટેડે વિદેશી મંત્રાલય અંતર્ગત તૈયાર કરેલા એક અહેવાલ અનુસાર, આ રેલવે લાઈનના ખર્ચનું અનુમાન લગાવ્યું છે. {{INRConvert|2941|c}}.&lt;ref name=&quot;tamujiribamrail&quot;&gt;{{cite news|url=http://www.siliconindia.com/shownews/India_signs_transAsian_railways_pact-nid-36316.html|title=India signs trans-Asian railways pact|date=Monday,02 July 2007, 12:30 hrs|publisher=[[Indo-Asian News Service]]|page=1|access-date=2009-04-16}}&lt;/ref&gt; ભૂતાન સુધીની એક રેલલાઈન નાંખવાનું પણ આયોજન છે. જ્યારે ચીન અને શ્રીલંકા સાથે કોઈ રેલવે વ્યવહાર ઉપલબ્ધ નથી,&lt;ref&gt;{{cite web | url = http://www.irfca.org/faq/faq-inter.html | title = IRFCA:Indian Railways FAQ:Geography:International | publisher = IRFCA, website of the Indian Railway Fan Club | access-date=2009-06-24}}&lt;/ref&gt; જોકે વિવાદાસ્પદ વિસ્તારો ગિલગિટ-બાલિસ્તાનની જેની પાસે હાલ કમાન છે એવા પાકિસ્તાને ખુંજરાબ પાસથી ચીનને જોડતી રેલવે લાઈનનું સૂચિત આયોજન કર્યું છે.

=== માર્ગ ===
[[File:India roadway map.svg|thumb|350px|ભારતમાં રાષ્ટ્રીય ધોરીમાર્ગોનું જાળુ ]]
ભારત પાસે દરેક મોટા શહેરો અને રાજ્યની રાજધાનીઓને જોડતું રાષ્ટ્રીય ઘોરી માર્ગોનું માળખું છે, જે દેશના આર્થિક વિકાસની કરોડરજ્જુ સમાન છે. 2005ના આંકડા પ્રમાણે ભારત પાસે કુલ જેટલા {{convert|66590|km|0|abbr=on}} રાષ્ટ્રીય ઘોરી માર્ગો છે તે બધા જ {{convert|200|km|0|abbr=on}} એક્સપ્રેસવે તરીકે જાહેર કરવામાં આવ્યા છે.&lt;ref name=&quot;roadlengthref&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.nhai.org/roadnetwork.htm|title=Indian Road Network|publisher=[[National Highways Authority of India]]|access-date=2009-03-31|archive-date=2015-04-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20150414094555/http://www.nhai.org/roadnetwork.htm|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; રાષ્ટ્રીય ઘોરી માર્ગ વિકાસ યોજના એટલે કે નેશનલ હાઈ વે ડેવલપમેન્ટ પ્રોજેક્ટ (એનએચડીપી) અંતર્ગત કેટલાક મહત્ત્વના રાષ્ટ્રીય ઘોરી માર્ગોને ચાર માર્ગીય બનાવવાનું કામ ચાલુ છે, તે પૈકીના કેટલાક માર્ગોને છ માર્ગીય સુધી પહોળા કરવાની પણ યોજના છે.&lt;ref name=&quot;sixlaning&quot;&gt;{{cite web | url = http://india.gov.in/sectors/transport/national_highway.php | title = National Highways | publisher = Portal of Government of India | access-date = 2009-06-23}}&lt;/ref&gt; ટ્રાફિક અને અમલદારશાહીના ગોરેગાંવથી [[મુંબઈ|મુંબઈ]]ના બંદરો સુધી ટ્રકોમાં માલ પહોંચતા દસ દિવસનો સમય વીતી જાય છે.&lt;ref name=&quot;hobble&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.businessweek.com/magazine/content/07_12/b4026001.htm|work=Online edition of BusinessWeek, dated 2007-03-19|title=The Trouble With India: Crumbling roads, jammed airports, and power blackouts could hobble growth|author=Nandini Lakshman|access-date=2009-06-06}}&lt;/ref&gt; 

નેશનલ હાઈ વે ઓથોરિટી ઓફ ઈન્ડિયાના મતે, ભારતમાં 65 ટકા માલસામાન અને 80 ટકા જેટલા મુસાફરોની અવરજવર થાય માર્ગો પરથી છે. રાષ્ટ્રીય ઘોરી માર્ગો 40% જેટલા માર્ગીય વાહનવ્યવહારનું વહન કરે છે, જ્યારે ફક્ત 2% જેટલા માર્ગોનું માળખું રાષ્ટ્રીય ઘોરી માર્ગો સાથે જોડાયેલું છે.&lt;ref name=&quot;roadlengthref&quot;&gt;&lt;/ref&gt; છેલ્લાં વર્ષોમાં વાહનોનો વાર્ષિક વૃદ્ધિદર 10.16 ટકા જેટલો રહ્યો છે.&lt;ref name=&quot;roadlengthref&quot;&gt;&lt;/ref&gt; ઘોરી માર્ગો થકી વિકાસના પંથ પર આગળ વધવામાં સરળતા રહે છે, અને મોટા ઘોરી માર્ગોની આસપાસ અનેક શહેરોનો પણ આપોઆપ ઉદ્ભવ થાય છે. 

મોટા ભાગના રાષ્ટ્રીય ઘોરી માર્ગો ધાતુનો ઉપયોગ કરીને બનાવેલા છે, અને ખૂબ ઓછાનું બાંધકામ કોંક્રિટથી કરાયું છે, જેમાં સૌથી જાણીતો મુંબઈ-પૂના એક્સપ્રેસવે છે. તાજેતરના વર્ષોમાં સમગ્ર દેશમાં બહુમાર્ગીય ઘોરી માર્ગો બનાવવાનું કામ ચાલુ કરાયું છે, જેમાં સુવર્ણ ચતુર્ભુજ તથા ઉત્તર-દક્ષિણ અને પૂર્વ-પશ્ચિમ કોરિડોર જેવા દેશના મહાનગરોને જોડતા માર્ગનો પણ સમાવેશ થાય છે. ભારતમાં આશરે 40% જેટલા ગામડાં મુખ્ય માર્ગો સાથે જોડાયેલા ન હોવાના કારણે ચોમાસા દરમિયાન અનેક વિસ્તારો વિખૂટા પડી ગયા છે. &lt;ref name=&quot;wbtransport&quot;&gt;&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;wbtransportpdf&quot;&gt;{{cite web | url = http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/SOUTHASIAEXT/EXTSARREGTOPTRANSPORT/0,,contentMDK:21755700~pagePK:34004173~piPK:34003707~theSitePK:579598,00.html | format = PDF &lt;!-- click the link to verify --&gt; | title = Rural Roads: A Lifeline for Villages in India | publisher = World Bank | page = 3 | access-date = 2009-06-03 | archive-date = 2019-01-06 | archive-url = https://web.archive.org/web/20190106050627/http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/SOUTHASIAEXT/EXTSARREGTOPTRANSPORT/0,,contentMDK:21755700~pagePK:34004173~piPK:34003707~theSitePK:579598,00.html | url-status = dead }}&lt;/ref&gt; 

ગ્રામ્ય વિસ્તારો સાથેના માર્ગીય જોડાણોમાં સુધારો કરવા 2000માં ''પ્રધાનમંત્રી ગ્રામ સડક યોજના'' (પ્રાઈમ મિનિસ્ટર્સ રૂરલ રોડ પ્રોગ્રામ) શરૂ કરવામાં આવી હતી. કેન્દ્ર સરકાર અને વિશ્વ બેંકના આર્થિક સહયોગથી શરૂ કરાયેલી આ યોજના અંતર્ગત તમામ પ્રકારનું હવામાન ધરાવતા વિસ્તારો કે જ્યાં 500 કરતા વધુ વસતી હશે, ત્યાં માર્ગ (પર્વતીય વિસ્તારો માટે 250થી વધુ) બાંધવાનું આયોજન છે.&lt;ref name=&quot;wbtransportpdf&quot;&gt;&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;pgmsy&quot;&gt;{{cite web | url = http://www.pmgsy.nic.in/pmg31.asp | title = Pradhan Mantri Gram Sadak Yojana (PGMSY) | publisher = Ministry of Rural Development, Government of India | date = 2004-11-02 | access-date = 2009-06-03 | archive-date = 2009-06-19 | archive-url = https://web.archive.org/web/20090619065218/http://pmgsy.nic.in/pmg31.asp | url-status = dead }}&lt;/ref&gt;

2009ના એક અંદાજ પ્રમાણે, ભારતના માર્ગોની કુલ લંબાઈ {{convert|3320410|km|mi|abbr=on}};&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/in.html |title=CIA World Factbook, India |access-date=2011-06-23 |archive-date=2008-06-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080611033144/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/in.html |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; તેને વિશ્વનો ત્રીજા નંબરનો સૌથી લાંબું માર્ગીય માળખું ધરાવતો દેશ બનાવે છે. યુનાઈટેડ સ્ટેટ્સના પ્રતિ સ્ક્વેર કિલોમીટરે 0.66 કિલોમીટર હાઈ વેની સરખામણીમાં ભારત પાસે 0.66 કિલોમીટર હાઈ વે છે, જ્યારે ચીન (0.16) બ્રાઝિલ (0.20) કરતા તો અનેકગણો વધુ છે.&lt;ref name=&quot;wbtransport&quot;&gt;&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot;
|- align=&quot;center&quot;
! 
માર્ગનો પ્રકાર					
! લંબાઈ

|- align=&quot;center&quot;
| એક્સપ્રેસવે	
| {{convert|650|km|mi|abbr=on}} 2006ના અંદાજ પ્રમાણે 
|- align=&quot;center&quot;
| રાષ્ટ્રીય ઘોરી માર્ગો	
| {{convert|66590|km|mi|abbr=on}}
|- align=&quot;center&quot;
| રાજ્ય હાઈવે
| {{convert|131899|km|mi|abbr=on}}
|- align=&quot;center&quot;
| મોટા જિલ્લાના માર્ગો
| {{convert|467763|km|mi|abbr=on}}
|- align=&quot;center&quot;
| ગ્રામ્ય અને અન્ય માર્ગો
| {{convert|2650000|km|mi|abbr=on}}
|- align=&quot;center&quot;
! કુલ લંબાઈ
! {{convert|3300000|km|mi|abbr=on}} (અંદાજિત)
|}

ભારતમાં બસો પણ જાહેર પરિવહનનું અત્યંત મહત્ત્વનું અંગ છે, ખાસ કરીને ગ્રામ્ય અને અંતરિયાળ વિસ્તારોમાં જ્યાં રેલવે કે હવાઈ સેવા હજુ સુધી પહોંચી શકી નથી અથવા તો જ્યાં તેનું અસ્તિત્વ જ નથી. આ સામાજિક મહત્ત્વના કારણે જ જાહેર બસ પરિવહનનું સંચાલન જાહેર સાહસ અંતર્ગત થઈ રહ્યું છે, અને મોટા ભાગની રાજ્ય સરકારો સ્ટેટ રોડ ટ્રાન્સપોર્ટ કોર્પોરેશન હેઠળ બસ સેવાનો વહીવટ કરે છે.&lt;ref name=&quot;IIT&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.library.iitb.ac.in/~mnj/gsdl/cgi-bin/library?e=d-00000-00---0PHD--00-1--0-10-0---0---0prompt-10---4-------0-1l--11-en-50---20-help---00-3-1-00-0011-1-0utfZz-8-10&amp;cl=CL2&amp;d=HASH012216c37d526395151af609&amp;x=1|work=Official webpage of the Indian Institute of Technology, Bombay|title=Pricing of urban public bus transport in India : a study based on select undertakings|author=C. Gopalakrishnan|access-date=2009-06-01}}{{Dead link|date=જુલાઈ 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; આ તમામ નિગમોની સ્થાપના 1960થી 1970 દરમિયાન કરાઈ હતી, જે સમગ્ર દેશના શહેરો અને ગામડાંઓને જોડવામાં અત્યંત મહત્ત્વપૂર્ણ સાબિત થયા છે.&lt;ref name=&quot;Singh&quot;&gt;&lt;/ref&gt;

=== જળ અને દરિયાઈ પરિવહન ===
ભારતમાં મેરીટાઈમ ટ્રાન્સપોર્ટેશનનું સંચાલન સરકારી માલિકીની કંપની શિપિંગ કોર્પોરેશન ઓફ ઈન્ડિયા હેઠળ થાય છે. આ કંપની દરિયાઈ ક્ષેત્રને લગતા અને અન્ય દરિયાઈ પરિવહનના માળખાનો પણ વહીવટ કરે છે. આ ઉપરાંત તે ભારતના આશરે 35 ટકા જેટલા સરસામાનની હેરાફેરી કરવાની સાથે શિપિંગના રાષ્ટ્રીય અને આંતરરાષ્ટ્રીય વેપારના તમામ પાસાંનું સંચાલન કરે છે.&lt;ref name=&quot;SCIabout&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.shipindia.com/newsite/DisplayContent.asp?CategoryID=1&amp;ContentID=1|title=About Us|work=Official webpage of the Shipping Corporation of India|access-date=2009-06-03|archive-url=https://web.archive.org/web/20071106162636/http://www.shipindia.com/newsite/DisplayContent.asp?CategoryID=1&amp;ContentID=1|archive-date=2007-11-06|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; 

તેની પાસે અન્ય સરકારી વિભાગો અને અન્ય સંસ્થાઓની તરફથી 27.5 લાખ જીટી (GT) (48 લાખ ડીડબલ્યુટી (DWT))ના 70 બેડા જહાજો અને 53 સંચાલન સંશોધન, સર્વે, અને 1.2 લાખ જીટી (GT)ના સહાયક જહાજો (0.6 લાખ ડીડબલ્યુટી (DWT)) છે.&lt;ref name=&quot;SCI&quot;&gt;{{cite web|url=http://india.gov.in/sectors/transport/shipping_corp.php?pg=1|title=Shipping Corporation of India
|work=National Portal of India|access-date=2009-06-03}}&lt;/ref&gt; 1987માં સ્થપાયેલી આ સંસ્થા વર્લ્ડ મેરીટાઈમ યુનિવર્સિટીની શાખા છે.&lt;ref name=&quot;MTI&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.shipindia.com/newsite/default.asp?CategoryID=7|title=The Maritime Training Institute (MTI)|work=Official webpage of the Shipping Corporation of India|access-date=2009-06-03|archive-url=https://web.archive.org/web/20080607135935/http://www.shipindia.com/newsite/default.asp?CategoryID=7|archive-date=2008-06-07|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; આ ઉપરાંત નિગમ સંયુક્ત સાહસ થકી [[માલ્ટા|માલ્ટા]] અને [[ઈરાન|ઈરાન]]માં પણ વહીવટ કરે છે.&lt;ref name=&quot;SCI&quot;&gt;&lt;/ref&gt; 

==== બંદરો ====
[[File:Jawaharlal Nehru Trust Port.jpg|thumb|નવી મુંબઈમાં આવેલ જવાહરલાલ નહેરુ બંદર ટ્રસ્ટ એ કંટેનર ટ્રાફિકની દૃષ્ટિએ વિશ્વનું 25માં ક્રમાંકનું બંદર છે.&lt;ref&gt;[272] [273]&lt;/ref&gt;]]

બંદરો વેપારના મુખ્ય કેન્દ્રો છે. ભારતમાં જથ્થાની દૃષ્ટિએ જોઈએ તો 95 ટકા અને મૂલ્યની રીતે 70 ટકા જેટલો વિદેશી વેપાર બંદરો પરથી થાય છે. &lt;ref name=&quot;ibefports&quot;&gt;{{cite web | url = http://www.ibef.org/download/Infra_Brochure_Spread.pdf | format = PDF | title = Discover Opportunity: Infrastructure in India | publisher = India Brand Equity Foundation (IBEF), An initiative of the Ministry of Commerce &amp; Industry, Government of India | page = 6 | access-date = 2009-06-01}}&lt;/ref&gt; મુંબઈ બંદર અને જેએનપીટી (JNPT) (નવી મુંબઈ) પરથી જ ભારતનો 70% જેટલો વેપાર થાય છે.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://business.rediff.com/slide-show/2010/aug/11/slide-show-1-worst-oil-spills-in-the-world.htm |title=10 worst oil spills that cost trillions in losses : Rediff.com Business |publisher=Business.rediff.com |access-date=2010-08-16}}&lt;/ref&gt; ભારતના મોટા બાર બંદરોમાં નવી મુંબઈ, મુંબઈ, [[કોલકાતા|કોલકાતા]] (હલ્દિયા સહિત), પરાદીપ, વિશાખાપટ્ટનમ, એનોર, ચેન્નાઈ, તુતીકોરીન, કોચી, નવું મેંગલોર, મોરમુંગાઉ અને [[કંડલા બંદર|કંડલા]]નો સમાવેશ થાય છે.&lt;ref name=&quot;9manorama606&quot;&gt;{{cite book | title = Manorama Yearbook 2009 | editor1-last = Mathew | editor1-first = K. M. | publisher = Malayala Manorama | page = 606 | chapter = India: Transportation | isbn = 8189004123 | access-date = 2009-06-01}}&lt;/ref&gt; આ સિવાય બીજા 87 જેટલા નાના અને મધ્યકક્ષાના બંદરો પણ છે, જેમાંના 43 પરથી કાર્ગોનો વહીવટ થાય છે.&lt;ref name=&quot;9manorama606&quot;&gt;&lt;/ref&gt;

કોઈ પણ બંદરને મોટું કે નાનું સ્થાન ત્યાંથી કેટલા કાર્ગોનો વહીવટ થાય છે તેના પરથી નક્કી નથી કરવામાં આવતું. મોટા બંદરોનું સંચાલન પોર્ટ ટ્રસ્ટ્સ પરથી થાય છે જેનું સુકાન કેન્દ્ર સરકાર સંભાળે છે. તે તમામ બંદરો મેજર પોર્ટ ટ્રસ્ટ્સ એક્ટ, 1963 હેઠળ આવે છે. જ્યારે નાના બંદરોનું સંચાલન રાજ્ય સરકારો દ્વારા થાય છે, જ્યારે તેમાંના અનેક બંદરો ખાનગી ધોરણે પણ કાર્યરત છે. 2005-06માં મોટા બંદરો પરથી 382.33 Mt મિલિયન ટન વેપાર થયો હતો.&lt;ref name=&quot;9manorama606&quot;&gt;&lt;/ref&gt;

==== જળ માર્ગો ====
[[File:Homeward bound.jpg|thumb|અસામના ગુહાટીમાં આવેલ રાષ્ટ્રીય જળમાર્ગ 2માં નૌકાયન]]

ભારત પાસે નદી-નાળા, બેક વોટર અને ખાડીઓના રૂપમાં અત્યંત સમૃદ્ધ જળ માર્ગો છે. આ નદીઓની કુલ નાવ્ય લંબાઈ {{convert|14500|km|mi}} છે, જેમાંથી આશરે {{convert|5200|km|0|abbr=on}} નદીઓ અને {{convert|485|km|0|abbr=on}} કેનાલના જળ માર્ગોનો યાંત્રિક જહાજો માટે ઉપયોગ થઈ શકે છે.&lt;ref name=&quot;IWT&quot;&gt;{{cite web|url=http://iwai.gov.in/iwtpolicy.htm|title=Inland Water Transport Policy : Introduction|publisher=Inland Waterways Authority of India|access-date=2009-06-20|archive-date=2012-12-18|archive-url=https://archive.today/20121218215307/http://iwai.gov.in/iwtpolicy.htm|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; અન્ય મોટા દેશોની સરખામણીમાં ભારતમાં માલસામાનની હેરાફેરી માટે જળમાર્ગોનો અત્યંત સીમિત ઉપયોગ થયો છે. કુલ આંતરિક વેપારની તુલનાએ ભારતમાં ફક્ત 0.15 ટકા કાર્ગોની હેરાફેરી જ આંતરિક જળમાર્ગો પરથી થાય છે. જ્યારે જર્મની અને બાંગલાદેશમાં આ આંક અનુક્રમે 20 ટકા અને 32 ટકા જેટલો છે.&lt;ref name=&quot;ADBreport&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.adb.org/Documents/Papers/INRM-PolicyBriefs/inrm13.pdf|title=Viability of Inland Water Transport in India|author=Narayan Rangaraj, G. Raghuram|publisher=Asian Development Bank|work=INRM Policy Brief No. 13|access-date=2009-06-20|archive-date=2012-01-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20120111035631/http://www.adb.org/Documents/Papers/INRM-PolicyBriefs/inrm13.pdf|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; 

[[ગોઆ|ગોવા]],[[પશ્ચિમ બંગાળ|પશ્ચિમ બંગાળ]], [[આસામ|આસામ]] અને [[કેરળ|કેરળ]]માં કેટલાક જળમાર્ગો થકી કાર્ગો પરિવહન સુવ્યવસ્થિત રીતે કાર્યરત છે. ધ ઈનલેન્ડ વૉટરવેઝ ઓથોરિટી ઓફ ઈન્ડિયા (આઈડબલ્યુએઆઈ-(IWAI)) ભારતના તમામ જળમાર્ગોનું સંચાલન કરતી બંધારણીય સંસ્થા છે. તે જળમાર્ગો માટે જરૂરી માળખું ઊભું કરવાની સાથે આર્થિક શક્યતાઓ તપાસવા નવી યોજનાઓ માટેના સર્વેક્ષણો તેમજ વહીવટ અને સંચાલન કરે છે. 
નીચેના જળમાર્ગોને રાષ્ટ્રીય જળમાર્ગો જાહેર કરાયા હતા:

*રાષ્ટ્રીય જળમાર્ગ 1- [[અલ્હાબાદ|અલ્હાબાદ]]- હલ્દિયાનો ગંગા- ભગીરથી અને હુગલી નદીની વ્યવસ્થા છે, ઓક્ટોબર 1986માં તેની કુલ લંબાઈ {{convert|1620|km|mi}} છે.&lt;ref name=&quot;waterway123&quot;&gt;{{cite web | url = http://www.iwai.gov.in/Waterways.htm | title = National Waterways | publisher = [[Inland Waterways Authority of India]] (IWAI) | access-date = 2009-05-10 | archive-date = 2012-08-04 | archive-url = https://archive.today/20120804150940/http://www.iwai.gov.in/Waterways.htm | url-status = dead }}&lt;/ref&gt; 

*રાષ્ટ્રીય જળમાર્ગ 2- 1988માં બ્રહ્મપુત્રા નદીનો ''સૈદિયા'' - ધૂરબી, જે કુલ લંબાઈ {{convert|891|km|mi}} ધરાવતો માર્ગ છે.&lt;ref name=&quot;waterway123&quot;&gt;&lt;/ref&gt;

*રાષ્ટ્રીય જળમાર્ગ 3- 1993માં પશ્ચિમ દરિયાઈ કેનાલ સહિત ચંપકરા અને ઉદ્યોગમંડલ કેનાલની કુલ {{convert|205|km|mi}} લંબાઈ ધરાવતો કોલ્લમ- કોટ્ટાપુરમ માર્ગ.&lt;ref name=&quot;waterway123&quot;&gt;&lt;/ref&gt; 

*રાષ્ટ્રીય જળમાર્ગ 4- 2007માં ક્રિશ્ના- ગોદાવરી નદીનો કાકીનાડા- [[પૉંડિચેરી|પોંડિચેરી]] કેનાલનો સમગ્ર {{convert|1095|km|mi|abbr=on}} લંબાઈ ધરાવતો ભદ્રાચલમ- રાજામુંદ્રી અને વઝિરાબાદ- વિજયવાડા માર્ગ.&lt;ref name=&quot;expressnw&quot;&gt;{{cite web | url = http://www.indianexpress.com/news/house-committee-nod-for-two-more-national-waterways/210979/ | title = House committee nod for two more national waterways | publisher = Indian Express | date = 2007-08-18 | access-date = 2009-05-10}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;waterway45&quot;&gt;{{cite web| url = http://iwai.gov.in/twonewwaterways.pdf| title = Two New National Waterways| publisher = Inland Waterways Authority of India (IWAI)| access-date = 2009-06-03| archive-date = 2009-04-19| archive-url = https://web.archive.org/web/20090419204220/http://iwai.gov.in/twonewwaterways.pdf| url-status = dead}}&lt;/ref&gt;

*રાષ્ટ્રીય જળમાર્ગ 5- 2007માં [[મહા નદી|મહા નદી]] – બ્રહ્માણી નદીનો પૂર્વીય દરિયાઈ કેનાલ સહિતનો ''મંગલગડી'' - પરાદીપ અને તલચર- ''ધમારા'' માર્ગ, જે કુલ {{convert|623|km|mi|abbr=on}} લંબાઈ ધરાવે છે.&lt;ref name=&quot;expressnw&quot;&gt;&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;waterway45&quot;&gt;&lt;/ref&gt;

=== ઉડ્ડયન ===
[[File:Airports and seaports map.png|thumb|300px|ભારતના હવાઈમથકો અને બંદરગાહો. ]]

ભારતમાં આર્થિક વિકાસના અસમાન્ય વૃદ્ધિદરને પગલે હવાઈ પરિવહન ઘણું સસ્તું થયું છે. ભારતની સૌથી મોટી હવાઈ પરિવહન સેવા એર ઈન્ડિયા હાલ 159 એરક્રાફ્ટના કાફલાનું સંચાલન કરે છે, અને ભારતને વિશ્વ સાથે જોડવામાં અત્યંત મહત્ત્વની ભૂમિકા ભજવે છે.&lt;ref name=&quot;AIfleet&quot;&gt;{{cite web|url=http://home.airindia.in/SBCMS/Webpages/Fleet-Details1.aspx?MID=196|work=Official webpage of Air India|title=Fleet Details|access-date=2009-06-11|archive-date=2009-04-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20090423061715/http://home.airindia.in/SBCMS/Webpages/Fleet-Details1.aspx?MID=196|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; આ ઉપરાંત અનેક વિદેશી એરલાઈન્સ પણ ભારતીય શહેરોને વિશ્વના અન્ય મોટા શહેરો સાથે જોડે છે. 

બજારમાં હિસ્સાની દૃષ્ટિએ અનુક્રમે કિંગફિશર, એર ઈન્ડિયા અને જેટ એરવેઝ ઘરેલુ કક્ષાએ લોકપ્રિય બ્રાન્ડ છે.&lt;ref name=&quot;Airmarketshare&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.moneycontrol.com/india/news/business/kingfisher-air-grabs-maximum-mkt-sharemay/401528|title=Kingfisher Air grabs maximum mkt share in May|publisher=Moneycontrol.com|date=2009-06-12|access-date=2009-06-20}}&lt;/ref&gt; આ એરલાઈન્સ કંપનીઓ ભારતમાં 80થી પણ વધુ શહેરોને જોડે છે, તેમજ ભારતીય હવાઈ સેવાના ખાનગીકરણ પછી કેટલાક વિદેશી રૂટ પર પણ સેવા આપે છે. જોકે 2007માં સત્તાવાર એરલાઈન માર્ગદર્શિકા પ્રમાણે [[મુંબઈ|મુંબઈ]]- [[દિલ્હી|દિલ્હી]] કોરિડોર વિશ્વની છઠ્ઠા નંબરની સૌથી વ્યસ્ત હવાઈ પટ્ટી હોવા છતાં, દેશના મોટા ભાગના વિસ્તારો હવાઈ પરિવહનથી વંચિત છે.&lt;ref name=&quot;oagairtravel&quot;&gt;{{cite web |url=http://www.oag.com/oag/website/com/OAG+Data/News/Press+Room/Press+Releases+2006/OAG+reveals+the+worlds+busiest+routes+070906 |title=OAG reveals the world's busiest routes |publisher=Oag.com |date= |access-date=2010-04-05 |archive-date=2008-01-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080118193829/http://oag.com/oag/website/com/OAG+Data/News/Press+Room/Press+Releases+2006/OAG+reveals+the+worlds+busiest+routes+070906 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;

છેલ્લાં કેટલાક વર્ષોમાં ભારતના અત્યંત વિસ્તૃત હવાઈ પરિવહન માળખાથી આકર્ષાઈને અનેક રોકાણકારોએ ભારતીય હવાઈ સેવામાં ઝંપલાવ્યું છે. 2004-05માં અર્ધો ડઝન કરતાં પણ વધુ ઓછા ભાડાની વએરલાઈન્સ ભારતીય બજારમાં પ્રવેશી હતી. આ સિવાય તાજેતરના વર્ષોમાં આવેલી નવી એરલાઈન્સમાં એર ડેક્કન, કિંગફિશર એરલાઈન્સ, સ્પાઈસ જેટ, ગો એર, પેરામાઉન્ટ એરવેઝ અને ઈન્ડિગોનો સમાવેશ થાય છે. ભારતમાં હવાઈ પરિવહનની માગને પહોંચી વળવા, એર ઈન્ડિયાએ હાલમાં જ બોઈંગ પાસેથી {{USD}} 7.5 બિલિયનની કિંમતના 68 જેટ જ્યારે ઈન્ડિયન એરલાઈન્સે એરબસ પાસેથી 2.5 બિલિયનના{{USD}} 43 જેટ ખરીદ્યા છે. &lt;ref name=&quot;AIBoeing&quot;&gt;{{cite news|url=http://www.foxnews.com/story/0,2933,181290,00.html|title=Boeing Gets 68 Plane Order from Air-India|publisher=[[Fox News]]|date=2006-01-11|access-date=2009-06-11}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;AIAirbus&quot;&gt;{{cite news|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/business/4221928.stm|title=Airbus wins $2.2bn Indian order|publisher=BBC|date=2005-09-07|access-date=2009-06-11}}&lt;/ref&gt; 

ભારતની સૌથી મોટી ખાનગી કંપની જેટ એરવેઝે પોતાના એરક્રાફ્ટના કાફલા&lt;ref name=&quot;Jetexpansion&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.livemint.com/2007/02/01155136/Jet-Airways--Deccan-to-raise-$.html?atype=tp|title=Jet Airways, Deccan to raise $460 mn for fleet expansion|publisher=LiveMint|author=Mehul Srivastava|date=2007-02-01|access-date=2009-06-20}}&lt;/ref&gt; માં વધારો કરવા કરોડો ડોલરનું રોકાણ કર્યું છે, પરંતુ તાજેતરની મંદી&lt;ref name=&quot;Jetcontraction&quot;&gt;{{cite news|url=http://economictimes.indiatimes.com/News-by-Industry/Jet-Airways-freezes-fleet-expansion/articleshow/4595841.cms|work=Online edition of The Economic Times, dated 2009-05-30|title=Jet Airways freezes fleet expansion for now|author=Mithun Roy|access-date=2009-06-20}}&lt;/ref&gt;ના કારણે આ મામલો હાલ સ્થગિત છે. જોકે ભારતની પરંપરાગત એરલાઈન્સને આ મંદીની કોઈ અસર નથી. ઈન્ડિગો એરલાઈન્સે પેરિસ એર શૉમાં {{USD}}6 બિલિયનના 100 જેટલા A320 એરબસનો ઓર્ડર આપતા પ્રકાશમાં આવી હતી, જે એશિયા કોઈ પણ ઘરેલુ એરલાઈન્સથી વધુ હતો. &lt;ref name=&quot;Indigo100&quot;&gt;{{cite news|url=http://www.foxnews.com/story/0,2933,159761,00.html|title=New Indian Airline Orders 100 Airbus Jets for $6B|publisher=Fox News|date=2005-06-15|access-date=2009-06-11}}&lt;/ref&gt; 15મી જૂન, 2005ના રોજ કિંગફિશર એરલાઈન્સ [[એરબસ એ ૩૮૦|એરબસને A380]]નો ઓર્ડર આપીને ભારતની સૌથી મોટી હવાઈ સેવા બની હતી.&lt;ref name=&quot;KingfisherA380&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.financialexpress.com/old/latest_full_story.php?content_id=93786|work=Online edition of the [[Financial Express]], dated 2005-06-14|title=Kingfisher Air nets monster jumbo|access-date=2009-06-11}}&lt;/ref&gt; જેનો આંક {{USD}}3 બિલિયન કરતા પણ વધુ હતો. &lt;ref name=&quot;Kingfisher3bn&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.flightglobal.com/articles/2005/06/16/199660/high-fives-with-3bn-kingfisher-order.html|title=High fives with $3bn Kingfisher order|publisher=Flightglobal.com|date=2005-06-16|access-date=2009-06-11}}&lt;/ref&gt;
[[File:Mumbai Airport.jpg|thumb|પ્રવાસીના આવન-જાવનની દૃષ્ટિએ મુંબઈમાં આવેલું છત્રપતિ શિવાજી હવાઇમથક એ ભારતનું સૌથી મોટું હવાઈમથક છે.&lt;ref name=&quot;thaindian.com&quot;&gt;[330]&lt;/ref&gt;]]

==== હવાઇમથકો (એરપોર્ટો) ====
ભારતમાં 335 (2008 પ્રમાણે) &lt;ref name=&quot;refciafactbook&quot;&gt;&lt;/ref&gt; કરતા પણ વધુ એરપોર્ટ છે, જેમાંથી 250 પાસે રનવે છે અને 96 પાસે નથી, આ સિવાય ભારતમાં 20થી વધુ આંતરરાષ્ટ્રીય એરપોર્ટ છે. દક્ષિણ એશિયાનો અડધાથી પણ વધુ એર ટ્રાફિક ઈન્દિરા ગાંધી આંતરરાષ્ટ્રીય એરપોર્ટ અને છત્રપતિ શિવાજી આંતરરાષ્ટ્રીય એરપોર્ટ પરથી સંચાલિત છે.&lt;ref name=&quot;delhibeatsmumbai&quot;&gt;{{cite news|url=http://timesofindia.indiatimes.com/India/Delhi_is_countrys_busiest_airport/articleshow/3216435.cms|work=Online edition of the Times of India, dated 2008-07-10|title=Delhi beats Mumbai to become busiest airport|author=Saurabh Sinha|access-date=2009-06-05|date=2008-07-10}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;igiedgecsi&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.domain-b.com/aero/airports/20080901_csia.html |title=Delhi's IGIA edges ahead of Mumbai's CSIA as country's busiest airport |publisher=Domain-b.com |date=2008-09-01 |access-date=2010-04-05}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;mumairport&quot;&gt;{{cite web |url=http://www.travelbizmonitor.com/ArticleDetails.aspx?aid=1777&amp;sid=18&amp;sname=Coverstory |title=Mumbai airport gets ready for new innings |publisher=Travel Biz Monitor |date=2007-12-24 |access-date=2010-04-05 |archive-date=2012-10-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121018234628/http://www.travelbizmonitor.com/ArticleDetails.aspx?aid=1777&amp;sid=18&amp;sname=Coverstory |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; રનવેની લંબાઈ રન વે સાથેના એરપોર્ટ રન વે વિનાના એરપોર્ટ.&lt;ref name=&quot;delhibeatsmumbai&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;igiedgecsi&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;mumairport&quot;/&gt;

[[File:Delhi Airport domestic departures new terminal 1D.jpg|thumb|પ્રિતિદિન ફ્લાઇટની દૃષ્ટિએ દિલ્હીનું ઈંદિરા ગાંધી આંતરરાષ્ટ્રીય હવાઈમથક એ ભારતનું સૌથી મોટું હવાઈ મથક છે.&lt;ref name=&quot;delhibeatsmumbai&quot;/&gt;]]
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
!રન વેની લંબાઇ
!હવાઇ મથકો &lt;br&gt;ફરસબંધી સાથે &lt;br&gt;રન વે (2008 અદાંજીત.)&lt;ref name=&quot;refciafactbook&quot;&gt;&lt;/ref&gt;
!હવાઇમથકો &lt;br&gt;ફરસબંધી સાથે &lt;br&gt;રન વે (2008 અંદાજીત.)&lt;ref name=&quot;refciafactbook&quot;&gt;&lt;/ref&gt;
|- style=&quot;text-align:center&quot;
| {{m to ft|3047|precision=0|abbr=on}} અથવા વધુ 
| 19
| 0
|- style=&quot;text-align:center&quot;
| {{m to ft|2438|precision=0|abbr=on}}—{{m to ft|3047|precision=0|abbr=on}}
| 55
| 1
|- style=&quot;text-align:center&quot;
| {{m to ft|1524|precision=0|abbr=on}}—{{m to ft|2438|precision=0|abbr=on}}
| 77
| 7
|- style=&quot;text-align:center&quot;
| {{m to ft|914|precision=0|abbr=on}}—{{m to ft|1524|precision=0|abbr=on}}
| 84
| 39
|- style=&quot;text-align:center&quot;
| ઓછું {{m to ft|914|precision=0|abbr=on}}
| 16
| 47
|- style=&quot;text-align:center&quot;
| '''કુલ''' 
| 251
| 94
|}

==== હેલિપોર્ટ્સ ====
ભારતમાં 2007ના આંકડા મુજબ 30 હેલિપોર્ટ્સ છે.&lt;ref name=&quot;refciafactbook&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/in.html|title=CIA&amp;nbsp;— The World Factbook -- India|year=2008|publisher=[[Central Intelligence Agency]]|access-date=2009-04-10|archive-date=2008-06-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20080611033144/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/in.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; [350] એટલું જ નહીં, ભારત પાસે સિયાચીન ગ્લેશિયર પર દરિયાઈ સપાટીથી 6400 મીટર (21000 ફૂટ)ની ઊંચાઈએ વિશ્વનું સૌથી ઊંચુ હેલિપેડ પણ છે.&lt;ref name=&quot;helipad&quot;&gt;{{cite news|url=http://edition.cnn.com/2002/WORLD/asiapcf/south/05/20/siachen.kashmir/|title=Siachen: The world's highest cold war|coauthors=By Nick Easen CNN Hong Kong|date=Wednesday, September 17, 2003 Posted: 0550 GMT ( 1:50 PM HKT)|publisher=CNN|access-date=2009-03-30|archive-date=2016-08-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20160823055149/http://edition.cnn.com/2002/WORLD/asiapcf/south/05/20/siachen.kashmir/|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

પવનહંસ હેલિકોપ્ટર્સ લિમિટેડ નામની જાહેર કંપની ઓએનજીસી (ONGC)ને દૂરના દરિયાઈ વિસ્તારોમાં સહિત ખાસ કરીને ઉત્તર-પૂર્વીય ભારતમાં રાજ્ય સરકારોને હેલિકોપ્ટર સેવા પૂરી પાડે છે.&lt;ref name=&quot;pawanhans&quot;&gt;{{cite web | url = http://india.gov.in/sectors/transport/civil_aviation.php | title = Civil Aviation | publisher = Government of India Portal | access-date = 2009-06-03}}&lt;/ref&gt; 

== પાઈપલાઈન્સ ==
* ખનીજ તેલ માટેની કુલ પાઈપલાઈનની કુલ લંબાઈ {{convert|20000|km|0|abbr=on}}. 
* પેટ્રોલિયમ ઉત્પાદનો માટેની પાઈપલાઈનની કુલ લંબાઈ {{convert|268|km|0|abbr=on}}. 
* કુદરતી ગેસની પાઈપલાઈન માટેની કુલ લંબાઈ {{convert|1700|km|0|abbr=on}}. 

ઉપરોક્ત માહિતીની ગણતરી 2008માં કરવામાં આવી હતી. &lt;ref name=&quot;refciafactbook&quot;&gt;&lt;/ref&gt;

== પર્યાવરણીય પ્રશ્નો અને અસરો ==
[[File:Red NXR Intercity REVA model.jpg|thumb|નવી રેવા ઇલેક્ટ્રિક કાર, જે રેવા એનએક્સઆર (NXR) તરીકે ઓળખાય છે. ]]
રાજધાની નવી દિલ્હી પાસે પ્રદૂષણ ઘટાડવાના ભાગરૂપે દેશની લાંબામાં લાંબી સીએનજી (CNG) આધારિત પરિવહન કાર્યપ્રણાલી છે. આમ છતાં તે ગ્રીનહાઉસ છોડતા મોટા હિસ્સેદારો પૈકીનું એક શહેર છે.&lt;ref name=&quot;CNG Delhi&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.indianexpress.com/news/delhis-green-transport-is-its-main-polluter-finds-report/555143/0|title=Delhi’s green transport is its main polluter, finds report|access-date =23 December 2009|location=[[Bangalore]]}}&lt;/ref&gt; ભારતમાં સીએનજી (CNG) બસનું ઉત્પાદન અશોક લેલેન્ડ, ટાટા મોટર્સ, સ્વરાજ મઝદા અને હિંદુસ્તાન મોટર્સ દ્વારા કરવામાં આવે છે.&lt;ref name=&quot;CNG Manufacturers&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.cleanairnet.org/caiasia/1412/article-58782.html|title=CNG Bus Manufacturers in India|access-date=23 December 2009|location=[[Bangalore]], [[India]]|archive-date=1 સપ્ટેમ્બર 2004|archive-url=https://web.archive.org/web/20040901094925/http://www.cleanairnet.org/caiasia/1412/article-58782.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

કર્ણાટક સ્ટેટ રોડ ટ્રાન્સપોર્ટ કોર્પોરેશન દેશનું પહેલું રાજ્ય સ્તરનું નિગમ છે જે બાયો-ફ્યૂલ અને ઈથેનોલ આધારિત બળતણનો ઉપયોગ કરે છે.&lt;ref name=&quot;ksrtcbprac&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.ksrtc.in/BestPractices.html|title=KSRTC :: BEST PRACTICES|publisher=[[Karnataka State Road Transport Corporation]]|language=[[English language|English]]|access-date=23 November 2009|location=[[Karnataka]], [[India]]|archive-date=17 નવેમ્બર 2009|archive-url=https://archive.today/20091117194311/http://ksrtc.in/BestPractices.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; કેએસઆરટીસી (KSRTC)એ અન્ય વૈકલ્પિક બળતણ વિશે સંશોધનો કરવાની દિશામાં પણ પ્રયોગો હાથ ધરી પહેલ કરી છે, જેમાં ડિઝલ સાથે નાળિયેરી, સૂર્યમૂખી, મગફળી, કોપરું અને સીસમનો સમાવેશ થાય છે.&lt;ref name=&quot;ksrtcextramile&quot;&gt;{{cite news|url=http://www.hindu.com/2007/01/31/stories/2007013117930300.htm|title=KSRTC going that extra mile to conserve fuel|first=Anil Kumar Sastry|date=Wednesday, Jan 31, 2007|publisher=Online edition of [[The Hindu]]|language=Eng|access-date=23 November 2009|location=Karnataka India|archive-date=10 નવેમ્બર 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20121110024824/http://www.hindu.com/2007/01/31/stories/2007013117930300.htm|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; નિગમે 2009માં બાયો ફ્યૂલ આધારિત બસોને પ્રોત્સાહન આપવાનો નિર્ણય લીધો હતો.&lt;ref name=&quot;ksrtcbiofuel&quot;&gt;{{cite news|url=http://www.hindu.com/2009/06/06/stories/2009060661240400.htm|title=State to promote biofuel buses|date=Saturday, Jun 06, 2009|publisher=[[The Hindu]]|language=Eng|access-date=23 November 2009|location=KAR, IND|archive-date=10 નવેમ્બર 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20121110024844/http://www.hindu.com/2009/06/06/stories/2009060661240400.htm|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; 

ભારતીય સર્વોચ્ચ અદાલતે 1998માં એક માર્ગદર્શિકા જાહેર કરીને દેશની તમામ બસો, ત્રિચક્રી વાહનો અને ટેક્સીને એપ્રિલ 2001થી કોમ્પ્રેસ્ડ નેચરલ ગેસમાં તબદિલ કરવાનો હુકમ કર્યો હતો.&lt;ref name=&quot;cng-delhi&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.product-life.org/en/archive/cng-delhi|title=CNG Delhi– the world’s cleanest public bus system running on CNG|first=Anumita Roychaudhary|year=1998|publisher=Product-Life Institute|language=Eng|access-date=23 November 2009|location=[[Geneva]]}}&lt;/ref&gt;

== સંદર્ભો ==
{{Reflist|colwidth=30em}}

== બાહ્ય કડીઓ ==
{{Commons category}}
* [http://www.indiatransportsearch.com/search.aspx ભારતમાં પરિવહન શોધ ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090724010105/http://www.indiatransportsearch.com/search.aspx |date=2009-07-24 }}
* [http://www.indiatransit.com/ ભારત પરિવહન ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091201013858/http://www.indiatransit.com/ |date=2009-12-01 }}
* [http://morth.nic.in/ માર્ગ પરિવહન અને ધોરીમાર્ગ મંત્રાલય ]
* [http://hartrans.gov.in/docs/mva1988.pdf મોટર વ્હિકલ કાયદો, 1988] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101124045948/http://hartrans.gov.in/docs/mva1988.pdf |date=2010-11-24 }}
* [http://www.indiarail.info ભારતીય રેલવે માહિતી ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180721161820/http://www.indiarail.info/ |date=2018-07-21 }}
* [http://www.nytimes.com/2005/12/04/international/asia/04highway.html ''માઇલ બાય માઇલ, ભારતે બાંધેલા લીસ્સા રસ્તાઓ, તેનું ભવિષ્ય'' ], ન્યૂયોર્ક ટાઇમ્સ, ડિસમ્બર 4, 2005.
* [http://jpgmag.com/stories/15366 ભવિષ્ય તરફ પાછા - ભારતીય પરિવહન સિન્ક પશ્ચિમ સાથે ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160505173035/http://jpgmag.com/stories/15366 |date=2016-05-05 }}

[[Category:ભારતમાં જાહેર પરિવહન]]
[[Category:ભારતમાં પરીવહન]]</text>
      <sha1>7zbv4nptr1qxnipt42m9rhwl1gw9y2f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>સભ્ય:BALDEVSINH RANA JODHPAR (ZALA)</title>
    <ns>2</ns>
    <id>45737</id>
    <revision>
      <id>873182</id>
      <parentid>402308</parentid>
      <timestamp>2024-10-20T10:10:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2409:40C1:3029:1C9A:8000:0:0:0</ip>
      </contributor>
      <origin>873182</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="575" sha1="j74wm5apx8vh6vq4uxlszo8khlgksdl" xml:space="preserve">             મારુ નામ બળદેવસિંહ ઝાલા છે.મારા પપ્પાનું નામ નરેન્દ્રસિંહ છે.મારુ ગામ જોધપર (જાલા) છે. મારુ ગામ ખૂબ જ સૂખી છે.મારા ગામ માં શ્રી શક્તિ માં તેમજ જળાધારી મહાદેવ નુ મંદિર છે.હું પડધરી ની શ્રી સત્યમ સ્કૂલ માં અભ્યાસ કરુ છુ.</text>
      <sha1>j74wm5apx8vh6vq4uxlszo8khlgksdl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>બોરા ગુફાઓ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>57723</id>
    <revision>
      <id>873155</id>
      <parentid>864278</parentid>
      <timestamp>2024-10-19T14:21:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>63183</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>873155</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5364" sha1="cg9i70wjzcon9wvde4wcoqzvhi5r6gp" xml:space="preserve">{{Infobox Indian jurisdiction
|official_name = બોરા ગુફાઓ 
|native_name = બોરા ગુફાઓ బొర్రా గుహలు
|other_name = (બોર્રા ગુહાલુ-Borra Guhalu)
|image_skyline = Borra Cave.jpg
|pushpin_map = India Andhra Pradesh
|pushpin_label_position = right
|pushpin_map_caption = આંધ્રપ્રદેશમાં સ્થાન
|coordinates_display = inline
|coordinates_region = IN-AP
|subdivision_type = દેશ
|subdivision_name = {{flag|ભારત}}
|subdivision_type1 = રાજ્ય
|subdivision_name1 = [[આંધ્ર પ્રદેશ]]
|subdivision_type2 = District
|subdivision_name2 = [[વિશાખાપટનમ જિલ્લો]]
|utc_offset = +5:30
|latd = 18
|latm = 10
|lats =
|latNS = N
|longd = 83
|longm = 0
|longs =
|longEW = E
|elevation_m = 705
|established_title =
|established_date = ૧૮૦૭
|area_telephone =
|postal_code =
|vehicle_code_range =
|image_seal =
|footnotes =
}}
'''બોરા ગુફાઓ''' (અંગ્રેજી ભાષા: The Borra Caves), અથવા '''બોર્રા ગુહાલુ''' (''Borra Guhalu'') ([[તેલુગુ ભાષા|તેલુગુ]]: బొర్రా గుహలు) [[ભારત]] દેશના દક્ષિણ ભાગના પૂર્વકાંઠા પર પૂર્વઘાટમાં [[આંધ્ર પ્રદેશ]] રાજ્યના [[વિશાખાપટનમ જિલ્લો|વિશાખાપટનમ જિલ્લા]]માં અનંતગિરિના પર્વતોમાં (દરિયાઈ સપાટીથી ૮૦૦ થી ૧૩૦૦ મીટર જેટલી ઊંચાઈ પર) આવેલી અરાકુની ખીણમાં બોરા ગામ પાસે આવેલ છે.

[[તેલુગુ ભાષા]]માં 'બોર્રા' એટલે જમીનમાં ખોદેલું અને 'ગુહાલુ' એટલે ગુફા એવો અર્થ થાય છે. આ ગુફાઓ ભારત દેશમાં વધુ ઊંચાઈ પર (૭૦૫ મીટર) આવેલી  સૌથી મોટી ગુફાઓ પૈકીની એક છે.&lt;ref name=&quot;micorbio&quot;&gt;{{Cite web |url=http://www.microbial-systems-ecology.de/project_geomicrobiology.html |title=Astrobiology &amp; Geomicrobiology |publisher=Division Microbial Systems Ecology, Department of Microbiology, Technische Universität München, Germany |access-date=14 February 2009 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080513211713/http://www.microbial-systems-ecology.de/project_geomicrobiology.html |archive-date=13 મે 2008 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;indnav&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www.indnav.com/servlet/Browse?mt=goToName&amp;name=Borra+Caves|title=Borra Caves Country : India State : Andhra Pradesh City : Araku Valley|access-date=14 February 2009|archive-date=3 ઑક્ટોબર 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20091003235655/http://www.indnav.com/servlet/Browse?mt=goToName&amp;name=Borra+Caves|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; આ ગુફાઓ કાર્સ્ટિક (Karstic) જાતના ચૂનાના પથ્થરોમાં ૮૦ મીટર જેટલી અંદર કોરીને બનાવવામાં આવેલ છે, જે ભારત ખાતે સૌથી વધુ ઊંડાઈ સુધી કોતરવામાં આવેલ ગુફા ગણાય છે&lt;ref&gt;{{Cite book|url=http://books.google.co.in/books?id=jibiJUka3sQC&amp;pg=PA59&amp;lpg=PA59&amp;dq=Geology+of+Borra+caves&amp;source=web&amp;ots=zlz73hqvxD&amp;sig=j7NK7fijyl6pPlsEAWo9jbzZwHE&amp;hl=en&amp;ei=UYqTSZGBJ5jE6gPqvJG4AQ&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;resnum=8&amp;ct=result#PPA59,M1|title= Engineering and Environmental Impacts of Sinkholes and Karst  by Barry F. Beck, Adrianne Hagen, Florida Sinkhole Research, pages 392|ISBN=978-90-6191-987-2 |publisher=Taylor &amp; Francis|date=1 January 1989|access-date=14 February 2009}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;info&quot;&gt;{{Cite web|url=http://en.wikipedia.org/wiki/File:Borra_Caves_Info_board.JPG|title=Borra Caves Info Board|access-date=14 February 2009}}&lt;/ref&gt;.

== ઈતિહાસ ==
આ ગુફાઓની શોધ ઈ. સ. ૧૮૦૭ના વર્ષમાં ભારતીય પુરાતત્વ ખાતામાં કાર્ય કરતા વિલિયમ કિંગ જ્યોર્જે કરી હતી.&lt;ref name= legend&gt;{{Cite web|url=http://www.showcaves.com/english/in/showcaves/Borra.html|title= Borra Caves|publisher=WWW showcaves|access-date=14 February 2009}}&lt;/ref&gt;

== સંદર્ભો ==
{{reflist}}

== બાહ્ય કડીઓ ==
{{Commons|category:Borra Caves|બોરા ગુફાઓ}}
* [http://www.cave-biology.org કેવ્સ બાયોલોજી (Caves Biology [Biospeleology] in India)]
* [http://indiatourism.ws/andhra_pradesh/aptdc/borra_caves/ તસવીર દર્શન (Borra Caves Photographs, 2011)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140331003313/http://indiatourism.ws/andhra_pradesh/aptdc/borra_caves/ |date=2014-03-31 }}

[[શ્રેણી:આંધ્ર પ્રદેશ]]
[[શ્રેણી:જોવાલાયક સ્થળો]]
[[શ્રેણી:ભારતની ગુફાઓ]]</text>
      <sha1>cg9i70wjzcon9wvde4wcoqzvhi5r6gp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>સપ્ટેમ્બર ૧૧ના હુમલાઓની જાનહાનિ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>81567</id>
    <revision>
      <id>873183</id>
      <parentid>857365</parentid>
      <timestamp>2024-10-20T10:16:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>63183</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>873183</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19492" sha1="p02mu9sos2f2xdlwy9be7iksh474c0o" xml:space="preserve">{{સુધારો}}
[[ચિત્ર:September 11 Photo Montage.jpg|alt=સપ્ટેમ્બર 11 હુમલાના ફોટો મોન્ટાજ.|thumb|સપ્ટેમ્બર 11 હુમલાના ફોટો મોન્ટાજ.]]
સપ્ટેમ્બર ૧૧ વર્ષ ૨૦૦૧ના હુમલા દરમિયાન ૨૯૯૬ લોકોના મોત થયા અને ૬૦૦૦ કરતા વધારે લોકો ઘાયલ થયા હતા.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.washingtonpost.com/news/wonk/wp/2013/09/11/nine-facts-about-terrorism-in-the-united-states-since-911/|title=Nine facts about terrorism in the United States since 9/11|website=Washington Post|access-date= ૮ મે ૨૦૧૭}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.cnn.com/2013/07/27/us/september-11-anniversary-fast-facts/index.html|title=September 11, 2001: Background and timeline of the attacks|last=Library|first=C. N. N.|website=CNN|access-date= ૮ મે ૨૦૧૭}}&lt;/ref&gt;આ તાત્કાલિક મૃત્યુમાં ચાર વિમાનમાં બેઠેલા ૨૬૫ મુસાફરો (૧૯ [[આતંકવાદ|આતંકવાદી]]ઓ સાથે), [[વર્લ્ડ ટ્રેડ સેન્ટર]] અને તેની આસપાસના વિસ્તારોના ૨૬૦૬, તેમજ પેન્ટાગોનના ૧૨૫ લોકોનો સમાવેશ થાય છે.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://edition.cnn.com/2009/CRIME/11/13/khalid.sheikh.mohammed/index.html|title=Accused 9/11 plotter Khalid Sheikh Mohammed faces New York trial - CNN.com|language=en|access-date=૮ મે ૨૦૧૭|archive-date=2014-10-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20141028165022/http://edition.cnn.com/2009/CRIME/11/13/khalid.sheikh.mohammed/index.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://edition.cnn.com/2006/US/05/16/pentagon.video/index.html|title=CNN.com - First video of Pentagon 9/11 attack released - May 16, 2006|website=edition.cnn.com|language=en|access-date= ૮ મે ૨૦૧૭}}&lt;/ref&gt; . વિશ્વના [[ઇતિહાસ|ઈતિહાસ]]માં સપ્ટેમ્બર ૧૧, ૨૦૦૧નો હુમલો આતંકવાદીઓનું સૌથી ભયંકર કૃત્ય હતું અને ડિસેમ્બર ૭, ૧૯૪૧ પર્લ હાર્બરના હુમલા બાદ અમેરિકન ધરતી પર આ સૌથી વધારે વિનાશક વિદેશી હુમલો હતો.

મૃત્યુ પામનારમાં મોટા ભાગના નાગરિકો હતા સિવાયકે ૩૪૪ અગ્નિશામકો અને ૭૧ કાયદાના અમલીકરણ અધિકારીઓ જે વર્લ્ડ ટ્રેડ સેન્ટરમાં [[ન્યુયોર્ક]]ની ભૂમિ પર મૃત્યુ પામ્યા, &lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.orgsites.com/va/asis151/Sep11Memorial.pdf |title=આર્કાઇવ ક .પિ |access-date=2017-05-08 |archive-date=2016-03-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160326025722/http://www.orgsites.com/va/asis151/Sep11Memorial.pdf |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;એક કાયદાના અમલીકર અધિકારી યુનાઈટેડ એરલાઈન્સ ફ્લાઈટ્સ ૯૩ પેન્સિલવેનિયાના શેક્સવિલ વિસ્તારમાં અથડાયું ત્યારે મૃત્યુ પામ્યા,&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.nps.gov/flni/learn/historyculture/richard-j-guadagno.htm|title=Richard J. Guadagno - Flight 93 National Memorial (U.S. National Park Service)|website=www.nps.gov|language=en|access-date= ૮ મે ૨૦૧૭}}&lt;/ref&gt; ૫૫ લશ્કરી કર્મચારીઓ પેન્ટાગોનમાં આર્લિંગટન કાઉન્ટી, [[વર્જિનિયા]] નજીક મૃત્યુ પામ્યા,&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.nps.gov/flni/learn/historyculture/richard-j-guadagno.htm|title=Richard J. Guadagno - Flight 93 National Memorial (U.S. National Park Service)|website=www.nps.gov|language=en|access-date= ૮ મે ૨૦૧૭}}&lt;/ref&gt; અને ૧૯ આતંકવાદીઓ મૃત્યુ પામ્યા જે આ સમયે વિમાનમાં હાજર હતા. કુલ ૨૬૦૫ અમેરિકન શહેરવાસીઓ, જેમાં ૨૧૩૫ અમેરિકન નાગરિકો અને વધુમાં ૩૭૨ બિન-અમેરિકન નાગરિકો (૧૯ અપરાધીઓને બાદ કરતા) હુમલામાં મૃત્યુ પામ્યા જે કુલ ૧૨ ટકા જેટલા હતા. આ હુમલામાં ૯૦ કરતાં વધારે દેશોના લોકોએ પોતાના નાગરિકોને ગુમાવ્યા&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.america.gov/st/washfile-english/2006/September/20060911141954bcreklaw0.9791071.html |title=આર્કાઇવ ક .પિ |access-date=2017-05-08 |archive-date=2008-01-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080115102024/http://www.america.gov/st/washfile-english/2006/September/20060911141954bcreklaw0.9791071.html |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;, જેમાં યુનાઈટેડ કિંગડમ (૬૭ લોકોના મોત), ડોમિનિક રિપબ્લિક (૪૭ લોકોના મોત) અને ભારત (૪૧ લોકોના મોત) જેવા દેશોનો સમાવેશ થાય છે.

પ્રાથમિક હુમલા દરમિયાન જ ૨૯૭૪ લોકોના મોતની પુષ્ટિ થઈ ગઈ હતી, તેમાં સ્નેહા એની ફિલિપ, [[ડોક્ટર]], જેઓ વર્ષ ૨૦૦૮માં ૯-૧૧ના હુમલાને કારણે મૃત્યુ પામ્યા હતા.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.america.gov/st/washfile-english/2006/September/20060911141954bcreklaw0.9791071.html |title=આર્કાઇવ ક .પિ |access-date=2017-05-08 |archive-date=2008-01-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080115102024/http://www.america.gov/st/washfile-english/2006/September/20060911141954bcreklaw0.9791071.html |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;તેમ છતાં, વર્ષ ૨૦૦૭માં, ન્યુયોર્ક શહેરના મેડિકલ પરિક્ષણના ઓફિસ દ્વારા એવા લોકોને સત્તાવાર રીતે યાદીમાં સામેલ કરવાનું શરૂ કરવામાં આવ્યું જેઓ હુમલા દરિમયાન જે તે વિસ્તારમાં ઉડેલી ધૂળ-રજકણના સંપર્કમાં આવવાથી મૃત્યુ પામ્યા. તેમાં સૌ પ્રથમ ભોગ બનનાર એક મહિલા, નાગરિક અધિકાર વકીલ હતી, જેઓ વર્ષ ૨૦૦૨માં ફેફસાની ગંભીર  સ્થિતિને કારણે મૃત્યુ પામી&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.nytimes.com/2007/05/24/nyregion/24dust.html|title=For the First Time, New York Links a Death to 9/11 Dust|last=Depalma|first=Anthony|date=2007-05-24|newspaper=The New York Times|issn=0362-4331|access-date=૮ મે ૨૦૧૭}}&lt;/ref&gt;. [[સપ્ટેમ્બર]] 2009માં, આ યાદીમાં એવા વ્યક્તિનો સમાવેશ થયો જે વર્ષ ૨૦૦૮&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.nytimes.com/2009/09/12/nyregion/12groundzero.html|title=Bronx Man Is the 2,752nd Victim of the Trade Center Attack|last=Foderaro|first=Lisa W.|date=2009-09-11|newspaper=The New York Times|issn=0362-4331|access-date=૮ મે ૨૦૧૭}}&lt;/ref&gt; માં મૃત્યુ પામી અને ૨૦૧૧માં, પુરુષ એકાઉન્ટન્ટ  જે ડિસેમ્બર ૨૦૧૦માં મૃત્યુ પામ્યો તેની સંખ્યા પણ સામેલ થઈ&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://query.nytimes.com/gst/fullpage.html|title=New Death Is Added To the Toll From 9/11|last=Hartocollis|first=Anemona|date=૧૮ જૂન ૨૦૧૧|newspaper=The New York Times|issn=0362-4331|access-date=૮ મે ૨૦૧૭}}&lt;/ref&gt;. એટલે વર્લ્ડ ટ્રેડ સેન્ટરમાં મૃત્યુ પામનારનો આંક વધીને ૨૭૫૩ થઈ અને કુલ મળીને ૯-૧૧ના હુમલાના ભોગ બનનારની સંખ્યા ૨૯૭૭ થઈ.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.cnn.com/2013/07/27/us/september-11-anniversary-fast-facts/index.html|title=September 11, 2001: Background and timeline of the attacks|last=Library|first=C. N. N.|website=CNN|access-date= ૮ મે ૨૦૧૭}}&lt;/ref&gt;

ઓગસ્ટ ૨૦૧૩ અનુસાર, તબીબી સત્તાધિકારીઓએ તારણ કાઢ્યુ કે, ૧૧૪૦ લોકો જેઓ હુમલા દરમિયાન લોઅર [[મેનહટન|મેનહૅટન]]માં કામ કરતા હતા, રહેતા હતા અથવા ભણતા હતા તેઓ ગ્રાઉન્ડ ઝીરોમાં ઝેરી તત્ત્વોના સંપર્કમાં આવતા તેમનું કેન્સરના રોગનું નિદાન થયું છે&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.nydailynews.com/new-york/1-140-wtc-9-11-responders-cancer-article-1.1449499|title=1,140 WTC 9/11 responders have cancer — and doctors say that number will grow - NY Daily News|date=2013-09-11|access-date=૮ મે ૨૦૧૭|archive-date=2013-09-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20130911141315/http://www.nydailynews.com/new-york/1-140-wtc-9-11-responders-cancer-article-1.1449499|url-status=bot: unknown}}&lt;/ref&gt;. એવા અહેવાલો નોંધવામાં આવ્યા છે કે ૧૪૦૦ કરતાં વધારે બચાવ કર્મચારીઓ જેમણે દિવસ દરમિયાન આ ઘટના સ્થળે પ્રતિક્રિયા આપી હતી અને હુમલાના અમુક મહિનાઓ બાદ તેઓ મૃત્યુ પામ્યા હતા. તેમાં ઓછામાં ઓછી ૧૦ ગર્ભવતી મહિલાઓએ પોતાનો ગર્ભ ગુમાવ્યો હતો.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.newsday.com/911-anniversary/9-11-memorial-honors-unborn-babies-1.3138677|title=9/11 memorial honors unborn babies|newspaper=Newsday|access-date=૮ મે ૨૦૧૭|archive-date=2016-12-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20161227101138/http://www.newsday.com/911-anniversary/9-11-memorial-honors-unborn-babies-1.3138677|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

==  પેન્ટાગોન ==
પેન્ટાગોન ખાતે 125 લોકો માર્યા ગયા હતા જેમાંથી મોટા ભાગના લોકો માટે યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ આર્મી અથવા યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ નૌકાદળ કામ કર્યું હતું.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.9-11commission.gov/report/index.htm|title=National Commission on Terrorist Attacks Upon the United States|website=www.9-11commission.gov|language=en-us|access-date= 2017-05-10}}&lt;/ref&gt;

125 લોકોના મૃત્યુમાં, સિત્તેર નાગરિકો હતા, જેમાં સુડતાલીસ આર્મી કર્મચારીઓ, છ આર્મીના ઠેકેદારો, છ નેવી કર્મચારીઓ, ત્રણ નૌકાદળીઓના ઠેકેદારો, સાત ડિફેન્સ ઇન્ટેલિજન્સ એજન્સીના કર્મચારીઓ, એક ડિફેન્સ કોન્ટ્રાક્ટરના સેક્રેટરી ઓફિસર અને પંચાવન યુનાઈટેડ સ્ટેટ્સ આર્મી ફોર્સિસના સભ્ય હતા. &lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.patriotresource.com/wtc/victims/pentagon.html|title=September 11, 2001 Pentagon Victims|website=www.patriotresource.com|access-date= 2017-05-10}}&lt;/ref&gt;

લેફ્ટનન્ટ જનરલ ટીમોથી મૌડે (આર્મી ડેપ્યુટી ચીફ ઓફ સ્ટાફ) પેન્ટાગોન ખાતે માર્યા ગયેલા સર્વોચ્ચ રેન્કિંગ લશ્કરી અધિકારી હતા.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.arlingtoncemetery.net/tjmaude.htm|title=Timothy J. Maude, Lieutenant General, United States Army|last=Patterson|first=Michael Robert|website=www.arlingtoncemetery.net|access-date= 2017-05-10}}&lt;/ref&gt;

== ફોરેન્સિક ઓળખ ==
સપ્ટેમ્બર ૧૧, ૨૦૧૧ અનુસાર, હુમલાને લગતા કુલ ૨૭૫૩ મૃત્યુના પ્રમાણપત્રો નોંધવામાં આવ્યા છે. તેમાના ૧૫૮૮ (૫૮ ટકા) ફોરેન્સિક રીતે પુનપ્રાપ્ત ભૌતિક અવશેષોમાંથી ઓળખાયા છે.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.tnonline.com/2012/sep/11/we-choose-not-forget|title=We choose not to forget {{!}} Times News Online|website=www.tnonline.com|language=en|access-date=૮ મે ૨૦૧૭|archive-date=2019-04-03|archive-url=https://web.archive.org/web/20190403183543/https://www.tnonline.com/2012/sep/11/we-choose-not-forget|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; એસોસિએટેડ પ્રેસના અહેવાલ મુજબ તબીબ પરિક્ષકોના ઓફિસમાં લગભગ ૧૦ હજાર ઓળખ નહીં થયેલા હાડકા અને પેશીઓના નમૂના છે જે મૃતકોની યાદી સાથે મેળ ખાતા નથી.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://usatoday30.usatoday.com/news/sept11/2005-02-23-sept11-ids_x.htm|title=USATODAY.com - NYC's work to ID 9/11 victims ends for now|website=usatoday30.usatoday.com|access-date= ૮ મે ૨૦૧૭}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://edition.cnn.com/2005/US/02/22/wtc.identifications/|title=CNN.com - Identification of 9/11 remains comes to an end - Feb 23, 2005|last=CNN|first=From� Phil Hirschkorn|website=edition.cnn.com|access-date= ૮ મે ૨૦૧૭}}&lt;/ref&gt;વર્ષ ૨૦૦૬માં જ્યારે કર્મચારીઓ નુકસાન પામેલી ડોશે બેન્ક બિલ્ડિંગને તોડ્યું હતું ત્યારે તેમાંથી હજુ પણ હાડકાંના નમૂના મળી રહ્યા હતા.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.xtimeline.com/evt/view.aspx?id=111611 |title=આર્કાઇવ ક .પિ |access-date=2017-05-08 |archive-date=2013-06-24 |archive-url=https://archive.is/20130624204402/http://www.xtimeline.com/evt/view.aspx?id=111611 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;                                                                                                        

એપ્રિલ ૧૭, ૨૦૧૩ સ્ટેટન દ્વીપ પર ફ્રેશ કિલ્સ લેન્ડફિલ ખાતે ચાળ્યા બાદ પાંચ શક્ય અવશેષો મળ્યા. મેડિકલ પરિક્ષકનું કહેવું છે કે શક્ય છે કે હુમલાના બે દિવસ બાદ ભોગ બનનારના પુરાવાઓ પ્રાપ્ત થયા હતા.

૨૧ જૂન ૨૦૧૩ના રોજ, તબીબી પરીક્ષકની કચેરીએ સાઇટમાંથી એકત્ર કરેલા ભંગારના, ડીએનએ પરીક્ષણના પરિણામે, તેની ૧૬૩૭મી ભોગ બનેલી, ૪૩ વર્ષીય મહિલા, તેના પીડિતોની સૂચિ સાથે મેળ ખાય છે. પરિવારની વિનંતીને કારણે તેનું નામ જાહેર કરવામાં નહોતું આવ્યું.

૫ જુલાઈ ૨૦૧૩ના રોજ, તબીબી પરિક્ષકની કચેરીએ એફડીએનવાય ફાયરફાઇટર લેફ્ટનન્ટ જેફરી પી. વાલ્ઝ, ૩૭ના, પુનપરિક્ષણ બાદ અવશેષોને ઓળખી કાઢ્યા હતા. તેમના અવશેષો હુમલાના મહિનાઓ પછી પ્રાપ્ત થયા હતા અને હવે ફોરિન્સક દ્વારા ઓળખી કાઢવામાં આવનાર ૧૬૩૮માં ભોગ બનનાર વ્યક્તિ છે.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.cnn.com/2013/07/05/us/new-york-9-11-remains/index.html|title=Remains of firefighter killed in 9/11 attacks identified - CNN.com|last=Staff|first=By CNN|website=CNN|access-date= ૮ મે ૨૦૧૭}}&lt;/ref&gt;

== સંદર્ભ ==
&lt;references /&gt;

== બાહ્ય કડીઓ ==
* એન.જે. વિધાનસભાના સન્માન્નીય ડૉ.પંકજ નરમ [http://www.indiapost.com/nj-legislature-honors-dr-pankaj-naram/ 9-11ના ફાઇટર્સ અને પ્રથમ રિસ્પોન્ડર્સને મદદ કરવા]
* ડબ્લ્યુટીસી હુમલાના ભોગ બનનાર [http://www.albany.edu/mumford/wtc/age.htm ખેલાડીઓની સંપૂર્ણ યાદી] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190403120710/https://www.albany.edu/mumford/wtc/age.htm |date=2019-04-03 }}
* 9/11માં ગુમાવેલા [http://www.nyfd.com/9_11_wtc.html એફડીએનવાયના અગ્નિશામકોને સ્મારક પૃષ્ઠ સમર્પિત]
* [http://en.abna24.com/service/america/archive/2016/05/18/755001/story.html અમેરિકી સેનેટ દ્વારા 9/11માં ભોગ બનનારને સાઉદી અરેબિયા પર દાવો માંડવો માટે પરવાનગી આપતું બિલ પસાર]

[[શ્રેણી:અમેરિકા]]
[[શ્રેણી:આતંકવાદ]]</text>
      <sha1>p02mu9sos2f2xdlwy9be7iksh474c0o</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>બાળજન્મ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>83603</id>
    <revision>
      <id>873153</id>
      <parentid>793039</parentid>
      <timestamp>2024-10-19T13:19:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>63183</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>873153</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11771" sha1="ngfgjg06x7hu9bun3sh6vem17tz0bu2" xml:space="preserve">{{infobox medical condition
|Name = બાળજન્મ
|Image = Postpartum baby2.jpg
|Caption = Newborn infant and mother
|Width = 300
|Field = [[Obstetrics]], [[midwifery]] 
|synonyms = partus, parturition, birth
}}
&lt;!-- Definition --&gt;
'''બાળજન્મ''', એ '''પ્રસૂતિ વેદના અને પ્રસૂતિ'''તરીકે પણ ઓળખાય છે, એક [[ગર્ભાવસ્થાની]] સમાપ્તિ સ્ત્રીના [[ગર્ભાશય]] માંથી એક અથવા વધુ [[બાળકો]]દ્વારા થાય છે.&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Martin|first1=Elizabeth|title=Concise Colour Medical Dictionary|publisher=Oxford University Press|isbn=9780199687992|page=375|url=https://books.google.ca/books?id=2_EkBwAAQBAJ&amp;pg=PA375|language=en}}&lt;/ref&gt; 2015 માં વૈશ્વિક સ્તરે આશરે 135 મિલિયન જેટલી જન્મો થયા હતાં.&lt;ref&gt;{{cite web|title=The World Factbook|url=https://www.cia.gov/library/publications/resources/the-world-factbook/geos/xx.html|website=www.cia.gov|access-date=30 July 2016|date=July 11, 2016|archive-date=16 નવેમ્બર 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20161116011033/https://www.cia.gov/library/publications/resources/the-world-factbook/geos/xx.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; આશરે 15 મિલિયન ગર્ભાધાનના 37 સપ્તાહ [[પહેલાં|જન્મ થયા હતા]],&lt;ref&gt;{{cite web|title=Preterm birth  Fact sheet N°363|url=http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs363/en/|website=WHO|access-date=30 July 2016|date=November 2015}}&lt;/ref&gt; જ્યારે 3 થી 12% વચ્ચે 42 સપ્તાહ બાદ [[ગર્ભાવસ્થા બાદ|જન્મ થયા હતાં]].&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Buck|first1=Germaine M.|last2=Platt|first2=Robert W.|title=Reproductive and perinatal epidemiology|date=2011|publisher=Oxford University Press|location=Oxford|isbn=9780199857746|page=163|url=https://books.google.ca/books?id=by1lwSpfruQC&amp;pg=PA163}}&lt;/ref&gt; [[વિકસીત દેશ]] માં મોટાભાગની પ્રસૂતિઓ હોસ્પીટલમાં થાય છે,&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Co-Operation|first1=Organisation for Economic|last2=Development|title=Doing better for children|date=2009|publisher=OECD|location=Paris|isbn=9789264059344|page=105|url=https://books.google.ca/books?id=0Q_WAgAAQBAJ&amp;pg=PA105}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Olsen|first1=O|last2=Clausen|first2=JA|title=Planned hospital birth versus planned home birth.|journal=The Cochrane database of systematic reviews|date=12 September 2012|issue=9|pages=CD000352|pmid=22972043}}&lt;/ref&gt; જ્યારે [[વિકાસશીલ દેશ]] માં મોટાભાગના જન્મો [[પરંપરાગત સુયાણી]]ની મદદ વડે ઘર પર થાય છે.&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Fossard|first1=Esta de|last2=Bailey|first2=Michael|title=Communication for Behavior Change: Volume lll: Using Entertainment–Education for Distance Education|date=2016|publisher=SAGE Publications India|isbn=9789351507581|url=https://books.google.ca/books?id=PWElDAAAQBAJ&amp;pg=PT138|access-date=31 July 2016}}&lt;/ref&gt;

&lt;!-- Method --&gt;
બાળજન્મનો ખુબ સામાન્ય ઉપાય [[યોનિમાર્ગ પ્રસૂતિ]]છે.&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Memon|first1=HU|last2=Handa|first2=VL|title=Vaginal childbirth and pelvic floor disorders.|journal=Women's health (London, England)|date=May 2013|volume=9|issue=3|pages=265-77; quiz 276-7|pmid=23638782}}&lt;/ref&gt; તેમાં પ્રસૂતિવેદનાના ત્રણ તબક્કા સામેલ હોય છે: [[ગર્ભાશય મુખનું|સંકોચન]] અને [[મુખ ફૂલાવું|ગર્ભાશયનું મુખ]], નીચે આવવું અને બાળકનો [[જન્મ]] , અને [[ગર્ભની ઓર]]નું બહાર આવવું.&lt;ref name=Col2016/&gt; પ્રથમ તબક્કો પ્રાથમિક રીતે બારથી ઓગણીસ કલાક સુધી રહે છે, બીજો તબક્કો વીસ મીનીટથી બે કલાક સુધીનો, અને ત્રીજો તબક્કો પાંચથી ત્રીસ મીનીટનો હોય છે.&lt;ref name=NIH2010/&gt; પ્રથમ તબક્કાની શરૂઆત પેડુના ખેંચાણ અથવા પીઠના દુઃખાવાથી થાય છે અને આશરે અડધી મીનીટ સુધી રહે છે અને દર દસથી ત્રીસ મીનીટે થાય છે.&lt;ref name=Col2016&gt;{{cite web |title= Birth |url= http://www.encyclopedia.com/topic/birth.aspx#5 |work= [[Columbia Encyclopedia|The Columbia Electronic Encyclopedia]] | edition = 6| publisher= [[Columbia University Press]] |year= 2016 |access-date= 2016-07-30 from Encyclopedia.com}}&lt;/ref&gt; સમય જતા ખેંચાણ દુઃખાવા મજબૂત અને તીવ્ર બને છે.&lt;ref name=NIH2010&gt;{{cite web|title=Pregnancy Labor and Birth|url=http://www.womenshealth.gov/pregnancy//childbirth-beyond/labor-birth.html|website=Women's Health|access-date=31 July 2016|date=September 27, 2010|archive-date=28 જુલાઈ 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160728000124/http://www.womenshealth.gov/pregnancy//childbirth-beyond/labor-birth.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; બીજા તબક્કા દરમિયાન સંકોચનો સાથે ધક્કો લાગે છે.&lt;ref name=NIH2010/&gt; ત્રીજા તબક્કામાં [[વિલંબીત નાળ પકડ|ગર્ભનાળની વિલંબીત પકડની]] સામાન્ય રીતે ભલામણ કરવામાં આવે છે.&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=McDonald|first1=SJ|last2=Middleton|first2=P|last3=Dowswell|first3=T|last4=Morris|first4=PS|title=Effect of timing of umbilical cord clamping of term infants on maternal and neonatal outcomes.|journal=The Cochrane database of systematic reviews|date=11 July 2013|issue=7|pages=CD004074|pmid=23843134}}&lt;/ref&gt; સંખ્યાબંધ રીતો [[પ્રસૂતિવેદના]] સાથે મદદ કરી શકે છે જેમ કે મુક્તિ રીતો, [[ઓપિઓઇડ્સ]], અને [[કરોડરજ્જુ બ્લોક્સ]].&lt;ref name=NIH2010/&gt;

&lt;!-- Recommendations --&gt;
મોટાભાગના બાળકોનો પ્રથમ માથેથી જન્મ થાય છે; જોકે આશરે 4% બાળકોનો જન્મ પ્રથમ પગ અથવા [[કુલાથી]] થાય છે, તેમને [[બ્રીચ જન્મ|બ્રીચ તરીકે ઓળખાય છે]].&lt;ref name=NIH2010/&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Hofmeyr|first1=GJ|last2=Hannah|first2=M|last3=Lawrie|first3=TA|title=Planned caesarean section for term breech delivery.|journal=The Cochrane database of systematic reviews|date=21 July 2015|issue=7|pages=CD000166|pmid=26196961}}&lt;/ref&gt; પ્રસૂતિવેદના દરમિયાન સ્ત્રીઓ સામાન્ય રીતે ખાઇ શકે છે અને તેણીની મરજી મુજબ આજુબાજુમાં હરી ફરી શકે છે, પ્રથમ તબક્કા દરમિયાન અથવા માથાથી પ્રસૂતિ હોય તે દરમિયાન ધક્કો મારવાની અને [[એનેમા]]ની ભલામણ કરવામાં આવતી નથી.&lt;ref&gt;{{cite book|title=Childbirth: Labour, Delivery and Immediate Postpartum Care|date=2015|publisher=World Health Organization|isbn=978-92-4-154935-6|page=Chapter D|url=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK326674/|access-date=31 July 2016|language=en}}&lt;/ref&gt; ખુબ સામાન્ય રીત [[યોનિ]]ના મુખમાં કાપો મૂકવાની રીત [[એપીસીયોટોમી]]તરીકે ઓળખાય છે તેની સામાન્ય રીતે જરૂર પડતી નથી.&lt;ref name=NIH2010/&gt; 2012 માં, આશરે 23 મિલિયન પ્રસૂતિઓ શસ્ત્રક્રિયા દ્વારા થઇ હતી જે [[સિઝેરીયન સેકશન]]તરીકે ઓળખાય છે.&lt;ref name=Mol2015&gt;{{cite journal|last1=Molina|first1=G|last2=Weiser|first2=TG|last3=Lipsitz|first3=SR|last4=Esquivel|first4=MM|last5=Uribe-Leitz | first5=T|last6=Azad|first6=T|last7=Shah|first7=N|last8=Semrau|first8=K|last9=Berry|first9=WR|last10=Gawande|first10=AA|last11=Haynes|first11=AB|title=Relationship Between Cesarean Delivery Rate and Maternal and Neonatal Mortality |journal=JAMA|date=1 December 2015| volume=314| issue=21| pages=2263–70| pmid=26624825| doi=10.1001/jama.2015.15553}}&lt;/ref&gt; [[જોડકાં]], બાળકના તણાવમાં [[ગર્ભ પીડા|ના લક્ષણો]], અથવા બ્રીચ સ્થિતિ માટે સિઝેરીયન સેક્શન્સની ભલામણ કરવામાં આવી શકે છે.&lt;ref name=NIH2010/&gt; પ્રસૂતિની આ રીતમાં સાજાં થવામાં વધુ સમય લાગી શકે છે.&lt;ref name=NIH2010/&gt;

&lt;!-- Complications --&gt;
સગર્ભાવસ્થા અને બાળજન્મની જટિલતાઓ દર વર્ષે  5,00,000  [[માતૃત્વ મૃત્યુ]]માં પરિણમે છે, 7 મિલિયન સ્ત્રીઓને લાંબા ગાળાની ગંભીર સમસ્યાઓ છે, અને 50 લાખ સ્ત્રીઓ પ્રસૂતિ બાદ આરોગ્ય નકારાત્મક પરિણામો ધરાવે છે.&lt;ref name=WHO2008Ed/&gt; આ મોટા ભાગે [[વિકાસશીલ દેશ]]માં થાય છે.&lt;ref name=WHO2008Ed/&gt;  [[અવરોધીત પ્રસૂતિ પીડા]], [[પ્રસૂતિબાદ રક્તસ્ત્રાવ]], [[એક્લેમ્પ્સીયા]], અને [[પ્રસૂતિબાદ ચેપ]]નો ચોક્કસ જટિલતામાં સમાવેશ થાય છે.&lt;ref name=WHO2008Ed&gt;{{cite book|title=Education material for teachers of midwifery : midwifery education modules|date=2008|publisher=World Health Organisation|location=Geneva [Switzerland]|isbn=978-92-4-154666-9|edition=2nd|url=http://whqlibdoc.who.int/publications/2008/9789241546669_4_eng.pdf?ua=1|page=3|access-date=2017-08-03|archive-date=2015-02-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20150221002801/http://whqlibdoc.who.int/publications/2008/9789241546669_4_eng.pdf?ua=1|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; બાળકની જટિલતાઓમાં [[બર્થ એસ્ફિક્સીયા]]નો સમાવેશ થાય છે.&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Martin|first1=Richard J.|last2=Fanaroff|first2=Avroy A.|last3=Walsh|first3=Michele C.|title=Fanaroff and Martin's Neonatal-Perinatal Medicine: Diseases of the Fetus and Infant|publisher=Elsevier Health Sciences|isbn=9780323295376|page=116|url=https://books.google.ca/books?id=AnVYBAAAQBAJ&amp;pg=PA116|language=en}}&lt;/ref&gt;

==સંદર્ભો==
&lt;references /&gt;</text>
      <sha1>ngfgjg06x7hu9bun3sh6vem17tz0bu2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>વિશ્વ માનસિક સ્વાસ્થ્ય દિવસ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>147859</id>
    <revision>
      <id>873173</id>
      <parentid>872896</parentid>
      <timestamp>2024-10-20T07:16:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>63183</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 4 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>873173</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14707" sha1="2k3bx1qxzdo42ywc7pg427akch85wli" xml:space="preserve">{{Infobox holiday
|holiday_name  = વિશ્વ માનસિક સ્વાસ્થ્ય દિવસ
|type          = આંતરરાષ્ટ્રીય
|longtype      = 
|image         = World Mental Health Day.jpg
|caption       = માનસિક સ્વાસ્થ્ય જાગૃતિના પ્રતીકરૂપે ૨૦૨૩ના વિશ્વ માનસિક આરોગ્ય દિવસ માટેનું લીલા રંગની રિબન દર્શાવતું એક પોસ્ટર
|official_name = 
|nickname      = 
|observedby    = માનસિક સ્વાસ્થ્ય વિશ્વ સંઘ, વિશ્વ સ્વાસ્થ્ય સંગઠન અને ડબલ્યુએફએમએચની સભ્ય સંસ્થાઓ
|duration      = એક દિવસીય
|frequency     = વાર્ષિક
|scheduling    = દર વર્ષે આ જ દિવસે
|date          = [[ઓક્ટોબર ૧૦|૧૦ ઓક્ટોબર]]
|celebrations  = 
|relatedto     = 
}}
[[File:Mental Health Awareness Rally, 2014.JPG|thumb|right|તમિલનાડુના સાલેમમાં વિશ્વ માનસિક સ્વાસ્થ્ય દિવસ ૨૦૧૪ અનુસંધાને આયોજીત એક રેલી]]
[[File:173 Aktionstag zur Woche der Seelischen Gesundheit am 10.10.2015 in München.JPG|thumb|જર્મનીના મ્યુનિક ખાતે વિશ્વ માનસિક સ્વાસ્થ્ય દિવસ ૨૦૧૫ની ઉજવણી]]

'''વિશ્વ માનસિક સ્વાસ્થ્ય દિવસ''' (૧૦ ઓક્ટોબર) એ વૈશ્વિક માનસિક સ્વાસ્થ્ય શિક્ષણ, જાગૃતિ અને સામાજિક કલંક સામે હિમાયત માટેનો આંતરરાષ્ટ્રીય દિવસ છે.&lt;ref&gt;{{cite book|last=Jenkins|first=Rachel|author2=Lynne Friedli |author3=Andrew McCulloch |author4=Camilla Parker |title=Developing a National Mental Health Policy|publisher=Psychology Press|year=2002|page=65|isbn=978-1-84169-295-1}}&lt;/ref&gt; ૧૫૦થી વધુ દેશોમાં સભ્યો અને સંપર્કો ધરાવતી વૈશ્વિક માનસિક આરોગ્ય સંસ્થા ''વર્લ્ડ ફેડરેશન ફોર મેન્ટલ હેલ્થ''ની પહેલ પર ૧૯૯૨માં સૌપ્રથમ વખત તેની ઉજવણી કરવામાં આવી હતી.&lt;ref&gt;{{cite book|last=Watson|first=Robert W.|title=White House Studies Compendium, Volume 5|publisher=Nova Science Publishers|year=2006|page=69|isbn=978-1-60021-542-1}}&lt;/ref&gt; દર વર્ષે આ દિવસે, ઓક્ટોબર માસમાં, હજારો સમર્થકો માનસિક બીમારી અને વિશ્વભરના લોકોના જીવન પર તેની પ્રમુખ અસરો તરફ ધ્યાન દોરવા માટે આ વાર્ષિક જાગૃતિ કાર્યક્રમની ઉજવણી કરે છે.&lt;ref&gt;{{cite journal|title=World Mental Health Day|journal=Mental Health in Family Medicine|year=2010|volume=7|issue=1|pages=59–60}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Mngoma|first1=Nomusa F.|last2=Ayonrinde|first2=Oyedeji A.|last3=Fergus|first3=Stevenson|last4=Jeeves|first4=Alan H.|last5=Jolly|first5=Rosemary J.|date=2020-04-20|title=Distress, desperation and despair: anxiety, depression and suicidality among rural South African youth|url=https://doi.org/10.1080/09540261.2020.1741846|journal=International Review of Psychiatry|volume=33|issue=1–2|pages=64–74|doi=10.1080/09540261.2020.1741846|issn=0954-0261|pmid=32310008|s2cid=216028920}}&lt;/ref&gt; તદુપરાંત, આ દિવસ માનસિક આરોગ્ય વ્યાવસાયિકો માટે તેમના કાર્યો પર ચર્ચા કરવા અને પ્રકાશ પાડવાની તક પૂરી પાડે છે, જે વિશ્વભરમાં માનસિક સ્વાસ્થ્યને અગ્રતા આપે છે. [૫]&lt;ref&gt; {{Cite web |title=World Antibiotic Awareness Week |url=https://www.who.int/campaigns/world-mental-health-day |access-date=2022-10-13 |website=www.who.int |language=en}}&lt;/ref&gt; કેટલાક દેશોમાં આ દિવસ જાગૃતિ સપ્તાહનો એક ભાગ છે, જેમ કે ઓસ્ટ્રેલિયામાં માનસિક સ્વાસ્થ્ય સપ્તાહની ઉજવણી કરવામાં આવે છે.&lt;ref&gt;[https://www.cbhs.com.au/news/2015/10/02/mental-health-week-7-ways-you-can-get-involved Mental Health Week: 7 Ways You Can Get Involved 2 October 2015] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170304192352/https://www.cbhs.com.au/news/2015/10/02/mental-health-week-7-ways-you-can-get-involved |date=4 માર્ચ 2017 }} Retrieved 15 October 2015&lt;/ref&gt;

== ઇતિહાસ ==
૧૦ ઓક્ટોબર, ૧૯૯૨ના રોજ ઉપ મહાસચિવ રિચર્ડ હન્ટરની પહેલથી પ્રથમ વખત વિશ્વ માનસિક સ્વાસ્થ્ય દિવસની ઉજવણી કરવામાં આવી હતી. ૧૯૯૪ સુધી, આ દિવસ માનસિક આરોગ્યની હિમાયતને સામાન્ય પ્રોત્સાહન આપવા અને લોકોને શિક્ષિત કરવા સિવાય અન્ય કોઈ ચોક્કસ વિષય ધરાવતો ન હતો.&lt;ref&gt;{{Cite web |last=NEWS |first=SA |date=2022-10-10 |title=World Mental Health Day: Know the Main Cause &amp; Remedy for Mental Health Problems |url=https://news.jagatgururampalji.org/world-mental-health-day/ |access-date=2022-10-10 |website=SA News Channel |language=en-US}}&lt;/ref&gt;

૧૯૯૪માં તત્કાલીન મહાસચિવ યુજીન બ્રોડીના સૂચનથી પ્રથમ વખત વિશ્વ માનસિક આરોગ્ય દિવસની ''થીમ'' (વિષય) સાથે ઉજવણી કરવામાં આવી હતી. તેનો વિષય હતો, &quot;સમગ્ર વિશ્વમાં માનસિક સ્વાસ્થ્ય સેવાઓની ગુણવત્તામાં સુધારો&quot;.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://wfmh.global/world-mental-health-day/|title=World Mental Health Day History|website=World Federation for Mental Health|language=en-US|access-date=2019-08-21|archive-date=2021-10-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20211009173545/https://wfmh.global/world-mental-health-day/|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

વિશ્વ માનસિક સ્વાસ્થ્ય દિવસને [[વિશ્વ આરોગ્ય સંસ્થા]] (WHO) દ્વારા વિશ્વભરના આરોગ્ય મંત્રાલય અને નાગરિક સમાજ સંગઠનો સાથેના મજબૂત સંબંધોનો ઉપયોગ કરીને માનસિક સ્વાસ્થ્યના મુદ્દાઓ પર જાગૃતિ લાવીને ટેકો આપવામાં આવે છે. [[વિશ્વ આરોગ્ય સંસ્થા|WHO]] તકનીકી અને સંદેશાવ્યવહાર સામગ્રી વિકસાવવામાં પણ ટેકો આપે છે.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.who.int/mental_health/world-mental-health-day/2013/en/|archive-url=https://web.archive.org/web/20140924001531/http://www.who.int/mental_health/world-mental-health-day/2013/en/|url-status=dead|archive-date=September 24, 2014|title=WHO {{!}} World Mental Health Day|website=WHO|access-date=2019-08-21}}&lt;/ref&gt;

== વિશ્વ માનસિક આરોગ્ય દિવસ વિષય ==

{| class=&quot;wikitable&quot;
!Year
!Theme&lt;ref&gt;{{cite web | url=https://www.who.int/mental_health/world-mental-health-day/previous_WMHDs/en/ | archive-url=https://web.archive.org/web/20150912190217/http://www.who.int/mental_health/world-mental-health-day/previous_WMHDs/en/ | url-status=dead | archive-date=September 12, 2015 | title=WHO &amp;#124; Previous World Mental Health Days}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://wfmh.global/world-mental-health-day/|title=World Mental Health Day History - World Federation for Mental Health|work=World Federation for Mental Health|access-date=2018-10-04|language=en-US|archive-date=2021-10-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20211009173545/https://wfmh.global/world-mental-health-day/|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;
|-
|૧૯૯૪
|સમગ્ર વિશ્વમાં માનસિક આરોગ્ય સેવાઓની ગુણવત્તામાં સુધારો કરવો
|-
|૧૯૯૬
|મહિલાઓ અને માનસિક સ્વાસ્થ્ય
|-
|૧૯૯૭
|બાળકો અને માનસિક આરોગ્ય
|-
|૧૯૯૮
|માનસિક સ્વાસ્થ્ય અને માનવ અધિકારો
|-
|૧૯૯૯
|માનસિક સ્વાસ્થ્ય અને વયવૃદ્ધિ
|-
|૨૦૦૦–૦૧
|માનસિક સ્વાસ્થ્ય અને કાર્ય
|-
|૨૦૦૨
|બાળકો અને કિશોરો પર આઘાત અને હિંસાની અસરો
|-
|૨૦૦૩
|બાળકો અને કિશોરોની ભાવનાત્મક અને વર્તણૂકીય વિકૃતિઓ
|-
|૨૦૦૪
|શારીરિક અને માનસિક સ્વાસ્થ્ય વચ્ચેનો સંબંધઃ સહવર્તી વિકારો
|-
|૨૦૦૫
|સમગ્ર જીવનકાળ દરમિયાન માનસિક અને શારીરિક આરોગ્ય
|-
|૨૦૦૬
|જાગૃતિ કેળવવી - જોખમ ઘટાડવુંઃ માનસિક બીમારી અને આત્મહત્યા
|-
|૨૦૦૭
|બદલાતી દુનિયામાં માનસિક સ્વાસ્થ્યઃ સંસ્કૃતિ અને વિવિધતાની અસર
|-
|૨૦૦૮
|માનસિક સ્વાસ્થ્યને વૈશ્વિક પ્રાથમિકતા આપવીઃ નાગરિક વકિલાત અને કાર્યવાહી મારફતે સેવાઓનું વિસ્તરણ
|-
|૨૦૦૯
|પ્રાથમિક સારસંભાળમાં માનસિક સ્વાસ્થ્યઃ સારવારમાં વધારો અને માનસિક સ્વાસ્થ્યને પ્રોત્સાહન આપવું
|-
|૨૦૧૦
|માનસિક આરોગ્ય અને દીર્ઘકાલીન શારીરિક બીમારીઓ
|-
|૨૦૧૧
|ધ ગ્રેટ પુશઃ માનસિક સ્વાસ્થ્યમાં રોકાણ
|-
|૨૦૧૨
|ડિપ્રેશનઃ એક વૈશ્વિક કટોકટી
|-
|૨૦૧૩
|માનસિક આરોગ્ય અને વૃદ્ધ વયસ્કો
|-
|૨૦૧૪
|સ્કિઝોફ્રેનિઆ સાથેનું જીવન
|-
|૨૦૧૫
|માનસિક સ્વાસ્થ્યમાં ગૌરવ
|-
|૨૦૧૬
|મનોવૈજ્ઞાનિક પ્રાથમિક સારવાર
|-
|૨૦૧૭
|કાર્યસ્થળે માનસિક સ્વાસ્થ્ય
|-
|૨૦૧૮
|બદલાતી દુનિયામાં યુવાન લોકો અને માનસિક આરોગ્ય
|-
|૨૦૧૯
|માનસિક સ્વાસ્થ્ય પ્રોત્સાહન અને આત્મહત્યા નિવારણ
|-
|૨૦૨૦
|માનસિક સ્વાસ્થ્ય માટે પગલું: માનસિક સ્વાસ્થ્યમાં રોકાણમાં વૃદ્ધિ&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Lancet|first=The|date=2020-10-10|title=Mental health: time to invest in quality|url= |journal=The Lancet|language=English|volume=396|issue=10257|pages=1045|doi=10.1016/S0140-6736(20)32110-3|pmid=33038951|pmc=7544469|issn=0140-6736|doi-access=free}}&lt;/ref&gt;
|-
|૨૦૨૧
|અસમાન વિશ્વમાં માનસિક સ્વાસ્થ્ય&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://wfmh.global/2021-world-mental-health-global-awareness-campaign-world-mental-health-day-theme/ |website=World Federation For Mental Health |access-date=13 September 2021 |title=2021 World Mental Health Global Awareness Campaign - World Mental Health Day Theme |date=19 March 2021 |archive-date=14 સપ્ટેમ્બર 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210914130611/https://wfmh.global/2021-world-mental-health-global-awareness-campaign-world-mental-health-day-theme/ |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;
|-
|૨૦૨૨
|તમામ માટે માનસિક સ્વાસ્થ્ય અને સુખાકારીને વૈશ્વિક પ્રાથમિકતા બનાવો&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.who.int/campaigns/world-mental-health-day/2022/ |website=World Health Organization |access-date=3 October 2022 | title=2022 World Mental Health Global Awareness Campaign - World Mental Health Day Theme |date=1 October 2022 }}&lt;/ref&gt;
|-
|૨૦૨૩
|માનસિક આરોગ્ય: સાર્વત્રિક માનવ અધિકાર&lt;ref&gt;{{Cite web |title=World Federation for Mental Health |url=https://wfmh.global/news/2023.23-03-29_announcement |access-date=2023-07-11 |website=wfmh.global}}&lt;/ref&gt;
|-
|૨૦૨૪
|કાર્યસ્થળમાં માનસિક સ્વાસ્થ્યને પ્રાથમિકતા આપવાનો આ સમય છે&lt;ref&gt;{{Cite web |title=World Federation for Mental Health |url=https://wfmh.global/news/2024.24-04-17_wmhd2024-theme |access-date=2024-10-02 |website=wfmh.global}}&lt;/ref&gt;
|}


== સંદર્ભ ==
{{Reflist}}

[[શ્રેણી:મહત્વના દિવસો]]</text>
      <sha1>2k3bx1qxzdo42ywc7pg427akch85wli</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>હરદીપ સિંહ નિજ્જર</title>
    <ns>0</ns>
    <id>147955</id>
    <revision>
      <id>873156</id>
      <timestamp>2024-10-19T15:00:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Brihaspati</username>
        <id>45702</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1251991388|Hardeep Singh Nijjar]]&quot; પાનાનું ભાષાંતર કરીને બનાવેલ</comment>
      <origin>873156</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12096" sha1="kk7bpf6jfmwfddnn8zohug5l85cul8p" xml:space="preserve">{{Infobox person
| name               = હરદીપસિંઘ નિજ્જર
| image              = 
| alt                = 
| caption            = 
| birth_name         = હરદીપસિંઘ નિજ્જર
| birth_date         = {{Birth date|1977|10|11|df=y}}
| birth_place        = જલંધર, પંજાબ, ભારત&lt;ref name=&quot;News18 2023 q229&quot;&gt;{{cite web | title=Who Was Hardeep Singh Nijjar? Khalistan Terrorist at Centre of India-Canada Tussle — EXPLAINED | website=News18 | date=20 Sep 2023 | url=https://www.news18.com/explainers/who-is-hardeep-singh-nijjar-khalistan-terrorist-justin-trudeau-indo-canadian-ties-8583043.html | access-date=25 Sep 2023 | archive-date=25 September 2023 | archive-url=https://web.archive.org/web/20230925073906/https://www.news18.com/explainers/who-is-hardeep-singh-nijjar-khalistan-terrorist-justin-trudeau-indo-canadian-ties-8583043.html | url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;BBC News 2023 s473&quot;&gt;{{cite web | title=Why are some Sikhs calling for a separate homeland in India? | website=BBC News | date=19 Sep 2023 | url=https://www.bbc.com/news/world-asia-india-66852291 | access-date=25 Sep 2023 | archive-date=24 September 2023 | archive-url=https://web.archive.org/web/20230924115041/https://www.bbc.com/news/world-asia-india-66852291 | url-status=live }}&lt;/ref&gt;
| death_date         = {{death date and age|2023|6|18|1977|10|11|df=y}}
| death_place        = સરે, બ્રિટીશ કોલંબિયા, કેનેડા
| death_cause        = બંદૂકથી ગોળીમાર
| citizenship        = {{ubl|India (until 2007)|Canada (from 2007)}}
| occupation         = 
| organization       = [[Sikhs for Justice]]&lt;!--DO NOT PUT KTF IN THIS FIELD; INDIAN GOVERNMENT'S CLAIM OF AFFILIATION, AND NIJJAR'S DENIAL, ARE EXPLAINED IN BODY OF ARTICLE--&gt;
| movement           = ખાલિસ્તાન
}}

'''હરદીપસિંઘ નિજ્જર''' (૧૧ ઓક્ટોબર ૧૯૭૭-૧૮ જૂન ૨૦૨૩) સ્વતંત્ર શીખ દેશ માટેની ખાલિસ્તાન ચળવળ સાથે સંકળાયેલ કેનેડિયન શીખ આતંકવાદી હતો.&lt;ref name=&quot;Yousif&quot;&gt;{{Cite web|last=Nadine Yousif|date=September 23, 2023|title=Who was Canadian Sikh leader Hardeep Singh Nijjar?|url=https://www.bbc.com/news/world-us-canada-66860510|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20230923065632/https://www.bbc.com/news/world-us-canada-66860510|archive-date=23 September 2023|access-date=23 September 2023|publisher=BBC News}}&lt;/ref&gt;

ભારતમાં જન્મેલ નિજ્જર ૧૯૯૦ના દાયકાના મધ્યમાં કેનેડા સ્થળાંતર કરી ગયો હતો. કેટલાક શીખ સંગઠનોએ નિજ્જરને માનવાધિકાર કાર્યકર્તા તરીકે પ્રસ્તુત કર્યો, જ્યારે [[ભારત સરકાર]] તેના પર આતંકવાદી ખાલિસ્તાન ટાઇગર ફોર્સ સાથે જોડાયેલા ગુનેગાર અને આતંકવાદી હોવાનો આરોપ લગાવ્યો અને તેની ધરપકડ કરવાની માંગ કરી.&lt;ref&gt;{{Cite web|date=2023-09-19|title=Who was Hardeep Singh Nijjar, the Sikh activist whose killing has divided Canada and India?|url=https://apnews.com/article/canada-india-sikh-trudeau-modi-nijjar-fb390e4a45d167711db4f96681edd0a2|access-date=2024-10-19|website=AP News|language=en}}&lt;/ref&gt; નિજ્જર અને તેના સમર્થકોએ આ આરોપોને નકારી કાઢતાં કહ્યું હતું કે તેઓ ખાલિસ્તાન નિર્માણ માટે શાંતિપૂર્ણ માધ્યમોની હિમાયત કરે છે. ૨૦૧૬માં, નિજ્જરને કેનેડાની નો ફ્લાય લિસ્ટમાં મૂકવામાં આવ્યો હતો અને &quot;આતંકવાદી તાલીમ શિબિર&quot; માં તેની સંડોવણીના આરોપોને પગલે તેના અંગત બેંક ખાતાઓ ફ્રીઝ કરવામાં આવ્યા હતા.&lt;ref&gt;{{Cite news|title=A year after Hardeep Singh Nijjar’s death, mysteries remain about how he really lived|url=https://www.theglobeandmail.com/canada/article-a-year-after-hardeep-singh-nijjars-death-mysteries-remain-about-how-he/|newspaper=The Globe and Mail|date=2024-06-22|access-date=2024-10-19|language=en-CA}}&lt;/ref&gt; નિજ્જરે ૨૦૧૯માં પ્રસિદ્ધિ મેળવી, જ્યારે તે બ્રિટિશ કોલંબિયાના સરેમાં ગુરુ નાનક શીખ ગુરુદ્વારા નેતા બન્યો અને શીખ અલગતાવાદના હિમાયતી બન્યો. નિજ્જર શીખ ફોર જસ્ટિસ (એસએફજે) સાથે પણ સંકળાયેલા હતા અને જૂથના ખાલિસ્તાન લોકમત ૨૦૨૦ અભિયાનનું નેતૃત્વ કર્યું હતું.&lt;ref name=&quot;Yousif&quot; /&gt;

૧૮ જૂન ૨૦૨૩ના રોજ, બ્રિટિશ કોલંબિયામાં ગુરુદ્વારાની પાર્કિંગમાં નિજ્જરની ગોળી મારીને હત્યા કરવામાં આવી હતી. ૧૮ સપ્ટેમ્બર ૨૦૨૩ના રોજ, કેનેડાના વડા પ્રધાન [[જસ્ટિન ટ્રુડો]] જણાવ્યું હતું કે કેનેડાની ગુપ્તચર એજન્સીઓ ભારત સરકારના એજન્ટો અને નિજ્જરની હત્યા વચ્ચે &quot;સંભવિત જોડાણના વિશ્વસનીય આક્ષેપો કરી રહી છે&quot;. હત્યા બાદ કેનેડાએ એક ભારતીય રાજદ્વારીને દેશમાંથી નીકાળ્યો હતો. ભારતના વિદેશ મંત્રાલય હત્યામાં સંડોવણીનો સાફ ઇનકાર કર્યો હતો અને બદલો લેવાના પગલા તરીકે કેનેડાના ટોચના રાજદ્વારીને હાંકી કાઢ્યો હતો.

== સંદર્ભો ==
{{Reflist|refs=&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{cite news |last1=Fife |first1=Robert |date=18 September 2023 |title=Trudeau says intelligence shows India was behind slaying of Sikh leader in Surrey, B.C. |agency=The Globe and Mail |url=https://www.theglobeandmail.com/politics/article-canadian-authorities-have-intelligence-that-india-was-behind-slaying/ |quote=Mr. Nijjar, a Canadian citizen and leader in Surrey's Sikh community |archive-date=18 September 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230918191800/https://www.theglobeandmail.com/politics/article-canadian-authorities-have-intelligence-that-india-was-behind-slaying/ |url-status=live |access-date=18 September 2023}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{cite news |last=Raj |first=Suhasini |date=19 September 2023 |title=Who Was the Man Whose Killing Canada Says India Instigated? |language=en-US |work=The New York Times |url=https://www.nytimes.com/2023/09/19/world/canada/who-is-hardeep-singh-nijjar-india.html |issn=0362-4331 |archive-date=20 September 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230920014138/https://www.nytimes.com/2023/09/19/world/canada/who-is-hardeep-singh-nijjar-india.html |url-status=live |access-date=20 September 2023}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=&quot;Global_June22&quot;&gt;{{cite news |last=Bell |first=Stewart |date=22 June 2023 |title=Murder at the temple: The conflicting legacies of a B.C. Sikh leader |work=Global News |url=https://globalnews.ca/news/9784316/hardeep-singh-nijjar-death-surrey-b-c/ |archive-date=19 September 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230919144314/https://globalnews.ca/news/9784316/hardeep-singh-nijjar-death-surrey-b-c/ |url-status=live |access-date=20 September 2023}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=&quot;HT1&quot;&gt;{{cite web |date=19 September 2023 |title=Expelled diplomat headed Canadian intelligence in India: Sources |url=https://www.hindustantimes.com/india-news/expelled-diplomat-headed-canadian-intelligence-in-india-sources-101695134292063.html |work=hindustantimes.com |archive-date=20 September 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230920144721/https://www.hindustantimes.com/india-news/expelled-diplomat-headed-canadian-intelligence-in-india-sources-101695134292063.html |url-status=live |access-date=21 September 2023}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=&quot;Indian Express&quot;&gt;{{cite web |url=https://indianexpress.com/article/explained/canada-pm-trudeau-indian-govt-nijjar-explained-8946248/ |title=Who was Hardeep Singh Nijjar, the Khalistani separatist that Canada's PM Trudeau says India may have got killed |website=indianexpress.com |date=19 September 2023 |first1=Kamaldeep |last1=Singh Brar |archive-date=19 September 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230919111812/https://indianexpress.com/article/explained/canada-pm-trudeau-indian-govt-nijjar-explained-8946248/ |url-status=live |access-date=19 September 2023}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=&quot;Schmidt&quot;&gt;{{cite news |author=Samantha Schmidt |url=https://www.washingtonpost.com/world/2023/09/20/hardeep-singh-nijjar-killing/ |title=Masked gunmen, an ambush, a chase: The execution of Hardeep Singh Nijjar |newspaper=The Washington Post |date=September 20, 2023 |archive-date=21 September 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230921125625/https://www.washingtonpost.com/world/2023/09/20/hardeep-singh-nijjar-killing/ |url-status=live |access-date=22 September 2023}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=&quot;Singh 2023&quot;&gt;{{cite web |last=Singh |first=Kanishka |title=Hardeep Singh Nijjar death: a timeline of recent India-Canada tensions |website=Reuters |date=19 September 2023 |url=https://www.reuters.com/world/canada-probe-indias-role-sikh-separatists-murder-strains-ties-further-2023-09-18/ |archive-date=19 September 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230919001311/https://www.reuters.com/world/canada-probe-indias-role-sikh-separatists-murder-strains-ties-further-2023-09-18/ |url-status=live |access-date=19 September 2023}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=&quot;Singh 2023 p781&quot;&gt;{{cite web |last=Singh |first=Kanishka |title=What is known about the murder of Sikh separatist leader in Canada? |website=Reuters |date=19 September 2023 |url=https://www.reuters.com/world/americas/what-is-known-about-murder-sikh-separatist-leader-canada-2023-09-19/ |archive-date=19 September 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230919042141/https://www.reuters.com/world/americas/what-is-known-about-murder-sikh-separatist-leader-canada-2023-09-19/ |url-status=live |access-date=19 September 2023}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=&quot;The New York Times&quot;&gt;{{cite news |last1=Austen |first1=Ian |title=Justin Trudeau Accuses India of a Killing on Canadian Soil |work=The New York Times |url=https://www.nytimes.com/2023/09/18/world/canada/canada-india-sikh-killing.html |date=18 September 2023 |quote=Mélanie Joly, the foreign minister, later announced that Canada had expelled an Indian diplomat whom she described as the head of India's intelligence agency in Canada. |archive-date=19 September 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230919010329/https://www.nytimes.com/2023/09/18/world/canada/canada-india-sikh-killing.html |url-status=live |access-date=19 September 2023}}&lt;/ref&gt;}}
[[શ્રેણી:૨૦૨૩માં મૃત્યુ]]
[[શ્રેણી:૧૯૭૭માં જન્મ]]</text>
      <sha1>kk7bpf6jfmwfddnn8zohug5l85cul8p</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>873157</id>
      <parentid>873156</parentid>
      <timestamp>2024-10-19T15:02:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Brihaspati</username>
        <id>45702</id>
      </contributor>
      <origin>873157</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8678" sha1="feg883jtbh5uwhkdjv8zejrao584pe1" xml:space="preserve">{{Infobox person
| name               = હરદીપસિંઘ નિજ્જર
| image              = 
| alt                = 
| caption            = 
| birth_name         = હરદીપસિંઘ નિજ્જર
| birth_date         = {{Birth date|1977|10|11|df=y}}
| birth_place        = જલંધર, પંજાબ, ભારત&lt;ref name=&quot;News18 2023 q229&quot;&gt;{{cite web | title=Who Was Hardeep Singh Nijjar? Khalistan Terrorist at Centre of India-Canada Tussle — EXPLAINED | website=News18 | date=20 Sep 2023 | url=https://www.news18.com/explainers/who-is-hardeep-singh-nijjar-khalistan-terrorist-justin-trudeau-indo-canadian-ties-8583043.html | access-date=25 Sep 2023 | archive-date=25 September 2023 | archive-url=https://web.archive.org/web/20230925073906/https://www.news18.com/explainers/who-is-hardeep-singh-nijjar-khalistan-terrorist-justin-trudeau-indo-canadian-ties-8583043.html | url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;BBC News 2023 s473&quot;&gt;{{cite web | title=Why are some Sikhs calling for a separate homeland in India? | website=BBC News | date=19 Sep 2023 | url=https://www.bbc.com/news/world-asia-india-66852291 | access-date=25 Sep 2023 | archive-date=24 September 2023 | archive-url=https://web.archive.org/web/20230924115041/https://www.bbc.com/news/world-asia-india-66852291 | url-status=live }}&lt;/ref&gt;
| death_date         = {{death date and age|2023|6|18|1977|10|11|df=y}}
| death_place        = સરે, બ્રિટીશ કોલંબિયા, કેનેડા
| death_cause        = બંદૂકથી ગોળીમાર
| citizenship        = {{ubl|India (until 2007)|Canada (from 2007)}}
| occupation         = 
| organization       = [[Sikhs for Justice]]&lt;!--DO NOT PUT KTF IN THIS FIELD; INDIAN GOVERNMENT'S CLAIM OF AFFILIATION, AND NIJJAR'S DENIAL, ARE EXPLAINED IN BODY OF ARTICLE--&gt;
| movement           = ખાલિસ્તાન
}}

'''હરદીપસિંઘ નિજ્જર''' (૧૧ ઓક્ટોબર ૧૯૭૭-૧૮ જૂન ૨૦૨૩) સ્વતંત્ર શીખ દેશ માટેની ખાલિસ્તાન ચળવળ સાથે સંકળાયેલ કેનેડિયન શીખ આતંકવાદી હતો.&lt;ref name=&quot;Yousif&quot;&gt;{{Cite web|last=Nadine Yousif|date=September 23, 2023|title=Who was Canadian Sikh leader Hardeep Singh Nijjar?|url=https://www.bbc.com/news/world-us-canada-66860510|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20230923065632/https://www.bbc.com/news/world-us-canada-66860510|archive-date=23 September 2023|access-date=23 September 2023|publisher=BBC News}}&lt;/ref&gt;

ભારતમાં જન્મેલ નિજ્જર ૧૯૯૦ના દાયકાના મધ્યમાં કેનેડા સ્થળાંતર કરી ગયો હતો. કેટલાક શીખ સંગઠનોએ નિજ્જરને માનવાધિકાર કાર્યકર્તા તરીકે પ્રસ્તુત કર્યો, જ્યારે [[ભારત સરકાર]] તેના પર આતંકવાદી ખાલિસ્તાન ટાઇગર ફોર્સ સાથે જોડાયેલા ગુનેગાર અને આતંકવાદી હોવાનો આરોપ લગાવ્યો અને તેની ધરપકડ કરવાની માંગ કરી.&lt;ref&gt;{{Cite web|date=2023-09-19|title=Who was Hardeep Singh Nijjar, the Sikh activist whose killing has divided Canada and India?|url=https://apnews.com/article/canada-india-sikh-trudeau-modi-nijjar-fb390e4a45d167711db4f96681edd0a2|access-date=2024-10-19|website=AP News|language=en}}&lt;/ref&gt; નિજ્જર અને તેના સમર્થકોએ આ આરોપોને નકારી કાઢતાં કહ્યું હતું કે તેઓ ખાલિસ્તાન નિર્માણ માટે શાંતિપૂર્ણ માધ્યમોની હિમાયત કરે છે. ૨૦૧૬માં, નિજ્જરને કેનેડાની નો ફ્લાય લિસ્ટમાં મૂકવામાં આવ્યો હતો અને &quot;આતંકવાદી તાલીમ શિબિર&quot; માં તેની સંડોવણીના આરોપોને પગલે તેના અંગત બેંક ખાતાઓ ફ્રીઝ કરવામાં આવ્યા હતા.&lt;ref&gt;{{Cite news|title=A year after Hardeep Singh Nijjar’s death, mysteries remain about how he really lived|url=https://www.theglobeandmail.com/canada/article-a-year-after-hardeep-singh-nijjars-death-mysteries-remain-about-how-he/|newspaper=The Globe and Mail|date=2024-06-22|access-date=2024-10-19|language=en-CA}}&lt;/ref&gt; નિજ્જરે ૨૦૧૯માં પ્રસિદ્ધિ મેળવી, જ્યારે તે બ્રિટિશ કોલંબિયાના સરેમાં ગુરુ નાનક શીખ ગુરુદ્વારા નેતા બન્યો અને શીખ અલગતાવાદના હિમાયતી બન્યો. નિજ્જર શીખ ફોર જસ્ટિસ (એસએફજે) સાથે પણ સંકળાયેલા હતા અને જૂથના ખાલિસ્તાન લોકમત ૨૦૨૦ અભિયાનનું નેતૃત્વ કર્યું હતું.&lt;ref name=&quot;Yousif&quot; /&gt;

૧૮ જૂન ૨૦૨૩ના રોજ, બ્રિટિશ કોલંબિયામાં ગુરુદ્વારાની પાર્કિંગમાં નિજ્જરની ગોળી મારીને હત્યા કરવામાં આવી હતી. ૧૮ સપ્ટેમ્બર ૨૦૨૩ના રોજ, કેનેડાના વડા પ્રધાન [[જસ્ટિન ટ્રુડો]] જણાવ્યું હતું કે કેનેડાની ગુપ્તચર એજન્સીઓ ભારત સરકારના એજન્ટો અને નિજ્જરની હત્યા વચ્ચે &quot;સંભવિત જોડાણના વિશ્વસનીય આક્ષેપો કરી રહી છે&quot;. હત્યા બાદ કેનેડાએ એક ભારતીય રાજદ્વારીને દેશમાંથી નીકાળ્યો હતો. ભારતના વિદેશ મંત્રાલય હત્યામાં સંડોવણીનો સાફ ઇનકાર કર્યો હતો અને બદલો લેવાના પગલા તરીકે કેનેડાના ટોચના રાજદ્વારીને હાંકી કાઢ્યો હતો.

== સંદર્ભો ==
{{Reflist|refs=&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{cite news |last1=Fife |first1=Robert |date=18 September 2023 |title=Trudeau says intelligence shows India was behind slaying of Sikh leader in Surrey, B.C. |agency=The Globe and Mail |url=https://www.theglobeandmail.com/politics/article-canadian-authorities-have-intelligence-that-india-was-behind-slaying/ |quote=Mr. Nijjar, a Canadian citizen and leader in Surrey's Sikh community |archive-date=18 September 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230918191800/https://www.theglobeandmail.com/politics/article-canadian-authorities-have-intelligence-that-india-was-behind-slaying/ |url-status=live |access-date=18 September 2023}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{cite news |last=Raj |first=Suhasini |date=19 September 2023 |title=Who Was the Man Whose Killing Canada Says India Instigated? |language=en-US |work=The New York Times |url=https://www.nytimes.com/2023/09/19/world/canada/who-is-hardeep-singh-nijjar-india.html |issn=0362-4331 |archive-date=20 September 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230920014138/https://www.nytimes.com/2023/09/19/world/canada/who-is-hardeep-singh-nijjar-india.html |url-status=live |access-date=20 September 2023}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=&quot;Global_June22&quot;&gt;{{cite news |last=Bell |first=Stewart |date=22 June 2023 |title=Murder at the temple: The conflicting legacies of a B.C. Sikh leader |work=Global News |url=https://globalnews.ca/news/9784316/hardeep-singh-nijjar-death-surrey-b-c/ |archive-date=19 September 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230919144314/https://globalnews.ca/news/9784316/hardeep-singh-nijjar-death-surrey-b-c/ |url-status=live |access-date=20 September 2023}}&lt;/ref&gt;}}
[[શ્રેણી:૨૦૨૩માં મૃત્યુ]]
[[શ્રેણી:૧૯૭૭માં જન્મ]]</text>
      <sha1>feg883jtbh5uwhkdjv8zejrao584pe1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>873158</id>
      <parentid>873157</parentid>
      <timestamp>2024-10-19T15:06:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Brihaspati</username>
        <id>45702</id>
      </contributor>
      <origin>873158</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7010" sha1="2rrwpr3qr3uq7zh0yx2b9wql2s4lb8w" xml:space="preserve">{{Infobox person
| name               = હરદીપસિંઘ નિજ્જર
| image              = 
| alt                = 
| caption            = 
| birth_name         = હરદીપસિંઘ નિજ્જર
| birth_date         = {{Birth date|1977|10|11|df=y}}
| birth_place        = જલંધર, પંજાબ, ભારત&lt;ref name=&quot;News18 2023 q229&quot;&gt;{{cite web | title=Who Was Hardeep Singh Nijjar? Khalistan Terrorist at Centre of India-Canada Tussle — EXPLAINED | website=News18 | date=20 Sep 2023 | url=https://www.news18.com/explainers/who-is-hardeep-singh-nijjar-khalistan-terrorist-justin-trudeau-indo-canadian-ties-8583043.html | access-date=25 Sep 2023 | archive-date=25 September 2023 | archive-url=https://web.archive.org/web/20230925073906/https://www.news18.com/explainers/who-is-hardeep-singh-nijjar-khalistan-terrorist-justin-trudeau-indo-canadian-ties-8583043.html | url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;BBC News 2023 s473&quot;&gt;{{cite web | title=Why are some Sikhs calling for a separate homeland in India? | website=BBC News | date=19 Sep 2023 | url=https://www.bbc.com/news/world-asia-india-66852291 | access-date=25 Sep 2023 | archive-date=24 September 2023 | archive-url=https://web.archive.org/web/20230924115041/https://www.bbc.com/news/world-asia-india-66852291 | url-status=live }}&lt;/ref&gt;
| death_date         = {{death date and age|2023|6|18|1977|10|11|df=y}}
| death_place        = સરે, બ્રિટીશ કોલંબિયા, કેનેડા
| death_cause        = બંદૂકથી ગોળીમાર
| citizenship        = {{ubl|India (until 2007)|Canada (from 2007)}}
| occupation         = 
| organization       = [[Sikhs for Justice]]&lt;!--DO NOT PUT KTF IN THIS FIELD; INDIAN GOVERNMENT'S CLAIM OF AFFILIATION, AND NIJJAR'S DENIAL, ARE EXPLAINED IN BODY OF ARTICLE--&gt;
| movement           = ખાલિસ્તાન
}}

'''હરદીપસિંઘ નિજ્જર''' (૧૧ ઓક્ટોબર ૧૯૭૭-૧૮ જૂન ૨૦૨૩) સ્વતંત્ર શીખ દેશ માટેની ખાલિસ્તાન ચળવળ સાથે સંકળાયેલ કેનેડિયન શીખ આતંકવાદી હતો.&lt;ref name=&quot;Yousif&quot;&gt;{{Cite web|last=Nadine Yousif|date=September 23, 2023|title=Who was Canadian Sikh leader Hardeep Singh Nijjar?|url=https://www.bbc.com/news/world-us-canada-66860510|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20230923065632/https://www.bbc.com/news/world-us-canada-66860510|archive-date=23 September 2023|access-date=23 September 2023|publisher=BBC News}}&lt;/ref&gt;

ભારતમાં જન્મેલ નિજ્જર ૧૯૯૦ના દાયકાના મધ્યમાં કેનેડા સ્થળાંતર કરી ગયો હતો. કેટલાક શીખ સંગઠનોએ નિજ્જરને માનવાધિકાર કાર્યકર્તા તરીકે પ્રસ્તુત કર્યો, જ્યારે [[ભારત સરકાર]] તેના પર આતંકવાદી ખાલિસ્તાન ટાઇગર ફોર્સ સાથે જોડાયેલા ગુનેગાર અને આતંકવાદી હોવાનો આરોપ લગાવ્યો અને તેની ધરપકડ કરવાની માંગ કરી.&lt;ref&gt;{{Cite web|date=2023-09-19|title=Who was Hardeep Singh Nijjar, the Sikh activist whose killing has divided Canada and India?|url=https://apnews.com/article/canada-india-sikh-trudeau-modi-nijjar-fb390e4a45d167711db4f96681edd0a2|access-date=2024-10-19|website=AP News|language=en}}&lt;/ref&gt; નિજ્જર અને તેના સમર્થકોએ આ આરોપોને નકારી કાઢતાં કહ્યું હતું કે તેઓ ખાલિસ્તાન નિર્માણ માટે શાંતિપૂર્ણ માધ્યમોની હિમાયત કરે છે. ૨૦૧૬માં, નિજ્જરને કેનેડાની નો ફ્લાય લિસ્ટમાં મૂકવામાં આવ્યો હતો અને &quot;આતંકવાદી તાલીમ શિબિર&quot; માં તેની સંડોવણીના આરોપોને પગલે તેના અંગત બેંક ખાતાઓ ફ્રીઝ કરવામાં આવ્યા હતા.&lt;ref&gt;{{Cite news|title=A year after Hardeep Singh Nijjar’s death, mysteries remain about how he really lived|url=https://www.theglobeandmail.com/canada/article-a-year-after-hardeep-singh-nijjars-death-mysteries-remain-about-how-he/|newspaper=The Globe and Mail|date=2024-06-22|access-date=2024-10-19|language=en-CA}}&lt;/ref&gt; નિજ્જરે ૨૦૧૯માં પ્રસિદ્ધિ મેળવી, જ્યારે તે બ્રિટિશ કોલંબિયાના સરેમાં ગુરુ નાનક શીખ ગુરુદ્વારા નેતા બન્યો અને શીખ અલગતાવાદના હિમાયતી બન્યો. નિજ્જર શીખ ફોર જસ્ટિસ (એસએફજે) સાથે પણ સંકળાયેલા હતા અને જૂથના ખાલિસ્તાન લોકમત ૨૦૨૦ અભિયાનનું નેતૃત્વ કર્યું હતું.&lt;ref name=&quot;Yousif&quot; /&gt;

૧૮ જૂન ૨૦૨૩ના રોજ, બ્રિટિશ કોલંબિયામાં ગુરુદ્વારાની પાર્કિંગમાં નિજ્જરની ગોળી મારીને હત્યા કરવામાં આવી હતી. ૧૮ સપ્ટેમ્બર ૨૦૨૩ના રોજ, કેનેડાના વડા પ્રધાન [[જસ્ટિન ટ્રુડો]] જણાવ્યું હતું કે કેનેડાની ગુપ્તચર એજન્સીઓ ભારત સરકારના એજન્ટો અને નિજ્જરની હત્યા વચ્ચે &quot;સંભવિત જોડાણના વિશ્વસનીય આક્ષેપો કરી રહી છે&quot;. હત્યા બાદ કેનેડાએ એક ભારતીય રાજદ્વારીને દેશમાંથી નીકાળ્યો હતો. ભારતના વિદેશ મંત્રાલય હત્યામાં સંડોવણીનો સાફ ઇનકાર કર્યો હતો અને બદલો લેવાના પગલા તરીકે કેનેડાના ટોચના રાજદ્વારીને હાંકી કાઢ્યો હતો.

== સંદર્ભો ==
{{Reflist}}
[[શ્રેણી:૨૦૨૩માં મૃત્યુ]]
[[શ્રેણી:૧૯૭૭માં જન્મ]]</text>
      <sha1>2rrwpr3qr3uq7zh0yx2b9wql2s4lb8w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ચર્ચા:કરેણા (તા.આમોદ)</title>
    <ns>1</ns>
    <id>147956</id>
    <revision>
      <id>873162</id>
      <timestamp>2024-10-19T19:02:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2401:4900:1F3E:20F5:D54F:5ACB:8850:1DF</ip>
      </contributor>
      <comment>gama ma deri tatha primery school name nu kai j nathi chheela 15 year thi sarpanch and talati mali ne grant na paisa khai gaya chhe aa to kai nai gam na chhutak majuri kar nara varg na gar tatha pani na vera na paisa pan khai gaya chhe bolo  and sakar kai action leti nathi  ~~~~થી શરૂ થતું નવું પાનું બનાવ્યું</comment>
      <origin>873162</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="454" sha1="h957u8qubwsxr7ffx5gvibc9ctuqcaz" xml:space="preserve">gama ma deri tatha primery school name nu kai j nathi chheela 15 year thi sarpanch and talati mali ne grant na paisa khai gaya chhe aa to kai nai gam na chhutak majuri kar nara varg na gar tatha pani na vera na paisa pan khai gaya chhe bolo

and sakar kai action leti nathi  [[વિશેષ:પ્રદાન/2401:4900:1F3E:20F5:D54F:5ACB:8850:1DF|2401:4900:1F3E:20F5:D54F:5ACB:8850:1DF]] ૦૦:૩૨, ૨૦ ઓક્ટોબર ૨૦૨૪ (IST)</text>
      <sha1>h957u8qubwsxr7ffx5gvibc9ctuqcaz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>સભ્યની ચર્ચા:TAD6535</title>
    <ns>3</ns>
    <id>147957</id>
    <revision>
      <id>873163</id>
      <timestamp>2024-10-19T19:13:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>14116</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>નવા સભ્યનાં ચર્ચાનાં પાના પર [[ઢાંચો:સ્વાગત|સ્વાગત સંદેશ]]નો ઉમેરો</comment>
      <origin>873163</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="223" sha1="j3xqm7tyabm823hmtqx3woxa2z6f7fe" xml:space="preserve">{{ઢાંચો:સ્વાગત|realName=|name=TAD6535}}

-- [[સભ્ય:Aniket|Aniket]] ([[સભ્યની ચર્ચા:Aniket|ચર્ચા]]) ૦૦:૪૩, ૨૦ ઓક્ટોબર ૨૦૨૪ (IST)</text>
      <sha1>j3xqm7tyabm823hmtqx3woxa2z6f7fe</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>સભ્યની ચર્ચા:João Guilherme de Melo Chaves</title>
    <ns>3</ns>
    <id>147958</id>
    <revision>
      <id>873165</id>
      <timestamp>2024-10-19T23:50:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>14116</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>નવા સભ્યનાં ચર્ચાનાં પાના પર [[ઢાંચો:સ્વાગત|સ્વાગત સંદેશ]]નો ઉમેરો</comment>
      <origin>873165</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="246" sha1="k5ztxy3qsu9cqhdl38rnge5uf9itbua" xml:space="preserve">{{ઢાંચો:સ્વાગત|realName=|name=João Guilherme de Melo Chaves}}

-- [[સભ્ય:Aniket|Aniket]] ([[સભ્યની ચર્ચા:Aniket|ચર્ચા]]) ૦૫:૨૦, ૨૦ ઓક્ટોબર ૨૦૨૪ (IST)</text>
      <sha1>k5ztxy3qsu9cqhdl38rnge5uf9itbua</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>સભ્યની ચર્ચા:Scrutt</title>
    <ns>3</ns>
    <id>147959</id>
    <revision>
      <id>873167</id>
      <timestamp>2024-10-20T01:17:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>14116</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>નવા સભ્યનાં ચર્ચાનાં પાના પર [[ઢાંચો:સ્વાગત|સ્વાગત સંદેશ]]નો ઉમેરો</comment>
      <origin>873167</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="222" sha1="h7ns5k5cy8n4dcdg3sdb8ep4gioentf" xml:space="preserve">{{ઢાંચો:સ્વાગત|realName=|name=Scrutt}}

-- [[સભ્ય:Aniket|Aniket]] ([[સભ્યની ચર્ચા:Aniket|ચર્ચા]]) ૦૬:૪૭, ૨૦ ઓક્ટોબર ૨૦૨૪ (IST)</text>
      <sha1>h7ns5k5cy8n4dcdg3sdb8ep4gioentf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>સભ્યની ચર્ચા:Juan Eka</title>
    <ns>3</ns>
    <id>147960</id>
    <revision>
      <id>873169</id>
      <timestamp>2024-10-20T03:36:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>14116</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>નવા સભ્યનાં ચર્ચાનાં પાના પર [[ઢાંચો:સ્વાગત|સ્વાગત સંદેશ]]નો ઉમેરો</comment>
      <origin>873169</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="295" sha1="bd1qxsfived37c5lkc6e6jfbo0mk9f5" xml:space="preserve">{{ઢાંચો:સ્વાગત|realName=|name=Juan Eka}}

-- [[:User:Dsvyas|ધવલ સુધન્વા વ્યાસ]]&lt;sup&gt;[[:User_talk:Dsvyas|ચર્ચા]]/[[:Special:Contributions/Dsvyas|યોગદાન]]&lt;/sup&gt; ૦૯:૦૬, ૨૦ ઓક્ટોબર ૨૦૨૪ (IST)</text>
      <sha1>bd1qxsfived37c5lkc6e6jfbo0mk9f5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ગ્રંથાલયનો ઇતિહાસ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>147961</id>
    <revision>
      <id>873171</id>
      <timestamp>2024-10-20T06:15:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Librarianvvk1</username>
        <id>23852</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[:hi:Special:Redirect/revision/4558929|पुस्तकालय का इतिहास]]&quot; પાનાનું ભાષાંતર કરીને બનાવેલ</comment>
      <origin>873171</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="41816" sha1="su9dvk23vai8iangn2nfxdviik515fx" xml:space="preserve">== પ્રાચીન ગ્રંથાલય ==
ઝાડની છાલમાંથી બનેલા [[કાગળ|કાગળની]] શોધ [[ઇજિપ્ત|ઈજીપ્તમાં]] થઈ હતી. [[मिस्री लिपि|ઇજિપ્તીયન લિપિના]] વિકાસનો સમયગાળો ખ્રિસ્તના 2000 વર્ષ પહેલાનો માનવામાં આવે છે. પૂર્વે 16મી સદીમાં કિંગ એમેનોફિસના સમયનું એક પુસ્તક પ્રાચીન ઇજિપ્તમાં ઘણી ગ્રંથાલયઓ હતી, જેમાંથી ઘણી બ્રિટનના લોકોના હાથમાં આવી ગઇ હતી ગ્રીક રાજ્ય. ,

આ ગ્રંથાલયો મોટાભાગે ત્યાંના વિશાળ મંદિરો અને શાહી મહેલો સાથે સંકળાયેલા હતા. પ્રથમ ગ્રંથાલયની સ્થાપના રાજા ઓસિમાંડિયા દ્વારા કરવામાં આવી હતી. તેમણે પવિત્ર ગ્રંથોનો વિશાળ સંગ્રહ સ્થાપ્યો હતો. કિંગ ઓસિમાંડિયાએ ગ્રંથાલયના પ્રવેશદ્વાર પર 'મેડિસિન ફોર ધ સોલ' નામની તકતી લગાવી હતી. પ્રાચીન ઇજિપ્તમાં પાદરીઓના આશ્રય હેઠળ ઘણી ગ્રંથાલયોનો વિકાસ થયો.

પ્રાચીન એસીરીયન સામ્રાજ્યની રાજધાની નિનીમી શહેરમાં રાજા અસુરવનીપાલનું ગ્રંથાલય ખૂબ જ પ્રખ્યાત હતું. આ ગ્રંથાલયમાં ગ્રંથોની સંખ્યા 20,000 હતી અને તે રાજાના ખાનગી મહેલમાં સ્થિત હતી. રાજા અસુરવનીપાલ સાહિત્યના મહાન પ્રેમી હતા અને તેમણે આ ગ્રંથાલયની સ્થાપનામાં ઘણું યોગદાન આપ્યું હતું.


ગ્રીક સાહિત્ય રોમમાં વ્યાપકપણે લોકપ્રિય હતું. એરિસ્ટોટલની અંગત ગ્રંથાલય રોમન વિજેતાઓ દ્વારા ઘરે લાવવામાં આવી હતી. ખ્રિસ્તની એક સદી પહેલા લેટિન સાહિત્યના સુવર્ણ યુગમાં, ઘણા ઘરોમાં ખાનગી ગ્રંથાલયોની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી. પરંતુ તે જુલિયસ સીઝર હતા જેમણે રોમમાં સાર્વજનિક ગ્રંથાલયની સ્થાપના કરવાની યોજના બનાવી હતી, જે પાછળથી તેમના એક નજીકના મિત્ર એસિનીબસ પોલીયો દ્વારા અમલમાં મૂકવામાં આવી હતી.

સમ્રાટ ઓગસ્ટસે પણ પોલિયોની પરંપરા ચાલુ રાખી અને ઘણી ગ્રંથાલયોની સ્થાપના કરી. ચોથી સદીમાં રોમની રાજધાનીમાં લગભગ 28 મહાન ગ્રંથાલયો હતા. આ ઉપરાંત, લિવર, કોમોન, મિલાન, એથેન્સ, સ્મિર્ના, પેટ્રિયા અને હેક્યુલેનિયમ જેવા પ્રાચીન શહેરોમાં ગ્રંથાલયોના અસ્તિત્વનો પણ ઉલ્લેખ છે.

अन्य देशों की भाँति '''भारत में भी पुस्तकालयों की परंपरा आदिकाल से चली आ रही है।''' आज के लगभग छह हजार वर्ष पूर्व [[સિંધુ ખીણની સંસ્કૃતિ|सिंधु घाटी सभ्यता]] अपनी चरम सीमा पर थी। इस प्रकार के अनेक प्रमाण [[મોહેં-જો-દડો|मोहनजोदड़ो]] और हड़प्पा की खुदाई से प्राप्त हुए हैं। सिंधु सभ्यता का सुसंस्कृत समाज पंजाब से लेकर सिंधु और बिलोचिस्तान तक फैला हुआ था। संभवत: उस काल में [[ચિત્રલિપિ|चित्रलिपि]] का विकास भारत में हो चुका था। इतिहासकार यह बात स्वीकार करते हैं कि मोहनजोदड़ो और हड़प्पा में अनेक पुस्तकालय थे। सिंधु सभ्यता के पतन के पश्चात्‌ लगभग 3000 ई. पूर्व भारत में आर्यों का आगमन हुआ। इन्होंने [[બ્રાહ્મી લિપિ|ब्राह्मी लिपि]] का आविष्कार किया। [[ભોજપત્ર|भोजपत्रों]] एवं ताड़पत्रों पर ग्रंथ लिखे जाते थे, परंतु शिष्यों के लिए उनका उपयोग सीमित ही था। गुरुओं के पास इस प्रकार की हस्तलिखित पुस्तकों का संग्रह रहता था जिसे हम निजी पुस्तकालय कह सकते हैं। वैदिक काल में वेदों, इतिहासों और पुराणों, व्याकरण और ज्ञान की अनेकानेक शाखाओं से संबंधित ग्रंथों को लिपिबद्ध किया गया। इस काल में अनेक विषय गुरुकुलों में छात्रों को पढ़ाए जाते थे और उनसे संबंधित अनेक ग्रंथ पुस्तकालयों पर भी पड़ा। अहमदाबाद, पटना, पूना, नासिक और सूरत आदि नगरों में आज भी प्राचीन जैन ग्रंथों के संग्रह हैं। [[ભારતીય જ્ઞાનપીઠ|भारतीय ज्ञानपीठ]] के प्रयत्न से दक्षिण में पाँच ग्रंथालयों की खोज की गई तो उनमें अनेक ताड़पत्र हस्तलिखित ग्रंथ और अप्रकाशित ग्रंथ प्राप्त हुए।

बौद्धकाल में [[તક્ષશિલા|तक्षशिला]] और नालंदा जैसे शिक्षा केंद्रों का विकास हुआ जिनके साथ बहुत अच्छे पुस्तकालय थे। तक्षशिला के पुस्तकालय में [[વેદ|वेद]], [[આયુર્વેદ|आयुर्वेद]], धनुर्वेद, ज्योतिष, [[ચિત્રકલા|चित्रकला]], कृषिविज्ञान, [[પશુપાલન|पशुपालन]] आदि अनेक विषयों के ग्रंथ संगृहीत थे। ईसा से लगभग 500 वर्ष पूर्व नालंदा के विशाल पुस्तकालय का वर्णन मिलता है। इस पुस्तकालय का नाम '''धर्मजंग''' था जिसकी स्थापना सभादित्य ने की थी। इस पुस्तकालय को अनेक बड़े-बड़े राजाओं और धनी साहूकारों से आर्थिक सहायता मिलती थी। पुस्तकालय में तीन भाग थे- रत्नोधि, रत्नसागर और रत्नरंजम। पुस्तकें इन विभागों के विषयानुसार व्यवस्थित की जाती थीं और उनकी पूर्ण सुरक्षा की जाती थी। अनेक विदेशी विद्वानों ने, जैसे चीनी यात्री [[फाहीयान]], [[હ્યુ-એન-ત્સાંગ|ह्वेनसांग]] और [[इत्सिंह]] ने अपने यात्रावृत्तांतों में नालंदा पुस्तकालय का वर्णन किया है। ये अपने साथ अनेक हस्तलिखित ग्रंथ भी ले गए थे। इनके अतिरिक्त अनेक विदेशी विद्वान नालंदा के पुस्तकालय में अध्ययन करने के लिए आए। वैसे तो बौद्ध राजाओं के निर्बल होने पर अनेक शासकों ने इस पुस्तकालय पर कुदृष्टि डाली परंतु बख्त्यार खिलजी ने सन्‌ 1205 ई. में इसका पूर्ण विध्वंस कर दिया। कुछ ग्रंथों को लेकर छात्र और भिक्षु भाग गए। इस प्रकार शताब्दियों से संरक्षित और पोषित ज्ञान के इस अनन्य केंद्र का लगभग अंत ही हो गया। इन्हीं पुस्तकालयों की श्रेणियों में विक्रमशिला एवं वल्लभी के पुस्तकालय थे जो पूर्ण रूप से विकसित थे। राजा धर्मपाल ने विक्रमशिला के पुस्तकालय की स्थापना की थी और यहाँ पर अनेक हस्तलिखित ग्रंथ सुसज्जित थे। इस पुस्तकालय का भी दु:खद विध्वंस बख्त्यार खिजली की कुदृष्टि के द्वारा ही हुआ।

[[ગુજરાત]] રાજ્યના [[વલ્લભીપુર|વલ્લભી]] નગરમાં એક વિશાળ ગ્રંથાલય હતું જેની સ્થાપના રાજા ધારસેનની બહેન દક્ષાએ કરી હતી. આ ગ્રંથાલયમાં પાઠ્યગ્રંથો ઉપરાંત અનેક વિષયો પરના ગ્રંથો એકત્ર કરવામાં આવ્યા હતા. ગ્રંથાલયનો સમગ્ર ખર્ચ તિજોરીમાંથી જ ઉઠાવવામાં આવ્યો હતો. આમ, પ્રાચીન ભારતમાં ગ્રંથાલયોનો યોગ્ય વિકાસ તેની ટોચ પર હતો.

મુસ્લિમ કાળ દરમિયાન પણ આપણા દેશમાં ઘણી લાઈબ્રેરીઓનો ઉલ્લેખ છે, જેમાં નાગરકોટની લાઈબ્રેરી અને મહમૂદ ગવાન દ્વારા સ્થાપિત લાઈબ્રેરી પણ હતી. અકબરની ગ્રંથાલયમાં લગભગ 25 હજાર ગ્રંથોનો સંગ્રહ કરવામાં આવ્યો હતો. તંજીરમાં રાજા શરભોજીનું ગ્રંથાલય હજુ પણ જીવંત છે. આમાં 18 હજારથી વધુ ગ્રંથો માત્ર [[સંસ્કૃત ભાષા|સંસ્કૃત]] ભાષામાં લખાયેલા છે. વિવિધ વિષયો સાથે સંબંધિત ભારતીય ભાષાઓના ખૂબ જ પ્રાચીન દુર્લભ ગ્રંથો પણ અહીં સચવાયેલા છે.

== આધુનિક ગ્રંથાલય અને ગ્રંથાલય ચળવળ ==
4થી સદીના અંતમાં પશ્ચિમી સામ્રાજ્યોના પતન સાથે, પ્રાચીન ગ્રંથાલયોનો વિકાસ અટકી ગયો અને લગભગ 12મી સદી સુધી કોઈ વધુ ક્રાંતિકારી પ્રયાસો થયા ન હતા. પરંતુ આ પછી ધીમે ધીમે લોકોનું ધ્યાન સાહિત્યના અભ્યાસ અને જાળવણી તરફ આકર્ષિત થવા લાગ્યું અને 15મી સદી પછી પશ્ચિમના ઘણા દેશોમાં જાહેર ગ્રંથાલયો માટે મહત્વપૂર્ણ પ્રયાસો થવા લાગ્યા.

બ્રિટનમાં, બ્રિટિશ મ્યુઝિયમ નામની ગ્રંથાલયની સ્થાપના 1753માં કરવામાં આવી હતી. તેમાં અનેક ગ્રંથાલયોના ગ્રંથોનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો અને આ ગ્રંથાલયને અનેક વિદ્વાનોના અંગત સંગ્રહો પ્રાપ્ત થતા રહ્યા. 1763 માં, જ્યોર્જ III એ પ્રખ્યાત જ્યોર્જ થોમસન સંગ્રહ રજૂ કર્યો, જેમાં 2220 પાઠો હતા. 1820 માં, સર જોસેફ બેંક્સે આ ગ્રંથાલયમાં 16,000 ગ્રંથોની તેમની મૂલ્યવાન વ્યક્તિગત ગ્રંથાલય દાનમાં આપી હતી. જ્યોર્જ III ના 80252 દુર્લભ ગ્રંથોનો સંગ્રહ 1823 માં જ્યોર્જ IV દ્વારા આ ગ્રંથાલયને આપવામાં આવ્યો હતો. હાલમાં ગ્રંથાલયમાં ગ્રંથોની સંખ્યા 60 લાખ છે. અહીં લગભગ 75 હજાર હસ્તલિખિત ગ્રંથો સચવાયેલા છે. વિશ્વની ઘણી ભાષાઓના લખાણો અહીં એકત્રિત કરવામાં આવ્યા છે. લાયબ્રેરી સ્ટાફ તેમના વિષયોમાં નિષ્ણાત છે.

પેટન્ટ ઑફિસ ગ્રંથાલયની સ્થાપના બ્રિટનમાં 1857માં કરવામાં આવી હતી. આ સાથે જ અહીં સાયન્સ લાયબ્રેરીની પણ સ્થાપના કરવામાં આવી હતી. ઓક્સફર્ડ યુનિવર્સિટીની ગ્રેટ ગ્રંથાલયની સ્થાપના 14મી સદીમાં કરવામાં આવી હતી અને કેમ્બ્રિજ યુનિવર્સિટીની ગ્રેટ ગ્રંથાલયની સ્થાપના 15મી સદીની શરૂઆતમાં કરવામાં આવી હતી. આ ગ્રંથાલયમાં કોપીરાઈટની પણ સુવિધા છે. 1881-1905 માં, બ્રિટીશ મ્યુઝિયમની ગ્રંથસૂચિ પ્રકાશિત થઈ, જે 108 વોલ્યુમોમાં પૂર્ણ થઈ. તેની બીજી આવૃત્તિ 1931માં શરૂ થઈ.

[[ફ્રાન્સ|ફ્રાન્સમાં]] 5મી અને 6ઠ્ઠી સદીમાં ગ્રંથાલયોની સ્થાપના કરવામાં આવી હોવા છતાં, રાષ્ટ્રીય ગ્રંથાલય Bibliothèque Nationaleની સ્થાપના 14મી સદીમાં કરવામાં આવી હતી.

જર્મનીમાં ગ્રંથાલયોનો વિકાસ પ્રાચીન સમયથી થયો હોવાનું માનવામાં આવે છે. બર્લિનમાં સરકારી ગ્રંથાલયની સ્થાપના 1661 એડી. અહીં વિશ્વની વિવિધ ભાષાઓનો પુષ્કળ સંગ્રહ છે. ઑસ્ટ્રિયામાં સૌથી જૂની ગ્રંથાલય સેજબર્ગમાં આવેલી સેન્ટ પીટર્સ ગ્રંથાલય છે, જેની સ્થાપના 11મી સદીમાં કરવામાં આવી હતી. પ્રાગની જાહેર ગ્રંથાલયની સ્થાપના 1336 એડી. એ જ રીતે, રાષ્ટ્રીય ગ્રંથાલયની સ્થાપના સ્વિટ્ઝર્લેન્ડમાં 1895 એડી, બેલ્જિયમમાં 1837માં, હોલેન્ડમાં 1798 એડી અને 1661 એડીમાં કરવામાં આવી હતી.

ક્રાંતિ પછી, [[સોવિયેત યુનિયન|સોવિયેત યુનિયનમાં]] ગ્રંથાલયોનો ઝડપી વિકાસ થયો. બીજા વિશ્વયુદ્ધ પછી ગ્રંથાલયોની સંખ્યા વધીને અંદાજે ત્રણ લાખ થઈ ગઈ. સૌથી જૂની ગ્રંથાલય મોસ્કોમાં લેનિન ગ્રંથાલય છે. અહીં દરરોજ લગભગ પાંચ હજાર વાચકો અભ્યાસ માટે આવે છે. આ ગ્રંથાલય રશિયામાં પ્રકાશિત દરેક પુસ્તકની નકલ મેળવે છે.

ચીન અને [[જાપાન|જાપાનમાં]] પણ પ્રાચીન સમયથી ગ્રંથાલયોનો વિકાસ થતો રહ્યો છે. ચીનની નેશનલ લાઈબ્રેરીમાં લગભગ પાંચ કરોડ ગ્રંથો છે અને અહીંની યુનિવર્સિટીઓમાં પણ વિશાળ ગ્રંથાલયો છે. ઈમ્પીરીયલ કેબિનેટ લાઈબ્રેરીની નેશનલ લાઈબ્રેરીની સ્થાપના ઈ.સ. 1881માં થઈ હતી. આ સિવાય જાપાનમાં અનેક વિશાળ ગ્રંથાલયો છે.

1713 એડી માં, દાન દ્વારા સંચાલિત પ્રથમ જાહેર ગ્રંથાલયની સ્થાપના [[યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ ઓફ અમેરિકા|અમેરિકાના]] [[फिलाडेलफिया|ફિલાડેલ્ફિયા]] શહેરમાં કરવામાં આવી હતી. [[लाइब्रेरी ऑव कांग्रेस|લાયબ્રેરી ઓફ કોંગ્રેસ]] અમેરિકાની સૌથી મોટી લાઈબ્રેરી છે. તેની સ્થાપના 1800માં વોશિંગ્ટનમાં થઈ હતી. તેમાં ગ્રંથોની સંખ્યા સાડા ત્રણ કરોડ છે. ગ્રંથાલયમાં અંદાજે 2,400 કર્મચારીઓ કામ કરે છે. આ ગ્રંથાલયમાં સમયાંતરે અનેક ગ્રંથો પણ પ્રકાશિત થાય છે અને અહીંથી સાપ્તાહિક અખબાર પણ પ્રકાશિત થાય છે.

અમેરિકન ગ્રંથાલય એસોસિએશનની સ્થાપના 1876 માં કરવામાં આવી હતી અને તેની સ્થાપના પછી, ગ્રંથાલયો, મુખ્યત્વે જાહેર ગ્રંથાલયો, અમેરિકામાં ઝડપી ગતિએ વિકાસ કરવાનું શરૂ કર્યું. પબ્લિક ગ્રંથાલય એક્ટ 1849 માં પસાર કરવામાં આવ્યો હતો અને ન્યૂ હેમ્પશાયર કદાચ આ કાયદો અમલમાં મૂકનાર અમેરિકાનું પ્રથમ રાજ્ય હતું. અમેરિકાના દરેક રાજ્યમાં રાજ્ય ગ્રંથાલય છે.

1885 માં, ન્યુ યોર્ક શહેરમાં બાળકોની ગ્રંથાલયની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી. ધીમે ધીમે દરેક સાર્વજનિક ગ્રંથાલયમાં બાળકોના વિભાગો બનાવવામાં આવ્યા. 20મી સદીમાં અમેરિકામાં શાળા ગ્રંથાલયોનો વિકાસ પણ શરૂ થયો હતો. ગ્રંથો ઉપરાંત માહિતીપ્રદ ફિલ્મો, ગ્રામોફોન રેકોર્ડ અને અદ્યતન આધુનિક સામગ્રી વિદ્યાર્થીઓના ઉપયોગ માટે અહીં રાખવામાં આવી છે.

લીગ ઓફ નેશન્સ ગ્રંથાલયની સ્થાપના 1927માં [[ઑસ્ટ્રેલિયા|ઓસ્ટ્રેલિયાના]] પ્રખ્યાત શહેર કેનબેરામાં કરવામાં આવી હતી. વાસ્તવમાં, ગ્રંથાલય ચળવળની દિશામાં આ એક ક્રાંતિકારી પ્રકરણ હતું. મેલબોર્નમાં વિક્ટોરિયા ગ્રંથાલયની સ્થાપના 1853માં કરવામાં આવી હતી. આ ઓસ્ટ્રેલિયાનું સૌથી મોટું ગ્રંથાલય છે. તેમાં ગ્રંથોની સંખ્યા 760,000 છે.

[[ન્યુઝિલેન્ડ|ન્યુઝીલેન્ડ]] એક નાનો દેશ છે. પરંતુ તેની પાસે 400 વિશાળ જાહેર ગ્રંથાલયો છે. અહીં એક રાષ્ટ્રીય ગ્રંથાલય પણ છે જે જાહેર ગ્રંથાલયો, શૈક્ષણિક સંસ્થાઓ અને દેશની અન્ય ગ્રંથાલયોને ગ્રંથો ઉધાર આપે છે. વિલિંગ્ડનમાં સંસદ ગ્રંથાલય છે જેમાં કૉપિરાઇટ સુવિધાઓ પણ છે. હાલમાં અહીંની સંસદ ગ્રંથાલયમાં ગ્રંથોની સંખ્યા 220,000 છે.

દક્ષિણ આફ્રિકામાં પણ ગ્રંથાલયોનો યોગ્ય વિકાસ થયો છે. કેપટાઉનમાં 1818માં દક્ષિણ આફ્રિકન ગ્રંથાલયની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી. તેમાં કોપીરાઈટની સુવિધા છે. ગ્રંથોની સંખ્યા 310,000 છે. બીજી સૌથી મોટી ગ્રંથાલય પ્રિટોરિયા સ્ટેટ ગ્રંથાલય છે જેમાં 200,000 ગ્રંથો છે. આ બે ગ્રંથાલયો એકસાથે રાષ્ટ્રીય ગ્રંથાલય તરીકે કાર્ય કરે છે.

== આધુનિક ભારતમાં ગ્રંથાલયોનો વિકાસ ==
આધુનિક ભારતમાં ગ્રંથાલયોનો વિકાસ ખૂબ જ ધીમી ગતિએ થયો છે. આપણો દેશ નિર્ભર હતો અને વિદેશી શાસનને કારણે શિક્ષણ અને ગ્રંથાલયો તરફ ધ્યાન આપવામાં આવતું ન હતું. આ કારણે ગ્રંથાલય ચળવળ રાષ્ટ્રીય સ્વભાવની ન હતી કે આ ચળવળને કોઈ કાનૂની સમર્થન મળ્યું ન હતું. આ દિશામાં [[વડોદરા|બરોડા]] રાજ્યનું યોગદાન પ્રશંસનીય રહ્યું છે. 1910માં અહીં ગ્રંથાલય ચળવળ શરૂ થઈ હતી. રાજ્યમાં ગ્રંથાલય વિભાગ ખોલવામાં આવ્યો હતો અને ગ્રંથાલયોને ચાર શ્રેણીઓમાં વિભાજિત કરવામાં આવ્યા હતા - જિલ્લા ગ્રંથાલય, તહેસીલ ગ્રંથાલય, શહેર ગ્રંથાલય અને ગ્રામ્ય ગ્રંથાલય વગેરે. તેમની જાળ રાજ્યભરમાં ફેલાયેલી હતી. ભારતમાં સૌપ્રથમ મોબાઈલ લાઈબ્રેરીની સ્થાપના પણ બરોડા રાજ્યમાં થઈ હતી. શ્રી ડબલ્યુ. એ. બોર્ડેન ગ્રંથાલય વિભાગના અધ્યક્ષ હતા.

આ સમયે બરોડા રાજ્ય અને મુખ્યત્વે બોર્ડન સાહેબના પ્રયત્નોથી બરોડા સ્ટેટ લાયબ્રેરી એસોસિએશનની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી. બરોડા શહેરમાં કેન્દ્રીય ગ્રંથાલયની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી જેમાં રાજ્યના શાસક પાસેથી 20,000 ગ્રંથો પ્રાપ્ત થયા હતા. બાદમાં શ્રી બોર્ડને અહીં ગ્રંથાલય વિજ્ઞાનના શિક્ષણની વ્યવસ્થા પણ કરી હતી અને ઘણા ગ્રંથપાલોને શિક્ષણ આપવામાં આવ્યું હતું.

1927માં [[ચેન્નઈ|મદ્રાસ]] રાજ્યમાં ઓલ ઈન્ડિયા પબ્લિક લાઈબ્રેરી એસોસિએશનનું અધિવેશન યોજાયું હતું. તે પછીના વર્ષે મદ્રાસ સ્ટેટ ગ્રંથાલય એસોસિએશનની સ્થાપના કરવામાં આવી. [[डॉ॰ एस. आर. रंगनाथन|ડૉ. એસ. આર. રંગનાથનના પ્રયાસોને કારણે,]] 1933માં વિધાનસભા દ્વારા 'ગ્રંથાલય એક્ટ' પસાર કરવામાં આવ્યો હતો. ગ્રંથાલય એસોસિએશને ગ્રંથાલય વિજ્ઞાન પર 20 ગ્રંથો પ્રકાશિત કર્યા, જેમાં મુખ્યત્વે ડૉ. રંગનાથનના ગ્રંથો છે.

સંઘે 1929માં 'સમર સ્કૂલ' શરૂ કરી જેનો ઉદ્દેશ્ય ગ્રંથાલય વિજ્ઞાનમાં તાલીમ આપવાનો હતો. બાદમાં, આ સંગઠનની પ્રેરણાથી, મદ્રાસ યુનિવર્સિટીએ ગ્રંથાલય સાયન્સમાં ડિપ્લોમા કોર્સ શરૂ કર્યો.

[[મુંબઈ|બોમ્બે]] રાજ્યમાં ગ્રંથાલય ચળવળ 1882 માં શરૂ થઈ, જ્યારે ધરબારમાં નેટિવ સેન્ટ્રલ લાઈબ્રેરીની સ્થાપના થઈ. 1873 એડી માં રાણવેન્નુરમાં એક ગ્રંથાલયની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી. 1890 માં, કર્ણાટક વિદ્યાવર્ધ સંઘની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી, જેણે ગ્રંથાલય ચળવળને ખૂબ મદદ કરી હતી. આ મંડળે બોમ્બે સ્ટેટની ગ્રંથાલયોને ઘણાં ગ્રંથો વિનામૂલ્યે આપ્યાં. 1924માં બેલગામમાં ઓલ ઈન્ડિયા લાઈબ્રેરી કોન્ફરન્સ યોજાઈ હતી અને 1929માં બોમ્બે કર્ણાટક સ્ટેટ લાઈબ્રેરી કોન્ફરન્સ ધારવારમાં શ્રી [[वेंकट नारायण शास्त्री|વેંકટ નારાયણ શાસ્ત્રીની]] અધ્યક્ષતામાં યોજાઈ હતી. આ પ્રસંગે અખબારો અને સામયિકોનું પ્રદર્શન પણ યોજવામાં આવ્યું હતું.

બોમ્બે સ્ટેટમાં 1939માં ગ્રંથાલય વિકાસ સમિતિની રચના કરવામાં આવી હતી, જેણે 1940માં સરકારને તેનો અહેવાલ સુપરત કર્યો હતો; પરંતુ આઝાદી પછી જ કમિટીના રિપોર્ટ પર પગલાં લેવાનું શક્ય હતું. આ રાજ્યમાં સેન્ટ્રલ ગ્રંથાલય અને ઘણી વિકસિત ગ્રંથાલયઓની સ્થાપના કરવામાં આવી છે. બોમ્બે યુનિવર્સિટીમાં ગ્રંથાલય વિજ્ઞાન પણ ભણાવવામાં આવે છે.

એ જ રીતે, આસામ અને [[ઑડિશા|ઓરિસ્સામાં]] પણ ગ્રંથાલય સંગઠનોની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી. પૂના ગ્રંથાલય એસોસિએશનની રચના 1945માં થઈ હતી અને દિલ્હી લાઈબ્રેરી એસોસિએશનની રચના 1946માં થઈ હતી. દિલ્હી યુનિવર્સિટીમાં ગ્રંથાલય સાયન્સમાં અંડરગ્રેજ્યુએટ અભ્યાસ શરૂ કરવામાં આવ્યો હતો અને પોસ્ટ-ગ્રેજ્યુએટ વર્ગો શીખવવાની વ્યવસ્થા પણ કરવામાં આવી હતી. દિલ્હી યુનિવર્સિટીએ પોતે ગ્રંથાલય વિજ્ઞાનમાં સંશોધન કરવા માટે માર્ગદર્શન આપ્યું હતું.

&lt;nowiki&gt;****************************&lt;/nowiki&gt;

1454 से 1600 के बीच का समय पुस्तकालयों के विकास और समृद्धि के लिए महत्वपूर्ण था। इस अवधि में कई प्रमुख पुस्तकालय स्थापित किए गए और ज्ञान के प्रसार में महत्वपूर्ण भूमिका निभाई।

# मुद्रण क्रांति: 1454 में जोहान्स गुटेनबर्ग द्वारा मुद्रण यंत्र के आविष्कार ने पुस्तकों की उपलब्धता को बढ़ाया और पुस्तकालयों में पुस्तकों का संग्रह तेजी से बढ़ने लगा1.
# यूरोप में पुनर्जागरण: इस समय यूरोप में पुनर्जागरण का दौर था, जिसमें ज्ञान और शिक्षा का महत्व बढ़ा। इस दौरान कई विश्वविद्यालयों और सार्वजनिक पुस्तकालयों की स्थापना हुई1.
# अलेक्जेंड्रिया का पुस्तकालय: हालांकि यह पुस्तकालय प्राचीन काल का है, लेकिन इसकी समृद्धि और ज्ञान के संग्रहण की परंपरा ने इस अवधि के पुस्तकालयों को प्रेरित किया1.
# भारत में पुस्तकालय: भारत में भी इस समय के दौरान कई महत्वपूर्ण पुस्तकालय स्थापित किए गए। मुगल काल में अकबर और जहांगीर जैसे शासकों ने पुस्तकालयों को बढ़ावा दिया1.

क्या आप किसी विशेष पुस्तकालय या इस अवधि के किसी विशेष पहलू के बारे में अधिक जानना चाहेंगे?

ઉત્તર પ્રદેશમાં ગ્રંથાલયોનો આધુનિક સમયમાં યોગ્ય રીતે વિકાસ થયો છે. [[બનારસ હિંદુ યુનિવર્સિટી|બનારસ હિંદુ યુનિવર્સિટીની]] ગાયકવાડ ગ્રંથાલય, અલીગઢ મુસ્લિમ યુનિવર્સિટીની ગ્રંથાલય અને લખનૌ અને અલ્હાબાદ યુનિવર્સિટીની સંપૂર્ણ ગ્રંથાલયો સહિત અહીંની તમામ યુનિવર્સિટીઓ સાથે ગ્રંથાલયઓ ખોલવામાં આવી હતી. નગરપ્રચારિણી સભા, કાશીની આર્યભાષા ગ્રંથાલય, હિન્દી સાહિત્ય સંમેલન, અલ્હાબાદનું હિન્દી મ્યુઝિયમ, [[લખનૌ|લખનૌનું]] [[अमीनुद्दौला पब्लिक लाइब्रेरी|અમીનુદ્દૌલા પબ્લિક લાયબ્રેરી]] વગેરે આ રાજ્યના મુખ્ય ગ્રંથાલયો છે. અખિલ ભારતીય સેવા સમિતિના પ્રયાસો દ્વારા 1941માં [[પ્રયાગરાજ|અલ્હાબાદમાં]] [[चिंतामणि मैमोरियल लाइब्रेरी|ચિંતામણિ મેમોરિયલ ગ્રંથાલયની]] સ્થાપના કરવામાં આવી હતી. આ ગ્રંથાલયમાં સમાજ સેવા સંબંધિત સાહિત્યનો અનોખો સંગ્રહ છે. ઉત્તર પ્રદેશના લાયબ્રેરી એસોસિએશન દ્વારા 1737માં સમગ્ર પ્રાંતમાં ગ્રંથાલયોની ડિરેક્ટરી રજૂ કરવામાં આવી હતી. 1941 માં, [[બનારસ હિંદુ યુનિવર્સિટી|બનારસ હિન્દુ યુનિવર્સિટીમાં]] ગ્રંથાલય વિજ્ઞાનનું શિક્ષણ શરૂ કરવામાં આવ્યું હતું.

1915 એડીમાં, પંજાબ યુનિવર્સિટી, [[લાહોર|લાહોરની]] ગ્રંથાલયની સ્થાપના શ્રી એ. ડી. ડિકિન્સનના પ્રયાસો દ્વારા વિકસિત. પંજાબ લાયબ્રેરી એસોસિએશનની સ્થાપના 1929 એડી માં કરવામાં આવી હતી અને 1945 એડી માં, લાહોરથી ભારતીય ગ્રંથપાલ નામનું સામયિક પ્રકાશિત થયું હતું અને આધુનિક ગ્રંથપાલ નામનું ત્રિમાસિક સામાયિક પણ બહાર પાડવામાં આવ્યું હતું.

બંગાળ ગ્રંથાલય સંઘની સ્થાપના 1931 એડી. 1938 માં તેના વતી એક સામયિકનું પ્રકાશન શરૂ થયું. ગ્રંથાલય વિજ્ઞાનની દિશામાં પણ મંડળે પ્રશંસનીય કામગીરી કરી હતી. 1931 એડીમાં, ઇમ્પિરિયલ ગ્રંથાલય (નેશનલ ગ્રંથાલય) માં ગ્રંથાલય સાયન્સ ક્લાસ ખોલવામાં આવ્યા અને આ પછી 1945 એડીમાં, કલકત્તા યુનિવર્સિટીએ આ વિષય સાથે સંબંધિત વિભાગની સ્થાપના કરી.

એ જ રીતે, આસામ અને [[ઑડિશા|ઓરિસ્સામાં]] પણ ગ્રંથાલય સંગઠનોની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી. પૂના લાઈબ્રેરી એસોસિએશનની રચના 1945માં થઈ હતી અને દિલ્હી લાઈબ્રેરી એસોસિએશનની રચના 1946માં થઈ હતી. દિલ્હી યુનિવર્સિટીમાં ગ્રંથાલય સાયન્સમાં અંડરગ્રેજ્યુએટ અભ્યાસ શરૂ કરવામાં આવ્યો હતો અને પોસ્ટ-ગ્રેજ્યુએટ વર્ગો શીખવવાની વ્યવસ્થા પણ કરવામાં આવી હતી. દિલ્હી યુનિવર્સિટીએ પોતે ગ્રંથાલય વિજ્ઞાનમાં સંશોધન કરવા માટે માર્ગદર્શન આપ્યું હતું.

* [[પુસ્તકાલય|ગ્રંથાલય]]
* ગ્રંથાલય વિજ્ઞાન
[[શ્રેણી:ચકાસણી કર્યા વગરના ભાષાંતરો]]</text>
      <sha1>su9dvk23vai8iangn2nfxdviik515fx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>સભ્યની ચર્ચા:Kushal 476</title>
    <ns>3</ns>
    <id>147962</id>
    <revision>
      <id>873177</id>
      <timestamp>2024-10-20T09:05:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>14116</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>નવા સભ્યનાં ચર્ચાનાં પાના પર [[ઢાંચો:સ્વાગત|સ્વાગત સંદેશ]]નો ઉમેરો</comment>
      <origin>873177</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="297" sha1="954donnbexnbh4pmagrlcvzbv5j824z" xml:space="preserve">{{ઢાંચો:સ્વાગત|realName=|name=Kushal 476}}

-- [[:User:Dsvyas|ધવલ સુધન્વા વ્યાસ]]&lt;sup&gt;[[:User_talk:Dsvyas|ચર્ચા]]/[[:Special:Contributions/Dsvyas|યોગદાન]]&lt;/sup&gt; ૧૪:૩૫, ૨૦ ઓક્ટોબર ૨૦૨૪ (IST)</text>
      <sha1>954donnbexnbh4pmagrlcvzbv5j824z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>સભ્યની ચર્ચા:KHIMJI RAMJI RATHOD</title>
    <ns>3</ns>
    <id>147963</id>
    <revision>
      <id>873185</id>
      <timestamp>2024-10-20T11:26:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>14116</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>નવા સભ્યનાં ચર્ચાનાં પાના પર [[ઢાંચો:સ્વાગત|સ્વાગત સંદેશ]]નો ઉમેરો</comment>
      <origin>873185</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="306" sha1="6ex6baosnzv09ltm10lpsi8o9kjg3ka" xml:space="preserve">{{ઢાંચો:સ્વાગત|realName=|name=KHIMJI RAMJI RATHOD}}

-- [[:User:Dsvyas|ધવલ સુધન્વા વ્યાસ]]&lt;sup&gt;[[:User_talk:Dsvyas|ચર્ચા]]/[[:Special:Contributions/Dsvyas|યોગદાન]]&lt;/sup&gt; ૧૬:૫૬, ૨૦ ઓક્ટોબર ૨૦૨૪ (IST)</text>
      <sha1>6ex6baosnzv09ltm10lpsi8o9kjg3ka</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>