Ուիքիփետիա:Զրուցարան

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10.xsd" version="0.10" xml:lang="hyw">
  <siteinfo>
    <sitename>Ուիքիփետիա</sitename>
    <dbname>hywwiki</dbname>
    <base>https://hyw.wikipedia.org/wiki/%D4%B3%D5%AC%D5%AD%D5%A1%D6%82%D5%B8%D6%80_%D4%B7%D5%BB</base>
    <generator>MediaWiki 1.43.0-wmf.2</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Մեդիա</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Սպասարկող</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Քննարկում</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Մասնակից</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Մասնակցի քննարկում</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Ուիքիփետիա</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Ուիքիփետիայի քննարկում</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Պատկեր</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Պատկերի քննարկում</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">MediaWiki</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">MediaWiki քննարկում</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Կաղապար</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Կաղապարի քննարկում</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Օգնություն</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Օգնության քննարկում</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Ստորոգութիւն</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Կատեգորիայի քննարկում</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Մոդուլ</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Մոդուլի քննարկում</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Ուիքիփետիա:Զրուցարան</title>
    <ns>4</ns>
    <id>35</id>
    <revision>
      <id>225698</id>
      <parentid>225667</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T20:20:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MediaWiki message delivery</username>
        <id>907</id>
      </contributor>
      <comment>/* Vote now to select members of the first U4C */ նոր բաժին</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="134578" xml:space="preserve">__ՀՂՈՒՄ_ՆՈՐ_ԲԱԺՆԻ_ՎՐԱ__

* '''en:''' Requests for the [[m:bot|bot]] flag should be made on this page. This wiki uses the [[m:bot policy|standard bot policy]], and allows [[m:bot policy#Global_bots|global bots]] and [[m:bot policy#Automatic_approval|automatic approval of certain types of bots]]. Other bots should apply below, and then [[m:Steward requests/Bot status|request access]] from a steward if there is no objection.

Թեքնիկական վարիչի իրաւունքը ստանալու համար դիմած եմ [[Ուիքիփետիա:Քուէարկութիւններ|այստեղ]], ուր պիտի կատարուի քուէարկութիւնը։ Իւրաքանչիւր խմբագիր կրնայ բերել իր մասնակցութիւնը։--[[Մասնակից:Azniv Stepanian|Azniv Stepanian]] ([[Մասնակցի քննարկում:Azniv Stepanian|քննարկում]]) 11:27, 29 Մայիս 2019 (UTC)

== Խնդրանք ==
Արեւմտահայերէնի մասնագետներ ջան, թե ժամանակ ունենաք խնդրում եմ այս մոդուլի  տեքստը թարգմանեք՝ [[:Մոդուլ:Languages/data]]։--[[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ավետիսյան91|քննարկում]]) 10:53, 26 Յունիս 2019 (UTC)
: Սա էլ՝ [[:Կաղապար:Ողջոյն]]։ Շնորհակալ եմ։--[[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ավետիսյան91|քննարկում]]) 11:39, 26 Յունիս 2019 (UTC)
:: Սա էլ ստուգել [[:Կաղապար:ՀՀՀ]]--[[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ավետիսյան91|քննարկում]]) 12:36, 26 Յունիս 2019 (UTC)
::: [[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]] ջան, որոշ թարգմանութիւններ հնարաւոր է որոնել Արեւմտահայերէն Ուիքիփետիա կայքէջի մէջ, նաեւ թրանսլեյթուիքիի մէջ։ - [[Մասնակից:Kareyac|Kareyac]] ([[Մասնակցի քննարկում:Kareyac|քննարկում]]) 13:38, 26 Յունիս 2019 (UTC)
::::Յարգելիներ [[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]] եւ [[Մասնակից:Kareyac|Kareyac]], ներող եղէք ուշ արձագանգելուս համար։ Հարկ եղած ժամանակ ես պատրաստ եմ իմ կարողութիւններս ի սպաս դնել։--[[Մասնակից:Azniv Stepanian|Azniv Stepanian]] ([[Մասնակցի քննարկում:Azniv Stepanian|քննարկում]]) 06:18, 28 Յունիս 2019 (UTC)
[[Մասնակից:Kareyac|Kareyac]] ջան, [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%BF%D5%A5%D5%A3%D5%B8%D6%80%D5%AB%D5%A1:%D5%8E%D5%AB%D6%84%D5%AB%D5%BA%D5%A5%D5%A4%D5%AB%D5%A1:%D4%B1%D6%80%D5%A1%D5%A3_%D5%BB%D5%B6%D5%BB%D5%B4%D5%A1%D5%B6_%D5%A5%D5%B6%D5%A9%D5%A1%D5%AF%D5%A1_%D5%A7%D5%BB%D5%A5%D6%80  այս յօդուծները] չեն տեղափոխուել։ Ի՞նչ կարող ենք անել։--[[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ավետիսյան91|քննարկում]]) 06:23, 28 Յունիս 2019 (UTC)
:[[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]] ջան, ավելի ճիշտ ցանկը hy:Մասնակից:23artashes/Արևմտահայերեն Վիքիպեդիա չտեղափոխված հոդվածներ էջում է։ Ես սպասում եմ երբ դա լրացվի, հետո դիմեմ համապատասխան իրավունք ունեցող մասնակցին էջեր (պատմության հետ) տեղափոխելու խնդրանքով։ - [[Մասնակից:Kareyac|Kareyac]] ([[Մասնակցի քննարկում:Kareyac|քննարկում]]) 08:20, 28 Յունիս 2019 (UTC)

== Առաջարկ «Արեւմտահայերէն Ուիքիփետիայի յօդուածներու բարելաւման նախագիծ» ==
Յարգելի խմբագիրներ, նկատի առած շատ մը յօդուածներու բարելաւման կարիքը, պիտի առաջարկեմ «Արեւմտահայերէն Ուիքիփետիայի յօդուածներու բարելաւման» նախագիծի մը առաջացումը։ Կը խնդրեմ քուէարկէք։ --[[Մասնակից:Betty Kilerjian|Betty Kilerjian]] ([[Մասնակցի քննարկում:Betty Kilerjian|քննարկում]]) 08:46, 3 Օգոստոս 2019 (UTC)
=== Քուէարկութիւն ===
* Կողմ
# {{կողմ}}, - [[Մասնակից:Kareyac|Kareyac]] ([[Մասնակցի քննարկում:Kareyac|քննարկում]]) 09:01, 3 Օգոստոս 2019 (UTC)
# {{կողմ}}, որովհետեւ Արեւմտահայերէն Ուիքիփետիայի զարգացումը պէտք է տեղի ունենայ ո՛չ միայն նոր յօդուածներ խմբագրելով, այլ նաեւ՝ արդէն իսկ խմբագրուած յօդուածները բարելաւելով։--[[Մասնակից:Azniv Stepanian|Azniv Stepanian]] ([[Մասնակցի քննարկում:Azniv Stepanian|քննարկում]]) 10:27, 6 Օգոստոս 2019 (UTC)
# {{կողմ}}, --[[Մասնակից:Galy02|Galy02]] ([[Մասնակցի քննարկում:Galy02|քննարկում]]) 10:39, 6 Օգոստոս 2019 (UTC) 
# {{կողմ}}, Յօդուածներու բարելաւումը անհրաժեշտ կը նկատեմ:--[[Marina Boghigian|Marina Boghigian]] ([[Մասնակցի քննարկում:Marina Boghigian|քննարկում]]) 17:34, 6 Օգոստոս 2019 (UTC)--
# {{կողմ}}--[[Մասնակից:HoMen|HoMen]] ([[Մասնակցի քննարկում:HoMen|քննարկում]]) 09:08, 12 Օգոստոս 2019 (UTC)*
# {{կողմ}}--[[Մասնակից:Werldwayd|Werldwayd]] ([[Մասնակցի քննարկում:Werldwayd|քննարկում]]) 00:48, 29 Դեկտեմբեր 2019 (UTC)
* Դէմ 
*Ձեռնպահ

== Category եւ redirect թարգմանութիւններ ==
Յարգելի խմբագիրներ, մեր ուքին պատշաճ գործելու համար պիտի ներկայացնեմ թարգմանել արեւմտահայերէն անգլերէնէն

1. Category

ա. '''Ստորոգութիւն'''
 + '''Category talk = Ստորոգութեան քննարկում'''
==== Քուէարկութիւն ====
* Կողմ
# {{Կողմ}}--[[Մասնակից:Betty Kilerjian|Betty Kilerjian]] ([[Մասնակցի քննարկում:Betty Kilerjian|քննարկում]]) 17:37, 10 Օգոստոս 2019 (UTC)
# {{Կողմ}} --[[Մասնակից:Azniv Stepanian|Azniv Stepanian]] ([[Մասնակցի քննարկում:Azniv Stepanian|քննարկում]]) 07:27, 12 Օգոստոս 2019 (UTC)
# {{Կողմ}} --[[Մասնակից:HoMen|HoMen]] ([[Մասնակցի քննարկում:HoMen|քննարկում]]) 09:09, 12 Օգոստոս 2019 (UTC)*
# {{Կողմ}}--[[Մասնակից:Marina Boghigian|Marina Boghigian]] ([[Մասնակցի քննարկում:Marina Boghigian|քննարկում]])11:09, 12 Օգոստոս 2019 (UTC)
# {{Կողմ}} --[[Մասնակից:Galy02|Galy02]] ([[Մասնակցի քննարկում:Galy02|քննարկում]]) 10:47, 13 Օգոստոս 2019 (UTC)
# {{Կողմ}} --[[Մասնակից:Werldwayd|Werldwayd]] ([[Մասնակցի քննարկում:Werldwayd|քննարկում]]) 00:45, 29 Դեկտեմբեր 2019 (UTC)
* Դէմ 
* Ձեռնպահ

բ. ''այլ թարգմանութիւն''

2. REDIRECT

ա. '''ՎԵՐԱՅՂՈՒՄ'''

==== Քուէարկութիւն ====
* Կողմ
# {{Կողմ}}--[[Մասնակից:Betty Kilerjian|Betty Kilerjian]] ([[Մասնակցի քննարկում:Betty Kilerjian|քննարկում]]) 17:37, 10 Օգոստոս 2019 (UTC)
# {{Կողմ}} --[[Մասնակից:Azniv Stepanian|Azniv Stepanian]] ([[Մասնակցի քննարկում:Azniv Stepanian|քննարկում]]) 07:27, 12 Օգոստոս 2019 (UTC)
# {{Կողմ}}----[[Մասնակից:HoMen|HoMen]] ([[Մասնակցի քննարկում:HoMen|քննարկում]]) 09:06, 12 Օգոստոս 2019 (UTC)*
# {{Կողմ}}--[[Մասնակից:Marina Boghigian|Marina Boghigian]] ([[Մասնակցի քննարկում:Marina Boghigian|քննարկում]])11:15, 12 Օգոստոս 2019 (UTC)
# {{Կողմ}}--[[Մասնակից:Galy02|Galy02]] ([[Մասնակցի քննարկում:Galy02|քննարկում]]) 10:48, 13 Օգոստոս 2019 (UTC)
# {{Կողմ}}--[[Մասնակից:Werldwayd|Werldwayd]] ([[Մասնակցի քննարկում:Werldwayd|քննարկում]]) 00:44, 29 Դեկտեմբեր 2019 (UTC)
* Դէմ 
* Ձեռնպահ

բ. ''այլ թարգմանութիւն''

- [[Մասնակից:Kareyac|Kareyac]] ([[Մասնակցի քննարկում:Kareyac|քննարկում]]) 16:51, 10 Օգոստոս 2019 (UTC)

{{Արուած է}} - [[Մասնակից:Kareyac|Kareyac]] ([[Մասնակցի քննարկում:Kareyac|քննարկում]]) 11:50, 6 Յունուար 2020 (UTC)

== Ուիքիփետիա:Համայնքային դարպաս → Զրուցարան ==
Վերանուանել այս էջը դեպի ''Զրուցարան''

# {{Կողմ}} - [[Մասնակից:Kareyac|Kareyac]] ([[Մասնակցի քննարկում:Kareyac|քննարկում]]) 06:21, 14 Օգոստոս 2019 (UTC)
# {{Կողմ}} -  [[Մասնակից:Werldwayd|Werldwayd]] ([[Մասնակցի քննարկում:Werldwayd|քննարկում]]) 07:02, 10 Դեկտեմբեր 2019 (UTC)
# {{Կողմ}} - [[Մասնակից:Գաբրիելյան Աշոտ|Գաբրիելյան Աշոտ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Գաբրիելյան Աշոտ|քննարկում]]) 23:31, 28 Դեկտեմբեր 2019 (UTC)
# {{Կողմ}} - [[Մասնակից:Karekin Ash|Karekin Ash]] ([[Մասնակցի քննարկում:Karekin Ash|քննարկում]]) 19:32, 2 Յունուար 2020 (UTC)

{{Կողմ}} [[Շաքէ Մանկասարեան]]

== ծնածներ եւ մահացածներ / ծնունդներ եւ մահեր ==
Յարգելի համայնք, մեր մօտ կան զոյգ ստորոգութիւններ անձերու մահուան եւ ծննդեան ամսաթիւեր նշելու համար։ Օրինակ՝ 22 Հոկտեմբերի մահեր եւ 22 Հոկտեմբերի մահացածներ։ Ուիքիմետիայի շարժիչը պիտի աշխատի միայն մէկ ձեւով՝ կամ ծնածներ կամ ծնունդներ եւ կամ մահացածներ կամ մահեր։ Միայն մէկ ձեւ եւ օր եւ տարեթիւ նշելու համար - [[Մասնակից:Kareyac|Kareyac]] ([[Մասնակցի քննարկում:Kareyac|քննարկում]]) 06:40, 14 Օգոստոս 2019 (UTC)

Կը խնդրեմ ընտրել

=== ծնածներ ===
* Կողմ

=== մահացածներ ===
* Կողմ

=== ծնունդներ ===
* Կողմ
# {{Կողմ}} --[[Մասնակից:Werldwayd|Werldwayd]] ([[Մասնակցի քննարկում:Werldwayd|քննարկում]]) 15:38, 10 Դեկտեմբեր 2019 (UTC)
# {{Կողմ}} --[[Մասնակից:Armen Ohanian|Armen Ohanian]] ([[Մասնակցի քննարկում:Armen Ohanian|քննարկում]]) 
# {{Կողմ}} -- [[Մասնակից:Modern Sciences|Modern Sciences]] ([[Մասնակցի քննարկում:Modern Sciences|քննարկում]]) 19:21, 1 Յունուար 2020 (UTC)
# {{Կողմ}} - [[Մասնակից:Karekin Ash|Karekin Ash]] ([[Մասնակցի քննարկում:Karekin Ash|քննարկում]]) 19:32, 2 Յունուար 2020 (UTC)

=== մահեր ===
* Կողմ
# {{Կողմ}} -- [[Մասնակից:Werldwayd|Werldwayd]] ([[Մասնակցի քննարկում:Werldwayd|քննարկում]]) 07:04, 10 Դեկտեմբեր 2019 (UTC)
# {{Կողմ}} --[[Մասնակից:Armen Ohanian|Armen Ohanian]] ([[Մասնակցի քննարկում:Armen Ohanian|քննարկում]])
# {{Կողմ}} -- [[Մասնակից:Modern Sciences|Modern Sciences]] ([[Մասնակցի քննարկում:Modern Sciences|քննարկում]]) 19:21, 1 Յունուար 2020 (UTC)
# {{Կողմ}} - [[Մասնակից:Karekin Ash|Karekin Ash]] ([[Մասնակցի քննարկում:Karekin Ash|քննարկում]]) 19:32, 2 Յունուար 2020 (UTC)

== Վարիչի իրաւունք ստանալու խնդրանք ==
{{Քննարկման փակում|Դիմումը ուղարկուած է Meta:--[[Մասնակից:Azniv Stepanian|Azniv Stepanian]] ([[Մասնակցի քննարկում:Azniv Stepanian|քննարկում]]) 07:28, 12 Նոյեմբեր 2019 (UTC)}}
Յարգելի՛ խմբագիրներ,

Իբրեւ փորձառու վարիչ, դարձեալկը դիմեմ Արեւմտահայերէն Ուիքիփետիայի էջին համակարգող ընտրուելու խնդրանքով։

Կրկին, Արեւմտահայերէն Ուիքիփետիայի հարթակը բարեկարգելու, վերահսկելու եւ այլ աշխատանքներ կատարելու համար ես պէտք ունիմ ձեր քուէներուն։

Հետեւաբար, կը ներկայացնեմ թեկնածութիւնս՝ կրկին ստանձնելու այս աշխատանքը։

Իրբեւ հարթակին համակարգող իմ ընտրութիւնս պէտք է կատարուի Ուիքի համայնքին քուէարկութեամբ։

Կը խնդրեմ, որ մասնակցիք քուէարկութեան։

Քուէարկութեան տեւողութիւնը 1 շաբաթ է։--[[Մասնակից:Azniv Stepanian|Azniv Stepanian]] ([[Մասնակցի քննարկում:Azniv Stepanian|քննարկում]]) 10:20, 4 Նոյեմբեր 2019 (UTC)

=== Քուէարկութիւն ===
* {{Կողմ}}
# {{Կողմ}}--[[Մասնակից:Betty Kilerjian|Betty Kilerjian]] ([[Մասնակցի քննարկում:Betty Kilerjian|քննարկում]]) 10:38, 4 Նոյեմբեր 2019 (UTC)
# {{Կողմ}}----[[Մասնակից:HoMen|HoMen]] ([[Մասնակցի քննարկում:HoMen|քննարկում]]) 10:44, 4 Նոյեմբեր 2019 (UTC)
#{{Կողմ}}--[[Մասնակից:Սեւան Դանիէլեան Մկրեան|Սեւան Դանիէլեան Մկրեան]] ([[Մասնակցի քննարկում:Սեւան Դանիէլեան Մկրեան|քննարկում]]) 13:43, 5 Նոյեմբեր 2019 (UTC)|[[Մասնակից:Սեւան Դանիէլեան Մկրեան|Սեւան Դանիէլեան Մկրեան]] ([[Մասնակցի քննարկում:Սեւան Դանիէլեան Մկրեան|քննարկում]]) 13:43, 5 Նոյեմբեր 2019 (UTC)
#{{Կողմ}}: --[[Մասնակից:GeoO|GeoO]] ([[Մասնակցի քննարկում:GeoO|քննարկում]]) 14:47, 7 Նոյեմբեր 2019 (UTC)
#{{Կողմ}}:--[[User:Beko|&lt;font face=&quot;Comic Sans MS&quot; color=&quot;black&quot;&gt;'''Beko'''&lt;/font&gt;]][[User talk:Beko|&lt;sup&gt;&lt;span style=&quot;color:blue;cursor:help&quot;&gt;Քննարկում&lt;/span&gt;&lt;/sup&gt;]] 06:16, 8 Նոյեմբեր 2019 (UTC)
#{{Կողմ}} --[[Մասնակից:Armenmir|Armenmir]] ([[Մասնակցի քննարկում:Armenmir|քննարկում]]) 17:26, 8 Նոյեմբեր 2019 (UTC)
#{{Կողմ}} - [[Մասնակից:Kareyac|Kareyac]] ([[Մասնակցի քննարկում:Kareyac|քննարկում]]) 07:38, 11 Նոյեմբեր 2019 (UTC)
#{{Կողմ}}--[[Մասնակից:Bea Panossian|Bea Panossian]] ([[Մասնակցի քննարկում:Bea Panossian|քննարկում]]) 09:06, 11 Նոյեմբեր 2019 (UTC)
# {{Կողմ}}--[[Մասնակից:Marina Boghigian|Marina Boghigian]] ([[Մասնակցի քննարկում:Marina Boghigian|քննարկում]]) 16:03, 11 Նոյեմբեր 2019 (UTC)
* {{Դէմ}} 
* {{Ձեռնպահ}}
{{ՔՎ}}
== Սեւագրութիւն ==
{{Քննարկման փակում|Դիմումը հաստատուած է:--[[Մասնակից:Azniv Stepanian|Azniv Stepanian]] ([[Մասնակցի քննարկում:Azniv Stepanian|քննարկում]]) 06:28, 11 Դեկտեմբեր 2019 (UTC)}}
Յարգելի՛ խմբագիրներ,

Ուիքիփետիայի միւս լեզուներուն օրինակին հետեւելով, կ'առաջարկեմ մենք եւս ունենանք «Սեւագրութիւն» բաժինը։

«Սեւագրութիւն» բաժինը գործնական է այն առումով, որ այնտեղ կարելի է յօդուածը խմբագրել ու պատրաստել, ապա տեղադրել հարթակին մէջ։

Հետեւաբար, կը ներկայացնեմ առաջարկս ու կը խնդրեմ, որ մասնակցիք քուէարկութեան։

Քուէարկութեան տեւողութիւնը 1 շաբաթ է։--[[Մասնակից:Azniv Stepanian|Azniv Stepanian]] ([[Մասնակցի քննարկում:Azniv Stepanian|քննարկում]]) 17:03, 2 Դեկտեմբեր 2019 (UTC)

=== Քուէարկութիւն ===
* {{Կողմ}}
# {{Կողմ}}, --[[Մասնակից:Betty Kilerjian|Betty Kilerjian]] ([[Մասնակցի քննարկում:Betty Kilerjian|քննարկում]]) 17:31, 2 Դեկտեմբեր 2019 (UTC)
# {{Կողմ}},--[[Մասնակից:HoMen|HoMen]] ([[Մասնակցի քննարկում:HoMen|քննարկում]]) 19:34, 2 Դեկտեմբեր 2019 (UTC)}}
# {{Կողմ}},--[[Մասնակից:Marina Boghigian|Marina Boghigian]] ([[Մասնակցի քննարկում:Marina Boghigian|քննարկում]]) 19:48, 2 Դեկտեմբեր 2019 (UTC)
# {{Կողմ}},--[[Մասնակից:Bea Panossian|Bea Panossian]]
# {{Կողմ}}, --[[Մասնակից:Galy02|Galy02]] ([[Մասնակցի քննարկում:Galy02|քննարկում]]) 13:26, 9 Դեկտեմբեր 2019 (UTC)
# {{Կողմ}}, --[[Մասնակից:Werldwayd|Werldwayd]] ([[Մասնակցի քննարկում:Werldwayd|քննարկում]]) 07:05, 10 Դեկտեմբեր 2019 (UTC)
#{{Կողմ}}, --[[Մասնակից:Սեւան Դանիէլեան Մկրեան|Սեւան Դանիէլեան Մկրեան]] ([[Մասնակիցի քննարկում:Սեւան Դանիէլեան Մկրեան|քննարկում]]) 17:50, 10 Դեկտեմբեր 2019 (UTC) 
#{{Կողմ}}, -- --[[Մասնակից:AliagM|AliagM]] ([[Մասնակցի քննարկում:AliagM|քննարկում]]) 18:09, 10 Դեկտեմբեր 2019 (UTC) 
* {{Դէմ}} 
* {{Ձեռնպահ}}
{{ՔՎ}}

== Թեքնիկական hամակարգողի թեկնածութիւն․ Kareyac ==
Յարգելի՛ համայնք,

Իբրեւ Արեւմտահայերէն Ուիքիփետիայի եւ այլ նախագծերի (Ուիքիտուեալներ, Ուիքիպահեստ, հայերէն եւ այլ լեզուների ուիքիներ) թեքնիկական ասպարէզի ծանօթ խմբագիր, թեքնիկական հարցերը կարգաւորելու համար կրկին կը ներկայացնեմ թեկնածութիւնս։ Կը դիմեմ ձեզի քուէարկել։ Քուէարկութեան տեւողութիւնը 1 շաբաթ է։ - [[Մասնակից:Kareyac|Kareyac]] ([[Մասնակցի քննարկում:Kareyac|քննարկում]]) 22:48, 28 Դեկտեմբեր 2019 (UTC)

=== Քուէարկութիւն ===
{{Քննարկման փակում}}
* {{Կողմ}}
# {{Կողմ}} -- [[Մասնակից:Werldwayd|Werldwayd]] ([[Մասնակցի քննարկում:Werldwayd|քննարկում]]) 00:43, 29 Դեկտեմբեր 2019 (UTC) - Անշուշտ։
# {{Կողմ}} --[[Մասնակից:Ավետիսյան91|Ավետիսյան91]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ավետիսյան91|քննարկում]]) 05:11, 29 Դեկտեմբեր 2019 (UTC)
# {{Կողմ}}։ --[[Մասնակից:23artashes|23artashes]] ([[Մասնակցի քննարկում:23artashes|քննարկում]]) 09:02, 29 Դեկտեմբեր 2019 (UTC)
# {{Կողմ}}։ Չնայած ես շատ քիչ եմ խմբագրում Արեւմտահայերեն Ուիքիփետիայում, բայց քանի որ Կարեյեցի հսկայական ներդրումն այնքան ակնհայտ է, որ չեմ կարող չմասնակցել քվեարկությանը, միանշանակ կողմ եմ։ -[[Մասնակից:Gardmanahay|Gardmanahay]] ([[Մասնակցի քննարկում:Gardmanahay|քննարկում]]) 13:24, 29 Դեկտեմբեր 2019 (UTC)
# {{Կողմ}}։ --[[Մասնակից:Betty Kilerjian|Betty Kilerjian]] ([[Մասնակցի քննարկում:Betty Kilerjian|քննարկում]]) 18:28, 30 Դեկտեմբեր 2019 (UTC)
# {{Կողմ}}: --[[Մասնակից:Galy02|Galy02]] ([[Մասնակցի քննարկում:Galy02|քննարկում]]) 18:56, 1 Յունուար 2020 (UTC)
# {{Կողմ}} - [[Մասնակից:Karekin Ash|Karekin Ash]] ([[Մասնակցի քննարկում:Karekin Ash|քննարկում]]) 19:32, 2 Յունուար 2020 (UTC)
# {{Կողմ}}--[[Մասնակից:Bilgemagma|Bilgemagma]] ([[Մասնակցի քննարկում:Bilgemagma|քննարկում]]) 18:42, 3 Յունուար 2020 (UTC)
# {{Կողմ}}----[[Մասնակից:Chukovsky|Chukovsky]] ([[Մասնակցի քննարկում:Chukovsky|քննարկում]]) 13:03, 4 Յունուար 2020 (UTC)
* {{Դէմ}}
* {{Ձեռնպահ}}
{{ՔՎ}}

== Կոչ համայնքին ==
@ [[Մասնակից:Bea Panossian|Bea Panossian]], [[Մասնակից:Werldwayd|Werldwayd]], [[Մասնակից:Betty Kilerjian|Betty Kilerjian]], [[Մասնակից:Marina Boghigian|Marina Boghigian]], [[Մասնակից:Galy02|Galy02]], [[Մասնակից:HoMen|HoMen]], [[Մասնակից:HoMen|HoMen]], [[Մասնակից:Շաքէ Մանկասարեան|Շաքէ Մանկասարեան]], [[Մասնակից:Sylvia Seraydarian 5|Sylvia Seraydarian 5]], [[Մասնակից:Irenyan|Irenyan]], [[Մասնակից:AliagM|AliagM]]։

Ես ունիմ նամակ իմ &quot;լեզուական եւ շարահիւսական սխալներուն&quot; մասին, &quot;... շատ կ'ըլլան, դժուար է նշելը&quot;, չունիմ գոնե մէկ օրինակ։ Կը խնդրեմ ուղղելու համար գրել իմ քննարկան էջ կամ յոդվածի քննարկման էջ։ Կը խնդրեմ նշել ճիշտ գրելու աղբիւր։ Խօսքը յոդվածներու, կաղապարներու, ստորոգութիւններու մասին է։

Իմ մեքենայիկի աշխատանքի մասին կը խնդրեմ գրել մեքենայիկի քննարկման էջ [[Մասնակցի քննարկում:KareyacBot]]։

Խնդրանք՝ թարգմանել Կաղապար:Մասնակից/Ուղղեք, Վիքիպեդիա:Հինգ սյուներ եւ Վիքիպեդիա:Վստահելի աղբյուրներ ([https://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%B3%D5%AC%D5%AD%D5%A1%D5%BE%D5%B8%D6%80_%D5%A7%D5%BB hyWP] - արեւմտահայերէն տարբերակ)։

Շնորհակալութիւն։

- [[Մասնակից:Kareyac|Kareyac]] ([[Մասնակցի քննարկում:Kareyac|քննարկում]]) 16:14, 22 Յունուար 2020 (UTC)

== ծնածներ թե՞ ծնունդներ ==
Բարեւ Ձեզ, հարգելի խմբագիրներ։ Ներողություն եմ խնդրում իմ արեւելահայերենի համար (ես չեմ կարողանում ճիշտ արեւմտահայերեն գրել, դեռ։()։ [[:Ստորոգութիւն:Անձինք ըստ իրենց ծննդեան օրուան]]ում ունենք եւ՛ «22 Յունիսի ծնածներ» եւ՛ «22 Յունիսի ծնունդներ»։ Ու սա միակը չէ, գրեթե բոլոր ամսաթվերի դեպքում նման խնդիր կա։ Կասե՞ք ճիշտ տարբերակը որն է, որպեսզի համապատասխան փոփոխությունները անեմ [[Մոդուլ:Wikidata/date|մոդուլում]]։ --[[Մասնակից:ԱշոտՏՆՂ|ԱշոտՏՆՂ]] ([[Մասնակցի քննարկում:ԱշոտՏՆՂ|քննարկում]]) 14:49, 17 Յուլիս 2020 (UTC)
:Բարեւ, [[Մասնակից:ԱշոտՏՆՂ|ԱշոտՏՆՂ]] ջան, տես Ուիքիփետիա:Զրուցարան#ծնածներ եւ մահացածներ / ծնունդներ եւ մահեր։ Կը խնդրեմ քուէարկել։ - [[Մասնակից:Kareyac|Kareyac]] ([[Մասնակցի քննարկում:Kareyac|քննարկում]]) 17:50, 21 Յուլիս 2020 (UTC)
::Վայ կներեք, ուշադիր չէի եղել։ --[[Մասնակից:ԱշոտՏՆՂ|ԱշոտՏՆՂ]] ([[Մասնակցի քննարկում:ԱշոտՏՆՂ|քննարկում]]) 15:18, 22 Յուլիս 2020 (UTC)

== Ահրաժեշտ Ստորոգութիւն ==

Բարեւ Ձեզ։ [[Մասնակից:ԱշոտՏՆՂ/Սեւագրութիւն]] էջում կարող եք գտնել ստորոգութիւններ, որոնք բացակայում են (կամ ստորոգութիւնը կա, բայց հոդվածները ավելացված չեն այդ ստորոգութիւունում)։ Ստեղծելուց հետո հոդվածները կարող եք գտնել [https://mormegil.toolforge.org/catcompleter/ catcompleter] գործիքով։ Ես չեմ կարող ճիշտ ստեղծել, բայց եթե Դուք ստեղծեք, կարող եմ օգտնել հոդվածներում ավելացնելու գործում։ --[[Մասնակից:ԱշոտՏՆՂ|ԱշոտՏՆՂ]] ([[Մասնակցի քննարկում:ԱշոտՏՆՂ|քննարկում]]) 16:46, 17 Յուլիս 2020 (UTC)
:Բարեւ, [[Մասնակից:ԱշոտՏՆՂ|ԱշոտՏՆՂ]] ջան, շնորհակալութիւն։ Յարգելի համայնք կա նաեւ [https://hyw.wikipedia.org/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D4%B1%D5%B6%D5%B0%D6%80%D5%A1%D5%AA%D5%A5%D5%B7%D5%BF%D5%AF%D5%A1%D5%BF%D5%A5%D5%A3%D5%B8%D6%80%D5%AB%D5%A1%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8 Անհրաժեշտ ստորոգութիւններ] եւ [https://hyw.wikipedia.org/wiki/%D5%8D%D5%BA%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%B2:%D5%89%D5%A4%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D6%80%D5%A3%D5%BE%D5%A1%D5%AE%D5%A7%D5%BB%D5%A5%D6%80%D5%A8 Առանց ստորոգութիւններու էջեր]։ - [[Մասնակից:Kareyac|Kareyac]] ([[Մասնակցի քննարկում:Kareyac|քննարկում]]) 17:54, 21 Յուլիս 2020 (UTC)

== Վարիչ դառնալու թեկնածութեան առաջարկ․ Շահէն ==
{{Քննարկման փակում|Դարձած է վարիչ:--[[Մասնակից:Azniv Stepanian|Azniv Stepanian]] ([[Մասնակցի քննարկում:Azniv Stepanian|քննարկում]]) 12:20, 2 Դեկտեմբեր 2020 (UTC)}}
Յարգելի՛ խմբագիրներ, 

Բոլորս ալ քաջածանօթ ենք, որ Արեւմտահայերէն Ուիքիփետիայի հարթակը բարեկարգելու եւ վերահսկելու համար, աւելի շատ թիւով փորձառու մասնակիցներու եւ վարիչներու պէտք ունինք։ Ուստի կը դիմեմ ձեզի եւ կ'առաջարկեմ մասնակից [[Մասնակից:Շահէն|Շահէնին]] Արեւմտահայերէն Ուիքիփետիայի էջին վարիչ դառնալու թեկնածութիւնը։ Իսկ վարիչ դառնալու առաջարկը ներեկայացնելու համար Ուիքի համայնքին քուէարկութեան պէտք ունինք։

Հետեւաբար, իրբեւ հարթակի վարիչ, կը խնդրեմ մասնակցիք քուէարկութեան, որպէսզի ունենանք հարթակին աշխատանքները կարգաւորող եւս մէկ վարիչ։

Ձեր ուշադրութեան կը յանձնեմ, որ մասնակիցը իր քննարկման էջին մէջ [[Մասնակցի_քննարկում:Շահէն#Վարիչ դառնալու առաջարկ|ընդառաջացած է առաջարկիս]]։

Քուէարկութեան տեւողութիւնը 1 շաբաթ է։--[[Մասնակից:Azniv Stepanian|Azniv Stepanian]] ([[Մասնակցի քննարկում:Azniv Stepanian|քննարկում]]) 14:42, 23 Նոյեմբեր 2020 (UTC)

=== Քուէարկութիւն ===
; Կողմ
# {{կողմ}}, --[[Մասնակից:Betty Kilerjian|Betty Kilerjian]] ([[Մասնակցի քննարկում:Betty Kilerjian|քննարկում]]) 16:05, 23 Նոյեմբեր 2020 (UTC)
#{{կողմ}},--[[Մասնակից:HoMen|HoMen]] ([[Մասնակցի քննարկում:HoMen|քննարկում]]) 16:10, 23 Նոյեմբեր 2020 (UTC)
# {{կողմ}}, --[[Մասնակից:Ալիսիա|Ալիսիա Իշխանեան]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ալիսիա|քննարկում]]) --[[Մասնակից:Ալիսիա|Ալիսիա]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ալիսիա|քննարկում]]) 18:15, 23 Նոյեմբեր 2020 (UTC)
#{{կողմ}},--[[Մասնակից:Սեւան Դանիէլեան Մկրեան|Սեւան Դանիէլեան Մկրեան]] ([[Մասնակցի քննարկում:Սեւան Դանիէլեան Մկրեան|քննարկում]]) 18:30, 23 Նոյեմբեր 2020 (UTC) 
# {{կողմ}}, --[[Մասնակից:Ասատուր Պասմաճեան|Ասատուր Պասմաճեան]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ասատուր Պասմաճեան|քննարկում]])
#{{կողմ}},--[[Մասնակից:AliagM|AliagM]] ([[Մասնակցի քննարկում:AliagM|քննարկում]]) 17:35, 25 Նոյեմբեր 2020 (UTC)
#{{կողմ}},--[[Մասնակից:Aram Terterian|Aram Terterian]] ([[Մասնակցի քննարկում:Aram Terterian|քննարկում]]) 8:55, 26 Նոյեմբեր 2020 (UTC)
# {{կողմ}}, --[[Մասնակից:Galy02|Galy02]] ([[Մասնակցի քննարկում:Galy02|քննարկում]]) 11:09, 28 Նոյեմբեր 2020 (UTC)
#{{կողմ}},--[[Մասնակից:Marina Boghigian|Marina Boghigian]] ([[Մասնակցի քննարկում:Marina Boghigian|քննարկում]]) 09:30, 30 Նոյեմբեր 2020 (UTC)

; Դէմ 

;Ձեռնպահ
{{ՔՎ}}

== Wiki Loves Folklore 2021 is back! ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;

{{int:please-translate}}

[[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|150px|frameless]]
You are humbly invited to participate in the '''[[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2021|Wiki Loves Folklore 2021]]''' an international photography contest organized on Wikimedia Commons to document folklore and intangible cultural heritage from different regions, including, folk creative activities and many more. It is held every year from the 1st till the 28th of February.

You can help in enriching the folklore documentation on Commons from your region by taking photos, audios, videos, and [https://commons.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:UploadWizard&amp;campaign=wlf_2021 submitting] them in this commons contest.

Please support us in translating the [[:c:Commons: Wiki Loves Folklore 2021|project page]] and a [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:Translate?group=Centralnotice-tgroup-wikiloveslove2020&amp;language=en&amp;filter=%21translated&amp;action=translate|one-line banner message] to help us spread the word in your native language.

'''Kind regards,'''

'''Wiki loves Folklore International Team'''

[[Մասնակից:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Մասնակցի քննարկում:MediaWiki message delivery|քննարկում]]) 13:25, 6 Փետրուար 2021 (UTC)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Tiven2240@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Tiven2240/wll&amp;oldid=21073884 --&gt;

== Feminism &amp; Folklore 1 February - 31 March ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;

{{int:please-translate}}

Greetings! 

You are invited to participate in '''[[m:Feminism and Folklore 2021|Feminism and Folklore]] writing contest'''. This year Feminism and Folklore will focus on feminism, women's biographies and gender-focused topics for the project in league with Wiki Loves Folklore gender gap focus with folk culture theme on Wikipedia. folk activities, folk games, folk cuisine, folk wear, fairy tales, folk plays, folk arts, folk religion, mythology, etc.

You can help us in enriching the folklore documentation on Wikipedia from your region by creating or improving articles centered on folklore around the world, including, but not limited to folk festivals, folk dances, folk music, women and queer personalities in folklore, folk culture (folk artists, folk dancers, folk singers, folk musicians, folk game athletes, women in mythology, women warriors in folklore, witches and witch-hunting, fairy tales and more. You can contribute to new articles or translate from the list of [[:m:Feminism and Folklore 2021/List of Articles|suggested articles here]]. 

You can also support us in translating the [[m:Feminism and Folklore 2021|project page]] and help us spread the word in your native language. 

Learn more about the contest and prizes from our [[m:Feminism and Folklore 2021|project page]]. Thank you. 

Feminism and Folklore team,

[[m:User:Joy Agyepong|Joy Agyepong]] ([[m:User talk:Joy Agyepong|talk]]) 02:40, 16 Փետրուար 2021 (UTC)

&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Tiven2240@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery/Wikipedia&amp;oldid=20421065 --&gt;

== Վարիչ դառնալու թեկնածութեան առաջարկ․ Սեւան Դանիէլեան Մկրեան ==
{{Քննարկման փակում}}
Բարեւ բարե՜ւ, յուսամ բոլորդ լաւ էք սիրելիներ. վերջապէ՛ս ժամանակն է վարիչ մը եւս ունենալու:😃

Մասնակից [[Մասնակից:Սեւան Դանիէլեան Մկրեան|Սեւանը]] ունի գրեթէ վեց տարուան փորձառութիւն Ուիքիի, մանաւանդ Արեւմտահայերէն Ուիքիփետիայի հարթակներուն մէջ: Մենք, իբրեւ Ուիքի համայնք, պէտք ունինք Սեւանին նման փորձառու վարիչներու, որոնք մօտէն ծանօթ են հանրագիտարանին առնչուող աշխատանքներուն: Ուստի, կ'ուզեմ ձեզի ներկայացնել մասնակից [[Մասնակից:Սեւան Դանիէլեան Մկրեան|Սեւան Դանիէլեան Մկրեանի]] վարիչ դառնալու թեկնածութիւնը: 💃

Որպէսզի մեր հարթակը ունենայ նոր վարիչ մը՝ կը խնդրեմ մասնակցիք այս քուէարկութեան եւ շուտով քուէարկէք: Կրնաք քուէարկել մինչեւ 24 Փետրուար, ժամը՝ 23:59 (Պէյրութի ժամով): --[[Մասնակից:Շահէն|Շահէն]] ([[Մասնակցի քննարկում:Շահէն|քննարկում]]) 23:30, 16 Փետրուար 2021 (UTC)

=== Քուէարկութիւն ===
; Կողմ
* {{Կողմ}} --[[Մասնակից:Շահէն|Շահէն]] ([[Մասնակցի քննարկում:Շահէն|քննարկում]]) 23:30, 16 Փետրուար 2021 (UTC)
* {{կողմ}}, [[Մասնակից:Սեւան Դանիէլեան Մկրեան|Սեւանը]] 5 տարի շարունակ անձնուէր մօտեցումով, բծախնդիր եւ տքնաջան աշխատանքով լաւագոյնս արդարացուցած է իր առաքելութիւնը, միշտ նեցուկ կանգնելով ոչ մէկ ճիգ խնայած է` հարթակը աւելի զարգացնելու համար։ Կը կարծեմ, որ նշեալները բաւարար երաշխիքներ են վարիչ դառնալու համար։--[[Մասնակից:Azniv Stepanian|Azniv Stepanian]] ([[Մասնակցի քննարկում:Azniv Stepanian|քննարկում]]) 12:53, 17 Փետրուար 2021 (UTC)
* {{Կողմ}} --[[Մասնակից:Ալիսիա|Ալիսիա]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ալիսիա|քննարկում]]) 13:02, 17 Փետրուար 2021 (UTC)
* {{Կողմ}} --[[Մասնակից:Galy02|Galy02]] ([[Մասնակցի քննարկում:Galy02|քննարկում]]) 18:47, 17 Փետրուար 2021 (UTC)
* {{Կողմ}} --[[Մասնակից:irenyan|irenyan]] ([[Մասնակցի քննարկում:irenyan|քննարկում]])
* {{Կողմ}} --[[Մասնակից:Marina Boghigian|Marina Boghigian]] ([[Մասնակցի քննարկում:Marina Boghigian|քննարկում]]) 08:59, 19 Փետրուար 2021 (UTC)
* {{Կողմ}}----[[Մասնակից:HoMen|HoMen]] ([[Մասնակցի քննարկում:HoMen|քննարկում]]) 17:27, 19 Փետրուար 2021 (UTC)
* {{Կողմ}} --[[Մասնակից:Betty Kilerjian|Betty Kilerjian]] ([[Մասնակցի քննարկում:Betty Kilerjian|քննարկում]]) 21:07, 19 Փետրուար 2021 (UTC) 
* {{Կողմ}} --[[Մասնակից:Ասատուր Պասմաճեան|Ասատուր Պասմաճեան]]

;{{Դէմ}}

;{{Ձեռնպահ}}
{{ՔՎ}}

== Proposal: Set two-letter project shortcuts as alias to project namespace globally ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
{{int:please-translate}}

Hello everyone,

I apologize for posting in English. I would like to inform everyone that I created a new global request for comment (GRFC) at Meta Wiki, which may affect your project: [[:m:Requests for comment/Set short project namespace aliases by default globally]].

In this GRFC, I propose that two-project shortcuts for project names will become a default alias for the project namespace. For instance, on all Wikipedias, WP will be an alias to the Wikipedia: namespace (and similar for other projects). Full list is available in the GRFC.

This is already the case for Wikivoyages, and many individual projects asked for this alias to be implemented. I believe this makes it easier to access the materials in the project namespace, as well as creating shortcuts like &lt;tt&gt;WP:NPOV&lt;/tt&gt;, as well as helps new projects to use this feature, without having to figure out how to request site configuration changes first.

As far as I can see, {{SITENAME}} currently does not have such an alias set. This means that such an alias will be set for you, if the GRFC is accepted by the global community.

I would like to ask all community members to participate in the request for comment at Meta-Wiki, see [[:m:Requests for comment/Set short project namespace aliases by default globally]].

Please feel free to [[:m:User talk:Martin Urbanec|ask me]] if you have any questions about this proposal.

Best regards,&lt;br /&gt;
--[[:m:User:Martin Urbanec|Martin Urbanec]] ([[:m:User talk:Martin Urbanec|talk]]) 14:12, 18 Փետրուար 2021 (UTC)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Martin Urbanec@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Martin_Urbanec/MassMessage&amp;oldid=21125035 --&gt;

== Azniv Stepanian - Two-Factor Authentication ==

Սիրելի Արեւմտահայերէն Ուիքիի համայնք, 

Azniv Stepanian մասնակիցը իր մասնակցային հաշիւի [https://meta.wikimedia.org/wiki/Help:Two-factor_authentication two-factor authentication-ը] արտօնած է, սակայն իր scratch code-ը այլեւս չունի, որովհետեւ իր հին իմակի հասցէին նամակատուփին մէջն է: Հետեւաբար, եթէ անձամբ կը ճանչնաք Azniv Stepanian մասնակիցը, կը խնդրեմ այս քննարկման տակ ստորագրէք, որպէսզի մեթայի դրութեամբ փորձենք վերականգնել իր մասնակցային հաշիւը ջնջելով two-factor authentication-ի վերահաստատման ձեւը: --[[Մասնակից:Շահէն|Շահէն]] ([[Մասնակցի քննարկում:Շահէն|քննարկում]]) 09:02, 16 Մարտ 2021 (UTC)

* --[[Մասնակից:Շահէն|Շահէն]] ([[Մասնակցի քննարկում:Շահէն|քննարկում]]) 09:16, 16 Մարտ 2021 (UTC)

*--[[Մասնակից:Betty Kilerjian|Betty Kilerjian]] ([[Մասնակցի քննարկում:Betty Kilerjian|քննարկում]]) 09:19, 16 Մարտ 2021 (UTC)

* --[[Մասնակից:Ալիսիա|Ալիսիա]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ալիսիա|քննարկում]]) 09:22, 16 Մարտ 2021 (UTC)
*--[[Մասնակից:Irenyan|Irenyan]] ([[Մասնակցի քննարկում:Irenyan|քննարկում]]) 09:33, 16 Մարտ 2021 (UTC)
* --[[Մասնակից:Galy02|Galy02]] ([[Մասնակցի քննարկում:Galy02|քննարկում]]) 09:42, 16 Մարտ 2021 (UTC)
*--[[Մասնակից:Marina Boghigian|Marina Boghigian]] ([[Մասնակցի քննարկում:Marina Boghigian|քննարկում]]) 10:07, 16 Մարտ 2021 (UTC)
* --[[User:Beko|&lt;font face=&quot;Comic Sans MS&quot; color=&quot;black&quot;&gt;'''Beko'''&lt;/font&gt;]][[User talk:Beko|&lt;sup&gt;&lt;span style=&quot;color:blue;cursor:help&quot;&gt;Քննարկում&lt;/span&gt;&lt;/sup&gt;]] 10:14, 16 Մարտ 2021 (UTC)
*--[[Մասնակից:Armenmir|Armenmir]] ([[Մասնակցի քննարկում:Armenmir|քննարկում]]) 10:17, 16 Մարտ 2021 (UTC)
*--[[Մասնակից:HoMen|HoMen]] ([[Մասնակցի քննարկում:HoMen|քննարկում]]) 11:41, 16 Մարտ 2021 (UTC)
*--[[Մասնակից:Սեւան Դանիէլեան Մկրեան|Սեւան Դանիէլեան Մկրեան]] ([[Մասնակցի քննարկում:Սեւան Դանիէլեան Մկրեան|քննարկում]]) 12:42, 16 Մարտ 2021 (UTC) 
*—Ասատուր Պասմաճեան [[Մասնակից:Ասատուր Պասմաճեան|Ասատուր Պասմաճեան]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ասատուր Պասմաճեան|քննարկում]]) 16:45, 16 Մարտ 2021 (UTC)
* --[[Մասնակից:GeoO|GeoO]] ([[Մասնակցի քննարկում:GeoO|քննարկում]]) 16:47, 16 Մարտ 2021 (UTC)
* --[[Մասնակից:Dav Sargsyan|Dav Sargsyan]] ([[Մասնակցի քննարկում:Dav Sargsyan|քննարկում]]) 18:53, 17 Մարտ 2021 (UTC)

== #WPWP Նախագիծ 2021 ==
{{Քննարկման փակում}}
Բարեւ, բարե՜ւ 💃🏽

Ինչպէս տեղեակ էք, Արեւմտահայերէն Ուիքիի խմբակը հրաւիրուած եւ արձանագրուած է մասնակցելու միջազգային Wikipedia Pages Wanting Photos 2021 նախագիծին, որուն կրնաք դուք ալ դիւրութեամբ մասնակցիլ:

Նախագիծը կը սկսի 10 Յուլիսին եւ կ'աւարտի 31 Օգոստոսին:

Նախագիծին նպատակն է Ուիքիպահեստէն նկարներ աւելցնել այն յօդուածներուն մէջ, որոնք նկար չունին: Չմոռնա՛նք, երբ նկար աւելցնենք որեւէ մէկ յօդուածի մէջ, խմբագրման ամփոփումին մէջ #WPWP դնենք (անպայման):

Փափաքողներէն կը խնդրենք հաստատել իրենց մասնակցութիւնը այս քննարկման տակ քուէարկելով: 👍🏽💃🏽 --[[Մասնակից:Շահէն|Շահէն]] ([[Մասնակցի քննարկում:Շահէն|քննարկում]]) 13:39, 14 Յունիս 2021 (UTC)

=== Քուէարկութիւն ===
; Կողմ
* {{Կողմ}} --[[Մասնակից:Azniv Stepanian|Azniv Stepanian]] ([[Մասնակցի քննարկում:Azniv Stepanian|քննարկում]]) 13:41, 14 Յունիս 2021 (UTC)
* {{Կողմ}} --[[Մասնակից:Betty Kilerjian|Betty Kilerjian]] ([[Մասնակցի քննարկում:Betty Kilerjian|քննարկում]]) 14:04, 14 Յունիս 2021 (UTC)
* {{Կողմ}} --[[Մասնակից:Galy02|Galy02]] ([[Մասնակցի քննարկում:Galy02|քննարկում]]) 14:19, 14 Յունիս 2021 (UTC)
* {{Կողմ}} --[[Մասնակից:L0l1g2|L0l1g2]] ([[Մասնակցի քննարկում:L0l1g2|քննարկում]])
* {{Կողմ}} -[[Մասնակից:Ալիսիա|Ալիսիա]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ալիսիա|քննարկում]])
* {{Կողմ}} ---[[Մասնակից:HoMen|HoMen]] ([[Մասնակցի քննարկում:HoMen|քննարկում]]) 14:46, 14 Յունիս 2021 (UTC)
* {{Կողմ}} --[[Մասնակից:Marina Boghigian|Marina Boghigian]] ([[Մասնակցի քննարկում:Marina Boghigian|քննարկում]]) 15:29, 14 Յունիս 2021 (UTC)
* {{Կողմ}} --[[Մասնակից:Irenyan|Irenyan]] ([[Մասնակցի քննարկում:Irenyan|քննարկում]]) 16:04, 14 Յունիս 2021 (UTC)
* {{Կողմ}} ----[[Մասնակից:Սեւան Դանիէլեան Մկրեան|Սեւան Դանիէլեան Մկրեան]] ([[Մասնակցի քննարկում:Սեւան Դանիէլեան Մկրեան|քննարկում]]) 16:06, 14 Յունիս 2021 (UTC)
* {{Կողմ}} --[[Մասնակից:AliagM|AliagM]] ([[Մասնակցի քննարկում:AliagM|քննարկում]]) 16:13, 14 Յունիս 2021 (UTC)
; Կողմ
* {{Դէմ}}

; Ձեռնպահ
* {{Ձեռնպահ}}
{{ՔՎ}}

== AznivBot Մեքենայիկի Առաջարկ ==
{{Քննարկման փակում|Դիմումը հաստատուած է:--[[Մասնակից:Azniv Stepanian|Azniv Stepanian]] ([[Մասնակցի քննարկում:Azniv Stepanian|քննարկում]]) 14:09, 27 Սեպտեմբեր 2021 (UTC)}}
Յարգելի խմբագիրներ, Արեւմտահայերէն Ուիքիի վարիչները մեքենայիկներ չունին, որ կը դժուարացնէ Ուիքի յօդուածներուն մէջ ընդհանրացուած սխալներու սրբագրութիւնը. հետեւաբար, կ'առաջարկեմ վարիչ [[Մասնակից:Azniv Stepanian|Azniv Stepanian]]-ի նորաստեղծ [[Մասնակից:AznivBot|AznivBot]] հաշիւը դառնայ Արեւմտահայերէն Ուիքիի առաջին վարչական մեքենայիկը:

Որպէսզի մեր հարթակը ունենայ նոր վարչական մեքենայիկ մը՝ կը խնդրեմ մասնակցիք այս քուէարկութեան եւ շուտով քուէարկէք: Կրնաք քուէարկել մինչեւ 16 Սեպտեմբեր, ժամը՝ 23:59 (Պէյրութի ժամով): --[[Մասնակից:Շահէն|Շահէն]] ([[Մասնակցի քննարկում:Շահէն|քննարկում]]) 10:07, 13 Սեպտեմբեր 2021 (UTC)

=== Քուէրակութիւն ===
; {{Կողմ}}
* {{Կողմ}} --[[Մասնակից:Շահէն|Շահէն]] ([[Մասնակցի քննարկում:Շահէն|քննարկում]]) 10:11, 13 Սեպտեմբեր 2021 (UTC)
* {{Կողմ}}--[[Մասնակից:Սեւան Դանիէլեան Մկրեան|Սեւան Դանիէլեան Մկրեան]] ([[Մասնակցի քննարկում:Սեւան Դանիէլեան Մկրեան|քննարկում]]) 12:37, 14 Սեպտեմբեր 2021 (UTC)
* {{Կողմ}}--[[Մասնակից:AliagM|AliagM]] ([[Մասնակցի քննարկում:AliagM|քննարկում]]) 12:42, 14 Սեպտեմբեր 2021 (UTC)
* {{Կողմ}} --[[Մասնակից:HoMen|HoMen]] ([[Մասնակցի քննարկում:HoMen|քննարկում]]) 14:50, 14 Սեպտեմբեր 2021 (UTC)
* {{Կողմ}}--[[Մասնակից:Betty Kilerjian|Betty Kilerjian]] ([[Մասնակցի քննարկում:Betty Kilerjian|քննարկում]]) 14:59, 15 Սեպտեմբեր 2021 (UTC)
* {{Կողմ}}--[[Մասնակից:Irenyan|Irenyan]] ([[Մասնակցի քննարկում:Irenyan|քննարկում]]) 15:26, 15 Սեպտեմբեր 2021 (UTC)
* {{Կողմ}}--[[Մասնակից:Marina Boghigian|Marina Boghigian]] ([[Մասնակցի քննարկում:Marina Boghigian|քննարկում]]) 17:43, 15 Սեպտեմբեր 2021 (UTC)

; {{Ձեռնպահ}}
; {{Դէմ}}

{{ՔՎ}}

== Wiki Loves Folklore is back! ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;

{{int:please-translate}}

[[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|150px|frameless]]
You are humbly invited to participate in the '''[[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022|Wiki Loves Folklore 2022]]''' an international photography contest organized on Wikimedia Commons to document folklore and intangible cultural heritage from different regions, including, folk creative activities and many more. It is held every year from the '''1st till the 28th''' of February.

You can help in enriching the folklore documentation on Commons from your region by taking photos, audios, videos, and [https://commons.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:UploadWizard&amp;campaign=wlf_2022 submitting] them in this commons contest.

You can also [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022/Organize|organize a local contest]] in your country and support us in translating the [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022/Translations|project pages]] to help us spread the word in your native language.

Feel free to contact us on our [[:c:Commons talk:Wiki Loves Folklore 2022|project Talk page]] if you need any assistance. 

'''Kind regards,'''

'''Wiki loves Folklore International Team'''

--[[Մասնակից:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Մասնակցի քննարկում:MediaWiki message delivery|քննարկում]]) 13:15, 9 Յունուար 2022 (UTC)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Tiven2240@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Tiven2240/wlf&amp;oldid=22560402 --&gt;

== Subscribe to the This Month in Education newsletter - learn from others and share your stories ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
Dear community members, 

Greetings from the EWOC Newsletter team and the education team at Wikimedia Foundation. We are very excited to share that we on tenth years of Education Newsletter ([[m:Education/News|This Month in Education]]) invite you to join us by [[m:Global message delivery/Targets/This Month in Education|subscribing to the newsletter on your talk page]] or by [[m:Education/News/Newsroom|sharing your activities in the upcoming newsletters]]. The Wikimedia Education newsletter is a monthly newsletter that collects articles written by community members using Wikimedia projects in education around the world, and it is published by the EWOC Newsletter team in collaboration with the Education team. These stories can bring you new ideas to try, valuable insights about the success and challenges of our community members in running education programs in their context. 

If your affiliate/language project is developing its own education initiatives, please remember to take advantage of this newsletter to publish your stories with the wider movement that shares your passion for education. You can submit newsletter articles in your own language or submit bilingual articles for the education newsletter. For the month of January the deadline to submit articles is on the 20th January. We look forward to reading your stories.

Older versions of this newsletter can be found in the [[outreach:Education/Newsletter/Archives|complete archive]].

More information about the newsletter can be found at [[m:Education/News/Publication Guidelines|Education/Newsletter/About]].

For more information, please contact spatnaik{{@}}wikimedia.org.
------
&lt;div style=&quot;text-align: center;&quot;&gt;&lt;div style=&quot;margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;&quot;&gt;[[m:Education/Newsletter/About|About ''This Month in Education'']] · [[m:Global message delivery/Targets/This Month in Education|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]] · For the team: [[User:ZI Jony|&lt;span style=&quot;color:#8B0000&quot;&gt;'''ZI Jony'''&lt;/span&gt;]] [[User talk:ZI Jony|&lt;sup&gt;&lt;span style=&quot;color:Green&quot;&gt;&lt;i&gt;(Talk)&lt;/i&gt;&lt;/span&gt;&lt;/sup&gt;]], {{&lt;includeonly&gt;subst:&lt;/includeonly&gt;#time:l G:i, d F Y|}} (UTC)&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:ZI Jony@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:ZI_Jony/MassMessage/Awareness_of_Education_Newsletter/List_of_Village_Pumps&amp;oldid=21244129 --&gt;
:Thank you for informing us.--[[Մասնակից:Azniv Stepanian|Azniv Stepanian]] ([[Մասնակցի քննարկում:Azniv Stepanian|քննարկում]]) 11:22, 18 Յունուար 2022 (UTC)

== Վարիչ դառնալու թեկնածութեան առաջարկ․ Սեւան Դանիէլեան Մկրեան եւ Շահէն ==
{{Քննարկման փակում}}
Յարգելի՛ խմբագիրներ,

կը դիմեմ ձեզի եւ կ'առաջարկեմ մասնակից [[Մասնակից:Սեւան Դանիէլեան Մկրեան|Սեւան Դանիէլեան Մկրեանին]] եւ [[Մասնակից:Շահէն|Շահէնին]] Արեւմտահայերէն Ուիքիփետիայի էջին կրկին վարիչ դառնալու թեկնածութիւնը։ Ինչպէս գիտէք, վարիչ դառնալու առաջարկը ներեկայացնելու համար, Ուիքի համայնքին քուէարկութեան պէտք ունինք։

Հետեւաբար, իրբեւ հարթակի վարիչ, կը խնդրեմ մասնակցիք քուէարկութեան, որպէսզի կրկին ստանձնեն իրենց վարչական աշխատանքը։

Քուէարկութեան տեւողութիւնը 1 շաբաթ է։--[[Մասնակից:Azniv Stepanian|Azniv Stepanian]] ([[Մասնակցի քննարկում:Azniv Stepanian|քննարկում]]) 18:54, 10 Մարտ 2022 (UTC)

=== Քուէարկութիւն․ [[Մասնակից:Սեւան Դանիէլեան Մկրեան |Սեւան Դանիէլեան Մկրեան]]===

* {{Կողմ}}
# {{Կողմ}}, --[[Մասնակից:Azniv Stepanian|Azniv Stepanian]] ([[Մասնակցի քննարկում:Azniv Stepanian|քննարկում]]) 18:55, 10 Մարտ 2022 (UTC)
# {{Կողմ}}, --[[Մասնակից:Ալիսիա|Ալիսիա]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ալիսիա|քննարկում]]) 19:02, 10 Մարտ 2022 (UTC)
# {{Կողմ}}, --[[Մասնակից:L0l1g2|L0l1g2]] ([[Մասնակցի քննարկում:L0l1g2|քննարկում]]) 11:10, 11 Մարտ 2022 (UTC)
# {{Կողմ}}, --[[Մասնակից:HoMen|HoMen]] ([[Մասնակցի քննարկում:HoMen|քննարկում]]) 11:13, 11 Մարտ 2022 (UTC)
# {{Կողմ}},  --[[Մասնակից:AliagM|AliagM]] ([[Մասնակցի քննարկում:AliagM|քննարկում]]) 14:52, 11 Մարտ 2022 (UTC)
# {{Կողմ}},--[[Մասնակից:Marina Boghigian|Marina Boghigian]] ([[Մասնակցի քննարկում:Marina Boghigian|քննարկում]]) 20:25, 11 Մարտ 2022 (UTC)
# {{Կողմ}},--[[Մասնակից:Betty Kilerjian|Betty Kilerjian]] ([[Մասնակցի քննարկում:Betty Kilerjian|քննարկում]]) 09:16, 12 Մարտ 2022 (UTC)
# {{Կողմ}}, --[[Մասնակից:Շահէն|Շահէն]] ([[Մասնակցի քննարկում:Շահէն|քննարկում]]) 10:47, 12 Մարտ 2022 (UTC)
# {{Կողմ}},--[[Մասնակից:Irenyan|Irenyan]] ([[Մասնակցի քննարկում:Irenyan|քննարկում]]) 18:15, 14 Մարտ 2022 (UTC)
# {{Կողմ}},--[[Մասնակից:MouRouDou|MouRouDou]] ([[Մասնակցի քննարկում:MouRouDou|քննարկում]]) 18:47, 16 Մարտ 2022 (UTC)
# {{Կողմ}},--[[Մասնակից:NataliEkiz|NataliEkiz]] ([[Մասնակցի քննարկում:NataliEkiz|քննարկում]]) 18:52, 16 Մարտ 2022 (UTC)
* {{Դէմ}}
* {{Ձեռնպահ}}

=== Քուէարկութիւն․ [[Մասնակից:Շահէն|Շահէն]]===

* {{Կողմ}}
# {{Կողմ}}, --[[Մասնակից:Azniv Stepanian|Azniv Stepanian]] ([[Մասնակցի քննարկում:Azniv Stepanian|քննարկում]]) 18:55, 10 Մարտ 2022 (UTC)
# {{Կողմ}}, --[[Մասնակից:Ալիսիա|Ալիսիա]] ([[Մասնակցի քննարկում:Ալիսիա|քննարկում]]) 19:03, 10 Մարտ 2022 (UTC)
# {{Կողմ}}, --[[Մասնակից:L0l1g2|L0l1g2]] ([[Մասնակցի քննարկում:L0l1g2|քննարկում]]) 11:11, 11 Մարտ 2022 (UTC)
# {{Կողմ}}, --[[Մասնակից:HoMen|HoMen]] ([[Մասնակցի քննարկում:HoMen|քննարկում]]) 11:14, 11 Մարտ 2022 (UTC)
# {{Կողմ}}, --[[Մասնակից:AliagM|AliagM]] ([[Մասնակցի քննարկում:AliagM|քննարկում]]) 14:54, 11 Մարտ 2022 (UTC)
# {{Կողմ}},--[[Մասնակից:Սեւան Դանիէլեան Մկրեան|Սեւան Դանիէլեան Մկրեան]] ([[Մասնակցի քննարկում:Սեւան Դանիէլեան Մկրեան|քննարկում]]) 15:02, 11 Մարտ 2022 (UTC)
# {{Կողմ}},--[[Մասնակից:Marina Boghigian|Marina Boghigian]] ([[Մասնակցի քննարկում:Marina Boghigian|քննարկում]]) 20:26, 11 Մարտ 2022 (UTC)
# {{Կողմ}},--[[Մասնակից:Betty Kilerjian|Betty Kilerjian]] ([[Մասնակցի քննարկում:Betty Kilerjian|քննարկում]]) 09:17, 12 Մարտ 2022 (UTC)
# {{Կողմ}},--[[Մասնակից:Irenyan|Irenyan]] ([[Մասնակցի քննարկում:Irenyan|քննարկում]]) 18:15, 14 Մարտ 2022 (UTC)
# {{Կողմ}},--[[Մասնակից:MouRouDou|MouRouDou]] ([[Մասնակցի քննարկում:MouRouDou|քննարկում]]) 18:50, 16 Մարտ 2022 (UTC)
# {{Կողմ}},--[[Մասնակից:NataliEkiz|NataliEkiz]] ([[Մասնակցի քննարկում:NataliEkiz|քննարկում]]) 18:53, 16 Մարտ 2022 (UTC)
* {{Դէմ}}
* {{Ձեռնպահ}}
{{ՔՎ}}

== Feminism and Folklore 2022 ends soon ==

[[File:Feminism and Folklore 2022 logo.svg|right|frameless|250px]]
[[:m:Feminism and Folklore 2022|Feminism and Folklore 2022]] which is an international writing contest organized at Wikipedia ends soon that is on &lt;b&gt;31 March 2022 11:59 UTC&lt;/b&gt;. This is the last chance of the year to write about feminism, women biographies and gender-focused topics such as &lt;i&gt;folk festivals, folk dances, folk music, folk activities, folk games, folk cuisine, folk wear, fairy tales, folk plays, folk arts, folk religion, mythology, folk artists, folk dancers, folk singers, folk musicians, folk game athletes, women in mythology, women warriors in folklore, witches and witch hunting, fairy tales and more&lt;/i&gt;

Keep an eye on the project page for declaration of Winners. 

We look forward for your immense co-operation.

Thanks 
Wiki Loves Folklore international Team
[[Մասնակից:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Մասնակցի քննարկում:MediaWiki message delivery|քննարկում]]) 14:28, 26 Մարտ 2022 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Rockpeterson@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Rockpeterson/fnf&amp;oldid=23060054 --&gt;

== Վարիչ դառնալու թեկնածութեան առաջարկ․ HoMen ==
{{Քննարկման փակում|Դարձած է վարիչ:--[[Մասնակից:Azniv Stepanian|Azniv Stepanian]] ([[Մասնակցի քննարկում:Azniv Stepanian|քննարկում]]) 10:55, 16 Յունիս 2022 (UTC)}}
Յարգելի՛ խմբագիրներ,

Բոլորս ալ քաջածանօթ ենք, որ [[Մասնակից:HoMen|HoMen]]ը՝ իր գործուն աջակցութեամբ, բծախնդիր աշխատանքով եւ աշխուժ մասնակցութեամբ, անշահախնդիր գործունէութիւն կատարած է Արեւմտահայերէն Ուիքիփետիայի հարթակը բարեկարգելու եւ զարգազնելու համար։ Իսկ հարթակը աւելի շատ թիւով փորձառու մասնակիցներու եւ վարիչներու պէտք ունի։

Ուստի, կը դիմեմ ձեզի, առաջարկելով մասնակից [[Մասնակից:HoMen|HoMen]]ին Արեւմտահայերէն Ուիքիփետիայի հարթակին վարիչ դառնալու թեկնածութիւնը։ Իսկ վարիչ դառնալու առաջարկը ներեկայացնելու համար Ուիքի համայնքին քուէարկութեան պէտք ունինք։

Հետեւաբար, իրբեւ հարթակի վարիչ, կը խնդրեմ մասնակցիք քուէարկութեան, որպէսզի ունենանք հարթակին աշխատանքները կարգաւորող վարիչ մը եւս։

Նշեմ, որ ան ընդառաջացած է առաջարկիս։ Քուէարկութեան տեւողութիւնը 1 շաբաթ է։ --[[Մասնակից:Azniv Stepanian|Azniv Stepanian]] ([[Մասնակցի քննարկում:Azniv Stepanian|քննարկում]]) 06:11, 3 Յունիս 2022 (UTC)

=== Քուէարկութիւն ===
; Կողմ
# {{Կողմ}},--[[Մասնակից:Betty Kilerjian|Betty Kilerjian]] ([[Մասնակցի քննարկում:Betty Kilerjian|քննարկում]]) 09:46, 3 Յունիս 2022 (UTC)
# {{Կողմ}} --[[Մասնակից:Շահէն|Շահէն]] ([[Մասնակցի քննարկում:Շահէն|քննարկում]]) 10:58, 3 Յունիս 2022 (UTC)
# {{Կողմ}} --[[Մասնակից:NataliEkiz|NataliEkiz]] ([[Մասնակցի քննարկում:NataliEkiz|քննարկում]]) 17:12, 3 Յունիս 2022 (UTC)
# {{Կողմ}} --[[Մասնակից:MouRouDou|MouRouDou]] ([[Մասնակցի քննարկում:MouRouDou|քննարկում]]) 17:14, 3 Յունիս 2022 (UTC)
# {{Կողմ}} --[[Մասնակից:Anniezat1|Anniezat1]] ([[Մասնակցի քննարկում:Anniezat1|քննարկում]]) 17:18, 3 Յունիս 2022 (UTC)
# {{Կողմ}},--[[Մասնակից:Սեւան Դանիէլեան Մկրեան|Սեւան Դանիէլեան Մկրեան]] ([[Մասնակցի քննարկում:Սեւան Դանիէլեան Մկրեան|քննարկում]]) 03:10, 4 Յունիս 2022 (UTC)
# {{Կողմ}}, --[[Մասնակից:AliagM|AliagM]] ([[Մասնակցի քննարկում:AliagM|քննարկում]]) 08:55, 4 Յունիս 2022 (UTC)
# {{Կողմ}}, --[[Մասնակից:L0l1g2|L0l1g2]] ([[Մասնակցի քննարկում:L0l1g2|քննարկում]]) 09:43, 4 Յունիս 2022 (UTC)
# {{Կողմ}}, --[[Մասնակից:Marina Boghigian|Marina Boghigian]] ([[Մասնակցի քննարկում:Marina Boghigian|քննարկում]]) 14:04, 5 Յունիս 2022 (UTC)

; Դէմ 


; Ձեռնպահ
{{ՔՎ}}

== JavaScript error ==

JavaScript parse error (scripts need to be valid ECMAScript 5): Parse error: Missing operand in file '[[MediaWiki:Common.js]]' on line 236 &lt;span id=&quot;Alexis_Jazz:1660124149359:ՈւիքիփետիաBWLCLNԶրուցարան&quot; class=&quot;BawlCmt&quot;&gt;[[Մասնակից:Alexis Jazz|Alexis Jazz]] ([[Մասնակցի քննարկում:Alexis Jazz|քննարկում]]) 09:35, 10 Օգոստոս 2022 (UTC)&lt;/span&gt;

== Bot policy ==

Hello. To facilitate [[:m:Special:MyLanguage/Stewards|steward]] granting of bot access, I suggest implementing the [[m:Special:MyLanguage/Bot policy|standard bot policy]] on this wiki. In particular, this policy allows stewards to automatically flag known interlanguage linking bots (if this page says that is acceptable) or bots that fix double redirects. The policy also enables [[m:Bot policy#Global_bots|global bots]] on this wiki (if this page says that is acceptable), which are trusted bots that will be given bot access on every wiki that allows global bots.

This policy makes bot access requesting much easier for local users, operators, and stewards. To implement it we only need to create a redirect to this page from [[Project:Bot policy]], and add a line at the top noting that it is used here. If you use or prefer to use a dedicated project page for handling bot flag requests, that is also acceptable. Please read [[m:Special:MyLanguage/Bot policy|the text at Meta-Wiki]] before commenting. If you object, please say so; I hope to implement in two weeks if there is no objection, since it is particularly written to streamline bot requests on wikis with little or no community interested in bot access requests. Thank you for your consideration. --[[Մասնակից:Rschen7754|Rschen7754]] ([[Մասնակցի քննարկում:Rschen7754|քննարկում]]) 01:16, 7 Հոկտեմբեր 2022 (UTC)

== Create pages for some car manufacturers on Western Armenian Wikipedia ==

Hi dear Western Armenian users and admins!

Please can you create some pages for some car manufacturers on Western Armenian Wikipedia, like many of them are on Eastern Armenian Wiki:

* Acura
* Audi
* Borgward
* Buick
* Cadillac
* Chevrolet
* Chrysler
* Citroen
* Dacia
* Daewoo
* Daihatsu
* Dodge
* Fiat
* GMC
* Hyundai
* Infiniti
* Jaguar
* Jeep
* Kia
* Lada
* Lancia
* Land Rover
* Lexus
* Lotus
* Mahindra
* Maserati
* Mazda
* Mitsubishi
* Nissan
* Opel
* Peugeot
* Pontiac
* Renault
* SAAB
* SEAT
* Skoda
* Subaru
* Suzuki
* Tata
* Toyota
* Volkswagen
* Volvo

I would be very grateful if someone would create these pages, at least the most important ones (major car manufacturers).

Thanks[[Մասնակից:A TUZI|A TUZI]] ([[Մասնակցի քննարկում:A TUZI|քննարկում]]) 16:06, 13 Հոկտեմբեր 2022 (UTC)

== Armenian biographies ==

I started off (and finished one) several biographies of Armenian Heroes of the Soviet Union on English Wikipedia, but they were mass deleted on the grounds of a technicality (I was using a different account to write them). I figured that people here might want to have some say in the matter or at least be notified about it. I intended to write a lot more biographies of famous Armenians in enwiki, but I'm not sure I will be able to anytime soon. But anyway, the articles in question are [[:en:Sarkis Martirosyan]], [[:en:Armen Ayriev]], and [[:en:Semyon Bagdasaryan]]. Upon request, if someone here really wants to have an article for a particular person added to enwiki, I can write an english-language draft article in my sandbox here for someone to copy into enwiki. &lt;3 Armenia!--[[Մասնակից:PlanespotterA320|PlanespotterA320]] ([[Մասնակցի քննարկում:PlanespotterA320|քննարկում]]) 11:14, 5 Նոյեմբեր 2022 (UTC)

== Community Wishlist Survey 2023 opens in January! ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
''{{int:Please-translate}}''

{{int:Hello}}

The [[m:Community Wishlist Survey 2023|'''Community Wishlist Survey (CWS) 2023''']], which lets contributors propose and vote for tools and improvements, starts next month on Monday, [https://zonestamp.toolforge.org/1674496831 23 January 2023, at 18:00 UTC] and will continue annually.

We are inviting you to share your ideas for technical improvements to our tools and platforms. Long experience in editing or technical skills is not required. If you have ever used our software and thought of an idea to improve it, this is the place to come share those ideas!

The dates for the phases of the Survey will be as follows:
* Phase 1: Submit, discuss, and revise proposals – Monday, Jan 23, 2023 to Sunday, Feb 6, 2023
* Phase 2: WMF/Community Tech reviews and organizes proposals – Monday, Jan 30, 2023 to Friday, Feb 10, 2023
* Phase 3: Vote on proposals – Friday, Feb 10, 2023 to Friday, Feb 24, 2023
* Phase 4: Results posted – Tuesday, Feb 28, 2023

If you want to start writing out your ideas ahead of the Survey, you can start thinking about your proposals and draft them in [[m:Community Wishlist Survey/Sandbox|the CWS sandbox]].

We are grateful to all who participated last year. See you in January 2023!
&lt;/div&gt;

{{int:Feedback-thanks-title}} &lt;bdi lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;Community Tech, [[m:User:STei (WMF)|STei (WMF)]]&lt;/bdi&gt; 12:59, 13 Դեկտեմբեր 2022 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Sannita (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:STei_(WMF)/CWS_2023_List&amp;oldid=24226232 --&gt;

== Vote for your favourite Wikimedia sound logo ==

''{{int:Please-translate}}''

''We are really sorry for posting in English''
[[Պատկեր:Sound_Logo_Cover_Image_-_Linkedin.png|կենտրոն|800x800փքս]]
Voting in the Wikimedia sound logo contest [[c:Sound_Logo_Vote|'''has started''']]. From December 6 to 19, 2022, please play a part and help chose the sound that will identify Wikimedia content on audio devices. [[wmfblog:2022/12/06/vote-for-the-sound-of-all-human-knowledge/|Learn more on Diff]].

The sound logo team is grateful to everyone who participated in this global contest. We received 3,235 submissions from 2,094 participants in 135 countries. We are incredibly grateful to the team of [[wmfblog:2022/10/31/screening-3235-sound-submissions/|volunteer screeners]] and the [https://meta.wikimedia.org/wiki/Communications/Sound_Logo/Contest_proposal#How_will_the_final_selection_happen? selection committee] who, among others, helped bring us to where we are today. It is now up to Wikimedia to choose the Sound Of All Human Knowledge.

Best wishes, [[Մասնակից:Arupako-WMF|Arupako-WMF]] ([[Մասնակցի քննարկում:Arupako-WMF|քննարկում]]) 09:58, 16 Դեկտեմբեր 2022 (UTC)

== Feminism and Folklore 2023 ==

&lt;div style=&quot;border:8px maroon ridge;padding:6px;&gt;

[[File:Feminism and Folklore 2023 logo.svg|centre|550px|frameless]]
::&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;center&gt;''{{int:please-translate}}''&lt;/center&gt;

Dear Wiki Community,

Christmas Greetings and a Happy New Year 2023,
 
You are humbly invited to organize the '''[[:m:Feminism and Folklore 2023|Feminism and Folklore 2023]]''' writing competition from February 1, 2023, to March 31, 2023 on your local Wikipedia. This year, Feminism and Folklore will focus on feminism, women's issues, and gender-focused topics for the project, with a [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2023|Wiki Loves Folklore]] gender gap focus and a folk culture theme on Wikipedia.
 
You can help Wikipedia's coverage of folklore from your area by writing or improving articles about things like folk festivals, folk dances, folk music, women and queer folklore figures, folk game athletes, women in mythology, women warriors in folklore, witches and witch hunting, fairy tales, and more. Users can help create new articles, expand or translate from a [[:m:Feminism and Folklore 2023/List of Articles|list]] of suggested articles.
 
Organisers are requested to work on the following action items to sign up their communities for the project:
# Create a page for the contest on the local wiki.
# Set up a fountain tool or dashboard.
# Create the local list and mention the timeline and local and international prizes.
# Request local admins for site notice.
# Link the local page and the fountain/dashboard link on the [[:m:Feminism and Folklore 2023/Project Page|meta project page]].
 
This year we would be supporting the community's financial aid for Internet and childcare support. This would be provided for the local team including their jury and coordinator team. This support is opt-in and non mandatory. Kindly fill in [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSea81OO0lVgUBd551iIiENXht7BRCISYZlKyBQlemZu_j2OHQ/viewform this Google form] and mark a mail to [mailto:support@wikilovesfolklore.org support@wikilovesfolklore.org] with the subject line starting as [Stipend] Name or Username/Language. The last date to sign up for internet and childcare aid from our team is 20th of January 2023, We encourage the language coordinators to sign up their community on this link by the 25th of January 2023.
 
Learn more about the contest and prizes on our [[:m:Feminism and Folklore 2023|project page]]. Feel free to contact us on our [[:m:Talk:Feminism and Folklore 2023/Project Page|meta talk page]] or by email us if you need any assistance.
 
We look forward to your immense coordination.
 
Thank you and Best wishes,

[[:m:Feminism and Folklore 2023|Feminism and Folklore 2023 International Team]]

::::Stay connected [[File:B&amp;W Facebook icon.png|link=https://www.facebook.com/feminismandfolklore/|30x30px]]&amp;nbsp; [[File:B&amp;W Twitter icon.png|link=https://twitter.com/wikifolklore|30x30px]]

&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;
--[[Մասնակից:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Մասնակցի քննարկում:MediaWiki message delivery|քննարկում]]) 10:23, 24 Դեկտեմբեր 2022 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Tiven2240@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery/Wikipedia&amp;oldid=23942484 --&gt;

== Global ban for PlanespotterA320/RespectCE ==

Per the [[m:Global bans|Global bans]] policy, I'm informing the project of this request for comment: [[m:Requests for comment/Global ban for PlanespotterA320 (2) ]] about banning a member from your community. Thank you.--[[User:Lemonaka|Lemonaka]] ([[User talk:Lemonaka|talk]]) 21:40, 6 February 2023 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Zabe@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Lemonaka/Massmessagelist&amp;oldid=24501599 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Your wiki will be in read only soon&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;server-switch&quot;/&gt;&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;

[[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|Read this message in another language]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-Tech%2FServer+switch&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]

The [[foundation:|Wikimedia Foundation]] tests the switch between its first and secondary data centers. This will make sure that Wikipedia and the other Wikimedia wikis can stay online even after a disaster. To make sure everything is working, the Wikimedia Technology department needs to do a planned test. This test will show if they can reliably switch from one data centre to the other. It requires many teams to prepare for the test and to be available to fix any unexpected problems. 

All traffic will switch on '''{{#time:j xg|2023-03-01|en}}'''. The test will start at '''[https://zonestamp.toolforge.org/{{#time:U|2023-03-01T14:00|en}} {{#time:H:i e|2023-03-01T14:00}}]'''.

Unfortunately, because of some limitations in [[mw:Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]], all editing must stop while the switch is made. We apologize for this disruption, and we are working to minimize it in the future. 

'''You will be able to read, but not edit, all wikis for a short period of time.'''

*You will not be able to edit for up to an hour on {{#time:l j xg Y|2023-03-01|en}}.
*If you try to edit or save during these times, you will see an error message. We hope that no edits will be lost during these minutes, but we can't guarantee it. If you see the error message, then please wait until everything is back to normal. Then you should be able to save your edit. But, we recommend that you make a copy of your changes first, just in case.

''Other effects'':

*Background jobs will be slower and some may be dropped. Red links might not be updated as quickly as normal. If you create an article that is already linked somewhere else, the link will stay red longer than usual. Some long-running scripts will have to be stopped.
* We expect the code deployments to happen as any other week. However, some case-by-case code freezes could punctually happen if the operation require them afterwards.
* [[mw:Special:MyLanguage/GitLab|GitLab]] will be unavailable for about 90 minutes.

This project may be postponed if necessary.  You can [[wikitech:Switch_Datacenter|read the schedule at wikitech.wikimedia.org]]. Any changes will be announced in the schedule. There will be more notifications about this. A banner will be displayed on all wikis 30 minutes before this operation happens. '''Please share this information with your community.'''&lt;/div&gt;&lt;section end=&quot;server-switch&quot;/&gt;
&lt;/div&gt;

&lt;span dir=ltr&gt;[[m:User:Trizek (WMF)|Trizek (WMF)]] ([[m:User talk:Trizek (WMF)|{{int:talk}}]])&lt;/span&gt; 21:20, 27 Փետրուար 2023 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Trizek (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=24390465 --&gt;

== Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2023: We are back! ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
[[File:UCDM 2023 promo.png|180px|right]]
{{int:please-translate}}

Hello, dear Wikipedians!&lt;br/&gt;

[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Ukraine|Wikimedia Ukraine]], in cooperation with the [[:en:Ministry of Foreign Affairs of Ukraine|Ministry of Foreign Affairs of Ukraine]] and [[:en:Ukrainian Institute|Ukrainian Institute]], has launched the third edition of writing challenge &quot;'''[[m:Special:MyLanguage/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2023|Ukraine's Cultural Diplomacy Month]]'''&quot;, which lasts from 1st until 31st March 2023. The campaign is dedicated to famous Ukrainian artists of cinema, music, literature, architecture, design and cultural phenomena of Ukraine that are now part of world heritage. We accept contribution in every language! The most active contesters will receive [[m:Special:MyLanguage/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2023/Prizes|prizes]].&lt;br/&gt;

We invite you to take part and help us improve the coverage of Ukrainian culture on Wikipedia in your language! Also, we plan to set up a [[m:CentralNotice/Request/UCDM 2023|banner]] to notify users of the possibility to participate in such a challenge!
&lt;/div&gt;
[[m:User:ValentynNefedov (WMUA)|ValentynNefedov (WMUA)]] ([[m:User talk:ValentynNefedov (WMUA)|talk]]) 07:58, 1 March 2023 (UTC)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:ValentynNefedov (WMUA)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery/Wikipedia&amp;oldid=23942484 --&gt;

== Office hour(s) - CEE Hub ==

Hello everyone,

We want to invite you to the first monthly office hour(s) that [[metawiki:Wikimedia CEE Hub|CEE Hub]] will organize, where you can learn more about newly formed regional hub, and what CEE Hub can help you and your communities. The first session will take place on '''Sunday, March 12&lt;sup&gt;th&lt;/sup&gt; at 17:00 CET time'''.

Open office hours are meant as a virtual space where anyone can talk to CEE Hub staff, ask questions, or discuss relevant CEE and Hub related topics.

Please respond to the email addresses toni.ristovski@wmceehub.org or barbara.klen@wmceehub.org, as you can get the invitation link on time.

We will be happy to see some of you. --[[Մասնակից:TRistovski-CEEhub|TRistovski-CEEhub]] ([[Մասնակցի քննարկում:TRistovski-CEEhub|քննարկում]]) 11:03, 10 Մարտ 2023 (UTC)

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Wikimania 2023 Welcoming Program Submissions&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;wikimania-program-submissions&quot;/&gt;[[File:Wikimania Singapore Logo.svg|right|frameless]]Do you want to host an in-person or virtual session at Wikimania 2023? Maybe a hands-on workshop, a lively discussion, a fun performance, a catchy poster, or a memorable lightning talk? [[wmania:Special:MyLanguage/2023:Program/Submissions|'''Submissions are open until March 28''']]. The event will have dedicated hybrid blocks, so virtual submissions and pre-recorded content are also welcome. If you have any questions, please join us at an upcoming conversation on March 12 or 19, or reach out by email at wikimania@wikimedia.org or on Telegram. More information on-wiki.&lt;section end=&quot;wikimania-program-submissions&quot;/&gt;
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:CKoerner (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=24390465 --&gt;

== Office hour of the CEE Hub (3 April 2023) ==

Hello everyone, 

We want to invite you to the second monthly office hour(s) that [[metawiki:Wikimedia CEE Hub|CEE Hub]] will organize, where you can learn more about newly formed regional hub, and what CEE Hub can help you and your communities. The second session will take place on '''Monday, April 3&lt;sup&gt;rd&lt;/sup&gt; at 18:00 CET time'''.

Open office hours are meant as a virtual space where anyone can talk to CEE Hub staff, ask questions, or discuss relevant CEE and Hub related topics.

Please sign up for the upcoming session at following [[metawiki:Wikimedia CEE Hub/Office hours|Meta page]], as you can get the invitation link on time.

We will be happy to see some of you. --[[Մասնակից:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Մասնակցի քննարկում:MediaWiki message delivery|քննարկում]]) 11:48, 28 Մարտ 2023 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:TRistovski-CEEhub@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/CEE_Hub&amp;oldid=24715074 --&gt;

== Office hour of the CEE Hub (2 May 2023) and updates from the CEE Hub ==

Hello everyone, 

We want to invite you to the third monthly office hour(s) that [[metawiki:Wikimedia CEE Hub|CEE Hub]] will organize, where you can learn more about newly formed regional hub, and what CEE Hub can help you and your communities. The third session will take place on '''Tuesday, May 2&lt;sup&gt;nd&lt;/sup&gt; at 18:00 CEST time'''.

Open office hours are meant as a virtual space where anyone can talk to CEE Hub staff, ask questions, or discuss relevant CEE and Hub related topics. You can find a link on the following [[metawiki:Wikimedia CEE Hub/Office hours|Meta page]].

If you don`t have a time to come on our Office hour, you can read more about development of the CEE Hub on our '''[[metawiki:Wikimedia CEE Hub/News|News page]]'''.

We will be happy to see some of you.
&lt;!-- Message sent by User:TRistovski-CEEhub@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/CEE_Hub&amp;oldid=24715074 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Seeking volunteers for the next step in the Universal Code of Conduct process&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt; 
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/U4C Building Committee/Nominations/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/U4C Building Committee/Nominations/Announcement}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Hello,

As follow-up to [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikimedia-l@lists.wikimedia.org/message/IOMVS7W75ZYMABQGOQ2QH2JAURC3CHGH/ the message about the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines] by Wikimedia Foundation Board of Trustees Vice Chair, Shani Evenstein Sigalov, I am reaching out about the next steps. I want to bring your attention to the next stage of the Universal Code of Conduct process, which is forming a building committee for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C). I invite community members with experience and deep interest in community health and governance to nominate themselves to be part of the U4C building committee, which needs people who are:

* Community members in good standing
* Knowledgeable about movement community processes, such as, but not limited to, policy drafting, participatory decision making, and application of existing rules and policies on Wikimedia projects
* Aware and appreciative of the diversity of the movement, such as, but not limited to, languages spoken, identity, geography, and project type
* Committed to participate for the entire U4C Building Committee period from mid-May - December 2023
* Comfortable with engaging in difficult, but productive conversations
* Confidently able to communicate in English

The Building Committee shall consist of volunteer community members, affiliate board or staff, and Wikimedia Foundation staff.

The Universal Code of Conduct has been a process strengthened by the skills and knowledge of the community and I look forward to what the U4C Building Committee creates. If you are interested in joining the Building Committee, please either [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/U4C_Building_Committee/Nominations|sign up on the Meta-Wiki page]], or contact ucocproject[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org by May 12, 2023. '''[[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/U4C_Building_Committee|Read more on Meta-Wiki]]'''.

Best regards,&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 19:00, 26 Ապրիլ 2023 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=24941045 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Automatic citations based on ISBN are broken&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;message&quot; /&gt;
Apologies if this message does not reach you in your favorite language. [[:m:User:Elitre (WMF)/ISBN|You can help translate it centrally at Meta]]. Thanks for your help. 

We have recently become unable to access the WorldCat API which provided the ability to generate citations using ISBN numbers. The Wikimedia Foundation's [[mw:Editing_team|Editing team]] is investigating several options to restore the functionality, but will need to disable ISBN citation generation for now.

This affects citations made with the [[mw:Special:MyLanguage/Help:VisualEditor/User_guide/Citations-Full#Automatic|VisualEditor Automatic tab]], and the use of the citoid API in gadgets and user scripts, such as the autofill button on [[:en:Wikipedia:RefToolbar|refToolbar]]. Please note that all the other automatic ways of generating citations, including via URL or DOI, are still available.

You can keep updated on the situation [[phab:T336298|via Phabricator]], or by reading the next issues of [[m:Tech News]]. If you know of any users or groups who rely heavily on this feature (for instance, someone who has an upcoming editathon), I'd appreciate it if you shared this update with them.

[[User:Elitre (WMF)|Elitre (WMF)]], on behalf of the Editing team.&lt;section end=&quot;message&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[Մասնակից:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Մասնակցի քննարկում:MediaWiki message delivery|քննարկում]]) 19:45, 11 Մայիս 2023 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Elitre (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Quiddity_(WMF)/sandbox3&amp;oldid=25009633 --&gt;

== News about upcoming sessions and the CEE Newsletter ==

Hello everyone, 

[[:m:Wikimedia CEE Hub|CEE Hub]] has two major announcement for the upcoming week:

* Next [[:m:Wikimedia CEE Hub/Catch up|CEE Catch up]] – youth edition will take place on May 16th 2023, 18:00-19:00 CEST. Please register for the event using the [https://docs.google.com/forms/d/14xTqCXTH_CKmScGoQ_COjuHtwNziCKITRIssre-a7SQ/edit following link]. This meeting is a part of already established CEE Catch up concept. The goal of the meeting is to gather young CEE Wikimedians/Wikipedians (up to 26 years old) and people who are older than 26 and who are interested in learning about and from youth.

* Learning session dedicated to [[:m:Grants:MSIG/About|Movement Strategy Implementation Grants]], where you can learn how is the process for applying this type of grants, and to learn from first hand about two such funded initiatives in the CEE Region. This session will take place on May 17th 2023, 18:00-19:20 CEST. Please register for the event using the [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSfW9TASrl_tiiqcBsgK725tianZlv82_I3qA9CaZGrTlJ_P8g/viewform?usp=sf_link following link].

'''CEE Newsletter is back!''' You can wrote first renewed edition of the CEE Newsletter [[:m:CEE/Newsletter/January-April 2023|here]].

''Important remark'': The CEE Newsletter is open for new members in the editorial team, so please show your interest by writing an email to the CEE Hub staff.
&lt;!-- Message sent by User:TRistovski-CEEhub@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/CEE_Hub&amp;oldid=24715074 --&gt;

== Reminder about registration and submissions for Wikimedia CEE Meeting 2023 ==

Dear all, 

we would like to remind you about submission and registration deadlines for [[:m:Wikimedia CEE Meeting 2023|Wikimedia CEE Meeting 2023]], which are approaching. If you haven’t [[:m:Wikimedia CEE Meeting 2023/Registration|registered]] and/or sent your [[:m:Wikimedia CEE Meeting 2023/Submissions|submissions]], there is still time to do so.

CEE Meeting is a place where we get a chance to share our learning and experience with the region and we are all looking forward to seeing many of you in this September in Tbilisi (Georgia).

If you want some assistance or advice from us, especially related to preparing your presentations, please contact [[:m:Wikimedia CEE Hub|CEE Hub]], we will be happy to support you. (barbara.klen@wmceehub.org and toni.ristovski@wmceehub.org)

Toni Ristovski, on behalf of the CEE Hub staff
--[[Մասնակից:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Մասնակցի քննարկում:MediaWiki message delivery|քննարկում]]) 10:02, 17 Մայիս 2023 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:TRistovski-CEEhub@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/CEE_Hub&amp;oldid=25031695 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Selection of the U4C Building Committee&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
The next stage in the Universal Code of Conduct process is establishing a Building Committee to create the charter for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C). The Building Committee has been selected. [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/U4C_Building_Committee|Read about the members and the work ahead on Meta-wiki]].&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

-- [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Project|UCoC Project Team]], 04:20, 27 Մայիս 2023 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=25018085 --&gt;

== Can someone here protect the Main Page? ==

A bunch of vandals (specifically [[en:WP:LTA/LB2]], a cross wiki long term vandal) keep on vandalizing it and protection would really be useful, IMO. [[Մասնակից:Prodraxis|Prodraxis]] ([[Մասնակցի քննարկում:Prodraxis|քննարկում]]) 18:08, 18 Յունիս 2023 (UTC)

== General survey about grants, tools and support from the CEE Hub ==

[[:m:Wikimedia CEE Hub|CEE Hub]] created one general survey where we aim to collect information and opinions about several important topics that we believe all of you have experience in at some level.

The survey has three main topics: experience with grants and opinions, what kind of tools you used and want to use, and also what kind of support you want to have from the CEE Hub, which will help us in shaping the second year of the CEE Hub.

'''Please dedicate 15 minutes of your free time and submit your answers [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSdvwAVASlWBuCE2XZneYuSCGgYE-6sPNvM4RpPhfZnM_z4Fag/viewform?usp=sf_link on this link].'''

--Toni Ristovski, on behalf of the CEE Hub staff [[Մասնակից:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Մասնակցի քննարկում:MediaWiki message delivery|քննարկում]]) 09:31, 20 Յունիս 2023 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:TRistovski-CEEhub@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/CEE_Hub&amp;oldid=25178510 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt; Announcing the new Elections Committee members&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt; 
:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections committee/Nominatons/2023/Announcement - new members|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections committee/Nominatons/2023/Announcement - new members|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections committee/Nominatons/2023/Announcement - new members}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''
Hello there, 

We are glad to announce [[listarchive:list/wikimedia-l@lists.wikimedia.org/message/4TALOUFPAP2VDBR27GKRVOP7IGQYU3DB/|the new members and advisors of the Elections Committee]]. The [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections_committee|Elections Committee]] assists with the design and implementation of the process to select Community- and Affiliate-Selected trustees for the Wikimedia Foundation Board of Trustees. After an open nomination process, the strongest candidates spoke with the Board and four candidates were asked to join the Elections Committee. Four other candidates were asked to participate as advisors. 

Thank you to all the community members who submitted their names for consideration. We look forward to working with the Elections Committee in the near future.

On behalf of the Wikimedia Foundation Board of Trustees,&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 18:00, 28 Յունիս 2023 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=25018085 --&gt;

== Upcoming CEE Catch up – Supporting community health ==

Hello everyone, 

[[:m:Wikimedia CEE Hub|CEE Hub]] invites community members to a next [[:m:Wikimedia CEE Hub/Catch up|CEE Catch Up]] which will focus on '''community health'''. The meeting will take place on '''''July 31st, 2023, 18:00-19:00 CEST'''''. You can sign up for the event on our [[:m:Wikimedia CEE Hub/Catch up|Meta]] page, where you simply just add your username and we will send you a link for the event.

The goal of the session is to gather everyone interested to hear more about practices WMF and different Wikimedia affiliates have established to protect (mental) health and wellbeing of volunteers. The session is interesting for everyone who wants to know about supporting community health or if you want to learn how to implement some new practices in your affiliate/community.

--Toni Ristovski, on behalf of the CEE Hub staff [[Մասնակից:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Մասնակցի քննարկում:MediaWiki message delivery|քննարկում]]) 13:02, 18 Յուլիս 2023 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:TRistovski-CEEhub@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/CEE_Hub&amp;oldid=25178510 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Review the Charter for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt; 
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/U4C Building Committee/Announcement - Review|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/U4C Building Committee/Announcement - Review}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''
Hello all,

I am pleased to share the next step in the [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct]] work. The [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) draft charter]] is now ready for your review. 

The [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|Enforcement Guidelines]] require a [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines#4.5_U4C_Building_Committee|Building Committee]] form to draft a charter that outlines procedures and details for a global committee to be called the [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines#4._UCoC_Coordinating_Committee_(U4C)|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)]]. Over the past few months, the U4C Building Committee worked together as a group to discuss and draft the U4C charter. The U4C Building Committee welcomes feedback about the draft charter now through 22 September 2023. After that date, the U4C Building Committee will revise the charter as needed and a community vote will open shortly afterward.

Join the conversation during the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/U4C Building Committee#Conversation hours|conversation hours]] or on [[m:Talk:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|Meta-wiki]].

Best,&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]], on behalf of the U4C Building Committee, 15:35, 28 Օգոստոս 2023 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=25392152 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;== Opportunities open for the Affiliations Committee, Ombuds commission, and the Case Review Committee  ==&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;div style=&quot;margin:.2em 0 .5em;margin-{{#switch:{{PAGELANGUAGE}}|ar|arc|ary|arz|azb|bcc|bgn|ckb|bqi|dv|fa|fa-af|glk|ha-arab|he|kk-arab|kk-cn|ks|ku-arab|ms-arab|mzn|pnb|prd|ps|sd|ug|ur|ydd|yi=right|left}}:3ex;&quot;&gt;
[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Legal department/Committee appointments/Announcement/Short|''You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.'']]

''&lt;span class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Legal department/Committee appointments/Announcement/Short|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation Legal department/Committee appointments/Announcement/Short}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/span&gt;''&lt;/div&gt;

Hi everyone! The [[m:Special:MyLanguage/Affiliations Committee|Affiliations Committee]] (AffCom), [[m:Special:MyLanguage/Ombuds_commission|Ombuds commission]] (OC), and the [[m:Special:MyLanguage/Trust_and_Safety/Case_Review_Committee|Case Review Committee]] (CRC) are looking for new members. These volunteer groups provide important structural and oversight support for the community and movement. People are encouraged to nominate themselves or encourage others they feel would contribute to these groups to apply. There is more information about the roles of the groups, the skills needed, and the opportunity to apply on the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Legal department/Committee appointments|'''Meta-wiki page''']]. 

On behalf of the Committee Support team,&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
~ [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 16:41, 9 Հոկտեմբեր 2023 (UTC) &lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=25570445 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Review and comment on the 2024 Wikimedia Foundation Board of Trustees selection rules package&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/wiki/Wikimedia Foundation elections/2024/Announcement/Rules package review - short| You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/wiki/Wikimedia Foundation elections/2024/Announcement/Rules package review - short|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:wiki/Wikimedia Foundation elections/2024/Announcement/Rules package review - short}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''
Dear all, 

Please review and comment on the Wikimedia Foundation Board of Trustees selection rules package from now until 29 October 2023. The selection rules package was based on older versions by the Elections Committee and will be used in the 2024 Board of Trustees selection. Providing your comments now will help them provide a smoother, better Board selection process. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024|More on the Meta-wiki page]].

Best,

Katie Chan &lt;br&gt;
Chair of the Elections Committee&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

01:12, 17 Հոկտեմբեր 2023 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=25570445 --&gt;

== Plans to enable Content and Section Translation tool in your Wikipedia ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;

{{int:Hello}} Friends!

Apologies as this message is not in your native language, {{Int:Please-translate}}.

The WMF Language team is pleased to let you know that we would like to enable the Section and Content translation tool in this Wikipedia. For this, our team will love you to read about the tool and test the [https://design.wikimedia.org/strategy/section-translation.html Section Translation tool] so you can:
*Give us your feedback
*Ask us questions
*Tell us how to improve it
Below is background information about the tools and how you can test the Section translation tool.

'''Background information'''

[https://www.mediawiki.org/wiki/Content_translation Content Translation] has been a successful tool for editors to create content in their language. More than one million articles have been created across all languages since the tool was released in 2015. However, the tool is not out of beta in this Wikipedia, limiting the discoverability of the tool and its use and blocking the enablement of the Section translation in your Wikipedia.

[https://www.mediawiki.org/wiki/Content_translation/Section_translation Section Translation] extends the capabilities of Content Translation to support mobile devices. On mobile, the tool will:
*Guide you to translate one section at a time in order to expand existing articles or create new ones
*Make it easy to transfer knowledge across languages anytime from your mobile device
We plan to enable the tools in the next 2 weeks if there are no objections from your community. After it is enabled, we’ll monitor the content created with the tools and process all the feedback. In any case, feel free to raise any concerns or questions you may already have as a reply to this message or on the [https://www.mediawiki.org/wiki/Talk:Content_translation/Section_translation project talk page].

'''Try the Section translation tool'''

Before the enablement, you can try the current implementation of the tool in [https://test.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Special:ContentTranslation&amp;from=en&amp;to=mhr&amp;sx=true#/ our testing instance]. Once it is enabled, you’ll have access to https://wikipedia.org/wiki/Special:ContentTranslation with your mobile device. You can select an article to translate, and machine translation will be provided as a starting point for editors to improve.

'''Provide feedback'''

Please provide feedback about Section translation on the [https://www.mediawiki.org/wiki/Talk:Content_translation/Section_translation project talk page]. We want to  hear about your impressions on
*The section translation tool
*What you think about our plans to enable it
*Your ideas for improving the tool
Thanks and we look forward to your feedback and questions.
&lt;/div&gt;

[[User:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]] ([[User talk:UOzurumba (WMF)|քննարկել]]) 01:54, 2 Նոյեմբեր 2023 (UTC) On behalf of the WMF Language team.
&lt;!-- Message sent by User:UOzurumba (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:UOzurumba_(WMF)/sandbox_CX_and_SX_announcement_list&amp;oldid=25817119 --&gt;

== Office hour of the CEE Hub (6 November 2023) ==

Hello everyone, 

We want to invite you to the ninth monthly office hour(s) that [[metawiki:Wikimedia CEE Hub|CEE Hub]] will organise, where you can learn more about newly formed regional hub, and what CEE Hub can help you and your communities. The ninth session will take place on '''Monday, November 6&lt;sup&gt;th&lt;/sup&gt; at 17:00 CET time'''.

Open office hours are meant as a virtual space where anyone can talk to CEE Hub staff, ask questions, or discuss relevant CEE and Hub related topics. You can find a link on the following [[metawiki:Wikimedia CEE Hub/Office hours|Meta page]].

If you don`t have a time to come on our Office hour, you can read more about development of the CEE Hub on our '''[[metawiki:Wikimedia CEE Hub/News|News page]]'''.

We will be happy to see some of you. --[[Մասնակից:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Մասնակցի քննարկում:MediaWiki message delivery|քննարկում]]) 09:29, 6 Նոյեմբեր 2023 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:TRistovski-CEEhub@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/CEE_Hub&amp;oldid=25178510 --&gt;

== Do you use Wikidata in Wikimedia sibling projects? Tell us about your experiences ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
''Note: Apologies for cross-posting and sending in English.''

Hello, the '''[[m:WD4WMP|Wikidata for Wikimedia Projects]]''' team at Wikimedia Deutschland would like to hear about your experiences using Wikidata in the sibling projects. If you are interested in sharing your opinion and insights, please consider signing up for an interview with us in this '''[https://wikimedia.sslsurvey.de/Wikidata-for-Wikimedia-Interviews Registration form]'''.&lt;br&gt; 
''Currently, we are only able to conduct interviews in English.''

The front page of the form has more details about what the conversation will be like, including how we would '''compensate''' you for your time.

For more information, visit our ''[[m:WD4WMP/AddIssue|project issue page]]'' where you can also share your experiences in written form, without an interview.&lt;br&gt;We look forward to speaking with you, [[m:User:Danny Benjafield (WMDE)|Danny Benjafield (WMDE)]] ([[m:User talk:Danny Benjafield (WMDE)|talk]]) 08:53, 5 January 2024 (UTC)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Danny Benjafield (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/WD4WMP/ScreenerInvite2&amp;oldid=26055343 --&gt;

== Feminism and Folklore 2024 ==

&lt;div style=&quot;border:8px maroon ridge;padding:6px;&gt;

[[File:Feminism and Folklore 2024 logo.svg|centre|550px|frameless]]
::&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;center&gt;''{{int:please-translate}}''&lt;/center&gt;

Dear Wiki Community,

You are humbly invited to organize the '''[[:m:Feminism and Folklore 2024|Feminism and Folklore 2024]]''' writing competition from February 1, 2023, to March 31, 2023 on your local Wikipedia. This year, Feminism and Folklore will focus on feminism, women's issues, and gender-focused topics for the project, with a [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2024|Wiki Loves Folklore]] gender gap focus and a folk culture theme on Wikipedia.
 
You can help Wikipedia's coverage of folklore from your area by writing or improving articles about things like folk festivals, folk dances, folk music, women and queer folklore figures, folk game athletes, women in mythology, women warriors in folklore, witches and witch hunting, fairy tales, and more. Users can help create new articles, expand or translate from a generated list of suggested articles.
 
Organisers are requested to work on the following action items to sign up their communities for the project:
# Create a page for the contest on the local wiki.
# Set up a campaign on '''CampWiz''' tool.
# Create the local list and mention the timeline and local and international prizes.
# Request local admins for site notice.
# Link the local page and the CampWiz link on the [[:m:Feminism and Folklore 2024/Project Page|meta project page]].

This year, the Wiki Loves Folklore Tech Team has introduced two new tools to enhance support for the campaign. These tools include the '''Article List Generator by Topic''' and '''CampWiz'''. The Article List Generator by Topic enables users to identify articles on the English Wikipedia that are not present in their native language Wikipedia. Users can customize their selection criteria, and the tool will present a table showcasing the missing articles along with suggested titles. Additionally, users have the option to download the list in both CSV and wikitable formats. Notably, the CampWiz tool will be employed for the project for the first time, empowering users to effectively host the project with a jury. Both tools are now available for use in the campaign. [https://tools.wikilovesfolklore.org/ '''Click here to access these tools''']

Learn more about the contest and prizes on our [[:m:Feminism and Folklore 2024|project page]]. Feel free to contact us on our [[:m:Talk:Feminism and Folklore 2024/Project Page|meta talk page]] or by email us if you need any assistance.
 
We look forward to your immense coordination.
 
Thank you and Best wishes,

'''[[:m:Feminism and Folklore 2024|Feminism and Folklore 2024 International Team]]'''

::::Stay connected [[File:B&amp;W Facebook icon.png|link=https://www.facebook.com/feminismandfolklore/|30x30px]]&amp;nbsp; [[File:B&amp;W Twitter icon.png|link=https://twitter.com/wikifolklore|30x30px]]

&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;
--[[Մասնակից:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Մասնակցի քննարկում:MediaWiki message delivery|քննարկում]]) 07:26, 18 Յունուար 2024 (UTC)

== Wiki Loves Folklore is back! ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;

{{int:please-translate}}

[[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|150px|frameless]]

Dear Wiki Community,
You are humbly invited to participate in the '''[[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2024|Wiki Loves Folklore 2024]]''' an international photography contest organized on Wikimedia Commons to document folklore and intangible cultural heritage from different regions, including, folk creative activities and many more. It is held every year from the '''1st till the 31st''' of March.

You can help in enriching the folklore documentation on Commons from your region by taking photos, audios, videos, and [https://commons.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:UploadWizard&amp;campaign=wlf_2024 submitting] them in this commons contest.

You can also [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2024/Organize|organize a local contest]] in your country and support us in translating the [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2024/Translations|project pages]] to help us spread the word in your native language.

Feel free to contact us on our [[:c:Commons talk:Wiki Loves Folklore 2024|project Talk page]] if you need any assistance. 

'''Kind regards,'''

'''Wiki loves Folklore International Team'''

-- [[Մասնակից:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Մասնակցի քննարկում:MediaWiki message delivery|քննարկում]]) 07:26, 18 Յունուար 2024 (UTC)
&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Tiven2240@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery/Wikipedia&amp;oldid=23942484 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Vote on the Charter for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/wiki/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Announcement - voting opens|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:wiki/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Announcement - voting opens}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]''
Hello all,

I am reaching out to you today to announce that the voting period for the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] (U4C) Charter is now open. Community members may [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter/Voter_information|cast their vote and provide comments about the charter via SecurePoll]] now through '''2 February 2024'''. Those of you who voiced your opinions during the development of the [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines|UCoC Enforcement Guidelines]] will find this process familiar.

The [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|current version of the U4C Charter]] is on Meta-wiki with translations available. 

Read the charter, go vote and share this note with others in your community. I can confidently say the U4C Building Committee looks forward to your participation.

On behalf of the UCoC Project team,&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 18:08, 19 Յունուար 2024 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=25853527 --&gt;

== ծնածներ թե՞ ծնունդներ 2 ==

[[:Ստորոգութիւն:Անձինք ըստ իրենց ծննդեան օրուան]]-ում կա և՛ 23 Մարտի ծնունդներ և 23 Մարտի ծնածներ։ Ճիշտ է միայն 23 Մարտի ծնածներ տարբերակ, չէ՞։ [[Մասնակից:ԱշոտՏՆՂ|ԱշոտՏՆՂ]] ([[Մասնակցի քննարկում:ԱշոտՏՆՂ|քննարկում]]) 00:44, 21 Յունուար 2024 (UTC)
:Ես անջատված եմ։ Նույն հարցը չորս տարի առաջ տվել եմ նույն ձևով ու չէի հիշում։ Դեմ չե՞ք լինի, եթե բոտի օգնությամբ ծնածները դարձնեմ ծնունդներ՝ ինչպես վերևի քվեարկությամն մեջ է որոշվել, իսկ ծնածները դնեմ ջնջման։ --[[Մասնակից:ԱշոտՏՆՂ|ԱշոտՏՆՂ]] ([[Մասնակցի քննարկում:ԱշոտՏՆՂ|քննարկում]]) 01:04, 21 Յունուար 2024 (UTC)

== A new feature for previewing references on your wiki ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
[[File:Page Previews and Reference Previews.png|alt=Montage of two screenshots, one showing the Reference Previews feature, and one showing the Page Previews feature|right|350x350px]]
''Apologies for writing in English. If you can translate this message, that would be much appreciated.''

Hi. As announced some weeks ago &lt;sup&gt;[&lt;nowiki/&gt;[[listarchive:list/wikitech-l@lists.wikimedia.org/thread/CNPRQE2IG5ZNAVAOHBMF4AXXRLGJE6UT/|1]]] [&lt;nowiki/&gt;[[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2023/46|2]]]&lt;/sup&gt;, Wikimedia Deutschland’s [[m:WMDE Technical Wishes|Technical Wishes]] team introduced [[mw:Special:MyLanguage/Help:Reference_Previews|Reference Previews]] to many wikis, including this one. This feature shows popups for references in the article text.  

While this new feature is already usable on your wiki, most people here are not seeing it yet because your wiki has set [[m:WMDE Technical Wishes/ReferencePreviews#Relation to gadgets|a gadget as the default]] for previewing references. We plan to remove the default flag from the gadget on your wiki soon. This means: 

* The new default for reference popups on your wiki will be Reference Previews. 
* However, if you want to keep using the gadget, you can still enable it in [[Special:Preferences#mw-prefsection-gadgets|your personal settings]].
The benefit of having Reference Previews as the default is that the user experience will be consistent across wikis and with the [[mw:Special:MyLanguage/Page_Previews|Page Previews feature]], and that the software will be easier to maintain overall. 

This change is planned for February 14. If you have concerns about this change, [[m:Talk:WMDE Technical Wishes/ReferencePreviews#Reference Previews to become the default for previewing references on more wikis.|please let us know on this talk page]] by February 12. – Kind regards, [[m:User:Johanna Strodt (WMDE)|Johanna Strodt (WMDE)]], 09:30, 23 Յունուար 2024 (UTC) &lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Johanna Strodt (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johanna_Strodt_(WMDE)/MassMessageRecipients&amp;oldid=26116190 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Last days to vote on the Charter for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/wiki/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Announcement - voting reminder|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:wiki/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Announcement - voting reminder}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]''
Hello all,

I am reaching out to you today to remind you that the voting period for the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] (U4C) charter will close on '''2 February 2024'''. Community members may [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter/Voter_information|cast their vote and provide comments about the charter via SecurePoll]]. Those of you who voiced your opinions during the development of the [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines|UCoC Enforcement Guidelines]] will find this process familiar.

The [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|current version of the U4C charter]] is on Meta-wiki with translations available. 

Read the charter, go vote and share this note with others in your community. I can confidently say the U4C Building Committee looks forward to your participation.

On behalf of the UCoC Project team,&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 17:00, 31 Յունուար 2024 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=25853527 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Announcing the results of the UCoC Coordinating Committee Charter ratification vote&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/wiki/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Announcement - results|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:wiki/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Announcement - results}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]''

Dear all,

Thank you everyone for following the progress of the Universal Code of Conduct. I am writing to you today to announce the outcome of the [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter/Voter_information|ratification vote]] on the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|Universal Code of Conduct Coordinating Committee Charter]]. 1746 contributors voted in this ratification vote with 1249 voters supporting the Charter and 420 voters not. The ratification vote process allowed for voters to provide comments about the Charter. 

A report of voting statistics and a summary of voter comments will be published on Meta-wiki in the coming weeks.

Please look forward to hearing about the next steps soon.

On behalf of the UCoC Project team,&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 18:23, 12 Փետրուար 2024 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=26160150 --&gt;

== Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2024: We are back! ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
[[File:UCDM 2024 general.jpg|180px|right]]
{{int:please-translate}}

Hello, dear Wikipedians!&lt;br/&gt;

[[:m:Special:MyLanguage/Wikimedia Ukraine|Wikimedia Ukraine]], in cooperation with the [[:en:Ministry of Foreign Affairs of Ukraine|MFA of Ukraine]] and [[:en:Ukrainian Institute|Ukrainian Institute]], has launched the forth edition of writing challenge &quot;'''[[:m:Special:MyLanguage/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2024|Ukraine's Cultural Diplomacy Month]]'''&quot;, which lasts from 1st until 31st March 2024. The campaign is dedicated to famous Ukrainian artists of cinema, music, literature, architecture, design and cultural phenomena of Ukraine that are now part of world heritage. We accept contribution in every language! The most active contesters will receive prizes.&lt;br/&gt;

We invite you to take part and help us improve the coverage of Ukrainian culture on Wikipedia in your language! Also, we plan to set up a [[:m:CentralNotice/Request/UCDM 2024|banner]] to notify users of the possibility to participate in such a challenge! [[:m:User:ValentynNefedov (WMUA)|ValentynNefedov (WMUA)]] ([[:m:User talk:ValentynNefedov (WMUA)|talk]])
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:ValentynNefedov (WMUA)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery/Wikipedia&amp;oldid=26166467 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt; Report of the U4C Charter ratification and U4C Call for Candidates now available&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024/Announcement – call for candidates| You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024/Announcement – call for candidates}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]''

Hello all,

I am writing to you today with two important pieces of information. First, the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Vote results|report of the comments from the Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) Charter ratification]] is now available. Secondly, the call for candidates for the U4C is open now through April 1, 2024.

The [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] (U4C) is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. Community members are invited to submit their applications for the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, please [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|review the U4C Charter]].

Per the charter, there are 16 seats on the U4C: eight community-at-large seats and eight regional seats to ensure the U4C represents the diversity of the movement.

Read more and submit your application on [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024|Meta-wiki]].

On behalf of the UCoC project team,&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 16:25, 5 Մարտ 2024 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=26276337 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt; Wikimedia Foundation Board of Trustees 2024 Selection&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
: ''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024/Announcement/Selection announcement| You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]''
: ''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024/Announcement/Selection announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2024/Announcement/Selection announcement}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''
Dear all,

This year, the term of 4 (four) Community- and Affiliate-selected Trustees on the Wikimedia Foundation Board of Trustees will come to an end [1]. The Board invites the whole movement to participate in this year’s selection process and vote to fill those seats.

The [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections committee|Elections Committee]] will oversee this process with support from Foundation staff [2]. The Board Governance Committee created a Board Selection Working Group from Trustees who cannot be candidates in the 2024 community- and affiliate-selected trustee selection process composed of Dariusz Jemielniak, Nataliia Tymkiv, Esra'a Al Shafei, Kathy Collins, and Shani Evenstein Sigalov [3]. The group is tasked with providing Board oversight for the 2024 trustee selection process, and for keeping the Board informed. More details on the roles of the Elections Committee, Board, and staff are here [4]. 

Here are the key planned dates:

*  May 2024: Call for candidates and call for questions
*  June 2024: Affiliates vote to shortlist 12 candidates (no shortlisting if 15 or less candidates apply) [5]
*  June-August 2024: Campaign period
*  End of August / beginning of September 2024: Two-week community voting period
*  October–November 2024: Background check of selected candidates
*  Board's Meeting in December 2024: New trustees seated

Learn more about the 2024 selection process - including the detailed timeline, the candidacy process, the campaign rules, and the voter eligibility criteria - on [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024|this Meta-wiki page]], and make your plan.

'''Election Volunteers'''

Another way to be involved with the 2024 selection process is to be an Election Volunteer. Election Volunteers are a bridge between the Elections Committee and their respective community. They help ensure their community is represented and mobilize them to vote. Learn more about the program and how to join on this [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024/Election Volunteers|Meta-wiki page]].

Best regards,

[[m:Special:MyLanguage/User:Pundit|Dariusz Jemielniak]] (Governance Committee Chair, Board Selection Working Group)

[1] https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2021/Results#Elected

[2] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Committee:Elections_Committee_Charter

[3] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Minutes:2023-08-15#Governance_Committee

[4] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections_committee/Roles

[5] Even though the ideal number is 12 candidates for 4 open seats, the shortlisting process will be triggered if there are more than 15 candidates because the 1-3 candidates that are removed might feel ostracized and it would be a lot of work for affiliates to carry out the shortlisting process to only eliminate 1-3 candidates from the candidate list.&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:MPossoupe_(WMF)|MPossoupe_(WMF)]]19:57, 12 Մարտ 2024 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:MPossoupe (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=26349432 --&gt;

== Global ban proposal for Slowking4 ==

Hello. This is to notify the community that there is an ongoing global ban proposal for [[User:Slowking4]] who has been active on this wiki. You are invited to participate at [[m:Requests for comment/Global ban for Slowking4 (2)]]. [[Մասնակից:Seawolf35|Seawolf35]] ([[Մասնակցի քննարկում:Seawolf35|քննարկում]]) 13:22, 15 Մարտ 2024 (UTC)

== CEE Hub Office Hour, Catch Up session and other announcements ==

Hi everyone,

We want to inform you about the upcoming calls/sessions that [[:m:Wikimedia CEE Hub|CEE Hub]] will organise, along with some small announcements of the other sessions that may be interesting for some of you.

First of all, we are inviting you to the next '''[[:m:Wikimedia CEE Hub/Office hours|CEE Hub Office Hour]]''' dedicated this time to the [[:m:Wikimedia CEE Hub/Microgrants|''Microgrants'']]''',''' which will be held on Monday (22 April) at 18:00 CEST (''[[:m:Event:CEE Hub Office Hour/April 2024|'''register here''']]'').

Also, we are making early announcement of the next '''[[:m:Wikimedia CEE Hub/Catch up|Catch Up]]''' dedicated to the [[:m:Wikimedia Foundation Annual Plan/2024-2025|Annual Plan of the Wikimedia Foundation for the period 2024/25]], where you will have a chance to hear introduction about this plan directly from the CEO of the WMF, along with CEE Hub updates and later during the call Q&amp;A session of 20 minutes. This session will be held on Wednesday (8 May) at 19:00 CEST ('''''[[:m:Event:CEE Catch Up Nr. 6 (May 2024)|register here]]''''').

Additionally, during this Friday (19 April) at 19:30 CEST at [[:m:Wikimedia Summit 2024|Wikimedia Summit]] in Berlin will be organised a [[:m:Wikimedia Summit 2024/Regional Meetups|'''regional CEE meet-up''']] with hybrid option, so you can join remotely as well (''[http://meet.google.com/bue-khkb-onr Google Meeting ID]'').

Please use the registration pages on Meta for the CEE Hub Office Hour and CEE Catch Up session, so you will get a link directly.

___________________________________

At the end, if you are interested to hear more about [[:en:Wikipedia:The_Wikipedia_Library|'''Wikipedia Library''']] and how this works, that every Wikimedia user with an active account for at least 6 months, contributed at least 500 times to Wikimedia projects, made at least 10 edits in the past month, and not be currently blocked from writing on any Wikimedia project, can have an access to the Wikipedia Library, you can attend one of two possible [[Grants:Knowledge Sharing/Connect|Let’s Connect learning clinics]]:

&lt;nowiki&gt;*&lt;/nowiki&gt; '''Time zone 1''' [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSdKuS77ymmedlOnrqfdwv-Y1j3T8a197b6lZ33GbMZJ24OaAQ/viewform Registration link here] ('''April 23rd,  18:00 CEST''')

'''* Time zone 2''' [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSfKP-MZ8F342dTFMIKp8WyjEPEntwkb3af8fEGOlM2J-BAfWA/viewform Registration link here] ('''April 26th, 09:00 CEST''')

If you need more information about these sessions, you can contact Gorana Gomirac ([mailto:gorana.gomirac@vikimedija.org gorana.gomirac@vikimedija.org]).
&lt;!-- Message sent by User:TRistovski-CEEhub@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/CEE_Hub&amp;oldid=25178510 --&gt;

== Application for WikiOutdoor Training 2024 ==

Hi everyone,

Application is now officially OPEN for the unforgettable adventure with WikiOutdoor Training 2024! Whether you're a seasoned explorer or a newcomer to the world of outdoor documentation, this is your chance to join us in the mesmerizing Prespa Region of Macedonia from September 7th to 9th, 2024.

Fill the application form and share with us why you're excited to be part of this incredible journey.  Let's come together to explore, learn, and capture the beauty of our world!

Please share this survey also with other community members. If you have any other questions or concerns, please let us know.

'''[https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLScMUXq4M7N44ZwrLUxrusUPh0rjNk0qGb_uYyJ-84uzLJ3mQg/viewform?usp=sf_link Register here]'''. Deadline for applying is 20th of May, 2024 [[Մասնակից:Деан Лазаревски|Деан Лазаревски]] ([[Մասնակցի քննարկում:Деан Лазаревски|քննարկում]]) 12:51, 22 Ապրիլ 2024 (UTC)

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Vote now to select members of the first U4C&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024/Announcement – vote opens|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024/Announcement – vote opens}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]''

Dear all,

I am writing to you to let you know the voting period for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) is open now through May 9, 2024. Read the information on the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024|voting page on Meta-wiki]] to learn more about voting and voter eligibility.

The Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. Community members were invited to submit their applications for the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, please [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|review the U4C Charter]].

Please share this message with members of your community so they can participate as well.

On behalf of the UCoC project team,&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 20:20, 25 Ապրիլ 2024 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=26390244 --&gt;</text>
      <sha1>fkd423t98rf87u05jfr02yk6cjlrkbk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Տօմինօ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1174</id>
    <revision>
      <id>225693</id>
      <parentid>170128</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T12:40:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Maral Dikbikian</username>
        <id>4797</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14783" xml:space="preserve">{{Տեղեկաքարտ Երգ
| կատարող = [[Ճեսսի Ճէյ]]
| ալպոմ = [[Who You Are]]
| թողարկուած = [[29 Օգոստոս]], [[2011]]&lt;ref name=&quot;dspy&quot;&gt;{{cite news|last=Corner|first=Lewis|title=Jessie J: 'Who's Laughing Now' - Digital Spy Review|url=http://www.digitalspy.co.uk/music/singlesreviews/a331751/jessie-j-whos-laughing-now.html|accessdate=10 August 2011|newspaper=[[Digital Spy]]|date=4 August 2011}}&lt;/ref&gt; 
| տեսակ = [[CD]], [[թուային ներբեռնում]]
| ձայնագրուած = [[2011]], Conway Recording Studios,([[Լոս Անճելոս]], [[Քալիֆոռնիա]])
| ժանր = [[Տանս փոփ]], [[Փոփ ռոք]]
| տեւողութիւն = 3:51
| հեղինակ = Jessica Cornish, Lukasz Gottwald, Claude Kelly, Max Martin, Henry Walter
| ձայնագրման ընկերութիւն = [[Lava Records]], [[Island Records]]
| արտադրիչ = Dr. Luke, Cirkut
| նախորդ = [[Who's Laughing Now]] ([[2011]])
| երգի_համար = [[2011]]
| յաջորդ = [[Who You Are (երգ)|Who You Are]] ([[2011]])
}}

'''Տօմինօ''', «Domino», [[անգլիա]]ցի երգչուհի [[Ճեսսի Ճէյ]]ի երգը մուտք գործած ''[[Who You Are]]'' ալպոմէն։ Երգը հրապարակուած է որպէս ալպոմի հինգերորդ երգ։ Երգին հեղինակները եղած են Jessie J-ը, Dr. Luke-ը, Քլոտ Քելլին, Մաքս Մարթինը եւ Հենրի Վալտերմը&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.ascap.com/ace/search.cfm?requesttimeout=300&amp;mode=results&amp;searchstr=883328286&amp;search_in=i&amp;search_type=exact&amp;search_det=t,s,w,p,b,v&amp;results_pp=25&amp;start=1|title=Jessie J - Domino|publisher=[[American Society of Composers, Authors and Publishers]]|accessdate=2012-05-02|deadlink=404}}&lt;/ref&gt;: Արտադրիչները եղած են Dr. Luke-ը եւ Cirkut-ը։ Երգը հասած է առաջին հորիզոնականին անգլիական հիթ-շարքերէն ներս, դառնալով [[Անգլիա|Անգլիոյ]] համար երկրորդ երգը, որ գլխաւորած է հիթ-շարքը եւ ալպոմին վեցերորդ երգը, որ ընդգրկուած է անգլիական հիթ-շարքի առաջին տասնեակին մէջ։ [[Billboard Hot 100]] հիթ-շարքին մէջ երգը հասած է վեցերորդ հորիզոնականին, դառնալով Ճեսսիի ամէնահանրայայտ երգը Ամերիկայի մէջ։

== Երգին Մասին ==
«Domino»-ն պարային ստեղծագործութիւն է Տիսքօ եւ R&amp;B ժանրերու տարրերով&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.amazon.de/Who-You-Are-Deluxe-Edt/dp/B005V34M3W/ref=sr_1_1?ie=UTF8&amp;qid=1319125728&amp;sr=8-1|title=Who You Are (Deluxe Edt.): Jessie J: Amazon.de: Musik|publisher=Amazon.de|date=9 September 2009|accessdate=23 April 2012|archiveurl=http://www.webcitation.org/6DH37JV08|archivedate=2012-12-29}}&lt;/ref&gt;:

[[2011 թուական]]ի Յուլիսին Ճեսսին թուիթերի ցանցին վրայ իր կայքէջին մէջ հրապարակած է երգէն 21 վայրկեան տեւողութեամբ հատուած մը։ Երգին նախացուցադրումը կայացած է [[11 Օգոստոս]] [[2011]] թուականին Jessie J-ի [[YouTube]]-ի կայքէջով&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.digitalspy.co.uk/music/news/a335495/jessie-j-unveils-new-track-domino-listen.html|title=Jessie J unveils new track 'Domino' - Listen|publisher=[[Digital Spy]]. [[Hachette Filipacchi Médias]]|last=Still|first=Jennifer|date=2011-08-17|accessdate=2012-02-05|archiveurl=http://www.webcitation.org/6DH38NCl1|archivedate=2012-12-29}}&lt;/ref&gt;:

MTV Buzzworthy-ին տուած հարցազրոյցին ժամանակ երգչուհին խոստովանած է, որ շատերը չի հաւատացին այս երգի յաջողութեան, որովհետեւ ան կը տարբերէր իր նախորդ աշխատանքներէն։ Նաեւ Ճեսսին աւելցուցած է, որ գրելէ առաջ լսած է այնպիսի երգիչներու, որոնցմէ են [[Ուիթնի Հիւսթոն]]ը եւ [[Prince|Prince-ը]]&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://buzzworthy.mtv.com/2011/08/27/jessie-j-domino-vma-performance/|title=Jessie J Talks 'Domino,' Dedicates Her VMA Performance To The Heartbeats|publisher=MTV Buzzworthy. [[Viacom]]|last=Anitai|first=Tamar|date=2011-08-27|accessdate=2012-05-02|archiveurl=http://www.webcitation.org/6DH39jC4Y|archivedate=2012-12-29}}&lt;/ref&gt;:

Երգը գրուած է «Soul Major» ձայնագրութեամբ, վարկեանը 127 հարուած «Temp»-ով։

== Քննարկում ==
Երգը ստացած է դրական արձագանգներ քննադատներու կողմէ։ Անոնցմէ ոմանք գոված են [[Ճեսսի Ճէյ|Ճեսսիի]] ուժեղ ձայնալարը, իսկ միւսները վատաբանած են երգը՝ երգին ոճը նմանցնելով ամերիկացի երգչուհի [[Քեթի Փերրի]]ի ոճին&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.zimbio.com/Jessie+J/articles/iyQ7bc27Ysz/MP3+Jessie+J+Domino|title=MP3: Jessie J – Domino – Jessie J|publisher=Zimbio|date=17 August 2011|accessdate=23 April 2012|archiveurl=http://www.webcitation.org/6DH3AV2Wi|archivedate=2012-12-29}}&lt;/ref&gt;: Ճէյմս Մասթերսոնը About.com-էն անուանած է «Domino» երգը «զարմանալի փոփ-երաժշտութիւն»&lt;ref name=&quot;About&quot;&gt;{{cite web|url=http://top40.about.com/od/onthecharts/a/Uk-Pop-Charts-For-Week-Ending-January-21-2012.htm|title=UK Pop Charts For Week Ending January 21, 2012|work=[[About.com]]|last=Masterson|first=James|date=21 January 2012|accessdate=5 February 2012|archiveurl=http://www.webcitation.org/6DH3Baafy|archivedate=2012-12-29}}&lt;/ref&gt;:

== Երաժշտական Տեսահոլովակ ==
Տեսահոլովակին նախացուցադրումը կայացած է [[26 Դեկտեմբեր]] [[2011]] թուականին: Տեսահոլովակին բեմադրիչը եղած է Ռէյ Կէյը։ Միակ անձը տեսահոլովակին մէջ [[Jessie J|Jessie J-ն]] է&lt;ref&gt;{{cite web|title='Domino (Official Music Video)'|url=http://www.jessiejonline.com/%E2%80%98domino%E2%80%99-official-music-video/|work=27 December 2011|publisher=Jessie J Online|accessdate=31 January 2012|archiveurl=http://www.webcitation.org/6DH3C4Gs1|archivedate=2012-12-29}}&lt;/ref&gt;:

== Երգացանկ ==
*; Digital download
# «Domino» — 3:51

*; German CD single&lt;ref name=&quot;amazon1&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.amazon.de/Domino-2-Track-Jessie-J/dp/B005V34MR8/ref=sr_1_1?s=music&amp;ie=UTF8&amp;qid=1319125918&amp;sr=1-1|title=Domino (2-Track): Jessie J: Amazon.de: Musik|publisher=Amazon.de|accessdate=23 April 2012|archiveurl=http://www.webcitation.org/6DH3CaSni|archivedate=2012-12-29}}&lt;/ref&gt;
# «Domino» — 3:51
# «[[Nobody's Perfect (песня)|Nobody’s Perfect»]] (Netsky Full Vocal Remix) — 4:55

*; Digital download — remix&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.junodownload.com/products/domino/1950718-02/|title=Domino by Jessie J on MP3 and WAV at Juno Download|publisher=Junodownload.com|date=16 April 2012|accessdate=23 April 2012|archiveurl=http://www.webcitation.org/6DH3DdjuH|archivedate=2012-12-29}}&lt;/ref&gt;
# «Domino» (Rick &amp; K-Night vs. Stefano Prada Remix) — 5:36

*; US Remix EP&lt;ref name=&quot;amazon2&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.amazon.co.uk/gp/product/B0078SAMDC/ref=s9_simh_gw_p15_d0_g15_i1?pf_rd_m=A3P5ROKL5A1OLE&amp;pf_rd_s=center-2&amp;pf_rd_r=1P4SFNV2XGG6W3T4YTKR&amp;pf_rd_t=101&amp;pf_rd_p=467128533&amp;pf_rd_i=468294|title=Domino: Jessie J: Amazon.co.uk: Music|publisher=Amazon.co.uk|accessdate=23 April 2012|archiveurl=http://www.webcitation.org/6DH3EHok9|archivedate=2012-12-29}}&lt;/ref&gt;
# «Domino» — 3:51
# «[[Price Tag]]» (Shux Remix) (featuring [[Devlin (rapper)|Devlin]]) — 3:27
# «[[Who You Are (песня)|Who You Are»]] (Seamus Haji Remix Radio Edit) — 3:46
# «[[LaserLight]]» (featuring [[David Guetta]]) — 3:31
# «[[My Shadow]]» — 3:29
# «Domino» (Myon And Shane Remix) (Extended Mix) — 5:18

*; US promotional EP&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.walmart.com/ip/Domino-EP/20510697|title=Domino EP, Jessie J: Pop|publisher=Walmart.com|date=13 March 2012|accessdate=23 April 2012|archiveurl=http://www.webcitation.org/6DH3F7aol|archivedate=2012-12-29}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.amazon.com/Domino-Jessie-J/dp/B0078SAMDC|title=Domino: Jessie J: Music|publisher=Amazon.com|accessdate=23 April 2012|archiveurl=http://www.webcitation.org/6DH3FuYhQ|archivedate=2012-12-29}}&lt;/ref&gt;
# «Domino» — 3:51
# «[[Price Tag]]» (feat. [[B.o.B]]) — 3:42
# «[[Who You Are (песня)|Who You Are»]] — 3:50
# «[[LaserLight]]» (featuring [[David Guetta]]) — 3:31
# «[[My Shadow]]» — 3:29
# «Domino» (Myon And Shane Remix) (Extended Mix) — 7:04

== Հիթ-շարքեր ==
{| class=&quot;wikitable sortable plainrowheaders&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
|-
! scope=&quot;col&quot; | Հիթ-շարք (2011-12)
! scope=&quot;col&quot; | Ամէնաբարձր&lt;br /&gt;հորիզոնական
|-
! scope=&quot;row&quot;{{singlechart|Australia|5|artist=Jessie J|song=Domino|accessdate=3 February 2012|refname= AUS}}
|-
! scope=&quot;row&quot;{{singlechart|Austria|26|artist=Jessie J|song=Domino|accessdate=3 February 2012|refname= AUT}}
|-
! scope=&quot;row&quot;{{singlechart|Flanders|41|artist=Jessie J|song=Domino|accessdate=25 February 2012|refname= VLA}}
|-
! scope=&quot;row&quot;{{singlechart|Wallonia|37|artist=Jessie J|song=Domino|accessdate=25 February 2012|refname= WAL}}
|-
! scope=&quot;row&quot;{{singlechart|Bulgaria|2|artist=Jessie J|url=http://www.bamp-bg.org/en/2009-07-08-09-48-53/nmc-charts/282-13022012-19022012.html|urltitle=Airplay Top5 - 13.02.2012-19.02.2012}}
|-
! scope=&quot;row&quot;{{singlechart|Canada|7|artist=Jessie J|artistid=1608744|accessdate=3 February 2012|refname= CAN}}
|-
! scope=&quot;row&quot;{{singlechart|Denmark|22|artist=Jessie J|song=Domino|accessdate=3 February 2012|refname= DEN}}
|-
! scope=&quot;row&quot;|{{դրօշ|Ֆրանսա}} [[Syndicat National de l'Édition Phonographique|French Singles Chart]]&lt;ref&gt;{{cite web|title=Charts in France (SNEP)|url=http://www.chartsinfrance.net/Jessie-J/Domino-s22774.html|publisher=[[SNEP]]|accessdate=10 March 2012|archiveurl=http://www.webcitation.org/6DH3H8kwj|archivedate=2012-12-29}}&lt;/ref&gt;
| style=&quot;text-align:center;&quot;|11
|-
! scope=&quot;row&quot;{{singlechart|Germany|22|artist=Jessie J|song=Domino|accessdate=3 February 2012|refname= GER}}
|-
! scope=&quot;row&quot;{{singlechart|Hungary|9|year=2012|week=11|artist=Jessie J|song=Domino|refname= HUN}}
|-
! scope=&quot;row&quot;{{singlechart|Ireland|1|artist=Jessie J|song=Domino|week=03|year=2012|accessdate=3 February 2012|refname= IRE}}
|-
! scope=&quot;row&quot;{{singlechart|Dutch40|14|artist=Jessie J|song=Domino|year=2012|week=02|accessdate=3 February 2012|refname= NET}}
|-
! scope=&quot;row&quot;{{singlechart|New Zealand|3|artist=Jessie J|song=Domino|accessdate=3 February 2012|refname= NZL}}
|-
! scope=&quot;row&quot;{{singlechart|Spain|24|artist=Jessie J|song=Domino|accessdate=3 February 2012|refname= SPA}}
|-
! scope=&quot;row&quot; |{{դրօշ|Սպանիա}} [[Promusicae|Airplay Chart]]&lt;ref&gt;{{cite web|title=Promusicae (Week: January 1, 2012)|url=http://www.promusicae.org/files/listasradio/historial/TOP%2020%20RADIOS%2012_11.pdf|accessdate=July 13, 2011|archiveurl=http://www.webcitation.org/6DH3IDpyb|archivedate=2012-12-29}}&lt;/ref&gt;
| style=&quot;text-align:center;&quot;|5
|-
! scope=&quot;row&quot;{{singlechart|Sweden|28|artist=Jessie J|song=Domino|accessdate=3 February 2012|refname= SWE}}
|-
! scope=&quot;row&quot;{{singlechart|Switzerland|25|artist=Jessie J|song=Domino|accessdate=3 February 2012|refname= SWI}}
|-
! scope=&quot;row&quot;{{singlechart|UK|1|artist=Jessie J|song=Domino|date=21 January 2012|accessdate=3 February 2012}}
|-
!scope=&quot;row&quot;|{{դրօշ|Մեծ Բրիտանիա}} [[Official Charts Company|UK Official Streaming Chart Top 100]]&lt;ref&gt;[http://www.officialcharts.com/official-streaming-chart/ Official Streaming Chart Top 100 — 6th October 2012 The Official Streaming Chart Top 100 — Official Charts&lt;!-- Bot generated title --&gt;]&lt;/ref&gt;
|align=&quot;center&quot;|1
|-
! scope=&quot;row&quot;{{singlechart|Billboardhot100|6|artist=Jessie J|artistid=1608744|accessdate=13 February 2012}}
|-
! scope=&quot;row&quot;{{singlechart|Billboardpopsongs|2|artist=Jessie J|artistid=1608744|accessdate=13 February 2012}}
|-
! scope=&quot;row&quot;{{singlechart|Billboarddanceclubplay|1|artist=Jessie J|song=Domino|artistid=1608744}}
|-
! scope=&quot;row&quot;{{singlechart|Billboardadultpopsongs|4|artist=Jessie J|song=Domino|artistid=1608744}}
|-
! scope=&quot;row&quot;{{singlechart|Billboardadultcontemporary|14|artist=Jessie J|song=Domino|artistid=1608744}}
|}

== Հաւաստագրեր ==
{| class=&quot;wikitable sortable plainrowheaders&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
|-
! scope=&quot;col&quot; | &lt;small&gt;Երկիր (Ստեղծագործող)&lt;/small&gt;
! scope=&quot;col&quot; | Հաւաստագրեր
|-
! scope=&quot;row&quot;|Australia &lt;small&gt;([[Australian Recording Industry Association|ARIA]])&lt;/small&gt;
|3× Platinum&lt;ref name=&quot;Aus Cert&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.aria.com.au/pages/httpwww.aria.com.aupageshttpwww.aria.com.auSINGLEaccreds2011.htm|title=ARIA Charts – Accreditations – 2011 Singles|publisher=[[Australian Recording Industry Association]]|accessdate=3 February 2012|archiveurl=http://www.webcitation.org/6CMj6ofDu|archivedate=2012-11-22}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;|Denmark &lt;small&gt;([[IFPI Denmark|IFPI]])&lt;/small&gt;
|Gold&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.ifpi.dk/?q=certificeringer&amp;page=16|title=Certificeringer|publisher=ifpi.dk|accessdate=23 April 2012|archiveurl=http://www.webcitation.org/6DH3Ine1R|archivedate=2012-12-29}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;|New Zealand &lt;small&gt;([[Recording Industry Association of New Zealand|RIANZ]])&lt;/small&gt;
|Platinum&lt;ref name=&quot;nzplatinum&quot;&gt;{{cite web|url=http://nztop40.co.nz/|title=NZ Top 40 Singles Chart|publisher=Recording Industry Association of New Zealand|accessdate=3 February 2012|date=30 January 2012|archiveurl=http://www.webcitation.org/6DH3JOqt9|archivedate=2012-12-29}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;|Switzerland &lt;small&gt;([[IFPI]])&lt;/small&gt;
|Gold&lt;ref&gt;[http://hitparade.ch/awards.asp Die Offizielle Schweizer Hitparade und Music Community&lt;!-- Bot generated title --&gt;]&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;|United Kingdom &lt;small&gt;([[British Phonographic Industry|BPI]])&lt;/small&gt;
|Platinum&lt;ref&gt;http://www.bpi.co.uk/certifiedawards/Search.aspx&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;|United States &lt;small&gt;([[Recording Industry Association of America|RIAA]])&lt;/small&gt;
|2× Platinum&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.riaa.com/goldandplatinumdata.php?content_selector=gold-platinum-searchable-database|title=Recording Industry Association of America|publisher=RIAA|accessdate=23 April 2012|archiveurl=http://www.webcitation.org/6CyX6lnFC|archivedate=2012-12-17}}&lt;/ref&gt;
|-
|}

== Ծանօթագրութիւններ ==
{{ծանտուփ}}
{{Արտաքին յղումներ}}

[[Ստորոգութիւն:2011]]</text>
      <sha1>d6lunhiaaq6eixmtggvfu6gnxlolyu4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Բիւթանիա</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2333</id>
    <revision>
      <id>225723</id>
      <parentid>204857</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T07:36:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Azniv Stepanian</username>
        <id>8</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2902" xml:space="preserve">{{Տեղեկաքարտ Բնակավայր}}

'''Բիւթանիա''', Փոքր Ասիոյ հիւսիսային-արեւմտեան մասը, սկսած [[Սկիւտար]]էն մինչեւ Էսկիշէհիր, բովանդակելով իր մէջ Նիկոմիդիոյ գաւառը, Պրուսայի նահանգը եւ Գասթէմունիի նահանգին արեւմտեան մեծագոյն մասը:

Հայերը Բիւթանիոյ մէջ գաղութներ հաստատած են մանաւանդ այս հողամասը թուրք իշխանութեան տակ իյնալէ յետոյ, սկսած 16րդ դարու վերջերէն:

Բիւթանիոյ ամէնէն շատ հայաբնակ մասը կը կազմէ Նիկոմիդիոյ թեմը, բաղկացած Նիկոմիդիոյ գաւառէն եւ Պրուսայի նահանգի Եալովայի շրջանէն: Նիկոմիդիոյ թեմին մէջ էր Արմաշու դպրեվանքը, որուն փոխ-վանահայրը նաեւ առաջնորդն էր Արմաշ եւ Խասկալ գիւղերուն: Պրուսայի նահանգին մէջ կային Պրուսայի եւ Պիլէճիկի առաջնորդութիւնները, իսկ Գասթեմունին, երբեմն մաս կազմած Նիկոմիդիոյ թեմին, վերջերը ունէր իր ուրոյն առաջնորդը: Պոլսոյ շրջանի վայրերը, մինչեւ Գարթալ, ենթարկուած էին Պատրիարքարանի ուղղակի ղեկավարութեան:

Բիւթանիա ունէր բազմաթիւ զուտ հայաբնակ գիւղեր, իսկ մեծ քաղաքներու մէջ Հայերը ունէին առանձին թաղերը:
Բացի Պոլսոյ շրջանէն՝ Բիւթանիոյ մէջ հայաշատ քաղաքներ էին Ատապազար, Նիկոսիզիա, Պրուսա, Պիլէճիկ, Էսկիշէհիր: Զուտ հայաբնակ գիւղեր էին [[Պարտիզակ]], Օվաճըգ, Արսլանպէկ, Մանիշակ, Տէօնկէլ, Մեծ Նոր-գիւղ, Սէօհէօզ, Չէնկիլէր, Քարցի, Շաքշաք, Եալաք Տէրէ, Գուրտպէլէն, Գնճըլար, Էջմէ, Արմաշ, Խասկալ, Խաչ գիւղ, Ֆէրիզլի, Թամլըգ, Էլմալը, Սէթ գիւղ, Արամ գիւղ, Գեղամ գիւղ, Հովիւ գիւղ, Մէրտէկէօզ: Կէյվէի Միջնագիւղը խառն էր հայ-Հռոմով: Մուրատչայ, Սապանճա, Ագհիսար, Գասթէմունի, Տիւզճէ կային հայ գաղութներ, որոնք ունէին իրենց եկեղեցիները:

Բիւթանիոյ Հայերու մասին ուսումնասիրութիւն մը ունի Մինաս Գասապեան:

== Աղբիւրներ ==
* Հայ Հանրագիտակ, Հ. Մկրտիչ Վարդ. Պոտուրեան, 1938, Պուքրէշ, Հատոր Գ., էջ 402:</text>
      <sha1>4lb4evnoj9491j6znfhymay6zjnsnwy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Գրիգոր Եղիայեան</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2641</id>
    <revision>
      <id>225724</id>
      <parentid>178920</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T07:43:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Azniv Stepanian</username>
        <id>8</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6220" xml:space="preserve">{{Տեղեկաքարտ Անձ}}
'''Գրիգոր Եղիաեան''', ազգային բարերար, ծնած է [[25 Մայիս]] [[1833]]-ին [[Պոլիս|Պոլսոյ]] մէջ: Իր ծնողքը [[Պարսկաստան]]էն գաղթած է եւ տեղւոյն երեւելի ընտանիքներէն է: Հայրը խունկի եւ խէժի վաճառականութեամբ կը զբաղէր եւ անգամ մը իր ապրանքը փոխադրող շոգենաւը փոթորիկի հանդիպելով՝ բոլոր հարստութիւնը կորսնցուց ու Երուսաղէմ գնաց, հոնկէ Պոլիս եւ յետոյ [[Գահիրէ]] անցաւ, ուր Տարպ էլ Կինէնա գտնուող հին դպրոցին մէջ (հոգետուն) Գրիգոր ստացաւ նախնական կրթութիւնը: Եղիաեանի ուսուցիչը եղած է Պետրոս Թաթիկեան Զմիւռնացի: Հոգետունէն ետք յաճախած է Հէմիլդընի անգլիական վարժարանը, ուր տարի մը միայն մնալէ ետք, կ’անցնի Րէֆա պայի École des langues լիսէն, ուրկէ շրջանաւարտ ըլլալով կը դիմէ արտաքին գործոց նախարարութեան պաշտօնի մը համար. այդ ատեն Արթին պէյը զրպարտած էին թէ Միրիի ապրանքները ծախած եւ մսխած է, որուն վրայ Արթին պէյ բանտարկուած էր [[Աղեքսանդրիա]] եւ անկէ փախած էր [[Փարիզ]], իսկ Արթին պէյի եղբայրը Խոսրով պէյ ալ Chef de Cabinet էր: Գրիգոր՝ Խոսրով պէյի կը դիմէ պաշտօն մը ձեռք անցընելու համար, այս վերջինը շատ կ’աշխատի, բայց իրեն կը պատասխանուի- «Մենք հայերուն ծառերը արմատախիլ ընել կ’ուզենք, դուք կ’ուզէք որ նոր ծիլե՞րը խնամէք»:

Այն ատեն պաշտօնատուները զատ-զատ չէին, ամէնը մէկ կը գտնուէին փոխարքային պալատան մէջ: Խոսրով պէյ կը յանձնարարէ Ռուսական հիւպատոսարանին, ուր թարգմանի պաշտօն կը ստանձնէ: [[1878]]-ին Ռուսական հիւպատոսարանին Քանչէլէր կ’անուանուի, պաշտօն՝ որ կը վարէ մինչեւ [[1880]], իսկ անկէ ետքը մինչեւ [[1887]] իբր փոխ հիւպատոս Եգիպտոսի: Իր այդ պաշտօնին մէջ կարգ մը կարեւոր գործառնութիւններ իր ձեռքով եղած են՝ նախկին հիւպատոս Տը Լէքսի ժամանակ, որմէ շատ սիրուած էր իր դիւանագիտական արտակարգ կարողութեանը համար:

Պատուուած էր Շիր Խուրշիտ կարմիր ժապաւէնով եւ երկրորդ աստիճան կանաչ ժապաւէնով, Մէճիտիյէ երկրորդ, Օսմանիէ երրորդ, Մօնթէնէկրօ Տանիէլօ պատուանշանին երրորդ աստիճանով, Շըվալիէ տէլլա Քօռինա տ’Իթալիա, Սէնթ Էսթանիստլաւ եւ Ռուսական երրորդ աստիճան, Քրու Ռուժ տը Րիւսի, եւայլն, եւայլն:

Գրիգոր Եղիաեան իշխաններու եւ պետական անձնաւորութեանց հետ լաւ յարաբերութիւններ ունենալով կրցած է օգտակար հանդիսանալ իր համայնքին:

Ռուսական հիւպատոսարանը մտնելէ առաջ՝ երկար տարիներ փաստաբանութեամբ զբաղած է, իբր իրաւագէտ՝ կարեւոր ծառայութիւններ մատուցած է Ազգային առաջնորդարանին: [[1863]]-ին գաւառակ ժողովոյ անդամ եւ Ատենապետ, նաեւ Հ. Բարեգործական Ընդհ. Միութեան հիմնադիր անդամներէն էր եւ Կեդր. Ժողովի խորհրդական էր:

Ինք եկեղեցասէր ու բարեպաշտ՝ եկեղեցւոյն շատ մը նուիրատուութիւններ ըրած է: Մարմինայի եկեղեցին նորոգած եւ եկեղեցական պիտոյքները հոգացած է:

Հնագէտ եւ հետաքրքիր՝ իր տան մէջ ճոխ թանգարան մը ունէր:

[[8 Մայիս]] [[1911]]-ին Թրիէսթէի մէջ վախճանեցաւ՝ եւ մարմինը զմռսուելով փոխադրուեցաւ Գահիրէ, ուր փառաւոր ազգային յուղարկաւորութեամբ մը թաղուեցաւ Մարմինայի գերեզմանատան մէջ:

Եղիաեան իրեն կտակարար կարգած էր Պողօս փաշա Նուպարը եւ թողած է 180.000 ոսկւոյ հարստութիւն մը, որուն 60.000 ոտկին ազգին կտակած է զայն բաժնելով այլեւ այլ հաստատութեանց:

Ասկէ զատ ազգին կտակած է Շուպրայի ապրանքը, Իսմայիլէի երեք տուները, Կիրկէի մէջ շինութեան հող մը, բոլոր կարասիքը, հնչուն դրամ, արժեթուղթերը եւայլն, որոնց արժէքն են 60.000 ոսկի: Ասոնք քանի մը տարիէն ծախուելով իր անունով եկեղեցի մը կառուցուեցաւ Գահիրէի մէջ:

Գլխաւորապէս առանց զաւանանքի խտրութեան Եգիպտահայ ուսանողին եղած կտակը հայ գաղութին օգտակար եղած է: Իր կենդանութեանը Հ. Բ. Միութեան նուիրած է 200 ոսկւոյ գումար մը:

== Աղբիւրներ ==
* Հայ Հանրագիտակ, Հ. Մկրտիչ  Վարդ. Պոտուրեան, 1939, Պուքրէշ, Հատոր  Դ., էջ 668:
* «Արեւ» օրաթերթ, 24 Օգոստոս 1926, «Եղիայեան Սաներ», էջ 1։[https://tert.nla.am/archive/NLA%20TERT/Arev/1926/2284.pdf]
[[Ստորոգութիւն:Հայ բարերարներ]]</text>
      <sha1>dq55oh3nzmnccme6le8m95gllxqd3tq</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>225725</id>
      <parentid>225724</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T07:43:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Azniv Stepanian</username>
        <id>8</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Azniv Stepanianը տեղափոխեց էջ [[Գրիգոր Եղիաեան]]էն էջ [[Գրիգոր Եղիայեան]] առանց վերայղում ձգելու</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6220" xml:space="preserve">{{Տեղեկաքարտ Անձ}}
'''Գրիգոր Եղիաեան''', ազգային բարերար, ծնած է [[25 Մայիս]] [[1833]]-ին [[Պոլիս|Պոլսոյ]] մէջ: Իր ծնողքը [[Պարսկաստան]]էն գաղթած է եւ տեղւոյն երեւելի ընտանիքներէն է: Հայրը խունկի եւ խէժի վաճառականութեամբ կը զբաղէր եւ անգամ մը իր ապրանքը փոխադրող շոգենաւը փոթորիկի հանդիպելով՝ բոլոր հարստութիւնը կորսնցուց ու Երուսաղէմ գնաց, հոնկէ Պոլիս եւ յետոյ [[Գահիրէ]] անցաւ, ուր Տարպ էլ Կինէնա գտնուող հին դպրոցին մէջ (հոգետուն) Գրիգոր ստացաւ նախնական կրթութիւնը: Եղիաեանի ուսուցիչը եղած է Պետրոս Թաթիկեան Զմիւռնացի: Հոգետունէն ետք յաճախած է Հէմիլդընի անգլիական վարժարանը, ուր տարի մը միայն մնալէ ետք, կ’անցնի Րէֆա պայի École des langues լիսէն, ուրկէ շրջանաւարտ ըլլալով կը դիմէ արտաքին գործոց նախարարութեան պաշտօնի մը համար. այդ ատեն Արթին պէյը զրպարտած էին թէ Միրիի ապրանքները ծախած եւ մսխած է, որուն վրայ Արթին պէյ բանտարկուած էր [[Աղեքսանդրիա]] եւ անկէ փախած էր [[Փարիզ]], իսկ Արթին պէյի եղբայրը Խոսրով պէյ ալ Chef de Cabinet էր: Գրիգոր՝ Խոսրով պէյի կը դիմէ պաշտօն մը ձեռք անցընելու համար, այս վերջինը շատ կ’աշխատի, բայց իրեն կը պատասխանուի- «Մենք հայերուն ծառերը արմատախիլ ընել կ’ուզենք, դուք կ’ուզէք որ նոր ծիլե՞րը խնամէք»:

Այն ատեն պաշտօնատուները զատ-զատ չէին, ամէնը մէկ կը գտնուէին փոխարքային պալատան մէջ: Խոսրով պէյ կը յանձնարարէ Ռուսական հիւպատոսարանին, ուր թարգմանի պաշտօն կը ստանձնէ: [[1878]]-ին Ռուսական հիւպատոսարանին Քանչէլէր կ’անուանուի, պաշտօն՝ որ կը վարէ մինչեւ [[1880]], իսկ անկէ ետքը մինչեւ [[1887]] իբր փոխ հիւպատոս Եգիպտոսի: Իր այդ պաշտօնին մէջ կարգ մը կարեւոր գործառնութիւններ իր ձեռքով եղած են՝ նախկին հիւպատոս Տը Լէքսի ժամանակ, որմէ շատ սիրուած էր իր դիւանագիտական արտակարգ կարողութեանը համար:

Պատուուած էր Շիր Խուրշիտ կարմիր ժապաւէնով եւ երկրորդ աստիճան կանաչ ժապաւէնով, Մէճիտիյէ երկրորդ, Օսմանիէ երրորդ, Մօնթէնէկրօ Տանիէլօ պատուանշանին երրորդ աստիճանով, Շըվալիէ տէլլա Քօռինա տ’Իթալիա, Սէնթ Էսթանիստլաւ եւ Ռուսական երրորդ աստիճան, Քրու Ռուժ տը Րիւսի, եւայլն, եւայլն:

Գրիգոր Եղիաեան իշխաններու եւ պետական անձնաւորութեանց հետ լաւ յարաբերութիւններ ունենալով կրցած է օգտակար հանդիսանալ իր համայնքին:

Ռուսական հիւպատոսարանը մտնելէ առաջ՝ երկար տարիներ փաստաբանութեամբ զբաղած է, իբր իրաւագէտ՝ կարեւոր ծառայութիւններ մատուցած է Ազգային առաջնորդարանին: [[1863]]-ին գաւառակ ժողովոյ անդամ եւ Ատենապետ, նաեւ Հ. Բարեգործական Ընդհ. Միութեան հիմնադիր անդամներէն էր եւ Կեդր. Ժողովի խորհրդական էր:

Ինք եկեղեցասէր ու բարեպաշտ՝ եկեղեցւոյն շատ մը նուիրատուութիւններ ըրած է: Մարմինայի եկեղեցին նորոգած եւ եկեղեցական պիտոյքները հոգացած է:

Հնագէտ եւ հետաքրքիր՝ իր տան մէջ ճոխ թանգարան մը ունէր:

[[8 Մայիս]] [[1911]]-ին Թրիէսթէի մէջ վախճանեցաւ՝ եւ մարմինը զմռսուելով փոխադրուեցաւ Գահիրէ, ուր փառաւոր ազգային յուղարկաւորութեամբ մը թաղուեցաւ Մարմինայի գերեզմանատան մէջ:

Եղիաեան իրեն կտակարար կարգած էր Պողօս փաշա Նուպարը եւ թողած է 180.000 ոսկւոյ հարստութիւն մը, որուն 60.000 ոտկին ազգին կտակած է զայն բաժնելով այլեւ այլ հաստատութեանց:

Ասկէ զատ ազգին կտակած է Շուպրայի ապրանքը, Իսմայիլէի երեք տուները, Կիրկէի մէջ շինութեան հող մը, բոլոր կարասիքը, հնչուն դրամ, արժեթուղթերը եւայլն, որոնց արժէքն են 60.000 ոսկի: Ասոնք քանի մը տարիէն ծախուելով իր անունով եկեղեցի մը կառուցուեցաւ Գահիրէի մէջ:

Գլխաւորապէս առանց զաւանանքի խտրութեան Եգիպտահայ ուսանողին եղած կտակը հայ գաղութին օգտակար եղած է: Իր կենդանութեանը Հ. Բ. Միութեան նուիրած է 200 ոսկւոյ գումար մը:

== Աղբիւրներ ==
* Հայ Հանրագիտակ, Հ. Մկրտիչ  Վարդ. Պոտուրեան, 1939, Պուքրէշ, Հատոր  Դ., էջ 668:
* «Արեւ» օրաթերթ, 24 Օգոստոս 1926, «Եղիայեան Սաներ», էջ 1։[https://tert.nla.am/archive/NLA%20TERT/Arev/1926/2284.pdf]
[[Ստորոգութիւն:Հայ բարերարներ]]</text>
      <sha1>dq55oh3nzmnccme6le8m95gllxqd3tq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Եկեղեցւոյ Հայրեր</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2787</id>
    <revision>
      <id>225690</id>
      <parentid>184494</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T12:28:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Maral Dikbikian</username>
        <id>4797</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11528" xml:space="preserve">'''Եկեղեցւոյ հայրեր''', առաքինազարդ կեանքով ու վարքով հռչակուած անձնաւորութիւններ, որոնք եկեղեցւոյ կողմէն դասուած են սուրբերու կարգին եւ ճանչցուած՝ իբրեւ հաւատքի հիմնական սկզբունքներու ճշմարիտ եւ ուղղափառ երաշխաւորներ, [[Սուրբ Գիրք]]&lt;nowiki/&gt;ի հեղինակաւոր մեկնիչներ ու աւանդապահներ, եկեղեցւոյ ծառայութեան նուիրուած եւ եկեղեցական նուիրապետութեան պատասխանատու դէմքեր։ Արդի իմաստով եկեղեցական հայր հասկացութիւնը առաջին անգամ օգտագործած է [[Վիկենտիոս Լիրինացի]]&lt;nowiki/&gt;ն (5-րդ դար)։ Ան Եկեղեցական հայրերը տարբերակած է եկեղեցական գրողներէն եւ եկեղեցական գրող կոչուած է քրիստոնէական այն մատենագիրներէն, որոնք չունին կեանքի սրբութիւն եւ ուղղափառ վարդապետութիւն։ Հայրաբանութեան համար եկեղեցական հայրերը եկեղեցական գրողներ են, որոնց ձգած գրական ժառանգութիւնը կը կազմէ հայրաբանական գրականութիւնը։

== Չափանիշեր ==
=== Կաթոլիկ եկեղեցւոյ մէջ ===
Կաթոլիկ աստուածաբանները «Եկեղեցական հայրեր» կը կոչեն միայն այն հայրապետները, որոնք իրենց կեանքի եւ գործունէութեան մէջ միացած են չորս անհրաժեշտ պայմաններու՝ 
# Ուղղափառ դաւանանք,
# Կեանքի սրբութիւն,
# Ճանաչում եկեղեցւոյ կողմէ,
# Հնութիւն (վաղեմութիւն)։
== Ուղղափառ եկեղեցւոյ մէջ ==
[[Պատկեր:Spas vsederzhitel sinay.jpg|350px|մինի|աջից|'''Յիսուս Քրիստոս, VI դարու սրբապատկեր Սուրբ Կատերինէի վանք, Սինա Լերան ստորոտը''']]
Ուղղափառ հայրաբանները, որոշ վերապահումներով ընդունելով 1-3 կէտերը, կը մերժեն 4-րդ կէտի անհրաժեշտութիւնը, այն հիմնական փաստով, թէ եկեղեցին ապրած է եւ կ'ապրի հայրերով եւ որ եկեղեցական հայրեր գոյութիւն ունեցած են բոլոր ժամանակներուն եւ պիտի ծնին ապագային ալ, այնքան ժամանակ, որքան [[Սուրբ Հոգի]]&lt;nowiki/&gt;ն շարունակէ հովանաւորել Քրիստոսի երկրային եկեղեցին։

== Եկեղեցւոյ հայրեր ==
[[Պատկեր:Jerusalem infobox image.JPG|350px|մինի|ձախից|'''Երուսաղէմ''']]
Ժամանակի ընթացքին քրիստոնէական եկեղեցին եկեղեցւոյ նշանաւոր հայրերէն կազմած է փոքր խումբ մը՝ եկեղեցւոյ մեծ հայրեր, եկեղեցւոյ վարդապետներ անուանումներով։ Արեւելքի չորս մեծ հայրերն են [[Աթանաս Ալեքսանդրացին|Աթանաս Ալեքսանդրացի]]&lt;nowiki/&gt;ն, [[Բարսեղ Կեսարացին|Բարսեղ Կեսարացի]]&lt;nowiki/&gt;ն, [[Հովհան Ոսկեբերանը|Յովհան Ոսկեբերան]]&lt;nowiki/&gt;ը եւ [[Կիւրեղ Ալեքսանդրացին|Կիւրեղ Ալեքսանդրացի]]&lt;nowiki/&gt;ն։ Արեւմտեան եկեղեցին եւս կը ճանչնայ համաքրիստոնէական նշանակութիւն ունեցող Արեւելքի այս չորս մեծ հայրապետները։ 800-ական թուականներուն Յովհաննէս Վանականը Ամբրոսիոսին, [[Օգոստինոսին|Օգոստինոս]]&lt;nowiki/&gt;ին, [[Հերոնիմոսին|Հերոնիմոս]]&lt;nowiki/&gt;ին եւ [[Գրիգոր Մեծ]]&lt;nowiki/&gt;ին համարած է աշխարհի եւ կրօնական գիտութիւններու մեծագոյն իմաստուններ, իբրեւ դրախտի չորս մեծ գետերը։ 11-րդ դարէն սկսեալ արեւմուտքի մէջ այս չորսը կը կոչուին եկեղեցւոյ վարդապետներ, իսկ Բոնիփատիոս VIII պապը [[1296]]-ին զանոնք դասակարգած է առաքեալներէն անմիջապէս յետոյ եւ կոչած՝ եկեղեցւոյ նշանաւոր վարդապետներ։

== Երուսաղէմ ==
Յետագային պապական յատուկ որոշումներով եւ հռչակումներով, Հռոմի եկեղեցւոյ վարդապետներու կարգին դասուած են նաեւ [[Թովմա Աքվինացի]]&lt;nowiki/&gt;ն, [[Բոնավենտուրասը|Բոնավենտուրաս]]&lt;nowiki/&gt;ը, [[Ֆրանցիսկոս Սալեցի]]&lt;nowiki/&gt;ն եւ ուրիշներ, իսկ արեւելեան հայրերէն, բացի արեւելքի չորս մեծ հայրերէն, նաեւ Եփրեմ Ասորին, Կիւրեղ Երուսաղէմացին, Գրիգոր Նազիանզացին եւ Յովհան Դամասկացին։ Հայ եկեղեցին ունի եկեղեցական հայրերու եւ եկեղեցւոյ վարդապետներու ցանկ մը «երկոտասան վարդապետք» անունով, որ արեւելեան եւ արեւմտեան քրիստոնէական մտածողութիւններու համադրութիւնն է։ Անկէ ընդգրկուած են ընդհանրական եկեղեցւոյ հինգ տիեզերական աթոռներու՝ [[Աղեքսանտրիա|Աղեքսանդրիոյ]], [[Անտիոք]]&lt;nowiki/&gt;ի, [[Երուսաղէմ|Երուսաղէմի]], [[Կոստանդնուպոլիս|Կոստանդնուպոլսոյ]] եւ [[Հռոմ]]&lt;nowiki/&gt;ի, ինչպէս նաեւ [[Աթէնք|Աթէնքի]], [[Կեսարիա]]&lt;nowiki/&gt;յի, [[Կիպրոս]]&lt;nowiki/&gt;ի մեծահռչակ հայրապետները։ Հայ եկեղեցւոյ կողմէ ընդունուած այդ հայրերն են [[Ռեթեոս Աթենաց|Ռէթէոս Աթենացի]]&lt;nowiki/&gt;ն (Ա. դար, [[Աթենքի հայրապետ|Աթէնքի հայրապետ]]), [[Սեղբեստրոս]]&lt;nowiki/&gt;ը (3-րդ դար, Հռոմի հայրապետ), [[Աթանաս Ալեքսանդրացի]]&lt;nowiki/&gt;ն, [[Կիւրեղ Երուսաղեմացի|Կիւրեղ Երուսաղէմացի]]&lt;nowiki/&gt;ն, [[Եփրեմ Ասորի]]&lt;nowiki/&gt;ն, [[Բարսեղ Կեսարացի]]&lt;nowiki/&gt;ն, [[Գրիգոր Նիւսացի]]&lt;nowiki/&gt;ն, [[Գրիգոր Նազիանզացի]]&lt;nowiki/&gt;ն, [[Եպիփան Կիպրացի]]&lt;nowiki/&gt;ն, [[Յովհան Ոսկեբերան]]&lt;nowiki/&gt;ը եւ [[Կիւրեղ Ալեքսանդրացի]]&lt;nowiki/&gt;ն (Հայ եկեղեցին անոնց յիշատակը կը նշէ Հոկտեմբերի վերջին շաբաթ օրը)։

== Մեսրոպ Մաշտոց ==
[[Պատկեր:Mesrob Mashtots 1882.jpg|350px|մինի|աջից|'''Մեսրոպ Մաշտոց''']]
Հայկական շարք մը ձեռագրերուն մէջ (Մատենադարան, ձեռ. դդ [[605 արեւմտահայերէն|605]], [[625]] եւլն.) [[Աթանաս Ալեքսանդրացի]]&lt;nowiki/&gt;ն, Կիւրեղ Երուսաղէմացին, Բարսեղ Կեսարացին եւ Գրիգոր Նազիանզացին (Աստուածաբան) անուանուած են «[[գլուխ երկոտասան վարդապետաց]]» կամ «[[գերագոյնք]]» վարդապետներ։ Համաքրիստոնէական հայրերու այս ցանկին հայոց տօնացոյցը աւելցուցած է նաեւ զուտ հայ վարդապետներու եւ հայրերու ցանկ մը՝ «[[թարգմանիչ վարդապետք]]» անուան ներքեւ, որոնք են [[Մեսրոպ Մաշտոց]]&lt;nowiki/&gt;ը, [[Եղիշէ]]&lt;nowiki/&gt;ն, [[Մովսես Քերթող|Մովսէս Քերթող]]&lt;nowiki/&gt;ը, [[Դաւիթ Անհաղթ|Դաւիթ Անյաղթ]]&lt;nowiki/&gt;ը, [[Գրիգոր Նարեկացի]]&lt;nowiki/&gt;ն, [[Ներսես Շնորհալի|Ներսէս Շնորհալի]]&lt;nowiki/&gt;ն, [[Յովհանէս Գ. Օձնեցի|Յովհաննէս Գ. Օձնեցի]]&lt;nowiki/&gt;ն, [[Յովհան Որոտնեցի]]&lt;nowiki/&gt;ն եւ [[Գրիգոր Տաթեւացի]]&lt;nowiki/&gt;ն: Հայ եկեղեցւոյ Ձեռնադրութեան Մաշտոցին մէջ կայ օտար ու հայ՝ եկեղեցւոյ վարդապետներու այլ ցանկ մը, որուն մեջ մտած են Տօնացոյցի 12 վարդապետները, ինչպէս նաեւ [[Գրիգոր Սքանչելագործ]]&lt;nowiki/&gt;ը եւ [[Յակոբ Մծբնացի]]&lt;nowiki/&gt;ն։ Մաշտոցի ցանկէն դուրս մնացած են Գրիգոր Նարեկացին եւ Ներսէս Շնորհալին։ Թարգմանիչ վարդապետներէն կը յիշեն [[Սահակ Ա. Պարթեւ]]&lt;nowiki/&gt;ն ու Մեսրոպ Մաշտոցը։ Ըստ Մաշտոցի, հայ եկեղեցւոյ վարդապետներն են Գրիգոր Ա. Լուսաւորիչը, «[[որդիք եւ թոռունք Լուսավորչի|որդիք եւ թոռունք Լուսաւորչի]]», Յովհաննէս Գ. Օձնեցին, Յովհան Որոտնեցին եւ Գրիգոր Տաթեւացին։ Համադրելով Տօնացոյցի եւ Ձեռնադրութեան Մաշտոցի տուեալները՝ կը կազմուի հայ եկեղեցւոյ վարդապետներու ու հայրերու ցանկ մը՝ Գրիգոր Ա. Լուսաւորիչ, «[[որդիք եւ թոռունք Լուսավորչի|որդիք եւ թոռունք Լուսաւորչի]]», Սահակ Ա. Պարթեւ, Մեսրոպ Մաշտոց, Եղիշէ, Մովսէս Քերթող, Դաւիթ Անյաղթ, Յովհաննէս Գ. Օձնեցի, Գրիգոր Նարեկացի, Ներսէս Շնորհալի, Յովհան Որոտնեցի եւ Գրիգոր Տաթեւացի։ Թովմա Մեծոփեցին վարդապետներու թիւին մէջ կը յիշէ նաեւ Ստեփանոս Սիւնեցին, որ, սակայն, չի մտներ Տօնացոյցին մէջ։ Ընդհանրական եկեղեցւոյ «երկոտասան վարդապետներէն» եւ եկեղեցական հայրերէն բացի, հայ եկեղեցին սուրբերու կարգին դասուած է նաեւ Առաքելական հայրեր ընդհանուր անունով յայտնի, I–II դդ. երեք հայրապետները՝ Կղեմէս Հռոմէացին կամ Հռոմայեցին (յիշատակը կը նշուի Յիսնակաց առաջին Կիրակիին յաջորդող Հինգշաբթի օրը), Իգնատիոս Անտիոքացին (յիշատակը՝ Յիսնակաց չորրորդ Կիրակիին յաջորդող Երկուշաբթի օրը) եւ Պողիկարպոս Զմիւռնացին (յիշատակը՝ Յիսնակաց երրորդ Կիրակիին յաջորդող Երեքշաբթի օրը)։ Միւս եկեղեցիներու համար Առաքելական հայր կը համարուին նաեւ Պառնապասը, Հերմասը եւ Պապիասը (երեքն ալ՝ Բ. դ.)։
{{ՀՀ2012}}

[[Ստորոգութիւն:Կրօն]]</text>
      <sha1>kgbsqt9yf1d0lxagvaei2c60ypa4iog</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>225691</id>
      <parentid>225690</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T12:30:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Maral Dikbikian</username>
        <id>4797</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11529" xml:space="preserve">'''Եկեղեցւոյ հայրեր''', առաքինազարդ կեանքով ու վարքով հռչակուած անձնաւորութիւններ, որոնք եկեղեցւոյ կողմէն դասուած են սուրբերու կարգին եւ ճանչցուած՝ իբրեւ հաւատքի հիմնական սկզբունքներու ճշմարիտ եւ ուղղափառ երաշխաւորներ, [[Սուրբ Գիրք]]&lt;nowiki/&gt;ի հեղինակաւոր մեկնիչներ ու աւանդապահներ, եկեղեցւոյ ծառայութեան նուիրուած եւ եկեղեցական նուիրապետութեան պատասխանատու դէմքեր։ Արդի իմաստով եկեղեցական հայր հասկացութիւնը առաջին անգամ օգտագործած է [[Վիկենտիոս Լիրինացի]]&lt;nowiki/&gt;ն (5-րդ դար)։ Ան Եկեղեցական հայրերը տարբերակած է եկեղեցական գրողներէն եւ եկեղեցական գրող կոչուած է քրիստոնէական այն մատենագիրներէն, որոնք չունին կեանքի սրբութիւն եւ ուղղափառ վարդապետութիւն։ Հայրաբանութեան համար եկեղեցական հայրերը եկեղեցական գրողներ են, որոնց ձգած գրական ժառանգութիւնը կը կազմէ հայրաբանական գրականութիւնը։

== Չափանիշեր ==
=== Կաթոլիկ եկեղեցւոյ մէջ ===
Կաթոլիկ աստուածաբանները «Եկեղեցական հայրեր» կը կոչեն միայն այն հայրապետները, որոնք իրենց կեանքի եւ գործունէութեան մէջ միացած են չորս անհրաժեշտ պայմաններու՝ 
# Ուղղափառ դաւանանք,
# Կեանքի սրբութիւն,
# Ճանաչում եկեղեցւոյ կողմէ,
# Հնութիւն (վաղեմութիւն)։
== Ուղղափառ եկեղեցւոյ մէջ ==
[[Պատկեր:Spas vsederzhitel sinay.jpg|350px|մինի|աջից|'''Յիսուս Քրիստոս, VI դարու սրբապատկեր Սուրբ Կատարինէի վանք, Սինա  Լեռան ստորոտը''']]
Ուղղափառ հայրաբանները, որոշ վերապահումներով ընդունելով 1-3 կէտերը, կը մերժեն 4-րդ կէտի անհրաժեշտութիւնը, այն հիմնական փաստով, թէ եկեղեցին ապրած է եւ կ'ապրի հայրերով եւ որ եկեղեցական հայրեր գոյութիւն ունեցած են բոլոր ժամանակներուն եւ պիտի ծնին ապագային ալ, այնքան ժամանակ, որքան [[Սուրբ Հոգի]]&lt;nowiki/&gt;ն շարունակէ հովանաւորել Քրիստոսի երկրային եկեղեցին։

== Եկեղեցւոյ հայրեր ==
[[Պատկեր:Jerusalem infobox image.JPG|350px|մինի|ձախից|'''Երուսաղէմ''']]
Ժամանակի ընթացքին քրիստոնէական եկեղեցին եկեղեցւոյ նշանաւոր հայրերէն կազմած է փոքր խումբ մը՝ եկեղեցւոյ մեծ հայրեր, եկեղեցւոյ վարդապետներ անուանումներով։ Արեւելքի չորս մեծ հայրերն են [[Աթանաս Ալեքսանդրացին|Աթանաս Ալեքսանդրացի]]&lt;nowiki/&gt;ն, [[Բարսեղ Կեսարացին|Բարսեղ Կեսարացի]]&lt;nowiki/&gt;ն, [[Հովհան Ոսկեբերանը|Յովհան Ոսկեբերան]]&lt;nowiki/&gt;ը եւ [[Կիւրեղ Ալեքսանդրացին|Կիւրեղ Ալեքսանդրացի]]&lt;nowiki/&gt;ն։ Արեւմտեան եկեղեցին եւս կը ճանչնայ համաքրիստոնէական նշանակութիւն ունեցող Արեւելքի այս չորս մեծ հայրապետները։ 800-ական թուականներուն Յովհաննէս Վանականը Ամբրոսիոսին, [[Օգոստինոսին|Օգոստինոս]]&lt;nowiki/&gt;ին, [[Հերոնիմոսին|Հերոնիմոս]]&lt;nowiki/&gt;ին եւ [[Գրիգոր Մեծ]]&lt;nowiki/&gt;ին համարած է աշխարհի եւ կրօնական գիտութիւններու մեծագոյն իմաստուններ, իբրեւ դրախտի չորս մեծ գետերը։ 11-րդ դարէն սկսեալ արեւմուտքի մէջ այս չորսը կը կոչուին եկեղեցւոյ վարդապետներ, իսկ Բոնիփատիոս VIII պապը [[1296]]-ին զանոնք դասակարգած է առաքեալներէն անմիջապէս յետոյ եւ կոչած՝ եկեղեցւոյ նշանաւոր վարդապետներ։

== Երուսաղէմ ==
Յետագային պապական յատուկ որոշումներով եւ հռչակումներով, Հռոմի եկեղեցւոյ վարդապետներու կարգին դասուած են նաեւ [[Թովմա Աքվինացի]]&lt;nowiki/&gt;ն, [[Բոնավենտուրասը|Բոնավենտուրաս]]&lt;nowiki/&gt;ը, [[Ֆրանցիսկոս Սալեցի]]&lt;nowiki/&gt;ն եւ ուրիշներ, իսկ արեւելեան հայրերէն, բացի արեւելքի չորս մեծ հայրերէն, նաեւ Եփրեմ Ասորին, Կիւրեղ Երուսաղէմացին, Գրիգոր Նազիանզացին եւ Յովհան Դամասկացին։ Հայ եկեղեցին ունի եկեղեցական հայրերու եւ եկեղեցւոյ վարդապետներու ցանկ մը «երկոտասան վարդապետք» անունով, որ արեւելեան եւ արեւմտեան քրիստոնէական մտածողութիւններու համադրութիւնն է։ Անկէ ընդգրկուած են ընդհանրական եկեղեցւոյ հինգ տիեզերական աթոռներու՝ [[Աղեքսանտրիա|Աղեքսանդրիոյ]], [[Անտիոք]]&lt;nowiki/&gt;ի, [[Երուսաղէմ|Երուսաղէմի]], [[Կոստանդնուպոլիս|Կոստանդնուպոլսոյ]] եւ [[Հռոմ]]&lt;nowiki/&gt;ի, ինչպէս նաեւ [[Աթէնք|Աթէնքի]], [[Կեսարիա]]&lt;nowiki/&gt;յի, [[Կիպրոս]]&lt;nowiki/&gt;ի մեծահռչակ հայրապետները։ Հայ եկեղեցւոյ կողմէ ընդունուած այդ հայրերն են [[Ռեթեոս Աթենաց|Ռէթէոս Աթենացի]]&lt;nowiki/&gt;ն (Ա. դար, [[Աթենքի հայրապետ|Աթէնքի հայրապետ]]), [[Սեղբեստրոս]]&lt;nowiki/&gt;ը (3-րդ դար, Հռոմի հայրապետ), [[Աթանաս Ալեքսանդրացի]]&lt;nowiki/&gt;ն, [[Կիւրեղ Երուսաղեմացի|Կիւրեղ Երուսաղէմացի]]&lt;nowiki/&gt;ն, [[Եփրեմ Ասորի]]&lt;nowiki/&gt;ն, [[Բարսեղ Կեսարացի]]&lt;nowiki/&gt;ն, [[Գրիգոր Նիւսացի]]&lt;nowiki/&gt;ն, [[Գրիգոր Նազիանզացի]]&lt;nowiki/&gt;ն, [[Եպիփան Կիպրացի]]&lt;nowiki/&gt;ն, [[Յովհան Ոսկեբերան]]&lt;nowiki/&gt;ը եւ [[Կիւրեղ Ալեքսանդրացի]]&lt;nowiki/&gt;ն (Հայ եկեղեցին անոնց յիշատակը կը նշէ Հոկտեմբերի վերջին շաբաթ օրը)։

== Մեսրոպ Մաշտոց ==
[[Պատկեր:Mesrob Mashtots 1882.jpg|350px|մինի|աջից|'''Մեսրոպ Մաշտոց''']]
Հայկական շարք մը ձեռագրերուն մէջ (Մատենադարան, ձեռ. դդ [[605 արեւմտահայերէն|605]], [[625]] եւլն.) [[Աթանաս Ալեքսանդրացի]]&lt;nowiki/&gt;ն, Կիւրեղ Երուսաղէմացին, Բարսեղ Կեսարացին եւ Գրիգոր Նազիանզացին (Աստուածաբան) անուանուած են «[[գլուխ երկոտասան վարդապետաց]]» կամ «[[գերագոյնք]]» վարդապետներ։ Համաքրիստոնէական հայրերու այս ցանկին հայոց տօնացոյցը աւելցուցած է նաեւ զուտ հայ վարդապետներու եւ հայրերու ցանկ մը՝ «[[թարգմանիչ վարդապետք]]» անուան ներքեւ, որոնք են [[Մեսրոպ Մաշտոց]]&lt;nowiki/&gt;ը, [[Եղիշէ]]&lt;nowiki/&gt;ն, [[Մովսես Քերթող|Մովսէս Քերթող]]&lt;nowiki/&gt;ը, [[Դաւիթ Անհաղթ|Դաւիթ Անյաղթ]]&lt;nowiki/&gt;ը, [[Գրիգոր Նարեկացի]]&lt;nowiki/&gt;ն, [[Ներսես Շնորհալի|Ներսէս Շնորհալի]]&lt;nowiki/&gt;ն, [[Յովհանէս Գ. Օձնեցի|Յովհաննէս Գ. Օձնեցի]]&lt;nowiki/&gt;ն, [[Յովհան Որոտնեցի]]&lt;nowiki/&gt;ն եւ [[Գրիգոր Տաթեւացի]]&lt;nowiki/&gt;ն: Հայ եկեղեցւոյ Ձեռնադրութեան Մաշտոցին մէջ կայ օտար ու հայ՝ եկեղեցւոյ վարդապետներու այլ ցանկ մը, որուն մեջ մտած են Տօնացոյցի 12 վարդապետները, ինչպէս նաեւ [[Գրիգոր Սքանչելագործ]]&lt;nowiki/&gt;ը եւ [[Յակոբ Մծբնացի]]&lt;nowiki/&gt;ն։ Մաշտոցի ցանկէն դուրս մնացած են Գրիգոր Նարեկացին եւ Ներսէս Շնորհալին։ Թարգմանիչ վարդապետներէն կը յիշեն [[Սահակ Ա. Պարթեւ]]&lt;nowiki/&gt;ն ու Մեսրոպ Մաշտոցը։ Ըստ Մաշտոցի, հայ եկեղեցւոյ վարդապետներն են Գրիգոր Ա. Լուսաւորիչը, «[[որդիք եւ թոռունք Լուսավորչի|որդիք եւ թոռունք Լուսաւորչի]]», Յովհաննէս Գ. Օձնեցին, Յովհան Որոտնեցին եւ Գրիգոր Տաթեւացին։ Համադրելով Տօնացոյցի եւ Ձեռնադրութեան Մաշտոցի տուեալները՝ կը կազմուի հայ եկեղեցւոյ վարդապետներու ու հայրերու ցանկ մը՝ Գրիգոր Ա. Լուսաւորիչ, «[[որդիք եւ թոռունք Լուսավորչի|որդիք եւ թոռունք Լուսաւորչի]]», Սահակ Ա. Պարթեւ, Մեսրոպ Մաշտոց, Եղիշէ, Մովսէս Քերթող, Դաւիթ Անյաղթ, Յովհաննէս Գ. Օձնեցի, Գրիգոր Նարեկացի, Ներսէս Շնորհալի, Յովհան Որոտնեցի եւ Գրիգոր Տաթեւացի։ Թովմա Մեծոփեցին վարդապետներու թիւին մէջ կը յիշէ նաեւ Ստեփանոս Սիւնեցին, որ, սակայն, չի մտներ Տօնացոյցին մէջ։ Ընդհանրական եկեղեցւոյ «երկոտասան վարդապետներէն» եւ եկեղեցական հայրերէն բացի, հայ եկեղեցին սուրբերու կարգին դասուած է նաեւ Առաքելական հայրեր ընդհանուր անունով յայտնի, I–II դդ. երեք հայրապետները՝ Կղեմէս Հռոմէացին կամ Հռոմայեցին (յիշատակը կը նշուի Յիսնակաց առաջին Կիրակիին յաջորդող Հինգշաբթի օրը), Իգնատիոս Անտիոքացին (յիշատակը՝ Յիսնակաց չորրորդ Կիրակիին յաջորդող Երկուշաբթի օրը) եւ Պողիկարպոս Զմիւռնացին (յիշատակը՝ Յիսնակաց երրորդ Կիրակիին յաջորդող Երեքշաբթի օրը)։ Միւս եկեղեցիներու համար Առաքելական հայր կը համարուին նաեւ Պառնապասը, Հերմասը եւ Պապիասը (երեքն ալ՝ Բ. դ.)։
{{ՀՀ2012}}

[[Ստորոգութիւն:Կրօն]]</text>
      <sha1>9fhts26g4z2m9ibr34aet2x3gr3hdvr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Երուանդակերտ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2898</id>
    <revision>
      <id>225719</id>
      <parentid>129321</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T07:24:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Azniv Stepanian</username>
        <id>8</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3418" xml:space="preserve">{{Տեղեկաքարտ Բնակավայր|կարգավիճակ=Բերդաքաղաք}}

'''Երուանդակերտ''', Այրարատայ Արշարունեաց գաւառի մէջ, Երուանդաշատի մօտ կը դնեն ոմանք Երուանդայ այս դաստակերտին վայրը: [[Մովսէս Խորենացի|Խորենացին]] ալ առանց դիրքը ճշգրտելու, հետեւեալ կերպով կը նկարագրէ «Քաղցր է ինձ ասել եւ յաղագս գեղեցիկ դաստակերտին Երուանդակերտի, զոր յօրինեաց նոյն ինք Երուանդ, գեղեցիկ եւ չքնաղ յօրինուածովքս»:

Մ. Խորենացիի գրարէն կը տեսնուի որ Երուանդակերտ ճոխացած էր գեղեցկութեամբ եւ ոչ ամսութեամբ, անոր համար շուտով աներեւոյթ եղած է եւ պատմութեան մէջ ալ չի յիշուիր. միայն Առաքել պատմիչ (Գ.) կը յիշէ ըսելով. «Երուանդակերտն որ այժմ ասի Աղջազալայ». եւ անոր հետեւելով, կը դնէ նաեւ Բազրամ աշխարհագրութեանը մէջ, ինչպէս նաեւ Գէորգ՝ Օսմանեան պատմութեան մէջ: Այս Աղջաղալայ ըսուածը չէ անշուշտ համանուն վիճակի բերգը եւ ոչ ալ Կէչուանի մօտ եղած գիւղը. վասնզի ասոնք երասխէն շատ հեռու են: Ոմանք փոխանակ Ագճագալէի՝ կը համարին Սիւրմէլիի հարաւային եւ Կողբայ արեւելեան կողմը գտնուող Գարագալէն, բայց այս եւս Երասխէն հեռու կը թուի: Հաւանտկան է [[Տուպայի Էմիրութիւն|Տիւպուայի]] նշանակածը, Երուանդայ քաղաքի մօտ, Ախուրեանի ձախակողմը, Հաճի Պայրամլուի հարաւակողմը եւ անկէ հեռու, Ռուսաց ընդարձակ աշխարհացուցին վրայ նշանակուած Գզըլ գայա ըսուած տեղը, Հելուետիացի ճանապարհորդին այս տեղւոյս աւերակաց վրայ ըրած նկարագիրն ալ կը համաձայնի Խորենացւոյն նկարագրութեան: Աւերակներուն մէջ կ’որոշուին երկու եկեղեցիներ՝ երկրաշարժէ հիմնայատակ եղած, եւ փողոցներու հետքեր. արեւելեան կողմն ալ զանազան ձեւերով գերեզմանաքարեր, որոնք՝ ինչպէս նաեւ եւգրակներս, յատուկ քննութեան կը կարօտի: Եթէ ստուգուի մեր յետին պատմիչներն ալ այս տեղս համարեցան՝ Երուանդակերտ, այն ժամանակ ԺԷ. դարու սկիզբը Ագճագալէ կը կոչուէր եւ ունէր ամրոց, ուր եկաւ, Առաքեալի ըսածի համեմատ, Շահաբաս լսելով Օսմանեանց սպարապետ Ճէլալօղլի Սինան փաշայի գալուստը, եւ սկսաւ Հայերը գերի տանիլ Պարսկաստան:

== Աղբիւրներ ==
* Հայ Հանրագիտակ, Հ. Մկրտիչ  Վարդ. Պոտուրեան, 1939, Պուքրէշ, Հատոր  Դ., էջ 732:</text>
      <sha1>crv4x40cyucw97lpj5danvdinq3jta3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Երուանդաշատ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2899</id>
    <revision>
      <id>225717</id>
      <parentid>141652</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T07:16:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Azniv Stepanian</username>
        <id>8</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5641" xml:space="preserve">{{Տեղեկաքարտ Բնակավայր|կարգավիճակ=Քաղաք}}

'''Երուանդաշատ,''' Երուանդայ գաւառ կամ Մարմէտ, Այրարատայ Արշարունեաց գաւառտ կամ Երուանդ Բ. թագաւորի անուամբ կոչուած Երուանդայ գաւառի մէջ կառուցուած էր հին արքայանիստ մայրաքաղաքս, Երասխայ ձախ Ախուրեանի արեւմտեան կողմը: Խորենացին (Բ.ԼԹ) քաղաքիս շինութեան պատճառը եւ շինութեան նկարագրութիւնը հետեւեալ տողերու մէջ կը ստորագրէ. «Յաւուրս սորա (Երուանդ Բ.) փոխին արքունիքն յԱրմաւիրն անուանեալ բլրոյն. Քանզի էր հեշացեալ գետն Երասխ, եւ յերկարել ձմերայնոյն, եւ ի դառնահոտ փչմանէ հիւսիսոյ պաղացեալ ձուլեալ վտակն, ոչ ուստեք արբուցումն բաւական թագաւորականի գտանէր տեղւոյ»: Երուանչ նեղուած՝ արքունիքը արեւմտեան կողմը բլուրին մը վրայ կը փոխադրէ. կը պատսպատէ բլուրը եւ միջնաբերդը կ’ամրացնէ բարձըր պարիսպներով եւ պղնձեայ դռներ դնելով: Երուանդ՝ այս ամէն ամրութիւններով ու որոգայթներով չկարողացաւ իր փափագին հասնիլ, վասնզի թագաւորութեան օրինաւոր ժառանգն Արտաշէս Բ., իր Այրաքաջ Սմբատ սպարապետին ձեռքով, յաղթեց Երուանդայ փանակին Երուանդավան կոչուած տեղը, եւ հալած քշեց զինքը, մինչեւ իր քաղաքը ուր զինուորէ մը սպանուեցաւ Երուանդ եւ իր մահուամբը մարեցաւ ու նսեմացաւ նաեւ քաղաքիս փառքը, վասնզի Արտաշէս Բ. Արտաշատը շինելէ վերջ, Երուանդաշատի արքունի վայելչութիւնները եւ գահը հոն փոխադրեց: Իսկ Երուանդայ շէնքերը՝ արքունի կալուածք եղան. զորս յետոյ մեծն Տրդատ պարգեւեց Կամսարականաց ցեղին. որոնք իրենց իշխանական աթոռը հաստատեցին քաղաքիս մէջ: Թէեւ քիչ ժամանակ վերջը՝ Տրդատայ թոռնորդին Արշակ Բ. յափշտակեց Երուանդաշատը Կամսարականներէն, բայց իրմէ զօրաւորն ալ եւ իր անհաշտ թշնամին Շապուհ Պարսից թագաւորը իր ձեռքէն առաւ, եւ բոլոր շէնքերը կործանել տուաւ, գերի տանելով, ըստ Բուզանդայ. «երդս քսան հազար Հայ եւ երդս երեսուն հազար Հրեայ, եւ զքաղաքն ի հիմնաց տապալեալ բրեալ յատակէին»: Հաւանական է այս աւերումէն վերջ, լքեալ աւերակ մնացած ըլլայ ճարտարարուսետ եւ ամուր բերդը, վասնզի ալ չի յիշուիր Հայոց ամրոցներու եւ զօրանիստ վայրերու կարգին մէջ: Բայց քաղաքը վերսաին շինուեր եւ դարձեալ Կամսարականներու ոստան եղեր է մինչեւ Ը. դար, կոչուելով ուրիշ անուամբ ՄԱՐՄԷՏ, որ ծագած է Մար-Ամատ Պարսիկ կոչումէն: Քաղաքս ստէպ Խորենացիէն եւ ուիշներէ կոչուած է նաեւ Երուանդայ քաղաք, եւ ամրոցին գրից պատճառաւ՝ Երուանդաքար եւս կոչուած է: Մարմէտ անուամբ կը յիշուի Բագնայրի արձանագրութենց մէջ. ԺԳ. գարու սկիզբ [[1209]]-ին, Խաչերս անուամբ Լօռեցի ոմն Աբրահամու որզի, Ս. Աստուածածին վանաց կը նուիրէ իրեն այգին, եւ Սարգիս անուամբ մէկն ալ նոյն դարուն մէջ՝ կը նուիրէ իրեն «այգին որ ի Մարմէտ՝ ի վերայ Երասխայ»: [[Անանիա Շիրակացի]]ն եւս երկու անգամ կը յիշէ Մարմէտ անունն իր համարոզական գրոց մէջ: Չի գիտցուիր թէ ե՞րբ բոլորովին անչքացաւ քաղաքս, բայց կը թուի վերջին դարուց մէջ, [[Թուրքիա|Թուրքաց]] եւ [[Պարսկաստան|Պարսից]] պատերազմաց միջոց: Այս կողմերս առաջին անգամ խնամքով քննած է Տիւպուա Հելուետիացին, որ միայն Երուանդաշատը կը շփոթէ Երուանդակերտի հետ: Ձանկալի էր եւ արժանի է քաղաքիս վայրը նորանոր քննութեանց եւ պեղմանց: Բերչի քարաբլրան մօտ ուրիշ բլրակ մը, ուր կան շատ գերեզմաններ: 733 էջի պատկերը կը ներկայացնէ Երուանդաշատի մօտ գտնուած մահարձան մը [[1425]] թուականաւ արձանագրուաթեամբ:

== Աղբիւրներ ==
* Հայ Հանրագիտակ, Հ. Մկրտիչ Վարդ. Պոտուրեան, 1939, Պուքրէշ, Հատոր Դ., էջ 733:
[[Ստորոգութիւն:Քաղաքներ]]
[[Ստորոգութիւն:Քաղաքներ ըստ երկիրի]]</text>
      <sha1>5jtk4gu5auqd856pj3qdjdssqd74g4n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Խոջիվանքի Գերեզմանատուն</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3661</id>
    <revision>
      <id>225699</id>
      <parentid>225681</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T00:01:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>5016</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 18 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="42015" xml:space="preserve">'''Խոջիվանքի Գերեզմանատունը''' կը գտնուի [[Թիֆլիս]]ի մէջ։ Հիմնադրուած է [[17-րդ դար]]ուն Վրաց Ռոստոմ թագաւորի ատենադպիր, ժամանակի «ուսեալ եւ կրթեալ այրերէն», Աշքարհբէկ Պէյպութեանի թագաւորէն իբրեւ նուէր ստացած գերեզմանատեղիին մէջ։ Թագաւորը անոր շնորհած է նաեւ «խոջա» (պարսկերէն՝ տէր) պատուանունը։ Խոջիվանքի տարածքը դարերէ ի վեր պատկանած է Աշխարհբէկ Պէյպութեանի նախնիներուն եւ ծառայած է որպէս տոհմական գերեզմանոց։ 1655 թուականին՝ Պէյպութեան կը կառուցէ Սուրբ Աստուածածին եկեղեցին՝ Խոջայի վանքը, որ ժամանակի ընթացքին հնչիւնափոխուած եւ դարձած է [[Խոջիվանք]]։ Ժամանակի ընթացքին վանքի տարածքը կը վերածուի հայկական գերեզմանատան, ուր թաղուած են աւելի քան 1000 հասարակական, գրական, մշակութային հայ գործիչներ։ 20-րդ դարու քսանական թուականներուն դադրեցուած են թաղումներու կատարումը։ 1934 թուականէն Լ.Պերյայի հրամանով կը սկսի գերեզմանոցի վերացումը։ Իսկ վերջին տարիներուն վրացական իշխանութիւնները տեղէն ի սպառ վերացուցին այն ամէնը, ինչ որ կապ ունէր հայերուն հետ։ Րաֆֆիի գերեզմանը միակն է հայկական գերեզմանատան մէջ, որ կանգուն մնացած է, միայն այն պատճառով, որ գտնուած է պանթէոնի եզրին։ Րաֆֆիի գերեզմանատան շուրջը փոքրիկ տարածք մը առանձնացուած է որպէս հայկական պանթէոն եւ յուշաքարերուն վրայ նշուած են մեր այն մեծերը, որոնք թաղուած եղած են պանթէոնին մէջ, իսկ անոնց գերեզմաններէն նոյնիսկ հետք ալ չկայ։ Կը փրկուին քիչ թիւով աճիւններ։ [[Րաֆֆի]]ի եւ Թումանեանի տապանաքարերը կը փրկուին բնանկարիչ՝ Գրիգոր Շարպապչեանի ջանքերով։ Ներկայիս գերեզմանատունը ձեւաւորուած է Րաֆֆիի շիրմաքարի շուրջ՝ Ռուբէն Աղապապեանի նախագիծով։ Գերեզմանոցի տարածքը կը դառնայ «Բարեկամութեան» այգի, ուր հայերը մոմեր կը վառեն եւ կը յարգեն իրենց նախնիներու յիշատակը։ Խոջեվանքի եւ հին հայկական պանթէոնի տեղը կառուցուած է Սուրբ Երրորդութեան մայր տաճար-եկեղեցին: Հին հայկական պանթէոնին նկատմամբ «ցուցաբերուած է ոչ յարգալից վերաբերմունք»։ Հիմքերու փոսը փորելու ժամանակ հին գերեզմաններէն յայտնաբերուած մարդկային մնացորդները չեն վերաթաղուած։ Շինարարները քանդուած գերեզմաններէն հանուած ոսկորներուն, տապանաքարերուն եւ յուշարձաններուն անյարգալից վերաբերմունք ցոյց տուած են, որ բողոքի ալիք բարձրացուցած է ինչպէս Վրաստանի մէջ ապրող հայերու, այնպէս ալ հայկական սփիւռքի եւ Հայաստանի բնակիչներերուն մօտ։ 

Գերեզմանատունը հիմնովին նորոգուած է 2002 թուականին։

&lt;gallery mode=&quot;packed&quot;&gt;
Պատկեր:Map_of_Khojivank_Armenian_cemetery,_Beginning_of_the_18th_century_(cropped).jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Map_of_Khojivank_Armenian_cemetery,_Beginning_of_the_18th_century_(cropped).jpg|[[:hy:Խոջիվանքի_Սուրբ_Աստվածածին_եկեղեցի|Սուրբ Աստուածածին եկեղեցին]] նշուած է 58 բիշով, 1730-ական թուականներու քարտէս պատրաստուած [[:hy:Վախուշտի_Բագրատիոնի|Վախուշտի Բագրատիոնիի]] կողմէ
Պատկեր:Խոջիվանքի_Սուրբ_Աստվածածին_եկեղեցի_-_Khojivank_Holy_Mother_of_God_Armenian_Church.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:%D4%BD%D5%B8%D5%BB%D5%AB%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D6%84%D5%AB_%D5%8D%D5%B8%D6%82%D6%80%D5%A2_%D4%B1%D5%BD%D5%BF%D5%BE%D5%A1%D5%AE%D5%A1%D5%AE%D5%AB%D5%B6_%D5%A5%D5%AF%D5%A5%D5%B2%D5%A5%D6%81%D5%AB_-_Khojivank_Holy_Mother_of_God_Armenian_Church.jpg|[[:hy:Բեհբությաններ|Պէյպութեան]] իշխանական տոհմի տապանատունը գերեզմանատան [[:hy:Խոջիվանքի_Սուրբ_Աստվածածին_եկեղեցի|Սուրբ Աստուածածին հայկական եկեղեցիի]] հարեւանութեամբ
Պատկեր:Khojivank_Holy_Mother_of_God_Armenian_Church_in_Armenian_Pantheon.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Khojivank_Holy_Mother_of_God_Armenian_Church_in_Armenian_Pantheon.jpg|[[:hy:Խոջիվանքի_Սուրբ_Աստվածածին_եկեղեցի|Խոջիվանքի Սուրբ Աստուածածին եկեղեցին]]
Պատկեր:Map_of_Khojivank_Armenian_cemetery,_1850_(cropped).jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Map_of_Khojivank_Armenian_cemetery,_1850_(cropped).jpg|Խոջիվանքի{{Dead link|date=April 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} գերեզմանատունը 1850 թուականի Թիֆլիսի քարտէսին վրայ
&lt;/gallery&gt;

=== Թբիլիսիի հայ գրողներու եւ հասարակական գործիչներու «Խոջիվանք» պանթէոն ===
1962 թուականի Մարտի 17-էն նախկին ընդարձակ Խոջիվանքի հայկական գերեզմանատան տարածքէն հաւաքուած շուրջ 32 շիրմաքար իրար մօտ հաւաքելով՝ հիմնուեցաւ «Հայ մշակոյթի գործիչներու պանթէոն»ը։ Իրականութեան մէջ պանթէոնի տապանաքարերուն մեծ մասը տեղադրուած են առանց հողի տակ գտնուող աճիւններու&lt;ref name=&quot;RAA գիտական ուսումնասիրություններ Գիրք II2&quot;&gt;[http://www.raa-am.com/BOOK_2/Girqamboxg.pdf RAA գիտական ուսումնասիրություններ Գիրք II. Վրաց պետական քաղաքականությունը և հայ մշակույթի հուշարձանները (1988-1999), Դիվան վավերագրերին և լուսանկարների] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170101173830/http://www.raa-am.com/BOOK_2/Girqamboxg.pdf|date=2017-01-01}}, կազմող [[Սամվել Կարապետյան (հուշարձանագետ)|Սամվել Կարապետյան]]. ISBN 5-8080-0144-7 ԳՄԴ 85.113 (2Հ)&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Թեյմուրազ Բերիձե, … Եւ հայտնվեց Թբիլիսին (վրացերեն), Թբիլիսի, 1977, էջ 128-129:&quot;&gt;Թեյմուրազ Բերիձե, … Եւ հայտնվեց Թբիլիսին (վրացերեն), Թբիլիսի, 1977, էջ 128-129։&lt;/ref&gt;։ &lt;gallery mode=&quot;packed&quot;&gt;
Պատկեր:Armenian_Pantheon_of_Tbilisi_with_Sameba_Cathedral.JPG|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Armenian_Pantheon_of_Tbilisi_with_Sameba_Cathedral.JPG|1962{{Dead link|date=April 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} թուականին ստեղծուած «Խոջիվանք»ի պանթէոնը.  հեռուն՝ վրացական նորակառոյց [[:hy:Սուրբ_Երրորդության_մայր_տաճար_(Թբիլիսի)|Սուրբ Երրորդության մայր տաճարը]] 
Պատկեր:General_view_of_Khojivank_Armenian_Pantheon.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:General_view_of_Khojivank_Armenian_Pantheon.jpg|«Խոջիվանք»ի{{Dead link|date=April 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} պանթէոնը, սպիտակ շիրմաքարը կը պատկանի [[:hy:Րաֆֆի|Րաֆֆիին]], որ տեղափոխուած է Խոջիվանքի գերեզմանատանէն
Պատկեր:Entrance_to_the_Armenian_Pantheon_of_Tbilisi.JPG|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Entrance_to_the_Armenian_Pantheon_of_Tbilisi.JPG|«Խոջիվանք»ի{{Dead link|date=April 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} պանթէոնի մուտքը
&lt;/gallery&gt;

=== Տապանաքարերի ճակատագիր ===
Խոջիվանքի գերեզմանատան դամբարանները, առանձին տեղադրուած շիրմաքարերը պատրաստուած էին սեւ եւ սպիտակ մարմարէ, մշակուած՝ բազալթէ։ Այդ իսկ պատճառով 1930-ական թուականներէն սկսեալ գերեզմանատան ոչնչացումէն յետոյ տապանաքարերուն մէկ մասը տեղափոխուած է [[:hy:Թբիլիսի|Թբիլիսիի]] տարբեր շինհրապարակներ եւ օգտագործուած՝ շէնքերու, յուշահամալիրներու, փողոցներու սալայատակման նպատակով։ Այնուամենայնիւ մեծ մասը փշրուած կամ ամբողջական տեղափոխուած են տարբեր աղբավայրեր, ինչպէս՝ Թբիլիսիի մէջ գտնուող [[:hy:Կրիայի_լիճ|Կրիայի լիճին]] մօտ գտնուող [[:hy:Մխաթա_լեռան|Մխաթայ լեռան]] ստորոտի աղբավայրերը։

Հայկական գերեզմանոցի տապանաքարերէն զգալի մաս մը յայտնուած են Թբիլիսիի մէջ կառուցուող նոր շէնքերու եւ շինութիւններու հիմքերուն մէջ, պատերու մէջ՝ ներքին եւ արտաքին երեսապատման տեսքով։ Յայտնի է, որ [[:hy:Լավրենտի_Բերիա|Լավրենտի Բերիան]] իր տուներէն մէկը կառուցած ատեն ([[:hy:Մաչաբելի_փող|Մաչաբելի փող]]., թիվ 11) օգտագործեց զինվուորական բժիշկ Ա.Բեգիջանեանի նախնիներու տոհմական գերեզմանոցի սեւ մարմարեայ քարերը՝ զուգարանի երեսապատման համար։ [[:hy:Ռուսթավելու_պողոտա|Ռուսթավելի պողոտայ]] 8 հասցէի վրայ գտնուող Վրաստանի խորհրդարանի շէնքի (նախապէս՝ Մարքսիզմ-լենինիզմի հաստատութիւն) պատերու շարուածքին մէջ նոյնպէս օգտագործուած են Խոջիվանքէն բերուած շիրմաքարերը։ Կուր գետի աջափնեակին վրայ գտնուող «Դեդայնա» (մայրենի լեզու) յուշահամալիր տանող աստիճաններու եզրաքարերուն վրայ այսօր ալ կը կարդացուին հայկական շիրմաքարերու մակագրութիւնները»&lt;ref name=&quot;[[Սարգիս Դարչինյան]], «ՀԱՅՐԵՆԻՔԻ ՁԱՅՆ», դեկտեմբեր 16-22, 1993:&quot;&gt;Սարգիս Դարչինյան, «ՀԱՅՐԵՆԻՔԻ ՁԱՅՆ», դեկտեմբեր 16-22, 1993։&lt;/ref&gt;։

=== Պատկերասրահ ===
&lt;gallery mode=&quot;packed&quot; heights=&quot;180&quot;&gt;
Պատկեր:Խոջիվանքի_գերեզմանատուն,_Թիֆլիս_-_Khojivank_Armenian_Pantheon,_Tiflis_(1935)_01.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:%D4%BD%D5%B8%D5%BB%D5%AB%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D6%84%D5%AB_%D5%A3%D5%A5%D6%80%D5%A5%D5%A6%D5%B4%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%B6,_%D4%B9%D5%AB%D6%86%D5%AC%D5%AB%D5%BD_-_Khojivank_Armenian_Pantheon,_Tiflis_(1935)_01.jpg|Խոջիվանքի{{Dead link|date=April 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} գերեզմանատուն, 1935թ․
Պատկեր:Խոջիվանքի_գերեզմանատուն,_Թիֆլիս_-_Khojivank_Armenian_Pantheon,_Tiflis_(1935)_02.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:%D4%BD%D5%B8%D5%BB%D5%AB%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D6%84%D5%AB_%D5%A3%D5%A5%D6%80%D5%A5%D5%A6%D5%B4%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%B6,_%D4%B9%D5%AB%D6%86%D5%AC%D5%AB%D5%BD_-_Khojivank_Armenian_Pantheon,_Tiflis_(1935)_02.jpg|Խոջիվանքի{{Dead link|date=April 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} գերեզմանատուն, 1935թ․
Պատկեր:Խոջիվանքի_գերեզմանատուն,_Թիֆլիս_-_Khojivank_Armenian_Pantheon,_Tiflis_(1935)_03.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:%D4%BD%D5%B8%D5%BB%D5%AB%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D6%84%D5%AB_%D5%A3%D5%A5%D6%80%D5%A5%D5%A6%D5%B4%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%B6,_%D4%B9%D5%AB%D6%86%D5%AC%D5%AB%D5%BD_-_Khojivank_Armenian_Pantheon,_Tiflis_(1935)_03.jpg|Խոջիվանքի{{Dead link|date=April 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} գերեզմանատուն, 1935թ․
Պատկեր:Խոջիվանքի_գերեզմանատուն,_Թիֆլիս_-_Khojivank_Armenian_Pantheon,_Tiflis_(1935)_04.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:%D4%BD%D5%B8%D5%BB%D5%AB%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D6%84%D5%AB_%D5%A3%D5%A5%D6%80%D5%A5%D5%A6%D5%B4%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%B6,_%D4%B9%D5%AB%D6%86%D5%AC%D5%AB%D5%BD_-_Khojivank_Armenian_Pantheon,_Tiflis_(1935)_04.jpg|Խոջիվանքի{{Dead link|date=April 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} գերեզմանատուն, 1935թ․
Պատկեր:Խոջիվանքի_գերեզմանատուն,_Թիֆլիս_-_Khojivank_Armenian_Pantheon,_Tiflis_(1935)_05.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:%D4%BD%D5%B8%D5%BB%D5%AB%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D6%84%D5%AB_%D5%A3%D5%A5%D6%80%D5%A5%D5%A6%D5%B4%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%B6,_%D4%B9%D5%AB%D6%86%D5%AC%D5%AB%D5%BD_-_Khojivank_Armenian_Pantheon,_Tiflis_(1935)_05.jpg|Խոջիվանքի{{Dead link|date=April 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} գերեզմանատուն, 1935թ․
Պատկեր:Խոջիվանքի_գերեզմանատուն,_Թիֆլիս_-_Khojivank_Armenian_Pantheon,_Tiflis_(1935)_06.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:%D4%BD%D5%B8%D5%BB%D5%AB%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D6%84%D5%AB_%D5%A3%D5%A5%D6%80%D5%A5%D5%A6%D5%B4%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%B6,_%D4%B9%D5%AB%D6%86%D5%AC%D5%AB%D5%BD_-_Khojivank_Armenian_Pantheon,_Tiflis_(1935)_06.jpg|Խոջիվանքի{{Dead link|date=April 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} գերեզմանատուն, 1935թ․
Պատկեր:Խոջիվանքի_գերեզմանատուն,_Թիֆլիս_ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170101173830/http://www.raa-am.com/BOOK_2/Girqamboxg.pdf |date=2017-01-01 }} Սուրբ Աստուածածին եկեղեցին]]
Պատկեր:Map_of_Khojivank_Armenian_cemetery,_1850_(cropped).jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Map_of_Khojivank_Armenian_cemetery,_1850_(cropped).jpg|Խոջիվանքի գերեզմանատունը 1850 թուականի Թիֆլիսի քարտէսին վրայ
&lt;/gallery&gt;

=== Թբիլիսիի հայ գրողներու եւ հասարակական գործիչներու «Խոջիվանք» պանթէոն ===
1962 թուականի Մարտի 17-էն նախկին ընդարձակ Խոջիվանքի հայկական գերեզմանատան տարածքէն հաւաքուած շուրջ 32 շիրմաքար իրար մօտ հաւաքելով՝ հիմնուեցաւ «Հայ մշակոյթի գործիչներու պանթէոն»ը։ Իրականութեան մէջ պանթէոնի տապանաքարերուն մեծ մասը տեղադրուած են առանց հողի տակ գտնուող աճիւններու&lt;ref name=&quot;RAA գիտական ուսումնասիրություններ Գիրք II2&quot;&gt;[http://www.raa-am.com/BOOK_2/Girqamboxg.pdf RAA գիտական ուսումնասիրություններ Գիրք II. Վրաց պետական քաղաքականությունը և հայ մշակույթի հուշարձանները (1988-1999), Դիվան վավերագրերին և լուսանկարների] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170101173830/http://www.raa-am.com/BOOK_2/Girqamboxg.pdf|date=2017-01-01}}, կազմող [[Սամվել Կարապետյան (հուշարձանագետ)|Սամվել Կարապետյան]]. ISBN 5-8080-0144-7 ԳՄԴ 85.113 (2Հ)&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Թեյմուրազ Բերիձե, … Եւ հայտնվեց Թբիլիսին (վրացերեն), Թբիլիսի, 1977, էջ 128-129:&quot;&gt;Թեյմուրազ Բերիձե, … Եւ հայտնվեց Թբիլիսին (վրացերեն), Թբիլիսի, 1977, էջ 128-129։&lt;/ref&gt;։ &lt;gallery mode=&quot;packed&quot;&gt;
Պատկեր:Armenian_Pantheon_of_Tbilisi_with_Sameba_Cathedral.JPG|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Armenian_Pantheon_of_Tbilisi_with_Sameba_Cathedral.JPG|1962 թուականին ստեղծուած «Խոջիվանք»ի պանթէոնը.  հեռուն՝ վրացական նորակառոյց [[:hy:Սուրբ_Երրորդության_մայր_տաճար_(Թբիլիսի)|Սուրբ Երրորդության մայր տաճարը]] 
Պատկեր:General_view_of_Khojivank_Armenian_Pantheon.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:General_view_of_Khojivank_Armenian_Pantheon.jpg|«Խոջիվանք»ի պանթէոնը, սպիտակ շիրմաքարը կը պատկանի [[:hy:Րաֆֆի|Րաֆֆիին]], որ տեղափոխուած է Խոջիվանքի գերեզմանատանէն
Պատկեր:Entrance_to_the_Armenian_Pantheon_of_Tbilisi.JPG|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Entrance_to_the_Armenian_Pantheon_of_Tbilisi.JPG|«Խոջիվանք»ի պանթէոնի մուտքը
&lt;/gallery&gt;

=== Տապանաքարերի ճակատագիր ===
Խոջիվանքի գերեզմանատան դամբարանները, առանձին տեղադրուած շիրմաքարերը պատրաստուած էին սեւ եւ սպիտակ մարմարէ, մշակուած՝ բազալթէ։ Այդ իսկ պատճառով 1930-ական թուականներէն սկսեալ գերեզմանատան ոչնչացումէն յետոյ տապանաքարերուն մէկ մասը տեղափոխուած է [[:hy:Թբիլիսի|Թբիլիսիի]] տարբեր շինհրապարակներ եւ օգտագործուած՝ շէնքերու, յուշահամալիրներու, փողոցներու սալայատակման նպատակով։ Այնուամենայնիւ մեծ մասը փշրուած կամ ամբողջական տեղափոխուած են տարբեր աղբավայրեր, ինչպէս՝ Թբիլիսիի մէջ գտնուող [[:hy:Կրիայի_լիճ|Կրիայի լիճին]] մօտ գտնուող [[:hy:Մխաթա_լեռան|Մխաթայ լեռան]] ստորոտի աղբավայրերը։

Հայկական գերեզմանոցի տապանաքարերէն զգալի մաս մը յայտնուած են Թբիլիսիի մէջ կառուցուող նոր շէնքերու եւ շինութիւններու հիմքերուն մէջ, պատերու մէջ՝ ներքին եւ արտաքին երեսապատման տեսքով։ Յայտնի է, որ [[:hy:Լավրենտի_Բերիա|Լավրենտի Բերիան]] իր տուներէն մէկը կառուցած ատեն ([[:hy:Մաչաբելի_փող|Մաչաբելի փող]]., թիվ 11) օգտագործեց զինվուորական բժիշկ Ա.Բեգիջանեանի նախնիներու տոհմական գերեզմանոցի սեւ մարմարեայ քարերը՝ զուգարանի երեսապատման համար։ [[:hy:Ռուսթավելու_պողոտա|Ռուսթավելի պողոտայ]] 8 հասցէի վրայ գտնուող Վրաստանի խորհրդարանի շէնքի (նախապէս՝ Մարքսիզմ-լենինիզմի հաստատութիւն) պատերու շարուածքին մէջ նոյնպէս օգտագործուած են Խոջիվանքէն բերուած շիրմաքարերը։ Կուր գետի աջափնեակին վրայ գտնուող «Դեդայնա» (մայրենի լեզու) յուշահամալիր տանող աստիճաններու եզրաքարերուն վրայ այսօր ալ կը կարդացուին հայկական շիրմաքարերու մակագրութիւնները»&lt;ref name=&quot;[[Սարգիս Դարչինյան]], «ՀԱՅՐԵՆԻՔԻ ՁԱՅՆ», դեկտեմբեր 16-22, 1993:&quot;&gt;Սարգիս Դարչինյան, «ՀԱՅՐԵՆԻՔԻ ՁԱՅՆ», դեկտեմբեր 16-22, 1993։&lt;/ref&gt;։

=== Պատկերասրահ ===
&lt;gallery mode=&quot;packed&quot; heights=&quot;180&quot;&gt;
Պատկեր:Խոջիվանքի_գերեզմանատուն,_Թիֆլիս_-_Khojivank_Armenian_Pantheon,_Tiflis_(1935)_01.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:%D4%BD%D5%B8%D5%BB%D5%AB%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D6%84%D5%AB_%D5%A3%D5%A5%D6%80%D5%A5%D5%A6%D5%B4%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%B6,_%D4%B9%D5%AB%D6%86%D5%AC%D5%AB%D5%BD_-_Khojivank_Armenian_Pantheon,_Tiflis_(1935)_01.jpg|Խոջիվանքի գերեզմանատուն, 1935թ․
Պատկեր:Խոջիվանքի_գերեզմանատուն,_Թիֆլիս_-_Khojivank_Armenian_Pantheon,_Tiflis_(1935)_02.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:%D4%BD%D5%B8%D5%BB%D5%AB%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D6%84%D5%AB_%D5%A3%D5%A5%D6%80%D5%A5%D5%A6%D5%B4%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%B6,_%D4%B9%D5%AB%D6%86%D5%AC%D5%AB%D5%BD_-_Khojivank_Armenian_Pantheon,_Tiflis_(1935)_02.jpg|Խոջիվանքի գերեզմանատուն, 1935թ․
Պատկեր:Խոջիվանքի_գերեզմանատուն,_Թիֆլիս_-_Khojivank_Armenian_Pantheon,_Tiflis_(1935)_03.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:%D4%BD%D5%B8%D5%BB%D5%AB%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D6%84%D5%AB_%D5%A3%D5%A5%D6%80%D5%A5%D5%A6%D5%B4%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%B6,_%D4%B9%D5%AB%D6%86%D5%AC%D5%AB%D5%BD_-_Khojivank_Armenian_Pantheon,_Tiflis_(1935)_03.jpg|Խոջիվանքի գերեզմանատուն, 1935թ․
Պատկեր:Խոջիվանքի_գերեզմանատուն,_Թիֆլիս_-_Khojivank_Armenian_Pantheon,_Tiflis_(1935)_04.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:%D4%BD%D5%B8%D5%BB%D5%AB%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D6%84%D5%AB_%D5%A3%D5%A5%D6%80%D5%A5%D5%A6%D5%B4%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%B6,_%D4%B9%D5%AB%D6%86%D5%AC%D5%AB%D5%BD_-_Khojivank_Armenian_Pantheon,_Tiflis_(1935)_04.jpg|Խոջիվանքի գերեզմանատուն, 1935թ․
Պատկեր:Խոջիվանքի_գերեզմանատուն,_Թիֆլիս_-_Khojivank_Armenian_Pantheon,_Tiflis_(1935)_05.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:%D4%BD%D5%B8%D5%BB%D5%AB%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D6%84%D5%AB_%D5%A3%D5%A5%D6%80%D5%A5%D5%A6%D5%B4%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%B6,_%D4%B9%D5%AB%D6%86%D5%AC%D5%AB%D5%BD_-_Khojivank_Armenian_Pantheon,_Tiflis_(1935)_05.jpg|Խոջիվանքի գերեզմանատուն, 1935թ․
Պատկեր:Խոջիվանքի_գերեզմանատուն,_Թիֆլիս_-_Khojivank_Armenian_Pantheon,_Tiflis_(1935)_06.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:%D4%BD%D5%B8%D5%BB%D5%AB%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D6%84%D5%AB_%D5%A3%D5%A5%D6%80%D5%A5%D5%A6%D5%B4%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%B6,_%D4%B9%D5%AB%D6%86%D5%AC%D5%AB%D5%BD_-_Khojivank_Armenian_Pantheon,_Tiflis_(1935)_06.jpg|Խոջիվանքի գերեզմանատուն, 1935թ․
Պատկեր:Խոջիվանքի_գերեզմանատուն,_Թիֆլիս_-_Khojivank_Armenian_Pantheon,_Tiflis_(1935)_07.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:%D4%BD%D5%B8%D5%BB%D5%AB%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D6%84%D5%AB_%D5%A3%D5%A5%D6%80%D5%A5%D5%A6%D5%B4%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%B6,_%D4%B9%D5%AB%D6%86%D5%AC%D5%AB%D5%BD_-_Khojivank_Armenian_Pantheon,_Tiflis_(1935)_07.jpg|Խոջիվանքի{{Dead link|date=April 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} գերեզմանատուն, 1935թ․
Պատկեր:Խոջիվանքի_գերեզմանատուն,_Թբիլիսի_-_Khojivank_Armenian_Pantheon,_Tiflis_(until_1938)_02.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:%D4%BD%D5%B8%D5%BB%D5%AB%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D6%84%D5%AB_%D5%A3%D5%A5%D6%80%D5%A5%D5%A6%D5%B4%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%B6,_%D4%B9%D5%A2%D5%AB%D5%AC%D5%AB%D5%BD%D5%AB_-_Khojivank_Armenian_Pantheon,_Tiflis_(until_1938)_02.jpg|[[:hy:Րաֆֆի|Րաֆֆիի]] գերեզմանասիւնը Խոջիվանքի գերեզմանատան մէջ (յետագային տեղափոխուած [[:hy:Թբիլիսիի_հայ_գրողների_և_հասարակական_գործիչների_Խոջիվանք_պանթեոն|Թբիլիսիի հայկական պանթէոն]])
Պատկեր:Խոջիվանքի_գերեզմանատուն,_Թբիլիսի_-_Khojivank_Armenian_Pantheon,_Tiflis_(until_1938)_01.jpg|link=http{{Dead link|date=April 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Աստուածածին եկեղեցին]] նշուած է 58 բիշով, 1730-ական թուականներու քարտէս պատրաստուած [[:hy:Վախուշտի_Բագրատիոնի|Վախուշտի Բագրատիոնիի]] կողմէ
Պատկեր:Խոջիվանքի_Սուրբ_Աստվածածին_եկեղեցի_-_Khojivank_Holy_Mother_of_God_Armenian_Church.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:%D4%BD%D5%B8%D5%BB%D5%AB%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D6%84%D5%AB_%D5%8D%D5%B8%D6%82%D6%80%D5%A2_%D4%B1%D5%BD%D5%BF%D5%BE%D5%A1%D5%AE%D5%A1%D5%AE%D5%AB%D5%B6_%D5%A5%D5%AF%D5%A5%D5%B2%D5%A5%D6%81%D5%AB_-_Khojivank_Holy_Mother_of_God_Armenian_Church.jpg|[[:hy:Բեհբությաններ|Պէյպութեան]] իշխանական տոհմի տապանատունը գերեզմանատան [[:hy:Խոջիվանքի_Սուրբ_Աստվածածին_եկեղեցի|Սուրբ Աստուածածին հայկական եկեղեցիի]] հարեւանութեամբ
Պատկեր:Khojivank_Holy_Mother_of_God_Armenian_Church_in_Armenian_Pantheon.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Khojivank_Holy_Mother_of_God_Armenian_Church_in_Armenian_Pantheon.jpg|[[:hy:Խոջիվանքի_Սուրբ_Աստվածածին_եկեղեցի|Խոջիվանքի Սուրբ Աստուածածին եկեղեցին]]
Պատկեր:Map_of_Khojivank_Armenian_cemetery,_1850_(cropped).jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Map_of_Khojivank_Armenian_cemetery,_1850_(cropped).jpg|Խոջիվանքի գերեզմանատունը 1850 թուականի Թիֆլիսի քարտէսին վրայ
&lt;/gallery&gt;

=== Թբիլիսիի հայ գրողներու եւ հասարակական գործիչներու «Խոջիվանք» պանթէոն ===
1962 թուականի Մարտի 17-էն նախկին ընդարձակ Խոջիվանքի հայկական գերեզմանատան տարածքէն հաւաքուած շուրջ 32 շիրմաքար իրար մօտ հաւաքելով՝ հիմնուեցաւ «Հայ մշակոյթի գործիչներու պանթէոն»ը։ Իրականութեան մէջ պանթէոնի տապանաքարերուն մեծ մասը տեղադրուած են առանց հողի տակ գտնուող աճիւններու&lt;ref name=&quot;RAA գիտական ուսումնասիրություններ Գիրք II2&quot;&gt;[http://www.raa-am.com/BOOK_2/Girqamboxg.pdf RAA գիտական ուսումնասիրություններ Գիրք II. Վրաց պետական քաղաքականությունը և հայ մշակույթի հուշարձանները (1988-1999), Դիվան վավերագրերին և լուսանկարների] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170101173830/http://www.raa-am.com/BOOK_2/Girqamboxg.pdf|date=2017-01-01}}, կազմող [[Սամվել Կարապետյան (հուշարձանագետ)|Սամվել Կարապետյան]]. ISBN 5-8080-0144-7 ԳՄԴ 85.113 (2Հ)&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Թեյմուրազ Բերիձե, … Եւ հայտնվեց Թբիլիսին (վրացերեն), Թբիլիսի, 1977, էջ 128-129:&quot;&gt;Թեյմուրազ Բերիձե, … Եւ հայտնվեց Թբիլիսին (վրացերեն), Թբիլիսի, 1977, էջ 128-129։&lt;/ref&gt;։ &lt;gallery mode=&quot;packed&quot;&gt;
Պատկեր:Armenian_Pantheon_of_Tbilisi_with_Sameba_Cathedral.JPG|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Armenian_Pantheon_of_Tbilisi_with_Sameba_Cathedral.JPG|1962 թուականին ստեղծուած «Խոջիվանք»ի պանթէոնը.  հեռուն՝ վրացական նորակառոյց [[:hy:Սուրբ_Երրորդության_մայր_տաճար_(Թբիլիսի)|Սուրբ Երրորդության մայր տաճարը]] 
Պատկեր:General_view_of_Khojivank_Armenian_Pantheon.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:General_view_of_Khojivank_Armenian_Pantheon.jpg|«Խոջիվանք»ի պանթէոնը, սպիտակ շիրմաքարը կը պատկանի [[:hy:Րաֆֆի|Րաֆֆիին]], որ տեղափոխուած է Խոջիվանքի գերեզմանատանէն
Պատկեր:Entrance_to_the_Armenian_Pantheon_of_Tbilisi.JPG|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Entrance_to_the_Armenian_Pantheon_of_Tbilisi.JPG|«Խոջիվանք»ի պանթէոնի մուտքը
&lt;/gallery&gt;

=== Տապանաքարերի ճակատագիր ===
Խոջիվանքի գերեզմանատան դամբարանները, առանձին տեղադրուած շիրմաքարերը պատրաստուած էին սեւ եւ սպիտակ մարմարէ, մշակուած՝ բազալթէ։ Այդ իսկ պատճառով 1930-ական թուականներէն սկսեալ գերեզմանատան ոչնչացումէն յետոյ տապանաքարերուն մէկ մասը տեղափոխուած է [[:hy:Թբիլիսի|Թբիլիսիի]] տարբեր շինհրապարակներ եւ օգտագործուած՝ շէնքերու, յուշահամալիրներու, փողոցներու սալայատակման նպատակով։ Այնուամենայնիւ մեծ մասը փշրուած կամ ամբողջական տեղափոխուած են տարբեր աղբավայրեր, ինչպէս՝ Թբիլիսիի մէջ գտնուող [[:hy:Կրիայի_լիճ|Կրիայի լիճին]] մօտ գտնուող [[:hy:Մխաթա_լեռան|Մխաթայ լեռան]] ստորոտի աղբավայրերը։

Հայկական գերեզմանոցի տապանաքարերէն զգալի մաս մը յայտնուած են Թբիլիսիի մէջ կառուցուող նոր շէնքերու եւ շինութիւններու հիմքերուն մէջ, պատերու մէջ՝ ներքին եւ արտաքին երեսապատման տեսքով։ Յայտնի է, որ [[:hy:Լավրենտի_Բերիա|Լավրենտի Բերիան]] իր տուներէն մէկը կառուցած ատեն ([[:hy:Մաչաբելի_փող|Մաչաբելի փող]]., թիվ 11) օգտագործեց զինվուորական բժիշկ Ա.Բեգիջանեանի նախնիներու տոհմական գերեզմանոցի սեւ մարմարեայ քարերը՝ զուգարանի երեսապատման համար։ [[:hy:Ռուսթավելու_պողոտա|Ռուսթավելի պողոտայ]] 8 հասցէի վրայ գտնուող Վրաստանի խորհրդարանի շէնքի (նախապէս՝ Մարքսիզմ-լենինիզմի հաստատութիւն) պատերու շարուածքին մէջ նոյնպէս օգտագործուած են Խոջիվանքէն բերուած շիրմաքարերը։ Կուր գետի աջափնեակին վրայ գտնուող «Դեդայնա» (մայրենի լեզու) յուշահամալիր տանող աստիճաններու եզրաքարերուն վրայ այսօր ալ կը կարդացուին հայկական շիրմաքարերու մակագրութիւնները»&lt;ref name=&quot;[[Սարգիս Դարչինյան]], «ՀԱՅՐԵՆԻՔԻ ՁԱՅՆ», դեկտեմբեր 16-22, 1993:&quot;&gt;Սարգիս Դարչինյան, «ՀԱՅՐԵՆԻՔԻ ՁԱՅՆ», դեկտեմբեր 16-22, 1993։&lt;/ref&gt;։

=== Պատկերասրահ ===
&lt;gallery mode=&quot;packed&quot; heights=&quot;180&quot;&gt;
Պատկեր:Խոջիվանքի_գերեզմանատուն,_Թիֆլիս_-_Khojivank_Armenian_Pantheon,_Tiflis_(1935)_01.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:%D4%BD%D5%B8%D5%BB%D5%AB%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D6%84%D5%AB_%D5%A3%D5%A5%D6%80%D5%A5%D5%A6%D5%B4%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%B6,_%D4%B9%D5%AB%D6%86%D5%AC%D5%AB%D5%BD_-_Khojivank_Armenian_Pantheon,_Tiflis_(1935)_01.jpg|Խոջիվանքի գերեզմանատուն, 1935թ․
Պատկեր:Խոջիվանքի_գերեզմանատուն,_Թիֆլիս_-_Khojivank_Armenian_Pantheon,_Tiflis_(1935)_02.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:%D4%BD%D5%B8%D5%BB%D5%AB%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D6%84%D5%AB_%D5%A3%D5%A5%D6%80%D5%A5%D5%A6%D5%B4%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%B6,_%D4%B9%D5%AB%D6%86%D5%AC%D5%AB%D5%BD_-_Khojivank_Armenian_Pantheon,_Tiflis_(1935)_02.jpg|Խոջիվանքի գերեզմանատուն, 1935թ․
Պատկեր:Խոջիվանքի_գերեզմանատուն,_Թիֆլիս_-_Khojivank_Armenian_Pantheon,_Tiflis_(1935)_03.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:%D4%BD%D5%B8%D5%BB%D5%AB%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D6%84%D5%AB_%D5%A3%D5%A5%D6%80%D5%A5%D5%A6%D5%B4%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%B6,_%D4%B9%D5%AB%D6%86%D5%AC%D5%AB%D5%BD_-_Khojivank_Armenian_Pantheon,_Tiflis_(1935)_03.jpg|Խոջիվանքի գերեզմանատուն, 1935թ․
Պատկեր:Խոջիվանքի_գերեզմանատուն,_Թիֆլիս_-_Khojivank_Armenian_Pantheon,_Tiflis_(1935)_04.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:%D4%BD%D5%B8%D5%BB%D5%AB%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D6%84%D5%AB_%D5%A3%D5%A5%D6%80%D5%A5%D5%A6%D5%B4%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%B6,_%D4%B9%D5%AB%D6%86%D5%AC%D5%AB%D5%BD_-_Khojivank_Armenian_Pantheon,_Tiflis_(1935)_04.jpg|Խոջիվանքի գերեզմանատուն, 1935թ․
Պատկեր:Խոջիվանքի_գերեզմանատուն,_Թիֆլիս_-_Khojivank_Armenian_Pantheon,_Tiflis_(1935)_05.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:%D4%BD%D5%B8%D5%BB%D5%AB%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D6%84%D5%AB_%D5%A3%D5%A5%D6%80%D5%A5%D5%A6%D5%B4%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%B6,_%D4%B9%D5%AB%D6%86%D5%AC%D5%AB%D5%BD_-_Khojivank_Armenian_Pantheon,_Tiflis_(1935)_05.jpg|Խոջիվանքի գերեզմանատուն, 1935թ․
Պատկեր:Խոջիվանքի_գերեզմանատուն,_Թիֆլիս_-_Khojivank_Armenian_Pantheon,_Tiflis_(1935)_06.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:%D4%BD%D5%B8%D5%BB%D5%AB%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D6%84%D5%AB_%D5%A3%D5%A5%D6%80%D5%A5%D5%A6%D5%B4%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%B6,_%D4%B9%D5%AB%D6%86%D5%AC%D5%AB%D5%BD_-_Khojivank_Armenian_Pantheon,_Tiflis_(1935)_06.jpg|Խոջիվանքի գերեզմանատուն, 1935թ․
Պատկեր:Խոջիվանքի_գերեզմանատուն,_Թիֆլիս_-_Khojivank_Armenian_Pantheon,_Tiflis_(1935)_07.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:%D4%BD%D5%B8%D5%BB%D5%AB%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D6%84%D5%AB_%D5%A3%D5%A5%D6%80%D5%A5%D5%A6%D5%B4%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%B6,_%D4%B9%D5%AB%D6%86%D5%AC%D5%AB%D5%BD_-_Khojivank_Armenian_Pantheon,_Tiflis_(1935)_07.jpg|Խոջիվանքի գերեզմանատուն, 1935թ․
Պատկեր:Խոջիվանքի_գերեզմանատուն,_Թբիլիսի_-_Khojivank_Armenian_Pantheon,_Tiflis_(until_1938)_02.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:%D4%BD%D5%B8%D5%BB%D5%AB%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D6%84%D5%AB_%D5%A3%D5%A5%D6%80%D5%A5%D5%A6%D5%B4%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%B6,_%D4%B9%D5%A2%D5%AB%D5%AC%D5%AB%D5%BD%D5%AB_-_Khojivank_Armenian_Pantheon,_Tiflis_(until_1938)_02.jpg|[[:hy:Րաֆֆի|Րաֆֆիի]] գերեզմանասիւնը Խոջիվանքի գերեզմանատան մէջ (յետագային տեղափոխուած [[:hy:Թբիլիսիի_հայ_գրողների_և_հասարակական_գործիչների_Խոջիվանք_պանթեոն|Թբիլիսիի հայկական պանթէոն]])
Պատկեր:Խոջիվանքի_գերեզմանատուն,_Թբիլիսի_-_Khojivank_Armenian_Pantheon,_Tiflis_(until_1938)_01.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:%D4%BD%D5%B8%D5%BB%D5%AB%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D6%84%D5%AB_%D5%A3%D5%A5%D6%80%D5%A5%D5%A6%D5%B4%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%B6,_%D4%B9%D5%A2%D5%AB%D5%AC%D5%AB%D5%BD%D5%AB_-_Khojivank_Armenian_Pantheon,_Tiflis_(until_1938)_01.jpg|Խոջիվանքի{{Dead link|date=April 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} գերեզմանատուն
Պատկեր:Grigor_Ter-Gevondiantze_at_the_grave_of_his_son_in_Khojavank_cemetery.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Grigor_Ter-Gevondiantze_at_the_grave_of_his_son_in_Khojavank_cemetery.jpg|[[:hy:Գրիգոր_Տեր-Ղևոնդյանց|Գրիգոր Տեր-Ղեւոնդեանցը]] իր որդւոյն տապանաքարին մօտ
Պատկեր:Խոջիվանքի_գերեզմանատուն,_Թիֆլիս_-_Khojivank_Armenian_Pantheon,_Tiflis_(1935)_08.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:%D4%BD%D5%B8%D5%BB%D5%AB%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D6%84%D5%AB_%D5%A3%D5%A5%D6%80%D5%A5%D5%A6%D5%B4%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%B6,_%D4%B9%D5%AB%D6%86%D5%AC%D5%AB%D5%BD_-_Khojivank_Armenian_Pantheon,_Tiflis_(1935)_08.jpg|Խոջիվանքի{{Dead link|date=April 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} գերեզմանատուն, 1935թ․
Պատկեր:Խոջիվանքի_գերեզմանատուն,_Թիֆլիս_-_Khojivank_Armenian_Pantheon,_Tiflis_(1935)_09.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:%D4%BD%D5%B8%D5%BB%D5%AB%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D6%84%D5%AB_%D5%A3%D5%A5%D6%80%D5%A5%D5%A6%D5%B4%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%B6,_%D4%B9%D5%AB%D6%86%D5%AC%D5%AB%D5%BD_-_Khojivank_Armenian_Pantheon,_Tiflis_(1935)_09.jpg|Խոջիվանքի{{Dead link|date=April 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} գերեզմանատուն, 1935թ․
Պատկեր:Բեհբությանների_տապանատուն,_Խոջիվանքի_գերեզմանատուն,_Թիֆլիս_-_Behbutyan_Tomb,_Khojivank_Armenian_Pantheon,_Tiflis_(1935).jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:%D4%B2%D5%A5%D5%B0%D5%A2%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%A1%D5%B6%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%AB_%D5%BF%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%B6,_%D4%BD%D5%B8%D5%BB%D5%AB%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D6%84%D5%AB_%D5%A3%D5%A5%D6%80%D5%A5%D5%A6%D5%B4%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%B6,_%D4%B9%D5%AB%D6%86%D5%AC%D5%AB%D5%BD_-_Behbutyan_Tomb,_Khojivank_Armenian_Pantheon,_Tiflis_(1935).jpg|[[:hy:Բեհբությաններ|Պէյպութեան]] իշխանական տոհմի տապանատուներէն մէկը գերեզմանատան մէջ
Պատկեր:Խոջիվանքի_գերեզմանատուն,_Թիֆլիս_-_Khojivank_Armenian_Pantheon,_Tiflis_(1934)_01.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:%D4%BD%D5%B8%D5%BB%D5%AB%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D6%84%D5%AB_%D5%A3%D5%A5%D6%80%D5%A5%D5%A6%D5%B4%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%B6,_%D4%B9%D5%AB%D6%86%D5%AC%D5%AB%D5%BD_-_Khojivank_Armenian_Pantheon,_Tiflis_(1934)_01.jpg|Խոջիվանքի{{Dead link|date=April 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} գերեզմանատուն, 1934թ․
Պատկեր:Խոջիվանքի_գերեզմանատուն,_Թիֆլիս_-_Khojivank_Armenian_Pantheon,_Tiflis_(1935)_11.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:%D4%BD%D5%B8%D5%BB%D5%AB%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D6%84%D5%AB_%D5%A3%D5%A5%D6%80%D5%A5%D5%A6%D5%B4%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%B6,_%D4%B9%D5%AB%D6%86%D5%AC%D5%AB%D5%BD_-_Khojivank_Armenian_Pantheon,_Tiflis_(1935)_11.jpg|Խոջիվանքի{{Dead link|date=April 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} գերեզմանատուն, 1935թ․
Պատկեր:Խոջիվանքի_գերեզմանատուն,_Թիֆլիս_-_Khojivank_Armenian_Pantheon,_Tiflis_(1935)_13.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:%D4%BD%D5%B8%D5%BB%D5%AB%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D6%84%D5%AB_%D5%A3%D5%A5%D6%80%D5%A5%D5%A6%D5%B4%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%B6,_%D4%B9%D5%AB%D6%86%D5%AC%D5%AB%D5%BD_-_Khojivank_Armenian_Pantheon,_Tiflis_(1935)_13.jpg|Խոջիվանքի{{Dead link|date=April 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} գերեզմանատուն, 1935թ․
&lt;/gallery&gt;

== Ծանօթագրութիւններ ==
[[Ստորոգութիւն:Վրաստան]]</text>
      <sha1>9dk12po7u4e2zkfjuby2b9s2e2igwtz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Հայաստան</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3824</id>
    <revision>
      <id>225702</id>
      <parentid>224694</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T01:37:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>5016</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="395514" xml:space="preserve">{{Տեղեկաքարտ երկիր}}
'''Հայաստանի Հանրապետութիւն,''' [[Անդրկովկաս]]&lt;nowiki/&gt;ի շրջանի պետութիւն` [[Եւրոպա]]&lt;nowiki/&gt;յի եւ [[Ասիա|Ասիոյ]] սահմանագլխուն, [[Հարաւային Կովկաս]]&lt;nowiki/&gt;ի մէջ։

Հայաստանը ժողովրդավար պետութիւնն մըն է, մշակութային հարուստ ժառանգութեամբ։  Աշխարհի ամենահին քաղաքակրթութիւններէն մէկուն ժառանգորդն է եւ սակայն ներկայ տարածքը Պատմական Հայաստանի ([[Հայկական Լեռնաշխարհ|Հայկական Բարձրաւանդակ]]) մէկ փոքր մասն է միայն։

Քաղաքական տեսանկիւնէն ընդունուած է իբրեւ [[եւրոպա]]կան երկիր․ բնօրրան հնդեւրոպական մշակոյթներու եւ քրիստոնէութեան։ Մեծ դեր ունեցած է անոնց տարածման։

Հիւսիսէն սահմանակից է [[Վրաստան]]ին, [[արեւելք]]էն՝ [[Ատրպէյճան]]ին, հարաւ-արեւելքէն՝ [[Արցախի Հանրապետութիւն|Արցախի Հանրապետութեան]], [[հարաւ]]էն՝ [[Իրան]]&lt;nowiki/&gt;ին, հարաւ–արեւմուտքէն՝ Ատրպէյճանի սահմաններուն մէջ գտնուող [[Նախիջեւան]]&lt;nowiki/&gt;ի Ինքնավար Հանրապետութեան, [[արեւմուտք]]էն՝ [[Թուրքիա|Թուրքիոյ]]։ 

[[21 Սեպտեմբեր]] [[1991]]-ին համաժողովրդական հանրաքուէով, Հայաստանը կը վերանկախանայ (տե՛ս [[Հայաստանի Առաջին Հանրապետութիւն]])։ Հայաստանի բնակչութեան 99%-ը «Այո» կ՛ըսէ անկախութեան եւ Հայկական ԽՍՀ Գերագոյն Խորհուրդը կ՛ընդունի «Անկախութեան մասին հռչակագիր»-ը, հռչակելով Հայաստանի Հանրապետութեան (ՀՀ) անկախութիւնը։

Սեպտեմբեր 21-ը կը նշուի իբրեւ Ազգային Տօն։

* Հ․Հ․ պետական լեզուն [[հայերէն]]ն է, իսկ գիրը՝ 5-րդ դարասկիզբին [[Մեսրոպ Մաշտոց]]ի ստեղծած հայկական գիրը։
* Հ․Հ․ պետական կրօնը [[քրիստոնէութիւն]]ն է («&lt;nowiki/&gt;[[Հայ Առաքելական Եկեղեցի]]&lt;nowiki/&gt;»ն 301 թուականէն ի վեր)։ Հայաստան առաջին երկիրն է որ ընդունեց քրիստոնէութիւնը իբրեւ պետական կրօն։
* [[Հայաստանի Հանրապետութեան Սահմանադրութիւն|Հ․Հ․ Սահմանադրութիւնը]] ընդունուած է [[5 Յուլիս]] [[1995]]-ին եւ փոփոխութիւն կրած է [[27 Նոյեմբեր]] [[2005]]-ին՝ համաժողովրդական հանրաքուէով մը։

Հայաստան Միջազգային եռեսունհինգէ աւելի կազմակերպութիւններու անդամ է, ինչպէս՝ [[Միացեալ Ազգերու Կազմակերպութիւն]] (ՄԱԿ), [[Եւրոպական Խորհուրդ]], [[Անկախ Պետութիւններու Համագործակցութիւ]]&lt;nowiki/&gt;ն ([[Ապրիլ|ԱՊՀ]]), եւայլն։ 2015 թուականէն [[Եւրոպական Միութիւն|Եւրոպական Միութեան]] մէջ անոր թեկնածութիւնը նկատի առնուած է։

== Անուան ստուգաբանութիւն ==

[[Պատկեր:Hayk statue.JPG|ձախից|մինի|[[Հայկ նահապետ]] ([[Նոր Նորք համայնք]])]]

Հայոց անուանադիր նախնին [[Հայկ նահապետ|Հայկ]]ն է։ Սերունդները հետագային անոր անունով ալ կոչուած են՝ ''հայկազունք, հայք, հայեր,'' հայերու երկիրը՝ [[Հայք]], ''Հայոց աշխարհ''։ Միջնադարին «Հայ» արմատին կ՛աւելնայ պարսկական «-ստան» վերջածանցը, որ ունի ''երկիր'', ''տարածք'' իմաստը։ Այդպէս «Հայք» կամ «Մեծ Հայք» եզրոյթը ''Հայաստանի'' կը փոխուի։

[[Մովսէս Խորենացի]]&lt;nowiki/&gt;ի եւ [[Միքայէլ Չամչեան]]&lt;nowiki/&gt;ի համաձայն՝ «Արմենիա» անունը սկիզբ առած է [[Արամ]] անունէն, որ [[Հայկ Նահապետ]]&lt;nowiki/&gt;ի ուղիղ ժառանգորդն էր։

Ըստ Սրապոնի, Արմենիա անունը ծագած է Արղոնաւթեան արշաւանքին [[Ոսկէ Գեղմ]]ը ''χρυσόμαλλο δέρας'' [[Յունաստան]] տանելու ընթացքին [[Սեւ Ծով|Սեւ ծովուն]] ափերուն շրջագայող Արմէն նաւավարէն։ Սակայն այս առասպելը աւելի նոր է քան Հայկ եւ Արամի անուններէն առաջացած բնիկ հայ-արմեն ցեղանունին։

Իսկ [[20-րդ դար]]ու հայ պատմաբան [[Լէօ]]&lt;nowiki/&gt;ի համաձայն «Արմէն »անունը [[Յունական դիցաբանութիւն|յունական առասպել]]&lt;nowiki/&gt;ի հերոս Արմենիոսի անունէն առաջացած է, երբ ինք եւ իր ժողովուրդը գալով [[Թեսալիա]]յէն՝ ([[Յունաստան]]&lt;nowiki/&gt;ի մայր ցամաքամասին կեդրոնական նահանգ, ուր կը յղուի Արղոնաւթեան արշաւանքի գաղափարը) բնակած են [[Հայկական Լեռնաշխարհ|Հայկական լեռնաշխարհին]] տարածքին եւ ձուլուած այնտեղ ապրող հայկական ծագումով ցեղերու ու ցեղային միութիւններու հետ։&lt;ref&gt;{{գիրք
 |հեղինակ = Լեո
 |մաս = 
 |վերնագիր = Երկերի ժողովածոյ
 |բնօրինակ = 
 |հղում = 
 |հրատարակություն =
 |պատասխանատու խմբագիր =
 |վայր = Երեւան
 |հրատարակչություն = 
 |թվական = 
 |հատոր = 1
 |էջերի թիվ = 
 |մեջբերվող էջեր =
 |ISBN =
}}&lt;/ref&gt;

Կայ նաեւ Հայաստան անուան ստուգաբանութեան [[Վրացիներ|վրացական]] տարբերակը, որուն համաձայն հայերու առաջնորդ [[Հայկ Նահապետ|Հայկ]]&lt;nowiki/&gt;ը, վրացիներու առաջնորդ Քարթլոսը եւ կովկասեան տարբեր ցեղերու առաջնորդներ, եղբայրներ եղած են եւ սերած նոյն հօրմէն ու մօրմէն։&lt;ref&gt;Հ․ Գ․ Ժամկոչյան «Հայոց պատմություն&lt;/ref&gt; Թէպետեւ այժմ վրացիները հայկական պետական կազմաւորումներէն մէկուն՝ Սումխու երկրի ([[Ծոփք]]-[[Քոմմակենէ]]) անունով Հայաստանը կը կոչեն ''Սոմխեթի'', ժողովուրդին՝ ''սոմեխներ''։

Հայաստանը օտարները (աշխարհի գրեթէ բոլոր լեզուներով) կը կոչեն Արմենիա՝ [[յունարէն]]՝ ''Αρμενία'' {{lang-en|Armenia}}, {{lang-ru|Армения}}, {{lang-ar|أرمينيا}}, {{lang-fa|ارمنستان}}, {{lang-de|Armenien}} եւայլն։ Այդ անունը կու գայ հայկական «Արմէ(ն)» եւ «Ուրմէ» ցեղերու անուանումէն, առաջինը այդպէս անուանած են [[ասորեստան]]ցիներ&lt;nowiki/&gt;ն ու [[բաբելոն]]ցիներ&lt;nowiki/&gt;ը։ Այնուհետեւ այդ անունը տարածուած է [[Յունաստան|յոյներ]]&lt;nowiki/&gt;ու եւ [[Փիւնիկիա|փիւնիկեցիներ]]&lt;nowiki/&gt;ու միջոցով։  Ասորեստանի Ք․Ա․ 1300 արձանագրութիւնները Հայաստանը «Նայիրի» կը կոչեն: Հայաստան անունը նշուած է Աքքատի թագաւոր Նարամ Սինի սեպագիր արձանագրութիւններէն մէկուն մէջ՝ Ք․Ա․ 2000, Արմանի երկիրը անունով, ինչպէս նաեւ [[Պեհիսթունի արձանագրութիւն|Պեհիսթունի եռալեզու արձանագրութեան]] մէջ, Ք․Ա․ 515, Արմենի անունով։

Յունարէնով Արմենիա ''Αρμενία'' անունին կը հանդիպինք Միլիթեցի (Միլիթոս ''Μίλητος'' , Փոքր Ասիոյ արեւմտեան ափերուն յունական գաղթօճախ) Հեքաթէոսին (կամ Էքաթէոս) արձանագրութիւններուն մէջ, Ք․Ա․ 476։ Իրոտոթոս ''Ηρόδοτος'' պատմաբանը Ք․Ա․ 440 կը գրէ․- «''Ἀρμένιοι δὲ κατά περ Φρύγες ἐσεσάχατο, ἐόντες Φρυγῶν ἄποικοι''», այսինքն՝ հայերը զինուած էին Ֆրիքեացիներուն նման, ըլլալով անոնց գաղթօճախը․․․ (7.73)։  Քանի մը տասնեակ տարիներ ետք, յոյն պատմագէտ եւ զօրավար [[Քսենոֆոն]]ը, իր [[Նահանջ Բիւրուն]] հատորին մէջ, մանրամասնօրէն կը նկարագրէ հայերուն կեանքը, սովորութիւնները, անոնց հիւրասիրութիւնը։ Կը նշէ թէ կը խօսին լեզու մը, որ իրեն համար աւելի մօտ է պարսկերէնին։

== Աշխարհագրութիւն ==
[[Պատկեր:South Caucasus Satellite Image.jpg|մինի|Հայկական Բարձրաւանդակ․ նկարուած հարաւային Կովկասի արբանեակէն]]
Հայաստանը, ընդհանրապէս Հայկական Բարձրաւանդակը, շնորհիւ իր աշխարհագրական դիրքին առեւտուրի եւ մշակոյթի խաչմերուկ դարձած է, սակայն նաեւ պատերազմներու թատերաբեմ եղած է։ Բարձր լեռներով ու լեռնաշղթաներով պաշտպանուած տարածք է եւ լեռնակղզիի երեւոյթ ունի․ այդ իսկ պատճառով Հայկական Բարձրաւանդակ կամ Հայկական Լեռնաշխարհ կոչուած է։

=== Դիրք եւ տարածութիւն ===
Հայաստան կը գտնուի արեւմտեան Ասիոյ (Կովկաս եւ Միջին Արեւելք կամ՝ Եուրասիա) շրջանին մէջ։ Փոքր Ասիայէն մինչեւ Պարսկաստան երկարող լեռներու եւ բարձրաւանդակներու մէկ մասն է։

[[Հայկական Լեռնաշխարհ|Հայկական Բարձրաւանդակ]]&lt;nowiki/&gt;ի կամ լեռնաշխարհի տարածութիւնն է մօտաւորապէս 300․000 ք․ քմ․ եւ [[Կովկաս]]&lt;nowiki/&gt;ի, [[Միջերկրական Ծով|Միջերկրական]]&lt;nowiki/&gt;ի, [[Կեդրոնական Ասիա|Կեդրոնական Ասիոյ]] եւ [[Սեւ Ծով]]ու միջեւ քարուղիի երեւոյթն ունի։

Հ․Հ․ սահմանակից երկիրներն են հիւսիսէն՝ [[Վրաստան]]&lt;nowiki/&gt;ը, արեւելքէն՝ [[Ազրպէյճանի Հանրապետութիւն|Ատրպէյճան]]&lt;nowiki/&gt;ը եւ [[Արցախի Հանրապետութիւն|Արցախ]]&lt;nowiki/&gt;ը, հարաւէն՝ [[Իրան|Պարսկաստան]]&lt;nowiki/&gt;ը, հարաւ-արեւմուտքէն՝ [[Նախիջեւան]]&lt;nowiki/&gt;ը ([[Ատրպէյճան]]) եւ արեւմուտքէն՝ [[Թուրքիա]]&lt;nowiki/&gt;ն։
[[Պատկեր:Satellite image of Armenia in May 2003.jpg|մինի|168x168փքս|Հ․Հ․- նկարուած NASA-ին արբանեակէն, 2003]]

=== Մակերեւոյթ ===
Հայաստան լեռնային երկիր է․ լեռները կը կազմեն անոր 90%-ը, իսկ ծովուն մակարդակէն միջին բարձրութիւնը՝ 1700 մեթր է։  Լեռնագագաթներուն պարագային, 3000 մեթրը սովորական բարձրութիւն է։  Հարուստ է նաեւ բլրաշարքերով եւ լեռնաշղթաներով։  Հայաստանի Հանրապետութեան ամենաբարձր լեռը [[Արագած]]&lt;nowiki/&gt;ն է (4090 մ․) եւ ամենամեծ լիճը [[Սեւանայ Լիճ|Սեւան]]&lt;nowiki/&gt;ն է՝ 1417 քառ. ք․մ․։  Իսկ հայկական բարձրաւանդակի ամենաբարձր լեռը Արարատն է ([[Մեծ Մասիս]] գագաթով՝ 5165 մ․) եւ լիճերէն [[Վանայ լիճ]]ը ամենամեծը՝ 3760 ք․ քմ. մակերեսով (նախապէս [[Ուրմիոյ Լիճ|Ուրմիոյ լիճ]]&lt;nowiki/&gt;ն էր, սակայն լիճ թափուող գետերու ջուրն անխնայ օգտագործելու պատճառով անոր մակերեսը զգալիօրէն նահանջած է), իսկ [[Սեւանայ Լիճ|Սեւանայ լիճ]]&lt;nowiki/&gt;ը ծովու մակերեսէն աշխարհի ամենաբարձր լիճերէն է։

Հարթ տարածքները լեռնադաշտեր են, թիւով քիչ եւ ծովու մակերեսէն շատ բարձր։

=== Կլիմա եւ բուսականութիւն ===
[[Պատկեր:Արագածի ալպիական արգելավայր, ՎԱՍ 01.jpg|մինի|Արագածի ալպիան պատսպարանը]]
Հայաստան կը գտնուի բարեխառն գօտիին մէջ եւ անոր կլիման ցամաքային է․ սաստիկ ձմեռ, իսկ ամառը կիզիչ եւ չոր։ Անձրեւները անբաւարար են ու այդ պատճառով բուսականութիւնը հարուստ չէ։ Սակայն [[Սեւ Ծով|Սեւ]] եւ [[Կասպից Ծով|Կասպից]] ծովերուն հետ դրացիութիւնն ու լեռնալանջերուն դիրքը կլիման կ՛այլազանեն։

==== Խոնաւ ու կանաչապատ շրջաններ ====
Սեւ Ծովուն ափամերձ [[Ճորոխ գետ]]ի աւազանը եւ Բիւրակնեան լեռները բաւարար անձրեւ կ՛ընդունին։ Նոյնպէս արեւմտեան [[Եփրատ գետ|Եփրատ]]&lt;nowiki/&gt;ի հովիտը, [[Կուր գետ]]&lt;nowiki/&gt;ի աւազանը, [[Հայկական Տաւրոս]]&lt;nowiki/&gt;ի լեռնալանջերը, իսկ Հ․Հ․ մէջ՝ Սեւանի եւ Զանգեզուրի շրջանները։

==== Արեւով հարուստ, անձրեւով աղքատ շրջաններ ====
[[Արարատեան Դաշտ|Արարատեան դաշտ]]&lt;nowiki/&gt;ին, Վանայ լիճին աւազանին եւ [[Արածանի]]&lt;nowiki/&gt;ի հովիտի մէջ անձրեւի քանակը անբաւարար է եւ այդ պատճառով կ՛օգտագործուին ոռոգման արուեստական միջոցներ։

==== Ցած ջերմաստիճաններով շրջաններ ====
[[Էրզրում]]&lt;nowiki/&gt;ի եւ [[Կարս]]&lt;nowiki/&gt;ի սարահարթերը ձմրան եղանակին ամէնէն ցած ջերմաստիճանները կ՛արձանագրեն ( -30° եւ -35° միջեւ)։

=== Բուսական եւ կենդանական աշխարհ ===
[[Պատկեր:Որոտանի կիրճը.jpg|մինի|Որոտանի կիրճը եւ Սատանի կամուրջը․ Սիւնիք]]
''Տե՛ս [[Հայաստանի Բնապահպանման Տարածքներու Ցուցակ]]''

Հայաստանի աշխարհագրական դիրքը մեծ դեր խաղցած է անոր կենդանական աշխարհի հարստութեան։''' '''  Միջին հաշուով կան 523 ողնաւոր կենդանիներու եւ 17000 անողնաւոր կենդանիներու տեսակ։  Իսկ Հայկական բուսական աշխարհը ունի մօտաւորապէս 3600 տեսակ։

==== Բնապահպանում ====
[[Պատկեր:Persian Leopard sitting.jpg|մինի|Կովկասեան յովազ]]
''Տե՛ս բուն յօդուած՝ [[Հայաստանի Բնապահպանման Տարածքներու Ցուցակ]]''

Հ․Հ․ մէջ, [[1986 թուական|1986]]-էն սկսեալ կը հիմնուին առաջին յատուկ պահպանուող տարածքները։

Ըստ՝ Հայաստանի «Բնութեան յատուկ պահպանուող տարածքներու մասին»  օրէնքին ([[1991 թուական|1991]])՝ իբրեւ բնապահպանման տարածքներ արձանագրուած են ազգային պարտէզները, պուրակները, արգելավայրերը եւ բնութեան յուշարձանները :  Անոնք (ներառեալ Սեւանայ լիճը) Հայաստանի տարածքին 12,5%-ը կը կազմեն․  չորս ազգային պուրակներ՝ [[Սեւանի Ազգային Պարտէզ|Սեւան]], [[Դիլիջանի Ազգային Պարտէզ|Դիլիջան]], [[Արփի լիճի Ազգային Պարտէզ|Արփի լիճ]] եւ [[Արեւիկ Ազգային Պարտէզ|Արեւիկ]], 26 պատսպարաններ,  երեք արգելարաններ՝ ([[Խոսրովի անտառ]], [[Շիկահողի արգելոց|Շիկահողի]], [[Էրեբունիի արգելոց|Էրեբունի]], 5 Բուսաբնական Պարտէզներ եւ  230 բնութեան յուշարձաններ:

Այս տարածքներուն վրայ, տնտեսական գործունէութիւնը սահմանափակելու կամ արգիլելու նպատակով Հայաստանի Կառավարութիւնը սահմանած է պահպանման գօտիներ։  Հոն կը պահպանուին եւ կ՛աճին Հ․Հ․ բուսական եւ կենդանական աշխարհներու տեսակին 60%-ը․  կ՛ ընդգրկեն հազուագիւտ, անհետացման վիճակի մէջ տեսակներ եւ կամ բնիկ տեսակներու գերակշռող մասը, ինչպէս նաեւ՝ վայրի բնիկ պաշարները։  Նշենք թէ, կովկասեան յովազը ենթարկուած էր հետապնդումներու եւ պահպանութեան տակ անցած է միայն 1987 թուականին․ իսկ 2013-ին իրականացուած է էջ յովազի մը նկարահանումը։  Այս ուղղութեամբ Հայաստանի «Վայրի բնութեան եւ մշակութային արժէքներու պահպանման հիմնադրամ»ը (FPWC), Յունուար 2021-ին կը յայտարարէ թէ Հայաստան կովկասեան յովազի բազմացող զոյգ մը պիտի ունենայ։

=== Գլխաւոր դաշտեր, հարթ տարածութիւններ ===
[[Պատկեր:Ararat panorama from Dzorap.jpg|մինի|440x440փքս|Արարատեան դաշտին համայնապատկերը, դիտուած Աղձք գիւղէն]]
Հայաստանի հարթ տարածութիւնները ծովու մակերեսէն բաւական բարձր են։  Շատ շրջաններու մէջ անձրեւի անբաւարարութեան պատճառով արուեստական ոռոգման պէտքութիւնը կայ․ հին ժամանակներէն՝ ինչպէս օրինակ, Ուրարտուի Մենուա թագաւորի օրով կառուցուած 70 քմ․ երկարութեամբ ջրատարը, ծանօթ ալ իբրեւ «Շամիրամի ջրանցք» անունով։

==== Արարատեան դաշտ ====
[[Արարատեան Դաշտ|Արարատեան դաշտ]]&lt;nowiki/&gt;ը կը գտնուի Հայաստանի կեդրոնը եւ ամենակարեւոր հարթ տարածութիւնն է։ Շրջապատուած է լեռներով, կը տարածուի Արաքս գետի զոյգ ափերուն վրայ եւ երկրագործական հարուստ շրջան մըն է: Անոր մէկ մասը Հ․Հ․ սահմաններուն մէջն է, կ՛երկարի Արարատէն [[Արագած]]։
[[Պատկեր:Արագած լեռը Շիրակի դաշտից.jpg|մինի|Շիրակի դաշտը․ խորին՝ Արագածը]]

==== Հիւսիսային հրաբխային դաշտեր ====
Հիւսիսային հրաբխային բարձրաւանդակը օղակուած է լեռներով եւ անոր մաս կը կազմեն [[Արտահանի դաշտ|Արտահան]]&lt;nowiki/&gt;ի, [[Ախալքալաքի դաշտ|Ախալքալաք]]&lt;nowiki/&gt;ի, [[Կարսի դաշտ|Կարս]]&lt;nowiki/&gt;ի, [[Շիրակի դաշտ|Շիրակ]]&lt;nowiki/&gt;ի եւ [[Տեկորի դաշտ|Տեկոր]]&lt;nowiki/&gt;ի դաշտերը։ Հողը հրաբխային ըլլալով, բերրի է։

==== Արցախի եւ Էրզրումի դաշտեր ====
[[Արցախի սարահարթը|Արցախ]]&lt;nowiki/&gt;ի եւ [[Էրզրումի սարահարթ|էրզրում]]&lt;nowiki/&gt;ի բարձրադիր սարահարթերը դաշտերու ամբողջութիւն մըն են։  Էրզրումի (Կարին) սարահարթին քանի մը տեղերուն ճահիճներ կան (գոյացած՝ արեւմտեան [[Եփրատ գետ|Եփրատի]] ջուրերով)։

==== Եփրատ գետի հովիտներ ====
[[Արածանիի հովիտը|Արածանի]]&lt;nowiki/&gt;ի ընդարձակ եւ ջրարատ հովիտը, կ՛ընդգրկէ Ալաշկերտի, Մանազկերտի, Մուշի եւ Խարբերդի դաշտերը, ուր մինչեւ 20-րդ դարասկիզբին կը մշակուէին հացահատիկ, բամպակ, բիրնձ, խաղող եւայլն։

==== Արեւմտեան Եփրատի հովիտ ====
[[Արեւմտեան Եփրատի հովիտ]]ը կ՛ընդգրկէ Դերջանի եւ Երզնկայի հարուստ դաշտերը։

==== Վանայ լիճին աւազանը ====
[[Վանայ լիճին աւազանը|Վանայ լիճին]] հարթ տարածութիւնը կ՛ընդարձակուի լիճին եւ զայն շրջապատող լեռներուն եռանկիւնաձեւ միջոցին միջեւ։

=== Հրաբխային ու յաճախակի երկրաշարժներու ենթակայ երկիր ===
Հրաբխային արտավիժումները ժամանակի ընթացքին յառաջացուցած են կոնաձեւ գագաթներ, ինչպէս օրինակ՝ Արարատը։ Իսկ կան հարթ տարածութիւններ, որոնք ժամանակին ողողուած են լաւաներով։

Երկրաշարժները յաճախակի են․ անոնք կործանիչ եղած են ու են։ Մօտիկ անցեալին, անոնք աւերած են գիւղեր, քաղաքներ, մայրաքաղաքներ․ [[Անի Քաղաք|Անին]]՝ 1319, Ակոռի գիւղը՝ 1840, Տերսիմի (Թունջելի կամ՝ Քարաժայռ) շրջանը, յատկապէս [[Ճապաղջուր]]ը (Պինկէօլ) յաջորդաբար՝ 2003, 2010, 2020 եւ [[Սպիտակի Երկրաշարժ|Սպիտակն]] ու [[Կիւմրի]]ն՝ [[1988 թուական|1988]] [[7 Դեկտեմբեր|Դետեմբեր 7]]-ին։

=== Գլխաւոր լեռնաշղթաներ ===

==== Շրջապատի լեռնաշղթաներ ====
Ծրջապատի լեռնաշղթաները Հայկական Բարձրաւանդակին հարաւը եւ հիւսիս-արեւմուտքը կը գտնուին։ Անոնք են՝ լայնանիստ [[Հայկական Տաւրոս]]&lt;nowiki/&gt;ը Ընձաքիարս եւ [[Արտոս լեռ|Արտոս]] (3554 մ․) բարձր գագաթներով, [[Կորդուաց լեռներ|Կորդուաց]]&lt;nowiki/&gt;ը, [[Կոտուր Զագրոշեան Լեռնաշղթայ|Կոտուր-Զագրոշ]]&lt;nowiki/&gt;ը (Սուրովա գագաթով)՝ Զագրոշին վրայ կը գտնուի Խանասորի լեռնանցքը (ծանօթ՝ [[Խանասորի Արշաւանք|Խանասորի արշաւանքէն]]), [[Արսիան-Մեծրաց լեռներ|Արսիան-Մեծրաց]]&lt;nowiki/&gt;ը (Սողանլուղ)՝ հարուստ անտառներով եւ հանքային ջուրերով, Լազիստանի սահմանային լեռները ([[Սեւ Ծով]]ուն ափերուն զուգահեռ)՝ Պարխարեան, Խաղտիաց, եւ Արեւելեան Պոնտական, հանածոներով հարուստ [[Անդիպոնտական լեռներ|Անդիպոնտական]] լեռները՝ որոնց գլխաւոր գագաթն է ջուրի բազմաթիւ հոսանքներու աղբիւր [[Ծաղկաւէտ (լեռնագագաթ)|Ծաղկաւէտը]] (3076 մ․)։

==== Կեդրոնի լեռնաշղթաներ ====
[[Պատկեր:Munzur Valley, Ovacik.JPG|մինի|Մնձուրի լեռնաշղթան եւ համանուն հովիտը]]
Կը գտնուին Հայկական Բարձրաւանդակին կեդրոնը։ Անոնք են՝ հրաբխային [[Հայկական Պար (լեռնաշղթայ)|Հայկական Պարը]] Սինակ, [[Սուկաւէտ (լեռնագագաթ)|Սուկաւէտ]] (3445 մ․) եւ [[Այծպտկունք (լեռնագագաթ)|Այծպտկունք]] (3174 մ․) գագաթներով, մինչեւ [[Թոնտուրէկ լեռ (Թոնտրակ)|Թոնտուրէկ]] երկարող [[Շարիան-Ծաղկանց]]ը եւ հրաբխային եւ ջրարատ [[Մնձուր-Բիւրակնեան (Պինկէօլ)|Մնձուր-Բիւրակնեանը (Պինկէօլ)]] [[Սրմանց (լեռնագագաթ)|Սրմանց]] գագաթով (3250 մ․) որ ծնունդ կու տայ [[Արաքս (գետ)|Արաքս]] գետին։

==== Փոքր Կովկասի լեռնաշղթաներ ====
Կ՛երկարին Հայկական Բարձրաւանդակին հիւսիս արեւելեան մասին, Մեծն Կովկասեան լեռնաշղթային զուգահեռ։ Բաժնուած են երեք մասերու՝ հիւսիսի, կեդրոնի, հարաւի եւ հարաւ-արեւելեան։

===== Հիւսիսային մաս =====
[[Աղդաւալար (լեռնաշղթայ)|Աղդաւալար]]․ կը գտնուի Կարսին հիւսիսը։ Իսկ լեռները Աճառա-Իմերեթեան, Սուրամի եւ Թրիալէթի Հայկական Բարձրաւանդակին սահմանամերձ են։

===== Հարաւ-արեւելեան մաս =====
Արցախի լեռներն ալ մաս կը կազմեն Փոքր Կովկասին։ Արցախի լեռնաշղթային ամենաբարձր գագաթը Կուսանացն է (2832 մ․)։

===== Հայաստանի Հանրապետութեան սահմաններուն մէջ =====
Հ․Հ․ սահմաններուն մէջ կը գտնուին [[Փոքր Կովկաս]]ի կեդրոնի եւ հարաւի լեռնաշղթաները։

====== Կեդրոնի մաս ======
[[Պատկեր:Вид на крепость Качахакаберд из селения Колатак,2.JPG|մինի|Սիւնիքի բարձրաւանդակ]]Աւելի բարձր են հիւսիսային մասի լեռներէն։ Անոնք են՝ [[Վիրահայոց լեռնաշղթայ|Վիրահայոց]] եւ [[Խոնաւի լեռնաշղթայ|Խոնաւի]] լեռներ, [[Բազումի լեռնաշղթայ|Բազումի]] (ամենաբարձ գագաթը՝ [[Ուրասար (լեռնագագաթ)|Ուրասար]] 2992 մ․) եւ [[Ծաղկունեանց լեռնաշղթայ|Ծաղկունեանց]] լեռներ ու [[Սեւանայ Լիճ|Սեւանայ լիճ]]&lt;nowiki/&gt;ը շրջապատող [[Փամպակի լեռնաշղթայ|Փամբակի]], [[Գանձակի լեռնաշղթայ|Գանձակի]], [[Վարդենիսի լեռնաշղթայ|Վարդենիսի]] (ամենաբարձր գագաթը՝ [[Վարդենիս (լեռնագագաթ)|Վարդենիս]] 3522 մ․) [[Գեղամայ լեռնաշղթայ|Գեղամայ]] (ամենաբարձ գագաթը՝ [[Աժտահակ (լեռնագագաթ)|Աժտահակ]] 3597 մ․), [[Սեւանի լեռներ|Սեւանի]] ([[Փերեզակ (լեռնագագաթ)|Փերեզակ]] գագաթով 3290 մ․) եւ [[Թեքսարի լեռնաշղթայ|Թեքսարի]] (ամենաբարձր գագաթը՝ [[Սեմասար (լեռնագագաթ)|Սեմասար]] 3379 մ․) լեռնաշղթաները։

====== Հարաւային մաս ======
Փոքր Կովկասի բարձրագոյն ծայրամասն է։  Կ՛ընդգրկէ [[Զանգեզուրի (Սիւնաց, լեռնաշղթայ)|Զանգեզուր]]&lt;nowiki/&gt;ի կամ Սիւնաց լեռնաշղթան, ամենաբարձր գագաթներով՝ Զանգեզուրի․ Կապուտջուղ  (3906 մ․), [[Իշխանասար (լեռնագագաթ)|Իշխանասար]] (3550 մ․), [[Ծղուկի լեռներ]] ([[Թրասար (լեռնագագաթ)|Թրասար]] գագաթ՝ 3954 մ․), ինչպէս նաեւ Բարգուշատի լեռնաշղթան՝ ամենաբարձր [[Արամազդ (լեռնագագաթ)|Արամազդ]] գագաթով (3392 մ․)։  [[Օձասար լեռ|Օձասար]] (2415 մ.)՝ Նախիջեւանի շրջան։

=== Գլխաւոր առանձին լեռները ===

==== Պատմական Հայաստան ====

===== Արարատ =====
[[Պատկեր:Bashindzhagian ararat.jpg|մինի|Արարատ․ հեղինակ՝ Գէորգ Բաշինջայեան, 1912]]
Արարատ կամ Մասիսներ հրաբխային չոր լեռները, կոնաձեւ գագաթներով կը գտնուին Հայկական Բարձրաւանդակին կեդրոնը, Թուրքիոյ եւ Հ․Հ․ սահմանին։ [[Մեծ Մասիս]]&lt;nowiki/&gt;ի գագաթը (5156 մ․) ծածկուած է յաւերժական ձիւնով, իսկ անոր կողերուն կը գտնուին խորունկ ձորեր։  [[Փոքր Մասիսի]] բարձրութիւնն է 3925 մ․։

===== Կարսի շրջան =====
[[Ալամ լեռ|Ալամ]] (2517 մ․), [[Ալաջա (լեռ, Կարս)|Ալաջա]] (2695 մ․), [[Աղադաւալար (լեռնագագաթ)|Աղադաւալար]] (2427 մ․), [[Զիարեթ (լեռ, Կարս)|Զիարեթ]] (2782 մ․) եւ [[Ընկուզուտ լեռ|Ընկուզուտ]] (2800 մ․) լեռներ։

===== Արտահանի շրջան =====
[[Մենաբերդ լեռ|Մենաբերդ]], [[Բաշիւրդ լեռ|Բաշիւրդ]] (3230 մ․) եւ [[Մեծ Եղնախաղ (լեռնագագաթ)|Մեծ Եղնախաղ]] (3042 մ․)՝ Եղնախաղի լեռնաշղթայի լեռնագագաթ, Հ․Հ․, [[Վրաստան]]ի եւ [[Թուրքիա|Թուրքիոյ]] սահմանագծին։

===== Էրզրումի ([[Կարին|Կարին)]] շրջան =====
[[Պատկեր:Ararat valley panorama.jpg|մինի|440x440փքս|[[Արարատեան Դաշտ|Արարատեան դաշտի]] համայնապատկերը «&lt;nowiki/&gt;[[Չարենցի Կամար (յուշարձան)|Չարենցի կամար]]&lt;nowiki/&gt;»էն]]
[[Արսենեակ (լեռ)|Արսենեակ (]]2415 մ․), [[Աբուսարդաղ լեռ|Աբուսարդաղ]] (2810 մ․), [[Ագրակ (լեռ)|Ագրակ]], [[Ասկերդաղ լեռ|Ասկերդաղ]], [[Բուղաթափա (լեռ, Մեծրաց լեռներ)|Բուղաթափա]] (2741 մ․), [[Բուրուլ լեռ|Բուրուլ]] (2500 մ․), [[Զիւան լեռ|Զիւան]]։

===== Երզնկայի, Էլազիղի (Խարբերդ) եւ  Տիարպեքիրի շրջաններ =====
Սեպուհ (3030 մ․), [[Արղանա (լեռ)|Արղանա]], [[Զիչ լեռ|Զիչ]], [[Էլիդաղ լեռ|Էլիդաղ]], [[Աւլաման լեռ|Աւլաման]] (Էլամունի)։

===== Թունճելիի (Քառաժայռ կամ [[Տերսիմի գաւառ|Տերսիմ)]] շրջան =====
[[Պատկեր:Msho Dasht 001.jpg|մինի|[[Մշոյ դաշտ]]]]
[[Արջասար]], [[Բերկրի]], [[Զաւակատուր լեռ|Զաւակատուր]], [[Զիարեգ լեռ|Զիարեգ]] (2800 մ․), [[Օձուտ լեռ|Օձուտ]]։

===== Մալաթիայի շրջան =====
[[Բերդաճահուկ լեռ|Բերդաճահուկ]] եւ [[Գարագան լեռ|Գարագան]] լեռներ։

===== Մուշի շրջան =====
[[Անդոկ լեռ|Անդոկ]], [[Ֆռֆռքար լեռ|Ֆռֆռքար]] եւ [[Զանգակ լեռ|Զանգակ]] լեռներ։

===== Սասնոյ եւ Պիթլիսի շրջաններ =====
[[Մարաթուկ Լեռ|Մարաթուկ]] (Մարութայ սար), [[Օշուտ (լեռ)|Օշուտ]], [[Ֆարհանդա լեռ|Ֆարհանդա]]։

===== Վանայ լիճին աւազանի շրջանը =====
Վանայ լիճը կ՛եզերեն հիւսիսէն՝ [[Սիփան]] (4434 մ․) եւ արեւմուտքէն [[Նեմրութ (հրաբուխ)|Նեմրութ]] կամ՝ Սարակն (3050 մ․) լեռները։

* ''[[Վանայ լիճ]]&lt;nowiki/&gt;ին արեւմուտքը գտնուող Նեմրութ հրաբխային լեռը պէտք չէ շփոթել Հայկական Բարձրաւանդակին հարաւ-արեւմտեան ծայրամասին գտնուող [[Նեմրութ լեռ|Նեմրութ]] լեռնագագաթին հետ, որուն վրայ յայտնաբերուած են Կոմմագենի Անտիոքոս Ա․ Երուանդունի թագաւորին (Ք․Ա․ 69 - 34) կառուցած դամբարանաբլուր-սրբավայրը (Տաւրոսեան լեռնաշղթային արեւմտեան մաս)։''

==== Հայաստանի Հանրապետութիւն ====

===== Արագած =====
Հ․Հ․ ամենաբարձր լեռը՝ [[Արագած]]․ կը կոչուի նաեւ «Արագած քառագագաթ» իր չորս գագաթներուն համար։  Կը գտնուի Հ․Հ․ [[Արագածոտն]]&lt;nowiki/&gt;ի եւ [[Շիրակի մարզ|Շիրակ]]&lt;nowiki/&gt;ի մարզերուն միջեւ։  Բարձրագոյն գագաթն է՝ 4095 մ․։  Ջրառատ եւ կանաչագեղ լեռ է։  Անոր լանջին կը գտնուի [[Բիւրականի աստղադիտարան]]ը։

===== Ուրիշ լեռներ =====
[[Կլոր Թառ (լեռ)|Կլոր Թառ]], [[Ծղուկ լեռ]], [[Մեծ Իշխանասար]] (3549 մ․), [[Ուղտասար]], [[Պայտասար]] (3177 մ․, [[Կոտայքի մարզ]]) ։

==== Լեռնաշղթաներու եւ լեռներու պատկերասրահ ====
&lt;gallery widths=&quot;150&quot;&gt;
Հայկական բարձրաւանդակը, դիտուած Հայկական Տաւրոսի Նեմրութ լեռէն, 26-6-2015.jpg|Հայկական բարձրաւանդակը, դիտուած Հայկական Տաւրոսի Նեմրութ լեռէն՝ 26-6-2015
Akhtamar Island on Lake Van with the Armenian Cathedral of the Holy Cross.jpg|Արտոս լեռը․ դիտուած Վանայ լիճին [[Աղթամար կղզի]]էին (դէպի հարաւ)
Ծաղկավետ 3076 մ.jpg|Ծաղկաւէտ գագաթ․ Անդիպոնտական լեռնաշղթայ
Demirkazik Crest of Aladag Mountains in Nigde Turkey.jpg|Հայկական Տաւրոս․ լեռնաշղթային մաս մը
Tendurek Dagi NASA.jpg|Թոնտուրէկ
Munzur Valley, Ovacik.JPG|Մնձուր Բիւրակնեան լեռնաշղթան
Arakatz001.jpg|Արագած քառագագաթ
Trialeti Range at khashuri district.jpg|Թրիալէթի լեռնաշղթայ, Փոքր Կովկաս, Վրաստան
Karmir Aghek.jpg|Վիրահայոց լեռնաշղթայ, Հ․Հ․, Վրաստանի սահմանին վրայ
Mount Azhdahak from Mt. Spitakasar, 2013.06.23 - panoramio.jpg|Գեղամայ լեռնաշղթայ
Vardenis 012.jpg|Վարդեսնիսի լեռնաշղթայ
Zangezur mountains, Sisian.jpg|Զանգեզուրի լեռնաշղթայ
Kaňon řeky Karkar, Náhorní Karabach.jpg|Արցախի լեռնաշղթայ․ [[Կարկառ գետ|Կարկառ]] գետի կիրճը
Իշխանասար լեռնազանգված 2.jpg|Իշխանասար․ Զանգեզուրի լեռնաշղթայ
Ararat 3d version 1.gif|Արարատ լեռ․ Մեծ ու փոքր Մասիսները, 3D պատկեր
Mount Nemrut (1).JPG|Նեմրութ լեռնագագաթ․ արեւելեան կողմի սրբավայրը։ Հայկական Տաւրոս լեռնաշղթային արեւմտուքը։
Արեւածագը Նեմրութ լեռէն՝ հայկական Տաւրոս կեռնաշղթայ, նկար՝ 2015.jpg|Արեւածագը հայկական բարձրաւանդակին վրայ, դիտուած Նեմրութ լեռէն՝ հայկական Տաւրոս լեռնաշղթայ, նկար՝ 2015.
Palandoken Erzurum 2009.JPG|Այծպտկունք 3174 մ․
Çiyayê Kosedaxê û Gulsosin.JPG|Սուկաւէտ․ Հայկական Պար
Suphan 01.jpg|Սիփան լեռ
Nemrut Vulcano.jpg|Նեմրութ (հրաբուխ լեռ), Վանայ լիճին հարաւ-արեւմուտքը
Girê Diran Mereto Shimeshîr Sason 2012.JPG|Մարաթուկ կամ Մարութայ սար
Lake Sev 03.jpg|Մեծ Իշխանասարի գագաթը եւ վարը՝ Սեւ լճակը
Oughtasar-Lac (6).jpg|Ուղտասար եւ համանուն լճակը
Պայտասար 3177 մ.jpg|Պայտասար, Կոտայքի մարզ
Aramazmountaina.jpg|Բարգուշատի լեռներ, Սիւնիք
&lt;/gallery&gt;

=== Հայաստանի գետերը ===
Հայաստանը ջրարատ երկիր է։ Ջուրի հոսանքներուն մեծ մասը առուներ եւ գետակներ են, որոնց մեծամասնութիւնը կանոնաւոր ընթացք չունի։  Անոնք լեռնային են եւ հետեւաբար արագահոս եւ աղմկալի։  Երբեմն կը գահավիժին եւ ջրվէժներ կը ձեւացնեն։  Գետերուն մեծամասնութիւնը մեծ գետերուն հարկատուներն են։  [[Հայկական լեռնաշխարհի խոշոր գետերու ցանկ|Մեծ գետեր]]&lt;nowiki/&gt;ը՝ [[Եփրատ գետ|Եփրատ]], [[Տիգրիս (գետ)|Տիգրիս]], [[Ճորոխ]], [[Ալիս Գետ|Ալիս]], [[Արաքս (գետ)|Արաքս]] եւ [[Կուր]], Հայկական Բարձրաւանդակէն դուրս ելլելով կը թափին շուրջի ծովերուն մէջ։

==== Արաքս գետ եւ իր հարկատուները ====
[[Պատկեր:Arasrivermap.jpg|մինի|Արաքս գետի քարտէսը]]
[[Արաքս (գետ)|Արաքս]] կամ Արազ․ կը կոչուի նաեւ «Մայր Արաքս», որովհետեւ Հայաստանի միակ մեծ գետն է, որ ամբողջութեամբ կը հոսի Հայկական Բարձրաւանդակին մէջ։  Երկարութիւնն է՝ 933 քմ․։  Արաքսը Բիւրակնեան լեռներէն բխող առուներու միացումէն ծնունդ կ՛առնէ։ Կը ճեղքէ Հայկական Պարը եւ կը մտնէ Արարատեան դաշտ։ Անոր կանոնաւոր ընթացքը աղմկալի կ՛ըլլայ Զանգեզուրի եւ Արցախի լեռներուն միջեւ, երբ ստիպուած հունը կը նեղցնէ, որպէսզի անցնի խոր կիրճերէն։ Ապա, կը մտնէ Ատրպէյճան, ուր կը միանայ [[Կուր|Կուր գետին]] եւ կը թափի [[Կասպից Ծով]]։

===== Արաքս գետին գլխաւոր հարկատուները =====
Արաքսը Արարատեան դաշտին մէջ կ՛ընդունի իր գլխաւոր հարկատուները։

====== Արաքսի աջափնեայ հարկատուներ ======
[[Դեղին գետ|Դեղին]] եւ [[Կարմիր գետ|Կարմիր]] գետեր։ Դեղին գետի աջակողմնեան հարկատուն Մակու (պատմական [[Տղմուտ (գետ)|Տղմուտ]]) գետակն է։[[Պատկեր:Akhurian River Gorge.jpg|մինի|Հայկական Բարձրաւանդակ․ Ախուրեան գետի կիրճը]]

====== Արաքսի ձախափնեայ հարկատուներ (Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ) ======

* [[Ախուրեան (գետ)|Ախուրեան]], 186 քմ․ երկարութեամբ․ կը բխի [[Արփի լիճ|Արփի]] լիճէն ու կ՛ոռոգէ Շիրակի դաշտը։ Արաքս չթափած, կը միանայ [[Կարս գետ|Կարս]] գետին եւ ուղիղ հարաւ կ՛իջնէ։   
* [[Քասախ]], 1480 քմ․ երկարութեամբ․ կը բխի Փամբակի լեռներուն հարաւային լանջերէն եւ կ՛անցնի [[Աշտարակ]] եւ [[Օշական Գիւղ|Օշական]] գիւղերուն մէջէն։ Ամրան ընթացքին, գետին ջուրերը մինչեւ Արաքս չեն հասնիր, որովհետեւ կ՛օգտագործուին ոռոգման համար։
* [[Հրազդան գետ|Հրազդա]]&lt;nowiki/&gt;ն կամ Զանգուն, 141 քմ․ երկարութեամբ․ սկիզբ կ՛առնէ Սեւանայ լիճէն։ Կ՛անցնի Հ․Հ․ [[Երեւան]] մայրաքաղաքին մէջէն։
* [[Ազատ (գետ)|Ազատը]], 55 քմ․ երկրութեամբ, կամ Գառնին եւ [[Վետին գետ|Վետին]]․ կը բխին Գեղամայ լեռներէն։ 
* [[Արփա գետ|Արփա]], 128 քմ․ երկարութեամբ․ կը բխի Թեքսարիի լեռնաշղթայէն։ Անոր ջուրերուն մեծ մասը արուեստական միջոցով՝ փապուղի, կը թափի [[Սեւանայ Լիճ|Սեւանայ լիճ]], վերջինս չորացումէ փրկելու համար։ 
*[[Ողջի գետ|Ողջի]], 82 քմ․ երկարութեամբ․ կը բխի [[Կապուտջուղ (լեռնագագաթ)|Կապուտջուղ]] լեռէն։ Գլխաւոր հարկատուն [[Կապուտջուղ (գետ)|Կապուտջուղ]] գետն է։ 
* '''Որոտան եւ իր հարկատուները'''․ [[Որոտան գետ|Որոտան]] գետի երկարութիւնն է՝ 178 քմ․։ Ան կը բխի [[Սիւնիքի բարձրաւանդակ]]&lt;nowiki/&gt;ի հիւսիս-արեւմտեան լանջերէն՝ 3045 մ․ բարձրութեան վրայ գտնուող Խալխա լճակէն։ Որոտան գետի վրայ կառուցուած են ջրելեկտրական մատակարարման երեք կայաններ եւ չորս ջրամբարներ ([[Սպանդարեանի ջրամբար|Սպանդարեան]]&lt;nowiki/&gt;ի, [[Անգեղակոթի ջրամբար|Անգեղակոթ]]&lt;nowiki/&gt;ի, [[Տոլորսիի ջրամբար|Տոլորս]]&lt;nowiki/&gt;ի, [[Շամբիի ջրամբար|Շամբ]]&lt;nowiki/&gt;ի)։  Որոտանի հարկատուներն են՝  [[Աղբաշգետ (գետակ)|Աղբաշգետ]], [[Այրիգետ (գետակ)|Այրիգետ]], [[Արագլիջուր (գետակ)|Արագլիջուր]], [[Բռնակոթ (գետակ)|Բռնակոթ]], [[Գիժգետ (գետակ)|Գիժգետ]], [[Զայ (գետակ)|Զայ]], [[Ծործոր (գետակ)|Ծործոր]], [[Լորագետ (գետակ)|Լորագետ]], [[Կըշկոշտի (գետակ)|Կըշկոշտի]], [[Ձկնարածի (գետակ)|Ձկնարածի]], [[Ղուռիգետ (գետակ)|Ղուռիգետ]], [[Մադան (գետակ)|Մադան]], [[Միլիցաթոռ (գետակ)|Միլիցաթոռ]], [[Մուխուրթորեան (գետակ)|Մուխուրթորեան]], [[Նորաւան գետակ|Նորաւան]], [[Շաղատ (գետակ)|Շաղատ]], [[Շամբ (գետակ)|Շամբ]], [[Շաքի (գետակ)|Շաքի]] (անոր ջրվէժներէն ամենածնօթն է [[Շաքիի Ջրվէժ|Շաքիի ջրվէժը]]), [[Սալվարդ (գետակ)|Սալվարդ]], [[Սառնակունք (գետակ)|Սառնակունք]], [[Սիսիան (գետակ)|Սիսիան]], [[Սուլթանլու (գետակ)|Սուլթանլու]], [[Վաղատնի (գետակ)|Վաղատնի]] եւ [[Ուղտի աչք (գետակ)|Ուղտի աչք]]։

==== Եփրատ գետ եւ իր հարկատուները ====
Եփրատը Միջին Արեւելքի մեծ գետերէն է։ Ունի 2700 քմ․ երկարութիւն, որուն 800-ը միայն Հայաստանի մէջ կը գտնուի։ Եփրատը Տիգրիսին միանալով կը կազմեն [[Շաթ էլ Արապ]]&lt;nowiki/&gt;ը եւ կը թափին [[Պարսից Ծոց]]։  Եփրատը կը կազմուի [[Արեւմտեան Եփրատ]] եւ Արեւելեան Եփրատ ([[Արածանի|Արածանի)]] գետերու միացումով։[[Պատկեր:Tigr-euph.png|մինի|Եփրատ եւ Տիգրիս գետերուն հոսքը․ Կը թափին Պարսից Ծոց]][[Արեւմտեան Եփրատ]]ը կը բխի Անդիպոնտական լեռներուն Ծաղկաւէտ գագաթէն։ Անոր հոսքը ընդհանրապէս հանդարտ է։  [[Դերջան]]&lt;nowiki/&gt;ի եւ [[Երզնկա]]&lt;nowiki/&gt;յի դաշտերէն անցնելէ ետք, [[Խարբերդ]]&lt;nowiki/&gt;ի դաշտին մէջ կը միանայ Արածանիին։ Յոյները զայն կ՛անուանէին Թիլէվոաս (''Τηλεβόας''), որ կը նշանակէ՝ «․․․որուն ձայնը կամ աղմուկը մինչեւ հեռուները կը հասնի» (''τηλέ'' «հեռու», ''βόας'' «կանչը»)։

[[Արածանի]]&lt;nowiki/&gt;ն կամ Արեւելեան Եփրատը ծնունդ կ՛առնէ Թոնտուրէկ լերան մօտէն։ Արագահոս եւ ջրառատ է։ Անոր գլխաւոր հարկատուներն են՝ [[Շարիան գետ|Շարիան]], [[Մանազկերտ գետ|Մանազկերտ]], [[Խնուս գետ|Խնուս]], [[Բիւրակ գետ|Բիւրակ]] եւ [[Մեղրագետ]] գետերը։ [[Մուշ]]ի դաշտը ոռոգելէ ետք, [[Խարբերդի դաշտ|Խարբերդի]] դաշտին մէջ Արեւմտեան Եփրատին միանալով՝ կը կազմեն Եփրատ գետը։

==== Տիգրիս գետ եւ իր հարկատուները ====
Տիգրիսն ալ, Եփրատի նման, Միջին Արեւելքի մեծ գետերէն է։ Անոր երկարութիւնը՝ մինչեւ Եփրատին հետ միացումին, 1900 քմ․ է։  Ան ալ կազմուած է իր երկու ճիւղերուն միացումով՝ Արեւմտեան Տիգրիս եւ Արեւելեան Տիգրիս։

[[Արեւմտեան Տիգրիս]]ը (կամ՝ Արղանա) [[Ծովք լիճ]]էն եւ Տաւրոսեան լեռներէն բխող վտակներու միացումէն ծնունդ կ՛առնէ։ Անոր կարեւոր հարկատուներն են՝ [[Ամբար գետ|Ամբար]], Քաղիրդ (Պաթման)՝ [[Սասուն գետ]], [[Արզան գետ|Արզան]]։ Հոսելով դէպի հարաւ եւ ապա արեւելք՝ կը հանդիպի ու կը միանայ Արեւելեան Տիգրիսին։

[[Արեւելեան Տիգրիս]]ը (թրք․՝ Պոթան գետ) [[Հայկական Տաւրոս]] եւ Կորդուաց լեռներէն բխող վտակներու միացումն է։ Կը հոսի դէպի արեւմուտք եւ Սղերդ քաղաքին հարաւ-արեւմուտքը հասնելով կը միանայ Արեւմտեան Տիգրիսին։ Արեւելեան Տիգրիսին հարկատուներն են [[Մոկս գետ|Մոկս]], [[Խիզան գետ|Խիզան]], [[Բաղէշ գետ|Բաղէշ]] (թրք․՝ Bitlis Çayı ) [[Խարզան գետ|Խարզան]]։ Իսկ Արեւմտեան Տիգրիսին միանալէ ետք Տիգրիս գետի վտակներն են [[Խապուր գետ|Խապուր]], [[Մեծ Զաբ գետ|Մեծ Զաբ]], [[Բարազգիր գետ|Բարազգիր]] եւայլն։

==== Ճորոխ գետ եւ իր հարկատուները ====

[[Ճորոխ գետ]]&lt;nowiki/&gt;ը ջրառատ եւ արագահոս գետ է։ Կը բխի Ճորոխի լեռնաշղթայի Չորմայրի գագաթէն ([[Կարին]]էն 50 քմ․ հիւսիս)։  Լեռները ճեղքելով եւ 345 քմ․ հոսելէ ետք, [[Սեւ Ծով]] կը թափի։ Անոր կարեւոր հարկատուներն են՝ [[Օլթի գետ|Օլթի]], [[Թորթում գետ|Թորթում]], Բերտա եւ Աջարա։
[[Պատկեր:Turkey-kizilirmak el.svg|մինի|Ալիս Գետը]]

==== Ալիս գետ ====
[[Ալիս Գետ|Ալիս գետը]] ծնունդ կ'առնէ [[Փոքր Ասիա]], Հայկական Բարձրաւանդակին հիւսիս արեւմտեան մասի [[Անդիպոնտական լեռներ]]ու արեւմտեան հատուածներէն։  Կը հոսի երկու ուղղութեամբ։  Գետը՝ երկու ճիւղերը միանալէ ետք, Սեւ Ծով կը թափի։ Երկայնքը 1182 քմ․ է։

==== Կուր գետ եւ իր հարկատուները ====

[[Կուր|Կուր գետ]]&lt;nowiki/&gt;ը Անդրկովկասի մեծագոյն գետն է՝ 1500 քմ․ երկարութիւն ունի։ Սկիզբ կ՛առնէ [[Հայկական Լեռնաշխարհ|Հայկական լեռնաշխարհի]] [[Փոքր Կովկաս]]&lt;nowiki/&gt;ի հարաւ-հիւսիսային հրաբխային բարձրաւանդակէն՝ [[Մեծ Հայք]]&lt;nowiki/&gt;ի Տայք նահանգի Արծիան (Արսիան) եւ անոր շարունակութիւնը կազմող Մեծրանց (այժմ Սողանլուղ) լեռներէն։ Հայկական Բարձրաւանդակին կը պատկանի անոր վերին հոսանքը։ Կ՛ոռոգէ [[Արտահանի դաշտ]]&lt;nowiki/&gt;ը։  Արաքս գետին հետ միանալով, կը թափի [[Կասպից ծով|Կասպից Ծով]]։ Անոր գլխաւոր հարկատուներն են՝ [[Խրամ գետ|Խրամ]] (որուն գլխաւոր հարկատուն Հ․Հ․ մէջ հոսող [[Դեբետ (Ձորագետ)]] գետն է), Հ․Հ․ մէջ հոսող [[Աղստեւ գետ|Աղստեւ]] եւ [[Արցախի Հանրապետութիւն|Արցախի Հանրապետութեան]] [[Թարթառ գետ|Թարթառ]] գետերը։

==== Ուրիշ գետեր ====
* [[Մասրիկ (գետ)|Մասրիկ]], 45 քմ․ երկարութեամբ․ կը բխի [[Սեւանի լեռներ]]էն (Հայաստանի ու Ատրպէյճանի սահմանագլուխ) եւ կը թափի [[Սեւանայ Լիճ|Սեւանայ լիճ]]։
* [[Աշոցք (գետ)|Աշոցք]], 20 քմ․ երկարութեամբ․ կը բխի [[Ջաւախքի լեռնաշղթայ]]էն։ [[Ախուրեան (գետ)|Ախուրեանի]] ձախ վտակն է։
* [[Գաւարագետ]], 50 քմ․ երկարութեամբ․ կը բխի [[Գեղամայ լեռնաշղթայ]]էն եւ կը թափի Սեւանայ լիճ։
* [[Վարդենիս (գետ)|Վարդենիս]], 116 քմ․ երկարութեամբ․ կը բխի [[Վարդենիսի լեռնաշղթայ]]&lt;nowiki/&gt;ի լարջերէն՝ 3215 բարձրութեամբ եւ կը թափի Սեւանայ լիճ։
* [[Ձկնարած (գետ)|Ձկնարած]], 16 քմ․ երկարութեամբ․ կը բխի Սիւնիքի բարձրաւանդակէն եւ կը թափի [[Սպանդարեանի ջրամբար|Սպանդարեանի]] ջրամբարը։
* [[Գորիս (գետ)|Գորիս]] (Վասարակ կամ Զանգեզուրի գետ), Որոտան գետի հարկատուներէն է 29 քմ․ երկարութեամբ․ կը բխի [[Սիւնիքի մարզ|Սիւնիքի]] Մեծ Իշխանասար լեռնագագաթէն։

==== Ստորերկրեայ գետեր ====
Հայաստանի տարածքին կան 8000-է աւելի աղբիւրներ։  Հ․Հ․ հարուստ է ստորերկրեայ աղբիւրներով, որոնք ընդհանրապէս մեծ գետերուն՝ [[Ախուրեան (գետ)|Ախուրեան]], [[Մեծամօր (գետ)|Մեծամօր]], [[Աշոցք (գետ)|Աշոցք]], [[Գաւառագետ (գետ)|Գաւառագետ]], [[Մասրիկ (գետ)|Մասրիկ]], [[Գորիս (գետ)|Գորիս]] եւ [[Ազատ (գետ)|Ազատ]], վտակներն են։  Ստորերկրեայ աղբիւրներուն 96% կ՛օգտագործուի խմելու համար, այդ պատճառով բնապահպանման խնդիր է անոնց ջուրերուն մաքրութեան պահպանումը։  Անոնց կարեւոր մասը նաեւ հանքային է՝ հարուստ քիմիական տարբեր բաղադրութիւններով, ինչպէս օրինակ՝ [[Արարատ (հանքային ջուր, Արարատ)|«Արարատ»]], [[Արզնի (հանքային ջուր)|«Արզնի»]], [[Բջնի (հանքային ջուր)|«Բջնի»]], [[Դիլիջան (հանքային ջուր)|«Դիլիջան»]], [[Լիճք (հանքային ջուր)|«Լիճք»]], [[Լոռի (հանքային ջուր)|«Լոռի»]], [[Հանքաւան (հանքային ջուր)|«Հանքաւան»]], [[Ջերմուկ (հանքային ջուր)|«Ջերմուկ»]], [[Սեւան (հանքային ջուր)|«Սեւան»]] եւ ուրիշ հանքային ջուրեր։

==== Ջրվէժներ ====
[[Թորթումի ջրվէժ]] (Էրզրումի շրջան), Մենչունայի՝ Արդուին, Գուագուայ՝ [[Արածանի]]ի աւազան ([[Տարօն|Տարօն)]], Գռլաւուկի՝ Սեբաստիայի նահանգ, Գոչանի՝ [[Ակն]], Խարերդի նահանգ, Քասախի՝ Արագածոտն, [[Գեղարօտի ջրվէժ|Գեղարօտի]]՝ Արագածոտն, [[Թռչկանի Ջրվէժ|Թռչկանի]]՝ [[Լոռի (մարզ)|Լոռիի]] եւ [[Շիրակի մարզ|Շիրակի]] սահման, Աղուանի՝ [[Մեղրագետ]]&lt;nowiki/&gt;ի ձախ վտակին վրայ ([[Սիւնիքի մարզ|Սիւնիք]]), [[Շաքիի Ջրվէժ|Շաքիի]]՝ [[Սիւնիքի մարզ|Սիւնիք]], Շըռռանի՝ Գորիս գետի աւազանին վրայ ([[Քարահունջ]], Սիւնիք), [[Ջերմուկի Ջրվէժ|Ջերմուկի]]՝ (Արփա գետի աւազան, [[Վայոց Ձոր]]), Հերհերի՝ (Հերհեր, Վայոց Ձոր)։

==== Գետերու, ջրվէժներու պատկերասրահ ====
&lt;gallery&gt;
Պատկեր:Botan Valley.jpg|Արեւելեան Տիգրիս գետին հովիտը
Պատկեր:BatmanDam-July2012-01.JPG|Արեւմտեան Տիգրիս գետին ջրամբարը
Պատկեր:Murat 06.jpg|Արեւելեան Եփրատ կամ Արածանի
Պատկեր:Kemaliye, Erzincan.jpg|Արեւմտեան Եփրատ․ երբ կ՛անցնի [[Երզնկա]]յէն&lt;nowiki/&gt;յէն
Պատկեր:Yusufeli Çoruh Valley 11.jpg|Ճորոխ գետ
Պատկեր:Areni village.jpg|Արփա գետը կը ճեղքէ Արենի գիւղը
Պատկեր:Togana Ter-Ter river e-citizen.jpg|Թարթառ գետը
Պատկեր:Agstev3.JPG|Աղստեւ գետը Դիլիջանը կը ճեղքէ
Պատկեր:Օշականի հնգաթռիչք կամուրջը.jpg|Քասախ գետը եւ Օշականի հնգաթռիչք կամուրջը
Պատկեր:Tumo Center for Creative Technologies (wide angle).jpg|Հրազդան գետ, Երեւան․ նկարին կեդրոնը՝ «Թումօ ստեղծարար արուեստագիտութեան կեդրոն»ը։
Պատկեր:Ազատի կիրճը ուշ ամռանը.jpg|Ազատ գետին կիրճը ուշ աշնան
Պատկեր:Sisian Bridge.JPG|Որոտանը կը ճեղքէ Սիսեանը
Պատկեր:Spandaryanresvoir.jpg|Սպանդարեանի ջրամբարը
Պատկեր:Գետ Սիսիան.jpg|Սիսիան գետ․ Որոտանին հարկատուներէն
Պատկեր:Տոլորսի ջրամբար.jpg|Տոլորսի ջրամբար
Պատկեր:Vorotnavank 2013 20.jpg|Ծործոր գետը կ՛անցնի Որոտնավանքէն
Պատկեր:Shaki waterfall.jpg|Շաքիի ջրվէժը
Պատկեր:2014 Prowincja Sjunik, Rzeka Szaki (02).jpg|Շաքի գետակ
Պատկեր:Debeda River.JPG|Դեբետ գետ
Պատկեր:Kızılırmak- AVANOS - panoramio.jpg|Ալիս գետը
Պատկեր:Tortum Waterfalls.JPG|Թորթումի շրվէժը Յուլիս ամսուն․ Կարնոյ շրջան
Պատկեր:TORTUM ŞELALESİ - panoramio (13).jpg|Մենչունայի ջրվէժ, Արդուին, Հայկական Բարձրաւանդակի հիւսիսը
Պատկեր:Kasakh Waterfall3.jpg|Քասախի ջրվէժ
Պատկեր:Shaki Waterfall, Armenia.jpg|Շաքիի ջրվէժ
Պատկեր:Շինուհայրի ջրվեժ.jpg|Շինուհայրի ջրվէժ, Որոտան գետի ձախ աւաանին վրայ, Սիւնիք
Պատկեր:1 (248)1Jermuk.jpg|Ջերմուկի ջրվէժ
Պատկեր:Հերհերի ջրվեժ.jpg|Հերհերի ջրվէժ, Վայոց Ձոր
&lt;/gallery&gt;

=== Հայաստանի լիճերը ===
Հայաստան հարուստ է մեծ ու փոքր լիճերով, որոնց մեծ մասը հրաբուխի խառնարաններ են։

==== Պատմական Հայաստանի լիճերը ====

===== Մեծ լիճեր =====
[[Ուրմիոյ Լիճ|Ուրմիոյ լիճ]]  (Կապուտան ծով)․ ան ամբողջութեամբ Հայաստանի չէ պատկանած։ Ընդարձակ է, սակայն ոչ խորունկ։ Անոր ջուրը չափազանց աղի է։ Ընդհանուր մակերեսը՝ 5800 ք․ քմ․ է։

[[Վանայ լիճ]], պատմութեան ընթացքին կոչուած է նաեւ՝ Նայիրի երկրի ծով, Բզնունեանց ծով, Տոսպայ լիճ եւ Ռշտունեանց ծով․ մակերեսը 3760 ք․ քմ․ է։ Նաւարկելի լիճ է եւ հին տարիներէն նաւարկութեամբ իրարու կը կապէ լճափնեայ գիւղերն ու քաղաքները։ Լիճին մէջ կան չորս կղզիներ՝ [[Աղթամար կղզի|Աղթամար]], [[Լիմ (կղզի)|Լիմ]], [[Կտուց (կղզի)|Կտուց]] եւ [[Արտեր կղզի|Առտեր]]։

===== Գլխաւոր փոքր լիճեր =====
[[Աղայի (լիճ)|Աղայի]]՝ [[Խարբերդ]]&lt;nowiki/&gt;ի շրջան, [[Անհատակ (լիճ)|Անհատակ]]՝ [[Տերսիմի գաւառ|Տերսիմ]]&lt;nowiki/&gt;ի (Քարաժայռ) շրջան, [[Արղնոյ ծովակ]]՝ Տիգրիս գետի հիւսիսը, [[Արճակ (լիճ)|Արճակ]]՝ [[Վասպուրական]] ([[Վան]]ի արեւելքը եւ ծովու մակերեսէն 1890 մ․ բարձր), [[Բակօ (լիճ)|Բակօ]]՝ Ճորոխի աջ կողմը, [[Տիբսիզ Գիօլ (լիճ)|Տիբսիզ Գիօլ]]՝ [[Պայազիտ]]ի շրջան, [[Դուռնագիօլ (լիճ)|Դուռնագիօլ]]՝ [[Կարսի սարահարթ]], [[Եղիգի (լիճ)|Եղիգի]]՝ Տուրուբերան, [[Զինակեր (լիճ)|Զինակեր]]՝ Ճորոխի աւազան, [[Ծովակ (լիճ)|Ծովակ]] կամ Չըլտըր՝ [[Արտահան]]ի շրջան, [[Ծովք (լիճ)|Ծովք]] կամ Խարբերդի ծով, [[Օրդակ (լիճ)|Օրդակ]]՝ Արտահանի շրջան, [[Թոնրակ (լճակ)|Թոնրակ]]՝ Վասպուրական, [[Թոդորակ (լճակ)|Թոդորակ]]՝ Սեբաստիա, [[Էրհաջի (լճակ)|Էրհաջի]]՝ Սուրմալու, [[Էգրիդիր (լճակ)|Էգրիդիր]]` Հայկական Տաւրոսին արեւմուտքը։[[Պատկեր:Sevan aerial.jpg|մինի|Սեւանայ լիճը տիեզերքէն]]

==== Հայաստանի Հանրապետութեան լիճերը ====
Հ․Հ․ լիճերուն եւ լճակներուն մեծամասնութիւնը բարձրադիր են եւ արձանագրուած՝ [[Հայաստանի Բնապահպանման յուշարձաններու ցանկ|Հայաստանի Բնապահպանման Յուշարձաններու ցանկ]]&lt;nowiki/&gt;ին մէջ։
===== Սեւանայ լիճ =====
[[Սեւանայ Լիճ|Սեւանայ]] կամ Գեղամայ լիճ․ կը գտնուի Հ․Հ․ Գեղարքունիքի մարզին մէջ։ Աշխարհի ամենաբարձր մեծ լիճերէն է․ ծովուն մակերեսէն բարձրութիւնն է՝ 1900 մ․։ Լիճին մակերեսի տարածութիւնն է՝ 1260 ք․ քմ․։

===== Փոքր լիճեր =====

====== Արագածոտնի մարզ ======
[[Ամբերդ (լճակ)|Ամբերդ]], [[Ամբերդալիճ]], [[Լեսինգ (լճակ)|Լեսինգ]], [[Կուրաղբիւր (լճակ)|Կուրաղբիւր]], [[Միրաք (լճակ)|Միրաք]], [[Ումրոյ (լճակ)|Ումրոյ]], [[Քարի Լիճ|Քարի լիճ]]։

====== Արարատի մարզ ======
[[Կապոյտ (լճակ)|Կապոյտ]], [[Կարմրակ (լճակ)|Կարմրակ]], [[Պղտոր (լճակ)|Պղտոր]], [[Վիշապալիճ]]։

====== Արմաւիրի մարզ ======
[[Ակնայ լիճ (Արմաւիր)]], [[Եղեգնուտ (լճակ)|Եղեգնուտ]], [[Մեծամօր (լճակ)|Մեծամօր]]։

====== Գեղարքունիքի մարզ ======
[[Պատկեր:Yerevan Lake 01.jpg|մինի|Երեւանեան լիճ]]
[[Աբդուլհիսար (լճակ)|Աբդուլհիսար]], [[Աղի (լճակ)|Աղի]], [[Արմաղանի (լճակ)|Արմաղանի]], [[Արտանիշ (լճակ)|Արտանիշ]], [[Արփա (լճակ)|Արփա]], [[Գիլի (ջրաճահճային լիճ)]], [[Լայնաձոր (լճակ)|Լայնաձոր]]։

====== Երեւան ======
Երեւանը ունի չորս արհեստական լիճեր՝ ջրամբարներ։

[[Երեւանեան լիճ|Երեւանեան]], [[Վարդավառի (արհեստական լիճ)|Վարդավառ]],  [[Երազանք (արհեստական լիճ)|Երազանք]] եւ [[Քանաքերի (արհեստական լիճ)|Քանաքերի]]։ 
[[Պատկեր:Vardavar lake, Lyon park, Yerevan.jpg|մինի|Վարդավառի լիճ, Երեւան]]

====== Լոռիի մարզ ======
[[Դսեղի Ծովեր (լիճ)]], [[Մթնալիճ]]։

====== Կոտայքի մարզ ======
[[Ակնալիճ (ջրամբար)]], [[Ապրէի (լճակ)|Ապրէի]], [[Բազմալիճք]], [[Բարձրունի (լճակ)|Բարձրունի]], [[Լուսնալիճ]], [[Ղազի (լճակ)|Ղազի]], [[Սագերու (լճակ)|Սագերու]]։

====== Շիրակի մարզ ======
[[Անանուն (լճակ)|Անանուն]], [[Արթիկ (լճակ)|Արթիկ]], [[Գիոլլի (լճակ)|Գիոլլի]], [[Կեռլիճ]], [[Շաքրոյ (լճակ)|Շաքրոյ]]։

====== Սիւնիքի մարզ ======
[[Ալ լիճ]], [[Բերդալիճ]], [[Գազանալիճ (կամ՝ Ղազանի)]], [[Գոգիլիճ]], [[Զարդովգիօլ (լճակ)|Զարդովգիօլ]], [[Խոտ (լճակ)|Խոտ]], [[Ծաղկար (լճակ)|Ծաղկար]], [[Ծանծաղ (լճակ)|Ծանծաղ]], [[Կապի (լճակ)|Կապի]], [[Կապոյտ (լճակ)|Կապոյտ]], [[Կապուտան (լճակ, Սիւնիքի մարզ)]], [[Կապտաչ (լճակ)|Կապտաչ]], [[Հայկալիճ]], [[Ճանուտ (լճակ)|Ճանուտ]], [[Շնհեր (լճակ)|Շնհեր]], [[Ոսկելիճ]], [[Պելելիկ (լճակ)|Պելելիկ]], [[Սեւ (լճակ)|Սեւ]], [[Սեւտիրոջ (լճակ)|Սեւտիրոջ]]։

====== Վայոց ձոր մարզ ======
[[Ալագիոզ (լճակ)|Ալագիոզ]], [[Ալակն (լճակ)|Ալակն]], [[Եղէգնալիճ]], [[Հայելի (լճակ)|Հայելի]], [[Մայրադուրք (լճակ)|Մայրադուրք]], [[Սրբալիճ]]։

====== Տաւուշի մարզ ======
[[Գոշի Լիճ|Գոշ]], [[Պարզ լիճ]]։

==== Լիճերու պատկերասրահ ====
&lt;gallery&gt;
Պատկեր:Erchek Lake.jpg|Արճակ լիճ, Վասպուրական
Պատկեր:Cildir 02.jpg|Ծովակ կամ Չըլտըր լիճ
Պատկեր:-Tsghuk mountain S-N 08.jpg|Բերդալիճ եւ Ծղուկ լեռ
Պատկեր:Ayghr lake.jpg|Ակնա կամ Այղր լիճ
Պատկեր:Axyr lich.jpg|Մեծամօր լիճ
Պատկեր:«Արմաղան» հրաբուխը.JPG|Արմաղանի լճակ
Պատկեր:«Ակնա» լիճ1.JPG|Ակնալիճ
Պատկեր:Lernanist, lake Aphrey (01).jpg|Ապրէի լիճ
Պատկեր:Lake Bardzruni - panoramio (1).jpg|Բարձրունի լիճ
Պատկեր:Lusnalidj 06.jpg|Լուսնալիճ
Պատկեր:Անանուն լիճ.jpg|Անանուն լիճ
Պատկեր:Lake Sev 01.jpg|Սեւ լիճ․ դիտուած Մեծ Իշխանասարի գագաթէն (Սիւնիքի բարձրաւանդակ)
Պատկեր:Եղեգնալիճ, Ռինդ 5.jpg|Եղեգնալիճ
Պատկեր:Gosh lake in 2015 june 02.JPG|Գոշ լիճ
Պատկեր:Parz lich Парз лич.jpg|Պարզ լիճ
Պատկեր:Hazar Gölü.JPG|Ծովք լիճ
Պատկեր:«Աժդահակ» հրաբուխ3.JPG|Աժդահակ լերան խառնարանային լիճը
Պատկեր:Kari Lake.jpg|Քարի լիճ․ 3207 մ․ բարձրութեան վրայ
&lt;/gallery&gt;

== Պատմութիւն ==

=== Նախնադար ===
Հայ ժողովուրդը կազմաւորուած ու իր պատմական ուղին անցուցած է [[Հայկական Լեռնաշխարհ|Հայկական լեռնաշխարհ]]&lt;nowiki/&gt;ին մէջ։ Այդ հնագոյն մարդու նախնական բնակեցման այն տարածքներէն է, որ հարուստ է նախնադարի բոլոր հանգրուաններուն վերաբերող յուշարձաններով։

Քարէ դարը հնագէտները երեք ժամանակաշրջաններու բաժնած են՝ Հին Քարի Դար (''Paleolithic'', մինչեւ Ք․Ա․ 12-րդ հազարամեակ), Միջին Քարի Դար (''Mesolithic'', Ք․Ա․ 12-րդ հազարամեակին մինչեւ  Ք․Ա․ 7-րդ հազարամեակին կէսերը) եւ Նոր Քարի Դար (''Neolithic'' Ք․Ա․.7-րդ հազարամեակի կէսերէն մինչեւ 5-րդ հազարամեակի կէսեր), որոնցմէ իւրաքանչիւրը կը բաժնուի առանձին շրջաններու։

Նախնադարեան հասարակութեան ներկայութիւնը Հայաստանի տարածքին սկսած է մօտ 2 միլիոն տարի առաջ եւ աւարտած է մօտ 100.000 տարի առաջ։ Հայկական լեռնաշխարհին մէջ այս ժամանակաշրջանէն յայտնաբերուած են քանի մը բացօթեայ հնավայրեր, կայաններ եւ քարայրային տիպի յուշարձաններ։ Անոնցմէ յայտնի է Գուգարքի մէջ յայտնաբերուած Հին Քարէ Դարու կայանը, որու տարիքը մօտ 1,8 միլիոն տարի է․ հարաւարեւմտեան [[Ասիա|Ասիոյ]]  մարդու մինչեւ այժմ յայտնի հնագոյն կայանն է։ Հնագոյն ժամանակներու մասին հարուստ տեղեկութիւններ կը պարունակեն նաեւ Ազոխի քարայրը [[Արցախի Հանրապետութիւն|Արցախի]] մէջ, Արտին լերան շրջակայքը եւ քանի մը յուշարձաններ [[Արեւմտեան Հայաստան]]&lt;nowiki/&gt;ի մէջ։ Միջին Հին Քարէ Դարու ժամանակաշրջանը Հայկական լեռնաշխարհին մէջ աւարտած է մեզմէ մօտաւորապէս 40 հազար տարի առաջ։ Վերին Հին Քարէ Դարը կ՚ընդգրկէ Ք․Ա․ մօտ 40,000-14,000 թուականներու միջեւ ժամանակաշրջանը։ Հայաստանի տարածքին յայտնի են վերին Հին Քարէ Դարէն շուրջ 60 յուշարձան։ Անոնց հիմնական մասը կը գտնուի լեռնաշխարհի հիւսիս-արեւելեան, հարաւային եւ հարաւ-արեւմտեան մասերուն մէջ՝ [[Եփրատ գետ|Եփրատի]] աւազանին, Կորդուաց աշխարհին, [[Տիգրիս (գետ)|Տիգրիս]]&lt;nowiki/&gt;ի աւազանին մէջ եւ այլուր։

=== Միջին Քարի Դարաշրջան ===
Միջին Քարի Դարուն յուշարձաններու թիւը լեռնաշխարհի սահմաններուն մէջ թերեւս չ'անցնիր 35-ը: Անոնք կը ներառնեն բացօթեայ կայաններ ու հնավայրեր եւ նաեւ՝ քարայր կացարաններ ու ժայռածածկեր։ Հայաստանի Հանրապետութեան տարածքին այսպիսի յուշարձաններ կան [[Ապարանի Դաշտ|Ապարան]]&lt;nowiki/&gt;ի սարահարթին մէջ։

=== Նոր Քարի Դարաշրջան ===
[[Պատկեր:Zorats Karer 2008, part of the stone circle.jpg|մինի|[[Քարահունջ|Զօրաց Քարեր - Քարահունջ]]]]
Նոր Քարի Դարուն ընթացքին՝ Ք․Ա․ 8-րդ հազարամեակի վերջերը, արդէն գոյութիւն ունէին կազմաւորուած երկրագործական հասարակութիւններ։ 1990-ականներու առաջին կիսուն Սասնոյ գետի արեւմտեան ափին կատարուած պեղումներուն տուեալները կը փաստեն, թէ այդտեղ կայուն բնակատեղիներ հիմնող առաջին համայնքները հանդէս կու գան արդէն Ք․Ա․ 10-րդ հազարամեակէն։ Ուսումնասիրութիւններէն ակնյայտ կը դառնայ թէ [[Հայկական Տաւրոս]]էն դէպի հիւսիս ինկած շրջաններուն մէջ Նոր Քարէ Դարու մշակոյթը տեղական արմատներ ունի։ Եդեսիոյ մօտ գտնուող Պորտաբլուր հնավայրի արեւելեան հատուածի վաղ շերտերուն մէջ բացուած է 1000 քառ. մեթր տարածք ունեցող հրապարակ մը, որու մօտերը պեղուած են այսպէս կոչուած «սալէ կոթողներու տունը» եւ «գանգերու տունը»: Այս ընկերութեան կեանքին մէջ կարեւոր տեղ ունին հաւատալիքներն ու ծէսերը, որոնք գլխաւորաբար կապուած էին նախնիներու պաշտամունքի եւ ցուլի պաշտամունքի հետ։ Պորտաբլուրին մէջ բացայայտուած են [[Երկիր]] մոլորակի վրայ մինչ օրս յայտնի ամենահին տաճարները։ Այդտեղ յայտնաբերուած են մօտ 700 քարէ արձանիկներ։

=== Մետաղի Դարաշրջան ===
Ք․Ա․ 5-րդ հազարամեակի կէսերուն եւ 4-րդ հազարամեակի ընթացքին Հայկական լեռնաշխարհի ցեղերը թեւակոխած են Պղինձի Քարի Դար (էնեոլիթ), որուն կը յաջորդէ Մետաղի Դարը (Ք․Ա․ 3-րդ եւ 2-րդ հազարամեակներ)։ Հայկական Բարձրաւանդակը բնակող հասարակութիւնը կը ներկայանայ զարգացման նոյն մակարդակով եւ համասեռ մշակոյթով, որ շուրջ հազար տարի կը պահպանէ մշակութային միասնութիւնը։ Կը տարածուի Կուր-Արաքսեան մշակոյթը. յայտնի է Շենգաւիթեան մշակութային համալիրը [[Երեւան]]&lt;nowiki/&gt;ի հարաւարեւմտեան մասին մէջ։ Ք․Ա․ 3-րդ հազարամեակի վերջերուն երկու հարիւրամեակներու մէջ կ՚արմատաւորուին, այսպէս կոչուած, Թռեխք-Վանաձորեան մշակութային համալիրները։ Անոնք ներկայացուած են բացառապէս դամբարաններով, իսկ մեծաքանակ բնակատեղիներ չեն փաստագրուած։ Լեռնաշխարհի հարաւ-արեւմտեան շրջաններուն մէջ Ք․Ա․ 2-րդ հազարամեակի սկիզբէն հանդէս կու գայ տեղական Ծոփք-Մալաթիայի միջին Մետաղի Դարուն մշակոյթը:
[[Պատկեր:Areni-1 cave panorama.jpg|մինի|Արենի քարանձաւ]]

==== Հայկական վաղեմի պետականութիւն ====
Ք․Ա․ 3-րդ հազարամեակին հայկական բարձրաւանդակին վրայ Արմէն եւ Հայասա ցեղերու միութեամբ կ՛առաջանայ Արատտա-Արարատի աստուածապետութիւնը, որ հետագային կը կոչուի՝ Արմանում․ յիշատակուած է իբրեւ «սուրբ ծէսերու կամ օրէնքներու երկիր» սումերական «Էնմերքարը եւ Արատտայի տէրը» դիւցազնավէպին մէջ։

Այս ժամանակաշրջանին օտարներու յարձակումներէն պաշտպանուելու համար, կը ստեղծուին տոհմացեղային (նախարարական) զինուած ուժեր։ Աս կը վկայեն հնավայրերէն եւ հնագիտական պեղումներէն յայտնաբերուած դամբարանները՝ Արարատեան դաշտ (Վերին Նաւեր), Արցախ, Գուգառք (Լոռէ բերդ), Թռեղք եւ Սեւանայ լիճ (Լճաշէն), Վանայ լիճի աւազան, Բարձր Հայք, Աղձնիք եւ Ծոփք, ուր գտնուած իրերը «կը պատմեն» հայ թագաւորներուն եւ զօրավարներուն կենցաղին մասին։ Ինչպէս նաեւ, օտար թագաւորներու կամ կառավարիչներու արձանագրութիւնները, ուր վերջիները կը գրեն հայկական ուժերուն դէմ անոնց տարած յաղթանակներուն մասին։

=== Երկաթէ դարաշրջան ===
[[Պատկեր:Ուջան քարայր-կացարան «Ղազարի»13.1-1.JPG|մինի|Ուջան․ կայան-կացարան]]
Հայաստանի մէջ [[Երկաթէ Դար|Երկաթէ դար]]&lt;nowiki/&gt;ը կը սկսի Ք․Ա․ 2-րդ հազարամեակին։ Հայկական լեռնաշխարհը՝ [[Սիւնիքի մարզ|Սիւնիք]], [[Մուշ]], [[Խնուս]] եւայլն, շնորհիւ իր հարուստ [[Երկաթ Եւ Պողպատ|երկաթ]]&lt;nowiki/&gt;ի պաշարներուն Միջին արեւելքի գլխաւոր մատակարարը կը դառնայ եւ գերիշխող դիրք կ՛ունենայ։ Հայոց ազգային միատարրութիւնը եւ նոյնանման մշակոյթը կը փաստեն գտնուած հնագիտական իրեր (զէնքեր, աշխատանքի գործիքներ, խեցեղէն, մետաղէ իրեր եւ զարդեր) [[Մեծամօր]], [[Հին Շիրակաւան]], [[Վերին Նաւեր]], [[Ուջան]], [[Լճաշէն]], [[Քարաշամբ]], [[Առաջաձոր]], [[Վանաձոր]], [[Թռեղք]], [[Լոռի բերդ|Լոռի Բերդ]], [[Արթիկ]], Հառիճ, Հոռոմ, [[Բարձր Հայք]], [[Արածանի]]ի հովիտ, [[Բալահովիտ]] եւ ուրիշ շրջաններուն մէջ։

Հայկական լեռնաշխարհը բնիկներէն ''հայ'' կ՛անուանուի, իսկ Խաթթերը (կամ Խեթերը) կ՛աւելցնեն ''ասա''  ածանցը՝ (''հայ+ասա'') Հայասա․ այսինքն՝ հայերու երկիր, Հայք։

==== Արմանի երկիրը ====
Ք․Ա․ 2-րդ հազարամեակին ընթացքին, կը զօրանայ Սումերներուն պետութիւնը՝ [[Միջագետք]]&lt;nowiki/&gt;ի առաջինը, Աքքատի թագաւորի ատեն։  Անոր յաջորդին Նարամ Սինի ձգած արձանագրութիւններուն մէջ յստակօրէն կը յիշուի Արմանում՝ Արմանի հայերու երկիրը, որ ան յարձակած ու նուաճած է։

==== Հայասա-Ազզի պետութիւնը ====
Ք․Ա․16-րդ դարավերջէն մինչեւ Ք․Ա․ 13-րդ դարուն առաջին կէսի ժամանակաշրջանին մէջ յստակ կ՚ընդգծուի վերոյիշեալ մշակոյթներու խաչասերման եւ «ժողովրդագրական պայթումի» հետ զուգորդուող Լճաշէն-Մեծամօրեան մշակոյթի ծաւալման համապատկերը։ Այդ ժամանակաշրջանէն գտնուած հնագիտական իրերէն յատկանշական են ծիսական անօթները, սպիտակ եւ կարմիր գոյներով յարդարուած խեցեղէնը, [[պրոնզագոյն]] դաշոյնները, նետասլաքները, մեծաքանակ ուլունքները, աշխատանքի գործիքներ եւ այլ նիւթեր։

Հայասա եւ Ազզի հայկական երկու պետութիւնները իրարու կը միանան եւ Հայասա-Ազզի պետութիւնը (Հայկական բարձրաւանդակին կեդրոնը) կը հիմնուի, Ք․Ա․ 18-րդ մինչեւ Ք․Ա․ 13-րդ դար։ Այս պետութիւնը յաճախակի կռիւներ կը մղէ դրացի Խաթթի պետութեան հետ։ Պետութեան 500 տարուան պատմութեան ընթացքին կը շինուին բերդեր, պարիսպներ եւ ամրոցներ, որոնցմէ նշանաւոր են Ուրա եւ Անի-Կամախ բերդերը։ Կը զարգանան հողագործութիւնը, անասնապահութիւնն ու մետաղագործութիւնը։ Պետութիւնը կը տկարանայ երբ միակամութիւնը կը կորսնցնէ։

=== Պատմական ժամանակաշրջան ===
[[Պատկեր:Black-obelisk.jpg|մինի|Սալմանասար Գ․ քարակոթողը, որուն արձանագրութեան մէջ նշուած է Վանի թագաւորութեան առաջին մայրաքաղաք Արզաշկունը․ Բրիտանական Թանգարան]]

==== Հայկական առաջին պետութիւններու ձեւաւորում ====
Ք․Ա․ 13-րդ դարուն ընթացքին, Ասորեստանը կը յարձակի Խաթթիի վրայ ու կը յաղթէ։ Ապա, կ՛արշաւէ տկարացած եւ բաժնուած Հայասա-Ազզի պետութեան դէմ․ երեք յարձակումներէ ետք կը յաջողի հայկական բարձրաւանդակը իրեն ենթարկել։  Ասորեստանցիներուն արձանագրութիւններուն մէջ Հայկական Բարձրաւանդակը Նայիրի կը կոչուի։ Ասորեստանցիները Նայիրին կը կողոպտեն, հազարաւոր հայեր Ասորեստան գերի կը տարուին։

Հայկական Բարձրաւանդակը կը կառավարուի հայ ցեղապետերէ մինչեւ Ք․Ա․ 9-րդ դարուն, երբ կը զօրանայ Արամէ թագաւորին պետութիւնը՝ Վանայ լիճին հիւսիս արեւելեան ափին։ Մայրաքաղաքն է [[Արճէշ]] (Արզաշկու) քաղաքը (Ք․Ա․ 860-845)։

Արամէին մահէն ետք, քաղաքական զարգացումները կ՛առաջացնեն հայկական իշխանութիւններու՝ Այրարատեան, Գուգարք, Աղձնիք եւ Սասուն (Արմէ), միաւորումը Վանի Բիայինիլի ([[Վանայ լիճ]]ի աւազանի շրջան․ [[Վասպուրական]]ի Արծրունիներու նախնիկներուն տոհմ) իշխանութեան հովանին տակ՝ [[Վան]]-Տոսպ (Տուշպա) մայրաքաղաքով։ Հայոց Արարատեան թագաւորութիւնը ասորական սեպագիր արտասանութեամբ Ուրարտու կը կոչուի։

[[Մհերի Դուռ]]ին արձանագրութեան մէջ կը նշուի Արծուինի (Արծունիունի) քաղաքի (Աղբակ գաւառ) անունը, իսկ  Արծիբիդինի (Արծիւ) եւ Ձիուկունի (Ձուկ) աստուածութիւնները՝ որ կը մարմնաւորեն երկնային եւ ջրային ուժերը, կը խորհրդանշեն հին հայկական Արծրունեաց տոհմի բնապաշտութիւնը։ 
[[Պատկեր:Mhera Door.jpg|մինի|Մհերի Դուռը]]

===== Մհեռի Դուռը =====
[[1823 թուական|1823]] ֆրանսացի պատմաբան Անթուան Ժան Սէն Մարթէն դիպուածով մը Մովսէս Խորենացիին Հայոց Պատմութեան մէջ կը կարդայ [[Արա Գեղեցիկ Եւ Շամիրամ|Արա Գեղեցիկի եւ Շամիրամ]]&lt;nowiki/&gt;ի մասին։ Կ՛ուզէ իմանալ թէ ո՞ր երկրին թագաւորն է [[Արա Գեղեցիկ]]&lt;nowiki/&gt;ը։ Իր միջամտումով, ֆրանսական կառավարութիւնը Հայկական Բարձրաւանդակ կը ղրկէ գերմանացի հնագէտ՝ Ֆրէտէրիք Շուլցը։ Վերջինս [[Վան]]ի հայերուն օգնութեամբ առաջինը կ՛ըլլայ որ կը գտնէ [[Մհերի Դուռ]]&lt;nowiki/&gt;ը։

Յաջորդող տասնամեակներուն զանազան հնագէտներ պեղումներ կը կատարեն (անգլիացի՝ Հէնրի Լայարտ, իտալացի՝ Փօլ Պոթան, ամերիկացի Տէյվիտ Ռէյնոլտզ եւ ասորի Հորմուզ Ռասսամ)։ Անոնք սեպագիր արձանագրութիւններ եւ հնագիտական իրեր կը գտնեն ու կը յայտնաբերեն Արարատեան Թագաւորութեան պատմութիւնը։

==== Վանի կամ Արարատեան թագաւորութիւն ====
''Հիմնական յօդուած'' ''[[Վանի Թագաւորութիւն]]''
[[Պատկեր:Urartu in comparison with states in 2008-fr.svg|մինի|Ուրարտու․ Ք․Ա․ 743-700]]
Պատմական Հայաստանի տարածքին առաջացած հնագոյն պետութիւնը [[Վանի Թագաւորութիւն|Վանի թագաւորութիւն]]&lt;nowiki/&gt;ն է (Ուրարտու)՝ [[Վան]] (Տուշպա․ հետագային՝ Տոսպ) մայրաքաղաքով (Ք․Ա․ 9-րդ մինչեւ 6-րդ դարեր)։ Հզօրութեան գագաթնակէտին հասած է Մենուա (Ք․Ա․ 810-786), [[Արգիշտի Ա․|Արգիշտի Ա.]] (Ք․Ա․ 786–764) եւ [[Սարդուրի Բ.]] (Ք․Ա․ 764–735) արքաներու օրով, որոնք  [[Հայկական Լեռնաշխարհ|Հայկական լեռնաշխարհ]]&lt;nowiki/&gt;ի տարածքի սահմաններէն դուրս կ՛ելլեն եւ կը հասնին մինչեւ [[Իրան|Արեւմտեան Պարսկաստան]]&lt;nowiki/&gt;ը, հարաւային [[Միջագետք]]&lt;nowiki/&gt;ը եւ [[Միջերկրական Ծով|Միջերկրական]] ծովի ափամերձ տարածքները։ [[Արարատեան Դաշտ|Արարատեան դաշտ]]&lt;nowiki/&gt;ի տարածքին կառուցուած են Թէյշեբայինի, Արգիշտիխինիլի եւ Էրեբունի քաղաք-ամրոցները. վերջինիս անունին հետ կապուած է Հայաստանի ներկայիս մայրաքաղաք [[Երեւան]]&lt;nowiki/&gt;ի անունը։

Վանի թագաւորութենէն մեզ հասած են բազմաթիւ քարէ արձանագրութիւններ, բերդերու ու տաճարներու մնացորդներ, որոնք կը վկայեն պետութեան հարուստ մշակոյթի ու զարգացած պետական համակարգի մասին։ Ք․Ա. 8-րդ դարու կէսերէն հիմնուած Վանի թագաւորութիւնը կը սկսի տկարանալ եւ անկում կ՚ապրի [[Ասորեստան]]&lt;nowiki/&gt;ի եւ Հիւսիսային [[Կովկաս]]&lt;nowiki/&gt;ի ցեղերու՝ սկիւթներու ու կիմմերներու դէմ մղած պատերազմներու հետեւանքով։ Ուրարտուի վերջին թագաւոր Ռուսա Դ․ իշխած է Ք․Ա․ 609–590 (կամ 585) թուականներուն, որմէ ետք Վանի թագաւորութիւնը կը դադրի գոյութիւն ունենալէ։ Հայերը կը շարունակեն բնակիլ ու աճիլ Վանի թագաւորութեան տարածքին։ Արարատեան թագաւորթութեան տարիներ ետք կը յաջորդէ հայկական [[Երուանդունիներ|Երուանդունեաց թագաւորութիւն]]&lt;nowiki/&gt;ը։

==== Երուանդունիներու թագաւորութիւն ====

''Հիմնական յօդուած'' ''[[Երուանդունիներ]]''

Արարատեան թագաւորութեան (կամ Ուրարտու) անկումէն ետք, հայերը յաջորդաբար կ՛ենթարկուին մարերուն եւ պարսիկներուն։

Ք․Ա․ 570-ականներուն [[Մերձաւոր Արեւելք|Միջին Արեւելքի]]&lt;nowiki/&gt;ի քաղաքական բեմին վրայ կը յայտնուին [[Երուանդունիներ]]&lt;nowiki/&gt;ը։ Հայաստանի պետական սահմանները կը համընկնին ճիշդ Արարատեան իշխանութեան եւ հայ ժողովուրդի ազգային միաւորման սահմաններուն։ Ասոր մասին կը վկայեն յոյն պատմիչ Իրոտոթոսի (կամ Հերոտոդոսի), ասորի ճանապարհորդ Մար Ապաս Կատինայի եւ ուրիշ շատերուն աշխատութիւնները։ Երուանդ Ա. Հայկազեանի որդին՝ Տիգրան Ա․ (Ք․Ա․ մօտաւորապէս 560–535), պարսից Աքեմէնեան արքայ Կիւրոս Բ. Մեծի հետ Ք․Ա․ 550-ին կը մասնակցի Մարաստանի, իսկ 538-537-ին [[Բաբելոն]]&lt;nowiki/&gt;ի թագաւորութիւններուն դէմ արշաւանքներուն։ Հայկազեան-Երուանդունիները շարունակաբար կը թագաւորեն մինչեւ Ք․Ա․ 3-րդ դարավերջը։
[[Պատկեր:Orontes I.jpg|մինի|Երուանդեան շրջանի դրամ]]
[[Մեծն Աղեքսանտր|Աղեքսանտր Մակետոնացի]]&lt;nowiki/&gt;ի արշաւանքներէն եւ Ք․Ա․ 331 Աքեմէնեան տիրակալութեան անկումէն ետք, Հայաստանի մէջ Երուանդ Գ․ ինքզինք անկախ թագաւոր (Ք․Ա․ 331-300) կը հռչակէ։ Անոր աջակցութեամբ Ք․Ա․ 331 [[Փոքր Հայք]]&lt;nowiki/&gt;ի թագաւոր կը հռչակուի զօրավար եւ թերեւս անոր ազգական Միթրաուստեսը (Միհրուայիշտ), ինչպէս նաեւ իրենց անկախութիւնը կը պահպանեն փոքր ասիական քանի մը պետութիւններ՝ Փոքր Հայքի, [[Պոնտոս]]&lt;nowiki/&gt;ի եւ [[Կապադովկիա|Կապադովկիոյ]] թագաւորութիւնները։

Ք․Ա․ 3-րդ դարու ընթացքին [[Ծոփք]]&lt;nowiki/&gt;ի եւ Կոմմագենէի թագաւորութիւնները, ուր նոյնպէս կ՚իշխէին Երուանդունիները, [[Մեծ Հայք]]&lt;nowiki/&gt;էն կ՚անջատուին։ Անոնք կ՛ունենան սեփական դրամ, կը կառուցեն քաղաքներ ու բերդեր։ Հայաստանը կը կորսնցնէ միասնականութիւնը եւ կը վտանգուի իր անկախութիւնը։ Սահմանամերձ քանի մը շրջաններ կ՚անցնին դրացի պետութիւններուն ազդեցութեան եւ գերիշխանութեան տակ։

Երուանդունիները [[Ախուրեան (գետ)|Ախուրեան]]&lt;nowiki/&gt;ի եւ [[Արաքս (գետ)|Երասխի (Արաքս)]] գետերու միացման մօտ կը հիմնեն [[Երուանդաշատ]] նոր մայրաքաղաքը, իսկ հին մայրաքաղաքը՝ [[Արմաւիր]]&lt;nowiki/&gt;ը (Արգիշտիխինիլի) կը դառնայ հայկական կրօնի եւ պաշտամունքի կեդրոն։

[[Մեծն Աղեքսանտր]]&lt;nowiki/&gt;ի մահէն ետք անոր կայսրութիւնը կը բաժնուի քանի մը մասերու եւ անոր զօրավարներէն Սելեւկոս ստանալով մեծ բաժինը, Միջին Արեւելքի մէջ հիմը կը դնէ [[Սելեւկեան Կայսրութիւն|Սելեւկեան Կայսրութեան]], որուն մայրաքաղաք կը հռչակէ [[Անտիոք]] քաղաքը։  Երուանդունիները կը պայքարին անոր բանակներուն դէմ պաշտպանելու համար [[Մեծ Հայք]]&lt;nowiki/&gt;ի թագաւորութեան անկախութիւնը։[[Պատկեր:Bains publics artaxata arménie.jpg|մինի|Արտաշատի հնագիտական վայր․ հանրային բաղնիքներ]]

Ք․Ա․ 200-ին սելեւկեան բանակին երկու հայ զօրավարներ՝ Արտաշէս եւ Զարեհ, պարտութեան կը մատնեն Երուանդունիները, Հայաստանը Սելեւկեան Կայսրութեան ենթակայ կը դարձնեն, կը տապալեն Երուանդ Դ. եւ յաջորդաբար կ՛իշխեն, Արտաշէսը՝ Մեծ Հայքի եւ Զարեհը՝ Ծոփքի մէջ։
==== Արտաշէսեան թագաւորութիւն ====
''Տե՛ս [[Արտաշէս Ա.|Արտաշէս Ա․]] եւ [[Մեծն Տիգրան]]''

Ք․Ա․ 190-ին Սելեւկեան կայսրութեան թագաւոր Անտիոքոս Գ. Մեծի բանակը [[Հռոմէական Կայսրութիւն|հռոմէացիներուն]] կողմէ կը ջախջախուի [[Մագնեսիայի ճակատամարտ|Մագնեսիոյ ճակատամարտ]]&lt;nowiki/&gt;ին։ Առիթէն օգտուելով [[Արտաշէս Ա.|Արտաշէս]]&lt;nowiki/&gt;ը Մեծ Հայքի մէջ, իսկ Զարեհը Ծոփքի մէջ իրենք զիրենք անկախ թագաւորներ կը յայտարարեն։

Արտաշէս Ա․ (Ք․Ա․ 189-160) կ՛իրականացնէ բազմաթիւ բարեփոխումներ, որոնք կը նպաստեն պետութեան տնտեսութեան զարգացման։ Ռազմական բարեփոխումներուն շնորհիւ, ան կ՛ընդարձակէ երկրի սահմանները եւ կը միաւորէ երկրէն անջատուած սահմանամերձ գաւառները։ [[Արարատեան Դաշտ|Արարատեան դաշտ]]&lt;nowiki/&gt;ի [[Խոր Վիրապ|Խոր վիրապ]] կոչուող վայրին մէջ կը հիմնէ [[Արտաշատ]] մայրաքաղաքը, որ ժամանակակիցներու կողմէ երբեմն կ՚անուանուէր «Հայկական Կարթագէն», քանի որ քաղաքի կառուցման վայրը ընտրած էր Հանիպալը*, իսկ յոյն պատմիչ Փլութարխոս Արտաշատը կը նկարագրէ իբրեւ՝ «շատ գեղեցիկ քաղաք»։[[Պատկեր:Standard of the Artaxiad dynasty.svg|մինի|Արտաշէսեան հարստութեան դրօշակը]]
*''Հանիպալ․ Կարթագենի զօրավար, քաղաքագէտ եւ ռազմագէտ։ Հռոմէացիները զայն կ՛աքսորեն եւ ան ապաստան կը գտնէ Միջին Արեւելքի երկիրներուն մէջ, նաեւ՝ Հայաստան։''
[[Արտաշէս Ա.|Արտաշէս]] իր հաստատած սահմանաքարերու արձանագրութիւններուն զինք կ՛անուանէ․- «Արտաշէս, Երուանդեան թագաւոր, Բարի, Զարեհի որդի»։ [[Պատկեր:Armenian Empire.png|մինի|«Ծովէ ծով Հայաստան» Տիգրան Մեծի հիմնած հայկական կայսրութիւնը]]Հայաստանը Արտաշէսեաններու (կամ Արտաշիսեաններու) ժամանակաշրջանին հզօրութեան գագաթնակէտին կը հասնի Արտաշէս Ա․ թոռան՝ [[Մեծն Տիգրան|Տիգրան Մեծի]] օրերուն (Ք․Ա․. 95-55)։ Ան կը գրաւէ Ծոփքը եւ կ՛ազատագրէ պարթեւներու տիրապետութեան տակ գտնուող հայկական հողերը, իսկ Ք․Ա․ 83-ին՝ Սելեւկեաններու պետութեան մայրաքաղաք [[Անտիոք]]&lt;nowiki/&gt;ը, որ ունէր աւելի քան կէս միլիոն բնակչութիւն։ Տիգրան Մեծի թագաւորութեան շրջանին կազմուած հայկական կայսրութիւնը աւանդաբար անուանուած է «Ծովէ ծով Հայաստան»: Ի նշան հզօրութեան եւ աշխարհակալ պետութեան՝ Ք․Ա․ 80 [[Հայկական Տաւրոս]]&lt;nowiki/&gt;ի շրջանը Տիգրան Մեծ կը հիմնէ նոր մայրաքաղաք՝ [[Տիգրանակերտ]]&lt;nowiki/&gt;ը, որ կը շրջապատէ բարձր բերդապարիսպներով։ Տիգրանակերտն ու Արտաշատը իրարու հետ կապուած էին «Արքունի ճանապարհ»ով։ Ք․Ա․ 69 մայրաքաղաքը կը գրաւէ հռոմէացի Լուկուլլոս զօրավարը հայ-հռոմէական պատերազմի ընթացքին (Ք․Ա 69-66)։ Ք․Ա․ 66-ին Հայաստանը հաշտութեան ծանր պայմանագիր կը կնքէ․ Տիգրան Մեծ կը հրաժարի իր նուաճած հողերէն եւ կը պարտաւորուի տարեկան 600 տաղանդ (յուն․՝ τάλαντο, դալանտօ) ռազմատուգանք վճարել եւ հարկ եղած պարագային [[Հռոմէական Կայսրութիւն|Հռոմէական կայսրութեան]] օգնել զօրքով։

Տիգրան Մեծի որդիի՝ [[Արտաւազդ Բ.]], օրերուն (Ք․Ա․ 55-34) Հայաստանը կը դառնայ հռոմա-պարթեւական պատերազմի թատերաբեմ։ Մարկոս Կրասսոսի եւ Մարքոս Անտոնիոսի արշաւանքներու հետեւանքով Հայաստան կը կորսնցէն իր հզօրութիւնը։ 1 թուականին Արտաշէսեան հարստութիւնը վերջ կը գտնէ&lt;ref name=&quot;aghayan_hay_jox_patmutyun_1&quot;&gt;Ծ. Պ. Աղայեան. «Հայ ժողովրդի պատմութեան նկարազարդ ակնարկներ» էջ 15-21:&lt;/ref&gt;:

==== Արշակունիներու թագաւորութիւն ====
''Տե՛ս [[Արշակունիներ]]''[[Պատկեր:Standard of the Arshakuni Arsacid dynasty.svg|մինի|Արշակունիներու զինանշան]]
[[Արտաշէսեան հարստութիւն|Արտաշէսեան թագաւորութեան]] անկումէն ետք մինչեւ 52 թուական, [[Արտաշատ]]&lt;nowiki/&gt;ի մէջ գահ կը բարձրանան [[Հռոմ]]&lt;nowiki/&gt;ի եւ [[Պարթեւաստան|Պարթեւստան]]&lt;nowiki/&gt;ի արքայատոհմերու ներկայացուցիչներ։

59-ին հռոմէական զօրքերը Հայաստան կը ներխուժեն եւ յաջորդաբար Արտաշատն ու [[Տիգրանակերտ]]&lt;nowiki/&gt;ը կը գրաւեն ու կ՛աւերեն: 62-ին Հռանդէայի (Արածանիի հովիտին մօտ) մէջ հայ-պարթեւական զօրքերը հռոմէացիներուն կը հակահարուածեն․ 63-ին Հռոմի կայսրը՝ Ներոն, կը ճանչնայ Տրդատի գահակալութիւնը։[[Պատկեր:Mesrop_Mashtots_by_Francesco_Majotto.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Mesrop_Mashtots_by_Francesco_Majotto.jpg|մինի|154x154px|[[Մեսրոպ Մաշտոց]]. [[Հայ Գիրերու Գիւտ|Հայ գիրերու գիւտ]]&lt;nowiki/&gt;ը, ըստ իտալացի նկարիչ Ֆրանչեսկօ Մաջոտտոյի|alt=]]66-ին Տրդատը թագը Հռոմէն ստացած Հայաստան կը վերադառնայ իբրեւ հայոց թագաւոր եւ հիմը կը դնէ Արշակունիներու հարստութեան (66–428)։

Հայաստանը կը շարունակէ ունենալ համեմատաբար խաղաղ վիճակ մը։  Արտաշատէն ոչ հեռու կը հիմնադրուի նոր մայրաքաղաք [[Վաղարշապատ]]&lt;nowiki/&gt;ը։ 3-րդ դարասկիզբին Պարսկաստանի մէջ սկսած պարթեւ Արշակունիներուն եւ պարսիկ Սասանեան տոհմերու միջեւ ընդհարումներէն յաղթական կ՛ելլեն Սասանեանները։ [[Սասանեան Պարսկաստան|Սասանեանները]] քանիցս կը փորձեն գահընկեց ընել հայ Արշակունիներուն եւ [[Պարսկաստան]]&lt;nowiki/&gt;ին միացնել Մեծ Հայքի թագաւորութիւնը։

4-րդ դարասկիզբին՝ [[301 թուական|301]]-ին, հայոց արքայ [[Տրդատ Գ.]] Մեծը (287–330) քրիստոնէութիւնը կ՚ընդունի իբրեւ հայոց պետութեան պաշտօնական կրօն՝ [[Գրիգոր Լուսաւորիչ]] կաթողիկոսի գլխաւորութեամբ։ Աւատատիրական կարգեր կը հաստատուին։ Տրդատի որդիի՝ [[Խոսրով Գ․ Կոտակ|Խոսրով Գ. Կոտակ]]&lt;nowiki/&gt;ի օրերուն (331–338) կը կառուցուի [[Դուին]] մայրաքաղաքը:

[[Արշակ Բ.]] Արշակունիի օրերուն (350–368) Հռոմի եւ Պարսկաստանի միջեւ յարաբերութիւնները կը սրուին, ինչպէս նաեւ հայոց թագաւորական ընտանիքին եւ հայ նախարարական տուներու միջեւ լարուածութիւնները։ Հռոմ-պարսկական պատերազմը կը վերջանայ հռոմէացիներուն պարտութեամբ։ Պարսիկներուն անյաջող փորձերը Մեծ Հայքը գրաւելու կը յանգին, երբ դաւադրաբար պարսից արքայ Շապուհ Բ. Երկարակեացը դաւադրութեամբ (309–379) հայոց թագաւորը կը բանտարկէ Անյուշ բերդ։ Արշակի որդին՝ [[Պապ Թագաւոր|Պապ]]&lt;nowiki/&gt;ը, հռոմէացիներու օգնութեամբ գահ կը բարձրանայ։

[[387 թուական|387]]-ին Հայաստանը առաջին անգամ կը բաժնուի երկու մասի։ Հռոմէական (Արեւմտեան) Հայաստանի մէջ թագաւոր կը կարգուի Պապի որդի [[Արշակ Գ.]] (378–389), իսկ մնացեալ մասին՝ [[Խոսրով Դ.]] (384–389)։ Վերջինիս որդի՝ [[Վռամշապուհ]]&lt;nowiki/&gt;ի (389–415) օրերուն, [[405 թուական|405]]-ին, [[Մեսրոպ Մաշտոց]]&lt;nowiki/&gt;ը կը կազմէ [[հայերէն]] [[այբուբեն]]&lt;nowiki/&gt;ը: [[428 թուական|428]]-ին ներքին երկպառակութիւնները կ՛առաջացնեն հայոց պետականութեան կործանումը։

==== Միջնադար ====
''Հիմնական յօդուած՝  [[Բիւզանդական Հայաստան]]''

[[428 թուական|428]]-ին, Հայաստանի արեւելեան մասը կը հռչակուի իբրեւ Պարսկաստանի առանձնայատուկ վարչատարածքային միաւոր՝ մարզպանութիւն։ [[Արեւմտեան Հայաստան]]&lt;nowiki/&gt;ի որոշ գաւառներ՝ [[Ծոփք]], [[Աղձնիք]], [[Բարձր Հայք]]&lt;nowiki/&gt;ի նահանգներն ու [[Փոքր Հայք]]&lt;nowiki/&gt;ը եւ [[Մեծ Հայք]]&lt;nowiki/&gt;ի շրջաններ կը շարունակեն մնալ [[Հռոմէական Կայսրութիւն|Հռոմէական]] (395-էն՝ [[Բիւզանդական Կայսրութիւն|Բիւզանդական]]) կայսրութեան տարածքին մէջ։ Հայաստան այս ժամանակաշրջանին կռուախնձոր կը դառնայ երկու ուժերուն միջեւ, որոնց պատերազմները կատարուելով հայկական հողերուն վրայ, կ՛աւերեն Հայաստանը։ Նոյն վիճակը կը շարունակուի հետագային ու Հայաստան թատերաբեմ կը դառնայ Բիւզանդիոնի եւ արաբներու (ապա սելճուքներու) միջեւ պատերազմներուն։

===== Մարզպանական Հայաստան =====
Մարզպանական Հայաստանի կարգավիճակը ինքնավար պետութիւն է։ Հայ նախարարները եւ բարձրադաս հոգեւորականները կը պահեն իրենց աւանդական իրաւունքներն ու իրաւասութիւնները, պաշտօնակալութիւնները, հայկական բանակը, հարկային համակարգը եւայլն։ Հայ նախարարներու քաղաքական միասնութիւնը կ՚արտայայտուի մէկ բանակով, որ կը գլխաւորէ հայոց սպարապետը, կառավարման միասնական համակարգով, ըստ անհրաժեշտութեան Հայոց կաթողիկոսի նախագահութեամբ գումարուող համազգային ժողովով։

Հայաստանի մէջ մարզպան նշանակուած են նաեւ ազգութեամբ հայ մեծատոհմիկ նախարարներ, որոնցմէ առաջինն է [[Վասակ Սիւնի]]ն (443–451)։ 440-ական թուականներուն պարսից արքունիքը մարզպանական Հայաստանի պետական ինքնավարութիւնը կը ջնջէ եւ զայն պարսկական նահանգի վերածելու քաղաքականութիւն կ՛որդեգրէ։

Կը յաջորդէ 447-ին տեղի ունեցած աշխարհագիրը (մարդահամար եւ եկամուտներու հաշուառում), մեհեաններու ու ատրուշաններու կառուցումը։ Պարսիկ շահ Յազկերտ Բ. 449-ին յատուկ հրովարտակով հայոց նախարարներէն կը պահանջէ ուրանալ [[քրիստոնէութիւն]]&lt;nowiki/&gt;ը եւ ընդունիլ [[զրադաշտականութիւն]]&lt;nowiki/&gt;ը․  հետեւանքը պիտի ըլլար հայերը հեռանան դրացի բիւզանդացիներէն։ Հայերը կը մերժեն եւ 450-ին կը սկսի [[Վարդանանց Պատերազմ|Վարդանանց պատերազմ]]&lt;nowiki/&gt;ը, որ կ՚աւարտի [[Աւարայրի Ճակատամարտ|Աւարայրի ճակատամարտ]]&lt;nowiki/&gt;ով  ([[Մայիս 26|26 Մայիս]] [[451 թուական|451]])։
[[Պատկեր:Roman Empire 600 AD.PNG|մինի|Բիւզանդական կայսրութիւնը 600 թուականին]]
Հայերը կը շարունակեն պայքարիլ իրենց ազատութիւնը պահպանելու համար ([[Վահանանց Պատերազմ|Վահանանց պատերազմ]], 481-484, [[Կարմիր Վարդանի ապստամբութիւն]], 571-572)։ Այս պայքարները կ՛աւարտին [[Հայաստանի Երկրորդ Բաժանումը|Հայաստանի երկրորդ բաժանումով]] ([[591 թուական|591]])․ Հայկական Բարձրաւանդակին մեծ մասը կ՛իյնայ [[Բիւզանդական Կայսրութիւն|Բիւզանդական կայսրութեան]] իշխանութեան տակ:

===== Բիւզանդական Հայաստան =====
Հայաստանի բիւզանդական հատուածին մէջ եւս կայսրերը կը վարեն ձուլման քաղաքականութիւն։ Յուստինիանոս Ա. կայսրը (527–565), որ կը ձգտի վերականգնել նախկին Հռոմէական կայսրութեան հզօրութիւնը, իրեն կ՚ենթարկէ [[Հիւսիսային Ափրիկէ]]&lt;nowiki/&gt;ն, [[Սպանիա]]ն ու [[Իտալիա|Իտալիոյ]] որոշ գաւառներ։ Ան կը ջնջէ հօրմէ աւագ որդի ժառանգութեան իրաւունքը՝ հայ նախարարական տուներու հզօրութիւնը կը վերանայ եւ անոնք կը վերածուին հասարակ բերդատէրերու։  Մեծ Հայքին մէջ կը ներառնէ Պոնտոսի արեւելեան եւ հարաւ-արեւելեան շրջանները։  Հայ նախարարներուն կը ստիպեն մեկնիլ կայսրութեան սահմաններ՝ պայքարելու թշնամիներու դէմ։ Յիշարժան է [[Սմբատ Բագրատունի]]&lt;nowiki/&gt;ի ըմբոստութիւնը Մորիկ կայսրին դէմ․   բիւզանդացի կայսրը անոր նետել կու տայ [[Պոլիս|Կոստանդնուպոլիսի]] [[կրկէս]]&lt;nowiki/&gt;ին որպէսզի գազանները զայն բզքտեն։ Սակայն անզէն հայ նախարարը յաջորդաբար կը յաղթէ [[ցուլ]]&lt;nowiki/&gt;ին, [[առիւծ]]&lt;nowiki/&gt;ին ու [[արջ]]&lt;nowiki/&gt;ին։ Ան ազատ կ՛արձակուի։ Բիւզանդիոնի նպատակը՝ հայկական եկեղեցին բիւզանդական եկեղեցւոյ ենթարկել էր. չի յաջողիր։

===== Արմինիա կուսակալութիւն =====
7-րդ դարու 30-ականներուն [[Արաբական թերակղզի]]&lt;nowiki/&gt;ին մէջ տեղի ունեցած քաղաքական ու կրօնական տեղաշարժերու հետեւանքով, կ՛առաջանայ [[Արաբական Խալիֆայութիւն|Արաբական խալիֆայութիւն]]&lt;nowiki/&gt;ը։ 640–650-ականներուն արաբները երեք անգամ Հայաստան կ՛արշաւեն եւ հայ նախարարները [[Թէոդորոս Ռշտունի]]&lt;nowiki/&gt;ի գլխաւորութեամբ կ՛որոշեն հաշտութեան պայմանագիր կնքել անոնց հետ։

652-ին հայերը [[Ասորիք]]&lt;nowiki/&gt;ի արաբ կառավարիչ Մուաուիայի հետ [[Դամասկոս]]&lt;nowiki/&gt;ի մէջ կը կնքեն հայ-արաբական պայմանագիրը՝ Հայաստանը կէս դար ժամանակաշրջանի համար ինքնիշխան կը դառնայ։

698-700 թուականներուն արաբներու հերթական արշաւանքներուն պատճառով, Հայաստանը ինքնավարութիւնը կը կորսնցնէ եւ [[Վրաստան]]&lt;nowiki/&gt;ի ու [[Աղուանք]]&lt;nowiki/&gt;ի հետ մաս կը կազմէ վարչաքաղաքական մէկ միաւորի՝ Արմինիա կուսակալութեան։ Երկիրը արաբ Ոստիկանը կը կառավարէ, որուն նստավայրը [[Դուին]] քաղաքն է։ Հայերուն կրօնական առաջնորդը՝ հայոց կաթողիկոսը, ինչպէս նաեւ քաղաքական առաջնորդ՝ հայոց իշխանը, կը պահպանեն իրենց դիրքերը։ Արաբ հարկահաւաքի պաշտօնի կողքին կար հայկական համարժէքը՝ իշխանաց իշխանը։ Հայոց այրուձիի հրամանատարութիւնը կը շարունակուի գտնուիլ հայոց սպարապետին ձեռքը։ Միաժամանակ, [[Վասպուրական]]&lt;nowiki/&gt;ի, [[Սիւնիքի մարզ|Սիւնիք]]&lt;nowiki/&gt;ի եւ [[Վրաստան]]&lt;nowiki/&gt;ի մէջ 9-րդ դարէն կը նշանակուի գահերէց իշխանի պաշտօնը։ Ան կը վերադասէ մնացեալ բերդատէր նախարարներուն։

Արաբական տիրապետութիւնը երկպառակութիւն կը մտցնէ հայ իշխանական շարքերուն մէջ. [[Արշակունիներ|Արշակունի]] թագաւորներու թագադիր ասպետները՝ [[Սպեր]]&lt;nowiki/&gt;ի տէր Բագրատունիները կը կարողանան իրենց շուրջ համախմբել բազմաթիւ նախարարական տուներ, որոնք արաբական քաղաքականութեան կողքին կը միտին սեփական ուժերով պետութիւնը վերականգնել։ Անոնց կը հակառակին [[Տայք]]&lt;nowiki/&gt;ի տէրերը՝ հայոց [[սպարապետ]]&lt;nowiki/&gt;ի պաշտօնի տէր Մամիկոնեանները, որոնք ունին բիւզանդական կողմնորոշում եւ կը փորձեն կայսրութեան զօրքերով դուրս վտարել արաբները Հայաստանէն եւ վերականգնել բիւզանդական գերիշխանութիւնը։

====== Դուինի Եկեղեցական ժողովներ ======

Այս ժամանակաշրջանին [[Դուին]]ի մէջ կը գումարուին եկեղեցական ժողովներ՝ [[Դուինի Եկեղեցական Ժողով (506)|506]], [[Դուինի Եկեղեցական Ժողով (554)|554]], [[Դուինի Եկեղեցական Ժողով (609-610)|609-610]], [[Դուինի Եկեղեցական Ժողով (645)|645]], [[Դուինի Եկեղեցական Ժողով (648)|648]], [[Դուինի Եկեղեցական Ժողով (719-720)|719-720]], որոնց նպատակն է պահպանել Հայոց Առաքելական Եկեղեցւոյ անկախութիւնը։

====== Պաւղիկեան շարժում ======
[[Պատկեր:Spread of Paulicanism.png|մինի|Պաւղիկեան շարժման տարածումը Եւրոպա եւ անոր զարգացումը]]
7-րդ դարուն կէսերուն, Բարձր Հայքի Մանանաղի գաւառին մէջ կը ծագի [[Պաւլիկեան շարժում|Պաւղիկեան ժողովրդային շարժում]]&lt;nowiki/&gt;ը՝ ընկերային-կրօնական բնոյթով (հաւասարութեան, ազատութեան եւ անկախութեան գաղափարներ), ու կը տարածուի բիւզանդական եւ արաբական տիրապետութեան կարգ մը շրջաններու մէջ, ընդգրկելով յոյներ, ասորիներ եւ ուրիշ ազգերէ ալ ապստամբներ։  Բիւզանդական կայսրութեան մէջ, անոնք կը հալածուին եւ իրենց ղեկավարը կը սպաննուի։

700 թուականէն ետք, արաբներու կողմէ դրուած ծանր տուրքերը, մեծ թիւով իսլամ ցեղերու բնակեցումը հայ գիւղացիներուն պատկանող հողերուն վրայ, հայկական եկեղեցւոյ եւ հայ նախարարական տուներու տկարացումը (չեն կարողանար հայ ժողովուրդին, գիւղացիին շահերը պաշտպանել), անտանելի կը դարձնեն կացութիւնը։ Չդիմանալով, կարգ մը շրջաններու մէջ հայ գիւղացիներ կ՛ապստամբին հայկական եկեղեցուոյ, հայ նախարարներուն եւ արաբներուն դէմ․ կը կողոպտեն ու կ՛այրեն քանի մը բերդեր եւ վանքեր։

720-ի Դուինի ժողովի ընթացքին, Պաւղիկեանները օրէնքէ եւ կրօնքէ դուրս կը համարուին։ 725-ին, հայ նախարարներուն եւ եկեղեցուոյ բանակը կը յարձակի անոնց դէմ։ Պաւղիկեանները երկար ժամանակ դիմադրելէ ետք, կը պարտուին։ Անոնցմէ շատեր Բիւզանդիոն եւ ապա [[Եւրոպա]] կը փախչին։

Կ՛ենթադրուի թէ անոնց ղեկավարը Պաւղոս (Պօղոս) անունով գիւղացի մըն էր։

====== Թոնդրակեան շարժում ======
Դար մը ետք, [[Թոնդրակ]] գիւղին մէջ ծնունդ կ՛առնէ նոյն գաղափարներով նոր ապստամբութիւն մը՝ [[Թոնդրակեան շարժում]]&lt;nowiki/&gt;ը, որ կը մերժէ հայ եկեղեցւոյ եւ հայ նախարարական վիճակը։ Հայ գիւղացիներու այս շարժումն ալ կը ճզմուի։

===== Պայքար Հայաստանի անկախութեան վերականգման համար =====
8-րդ դարուն հայերը քանի մը անգամ [[Ապստամբութիւն|կ՛ապստամբին]] Արաբական խալիֆայութեան դէմ, սակայն ապարդիւն, որովհետեւ հայ նախարարական տուներուն միջեւ միակամութիւն չկայ։ Մէկ դարուան պայքարը կ՛աւարտի [[Բագրատունիներու Թագաւորութիւն|Բագրատունիներու]] յաղթանակով, որոնք կը գլխաւորեն հայոց պետականութեան վերականգնման պայքարը։[[Պատկեր:David_of_Sasun_2.JPG|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:David_of_Sasun_2.JPG|ձախից|մինի|Սասունցի Դաւիթի արձանը Երեւանի մէջ]]8-րդ դարու վերջէն Բագրատունիները կը հովանաւորեն երկրի բոլոր կարեւոր պաշտօնները, եւ գահերէց իշխան/ներ կը նշանակեն իրենց հաւատարիմ զինակիցները՝ [[Արծրունիներ]], [[Սիւնիներ]] ու [[Վրաց Բագրատունիներ]]։ [[Աշոտ Մսակեր]] Բագրատունին կը դառնայ հայոց իշխան եւ իր իշխանութեան տարածքին կը միացնէ Մամիկոնեաններու հայրենիք [[Տարօն]]&lt;nowiki/&gt;ը եւ [[Տայք]]&lt;nowiki/&gt;ը, [[Կամսարական]] իշխաններուն տարածքները [[Շիրակ (գաւառ)|Շիրակ]] եւ [[Արագածոտն]]:

9-րդ դարու կիսուն՝ 850–855-ականներուն, հայերը արաբական տիրապետութեան դէմ անգամ մը եւս ապստամբութեան դրօշ կը բարձրացնեն։ 850-ին հայերը Հայաստանէն կը հեռացնեն ոստիկան Ապուսեթին, իսկ 851-ին արաբական բանակի գլուխը կ՚անցնի անոր որդի Եուսուֆը։ Հայոց մարզպան եւ իշխանաց իշխան [[Բագրատ Բ. Բագրատունի|Բագրատ Բագրատունիի]] որդիները՝ Աշոտն ու Դաւիթը, կը յաջողին հակահարուածել թշնամիին զօրքերը, իսկ Եուսուֆը կը սպաննուի։ Այս դէպքերը [[Սասունցի Դաւիթ]] դիւցազնավէպին հիմքը կը հանդիսանան։

853–855 թուականներուն պայքարը կը ղեկավարէ Բագրատի եղբօր՝ [[Սմբատ Խոստովանող]]ի որդին [[Աշոտ Ա. Բագրատունի|Աշոտ]]&lt;nowiki/&gt;ը: Ան կը պայքարի սելճուք-թուրք զօրաւոր բանակի դէմ եւ 855-ին յաղթանակով կ՚աւարտի ապստամբութիւնը&lt;ref name=&quot;aghayan_hay_jox_patmutyun_3&quot;&gt;Ծ. Պ. Աղայեան. «Հայ ժողովրդի պատմութեան նկարազարդ ակնարկներ» էջ 31-37:&lt;/ref&gt;: Աշոտը 855-ին կը դառնայ հայոց իշխան, ապա նաեւ՝ սպարապետ ու իշխանաց իշխան։ Շատերու վկայութեամբ՝ Աշոտին կը պակսէր միայն թագաւորական թագը։ Անոր կը նպաստէ նաեւ 876-ին հայազգի [[Բարսեղ Ա. Մակետոնացի]] կայսեր գահակալումը եւ [[Հայկական (Մակետոնական) հարստութիւն|Հայկական (Մակետոնական) հարստութեան]] հիմնադրումը Բիւզանդիոյ մէջ։ 885-ին կաթողիկոս [[Գէորգ Գառնեցի]]ն [[Բագարան]] քաղաքին մէջ Աշոտին հայոց թագաւոր կ՛օծէ։ Թագ եւ թագաւորական զգեստներ կ՚ուղարկեն [[Պաղտատ]]&lt;nowiki/&gt;ի խալիֆն ու Բիւզանդիոյ կայսրը. հայոց պետականութիւնը կը վերականգնուի [[Բագրատունիներու Թագաւորութիւն|Բագրատունիներու դրօշ]]&lt;nowiki/&gt;ի հովանին տակ։

===== Բագրատունիներու թագաւորութիւն =====
''Տե՛ս բուն արձանագրութիւն՝ [[Բագրատունիներու Թագաւորութիւն|Բագրատունիներու թագաւորութիւնը]]''[[Պատկեր:Bagratuni flag.svg|մինի|Բագրատունիներու դրօշակը]]
Բագրատունիներու թագաւորութեան սկզբնական շրջանին, Հայաստանին կը միացուին Արշակունեանց թագաւորութեան պատկանող տարածքները։ Սակայն, Արծրունիներուն եւ Բագրատունիներուն միջեւ ընդհարումներուն պատճառաւ, արաբները հայկական լեռնաշխարհ կը մտնեն․ երկիրը կ՛աւերեն եւ հայ ժողովուրդը սովի կը մատնեն։ 9-րդ դարավերջին արաբները Հայաստանէն կը վտարուին։ Կը յաջորդեն 100 խաղաղ տարիներ։

928 [[Կարս]]&lt;nowiki/&gt;ը Հայաստանի մայրաքաղաք կը դառնայ։ Իսկ, [[Աշոտ Գ․ Ողորմած]] (Ողորմած կը կոչուի բարեսիրական գործունէութեան համար․ կը հիմնէ դպրոցներ, հիւանդանոցներ եւ ծերանոցնոր), 961 թուականին կը հիմնէ [[Անի Քաղաք|Անի մայրաքաղաք]]&lt;nowiki/&gt;ը (նախապէս [[Ախուրեան (գետ)|Ախուրեանի գետի]] ափին գտնուող Անի ամրոցը)։

[[Բագրատունիներու Թագաւորութիւն|Բագրատունիներուն թագաւորութիւն]]&lt;nowiki/&gt;ը կը տկարանայ երբ Բագրատունիներուն ներքին վէճերը Հայաստանը չեն կրնար պաշտպանել Բիւզանդիոնի եւ արաբներու յարձակումներէն եւ արեւելքէն արշաւող սելճուք թուրքերու արշաւանքներէն։ 1045 բիւզանդացիները Անի մայրաքաղաքը կը գրաւեն։ Հայաստան Բիւզանդական կայսրութեան ենթակայ կը մնայ մինչեւ 1071 թուականը, երբ սելճուքները Ալփ Արսլանին ղեկավարութեամբ [[Մանազկերտի ճակատամարտ (1071)|Մանազկերտի ճակատամարտ]]&lt;nowiki/&gt;ին պարտութեան կը մատնեն բիւզանդկան բանակը եւ Հայաստանը իրենց կ՛ենթարկեն։

====== Հայաստան առեւտուրի կարեւոր կեդրոն ======
Բագրատունիներու ժամանակաշրջանին, Հայաստանի քանի մը քաղաքներ՝ Դուին, Կարս, Անի շուկայի կարեւոր կեդրոններ կը դառնան օգտուելով Հայկական Բարձրաւանդակի դիրքէն․ Արեւելքի (յատկապէս [[Չինաստան]]), Արեւմուտքի (Բիւզանդիոն, Եւրոպա), Հարաւի (արաբական աշխարհ) եւ Հիւսիսի ([[Ռուսիա]]) խաչմերուկը։  Եւրոպական եւ Ասիական ապրանքները կարաւաններու միջոցաւ Հայաստանի շուկաները կը լեցնեն։ Իսկ, Հայաստանն ալ կ՛արտադրէ իր հանքերու հարստութիւնը եւ մանաւանդ [[Որդան Կարմիր]] ներկը։ Շնորհիւ առեւտուրին, Հայաստանի քաղաքները կը զարգանան, կը բարգաւաճին, կ՛առաջանան արհեստներու յատուկ շուկաներ։  Նոյնիսկ, նոյն արհեստին պատկանող վարպետներ համքարութիւններ (արհեստակիցներու ընկերութիւն) կը կազմեն, պաշտպանելու համար իրենց իրաւունքները։

====== Հայաստանի ներքին բաժանումները ======
Բագրատունեանց Թագաւորութեան ընթացքին, Հայաստանը միակամ չէ։ Գոյութիւն ունին փոքր թագաւորութիւններ կամ իշխանութիւններ, որոնք հպատակ են կեդրոնական թագաւորութեան։ Կարգ մը նախարարական տուներ կը բաժնուին Հայաստանի կեդրոնական թագաւորութենէն եւ փոքր թագաւորութիւններ կը հիմնեն իրենց շրջաններուն մէջ․ Արծրունիներ (908 - 1021) եւ Սիւնաց։ Իսկ Բագրատունիներուն Թագաւորութիւնը, ինքնին երեք մասի կը բաժնուի․ Կարսի թագաւորութիւն (հիմնադիր Աշոտ Գ․ Ողորմածին եղբայրը՝ Մուշեղ), [[Լոռի (մարզ)|Լոռիի]] կամ Տաշիր-Չորագետի թագաւորութիւն (հիմնադիր Աշոտ Գ․ Ողորմածին զաւակը)։

===== Հայաստան, Սելճուք Կայսրութեան նահանգ =====
[[Պատկեր:Shaddadid.gif|մինի|Հայաստան 11-րդ եւ 12-րդ դարերու ընթացքին]]
Ալփ Արսլանի արշաւանքներուն ընթացքին հայկական քաղաքներն ու գիւղերը կը քանդուին ու կ՛ամայանան, իսկ անոր յաջորդներու օրով, սելճուքներու կայսրութիւնը կը բաժնուի սելճուք պետութիւններու։ 12-րդ դարուն վերջաւորութեան Հայաստանի մեծ մասը կ՛իյնայ սելճուքներու Շահ-Արմէն պետութեան ձեռքը։ Անոնք Հայաստանը կը բնակեցնեն թուրք վաչկատուն ցեղերով։

Հայ նախարարական եւ իշխանական տուները իրենց հետեւորդներով կը գաղթեն Հայաստանի հիւսիս-արեւելեան շրջանները՝ [[Գուգարք]], [[Սիւնիքի մարզ|Սիւնիք]], [[Արցախ (նահանգ)|Արցախ]] եւ [[Ուտիք]], ուր Վրաստանի օգնութեամբ (թագաւորը ծագումով հայ բագրատունի տոհմէն՝ Դաւիթ Բ․) հայկական անկախ իշխանութիւն կը հիմնեն։

====== Զաքարեանները ======
''Տե՛ս բուն արձանագրութիւն՝ [[Զաքարեաններ]]''

11-րդ դարուն վերջաւորութեան, [[Լոռի (մարզ)|Լոռի գաւառի]] հայկական նախարարական տոհմէն Զաքարէ Բ․ եւ Իւանէ Ա․ եղբայրները Վրաստանի Թամար թագուհիին թագաւորութեան տարիներուն իրենց շուրջ կը հաւաքեն հայ նախարարները եւ զօրաւոր բանակ կազմելով կ՛ազատագրեն կեդրոնական եւ հարաւային Հայաստանը ու կը ստեղծեն [[Զաքարեաններ|Զաքարեան Հայաստան]] անկախ պետութիւնը։ Զաքարեաններու ինքնիշխան պետութիւնը գրեթէ կ'ընդգրկէ [[Բագրատունիներու Թագաւորութիւն|Բագրատունիներու]] թագաւորութեան տարածքը՝ [[Մեծ Հայք|Մեծ Հայքի Այրարատ]] եւ [[Սիւնիքի մարզ|Սիւնիք]] նահանգները, [[Գուգարք]], [[Արցախի Հանրապետութիւն|Արցախ,]] եւ [[Ուտիք]] նահանգներու մէկ մասը։  Սակայն, արեւելքէն մոնկոլները կ՛արշաւեն եւ տարիներ տեւող կռիւներէ ետք, մօտաւորապէա 50 տարի գոյատեւած Զաքարեաններու Հայաստանը կը քանդուի եւ [[Մոնկոլ-թաթարներու Տիրապետութիւնը Հայաստանի Մէջ|մոնկոլներուն]] կ՛ենթարկուի։  [[Պատկեր:Mongol Empire map.gif|մինի|Մոնկոլներու պետութեան՝ կայսրութեան զարգացումը]]
===== Հայաստան, Մոնկոլ տիրապետութեան տակ =====
1220 թուականէն սկսեալ, մոնկոլները Հայաստանի շրջանները կը գրաւեն։  Անոնց տիրապետութիւնը Պատմական Հայաստանի հողերուն վրայ կը յատկանշուի ծանր տուրքերով, ներքին պատերազմներով եւ հայերուն կողմէ անյաջող ապստամբութիւններով։

14-րդ դարասկիզբին, մոնկոլներու պետութիւնը երկուքի կը բաժնուի՝ իսլամ եւ հեթանոս։ Անոնց միջեւ եւ հայկական հողերուն վրայ կը սկսի երկարատեւ պատերազմ։ Իսլամ մոնկոլներու Ոսկեայ Հորդա պետութիւնը կը յաղթէ եւ գրաւած շրջաններուն մէջ կ՛որդեգրէ մեղմ քաղաքականութիւն, զարկ տալով տնտեսութեան։ Հայաստան կ՛օգտուի եւ յաջորդող տասնամեակներուն առեւտուրի կեդրոն կը դառնայ։

====== Հայաստանի տնտեսութեան եւ մշակոյթի զարգացումը ======
Ոսկեայ Հորդա պետութեան գերիշխանութեան ընթացքին Հայաստան տնտեսական աճ կ՛ապրի։ Հայ առեւտրականներ կարաւաններով մինչեւ [[Չինաստան]] կը ճամբորդեն ու հայկական արտադրութիւններ կը տանին։ Անոնք իրենց ապրանքները Եւրոպա կը փոխադրեն [[Կիլիկիոյ Հայկական Թագաւորութիւն|Կիլիկիոյ հայկական թագաւորութեան]] [[Այաս]] նաւահանգիստէն նախ մինչեւ [[Իտալիա|Իտալիոյ]] Ճէնովա եւ [[Վենետիկ]] քաղաքները եւ ապա՝ [[Եւրոպա]]յի մնացեալ երկիրները։

Հայկական եկեղեցին որոշ ազատութիւն կը վայելէ․ կը վերադարձուին հողերը, ուր մեծ թիւով հայ գիւղացիներ կ՛աշխատէին։

Հայկական մշակոյթը թափ կ՛առնէ։ [[Սանահինի Վանք|Սանահինի]], [[Հաղբատի Վանք|Հաղբատի]] եւ [[Գլաձորի համալսարան|Գլաձորի]] վանքերը համալսարաններ կ՛ունենան, ուր հայ վանականներ եւ երիտասարդ ուսանողներ հայկական մատեաններ կ՛ընդօրինակեն։

===== Կիլիկիոյ հայկական թագաւորութիւնը =====
''Տե՛ս բուն արձանագրութիւններ՝ [[Կիլիկիա]] եւ [[Կիլիկիոյ Հայկական Թագաւորութիւն|Կիլիկիոյ հայկական թագաւորութիւն]]''
[[Պատկեր:Cilician Armenia-fr.svg|մինի|Կիլիկիոյ հայկական թագաւորութիւնը]]
Սելճուք թուրքերուն [[Մանազկերտի Ճակատամարտ (1071)|Մանազկերտի]] մէջ տարած յաղթանակին պատճառով եւ թրքական ցեղերու Հայկական Բարձրաւանդակ ներխուժելէն ետք հազարաւոր հայեր Պատմական Հայաստանէն Կիլիկիա կը տեղափոխուին։ Հայերուն Կիլիկիա հաստատուելուն մէջ, մեծ դեր կ՛ունենայ Բիւզանդական բանակին հայազգի Փիլարտոս հրամանատարը․ ան բարեցակամ կը գտնուի եւ հայ իշխաններուն հողեր կը շնորհէ։

Երեք դարերու ընթացքին (1080-1375) հայերը իրենց բնօրրան՝ հայկական բարձրաւանդակէն դուրս կը հիմնեն նախ իշխանութիւն եւ ապա՝ թագաւորութիւն։ Քաղաքները կը զարգանան, նոյնպէս հայկական մշակոյթը։ Հողագործութիւնն ու անասնապահութիւնը, արհեստները թափ կ՛առնեն։ [[Այաս]] նաւահանգիստը առեւտուրի կեդրոն կը դառնայ։

Հայկական իշխանութիւնները սերտ յարաբերութիւններ կը մշակեն իրենց սահմանակից խաչակիր իշխանութիւններուն եւ անոնց ճամբով՝ Եւրոպայի հետ։ Առաջին անգամն էր, որ հայերը այնքան մօտիկ յարաբերութիւն կ՛ունենան Եւրոպային հետ եւ կ՛ազդուին անոր մշակոյթէն ու քաղաքակրթութենէն։

1375 Կիլիկիան [[Եգիպտոս]]&lt;nowiki/&gt;ի մեմլուքները կը նուաճեն։

===== Թրքական արշաւանքներ =====
[[Պատկեր:OttomanEmpire1566.png|մինի|Օսմանեան կայսրութիւնը 16-րդ դարավերջին]]
[[Պատկեր:Safavid Empire 1501 1722 AD.png|մինի|Սեֆեւեան Կայսրութիւն 16-րդ / 17-րդ դար]]
14-րդ դարավերջին, Կեդրոնական Ասիայէն Թիմուրլէնկի գլխաւորութեամբ թրքական ցեղեր կ՛արշաւեն։ Անոնք Հայաստանը քարուքանդ կ՛ընեն, հազարաւոր հայեր գերի կը տարուին կամ կը ջարդուին․ հայերու թիւը կը նուազի։ Յաջորդող 4 դարերուն ընթացքին, Հայկական բարձրաւանդակը թրքական ցեղեր կ՛արշաւեն, փոխելով Պատմական Հայաստանի դիմագիծը։

==== Հայաստան Օսմանեան եւ Սեֆեւեան Կայսրութիւններուն միջեւ ====
Հայաստանը 1500-էն մինչեւ 17-րդ դարու կէսերուն [[Օսմանեան Կայսրութիւն|Օսմանեան]] եւ [[Սեֆեւեան Կայսրութիւն|Սեֆեւեան]] կայսրութիւններուն միջեւ պատերազմներուն թատերաբեմ կը դառնայ։ Երկու պետութիւններն ալ կ՛ուզեն Հայկական Բարձրաւանդակին տիրապետել։ Պատերազմները կը կատարուին հայկական հողերուն վրայ․ հայ գիւղացին, հայկական գիւղերը եւ քաղաքները կը տուժեն ''(աջին ցուցադրուած 2 պատկերներուն, յստակօրէն կը նկատուի թէ Հայկական Բարձրաւանդակը մշտապէս երկու կայսրութիւններուն միջեւ կռուախնձոր դարձած է)''։ Այս պատերազմները կ՛առաջացնեն հայերու մեծ գաղթը դէպի [[Խրիմ]], [[Լեհաստանի Հայերը|Լեհաստան]], Եւրոպայի զանազան երկիրներ, [[Վրաստան]], [[Պոլիս]] եւ մինչեւ հեռաւոր [[Հնդկաստան]]։

Հայաստան կը բաժնուի երկուքի՝ արեւմտեան (Օսմանեան կայսրութեան ենթակայ) եւ արեւելեան (Սեֆեւեան կայսրութեան ենթակայ)։

===== Հայաստան Օսմանեան տիրապետութեան տակ =====
Օսմանցիները հայկական հողերուն վրայ կը բերեն ու հայկական գիւղերուն մէջ կը բնակեցնեն քրտական վաչկատուն ցեղեր։  Անոնք օսմանցիներուն կողմէ կ՛գտագործուին Սեֆեւեաններուն հետ հաստատած սահմանը պաշտպանել եւ նաեւ բնիկ հայ ժողովուրդը նեղել եւ անոր գաղթը պատճառել։  [[Պատկեր:Six armenian provinces.png|մինի|Օսմանեան կայսրութիւնը 19-րդ դար։ Արեւմտեան Հայաստանի 6  վիլայէթները․ Ձախէն աջ՝  Սվազ կամ Սեբաստիա, Խարբերդ, Տիարպէքիր, Վան եւ հիւսիսը՝ Էրզրում]]1550-ական թուականներուն Կայսրութեան տարածքին, մասնաւորաբար արեւմտեան Հայաստանին մէջ, կը պայթի Ճելալեան (Ճելալիներուն) շարժումը․ բանակը անվճառ կը մնայ եւ մեծ թիւով զինուորներ կ՛ապստամբին։ Շարժումին հետեւանքն է, որ Հայաստանը մեծ վնասներ կը կրէ։ Մեծ թիւով հայեր, ուրիշ քրիստոնեաներու հետ կը գաղթեն (''տե՛ս [[Քերքիրայի հայերը]]'')։

====== Վիլայէթներ ======
Օսմանցիները [[Արեւմտեան Հայաստան]]&lt;nowiki/&gt;ը 6 վիլայէթներու (վիլայէթ=նահանգ) կը բաժնեն․ [[Էրզրում]], [[Վան]], [[Սեբաստիա|Սվազ]], [[Խարբերդ]], [[Տիարպէքիր]] եւ [[Պիթլիս]]։ Այս նահանգները կը կառավարուին թուրք կառավարիչէ՝ Վալի։

===== Հայաստան Սեֆեւեան տիրապետութեան տակ =====
Սեֆեւեանները թէպէտեւ «Հայաստան առանց հայերու» քաղաքականութիւն չեն գործադրեր, սակայն ծանր տուրքեր կը պարտադրեն։ 17-րդ դարասկիզբին օսմանցիներու եւ սեֆեւեաններու պատերազմին հետեւանքը կ՛ըլլայ հազարաւոր հայերու բռնի գաղթը դէպի Պարսկաստան (''տե՛ս [[Նոր Ջուղա]]'')։ Անոնք Հայաստանը նահանգներու կը բաժնեն, ծանր տուրքեր կը պարտադրեն եւ հայութեան վրայ ճնշումներ կը բանեցնեն։ Արցախի մէջ հայ մելիքները (մելիք=իշխան) իրենց ժողովուրդով կիսանկախ վիճակ կ՛ունենան։

====== Խանութիւններ ======
Սեֆեւեանները Արեւելեան Հայաստանը 4 խանութիւններու (նահանգներու) կը բաժնեն․ Երեւան, [[Նախիջեւանի Ինքնավար Հանրապետութիւն|Նախիջեւան]], [[Գանձակ]] եւ [[Արցախի Հանրապետութիւն|Արցախ]] (Ղարաբաղ եւ [[Սիւնիքի մարզ|Սիւնիք]])։

====== Հայաստանի ազատագրութեան համար գաղտնի ժողովներ Էջմիածնի մէջ ======
[[1547]] եւ [[1562]] թուականներուն, Էջմիածնի մէջ Կաթողիկոսի, հայ բարձրաստիճան կղերականներու,  Սիւնիքի մելիքներու եւ մեծահարուստ հայ առեւտրականներուն ներկայութեամբ, Հայաստանի անկախութեան հարցով երկու գաղտնի ժողովներ կը գումարուին։ Այդ նպատակով Եւրոպա պատուիրակութիւններ կ՛ուղարկուին։  Սակայն ձեռնունայն՝ կը վերադառնան։

[[1678 թուական|1678]] Էջմիածնի մէջ, Կաթողիկոսին հրաւէրով գաղտնի ժողով կը գումարուի մասնակցութեամբ հարուստ հայ առեւտրականներու եւ մելիքներու։ Կ՛որոշուի պատուիրակութիւն ղրկել [[Եւրոպա]] Հայաստանի անկախութեան հարցին օգնութեան համար։ Պատուիրակութիւնը ճամբուն կէսին կը լուծուի, սակայն Սիւնիքի իշխանին զաւակը՝ [[Իսրայէլ Օրի]] կ՛որոշէ մինակը շարունակել այդ գործը։[[Պատկեր:Israel Ory.JPG|մինի|142x142փքս|Իսրայէլ Օրի]]

====== Իսրայէլ Օրիի առաքելութիւնը ======
''Տե՛ս բուն արձանագրութիւն՝ [[Իսրայէլ Օրի]]''

Իսրայէլ Օրի, մօտաւորապէս 20 տարի ([[1680 թուական|1680]]-[[1701 թուական|1701]]) Եւրոպա կը շրջի․ եւրոպական երկիրներուն թագաւորներուն եւ [[Հռոմ]]ի [[Հռոմի Պապ|Պապ]]&lt;nowiki/&gt;ին կ՛այցելէ ու անոնցմէ օգնութիւն կը խնդրէ Հայաստանը ազատագրելու թուրքերուն եւ պարսիկներուն լուծէն։ [[Ֆրանսա]]&lt;nowiki/&gt;յի մէջ, բաւական տարիներ կը ծառայէ ֆրանսական բանակին մէջ ու կը մասնագիտանայ ռազմական արուեստին։

Սակայն, Եւրոպացիները Հայաստանի հարցով չեն հետաքրքրուիր եւ Օրի [[Ռուսական Կայսրութիւն|Ռուսիա]] կ՛ուղղուի։ [[Մեծն Պետրոս]] հետաքրքրութեամբ կը լսէ Իսրայէլ Օրիին եւ միասնաբար ծրագիր կը մշակեն ռուսական բանակի դէպի հարաւ յառաջխաղացին մէջ հայութեան ունենալիք դերին եւ հայկական հողերու ազատագրման համար։ Սակայն [[1711 թուական|1711]] Պարսկաստանի [[Սպահան]] քաղաքէն դէպի [[Մոսկուա]] ճամբուն վրայ, [[Աստրախան]]ի մէջ Օրի յանկարծամահ կ՛ըլլայ։

==== Հայաստանի շուրջը հայկական գաղութներ ====
Արեւելեան Հայաստանի հայերը կապ կը պահեն [[Ռուսիա|Ռուսիոյ]] տարածքները գաղթած հայերուն նամանաւանդ հայ վաճառականներուն հետ, ինչպէս նաեւ [[Հնդկաստան]] հաստատուած հայ առեւտրականներուն հետ։ Բացի Պարսկաստանէն, Ռուսիոյ եւ Հնդկաստանի քաղաքներուն մէջ՝ գլխաւորաբար [[Քիեւ]], Քազան, [[Աստրախան]], Մատրաս եւ [[Կալկաթա]] կազմուած հայկական գաղութներ կան։

=== 18-րդ դար ===

==== Հայաստանի ազատագրման առաջին փորձեր ====
[[Պատկեր:Fortress of Halidzor.jpg|մինի|Հալիձորի բերդը]]
18-րդ դարասկիզբին Պարսկաստան կը դիմագրաւէ ներքին լուրջ խնդիրներ։ Ռուսիոյ [[Մեծն Պետրոս]] Ցարին բանակները շարունակելով դէպի հարաւ իրենց յառաջխաղացը, կը հասնին [[Կասպից Ծով]]։ Յուսալով թէ ռուսական բանակը Հայաստանի ազատագրման օգնութեան շուտով կը հասնի, Սիւնիքի իշխան [[Դաւիթ Բէկ]], Սիւնիք-Ղարաբաղի մելիքներուն ուժերը կը հաւաքէ եւ շրջանը հաստատուած Պարսկական բանակին վրայ կը յարձակի։ [[1723 թուական|1723]]-ին Սիւնիք-Ղարաբաղը անկախ կը հռչակուի։ Սակայն, [[1725 թուական|1725]] Մեծն Պետրոսի մահով ռուսական ուժերը ետ կը քաշուին եւ հայերը դէմ յանդիման կը գտնուին թրքական ուժերուն, որոնք [[Արաքս (գետ)|Արաքս գետը]] անցնելով կը յարձակին հայկական ուժերուն վրայ։ Երկու տարի տեւաբար կռուելով հայերը կը յաջողին թուրքերուն դիմադրել։

===== Հալիձորի ճակատամարտը =====
[[Պատկեր:Մխիթար Սպարապետի տապանաքարը Հին Խնձորեսկի Անապատ եկեղեցու տարածքում.jpg|մինի|Մխիթար Սպարապետի տապանաքարը, Խնձորեսկ]]
[[1727 թուական|1727]] թուրքերը [[Հալիձորի բերդ]]ը կը պաշարեն։ Հայկական ուժերը [[Մխիթար Սպարապետ]]ի գլխաւորութեամբ կը յաջողին դուրս գալ բերդէն եւ թշնամին պարտութեան մատնել։ Այս կռիւէն ետք, Պարսկաստանի Շահ Թահմազը կը ճանչնայ Սիւնիք-Ղարաբաղի անկախութիւնը եւ Դաւիթ Բէկին կը նկատէ իբրեւ դաշնակից թուրքերուն դէմ։ Տարի մը ետք, թուրքերը նոր բանակներով կը յարձակին հայկական ուժերուն վրայ։ Դաւիթ Բէկ կը սպաննուի եւ Մխիթար Սպարապետը կը շարունակէ անոր գործը։ Թուրքերը դաւադրութեան կը դիմեն եւ Մխիթար Սպարապետը կը սպաննեն։ Հայկական ուժերը կը լուծուին եւ կը փախչին։

===== Այրարատ նահանգի կռիւները =====
Նոյն շրջանին, [[Գանձակ]]&lt;nowiki/&gt;ի, [[Լոռի (մարզ)|Լոռի]]&lt;nowiki/&gt;ի եւ Երեւանի հայկական ուժերը կը կռուին Այրարատ ներխուժած թրքական ուժերուն դէմ։  Թուրքերը կը պարտուին, սակայն նոր ուժերով կը վերադառնան, Երեւանը կը գրաւեն ու  քաղաքին հայերը անխնայ կը ջարդեն։

===== Ղարաբաղի կռիւները =====
Սիւնիքը գրաւելէ ետք, թուրքերը Ղարաբաղի (Արցախ) վրայ կը յարձակին։ Աւան մելիքը կը ղեկավարէ Ղարաբաղը պաշտպանող ուժերը, սակայն թուրքերը կը յաջողին Ղարաբաղը գրաւել։

==== Ռուս-թրքական պատերազմներ եւ Հայաստան ====
18-րդ դարուն ընթացքին [[Պալքանեան թերակղզի]]&lt;nowiki/&gt;ին եւ [[Ղրիմ|Խրիմի]] մէջ տեղի կ՛ունենան ռուս թրքական պատերազմներ։ Միաժամանակ հայկական գաղութներուն մէջ Հայաստանի անկախութեան գաղափարներ եւ ծրագրեր կը մշակուին ու աշխատանքներ կը տարուին այս ուղղութեամբ․ ինչպէս օրինակ՝ [[Հնդկաստան]] ([[Մատրասի Խմբակ|Մատրասի խմբակ)]], [[Մոսկուա]] (Առջ․ [[Յովսէփ Արղութեան]], [[Յովհաննէս Լազարեան|Յովհաննէս Լազարեան)]]։
[[Պատկեր:Vorogayt Parats.jpg|մինի|«Որոգայթ Փառաց», հայ իրաւունքի սահմանադրութեան առաջին տպագիր նախագիծը, հայ իրականութեան մէջ, Մատրաս 1773 թ., հեղ․՝ [[Շահամիր Շահամիրեան]]]]
Այս պատերազմները կը վերջանան Ռուսիոյ յաղթանակով եւ [[Քիւչուկ Քայնարճըի դաշինք]]ով։ Ռուսիա Կովկասի քրիստոնեայ ժաղովուրդներուն հովանաւորողը կը դառնայ։

'''''Մատրասի խմբակ․''' [[Հնդկաստան]]&lt;nowiki/&gt;ի Մատրաս քաղաքին մէջ կը կազմուի հայկական գրական-քաղաքական [[Մատրասի Խմբակ]] կազմակերպութիւնը, որուն գլխաւոր անդամներն են՝ [[Յովսէփ Էմին]], Մովսէս Բաղրամեան, [[Շահամիր Շահամիրեան|Շահամիր Շահամիրեան։]] Այս կազմակերպութիւնը հայերուն կոչ կ՛ուղղէ պայքարիլ Հայաստանի ազատագրութեան համար եւ վերակերտել անկախ հայրենիքը։''

«'''''Ազդարար»․''' [[1794 թուական|1794]]-[[1796 թուական|1796]] թուականներուն Մատրաս քաղաքին մէջ լոյս կը տեսնէ «&lt;nowiki/&gt;[[Ազդարար]]&lt;nowiki/&gt;» ամսաթերթը։ Անոր էջերէն ազատօրէն կ՛արտայայտուին Հայաստանի ազատագրութեան գործիչներուն միտքերն ու կարծիքները։ Հրատարակիչն է  [[Յարութիւն Շմաւոնեան|Յարութիւն քահանայ Շմաւոնեան]]։ Ամսաթերթը կը տարածուէր Մատրասի, [[Կալկաթա]]յի, [[Պոլիս|Կոստանտնուպոլսոյ]], Պարսկաստանի հայկական գաղութներուն մէջ, ինչպէս նաեւ Արեւելեան Հայաստանի եւ Եւրոպայի հայկական շրջանակներուն մէջ։''
=== 19-րդ դար ===
[[Պատկեր:Amaras-vank.jpg|մինի|Արցախի [[Ամարասի վանք|Ամարաս վանքը]], կառուցուած 4-րդ դարուն։]]

==== Ռուս պարսկական պատերազմներ եւ Արեւելեան Հայաստանի միացումը Ռուսիոյ ====
19-րդ դարասկիզբին ռուս-պարսկական պատերազմները կ՛աւարտին Ռուսիոյ յաղթանակով։ Հայ կամաւորներ կը կռուին ռուսական բանակին հետ։ Կռիւները տեղի կ՛ունենան հայկական հողերուն վրայ։

===== Կիւլիստանի դաշնագիր =====
[[1813 թուական|1813]] Ռուսիոյ եւ Պարսկաստանի միջեւ Կիւլիստանի բերդին մէջ կը կնքուի [[Կիւլիստանի դաշնագիր|հաշտութեան դաշնագիր]]&lt;nowiki/&gt;ը, որով [[Արցախի Հանրապետութիւն|Ղարաբաղ]]&lt;nowiki/&gt;ը եւ [[Գանձակ]]&lt;nowiki/&gt;ը Ռուսիոյ տիրապետութեան կ՛անցնին։

===== Թիւրքմէնչայի դաշնագիր =====
[[Պատկեր:Armenian Cathedral of Kars.png|մինի|Նկար՝ 19-րդ դարասկիզբին․ Կարսի Սրբոց Առաքելոց եկեղեցին, կառուցուած՝ 10-րդ դարուն]]
[[1828 թուական|1828]] [[Թիւրքմենչայի պայմանագիր|Թիւրքմէնչայի դաշնագրով]] Արեւելեան Հայաստանը՝ Երեւանի, [[Նախիջեւանի Ինքնավար Հանրապետութիւն|Նախիջեւան]]&lt;nowiki/&gt;ի, Ղարաբաղի եւ Գանձակի 4 խանութիւնները, վերջնականապէս [[Ռուսական Կայսրութիւն|Ռուսիոյ]] կը միացուին եւ [[1830 թուական|1830-]]&lt;nowiki/&gt;ին կը կազմեն «Հայկական Նահանգը» կամ՝« Հայկական Մարզ»։ Պարսկաստանի հազարաւոր հայերուն կ՛արտօնուի Հայաստան վերադառնալ, տեղափոխուիլ։

==== Արեւելեան Հայաստանը ռուսական գերիշխանութեան տակ ====
Ռուսերուն ներկայութիւնը հայ ժողովուրդը կ՛ոգեւորէ եւ անոր մօտ կ՛առաջացնէ ինքնավարութեան եւ կամ ազգային անկախութեան հեռանկարը։   [[Պատկեր:Armenian Oblast, 1828-1840.png|մինի|220x220փքս|«Հայկական Մարզ»ը]]
Ռուսիոյ Կովկաս ներկայութիւնը կը նպաստէ հայութեան կեանքի ապահովութեան եւ հոգեբանութեան վրայ։ Գիւղատնտեսութիւնը կը զարգանայ հայ գիւղացիին հասոյթ ապահովելով, շնորհիւ շրջանը բերուած գիւղատնտեսական արտադրութեան արդիական միջոցներուն։

Հայերը ռուսական բանակին կը զինուորագրուին եւ կամ կամաւորական գունդեր կը կազմեն եւ ռուսերուն կողքին կը կռուին։  Սակայն, երկար չի տեւեր այս «մեղրալուսինը»։

===== «Պոլոժենիա» եւ ռուսացման քաղաքականութիւն =====
[[1836 թուական|1836]]-ին ցարական կառավարութիւնը կը հռչակէ «Պոլոժենիա» կանոնագրութիւնը, ըստ որուն Ռուսիան որոշիչ դեր կ՛ունենայ Հայոց եկեղեցւոյ որոշումներուն մէջ, հետեւաբար Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսին ընտրութեան։ Նաեւ կը սահմանափակէ հայկական վարժարաններուն դերը․ անոնք կրնան գոյութիւն ունենալ միմիայն եկեղեցւոյ հովանաւորութեան տակ։

[[1840 թուական|1840]]-ին «Հայկական Մարզ» անուանումը կը ջնջուի։ [[1849 թուական|1849]]-ին Երեւանը եւ շրջակայքը Ռուսիոյ մէկ պարզ նահանգը կը դառնան։ Իսկ մնացեալ հայկական շրջանները մաս կը կազմեն նորաստեղծ Էլիզաւէտպոլ նահանգին։
==== Պատերազմներ Օսմանեան եւ Ռուսական կայսրութեանց միջեւ ====
Ռուսերը օսմանցիներուն դէմ երկու ճակատներու վրայ կը կռուին՝ Պալքաններ եւ Կովկաս։ [[1829 թուական|1829]] թուականին, ռուսական բանակը կը գրաւէ Ախալքալաքը եւ հայկական [[Ջաւախք]]&lt;nowiki/&gt;ը եւ կը մտնէ [[Արեւմտեան Հայաստան]]․ կը գրաւէ Կարսն ու կը հասնի [[Կարին]] (Էրզրում)։  [[Ատրիանուպոլիս (Էտիրնէ)|Ատրիանուպոլսոյ (Էտիրնէ)]] հաշտութեան դաշնագրով, ռուսերը կը քաշուին [[Կարին]]&lt;nowiki/&gt;էն եւ [[Կարս]]&lt;nowiki/&gt;էն, սակայն կը պահեն Ջաւախքը։   Բնակչութեան տեղափոխում տեղի կ՛ունենայ․ թուրքերը Ջաւախքէն Օսմանեան կողմը կ՛անցնին, իսկ հազարաւոր հայեր՝ Ջաւախք կը տեղափոխուին։

==== Բարենորոգումներ ====
Եւրոպական երկիրները Օսմանեան կայսրութեան մէջ իրենց տնտեսական շահերը պահպանելու համար, սուլթանին կը պարտադրեն բարենորոգումներ (թանզիմաթ) կատարել, որպէսզի կարգաւորուի եւ պահպանուի կայսրութեան ներքին կեանքը։ [[1839 թուական|1839]] եւ [[1856 թուական|1856]] թուականներուն յաջորդաբար Հաթթը Շերիֆը եւ Հաթթը Հիւմայունը կը հռչակուին, որոնք կայսրութեան տարածքին մէջ բնակող հպատակներուն ազատութիւն եւ իրաւունքներու հաւասարութիւն կը խոստանային։
[[Պատկեր:Cover of the Armenian National Constitution (Ottoman Empire).jpg|ձախից|մինի|222x222փքս|Հայոց Ազգային Սահմանադրութիւն (կողքը)]]

==== Զարթօնք ====
[[Պատկեր:Raffi signature.jpg|մինի|263x263փքս|[[Րաֆֆի]]․ Զարթօնքի ամենակարեւոր դէմքերէն]]
Պատմական Հայաստանի հողերէն դուրս կազմուած գաղութները՝ Պարսկաստանի, [[Հնդկաստան]]&lt;nowiki/&gt;ի, [[Վենետիկ]]&lt;nowiki/&gt;ի, [[Վիեննա]]&lt;nowiki/&gt;յի, [[Թիֆլիս]]&lt;nowiki/&gt;ի, [[Պոլիս|Պոլսոյ]], [[Մոսկուա]]&lt;nowiki/&gt;յի, իրենց վանք-դպրոցներով, վարժարաններով ու հրատարակութիւններով կը լուսաւորեն, կ՛արթնցնեն հայ երիտասարդն ու ժողովուրդը։

Օսմանեան կայսրութեան մէջ կարգ մը հայկական դպրոցներ հայ մտքի զարթօնքին մեծ դեր կ՛ունենան, ինչպէս օրինակ՝ [[Իզմիր]]&lt;nowiki/&gt;ի (Զմիւռնիոյ) Մեսրոպեան վարժարանը հիմնուած [[1775 թուական|1775]], Հռիփսիմեան Աղջկանց Դպրատունը, [[Պոլիս|Պոլսոյ]] մէջ [[1790 թուական|1790]]-ական թուականներէն հիմնուած թաղային դպրոցները եւ [[Սկիւտար]]&lt;nowiki/&gt;ի Ճեմարանը (հիմնուած [[1838 թուական|1838]]-ին)։

Իսկ հայ ժողովուրդի բնօրրան Արեւմտահայաստանի մէջ [[1858 թուական|1858]]-էն ետք կը հիմնուին արդիական կրթական հաստատութիւններ, ինչպէս՝ [[Մկրտիչ Խրիմեան|Խրիմեան Հայրիկ]]&lt;nowiki/&gt;էն հիմնուած [[Վարագայ Ժառանգաւորաց վարժարան]]&lt;nowiki/&gt;ը ([[1858 թուական|1858]]) , [[1863 թուական|1863]]-ին [[Մշոյ Սուրբ Կարապետի Ժառանգաւորաց ուսումնարան]]&lt;nowiki/&gt;ը։

Հայ գրական լեզուն՝ գրաբարը, տեղի կու տայ խօսակցական լեզուին։ Առաջին [[Խաչատուր Աբովեան]]&lt;nowiki/&gt;ն է որ իր գրութիւններուն մէջ կը գործածէ պարզ ժողովուրդին կողմէ գործածուած հայերէնը։

Արեւմտահայ մտաւորականներու ջանքերով, [[1863 թուական|1863]]-ին Սուլթանը կը վաւերացնէ [[Ազգային Սահմանադրութիւն|Հայոց Ազգային Սահմանադրութիւն]]&lt;nowiki/&gt;ը։&lt;gallery widths=&quot;150&quot;&gt;
Պատկեր:San Lazzaro degli Armeni, Venice aerial photo 2013.jpg|Վենետիկ․ [[Սուրբ Ղազար կղզի|Սուրբ Ղազար]] վանքը, համանուն կղզիին վրայ
Պատկեր:Wien - Mechitharistenkirche (1).JPG|[[Վիեննայի Մխիթարեանները|Վիեննայի Մխիթարեաններու վանքը]]․ նկար՝ մուտքը
Պատկեր:Ներսիսյան դպրոց.jpg|Թիֆլիսի [[Ներսիսեան Դպրոց (Թիֆլիս)|Ներսիսեան Ճեմարանը]]
Պատկեր:Lazarev Institute 1838.jpg|Մոսկուայի [[Լազարեան Ճեմարան (Մոսկուա)|Լազարեան Ճեմարանը]]
Պատկեր:Էջմիածնի մայր տաճար, ArmAg 11 121 (2).jpg|[[Գէորգեան Հոգեւոր Ճեմարան|Էջմիածնի Գէորգեան Ճեմարանը]]
Պատկեր:Abovianportrait.jpg|Խաչատուր Աբովեան
&lt;/gallery&gt;

==== Հայկական Հարցը միջազգային սեղանին վրայ ====
Ռուսերը կը շարունակեն աստիճանաբար իրենց յառաջխաղացքը դէպի հարաւ՝ հարաւ-արեւմուտք ([[Պալքանեան թերակղզի]]) եւ հարաւ-արեւելք (հարաւային Կովկաս):  Իրենց զօրքին մէկ մասը, հրամանատարութեամբ հայազգի զօրավարներ [[Լորիս Մելիքով]]&lt;nowiki/&gt;ի, [[Ղուկասով]]&lt;nowiki/&gt;ի եւ Լազարեւի կը գրաւէ Կարսը եւ Կարինը (Էրզրում): Այս պատերազմներէն ետք, [[1878 թուական|1878]] Փետրուարին [[Սան Սթեֆանոյի Պայմանագիր|Սան Ստեֆանոյի]] մէջ՝ [[Պոլիս|Պոլսոյ]] հիւսիս արեւմտեան արուարձան, կը կնքուի զինադադարի պայմանագիրը:

===== Սան Ստեֆանոյի պայմանագիր =====
[[Պատկեր:Berliner kongress.jpg|մինի|Պերլինի վեհաժողովի մասնակից պետութիւններուն ներկայացուցիչները]]
Պայմանագրին 16-րդ յօդուածը (պարբերութիւնը) կ’ըսէ թէ․- «Սուլթանը կը խոստանայ պահպանել հայերու ապահովութիւնը չերքէզներու եւ քիւրտերու յարձակումներուն դէմ եւ անմիջապէս բարենորոգումներ կատարել հայկական նահանգերէն ներս»։  Նաեւ, զօրավար Լորիս Մելիքով իր զօրքով պիտի մնայ Կարին եւ Արեւմտեան Հայաստանի արեւելեան մասի կարգ մը հողեր կը միանան Ռուսիոյ: Առաջին անգամն է որ նորագոյն պատմութեան միջազգային թուղթերու մէջ հայկական հարցը կը նշուի «Հայաստան» եւ «հայեր» անուններով։

===== Պերլինի վեհաժողով =====
Սակայն Եւրոպայի «Մեծ ուժերը»՝ [[Անգլիա]] եւ Աւստրօ-Հունգարիա, մտահոգ Ռուսիոյ դէպի հարաւ յառաջխաղացքէն, [[Պերլինի Վեհաժողով|Պերլին]]&lt;nowiki/&gt;ի մէջ, 1 Յունիսին, [[1878 թուական|1878]]-ի Սան Ստեֆանոյի պայմանագրի վերատեսման ժողովի կը հրաւիրեն։ Այս ժողովին, [[Հայկական Հարց]]&lt;nowiki/&gt;ը երկրորդական կը համարուի եւ 61-րդ յօդուածին մէջ «Հայաստան» բառը կը փոխարինուի «Հայկական մարզեր» եւ «Հայաբնակ վայրեր» բառակապակցութիւններով։  Այս ժողովին հայկական պատուիրակութիւնը կը գլխաւորէ [[Մկրտիչ Խրիմեան|Խրիմեան Հայրիկ]]։

=== Ազատագրական Պայքար ===
[[Պատկեր:Armenian Fedayees 1890-1896.jpg|մինի|1896- Հայ ֆետայիներու խումբ (ՀՅԴ)]]
Եւրոպական պետութիւնները մերթ ընդ մերթ «յիշեցնող գրութիւն»ներ կը ներկայացնեն Սուլթանին, յիշեցնելու համար '''չեղած''' հայկական բարենորոգումները․ սակայն ապարդիւն։ 19-րդ դարու կէսերէն ետք հայկական հարցին կապակցութեամբ կ՛առաջանան հայկական կազմակերպութիւններ, մտաւորական եւ զինեալ խմբակներ, որոնք կը զարգանան եւ կը կազմեն կուսակցութիւններ։  Սուլթանը կը շարունակէ իր հայկական հողերը հայերէ պարպելէ քաղաքականութիւնը` կը սաստկացնէ հալածանքները, ծանր տուրքեր կը դնէ։ Հայութիւնը կը սկսի ինքնավարութիւն, ազատութիւն պահանջել, ինքնապաշտպանութեան զինական (ֆետայական) խումբեր կը ստեղծուին․ անոնց նշանաբանն է՝ «Ազատութիւն կամ Մահ»։ [[1862 թուական|1862]] եւ [[1878 թուական|1878]] [[Զէյթուն]]ի մէջ ինքնապաշտպանական կռիւներ կը պայթին․ իբրեւ հակազդեցութիւն Սուլթանը քաղաքին մուտքին թրքական զօրանոց կը հաստատէ։

[[Մկրտիչ Խրիմեան|Խրիմեան Հայրիկ]]&lt;nowiki/&gt;ի եւ [[Ներսէս Վարժապետեան]]&lt;nowiki/&gt;ի քաջալերանքով [[Արեւմտեան Հայաստան|Արեւմտահայաստան]]&lt;nowiki/&gt;ի, Արեւելահայաստանի եւ Ռուսիոյ կայսրութեան տարածքին մէջ՝ «Դէպի Երկիր» նշանաբանով, կը ստեղծուին կրթադաստիարակչական խմբակներ, միութիւններ, ընկերութիւններ եւ կազմակերպութիւններ՝ նաեւ յեղափոխական գաղափարներով (կը զուգադիպին Զարթօնքի շրջանին)։ Անոնք առաջին հերթին կրթադաստիարակչական եւ հայ մտքի լուսաւորութեան տարածման նպատակը կ՛ունենան եւ ընդհանրապէս գաղտնի կը գործեն։

[[Պատկեր:Mshak Logo.svg|մինի]]

* Պոլիս․ [[Ազգանուէր Հայուհեաց Ընկերութիւն]] ([[1879 թուական|1879]]), Դպրոցասէր Տիկնաց Ընկերութիւն (1879), Արարատեան Ընկերութիւն Հայոց ([[1880 թուական|1880]]), Միացեալ Ընկերութիւն (Դպրասիրաց Արեւելեան Ընկերութեան եւ Կիլիկեան Ընկերութեան ([[1880 թուական|1880]]) միաձուլման արդիւնք)։
* Վասպուրական․ [[Միութիւն ի Փրկութիւն]] ([[1872 թուական|1872]]), [[Սեւ Խաչ]] ([[1878 թուական|1878]]), [[Յառաջդիմական Միութիւն]], [[Քաղաքական Ակումբ]], [[Զինակիր Ընկերութիւն]] (1878-[[1882 թուական|1882]])։                                     
* Տարօն․ [[Վասպուրական]]&lt;nowiki/&gt;ին նման [[Տարօն]]&lt;nowiki/&gt;ը յեղափոխական կեդրոններէն մէկը կ՛ըլլայ գլխաւորաբար իր [[Մուշ|Մշոյ]] [[Ազգային Կեդրոնական Վարժարան (Մուշ)|Ազգային Կեդրոնական վարժարան]]&lt;nowiki/&gt;ով ([[1878 թուական|1878]])։                                      
* Կարին (Էրզրում)․ Թատերական եւ Վանդանանք ընկերութիւնները (1878)։ [[Պաշտպան հայրենեաց]] ([[1881 թուական|1881]] Մայիս)* (կամ՝ Գաղտնի Ընկերութիւն Բարձր Հայոց) յեղափոխական ընկերութիւնը։                                      
[[Պատկեր:Van 1915.png|մինի|Ձախէն աջ` Յարութիւն, [[Արամ Մանուկեան]], [[Վանայ Իշխան|Իշխան]] եւ Սողօ]]'''''Պաշտպան հայրենեաց'''․ ընկերութիւնը կը գործէ խիստ գաղտնի, սակայն անդամները կը մատնուին ու կը ձերբակալուին։  Անոնց բանտարկութեան եւ դատավարման արձագանգը Եւրոպայի մէջ մեծ ծաւալ կ՛առնէ, իսկ Օսմանեան Կայսրութեան մէջ հայերու առաջին քաղաքական դատավարութիւնն է։''

Իսկ Արեւելահայաստանի եւ ընդհանրապէս ռուսական կայսրութեան տարածքին մէջ կը ստեղծուին հետեւալ խմբակները․ Բարենպատակ Ընկերութիւն ([[1869 թուական|1869]]-[[Գիւմրի|Կիւմրի]] կամ Ալեքսանտրապոլ), Հայրենեաց Սիրոյ Գրասենեակ ([[1874 թուական|1874]]-Մեծ Ղարաքիլիսէ), Ուժ կազմակերպութիւն ([[1880 թուական|1880]]-[[Շուշի]]), [[Մշակ (թերթ)|«Մշակ» թերթի]] հոսանքը ([[1872 թուական|1872]]-[[Թիֆլիս]])։ Հայ մտաւորականներ կը կազմեն հայկական խմբակցութիւն մը, որ թերթեր կը հրատարակէ («Մունետիկ» եւ «Հայրենասէր Ձայներ») թռուցիկներ կը ցրուէ։ [[1887 թուական|1887]]-ին [[Քրիստափոր Միքայէլեան]] եւ [[Ստեփան Զօրեան (քաղաքական գործիչ)|Ստեփան Զորեան]] (Ռոստոմ) կը փորձեն հիմնել գաղտնի տպարան մը, որպէսզի յեղափոխական միտքեր տարածեն, սակայն չեն յաջողիր եւ [[1889 թուական|1889-]]&lt;nowiki/&gt;ին կը կազմեն Երիտասարդ Հայաստանը (Դրօշակ յեղափոխական խմբակ)։ [[1882 թուական|1882]] [[Ներսէս Աբէլեան]] կը հիմնէ Հայրենասէրներու Միութիւնը։

Հայ ժողովուրդը, գլխաւորութեամբ անհատ մտաւորականներու կը կազմակերպուի։ Քաղաքական խմբաւորումներուն հետեւանքն է կուսակցութիւններու հիմնումը։ Յաջորդաբար կը հիմնուին․ [[Արմենական Կուսակցութիւն|Արմենական կուսակցութիւնը]] ([[«Արմէնիա» թերթ (1885)|«Արմէնիա» թերթը (1885)]] նախակարապետը կը հանդիսանայ), [[Հնչակեան կուսակցութիւն]]ը՝ [[«Հնչակ» թերթ|«Հնչակ» պաշտօնաթերթով]], [[Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւն]]&lt;nowiki/&gt;ը (Հ․Յ․Դ․)՝ [[Դրօշակ (թերթ)|«Դրօշակ» պաշտօնաթերթով]]։ Իսկ աւելի ետք՝ [[Ռամկավար Ազատական Կուսակցութիւն]]&lt;nowiki/&gt;ը (Ռ․Ա․Կ․)՝ Հայ Ժողովրդական Կուսակցութիւնը անոր նախակարապետն է։

Արմենական, Հնչակեան եւ Հ․Յ․Դ․ կուսակցութիւնները իրենց ստեղծման հետ զուգահեռ, ֆետայական խումբեր կը կազմեն եւ ինքնապաշտպանական ազատագրական զինեալ պայքար կը տանին։ Ֆետայական պայքարը հայուն կեանքին մէջ խոր արմատներ ձգած, գրականութիւն ներշնչած եւ օրինակ դարձած է ապագային սերունդներուն, ինչպէս օրինակ՝ [[Արցախեան Ազատամարտ|Արցախի Ազատագրական Պայքար]]&lt;nowiki/&gt;ը։

Սուլթանի կառավարութեան կողմէն շարունակուող կոտորածներուն, ջարդերուն եւ եւրոպական պետութիւններուն անտարբերութեան եւ բարենորոգումներու ծրագիրներու չգործադրման դէմ, հայ կուսակցութիւնները կը հակազդեն խաղաղ ցոյցերով՝ Պոլսոյ [[Գում Գաբուի Ցոյցը|Գում Գափուի Մայր եկեղեցուոյ մէջ ցոյց]] ([[1890 թուական|1890]] Յուլիս 15), [[Պապը Ալիի ցոյցը|Պապը Ալիի ցոյց]] ([[1895 թուական|1895]]), իսկ հայկական կարգ մը շրջաններու մէջ ինքնապաշտպանական կռիւներ (քրտական հրոսախումբերու եւ թրքական Համիտէի զօրքերու դէմ) կը պայթին՝ [[Սասուն]] ([[1894 թուական|1894]]), [[Վան]]՝ (1894-[[1896 թուական|96]]), [[Զէյթունի Ապստամբութիւն (1895)|Զէյթուն]] ([[1895 թուական|1895]]), ինչպէս նաեւ բողոքի եւ ֆետայական վրէժխնդրական արարքներ՝ [[Պանք Օթոմանի Գրաւում|Պանք Օթթոմանի]] գրաւում (26 Օգոստոս [[1896 թուական|1896]]), [[Խանասորի Արշաւանք|Խանասորի արշաւանք]] ([[1897 թուական|1897]]) եւ [[Սուլթան Համիտի Մահափորձ|սուլթանի անյաջող մահափորձ]]&lt;nowiki/&gt;ը։
[[Պատկեր:Logo du journal Pro Armenia.jpg|մինի|Pro Armenia- Հայաստանի ի նպաստ [[Փրօ Արմէնիա (թերթ)|Փրօ Արմէնիա]] թերթին (1900-1914) առաջին թիւը. [[Փարիզ]], [[Ֆրանսա]]]]
'''''Մայիսեան Ծրագիր'''․ Սասնոյ կոտարածներէն (1894) ետք, Անգլիոյ վարչապետին եւ Ֆրանսայի դեսպանին նախաձեռնութեամբ սուլթանին հայկական վիլայէթներուն մէջ բարենորոգումներու ծրագիր մը կը ներկայացուի՝ [[1895 թուական|1895]] Մայիսին, սակայն երբեք չ'իրագործուիր։''

'''''Եւրոպայի հայասէրներ'''․ Հայկական ջարդերուն հանդէպ եւրոպական երկիրներուն ցուցաբերած անտարբերութեան առընթեր, կը գտնուին եւրոպացիներ եւ եւրոպական կազմակերպութիւններ, որոնք կը հակազդեն, ձայն կը բարձրացնեն հայկական ջարդերուն դէմ՝ հրատարակութիւններով, հրապարակախօսութիւններով։''

Սասունի կոտորածէն ետք, [[1895 թուական|1895]] Սեպտեմբերէն ջարդերը [[Տրապիզոն]], [[Բաբերդ]], [[Կարին|Էրզրում]], [[Երզնկա]], [[Պիթլիս]], [[Տիարպեքիրի Ջարդեր (1895)|Տիարպէքիր]], [[Խարբերդ]], [[Սվազ]], [[Մարաշ]], [[Ուրֆա]] եւ Այնթապ կը տարածուին։ Մօտաւորապէս 300․000 հայեր կը կը կոտորուին, 100.000 բռնի կը տեղափոխուին, կ՛աւերուին 2․500 հայկական գիւղեր, իսկ 100.000 հայեր Պատմական Հայաստանէն կ՛արտագաղթեն։

=== Նորագոյն շրջան ===
[[Պատկեր:The City of Adana.svg|մինի|Ատանա․ 1909 կրակի տրուած հայկական թաղամասերը]]
Թուրք երիտասարդ մտաւորականներ, սուլթանի բռնատիրութենէն դժգոհ, 19-րդ դարավերջերուն «Երիտասարդ Օսմաններ» անունով կը կազմակերպուին սուլթանէն պահանջելով բարենորոգումներ եւ սահմանադրական կարգերու հաստատում։  Շուտով կը լուծուին, սակայն անոնց գաղափարախօսութիւնը կը տարածուի ու խմբակներ կը ստեղծուին։  Անոնք հետզհետէ կը միանան եւ «Երիտասարդ Թուրքեր» (կամ «Երիտ-թուրքեր») շարժումը կ՛առաջանայ ու կը հիմնուի [[Միութիւն Եւ Յառաջադիմութիւն|Իթթիհատ վէ Թերաքքի (Միութիւն եւ Յառաջդիմութիւն)]] կուսակցութիւնը։  Կուսակցութեան կեդրոնը նախ [[Սելանիկ]]ը կը դառնայ ու ապա՝ [[Պոլիս]]ը։

Հայութիւնը, ինչպէս նաեւ մնացեալ քրիստոնեայ եւ կամ ոչ թուրք ժողովուրդները հաւատալով անոնց գաղափարախօսութեան՝ հաւասարութիւն եւ գործակցութիւն, խանդավառութեամբ կ՛ընդունին յեղաշրջումը ([[1908 թուական|1908]], Յուլիս 10)։  Սակայն հետզհետէ [[փան-թուրքիզմ]]ի ազգայնամոլ քաղաքականութիւնը կը յայտնաբերուի։

==== Ատանայի եւ Կիլիկիոյ ջարդերը ====
[[Ատանայի Կոտորած|1909 Ապրիլին Ատանայի]] հայկական թաղերուն մէջ յարձակումներ, կոտորածներ կը սկսին, որոնք կայծակի արագութեամբ [[Կիլիկիա|Կիլիկիոյ]] հայաշատ շրջանները կը տարածուին եւ մինչեւ [[Մարաշ]] եւ [[Քեսապ]] կը հասնին։  Ամիս մը ետք, զոհուած հայերուն թիւը 30 000 է։  Կիլիկիան տնտեսապէս կ՛աւերուի։  Որոշ տեղեր հայերը ինքնապաշտպանութեան կը դիմեն եւ աւելի քիչ զոհեր կու տան՝ [[Հաճըն]], [[Զէյթուն]], [[Տէօրթ Եօլ]]։

==== Օսմանեան խորհրդարանի հայ երեսփոխաները ====
[[Պատկեր:Мкртич Хримян.jpg|մինի|266x266փքս|Խրիմեան Հայրիկ կը մերժէ յանձնել Ս․ Էջմիածնի գանձերը․ գործ՝ Վարդգէս Սուրենեանց]]1908 Յուլիս 10-ի յեղաշրջումէն քանի մը ամիս ետք կը յաջորդեն Դեկտեմբերի ընտրութիւնները։  Օսմանեան խորհրդարանին մէջ առաջին անգամ ըլլալով կ՛ընտրուին 10 հայ երեփոխաներ (երեք գլխաւոր կուսակցութիւններու համագործակցութեամբ), հակառակ թրքական մարմիններու ջանքերուն, որպէսզի հայկական նահանգներուն մէջ հայ երեսփոխայ չընտրուի։  Հետագային` [[1912 թուական|1912]] ընտրութիւններուն օսմանեան խորհրդարանի հայ պատգամաւորներուն թիւը 18-ի կը հասնի, այսպէս․  2 [[Պոլիս|Պոլսէն]]` Պետրոս Հալաճեան եւ  [[Գրիգոր Զօհրապ|Գրիգոր Զոհրապ]] (չէզոք), 3 [[Կարին]]էն` [[Արմէն Գարօ|Գարեգին Փաստրմաճեան (Արմէն Գարօ]]), Յովսէփ Մատաթեան եւ Վազգէն Սերանկիւլեան, 3 [[Իզմիր]]է&lt;nowiki/&gt;ն` Ստեփան Սպարթալեան, Օննիկ Իհսեան եւ Վահան Պարտիզպանեան, 3 [[Սեբաստիա]]յէն` Տիգրան Պարսամեան եւ բժիշկներ [[Նազարէթ Տաղաւարեան|Նազարեթ Տաղաւարեան]] ու Փաշայեան, 1 Մարզվանէն` Կարապետ Թամայեան, 1 Ռոտոսթոյէն` [[Յակոբ Պապիկեան]]ը, 1 [[Ատրիանապոլիս|Էտիրնէէն]]` Յակոբ Պոյաճեան, 2 [[Սիս|Քոզանէն]]` Մատթէոս Նալբանդեան եւ [[Համբարձում Պօյաճեան|Համբարձում Պոյաճեան]], 1 [[Մուշ]]էն` [[Գեղամ Տէր Կարապետեան|Գեղամ Տեր-Կարապետեանը]], 1 [[Վան]]էն` [[Վահան Փափազեան]] (Կոմս):
==== Հայերուն վիճակը Անդրկովկասի մէջ ====
Անդրկովկասին մէջ, [[1870 թուական|1870]] - [[1890 թուական|1890]]-ական թուականներուն Ռուսիան կասկածամտութեամբ կը հետեւի արեւմտահայաստանի ազատագրման համար հայ քաղաքական խմբակցութիւններուն, կուսակցութիւններուն կազմութեան։  Կը հալածէ, կը բանտարկէ ու կ՛աքսորէ Դաշնակցական եւ Հնչակեան կուսակցականներ։  Նաեւ հակահայ քաղաքականութիւն կը վարէ․ 20-րդ դարու սեմին 400 հայկական դպրոցներ փակել կու տայ, ինչպէս նաեւ՝ թերթեր, գրադարաններ, եւայլն։  [[1903 թուական|1903]] Յունիս 12-ին Նիկոլայ Բ․ ցարը հայկական եկեղեցւոյ կալուածներուն եւ գոյքերուն բռնագրաւումը կը հրամայէ, այսինքն՝ հայութեան ինչքը։ Հայ ժողովուրդին ազգային հարստութիւնը պաշտպանելու համար, «Հայկական ինքնապաշտպանութեան կեդրոնական կոմիտէ»ն կը կազմուի։  Հայութիւնը արագօրէն կը կազմակերպուի ու բողոքի ցոյցեր տեղի կ՛ունենան ([[Երեւան]], [[Իգտիր]], [[Աշտարակ]], [[Թիֆլիս]], [[Պաքու]] եւ [[Կարս]]), որոնք սակայն ոստիկանութեան միջամտութեան պատճառով արիւնալի ընդհարումներու կը վերածուին։  Հ․Յ․Դ․ եւ Հնչակեանները հայ զոհերուն վրէժը լուծելու համար, կառավարական կարգ մը պաշտօնեաններ կ՛ահաբեկեն կամ մահափորձի կ՛ենթարկեն։  83-ամեայ Կաթողիկոս՝ [[Մկրտիչ Խրիմեան|Խրիմեան Հայրիկ]], կը մերժէ յանձնել Սուրբ Էջմիածնի գանձերը։  Հայութեան միակամ դիմադրութենէն ետք, ռուս ցարը չեղեալ կը համարէ իր հրամանագիրը։  Փակուած  հայկական կառոյցները կը վերաբացուին։

Հայութեան այս միահամուռ կեցուածքը կ՛անհանգստացնէ ցարը։  Անդրկովկասի թաթարները հայերուն դէմ կը լարէ։  [[1905 թուական|1905]] [[Փետրուար]]ին Պաքուի մէջ թաթարները զինուած, հայկական թաղերուն վրայ կը յարձակին․ կողոպուտ, կրակ, ջարդ։  նոյնը կը պատահի Երեւան, [[Նախիջեւան (քաղաք)|Նախիջեւան]], [[Գանձակ]]։  Դաշնակցութիւնը Պաքուի մէջ կը յաջողի կազմակերպուիլ ու ռուսական բանակին մէջ հայ զինծառայողներուն օգնութեամբ կը հակադարձէ։  Իսկ, [[1905 թուական|1905]] Մայիս 11-ին Թիֆլիսի մէջ [[Դրօ]]ն կ՛ահաբեկէ Նակաշիձէ կառավարիչը։[[Պատկեր:Map-of-Ottoman-Empire-1900.png|մինի|Քարտէս 1900․ Օսմանեան կայսրութեան նահանգները]][[1906 թուական|1906]] [[15 Օգոստոս|Օգոստոս 15]]-ին, Էջմիածնին մէջ կը սկսի ռուսահայութեան Սահմանադիր Ժողովը (կամ՝ Կեդրոնական Ժողով)։  Այս ժողովին, Խրիմեան Հայրիկ իր պատգամը կը փոխանցէ։  Օգոստոս 29-ին ոստիկանութիւնը ժողովը կը ցրուէ։  Կը յաջորդէ հալածանքներու սաստկացում։  [[1908 թուական|1908]] ցարական իշխանութեան դէմ աշխատած ըլլալու մեղադրանքով մօտ 2 000 հայեր կը ձերբակալուին։  Մեծամասնութիւնը ազատ կ՛արձակուի եւ բանտարկուած կը մնան 146 դաշնակցականներ, որոնց հրապարակային դատավարութիւնը տեղի կ՛ունենայ Փեթրոկրատի մէջ [[1912 թուական|1912]]-ին։  52 հոգի երկարատեւ բանտարկութեամբ կը դատապարտուին։

==== Բարենորոգումներու  հայկական պահանջը ====
[[1912 թուական|1912]]-[[1913 թուական|13]] Պալքանեան պատերազմէն Թուրքիան պարտուած դուրս կ՛ելլէ ու կը կորսնցնէ գրեթէ եւրոպական իր բոլոր հողերը։  Հետեւաբար իր բոլոր ուշադրութիւնը արեւելեան նահանգներուն վրայ կը կեդրոնացնէ ու օսմանացման (թրքացման) քաղաքականութիւն կը սկսի վարել։  Հայ ղեկավարութիւնը կը սկսի հետապնդել [[Պերլինի Վեհաժողով|Պերլինի պայմանագրի 61-րդ յօդուածին]] մէջ առաջադրուած բարենորոգումներուն հարցը։

Թիֆլիսի մէջ կը գումարուի խորհրդակցական ժողով, որուն աւարտին կ՛ընտրուի «&lt;nowiki/&gt;[[Ազգային Բիւրօ]]&lt;nowiki/&gt;»ն ձեւակերպելու համար հայ ժողովուրդին պահանջները։

Պոլսոյ մէջ, Ազգային Երեսփոխանական Ժողովը հայկական պահանջներու նախագիծ մը կը պատրաստէ։

Թիֆլիսի եւ Պոլսոյ երկու նախագիծերը կը հաշտեցուին եւ [[Լոնտոնի ժողով (1913)|Լոնտոնի ժողովին՝ 1913 Յուլիս 3]], հայկական հարցը վեց պետութիւններուն ժողովին (գլխաւորութեամբ [[Ռուսիա|Ռուսիոյ]], Գերմանիոյ, [[Անգլիա|Անգլիոյ]] եւ [[Ֆրանսա]]յի) նիւթը կը դառնայ։  Գերմանիան կը մերժէ հարցը քննել։  ժողովէն ետք, Ռուսիոյ դեսպանը Բարենորոգումներու Ծրագիրը օսմանեան կառավարութեան կը ներկայացնէ։  Բանակցութիւնները կը շարունակուին եւ [[1914 թուական|1914]] Յունուար 26-ին կը ստորագրուի ռուս-թրքական համաձայնագիրը, որ հայկական բարենորոգումներուն կը վերաբերի, սակայն Թուրքիան [[Համաշխարհային Առաջին Պատերազմ|Ա․ Համաշխարհային պատերազմը]] իբրեւ պատրուակ կը բերէ եւ եւրոպացի նահանգապետները արեւմտեան Հայաստան չմտած, անոնց երկրէն կը հեռացնէ։ [[Պատկեր:Թալեաթ փաշայի 16.09.1915 հեռագիր.jpg|մինի]]
==== Ա․ Համաշխարհային Պատերազմ եւ Հայոց Ցեղասպանութիւնը ====
''Տե՛ս  [[Հայոց Ցեղասպանութիւն]]ը''

[[1914 թուական|1914]] Օգոստոս 2-ին Պոլսոյ մէջ պաշտօնապէս կը ստորագրուի [[Գերմանիա]]-[[Թուրքիա]] համաձայնութիւնը․ մէկ օր առաջ Գերմանիա պատերազմ յայտարարած է Ռուսիոյ դէմ։   [[Նոյեմբեր]] 4-ին Ռուսիան պատերազմ կը յայտարարէ Թուրքիոյ դէմ։  Օսմանեան կայսրութեան տարածքին կը ջնջուին եւրոպացիներուն առանձնաշնորհումները։

Օսմանեան կայսրութեան մէջ զօրաշարժ կը յայտարարուի, հայերը չեն բացառուիր՝ սակայն կը զինաթափուին ու կամ կը գնդահակարուին եւ կամ ալ տաժանակիր աշխատանքի կ՛ենթարկուին մինչեւ ոչնցացուին։  Պատերազմին պատրուակով, քաղաքացիներէն բռնութեամբ դրամ եւ պարէն կը պահանջուի, ինչպէս նաեւ ամեն տեսակի «զէնք»՝ որսի հրացան, դանակներ․․․։

[[Սարիղամիշ]]ի ռուս-թրքական ճակատումէն ետք (Դեկտեմբեր 1914), թրքական բանակը վերադարձի ճամբուն վրայ կը թալանէ եւ կը կոտորէ անզէն հայ բնակչութիւնը։  Թրքական բանակին պարտութիւնը կը վերագրուի հայերուն, որոնց «եղբայրները» միւս կողմն են՝ ռուսահայաստան։  Հայերը անվստահելի կը համարուին։

1914 Օգոստոսէն, Պոլսոյ մէջ [[Յատուկ Կազմակերպութիւնը (Թուրքիա)|Յատուկ Կազմակերպութիւնը]] (Թեշքիլաթը Մահսուսէ ''Teşkîlât-ı Mahsûsa'') բանտերէն ազատ կ՛արձակէ ոճրագործներ (Չեթէ) եւ զանոնք արեւելեան նահանգները եւ ուրիշ հայահոծ շրջաններ ([[Պոլիս]], [[Ռոտոսթօ]], [[Կիլիկիա]], [[Հալէպ]]) կը ղրկէ հայեր սպաննելու եւ նոյնիսկ գիւղեր բնաջնջելու՝ թրքական ոստիկանութեան հանդուրժողութեամբ։

1914 Նոյեմբեր 21-ին Օսմանեան Կայսրութեան տարածքին քրիստոնիայ թշնամիներուն դէմ «Սրբազան Պատերազմ» (ճիհատ) կը յայտարարուի։  [[1915 թուական|1915]] Փետրուարին հայերու բնաջնջման որոշումի պաշտօնական հրամանագրերը կը ղրկուին ըլլայ բերանացի ըլլայ ծածկագիր հեռագրերով․ տեղահանութենէն վերապրողներուն կեդրոնը [[Հալէպ]]ն է։  1915 Սեպտեմբերին Պատմական Հայաստանը հայերէ գրեթէ պարպուած, վրայ կը հասնի ներքին գործոց նախարար [[Մեհմեթ Թալէաթ փաշա|Թալէաթի]] հրամանագիր-հեռագիրը, որով կը տեղեկացուի թէ կառավարութիւնը որոշած է ջնջել հայերու իրաւունքը ապրելու եւ աշխատելու օսմանեան կայսրութեան մէջ եւ կը հրահանգէ մանուկներուն անգամ չխնայել։ [[Պատկեր:AmbassadorMorgenthautelegram.jpg|ձախից|մինի|Օսմանեան կայսրութեան մօտ Ա․Մ․Ն․ Դեսպան [[Հենրի Մորկընթաու]]ի հայկական ջարդերուն մասին տեղեկագրութիւնը [[Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ|Ա․Մ․Ն․]] Կառավարութեան։  Համատարած ջարդերը կը նկարագրէ իբրեւ՝ ''«Ցեղի մը բնաջնջման կազմակերպուած փորձ»'' ]][[1915 թուական|1915]] Ապրիլ 23-24ի ընթացքին [[Պոլիս|Պոլսոյ]] եւ [[Իզմիր]]ի հայ մտաւորականութիւնը կը ձերբակալուի («&lt;nowiki/&gt;[[Հայ մտաւորականներու տեղահանութիւն (Կարմիր Կիրակի)|Հայ մտաւորականներու տեղահանութիւն» եւ կամ «Կարմիր Կիրակի]]&lt;nowiki/&gt;»)․ 600 հայեր կը բանտարկուին եւ կամ օսմանեան տարածքին ներսերը կը քշուին ու չարչարանքներով կը սպաննուին։  Այս պատճառով հայ ժողովուրդը Ցեղասպանութեան յիշատակումի օրը ճշդած է [[Ապրիլ 24 (պատմութիւն)|Ապրիլ 24-ը]]։

''&lt;u&gt;Ցեղասպանութիւն&lt;/u&gt;․ Առաջին անգամ այս բառը կը գործածուի Ռաֆայէլ Լեմքինի կողմէ [[1944 թուական|1944]] թուականին հրատարակած իր մէկ ուսումնասիրութեան մէջ (Genocide յունարէն γένος (ցեղ) եւ լատիներէն cida (սպաննութիւն) բառերու միացում), եւ կը բացատրէ․- «Ցեղասպանութիւն ըսելով, ըսել կ՛ուզենք ազգի մը կամ ցեղային խմբաւորումի մը բնաջնջումը»։''

Որոշ վայրերու մէջ հայերը կը դիմադրեն՝ [[Զէյթունի Դիմադրութիւն (1914)|Զէյթուն]], [[Վանի Ինքնապաշտպանութիւն (1915)|Վան]], [[Տարօնի հերոսամարտեր|Տարօն]], [[Սասուն]], [[Շապին Գարահիսարի հերոսամարտ|Շապին Գարահիսար]], [[Մուսա Լերան Հերոսամարտ|Մուսա լեռ]], [[Ուրֆայի Հերոսամարտ|Ուրֆա]]։  Սակայն բացառելով Վանի յաջող ինքնապաշտպանութիւնը, մնացեալ շրջաններուն մէջ թուրքերը կը յաջողին տեղահանել եւ կամ տեղն ու տեղ կոտորել։  Պարպուած հայկական գիւղերն ու քաղաքները անմիջապէս կը բնակեցուին պալքաններէն փախստական թուրքերու եւ քիւրտերու կողմէն։  Հայութեան ինչքը կ՛անցնի անոնց եւ պետութեան ձեռքը։  Թուրքերը ամէն ճիգ կը թափեն հայկական հողերէն հայու հետքը ջնջելու համար։

Ռուս Նիկոլայ Բ․ ցարը, հայերուն հանդէպ իր քաղաքականութիւնը կը փոխէ․ ռուս բանակը Թուրքիոյ վրայ ապահով եւ անվտանգ շարժելու եւ հայկական բարձրաւանդակի լեռներէն անցնելու համար հայերուն պէտքութեան ունի։  Արեւելահայաստանի հայ ղեկավարութիւնը սկիզբին կասկածամիտ է ռուսերուն հանդէպ։  Ռուսական բանակին մէջ արդէն զինուորագրուած են շուրջ 150 000 հայեր։  Արեւմտահայաստանի հայութեան ահաւոր լուրերը կը հասնին։  Թիֆլիսի մէջ կովկասահայութեան ղեկավար Ազգային Բիւրոն յանձն կ՛առնէ եւ կ՛ընդառաջէ ցարական իշխանութեան առաջարկին․ կը կազմակերպուին 7 կամաւորական գունդեր՝  Հնչակեանները առանձին խումբ մը կը կազմեն․ 6-րդ գունդը։  Ամերիկայէն Հայաստան կը հասնին հարիւրաւոր կամաւորներ։     &lt;gallery widths=&quot;180&quot;&gt;
Պատկեր:Hushardzan April Tasněmēki-1.2.3 from book.jpg|Հայոց ցեղասպանութեան զոհերու առաջին յուշարձանին լուսանկարը, հաստատուած 1919-ին [[Պոլիս|Պոլսոյ]] մէջ (Թաքսիմ հրապարակ), կազմաքանդուած՝ 1922-ին։
Պատկեր:Staff of armenian volunteers.png|Հայ կամաւորներ, 1914 - Խեչօ, [[Դրօ]], [[Արմէն Գարօ]]
Պատկեր:Pervaya Armyanskaya Drujina 2 battalion 1914.png|Հայ կամաւորական 2-րդ գունդը․ հրամանատարն է՝ [[Դրօ]]
Պատկեր:Pervaya Armyanskaya Drujina 4 battalion 1914.png|Հայ կամաւորական 4-րդ գունդը․ հրամանատարն է՝ [[Քեռի (ֆետայի)|Քեռի]]
Պատկեր:Pervaya Armyanskaya Drujina 3 battalion 1914.png|Հայ կամաւորական 3-րդ խումբը․ հրամանատարն է՝ [[Համազասպ Սրուանձտեան|Համազասպ]]
Պատկեր:Pervaya Armyanskaya Drujina 1 battalion 1914.png|Հայ կամաւորական 1-ին գունդը․ հրամանատարն է՝ [[Անդրանիկ Օզանեան|Անդրանիկ]]
Պատկեր:Hovsep Arghutyan 01.jpg|[[Յովսէփ Արղութեան (Իշխան)|Յովսէփ Արղութեան]]․ 7-րդ գունդի հրամանատար
Պատկեր:Commanders of Armenian volunteer units.png|Հայ կամաւորական գունդերու հրամանատարներ․ [[Քեռի (ֆետայի)|Քեռի]], [[Համազասպ Սրուանձտեան|Համազասպ]] եւ [[Խանասորի Վարդան|Վարդան]] (5-րդ գունդի)
Պատկեր:Aram Manukian.jpg|[[Արամ Մանուկեան]]․ [[Վանի հերոսամարտ|Վանի ինքնապաշտպանութեան]] ղեկավար, [[Հայաստանի Առաջին Հանրապետութիւն|Հայաստանի Առաջին Հանրապետութեան]] Ներքին գործերու նախարար։
&lt;/gallery&gt;
[[Պատկեր:4 տղաները ՀՅԴ կազմակերպած «Նեմեսիս» գործողութեան մարտիկներ.jpg|մինի|ՀՅԴ կազմակերպած «Նեմեսիս» գործողութեան մարտիկներ]]
Հակառակ եղած ջանքերուն, հայկական ջարդերուն լուրերը Օսմանեան սահմաններէն դուրս կ՛ելլեն։  1915 Մայիս 23, դաշնակից երեք մեծ ուժերը՝ Անգլիա, Ֆրանսա եւ Ռուսիա թրքական կառավարութեան ղրկած հեռագրով մը կը զգուշացնեն զայն․․․։  Սակայն, հայոց ցեղասպանութիւնը ծրագրող եւ ձեռնարկող ոճրագործները անոնց կողմէ երբեք պիտի չպատժուին (անոնք արդէն Թուրքիայէն դուրս փախած են)։ Անպատիժ մնացած ոճրագործները, մէկ առ մէկ կը սպաննուին «&lt;nowiki/&gt;[[Նեմեսիսի Գործողութիւն]]&lt;nowiki/&gt;» որոշումով։

===== Կամաւորական գունդերուն մուտքը Արեւմտահայաստան =====
1915 Մայիս ամսուն, չորս կամաւորական գունդեր Վանի պաշարուած հայութեան օգնութեան կը հասնին, ռուսական բանակը կը հետեւի անոնց։  Վանի ազատագրումէն ետք, անոնք Անդրանիկ զօրավարին հետ կ՛առաջանան դէպի [[Պիթլիս]], սակայն ռուսերը հայկական հողերէն ետ քաշուելու հրամանը կը ստանան։  Արդէն ուշ է, Պիթլիսի, [[Սասուն]]ի եւ [[Մուշ]]ի հայութիւնը կոտորուած է։

1915 Դեկտեմբերին ցարական կառավարութիւնը կը հրամայէ կամաւորական խումբերուն ցրւումը եւ [[1916 թուական|1916]] սկիզբին մինչեւ գարնան ռուսական բանակը կրկին կ՛ուղղուի հայաթափ Արեւմտահայաստանի շրջանները, ուր ցարական կառավարութեան հրամանով զինուորական իշխանութիւն պիտի ստեղծուի։

Ռուսական յեղափոխութենէն ետք, պոլշեւիկները կը յայտնաբերեն Դաշնակիցներու միջեւ [[Սայքս-Փիքոյի համաձայնագիր (1916)|Սայքս-Փիքօ]] գաղտնի պահուած համաձայնագիրը (1916 Փետրուար), որով Արեւմտահայաստանը կը բաժնուէր Ռուսիոյ եւ Ֆրանսայի միջեւ։[[Պատկեր:İkdam, 4 Kasım 1918.jpg|մինի|238x238փքս|''İkdam'' Օսմանեան թերթի առաջին էջը, 4-11-1918․ կը տեղեկացնէ թէ Ճեմալ, Թալէաթ եւ Էնվեր Փաշաները Թուրքիայէն փախած են։]]
===== Արեւմտահայաստանը զինադադարէն ետք =====
Արեւմտահայաստանի մէջ մնացած են քիչ թիւով հայեր։  Անոնց թիւին կ՛աւելնան Եղեռնէն փրկուած փոքրաթիւ հայեր, որոնք իրենց շրջանները կը վերադառնան ([[Կիլիկիա]]ն ներառեալ)։  Անոնք կ՛ապրին վախի եւ ստրուկի վիճակի մէջ․ շատեր կ՛իսլամանան, որպէսզի իրենց ընտանիքը փրկեն։

[[1918 թուական|1918]]-ին հայերը հաւատալով Դաշնակիցներուն եւ յատկապէս Ֆրանսայի տուած խոստումներուն, հայկական լեգէոններ կը կազմեն եւ կը կռուին ֆրասական բանակին կողքին․ Ֆրանսա Կիլիկիոյ հայութեան ինքնիշխանութիւն խոստացած էր։  Եւ սակայն, 1920-ին յանկարծակի՝ Կիլիկիայէն դուրս կու գայ։

==== Արեւելահայաստանը եւ ռուսական յեղափոխութիւնը ====
Ա․ Համաշխարհային Պատերազմի աւարտին, Ռուսիոյ տնտեսութեան նախապէս ծանր վիճակը ա՛լ աւելի կը վատթարանայ։  [[1917 թուական|1917]]-ի Մարտ ամսուն յեղափոխութիւնը կը յաջողի եւ կ՛ոգեւորէ Կովկասի ժողովուրդներուն ալ (կայսրութեան գլխաւոր քաղաքներուն մէջ ծայր առած ցոյցերուն եւ գործադուլներուն իբրեւ հետեւանք, Մայիս 15-ին ռուս Ցարը՝ Նիկոլայ Բ․ կը ստիպուի հրաժարիլ գահէն)։

===== Օզակոմ եւ Պոլշեւիկեան յեղափոխութիւն =====
Ռուս ժամանակաւոր կառավարութիւնը կը նշանակէ Կովկասեան վարչամեքենան՝ Օզակոմը։  Վերջինս, հայ կամաւորական եւ ֆետայական խումբերը կը զինաթափէ։  Սակայն, շնորհիւ հայ ղեկավարութեան (մասնաւորաբար [[Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւն|Հ․Յ․Դ․]]), վիճակը կը փոխուի եւ Ցեղասպանութենէն մեծ թիւով վերապրողներ Երկիր կը վերադառնան։  Սակայն մտահոգ եղելութիւններէն՝ 1917 Հոկտեմբերին Թիֆլիսի մէջ կը գումարուի [[Արեւելահայոց Համագումար (1917)|Արեւելահայոց Համագումարը]], որու աւարտին կ՛ընտրուի 15 անդամներէ բաղկացած [[Հայոց Ազգային Խորհուրդ (1917, Թիֆլիս)|Հայոց Ազգային Խորհուրդը]]՝ նախագահութեամբ [[Աւետիս Ահարոնեան]]ի։  [[Պատկեր:Armenian soldiers 1918.jpg|մինի|1918․ հայ կամաւորներու գունդ]]

1917, Նոյեմբեր 7-ին Ռուսիոյ տարածքին կը պայթի [[Հոկտեմբերեան Յեղափոխութիւնը Եւ Հայաստանը|պոլշեւիկեան յեղախոփութիւնը]] (հին տոմարով՝ 24-25 Հոկտեմբեր 1917), որ 1918 Յունուար 18-ին կը պարտադրէ իր վարչակարգը։  Այս յեղաշրջումներուն առընթեր, Կովկասեան ճակատներուն վրայ կը շարունակուի ռուս-թրքական պատերազմը։

===== Սէյմ =====
1917 Նոյեմբեր 24-ին [[Թիֆլիս]]ի մէջ կ՛առաջանայ Կովկասեան Կոմիսարիատը՝ Սոցեալ-դեմոկրատ Մենշեւիկ, [[Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւն|Հ․Յ․Դ․]], Մուսաւաթ եւ Կովկասեան ուրիշ կուսակցութիւններու մասնակցութեամբ։  Իսկ 1918 Փետրուար 10-ին Թիֆլիսի մէջ կը կազմուի Սէյմը․ Մարտ ամսուն կը հռչակուի Կովկասի անկախ հանրապետութիւնը (հայեր, ազերիներ, վրացիներ եւ Անդկովկասի ուրիշ ազգեր), սակայն ներքին տարակարծութիւնները եւ արտաքին միջամտումները ու ազգային քաղաքական շահերը անոր արագ լուծման պատճառ կ՛ըլլան։
====== Երզնկայի Զինադադարն ու Պրեսթ-Լիթովսկի հաշտութեան համաձայնագիրը ======
Մինչ Դեկտմեբեր 5-18, [[Երզնկայի Զինադադար (1917)|Երզնկայի Զինադադարի]] բանակցութիւնները` Կովկասեան Կոմիսարիատի պատուիրակութեան եւ Թուրքիոյ միջեւ կ՛առաջանան, ու Սէյմը Տրապիզոնի մէջ վերջնական համաձայնութեան համար կը պատրաստուի, անդին ռուսական զօրքերը կը հեռանան Կովկասեան ճակատէն եւ [[Վլատիմիր Լենին|Լենին]] Կեդրոնական Պետութիւններուն հետ Մարտ 3-ին, կը ստորագրէ [[Պրեսթ-Լիթովսքի հաշտութեան պայմանագիր|Պրեսթ-Լիթովսկի Պայմանագիրը]], որով պոլշեւիկեան Ռուսիան Թուրքիոյ կը յանձնէ [[Կարս]]ը, [[Արտահան]]ը եւ [[Պաթում]]ը։  Ռուսական զօրքերու հեռացումով, թուրքերը 1918-ի Փետրուարին կ՛անցնին յարձակման եւ օգտուելով Սէյմի մէջ ստեղծուած խառնակ վիճակէն, երկու ամսուան ընթացքին ետ կը գրաւեն [[Արեւմտեան Հայաստան]]ի տարածքները։  [[Պատկեր:May 28 1919 celebration Yerevan.jpg|մինի|1919, Մայիս 28․ Հայաստանի Անկախութեան Տօն, Երեւան]]
====== Պաթումի բանակցութիւններ ======
[[1918 թուական|1918]] Մայիս ամսուան ընթացքին, Պաթումի մէջ տեղի կ՛ունենան Կովկասեան Հանրապետութեան պատուիրակութեան եւ թուրքերու միջեւ հաշտութեան բանակցութիւնները։  Սակայն միաժամանակ, թրքական բանակը կը շարունակէ յարձակումները եւ յառաջխաղացքը դէպի Երեւանի նահանգը։ Թուրքերը Կովկասի պատուիրակութենէն կը պահանջեն Երեւանի նահանգէն հողամասեր։  Մայիս 26-ին Սէյմը կը լուծուի, հետեւաբար՝ Կովկասի Հանրապետութիւնն ալ եւ երեք ազգերը՝ հայեր, վրացիներ, ազերիներ, իրենց անջատ անկախութիւնը կը յայտարարեն։  Սակայն, իրարու միջեւ հողային հարցերը, կռիւներու կ՛առաջնորդեն։

==== Հայաստանի Առաջին Հանրապետութիւն ====
Մօտաւորապէս ինը տարեր ետք, Պատմական Հայաստանի տարածքէն բաժին ինկած պզտիկ հողին վրայ, ջարդերէն եւ տեղահանութենէն յուսալքուած ժողովուրդով եւ տնտեսապէս քայքայուած՝ Հայաստանը կ՛անկախանայ։    Անկախութիւնը կը գոյատեւէ երկու տարի ծանր պայմաններու մէջ՝ բազմահազար գաղթականներ, պատերազմական վիճակ, սով ու համաճարակներ, քաղաքական ներքին ընդհարումներ։  [[Պատկեր:Panoramic view of Moudros, Lemnos Greece.jpg|մինի|Մուտրոսի համայնապատկեր․ [[Լիմնոս (կղզի)|Լիմնոս կղզի]], [[Յունաստան]] ]][[Հայ Ժողովուրդի Մայիսեան Հերոսամարտեր|Մայիս 24-28]], [[Սարդարապատ|Սարտարապատի]], [[Բաշ Ապարանի Ճակատամարտ|Բաշ-Ապարանի]] եւ [[Ղարաքիլիսա]]յի ճակատներուն վրայ հայութիւնը կը յաջողի ետ մղել թրքական բանակները։  [[Մայիս 28]]-ին կը հռչակուի [[Հայաստանի Առաջին Հանրապետութիւն|Հայաստանի Անկախութիւնը]] եւ պաշտօնապէս կը յայտարարուի Ազգային Խորհուրդին կողմէ Մայիս 30-ին․ [[Յովհաննէս Քաջազնունի]]ն [[Հայաստանի Առաջին Հանրապետութիւն|Հայաստանի Հանրապետութեան]] նախագահ կը նշանակուի։  Յունիս 4-ին Պաթումի մէջ կը կնքուի խաղաղութեան եւ բարեկամութեան դաշնագիրը, [[Հայաստանի Առաջին Հանրապետութիւն|Հայաստանի Անկախ Հանրապետութեան]] եւ [[Օսմանեան Կայսրութիւն|Օսմանեան Կայսերական կառավարութեան]] միջեւ։   [[Հայաստանի դրօշ|Հայաստանի պետական դրօշը]]՝ եռագոյնը, կը վաւերացուի Երեւանի եւ Թիֆլիսի Ազգային Խորհուրդներու խառն նիստին՝ [[Երեւան]]ի մէջ։  [[1918]]-ի Օգոստոս 1-ին Հայաստանի Խորհուրդի պաշտօնական բացման օրը, եռագոյնը կը ծածանի խորհրդարանի շէնքին վրայ։
Արագ ժամանակամիջոցի մէջ կը ստեղծուին պետական եւ վարչական կառոյցներ՝ կառավարութիւն, խորհրդարան ([[1919 թուական|1919]]-ին կը կատարուին խորհրդարանի առաջին ազատ ընտրութիւնները)։   Կը մշակուին դիւանագիտական եւ առեւտրական յարաբերութիւններ․ Դաշնակից պետութիւնները կը ճանչնան Հայաստանի անկախութիւնը։  Հակառակ շրջանի անկայուն վիճակին, թափ կը տրուի վերաշինութեան։  Կը կանոնուորուի երկաթուղագիծի եւ ճամբաներու ցանցը։  Կը բացուի հայկական առաջին բարձրագոյն ուսումնական հաստատութիւնը՝ [[Գիւմրի|Ալեքսանտրուպոլի (Կիւմրի)]] պետական համալսարանը ([[1920 թուական|1920]], Յունուար 31), իսկ՝ 1919 Մայիս 16, կ՛որոշուի հիմնել [[Երեւանի Պետական Համալսարան|Երեւանի Համալսարանը]]։  [[Հայերէն]]ը կը ճանչցուի իբրեւ պետական լեզու, կը կազմաւորուի հայկական բանակը։ [[1919 թուական|1919]], Մայիս 28-ին Հայաստանի սահմանները կը հասնին մինչեւ [[Կարս]] եւ [[Արտահան]]․ կը յայատարարուի Միացեալ Հայաստանի անկախութիւնը։ [[1920 թուական|1920]] Յունուար 19-ին Դաշնակից Պետութիւնները կը ճանչնան Հայաստանի defacto անկախութիւնը։  [[Պատկեր:William Orpen – The Signing of Peace in the Hall of Mirrors, Versailles 1919, Ausschnitt.jpg|մինի|1919․ [[Փարիզի վեհաժողով (1919)|Փարիզի վեհաժողովը]]․ նկար՝ Ուլիամ Օրֆէն]]
===== Մուտրոսի զինադադարի համաձայնագիրը =====
1918 Հոկտեմբեր 30-ին ստորագրուած [[Մուտրոսի զինադադար (1918)|Մուտրոսի զինադադարէն]] ետք, օսմանեան բանակը Կովկասէն կը նահանջէ։  Հայկական բանակը կը հետեւի եւ ձմրան կը յաջողի վերագրաւել Երեւանի նահագէն շրջաններ։  Ըստ Դաշնակիցներուն համաձայնութեան, անգլիական բանակը կը մտնէ [[Կովկաս]], որպէսզի գերմանական եւ թրքական ուժերը վտարէ։

===== Փարիզի խաղաղութեան վեհաժողովը =====
1919-ի Յունուարին, [[Փարիզի վեհաժողով (1919)|Փարիզի մէջ յաղթական Դաշնակից Պետութիւններու համաժողովը]] կը գումարուի։  Անպաշտօն կը մասնակցին հայերը եւ Փետրուար 12-ին  Հայաստանի պատուիրակութիւնն ու արեւմտահայոց «Հայոց Ազգային Պատուիրակութիւնը» միացած եւ գլխաւորութեամբ [[Աւետիս Ահարոնեան]]ի եւ [[Պօղոս Նուպար Փաշա|Նուպար Փաշայի]], հայութեան պահանջները կը ներկայացնեն։

* ''Անգլիոյ, Ֆրանսայի եւ աւելի ետք Ամերիկայի ներկայացուցիչներ, հայերուն մեծ խոստումներ տուած էին՝ պատերազմէն ետք լուծել հայկական հարցը։''       
[[Պատկեր:Surb Amenaprkitch pre1926.jpg|մինի|1926․ բացիկ․ Ս․ Ամենափրկիչ եկեղեցին եւ [[Գիւմրի|Կիւմրի]] քաղաքը]][[Պատկեր:Syunik in Armenia.svg|մինի|169x169փքս|Սիւնիք]]
===== Պաքուի հայութեան ջարդը =====
1918 Սեպտեմբերին թրքական բանակը անակնկալօրէն կը յարձակի պոլշեւիկեան իշխանութեան տակ գտնուող [[Պաքու]]ի վրայ։  Անգլիական փոքրաթիւ զօրքը Պաքու կը մտնէ եւ կը մասնակցի քաղաքին պաշտպանութեան․ Պաքուի Ազգային Խորհուրդն ալ յանձն կ՛առնէ հայերուն պաշտպանութիւնը։  Սակայն, պոլշեւիկներուն եւ ագլիական զօրքին յանկարծակի հեռացումով, հայերը մինակ կը մնան թուրք բնակչութեան դէմ։  Սեպտեմբեր 15-ին քաղաքին 70 000 հայերուն կէսը կը բռնէ գաղթի ճամբան։  Նոյն օրը թուրք բնակչութիւնը զօրքին օգնութեամբ կը սկսի թալանել ու ջարդել մնացեալ հայութիւնը։  Մօտաւորապէս 20 000 հայեր կը զոհուին։

===== Հողային հարցեր դրացիներուն հետ =====
Անկախութեան առաջին օրէն իսկ, Վրաստանն ու Ատրպէյճանը թշնամական վերաբերմունք կ՛ունենան։  
====== Վրաստանի հետ ======
[[Վրաստան]] վիճելի հարց կը դարձնէ [[Ախալքալաք]]ի եւ [[Լոռի (մարզ)|Լոռիի]] շրջանները։  1918-ի Հոկտեմբերին, երբ օսմանեան բանակը կը քաշուի, հայկական բանակը [[Դրօ|Դրոյի]] գլխաւորութեամբ Լոռին կը գրաւէ։  1919-ի վերջերուն, վրացական կառավարութիւնը կը բռնագրաւէ Թիֆլիսի հայոց զինամթերքի պահեստները եւ կ՛արգիլէ հայկական հաստատութիւններուն եւ անհատներուն զէնք կամ որեւէ օգնութիւն Հայաստան ղրկել։

====== Ատրպէյճանի հետ ======
1918-ի ամրան, Ղարաբաղի հայութիւնը կը յաջողի դիմադրել օսմանեան բանակի յարձակումներուն։  Զինադադարէն ետք, երբ վերջինները կը քաշուին, զօրավար [[Անդրանիկ Օզանեան|Անդրանիկը]] կ՛ուղղուի դէպի [[Շուշի]], որպէսզի [[Արցախի Հանրապետութիւն|Ղարաբաղը]] Հայաստանին միացուի։  Սակայն, անգլիացի հրամանատարը Անդրանիկին կը հրահանգէ ետ քաշուիլ, որովհետեւ Ղարաբաղի ապագան՝ ըստ հրամանատարին, պիտի որոշուէր հաշտութեան խորհրդաժողովին ընթացքին։  Նոյն հրամանատարը, հաշտութեան խորհրդաժողովէն առաջ, Պաքուէն կը յայտարարէ թէ Լեռնային Ղարաբաղն ու Զանգեզուրը առ այժմ Ատրպէյճանին կը պատկանին։   [[Ազրպէյճան|Ատրպէյճան]] ժամանակ չի կորսնցներ եւ կը շրջափակէ Ղարաբաղը։  Հակառակ տնտեսական եւ ռազմական շրջափակումին, Ղարաբաղի հայութիւնը ամիսներ կը դիմադրէ։

* [[Պատկեր:Sharur District in Azerbaijan 2021.svg|մինի|165x165փքս|Շարուր (կարմիրով)․ [[Նախիջեւանի Ինքնավար Հանրապետութիւն|Նախիջեւան]]]]''1919-ի ամրան Ատրպէյճանը՝ երբ Հայաստանը սահմանները կը մեծցնէ գրաւելով Կարսը, Շարուրը, Նախիջեւանն ու Սուրմալուն, Հայաստանի մահմետականները ապստամբութեան մղելով կը փորձէ Հայաստանէն հողեր խլել։  Առաւել, Դաշնակիցներուն կողմէ «Հայաստանի Ընդհանուր Կոմիսար» նշանակուած ամերիկացի գնդապետ Հասկըլ, 1919 Օգոստոսին Պաքու կը մեկնի ու Ատրպէյճանի կառավարութեան հետ կը ստորագրէ համաձայնագիր մը, որով Շարուր - Դարալագիազ - Նախիջեւանը վիճելի հողատարածքներ կը համարուին եւ Ղարաբաղն ու Զանգեզուրը՝ Ատրպէյճանին յանձնուին։''

===== Կարմիր Բանակի եւ թրքական զօրքերուն յառաջխաղացքը =====
1920-ի ամրան, Պաքուի մէջ Մոսկուայի եւ Մուսթաֆա Քեմալի ներկայացուցիչները կը հանդիպին, հայ-ատրպէյճանական հողային հարցերը կարգադրելու համար։  Կարմիր բանակը եւ ատրպէյճանցիները միացած կը կռուին [[Արցախի Հանրապետութիւն|Ղարաբաղի]], [[Զանգեզուր]]ի եւ [[Նախիջեւանի Ինքնավար Հանրապետութիւն|Նախիջեւանի]] մէջ։  Հայերը կը դիմադրեն [[Գարեգին Նժդեհ]]ի եւ Դրոյի գլխաւորութեամբ։  1920, [[Օգոստոս 10]]-ին, [[Թիֆլիս]]ի մէջ, Հայաստանի պատուիրակութիւնը կը պարտադրուի ստորագրել համաձայնագիր մը, որով հողային զիջումներ կ՛ընէ, որպէսզի կանգ առնէ Կարմիր Բանակին յառաջխաղացքը։  Իսկ երկու շաբաթ ետք, Մոսկուայի մէջ կը կնքուի Խորհրդային Ռուսիոյ եւ քեմալական [[Թուրքիա|Թուրքիոյ]] համագործակցութեան դաշինքը։ 
[[Պատկեր:Yerevan prision after Bolshevik slaughter.jpg|մինի|165x165փքս|1921, փոտրուար․ Պոլշեւիկեան ուժերու կողմէն սպաննուած Երեւանի բանտարկեալները]][[1920 թուական|1920]] Սեպտեմբեր 23-ին կը սկսի հայ-թրքական պատերազմը։  Միաժամանակ, 1920 Հոկտեմբեր 14-ին Խորհրդային Ռուսիոյ ղեկավարութիւնը կ՛որոշէ Հայաստանը խորհրդայնացնել եւ այդ ուղղութեամբ ռազմական եւ քաղաքական ճնշումներ կը բանեցնէ։  Հոկտեմբեր 30-ին քեմալական զօրքերը Կարսը կը գրաւեն եւ կը շարժին դէպի Ալեքսանտրապոլ՝ Կիւմրի։  1920, Նոյեմբեր 18-ին Հայաստանի կառավարութիւնը եւ Մուսթաֆա Քեմալին ներկայացուցիչը զինադադարի համաձայնագիր կը ստորագրեն․ թուրքերը մինչեւ Ալեքսանտրապոլ հասած են եւ քաղաքին հայութիւնը կոտորածի վտանգի տակ է։ Նոյեմբեր 29-ին Խորհրդային Ռուսիան Հայաստանի խորհրդային կարգեր պարտադրող վերջնագիր կը ներկայացնէ (Պորիս Լեգրանի ձեռամբ) Հայաստանի կառավարութեան, իսկ Նոյեմբեր 30-ին Մուսթաֆա Քեմալին ներկայացուցիչը Ալեքսանտրապոլի՝ Կիւմրի, մէջ վերջնագիր կը ներկայացնէ Հայաստանի ներկայացուցիչ [[Ալեքսանդր Խատիսեան|Ա․ Խատիսեանին]]։  Իսկ, Դեկտեմբեր 3-ին լուսաբացէն առաջ, Հայաստանի հրաժարած կառավարութիւնը կը ստորագրէ թուրքերուն առաջարկած պայմանները։

===== Սեւրի Դաշնագիր =====
1920 Օգոստոս 10-ին Փարիզի արուարձան Սեւրի մէջ [[Առաջին Համաշխարհային Պատերազմի Թանգարան|Առաջին համաշխարհային պատերազմը]] յաղթած երկիրներու եւ սուլթանական Թուրքիոյ ներկայացուցիչներու միջեւ կը կնքուի հաշտութեան պայմանագիր՝ [[Սեւրի Դաշնագիր]]ը։  Հայաստանը Թուրքիոյ կողմէն կը ճանչցուէր իբրեւ ազատ, անկախ եւ միացեալ անկախ պետութիւն․ Հայաստանին յատկացուած է դաշնագիրին 6-րդ բաժինը, յօդուածներ՝ 88 - 93։  Սակայն, քեմալական Թուրքիան օգտուելով յաջորդող միջազգային նոր իրադարձութիւններէն, կը փորձէ Սեւրի հաշտութեան դաշնագիրը փոխարինել կամ անորմէ հրաժարիլ։
[[Պատկեր:11thRedArmyYerevan.jpg|մինի|1920 Նոյեմբեր․ Կարմիր Բանակի 11-րդ զօրագունդի մուտքը Երեւան]]
==== Խորհրդային կարգերու հաստատումը Հայաստան ====
1920, Դեկտեմբեր 2-ին, Հայաստանի կառավարութեան եւ Մոսկուայի լիազօր՝ Պ․ Լեգրանի միջեւ ստորագրուած համաձայնութեամբ, կը կազմուի առժամեայ «յեղափոխական կառավարութիւն», Դրոյի գլխաւորութեամբ։  Հայաստանին կը մնան Կարսի շրջանի մեծ մասը, Շարուր - Նախիջեւանն ու Զանգեղուրը։  Դեկտեմբեր 5-ին Հայաստան կը մտնէ Յեղկոմը՝ Հայաստանի առաջին պոլշեւիկ իշխանութիւնը։  Ըստ համաձայնութեան, քաղաքական հալածանքներ տեղի պիտի չունենան, սակայն, անոնք կը սկսին ու կը սաստկանան, ինչպէս նաեւ հայ բնակչութեան պահեստները կը խլուին, բանտ կը նետուին եւ կամ կ՛աքսորուին բոլոր ոչ պոլշեւիկ քաղաքական անձերը, մտաւորականներ, նոյնիսկ հայ բանակին բոլոր սպաները։  Շուրջ 2-3 ամիս սարսափի մթնոլորտ կը տիրէ։  Թուրքերը կը շարունակեն մնալ Կարս ու Ալեքսանտրապոլ։  Երկրին տարածքին ապստամբութիւններ կը ծագին*։  Այս կացութեան մէջ, կը ստեղծուի «Հայաստանի փրկութեան կոմիտէ»ն։

* '''''[[Փետրուարեան Ապստամբութիւն|Փետրուարեան ապստամբութիւն]]'''․ [[1921 թուական|1921]], Փետրուար 16-էն Հայաստանի բոլոր շրջաններէն դէպի Երեւան կը շարժին ապստամբներ։  «Հայաստանի փրկութեան կոմիտէ»ն կը պահանջէ Յեղկոմին հեռացումը։ Վերջինս, Փետրուար 17-ին գիշերը կը հրամայէ կացինահարուին բանտերուն մէջ գտնուող քաղաքական եւ մտաւորական դէմքերէն մաս մը, եւ ապա անոր անդամները Երեւանէն կը փախչին։  [[Փետրուար 18]]-ին, ժողովուրդը ապստամբներուն կը միանայ, Երեւան կը հասնին ու բանտերէն կ՛ազատեն մնացեալ քաղաքական եւ մտաւորական դէմքերը։  «Հայաստանի փրկութեան կոմիտէ»ն երկրին ղեկը կը ստանձնէ։''

Մոսկուայի մէջ, 1921 Մարտ 16-ին, ռուսերն ու թուրքերը Հայաստանի հողերը իրարու մէջ կը բաժնուին․ [[Կարս]]ն ու [[Սուրմալու]]ն Թուրքիոյ կը յանձնուին, իսկ [[Շարուր]]ն (Նորաշէն՝ անոր վարչական կեդրոնը) ու [[Նախիջեւանի Ինքնավար Հանրապետութիւն|Նախիջեւանը՝]] Ատրպէյճանին։  
[[Պատկեր:Nor Kharberd Road.jpg|մինի|Երեւանէն սկսող եւ Նոր Խարբերդէն անցնող ճանապարհը 1930-ականներու սկզբին]]
Առժամեայ «ազատութիւնը» երկար չի տեւեր։  [[Մարտ 25]]-ին Կարմիր Բանակը Հայաստանի վրայ կը յարձակի եւ Ապրիլ 2-ին Երեւանի մէջ պոլշեւիկեան իշխանութիւնը կը վերահաստատէ։  «Հայաստանի փրկութեան կոմիտէ»ն եւ Երեւանի բնակչութեան մէկ մասը քաղաքը կը լքեն ու դէպի [[Լեռնահայաստան]]* կը շարժին։   Կարմիր Բանակը, Երեւանի գրաւումէն ետք, Լեռնահայաստանին վրայ կը յարձակի։

* '''''Լեռնահայաստան'''․ Հայաստանի մէջ Յեղկոմին իշխանութեան հաստատումէն անմիջապէս վերջ, 1920, Դեկտեմբեր 25-ին, [[Տաթեւի Վանք|Տաթեւի վանքին]] մէջ «Ազատ Սիւնիք» կամ հետագային Ղարալագիազին ([[Վայոց Ձոր]]) միացումով՝ «Լեռնահայաստան» անունով Զանգեզուրը ինքնիշխան կը յայտարարուի։  Կեդրոնը՝ [[Գորիս]]ն է, իսկ իշխանութեան կազմը [[Գարեգին Նժդեհ]]ը կը գլխաւորէ։  Լեռնահայաստանի բնակչութիւնը, հակառակ շրջապատուած ըլլալուն, մինչեւ Յուլիս կը դիմադրէ Կարմիր Բանակին դէմ։  Յուլիս 2-ին Կարմիր Բանակը Գորիսը կը գրաւէ, իսկ 10 000 հայ գաղթականներ եւ Հայաստանի Հանրապետութեան ղեկավարները Արաքս գետը անցնելով Պարսկաստան կ՛ապաստանին։''

Սակայն, Լեռնահայաստանի բնակչութեան դիմադրութիւնը, պատճառ կը դառնայ որ շրջանը կցուի Խորհրդային Հայաստանին։

==== Խորհրդային Հայաստան ====
[[Պատկեր:Emblem of the Armenian SSR.svg|մինի|165x165փքս|Խորհրդային Հայաստանի զինանշանը]]Հայաստանը, հակառակ անցուցած բազմատեսակ դժուարութիւններուն, ինչպէս օրինակ՝ 1930 - 1938 հայ մտաւորականութեան սաստիկ հալածանքներ ու մաքրագործումներ ([[Յովհաննէս Քաջազնունի]], [[Աղասի Խանջեան]], [[Եղիշէ Չարենց]], [[Ակսել Բակունց]], [[Վահրամ Ալազան]], [[Գուրգէն Մահարի]], [[Վահան Թոթովենց]], [[Զապէլ Եսայեան]], [[Խորեն Ա Տփղիսեցի (Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս)|Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Խորէն Ա․]], նոյնիսկ պոլշեւիկ ղեկավարներ՝ Սարգիս Կասեան, Աւիս Նուրիջանեան, [[Սա­հակ Տէր Գաբ­րի­է­լե­ա­ն]] եւ շատ ուրիշներ), հայերէն լեզուի հեռացումը արմատներէն՝ ստեղծելով նոր ուղղագրութիւն, կը յառաջդիմէ գիտութեան, շինարարութեան, գործառարութեան, քաղաքակրթութեան, մշակոյթի, տնտեսութեան մարզերէն ներս։  Համաշխարհային համբաւի կ՛արժանանան հայ գիտնականներ, գրագէտներ, բանաստեղծներ, երաժիշտներ, նկարիչներ ․․․։

===== Հայաստան Բ․ Համաշխարհային Պատերազմին ընթացքին =====
[[1941 թուական|1941]] Յունիսին, [[Գերմանիա]]ն կը յարձակի [[Խորհրդային Միութիւն|Խորհրդային Միութեան]] վրայ։  Հայաստանի ժողովուրդին 20%՝ 300 000 հոգի, ռազմաճակատ կը մեկնի։  75 000 կը զոհուի պատերազմի դաշտերուն վրայ եւ մօտաւորապէս 100 000 հաշմանդամ կը մնայ։ Պատերազմի աւարտին, հայ ժողովուրդին իրաւունք կը տրուի ընտրելու [[Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս]] (աթոռը թափուր մնացած էր 1938-էն ի վեր)։
[[Պատկեր:ԱԶԱՏ ՕՐ, Երեքշաբթի, 24 Յուլիս 1945.jpg|մինի|ԱԶԱՏ ՕՐ, Երեքշաբթի, 24 Յուլիս 1945. Աթէնք, Յունաստան]]

===== Հողային պահանջներ =====
Սփիւռքի մէջ նորաստեղծ Հայ Դատի Յանձնախումբը, [[1945 թուական|1945]], Մարտ 7-ին [[Միացեալ Ազգերու Կազմակերպութիւն|Միացեալ Ազգերու Կազմակերպութեան]] բացման առիթով (ՄԱԿ),  Արեւմտահայաստանը Խորհրդային Հայաստանին կցելու յուշագիր մը կը յանձնէ։  Յուշագրին մէջ կը յիշուի աշխարհի չորս ծագերուն ցրուած հայութեան հայրենիք վերադառնալու բաղձանքը։  Զանազան հայ կազմակերպութիւններ նոյնանման դիմումնագրեր կը յղեն մեծ պետութիւններուն եւ կամ ալ [[Մոսկուա]]։  Մոսկուա (հոս՝ Խորհրդային Միութեան վարչամեքենան) դրական կ՛ընդունի հայութեան խնդրանքը․ [[Երկրորդ Համաշխարհային Պատերազմ|Բ․ Համաշխարհային Պատերազմին]] ընթացքին ու վերջաուորութեան, Մոսկուան կը ձգտէր ընդլայնել Խորհրդային Միութեան սահմանները։  Կ՛արտօնուի ներգաղթը․ պատերազմի ընթացքին արտասահմանի հայերը շատ լաւ կրնային փոխարինել տասնեակ հազարներով հայ զոհերը։  Խորհրդային Հայաստանի եւ [[Սփիւռք (ընդհանուր)|Սփիւռքի]] մէջ խանդավառութիւն կը տիրէ, յոյսով թէ Հայաստանին պիտի վերադարձուին Կարսն ու Արտահանը, Ղարաբաղը, Նախիջեւանն ու Ախալքալաքը։  Այս ուղղութեամբ, Սփիւռքի գաղթօճախներուն մէջ ներգաղթի կազմակերպման համար կոմիտէներ կը կազմուին։  

Սակայն խաբկանք մըն էր։ [[1947 թուական|1947]]-ին Հայաստանի Կոմկուսի առաջին քարտուղար Գրիգոր Յարութիւնեան կը յայատարարէ թէ Հայաստանը արագօրէն պիտի ընդունի մինչեւ 400 000 հայեր, բայց [[1948 թուական|1948]]-ին՝ 100 000 հայեր ընդունելէ ետք, ներգաղթը կանգ կ՛առնէ։ Մոսկուայի քաղաքականութիւնը փոխուած էր։

===== Հայաստանի ժողովուրդը կը յիշէ ու կը յարգէ =====
[[Պատկեր:Sardarabad Memorial.jpg|մինի|165x165փքս|Սարտարապատի յուշակոթողը]]
1915-ի Մեծ Եղեռնի զոհերուն յիշատակին համար կը կանգնեցնէ Հայոց Ցեղասպանութեան զոհերու յուշահամալիր՝ [[Հայոց Ցեղասպանութեան Զոհերու Յուշահամալիր|Ծիծեռնակաբերդը]]․ աշխատանքները կը տեւեն երկու տարի՝ [[1965 թուական|1965]]-[[1967 թուական|1967]]։  Բացումը տեղի կ՛ունենայ Նոյեմբեր 29, [[1967 թուական|1967]]:

1918 Մայիս 21-29 մեծ յաղթանակին համար, կը կանգնեցնէ [[Սարտարապատի յուշահամալիր]]ը։

===== 1988-ի երկրաշարժը =====
[[1988 թուական|1988]] Դեկտեմբեր 7-ին, կէսօրուան ժամը 11։41՛ 6․9 Ռիխթըրի ուժգնութեամբ ահաւոր երկրաշարժ մը կը ցնցէ ամբողջ Հայաստանը։  Զոհերու թիւը կ՛անցնի տասնեակ հազարները։  500 000-է աւելի անտուն կը մնան։  Ամբողջ Սփիւռքը օգնութեան կը հասնի․ հայութիւնը աշխարհի մէկ ծայրէն միւսը կը շտապէ ու ամէն տեսակի օգնութիւն կը հասցնէ ու տարիներ կը շարունակէ հասցնել Հայաստանին։  Մշակոյթի տարբեր բնագաւառներէն ներս համբաւ ստացած Սփիւռքահայեր ամէն ձեւով նեցուկ կը կանգնին հայրենիքին, ինչպէս օրինակ՝ «&lt;nowiki/&gt;[[Քեզի Համար, Հայաստա՜ն]]&lt;nowiki/&gt;» երգը՝ կատարուած [[Ֆրանսա]]յի 87 նշանաւոր երգիչներու կողմէ․ յօրինող՝ [[Ժորժ Կառվարենց]], բառերուն հեղինակ՝ [[Շարլ Ազնաւուր]]։

=== Ժամանակակից շրջան ===

==== Ազատ ու Անկախ Հայաստանի Հանրապետութիւն ====
 
Խորհրդային Միութեան տապալումէն ետք, Հայաստան [[1991 թուական|1991]], [[Սեպտեմբեր 21]]-ին կը վերագտնէ իր անկախութիւնը, որ միջազգային ճանաչում կը ստանայ։  Հակառակ եկած դժբախտութիւններուն ու բոլոր դժուարութիւններուն, [[Սփիւռք (ընդհանուր)|Սփիւռքի]] օգնութեամբ երկիրը կը զարգանայ։

1998-ին առաջին ընտրուած նախագահը՝ [[Լեւոն Տէր Պետրոսեան]]ը կը հրաժարի, նոր նախագահ կը դառնայ Ռոպերտ Քոչարեանը։ Երկրորդ թեկնածուն՝ [[Կարէն Տէմիրճեան|Կարէն Տեմիրճեանը]], որ խորհրդային կարգերու ժամանակ առաջին քարտուղարն էր (1974–1988), կ՛ընտրուի [[Հայաստանի Հանրապետութեան Ազգային Ժողով|Հայաստանի Ազգային ժողովի]] նախագահ, իսկ հրամանատար [[Վազգէն Սարգսեան]]ը՝ Հայաստանի վարչապետ։ [[1999 թուական|1999]], Հոկտեմբերի 27-ին Ազգային ժողովին սրահին մէջ ողբերգութիւն կը կատարուի.  կը սպանուին Կարէն Տեմիրճեան, ՎազգԷն Սարգսեան եւ 6 պատգամաւորներ։ Այդ ժամանակ, Ազգային Անվտանգութեան ղեկավարն է [[Սերժ Սարգիսեան|Սերժ Սարգսեան]], որ 2008-ին կը դառնայ Հայաստանի երրորդ նախագահը։

2015, Դեկտեմբերի 6-ին տեղի կ՛ունենայ սահմանադրական բարեփոխումներու հանրաքուէ, որուն արդիւնքներուն համաձայն, Հայաստան կ՛անցնի կառավարման խորհրդարանական համակարգին, այսինքն երկրի գլխաւոր դէմքը վարչապետը կը դառնայ:
[[Պատկեր:AM 5000 dram Ag 1999 Games b.png|մինի|165x165փքս|Հայկական Դրամ․ Ի պատիւ Համահայկական առաջին խաղերուն]]
2018, [[Ապրիլ]]-[[Մայիս]] ամիսներուն ընթացքին կը կատարուի «&lt;nowiki/&gt;[[Հայկական Թավշեայ Յեղափոխութիւն|թաւշեայ յեղափոխութիւնը]]&lt;nowiki/&gt;»։  Հետեւանքն է՝ Սերժ Սարգսեանը 2018, Ապրիլ 23-ին հրաժարի իր պաշտօնէն եւ Մայիս 8-ին Ազգային ժողովը Հայաստանի վարչապետ ընտրէ Թաւշեայ Յեղափոխութեան առաջնորդը՝ [[Նիկոլ Փաշինեան]]։

===== Տնտեսական գաղթողներ․ արտագաղթ, ներգաղթ =====
Հայաստանի Անկախութեան վերականգնումէն ետք, առաջին տարիներու տնտեսական ճգնաժամին պատճառաւ, գաղթականութեան մեծ ալիք մը կը սկսի գլխաւորաբար դէպի Ռուսիա, Եւրոպա եւ Ամերիկա։  Սակայն վերջին տարիներուն, կը նկատուի երկչոտ քայլերով ներգաղթ մը։  Իսկ Սուրիոյ տագնապին պատճառով, Սուրիահայութեան մեծ թիւ մը Հ․Հ․ կը հաստատուի։

===== Նուաճումներ =====
Հայաստանը միջազգային ճանաչում կը ստանայ։ Մշակոյթի տարբեր բնագաւառներէ ներս կը կատարուին զանազան ձեռնարկներ։  Նշենք գլխաւորները․-

[[Համահայկական խաղեր]]ը՝ սկսած 1999 թուականէն,

[[Ոսկէ Ծիրանի փառատօն]]՝ սկսած 2004 թուականին,

[[1996 թուական|1996]]-ին տեղի կ՛ունենայ ճատրակի( շախմատ) միջազգային ողիմպիականը, 2011-ին՝ Մանկական Եւրոտեսիլը, ինչպէս նաեւ բազմաթիւ ուրիշ փառատօներ, հանդէնսեր, ցուցադրութիւններ։

2018-ին կը նշուի [[Հայաստանի Առաջին Հանրապետութիւն|Հայաստանի Առաջին Հանրապետութեան]] 100-ամեակը եւ Երեւանի 2800-ամեակը։

==== Արցախ ====
[[Պատկեր:Qarabagh War Map (2020-11-10).svg|մինի|Քարտէս ըստ 9 Նոյեմբեր 2020ի վիճակի․ '''նարնջագոյնով'''՝ Արցախի Հանրապետութեան ներկայ տարածքները, իսկ '''բաց կապոյտ երանգներով''' շրջանները Ազրպէյճանի հակակշիռին տակ գտնուող տարածքներն են։ '''Դեղինով''' տարածքներն ալ Ատրպէյճանի յը յանձնուին։]][[1991 թուական|1991]] [[Սեպտեմբեր]] 2-ին, [[Լեռնային Ղարաբաղ]]ը կը հռչակէ իր անկախութիւնը։ [[Արցախի Հանրապետութիւն|Արցախը]] ծանօթ է նաեւ Փոքր Սիւնիք, [[Խաչէնի իշխանութիւն|Խաչենի Իշխանութիւն]] կամ Ղարաբաղ անուններով։

===== Արցախեան Ազատամարտ =====
[[Արցախեան Ազատամարտ|Արցախեան ազատագրական պատերազմը]] կը ծագի երբ Ատրպէյճանի զինեալ ուժերը կը յարձակին [[Արցախի Հանրապետութիւն|Արցախի Հանրապետութեան]] դէմ։  Հայերը միացեալ ուժերով կը ստեղծեն հայոց ազգային բանակ եւ կը յաջողին ետ մղել թշնամիին գրոհը եւ ազատագրել Արցախը: Զոհ կ՝ երթան հազարաւոր հայ խաղաղ բնակիչներ։   Սակայն, հայկական ուժերուն վճռական գործողութիւններուն իբրեւ հետեւանք թշնամին զինադադար կը խնդրէ, որ կը կնքուի [[Մայիս 12]], [[1994]]-ին։  Զինադադարը յաճախ կը խախտուի ազերիներուն կողմէ, մինչեւ 2020, Սեպտեմբեր 27, երբ՝ Ատրպէյճան ծրագրուած յանկարծակի լայնածաւալ [[Յարձակում Արցախի վրայ, 27 Սեպտեմբեր 2020|յարձակում կը գործէ Արցախին վրայ]]։
===== Յարձակում Արցախի վրայ, Սեպտեմբեր 27, 2020 =====
Կիրակի Սեպտեմբեր 27-ին, վաղ առաւօտեան ժամերուն [[Արցախի Հանրապետութիւն|Արցախի հանրապետութիւնը]] թիրախ կը դառնայ [[Յարձակում Արցախի վրայ, 27 Սեպտեմբեր 2020|Ատրպէյճանի լայնածաւալ նախայարձակման]]: Անդադար կը ռմբակոծուին Արցախի քաղաքներն ու գիւղերը։ Կը հրթիռակոծուին նաեւ Հ․Հ․ կարգ մը սահմանամերձ շրջաններ։  Կը մահանան ու կը վիրաւորուին անզէն բնակիչներ․ կիներ, երեխաներ եւ ծերունիներ։ Պատերազմը անհաւասար է․ Ատրպէյճանը բանակին մէջ ներառած է հարիւրաւոր օտար վարձկան զինուորներ եւ կը գործածէ իսրայէլեան անօդաչու սարքեր, ինչպէս նաեւ թրքական օդային զինուժ։  Հայկական բանակը (Արցախի բանակը եւ հայ կամաւորական ջոկատներ․ Հայաստան ընդհանուր զօրակոչ չի յայտարարեր) չունի հնարաւորութիւնները դիմադրելու Ատրպէյճանի զինական արդի սարքերուն, սակայն հայ զինուորները իրենց մօտ ունեցած պահեստով եւ անժամանակակից զինամթերքով թշնամիին յարձակումներուն կը դիմադրեն։

[[Նոյեմբեր 10]], ժամը 01։00'ին, Ռուսիոյ արտաքին գործերու նախարարութիւնը կը հրապարակէ Հայաստանի վարչապետին, Ռուսիոյ եւ Ատրպէյճանի նախագահներուն կողմէ ստորագրուած պատերազմի ամբողջական կրակի դադրեցման յայտարարութիւն մը։  Պատերազմի դադրեցման պայմանները շատ ծանր են Հայաստանի եւ Արցախին համար։  Արցախ կը կորսնցնէ հողատարածքներ, իսկ Հայաստան կը յանձնէ 1994-ին գրաւած տարածքները։  Նաեւ, ռուս խաղաղապահներ կը տեղակայուին նոր սահմանային գօտիներուն վրայ։  Առաւել, Հայաստանը կը պարտաւորուի Սիւնիքի հարաւը, պարսկական սահմանին զուգահեռ, ճանապարհ բանալ (Մեղրիի միջանցք), որպէսզի Ատրպէյճան միանայ իր կազմին մէջ ընդգրկուած Նախիջեւանի Ինքնավար Հանրապետութեան եւ հետեւաբար՝ Թուրքիոյ։

== Վարչակարգ ==
[[Պատկեր:2014 Erywań, Budynek Zgromadzenia Narodowego Republiki Armenii.jpg|մինի|Հայաստանի Հանրապետութեան Ազգային ժողովին շէնքը]]
Դեկտեմբեր 2015-ի հանրաքուէին, Հայաստանի քաղաքացիները Հայաստանի վարչակարգին փոփոխութեան՝ ունենալ Ժողովրդավար Հանրապետութիւն, թեր կը քուէարկեն։

Հայաստանի բարձրագոյն օրէնսդիր մարմինը [[Հայաստանի Հանրապետութեան Ազգային Ժողով|Ազգային Ժողով]]&lt;nowiki/&gt;ն է։  [[Հայաստանի Հանրապետութեան Կառավարութիւն]]&lt;nowiki/&gt;ը գործադիր իշխանութեան բարձրագոյն մարմինն է:   Վարչապետն է կառավարութեան ղեկավարը ([[Հայաստանի Հանրապետութեան Սահմանադրութիւն|ՀՀ Սահմանադրութեան]] 147-րդ յօդուած) եւ ըստ այնմ կը գործէ՝ կառավարութեան ծրագրի շրջանակներուն մէջ կ՛որոշէ կառավարութեան քաղաքականութեան հիմնական ուղղութիւնները, կը ղեկավարէ կառավարութեան գործունէութիւնը եւ կը համակարգէ կառավարութեան անդամներուն աշխատանքը։

=== Ընտրութիւններ ===
[[Պատկեր:Yerevan square by Rita W.jpg|մինի|Հ․Հ․ Կառավարութեան շէնքը]]
Քուէարկելու իրաւունք ունին 18 տարեկանէն վեր Հայաստանի քաղաքացիները։

=== Հ․Հ․ Վարչական Բաժանում ===
Հ․Հ․ բաժնուած է 10 մարզերու։  Երեւան, Հայաստանի մայրաքաղաքը ըլլալով, իր արուարձաններով ունի իւրայատուկ կարգավիճակ։

{| class=&quot;sortable wikitable&quot; style=&quot;text-align:left; font-size:90%;&quot;
|- style=&quot;font-size:100%; text-align:left;&quot;
!Մարզ
!Մայրաքաղաք
! Տարածութիւն (ք․ քմ․)
! բնակչութիւն 
|-
|[[Արագածոտն]]||[[Աշտարակ]]
| style=&quot;text-align:right&quot; |2․756
| style=&quot;text-align:right&quot; |132 925
|-
|{{lang|hy|Արարատ}}||[[Արտաշատ]]
| style=&quot;text-align:right&quot; |2․090
| style=&quot;text-align:right&quot; |260 367
|-
|{{lang|hy|Արմաւիր}}||[[Արմաւիր]]
| style=&quot;text-align:right&quot; |1․242
| style=&quot;text-align:right&quot; |265 770
|-
|[[Գեղարքունիքի մարզ]]&amp;nbsp;&amp;nbsp;||{{lang|hyw|Գաւառ}}
| style=&quot;text-align:right&quot; |5․349
| style=&quot;text-align:right&quot; |235,075
|-
|[[Կոտայքի մարզ]]||{{lang|hy|Հրազդան}}
| style=&quot;text-align:right&quot; |2․086
| style=&quot;text-align:right&quot; |254 397
|-
|[[Լոռի (մարզ)]]||[[Վանաձոր]]
| style=&quot;text-align:right&quot; |3․799
| style=&quot;text-align:right&quot; |235 537
|-
|[[Շիրակի մարզ]]||[[Կիւմրի]]
| style=&quot;text-align:right&quot; |2․680
| style=&quot;text-align:right&quot; |251 941
|-
|[[Սիւնիքի մարզ]]||{{lang|hy|Կապան}}
| style=&quot;text-align:right&quot; |4․506
| style=&quot;text-align:right&quot; |141 771
|-
|[[Տաւուշի մարզ]]||[[Իջեւան]]
| style=&quot;text-align:right&quot; |2․704
| style=&quot;text-align:right&quot; |128 609
|-
|[[Վայոց Ձոր]]||[[Եղեգնաձոր|Եղէգնաձոր]]&amp;nbsp;&amp;nbsp;
| style=&quot;text-align:right&quot; |2․308
| style=&quot;text-align:right&quot; |52 324
|-
|[[Երեւան]]|| style=&quot;text-align:center&quot; |–
| style=&quot;text-align:right&quot; |223
| style=&quot;text-align:right&quot; |1 060 138
|}

== Ժողովրդագրութիւն ==
Հայաստանի բնակչութիւնը միատարր է։

2016-ի մարդահամարի տուեալներով, Հայաստանի մնայուն բնակչութեան թիւն է՝  2 998 600 (2011-ի  մարդահամարի տուեալներով՝ 3 018 854, որոնցմէ 98% հայեր, իսկ ազգային փոքրամասնութիւններուն թիւը մօտաւորապէս 60 000 է․ անոնցմէ մեծամասնութիւն կը կազմեն՝  եզտիները եւ ռուսերը)։  Իսկ ըստ 2005-ի մարդահամարին, Արցախի Հանրապետութեան բնակչութեան թիւն է՝ 137 740, որմէ հայերը՝ 137 380։     [[Պատկեր:Armenian diaspora-hy.png|մինի|330x330փքս|Հայկական Սփիւռք]][[Հայկական Սփիւռք]]ի թիւը մօտաւորապէս 8 000 000 է։

=== Հայկական Սփիւռք ===
Իրողութիւն է թէ իւրաքանչիւր ժողովուրդ կ՛ապրի իր հայրենիքին մէջ։  Սակայն կան ժողովուրդներ, ինչպէս հայերը, որոնք ստիպուած՝ իրենց բնօրրանէն հեռու կ՛ապրին․ հայութեան պարագային, 1915 թուականին սկսած եւ մինչեւ [[1923 թուական|1923]] տեւած Հայկական Ցեղասպանութիւնն է։

1 500 000 հայեր  կը զոհուին, իսկ հարիւր հազարներով Հայաստանէն դուրս կը դրուին։  Անոնք աշխարհի բոլոր կողմերը կը տարածուին եւ կը կազմեն հայկական Սփիւռքի գաղութները։  Սակայն, հայերը, իրենց պատմութեան ընթացքին ալ հեռացած են իրենց հայրենիքէն եւ ուրիշ տեղեր հաստատուած են զանազան պատճառներով՝ Բագրատունեանց հարստութեան անկում, սելճուքներու, արաբներու, պարսիկներու հալածանքներ, բռնի տեղահանումներ, եւայլն։

[[Հայկական Սփիւռք]]ը կը կազմակերպուի գլխաւորաբար երբ 1921-ին Հայաստանէն գաղթած մտաւորականութիւնը կը ցրուի սփիւռքի տարբեր գաղթօճախներուն մէջ․  տէրը կը կանգնի տասնեակ հազարներով հայ որբերու, տեղահանուած հայութեան մղիչ ուժը կը դառնայ։  Հայկական Սփիւռքին մաս կը կազմեն [[Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ]]ու, [[Քանատայի Թեմ|Քանատայի]], [[Արժանթին]]ի, [[Պրազիլի Հայերը|Պրազիլիոյ]] [[Վենեզուէլա]]յի, [[Աւստրալիա|Աւստրալիոյ]], [[Պարսկաստան]]ի, [[Լիբանանի Հայերը|Լիբանանի]], [[Սուրիա|Սուրիոյ]], [[Իրաք]]ի, [[Եգիպտոս]]ի, [[Ֆրանսա]]յի, [[Պուլկարիոյ Հայերը|Պուլկարիոյ]], [[Յունաստան]]ի, [[Պոլիս|Պոլսոյ]] եւ ուրիշ երկիրներու եւ կամ մեծ քաղաքներու մէջ հայկական գաղութներ։  Անոնք կազմակերպուած են․ ունին եկեղեցիներ, դպրոցներ, մշակութային, մարզական եւ բարեսիրական կազմակերպութիւններ կամ միութիւններ, ծերանոցներ, տպարաններ, մամուլ։  Սերտ կապ կը պահեն Հայաստանին հետ։
[[Պատկեր:Main_building_of_Yerevan_State_University.png|մինի|275x275փքս|Երեւանի Պետական Համալսարանը]]

=== Լեզու ===
[[Պատկեր:Gyumru Arvestneri akadenia 01.jpg|մինի|275x275փքս|[[Կիւմրի]]․ Արուեստներու Կաճառի շէնքը]]
[[Հայերէն]]ը պետական լեզուն է եւ կը խօսուի բնակչութեան ջախջախիչ մեծամասնութենէն․ ստորեւ Հ․Հ․ մէջ խօսուող լեզուներուն ցուցակը։ 
{| class=&quot;wikitable alternance&quot; border=&quot;1&quot; style=&quot;text-align:right&quot;
|+ Հ․Հ․ մէջ խօսուող լեզուներ՝ ներառեալ ազգային փոքրամասնութիւնները (2011)
! style=&quot;background-color:#FFD700;&quot; | Լեզու !! style=&quot;background-color:#FFD700;&quot; | բնակչութիւն !! style=&quot;background-color:#FFD700;&quot; | %
|-
| align=&quot;left&quot; | [[Հայերէն]]|| {{formatnum:2956615}} || 97,94
|-
| align=&quot;left&quot; | Քուրմանճի (հիւսիսային քրտերէն՝ եզտիներուն լեզուն) || {{formatnum:31479}} || 1,04
|-
| align=&quot;left&quot; | [[Ռուսերէն]]|| {{formatnum:23484}} || 0,78
|-
| align=&quot;left&quot; | [[Ասորերէն]]|| {{formatnum:2402}} || 0,08
|-
| align=&quot;left&quot; | [[Քրտերէն]]|| {{formatnum:2030}} || 0,07
|-
| align=&quot;left&quot; | [[Ուքրաներէն]]|| 1176 || 0,03
|-
| align=&quot;left&quot; | [[Վրացերէն]]|| 455 || 0,02
|-
| align=&quot;left&quot; | [[Պարսկերէն]]|| 397 || 0,01
|-
| align=&quot;left&quot; | [[Յունարէն]] ([[Հին Յունարէն|հին յունարէն]]՝ Պոնտոսի բարբառ) || 332 || 0,01
|-
| align=&quot;left&quot; | Ուրիշ || 455 || 0,02
|-
| align=&quot;left&quot; | Հարցումին չեն պատասխանած || 29 || 0,00
|-
| align=&quot;left&quot; style=&quot;background-color:#FFD700;&quot; | Ընդհանուր || style=&quot;background-color:#FFD700;&quot; | {{formatnum:3018854}}|| style=&quot;background-color:#FFD700;&quot; | 100,00
|}

Իբրեւ երկրորդ կամ երրորդ լեզու, բնակչութեան լուրջ թիւ մը, ռուսերէնի եւ անգլերէնի կողքին, հմուտ է նաեւ ֆրանսերէնի։
[[Պատկեր:Ejmiadzin Cathedral2.jpg|մինի|[[Մայր աթոռ Սուրբ Էջմիածին]]|330x330փքս]]
=== Կրօնք ===
[[Հայաստանեայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցի]]ն հայ ժողովուրդին ազգային եկեղեցին է։ Կեդրոնը [[Մայր աթոռ Սուրբ Էջմիածին]]ն է։ Եկեղեցւոյ գլուխը կանգնած է [[Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս]]ը։
[[Պատկեր:Left-Facing Armenian Eternity Sign UC 058E SVG.svg|մինի|275x275փքս|[[Հայկական Յաւերժութեան Նշան]] ''Արեւախաչ''․ եկած է Հայ Հեթանոսութեան շրջանէն]]
Հ․Հ․ բնակչութեան մօտաւորապէս  94%-ը ինքզինք Հայ Առաքելական Եկեղեցւոյ հետեւորդ կը համարէ․ ստորեւ Հ․Հ․ մէջ բնակչութեան փաշխումին ցուցակը ըստ կրօնական դաւանանքի։

{| class=&quot;wikitable alternance&quot; border=&quot;1&quot; style=&quot;text-align:right&quot;
|+ Հ․Հ․ բնակչութեան փաշխումը ըստ կրօնական դաւանանքի (2011)
! style=&quot;background-color:#FFD700;&quot; | Լեզու !! style=&quot;background-color:#FFD700;&quot; | բնակչութիւն 
|-
| align=&quot;left&quot; | Հայ Առաքելական|| 2 797 187 
|-
| align=&quot;left&quot; | Աւետարանական || 29 280 
|-
| align=&quot;left&quot; | Շար-ֆաթինական (հետեւորդները՝ եզտիներ)|| 23 374 
|-
| align=&quot;left&quot; | Կաթոլիկ|| 13 996 
|-
| align=&quot;left&quot; | Եհովայի վկայ|| 8 695 
|-
| align=&quot;left&quot; | Ուղղափառ|| 7 587 
|-
| align=&quot;left&quot; | Հեթանոսական|| 5 416 
|-
| align=&quot;left&quot; | Մոլոկան (18-րդ դարու ռուսական շարժում)|| 2 874
|-
| align=&quot;left&quot; | Նեսթորական|| 1 733 
|-
| align=&quot;left&quot; | Մահմետական || 812 
|-
| align=&quot;left&quot; | Բողոքական || 773 
|-
| align=&quot;left&quot; |Մորմոն||241
|-
| align=&quot;left&quot; | Ուրիշ || 5 299 
|-
| align=&quot;left&quot; |Անկրօն||34 373
|-
| align=&quot;left&quot; |Հարցումին չեն պատասխանած||87 214
|-
| align=&quot;left&quot; style=&quot;background-color:#FFD700;&quot; | Ընդհանուր || style=&quot;background-color:#FFD700;&quot; | {{formatnum:3018854}}
|}
=== Հայաստանի գլխաւոր քաղաքներ ===
[[Պատկեր:Մարզկենտրոն Արմավիր.jpg|մինի|Արմաւիր քաղաքը]]
[[Պատկեր:Capitals of Armenia.tif|մինի|Հայաստանի մայրաքաղաքները |ձախից]]
[[Պատկեր:Abovyan town general view.jpg|ձախից|մինի|Աբովեան քաղաքը]]
[[Պատկեր:Gyumri (historical center).jpg|մինի|Կիւմրի․ պատմական կեդրոնը]]
Ստորեւ Հ․Հ․ գլխաւոր քաղաքներուն մնայուն բնակչութեան թիւը, ըստ 2015-ի մարդահամարին։ 
[[Պատկեր:Goris panoráma.jpg|ձախից|մինի|Գորիս]]

{| class=&quot;wikitable sortable centre&quot;
!Թիւ
! ''Մարզ'' || Քաղաք || Բնակչութիւն 
|-
|1
|[[Երեւան]] 
|[[Երեւան]] 
|1 071 800 
|-
|2
|[[Շիրակի մարզ|Շիրակ]] 
|[[Կիւմրի]] 
|118 600 
|-
|3
|[[Լոռի (մարզ)|Լոռի]] 
|[[Վանաձոր]] 
|82 800 
|-
|4
|Արմաւիր 
|[[Վաղարշապատ]] 
|46 800 
|-
|5
|[[Կոտայքի մարզ|Կոտայք]] 
|[[Աբովեան (քաղաք)|Աբովեան]] 
|44 400 
|-
|6
|[[Սիւնիքի մարզ|Սիւնիք]] 
|[[Կապան]]
|42 700 
|-
|7
|[[Կոտայքի մարզ|Կոտայք]] 
|[[Հրազդան]] 
|41 600 
|-
|8
|[[Արմաւիր (մարզ)|Արմաւիր]] 
|[[Արմաւիր]] 
|29 000 
|-
|9
|[[Տաւուշի մարզ|Տաւուշ]] 
|[[Դիլիջան]] 
|23 700 
|-
|10
|[[Արարատ (մարզ)|Արարատ]] 
|[[Արտաշատ]] 
|21 300 
|-
|11
|[[Տաւուշի մարզ|Տաւուշ]] 
|[[Իջեւան]] 
|20 800 
|-
|12
|[[Գեղարքունիքի մարզ|Գեղարքունիք]]
|[[Սեւան]]
|20 600
|-
|13
|[[Կոտայքի մարզ|Կոտայք]]
|[[Չարենցաւան]]
|20 500
|-
|14
|Արարատ
|[[Մասիս (քաղաք)|Մասիս]] 
|20 500
|-
|15
|[[Սիւնիքի մարզ|Սիւնիք]]
|[[Գորիս]]
|20 300
|}

== Տնտեսութիւն ==

=== Գիւղատնտեսութիւն ===
[[Պատկեր:Farmer from an Agricultural Cooperative.JPG|մինի|Բուսաբուծական արտադրանքի ցուցադրութիւն]]
Հայաստանի Բարձրաւանդակին մէջ գիւղատնտեսութեան կարելիութիւնները սահմանափակ են։  Հարթ տարածութիւնները ընթարձակ չեն, որովհետեւ կը գտնուին լեռներուն մէջ։  Այս պատճառով տարածուած է բանջարեղէնի եւ պտուղներու մշակոյթը, ինչպէս նաեւ լեռնահովիտներուն մէջ՝ անասնապահութիւնը։  Սակայն կ՛աճին բոյսեր, որոնք ճարտարարուեստին կը ծառայեն իբրեւ նախանիւթ։

==== Երկրագործութիւն ====
Երկրագործութիւնը, անասնապահութեան հետ կը գլխաւորեն գիւղատնտեսութիւնը։

===== Բուսաբուծութիւն =====
[[Բուսաբուծութիւն]]ը Հ․Հ․ գիւղատնտեսութեան առաջատար ճիւղն է։  Արդիւնաբերութեան ծաւալը կը հասնի 60%-ի։ Հացահատիկի եւ հնդեղէնի ընտանիքին պատկանող  բոյսերու (ընդեղէն, կանանչեղէն, բանջարեղէն) մշակումը Հ․Հ․ հողատարածքին 55% կը գրաւէ։

Հացահատիկի ([[ցորեն]], [[գարի]], [[եգիպտացորեն]], [[վարսակ]], [[հաճար]] եւայլն) մշակումը տարածուած է Հ․Հ․ մէջ, նամանաւանդ [[Շիրակի մարզ|Շիրակի]] եւ [[Լոռի (մարզ)|Լոռիի]] դաշտերուն, Տեղի, Կարմրաշէնի, Մաստարայի սարաւանդներուն։  [[Շիրակի մարզ|Շիրակի]] եւ [[Լոռի (մարզ)|Լոռիի]] շրջանները կը մշակուին  շաքարի [[ճակնդեղը]] եւ կտաւատը, Շիրակի եւ Սիւնիքի դաշտերուն՝  [[արեւածաղիկ]]ը, իսկ Արմաւիրի շրջանը՝ [[խորդենի]] (կռնկենի)։  Տարածուած են նաեւ [[լոլիկ]]ը, [[վարունգ]]ը, [[կաղամբ]]ը, [[սեխ]]ը, [[ձմերուկ]]ը․ [[դդում]]ը, դդմիկը, [[սմբուկ]]ը, [[բողկ]]ը, գազարը, [[սխտոր]]ը, [[ծնեբեկ]]ը, [[շոմի]]ն, տաքդեղը (կարմիր պղպեղ), [[Լուբեա (լոբի)|լուբեան]], [[ծաղկակաղամբ]]ը, [[շաղգամ]]ը, թարխունը, [[ազատքեղ]]ը, [[համեմ]]ը, [[ռեհան]]ը եւայլն։  
[[Պատկեր:Persimonoj en Meghri.jpg|մինի|Մեղրիի ծիրանը․ [[Սիւնիքի մարզ|Սիւնիք]]]]

===== Պտղաբուծութիւն =====
[[Պտղաբուծութիւն]]ը Հայկական Բարձրաւանդակին մէջ 3000 - 6000 տարուան պատմութիւն ունի։   Արմաւիրի, Շէնգաւիթի, Գառնիի եւ ուրիշ տեղեր յայտնաբերուած են [[ծիրան]]ի, [[Դեղձենի|դեղձի]], [[սալոր]]ի, [[խաղող]]ի սերմեր։  Հայաստանը բազմաթիւ պտղատու ծառատեսակներու (ծիրանենի, [[Տանձենի|տանձեն]]&lt;nowiki/&gt;ի, սալորենի եւայլն) մշակումի հնագոյն վայրերէն է։

Հայկական լեռնաշխարհին տարածքին, պտղաբուծութիւնը զարգացած է մասնաւորաբար Ք․Ա․ 11-րդ դարէն սկսեալ։  Վանի մերձակայ «Մհերի դռան» վրայ, Ուրարտուի Մենուա թագաւորը (Ք․Ա․ 871– Ք․Ա․ 810) ձգած է հետեւեալ արջանագրութիւնը՝ «Խաղողի եւ պտղատու այգի հիմնեցի, պատերով զայն շրջապատեցի»։  Հայ եւ յոյն պատմիչներու գրութիւններուն մէջ կը յիշատակուի Հայաստանի պտղաբուծութիւնը․  Հերոդոտոսը (Իրոտոդոս)՝ Ք․Ա․ 5-րդ դար, Ստրապոնը՝ Ք․Ա․ 1-ին դար, [[Ագաթանգեղոս]]ը, [[Մովսէս Խորենացի]]ն, [[Անանիա Շիրակացի]]ն, [[Ստեփանոս Օրբելեան]]ը եւ ուրիշներ։  Հազարամեակներու ընթացքին ժողովրդական ընտրասերման միջոցով ստեղծուած են ծիրանենիի, դեղձենիի, սալորենիի, խնձորենիի, տանձենիի, ընկուզենիի բազմաթիւ արժէքաւոր տեսակներ, որոնցմէ համաշխարհային ժանաչում գտած են ծիրանն ու դեղձը, եւ ծանօթ են իբրեւ «հայկական պտուղ»։

==== Անասնապահութիւն ====
[[Անասնապահութիւն]] կ՛ընդգրկէ տնային եւ գիւղատնտեսական կենդանիներ եւ երկոտանի թեւաւորներու տեսակներ բուծանելը․ անասնաբուծական ապրանքներ՝ ([[միս]], [[հաւկիթ]], ճարպ եւայլն) եւ թեթեւ արդիւնաբերութեան հումքը ([[կաթնեղէն]]՝ կաթ, [[կարագ]], [[մածուն]] եւ պանիր, նաեւ՝ [[բուրդ]] ու [[կաշի]]), գիւղատնտեսութիւնը բանող ուժը ([[ձի]], [[եզ]], [[ջորի]], [[Ուղտեր|ուղտ]], եղջերու, եւայլն),  ինչպէս նաեւ գործարանական պարարտանիւթ (թրիք եւ ծիրտ) ստանալ։

Հայկական բարձրաւանդակին մէջ անասնաբուծութիւնը սկսած է զարգանալ ([[Նոր Քարէ Դար|Նոր Քարի դարաշրջան]]&lt;nowiki/&gt;էն)։  Ծովինար բերդի (Սեւանայ լիճի հարաւային ափ) պեղումներէն յայտնաբերուած են [[արջառ]]ի, [[Ոչխար (արեւմտհայերէն)|ոչխարի]] եւ [[խոզ]]ի ոսկորներ։ Ուրարտական սեպագիր արձանագրութիւններուն յիշատակուած են եզը, [[Ցուլ (կենդանակերպ)|ցուլը]], արջառը, [[կով]]ը, ոչխարը, գառը, եւ դրացի երկրներէն աւար առած հարիւր հազարաւոր գլուխ արջառի եւ ոչխարի մասին։ Այս բոլորը կը վկայեն, թէ Հայկական բարձրաւանդակին վրայ ապրող ցեղերը նախնադարէն զբաղած են անասնապահութեամբ։  Նաեւ, Հայոց Պատմութեան գիրքերու էջերուն մէջ կը հանդիպինք հայկական ձի՝ նժոյգ բուծանելու մասին, մինչեւ Կիլիկիոյ Հայկական թագաւորութեան ժամանակաշրջանին ընթացքին՝ «Բազմավէպ», 1867, 12։[[Պատկեր:Armenian Grandma involved in Beekeeping.JPG|մինի|Հայ մեղուաբուծ]]
==== Մեղրաբուծութիւն ====
Մեղուաբուծութեան հնագոյն կեդրոններէն եղած է Հայաստանը։  Հայկական բարձրաւանդակին կլիման մեծ դեր խաղցած է անոր զարգացման համար։   Հայաստանի իշխանութիւները միշտ հետեւած ու զարկ տուած են անոր։

2011 թուականին Հ․Հ․ մէջ գոյութիւն ունէին 250 000 մեղուի փեթակներ։

==== Ձկնաբուծութիւն ====
Ձկնաբուծութիւնը՝ իբրեւ տնտեսութեան ճիւղ, Հ․Հ․ մէջ ձեւաւորուած է 1920-ական թուականներուն։  21-րդ դարուն, սառեցուած եւ վերամշակուած ձուկ ու [[ձկնկիթ]] (խաւիար) կ՛արտահանուին [[Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ|Ա․Մ․Ն․]], [[Ռուսիա]], [[Վրաստան]] եւ [[Ուքրանիա]]։

=== Հանքային հարստութիւն ===
[[Պատկեր:Arzakan-2.JPG|մինի|Արզական]]
[[Հայկական Լեռնաշխարհ|Հայաստանի Բարձրաւանդակը]] օժտուած է հրաբխային հանքային հարստութեամբ․ օրինակ աղը՝ [[Նախիջեւանի Ինքնավար Հանրապետութիւն|Նախիջեւան]], [[Կողբ]], [[Կաղզուան]], Արեւմտեան Եփրատ, [[Վանայ լիճ]]։ Նախապատմական շրջաններէն, մետաղի դարէն, Հայկական լեռնաշխարհին մէջ կը զարգանայ մետաղաձուլութիւնն եւ [[մետաղագործութիւն]]ը ([[պղինձ]], [[կապար]], [[արծաթ]], [[ոսկի]], [[որսիդ]] եւայլն)․ պղինձ՝ [[Գուգարք]], [[Տաշիր]], [[Սիւնիքի մարզ|Սիւնիք]], [[Լոռի (մարզ)|Լոռի]] եւ Արեւմտեան Տիգրիս, երկաթ՝ [[Աղձնիք]], [[Տուրուբերան]] եւ [[Վասպուրական]]։ Նաեւ հարուստ է թանկագին մետաղներու հանքերով՝ ոսկի, արծաթ։  Պատմութեան մէջ յիշատակուած են Ճորոխի աւազանին մօտ գտնուող Սպերի ոսկիի հանքերը։

Հ․Հ․ կ՛օգտագործէ եւ կ՛արտահանէ պղինձ, ինչպէս նաեւ՝ կապար, [[զինք]]։

==== Տուֆ քարը ====
Հայաստանի լեռները հարուստ են շինանիւթով։  Նշանաւոր է տուֆ քարը՝ [[Տուֆ]]ը, զանազան գոյնի եւ տեսակի․ գլխաւոր արդիւնահանութեան կեդրոններ են՝ Շիրակի ու [[Արագածոտն]]ի մարզերը։ 

==== Ուրիշ շինանիւթեր ====
[[Պատկեր:Norashen, Tavush-8.jpg|մինի|Նորաշէն, Տաւուշի մարզ]]
Արդիւնաբերութեան լաւ որակի ուրիշ շինանիւթեր են` որսիդը (Արագածի որսիդի գործարան), [[սեւակուճ]]ը՝ պազալտ (կը գտնուի Հ․Հ․ գրեթէ բոլոր մարզերուն մէջ),  մարմարը ([[Արզական]]ի, [[Խոր Վիրապ|Խոր վիրապի]] հանքավայրեր), հատաքարը`կրանիտ (Կոտայքի, Լոռիի, Տաւուշի, Վայքի մարզերու հանքավայրեր)։   Հ․Հ․ մէջ նաեւ կ՛արտադրուին ոչ հրաբխային շինանիւթեր, ինչպէս՝ թրծաշաղախը ''cement'' , շէնքերու երեսը պատող նիւթեր։  Նաեւ զարգացած է խեցեգործութիւնը։

==== Հանքային ջուրեր ====
Հայկական լեռնաշխարհը աշխարհածանօթ է իր բազմաթիւ սառ եւ տաք հանքային ջուրերով։  Վերջինները յայտնի են ջերմուկ անունով եւ հին տարիներէն համբաւ ունին, ինչպէս օրինակ՝ Վարշակի, [[Վայոց Ձոր]]ի ջերմուկները։  Իսկ ներկայիս՝   [[Ջերմուկ]]ի, [[Դիլիջան]]ի, Արզնիի, [[Բջնի]]ի եւ ուրիշ հանքային աղբիւրները։

=== Ճարտարարուեստ ===
Հայաստանը լեռնային երկիր ըլլալով, հարուստ ընդերք եւ ջրային կարելիութիւններ ունի։

Հ․Հ․ իր ստեղծման առաջին տարիներէն իսկ, փորձած է քայլ պահել 20-րդ դարու  ճարտարարուեստի վերելքին հետ։  Հայաստանի մէջ անոր զարգացումը եղած է մանաւանդ Սեւանայ լիճին ընծայած ջրային կարելիութիւններուն շնորհիւ։
[[Պատկեր:Strato en malnova Meghri.jpg|մինի|Մեղրիի հին քաղաքը՝ Փոքր թաղ]]
Ճարտարարուեստին զարգացման պատճառով, քաղաքներուն բնակչութիւնը կ՛աճի, գիւղաւաններ յաճախ քաղաքի կը վերածուին եւ նոր քաղաքներ կը շինուին։  Սակայն այս անհեթեթ աճը, լրջօրէն ազդած է Հայաստանի մթնոլորտի ապականման։  Բարեբախտաբար, պետութիւնը զանազան միջոցներով յաջողած է ապականումը կանխել եւ նոյնիսկ բարելաւել Հայաստանի մթնոլորտը, նամանաւանդ վերջին տասնամեակներուն։

Սնունդի արդիւնաբերութեան բնագաւարը կ՛ընդգրկէ 200-է աւելի ձեռնարկութիւններ, որոնք Հ․Հ․ արտադրանքին 18,8% կը կազմեն․ քոնեաք, գինի, սննդամթերք, ոչ ալքոլիք խմիչքներ, հաց, ձուկ, պահածոյ եւայլն։

==== Ծխախոտագործութիւն ====
Հ․Հ․ ճարտարարուեստի գլխաւոր ճիւղերէն մէկն է [[ծխախոտագործութիւն]]ը։ 2016-ին ծխախոտի արադրութիւնը Հ․Հ․ արդիւնաբերութեան 15% գրաւած է։   [[Ծխախոտ]]ը կը մշակուի մասնաւորաբար [[Տաւուշի մարզ|Տաւուշի]] եւ [[Կոտայքի մարզ|Կոտայքի]] շրջանները։

=== Փոխադրական միջոցներ ===
Հ․Հ․ լեռնային տարածք ըլլալով, անոր մէջ կը գործեն գրեթէ բոլոր փոխադրական միջոցները, կը բացառի՝ ծովայինը։  Վերջին երեք տասնամեակներուն ընթացքին Թուրքիայի եւ Ատրպէյճանի կողմէն Հայաստանի շրջափակումը պատճառ դարձած է որ Հայաստան վերակառուցէ կամ կառուցէ ռազմավարական նշանակութիւն ունեցող՝ Հայաստանը Վրաստանի եւ Պարսկաստանի հետ կապող, միջպետական մայրուղիներ։

==== Օդակայաններ ====
Կը գործեն [[Զուարթնոց Միջազգային Օդակայան (Երեւան)|Երեւանի Զուարթնոց]] եւ [[Շիրակի Միջազգային Օդակայան|Կիւմրիի Միջազգային]] օդակայանները։  Նաեւ [[Գորիս]]ի եւ [[Ստեփանաւան]] քաղաքներուն օդակայանները կը սպասարկեն տեղական փոխադրութիւնները։ Իսկ Էրեբուի օդակայանը, այժմ կը գործածուի Հայաստանի եւ Ռուսիոյ օդային ռազմուժին կողմէն։

==== Երկաթուղի, Մեթրօ, Ելեկտրակառք, ճանապարհորդութիւն, կազուղի ====
Հայկական երկաթուղին կ՛իրականացնէ ճամբորդներու փոխադրումներ, ինչպէս նաեւ բեռնափոխադրութիւններ։

[[Երեւանի Մեթրոն]] պաշտօնապէս՝ «Կարէն Տեմիրճեանի անունով Երեւանի Մեթրոն», [[Երեւան]]ի մեթրոյի ցանցն է։ Ենթակայ է [[Երեւանի Քաղաքապետարան|Երեւանի քաղաքապետարանին]]։

[[Երեւանի Ելեկտրակառքը|Ելեկտրակառքը]] կը գործածուի միայն Երեւանի մէջ։  Կիւմրի քաղաքին մէջ դադրեցաւ գործելէ 2005-ին։

Ճամբաներուն (ներառեալ պողոտայ, մայրուղի) ցանցը 2 036 քմ․ է։

&lt;abbr&gt;1995-ին Արաքսի վրայ՝ Ագարակ-Նորդուզ հատուածին կառուցուած կամուրջը, Հ․Հ․ եւ Պարսկաստանի միջեւ միակ ցամաքային կապն է:  Այս կամուրջին վրայով նաեւ կ՛անցնի Պարսկաստան-Հայաստան կազուղին:&lt;/abbr&gt;&lt;gallery&gt;
Պատկեր:Trolley Bus in Yerevan, Armenia 01.jpg|Երեւանի ելեկտրակառք
Պատկեր:Station Yeraskh.JPG|Կառաշար․ Երասխի կայարան, Ատրպէյճանի սահմանակից
Պատկեր:Erevan metro loco.JPG|Երեւանի Մեթրօ
Պատկեր:Zvartnots-international.jpg|Երեւանի Զուարթնոց Միջազգային օդակայանը
Պատկեր:Shirak Airport (exterior).jpg|Շիրակի (Կիւմրի) Միջազգային օդակայանը
Պատկեր:Armenian Railway.png|Հ․Հ․ երկաթուղագիծի քարտէս․ Կապոյտ գիծերը 10 Նոյեմբեր, 2020-ի համաձայնութեամբ պիտի վերաբացուին։ 
&lt;/gallery&gt;

=== Զբօսաշրջութիւն ===
Հ․Հ․ մէջ զբօսաշրջութեան կարեւոր կեդրոններ կը հանդիսանան [[Ծաղկաձոր]]ը, [[Ջերմուկ (քաղաք)|Ջերմուկը]], [[Արզնի]]ն, [[Սեւանայ Լիճ|Սեւանն]] ու [[Դիլիջան]]ը։  Զբօսաշրջիկներ կը նեգրաւեն իրենց հանքային աղբիւրներով՝ [[Քաջարան]], [[Սիսիան]], [[Մեղրի]] քաղաքները,  պատմական նմշանակութիւն ունեցող վայրերը՝ [[Գեղարդի վանք|Գեղարդի վանական համալիրը]], [[Գառնիի Հեթանոսական Տաճար|Գառնիի հեթանոսական տաճարը]], [[Նորավանք]]ը, [[Զուարթնոց]] տաճարի աւերակները, [[Ամբերդի ամրոց]]ը, [[Երեւանի Մաշտոցի Անուան Մատենադարան|Մատենադարանը]], [[Քարահունջ]]ը, [[Տաթեւի Վանք|Տաթեւի վանքն]] եւ [[Տաթեւեր]]ը (Տաթեւի ճոպանուղին) եւայլն:

== Մշակոյթ ==
[[Պատկեր:IMG -Khndzoresk.jpg|մինի|Խնձորեսկի այրաբնակ քաղաքը]]
Հայաստանը ունի հարուստ մշակութային ժառանգութիւն։  Անոր տարածքը լեցուն է յուշարձաններով՝ հնագոյն դարաշրջաններէն մինչեւ նորագոյն ժամանակաշրջան․ [[Քարահունջ]],  ուրարտական Էրեբունի ամրոց, Թէյշեբայինի (Կարմիր Բլուր), հին հայկական մայրաքաղաքներ՝ [[Արմաւիր]], [[Դուին]], [[Արտաշատ]], [[Գառնիի Հեթանոսական Տաճար|Գառնիի]] Միհր աստծոյ տաճարը եւայլն։  Այդ իսկ պատճառով զայն կ՛անուանեն՝  «[[Թանգարան բաց երկնքի տակ|թանգարան՝ բաց երկնքի տակ]]»:  Նաեւ, կարեւոր տեղ կը գրաւեն քրիստոնէական ճարտարապետութեան յուշարձանները, ինչպէս օրինակ՝ Վաղարշապատի Էջմիածնոյ Մայր տաճարը, [[Նորավանք]], [[Գեղարդի վանք|Գեղարդ]], [[Խոր Վիրապ]], [[Գոշավանք]],  [[Սեւանավանք]]ի վանական համալիրները, [[Զուարթնոց]]ի հին տաճարի աւերակները, [[Նորատուսի խաչքարերը]] եւ շատ ուրիշ։

Բնութեան բացառիկ յուշարձաններու ցուցակին մէջ են նաեւ [[Սեւանայ Լիճ|Սեւանայ լիճը]], [[Ջերմուկի Ջրվէժ|Ջերմուկի ջրվէժը]], [[Պարզ լիճ|Պարզ]] եւ [[Քարի Լիճ|Քարի]] լճակները, [[Խնձորեսկ]]ի այրաբնակ քաղաքը, ինչպէս նաեւ լեռնային տարբեր բնապատկերները:

=== Կրթութիւն ===
Ճարտարարուեստին զուգահեռ, արագօրէն զարգացած է կրթական համակարգը։  Հ․Հ․ Կովկասի մէջ, կրթական կեդրոն դարձած է ու այս ուղղութեամբ յառաջադէմ է։ Անդադար կը ստեղծուին կրթական բարձր մակարդակի հաստատութիւններ։

Հայաստանի Հանրապետութեան հիմնական ընդհանուր կրթութիւնը (Մանկապարտէզ եւ Նախակրթարան (հանրակրթական) դպրոցի 1-9 դասարաններ) պարտադիր է։ Մինջնակարգ եւ Երկրորդական (Միջնակարգ) կրթութիւնը (հանրակրթական դպրոցի 1-12 դասարաններ) պետական ուսումնական հաստատություններուն մէջ անվճար է։ Ընդհանուր կրթութիւնը կը սկսի վեց (6) տարեկանէն։  Միջին եւ բարձրագոյն մասնագիտական (համալսարան) ուսումնական հաստատութիւններուն ընդունելութիւնը կը կատարուի մուտքի քննութիւններու միջոցով։

Կան նաեւ անձնական բարձր մակարդակի Երկրորդական կրթութեան դպրոցներ, ինչպէս օրինակ՝ [[Դիլիջանի Միջազգային Դպրոց]], [[Այբ դպրոց]]։

==== Ուսումնական հաստատութիւններ ====
Հ․Հ․ գլխաւոր կրթական բարձրագոյն հաստատութիւնները
[[Պատկեր:Komitas State Conservatory of Yerevan.jpg|մինի|Երեւանի Կոմիտասի Անուան Պետական Երաժշտանոցը]]

===== Պետական համալսարաններ =====

* [[Երեւանի Պետական Համալսարան|Երեւանի պետական համալսարան]]
* [[Հայաստանի Պետական Տնտեսագիտական Համալսարան]]
* [[Երեւանի Կոմիտասի անուան պետական երաժշտանոց|Երեւանի Կոմիտասի Անուան Պետական Երաժշտանոց]]
* [[Երեւանի գեղարուեստի պետական ակադեմիա|Երեւանի Գեղարուեստի Պետական Ակադեմիա]]
* [[Հ․Հ․ Պետական Կառավարման Ակադեմիա]]
* [[Հայաստանի Ազգային Բազմարուեստարանի Համալսարան]]

===== Միջազգային եւ միջկառավարական համալսարաններ =====

* Առեւտրական ուսուցման կեդրոն
* [[Հայաստանի Ամերիկեան Համալսարան]][[Պատկեր:TUMO Yerevan.jpg|մինի|Թումօ․ Երեւան]]

===== Արտադպրոցական կրթութիւն =====

* [[Վանաձոր]]ի ճարտարարուեստի կեդրոն
* Կիւմրիի ճարտարարուեստի կեդրոն
* Հայաստանի Մանուկներ Բարեգործական Հիմնադրամ
* [[Թումօ]] (Թումօ ստեղծարար ճարտարարուեստի կեդրոն)

==== Գիտութիւն ====
Հ․Հ․ մէջ բարձր մակարդակի հասած է գիտութիւնը։ Պետութեան իշխանութիւնները զարկ տուած են ու կու տան անոր տեւական զարգացման։   [[1943 թուական|1943]] թուականին հիմնադրուած է Հայաստանի գիտութիւններու ակադեմիան, որ [[1993 թուական|1993]] վերանուանուած է՝ [[Հայաստանի Գիտութիւններու Ազգային Ակադեմիա]]։  Ան կը կազմակերպէ եւ կ'իրականացնէ հիմնարար եւ կիրառական գիտական հետազօտութիւններ։  Նաեւ, գիտական հետազօտութիւններով զբաղ օտար ընկերութիւններ Հ․Հ․ կը հաստատուին։

Երկրի գիտութեան զարգացման 2011-2020 տասնամեակի ռազմավարութիւնը կը նախատեսէ, որ «մինչեւ 2020-ին Հայաստանը գիտելիքներու վրայ յենուած տնտեսութիւն ունեցող երկիր դառնայ եւ Եւրոպայի գիտա - հետազօտական բնագաւարին մէջ մրցունակ՝ հիմնական եւ կիրառական հետազօտութիւններու մակարդակով»:

=== Արուեստ ===
Հայկական արուեստը, ձեւակերպած եւ զարգացուցած է իր եզակի տեսակը հայ ժողովուրդի բնօրրան [[Հայկական Լեռնաշխարհ|Պատմական Հայաստանի]] մէջ եւ անոր հինգ հազարամեակներու երկարող պատմութեան ընթացքին: Հայկական արուեստը կ՛ընդգրկէ [[երաժշտութիւն]], [[ճարտարապետութիւն]], [[Քանդակագործութիւն|քանդակ]], [[Որմնանկարչութիւն|որմնանկար]], [[Խճանկարչութիւն|խճանկար]], [[խեցեգործութիւն]], [[Մետաղագործութիւն|մետաղէ պատրաստուած իրեր]], [[փորագրութիւն]],  [[հիւսուածք]]՝յատկապէս [[հայկական գորգ]]եր։ եւ

==== Թատրոն եւ Շարժարուեստ ====
[[Պատկեր:Armenia film clapperboard.png|մինի|Հայկական շարժարուեստի լոզունքը]]
''Տե՛ս բուն յօդուածներ՝ [[Հայկական Թատրոն]] եւ [[Հայկական շարժարուեստ|Հայկական Շարժարուեստ]]''

[[Հայկական Թատրոն|Հայկական թատրոնը]], ստեղծուած եւ կազմաւորուած է հայ ժողովուրդին բանահիւսութեան ընդմէջէն․  ժողովրդական եւ խորհրդապաշտական թատրոնը իր պարերգային տեսակով։

[[Հայկական շարժարուեստ]]ը [[1920]]-ական տարիներուն ճամբայ կ՛ելլէ՝ Խորհրդային Հայաստանի Հանրապետութեան եւ [[Հայկական Սփիւռք]]ին տարածքին։

==== Երաժշտութիւն եւ Պարարուեստ ====
''Տե՛ս բուն յօդուածներ՝ [[Հայկական Երաժշտութիւն]] եւ [[Հայկական Պարարուեստ]]''

[[Հայկական Երաժշտութիւն|Հայկական երաժշտութիւնը]] քայլ պահած է հայ ժողովուրդին կենցաղին ու պատմութեան հետ, ինչպէս նաեւ վերջին դարերուն համաշխարհային երաժշտական հոսանքներուն հետ․ գեղջական երգեր, հեթանոսական, աշուղային, եկեղեցական ([[շարական]]ներ), դասական եւայլն։  Միջնադարին, ան կ՛ունենայ իր ուրոյն երաժշտական գրութեան նշանները՝ [[Խազ]]։

[[Հայկական Պարարուեստ|Հայկական պարարուեստը]], սկիզբ առած է հայ ժողովուրդին կազմաւորման ընթացքին․ հաւատքներ, ծիսակատարութիւններ, պաշտամունքներ եւ տօնակատարութիւններ։  Ան, կ՛արտայայտէ հայ ժողովուրդին կենցաղը։  Ժամանակի ընթացքին, կրած է թեթեւ փոփոխութիւններ, սակայն միշտ պահպանած է ուրոյն նկարագիրը․ շարժական, կառոյցի եւ երաժշտական առանձնայատկութիւնները։
[[Պատկեր:OTTuspaWasserleitung.jpg|մինի|251x251փքս|Մենուայի Ջրանցքը, Վան]]
Սերունդէ սերունդ փոխանցուելով եւ որոշ փոփոխութիւններ կրելէ ետք, անիկա պահպանած է իր հիմքը՝ միայն իրեն յատուկ շարժական, կառուցուածքային եւ [[Երաժշտութիւն|երաժշտական]] առանձնայատկութիւնները։

==== Ճարտարապետութիւն ====
[[Հայկական ճարտարապետութիւն]]ը կը յատկանշուի գլխաւորաբար գեղարուեստական հարուստ աւանդոյթներով եւ ազգային ինքնատիպութեամբ․ եկեղեցիներու սրածայր գմբէթ, [[տուֆ]] քարէ շինարարութիւն, որմնանկարներ եւ բնական լոյսի օգտագործում։

===== Ճարտարապետութիւն նախաքրիստոնէական շրջանին =====
Հնագոյն ժամանակներէն հայկական ճարտարապետութեան մէջ կարեւոր դեր խաղացած է ու կը խաղայ [[Տուֆ]]ը։ Կառուցուած են ամրոցներ, միջնաբերդեր, բերդաքաղաքներ, ջրանցքներ, օրինակ՝ [[Մենուայի ջրանցքը|Մենուայի (Շամիրամի) ջրանցքը]], բերդերով պարսպապատ [[Վան|Տուշպա]] մայրաքաղաքը, Մենուախինիլի, Արգիշտիխինիլի, Անզաֆ, Հայկաբերդ, Ռուսախինիլի․․․։  Հայաստանի տուները նախ եղած են գետնափոր․ անոնց մասին կը վկայէ մանրամասն նկարագրութիւններով [[Քսենոֆոն]] իր «&lt;nowiki/&gt;[[Նահանջ Բիւրուն]]&lt;nowiki/&gt;» ''Ἀνάβασις''  հատորին մէջ, Ք․Ա․ 5-րդ դար։ Իսկ, Հելլենիստական շրջանին քաղաքները՝ վարչական եւ առեւտրական կեդրոններ,  բերդերը, ինչպէս նաեւ հեթանոսական սրբավայրերը, կը կառուցուին հետեւելով քաղաքաշինութեան եւ ճարտարապետութեան օրէնքներուն․ քաղաքներ՝ [[Արմաւիր]], [[Երուանդաշատ]], [[Արտաշատ]], [[Վաղարշապատ]], [[Զարեհաւան (Այրարատ)|Զարեհաւան]],  ամրոցներ՝ [[Գառնիի Ամրոց|Գառնի]], Արտագերս, [[Անի-Կամախ]], [[Օշական Գիւղ|Օշական]], [[Դարոյնք]], հեթանոսական սրբավայրեր՝ [[Բագաւան]], [[Բագրեւանդ]], [[Աշտիշատ]], [[Երիզա]]։[[Պատկեր:Karmravor Church Ashtarak.JPG|մինի|220x220փքս|Աշտարակի Կարմրաւոր եկեղեցին]]

===== Ճարտարապետութիւնը քրիստոնէութիւնը ընդունելէ ետք =====
Հայաստանի մէջ քրիստոնէութիւնը պետական կրօն դառնալէ ետք, կը քանդուին հեթանոսական տաճառները՝ կանգուն կը մնայ միայն [[Գառնիի Հեթանոսական Տաճար|Գառնիի հեթանոսական տաճարը]], ու անոնց վրայ եւ այլուր, ազդուած անոնց ճարտարապետութենէն, կը կառուցուին եկեղեցիներ։

Յաջորդող դարերուն ընթացքին կառուցուած եկեղեցիներուն ոճը կ՛ըլլայ խաչաձեւ կեդրոնագմբէթ՝ ենթագմբէթներով ([[Պտղնիի Տաճար|Պտղին]], [[Արուճ]], [[Դդմաշէն]], Տեկոր, [[Օձունի Եկեղեցին|Օծուն]]), եռախորան՝ ([[Դուին]]ի Ս․ Գրիգոր, [[Թալինի Կաթողիկէ Եկեղեցի|Թալինի Կաթողիկէն]])։

[[Ներսէս Գ․ Տայեցի (Շինարար)|Ներսէս Գ․ Տայեցի]] կամ Շինարարի կաթողիկոսութեան շրջանին, եկեղեցաշինութեան ճարտարապետական ոճը թեթեւ փոփոխութիւններու կ՛ենթարկուի։  Խաչաձեւ կեդրոնագմբէթ եկեղեցին տեղի կու տայ բազմախորանին՝ օրինակ, [[Եղուարդ Զօրավար եկեղեցի|Եղուարդ Զօրավարի]] (661-685) եւ զուգահեռ կը հիմնուին խաչաձեւ յատակագիծով գմբեթաւոր փոքր եկեղեցիներ, իրենց բազմաթիւ տարբերակներով  ([[Կարմրաւոր եկեղեցի (Աշտարակ)|Աշտարակի Կարմրաւոր եկեղեցին]], [[Լմբատավանք|Լմբատավանքի Ս․ Ստեփանոս]]՝ 6-րդ դար, եւայլն)։ Խաչաձեւ  քառախորան եկեղեցին կ՛ունենայ բազմանկիւնաձեւ շրջագիծ, քանի մը պարագային՝ եռաստիճան զարգացումով ([[Զուարթնոց]] 641-652)։

Հայկական ճարտարապետութեան յուշարձաններէն Էջմիածնի Մայր Տաճարը,  [[Զուարթնոց]]&lt;nowiki/&gt;ը, [[Գեղարդի վանք|Գեղարդավանք]]&lt;nowiki/&gt;ը, [[Հաղբատի Վանք|Հաղբատը]] եւ [[Սանահինի Վանք|Սանահինը]] ընդգրկուած են [[ԵՈՒՆԵՍՔՕ]]-ի «Համաշխարհային Մշակութային Արժէքներ»ու ցանկին մէջ։

===== '''Յուշարձաններ''' =====
Սրբավայրերու շինութեան զուգահեռ, կը զարգանայ նաեւ յուշարձանի շինութեան արուեստը (քարակոթողներ, դամբանաքարեր, խաչարձաններ, դամբարաններ)։  Յուշարձանները ուղղաձիգ, քառանկիւն, բազմանկիւն կամ կլոր շրջագիծով կոթողներ են (Ագարակ, Երերոյք, [[Խոշավանք]] եւայլն)։ Անոնք կը կառուցուին կարեւոր եղելութիւններու առիթով։
[[Պատկեր:Amberd Fortress Buildings.JPG|մինի|248x248փքս|Ամբերդ]]

===== Քաղաքաշինութիւն =====

====== Մինչեւ 19-րդ դար ======
Քաղաքաշինութիւնը կը զարգանայ տալով բնակարաններուն իւրայատուկ կառոյց՝ [[Դուին]] (5-րդ մինչեւ 7-րդ դար), [[Արուճ]] (7-րդ դար)։ Արքունիքները կը յատկանշուին քարաշէն սիւնազարդ դահլիճներով՝ սիւներուն վրայ կը յենին հնագոյն ճարտարապետական ոճի փայտէ երթիքները։  

Բագրատութեանց հարստութեան եւ յաջորդող չորս դարերու ընթացքին կը զարգանայ ճարտարապետութիւնը՝ յուշարձաններ, քաղաքներու պաշտպանութեան կառոյցներ, կամուրջներ, հիւրանոցներ, բնակավայրեր, եւայլն ([[Անիի Մայր Տաճար]], [[Գագիկաշէն (Անիի Ս․ Գրիգոր Լուսաւորիչ)|Գագիկաշէն]] կամ՝ Անիի Գրիգոր Լուսաւորիչի տաճար, [[Ս․ Առաքելոց (Անի)|Անիի Ս․ Առաքելոց]] հինգ գմբէթներով իւրայատուկ եկեղեցին, [[Աղթամարի Սուրբ Խաչ եկեղեցի|Աղթամարի Ս․ Խաչ եկեղեցին]], [[Ամբերդ]], [[Լոռի բերդ]], Մարմաշէն եւ [[Խծկոնք վանք|Խծկոնքի]] Ս․ Սարգիս եկեղեցիները․․․)։  Նաեւ ինքնատիպ յուշարձաններ են՝ [[Տաթեւի Վանք|Տաթեւի վանքը]] (906) եւ [[Որոտնավանք]]ը (10-րդ դար), իրենց ճոճուող սիւներու հիմքերով՝ [[Նորավանք]]ը, [[Ս․ Յովհաննէս եկեղեցի (Բիւրական)|Բիւրականի Ս․ Յովհաննէս]], [[Ս․ Փրկիչ (Շիրակաւան)|Շիրակաւանի Ս․ Փրկիչ]], [[Հաղբատի Վանք|Հաղբատի]] Ս․ Նշան, [[Սեւանավանք]]ը, եւ շատ ուրիշ։   
[[Պատկեր:Statue Tamanian - 2017.jpg|մինի|Ալեքսանդր Թամանեանի յուշարձանը ՔասՔատի բակին մէջ]]
Իսկ  12-րդ եւ 13-րդ դարերուն ճարտարապետութեան զարգացումին դեսպանը կը հանդիսանան [[Հաղբատի Վանք|Հաղբատի վանական համալիրը՝ Ս․Նշան եկեղեցիին գաւիթը, Համազասպին ժամատունը, զանգակատունն ու սեղանատունը]], եւ [[Գեղարդի վանք|Գեղարդի ժայռափոր վանական համալիրը]]։ Յաջորդող դարերուն Մոնկոլ-թաթարական արշաւանքներուն եւ թուրք-պարսկական պատերազմներուն պատճառով Հայաստան կ՛ապրի մշակութային եւ տնտեսական անկում մը։  Միայն 18-րդ դարուն է որ կը ստեղծուին շինարարութեան կամ վերականգման նպաստաւոր պայմաններ։  
[[Պատկեր:Շորժա, հուշարձան նվիրված Արցախյան պատերազմին.jpg|մինի|220x220փքս|Յուշարձան նուիրուած Արցախեան պատերազմին]]
[[Պատկեր:Hands of Amity 05.JPG|մինի|165x165փքս|«Բարեկամութեան ձեռքեր»․ Յուշարձան (1967), Օղակաձեւ զբոսայգի (պուրակ)]]

====== Ռուսական տիրապետութեան շրջան ======
Ռուսական տիրապետութեան շրջանին, կը վերսկսի քաղաքաշինութիւնը եւ կ՛ընդարձակուի 19-րդ եւ 20-րդ դարերուն։  Կը պահպանուի հայկական ազգային աւանդական Ճարտարապետական ոճը։ Երկաթուղագիծի կառուցումը էապէս կը նպաստէ արդիւնաբերութեան եւ առեւտուրի զարգացման՝ [[Գորիս]] (1877), [[Ալեքսանդրապոլ|Ալեքսանտրապոլ]] (Կիւմրի) եւ [[Կարս]] (1899), Պայազէտ, [[Շուշի]] (1881), [[Երեւան]] (1902)։ 

====== Ռուսական Կայսրութիւն եւ Հարաւային Կովկաս ======
Հարաւային Կովկասի գլխաւոր քաղաքներուն հայ բնակչութիւնը մեծապէս ազդած է անոնց տնտեսական, մշակութային, ճարտարապետութեան եւ քաղաքաշինութեան զարգացման․ [[Թիֆլիս]], [[Պաքու]], [[Ախալքալաք]], [[Ախալցխա|Ախալցիա]], [[Գորիս]], Գիանջա՝ [[Գանձակ]]․․․։  Հոն ստեղծագործած են հայազգի ճարտարապետներ՝ [[Յովհաննէս Քաջազնունի]], [[Գաբրիէլ Տէր-Մելիքեան]], [[Ղազարոս Սարգսեան]] եւ շատ ուրիներ։ Ռուսական կայսրութեան մէջ նաեւ, հայ ճարտարապետները աշխատած ու ստեղծած են մասնաւորաբար [[Մոսկուա]], [[Ռոստով]], [[Վլատիկաւկաս]], [[Կրոզնի]], [[Աստրախան]], [[Կրասնոտար]], [[Լուով]], [[Խրիմ]], [[Մոլտավիա]] եւ շատ ուրիշ քաղաքներու կամ շրջաններու մէջ։

===== Ժամանակակից շրջան =====
20-րդ դարուն, հայկական ճարտարապետութիւնը նոր փուլի կ՛անցնի։ Հայաստանի մէջ ճարտարապետութեան երկու հոսանք կը գերակշռեն՝ ազգային ճարտարապետութեան ժառանգութեան եւ գործնական շինարարութեան․  օրինակ, [[Ալեքսանտր Թամանեան]], [[Թորոս Թորամանեան]]՝ ազգային ճարտարապետութեան ժառանգութեան համակիր ու վերամշակող, իսկ Կ. Հալաբեանը, Մ. Մազմանեանը, [[Գէորգ Քոչար]]ը՝ գործնական շինարարութեան ''Constructivisme russe'' համակիրներ։

Կ՛իրագործուին արդիւնաբերութեան, ոռոգման, բարեկարգման շինարարութիւններ․ Կիւմրի, Երեւան, եւայլն։,

[[1924 թուական|1924]] թուականին, ճարտարապետ Ալեքսանտր Թամանեան կը գծէ Երեւան մայրաքաղաքի յատակագիծը եւ քաղաքը կը զարգանայ այդ ուղղութեամբ։  Միաժամանակ, թափ կը տրուի հասարակական շէնքերուն շինարարութեան [[Ալեքսանդր Սպեդիարեանի Անուան Օփերայի Եւ Պալէթի Ազգային Ակադեմիական Թատրոն|Երեւանի Օփերա - Պալէյի թատրոն]]։[[Պատկեր:Matenadaran, MS 6792.jpg|մինի|258x258փքս|Մոմիկ.«Համբարձում» մանրանկար «Պատերազմի Ավետարանէն»։]][[Երկրորդ Համաշխարհային Պատերազմի Կանանց Յուշարձան|Բ․ Համաշխարհային Պատերազմի]] աւարտին կը կառուցուին զոհուած զինուորներուն յիշատակին համար աղբիւր-յուշարձաններ, [[Հանրապետութեան հրապարակ (Երեւան)|Հանրապետութեան Հրապարակը]] եւ գլխաւոր քաղաքներուն մէջ հասարակական կեդրոններ։

[[1970 թուական|1970]]-ական թուականներէն ետք, ուշագրաւ են գեղարուեստական որոնումները, նամանաւանդ ազգային ուրոյն նկարագրի ընկալումը ճարտարապետութեան մէջ՝ [[Գաբրիէլ Սունդուկեանի Անուան Ազգային Ակադեմական Թատրոն|Գ․ Սանտուկեանի անուան թատրոն]], [[Քամերային երաժշտանոց (Երեւան)|Քամերային երաժշտանոցը]]․․․․:  Աnոնց զուգահեռ, քաղաքներուն մէջ կը կատարուին բարեկարգման աշխատանքներ․ Երեւան՝ [[Օղակաձեւ պուրակ (Երեւան)|Օղակաձեւ զբօսայքին]], [[Քասքատի համալիր]]ը, եւայլն։

Կը կառուցուին նաեւ պատմական կարեւոր դէպքերն ու անձերը յաւերժացնող յուշարձաններ․ [[Հայոց Ցեղասպանութեան Զոհերու Յուշահամալիր]]ը, [[Սարդարապատ|Սարտարապատի հերոսամարտի յուշահամալիրը,]] եւայլն։

Քաղաքներու կառուցման աշխատանքներու թափը անդադար է, կը զուգորդէ ճարտարապետական ազգային աւանդոյթը եւ ճարտարապետութեան համաշխարհային պահանջները։  2000-ին կը վերջանայ [[Գիւմրի|Կիւմրիի]] [[Անի թաղամաս (Կիւմրի)|Անի թաղամասի]] կառուցումը, 2007՝ [[Հանրապետութեան հրապարակ (Երեւան)|Հանրապետութեան]] եւ [[Ազատութեան հրապարակ (Երեւան)|Ազատութեան հրապարակներն]] իրար կապող [[Հիւսիսային պողոտայ (Երեւան)|Հիւսիսային պողոտան]], ինչպէս նաեւ բնակիչներու ամենօրեայ կեանքը դիւրացնելու շինարարութիւններ՝ օրինակ, տարանցիկ փողոցներ, ստորերկրեայ անցքեր եւ անցուղիներ, եւայլն։

==== Հայկական մանրանկարչութիւն ====
Հայ ժողովուրդին մշակոյթին մէջ կարեւոր տեղ կը գրաւէ մանրանկարչութիւնը, որ զարգացած է գլխաւորաբար 6-րդ դարէն մինչեւ 12-րդ դարերուն ընթացքին։[[Պատկեր:Khachkars.jpg|մինի|Նորատուսի քաչքարերը]]
==== Քանդակագործութիւն ====
Հայաստանի մէջ [[քանդակագործութիւն]]ը ծնունդ առած է հաւանաբար նախապատմական պաշտամունքային կոթողներէն ու զարգացած եւ ձեւաւորուած է պատմութեան ընթացքին։

===== Խաչքար =====
''Տես բուն արձանագրութիւն՝ [[Խաչքար]]''

[[Խաչքար]]ի արուեստը կը զարգանայ եւ կը կատարելագործուի 8-րդ եւ 9-րդ դարերուն ընթացքին։ Ան միջնադարեան իւրայատուկ [[Հայկական Կերպարուեստ|հայ կերպարուեստի]] ճարտարապետական մանր կոթողային ձեւ է, որուն բովանդակութիւնը կը կազմէ պատուանդանի (խարիսխի) վրայ կանգնած խաչարձանը՝ ճակատը ուղղուած դէպի արեւմուտք։

==== Որմնանկարներ, խճանկարներ եւ խեցեգործութիւն ====
[[Պատկեր:Vank Cathedral interior.jpg|մինի|Հայկական որմնանկարներ․ Նոր Ջուղայի Վանք տաճար, Պարսկաստան]]
Արուեստի այս ճիւղերն ալ մաս կը կազմեն հայկական արուեստի ընտանիքին։  Որմնանկարչութիւնը, զարգացած է մասնաւորաբար Ուրարտուի ժամանակաշրջանէն։

==== Հիւսուածք ====
Հայկական հիւսուածքի (ձեռագործ, գորգ, եւայլն) ամենաընդարձակ հաւաքածոն կը գտնուի [[Ամերիկայի Հայկական Թանգարան]]ը։  Թանգարանը կը պարունակէ հայկական թանգարանային ամենակարեւոր հաւաքածոներէն․ կը հաւաքէ եւ կը պահպանէ հայկական մշակութային արժէքները։  Հիմնուած է 1971։
=== Թանգարաններ ===
==== Երեւան ====
[[Պատկեր:Thetis garni.jpg|մինի|Գառնիի բաղնիքի խճանկարը]][[Հայաստանի պատմութեան թանգարան]]

[[Երեւանի Մաշտոցի Անուան Մատենադարան]]

[[Հայաստանի Ազգային Պատկերասրահ]]

[[Երեւանի Պատմութեան Թանգարան]]

[[Եղիշէ Չարենցի Անուան Գրականութեան Եւ Արուեստի Թանգարան]]

[[Գաֆէսճեան Արուեստի Կեդրոն]]

[[Հ. Յ. Դաշնակցութեան Պատմութեան Թանգարան Հիմնադրամ]]

[[Էրեբունի Պատմահնագիտական Թանգարան]]

[[Ժողովրդական Արուեստի Թանգարան|Ժողովրդային Արուեստի Թանգարան]]

[[Ժամանակակից Արուեստի Թանգարան (Երեւան)|Ժամանակակից Արուեստի Թանգարան]]

[[Հայոց Ցեղասպանութեան Զոհերու Յուշահամալիր]]

[[Հայաստանի Բնութեան Պետական Թանգարան]]

[[Երեւանի Կենդանաբանական Պարտէզ]]

Յովհաննէս Կարապետեանի անուան Երկրաբանական Գիտութիւններու Թանգարան[[Պատկեր:Akhtamar paintings 10.jpg|մինի|[[Աղթամարի Սուրբ Խաչ եկեղեցի]]ի որմնանկարներէն բաժին մը]][[Ալեքսանդր Թամանեանի Անուան Ճարտարապետութեան Ազգային Թանգարան-Ինստիտուտ|Ալեքսանդր Թամանեանի անուան Ճարտարապետութեան Ազգային Թանգարան]]

[[Սերգէյ Փարաջանովի Թանգարան]]

[[Մայր Հայաստան յուշահամալիր]]

[[Միջին Արեւելքի Արուեստի Թանգարան (Երեւան)|Միջին Արեւելքի Արուեստի Թանգարան]]

[[Հայ Բժշկութեան Թանգարան]]

[[Կոմիտասի թանգարան-ինստիտուտ|Կոմիտասի Թանգարան-Հիմնարկ]]

[[Հայաստանի Երկաթուղիի Թանգարան]]

[[Հայաստանի Պետական Մանկավարժական Համալսարանի Թանգարան]]

[[Հայաստանի Փայտարուեստի Թանգարան]]

[[«Մայր Հայաստան» Ռազմական Թանգարան]][[Պատկեր:Armenia Museum of Art and History.jpg|մինի|Հայաստանի Ազգային Պատկերասրահի շէնքը]]

[[Ֆիտայական Շարժման «Զօրավար Անդրանիկ» Թանգարան]]

[[Հայկական Օդանաւորդութեան Պատմութեան Թանգարան]]

[[Գիտութեան եւ Ճարտարագործութեան Թանգարան]]

===== Երեւանի Տուն - Թանգարաններ =====
[[Մարտիրոս Սարեանի տուն-թանգարան (Երեւան)|Մարտիրոս Սարեանի Տուն-թանգարան]]

[[Արամ Խաչատուրեանի Տուն-Թանգարան]]

[[Յովհաննէս Թումանեանի տուն-թանգարան (Դսեղ)|Յովհաննէս Թումանեանի Տուն-Թանգարան]]

[[Եղիշէ Չարենցի տուն-թանգարան|Եղիշէ Չարենցի Տուն-Թանգարան]]

[[Աւետիք Իսահակեանի Տուն-Թանգարան (Երեւան)|Աւետիք Իսահակեանի Տուն-Թանգարան]] (Երեւան) [[Պատկեր:Ժողովրդական արվեստի թանգարանի Դիլիջանի մասնաճյուղ.JPG|մինի|Ժողովրդային արուեստի թանգարանի Դիլիջանի մասնաճիւղ․եղած է իշխանուհի Մարիամ Թումանեանի ամառանոցը]]

[[Ալեքսանդր Սպենդիարեանի Տուն-Թանգարան]]

[[Երուանդ Քոչարի Թանգարան (Երեւան)|Երուանդ Քոչարի Թանգարան]]

[[Աբովեանի տուն-թանգարան|Խաչատուր Աբովեանի Տուն-Թանգարան]]

[[Մինաս Աւետիսեանի տուն-թանգարան|Մինաս Աւետիսեանի Տուն-Թանգարան]]

[[Դերենիկ Դեմիրճեանի Տուն-Թանգարան]]

[[Ստեփան Շահումեանի Տուն-Թանգարան]]

[[Լուսինէ Զաքարեանի տուն-թանգարան|Լուսինէ Զաքարեանի Տուն-Թանգարան]][[Սիլվա Կապուտիկեանի Տուն-Թանգարան]]

[[Կալենց Թանգարան]]

[[Լուսիկ Ագուլեցու (Սամուելեաններու) Տուն-Թանգարան]]

[[Յովհաննես Շարամբեանի անուան Ժողովրդական Արուեստի կեդրոն]]
==== Արմաւիր, Վաղարշապատ ====
[[Պատկեր:Ձեռագործ իրեր 2 Վերին Կարմիրաղբյուրի թանգարանում.jpg|մինի|233x233փքս|Վերին Կարմիրաղբիւրի թանգարան․ Ձեռագործ իրեր]][[Գանձատուն թանգարան]]

Հայաստանի Ազգագրութեան Թանգարան ([[Սարդարապատ|Սարտարապատ]])
[[Արմաւիրի Պատմա-ազգագրական Թանգարան]]

[[Էջմիածնի Մայր Տաճարի թանգարան]]

[[Ռուբէն Սեւակ թանգարան]]

==== Աշնակ ====
[[Գէորգ Չաւուշի Թանգարան]]

==== Արարատի մարզ ====
[[Պարոյր Սեւակի տուն-թանգարան|Պարոյր Սեւակի Տուն-Թանգարան]]
[[Վազգէն Սարգսեանի Տուն-Թանգարան]]
==== Դիլիջան, Իջեւան ====
[[Ժողովրդական Արուեստի Թանգարան (Դիլիջան)|Ժողովրդային Արուեստի Թանգարան]]

[[Դիլիջանի Երկրագիտական եւ Արուեստի Թանգարան]]

[[Իջեւանի Պատմաերկրագիտական Թանգարան]][[Պատկեր:Alex Manukyan.jpg|մինի|Գանձատուն թանգարան՝ Ալեքս Մանուկեան թանգարան]]

[[Վերին Կարմիրաղբիւրի Պատմութեան Թանգարան]]
==== Եղէգնաձոր ====
[[Եղէգնաձորի Երկրագիտական Թանգարան]]
==== Կիւմրի ====
[[Երկրաբանութեան Թանգարան (Կիւմրի)|Երկրաբանութեան Թանգարան]]

[[Ձիթողցոնց տուն-թանգարան]]  (Կիւմրիի ժողովրդական ճարտարապետութեան, քաղաքային կենցաղի եւ ազգային ճարատարապետութեան թանգարան)

[[Աւետիք Իսահակեանի տուն-թանգարան (Կիւմրի)]]

[[Յովհաննէս Շիրազի տուն-թանգարան|Յովհաննէս Շիրազի Տուն-Թանգարան]][[Պատկեր:Local Lore Museum and Art Gallery of Dilijan.jpg|մինի|Դիլիջանի Երկրագիտական եւ Արուեստի թանգարան]]

[[Շիրակի Երկրագիտական Թանգարան]]

[[Մհեր Մկրտչեանի Թանգարան (Կիւմրի)|Մհեր Մկրտչեանի Թանգարան]]

[[Քանդակագործութեան Ազգային Պուրակ-Թանգարան (Կիւմրի)|Քանդակագործութեան Ազգային Պուրակ-Թանգարան]]
==== Լոռի, Վանաձոր ====
[[Ստեփան Զօրեանի տուն-թանգարան|Ստեփան Զօրեանի Տուն-Թանգարան]]

[[Յովհաննէս Թումանեանի տուն-թանգարան (Դսեղ)|Յովհաննէս Թումանեանի Տուն-Թանգարան (Դսեղ)]]

[[Լոռի Փամբակի երկրագիտական թանգարան (Վանաձոր)|Լոռի Փամբակի երկրագիտական թանգարան]]

[[Վանաձորի Կերպարուեստի Թանգարան]]
==== Ջերմուկ ====
[[Ջերմուկի պատկերասրահ]][[Պատկեր:Եղեգնաձորի երկրագիտական թանգարան.jpg|մինի|Եղէգնաձորի Երկրագիտական Թանգարան]]

==== Սիւնիք ====
[[Ակսել Բակունցի Տուն-Թանգարան]]

[[Կապանի Ժամանակակից Արուեստի Թանգարան]]

[[Նիկողայոս Ադոնցի անուան Սիսիանի Պատմութեան Թանգարան]]

[[Սիսիանի պատկերասրահ]]

=== Մարմնամարզ ===

==== Հայ Մարմնակրթանքը նախաքրիստոնէական շրջանին ====
Նախաքրիստոնէական ժամանակաշրջաններուն, Հայաստանի մէջ, ամէն տարի, [[Նաւասարդ]] ամսուն, Հայկական Բարձրաւանդակի ամէն կողմերէն, հայ ժողովուրդը կը հաւաքուէր [[Բագրեւանդ (գաւառ)|Բագրեւանդ]] գաւառի Բագառիճ աւանին մէջ (հոն կը գտնուէին [[Արամազդ]]ի եւ [[Անահիտ]]ի մեհեանները), ուր տեղի կ՛ունենային [[Ամանոր, Կաղանդ|Ամանորի]] տօնակատարութիւններ հայ արքայական ընտանիքին եւ ազնուականներուն ներկայութեամբ։  Այս տօնակատարութիւններուն ընթացքին տեղի կ՛ունենար զօրահանդէս, ձիարշաւ, սրախաղ, նետարձակութիւն եւ որսորդութիւն։  Ընդհանրապէս ազնուական դասէն էին անոնք, որ մանկութենէն կը հետեւէին մարմնակրթանքի․ կային մարզարաններ, որոնք կը կոչուէին կռուանոց, մրցարան, իսկ ձիարշաւի համար ասպարէզք կամ ձիարձակարան։  Հայ ազնուական դասակարգի պատկանող երիտասարդներ կը մասնակցին Ողիմպիական Խաղերուն, գրաւելով յաճախ առաջին դիրքերը։

==== Հայ Մարմնակրթանքը Ա․ Համաշխարհային Պատերազմէն առաջ ====

===== Պոլիս =====
[[Պատկեր:Տորք խումբը, 1906.jpg|մինի|Տորք խումբը, 1906]]
Հայ Մարմնակրթանքի շարժման առաջին քարոզիչները կը հանդիսանան երիտասարդ ուսանողներ [[Պոլիս|Պոլսէն]] եւ [[Իզմիր]]էն։  [[1902 թուական|1902]] - [[1904 թուական|1904]] Պոլսոյ [[Պոյաճի]] գիւղին մէջ կը հիմնուի ոտնագնդակի առաջին խումբը, «Պալթա-Լիման» անունով, ապա [[Պոլսոյ Կեդրոնական վարժարան]]ին մէջ՝ «Սանթրալ» եւ [[Գում-Գափու]]ի մէջ «Տորք» խումբերը։   [[1906 թուական|1906]]-ին, հայկական երեք հաստատութիւններու՝ Րոպըրթ Գոլէճ, [[Պարտիզակ]]ի Ամերիկեան Վարժարան եւ [[Պէրպէրեան վարժարան (Պոլիս)|Պէրպէրեան վարժարան]], աշակերտները միասնաբար կը հիմնեն «Սկիւտար» ոտնագնդակի խումբը։

[[1908 թուական|1908]] Յուլիսի Սահմանադրութեան հռչոակումէն ետք, կը սկսին հիմնուիլ մարմնամարզի ուրիշ ճիւղեր ալ։  Պոլսոյ հայկական վարժարաններուն մէջ մարզանքի դասապահը պարտաւորիչ կը դառնայ։  [[1911 թուական|1911]] Փետրուարին, Շաւարշ Քրիսեան կը հրատարակէ [[Մարմնամարզ (թերթ)|ՄԱՐՄՆԱՄԱՐԶ]] թերթը որ իր տեսակին մէջ առաջինը կը հանդիսանայ եւ նոր թափ կու տայ հայ մարզական կեանքին։  Կ՛որոշուի հիմնել Ոտնագնդակի Հայկական Ակումբ մը եւ վերակենդանացնել [[Նավասարդեան խաղեր|Նաւասարդեան խաղերը]]։  Պոլսոյ հայկական ոտնագնդակի խումբերուն թիւը 18-ի կը հասնի։

[[1911 թուական|1911]] Յուլիսին, Պոլսոյ մէջ կը հիմնուի «Ֆութպոլի Հայկական Ակումբ»ը, իսկ Գնալըի ''Πρώτη''{{ref-el}}՝ (Մարմարա ծովուն [[Իշխանաց կղզիներ (Մարմարա ծով)|Իշխանաց կղզիներէն]] ''Πριγκηπόννησα''{{ref-el}} Պոլսոյ ամենամօտիկը․ կը ծառայէր ընդհանրապէս իբրեւ ամառանոց հայ եւ յոյն ընտանիքներուն համար) մէջ հայ օրիորդներ եւ երիտասարդներ կը սկսին [[թենիս]] խաղալ։  Արագօրէն մարմնակրթանքը կը տարածուի նաեւ գաւառը ([[Արեւմտեան Հայաստան|Արեւմտեան Հայաստան)]]:

[[1912 թուական|1912]]-ին ամառը, Էսայեան Սանուվ Միութեան  խորհուրդը իր հաւանութիւնը կու տայ եւ կը հիմնուի Կիներու Մարմնամարզական Առաջին Ակումբը։

[[1912 թուական|1912]] Յունիսին, Սթոքհոլմի մէջ, Միջազգային 5-րդ Ողիմպիական Խաղերուն կը մասնակցին Պոլսէն հայ երկու մարզիկներ։  Կը զգացուի անհրաժէշտութիւնը հիմնելու կեդրոնական մարմնի մը՝ Հայ Մարմնակրթական Ընդհանուր Միութիւն անունով։  Նոյն տարին կը կազմակերպուին լողալու մրցումներ։

[[Սկիւտար]]ի մէջ, 1912-ի ամրան կը հիմնուի '''Հայ Սկաուտներու''' առաջին խումբը։  Կը հիմնուին նաեւ օրիորդներու մարմնամարզական խումբեր, օրինակ Եռանդը, հիմնուած 1913-ին։
[[Պատկեր:Իզմիրի հայ որսորդաց խումբը, 1910-1911.jpg|մինի|Իզմիրի հայ որսորդաց խումբը, 1910-1911]]

===== Գաւառ =====
1890-ական թուականներէն, [[Իզմիր]]ի հայ մարզիկներ կը մասնակցէին օտար խումբերու մէջ։  [[1901 թուական|1901]] Յունիսին, տեղի կ՛ունենան հարիւրէ աւելի հայ մարզիկներու ներկայութեամբ մարզախաղեր։  Կը հիմնուին «Հայ ֆութպոլիստ Միութիւն»ը, «Շան»թ, «Վասպուրական», «Վարդանեան» եւ «Սահակեան» խումբերն ու «Հայ Մարմնակրթական Ակումբ»ը։  Այս բոլորը կը միանան եւ կը կազմեն «Հայ Որսորդաց Ակումբ»ը։  1911-1912 ոտնագնդակի մրցաշարքին, Իզմիրի հայկական «Արմենիա» խումբը յաղթելով յունական խումբերուն, ախոյեան կը դառնայ։  Իսկ [[Արեւմտեան Հայաստան]]ի մէջ, կը հիմնուին խումբեր, ակումբներ, կը կազմակերպուին մարզախաղեր․․․՝ Մանիսա, [[Պարտիզակ]], Մարզուան, [[Խարբերդ]]՝ Եփրատ Քոլեճի կողովագնդակի եւ հեծելարշաւի խումբեր,  [[Երզնկա]], [[Սեբաստիա]], [[Ատափազար|Ատաբազար]], [[Կարին]], [[Տրապիզոն]], [[Կեսարիա]], [[Տերսիմի գաւառ|Տերսիմ]], Այնթապ, [[Գոնիա]], [[Կիլիկիա|Կիլիկիոյ]] շրջանները՝ [[Տէօրթեօլի դպրոցներ|Տէօրթեօլ]], [[Ատանա]], [[Իսկէնտէրուն]], Քէլէկեան որբանոց, ), ինչպէս նաեւ Օսմանեան տիրապետութեան տակ գտնուող հայահոծ քաղաքներուն մէջ՝ [[Գահիրէի Հայերը|Գահիրէ]], [[Աղեքսանդրիոյ Հայերը|Աղեքսանտրիա]], [[Վառնա]], Ֆիլիփուփոլի ([[Փլովտիւ|Փլովտիւ)]], եւայլն։

===== Հայկական Բարձրաւանդակէն դուրս առաջին մարմնակրթանքի խումբեր, ակումբներ, միութիւններ =====
[[Պատկեր:Հայկական առաջին երկսեռ մարզահանդէս, 1912 Աղեքսանտրիա.jpg|մինի|Հայկական առաջին երկսեռ մարզահանդէս, 1912 Աղեքսանտրիա]]
Հայկական Բարձրաւանդակէն դուրս գտնուող հայահոծ շրջաններուն մէջ ալ կը սկսի աշխուժ մարմնամարզական կեանք։

Առաջին երկիրները, ուր հայ մարմնամարզական հոսանքը կը կազմակերպուի հետեւեալները կը հանդիսանան՝

[[Պուլկարիա]]․ Ֆիլիպպէ ([[Փլովտիւ|Փլոտվիւ]])՝ [[1904 թուական|1904]]-ին «Վահագն Միութիւն» եւ «Դայլայլիկ Արշալոյս», [[Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ]]ուն մէջ․ Ուէսթ Հապօէ՝ [[1889 թուական|1889]]-ին «Հայ Մարզական Միութիւն», Ռուսճուգ՝ [[1906 թուական|1906]]-էն սկսեալ գոյութիւն ունի մարզական խումբեր եւ [[1911 թուական|1911]]-ին կը հիմնուի «Հայկական Արարատ Մարզիկ Խումբ»ը, Ուստըր՝ [[1910 թուական|1910]]-ին «Հայ Մարզական Միութիւն», Ֆաւլը՝ 1910-ին «Հայ Մարզական Ակումբ», Փիթըրսըն՝ [[1911 թուական|1911]]-ին« Հայ Որբախնամ Ընկերութիւն»։  [[Եգիպտոս]]․ [[Աղեքսանտրիա]]՝ 1911-ին կը վերակազմուի «Ֆութպոլի Հայկական Ակումբ»ը, իսկ [[1912 թուական|1912]]-ին Աղեքսանտրիոյ Պօղոսեան վարժարանին մէջ կը կազմակերպուի հայկական առաջին երկսեռ մարզահանդէսը, [[Գահիրէի Հայերը|Գահիրէ]]՝ Մարզասիրաց Ընկերութիւն, «ԿԱՄՔ մարզական ակումբ», «Հայկական Ֆութպոլի Տորք» եւ «Հայկական Մարզական» ակումբները։

====== Հայկական Ողիմպիական խաղեր ======
1911, 1 Մայիսին կը կատարուին Հայկական Առաջին Ողիմպիական Խաղերը։  Խաղերուն նախօրեակին, «Մարմնամարզ» ամսաթերթը կը գրէ․- «Չէ՞ք տեսներ, ահա՛ ան ծնունդ կ՛առնէ։․․․․ Եւ թո՛ղ Մայիս Մէ՛կ Հայկական այդ մարզահանդէսը հիմնաքարը ըլլայ Հայ Մարմնակրթական Ընդհանուր Միութեան որ․․․», 1911 Ապրիլ 8։

1912 Մայիս 20-ին տեղի կ՛ունենան Հայկական Երկրորդ Ողիմպիական Խաղերը։

1913 Յունիս 16-ին Հայկական Երրորդ Ողիմպիական խաղերուն, հայ սկաուտներն ալ կը մասնակցին։

1914 գարնան, Հայկական Չորրորդ Ողիմպիական Խաղերուն սեմին, միայն Պոլսոյ եւ արուարձաններուն մէջ գոյութիւն ունին 65 մարզական միութիւններ, ակումբներ, խումբեր։

==== Նորագոյն շրջան ====
19-րդ դարուն վերջին տարիներուն եւ 20-րդ դարասկիզբին Օսմանեան կայսրութեան մէջ ծայր առած հայ մարմնամարզական շարժումը, ոտնագնդակի եւ տարբեր մարզաձեւերու բացուած հայկական ակումբները նախակարապետն են մարմնակրթանքի միութիւններու ստեղծման։  [[1919 թուական|1919]] Օգոստոս 19-ին Պոլսոյ մէջ կը կատարուին յետ պատերազմեան Հայկական Առաջին Ողիմպիական Խաղերը, իսկ [[1920 թուական|1920]], 5 Սեպտեմբերի Հայկական Ողիմպիական Խաղերուն հանդիսավարներէն մէկն է [[Հայաստանի Առաջին Հանրապետութիւն|Հայաստանի Առաջին Հանրապետութեան]] ներկայացուցիչը։

===== Հ․Մ․Ը․Մ․ =====
[[Պատկեր:Vazken Andréassian HoMenEtMen-Sgaoudagan doghantsk Konstantinobolis 1918.jpg|մինի|Հ․Մ․Ը․Մ․-ի սկուտական տողանցք, Պոլիս 1918]]
[[Հ․Մ․Ը․Մ․]] կը հիմնուի [[1918 թուական|1918]] Պոլսոյ մէջ։ Առաջին Պատգամաւորական Ժողովը կը գումարուի [[1920 թուական|1920]], 9 Մայիսին Եսայեան վարժարանին մէջ։  [[Հայոց Ցեղասպանութիւն|Ցեղասպանութենէն]] փրկուած հազարաւոր որբերուն հոգեկան եւ մարմնական առողջութեան հոգ պէտք էր տարուէր եւ այդ պատճառով հայկական ակումբները կը համատեղուին եւ կը հիմնուի [[Հայ Մարմնակրթական Ընդհանուր Միութիւն]]&lt;nowiki/&gt;ը իր մասնաճիւղերով։  1920, 7 Օգոստոսին մեկնարկած Սկաուտական Միջազգային մեծ բանակումին, կը մասնակցին 26 հայ սկաուտներ։  Շուտով կը տարածուի [[Հայաստանի Առաջին Հանրապետութիւն|Հայաստանի Առաջին Հանրապետութեան]] տարածքին եւ Օսմանեան Կայսրութեան մնացած հողատարածքին հայահոծ շրջաններուն։  Թուրքիայէն դուրս [[Հ․Մ․Ը․Մ․]]-ի ոտնագնդակի խումբերը ([[1920 թուական|1920]]) կը բացուին [[Պուլկարիոյ Հայերը|Պուլկարիոյ]] կարգ մը քաղաքներուն մէջ եւ [[Յունաստան]]ի [[Քոմոթինի]] քաղաքը եւ [[Աթէնք]] (Աթէնքի մէջ՝ Պոլսէն եկած ու հաստատուած), [[1922 թուական|1922]]-ին Աթէնքի «Հայ Աստիճանաւոր Սկաուտներու Խումբ», իսկ [[1923 թուական|1923]]-ին «Յունաստանի Հայ Մարզիկներու Միութիւն» ոտնագնդակի խումբը։  [[Փոքր Ասիոյ Աղէտ]]էն (յունական բանակին նահանջ եւ հայ գաղթականութեան հոսքը դէպի Յունաստան, [[Լիբանան]] եւ [[Եգիպտոս]]) անմիջապէս ետքն է որ կը ստեղծուին Հ․Մ․Ը․Մ․-ի մասնաճիւղեր, նախ վերոնշեալ շրջաններուն մէջ ([[1924 թուական|1924]]) եւ ապա [[Եւրոպա]]յի ու [[Ամերիկա]]յի (բացարաբար [[1921]]-ին, [[Նիւ Եորք|Նիւու Եորքի]] մէջ) երկիրներուն մէջ։  Մինչեւ այսօր [[Հայկական Սփիւռք|Սփիւռքի]] տարածքին ունի բեղուն գործունէութիւն։

===== Հ․Մ․Մ․ =====
[[1921]]-ին [[Հալէպ]]ի մէջ, [[Սուրիա]], կը հիմնուի [[Հայ Մարմնամարզական Միութիւն]]ը, իբրեւ մարզական եւ սկաուտական սփիւռքահայ կազմակերպութիւն։  Յաջորդող տարիներուն ան ալ կը բանայ մասնաճիւղեր Սփիւռքի հայաշատ շրջաններուն մէջ։

===== Մարմնամարզը Հ․Հ․ մէջ =====
Հայաստանի մէջ մարմնամարզը կը սկսի տարածուիլ 20-րդ դարուն երրորդ տասնամեակէն եւ յաջորդող տասնամեակներուն ընթացքին կը զարգանայ ու կը հարստանայ նոր մարմնամարզերով․  ընհանրացած են՝ [[բռնցքամարտ]]ը, [[ըմբշամարտ]]ը, [[ծանրամարտ]]ը, արեւելեան մարտարուեստները, [[Ֆութպոլ|ոտնագնդակը]], [[Պասքէթպոլ|կողովագնդակը]], [[դասական մարմնամարզ]]ը, [[դահոյկ]]ը, [[հոգէյ]]ը եւ [[լեռնագնացութիւն]]ը։

====== Համահայկական խաղեր ======
[[Համահայկական Խաղեր|Համահայկական խաղերը]] կը կայանան ամէն չորս տարի Հ․Հ․ մէջ։  Առաջին Համահայկական Խաղերը տեղի կ՛ունենան [[1999 թուական|1999]]-ին։  Այս խաղերուն կը մասնակցին անհատներ եւ զանազան մարզաձեւերու հաւաքականներ։  Խաղերը համահայկական կը կոչուին, որովհետեւ մասնակցողները բացի Հ․Հ․ քաղաքացի ըլլալէ, նաեւ [[Հայկական Սփիւռք|Սփիւռքի]] հայկական ծագումով տարբեր երկիրներու քաղաքացիներ են։

==== Հայերը Ողիմպիական խաղերուն ====
Հայերը ունեցած են [[Ողիմպիական Խաղեր|ողիմպիական խաղերու]] ախոյեաններ հին տարիներէն․ [[Տրդատ Դ․]]՝ [[գօտեմարտ]]ի ախոյեան, (281, սակայն այս խաղերուն ընթացքին ախոյեաններուն մասին փաստացի արձանագրութիւնները չկան) եւ [[Վարազդատ]] (369) կռփամարտի ախոյեան։

[[1952 թուական|1952]] թուականէն, հայ մարզիկները կը սկսին մասնակցիլ Միաջազգային Ողիմպիական խաղերուն։  Իսկ [[1990 թուական|1990]] թուականին կը հիմնուի [[Հայաստանի Ազգային Ողիմպիական Կոմիտէ]]ն։ [[Պատկեր:AM011-09.jpg|մինի|Ճատրակի 38-րդ Ողիմպիական խաղերուն (2008) ախոյեան Հաստանի հաւաքականը]]
==== Ոտնագնդակ ====
Ոտնագնդակը լայն ընդունելութիւն գտած է ժողովրդային խաւերէն ներս։  Հայ մարզիկներ միջազգային համբաւի կ՛արժանանան։ [[Հայաստանի Ֆութպոլի Ազգային Հաւաքական|Հայաստանի Ոտնագնդակի Ազգային Հաւաքականը]] Հ․Հ․ կը ներկայացնէ ոտնագնդակի միջազգային մրցաշարքերուն եւ առանձին հանդիպումներուն ընթացքին։

==== Ճատրակ ====
Հայաստանի մէջ [[ճատրակ]]ը՝ շախմատ, ծանօթ է միջնադարէն, սակայն ժողովրդային խաւերուն մէջ լայն տարածում գտած է Խորհրդային Հայաստանի տարիներուն ընթացքին եւ տասնամեակներ շարունակ հայ մարզիկներ եւ կամ Հ․Հ․ հաւաքականը ճատրակի համաշխարհային ախոյեանութեան մրջաշարքին առաջին կարգերը կը գրաւեն։

=== Խոհանոց ===
Պատմական, աշխարհագրական, կլիմայական եւ պատմա-քաղաքական պայմանները դեր խաղցած են [[Հայկական Խոհանոց|հայկական խոհանոցի]] իւրայատուկ ըլլալուն։ Հայկական խոհանոցը ունի մօտաւորապէս 2500 տարուան պատմութիւնը։  Ան, հարաւային Կովկասի ամենահինն է, իսկ Ասիոյ՝ ամենահիներէն։  Հայկական խոհանոցի բազմաթիւ կերակրատեսակներուն պատրաստման արարողութիւնը մինչեւ այսօր՝ Հ․Հ․, Արեւմտեան Հայաստանի տարածքին հայ բեկորներու մնացորդացին մէջ եւ Սփիւռքի, մնացած է ամփոփոխ։

&lt;gallery&gt;
Պատկեր:Khorovats.jpg|Խորոված
Պատկեր:ArmenianHarissa.jpg|Հերիսա կամ Հերիսա, բանջարեղէններով
Պատկեր:Basturma or Pastroma from Armenia 1.JPG|Հայկական [[ապուխտ]]․ բացի Հ․Հ․ մէջ, կը պատրաստուի եւ կ՛արտահանուի նաեւ Սփիւռքի հայկական գաղութներուն մէջ հայ գործարարներէ։
Պատկեր:Pan armenio en el mercado de Yerevan.JPG|Հայկական լաւաշ
Պատկեր:Sudzhuk from Armenia 1.JPG|Հայկական երշիկ․ բացի Հ․Հ․ մէջ, կը պատրաստուի եւ կ՛արտահանուի նաեւ Սփիւռքի հայկական գաղութներուն մէջ հայ գործարարներէ։
Պատկեր:Lori Cheese Production.jpg|Լոռի պանիր․ Հ․Հ․
Պատկեր:Aşure (1).JPG|Անուշապուր․ տարածուած է նաեւ Սփիւռքին մէջ
Պատկեր:Khash.jpg|Հայկական խաշ
Պատկեր:Armenian dolma.jpeg|Հայկական տոլման
Պատկեր:Evböreği.jpg|Պանրածաղ՝ հայկական պէօրէք
Պատկեր:Mantapur.jpg|Մանթը․ նկարին՝ ապուրը
Պատկեր:Իշխան ձուկ նախքան եփել.JPG|Սեւանի Իշխանաձուկը, նախքան եփելը
Պատկեր:Gհapama.jpg|Ղափամա
Պատկեր:Ժենքալի հաց․ Տաթեւ.jpg|Ժինգիալով հաց
&lt;/gallery&gt;

== Եունեսքոյի Համաշխարհային Ժառանգութեան Ցանկին Հայաստանի Յուշարձաններու ցուցակը ==
[[ԵՈՒՆԵՍՔՕ|Եունեսքոյի]] Համաշխարհային Ժառանգութեան Ցանկին մէջ Հայաստանի հետեւեալ յուշարձանները մաս կը կազմեն․-

{|class=&quot;wikitable plainrowheaders&quot; 
|-
! style=&quot;width:180px;&quot; scope=&quot;col&quot;| Անուն
! class=&quot;unsortable&quot;  style=&quot;width:150px;&quot; scope=&quot;col&quot;| Պատկեր
! style=&quot;width:100px;&quot; scope=&quot;col&quot;| Վայր  
! style=&quot;width:50px;&quot; scope=&quot;col&quot;| Հիմնադրութեան թուական
! scope=&quot;col&quot; class=&quot;unsortable&quot; | Արձանագրութեան թուական
|-
| [[Հաղբատի Վանք|Հաղբատի]] եւ [[Սանահինի Վանք|Սանահինի]] վանական համալիրներ
| [[File:Armenia Haghbat.jpg|150px]][[File:Sanahin-external-view.jpg|150px]]
| [[Լոռի (մարզ)|Լոռիի մարզ]] 
| 10-րդ մինչեւ 12-րդ դար
| [[1996 թուական|1996]] եւ 2000
|-
|
* Էջմիածնի Մայր Տաճար․ [[Վաղարշապատ]]ի եկեղեցիները՝ [[Սուրբ Հռիփսիմէ եկեղեցի (Էջմիածին)|Ս․ Հռիփսիմէ]], [[Ս. Գայեանէ եկեղեցի|Ս․ Գայեանէ]], [[Շողակաթ]]։
* [[Զուարթնոց]]
| [[File:Etchmiadzin cathedral.jpg|150 px]][[File:Zvartnots cathedral ruins.jpg|150 px]]
| Արմաւիրի մարզ
|
* Էջմիածնի Մայր Տաճար՝ 4-րդ դար
* Ս․ Հռիփսիմէ՝ 618
* Ս․ Գայեանէ՝ 630
* Շողակաթ՝ 6-րդ / 7-րդ դար
* Զուարթնոց՝ 643–652

| 2000
|-
|
* [[Գեղարդի վանք]]
* [[Ազատ (գետ)|Ազատ գետի աւազան]]
| [[File:Geghard entrance-IMG 2525.JPG|150px]][[File:Ազատի ջրամբար.JPG|150px]]
| [[Կոտայքի մարզ]], Գողթ գիւղ
| Զուարթնոց․ 4-րդ դարազկիզբին կը սկսկի կառուցուիլ, իսկ հիմնադրումը տեղի կ՛ունենայ 1215-ին
| 2000
|}

== Հայկական եկեղեցին ==
[[Պատկեր:Tatev Monastery from a distance.jpg|մինի|275x275փքս|[[Տաթեւի Վանք|Տաթեւի վանք]]․ Սիւնիք]]
Հայկական եկեղեցին իր ծագման շրջանին, կ՛ունենայ կեդրոն [[Վաղարշապատ]]&lt;nowiki/&gt;ը։  Անոր Մայր եկեղեցին՝ Սուրբ Էջմիածինն է։  Բագրատունիներու թագաւորութեան օրերուն, հայ եկեղեցւոյ կեդրոնը [[Անի Քաղաք|Անի]] մայրաքաղաքը կը փոխադրուի։  Անիի անկումէն ետք հայկական եկեղեցւոյ կեդրոնը Պատմական Հայաստանի հողերէն դուրս կը բերուի ու 1066 Փոքր Հայքի [[Ծամնդաւ]] շրջանը կը փոխադրուի։  Իսկ [[Կիլիկիոյ Հայկական Թագաւորութիւն|Կիլիկիոյ]] հայկական իշխանութեան շրջանին՝ 1147, [[Հռոմկլա]] բերդը, ուր կը մնայ մօտաւորապէս 150 տարի։ 1203 կը փոխադրուի Կիլիկիոյ մայրաքաղաք՝ [[Սիս]], ուր կը մնայ Կիլիկիոյ Հայկական Թագաւորութեան անկումէն ետքն ալ, մինչեւ 1441 թուականին, երբ կը վերահաստատուի Սուրբ Էջմիածնի մէջ։  Սակայն Սիսի կաթողիկոսութիւնը կը շարունակէ ծառայել Կիլիկիոյ հայութեան մինչեւ Ա․ Համաշխարհային Պատերազմը եւ անոր աւարտին կը փոխադրուի Լիբանանի Անթիլիասի շրջանը, ուր եւ մինչեւ այսօր կը ծառայէ Միջին Արեւելքի եւ Սփիւռքի հայկական գաղութներուն մեծ մասին։
638 Էջմիածնի կաթողիկոսութեան որոշումով կը հիմնուի [[Երուսաղէմի Հայոց Պատրիարքութիւնը]], իբրեւ հետեւանք հայ եւ յոյն ուղղափառ եկեղեցիներու մրցակցութեան։

1113 կը հիմնուի (Արծրունիներու Վասպուրականի թագաւորութեան ժամանակ) [[Աղթամարի Սուրբ Խաչ եկեղեցի|Աղթամարի]] կաթողիկոսութիւնը, որ կը պահպանէ իր ինքնուրոյն վիճակը մինչեւ [[1895 թուական|1895]] երբ կը դադրի գործելէ համիտեան ջարդերուն պատճառով։  Սեֆեւեաններու գերիշխանութեան ժամանակ, Կաթողիկոսութիւնը Էջմիածնի Մայր Աթոռին ենթակայ կը դառնայ։

1461 Օսմանցիներու Մեհմէտ Ֆաթիհ սուլթանը կը հիմնէ [[Պոլսոյ Հայկական Պատրիարքութիւն]]ը, որ տարիներուն ընթացքին Օսմանեան Կայսրութեան մէջ ապրող հայերուն կրօնական բարձրագոյն իշխանութիւնը կը հանդիսանայ։

17-րդ դարուն, երբ Հայաստանը կը բաժնուի օսմանցիներուն եւ սեֆեւեաններուն միջեւ, Սուրբ Էջմիածինը Պարսկական Կայսրութեան ենթակայ կը դառնայ։

Սուրբ Էջմիածնի Մայր Աթոռի հոգեւոր պետը՝ Կաթողիկոսը, կը կրէ [[Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս]] տիտղոսը, որ [[Հայաստանեայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցի|Հայաստանեայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցուոյ]] հոգեւոր եւ նուիրապետական գերագոյն իշխանութիւնն է  
== Տեսարժան վայրեր ==
&lt;gallery&gt;
Պատկեր:Odzun Church 15.jpg|Օծունի եկեղեցի, [[Լոռի (մարզ)|Լոռի]]
Պատկեր:Այգեհատի մատուռ եւ խաչքար 01.jpg|Խաչքար․ Այգեհատ, Լոռի
Պատկեր:Այգեհատի մատուռ 02.jpg|Մատուռ․ Այգեհատ, Լոռի
Պատկեր:Այգեհատի հին աղբյուր 01.jpg|Հին աղբիւր․Այգեհատ, [[Լոռի (մարզ)|Լոռի]]
Պատկեր:AqoriSb.Gevorg.jpg|Ս․ Գէորգ, Ակորի, Լոռի
Պատկեր:View from Dsegh.JPG|[[Դսեղ]]
Պատկեր:AkhtalaMon2.jpg|Աղթալայի վանք․ [[Լոռի (մարզ)|Լոռի]]
Պատկեր:Vanadzor new collection.jpg|Նկարներ Վանաձորէն
Պատկեր:17.10.2010 Alaverdi (6).JPG|Ալավերտի․ նկարուած Սանահին աւանէն, [[Լոռի (մարզ)|Լոռի]]
Պատկեր:Shamlugh town Armenia.jpg|Շամլուղ․ [[Լոռի (մարզ)|Լոռի]]
Պատկեր:Stepanavan collection of images.jpg|Ստեփանաւան․ նկարներ․ [[Լոռի (մարզ)|Լոռի]]
Պատկեր:Debed.jpg|Դեբետ գետ․ [[Լոռի (մարզ)|Լոռի]]
Պատկեր:Gyumri in 2013, from the Vartanants square.jpg|Կիւմրի․ [[Շիրակի մարզ|Շիրակ]]
Պատկեր:Artik-center.jpg|Արթիկ․ [[Շիրակի մարզ|Շիրակ]]
Պատկեր:Town of Maralik.JPG|Մարալիկ, [[Շիրակի մարզ|Շիրակ]]
Պատկեր:Ծաղիկների գորգը-Շիրակ.jpg|Շիրակի դաշտը՝ Յունիսին
Պատկեր:Shirak Mountain Range.jpg|Շիրակի Լեռնաշղթան
Պատկեր:Monastere d'Haritch 11.04.07.jpg|Հառիճավանք․ [[Շիրակի մարզ|Շիրակ]]
Պատկեր:Torosgyugh.jpg|Թորոսագիւղ, [[Շիրակի մարզ|Շիրակ]]
Պատկեր:NorthIsland 24-Apr-2008.JPG|Արփի լիճը գառնան․ [[Շիրակի մարզ|Շիրակ]]
Պատկեր:Akhurian River.jpg|Ախուրեան գետ․ [[Շիրակի մարզ|Շիրակ]]
Պատկեր:Գյուղի հին գերեզմանատունը.jpg|Մայիսեան գիւղ, հին գերեզմանատունը․ [[Շիրակի մարզ|Շիրակ]]
Պատկեր:Ախուրյանի ջրամբարը12.jpg|Ախուրեանի ջրամբարը, [[Շիրակի մարզ|Շիրակ]]
Պատկեր:20110419 bridge Akhurian River East view Ani Turkey.jpg|Ախուրեան գետ․ հիմ կամուրջի աւերակները․ Ձախին՝ [[Անի Քաղաք|Անի]] հին մայրաքաղաքը (Թուրքիա)
Պատկեր:+Harichavank Monastery 03.jpg|[[Հառիճի վանք|Հառիճավանք]], [[Շիրակի մարզ|Շիրակ]]
Պատկեր:Մաշտոց Հայրապետ.jpg|Մաշտող Հայրապետի եկեղեցին, [[Կոտայքի մարզ|Կոտայք]]
Պատկեր:Սուրբ Հովհաննես Մկրտիչ.JPG|Ս․ Յովհաննու Մկրտիչ, [[Աբովեան (քաղաք)|Աբովեան քաղաք]], Կոտայք
Պատկեր:Bjni Fortress.JPG|Բջնի, բերդին աւերակները, Կոտայք
Պատկեր:Geghama Mountains.jpg|Գեղամայ Լեռներուն համայնապատկերը մինչեւ Սեւանայ լիճ, [[Կոտայքի մարզ|Կոտայք]]
Պատկեր:Azhdahak.jpg|Աժտահակ լեռ, Կոտայք
Պատկեր:Հրազդան Ջրամբար.JPG|Աղբիւրակի (Հրազդան) Ձրամբարը, Կոտայք
Պատկեր:Marmarik Reservoir.jpg|Մարմարիկի ջրամբարը, Կոտայք
Պատկեր:Tsaghkadzor, general view - panoramio (1).jpg|[[Ծաղկաձոր]], Կոտայք
Պատկեր:Ashtarak coll. 2012.jpg|[[Աշտարակ]]․ Արագածոտն
Պատկեր:Talin town.jpg|[[Թալինի շրջան|Թալին]]․ Արագածոտն
Պատկեր:Aragats crater 17.jpg|[[Արագած]]&lt;nowiki/&gt;ի հրաբերանը․ [[Արագածոտն]]
Պատկեր:Ագարակ—հին բնակատեղի (12).jpg|Հին բնակատեղ, Արագածոտն
Պատկեր:Մխիթար Գոշ.jpg|[[Մխիթար Գոշ]],տառերու պուրակ․ Աշտարաւան, Արագածոտն
Պատկեր:Բերդկունք Ամրոցն ու պարիսպներից հատվածներ 07.jpg|Բերդկունքի ամրոցը․ [[Գեղարքունիքի մարզ|Գեղարքունիք]]
Պատկեր:Vanevan Church.JPG|Վանեվանք, 10-րդ դար․ Գեղարքունիք
Պատկեր:Vaskenian Theological Academy in Sevan.jpg|Արեգունի լեռներ, Սեւանայ լիճ․ դիտուած «Վազգէնեան Աստուածաբանական Կաճառ»էն, Գեղարքունիք
Պատկեր:Սուրբ Գրիգոր Նարեկացի եկեղեցի (Արմավիր), ArmAg (1).jpg|Ս․ Գրիգոր Նարեկացի, [[Արմաւիր]]
Պատկեր:Արմավիր կայարան .jpg|Արմաւիրի կայարանը, 1927, Արմաւիր
Պատկեր:Մայր տաճարի բակը.JPG|Էջմիածնի Մայր Տաճարի բակը, Արմաւիր
Պատկեր:Դիլիջան ազգային պարկում-6.jpg|Դիլիջանի Ազգային Պարտէզը, [[Տաւուշի մարզ|Տաւուշ]]
Պատկեր:Հայ-ադրբեջանական սահմանը-1.jpg|[[Տաւուշի մարզ|Տաւուշ]]․ հայ-ատրպէյճանական սահմանը
Պատկեր:Masis kaghak.jpg|Մասիս քաղաք, Արարատի մարզ
Պատկեր:Vedi town.jpg|Վեդի քաղաք, Արարատի մարզ
Պատկեր:Զորավար Անդրանիկի հուշարձանը Այգեպատում (3).JPG|Այգեպատ, [[Անդրանիկ Օզանեան|Զօրավար Անդրանիկին]] արձանը, Արարատի մարզ
Պատկեր:Վազգեն Սարգսյանի տուն-թանգարան (3).jpg|Արարատ․ [[Վազգէն Սարգսեան]]ի տուն-թանգարան․ Արարատի մարզ
Պատկեր:Dvin and Verin Dvin.JPG|Դուին․ Արարատի մարզ
Պատկեր:Ararat Province from the air.jpg|Արարատի մարզը վերէն դիտուած
Պատկեր:Զանգակատուն, 2015 (3).jpg|[[Զանգակատուն (գիւղ)|Զանգակատուն]]․ Արարատի մարզ
Պատկեր:Lousashogh, St Karapet (2).JPG|Լուսաշող․ Արարատի մարզ
Պատկեր:Armenian Genocide Memorial, Vanashen (5).jpg|Վանաշէն․ Ցեղասպանութեան զոհերուն յիշատակին յուշարձան, Արարատի մարզ
Պատկեր:Fish Farm in Sipanik, Ararat marz, Armenia.jpg|Ձկնաբուծական տնտեսութիւն, Սիփանիկ գիւղ, Արարատի մարզ
Պատկեր:Norashen and Verin Artashat.JPG|Նորաշէն եւ Վերին Արտաշատ գիւղերը, Արարատի մարզ
Պատկեր:Masis Dzuk Fish Farm in Armenia.jpg|Ձկնաբուծական տնտեսութիւն Սայաթ-Նովա համայնք, Արարատի մարզ
Պատկեր:Marmarashen St Gevorg Church 3.jpg|[[Մարմարաշէն]]․ Ս․ Գէորգ եկեղեցի, Արարատի մարզ
Պատկեր:Arbat from Zvartnots airport.jpg|Արբաթ գիւղը եւ Արարատ լեռը Զուարթնոց օդակայանէն, Արարատի մարզ
Պատկեր:Lusarat.jpg|Լուսառատ․ նկարուած Խոր Վիրապէն, Արարատի մարզ
Պատկեր:Goris panorama.jpg|[[Գորիս]]․ [[Սիւնիքի մարզ|Սիւնիք]]
Պատկեր:Baghaberd Fortress, Armenia - Բաղաբերդ ամրոց, Հայաստան 02.jpg|Բաղաբերդ, 4-րդ դար, [[Սիւնիքի մարզ|Սիւնիք]]
Պատկեր:Vorotnavank Monastery 2011-2.jpg|[[Որոտնավանք|Որոտավանք]], [[Սիւնիքի մարզ|Սիւնիք]]
Պատկեր:Vorotan-village-bridge.jpg|Մելիքի կամուրջը (1855), Որոտան գետի վրայ, Սիւնիք
Պատկեր:ԳԱՐԵԳԻՆ ՆԺԴԵՀ, Կապան.JPG|[[Գարեգին Նժդեհ]]ի յուշարձան, Ղափան, Սիւնիք
Պատկեր:Kapan general view.jpg|Ղափան, Սիւնիք
Պատկեր:Halidzor.JPG|[[Հալիձոր գիւղ|Հալիձոր]], Սիւնիք
Պատկեր:Superrigado de Meghri.jpg|Մեղրի, Սիւնիք
Պատկեր:Surb Hovanes Church, Sisian 14092019 (27).jpg|Սիսիան եւ Ս․ Յովհաննէս եկեղեցին, Սիւնիք
Պատկեր:Shinuhayr village and Vorotan canyon view - panoramio.jpg|Շինուհայր գիւղ եւ Որոտան գետի կիրճը, Սիւնիք
Պատկեր:Tegh.jpg|Դեղ, Սիւնիք
Պատկեր:Stone Pyramids in Goris.jpg|Գորիսին սրածայր ժայռերը, Սիւնիք
Պատկեր:Զանգեզուրի արգելավայր 1 (3).JPG|Զանգեզուրի ապաստանարան-անտառը
Պատկեր:Shaki waterfall.jpg|[[Շաքիի Ջրվէժ|Շաքիի ջրվէժը]], Սիւնիք
Պատկեր:2014 Prowincja Sjunik, Krajobraz widziany z drogi M2 pomiędzy Goris a Szaki (05).jpg|Գորիսի եւ Շաքիի միջեւ բնապատկեր, նկարուած M2 մայրուղիէն
Պատկեր:Սատանայի կամուրջը Որոտանի վրա-3.jpg|[[Սատանի Կամուրջ|Սատանի կամուրջը]], Սիւնիք
Պատկեր:Thermal lake near Satan's bridge - panoramio.jpg|Ջերմային լիճ, Սատանի կամուրջին մօտ․ [[Սիւնիքի մարզ|Սիւնիք]]
Պատկեր:Կարստային քարանձավ Որոտան գետի կիրճում.jpg|Քարանձաւ․ Որոտան գետի կիրճ
Պատկեր:Սատանի կամուրջ1.jpg|[[Սատանի Կամուրջ|Սատանի կամուրջին]] տակ գտնուող հանքային ջրաւազան․ Սիւնիք
Պատկեր:Սատանի կամրջի տակ գտնվող հանքային ջրավազաններ 4.jpg|[[Սատանի Կամուրջ|Սատանի կամուրջին]] տակ գտնուող հանքային ջրաւազաններ
Պատկեր:From Yerevan to Apovian, 2019.jpg|Երեւանէն Աբովեան ճամբուն վրայ, նկար 2017
Պատկեր:Armenia landscape 2019.jpg|Հայաստանի բնութիւնը․․․
Պատկեր:Armenia landscape, 2019.jpg
Պատկեր:Bjni Fortress (general view) 04.jpg|Բջնի գիւղին եւ բերդին համայնապատկեր
Պատկեր:Չորուտի վանքի աւերակները, Աղուերան, 2017.jpg|Չորուտի վանքի աւերակները, Աղուերան, 2017
Պատկեր:Armenian Academy of Sciences.jpg|Հայաստանի Գիտութիւններու Ազգային Ակադեմիա
&lt;/gallery&gt;
  
  
&lt;ref&gt;[http://www.museum.am/library/articles/date.html Ժամանակագրութիւն ]{{lang-hy|}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.armgeo.am/aragats/ armgeo - Հայաստանի Աշխարհագրութիւն  ]{{lang-hy|}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.consilium.europa.eu/fr/policies/eastern-partnership/armenia/ Հայաստանի եւ Եւրոպական Միութեան յարաբերութիւնները {{ref-fr}}]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.libertas-institut.com/de/PDF/Armenia%20ante%20portas.pdf Հայաստանի մերձեցումը Եւրոպական Միութեան․ ձեւերը{{ref-en}} ]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.larousse.fr/encyclopedie/pays/Arm%c3%a9nie/106142 larousse հանրագիտարան․ Հայաստան, Արմենի {{ref-fr}}]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.president.am/hy/constitution-2015/ Հայաստանի Հանրապետութեան Նախագահ, «Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրություն» {{ref-en}}06.12.2015]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/am.html CIA. Միջին Արեւելք՝ Հայաստան ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100719074837/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/am.html |date=2010-07-19 }}{{lang-hy|}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.hymnsandchants.com/Texts/History/Chronicles/Georgian/ArmeniaW.pdf hymnsandchants․ Հայաստան]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://archive.azator.gr/index.php/yoduatsagrutiw/13074-2015-06-22-12-18-51 Azat or Archive -  Հայաստան՝ ծիրանի երկիր. ծիրանի պատմութիւնը եւ օտարալեզու անուանումները 22 June 2015]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.arles-antique.cg13.fr/docs/dpresse_arm.pdf Առլի թանգարան․ Հնադարեան Հայաստանի փառաւորութիւնը {{ref-fr}}]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://tert.nla.am/archive/NLA%20TERT/Zartonq-1937/2019/287.pdf Զարթօնք օրաթերթ, «Հայոց Ցեղասպանութեան Վերջին Վարկածը (Պահպանե՛նք Մեր Վերջին բեկոր՝ 10% Հայաստանը)»․ ․․․''«Էնմերքարը եւ Արատտայի տէրը»'' Կորիւն Լ․ Քեհեայեան, 24-9-2019, էջ 3]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://lraber.asj-oa.am/3585/1/1990-7(69).pdf Լրաբեր․ ՇՈՒՄԵՐԱԿԱՆ ԷՊՈՍԻ ԱՐԱՏՏԱ ԵՐԿՐԻ ՏԵՂԱԴՐՈՒԹՅԱՆ ՀԱՐՑԻ ՇՈՒՐՋ Ա. է. ՄՈ4ՍԻՍՅԱՆ,{{lang-hy|}} ]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.flickr.com/photos/14417999@N00/2918938735/ Զօրաց քարեր]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.encyclopedia.am/pages.php?bId=2&amp;hId=998 Հայկական Հանրագիտարան, Բագրատունիներ ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191031093213/http://www.encyclopedia.am/pages.php?bId=2&amp;hId=998 |date=2019-10-31 }}{{lang-hy|}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://lousavor-avedis.org/?p=10619 Լուսաւոր Աւետիս․ Հայ Վաճառականներու Դերը Մետաքսի Ճամբուն Վրայ. Պատմական Ակնարկ․ 18-1-2018]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://akunq.net/am/?p=32683 Թոնդրակեան շարժում․ Արեւմտահայաստանի եւ արեւմտահայութեան հարցերուուսումնասիրութեան կեդրոն ]{{lang-hy|}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://academic.oup.com/ahr/article-abstract/74/3/961/90950?redirectedFrom=fulltext «Պաւղիկեան շարժման ծագումը եւ անոր զարգացումը Հայաստանի եւ Բիւզանդիոնի արեւելեան նահանգներուն մէջ (The Paulician Heresy: A Study of the Origin and Development of Paulicianism in Armenia and the Eastern Provinces of the Byzantine Empire)» Կարսոյեան նինա]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://www.mfa.am/hy/history/ |title=Հայաստանի Հանրապետութեան Արտաքին Գործերու Նախարարութիւն․ Պատմութիւն |accessdate=2020-09-01 |archive-date=2020-09-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200924042740/https://www.mfa.am/hy/history/ |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://profil.am/?p=11324 Շահ Աբասի բռնագաղթը, 21-1-2020 ]{{lang-hy|}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.armprelacylb.org/aboutus/cilicia/ Կիլիկիոյ Սուրբ Աթոռը]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.dasaran.am/apps/wiki/view/id/5013?__cf_chl_jschl_tk__=849d776390f7ce6c454167f7827348c0ed74291d-1599065940-0-AaLvOWmaDEOwVmTmo66voZ6anWj6Xqi_6GV860qqmHkBY9Gl6N6D4iEVOXsImteXFgJIC7LpSzS4hnVoKh0Pf7OzrWstLElX6j8K6syM-UbUErlFJkVhrz8IIFTg9ipYPfMNZ7INHSGZAbvm7WI8YO-AQsXtXN0hRw0QuJ-zXkKDBfNplqZ5FOhlGROZxfcrz8JudX-GryVoECxN4CdQ9b6A1gwM_IE10rrRR26GONSGFEbi0ovaTUuFBH6x4q7hZQjRaqZU5uxjd3N6YEVsZKpMziFyss_WFhbcI22igfxsoi8Pf_Gcqkf8BjUrNU9C7xPzZMJpQDIC0TjHfpqsXSNYbuFerQuuebxhUAPVN6iH DASARAN. Կոստանտնուպոլսոյ Հայոց Պատրիարքութիւն ]{{Dead link|date=October 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{lang-hy|}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://armenianhouse.org/avetisyan/india.html Հայերը Հնդկաստանում, Կամսար Աւետիսեան ]{{lang-hy|}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://hpj.asj-oa.am/934/1/1966-2(187).pdf Հայերը Հնդկաստանում, Փամջամեան Սահա - Լոնտոն]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.dasaran.net/apps/wiki/view/id/8184 Dasaran - ռուս թրքական պատերզմներ]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.aniarc.am/2019/10/01/russia-conquest-armenia-yerevan-1827/ Հայկական Ուսումնասիրութիւններու Անի Կեդրոն․ Թիւրքմէնչայի դաշնագիրը]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://lousavor-avedis.org/?p=31576 Լուսաւոր Աւետիս - ՅՈՒՇԱՏԵՏՐ․ Ջաւախքի հայութեան ժամանակակից պատմութեան սկզբնաւորումը,23 Յուլիս 1828 ]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://azator.gr/?p=3347 30 Մարտ 1863. Հայոց Ազգային Սահմանադրութիւն, 30 Մարտ 2017, Ն․]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.parliament.am/library/sahmanadrakan%20barepoxumner/Tananyan.pdf ԱԶԳԱՅԻՆ ՍԱՀՄԱՆԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆ ՀԱՅՈՑ, ԳՐԻԳՈՐ ԹԱՆԱՆՅԱՆ ]{{lang-hy|}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.armin.am/historyofarmenia/am/Encyclopedia_of_armenian_history_San_Stefanoyi_paymanagir_1878 հայկական հետազօտութիւններու հիմնարկ․ Հայոց պատմութիւն, Սան Ստեֆանոյի պայմանագիր ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200716013219/http://www.armin.am/historyofarmenia/am/Encyclopedia_of_armenian_history_San_Stefanoyi_paymanagir_1878 |date=2020-07-16 }}{{lang-hy|}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://hairenikweekly.com/2014/01/02/16507 Հայրենիք շաբաթաթերթ, 135 ՏԱՐԻ ԱՌԱՋ .- ԽՐԻՄԵԱՆ ՀԱՅՐԻԿ ԵՒ ՊԵՐԼԻՆԻ ՎԵՀԱԺՈՂՈՎԸ, ՀԱՄՕ ՊԵՏՐՈՍԵԱՆ 2-1-2014 ]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://archive.org/stream/lifeofabdulhamid00pearuoft#page/30/mode/2up Սուլթան ԱպտուլլՀամիտի կեանքը{{ref-en}}]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/am.html |title=cia Գրադարան, հրատարակութիւններ Հայաստան {{ref-en}} |accessdate=2020-08-09 |archive-date=2010-07-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100719074837/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/am.html |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://findarmenia.org/arm/history/23/432/434 1836թ. եկեղեցական կանոնադրութիւնը ]{{lang-hy|}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://echmiadzin.asj-oa.am/12166/1/7_1984(10)-4.pdf ՄԱՏՐ ԱԹՈՌ ՍՈԻՐՌ ԷՋՄԻԱԾՆԻ ԳԵՐԱԳՈՅՆ ՀՈԳԵՒՈՐ ԽՈՐՀՐԴԻ ՍՏԵՂԾՄԱՆ 60-ԱՄԵԱԿԸ ]{{lang-hy|}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.aztagdaily.com/archives/409655 Ազդակ օրաթերթ - Վարագայ Վանքին Ժառանգաւորաց Վարժարանը Եւ «Արծուի Վասպուրական»-ը, ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ, Սեպտ․ 16, 2018]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://hy.wikisource.org/wiki/%D5%81%D5%A1%D5%B5%D5%B6_%D5%B4%D5%A8_%D5%B0%D5%B6%D5%B9%D5%A5%D6%81 Ձայն մը հնչեց - Շարժում հայրենեաց Կարնոյ ]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://azator.gr/?p=7803 Ազատ Օր -  Դեկտեմբեր 1882․ Հայ Յեղափոխական Շարժման կայծերը բոցավառեցան Կարինէն՝ «Ձայնը հնչեց Էրզրումի հայոց լեռներէն» Ն., 4 Դեկտեմբեր 2017]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%B5%D6%80%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%A4_%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6_(%D5%AF%D5%A1%D5%A6%D5%B4%D5%A1%D5%AF%D5%A5%D6%80%D5%BA%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6) Երիտասարդ Հայաստան (կազմակերպութիւն)]{{lang-hy|}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%86%D5%A5%D6%80%D5%BD%D5%A5%D5%BD_%D4%B1%D5%A2%D5%A5%D5%AC%D5%B5%D5%A1%D5%B6 Ներսէս Աբէլեան ]{{lang-hy|}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.armin.am/armeniansgenocide/am/Encyclopedia_Of_armenian_genocide_hnchak_tert Հայկական հետազօտութիւններու հիմնարկ․ «Հնչակ» թերթ ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200704214316/http://www.armin.am/armeniansgenocide/am/Encyclopedia_Of_armenian_genocide_hnchak_tert |date=2020-07-04 }}{{lang-hy|}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.droshak.am/ Դրօշակ]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://hairenikweekly.com/2020/06/06/43149 Հայրենիք շաբաթաթերթ, «Դրօշակ»-ը Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան Վաւերագիր, Յունիս 6, 2020]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://archive.aztagdaily.com/archives/51143 Ազդակ - ՏԱՐԵԴԱՐՁ. ԱՐԱՄ ՄԱՆՈՒԿԵԱՆ (ՍԵՐԳԷՅ ՅՈՎՀԱՆՆԻՍԵԱՆ, 1879-1919). ԳԱՂԱՓԱՐԻ ՄԱՐՏԻԿԸ, ԱԶԳԱՅԻՆ ՂԵԿԱՎԱՐԸ ԵՒ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԱՆԿԱԽՈՒԹԵԱՆ ԴԱՇՆԱԿՑԱԿԱՆ ԿԵՐՏԻՉԸ,ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ 4-2-2012 ]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.armin.am/armeniansgenocide/am/Encyclopedia_Of_armenian_genocide_Mayisyan_barenorogumner_1895 Հայկական հետազօտութիւններու հիմնարկ․ Մայիսեան բարենորոգումներ, 1895 ]{{Dead link|date=October 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{lang-hy|}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://azator.gr/?p=3795 Ազատ Օր, 19 Ապրիլ 1895. Եւրոպական դիւանագիտութիւնը ձեռնարկեց հայկական նահանգներու բարենորոգումներու Մայիսեան Ծրագրի մշակումին, 19 Ապրիլ 2017, Ն.]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://hpj.asj-oa.am/2820/1/2010-2(27).pdf ՆԱԽԸՆՏՐԱԿԱՆ ՊԱՅՔԱՐԸ ՎԱՆՈՒՄ ԵՒ 1908 Թ. ԽՈՐՀՐԴԱՐԱՆԱԿԱՆ ԵՐԿՐՈՐԴ ԸՆՏՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐԸ ՕՍՄԱՆեԱՆ ԹՈՒՐՔԻԱՅՈՒՄ, ԱՒԵՏԻՍ ՅԱՐՈՒԹԻՒՆԵԱՆ ]{{lang-hy|}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.hayzinvor.am/15585.html Նկարի մը պատմութիւնը․ Խրիմեան Հայրիկ, Հ. ՄԱՆՋԵԱՆ ]{{lang-hy|}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://arar.sci.am/Content/259821/214-224.pdf «Դաշնակցութեան դատը եւ Յովհաննէս Քաջազնունին», Հայկ Մարտիրոսեան, 2016]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://tert.nla.am/archive/NLA%20TERT/Jamanak/1913/1532.pdf Ժամանակ․ «Վարագոյրին ետեւէն՝ Բարենորոգումները ջո՞ւրը ինկան» Պոլիս, Յուլիս 30 1913]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://www.yerepouni-news.com/2020/07/13/%D5%B0%D5%A1%D5%B5%D5%AF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6-%D5%A2%D5%A1%D6%80%D5%A5%D5%B6%D5%B8%D6%80%D5%B8%D5%A3%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%AB%D6%82%D5%B6%D5%B6%D5%A5%D6%80-%D5%A5%D6%80%D5%A2/ |title=Yerepouni news. ՀԱՅԿԱԿԱՆ  ԲԱՐԵՆՈՐՈԳՈՒԹԻՒՆՆԵՐ ,  ԵՐԲ  ՈՉ ՈՔ ԿԸ ՓԱՓԱՔԻ ՆԵՂԱՑՆԵԼ ՀԻՒԱՆԴ ՄԱՐԴԸ - ԱՀԱՐՈՆ ՇԽՐՏԸՄԵԱՆ– ՊԱՅՔԱՐ  183, Յուլիս 23, 2020 |accessdate=2020-09-24 |archive-date=2020-09-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200930221740/https://www.yerepouni-news.com/2020/07/13/%D5%B0%D5%A1%D5%B5%D5%AF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6-%D5%A2%D5%A1%D6%80%D5%A5%D5%B6%D5%B8%D6%80%D5%B8%D5%A3%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%AB%D6%82%D5%B6%D5%B6%D5%A5%D6%80-%D5%A5%D6%80%D5%A2/ |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.academia.edu/34772555/%D5%80%D4%B1%D5%85%D5%88%D5%91_%D5%8A%D4%B1%D5%8F%D5%84%D5%88%D5%92%D4%B9%D5%85%D5%88%D5%92%D5%86_1_   ԳԻՒՄՐՈՒ Մ. ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆԻ ԱՆՈՒԱՆ ՊԵՏԱԿԱՆ ՄԱՆԿԱՎԱՐԺԱԿԱՆ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏ ՊԱՏՄՈՒԹԵԱՆ, ԻՐԱՒՎԱԳԻՏՈՒԹԵԱՆ ԵՒ ԴՐԱՆՑԴԱՍԱՒԱՆԴՄԱՆ ՄԵԹՈԴԻԿԱՆԵՐԻ ԱՄԲԻՈՆ Մասնագիտութիւն–պատմութիւն Կուրս կիսամեակ–I ԻՐԱՒԱԳԻՏՈՒԹԻՒՆ /II «ՀԱՅՈՑ ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ» XIX-XXԴԴ.,ԴԱՍԱԽՈՍՈՒԹԻՒՆՆԵՐԻ ԵՒ ՍԵՄԻՆԱՐՊԱՐԱՊՄՈՒՆՔՆԵՐԻ ՓԱԹԵԹ {{lang-hy|}}]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://lraber.asj-oa.am/77/1/2004-1(158).pdf ԿԱՄԱՒՈՐԱԿԱՆ ՇԱՐԺՈՒՄԸ ԵՎ ՍՈՑԻԱԼ-ԴԵՄՈԿՐԱՏ ՀՆՉԱԿԵԱՆ ԿՈՒՍԱԿՑՈՒԹԻՒՆԸ, ՍՏԵՓԱՆՅԱՆ Մ. Ս {{lang-hy|}}]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://hpj.asj-oa.am/6408/1/82.pdf ԱՄՆ-Ի ՀԱՅԵՐԻ ՄԱՍՆԱԿՑՈՒԹԻՒՆՆ ՈՒ ՆՊԱՍՏԸ ԿԻԼԻԿԵԱՆ ԿԱՄԱՒՈՐԱԿԱՆ ՇԱՐԺՄԱՆԸ (1916–1920 ԹԹ.) (1918 թ. Արարայի ճակատամարտում “Հայկական լեգեոնի” տարած յաղթանակի 100-ամեակի առթիւ) ՔՆԱՐԻԿ ԱՒԱԳԵԱՆ {{lang-hy|}}]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.academhistory.am/upload/files/Ruben_Sahakyan111.pdf ՀՀ Գիտութիւններու Ազգային Ակատեմիա Պատմութեան Ինստիտուտ- Արեւմտեան Հայաստանի ռազմաքաղաքական եւ վարչատնտեսական իրավիճակը (1914 Յուլիս- 1917 Փետրուար), Սահակեան Ռուբէն ] Օննիկի{{lang-hy|}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%80%D5%A1%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%AF_%D5%AF%D5%A1%D5%A6%D5%B4%D5%A1%D5%AF%D5%A5%D6%80%D5%BA%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6_(%D4%B9%D5%B8%D6%82%D6%80%D6%84%D5%AB%D5%A1) Յատուկ կազմակերպութիւն ]{{lang-hy|}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8D%D5%A1%D5%B5%D6%84%D5%BD-%D5%8A%D5%AB%D5%AF%D5%B8%D5%B5%D5%AB_%D5%B0%D5%A1%D5%B4%D5%A1%D5%B1%D5%A1%D5%B5%D5%B6%D5%A1%D5%A3%D5%AB%D6%80_(1916) Սայքս–Փիքոյի համաձայնագիր ]{{lang-hy|}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://archive.aztagdaily.com/archives/143899 Ազդակ՝ արխիւ - «Սայքս-Փիքօ III», «Սեւր II», «Լոզան II». Միջին Արեւելքի Ու Կովկասի Նոր Քարտէ՞ս. Նոր Մարտահրաւէրներ` Հայաստանի Ու Հայութեան Դիմաց… ՏՈՔԹ. ԿԱՐԱՊԵՏ ՄՈՄՃԵԱՆ, ՎԱՉԷ ԲՐՈՒՏԵԱՆ 27-8-2013]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.armeniapedia.org/wiki/The_Case_of_Soghomon_Tehlirian Սողոմոն Թեհլիրեանի դատավարտութիւնը{{ref-en}}]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://digilib.aua.am/book/3901/4451/25872/?lang=en AUA. Յեղկոմը եւ Հայաստանի խորհրդայնացման համաձայնագիրը]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://aztag.blogspot.com/2009/04/1921-2-1920-29-1920-28-2-3-2-29-2.html aztag.blogspot - 1921 Թ. ԱՊՐԻԼ 2. ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԱՌԱՋԻՆ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹԵԱՆ ՄԱՅՐԱՄՈՒՏԸ, 3-4-2009]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://www.aniarc.am/2020/10/30/armenians-and-turks-chapter-8-western-armenian/ |title=ANI Armenian Reseach Center Հրաժեշտ Կարսին. Հոկտեմբեր 30, 1920 – Հոկտեմբեր 13, 1921, 30-10-2020 |accessdate=2021-01-05 |archive-date=2021-01-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210108192143/https://www.aniarc.am/2020/10/30/armenians-and-turks-chapter-8-western-armenian/ |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://alikonline.ir/news/political/item/5474-%D5%80%D4%B1%D5%85-%D4%B4%D4%B1%D5%8F-%D5%80%D5%A1%D5%B5-%D4%B4%D5%A1%D5%BF%D5%AB-%D5%B5%D5%A1%D5%B6%D5%B1%D5%B6%D5%A1%D5%AD%D5%B4%D5%A2%D5%A5%D6%80%D5%AB-%D5%B0%D5%AB%D5%B4%D5%B6%D5%A1%D5%A4%D6%80%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%AB%D6%82%D5%B6%D5%A8 |title=Armenian Genocide Truth and Justice Act Introduce in U.S.House, alikonline- 7-11-2013 |accessdate=2021-01-07 |archive-date=2023-04-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230418174120/https://alikonline.ir/news/political/item/5474-%D5%80%D4%B1%D5%85-%D4%B4%D4%B1%D5%8F-%D5%80%D5%A1%D5%B5-%D4%B4%D5%A1%D5%BF%D5%AB-%D5%B5%D5%A1%D5%B6%D5%B1%D5%B6%D5%A1%D5%AD%D5%B4%D5%A2%D5%A5%D6%80%D5%AB-%D5%B0%D5%AB%D5%B4%D5%B6%D5%A1%D5%A4%D6%80%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%AB%D6%82%D5%B6%D5%A8 |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://tert.nla.am/archive/NLA%20TERT/Hayastanyan%20Tchakat/1947/1947(40).pdf Հայաստանեան Ճակատ, 1947(40).pdf]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://vemjournal.org/wp-content/uploads/2020/07/02-%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%B8%D6%81-%D5%84%D5%A5%D5%AE-%D4%B5%D5%B2%D5%A5%D5%BC%D5%B6%D5%A8-%D5%94%D5%B6%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6-%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D6%81%D6%84-%D4%B1%D5%BA%D6%80%D5%AB%D5%AC-%D5%80%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%AB%D5%BD-2015-%D5%A9%D5%AB%D6%82-2-50.pdf «Վէմ» համահայկական հանդէս  «Հայոց Մեծ Եղեռն, քննարկում․․․» Հրատարակիչ` «Վէմ հանդէս» ՍՊԸ]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.ysu.am/files/01N_Sargsyan.pdf Սփիւռքահայերի 1946-1948 Զանգուածային հայրենադարձութեան նախապատրաստումը, Ա․ Սարգսեան]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://asbarez.com/arm/302929/%D5%80%D5%85%D4%B4-%D4%B2%D5%B8%D5%AC%D5%B7%D5%A5%D6%82%D5%AB%D5%AF-%D5%85%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%A2%D5%A5%D6%80%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%AB%D6%82%D5%B6%D5%B6%D5%A5%D5%A8%D5%9D-%D5%8E%D5%B3%D5%BC%D5%A1/ |title=ՀՅԴ-Բոլշեւիկ Յարաբերութիւննեը՝ Վճռահատող Ազդակ Անկախ Հայաստանի Կարճատեւ Կեանքում, ՌՈՒԲԻՆԱ ՓԻՐՈՒՄԵԱՆ, 26-12-2017 |accessdate=2021-01-11 |archive-date=2021-01-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210112235212/http://asbarez.com/arm/302929/%D5%80%D5%85%D4%B4-%D4%B2%D5%B8%D5%AC%D5%B7%D5%A5%D6%82%D5%AB%D5%AF-%D5%85%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%A2%D5%A5%D6%80%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%AB%D6%82%D5%B6%D5%B6%D5%A5%D5%A8%D5%9D-%D5%8E%D5%B3%D5%BC%D5%A1/ |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://kantegh.asj-oa.am/1952/1/88.pdf Սփիւռքահայութեան ներգաղթը, 1946-1948, Յովհաննէս Զատիկեան]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.hayrenadardz.org/en/article/amatuni-virabyan ՄԵԾ ՀԱՅՐԵՆԱԴԱՐՁՈՒԹԻՒՆԸ. ՀԻՄՆԱՀԱՐՑԵՐ ԵՒ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 1946-1948, amatuny virabyan]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.arasyayincilik.com/wp-content/uploads/2019/09/gavrrosh-name.pdf ԿԱՎՌՕՇ-ՆԱՄԷ ԹԱՏԵՐԱ-ԽՄԲԱԳՐԱԿԱՆ ՅԻՇՈՂՈՒԹԻՒՆՆԵՐ (Ինքնակենսագրականով խառնուած) 1900-1935 Թօլայեանի յուշագրութեան ինքնագիրը, գրուած 1936-1937 թթ. Երեւան եւ ամփոփուած 12 մատեաններու մէջ (700 էջ),կը պահպանուի Երեւանի «Եղիշէ Չարենց» գրականութեան եւ արուեստիթանգարանը - Արաս հրատարակչատուն, Պոլիս ]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://armeniasputnik.am/karabah/20201115/25344705/qarvachari-bnakichnerin-tarhanelu-jamket-erkaradzgvel-e-10-orov.html armeniasputnik - Քարվաճառից աշխարհազորայիններին տարհանելու ժամկէտը երկարաձգւել է 10 օրով, 15-11-2020]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.azatutyun.am/a/30951199.html Ազատութիւն ալիք - Ըստ ԱԻՆ-ի, երթեւեկութիւնը դէպի Արցախ թոյլատրւում է միայն Վարդենիս-Սոթք-Քարվաճառ ճանապարհով, 15-11-2020]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.president.am/hy/press-release/item/2020/11/16/President-Armen-Sarkissians-message-/ Հայաստանի Հանրապետութեան Նախագահ․ Մամլոյ հաղորդագրութիւն - Կարելի է պարտւել ճակատամարտը, բայց անթոյլատրելի է պարտւել որպէս ազգ. Հայաստանի Հանրապետութեան նախագահ Արմէն Սարգսեանի ուղերձը, 16-11-2020]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://armenpress.am/arm/news/1034961.html armenpress - Լեռնային Ղարաբաղում տեղակայւել է ռուս խաղաղապահների 25 դիտակետ, 16-11-2020]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://armenpress.am/arm/news/1034961.html armenpress - Շուշիի մատոյցներից մօտ 150 հայ զինծառայողների մարմիններ են դուրս բերւել. Արցախի նախագահ, 16-11-2020]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://fr.sputniknews.com/international/202011091044742279-larmenie-signe-un-accord-avec-lazerbaidjan-et-la-russie-pour-mettre-fin-aux-hostilites-dans-le/ Ֆրանսան եւ Ա․Մ․Ն․ չեն մասնակցած զինադադարի բանակցութիւններուն 09.11.2020 {{ref-fr}}]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.lexpress.fr/actualite/monde/haut-karabakh-un-cessez-le-feu-vecu-comme-une-trahison-par-les-armeniens_2138313.html Զինադադարը Հայաստանի յանձնումի դաւաճանութիւն է․․․10-11-2020 {{ref-fr}}]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://lernci.livejournal.com/48567.html Մեսրոպեան, թէ՞ Սովետական ուղղագրութիւն, Երեւան, 2010]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://hygradaran.weebly.com/uploads/1/1/8/6/11869782/orthography.pdf Հայկազեան Ողղագրութիււն, Armenian Church Library ]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.aniarc.am/tag/%D5%A1%D5%A2%D5%A5%D5%B2%D5%A5%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6-%D5%B8%D6%82%D5%B2%D5%B2%D5%A1%D5%A3%D6%80%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%AB%D6%82%D5%B6/ ANI Armenian Reseach Center․ANI Armenian Reseach Center․ Մերձեցումի Կարելին Ու Անկարելին. Լեզուաբանական- Արեւելահայերէն Եւ Արեւմտահայերէն Լեզուաճիւղեր, 9-5-2015 ]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://digilib.aua.am/book/62/62/575/%D4%B1%D5%B7%D5%AD%D5%A1%D6%80%D5%B0%D5%A1%D6%81%D5%B8%D5%B5%D6%81 Հայ Մատենագրութեան Թուանշային Գրադարան - Աշխարհացոյց  ]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.armstat.am/file/doc/99478353.pdf 2011-ի Հայաստանի մարդահամար]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.armstat.am/file/article/nasel_01.01.2016.pdf 2016-ի Հայաստանի մարդահամար]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/6382703.stm bbc Հայաստան կ՛արտօնէ սթիւռքի հայուն Հ․Հ․ հպատակութիւնը ստանայ{{ref-en}}]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://census.stat-nkr.am/nkr/5-1.pdf |title=2005-ի Արցախի մարդահամար |accessdate=2021-01-09 |archive-date=2008-10-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20081003111153/http://census.stat-nkr.am/nkr/5-1.pdf |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://ijevanlib.ysu.am/wp-content/uploads/2017/12/Azgayin_tntesutyun.pdf |title=Երեւանի Պետական Համալսարան․ Ազգային Տնտեսութիւն - ուսումնական ձեռնարկ, Վոլոդեա Յովսեփեան, Մարգարիտա Եղիազարեա․ 2014ն |accessdate=2021-01-09 |archive-date=2021-08-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210831014722/http://ijevanlib.ysu.am/wp-content/uploads/2017/12/Azgayin_tntesutyun.pdf |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://tert.nla.am/archive/NLA%20TERT/Agos1996/2012/855.pdf Ակօս Արիւնլուայ Հալէպը 31-8-2012]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.aztagdaily.com/archives/341688?hilite=%27+%27 Ազդակ - ]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.noror.org/am/armenia-and-artsakh/1403/22,000-%D5%BD%D5%B8%D6%82%D6%80%D5%AB%D5%A1%D5%B0%D5%A1%D5%B5%D5%A5%D6%80-%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6%D5%AB-%D5%B4%D5%A7%D5%BB Նոր Օր․ 22,000 սուրիահայեր Հայաստանի մէջ Յունիս 22 , 2017]{{Dead link|date=October 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.armstat.am/file/doc/99486258.pdf Հ․Հ․ մէջ խօսուող լեզուներու ցուցակ, 2011 տուեալներով]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.internethaber.com/kurtlerle-ermeniler-iste-boyle-karisti-240959h.htm Հ․Հ․ հիւսիսային քիւրտերը եւ իրենց լեզուն]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.institutkurde.org/langue/ Քրտական լեզուն]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.panarmenian.net/eng/news/127558/ Հայաստանը ֆրանքօֆոնիի լրիւ անդամ կը դառնայ]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://news.gallup.com/poll/109228/russian-language-enjoying-boost-postsoviet-states.aspx Ռուսերէնը ժողովրդական լեզու Խորհրդային Միութեան քանի մը երկիրներու մէջ,SERGEI GRADIROVSKI AND NELI ESIPOVA,1-8-2008 ]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.armstat.am/file/article/sv_03_13a_520.pdf 2011 մարդահամր, էջ 8՝ լեզուներ ըստ բնակչութեան]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.armstat.am/file/article/sv_03_13a_520.pdf 2011 մարդահամր, էջ 7՝ բնակչութիւնը ըստ կրօնական դաւանանքի]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://www.qahana.am/am/leaders/show/867170483/0 |title=ԽՈՐԵՆ Ա ՄՈՒՐԱԴԲԵԿԵԱՆ (Տփղիսեցի) |accessdate=2021-01-11 |archive-date=2019-04-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190422122155/https://www.qahana.am/am/leaders/show/867170483/0 |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://www.aniarc.am/2020/07/09/aghasi-khanjian-story-of-killing-yerevan-mazagin-2010/ |title=ANI Armenian Reseach Center․ Մի սպանութեան պատմութիւն. Աղասի Խանջեան, 9 Յուլիսի, 1936թ, Թիֆլիս, 9-7-2020 |accessdate=2021-01-11 |archive-date=2021-01-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210113194516/https://www.aniarc.am/2020/07/09/aghasi-khanjian-story-of-killing-yerevan-mazagin-2010/ |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.aniarc.am/2020/08/03/sargis-kasyan-bio/ Սարգիս Կասեան (Տէր-Գասպարեան). Հայյեղկոմի նախագահը, 3-8-2020]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://history.armenpress.am/photos/3334-%D5%BD%D5%A1%D5%B0%D5%A1%D5%AF-%D5%BF%D5%A5%D6%80-%D5%A3%D5%A1%D5%A2%D6%80%D5%AB%D5%A5%D5%AC%D5%B5%D5%A1%D5%B6.html Սահակ Տէր-Գաբրիէլեան, Հայ խորհրդային քաղաքական, պետական, կուսակցական գործիչ: Եղել է ժողկոմխորհի նախագահ 1928-1935 թւականներին, 2017, Արմենպրես]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.armstat.am/file/article/bnakch_01.07.2015.pdf ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹԵԱՆ ՄՇՏԱԿԱՆ ԲՆԱԿՉՈՒԹԵԱՆ ԹՒԱՔԱՆԱԿԸ 2015 թւականի ՅՈՒԼԻՍԻ 1-Ի ԴՐՈՒԹԵԱՄԲ Հ․Հ․ Ազգ․ Վիճակագրական Ծառայութիւն, Տեղեկագրի ծածկագիրը` 5100-201 ]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.armstat.am/file/doc/99475033.pdf Հայաստանի Վիճակագրութիւն, 2011]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.britannica.com/place/Armenian-Highland britannica Հայկական Բարձրաւանդակ{{ref-en}}]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://archive.org/details/geographystrabo01falcgoog/page/n166/mode/2up Սրապոնի աշխարհագրութիւնը, էջ 260, H. G. Bohn. ]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://books.google.gr/books?id=pCiNqFj3MQsC&amp;pg=PA47&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q&amp;f=false Encyclopedia of the Peoples of Asia and Oceania․ Հայաստանի աշխարհագրութիւն եւ Պատմութիւն, Barbara A. West, էջ 47 - 56, հրատ․ Ελευθερουδάκης - Παπασωτηρίου {{ref-en}}]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.armgeo.am/armenian_highland/ ARMENIAN GEOGRAFIC - Հայկական Լեռնաշխարհ]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%BF%D5%A5%D5%A3%D5%B8%D6%80%D5%AB%D5%A1:%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%AF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%AC%D5%A5%D5%BC%D5%B6%D5%A1%D5%B7%D5%AD%D5%A1%D6%80%D5%B0%D5%AB_%D5%AC%D5%B3%D5%A5%D6%80 Հայաստանի լեռնաշխարհի լիճեր]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%BF%D5%A5%D5%A3%D5%B8%D6%80%D5%AB%D5%A1:%D4%BC%D5%B3%D5%A5%D6%80_%D5%A1%D5%B5%D5%A2%D5%A2%D5%A5%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%AF%D5%A1%D6%80%D5%A3%D5%B8%D5%BE լիճեր այբենական կարգով]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://armlands.com/portfolio/%D5%B0%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6%D5%AB-%D5%AC%D5%AB%D5%B3%D5%A5%D6%80%D5%A8-2/ Հայաստանի մեծ լիճեր]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.armgeo.am/armenian-lake/ Հայաստանի Հանրապետութեան լիճերը]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.encyclopedia.am/pages.php?bId=1&amp;hId=762%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%AF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6 |title=Հանրագիտարան․ Դպրոցական Մեծ Հանրագիտարան, Գիրք 1․ Ստեփանոս Օրբելեան, Ստորգետնեայ ջրեր |accessdate=2021-01-19 |archive-date=2021-01-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210128010621/http://www.encyclopedia.am/pages.php?bId=1&amp;hId=762%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%AF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6 |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;mnp.am&quot;&gt;[http://www.mnp.am/images/files/nyuter/2011/argelavayr_karav_arandzn.pdf Հայաստանի Բնապահպանման Գօտիին տարածքներ]&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;mnp.am&quot;/&gt;&lt;ref&gt;[https://delanoss.wordpress.com/2012/12/19/%D5%B0%D5%B0-%D5%A2%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%A1%D5%B6-%D5%B0%D5%A1%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%AF-%D5%BA%D5%A1%D5%B0%D5%BA%D5%A1%D5%B6%D5%BE%D5%B8%D5%B2-%D5%BF%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%AE%D6%84%D5%B6/ Հ․Հ․ բնութեան յատուկ պահպանուող տարածքներ, Ռուզան Ամիրխանեան]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://d2ouvy59p0dg6k.cloudfront.net/downloads/pas_brochure_1.pdf Հայաստանի բնութեան յատուկ պահպանուող տարածքներ եւ անտառներ, WWF - Հայաստան 2012, -52 էջ]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.bbc.com/news/world-europe-35025853 bbc - Հայաստանի վարչաձեւի փոփոխութեան հանրաքուէն, Դեկտեմբեր 7, 2015{{ref-en}}]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.president.am/hy/constitution-2015/ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹԵԱՆ ՆԱԽԱԳԱՀ․ Հայաստանի Հանրապետութեան Սահմանադրութիւն]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.armstat.am/file/doc/99475033.pdf ՀՀ 2011-ի մարդահամար․ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹԵԱՆ ՎԱՐՉԱՏԱՐԱԾՔԱՅԻՆ ԲԱԺԱՆՈՒՄԸ, էջ 4  ]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.militaire.gr/wp-content/uploads/2020/12/Artsakh_book_mazis_4.pdf Εθνικόν και Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον Αθηνών ΤΟ ΡΩΣΙΚΟ ΣΑΧ-ΜΑΤ ΣΤΟΝ ΚΑΥΚΑΣΟ (Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΣΤΟ ΑΡΤΣΑΧ 2020) / Աթէնքի Ազգային եւ Քափոտիսթրիաքօ Համալսարան - Միջին Արեւելքի եւ Թուրքիոյ աշխարհագրական ուսումնասիրութիւններու աշխատանոց․ Ռուսական «Շահ-Մաթ»ը Կովկասի մէջ, (Արցախի պատերազմը 2020), Իոաննիս Մազիս {{ref-el}}]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.haigazian.edu.lb/wp-content/uploads/2017/09/Armenian-Studies.pdf haigazian.edu.lb - Հայկական ուսումնասիրութիւններ {{ref-en}}]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://urbanista.am/hiddenmuseums Երեւանի պահուըտած թանգարաններ ]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://armeniadiscovery.com/hy/places/historical-places armeniadiscovery Հայաստանի տեսարժան վայրեր{{ref-en}}]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%BF%D5%A5%D5%A3%D5%B8%D6%80%D5%AB%D5%A1:%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6%D5%AB_%D5%A9%D5%A1%D5%B6%D5%A3%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B6%D5%B6%D5%A5%D6%80 Հայաստանի թանգարաններու ] ցուցակ{{lang-hy|}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://alikonline.ir/news/political/armenia/item/33053-%D5%A5%D6%80%D5%A5%D6%82%D5%A1%D5%B6%D5%AB-%D5%A1%D5%B4%D5%A5%D5%B6%D5%A1%D5%B0%D5%AB%D5%B6-%D6%83%D5%B8%D5%B2%D5%B8%D6%81%D5%A8 |title=alikonline - Երեւանի ամենահին փողոցը,13-7-2016 |accessdate=2021-01-22 |archive-date=2021-01-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210128231216/https://alikonline.ir/news/political/armenia/item/33053-%D5%A5%D6%80%D5%A5%D6%82%D5%A1%D5%B6%D5%AB-%D5%A1%D5%B4%D5%A5%D5%B6%D5%A1%D5%B0%D5%AB%D5%B6-%D6%83%D5%B8%D5%B2%D5%B8%D6%81%D5%A8 |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.gallery.am/hy/Armenian/Sculpture/ Հայկական քանդակ]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20161114223325/http://www.armenianmuseum.org/collection/textiles/ Հայկական հիւսքեղէնի տեսակներ․ ][[Ամերիկայի Հայկական Թանգարան]] {{ref-en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://imyerevan.com/hy/society/view/2345 Խնձորեսկ․ Քարանձաւային քաղաքի առեղծւածը, Հայկ Մելքոնեան, 26 Ապրիլ 2013]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://qapt.wordpress.com/2015/03/12/%D5%B4%D5%A5%D6%80-%D5%BA%D5%B8%D6%82%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8/ Կիւմրիի Քանդակագործութեան Ազգային պուրակ-թանգարանի պաշտօնական ] կայքէջ{{lang-hy|}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://tert.nla.am/archive/NLA%20AMSAGIR/Bazmavep/1867%2812%29.pdf Բազմավէպ, 1867, 12 (Դեկտ․)]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.panarmenian.net/arm/news/192948/ Հայաստանի հիւրանոցային օբյեկտների միայն 36 տոկոսն է մայրաքաղաքում ]{{lang-hy|}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://armlur.am/636416/ ՀՀ-ում ծխախոտի արտադրութեան ծաւալներն աւելացել են, 11-1-2017]{{lang-hy|}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.smithsonianmag.com/travel/armenia-becoming-world-class-hiking-destination-180965096/ Հայաստան ինչ ձեւով կը ծրագրէ բնապահպանման զբօսաշրջութեան աշխարհի առաջնահերթներէն ըլլալ,  Laura Kiniry, SMITHSONIANMAG.COM, 7-10-2017]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.archmuseum.am/ |title=Ճարտարապետութեան ազգային թանգարան-ինստիտուտի պաշտօնական կայքէջ |accessdate=2021-01-26 |archive-date=2015-04-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150418203412/http://www.archmuseum.am/ |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.encyclopedia.am/pages.php?bId=2&amp;hId=1388 |title=Հայկական Հանրագիտարան, Ճարտարապետութիւն |accessdate=2021-01-26 |archive-date=2013-12-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131231080223/http://www.encyclopedia.am/pages.php?bId=2&amp;hId=1388 |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000235406 Եունեսքոյի գիտական տեղեկագրութիւն, էջ 324-341, 20-6-2017]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://ampop.am/gaps-of-obligatory-education-in-armenia/ Հ․Հ․ պարտադիր ուսուցման բացերը, թարգմ․ 18-2-2019]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://escs.am/am/news/4706 Հ․Հ․ բարձրագոյն ուսումնական հաստատութիւնների ] ցանկ{{lang-hy|}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.aztagdaily.com/archives/460967 Ազդակ - Կոմիտաս Եւ Առասպելագրութիւն Բ. Կոմիտասի Ժառանգը, ԴՈԿՏ. ՀՐԱՉ ՊԱՐՍՈՒՄԵԱՆ, 16-1-2020]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Gazetteer/Places/Asia/Armenia/_Texts/KURARM/45*.html#noteB Հայաստանի պատմութիւն, Վահան Քիւրքճեան, հրատ․՝  Ամերիկայի Հայ Բարեգործական Միութիւն, 1958]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://alikonline.ir/news/community/azerbaijan-provinces/item/49165-%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D6%80%D5%BF-%D5%BA%D5%A1%D5%B0%D6%82%D5%A1%D5%AE-%D5%A1%D5%A6%D5%A3%D5%A1%D5%B5%D5%AB%D5%B6-%D5%BA%D5%A1%D6%80%D5%AB-%D5%B5%D5%A1%D5%B2%D5%A9%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%A8 |title=Ալիք -Անաղարտ պահւած ազգային պարի յաղթանակը, 26-8-2018 |accessdate=2021-01-27 |archive-date=2021-01-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210108203656/https://alikonline.ir/news/community/azerbaijan-provinces/item/49165-%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D6%80%D5%BF-%D5%BA%D5%A1%D5%B0%D6%82%D5%A1%D5%AE-%D5%A1%D5%A6%D5%A3%D5%A1%D5%B5%D5%AB%D5%B6-%D5%BA%D5%A1%D6%80%D5%AB-%D5%B5%D5%A1%D5%B2%D5%A9%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%A8 |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://akunq.net/am/?p=3671 Ակունք - Հայկական պար, 2010/05/01]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://books.google.co.uk/books?id=1pSA6Ip-XJsC&amp;printsec=frontcover#v=onepage&amp;q&amp;f=false Հին Ողիմպիական խաղերուն ախոյեաններուն ցանկ {{ref-en}}]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://armlur.am/128903/ Գառնի․ անցեալն ու ներկան]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://whc.unesco.org/en/statesparties/am Եունեսքոյի Համաշխարհային ժառանգութեան յուշարձաններու ցանկ, Հայաստան {{ref-en}}]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://whc.unesco.org/en/list/1011 Եունեսքօ - Համաշխարհային Ժառանգութեան Յուշարձաններու Ցանկ․ Էջմիածին եւ Զուարթնոց {{ref-en}}]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.aviation.am/eng/gorc/aeroport.htm Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիական օդանաւորդութեան կոմիտէ ]{{lang-hy|}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.civilnet.am/news/2020/11/03/%D5%84%D5%A5%D5%B2%D6%80%D5%AB-%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6%D5%AB-%D5%A3%D5%A5%D5%B2%D5%A5%D6%81%D5%AF%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%A8-%D6%87-%D5%B8%D5%B2%D5%B6%D5%A1%D5%B7%D5%A1%D6%80%D5%A8/405777 Մեղրի. Հայաստանի գեղեցկութիւնը եւ ողնաշարը, 3 նոյեմբեր, 2020 ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210202082116/https://www.civilnet.am/news/2020/11/03/%D5%84%D5%A5%D5%B2%D6%80%D5%AB-%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6%D5%AB-%D5%A3%D5%A5%D5%B2%D5%A5%D6%81%D5%AF%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%A8-%D6%87-%D5%B8%D5%B2%D5%B6%D5%A1%D5%B7%D5%A1%D6%80%D5%A8/405777 |date=2021-02-02 }}{{lang-hy|}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://tert.nla.am/archive/NLA%20AMSAGIR/marmnamarz-1911/1911/1911(3).pdf Մարմնամարզ, 1911 Ապրիլ]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://tert.nla.am/archive/NLA%20AMSAGIR/marmnamarz-1911/1911/1911(7).pdf Մարմնամարզ, 1911 Օգոստոս]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://tert.nla.am/archive/NLA%20AMSAGIR/marmnamarz-1911/1912/1912(6).pdf Մարմնամարզ, 1912 Մարտ 15]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://tert.nla.am/archive/NLA%20AMSAGIR/marmnamarz-1911/1912/1912(8).pdf Մարմնամարզ, 1912 Ապրիլ 15]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://tert.nla.am/archive/NLA%20AMSAGIR/marmnamarz-1911/1913/1913(4).pdf Մարմնամարզ, 1913 Ապրիլ]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://tert.nla.am/archive/NLA%20AMSAGIR/marmnamarz-1911/1913/1913(5).pdf Մարմնամարզ, 1913 Մայիս]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://tert.nla.am/archive/NLA%20AMSAGIR/marmnamarz-1911/1914/2.pdf Մարմնամարզ, Յունիս 1914]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.worldlandtrust.org/who-we-are-2/partners/fpwc/ Հայաստանի «Վայրի բնութեան եւ մշակութային արժէքներու պահպանման հիմնադրամ» (FPWC) ]&lt;/ref&gt;

== Աղբիւրներ ==

# «Հայոց Պատմութիւն», Է․Լ․ Դանիէլեան, Ա․Ա․Մելքոնեան - Երեւան-2008
# «Մեր Պատմութիւնը», Կարօ Մոմճեան, դասագիրքերու շարք, Լոս Անճելես, 1997
# «Հայ Դատ», Ռուբինա Փիրումեան, Երկրորդականի Հայոց Պատմութեան եռահատոր դասագիրքերու շարք, Լոս Անճելըս 2002,
# «The Armenian Crisis and the Rule of the Turk». Frederick Davis Greene, London - Hodder and Stoughton Publishing, 1895
# «Հայաստանի Հանրապետութիւն», Ս․ Վրացեան, 1928 Փարիզ
#«Խորհրդային Հայաստանի Աշխարհագրութիւն», Կ․Օ․Օհանեան, Կ․Յ․Չերքեզեան, Երեւան 1967
#«Պատմական եւ Արդի Հայաստանի Աշխարհագրութիւն», Արփի Գալիկեան-Քիւրքճեան, Բ․տպագ․, Հրատ․՝ «Համազգային» Հայ Կրթական եւ Մշակութային Միութիւն, Պէյրութ 1995
#«Յուշամատեան Հ․Մ․Ը․Մ․ի, 1918 - 1958», հրատարակութիւն Հ․Մ․Ը․Մ․ի Մերձաւոր Արեւելքի Շրջանային Վարչութեան, Պէյրութ՝ 1958
#«Հ․Մ․Ը․Մ․ 1918 - 2018, 100 տարուան Պատմութիւն», հրատ․ Հ․Մ․Ը․Մ․ի Յունաստանի Շրջանային Վարչութեան, Աթէնք 2018

== Տե՛ս նաեւ ==
[[Ներսէս Վարժապետեան]]

[[Զապէլ Ասատուր|Զապել Ասատուր]]

[[Դպրոցասէր Տիկնանց Վարժարան (Փարիզ)|Դպրոցասէր Տիկնաց Վարժարան]]

[[Սրբուհի Տիւսաբ]]

[[Մկրտիչ Փորթուգալեան]]

[[Միքայէլ Նալպանտեան|Միքայէլ Նալպանդեան]]

[[Մաղաքիա Արքեպիսկոպոս Օրմանեան]]

[[Վանայ Իշխան]]

[[Գէորգ Չաւուշ]]

[[Դրօ]]

[[Արշակ Ներսէսեան]]

[[Քեռի (ֆետայի)|Քեռի]]

[[Անդրանիկ Օզանեան|Անդրանիկ]]

[[Համազասպ Սրուանձտեան|Համազասպ]]

[[Սողոմոն Թեհլիրեան]]

[[Կարօ Սասունի]]

[[Սիմոն Վրացեան]]

[[Համօ Օհանջանեան]]

[[Շաւարշ Քրիսեան]]

[[Վահան Չերազ]]

== Ծանօթագրութիւններ ==
{{Ծնթ․ցանկ}}
== Արտաքին յղումներ ==
# [https://en.wikipedia.org/wiki/Council_of_Europe Եւրոպական Խորհուրդ]{{ref-en}}
# [https://en.wikipedia.org/wiki/Behistun_Inscription Պեհիստունի արձանագրութիւն]{{ref-en}}
# [https://en.wikipedia.org/wiki/Golden_Fleece Ոսկէ գեղմը]{{ref-en}}
# [https://worddisk.com/wiki/Armenians/ Հայեր] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200518211408/https://worddisk.com/wiki/Armenians/ |date=2020-05-18 }}
# [https://en.wikipedia.org/wiki/Argonauts Արղոնաւթեսներուն արշաւանքը]{{ref-en}}
# [https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%95%CE%BA%CE%B1%CF%84%CE%B1%CE%AF%CE%BF%CF%82_%CE%BF_%CE%9C%CE%B9%CE%BB%CE%AE%CF%83%CE%B9%CE%BF%CF%82 Միլիսիոս Հեքաթէոս]{{ref-el}}
# [https://en.wikipedia.org/wiki/Anabasis_(Xenophon) Նահանջ Բիւրուն, Քսենոֆոն]{{ref-en}}
# [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%B1%D5%B6%D5%AB-%D4%BF%D5%A1%D5%B4%D5%A1%D5%AD Անի Կամախ]{{lang-hy|}}
# [https://en.wikipedia.org/wiki/Antoine-Jean_Saint-Martin Անթուան Ժան Սէն Մարթէն]{{ref-en}}
# [https://en.wikipedia.org/wiki/Hannibal#Exile_(after_195_BC) Հանիպալ]{{ref-en}}
# [https://akunq.net/am/?p=8330 Մանանաղի գաւառ․Արեւմտահայաստանի եւ արեւմտահայութեան հարցերու ուսումնասիրութեան կեդրոն]{{lang-hy|}}
# [https://en.wikipedia.org/wiki/Battle_of_Manzikert Մանազկերտի ճակատամարտը, 1071] Քիւչուկ Քայնարճըի դաշինք
# [https://en.wikipedia.org/wiki/Timur Թիմուրլէնկ]{{ref-en}}
# [https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A3%CF%85%CE%BD%CE%B8%CE%AE%CE%BA%CE%B7_%CF%84%CE%BF%CF%85_%CE%9A%CE%B9%CE%BF%CF%85%CF%84%CF%83%CE%BF%CF%8D%CE%BA-%CE%9A%CE%B1%CF%8A%CE%BD%CE%B1%CF%81%CF%84%CE%B6%CE%AE Քիւչուկ Քայնարճըի դաշինք]{{ref-el}}
# [https://en.wikipedia.org/wiki/Edict_of_G%C3%BClhane Հաթթը Շերիֆ]{{ref-en}}
# [https://en.wikipedia.org/wiki/Hatt-i_humayun  Հաթթը Հիւմայուն]{{ref-en}}
# [http://ysu.am/files/7-1475054713-.pdf Ակունք․ Գիտական յօդուածների ժողովածու․ թիւ 1 (13)] {{lang-hy|}}
# [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%BF%D5%A1%D5%AC%D5%AF%D5%A1%D5%A9%D5%A1%D5%B5%D5%AB_%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%B8%D6%81_%D5%B4%D5%A1%D6%80%D5%A4%D5%A1%D5%BD%D5%AB%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%B3%D5%A5%D5%B4%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B6 Հնդկաստանի մարդասիրական ճեմարանը, Կալկաթա]{{lang-hy|}}
# [https://hyw.wikipedia.org/wiki/%D5%84%D5%B8%D6%82%D6%80%D5%A1%D5%BF-%D5%8C%D5%A1%D6%83%D5%A1%D5%B5%D5%A7%D5%AC%D5%A5%D5%A1%D5%B6_%D5%8E%D5%A1%D6%80%D5%AA%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B6 Մուրատ Ռափայէլեան վարժարան]
# [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%B7%D5%BF%D5%BA%D5%A1%D5%B6_%D5%80%D5%A1%D5%B5%D6%80%D5%A5%D5%B6%D5%B5%D5%A1%D6%81 Պաշտպան Հայրենեաց ]{{lang-hy|}}
#[https://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%B1%D6%80%D5%B4%D5%A5%D5%B6%D5%AB%D5%A1_(%D5%A9%D5%A5%D6%80%D5%A9,_%D5%84%D5%A1%D6%80%D5%BD%D5%A5%D5%AC) Արմէնիա թերթ, Մարսէյլ]{{lang-hy|}}
#[https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%80%D5%A1%D5%B5_%D5%AA%D5%B8%D5%B2%D5%B8%D5%BE%D6%80%D5%A4%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%AF%D5%B8%D6%82%D5%BD%D5%A1%D5%AF%D6%81%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6 Հայ Ժողովրդական Կուսակցութիւն]{{lang-hy|}}
#[https://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%B5%D6%80%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D6%80%D5%A4_%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6_(%D5%AF%D5%A1%D5%A6%D5%B4%D5%A1%D5%AF%D5%A5%D6%80%D5%BA%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6) Երիտասարդ Հայաստան (կազմակերպութիւն)]{{lang-hy|}}
#[https://en.wikipedia.org/wiki/Armenian_fedayi Հայ Ֆետային]{{ref-en}}
#[https://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%B3%D5%B8%D6%82%D5%B4_%D4%B3%D5%A1%D6%83%D5%B8%D6%82%D5%AB_%D6%81%D5%B8%D6%82%D5%B5%D6%81_(1890) Գում Գափուի ցոյց (1890) ] {{lang-hy|}}
#[https://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%B2%D5%A1%D5%A2_%D4%B1%D5%AC%D5%AB%D5%AB_%D6%81%D5%B8%D6%82%D5%B5%D6%81_(1895) Պապը Ալիի ցոյցը (1895)]{{lang-hy|}}
#[https://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%B5%D5%AF%D5%A5%D5%B2%D5%A5%D6%81%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%A3%D5%B8%D6%82%D5%B5%D6%84%D5%AB_%D5%A2%D5%BC%D5%B6%D5%A1%D5%A3%D6%80%D5%A1%D5%BE%D5%B4%D5%A1%D5%B6_%D6%85%D6%80%D5%A5%D5%B6%D6%84_(1903) Եկեղեցական գոյքի բռնագրաւման օրէնք, 1903]{{lang-hy|}}
#[https://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%B1%D5%A6%D5%A3%D5%A1%D5%B5%D5%AB%D5%B6_%D5%BA%D5%A1%D5%BF%D5%A3%D5%A1%D5%B4%D5%A1%D5%BE%D5%B8%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%AF%D5%A5%D5%B6%D5%BF%D6%80%D5%B8%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%AA%D5%B8%D5%B2%D5%B8%D5%BE_1906 Ազգային պատգամաւորական կենտրոնական ժողով 1906 (ռուսահայութեան Սահմանադրական Ժողով)]{{lang-hy|}}
#[https://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%B1%D5%A6%D5%A3%D5%A1%D5%B5%D5%AB%D5%B6_%D4%B2%D5%B5%D5%B8%D6%82%D6%80%D5%B8 Ազգային Բիւրօ]{{lang-hy|}}
#[https://en.wikipedia.org/wiki/Deportation_of_Armenian_intellectuals_on_24_April_1915 Հայ մտաւորականներոը տեղահանութիւն]{{ref-en}}
#[https://en.wikipedia.org/wiki/Balkan_Wars Պալքանեան Պատերազմները (1912-1913)]{{ref-en}}
#[https://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%B1%D5%B6%D5%A4%D6%80%D5%AF%D5%B8%D5%BE%D5%AF%D5%A1%D5%BD%D5%AB_%D5%BD%D5%A5%D5%B5%D5%B4 Անդրկովկասեան Սէյմը]{{lang-hy|}}
#[https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%84%D5%B8%D6%82%D5%BD%D5%A9%D5%A1%D6%86%D5%A1_%D5%94%D5%A5%D5%B4%D5%A1%D5%AC_%D4%B1%D5%A9%D5%A1%D5%A9%D5%B8%D6%82%D6%80%D6%84 Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթուրք]{{lang-hy|}}
#[https://hy.wikipedia.org/wiki/1946-1948_%D5%A9%D5%BE%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%AB_%C2%AB%D5%84%D5%A5%D5%AE_%D5%B0%D5%A1%D5%B5%D6%80%D5%A5%D5%B6%D5%A1%D5%A4%D5%A1%D6%80%D5%B1%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6%C2%BB 1946-1948 թւականների «Մեծ հայրենադարձութիւն»]{{lang-hy|}}
#[https://hy.wikibooks.org/wiki/%D4%B4%D5%A1%D5%BD%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%B8%D6%82%D5%B2%D5%B2%D5%A1%D5%A3%D6%80%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%A5%D5%A1%D5%B6_%D5%B8%D6%82%D5%B2%D5%A5%D6%81%D5%B8%D5%B5%D6%81 Դասական ուղղագրութեան ուղեցոյց]
#[https://hyw.wikipedia.org/wiki/%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%AF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%8D%D6%83%D5%AB%D6%82%D5%BC%D6%84 Հայկական Սփիւռք]
#[https://fr.wikipedia.org/wiki/Mustafa_Kemal_Atat%C3%BCrk Քեմալ Աթաթուրք {{ref-fr}}]
#[https://en.wikipedia.org/wiki/Boris_Legran Պորիս Լեգրան{{ref-en}}]
#[https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_protected_areas_of_Armenia Հայաստանի բնութեան պահպանուող տարածքներու ցանկ]
#[https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6%D5%AB_%D5%A2%D5%B8%D6%82%D5%B0%D5%A5%D6%80%D5%AB_%D6%81%D5%A1%D5%B6%D5%AF Հայաստանի բարձրագոյն հաստատութիւններու՝ ճեմարաններ, համալսարաններ, ցանկ]{{lang-hy|}}
#[https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%87%D5%A1%D5%AD%D5%B4%D5%A1%D5%BF%D5%A8_%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%B4 Շախմատը (ճատրակը) Հայաստանում]{{lang-hy|}}
#[https://en.wikipedia.org/wiki/38th_Chess_Olympiad Ճատրակի 38-րդ ողիմպիական խաղերը]{{ref-en}}
#[https://hyw.wikipedia.org/wiki/%D5%86%D5%A1%D5%A6%D5%AB%D5%AF_%D4%B1%D6%82%D5%BF%D5%A1%D5%AC%D5%A5%D5%A1%D5%B6 Նազիկ Աւտալեան]
#[https://fr.wikipedia.org/wiki/Tiridate_IV_d%27Arm%C3%A9nie Հայաստանի Տրդատ Դ․ թագաւորը]{{ref-fr}}
#[https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9A%CE%B1%CF%84%CE%AC%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%BF%CF%82_%CE%B1%CF%81%CF%87%CE%B1%CE%AF%CF%89%CE%BD_%CE%BF%CE%BB%CF%85%CE%BC%CF%80%CE%B9%CE%BF%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CF%8E%CE%BD Հին Ողիմպիական խաղերու ախոյեաններուն անուանացանկ]{{ref-el}}

[[Ստորոգութիւն:Երկիրներ]]
[[Ստորոգութիւն:Երկիրներ այբբենական կարգով]]
[[Ստորոգութիւն:Միջին Արեւելքի երկիրներ]]
[[Ստորոգութիւն:Պատմական Հայաստան]]
[[Ստորոգութիւն:Հայաստան]]
[[Ստորոգութիւն:ՄԱԿ-ի անդամ երկիրներ]]</text>
      <sha1>cjumvhh6n50uxv18ezqz2kf1c9u7mj2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Հայաստանի Երկրաբանական Կառուցուածք</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3842</id>
    <revision>
      <id>225703</id>
      <parentid>171780</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T01:40:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>5016</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6847" xml:space="preserve">[[Պատկեր:The Armenian plateau near Mount Masis.jpg|250px|thumb]]
[[Հայաստան]]ի տարածքը կը գտնուի Ալպ-հիմալայեան  ծալքաւոր մարզի Տաւրոս-կովկասեան հատուածին ներքին խոշոր կերտուածական կառոյցի՝ Հայկական լեռնաշխարհի հիւսիս-արեւելեան մասին մէջ  եւ կը բնորոշուի բարդ երկրաբանական առանձնայատկութիւններով (particularaties) (special featrures)։ Վաղ անցեալին Լաւրասիա (Lavrasia), Կոնտուանա (Gondwana) ընդարձակ մայր ցամաքներուն միջեւ գոյութիւն ունեցած է  Թեթիս (The Tethys Ocean - Greek: Τηθύς) ովկիանոսը՝ Ալպ-հիմալայեան կամարաեայ ծալքերով իջուածքը։ Յետագային, բազմիցս անգամ կրկնուող լեռնակազմական շարժընթացներուն հետեւանքով, Կոնտուանայի [[Արաբներ|արաբ]]ական ելուստի եւ Լաւրասիոյ արեւելա-եւրոպական սալի միջեւ ձեւաւորուած են մարզի ծալքաւոր եւ բեկորային համակարգերը։ Երկրակեղեւի հաստութիւնը այստեղ կը կազմէ 38-40 քմ-էն (իջուածքները) մինչեւ 52-53 քմ (բարձրացումները), հրաբուխանստուածքային շերտի հաստութիւնը 3-8 քմ է, որձաքարային («[[կրանիթ]]» անգլ.՝ granite) շերտինը՝ 20-30 քմ սեւակուճային ([[պազալթ]]ային անգլ.՝ basaltic) շերտինը՝ 20-25 քմ։

=== Լեռնակազմութիւն ===
[[Հայկական Լեռնաշխարհ|Հայկական լեռնաշխարհի]] հիւսիսային թեւը կը կազմէ Փոքր Կովկասի, [[Կարատաղ]]ի, [[Թալիշ (գիւղ)|Թալիշի]] բեմակողմնային տեսքով  զուգորդուող կամարածալքերու շարքը, իսկ հարաւային եւ կենդրոնական թեւերը՝ [[Հայկական Տաւրոս]]ի եւ [[Զագրոշեան լեռնաշղթայ|Զագրոշի լեռնաշղթաներ]]ը։ Ասոնք, որպէս ծալքաւոր համակարգեր, ձեւաւորուած են մասամբ «պալէոլիթ»ի  եւ  «մեզոլիթ»ի՝ հիմնականօրէն «Բէյլէօզոյիքի» (The Paleozoic (or Palaeozoic) Era) լեռնակազմական շարժումներու հետեւանքով։

Հայկական լեռնաշխարհի տարածքը «Քայնոզոյիք» վերջաւորութեան կերտուած շարժումներու հետեւանքով ենթարկուած է տարբերակուած խոշոր կամարաձեւ բարձրացումներուն։

Հայկական լեռնաշխարհով կ՝անցնին կամ կերկարաձգուին [[Երզնկա]]-[[Կարս]]-[[Ամասիա]]-Սեւան-Հաքարիի, Հանքաւան-Զանգեզուրի եւ մերձերեւանեան ուղղութեամբ երկարող խորքային խորտակումներու համակարգերը եւ անոնց յարող «օֆիոլիթային» (Ophiolite) գօտիները։ Շատ տեղեր ապառաժ շերտերը կերտուածական լարումներու ազդեցութեամբ խզուած են եւ երկրակեղեւի կոտրուածքներու ուղղութեամբ առաջացած է ծալքերու ճզմում եւ տեղաշարժ, խզումները ու կոտրուածքները ծալքաւոր լեռներու մեծ մասը բեկորահատելով առաջացրած են ծալքաբեկորաւոր լեռներ։

Հայկական լեռնաշխարհի ձեւաւորման գործին չափազանց կարեւոր դեր  խաղցած են ալպեան լեռնակազմական շարժումները, որոնց հետ կապուած «նէոկենեան» (neogenini) եւ «անթրոբոկենեան» (anthropogenic) մարդոց ձեռքով բնութեան վրայ ներգործող փոփոխութիւններ հրաբխային ոյժը ընդգրկած է լեռնաշխարհի ողջ կեդրոնական մասը՝ գոյացնելով հրաբուխային բարձր լեռներ ու լեռնավահաններ եւ [[լաւա]]յին սարաւանդներ։

Երկրաբանական կառուցուածքի առումով Հայկական լեռնաշխարհը մայր ցամաքի անզուգական տարածքներէն է։ Այստեղ կան գրեթէ բոլոր երկրաբանական ժամանակաշրջաններու գոյացումները՝ սկսած մինչքեմպրի հնագոյն փոխակերպային համալիրներէն մինչեւ «անթրոբոկենի» հրաբուխային ու լճագետային առաջացումները։ Մինչքեմպրի  փոխակերպային ապարները [[Հայաստան]]ի տարածքին կը բացայայտուին տեսանելի դառնալով  Ծաղկունեաց, Լոռի, Տաւուշի կամարածալքերու միջուկներուն մէջ։

Վերին «Փալէոզոյիք» ապարները առաւել տարածութիւն ունին Մերձարաքսեան կերտուածական գօտիին մէջ եւ Զանգեզուրի հարաւ արեւմուտքը․ ներկայացուած են [[աւազ]]աքարերով, քաւարզիդներով, կաւերով, աւազակաւային թերթաքարերով, կրաքարերով, հնամիացած  կենդանիներու մնացորդներով։ Փերմի կրաքարերը վերին Դեւոնի եւ ստորին քարպոնի վրայ տեղադրուած են աններդաշնակ։ Տրիասը Վետի գետի աւազանին մէջ կը պարունակէ ածուխներ։

== Արտաքին յղումներ ==
* [http://www.ysu.am/files/1.MAIN%20%20TECTONIC%20%20UNITS%20%20OF%20ARMENIA.pdf ԵՊՀ Գիտական տեղեկագիր «Հայաստանի հիմնական տեկտոնական միավորները»]
* [http://earth.asj-oa.am/819/ Ա․ Հ․ Գաբրիելյան «Հայաստանի երկրաբանությունը 50 տարում»]
* [http://nado.znate.ru/%D0%93%D0%B5%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%8F_%D0%90%D1%80%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B8 Հայաստանի երկրաբանությունը] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160305010654/http://nado.znate.ru/%D0%93%D0%B5%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%8F_%D0%90%D1%80%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B8 |date=2016-03-05 }}

{{ՀԲ}}

[[Ստորոգութիւն:Հայաստանի երկրաբանութիւն]]</text>
      <sha1>a5bi9zb1xzgbosn9g0fv4l8od9wos0e</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Հայկական Սփիւռք</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3940</id>
    <revision>
      <id>225704</id>
      <parentid>224697</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T02:00:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>5016</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="112639" xml:space="preserve">'''Հայկական սփիւռք''', հայերու համայնքներն են, որոնք կը բնակին [[Հայաստան]]&lt;nowiki/&gt;ի եւ Արցախի Հանրապետութիւններու սահմաններէն դուրս։ [[Հայեր]]&lt;nowiki/&gt;ու ընդհանուր քանակը ամբողջ աշխարհին նուազագոյնը կը կազմէ 10-12 միլիոն&lt;ref&gt;Миниатюрные Империи: Исторический Словарь Недавно Независимых государств - Страница 3 Джеймс Б. Минахан&lt;/ref&gt;, ընդ որուն [[Հայաստանի Հանրապետութիւն|Հայաստանի Հանրապետութեան]] մշտական բնակչութիւնը 2011-ին մարդահամարի տուեալներով կը կազմէ 3.018.854 , որմէ 2.961.801–ը ( 98%–ը) հայեր են&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Share|first=J. B.|date=1976-1|title=Review of drug treatment for Down's syndrome persons|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/2011|journal=American Journal of Mental Deficiency|volume=80|issue=4|pages=388–393|issn=0002-9351|pmid=2011}}&lt;/ref&gt;, իսկ [[ԼՂՀ]] մշտական բնակչութեան թիւը 2005-ի մարդահամարի տուեալներով կը կազմէ՝ 137 740, որմէ հայեր են՝137 380&lt;ref&gt;ԼՂՀ, մարդահամար 2005թ.

&lt;/ref&gt;:  Հայկական սփիւռքի քանակը կը կազմէ մօտ 8-9 միլիոն&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/6382703.stm|title=Armenia seeks to boost population|date=2007-02-21|language=en-GB|access-date=2018-07-24}}&lt;/ref&gt;:

Հայաստանը, աշխարհաքաղաքական կարեւոր նշանակութիւն ունենալով, իր ողջ պատմութեան ընթացքին եղած է ժամանակի հզօր կայսրութիւններու շահերու բախման դաշտ։ [[Բիւզանդիա]]&lt;nowiki/&gt;յի եւ [[Պարսկաստան]]&lt;nowiki/&gt;ի միջեւ երկարատեւ ռազմաքաղաքական հակամարտութիւնը 387-ին արդիւնքը եղաւ հայ պետականութեան կործանումը, [[Հայաստանի առաջին բաժանում]]ը այդ երկիրներու միջեւ։ Այդ թուականը պայմանականօրէն կարելի է համարել նաեւ հայ գաղթի պատմութեան սկիզբը։ Այդուհետ արտագաղթերը հայրենիքէն դարձան հայ ժողովուրդի պատմութեան մնայուն բնութագրերէն մէկը։

Դարերու ընթացքին հայերու, ինչպէս եւ այլ ժողովուրդներու արտագաղթը հայրենիքէն պայմանաւորուած եղած է երեք հիմնական գործօններով՝ տնտեսական, կրօնական եւ քաղաքական, որոնք, ինքնուրոյն պետականութեան բացակայութեան պայմաններուն, մշտապէս ուղեկցուած են օտարազգի իշխանութիւններու կողմէ իրականացուող բռնաճնշումներով եւ հալածանքներով։

== Պատմութիւն ==
'''Միջին դարեր'''

Դեռեւս 3–4-րդ դարերուն Սասանեան [[Արտաշիր Ա.]] եւ [[Շապուհ Բ.]] արքաներու օրօք տեղի ունեցան հայերու առաջին խոշոր զանգուածային բռնագաղթերը [[Իրան]]: Առաւել հետեւողական էր հայերու տեղահանման Բիւզանդիայի քաղաքականութիւնը, երբ քանի մը դար շարունակ հայերը պարտադրուած էին գաղթել դէպի արեւմուտք՝ կայսրութեան տարբեր շրջաններ, այդ ժամանակ [[Պալկաններ]]՝ [[Թրակիա]], [[Մակեդոնիայի Հանրապետութիւն|Մակեդոնիա]] եւ այլն։ Հայ ազնուականութեան եւ զինուորականութեան շարունակական արտագաղթի արդիւնքներէն էր անոնց յայտնուիլը բիւզանդական պետական կառուցուածքի ամենաբարձր օղակներուն, ընդհուպ մինչեւ [[Մակեդոնական]] կամ Հայկական հարստութեան հիմնումը (867-1057)։

Հայերու արտագաղթը հայրենիքէն մեծ չափեր ընդունած է 7–14-րդ դարերուն, երբ տարբեր քոչուոր ժողովուրդներու ([[արաբներ]], [[սելճուկներ]], [[մոնկոլներ]]) ասպատակութիւններուն պատճառով անոնք ստիպուած էին գաղթել [[Ասորիք]], [[Միջագետք]], [[Ղրիմ]], [[Ռումինիա]], [[Լեհաստան]], [[Հունգարիա]], [[Պուլղարիա|Պուլկարիա]], [[Քիեւեան Ռուսիա]], [[Փոքր Ասիա]]&lt;nowiki/&gt;յի ծովամերձ շրջաններ՝ ամէնուրեք հիմնելով համայնքներ։ Միջնադարեան [[Եւրոպա]]&lt;nowiki/&gt;յի ու Ասիայի հայկական գաղթավայրերուն կը կառուցուին եկեղեցիներ ու դպրոցներ՝ հայկական ինքնութիւնը եւ հայրենիքի հետ կապը ամուր պահելու համար։
[[Պատկեր:Near East hy 1135.png|մինի|Մերձաւոր Արեւելքը 1135-ին Կիլիկիոյ Հայկական Թագաւորութիւնը]]    
Հայ ժողովրդի պատմութեան մէջ նշանակալի երեւոյթ էր հայերու զանգուածային տեղափոխումը [[Կիլիկիա]]: Սկիզբ առնելով դեռեւս Հայաստանի առաջին բաժանումէն ետք՝ այն առաւել մեծ չափեր ընդունեց 10–11-րդ դարերուն, երբ սելճուկներու ներխուժման հետեւանքով Կիլիկիա տեղափոխուեցան նաեւ որոշ թիւով խոշոր աւատատէրեր, իշխանական տոհմեր՝ իրենց վասալներու հետ, սպարապետներ՝ իրենց զօրքերով։ Որոշ ժամանակ անց հայերը Կիլիկիայի մէջ ոչ միայն գէրիշխող դիրք գրաւեցին ամենատարբեր ասպարէզներուն, այլեւ հիմնեցին նախ իշխանութիւն, ապա եւ՝ [[Կիլիկիայի Հայկական Թագաւորութիւն]]&lt;nowiki/&gt;ը, որու մայրաքաղաք [[Սիս]] տեղափոխուեց (մինչեւ 1441) նաեւ [[Հայ առաքելական եկեղեցի|Հայ առաքելական եկեղեցւոյ]] կաթողիկոսութիւնը։ Թէեւ Կիլիկիայի հայկական թագաւորութեան անկումէն (1375) ետք մեծ թիւով հայեր գաղթեցին [[Իտալիա]], [[Սուրիա]], [[Ֆրանսա]] եւ այլուր, հայ ժողովուրդի զգալի մէկ հատուածի կենսագործունէութիւնը Կիլիկիայի մէջ շարունակուեցաւ յետագայ դարերուն (ընդհուպ մինչեւ 1921), եւ Կիլիկիան հայերու համար դարձաւ անոնց հայրենիքի կարեւոր բաղկացուցիչ մասը։

Միջին դարերուն հայերու տարածմանը տարբեր երկիրներու մէջ մեծապէս նպաստած է նաեւ այն, որ սկսած 16-րդ դարէն՝ հայ վաճառականները Արեւելքի եւ Արեւմուտքի միջեւ ընթացող առեւտուրի հիմնական կազմակերպիչներէն էին։ Անոնց գործունէութեան շառաւիղը կը ձգուէր [[Հնդկաստան]]էն եւ Պարսկաստանէն մինչեւ [[Պորտուգալիա]] եւ Ֆրանսա, իսկ Ռուսաստանի հարաւային շրջաններուն ([[Աստրախան]], [[Նոր Նախիջեւան]] եւ այլն) հաստատուած հայերը խոշոր դեր խաղցած են ռուս-պարսկական առեւտրական յարաբերութիւններու հաստատման, Ռուսաստանով տարանցիկ առեւտուրի կազմակերպման գործին մէջ։ Բոլոր այդ վայրերուն անոնք հիմնած են վաճառականական ընկերութիւններ ու տուներ, որոնց հիման վրայ ձեւաւորուած են հայկական նոր համայնքներ։

Հայ ժողովուրդի պատմութեան մէջ յատկապէս ճակատագրական եղաւ սելճուկ թուրքերու քոչուոր այլեւայլ ցեղերու ներխուժումը, որոնք, հաստատուելով այդ տարածաշրջանին մէջ, ձեռնամուխ եղան սեփական պետութեան ստեղծման։ [[Օսմանեան Կայսրութիւն|Օսմանեան կայսրութեան]] ընդարձակ տարածքներուն՝ Եւրոպայի եւ Ասիայի, թուրքերը սկսան հետեւողականօրէն իրականացնել տեղի բնիկ, քրիստոնեայ ժողովուրդներու (հայեր, յոյներ, պուլկարներ եւ այլն) հալածման եւ բռնի թրքացման՝ իր ծաւալով աննախադէպ քաղաքականութիւն։ Այդ ժամանակաշրջանին հայերը ստիպուած էին արտագաղթել ինչպէս Հայաստանէն, այնպէս ալ թուրքերու գրաւած այլ երկիրներէն, ուր անոնք հաստատուած էին նախորդ ժամանակներուն։ Թուրքերու կողմէ 1475-ին Ղրիմի գրաւումէն ետք մեծ թիւով ղրիմահայեր գաղթած են Ռուսաստան, Լեհաստան եւ այլուր։ 16-17-րդ դարերուն Պարսկաստանի արքաները, եւ յատկապէս շահ Ապպաս Ա-ը, իրենց երկրի տնտեսական զարգացումը խթանելու նպատակով, Պարսկաստան բռնագաղթեցուցեր են հարիւր հազարաւոր հայերու, ուր անոնք հիմնած են նոր քաղաքներ ([[Նոր Ջուղայի Հայերը|Նոր Ջուղա]]) կամ ստուարացուցած են հին հայկական համայնքները։

'''Նոր ժամանակներ'''

1826–1829-ներուն Պարսկաստանի եւ Օսմանեան կայսրութեան դէմ Ռուսաստանի յաղթական պատերազմներէն ետք սկսած է [[Արեւելեան Հայաստան]]ի վերաբնակեցումը հայերով։ Ռուսաստանին միացուած հայկական տարածքները՝ [[Երեւան]]ի եւ [[Նախիջեւանի Ինքնավար Հանրապետութիւն|Նախիջեւանի]] խանութիւնները, զարգացնելու եւ սահմանամերձ շրջաններուն վստահելի բնակչութիւն ունենալու նպատակով Ռուսաստանը կազմակերպած է թուրքական եւ պարսակական տիրապետութեան տակ մնացած հայ բնակչութեան մէկ մասը (շուրջ 150.000) ներգաղթը Արեւելեան Հայաստան։ Անոր շնորհիւ կտրուկ աճեցաւ տեղի հայ բնակչութեան թիւը, Արեւելեան Հայաստանը վերածուեցաւ հայ ժողովուրդի համախմբման կեդրոնի։

Մինչդեռ Օսմանեան կայսրութեան մէջ աւելի կը խստանար հայերու ընկերա-տնտեսական, քաղաքական եւ մշակութային ճնշման քաղաքականութիւնը։ Հայերու ազատագրական շարժման վերջ դնելու նպատակով Թուրքիայի իշխանութիւնները [[սուլթան Ապտուլ Համիտ Բ-ի]] օրօք 1894–1896-ներուն կազմակերպեցին շուրջ 300.000 հայերու սպանութիւնը [[Արեւմտեան Հայաստան]]ի եւ երկրի այլ վայրերուն մէջ։ Անոր անխուսափելի հետեւանքներէն էր հայերու աւելի մեծ չափով արտագաղթը հայրենիքէն՝ այս անգամ նաեւ դէպի Հիւսիսային եւ Հարաւային [[Ամերիկա]]:

[[Պատկեր:Refugearmenian.PNG|մինի|Հայ մայր եւ որդի գաղթի ճանապարհին (1919)]]
[[Պատկեր:NY Times Armenian genocide.jpg|մինի|Յոդուած Նիւ Եորք Թայմս օրաթերթին մէջ Հայոց Ցեղասպանութեան եւ հայկական սփիւռքի մասին]]
'''Նորագոյն շրջան'''

Առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրէին տարբեր երկրներու ([[Եգիպտոս]], [[Իրան]], [[Լիբանան]], [[Սուրիա]], [[Հնդկաստան]], [[Ռուսաստան]], [[Ֆրանսա]], [[Պուլղարիա|Պուլկարիա]], [[ԱՄՆ]] եւ այլն) մէջ ապրող հայութեան ազգային գործունէութիւնը կը կազմակերպուէր ու կը կարգաւորուէր համայնքային հաստատութիւններու ամբողջ համակարգով՝ եկեղեցիներ, բարեգործական, կրթամշակութային, հայրենակցական, քաղաքական եւ զանազան այլ կազմակերպութիւններ։ Յատկապէս կը կարեւորէին [[Կոստանդնուպոլիս]]ը եւ [[Թիֆլիս]]ը՝ արեւմտահայութեան եւ արեւելահայութեան մշակութային, քաղաքական եւ ֆինանսական կեդրոնները։ Գաղթաշխարհի խոշոր մշակութային կեդրոններէն էին նաեւ [[Զմիւռնիոյ Աղէտը (1922)|Զմիւռնիան]], [[Մոսկուայի Հայկական Դրամատիքական Թատերախումբ|Մոսկուան]], [[Վենետիկ]]ը, [[Պաքու|Պաքուն]], [[Կալկաթա]]ն:

[[Առաջին համաշխարհային պատերազմ|Առաջին համաշխարհային պատերազմի]] տարիներուին Օսմանեան կայսրութեան իշխանութիւնները ձգտած են վերջնականապէս ճնշել հայ ժողովուրդի ազգային-ազատագրական պայքարը եւ վերջ տալ [[Հայկական Հարցի Եւ Հայերու Ցեղասպանութեան Արտացոլումը Գրականութեան Մէջ|Հայկական հարցի]] լուծման ուղղուած միջազգային դիւանագիտութեան ջանքերուն։ Այդ նպատակով անոնց կողմէ 1915-ին Արեւմտեան Հայաստանի, Կիլիկիայի եւ երկրի այլ վայրերու մէջ հայերու նկատմամբ իրականացուած [[Ցեղասպանութիւն|ցեղասպանութեան]] եւ բռնագաղթի քաղաքականութեան արդիւնքով սպանուեցաւ շուրջ 1,5 միլիոն հայ։ Պատերազմին [[Թուրքիա]]յի պարտութիւնէն ետք (1918) բռնագաղթը վերապրած հայութիւնը սկսաւ վերադառնալ հայրենիք, նախ եւ առաջ ազատագրուած Կիլիկիա: Սակայն երբ 1921-ի վերջը Ֆրանսան, դուրս հանելով իր զօրքերը Կիլիկիայէն, յանձնեց այն Թուրքիային, հայերը հարկադրուած եղան վերջնականապէս հեռանալ այնտեղէն։

Հայ ժողովուրդի պատմութեան մէջ 1915–1922-ներէն ետք առաջին անգամ էր, որ

* հայկական ազգային տարածքներու հիմնական հատուածին՝ Արեւմտեան Հայաստանի եւ Հայկական Կիլիկիայի, հայ բնակչութիւնը գրեթէ ամբողջովին վերացաւ
* հայ ժողովուրդի հիմնական զանգուածը սկսաւ ապրիլ պահպանուած ազգային տարածքի՝ Արեւելեան Հայաստանի (ուր ստեղծուեցան յաջորդաբար Հայաստանի երեք հանրապետութիւնները) սահմաններէն դուրս
* ինչպէս բռնագաղթածները, այնպէս ալ անոնց ժառանգները ցայսօր ալ զրկուած են հայրենիք վերադառնալու հնարաւորութիւնէն։

Հայ գաղթականները, զրկուելով հայրենիքի մէջ ապրելու հնարաւորութիւնէն, սփռուեցին աշխարհի տարբեր երկրները։ Հայ ժողովուրդի կողմէ կատարուածի ճակատագրական նշանակութեան գիտակցման արտայայտութիւններէն է գաղթաշխարհի այդ՝ որակապէս նոր տեսակի անուանումը «սփիւռք» (անգլ.՝ diaspora) հասկացութեամբ, որ հայերէնի մէջ մինչ այդ չէր կիրառուած սեփական պատմութեան, տարբեր երկիրներու մէջ գոյութիւն ունեցող հայ համայնքներու նկատմամբ։

Նաեւ Հայաստանի անկախութեան հռչակումէն ետք բազմաթիւ հայեր տեղափոխուած են մշտական բնակութեան օտար երկիրներ: Համաձայն [[Միացեալ Ազգերու Կազմակերպութիւն|Միացեալ ազգերու կազմակերպութեան]] տուեալներուն 2015-ի դրութեամբ 940.000 մարդ, որոնք ծնած են Հայաստանի տարածքի ներկայիս կ՛ապրին այլ երկիրներու մէջ։ Այդ թիւի յարաբերակցութիւնը ներկայիս ընդհանուր բնկաչութեան վերաբերեալ 4-րդ ամենաբարձրն է ամբողջ աշխարհի տարածքին, գերազանուելով նոյնիսկ Սուրիոյ տուեալները&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.pewresearch.org/fact-tank/2016/11/10/in-nine-countries-20-or-more-born-there-have-migrated-or-sought-refuge-abroad/ft_16-11-10_emigrantpop_pctemigrant/|title=In nine countries, a fifth or more of birth populations are living in another country|date=2016-11-10|newspaper=Pew Research Center|language=en-US|access-date=2018-07-24}}&lt;/ref&gt;: Յետաքրքիր է, որ այդ յարաբերակցութեան թիւը մնացած է գրեթէ անփոփոխ 1990-էն միչեւ 2015&lt;ref name=&quot;ft_16-11-10_emigrantpop_featued&quot;&gt;{{Cite news|url=http://www.pewresearch.org/fact-tank/2016/11/10/in-nine-countries-20-or-more-born-there-have-migrated-or-sought-refuge-abroad/ft_16-11-10_emigrantpop_featued/|title=ft_16-11-10_emigrantpop_featued|date=2016-11-10|newspaper=Pew Research Center|language=en-US|access-date=2018-07-24}}&lt;/ref&gt;:

== Հայկական համայնքները Արեւելքի երկիրներուն մէջ ==
Օսմանեան կայսրութեան կազմին մէջ մտնող Սուրիա եւ Լիբանան բռնագաղթած հայերու հիմնական զանգուածը պատերազմէն ետք մշտական բնակութիւն հաստատած են այդ երկիրներուն մէջ, մէկ մասն ալ տեղափոխուած է Յունաստան, Եգիպտոս, Ֆրանսա, ԱՄՆ, [[Արժանթին]] եւ այլ երկիրներ։ Մինչեւ 1920-ականի վերջը Արեւելքի երկիրներուն մէջ գործած են մեծ թիւով որբանոցներ եւ գաղթակայաններ, որոնք հիմնած էին հայկական (ՀԲԸՄ եւ այլն) եւ արտասահմանեան (Ամերիկեան նպաստամատոյց՝ [[ԱՄԵՐԿՈՄ]]՝ անգլ.՝ Near East Relief եւ այլն) բարեգործական կազմակերպութիւնները։ 1938–1939-ներուն, երբ Սուրիոյ ֆրանսական իշխանութիւնները [[Ալեքսանտրետի սանճակը]] մտցուցին Թուրքիոյ կազմի մէջ, տեղի բնիկ հայ բնակչութիւնը (շուրջ 40 հզ․ մարդ) նոյնպէս ստիպուած եղաւ արտագաղթել եւ հաստատուիլ Լիբանանի եւ Սուրիոյ մէջ։

Արեւելքի երկիրներու հայութեան ամենակարեւոր առանձնայատկութիւնը այն է, որ ի տարբերութիւն սփիւռքի միւս համայնքներուն, անոնք կը գործեն իսլամադաւան երկիրներու մէջ։ Իսլամի եւ քրիստոնէութեան հիման վրայ ձեւաւորուած մշակոյթներու եւ ապրելակերպի էական տարբերութիւնները մեծապէս կը նպաստեն հայերու ազգային ինքնութեան պահպանման վրայ։ Կրօնամշակութային այդ առանձնացուածութեան հետեւանքով հազուադէպ են ամուսնութիւնները տեղացիներու եւ հայերու միջեւ։

Սկսած 1950-ականներու վերջը այս տարածաշրջանի հայ համայնքներու բնականոն զարգացումը ընդհատուած է։ Եգիպտոսի, Սուրիոյ, Լիբանանի, Իրանի եւ Արեւելքի այլ երկրներու ազգայնական տրամադրութիւններու աշխուժացումը, ազգային փոքրամասնութիւններու իրաւունքներու ու գործունէութեան սահմանափակումները, քաղաքական անկայունութիւնը (քաղաքացիական պատերազմը Լիբանանի, ՛ Իրանի, Իրանա-իրաքեան պատերազմը եւ այլն), ցած կենսամակարդակը պատճառ դարձած են տեղի հայութեան արտագաղթի։ Ներսփիւռքեան այս պարտադրուած տեղաշարժը, որ աննախադէպ էր իր ծաւալով եւ տեւողութեամբ, բացասաբար կ՛անդրադառնայ Արեւելքի համայնքներու կենսունակութեան վրայ՝ հարցականի տակ դնելով անոնց առաջատար դիրքը հայկական սփիւռքին մէջ։ Արտագաղթող հայերու բացարձակ մեծամասնութիւնը նախընտրած է Արեւմուտքի զարգացած երկիրներու ժողովրդավարական հասարակարգն ու քաղաքական կայունութիւնը՝ գիտակցելով հանդերձ այդ երկիրներուն ընկերա-տնտեսական ինքնահաստատման, ազգամշակութային ինքնութեան պահպանման հետ կապուած դժուարութիւնները։

== Զբաղմունք ==
Լիբանանի, Սուրիոյ, Իրանի եւ Արեւելքի թոյլ զարգացած երկիրներուն հայերը շարունակած են զբաղուիլ արհեստներով եւ առեւտուրով, մասամբ նաեւ գիւղատնտեսութեամբ։ Այդ, ինչպէս նաեւ տեղացիներու ընդհանուր առմամբ բարեացակամ վերաբերմունքը, նպաստած են, որ հայերը համեմատաբար շուտ յարմարուին նոր պայմաններուն։ [[Երկրորդ Համաշխարհային Պատերազմ|Երկրորդ համաշխարհային պատերազմէն]] ետք տեղի հայերու մէջ զգալիօրէն աճած է գործարարներու, մասնագէտներու, ծառայողներու եւ յատկապէս ուսանողութեան թիւը։ 1960-ականներուն հայերուն կը պատկանէին Լիբանանի խոշոր արդիւնաբերական ձեռնարկութիւններու 18%-ը եւ մանր արհեստաւորական ձեռնարկութիւններու 43%-ը։ Իրանի եւ Լիբանանի հայութեան ընկերա-իրաւական կարգավիճակի կարեւոր առանձնայատկութիւններէն է այն, որ այստեղ անոնք կը ճանչցուին որպէս ազգային-կրօնական համայնք, որու շնորհիւ ալ իրենց ներկայացուցիչները ունին այդ երկիրներու խորհրդարաններուն ու կառավարութիւններուն մէջ։

== Կրթութիւն ==
[[Պատկեր:Mari &amp; Vakhinak Bekaryan with Armenian school pupils in Addis Ababa, 1918.jpg|մինի|Մարի եւ Վաղինակ Պեքարեանները 1918-ին Ատիս Ապեպայի հայկական դպրոցի սաներուն հետ, Եթովպիա]]
Սկսած 1920-ականներէն՝ Լիբանանի, Սուրիոյ, Եգիպտոսի, Իրանի մինչ այդ գործող դպրոցներու կողքին հիմնուած է հայկական միջնակարգ (երկրորդական) եւ նախակրթական դպրոցներու լայն ցանց։ Տեղի հայութեան համար հայոց լեզուն ներկայիս ալ հաղորդակցման բնական միջոց է, այստեղ տարբեր տարիներուն հրատարակուած են մեծ թիւով հայկական թերթեր ու ամսագրեր, պահպանուած եւ զարգացած են հայ գեղարուեստական գրականութեան աւանդոյթները։ Բազմաթիւ ազգային, յատկապէս մշակութային կազմակերպութիւններու, կրթական հաստատութիւններու, հայալեզու պարբերականներու գոյութիւնը ստեղծած է ուրոյն հայկական մթնոլորտ [[Հալէպ]]ի, [[Պէյրութ]]ի գրեթէ ամբողջովին հայերով բնակեցուած առանձին թաղամասերու մէջ։ Լիբանանի, Սուրիոյ եւ Իրանի հայ համայնքները մինչեւ 1980-ականները հայ սփիւռքի մշակութային եւ քաղաքական կեդրոններն էին։ Այստեղ մեծցած ու կրթութիւն ստացած են նաեւ այլ երկիրներու համայնքային առաջնորդներու զգալի մասը։ Արեւելքի երկիրներու համայնքներու մշակութային եւ կրթական առաջընթացին մեծապէս նպաստած է նաեւ Արեւմուտքի երկիրներու, յատկապէս ԱՄՆ-ի, հայութեան մշտական դրամական օժանդակութիւնը, որու շնորհիւ հիմնուած են դպրոցներ, երիտասարդական կեդրոններ, հիւանդանոցներ, տրամադրուած են կրթաթօշակներ եւ այլն։

== Հայկական համայնքները Արեւմուտքի երկիրներուն մէջ ==
Հայերը Եւրոպայի մէջ հաստատուած են վաղնջական ժամանակներէն։ Միջնադարուն յայտնի էին Արեւելեան Եւրոպայի հայկական գաղութները, որոնց մեծ մասը առեւտրական քաղաքներ կամ թաղամասեր էին, ունէին իրենց դպրոցները, եկեղեցիները, ինչպէս նաեւ՝ տպարանները։
[[Պատկեր:Little Armenia Los Angeles view edit1.jpg|մինի|Լիտր Արմենիա թաղամասը Լոս Անճըլըս քաղաքին մէջ, ԱՄՆ]]
Սկզբնական շրջանին առաւել ծանր էր հայ գաղթականներու վիճակը Արեւմուտքի արագ զարգացող արդիւնաբերական երկիրներուն (ԱՄՆ, [[Քանատա]], Ֆրանսա եւ այլն)։ Չունենալով բաւարար մասնագիտական հմտութիւններ, որպէս կանոն չտիրապետելով տեղի լեզուներուն՝ անոնք ստիպուած էին հիմնականին կատարել որակաւորում չպահանջող, ծանր ու ցած վարձատրուող աշխատանք։ Ներգաղթած հայերը իրական պատկերացում չունէին այդ ժողովուրդներու ապրելակերպի, բարոյական ու մշակութային կանոններու մասին, որոնք յաճախ խորթ եւ անընդունելի էին իրենց համար։ Արեւմուտքի երկիրներու ժողովուրդները, իրենց հերթին, անծանօթ ըլլալով հայերուն, ինքնաբերաբար անոնց վրայ կը տարածէին «ասիացիներու» մասին ունեցած իրենց բացասական պատկերացումները։ Այդ դրսեւորումներէն էր, օրինակ, 1920-ականներուն հայերու բնակութեան վայրի եւ աշխատանքի ընտրութեան, հասարակական փոխադրամիջոցներէն օգտուելու եւ քաղաքացիական այլ իրաւունքներու խիստ սահմանափակումները ԱՄՆ-ի [[Քալիֆորնիա|Գալիֆորնիայի]] նահանգին մէջ։ Միայն տարիներ անց հայերը կրցան դառնալ այդ երկիրներու լիիրաւ քաղաքացիներ։ Իսկ արդէն Արեւմուտքի երկիրներուն մեծցած ու կրթութիւն ստացած սփիւռքահայերը իրենց տեղը զբաղեցուցին ընկերա-տնտեսական աստիճանակարգութեան միջին եւ բարձր օղակներուն մէջ։ Անոնց թիւին են անհատ ձեռներէցներ, պետական եւ այլ ծառայողներ, գիտնականներ, դասախօսներ, գիտա-արհեստական տարբեր ոլորտներու բարձրորակ մասնագէտներ, մեծաթիւ ուսանողութիւն եւ այլն։

Արեւմուտքի երկիրներու հայերու՝ որպէս հասարակութեան արժանապատիւ քաղաքացիներ, ինքնահաստատմանը մեծապէս նպաստած է անոնց գործօն մասնակցութիւնը Երկրորդ համաշխարհային պատերազմին. ԱՄՆ-ի շուրջ 18 500 եւ [[Մեծ Բրիտանիա]]յի ու Ֆրանսայի շուրջ 10 000 հայազգի քաղաքացիներ նշուած երկիներու զինուած ուժերուն մարտնչած են Ֆաշիստական [[Գերմանիա|Գերմանիոյ]] ու անոր դաշնակիցներուն դէմ։ Իսկ վերջիններուն կողմէն գրաւուած Ֆրանսայի, Յունաստանի, Պուլկարիայի եւ այլ երկիրներու տեղի հայութիւնը մասնակցած է նաեւ դիմադրութեան զինուած պայքարին։

Այդ տարիներուն սփիւռքահայութիւնը կազմակերպած է նաեւ յատուկ հանգանակութիւններ [[Խորհրդային Միութիւն|Խորհրդային Միութեան]] օգտին, որոնց կարեւոր արդիւնքներէն էր «Սասունցի Դաւիթ» տանկային շարասեան ստեղծումը։

Արեւմուտքի երկիրներու մշակոյթի մշտական եւ ուժեղ ներգործութեան պայմաններուն հայերու համար ամենաբարդ եւ դժուար խնդիրներէն է ազգային ինքնութեան պահպանումը։ Հայերը եւ յատկապէս անոնց առաջին սերունդները, ցանկալով ներգրաւել ընդունող հասարակութիւններուն, ձգտած են առաւելագոյնս որդեգրել տեղի կենսաոճն ու ընկերային-մշակութային արժէքները՝ միաժամանակ սահմանափակելով իրենց ազգային, աւանդական մշակոյթի դրսեւորումները։ Այսպէս՝ այդ երկիրներուն երկար ժամանակ գոյութիւն ունեցած են միայն մէկօրեայ հայկական դպրոցներ, որոնք չէին կրնար բաւարարել ազգային դաստիարակութեան եւ կրթութեան պահանջները։

Հարաւային Ամերիկայի երկիրներու ([[Արժանթին]], [[Պրազիլ]], [[Ուրուկուէի Հայերը|Ուրուկուէյ]] եւ այլն) համայնքներու կազմաւորումն ու զարգացումը հիմնականին ընթացած է Արեւմուտքի երկիրներու հայկական համայնքներու նման։ Այդ համայնքներու կարեւոր առանձնայատկութիւններէն է այն, որ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմէն ետք չէ նկատուած տեղի հայերու շօշափելի արտագաղթ։ Միեւնոյն ժամանակ սփիւռքի այլ համայնքներէն եւ Հայաստանէն համեմատաբար քիչ թիւով հայեր գաղթած Հարաւային Ամերիկայի երկիրներ։

== Մշակութային եւ կրթական կեանք ==
[[Պատկեր:National feast and dancers at St. Garabed.jpg|մինի|Հայ պարախումբ Սբ. Կարապետ եկեղեցւոյ մօտ. նկարը՝ նորուեկեան արխիւներէն]]
Արեւմուտքի երկիրներու հայութեան ազգային գործունէութիւնը զգալիօրէն աշխուժացածլ է, երբ 1960-ական թուականներուն սկսած է հայերու ներհոսքը Արեւելքի երկիրներէն, իսկ 1980-ականներու վերջը՝ նաեւ Հայաստանէն: Եթէ ԱՄՆ-ի, Քանատայի, Անգլիոյ, Ֆրանսայի եւ այլ երկիրներուն անոնք համալրած են տեղի հայ համայնքները, ապա [[Շուէտ]]իոյ, Գերմանիոյ, Զուիցերիոյ, [[Հոլանտա|Հոլանտայի]], [[Պելճիքա]]յի եւ այլ երկիրներուն մէջ հիմնած են նոր համայնքներ կամ վերակենդանացուցած եղածները։ Առաւել արդիւնաւետութեամբ սկսած են գործել համայնքային հիմնարկութիւնները, հիմնած են կրթական եւ մշակութային նոր հաստատութիւններ, թերթեր, գեղարուեստական խումբեր եւ այլն։ Գլխաւորապէս անոնց ջանքերու շնորհիւ 1960-ականներու կէսերուն ԱՄՆ-ի մէջ հիմնուած են առաջին ամէնօրեայ հայկական դպրոցները: Գրեթէ բոլոր երկիրներու մէջ գործող հայկական ամէնօրեայ դպրոցները մասնաւոր են եւ, ի տարբերութիւն պետական դպրոցներու, վճարովի։ Ուսուցումն այդ դպրոցներուն կ՛ընթանայ համաձայն տուեալ երկրի պետական ուսումնական ծրագրերու եւ տեղական լեզուներով, ինչը պարտադիր պայման է աւարտական վկայականը պետութեան կողմէն ճանչցուելու համար։ Հայկական դպրոցներու ամենակարեւոր առանձնայատկութիւնն այն է, որ հիմնական ծրագրի հետ երեխաները կ՛ուսանին հայոց լեզու ու գրականութիւն, հայ ժողովուրդի (ներառեալ եկեղեցւոյ) պատմութիւն, հայկական երգ ու պար: Խիստ կարեւոր է նաեւ այդ դպրոցներուն մէջ ստեղծուած ազգային մթնոլորտը, որու շնորհիւ ալ հայ երեխաներուն մէջ կը ձեւաւորուի ազգային ինքնագիտակցութիւնը։

Այդուհանդերձ, Արեւմուտքի երկիրներուն մէջ գործող սակաւաթիւ հայկական միջնակարգ դպրոցներուն կը սորվին հայազգի երեխաներու փոքր մասը։ Որպէս հետեւանք՝ տեղի հայերու, յատկապէս երիտասարդութեան ճնշող մեծամասնութիւնը լաւագոյն պարագային կը տիրապետէ հայերէնի խօսակցական լեզուի սոսկ տարրերուն։ Այդ իր հերթին կ՛անդրադառնայ հայկական մամուլի վրայ. կ՛աւելնան տեղական լեզուներով հրատարակութիւններու թիւը, իսկ հայալեզու պարբերականները, որպէս կանոն, ունին օտարալեզու յատուկ ենթաբաժիններ կամ յաւելուածներ։ Ի տարբերութիւն Արեւելքի երկիրներու՝ տեղի հայ համայնքներուն ձեւաւորուած մշակութային ոլորտը չի նպաստեր հայալեզու գրականութեան զարգացման, կը խթանէ օտարագիր հայազգի գրողներու ի յայտ գալուն։ Արեւմուտքի երկիրներուն հայկական հիմնարկութիւններու արդիւնաւէտ գործունէութեան, կը նպաստէ մեծ թիւով հայերու ներգրաւման, մեծապէս կը խոչընդոտէ նաեւ մեծ քաղաքներուն ցրուած բնակչութիւնը։

'''Կրօնական կեանք'''

Նշուած երկիրներուն իւրայատուկ դեր վերապահուած է հայերու կրօնական պատկանելութեան։ Սփիւռքի ձեւաւորման շրջանին այն զգալի չափով նպաստած է տեղի՝ նոյնպէս քրիստոնեայ ժողովուրդներու կողմէ հայերու մասին նպաստաւոր կարծիքի ձեւաւորման, իշխող միջավայրին հայերու արագ յարմարուելուն։ Անոր հետ մէկտեղ, նոյն քրիստոնեայ միջավայրը զգալիօրէն նուազեցուցած է Հայ եկեղեցւոյ դերը, իսկ որոշ իմաստով նոյնիսկ դիւրացուցած է հայերու ազգամշակութային ձուլումը։ Այդ կը վկայէ այլազգիներու հետ հայերու ամուսնութիւններու թիւի մշտական աճը. Արեւմուտքի եւ [[Հարաւային Ամերիկա]]յի երկիրներու հայութեան շրջանին անոնք կը կազմեն ամուսննութիւններու ընդհանուր թիւի շուրջ 60%-ը։

== Հետխորհրդային տարածքի հայ համայնքները ==
Արեւելքի ու Արեւմուտքի երկիրներու համեմատ սկզբունքօրէն այլ էր հայութեան վիճակը Խորհրդային Միութենէն ներս: Խորհրդային իշխանութիւններու ազգային քաղաքականութիւնը բացասական հետեւանքներ ունեցաւ երկրի՝ Խորհրդային Հայաստանի սահմաններէն դուրս ապրող հայութեան համար։ ԽՍՀՄ իշխանութիւնները, ազգային սկզբունքի հիման վրայ ստեղծելով առանձին հանրապետութիւններ, միեւնոյն ժամանակ անտեսեցին ազգային փոքրամասնութիւններու գրեթէ բոլոր իրաւունքները։ Յատկապէս ճակատագրական եղաւ հայկական առանձին տարածքներու յանձնումը Խորհրդային [[Ազրպէյճանի Հանրապետութիւն|Ատրպէյճանին]]. Նախիջեւանը լրիւ հայաթափուեցաւ, իսկ [[Լեռնային Ղարաբաղ]]ի ([[Արցախի Հանրապետութիւն|Արցախի]]) հայութիւնը Խորհրդային Միութեան փլուզումէն ետք ստիպուած եղաւ զէնքով պաշտպանել ազատ եւ ինքնուրոյն ապրելու իր իրաւունքը։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ (1944 թ-ին) Ղրիմի մէջ ապրող շարք մը ժողովուրդներու (թաթարներ, յոյներ, պուլղարներ) հետ միասին [[Ղասախիստան|Ղազախիստան]] եւ Ալթայի երկրամաս արտաքսուեցան նաեւ հազարաւոր հայեր։

Յատկանշական է, որ խորհրդային իշխանութեան տարիներուն թէ պաշտօնական եւ թէ գիտական հրապարակումներուն, խօսելով ԽՍՀՄ տարածքին Խորհրդային Հայաստանի սահմաններէն դուրս ապրող հայերու մասին, երբեք չէր կիրառուէր սփիւռք հասկացութիւնը։ Գաղափարախօսական միտուածութիւն ունեցող այս մօտեցումը կը հիմնաւորէր անով, որ հայերը (այդ թուականին՝ եւ Խորհրդային Հայաստան բնակուող) որպէս Խորհրդային Միութեան լիիրաւ քաղաքացիներ, բաղկացուցիչ մասն են «պատմական նոր հանրութեան»՝ խորհրդային ժողովուրդի։ Այդ մօտեցումն այնքան խոր արմատաւորուած էր հասարակական գիտակցութեան մէջ, որ Հայաստանի անկախացումէն ետք ալ հայաստանեան ամենատարբեր հրապարակումներուն լայն տարածում գտաւ «ներքին սփիւռք» ոչ գիտական բնորոշումը։

Խորհրդային Միութեան ռուսականացման քաղաքականութիւնը, երկրի հայկական ազգային հաստատութիւններու բացակայութիւնը անհնարին կը դարձնէին տեղի հայութեան հաւաքական ազգային մշակութային գործունէութիւնը։ Հայերու ազգամշակութային ձուլման կը նպաստէին նաեւ Ռուսաստանի, Ուկրաիոյ, [[Պելառուսիա|Պելառուսիոյ]] անոնց ամուսնութիւնները (ընդհանուր թիւի աւելի քան 50%-ը) տեղացիներու հետ։ Իսլամադաւան բնակչութիւն ունեցող հանրապետութիւններուն մէջ (Ատրպէյճան, [[Ուզպեքստան]], [[Տաճիկստան]] եւ այլն) տեղի մշակոյթներու ազդեցութիւնը եղած եւ մնացած է սահմանափակ։

'''Հայերը Վրաստանի մէջ'''
[[Պատկեր:Ներսիսյան դպրոց.jpg|մինի|Թիֆլիսի Ներսիսեաի դպրոցը]]
Ինչպէս խորհրդային շրջանին, այնպէս ալ ներկայիս ամենահայաշատ հանրապետութիւններէն է [[Վրաստան]]ը, որտեղ հայերը զանգուածաբար բնակեցուած են Հայաստանի սահմանամերձ Նինոծմինտայի, [[Ախալքալաք]]ի, [[Ծալկա]]յի եւ Մառնեուլի շրջաններուն, նաեւ մայրաքաղաք [[Թիֆլիս]]ի, որ մինչեւ 1920-ականները Հարաւային Կովկասի հայութեան մշակութային եւ քաղաքական ամենամեծ կեդրոնն էր։ Խորհրդային իշխանութեան օրօք վիրահայոց ազգային մշակութային կեանքն ու գործունէութիւնը նոյնպէս ենթարկուած է սահմանափակումներու եւ ճնշումներու։ Անոր հետ մէկտեղ, վրացահայերը իրենց բազմադարեան պատմութեան եւ Վրաստանի զարգացման գործին ներդրած մեծ աւանդի, ինչպէս նաեւ թուաքանակի ու համահաւաք բնակուելու հանգամանքի շնորհիւ որոշ արտօնութիւններ ստացած են ազգամշակութային ոլորտէն ներս։

'''1990-ական թուականներ'''

[[ԽՍՀՄ]] գոյութեան վերջին տարիները առանձին հանրապետութիւններուն ապրող հայութեան համար նշանաւորուեցան ողբերգական իրադարձութիւններով։ 1988-1992-ականներուն Ատրպէյճանի իշխանութիւններու կազմակերպած զանգուածային սպանութիւններու ու հալածանքներու հետեւանքով տեղի հայ բնակչութեան հիմնական մասը (շուրջ 350-400 հզ.) ինչպէս Պաքուէն եւ Կուրէն հիւսիս ընկած շրջաններէն (Շամախի, Շաքի, Վարդաշէն, Իսմայիլի, Մինգեչաուր եւ այլն), այդպէս ալ պատմական Հայաստանի մասը կազմող որոշ տարածքներէն ([[Կիրովապատ]]-[[Գանձակ]], [[Շամխոր]], [[Տաշքեսան]], [[Խանլար]], [[Շահումեան]]) հարկադրաբար գաղթած է Հայաստան, Ռուսաստան եւ այլուր։ Խորհրդային Միութեան փլուզումէն ետք Ռուսաստանի Հիւսիսային Կովկասի տարածաշրջանին, ինչպէս նաեւ միջինասիական նորանկախ պետութիւններուն (Տաճիկստան, [[Ղրղզստան]], [[Թուրքմենստան|Թուրքմէնիստան]] եւ այլն) տիրող անկայուն ներքաղաքական իրավիճակի պատճառով տեղի հայերու մէկ մասը եւս տեղափոխուած է Ռուսաստանի տարբեր շրջաններ։

1990-ականներու Հայաստանի ծանր ընկերա-տնտեսական վիճակի հետեւանքով սկիզբ առած, իր չափերով աննախադէպ զանգուածային արտագաղթը նպաստած է Ռուսաստանի տարածքին հայ բնակչութեան թիւի զգալի աճին։ Շուրջ 1 միլիոն արտագաղթածներու մեծ մասը բնակութիւն հաստատած է Ռուսաստանի Կրասնոտարի, Ստաւրոպոլի երկրամասերուի, Ռոստովի մարզին, Մոսկուայի, Մոսկուայի մարզի եւ այլ շրջաններուն մէջ։

ԽՍՀՄ փլուզումէն ետք նորանկախ պետութիւնները որդեգրած են նոր քաղաքականութիւն ազգային փոքրամասնութիւններու հանդէպ։ Հայկական համայնքներ ձեւաւորուած են բոլոր հայաբնակ վայրերուն, վերաբացուած կամ հիմնուած են հայկական եկեղեցիներ, կրթական, մշակութային եւ այլ կազմակերպութիւններ, սկսած են հրատարակել պարբերականներ, հիմնականին՝ տեղական լեզուներով։ Ինչպէս Արեւելքի երկիրներէն Արեւմուտք տեղափոխուած, այդպէս ալ Հայաստանէն Ռուսաստանի, Ուքրանիայի, Պելառուսիոյ եւ այլուր հաստատուած հայերը նպաստած են ազգային կեանքի աշխուժացման, նոր համայնքներ հիմնած այդ երկիրներու շրջաններուն։

Խորհրդային Միութեան մէջ հայերը զգալի դեր խաղցած են երկրի քաղաքական, մտաւոր եւ հոգեւոր կեանքի ամենատարբեր բնագաւառներուն մէջ։

== Սփիւռքի կազմակերպական կառուցուածքը ==
Սփիւռքահայութեան հաւաքական եւ նպատակաուղղուած ազգային գործունէութիւնը իրականացած է բազմաթիւ եւ բազմապիսի կազմակերպութիւններու միջոցով, որոնցմով հարկ է տարբերակել համասփիւռքեան (գրեթէ բոլոր համայնքներուն գործող) եւ զուտ տեղական բնոյթի կազմակերպութիւններ։

'''Հայ եկեղեցւոյ դերը ժողովուրդի ինքնապահպանման հարցին'''

Սփիւռքի բոլոր համայնքներուն մէջ գործող ազգային հաստատութիւններու շարքին յատկապէս կարեւոր է Հայ առաքելական եկեղեցւոյ դերը, որու հետեւորդն է սփիւռքահայերու գերակշիռ մեծամասնութիւնը։ Հայաստանի մէջ քրիստոնէութիւնը [[պետական կրօն]] հռչակելէ (301) ետք Հայ առաքելական եկեղեցին դարձաւ հայ ժողովուրդի ինքնապահպանման եւ զարգացման ամենաազդու միջոցը նախ Իրանի, իսկ 554-ի [[Դուինի Եկեղեցական Ժողով (506)|Դուինի եկեղեցական ժողովէն]] ետք՝ նաեւ Բիւզանդիոյ մշակութային եւ քաղաքական յարձակողական քաղաքականութեան դէմ։ Իր ազգապաշտպան այդ դերը Հայ եկեղեցին շարունակեց կատարել նաեւ յետագայ ժամանակներուն՝ ինչպէս Հայաստանն մէջ, այդպէս ալ անոր սահմաններէն դուրս։ Պետականութեան բացակայութեան պայմաններուն Հայ եկեղեցին, հանդիսանալով ազգը համախմբող հիմնական միջոց, իր հերթին, անհրաժեշտութեան պարագային դիմում էր ամենակոշտ միջոցներու՝ կրօնական հողի վրայ ժողովուրդի պառակտումը կանխելու համար։ Անոր օրինակներէն էր Հայաստանի մէջ առաջացած եւ եկեղեցւոյ պաշտօնական վարդապետութեան հակադրուող [[Պաւլիկեան շարժում|Պաւլիկեան]], իսկ այնուհետեւ Թոնդրակեան աղանդաւորական շարժման հետեւորդներու յետապնդումներն ու վտարումը երկրէն 8-11-րդ դարերուն։

Սառ պատերազմի տարիներուն, երբ քաղաքական-գաղափարաբանական առճակատման մէջ ներքաշուեցաւ նաեւ Հայ առաքելական եկեղեցին, սփիւռքի որոշ թեմեր [[Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւն]] կուսակցութեան ազդեցութեամբ դադրեցան ճանչնալ Սուրբ Էջմիածնի վարչական գերագոյն իշխանութիւնը եւ անցան Մեծի Տանն Կիլիկիոյ ([[Անթիլիաս]], Լիբանան) կաթողիկոսութեան ենթակայութեան տակ։ Այդ բացասաբար անդրադարձած է թէ Հայ եկեղեցւոյ եւ թէ ողջ սփիւռքահայութեան միասնութեան վրայ՝ հրատապ դարձնելով Հայ առաքելական եկեղեցւոյ վերամիաւորման անհրաժեշտութիւնը։ Սփիւռքահայ համայնքներու մեծ մասին մէջ կը գործեն նաեւ հայ կաթողիկէ եւ աւետարանական եկեղեցիներ։

'''Կուսակցութիւններ եւ մշակութային, բարեգործական կազմակերպութիւններ'''

Համասփիւռքեան կազմակերպութիւններէն են [[Սոցեալ Դեմոկրատ Հնչակեան Կուսակցութիւն|Սոցիալ Դեմոկրատ Հնչակեան (ՍԴՀԿ)]], Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւն (ՀՀԴ), [[Ռամկավար ազատական կուսակցութիւն|Ռամկավար-Ազատական]] (ՌԱԿ) ազգային քաղաքական կուսակցութիւնները, [[Նոր Սերունդ մշակութային միութիւն|Նոր Սերունդ]], [[Համազգային]], [[Թէքէեան Մշակութային Միութիւն|Թեքէեան Մշակութային]] Միութիւնները, [[Հայ երիտասարդաց Ընկերակցութիւն]], [[Հայ Մարմնակրթական Ընդհանուր Միութիւն]], Հայ Մարմնամարզական Միութիւն Երիտասարդական կազմակերպութիւնները։ Տասնամեակներ շարունակ նշանակալի էր նաեւ հայրենակցական միութիւններու գործունէութիւնը։

Սփիւռքի պայմաններուն կենսական մեծ նշանակութիւն ունին բարեգործական կազմակերպութիւնները ու հիմնադրամները՝ Հայկական Բարեգործական Ընդհանուր Միութիւնը (ՀԲԸՄ), Հայ Օգնութեան Միութիւնը (ՀՕՄ), Հայ Օգնութեան Ֆոնտը (ՀՕՖ), Հաուըրտ Գարակէօզեան հաստատութիւնը, Գալուստ Կիւլպենկեան հիմնարկութիւնը եւ այլն։

Այս առումով որոշակի առանձնայատկութիւններ կը բնորոշեն հետխորհրդային տարածքի նորանկախ պետութիւններու հայ համայնքներուն, որտեղ նշուած համասփիւռքեան կազմակերպութիւնները տեղական մասնաճիւղեր չունին։ Այդ պայմանաւորուած է այն հանգամանքով, որ նշուած կազմակերպութիւնները ստեղծուած են կամ մինչեւ Առաջին համաշխարհային պատերազմը՝ արեւմտահայութեան օժանդակելու նպատակով (ՀԲԸՄ, ՀՕՄ) կամ սփիւռքահայերու կողմէն՝ 1920-1940-ականներուն։ Խորհրդային Միութեան քաղաքականութիւնը ազգային փոքրամասնութիւններու նկատմամբ կը բացառէր այդ կազմակերպութիւններու գոյութիւնը երկրին մէջ։ Այդ իսկ պատճառով տեղի հայութիւնը կը մշակէ եւ կը գործադրէ համայնքային կառոյցներու ուրոյն ձեւեր ու տեսակներ՝ ձգտելով ստեղծել համահամայնքային ներկայացուցչական մարմիններ։

Սփիւռքի բոլոր համայնքներուն, համասփիւռքեան կազմակերպութիւններէն զատ, գոյութիւն ունին նաեւ բազմաթիւ այլ մշակութային, կրթական երիտասարդական-մարզական, կանանց, մասնագիտական եւ այլ միութիւններ, որոնց գործունէութեան դաշտը սահմանափակուած է մէկ երկրով կամ նոյնիսկ մէկ քաղաքով ([[Ռուսաստանի Հայերու Միութիւն]], [[Ֆրանսահայ Բժիշկներու Միութիւն]], [[Քանատայի Հայ Առեւտրականներու Միութիւն]] եւ այլն)։

Հայ սփիւռքին մէջ դեռեւս չեն ստեղծուած ընտրովի ներկայացուցչական մարմիններ, որոնք իրաւասու ըլլային հանդէս գալու ամբողջ սփիւռքահայութեան, տուեալ երկրի կամ նոյնիսկ տուեալ քաղաքի հայութեան անունէն։ Նման մարմիններ ստեղծելու, սփիւռքահայերու ազգային գործունէութիւնը համադրելու փորձերը դեռեւս արդիւնք չեն տուած։

'''Կազմակերպութիւններու նպատակ'''

Սփիւռքի գրեթէ բոլոր կազմակերպութիւններու գործունէութեան կարեւոր նպատակներէն է Հայկական հարցի լուծումը։ 1960-ականներէն սկսած՝ հիմնուած են նաեւ յատկապէս նման ուղղուածութեամբ կազմակերպութիւններ, որոնցմէ ամենաազդեցիկն են [[Հայ Դատի Յանձնախումբ|Հայ դատ]]&lt;nowiki/&gt;ի յանձնախումբը եւ [[Ամերիկայի Հայկական Համագումար|Ամերիկայի հայկական համագումարը]]: Բոլոր այդ կազմակերպութիւններու երկարամեայ եւ հետեւողական գործունէութիւնը մեծապէս նպաստած է Օսմանեան կայսրութեան մէջ հայերու ցեղասպանութեան փաստի ճանաչման կամ դատապարտման շարք մը երկիրներու եւ միջազգային որոշ կազմակերպութիւններու կողմէ։

Աւանդական կուսակցական կառոյցներէն զատ Հայաստանի անկախութեան ճանաչումէն ետք ձեւաւորուեցան քանի մը անկուսակցական կառոյցներ․ [[Ռուսաստանի՝ Համաշխարհային Հայկական Քոնկրես]]ը&lt;ref name=&quot;ft_16-11-10_emigrantpop_featued&quot;/&gt; եւ [[Արեւմտահայոց համագումար]]ը&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.ncwarmenians.org/|title=National Congress of Western Armenians|website=www.ncwarmenians.org|language=en-US|accessdate=2018-07-24|archive-date=2017-04-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20170408093453/http://www.ncwarmenians.org/|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;, [[Եւրոպայի՝ Արեւմտեան Հայաստանի Ազգային Խորհուրդ]]ը&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.western-armenia.eu/WANC/accueil.htm|title=HAYBACHDBAN - SITE OFFICIEL DU CONSEIL NATIONAL D'ARMENIE OCCIDENTALE|website=www.western-armenia.eu|accessdate=2018-07-24}}&lt;/ref&gt; , [[Եւրոպայի Հայերու Համագումար]]&lt;nowiki/&gt;ը&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.aaeurop.com/?page_id=14352|title=«ԵւրոպաՅԻ ՀԱՅԵՐԻ ՀԱՄԱԳՈՒՄԱՐ» Ի ԿԱՆՈՆԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆ|website=www.aaeurop.com|language=en-US|accessdate=2018-07-24|archive-date=2018-04-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20180420043625/http://www.aaeurop.com/?page_id=14352|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt; , [[Արեւմտեան Հայաստանի Վտարանդի Կառավարութիւն]]ը&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://westernarmenia.wixsite.com/wa-parlament|title=Արևմտյան Հայաստան Պետության Ազգային Ժողով|newspaper=Արևմտյան Հայաստան Պետության Ազգային Ժողով|language=ru|access-date=2018-07-24}}&lt;/ref&gt; [[Միացեալ Նահանգներու՝ Արեւմտեան Հայաստանի իրաւունքներու պաշտպանութեան Կոմիտէ]]ն&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://western-armenia.org/|title=Defense Council of Western Armenia|website=Defense Council of Western Armenia|language=en-US|accessdate=2018-07-24}}&lt;/ref&gt; ,որոնց նպատակ հռչակած են միջազգային իրաւունքներու շրջանակներուն վերականգնել Արեւմտեան Հայաստանի նկատմամաբ հայ ժողովուրդի իրաւունքները։

== Հայաստան-սփիւռք յարաբերութիւններ ==
Հայ սփիւռքի կենսունակութիւնը պայմանաւորուած է անոր մշտական եւ բազմաբնոյթ յարաբերութիւններով Հայաստանի հետ։ Դեռեւս [[Առաջին համաշխարհային պատերազմ]]ի տարիներուն (1914-1918) շուրջ 350 000 հայ գաղթեց Ռուսական կայսրութիւն՝ հիմնականին Արեւելեան Հայաստան:

Հայ պետականութեան վերականգնումը՝ ի դէմս Հայաստանի առաջին հանրապետութեան (Մայիս 1918-ի -Դեկտեմբեր 1920-ի ), մեծ ոգեւորութեամբ ընդունուեցաւ արտասահմանի հայութեան կողմէն։ Շարք մը երկիրներէն Հայաստան եկան գիտնականներ, բարձրորակ մասնագէտներ, ռուսական բանակի հայազգի սպաներ՝ հայրենիքի վերաշինման մասնակցելու նպատակով։

'''Խորհրդային կարգերու օրօք'''

Հայաստանի Առաջին Հանրապետութեան երկրորդ խորհուրդի անդամները, 1919-ին: եղած են՝ Ա. Սահակեան, Ալեքսանդր Խատիսեան, կեներալ Քրիստափոր Արարատեան: Կանգնած են՝ Նիկոլ Աղբալեան, Աբրահամ Գիւլխանդանեան, Ս. Արարատեան:
Խորհրդային կարգերու օրօք (1920-1991) Հայաստանի բոլոր տեսակի շփումները սփիւռքի հետ ծրագրաւորուած եւ վերահսկուած են ԽՍՀՄ կեդրոնական իշխանութիւններու կողմէ եւ ծառայեցուած երկրի պետական ու քաղաքական շահերուն։ ԽՍՀՄ-ն իր արտաքին քաղաքականութեան հիմքը դնելով դասակարգային անհաշտ պայքարի համաշխարհային յեղափոխութեան գաղափարներ՝ նոյնպիսի քաղաքականութիւն պարտադրած է նաեւ Հայաստանի իշխանութիւններուն՝ հայկական սփիւռքի հանդէպ։ Այդ քաղաքականութեան հիմնական կէտերէն էին. բռնագաղթած հայերու հայրենիք վերադառնալու իրաւունքներու լրիւ անտեսում եւ անոր փոխարէն պուրժուական շահագործողներու դէմ պայքար թուրք աշխատաւորներու հետ համերաշխուելու կոչեր, սփիւռքահայերուն իրենց երկիրներու յեղափոխական շարժումներու մէջ ներքաշելու փորձեր, ընկերային-դասակարգային պայքարի հրահրում հայկական համայնքներուն, Հայաստանի խորհրդային իշխանութիւններու քաղաքականութեան անուերապահ պաշտպանութեան պարտադրում եւ այլն։

Անոր հետ մէկտեղ, սփիւռքահայ կազմակերպութիւնները եւ յատկապէս ազգային կուսակցութիւնները յայտարարուեցան Խորհրդային Հայաստանի եւ սփիւռքահայ աշխատաւորութեան թշնամիներ, որոնց դէմ պէտք էր անզիջում պայքար մղել։ Այս դրոյթը սկսաւ իրագործուիլ յատկապէս 1921-ի հակապոլշեւիկեան ապստամբութեան ճնշումէն ետք, երբ երկրէն ստիպուած էին հեռանալ իշխանութիւններու բոլոր գլխաւոր ընդդիմադիր ուժերը, այդ ժամանակ նաեւ ՀՅԴ-ն։ Վերջինս ոչ միայն պահպանեց իրեն յատուկ հակախորհրդային ուղղուածութիւնը սփիւռքի մէջ, այլեւ կարճ ժամանակամիջոցի մէջ կազմակերպուած բնոյթ հաղորդեց անոր։ Սփիւռքի մէջ սկիզբ առած քաղաքական առճակատման հիմքը ինկած էր Հայաստանի հետ յարաբերուելու գլխաւոր չափանիշի ընտրութիւնը. այդպիսին համարել Հայաստանի իշխանութիւններու գաղափարախօսութիւնը, թէ Հայաստանի գոյութեան փաստը։ Սփիւռքի մէկ մասը՝ «կոշտ» ընդդիմութիւնը, ՀՅԴ-ի գլխաւորութեամբ առաջնային համարեց գաղափարական չափանիշը։ Սփիւռքի միւս մասը՝ ՌԱԿ-ի եւ ՍԴՀԿ-ի գլխաւորութեամբ, հայ ժողովուրդի ազգային շահերու տեսակէտէն խորհրդային իշխանութիւնը համարելով չարեաց փոքրագոյնը, բաւարարուեցաւ «մեղմ» ընդդիմութեան դերով՝ ձգտելով բարի դրացիական յարաբերութիւններ հաստատել Խորհրդային Հայաստանի հետ։ Այդպիսով իսկ սփիւռքի մէջ հաստատուեցաւ քաղաքական յարաբերական հաւասարակշռութիւն, որ իր բոլոր բացասական հետեւանքներով հանդերձ, հնարաւորութիւն տուաւ յարմարուիլ երկու համաշխարհային համակարգերուն, որոնցմէ մէկուն մէջ կ՜ապրէին իրենք, միւսի մէջ՝ Հայաստանը։

[[Երկրորդ Համաշխարհային Պատերազմ|Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ]]ԷՆ ետք սկիզբ առած սառ պատերազմի սահմաններուն Խորհրդային Միութիւնը, ձգտելով ալ աւելի ընդլայնել իր ազդեցութեան ոլորտները, որդեգրեց աւելի ճկուն քաղաքականութիւն՝ դաշնակիցներ ու բարեկամներ ձեռք բերելով արդէն ոչ միայն եւ ոչ այնքան դասակարգային, որքան ընդհանուր քաղաքական շահերու հիման վրայ։ Համապատասխանաբար խմբագրուեցաւ եւ Հայաստանի քաղաքականութիւնը սփիւռքի հանդէպ. ՌԱԿ-ը եւ ՍԴՀԿ-ն իրենց կառոյցներով սկսան դիտուել որպէս «առաջադիմական, հայրենասիրական» ուժեր եւ անոնց ընձեռուեցան Հայաստանի հետ շփուելու սահմանափակ հնարաւորութիւններ, իսկ ՀՅԴ-ի հանդէպ անհանդուրժողական դիրքորոշումը մնաց անփոփոխ։ Այդ նոր քաղաքականութեան դրսեւորումներէն էր Սփիւռքահայութեան հետ մշակութային կապի կոմիտէի հիմնումը (1964), որու միջոցով ալ յետագայ տարիներուն որոշ չափով կ՜ապահովէին հայ ժողովուրդի երկու հատուածներու յարաբերութիւնները։

Հայաստանի խորհրդային իշխանութիւնները, գաղափարական պայքար ծաւալելով սփիւռքի քաղաքական կազմակերպութիւններու դէմ, միաժամանակ իրենց գոյութեան առաջին իսկ տարիներէն որդեգրեցին տարբեր երկիրներուն ցրուած հայութեան Հայաստան տեղափոխելու քաղաքականութիւնը։

== Վերադարձ Հայաստան ==
[[Պատկեր:The return to the homeland.jpg|մինի|Ճուլիան Զասսոյ (1833-1889), Վահան Մամիկոնեանի վերադարձը հայրենիք]]
Դեկտեմբեր 1921-ի Խորհրդային Հայաստանի կառավարութեան ջանքերուն շնորհիւ Միջագետքի ([[Իրան|Իրաք]]) բրիտանական իշխանութիւնները ստիպուած եղան այստեղ յատուկ ճամբարներու ապաստանած հայ գաղթականներու առաջին խումբը (շուրջ 3 000 մարդ, հիմնականին վասպուրականցիներ) նաւերով տեղափոխել [[Պաթում]], ուրկէ անոնք ուղեւորուեցան [[Հայաստան]]: Ընդամէնը քսան օր անց՝ 10 Յունուար 1922-ի, Պաթում ժամանեց Միջագետք ապաստանած հայերու երկրորդ՝ նոյնպէս 3 000 հոգիէ բաղկացած խումբը։ Նոյն տարին Իրանէն, Կոստանդնուպոլիսէն ներգաղթեց եւս 3500 մարդ։ Այդպիսով իսկ սկիզբ դրուեցաւ հայրենադարձութեան, որ ընդմիջումներով շարունակուեցաւ յետագայ տասնամեակներու ընթացքին։

1923-ին Հայաստան ներգաղթեց մօտ 1000 մարդ՝ մեծ մասամբ վասպուրականցիներ, 1924-ին՝ 4167 մարդ Սուրիայէն, Հունաստանէն, Ֆրանսայէն եւ Թուրքիայէն, 1925-ին՝ 5016 մարդ՝ հիմնականին Յունաստանէն, ինչպէս նաեւ Իրաքէն, Թուրքիայէն եւ այլն։ Յետագայ տարիներուն՝ 1926-1929-ականներուն, 1932-1933-ականներուն եւ 1936-ին, տարբեր երկիրներէն Հայաստան ներգաղթեց եւս շուրջ 23 000 մարդ։ 1921-1936-ականներուն ներգաղթածներու ընդհանուր թիւը հասաւ աւելի քան 42 000-ի։ Նկատի առնելով, մէկ կողմէ, Հայաստանի խիստ ծանր ընկերա-տնտեսական վիճակը, միւս կողմէ՝ Հայաստան ներգաղթել ցանկացողներու թիւի մշտական աճը, սփիւռքահայ որոշ կազմակերպութիւններ, մասնաւորապէս ՀԲԸՄ-ը եւ հայրենակցական միութիւնները, միջոցներ տրամադրեցին ներգաղթողներու համար նոր աւաններ ու գիւղեր կառուցելու նպատակով ([[Նոր Արաբկիր]], [[Նոր Պութանիա]], [[Նոր Սեբաստիա]], [[Նոր Մալաթիա]], [[Նոր Խարբերդ]], [[Նուպարաշէն]], [[Նոր Մարաշ]] եւ այլն), որոնք յետագային ներառուեցան Երեւանի տարածքին մէջ։

Սփիւռքի ձեւաւորումէն ետք բազմիցս փորձեր առնուեցան պետականօրէն հայ գաղթականութեան վերադարձը կազմակերպելու ուղղութեամբ։ 20-րդ դարի պետականօրէն կազմակերպուած ներգաղթի առաջին փորձը առնուեցաւ 1919-ին՝ Հայաստանի Առաջին հանրապետութեան տարիներուն։ Հայաստան ներգաղթեցին մտաւորականներ, շինարարներ, նախկին ցարական բանակի հայազգի բարձրաստիճան զինուորականներ։ Ներգաղթը մնաց անաւարտ, ծաւալում չստացաւ՝ հանրապետութեան մէջ ստեղծուած ծանր տնտեսական պայմաններու եւ հանրապետութեան կարճատեւ գոյութեան պատճառով։ Հայաստանի մէջ տեղի ունեցած իշխանափոխութիւնէն ետք խորհրդային իշխանութիւններու ձեռնարկած ներգաղթը ընթացաւ չորս փուլով՝ 1921-1926 , 1932-1936, 1946-1948, 1962-1974: Սուէտական Միութեան առանձնայատկութիւնը ցանկացած երեւոյթ վերահսկողութեան դաշտը պահելն էր, եւ բացառութիւն չէր կազմեր գաղթային գործընթացը։ Գործնականը գաղթը արգելուած էր։ Անգամ մինչեւ 50-ականներու սկզիբը արգիլուած էր օտարազգիներու հետ ամուսնութիւնը։ Այս էր հիմնականը խորհրդային շրջաններուն՝ հետեւաբար նաեւ Հայաստանի, գաղթային գործընթացի բացակայութեան պատճատը։ Սակայն արդէն 70-ականներու սկիզբը եւ 80-ականներու վերջը իրավիճակը սկսաւ փոխուիլ։ Պատճառը տնտեսական եւ բնական աճի, ինչպէս նաեւ գաղթային ձեւի փոփոխութիւնն էր։ Տնտեսական աճը դարձաւ զերօ, որ աստիճանաբար հանգեցաւ ճգնաժամի, իսկ Հայաստանին մէջ գումարուեցաւ նաեւ Ղարաբաղեան կոնֆլիկտը։ Այս ամէնը մեծ լարուածութիւն կ՛առաջացնէր գիւղական շրջաններուն եւ փոքր քաղաքներուն։ 1970-ականներուն [[Հելսինկեան Համաձայնագիր]]ը ստորագրելէ ետք, որոշակիօրէն լիպերալութիւն մտաւ Սուէտական միութեան գաղթային քաղաքականութեան մէջ։ Այս առաջընթացի արդիւնքով ի յայտ եկան երկու տեսակի արտագաղթեր՝

# եղանակային. մարդիկ, որոնք ժամանակաւորապէս կ՛աշխատին Սուէտական Միութեան այլ երկիրներու մէջ։ Մասնաւորապէս կը մեկնին գարնան եւ ամրան, կը վերադառնան ձմրան
# գաղթողներ, որոնք կը մեկնին՝ արդէն դուրսը հաստատաուելու համար, մասնաւորապէս՝ ԱՄն։ Այդպիսի մարդկանց մեծ մասը 40-ականներուն Մերձաւոր Արեւելքէն Հայաստան գաղթած մարդիկ էին եւ անոնց ընտանիքներու անդամները։

Արտագաղթը Հայաստանէն յատկապէս սաստկացաւ Դեկտեմբեր 1988-ի երկրաշարժէն ետք։ Համաձայն 1989-ի մարդահամարի տուեալներու Հայաստանի բնակչութիւնը 3.287.700 էր, եւ 1988-ի նախահաշիւը 3.457.000: 25.000 հոգի երկրաշարժի արդիւնքով մահացաւ եւ մօտաւորապէս 200.000 հոգի արտագաղթեց 1988-1989 ընթացքին։ Այս արտագաղթի առաջին ամենամեծ ալիքն էր։ Երկրորդ ալիքը կանխորոշուեցաւ Ղարաբաղեան կոնֆլիկտի արդիւնքով։ 1989-1990-ներուն մօտ 360 հազ. փախստականներ Ատրպէյճանէն եկան Հայաստան։ Կարճ ժամանակի մէջ այդ փախստականներու զգալի մասն ալ Հայաստանէն գաղթեց մեծմասամբ դէպի Ռուսաստան եւ ԱՄն։ Արտագաղթի Երրորդ ալիքը սկսաւ 1991-ին անկախութեան հռչակումէն ետք, եւ տնտեսական ճգնաժամի արդիւնք էր։ Համաձայն որոշ հաշուարկներու այդ ծանր տարիներուն մօտ 475 հազ. մարդ լքեց Հայաստանը։ Արտագաղթը շարունակուեցաւ նաեւ յետագայ տարիներուն՝ 1994-1995-ներուն., երբ արդէն վերակագնուած էր էլեկտրամատակարարումը եւ որոշակի կայունութեան բերուած էր տնտեսութիւնը։ Արտագաղթի այսպիսի «բումը» նաեւ գաղթային արգելքներու բացակայութեան հետեւանք էր, որ սկսաւ անկախացումէն ետք։ ՄԱԿ-ի «Միգրացիան եւ մարդկային պոտենցիալի զարգացումը. հնարաւորութիւնները եւ մարտահրաւէրները» զարգացման ծրագրերու տարեկան հաշուէտուութեան մէջ կը նշէր, որ սկսած 1991-էն Հայաստանէն արտագաղթած է 700 հազ.-ից մինչեւ 1 միլիոն 300 հազ. մարդ կամ բնակչութեան 30%: Փաստաթուղթի մէջ կը նշուէր նաեւ, որ Հայաստանը լքած են բարձրակարգ մասնագէտներ, որ խիստ անբարենպաստ անդրադրաձեր է երկրի զարգացման, մասնաւորապէս՝ ընկերային եւ մշակութային հարստութեան վերարտադրութեան վրայ։

'''Ներգաղթի երկրորդ փուլ'''

[[Պատկեր:1985 CPA 5656.jpg|մինի|ԽՍՀՄ նամականիշ, 1985։]]
1937-ին, [[ԽՍՀՄ]]-ի մէջ սկսուած ստալինեան բռնաճնշումներու հետեւանքով, հակախորհրդային գործունէութիւն ծաւալելու անհիմն մեղադրանքով արգելուեցաւ [[Հայկական բարեգործական ընդհանուր միություն|ՀԲԸՄ]] եւ [[ՀՕԿ (Հայաստանի Օգնութեան կոմիտէ)|ՀՕԿ]]-ի գործունէութիւնը Հայաստանի մէջ։ Այդպիսով իսկ վերջ դրուեցաւ սփիւռքի հետ առանց այն ալ խիստ սահմանափակ յարաբերութիւններուն։ Խորհրդային Միութեան ղեկավարութիւնը վերստին յիշեց սփիւռքահայութեան մասին ութ տարի ետք։ Դեռեւս մինչեւ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի աւարտը [[Ստալին]]ը նպատակադրուած էր հետ վերադարձնել այն տարածքները, որոնք 1921-ի Մոսկուայի պայմանագրով Խորհրդային Ռուսաստանը զիջած էր Թուրքիոյ: Կանխազգալով ԱՄՆ-ի եւ Անգլիոյ հնարաւոր հակազդեցութիւնը, որոնք արդէն մտահոգուած էին Արեւելեան Եւրոպայի ու Պալկաններու Խորհրդային Միութեան ազդեցութեան ընդլայնումով, Ստալինը մշակեց գործողութիւններու յատուկ ծրագիր, որու որոշակի դեր վերապահուած էր նաեւ հայ սփիւռքին։ Կարճ ժամանակի ընթացքին սփիւռքահայ բոլոր համայնքները տեղեկացան նշուած տարածքները [[Խորհրդային Միութիւն|Խորհրդային Միութե]]ան միացնելու ծրագրերու եւ զանգուածային նոր ներգաղթի թոյլտուութեան մասին։ Սփիւռքահայերու բազմաթիւ դիմումները ԽՍՀՄ ղեկավարութեան՝ հայրենի տարածքներ վերադառնալու ցանկութեան վերաբերեալ, օգտագործուեցան Թուրքիոյ ներկայացուցած տարածքային պահանջներու հիմնաւորման համար։ Խորհրդային Միութեան կառավարութեան որոշումը ներգաղթը թոյլատրելու մասին հրապարակուեցաւ Նոյեմբեր 1945-ին, եւ ընդամէնը վեց ամիս անց՝ Յունիս 1946-ին, Հայաստան հասաւ ներգաղթողներու առաջին խումբը։ Այդ եւ յետագայ երեք տարիներուն 12 տարբեր երկիրներէ Հայաստան ներգաղթեց շուրջ 90 000 մարդ, այդ թուականին՝ Լիբանանէն եւ Սուրիայէն՝ աւելի քան 32 000, Իրանէն՝ մօտ 21 000, Յունաստանէն՝ աւելի քան 18 000, Ֆրանսայէն՝ մօտ 5300 մարդ։

Խորհրդային Միութեան ղեկավարութիւնը, քաղաքական նպատակներով թոյլատրելով ներգաղթը պատերազմէն անմիջապէս ետք, կը գիտակցէր, որ երկիրը բնաւ պատրաստ չէ ընդունիլ այդչափ մեծ թիւով մարդկանց՝ բնակարաններու, սննդամթերքի, հագուստեղէնի եւ առաջին անհրաժեշտութեան այլ ապրանքներու աղէտալի սղութեան պայմաններուն։ Մինչդեռ հայրենադարձները, ի տարբերութիւն նախապատերազմեան շրջանի ներգաղթածներու, այլեւս չքաւոր գաղթականներ չէին։ Անոնք փոքր եւ մեծ քաղաքներու բնակիչներ էին, տարբեր մասնագիտութեան տէր մարդիկ (սկսած արհեստաւորներէն ու առեւտրականներէն մինչեւ բժիշկներ ու գիտնականներ), որոնք այս կամ այն չափով արդէն ինքնահաստատուած էին ընդունող երկիրներու հասարակութիւններուն մէջ։ Գալով Հայաստան՝ անոնք առաջին իսկ օրէն յայտնուեցան իրենց համար ծանր ու խորթ ընկերա-տնտեսական պայմաններու մէջ, իրենց հանդէպ մշտական անվստահութեան մթնոլորտ, որու տրամաբանական հետեւանքը եղաւ 1949-ին տեղացի «ժողովուրդի թշնամիներու» հետ անոնց մէկ մասի արտաքսումը Խորհրդային Միութեան հեռաւոր շրջաններ։ 1975-ին խորհրդային իշխանութիւնները, [[Հելսինկ]]ի մէջ ստորագրելով [[Եւրոպայի անվտանգութեան եւ համագործակցութեան պայմանագիր]]ը, ստիպուած էին «ընտանիքներու վերամիաւորման նպատակով» թոյլատրել [[հրեայ]]ներու, [[գերմանացի]]ներու, նաեւ հայրենադարձ հայերու արտագաղթը երկրէն։ Չնայած բոլոր բացասական երեւոյթներուն՝ հայրենադարձները (1962-1982-ներուն) Հայաստան ներգաղթեց եւս շուրջ 32 000 մարդ եւ արդէն Հայաստանի մէջ մեծցած ու ուսում ստացած անոնց զաւակները նպաստեցին երկրի զարգացման, յատկապէս նշանակալի էր անոնց աւանդը մշակոյթի եւ գիտութեան ոլորտին մէջ ([[Երուանդ Քոչար]], [[Յակոբ Յակոբեան]], [[Վահրամ Փափազեան]], [[Հրաչեայ Ներսիսեան]], [[Գոհար Գասպարեան]], [[Մկրտիչ Տեր-Կարապետեան]], [[Հրաչ Բարթիկեան]] եւ այլն)։

Այդուհանդերձ, Խորհրդային Միութեան գոյութեան տարիներուն հայ ժողովուրդի երկու հատուածները ապրեցան իրարմէ մէկուսացած ու անջատ։ Հայրենիքի հետ անմիջականօրէն հաղորդակցուելու իրաւունքէն զրկուած ըլլալու պայմաններուն մէջ սփիւռքահայերու, յատկապէս Արեւմուտքի երկիրներուն մէջ ապրող հայութեան մէջ ազգամշակութային ձուլման երեւոյթները ընթացան առաւել արագ, որ հարցականի տակ դրաւ առանձին համայնքներու յետագայ գոյութիւնը։ Հայ ժողովուրդի երկու հատուածներու մէկուսի գոյութիւնը, մէկ կողմէ, աւելի խորացաւ արեւմտահայերուն եւ արեւելահայերուն պատմականօրէն ներյատուկ առանձնայատկութիւնները, իսկ միւս կողմէն՝ հայաստանաբնակներու եւ սփիւռքահայերու մէջ ձեւաւորուեցաւ միմեանց մասին թիւր եւ անիրատեսական պատկերացումներ։

'''ԽՍՀՄ գոյութեան վերջին տարիներ'''

Դեկտեմբեր 1988-ին (դեռեւս ԽՍՀՄ գոյութեան վերջին տարիներուն) տեղի ունեցած երկրաշարժէն անմիջապէս ետք ողջ սփիւռքահայութիւնը շտապեց օգնութեան հասնիլ աղէտէն տուժած հայրենակիցներուն։ Հայաստանի անկախացումէն ետք, երբ երկիրը յայտնուեցաւ համընդհանուր ճգնաժամի մէջ, սփիւռքի օգնութիւնը ծառայեցուեցաւ Հայաստանի ու Ղարաբաղի ընկերա-տնտեսական զարգացման (հիւանդանոցներու, դպրոցներու, ճանապարհներու կառուցում, համատեղ ձեռնարկութիւններու հիմնում, գործարաններու վերագործարկում եւ այլն)։ Այդ ծրագրերը կ՛իրագործուին ինչպէս կազմակերպութիւններու ([[ՀԲԸՄ]], [[Գալուստ Կիւլպէնկեան հիմնարկութիւն]], [[ՀՕՖ]], [[ՀՕՄ]], [[Լինսի հիմնադրամ]], «[[Ազնաւուրը՝ Հայաստանին» բարեգործական կազմակերպութիւն]] եւ այլն), այնպէս ալ անհատ բարերարներու նախաձեռնութեան եւ դրամական օժանդակութեա շնորհիւ։

'''Հայաստանի անկախացումէն ետք'''

[[Պատկեր:AM 5000 dram Ag 1999 Diaspora b.png|մինի|«Հայաստան-Սփիւռք 1-ին համաժողով» հայկական յուշադրամի դարձերեսը, 1999]]
Հայաստանի անկախացումէն ետք ՀՅԴ, ՌԱԿ եւ ՍԴՀԿ հնարաւորութիւն ստացան վերսկսիլ իրենց քաղաքական գործունէութիւնը Հայաստանի մէջ։ Պետութեան գոյութեան առաջին իսկ տարիներուն երկրի ներքին եւ արտաքին քաղաքականութեան հարցերու շուրջ իշխանութիւններու եւ ընդդիմութեան տարաձայնութիւնները ընդունեցին սուր հակադրութեան ձեւ, որու դրսեւորումներէն էին նաեւ Հայաստանի մէջ ՀՅԴ գործունէութեան կասեցումը եւ ՌԱԿ-ի պառակտումը։ Միաժամանակ այդ հակադրութիւնը սրուեցաւ նաեւ բուն սփիւռքի մէջ, ինչն ալ աւելի խորացաւ հակասութիւնները սփիւռքի համապատասխան շրջանակներու միջեւ։ Յետագայ տարիներուն վերստին կարեւորուեցաւ Հայաստան-Սփիւռք բազմակողմանի համագործակցութիւնը։ Հայ ժողովուրդի երկու հատուածներու միջեւ յարաբերութիւնները սերտացնելու, առաւել արդիւնաւէտ ու փոխշայաւէտ դարձնելու նպատակով Հայաստանի իշխանութիւններու նախաձեռնութեամբ 1999-ին եւ 2002-ին Երեւանի մէջ կայացան [[«Հայաստան-Սփիւռք» համահայկական խորհրդաժողովները]], իսկ 1999-ին եւ 2001-ին՝ [[Համահայկական մարզական խաղեր]]ը, որոնց մասնակցեցան հայ սփիւռքի բոլոր համայնքներու պատուիրակութիւնները։

== Հայաստանի, Արցախի եւ արտասահմանեան պետութիւններու մէջ ապրող հայերու թուաքանակ ==

{| class=&quot;sortable wikitable&quot; լայնություն=100 %
! Երկիր !! Հիմնական հայ համայնքները !! Հայերու թիվը !! Յօդուածներ
|-
| {{դրօշավորում|Հայաստան}}
| ամբողջ [[Հայաստան]]ը
| 2.961.801 - 2011 թ. (մարդահամար)
| [[Հայաստանի բնակչութիւնը]]
|-
| {{դրօշավորում|Ռուսաստան}} 
| [[Մոսկուա]], [[Կրասնոդարի երկրամաս]], [[Ստավրոպոլի երկրամաս]], [[Ռոստովի մարզ]], [[Մոսկուայի մարզ]], [[Վոլգոգրադի մարզ]], [[Սարատովի մարզ]], [[Սամարայի մարզ]], [[Սանկտ Պետերպուրկ]], [[Հիււսիսային Օսիա]], [[Ատըղիա]]
| 1.182.388&lt;ref name=&quot;ա&quot;&gt;[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/results2.html Итоги Всероссийской переписи населения 2010 года в отношении демографических и социально-экономических характеристик отдельных национальностей]&lt;/ref&gt;, այդ թուականին 6 հզ. [[չերքեզահայեր]] - 2010 թ. (մարդահամար) կամ մինչեւ 2.5 միլիոն հոգի ըստ գնահատման, 2008 թ.&lt;ref&gt;[http://ria.ru/society/20021216/282886.html В России проживает более 2,5 млн армян]&lt;/ref&gt;
* {{դրօշավորում|Մոսկուա}}՝ &lt;br /&gt; 106.466 - 2010 թ. (մարդահամար)&lt;ref name=&quot;ա&quot;/&gt;
* {{դրօշավորում|Կրասնոդարի երկրամաս}}՝ &lt;br /&gt; 281.680 - 2010 թ. (մարդահամար)&lt;ref name=&quot;ա&quot;/&gt;
* {{դրօշավորում|Ստավրոպոլի երկրամաս}}՝&lt;br /&gt; 161.324- 2010 թ. (մարդահամար)&lt;ref name=&quot;ա&quot;/&gt;
* [[Ռոստովի մարզ]]՝&lt;br /&gt; 110.727- 2010 թ. (մարդահամար)&lt;ref name=&quot;ա&quot;/&gt;
| [[Հայերը Ռուսաստանում]],&lt;br /&gt; [[Հայերը Մոսկուայում]],&lt;br /&gt; [[Հայերը Կրասնոդարում]]
|-
| {{դրօշավորում|ԱՄՆ}}
| [[Լոս Անճելըս]], [[Կլենտէյլ (Գալիֆորնիա)|Կլենտէյլ]], [[Ֆրէզնօ (Գալիֆորնիա)|Ֆրեզնօ]], [[Նիւ Եորք|Նիւ-Եորք]], [[Պոսթըն]], [[Փասատինա (Գալիֆորնիա)|Փասատինա]], [[Ֆիլատելֆիա]]
| 483.366&lt;ref&gt;[http://ia601608.us.archive.org/26/items/2011AmericanCommunitySurveyAncestry/2011Acs.pdf 2011 թ.- մարդահամար, ԱՄՆ]&lt;/ref&gt; - 2011 թ. (մարդահամար) կամ 800 հզ. - 1.5 միլիոն (2011 թ.)&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.reporter.am/go/article/2011-02-11-armenian-lobby-faces-moment-of-truth |title=Armenian lobby faces moment of truth |accessdate=2013-01-06 |archive-date=2012-11-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121117030751/http://www.reporter.am/go/article/2011-02-11-armenian-lobby-faces-moment-of-truth |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt; հոգի ըստ գնահատման։
* {{դրօշավորում|Կալիֆորնիա}}, [[Լոս Անճըլըսս]]-[[Լոնկ Պիչ]]-[[Սանտա Անա]] կեդրոնական շրջան&lt;br /&gt;214.618 - 2011 թ. (մարդահամար)&lt;ref&gt;[http://ia601605.us.archive.org/13/items/LosAngeles-longBeach-santaanaCaMetroAreaAncestry2000/117073949-Aff-Reports.pdf  United States Census Bureau.]&lt;/ref&gt; 
| [[Հայերը ԱՄՆ-ի մէջ]], [[Հայերը Նիւ եորքի մէջ]], [[Հայերը Գալիֆորնիայի մէջ]]
|-
| {{դրօշավորում|Ֆրանսա}}
| [[Փարիզ]], [[Մարսէյլ]], [[Լիոն]]
| 450.000&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.encyclopedia.am/pages.php?bId=1&amp;hId=884 |title=Ֆրանսիայի Հանրապետություն |accessdate=2018-07-20 |archive-date=2019-08-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190811170113/http://www.encyclopedia.am/pages.php?bId=1&amp;hId=884 |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;- 2008 թ. (գնահատում)
| [[Հայերը Ֆրանսիայի մէջ]], [[Հայերը Փարիզի մէջմ]], [[Հայերը Լիոնի մէջ]]
|-
| {{դրօշավորում|Վրաստան}}
| [[Ջաւախք]], [[Թբիլիսի]], [[Քվեմօ Քարթլի]], [[Աճարիա]]
| 248.929&lt;ref&gt;[http://georgia.mfa.am/hy/community-overview/  Վրաստանում ՀՀ դեսպանություն]&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;վ&quot;&gt;[http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/92/Georgia_Census_2002-_Ethnic_group_by_major_administrative-territorial_units.pdf ETHNIC GROUPS BY MAJOR ADMINISTRATIVE-TERRITORIAL UNITS ]&lt;/ref&gt;- 2002 թ. (մարդահամար, չընդգրկեր Աբխազեան եւ Հարաւային Օսեթիան)
* [[Ջաւախք]]՝ 113.347&lt;ref name=&quot;վ&quot;/&gt;- 2002 թ. (մարդահամար)
* [[Թբիլիսի]]՝ 82.586&lt;ref name=&quot;վ&quot;/&gt;- 2002 թ. (մարդահամար)
* [[Քվեմօ Քարթլի]]՝ 29777&lt;ref name=&quot;վ&quot;/&gt;- 2002 թ. (մարդահամար)
*[[Աջարիա|Աճարիա]]՝ 8848&lt;ref name=&quot;վ&quot;/&gt;- 2002 թ. (մարդահամար)
| [[Հայերը Վրաստանի մէջ]], [[Հայերը Ջավախքի մէջ]], [[Հայերը Թբիլիսի մէջ]]
|-
| {{դրօշավորում|Իրան}}
| [[Թեհրան]], [[Սպահան]], [[Նոր Ջուղա]], [[Թաւրիզ]], [[Ուրմիա (քաղաք)|Ուրմիա]] 
| 100 հզ. - 105 հզ.&lt;ref&gt;[http://www.panorama.am/am/society/2014/04/05/iran-armenian-lonely-churches/ Իրանի միայնակ մնացած հայկական եկեղեցիները]&lt;/ref&gt; - 2014 թ. (գնահատում)
| [[Հայերը Իրանի մէջ]], [[Հայերը Թեհրանի մէջ]], [[Հայերը Սպահանի մէջ]]
|-
| {{դրօշավորում|Լիբանան}}
| [[Պէյրութ]], [[Այնճար]], [[Թրիփոլի (Լիբանան)|Թրիփոլի]], 
| 140 հզ. - 150 հզ.&lt;ref&gt;[http://lebanon.mfa.am/hy/community-overview/ Լիբանանի մէջ Հայաստանի դեսպանութեան կայքը ]&lt;/ref&gt; (վիճարկելի ցուցանիշ), ըստ The World Factbook-ի 4 տոկոս&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/le.html#People |title=People and Society ::Lebanon |accessdate=2018-07-20 |archive-date=2019-09-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190912232328/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/le.html#People |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt; - 2014 թ. (գնահատում)
| [[Հայերը Լիբանանի մէջ]], [[Հայերը Պէյրութի մէջ]] 
|-
| {{դրօշավորում|Սուրիա}}
| [[Դամասկոս]], [[Հալէպ]], [[Լաթաքիա]]
| 100 հզ.&lt;ref name=&quot;Սիրիա&quot;&gt;[http://armdiasporamuseum.com/%D5%BD%D5%AB%D6%80%D5%AB%D5%A1-3/ Սիրիա]&lt;/ref&gt; - 2013 թ. (գնահատում)
*[[Հալեպ]]՝ 60 հզ.&lt;ref name=&quot;Սիրիա&quot;/&gt; - 2013 թ. (գնահատում)
| [[Հայերը Սիրիոյ մէջ]], [[Հալեպ|Հայերը Հալէպիմէջ]], [[Հայերը Դամասկոսի մէջ]] 
|-
| {{դրօշավորում|Արցախ}}
| ամբողջ [[Արցախ]]ը
| 137.380 - 2005 թ. (մարդահամար)
| [[Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության բնակչությունը]]
|-
| {{դրօշավորում|Արժանթին}}
| [[Պուէնոս Այրէս]], [[Գորտոպա]]
| 100 հզ.&lt;ref&gt;[http://argentina.mfa.am/hy/community-overview/ Արժանթինի մէջ Հայաստանի դեսպանութեան կայքը]&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;բ&quot;&gt;[http://armdiasporamuseum.com/%D5%A1%D6%80%D5%A3%D5%A5%D5%B6%D5%BF%D5%AB%D5%B6%D5%A1-2/ Արգենտինա]&lt;/ref&gt; - 2009 թ. (գնահատում)
*Մեծ [[Պոյնէս Այրես]] (ագլոմերացիա)՝ 90 հզ.&lt;ref name=&quot;բ&quot;/&gt; - 2009 թ. (գնահատում)
| [[Հայերը Արժանթին մէջ]], [[Հայերը Պոյնէս Այրես մէջ]] 
|-
| {{դրօշավորում|Ուքրանիա}}
| [[Քիեւ]], [[Օտեսա]], [[Ղրիմ]], [[Լուգանսկի շրջան]]
| 130 000 
| [[Հայերը Ուքրաինիոյ մէջ]], [[Հայերը Ղրիմի մէջմ]], [[Հայերը Քիեւի մէջ]]
|-
| {{դրօշավորում|Լեհաստան}}
| [[Վարշաւա]], [[Կրակով]], [[Վրոցլաւ]],
| 8 հզ. - 12հզ.&lt;ref&gt;[http://armdiasporamuseum.com/%D5%AC%D5%A5%D5%B0%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6-2/ Լեհաստան]&lt;/ref&gt;(որոնք կ՜ընդունին իրենց հայկական ծագումը) - 2008 թ. (գնահատում, վիճարկելի)&lt;br /&gt;
40 - 80 հզ.&lt;ref&gt;[http://www.poland.mfa.am/hy/community-overview/  Լեհաստանի մէջ Հայաստանի դեսպանութեան կայքը]&lt;/ref&gt;(հայեր կամ հայկական ծագումով անձինք, այդ ժամանակ իրենց այդպիսին չճանչցող անձինք) - 2013 թ. (փորձագիտական գնահատումներ, վիճարկելի)
| [[Հայերը Լեհաստանի մէջ]], [[Հայերը Վարշաւայի մէջ]], [[Հայերը Վրոցլաւայի մէջ]]
|-
| {{դրօշավորում|Քանադա}}
| [[Օթթաուա]], [[Թորոնթօ]], [[Մոնրէալ]]
| 81.5 հզ.&lt;ref&gt;[http://canada.mfa.am/hy/community-overview/  Քանատայի մէջ Հայաստանի դեսպանութեան կայքը]&lt;/ref&gt; - 2009 թ. (մարդահամար)
| [[Հայերը Քանատայի մէջ]], [[Հայերը Օթաուայի մէջ]], [[Հայերը Մոնրեալի մէջ]]
|-
| {{դրօշավորում|Ուզբեկստան}}
| [[Տաշկենդ]] 
| 42.359&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://topreferat.znate.ru/pars_docs/refs/61/60926/60926.pdf |title=Этнический атлас Узбекистана |accessdate=2018-07-20 |archive-date=2014-03-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140323151517/http://topreferat.znate.ru/pars_docs/refs/61/60926/60926.pdf |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt; - 2000 թ. (մարդահամար)&lt;br /&gt;
75հզ.&lt;ref&gt;[http://armdiasporamuseum.com/%D5%B8%D6%82%D5%A6%D5%A2%D5%A5%D5%AF%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6-3/ Ուզբեկստան]&lt;/ref&gt;, որից 50 հզ.-ը Ուզբեկստանի քաղաքացի են - 2005 թ. (գնահատում)
| [[Հայերը Ուզբեկստանի մէջ]], [[Հայերը Տաշքենդի մէջ]]
|-
| {{դրօշավորում|Ավստրալիա}}
| [[Մելպուռն]], [[Սիտնի]], [[Պերթ]]
| 15.791&lt;ref&gt;{{cite web|title=2006 Census of Population and Housing Ancestry (full classification list) by sex|url=https://archive.org/download/2006AustraliaAncestry/20680-c23-australiaaustralia.xls|publisher=Australian Bureau of Statistics|accessdate=փետրվարի 4, 2013}}&lt;/ref&gt; - 2006 թ. (մարդահամար)&lt;br /&gt;
50 հզ.&lt;ref&gt;[http://anc.org.au/page.php?8 Աւստրալիայի հայկական ազգային կոմիտէի կայքը]&lt;/ref&gt; - գնահատում
| [[Հայերը Աւստրալիայի մէջ]], [[Հայերը Սիտնիի մէջ]], [[Հայերը Մելպուռնի մէջ]]
|-
| {{դրօշավորում|Աբխազիա}}
| [[Կակրայի շրջան]], [[Կուլիփրիշի շրջան]], [[Սուխումի շրջան]]
| 41.907&lt;ref&gt;[http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/rnabkhazia.html РЕСПУБЛИКА  АБХАЗИЯ  (2011 г.)]&lt;/ref&gt; - 2011 թ. (մարդահամար)&lt;br /&gt;
67 հզ.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.armradio.am/news/?id=4999&amp;part=pol |title=The authorities in Abkhazia intentionally decrease the number of Armenians |accessdate=2012-01-06 |archive-date=2012-01-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120106181932/http://www.armradio.am/news/?id=4999&amp;part=pol |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt; - 2006 թ. (գնահատում հայկական կազմակերպությունների կողմից)&lt;br /&gt;
| [[Հայերը Աբխազիոյ մէջ]], [[Հայերը Սուխումի մէջ]], [[Հայերը Կակրայի մէջ]]
|-
| {{դրօշավորում|Սպանիա}}
| [[Մատրիտ]], [[Պարսելոնա]]
| 40 հզ.&lt;ref&gt;[http://spain.mfa.am/hy/community-overview/ Սպանիոյ մէջ Հայաստանի դեսպանութեան կայքը]&lt;/ref&gt; - 2010 թ. (գնահատում, վիճարկելի)
| [[Հայերը Սպանիոյ մէջ]], [[Հայերը Մատրիտի մէջ]], [[Հայերը Պարսելոնայի մէջ]]
|-
| {{դրօշավորում|Թուրքիա}}
| [[Իսթանպուլ]], [[Վաքըֆ]], [[Համշէն]]
| 60 000 (առանց համշենահայերի 400.000)
| [[Հայերը Թուրքիոյ մէջ]], [[Հայերը Ստամպուլի մէջմ]], [[Հայերը Արեւելեանն Թուրքիոյ մէջ]]
|-
| {{դրօշավորում|Գերմանիա}}
| [[Պերլին]], [[Միւնիխ]], [[Քիոլն]]
| 50 հզ. - 60 հզ.&lt;ref&gt;[http://germany.mfa.am/hy/community-overview/ Գերմանիոյ մէջ Հայաստանի դեսպանութեան կայքը]&lt;/ref&gt; - 2013 թ. (գնահատում, վիճարկելի)
| [[Հայերը Գերմանիոյ մէջ]], [[Հայերը Պեռլինի մէջ]], [[Հայերը Քիոլնիի մէջ]]
|-
| {{դրօշավորում|Պրազիլ}}
| [[Սան Փաուլօ]], [[Ռիօ տէ Ժանէյրօ]]
| 40 հզ.&lt;ref name=&quot;բր&quot;&gt;[http://armdiasporamuseum.com/%D5%A2%D6%80%D5%A1%D5%A6%D5%AB%D5%AC%D5%AB%D5%A1-3/  Բրազիլիա]&lt;/ref&gt; - 2009 թ. (գնահատում)
*[[Սան Պաուլու (նահանգ)]]՝ 20 հզ.&lt;ref name=&quot;բր&quot;/&gt; - 2009 թ. (գնահատում)
| [[Հայերը Պրազիլիայի մէջ]],[[Հայերը Սան Պաուլույի մէջ]], [[Հայերը Ռիօ տէ Ժանէյրոյի յմէջ]]
|-
| {{դրօշավորում|Յունաստան}}
| [[Աթէնք]], [[Սելանիկ]], [[Պիրէյ]]
| 20հզ. - 35հզ.&lt;ref&gt;[http://armdiasporamuseum.com/%D5%B0%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6-3/ Հունաստան]&lt;/ref&gt; կամ 70հզ. - 80 հզ.&lt;ref&gt;[http://www.armenialiberty.org/content/article/2279357.html Յունաստանի հայ համայնքը կը պատրաստուի Հայաստանի նախագահի հետ հանդիպման]&lt;/ref&gt; - 2011 թ. (գնահատում, վիճարկելի)
| [[Հայերը Յունաստանի մէջ]], [[Հայերը Աթենքի մէջ]], [[Հայերը Սալոնիկի մէջ]]
|-
| {{դրօշավորում|Թուրքմենստան}}
| [[Աշխապատ]], [[Թուրքմենպաշի]]
| 32 հզ. - 34 հզ.&lt;ref&gt;[http://www.irinnews.org/report/24230/turkmenistan-focus-on-armenian-migrants TURKMENISTAN: Focus on Armenian migrants]&lt;/ref&gt; (գնահատում, վիճարկելի, 2004 թ.) / 25 հզ.&lt;ref name=&quot;Աշ&quot;&gt;[http://turkmenistan.mfa.am/hy/community-overview-tm/  Թուրքմենստանի մէջ Հայաստանի դեսպանութեան կայքը]&lt;/ref&gt;(գնահատում, վիճարկելի, 2013 թ.)
*[[Աշխապատ]] - 15 հզ.&lt;ref name=&quot;Աշ&quot;/&gt; - 2013 թ. (գնահատում, վիճարկելի)
| [[Հայերը Թուրքմենստանի մէջ]], [[Հայերը Աշխապատի մէջ]]
|-
| {{դրօշավորում|Պուլկարիա}}
| [[Սոֆիա]], [[Պլովտիւ]]
| 31 000 
| [[Հայերը Պուլկարիոյ մէջ]], [[Հայերը Սոֆիայի մէջ]], [[Հայերը Պլովտիւի մէջ]]
|-
| {{դրօշավորում|Բելառուս}}
| [[Մինսք]]
| 30 000
| [[Հայերը Պելառուսոյ մէջ]], [[Հայերը Մինսկի մէջ]]
|-
| {{դրօշավորում|Ղազախստան}}
| [[Ալմաթա]], [[Աստանա]]
| 25 000 
| [[Հայերը Ղազախստանի մէջ]], [[Հայերը Ալմաթայի մէջ]]
|-
| {{դրօշավորում|Իսրայէլ}}
| [[Երուսաղէմ]]
| 21 000
| [[Հայերը Իսրայէլի մէջ]], [[Հայերը Երուսաղեմի մէջմ]]
|-
| {{դրօշավորում|Իրաք}}
| [[Պաղտատ]], [[Մոսուլ]], [[Պասրա]]
| 20 000 
| [[Հայերը Իրաքի մէջ]], [[Հայերը Պաղտատի մէջ]], [[Հայերը Պասրայի մէջ]]
|-
| {{դրօշավորում|Ուրուկուէյ}}
| [[Մոնթէվիտէօ]]
| 19 000 
| [[Հայերը Ուրուկուէյի մէջ]], [[Հայերը Մոնտէվիտէոյի մէջ]]
|-
| {{դրօշավորում|Մեծ Բրիտանիա}}
| [[Լոնտոն]], [[Լիվըրփուլ]]
| 18 000 
| [[Հայերը Մեծ Բրիտանիոյ մէջ]], [[Հայերը Լոնտոնի մէջ]]
|-
| {{դրօշավորում|Հունգարիա}}
| [[Պուտափեշտ]]
| 15 000-30 000
| [[Հայերը Հունգարիոյ մէջ]], [[Հայերը Պուտապեշտի մէջ]]
|-
| {{դրօշավորում|Բելգիա}}
| [[Պրիւքսէլ]]
| 11 000
| [[Հայերը Պելճիքայի մէջ]]
|-
| {{դրօշավորում|Չեխիա}}
| [[Փրակ|Փրակա]], [[Պռնօ]]
| 10 000 
| [[Հայերը Չեխիոյ մէջ]]
|-
| {{դրօշավորում|Ֆիլիպիններ}}
| [[Մանիլա]], [[Քեսոն Սիթի]]
| 12 000 
| [[Հայերը Ֆիլիպիններու մէջ]]
|-
| {{դրօշավորում|Եգիպտոս}}
| [[Գահիրէ]], [[Աղեքսանտրիա]]
| 9 000
| [[Հայերը Եգիպտոսի մէջ]], [[Հայերը Գահիրէի մէջմ]], [[Հայերը Ալեքսանտրիոյ մէջ]]
|-
| {{դրօշավորում|Մոլդովա}}
| [[Քիշնեւ]]
| 8 000
| [[Հայերը Մոլդովիոյ մէջ]]
|-
| {{դրօշավորում|Նիդերլանդներ}}
| [[Ամստերտամ]], [[Տորտրեխտ]], [[Հաագա]], [[Լեյտեն]], [[Ռոտերդամ]]
| 6 000
| [[Հայերը Նիտերլանտի մէջ]], [[Հայերը Ամստերտամի մէջ]], [[Հայերը Հաագայի մէջ]]
|-
| {{դրօշավորում|Տաջիկստան}}
| [[Տուշանպէ]] 
| 6 000
| [[Հայերը Տաճիկստանի մէջ]]
|-
| {{դրօշավորում|Լատվիա}}
| [[Ռիգա]]
| 5 000
| [[Հայերը Լատվիոյ մէջ]]
|-
| {{դրօշավորում|Զուիցերիա}}
| [[Ցիուրիխ]], [[Ժընեւ]]
| 5 000-8 000
| [[Հայերը Զուիցերիոյ մէջ]]
|-
| {{դրօշավորում|Շուէտ}}
| [[Սթոքհոլմ]]
| 8 000
| [[Հայերը Շուէտի մէջ]]
|-
| {{դրօշավորում|Քուէյթ}}
| [[Էլ Քուէյթ]]
| 5 000
| [[Հայերը Քուէյթի մէջ]]
|-
| {{դրօշավորում|Ղրղզստան}}
| [[Բիշկեք]],
| 5 000
| [[Հայերը Ղրղզստանի մէջ]]
|-
| {{դրօշավորում|Կիպրոս}}
| [[Նիկոսիա]], [[Լարնակա]], [[Լիմասոլ]]
| 4 000
| [[Հայերը Կիպրոսի մէջ]]
|-
| {{դրօշավորում|Հորդանան}}
| [[Ամման]]
| 3000&lt;ref&gt;[http://armdiasporamuseum.com/%D5%B0%D5%B8%D6%80%D5%A4%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%B6-2/ Հորդանան]&lt;/ref&gt;/4800&lt;ref&gt;[http://joshuaproject.net/countries/JO Country: Jordan ]&lt;/ref&gt; - գնահատում, վիճարկելի
| [[Հայերը Հորդանանի մէջ]], [[Հայերը Ամմանի մէջ]]
|-
| {{դրօշավորում|ԱՄԷ}}
| [[Ապու Տաբի]], [[Տուպայ]] 
| 3 500
| [[Հայերը Արաբական Միացեալ Էմիրութիւններու մէջ]]
|-
| {{դրօշավորում|Իտալիա}}
| [[Հռոմ]], [[Վենետիկ]], [[Միլան]]
| 3 000
| [[Հայերը Իտալիոյ մէջ]]
|-
| {{դրօշավորում|Վենեսուելա}} 
| [[Գարագաս]]
| 4 000
| [[Հայերը Վենեսուելայի մէջ]]
|-
| {{դրօշավորում|Լիտվա}}
| [[Վիլնիուս]]
| 2 500
| [[Հայերը Լիտվիոյ մէջ]]
|-
| {{դրօշավորում|Էստոնիա}}
| [[Տալլին]], [[Տարտու]],
| 2 200
| [[Հայերը Էստոնիոյ մէջ]]
|-
| {{դրօշավորում|Ռումինիա}}
| [[Պուխարեսթ|Պուքրէշ]], [[Պիտեշտ]]
| 2 000
| [[Հայերը Ռումինիաոյ մէջ]]
|-
| {{դրօշավորում|Հնդկաստան}}
| [[Կալկաթա]], [[Մատրաս]], [[Պոմպէյ]]
| 1 500
| [[Հայերը Հնդկաստանի մէջ]]
|-
| {{դրօշավորում|Չիլի}}
| [[Սանթիակօ]]
| 1 600
| [[Հայերը Չիլիի մէջ]]
|-
| {{դրօշավորում|Ֆինլանդիա}}
| [[Հելսինկի]]
| 1 000
| [[Հայերը Ֆինլանտիայի մէջ]]
|-
| {{դրօշավորում|Մեքսիկա}}
| [[Մեքսիքօ]], [[Փուէպլա]]
| 560
| [[Հայերը Մեքսիկայի մէջ]]
|-
| {{դրօշավորում|Չինաստան}}
| [[Փեկին]] 
| 500
| [[Հայերը Չինաստանի մէջ]]
|-
| {{դրօշավորում|Պահրէյն}}
| [[Մանամա]] 
| 400
| [[Հայերը Պահրէյնի մէջ]]
|-
| {{դրօշավորում|ՀԱՀ}}
| [[եոհանեսպուրկ]] 
| 300
| [[Հայերը Հարաւ-Ափրիկեան Հանրապետութեան մէջ]]
|-
| {{դրօշավորում|Պակիստան}}
| [[Կարաչի]], [[Լահոր]], [[Իսլամապատ]]
| 200
| [[Հայերը Պակիստանի մէջմ]], [[Հայերը Կարաչիայի մէջմ]], [[Հայերը Լահորի մէջ]]
|-
| {{դրօշավորում|Մյանմա}}
| [[եանկոն]]
| 50 - 100 (10 - 20 ընտանիք (50-100 հոգին վերցուածլ ընտանիքներու թիւի համամասնութեամբ), ծագումով հայեր)&lt;ref&gt;[https://www.1in.am/1412455.html https://www.1in.am/1412455.html BBC-ի լրագրող Էնդրյու Ուայթհեդը ծավալուն հոդված է հրապարակել Մյանմարում հայերի ներկայության և այդ երկրում գործող միակ ուղղափառ՝ հայկական եկեղեցու՝ Սուրբ Հովհաննես Մկրտչի մասին]&lt;/ref&gt; - 2014 թ. (գնահատում)
| [[Հայերը Մյանմայի մէջ]]
|}

== Տես նաեւ ==
&lt;nowiki&gt;*&lt;/nowiki&gt;[[Հայկական սփյուռք (1920-1930-ական թվականներ)]]

&lt;nowiki&gt;*&lt;/nowiki&gt;[[Հայկական սփյուռք (1950-1980-ական թվականներ)]]

== Ծանօթագրութիւններ ==
&lt;references /&gt;

== Աղբիւրներ եւ գրականութիւն ==

* Հայ Սփյուռք հանրագիտարան, Երևան, Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 2003:
* [http://webaram.com//sites/webaram.com/files/AA-ALBO-KRTG/index.html Ա․ Ալպոյաճյան, «Պատմութիւն հայ գաղթականութեան», հատոր 1, Կահիրե, 1941:] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304235031/http://webaram.com//sites/webaram.com/files/AA-ALBO-KRTG/index.html |date=2016-03-04 }}
* Ա․ Ալպոյաճյան, «Պատմութիւն հայ գաղթականութեան», հատոր 2, Կահիրե, 1955:
* [http://webaram.com//sites/webaram.com/files/AA-ALBO-KRTG-3/index.html Ա. Ալպոյաճյան, «Պատմութիւն հայ գաղթականութեան», հատոր 3, Կահիրե, 1961:] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160310020428/http://webaram.com/sites/webaram.com/files/AA-ALBO-KRTG-3/index.html |date=2016-03-10 }}
* Ս․ Գասպարյան «Սփյուռքահայ գաղթօջախներն այսօր», Երևան, 1962:
* Ա․ Աբրահամյան «Համառոտ ուրվագիծ հայ գաղթավայրերի պատմության», հատոր 1, 2, Երևան, 1964, 1967:
* Հ․ Մելիքսեթյան «Հայրենիք-սփյուռք առնչությունները և հայրենադարձությունը (1920-1980 թթ.)», Երևան, 1985:
* Կ․ Դալլաքյան «Հայ սփյուռքի պատմություն (համառոտ ակնարկ)», Երևան, 1992:
* «Էջեր հայ գաղթավայրերի պատմության», խմբագիրներ՝ Վ․ Բարխուդարյան, Զ․ Եկավյան, Երևան, 1996:
* Է․ Մելքոնյան «Հայկական Բարեգործական Ընդհանուր Միությունը Խորհրդային Հայաստանում», 1923-1937 թթ., Երևան, 1999
* Է․ Մելքոնյան «Диаспора в системе этнических меньшинств (на примере армянского рассеяния)», &quot;Диаспоры&quot;, Москва, 2000, N1-2.
* A. Ter Minassian &quot;La Diaspora Armenienne&quot;, &quot;Herodote. Revue de geographie et de geopolitique&quot;, N 53, P., 1989.
* A. Boudjikanian &quot;Un Peuple en Exil: La Nouvelle Diaspora (XIX-XX siecles)&quot;, &quot;Histoire des Armeniens&quot;, Toulouse, 1982.

[[Ստորոգութիւն:Հայկական սփիւռք]]</text>
      <sha1>lhopgzzthcvbc64tn5jh2g2clqtpiby</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Հայոց Պատմութիւն</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3963</id>
    <revision>
      <id>225705</id>
      <parentid>199534</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T02:06:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>5016</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="50338" xml:space="preserve">[[Պատկեր:Coat of arms of Armenia.svg|250px|մինի|աջից|'''Հայոց Պատմութիւն''']]
'''Հայոց պատմութիւն''' կամ '''Հայ Ժողովուրդի Պատմութիւն''', հայ «էթնոսի»  (անգլերէն բառ այսինքն՝ ցեղախումբ, անգլ.՝ ethnos)  հինգ հազարամեայ պատմութիւն, որ ժամանակագրական առումով կը բաժանուի մի քանի դարաշրջաններու։ Այդ բաժանումը կ՝ անուանեն  պարբերացում կամ շրջանաբաժանում։ Ներկայիս պարբերացումը կը կատարուի հետեւեալ սկզբունքով.
* Հնագոյն շրջան - անյիշելի ժամանակներէն մինչեւ [[Վանի թագաւորութիւն|Վանի թագաւորութեան]] անկումը
* Հին շրջան - [[Երուանդունիներու Թագաւորութիւն|Երուանդունիներու թագաւորութեան]] կազմաւորումէն մինչեւ [[Քրիստոնէութիւն|քրիստոնէութեան]] հռչակումը պետական կրօն։
* Միջնադար - քրիստոնէութիւնը պետական կրօն հռչակումէն մինչեւ հայ ազգային-ազատագրական շարժման վերելքը (վաղ, զարգացած եւ ուշ միջնադար)։
* Նոր շրջան - Սկսեալ հայ ազատագրական շարժումներով մինչեւ [[Հայաստանի Առաջին Հանրապետութիւն|Հայաստանի առաջին Հանրապետութեան]] հռչակումը։
* Նորագոյն շրջան - կ՝ ընդգրկէ [[Հայաստան]]ի առաջին, երկրորդ եւ երրորդ Հանրապետութիւններու, ինչպէս նաեւ ԼՂՀ պատմութիւնը։

Հայ ժողովուրդն ապրեր է հզօրութեան ժամանակներ, ենթարկուեր է այլեւայլ փորձութուններու եւ հասեր է 21-րդ դար՝ մեծ զոհողութիւններու գնով վերականգնելով իր [[անկախութիւն]]ը՝ ի դէմս Հայաստանի Հանրապետութեան եւ [[Արցախ]]ի։ Սակայն իր հարեւանութեամբ ապրող շատ ժողովուրդներ, որոնք մինչեւ իսկ կայսրութիւններ հիմներ են, չեն դիմացեր պատմութեան փորձութուններուն եւ ընդմիշտ անհետացեր են պատմութեան թատերաբեմէն։

Պատահական չէ, որ ազատագրական պայքարը եղեր է հայոց պատմութեան մշտական ուղեկիցը՝ անկախութիււնը կորսնցուցած ժամանակաշրջաններուն իսկ՝ հայոց հոգեւոր եւ նիւթական [[մշակոյթ]]ը լեցուն է ազատագրական պայքարն արտացոլող գործերով։ Տակաւին վերջերս հայ ժողովուրդի հերոսական պայքարին եւ անոր զաւակներուն արեան գնով ազատութիւն ձեռք բերաւ Արցախահայութիւնը, որ մեր ժողովուրդին դարաւոր մաքառումներուն ու պայքարի մերօրեայ դրսեւորումն էր&lt;ref&gt;[http://www.historyofarmenia.am/am/search/%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%B8%D6%81%20%D5%BA%D5%A1%D5%BF%D5%B4%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6/page-1 Հայոց Պատմութիւն]&lt;/ref&gt;։

== Պատմագիտութիւն ==
[[Հայաստան]]ի եւ հարեւան ժողովուրդներու պատմութեան ուսումնասիրութեան համար կարեւոր սկզբնաղբիւրներ են հայ պատմիչներու աշխատութիւնները։ Հայ պատմագրութեան անդրանիկ երկը՝ «Վարք Մաշտոցի», գրուած է 5-րդ դարու 40-ականներուն, որ մեզ հասած է 13-14-րդ դարերուն կատարուած ընդօրինակութեամբ։ [[Մեսրոպ Մաշտոց|Մաշտոց]]ի աշակերտ [[Կորիւն]]ի գրած այս երկին մէջ կը  նկարագրուի Մաշտոցի կեանքն ու գործունէութիւնը, կը տրուի  հայկական, վրացական եւ աղուանի գրերու ստեղծման պատմութիւնը  (աշխատութիւնը թարգմանուած է [[գերմաներէն]] (1841), [[ֆրանսերէն]] (1869), [[անգլերէն]] (1952), [[ռուսերէն]] (1962) [[իտալերէն]] (1857)։

[[Ագաթանգեղոս]]ի (5-րդ դար) պատմութեան մէջ տրուած է Հայաստանի մէջ [[Հեթանոսութիւն|հեթանոս]]ական կրօնի դէմ մղուած պայքարին եւ 301 թուականին [[քրիստոնէութիւն]]ը որպէս պետական կրօնի ճանաչման պատմութիւնը, քրիստոնէութեան սկզբնական շրջանին պատմութեան ուսումնասիրման համար այս կարեւոր սկզբնաղբիւրը զանազան խմբագրութիւններով յայտնի եղած է շարք մը  հին լեզուներով (խմբագրութիւններէն քանի մը հատը եւ հայերէն բնագիրը նոր ժամանակներուն թարգմանուած են իտալերէն (1843), [[շուետերէն]] (1860) ֆրանսերէն (1867), անգլերէն (1976) եւ այլ լեզուներու)։ Ագաթանգեղոսի ժամանակակից [[Փաւստոս Բիւզանդ]]ի աշխատութիւնը  կ՝ ընդգրկէ 330-387 թուականներու պատմական ժամանակաշրջանը եւ կ՝ արտացոլէ Հայաստանի հասարակական–քաղաքական պատմութիւնը։ Այստեղ կարեւոր տեղեկութիւններ կան հայ-հռոմէական եւ հայ-պարսկական յարաբերութիւններուն մասին, ինչպէս եւ ուշագրաւ տուեալներ [[Անդրկովկաս]]ի ժողովուրդներու պատմութեան վերաբերեալ (աշխատութիւնը թարգմանուած է գերմաներէն (1879), ֆրանսերէն (1867), ռուսերէն (1953))։ [[Մովսէս Խորենացի]]ն (5-րդ դար) իր «Հայոց Պատմութիւն» աշխատութեան մէջ առաջին անգամ ժամանակագրական կարգով կու տայ  հայ ժողովուրդի պատմութիւնը՝ սկսած [[առասպել]]ական ժամանակներէն, մինչեւ հինգերորդ դարը։ Մովսէս Խորենացին սերունդներու կողմէն, իրաւամբ, «Պատմահայր» անունը ստացած է։ [[Մատենադարան]]ին մէջ կը պահուին անոր «Հայոց պատմութեան» ձեռագիրներէն 31-ը ու  քանի մը պատառիկ, որոնցմէ հնագոյնը իններորդ դարէն հասած է։ Հայաստանի պատմութիւնը գրելով Խորենացին ձեռքի տակ ունեցած է [[Յոյներ|յոյն]], [[Ասորիներ|ասոր]]ի հեղինակներու երկեր, որոնցմէ քաղուածքներ կը բերեն եւ որոնցմէ քանի մը հատը աշխարհին յայտնի դարձած են  միայն Խորենացիի գիրքի միջոցաւ։ «Հայոց պատմութեան» համար աղբիւր  հանդիսացած է նաեւ հայկական [[բանահիւսութիւն]]ը եւ այլ ժողովուրդներու աւանդական անցեալը ուսումնասիրելու համար։ Բաւական է ըսել, որ իրանական բանահիւսութեան հանրայայտ հերոս Ռոստամի անուան ամենավաղ արձանագրութիւնը (աւելի վաղ, քան իրանական արձանագրութիւնները) կը պատկանի Մովսէս Խորենացիին։ Ֆիրտուսէն մօտ 500 տարի առաջ Խորենացին արձանագրած է  Բիւրասբի Աժտահակի առասպելը։

Համաշխարհային նշանակութիւն ունեցող այս երկն արդէն աւելի քան երկու դար կ՝ ուսումնասիրուի  նաեւ օտար պատմաբաններու եւ բանասէրներու կողմէն։ [[1736]] թուականին այն թարգմանուած  է [[լատիներէն]] եւ [[հայերէն]] բնագիրին հետ միասին լոյս տեսած է [[Լոնտոն]]ի մէջ։ Իսկ մինչ այդ անոր համառօտ բովանդակութիւնը, [[Շուէտ]]ի (Sweden) գիտնական Հենրիխ Պենները (1669-1732), տպագրած  է [[Սթոքհոլմ]]ի (Stockholm) մէջ։ 18-րդ դարու հրատարակութիւններուն յաջորդեց տարբեր լեզուներով  շարք մը հրատարակութիւններ՝ ռուսերէն (1809, 1858, 1893) ֆրանսերէն (1836, 1844, 1869, 1993), իտալերէն (1841, 1850) գերմաներէն (1869, 1881) [[հունգարերէն]] (1892), [[պարսկերէն]] (1992)։

Հինգերորդ դարու պատմիչ [[Եղիշէ]]ն իր «Վասն Վարդանայ Եւ Հայոց Պատերազմի» երկին մէջ կը  պատմէ [[Սասանեան Պարսկաստան]]ի դէմ 451 թուականին հայերու մղած անձնուրաց պայքարին, հայրենի երկրի ազատութեան ու անկախութեան համար մարտնչելու իր զաւակներու անխախտ կամքի մասին։ Երկի վերնագիրը կը կրէ հայկական հերոսական զօրագունդերու անմահացած զօրավար [[Վարդան Մամիկոնեան]]ին անունը։ «Վարդանանց Պատմութիւնը» արժէքաւոր տեղեկութիւններ կը պարունակէ [[Զրադաշտականութիւն|զրադաշտական]] կրօնի եւ առհասարակ Պարսկաստանի քաղաքական կեանքի վերաբերեալ։ Աշխատութիւնը հրատարակուած է մօտ 40 անգամ հայերէն եւ օտար լեզուներով՝ անգլերէն (1830, 1926, 1952 թ), իտալերէն (1840), ֆրանսերէն (1841, 1869), ռուսերէն (1853, 1884, 1971)։

Մատենադարանին մէջ կը պահուին 5-րդ դարու պատմիչ [[Ղազար Փարպեցի]]ի «Հայոց Պատմութիւն» աշխատութեան երկու ընդօրինակութիւնները։ Պատմութիւնը կ՝ ընդգրկէ 387-486 թուականներու միջեւ ինկած ժամանակաշրջանի պատմական իրադարձութիւններու նկարագրութիւնը, ուր կ՝ արտացոլուին նաեւ [[Պարսկաստան]]ի, [[Բիւզանդական Կայսրութիւն|Բիւզանդական կայսրութեան]] սահմաններուն, [[Վրաստան]]ի, [[Աղուանք]]ի եւ այլուր տեղի ունեցած պատմական անցուդարձերը։

Դէպի Հայաստան եւ [[Փոքր Ասիա]] արաբներու կատարած արշաւանքներուն վերաբերեալ հաւաստի աղբիւր է 8-րդ դարու պատմիչ [[Ղեւոնդ]]ի երկը։ Այստեղ կը հանդիպին հայերու, վրացիներու, աղուաններու, խազարներու եւ միւս կողմէն արաբներու միջեւ եղած փոխյարաբերութիւններուն վերաբերող որոշ տեղեկութիւններ, որ այլ աղբիւրներուն յայտնի չեն։

Ղեւոնդի Պատմութիւնը հետաքրքիր սկզբնաղբիւր է նաեւ [[Արաբներ|արաբ]]ական բռնակալութեան դէմ մղուած ազատագրական պայքարի պատմութեան ուսումնասիրման համար։ Հայ պատմագրութեան մէջ առանձնակի տեղ ունի [[Մովսէս Կաղանկատուացի]]ն՝ յայտնի «Պատմութիւն Աղուանէն» երկով։ 7-էն 10-րդ դարերու տարբեր հեղինակներու մասնակցութեամբ ստեղծուած այս Պատմութիւնը համաշխարհային գրականութեան մէջ միակն է, որ նուիրուած է յատկապէս Աղուանի աշխարհի պատմութեան /&quot;Աղուանի աշխարհ&quot; ըսելով  հիմնականօրէն հասկցուած է  &quot;Հայոց Արեւելքէն կողմանք&quot;-ը /։ 10-րդ դարու միւս մատենագիրներէն [[Յովհաննէս Դրասխանակերտցի]]ի, [[Թովմա Արծրունի]]ի, Ուխտանեսի եւ [[Ստեփանոս Ասողիկ]]ի երկերուն մէջ  նոյնպէս կը հանդիպինք կարեւոր տեղեկութիւններու՝ ժամանակի քաղաքական յարաբերութիններու եւ ընկերային պայքարի մասին։ 11-րդ դարու պատմիչ [[Արիստակէս Լաստիվերտցի]]ն պատմած է սելճուք թուրքերու եւ բիւզանդացիներու արշաւանքներու մասին։ Այս շրջանին է, որ կը սկսի հայերու գաղթը դէպի օտար հորիզոններ։ Լաստիվերտցին նշած է նաեւ ներքին հակասութինները վաճառականներու եւ հարուստ մարդկանց անազնուութեան, խաբեբայութեան, կաշառակերութեան, շահամոլութեան, իշխաններու անմիաբանութեան մասին, որոնք նաեւ պատճառ  դարձած են  երկրի ծանր վիճակի համար։ 12-13–րդ դարերուն տեղի կ՝ ունենայ քաղաքային կեանքի զգալի աշխուժութիւն։ Հայաստան կը դառնայ առեւտրական ճանապարհներու կցումը։ [[Կիլիկիա|Կիլիկիոյ]] մէջ կը հիմնուի հայկական իշխանութիւն, որ կը գոյատեւէ շուրջ երեք դար (մինչեւ 1375)։ Այս ժամանակաշրջանը (12-13-րդ դարեր) հայ պատմագրութեան ամենաբեղուն շրջաններէն մէկն է, որ տուած է աւելի քան տասը խոշոր պատմիչներ ու ժամանակագիրներ [[Սամուէլ Անեցի]], [[Մխիթար Անեցի]], [[Մատթէոս Ուռհայեցի]], [[Մխիթար Այրիվանեցի]], [[Վարդան Արեւելցի]], [[Կիրակոս Գանձակեցի]], [[Գրիգոր Ակներցի]] կամ Ականցի, Վահրամ Րապունի, [[Սմբատ Սպարապետ]] (Գունդստաբլ), [[Հեթում Պատմիչ|Հեթում պատմիչ]], [[Ստեփանոս Օրբելեան]] եւ ուրիշներ։ 14-16-րդ դարերը հայ պատմագրութեան ամենաամուլ դարերն են։ Այս ժամանակաշրջանը տուած է ընդամէնը մէկ նշանաւոր պատմիչ [[Թովմա Մեծոփեցի]] (1376/9-1446), որ գրած է [[Լենկ Թիմուր]]ի եւ անոր յաջորդներուն արշաւանքներու շրջանին Հայաստանի պատմութիւնը։ Այս դարերու մանր ժամանակագիրներու երկերէն Մատենադարան մէջ կը  պահուին [[Գրիգոր Խլաթեցի (Ծերենց, արեւմտահայերէն)|Գրիգոր Խլաթեցի]]ի (Ծերենց) (1350-1425), [[Մովսէս Արծկեցի]]ի, [[Առաքել Բաղիշեցի]]ի, Աբրահամ Անկիվրացիի, [[Սիմէոն Ապարանցի]]ի չափածոյ պատմութիւնները, [[Անդրէաս Եվդոկացի]]ի, [[Բարսեղ Արճիշեցի]]ի, [[Յովհաննէս Ծարեցի]]ի եւ ուրիշներուն “Ժամանակագրութիւն” -ները, որոնք արժեքաւոր տեղեկություններ կը  հաղորդեն ժամանակի քաղաքական ու տնտեսական կեանքին մասին։ 17-18-րդ դարերը խիստ կը տարբերուին նախորդ շրջանէն։ Անոնք հարուստ են ինչպէս մանր, այնպէս եւ խոշոր պատմական գործերով։ 17-րդ դարու խոշոր պատմիչ Առաքել Դավրիժեցիի (1669) Հ«այոց Պատմութիւն»ը կ՝ ընդգրկէ 1601-1662 թուականներուն տեղի ունեցած դէպքերը՝ Հայաստանի, [[Թուրքիա|Թուրքիոյ]], [[Իրան]]ի, Սթամպուլի, [[Սպահան]]ի, Լվովի եւ այլ վայրերուն մէջ հայկական գաղութները։ Այստեղ մանրամասն կը ներկայացուի պարսից Շահ Ապպաս Ա. թագաւորին կողմէ՝ հայերու Պարսկաստան բռնի գաղթեցնելու պատմութիւնը։ Մատենադարան կը պահուին նաեւ այդ շրջանի միւս նշանաւոր պատմիչներու, ժամանակագիրներու, ճանապարհորդներու գործերը, որոնց մէջ [[Զաքարիա Սարկաւագ]]ի (ծն.՝ 1620), [[Երեմիա Չելեպի Քէոմուրճեան|Երեմիա Չելեպի]]ի (1637-1695), [[Կոստանդ Ջուղայեցի]]ի (17-րդ դար), [[Եսայի Հասան Ճալալեան]]ի (1728) եւ ուրիշներու աշխատութիւնները, ինչպէս եւ Յակոբ Շամախեցիի (1763), կաթողիկոս [[Սիմէոն Ա. Երեւանցի]]ի (1780) եւ բազմաթիւ այլ մատենագիրներու երկերը։

Որոշակի պատմագրական արժէք կը ներկայացնեն նաեւ օտար պատմիչներու աշխատութիւններու հայերէն թարգմանութիւնները, որոնց մէջ կան, Եվսեբիոս Կեսարեցիի, Սոկրատ Աքոլաստիքոսի, Միքաէլ Ասորիի, Մարտիրոս Լեհացիի, Գէորգ Ֆրանցեսի եւ ուրիշներու պատմական գրուածքները։ Ասոնց մէջ առանձնայատուկ տեղ կը գրաւէ 4-րդ դարու առաջին կէսի յոյն պատմիչ Եվսեբիոս Կեսարացիի Ժամանակագրութինը (“Քրոնիկոն”), որուն յունարէն բնագիրը անհետ կորսուած է, որ բանասիրութեան յայտնի դարձաւ 1787 թուականին, այժմ Մատենադարանին մէջ  պահուող թիւ 1904 ձեռագիրի միջոցաւ։ Հայկական պատմական մատենագրութեան ինքնուրոյն եւ թարգմանական երկերուն հետ միասին գիտական մեծ արժէք կը  ներկայացնեն Մատենադարանին մէջ  պահուող օտար լեզուներով գրուած պատմագրական աշխատութիւնները։

== Հնագոյն Պատմութիւն ==
=== Նախնադարեան Շրջան ===
Ըստ Մովսէս Խորենացիի «Հայոց պատմութեան»՝ «Հայաստան» անունը կը կապուի [[Հայկ Նահապետ|Հայկ նահապետ]]ի անունին հետ, որ հայոց երկրին հիմնադիրն է։ Ներկայիս, գիտական հետազօտական շրջանակներու մէջ, ընդունուած է հայ ժողովուրդի ինքնանուանումը կապել [[Խեթական Պետութիւն|խեթական]] արձանագրութիւններուն մէջ յիշատակուող [[Հայասա]] երկիրին հետ, որ, ենթադրաբար, զբաղեցուցած  է՝ [[Փոքր Հայք]]ի արեւելեան մասի եւ  Մեծ Հայքի՝ Բարձր Հայք նահանգի տարածքը, Արեւմտեան [[Եփրատ գետ|Եփրատ]]ի ջրահաւաք աւազանէն մինչեւ [[Սեւ Ծով|Սեւ ծով]]՝ ներառելով Արեւելա-Պոնտական լեռները։

[[Պատկեր:Azokh Cave4.jpg|մինի|ձախից|[[Ազոխի Քարանձաւ|Ազոխի]] քարանձաւ, [[Արցախ]]]]

[[Հայկական Լեռնաշխարհ|Հայկական լեռնաշխարհ]]ը&lt;ref&gt;[http://www.historyofarmenia.am/am/Encyclopedia_of_armenian_history_Haykakan_lernashxarh Հայկական լեռնաշխարհ]&lt;/ref&gt;, հնագոյն մարդուն նախնական բնակեցման տարածաշրջաններէն մէկն է։ Այստեղ կան [[Քարէ Դար|քարէ դար]]ու բոլոր փուլերուն (պալեոլիթ կամ հին քարէ դար՝ մինչեւ Ք.Ա. 12-րդ հազարամեակ, մեզոլիթ կամ միջին քարէ դար՝ Ք.Ա. 12-րդ հազարամեակ-Ք.Ա. 7-րդ հազարամեակի կէսեր, նեոլիթ կամ [[Նոր Քարէ Դար|նոր քարէ դար]]՝ Ք.Ա. 7-րդ հազարամեակի կէսեր-Ք.Ա. 5-րդ հազարամէակի կէսեր), ինչպէս նաեւ պղնձի-քարի (Ք.Ա. 5-րդ հազարամեակի կէսեր-Ք.Ա. 4-րդ հազարամեակի վերջեր), պրոնզի (Ք.Ա. 3-րդ հազարամեակ-Ք.Ա. 2-րդ հազարամեակ) եւ երկաթէ դարերուն (Ք.Ա. 2-րդ հազարամեակ-Ք.Ա. 1-ին հազարամեակի կէսեր) վերաբերող յուշարձաններ։

Նախնադարեան հասարակութեան հին քարէ դարու առաջին ենթափուլը՝ ստորին հին քարէ դարը, Հայաստանի տարածքին սկսած է մօտ 2 միլիոն տարի առաջ եւ աւարտած  է մօտ 100 հազար տարի առաջ։ [[Հայկական Լեռնաշխարհ|Հայկական լեռնաշխարհ]]ին յայտնի են այս ժամանակաշրջանի  քանի մը բացօթեայ հնավայրեր, կայաններ եւ քարայրային տիպի [[յուշարձան]]ներ։ Մեր հայրենիքի բնակեցման սկզբնակէտերէն մէկն այսօր, ըստ վերջին տուեալներուն, կարելի է համարել [[Գուգարք]]ի մէջ յայտնաբերուած հին քարեդարեան կայանը։ Այս հին վայրին տարիքը մօտ 1.8 միլիոն տարի է։ Այն Արեւմտեան Եւրասիոյ՝ մարդու մինչեւ այժմ յայտնի հնագոյն կայանն է։ Հնագոյն ժամանակներու մասին հարուստ տեղեկութիւններ  կը պարունակեն յատկապէս Ազոխի քարայրը՝ [[Արցախ]], Արտին լերան շրջակայքը եւ  քանի մը յուշարձաններ [[Արեւմտեան Հայաստան]]ի մէջ։ Ստորին քարէ դարու աւարտը կը համարուի սառուցական 4-րդ դարաշրջանը։

[[Պատկեր:The Archaeological Monuments and Spaciments of Armenia Volume 6 Armenia Yerevan 1971 p 198.jpg|մինի|Ժայռապատկեր [[Գեղամայ Լեռներ|Գեղամայ լեռներ]]ու քարանձաւներուն մէջ]]

Միջին հնաքարի (պալեոլիթի) ժամանակաշրջանը Հայկական լեռնաշխարհի տարածքին աւարտած է մօտ 40 հազար տարի առաջ։

Վերին հին քարէ դարն կ՝ ընդգրկէ մօտ 40000-12000 թուականներու ժամանակաշրջանը։ Հայաստանի տարածքին յայտնի են վերին հինքարիդարեան շուրջ 60 յուշարձան։ Անոնց հիմնական մասը կը գտնուի լեռնաշխարհի հիւսիս-արեւելեան, հարաւային եւ հարաւ-արեւմտեան մասերուն՝ Եփրատի աւազանին մէջ, Կորդուաց աշխարհին, [[Տիգրիս (գետ, արեւմտահայերէն)|Տիգրիս]]ի աւազանին եւ այլուր։

Հայկական լեռնաշխարհի միջին քարէ դարու եւ նոր քարէ դարու սկզբնական փուլի (10000-8000) յուշարձաններն առայժմ տկար ուսումնասիրուած են։ Անոնց թիւը լեռնաշխարհի սահմաններէն ներս տակաւին չանցնիր 35-ը, որոնք ինչպէս բացօթեայ կայաններ ու հնավայրեր են, այնպէս ալ քարայր կացարաններ ու ժայռածածկեր։ Այժմեան Հայաստանի տարածքին այս փուլէն մնացած յուշարձաններ կան [[Ապարան]]ի գոգաւորութեան մէջ։

Նոր քարէ դարը, նորագոյն ուսումնասիրութիւններու համաձայն, Հայաստանի տարածքը կը թուագրուի Ք.Ա. 10 հզ-էն մինչեւ 6-րդ հազարամեակի կէսերն ինկած ժամանակաշրջանով։ Ք.Ա. 8 հզ.-ի վերջերը արդէն գոյութիւն ունէին կայացած [[Երկրագործութիւն|երկրագործական]] հասարակութիններ։ 1990-ական թուականներու առաջին կէսին [[Սասուն (գաւառ)|Սասնոյ]] [[ջուր]] գետի արեւմտեան ափին պեղուած հնավայրի տուեալները եկան փաստելու, որ այստեղ կայուն բնակավայրեր հիմնող առաջին համայնքները հանդէս եկած են արդէն Ք.Ա. 10-րդ հզ.-էն։ Ուսումնասիրութիւններու արդիւնքը ակնյայտ դարձաւ, որ [[Հայկական Տաւրոս]]էն հիւսիս ինկած շրջաններու նոր քարէ դարու մշակոյթը տեղական արմատներ ունի։ [[Եդեսիա|Եդեսիոյ]] մօտ գտնուող Պորտաբլուր հնավայրի արեւելեան հատուածի վաղ շերտերուն բացուած է 1000 քառ. մեթր տարածք զբաղեցնող հրապարակ մը, որուն հարեւանութեամբ պեղուած են այսպէս կոչուած «սալէ կոթողներու տունը» եւ «գանգերու տունը»։

[[Պատկեր:Armenian Qarhunj01.jpg|մինի|ձախից|[[Քարահունջ|Քարահունջի աստղադիտարան]]]]
Այս, հասարակութեան կեանքէն ներս մեծ տեղ զբաղեցուցած են հաւատալիքներն ու [[ծէս]]երը, որոնք գերազանցապէս կապուած էին նախնիներու, ինչպէս նաեւ որոշ կենդանիներու, օրինակ՝ ցուլի, [[Վիշապներ|վիշապ]]ներու, բնութան երեւոյթներու պաշտամունքին հետ։

Պորտաբլուրի տարածքին յայտնաբերուած են «[[Երկիր]]» մոլորակի վրայ մինչ օրս յայտնի ամենահին տաճարները։ Այստեղ յայտնաբերուած են մօտ 700 քարէ արձանիկներ։

Ք.Ա. 4-րդ հազարամեակի երրորդ քառորդէն, հասարակական առաջընթացը, Հայաստանի տարածքին նոր փուլ կը  թեւակոխէ։ Լեռնաշխարհն այնուհետեւ կը ներկայանայ զարգացման նոյն մակարդակի վրայ գտնուող եւ համասեռ մշակոյթով հասարակութեամբ մը, որ շուրջ հազար տարի կը պահպանէ մշակութային միասնութիւնը։ Այդ ժամանակահատուածը հիմնականօրէն կը  համապատասխանէ մեր պատմութեան վաղ պրոնզի դարուն՝ Ք.Ա. 3500-2300 թուականներ։ Այս ժամանակաշրջանին կը տարածուի «[[Կուր Գետ|Կուր]]-արաքսեան մշակոյթը», յատկապէս «[[Շենգաւիթ]]եան մշակութային համալիրը»։ Շենգաւիթի համալիրը կը գտնուի [[Երեւան]]ի հարաւ-արեւմտեան մասը, [[Հրազդան Գետ|Հրազդան գետ]]ի ձախափնեայ բլուրին վրայ, ներկայիս Երեւանեան լիճի շրջանը։

[[Պատկեր:Petrogliph-Ughtasar-Armenia.jpg|մինի|Ժայռապատկերներ]]
Հարիւրամեակներ շարունակ տարածաշրջանին գերիշխող էր Կուր-Արաքսեան մշակոյթը։ Այդ  ընդհանրութեան կազմալուծման զուգընթաց Ք.Ա. 3 հազարամեակի երրորդ քառորդի ընթացքին լեռնաշխարհի մեծ մասը ասպարեզէն դուրս մղուեցաւ Շենգաւիթեան մշակութային համալիրը։ Այստեղ կը տարածուի առաւելապէս դամբարանաբլուրներով յայտնի վաղ կուրգաններու մշակոյթը։

Ք.Ա. 3 հազարամեակի վերջին երկու հարիւրամեակներուն կ՝ արմատաւորուին, այսպէս կոչուած, Թռեխք-Վանաձորեան մշակութային համալիրները։ Անոնք ներկայացուած են բացառապէս դամբարաններով, իսկ մեծաքանակ բնակավայրեր չեն փաստագրուած։ Լեռնաշխարհի հարաւ-արեւմտեան շրջաններուն Ք.Ա. 2 հզ.-ի սկիզբներէն հանդէս եկած է տեղական [[Ծոփք]]-[[Մալաթիա|Մալաթիոյ]] միջին պրոնզեդարեան մշակոյթը։

[[Պատկեր:Herodotus World Map.jpg|մինի|ձախից|Աշխարհի քարտէսը ըստ [[Հերոտոթոս]]ի]]
Ք.Ա. 16-րդ դարու վերջ-Ք.Ա. 13-րդ դարու առաջին կէսն ինկած ժամանակահատուածին, յստակ կ՝ ընդգծուի վերոյիշեալ մշակոյթներու խաչասերման եւ «ժողովրդագրական պայթիւնի» հետ զուգորդուող Լճաշէն-Մեծամօրեան մշակոյթի ծաւալման համապատկերը։ Այդ ժամանակաշրջանի գտածոներէն կարելի է առանձնացնել ծիսական անօթները, սպիտակ եւ կարմիր գոյներով յարդարուած խեցեղէնը, պրոնզէ դաշոյնները, նետ-աղեղները, մեծաքանակ ուլունքները եւ այլն։ Հայ վարպետները դեռ նախնադարուն հմտացած էին ոսկէ եւ արծաթէ զարդերու պատրաստման մէջ։ Միջագետքի պետութիւններու հետ կը կատարուէր առեւտուր՝ Եփրատ գետի հոսանքով։ Ինչպէս կը վկայէ Հերոտոթոս, լաստերով բեռնած ապրանքը աւանակներու հետ կ՝ իջեցնէին [[Բաբելոն]], ուր լաստերը կը շարէին աւանակներու վրայ եւ կը վերադառնային Հայաստան։

Հայաստանի [[Երկաթէ Դար|երկաթէ դար]]ը կը սկսի Ք.Ա. 2-րդ հազարամեակին։ Երկաթի պաշարներով հարուստ Հայկական լեռնաշխարհը ([[Զանգեզուրի Լեռնաշղթայ|Զանգեզուրի լեռնաշղթա]]ն, [[Մշոյ Դաշտ|Մշոյ դաշտ]]ը եւ այլն) դարձաւ [[Առաջաւոր Ասիա|Առաջաւոր Ասիոյ]] հումքի գլխաւոր մատակարարը, գրաւեց գերիշխող դիրք։

Կեդրոնական Անդրկովկասի յայտնաբերուած նեոլիթ Neolithic դարաշրջանի վաղ մշակոյթներէն է Շուլավեր-Շոմի մշակոյթը, (Ք.Ա. 6-4-րդ հազարամեակներ)։ Միւս վաղ մշակոյթներէն են՝ Կուր-Արաքսեան մշակոյթը (Ք.Ա. 4-2-րդ հազ.) եւ Թռեղքի մշակոյթը (Ք.Ա. 2200 - 1500)։

Հայաստանի Հանրապետութեան տարածքին  յայտնաբերուած են բազմաթիւ քարէ շինութիւններու մնացորդներ. Տոլմեններ (dolmens), մենհիրներ (menhir), Քրոմլեխներ(cromlech) եւ Քիքլոփեան (kiklopean) շինութիւններու պատեր։ Մեծ թիւով մեկալիթեան (megalitean) շինութիւններ յայտնաբերուած են [[Արագած]]ի ստորոտներուն, ժամանակակից [[Օշական (գիւղ)|Օշական]], [[Փարպի]], [[Աղցք]] եւ [[Սիսիան]] բնակավայրերու շրջակայ դաշտավայրերուն մէջ, ինչպէս նաեւ [[Շուշի]]ի շրջակայքը (Արցախ)։ Աւելի լաւ պահպանուած են ծիսական եւ քիքլոփային (kiklopean) շինութիւնները [[Կոշ]]ի եւ [[Աղաւնատուն|Աղաւնատան]] մօտակայքը։ Մեծ հետաքրքրութիւն կը ներկայացնէ Արաքս գետի մօտ նեոլիթիքեան (Neolithic) գիւղական բնակավայրի մնացորդները, ինչպէս նաեւ Զօրաց քարեր մեկալիթեան (megalitean)  համալիրը, յայտնի է նաեւ որպէս [[Քարահունջ]]&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.astrologycom.com/armstone1.html |title='' «Քարահունջը Հայաստանի Սթոունհենջն է» |accessdate=2015-10-27 |archive-date=2009-11-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20091124050735/http://www.astrologycom.com/armstone1.html |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;, որ կը գտնուի [[Սիւնիք]]ի տարածքին Սիսիան քաղաքէն ոչ հեռու։ Կարեւորագոյն հնագիտական յուշարձաններ  գտնուած են Շենգաւիթի, Լճաշէնի, Ներքին եւ Վերին Նաւերի, Արթիկի, Քարաշամբի պեղումներու արդիւնքին։ Հնագիտական ուսումնասիրութիւններուն ընթացքին յայտնաբերուած են նիւթական մշակոյթի յուշարձաններ. գործուածքի մասնիկ Ք.Ա. 16-15-րդ դարեր (Արթիկ) անթերի ձեւի արծաթէ փոքր կացին (axe) Ք.Ա. 22-21-րդ դարեր (Քարաշամբ) բարձրաճաշակ պրոնզէ արձաններ Ք.Ա. 15-14-րդ դարեր (Լոռի-Բերդ) առիւծներու պատկերներով ոսկէ գաւաթ Ք.Ա. 3-րդ հազարամեակ (Վանաձոր), չորս անուանի քարշակներ (թրաքթորներ) Ք.Ա. 3-րդ հազարամեակ (Լճաշէն), գորտի արձանիկ Ք.Ա. 13-12-րդ դարեր (Լճաշէն)։

=== Հայ Ժողովուրդի Կազմաւորումը ===
Հայախօս ցեղերը կ՝ ապրէին Հայկական լեռնաշխարհի հարաւ-արեւմտեան շրջաններուն մէջ՝ Ք.Ա. 2-րդ հազարամեակի վերջերը, հաւանաբար [[Մալաթիա]] պատմական շրջանը&lt;ref name=&quot;Дьяконов1968&quot;&gt;{{Книга:Дьяконов: Предыстория армянского народа}}&lt;/ref&gt;։ Այդ նոյն ժամանակաշրջանին, Ք.Ա. 2-րդ հազարամեակի վերջը [[Հայկական Լեռնաշխարհ|հայկական լեռնաշխարհ]]ի կեդրոնական մասը կ՝ ապրէին [[խուռիներ]], որոնք մնացած էին Միտաննի պետութեան անկումէն ետք, [[խեթեր]] եւ Լուվիացիներ, որոնք մնացած էին Խեթական թագաւորութեան անկումէն ետք, եւ ուրարտացիները, որ տեղափոխուած էին Հայկական լեռնաշխարհ [[Ռեւանտուզ]] շրջանէն, այժմէական «Պարսկաստանի» [[Իրան]]ի հիւսիս-արեւելքը, [[Ուրմիոյ Լիճ|Ուրմիոյ լիճ]]ի մօտակայքը&lt;ref&gt;{{Книга:Barnett: Urartu}}&lt;/ref&gt;&lt;ref 
name=&quot;СтоунЗиманский&quot;&gt;{{статья | автор= Stone E.C., Zimansky P.| заглавие= The Urartian Transformation in the Outer Town of Ayanis| оригинал= | ссылка= | автор издания= | издание= Archaeology in the Borderlands. Investigations in Caucasia and beyound| тип= | место= Los Angeles| издательство= University of California Press| год= 2003|выпуск= |том= |номер= | страницы= | isbn= 1931745013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Салвини&quot;&gt;{{книга|автор = Salvini Mirjo|часть = |заглавие = Geschichte und Kultur der Urartäer|оригинал = |ссылка = |ответственный = |издание = |место = Darmstadt|издательство = |год = 1995|том = |страницы = |страниц = |серия = |isbn = |тираж = }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Меликишвили1948&quot;&gt;{{статья | автор= [[Меликишвили, Георгий Александрович|Меликишвили Г.А.]]| заглавие= [[Мусасир]] и вопрос о древнейшем очаге урартских племён| оригинал= | ссылка= | автор издания= | издание= Вестник древней истории| тип= | место= Москва| издательство= | год= 1948|выпуск= |том= |номер= 2| страницы= 37 — 48| isbn= }}&lt;/ref&gt;։

Այդ ժողովուրդները կը ձգտէին պաշտպանուիլ հարաւէն ասորեստանցիներու յաճախակի յարձակումներէն եւ աստիճանաբար Ք.Ա. 13-րդ – 12-րդ դարերուն [[Վանայ լիճ]]ի շրջակայքին կը կազմաւորուի Նայիրի ցեղերու միութիւն, որուն հիման վրայ  Ք.Ա.  9-րդ  դարուն կը  ձեւաւորուի [[Ուրարտու (պետութիւն)|Ուրարտու]] պետութիւնը, որուն գլխուն կանգնած էր ուրարտախօս ընտրանին եւ, որ կ՝ ընդգրկէր խառն ազգային կազմով  շարք մը շրջաններ, ուր սակայն կը գերակշռէին ներկայիս հայերու նախորդները։

Ըստ ներկայիս ընդունուած տեսակէտին՝ նախահայերը բնակած են աւելի շուտ [[Հայասա]] կամ Հայասա-Ազզի երկիրը, որ գտնուած է Հայկական լեռնաշխարհի արեւմուտքը։ Իսկ ըստ շատ գիտնականներուն, այդ թիւին՝ [[Նիկողայոս Ադոնց]]ի «Հայասա» անունը ծագում առած է  հայ արմատէն եւ խեթական «ասա» վերջածանցէն&lt;ref&gt;[[Հայկական սովետական հանրագիտարան]], հատոր 6, էջ 134&lt;/ref&gt;։

=== Վանի Թագաւորութիւն ===
[[Պատկեր:Urartu in comparison with states in 2008-ru.svg|մինի|300px|աջէն|upright= 1.7|Վանի թագաւորութիւնը եւ ժամանակակից պետութիւններու սահմանները]]

[[Պատմական Հայաստան]]ի տարածքին առաջացած ամենաառաջին պետութիւնը, որ ընդգրկեց Հայկական լեռնաշխարհին մեծ մասը, Վանի թագաւորութիւնն էր։ Մայրաքաղաքն էր [[Վան]]ը (Տուշպա, Տոսպ)։ Գոյութիւն ունեցած է Ք.Ա. 9-6-րդ դարերուն։ Հիմնադիրն էր [[Արամէ]]ն (Ք.Ա. 859 – Ք.Ա. 843)։ Կան տարբեր տեսակէտներ այս պետութեան հայկական ըլլալուն մասին։ Անոնցմէ  մէկուն  համաձայն՝ Ք.Ա. 9-րդ դարուն, հիմնադրուած այդ պետութիւնը հայկական չէր, թէեւ բնակչութեան բացարձակ մեծամասնութիւնը կազմած են հայկական ցեղերը (Արմէ, Ուրմէ, Սուբարտու, Նայիրի եւ այլն)։ Մէկ այլ տեսակէտ կը գտնէ, որ Վանի թագաւորութիւնը հայկական պետութիւն էր, իսկ իրեն յաջորդած [[Երուանդունիներու Թագաւորութիւն|Երուանդունիներու թագաւորութիւն]]ը երկրի ներքին արքայական  կամ թագաւորական ցեղին փոփոոխութիւն էր։ Այս տեսակէտի հիմքերէն մէկը [[Ուրարտու (պետութիւն)|Ուրարտու]] եւ Արարատ եզրոյթներու նոյնացումն է։ Առաջին վկայութիւնները Ուրարտուի ցեղախումբի մասին կը թուագրուին Ք.Ա. 13-րդ դարուն՝ [[Ասորեստան]]ի արձանագրութիւններուն մէջ։ [[Սալմանասար Ա.]] թագաւորը (Ք.Ա. 1266- Ք.Ա. 1243) դէպի [[Հայկական Լեռնաշխարհ|Հայկական լեռնաշխարհ]] կատարած արշաւանքի արձանագրութեան մէջ կը նշուի, որ իր դէմ  դուրս եկած են  ութը միաւորուած երկիրներ, որոնց ան յաղթած է, աւերելով 51 բնակավայր, յափշտակելով անոնց գերիներն ու ունեցուածքը։ Յաջորդ վկայութիւնը կրկին գլուխ բարձրացուցած այդ ցեղախումբի մասին է Ք.Ա. 11-րդ դարուն՝ Թիգլաթպալասար Ա. թագաւորի կողմէն։ Երկու արձանագրութիւններուն մէջ ալ Ասորեստանի թագաւորները նշած են, որ յաղթած են իրենց եւ  աւերած են  երկիրը (Վանայ եւ [[Ուրմիոյ Լիճ|Ուրմիոյ]] ([[Կապուտան]]) լիճերու միջեւ)։ Եւս երկու դար անց՝ 9-րդ դարուն, ուրարտացիները կը հիմնեն իրենց պետութիւնը, եւ անոր առաջին թագաւոր Արամէն կը դիմադրէ ասորեստանցիներուն եւ այդ մասին կը յայտնէ արձանագրութեան մէջ։

[[Պատկեր:Urartian Art 01.jpg|մինի|ձախէն|Ուրարտական արձանիկ]]
Վանի թագաւորութիւնը հզօրութեան գագաթնակէտին հասած է [[Մենուա]] (Ք.Ա. 810-Ք.Ա. 786), [[Արգիշտի Ա.]] (Ք.Ա. 786-Ք.Ա. 764) եւ [[Սարդուրի Բ.|Սարտուրի Բ.]] (Ք.Ա. 764-Ք.Ա. 735) թագաւորներու օրերուն։ Անոնք կ՝ ընդարձակեն թագաւորութեան տարածքը Հայկական լեռնաշխարհի ցեղերու եւ  ու ցեղային միութիւններու հաշւոյն, կը յաջողին իրենց ենթարկեցնել Ուրմէն ([[Տարօն]]ը), Արմէն ([[Սասուն]]ը), Տայան ([[Տայք]]ը), [[Արարատեան Դաշտ|Արարատեան դաշտ]]ը եւ այլ տարածքներ։ Պետութիւնը  կ՝ ընդարձակէ իր սահմանները՝ շրջանցելով ախոյեան Ասորեստանին՝ ներառելով Արեւմտեան [[Իրան]]ը, Հարաւային [[Միջագէտք]]ը, ինչպէս նաեւ [[Միջերկրական Ծով|Միջերկրական ծով]]ի ափամերձ տարածքները՝ հասնելով [[Կիլիկիա|Կիլիկիոյ]] Ատանավանա (այժմ՝ [[Ատանա]]) քաղաքը։ Անոնց օրերուն Արարատեան դաշտի տարածքին հիմնադրուած են [[Էրեբունի]], [[Արգիշտիխինիլի]], [[Թէյշեբայինի]] քաղաք-ամրոցները։ Էրեբունիի անունին հետ  ընդունուած է կապել Հայաստանի ներկայիս մայրաքաղաք [[Երեւան]]ի անունը։ Ք.Ա. 8-րդ դարու կէսերուն սկսած տիրապետութիւնը աստիճանաբար կը տկարանայ Ասորեստանի եւ [[Հիւսիսային Կովկաս]]ի ցեղերուն հետ պատերազմներու պատճառով։ Մեծ վնաս կը հասցնեն [[սկիւթներ]]ը եւ Կիմմերները։ Ք.Ա. 612 թուականին [[Մարաստան]]ի եւ [[Բաբելոն]]ի միացեալ զինուած ուժերը կը գրաւեն Ասորեստանի մայրաքաղաք [[Նինուէ]]ն, եւ երկիրին կործանումէն ետք վերջին թագաւորը ինքնասպան կ՝ ըլլայ։ Ըստ [[Մովսէս Խորենացի]]ի՝ անոնց միացած էր նաեւ հայոց նահապետ [[Պարոյր Սկայորդի|Պարոյր]]ը՝ հայկական ջոկատներով։ Վերջին թագաւոր [[Ռուսա Դ.]]-ն իշխած է  Ք.Ա. 609-Ք.Ա. 590 (կամ 585) թուականներուն, որմէ ետք Վանի թագաւորութիւնը դադրած է գոյութիւն ունենալէ։ Պարոյր Սկայորդին հիմք կը դնէ հայկական պետականութեան։ Այսպէսով, Վանի թագաւորութեան տարածքին հիմնադրուած է առաջին համահայկական պետութիւնը, որ Պարոյրի որդին՝ Երուանդ Սակաւակիացի անունով կը կոչուի Երուանդունիներու թագաւորութիւն։

[[Պատկեր:Urartu 680 610-ru.svg|մինի|աջից|300px|Վանի թագաւորութիւնը [[Ռուսա Բ.]]-ի կառավարման օրօք]]

Համաշխարհային պատմագիտութեան մէջ չկայ ընդհանուր կարծիք մը ուրարտացիներու եւ հայերու կապի մասին։ Հիմնական տարածուած տեսակէտը անոնց բաժանումն է։ Այդ տեսակէտին համաձայն՝ հայկական ցեղերը, Հայկական լեռնաշխարհի տարածքին, պետական կազմաւորութենէն  պետութեան մակարդակի հասած են միայն Ուրարտուի կործանումէն ետք։ Հայկական ցեղերը եւ ցեղային միութիւնները գոյութիւն ունեցած են  Ուրարտուի հիմնադրումէն շատ առաջ՝ Ք.Ա. 2-րդ հազարամեակի ընթացքին։ Ուստի, լեռնաշխարհի տարածքը աւելի վաղ ժամանակին բնակեցուած էր հայերով։ Այդպէսով, անժխտելի է, որ հայերը կամ անոնց անմիջական նախնիները բնակուած են Վանի թագաւորութեան տարածքին։ Վերջինիս յաջորդած է զուտ հայկական ծագում ունեցող Երուանդունեաց թագաւորութիւնը։ Ըստ լեզուաբանական տեսանկիւնի՝ ուրարտերէնը կը դասուի խուրրա-ուրարտական լեզուներու խումբին, մինչդեռ հայերէնը [[Հնդեւրոպական Լեզուներ|հնդեւրոպական լեզու]] է։ Այդ կը հաստատեն հարիւրաւոր ուրարտական արձանագրութիւնները՝ յայտնաբերուած ո՛չ միայն Հայաստանի Հանրապետութեան, այլ նաեւ՝ [[Թուրքիա|Թուրքիոյ]], [[Վրաստան]]ի, [[Ազրպէյճան]]ի ու Իրանի տարածքին։ Իսկ այլ տեսակէտ մը, հիմնուելով տարբեր [[սեպագիր]] արձանգրութիւններուն Ուրարտու եւ Հայաստան եզրոյթներու նոյնացմանը, Վանի թագաւորութիւնը կը համարուի հայկական պետութիւն։ Ուրարտական դիցարանը կը համարուի հայկական դիցարանի 4 խումբերէն մէկը, ուր Խալդին կը նմանեցնեն Հայկին։ Իսկ ուրարտական գրութիւններուն մէջ գտնուած  են բազմաթիւ նոյնանման բառեր՝ հայերէնին հետ։

[[Պատկեր:Urartu Helmet Fragment 2~.jpg|մինի|ձախէն|Ուրարտական արուեստի օրինակ]]
Լեզուական տեսանկիւնէն բացի՝ խիստ տարբեր է ուրարտացիներու հաւատքը։ [[Էրեբունի Ամրոց|Էրեբունի բերդ]]ի տարածքին, [[Մուսասիր]]ի մէջ եւ այլուր յայտնաբերուած են ուրարտական դիցարանի աստուածութիւններուն նուիրուած տաճարներ ու արձաններ։ Գլխաւոր աստուածն էր Խալդին։ Մինչդեռ հայկական հին ([[Հայկ Նահապետ|Հայկ նահապետ]], [[Տորք Անգեղ]], [[Աստղիկ]] եւ ուրիշներ) եւ նոր դիցարաններուն ([[Արամազդ]], [[Անահիտ]], [[Վահագն]] եւ ուրիշներ) ուրարտական որեւէ աստուած չի յիշուիր։ Բացի այդ, սեպագիր արձանագրութիւններուն պահպանուած  են նաեւ տեղեկութիւններ, ըստ որուն՝ ուրարտական թագաւորները մշտապէս արշաւանքներ կատարած են ըմբոստ հայկական գաւառներու դէմ, որոնցմէ աչքի կ՝ իյնայ  Ուրմէ երկիրը (Տարօն)։ Ըստ  այլ մէկ ուրիշ, քիչ տարածուած վարկածի՝ Ուրարտուն կամ Արարատեան թագաւորութիւնը ի սկզբանէ եղած է զուտ հայկական կազմաւորութիւն, եւ Ք.Ա. 6-րդ դարու սկիզբը տեղի  ունեցած է ընդամէնը իշխող արքայական ցեղի փոփոխութիւն։

== Ծանօթագրութիւններ ==
{{Ծնթ․ցանկ}}

[[Ստորոգութիւն:Հայոց պատմութիւն]]</text>
      <sha1>fgrfqdovhcsgkwkdx5hiyuj7tnabikr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Հայոց Ցեղասպանութեան Ժխտում</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3969</id>
    <revision>
      <id>225706</id>
      <parentid>215896</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T02:08:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>5016</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="178425" xml:space="preserve">[[Պատկեր:Armenia - Genocide Monument (5034649480).jpg|400px|մինի|աջից|Հայոց Ցեղասպանութեան նուիրուած յուշահամալիր]]
'''Հայոց ցեղասպանութեան ժխտում, ''' կարգ մը երկիրներու մէջ արգիլուած պնդումմեր, թէ [[Թուրքիա|Թուրքիոյ]] մէջ [[Հայոց Ցեղասպանութիւն|Հայոց ցեղասպանութիւն]] տեղի ունեցած չէ եւ կամ հայերու կոտորածները  պետականօրէն կազմակերպուած բնոյթ կրած չեն։ Այս պնդումները, որոնք [[Թուրքիա|Թուրքիան]] մասնաւորապէս յառաջ կը քաշէ, պատմաբաններու եւ ցեղասպանութեան մասնագէտներու ճնշող մեծամասնութեան կողմէ բազմիցս քննադատութեան արժանացած են իբրեւ զուտ քաղաքական պատճառաբանութեամբ կեղծ-պատմագիտական դրոյթներ։

Հայոց ցեղասպանութեան ժխտումը նոր հնարաւորութիւններ կ'ընձեռէ մարդկութեան դէմ նորանոր ոճիրներու ապագայ իրականացման համար, ուստի հայութեան եւ համայն յառաջադէմ մարդկութեան առջեւ կը ծառանայ Հայոց ցեղասպանութեան ժխտումը կանխելու եւ թոյլ չտալու պատասխանատու խնդիրը։ [[Արժանթին]] եւ [[Զուիցերիա]] օրէնքներ ընդունած են, որոնք պատասխանատուութիւն սահմանած է են Հայոց ցեղասպանութեան ժխտման համար։ 2006-ի Հոկտեմբերին, [[Ֆրանսա]]յի Ազգային Ժողովին կողմէ ընդունուած օրէնքին համաձայն, Ծերակոյտի եւ նախագահին վաւերացումէն ետք, թոյլ կը տրուի Հայոց ցեղասպանութեան ժխտումը դիտարկել իբրեւ յանցագործութիւն։ Հայոց ցեղասպանութեան ժխտման համար, քրէական պատասխանատուութեան մասին օրինագիծ մը կը պատրաստուի ընդունելու նաեւ [[Սլովաքիա]]ն:

Հայոց ցեղասպանութեան ժխտումը կը տարբերի յատուկ անձերու կամ կազմակերպութիւններու կողմէ իրականացուող ցեղասպանութիւններու ժխտման այլ տեսակներէն անով, որ անոնք պաշտօնապէս աջակցութիւն կը ստանան [[Թուրքիա|Թուրքիոյ]] եւ [[Ազրպէյճանի Հանրապետութիւն|Ազրպէյճանի]] մէջ, ինչպէս նաեւ այդ երկիրներու պաշտօնական պատմաբաններուն կողմէ։ Այդ մէկը ակնածելի տեսք կը ստանայ եւ ակադեմական շրջանակներուն մէջ կը դառնայ աւելի փաստարկուած&lt;ref name=&quot;racial&quot; group=&quot;Ն&quot;&gt;Օրինակ` ի տարբերութիւն Հոլոքոստի ժխտման, որ պայմանաւորուած է հիմնականին ռասայական ձեւերով:&lt;/ref&gt;: Թրքական կառավարութեան հիմնական դիրքորոշումը Հայոց ցեղասպանութեան հարցին մէջ այն է, որ [[Համաշխարհային Առաջին Պատերազմ|Ա. Համաշխարհային պատերազմի]] ատեն տեղի ունեցած են տեղահանութիւններ, այդ տեղահանութիւններու ժամանակ եղած են նաեւ բազմաթիւ զոհեր թէ՛ հայկական, թէ՛ թրքական բնակչութեան մէջ, սակայն ծրագրուած ցեղասպանութիւն՝ որուն նմանը չէ եղած։

23 Յունուար 2012-ին, Ֆրանսայի Ծերակոյտը ընդունած է ցեղասպանութիւններու ժխտումը քրէականացնող օրէնք մը, որ կը վերաբերի նաեւ Հայոց ցեղասպանութեան։

24 Ապրիլ 2021 թուականին, ԱՄՆ Նախագահ [[Ճo Պայտըն|Ճօ Պայտըն]] ճանչցած է հայոց ցեղասպանութիւնը:&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.whitehouse.gov/briefing-room/statements-releases/2021/04/24/statement-by-president-joe-biden-on-armenian-remembrance-day/|title=Statement by President Joe Biden on Armenian Remembrance Day|date=2021-04-24|website=The White House|language=en-US|accessdate=2021-04-24}}&lt;/ref&gt;

== Ժխտման առարկան ==
Հայոց ցեղասպանութիւնը հայ ազգաբնակչութեան զանգուածային կոտորածն է, որ կազմակերպուած եւ իրականացուած է 1915-ին եւ որ կարգ մը հետազօտողներու հաւաստմամբ շարունակուած է մինչեւ 1923&lt;ref&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Israel W. Charny|վերնագիր=Encyclopedia of genocide|հրատարակչութիւն=|թուական=|էջեր=161|հատոր=1}}&lt;/ref&gt;, [[Օսմանեան Կայսրութիւն|Օսմանեան կայսրութեան]] եւ Թուրքիոյ Հանրապետութեան տիրապետութեան տակ գտնուող տարածքներուն մէջ՝ ուղեկցուելով նիւթական ոչնչացումներով եւ բռնի արտաքսումներով, ինչպէս՝ բնակչութեան դէպի անխուսափելի մահ տանող տեղահանումները։ Ցեղասպանութեան քաղաքականութեան իբրեւ արդիւնք զոհուած են 600,000-էն մինչեւ 1,5 միլիոն հայեր։

«Ցեղասպանութիւն» եզրը ժամանակին յառաջացուցած է [[Ռաֆայէլ Լեմքին]]` Օսմանեան Թուրքիոյ մէջ հայ ազգաբնակչութեան&lt;ref name=&quot;Auron&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Yair Auron|վերնագիր=The banality of denial: Israel and the Armenian genocide|վայր=երուսաղէմ}}&lt;/ref&gt; եւ նացիական Գերմանիոյ տիրապետութեան տակ գտնուող տարածքներուն մէջ հրեաներու (հոլոքոսթ) զանգուածային ոչնչացումները արտայայտելու համար:  Ք.Ա. Է. դարէն նշուած տարածքներուն մէջ ապրող հայերու ցեղասպանութեան ընկերացած է անոնց պատմական եւ նիւթական արժէքներուն փճացումը:

== Պատմական ակնարկ == 
[[Պատկեր:Kemal Atatürk portrait.jpg|250px|thumb|Աթաթուրք Մուսթաֆա Քեմալի ելոյթը դեկտեմբեր 1919 -ին&lt;ref name=&quot;Renewal and Silence&quot;&gt;Suny, Göçek, Naimark:A Question of Genocide. Armenians and Turks at the end of the Ottoman Empire, 306-316, Erik Jan Zürcher., Renewal and Silence. Postwar Unionist and Kemalist Rhetoric on the Armenian Genocide}}&lt;/ref&gt;.''«ոչ իսլամներու հետ մեր երկրին մէջ կատարուածը անոնց կողմէ բարբարոսաբար անջատողական քաղաքականութիւն դաւանելու հետեւանք էր, երբ անոնք կը դառնան արտաքին բանսարկութեան գործիք եւ կը չարաշահեն իրենց իրաւունքները: Հաւանաբար շատ պատճառներ կան Թուրքիոյ մէջ կատարուած ոչ ցանկալի իրադարձութիւնները արդարացնելու համար: Եւ կ'ուզեմ յստակ ըսել, որ այդ իրադարձութիւնները իրենց մասշտաբներով հեռու են հալածելու այն ձեւերէն, որոնք առանց որեւէ արդարացման իրականանալու են Եւրոպայի երկիրներուն մէջ:'']]

Հայոց ցեղասպանութեան նկատմամբ ժխտման քաղաքականութիւնը ձեւաւորուած է [[Աթաթիւրք|Մուսթաֆա Քեմալ]] Աթաթուրքի կողմէ, որ 1919-ին [[Անքարա]]յի մէջ իր ծրագրային ելոյթին ընթացքին յայտարարած է բռնի նուաճողական գործողութիւններու բոլոր դասական արդարացումները` զոհի մեղաւորութիւնը։ Քեմալ մեղաւոր համարած է հայերը եւ բարձր գնահատած Օսմանեան կայսրութեան մէջ իսլամներու համբերատարութեան դրսեւորումը. անոր շրջապատը կազմած են հայերու ոչնչացման մասնակիցներ։

1923-ին, [[Թուրքիա|թրքական Հանրապետութեան]] կազմաւորումէն ետք անոր քաղաքական եւ գիտական վերնախաւը անհրաժեշտութիւն չէր տեսներ տարածութիւն պահպանելու Հայոց ցեղասպանութենէն կամ այդ իրականացնող անձերէն։ Ղեկավարող վերնախաւը գլխաւորապէս կազմուած էր իթթիհատի նախկին գործիչներէն, որոնցմէ շատերը անձամբ մասնակցած էին հայերու ոչնչացման գործողութիւններուն եւ դաշնակցութիւնը կազմած էին իսլամներու տեղագրական առաջնորդներու եւ իսլմական ցեղերու առաջնորդներուն հետ, որոնք մեծ շահոյթ կը ստանային հայերու եւ յոյներու արտաքսումէն։ Հայոց ցեղասպանութեան հարցին քննարկումը կրնար քայքայիչ ըլլալ այդ դաշնակցութեան համար։

1926-ին Թուրքիոյ ազգային ժողովը օրէնք կ'ընդունի Իթթիհատի հայերուն կողմէն «&lt;nowiki/&gt;[[Նեմեսիսի Գործողութիւն|Նեմեսիս]]&lt;nowiki/&gt;» վրիժառութեան գործողութեան ծիրին մէջ սպաննուած, ինչպէս նաեւ 1919-ին մահապատիժի դատապարտուած անդամներու այրիներուն եւ ծնողազուրկերուն կենսաթոշակ նշանակելու մասին։ 1927-ին, Թուրքիոյ Հանրապետական կուսակցութեան համագումարին, Մուսթաֆա Քեմալ քանի մը օր շարունակ պատմած է հայ ազգի ստեղծման գործընթացը անկախութեան համար պայքարի ընթացքին։ Այդ ճառը ընդունուած իբրեւ թրքական պաշտօնական պատմութիւն եւ պետութեան կողմէ սահմանուած՝ իբրեւ սրբութիւն։ Ըստ այդ պատմութեան, [[Թուրքիա|թուրք]] ազգին ծագումը կը սկսի 1919-ին, իսկ անոր ձեւաւորման հարցին մէջ մասնակցութիւն կ'ունենան  իսլամները եւ առաջին հերթին՝ թուրքերը։ Ճառը կը գովաբանէր թուրքերը եւ կը մերկացնէր քրիստոնէական փոքրամասնութիւններն ու Արեւմուտքը։ Աթաթուրքի պատմական մտապատկերը կ'արհամարհէր թրքական հասարակութեան մէջ պատմականօրէն կազմաւորուած աւանդական բազմացեղութիւնը։ Թրքական Հանրապետութեան մասին խմբակային աւանդոյթներուն մէջ տեղ չկար ցեղային փոքրամասնութիւններու՝ հայերու, [[քիւրտեր]]ու, [[յոյներ]]ու համար, իսկ անոնց նկատմամբ նախահանրապետական շրջանին եւ անոնցմէ ետք իրականացուած բռնութիւններու մասին կը լռէին։ Մինչ այժմ թուրքիոյ քրէական օրէնսդրութեամբ յանցագործութիւն կը համարէ պատմութեան քեմալական տարբերակի քննադատութիւնը, զորս անհնար կը դարձնէ թրքական հասարակութեան մէջ անոր քննարկումը&lt;ref name=&quot;Renewal and Silence&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Reading Genocide&quot;&gt;{{Գիրք|վերնագիր=Suny, Gփջek, Naimark:A Question of Genocide. Armenians and Turks at the end of the Ottoman Empire|42-52|հեղինակ=Fatma Mֆge Gփջek.|մաս=Reading Genocide: Turkish Historiography on 1915}}&lt;/ref&gt;:

[[Պատկեր:Mark Lambert Bristol.jpg|thumb|left|200px|Թուրքիոյ Միացեալ Նահանգներու գերագոյն քոմիսար Մարք Պրիսթոլ, որ ձեւաւորած է Միացեալ Նահանգներու Թուրքիոյ հանդէպ ունեցած քաղաքականութիւնը։]]

1919-էն Թուրքիա կը դառնայ ամերիկեան ռազմավարական հետաքրքրութիւններու անբաժան մասը, հետախուզութեան մեծ շուկայ եւ յառաջապահ՝ ընդդէմ Խորհրդային [[Ռուսաստան]]ի, յետոյ նաեւ՝ Խորհրդային Միութեան։ [[Մերձաւոր Արեւելք]]ի երկրորդ մեծ խաղացողը կը հանդիսանար [[Անգլիա|Մեծն Բրիտանիան]]: Այս երկու երկիրներն ալ կը հետապնդէին այն սկզբունքը, որ որքան քիչ հարց կը ծագի Թուրքիոյ հին կազմին մասին, այնքան լաւ, եւ ամէն գնով կ'աջակցին Հայոց ցեղասպանութեան թրքական ժխտման։

1919-ին, Թուրքիոյ մէջ Միացեալ Նահանգներու Գերագոյն յանձնակատար կը նշանակուի  [[Մարք Պրիսթոլ]]ը (Mark Lambert Bristol), որ անկեղծօրէն համոզուած էր, որ [[Ուիլսընեան Հայաստան]]ը Իրաքի եւ Խորհրդային Ռուսաստանի միջեւ թափարգել կը ծառայէ միայն յօգուտ [[Ֆրանսա]]յի եւ Մեծն Բրիտանիոյ: Տնտեսական ոլորտին մէջ Պրիսթոլ կը ձգտէր ամրապնդել ամերիկեան ազդեցութիւնը Թուրքիոյ մէջ։ «Կասկածելի» ազգային փոքրամասնութիւնները կ'ընկալուէին անոր կողմէ իբրեւ Թուրքիոյ կայունութեան սպառնալիք։ Ըստ Միացեալ Նահանգներու քաղաքականութեան, Հայաստան առանց արտաքին պաշտպանութեան, անկարող էր գոյատեւելու. իսկ այդ պաշտպանութիւնը կրնար ցուցաբերել միայն [[Խորհրդային Ռուսաստան]]ը: Կ. Պոլիս ժամանած առաջին իսկ օրերէն Պրիսթոլ կը սկսի քննադատել ամերիկեան կազմակերպութիւններու՝ հայերուն աջակցող գործողութիւնները եւ հակառակ քայլեր կը ձեռնարկէր Մերձաւոր Արեւելքի Նպաստամատոյցի (Near East Relief) կազմակերպութեան կողմէ հայ որբերու՝ Թուրքիայէն դուրսբերման փորձերուն՝ յայտարարելով, որ «աւելի լաւ է զոհել այդ որբերը, եթէ ատիկա անհրաժեշտ է, որպէսզի վստահութիւնը ամրապնդուի»&lt;ref name=&quot;Bloxham-195&quot;&gt;Bristol to Secretary of State, 29 May 1922. // Մէջբերում Donald Bloxham:The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians, 195 գրքից&lt;/ref&gt;: Պրիսթոլ նաեւ թուրք ընտանիքներու մէջ ինկած հայ կանանց ազատելու փորձերուն ուղղուած հակառակ քայլեր կը ձեռնարկէր&lt;ref name=&quot;Bristol&quot; group=&quot;Ն&quot;&gt;ԱՄՆ-ի արտաքին գործոց նախարարութեան սկզբնական փաստաթուղթին մէջ Պրիսթոլի արտայայտութիւնները ընդգծուած էին եւ մեկնաբանուած` «Ասիկա այն քիչ դէպքերէն մէկն է, ուր Պրիսթոլ իրօք կ'ըսէ այն ինչ, որ կը մտածէ» (Bristol diary, 10, 12 Oct. 1922 // Մէջբերւում է Donald Bloxham:The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians, 196 գրքից)&lt;/ref&gt;: 1922-ին Թուրքիոյ եւ [[Յունաստան]]ի միջեւ սկսած ազգաբնակչութեան զանգուածային փոխանակման ատեն Պրիսթոլ կը բնութագրէ յոյները եւ հայերը եւ «դարերով արիւն քաշող տզրուկները» եւ հրապարակայնօրէն կը յայտարարէ, որ բոլոր քրիստոնեաները պէտք է լքեն Թուրքիան եւ այլ վայրի մէջ բնակութիւն հաստատեն։ Այդ ամէնը կը ներդաշնակուէր Իթթիհատականներու եւ քեմալականներու ազգայնամոլական եւ հակաքրիստոնէական հռետորաբանութեան հետ&lt;ref name=&quot;Bloxham-185-197&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Donald Bloxham|վերնագիր=The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians|մէջբերուող էջեր =185-197}}&lt;/ref&gt;:

Միացեալ Նահանգներու մէջ միսիոնարական գրականութիւնը գլխաւորաբար դրական ուղղութիւն ունէր հայերու հանդէպ եւ բացասական՝ թուրքերու նկատմամբ, բացի ատկէ, 1915-ի իրադարձութիւնները դժուար էր մեկնաբանել յօգուտ [[Թուրքիա|Թուրքիոյ]]: «Հաւասարակշռութիւնը» պահպանելու համար Պրիսթոլ կը նուազեցնէր հայ զոհերու քանակը կամ ընդհանրապէս կը հրաժարէր զանոնք ընդունելէ։ Փետրուար 1920-ին ան դիտումնաւոր ապատեղեկատուութիւն կը ներկայացնէ ԱՄՆ արտաքին գործոց նախարարութեան [[Կիլիկիա|Կիլիկիոյ]] մէջ տեղի ունեցած հայերու սպանդի մասին՝ յայտարարելով, որ հոն զոհեր չեն եղած։ Այն դէպքերուն մէջ, երբ ան պէտք է բացատրութիւն տար զանգուածային սպանութիւններու մասին, Պրիսթոլ կը յայտարարէր, որ անով զբաղած են «աշխարհի այդ հատուածի բոլոր ազգերը»: Կատարուածին վերաբերեալ տեսակէտերու վերանայման եւս մէկ աշխոյժ կողմնակից էր ատմիրալ [[Քոլպի Չեսթըր]]ը ({{lang-en|Colby Mitchell Chester}}), որ 1922-ին գրած էր, որ Օսմանեան ղեկավարութիւնը մեծ գումարներով տեղափոխած է հայերը [[Սուրիա|Սուրիոյ]] ամէնէն հիասքանչ շրջանները, ուր կլիման կը յիշեցնէր [[Ֆլորիտա]]ն: Այդ պնդումները տարրեր կը պարունակէին, որոնք հետագային կ'ընդունուին Հայոց ցեղասպանութիւնը ժխտողներու հետեւորդները՝ հայերու կորուստներու նուազեցում, հայերը սպաննելու մտադրութեան ժխտում, սպանութիւններու զոհերու եւ եւրոպացիներու մեղադրում, ուշադրութիւն թրքական կորուստներուն։ Պրիսթոլ նոյնպէս կ'ապատեղեկացնէ արտաքին գործոց նախարարութեան թուրքերուն կողմէ քրտական ապստամբութիւններու դաժան ճնշումներու մասին՝ նկարագրելով զանոնք, եւ «թրքական բանակի հրաշալի քաջագործութիւն»: 1923-ին կը ստեղծուի «Թուրքիոյ Ամերիկեան բարեկամներ» կազմակերպութիւնը ({{lang-en|American Friends of Turkey}}), որ հետագային կը ղեկավարէ Պրիսթոլը&lt;ref name=&quot;Bloxham 197-202&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Donald Bloxham|վերնագիր=The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians|մէջբերուող էջեր =197-202}}&lt;/ref&gt;:

1951-ին, ամերիկացի մասնագէտ Լիւիս Թոմաս (Lewis Thomas) համահեղինակներու հետ կը հրատարակէ «Միացեալ Նահանգները, Թուրքիան եւ Իրանը» գիրքը՝ «Ամերիկայի արտաքին քաղաքականութեան գրադարան» շարքէն։ Պատմութեան խմբագիրը հանդէս կու գայ Միացեալ Նահանգներու պետ քարտուղարին նախկին տեղակալ Սամնըր Ուելս ({{lang-en|Sumner Welles}}), որ նախաբանին մէջ կը նշէր թուրքերու եւ քոմիւնիզմի միջեւ հիմնական հակադրութեան մասին։ Նկարագրելով Թուրքիան՝ Լիւիս Թովմաս կը պնդէր, որ թուրքերը, ոչնչացնելով եւ տեղահանելով հայերը՝ կը փրկէին իրենք զիրենք։ Ըստ Թոմասի՝ Թուրքիոյ բնակչութեան միատարրութիւնը կ'ապահովէ երկրին կայունութիւնը, որ Միացեալ Նահանգներուն համար կարեւոր գործընկեր էր։ Թոմասի աշակերտը [[Փրինսթընի համալսարան]]ին մէջ [[Սթանֆորտ Շօ|Սթանֆորտ Շոն]] էր, որ իր հերթին կը ղեկավարէր [[Ճասթին ՄաքՔարթի]]ի եւ [[Հիթ Լոուրի]]ի աւարտաճառերուն պաշտպանութիւնը [[Քալիֆորնիա|Քալիֆորնիոյ համալսարանին մէջ]]&lt;ref name=&quot;Bloxham_213-214&quot;&gt;Donald Bloxham:The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians|մէջբերուող էջեր=213-214&lt;/ref&gt;: Շօ, ՄաքՔարթի եւ Լոուրի կը դառնան Հայոց ցեղասպանութեան ժխտման առանցքային անձերը Միացեալ Նահանգներուն մէջ&lt;ref name=&quot;Charny_163&quot;&gt;Israel W. Charny:Encyclopedia of genocide, հատոր 1, 163&lt;/ref&gt;:

== Ցեղասպանութեան ժխտումը․ նպատակներ եւ մեթոտներ ==

Հայոց ցեղասպանութեան ժխտումը հարց կը յառաջացնէ վերատեսութեան ենթարկելու պատմագրութեան մէջ ընդունուած ուղղութիւնը, ըստ որուն՝ 1915-ին [[Օսմանեան Կայսրութիւն|Օսմանեան կայսրութեան]] մէջ իրականացուած է հայ ժողովուրդի ոչնչացման զանգուածային եւ նպատակաուղղուած քաղաքականութիւնը։

[[Թուրքիա|Թուրքիոյ]] մէջ Հայոց ցեղասպանութեան ժխտումը&lt;ref name=&quot;Colin Martin Tatz&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Colin Martin Tatz|վերնագիր=With Intent to Destroy: Reflecting on Genocide|մէջբերուող էջեր=178}} «We examine the 'historical revisionism' that seeks to hide or deny genocide, particularly in the case of Turkish behaviour towards Armenians, Pontian Greeks and Assyrians.է&lt;/ref&gt; Օսմանեան կայսրութեան քաղաքականութեան շարունակութիւնն է&lt;ref name=&quot;IAGS&quot;&gt;[http://www.genocide-museum.am/eng/21.03.2009.php Open letter to President Obama calling for acknowledgment of the Armenian Genocide], March 7, 2009 &quot;that the Armenian Genocide is not an allegation, a personal opinion, or a point of view, but rather a widely documented fact supported by an overwhelming body of historical evidence.&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;TheRoadtoSlaughter&quot;&gt;Richard J. Evans (Regius Professor of History and President of Wolfson College at Cambridge University) [http://www.tnr.com/book/review/the-road-slaughter?page=0%2C0# The Road to Slaughter] // The New Republic. December 5, 2011. «Almost every serious historian outside Turkey agrees that this was a genocide in which vast numbers of innocent people were killed for racial reasons aloneէ&lt;/ref&gt;, որ կը ժխտէ հայոց զանգուածային կոտորածները ԺԹ. դարու վերջերուն։ Արեւմտեան տէրութիւնները այդ հարցին մէջ կ'աջակին Թուրքիոյ, եթէ անիկա համընկնի իրենց շահերուն։ Այսպէս, Մեծն Բրիտանիոյ վարչապետ [[ՊենՃամին Տիզրայէլի]] կը փորձէ ներկայացնել պուլկարներու ջարդերը իբրեւ «սուրճի բամբասանք»&lt;ref name=&quot;coffee-house-babble&quot;&gt;Ann Pottinger Saab. ''Reluctant Icon: Gladstone, Bulgaria, and the Working Classes, 1856-1878''. Harvard University Press, 1991. ISBN 0674759656, 9780674759657. Стр. 85. Беллетризованное описание этой истории на русском у Андре Моруа в &quot;Жизнь Дизраэли&quot;.&lt;/ref&gt;, Սալզպըրիի կառավարութիւնը կը լռէ 1894-1895 թուականներու զանգուածային ջարդերուն մասին, [[Գերմանիա]] 1915-ին կը զբաղի զանգուածային կեղծարարութիւններով՝ իր դաշնակից Թուրքիան արդարացնելու նպատակով։ [[Մերձաւոր Արեւելք]]ի մէջ ազդեցութեան առաւել մեծ ոլորտ ունեցող երկու երկիրները՝ [[Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ|Միացեալ Նահանգներն]] ու Մեծն Բրիտանիան, Թուրքիոյ հետ պայմանագրութեան մը համաձայն, ամէն հնարաւոր ջանք կը գործադրեն հայոց զանգուածային ջարդերը ժխտելու համար։ Այնուամենայնիւ, Հայոց ցեղասպանութեան հիմնախնդիրը չի կորսնցներ իր արդիականութիւնը&lt;ref name=&quot;Bloxham-207-209&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Donald Bloxham|վերնագիր=The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians|մէջբերուող էջեր =207-209}}&lt;/ref&gt;:

Թրքական Հանրապետութիւնը համակողմանիօրէն կ'աջակցի Հայոց ցեղասպանութեան ժխտման, կը հովանաւորէթրքական դիրքորոշման աջակցութիւն ապահովող համալսարանները։ [[Հայոց Ցեղասպանութիւն|Հայոց ցեղասպանութեան]] հարցը քննարկելու դէպքին մէջ Թուրքիա պետութիւններուն կը սպառնայ երկրին մէջ բնակող փոքրամասնութիւններուն նկատմամբ կիրարկել դիւանագիտական եւ առեւտրական պատժամիջոցներ եւ ճնշումներ&lt;ref name=&quot;Totten 21&quot;&gt;{{գիրք|վերնագիր=Dictionary of Genocide|մէջբերուող էջեր=21|հեղինակ=Samuel Totten}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Bloxham-221, 228&quot;&gt;Donald Bloxham &quot;The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ostoman Armenians&quot;, pages 221, 228, «Finally, Turkey has persistently lied about its past, bullied and threatened its own minorities and other states in furtherance of its falsehoods, written the Armenians out of its history books, and systematically destroyed Armenian architecture and monuments to erase any physical traces of an Armenian presence.է&lt;/ref&gt;:

== Վարկածներ ==
Ցեղասպանութեան ժխտման տեսութեան համախոհներու փաստարկները սովորաբար հետեւեալ պնդումներէն մէկուն վերափոխուած տարբերակներն են.&lt;ref name=&quot;Totten 21&quot; /&gt;

* Օսմանեան կայսրութեան մէջ հայոց զանգուածային կոտորածներ երբեք չեն եղած,
* Հայերուն մահը տեղի ունեցած է անզգուշութեան հետեւանքով վրայ հասած սովէն կամ հիւանդութիւններէն՝ ռազմական գործողութիւններու գօտիներէն անոնց տեղահանութեան ընթացքին,
* [[Երիտթուրքեր]]ուն կողմէն չէ եղած հայերու ոչնչացման նպատակաուղղուած քաղաքականութիւն,
* Հայերուն մահը, Օսմանեան կայսրութեան մէջ, քաղաքացիական պատերազմի հետեւանք էր, որուն ընթացքին մահացած են նաեւ բազմաթիւ թուրքեր։

=== Սադրանքներու վարկած ===
Հայոց ցեղասպանութեան դէմ պատմականօրէն առաջին փաստարկը, այսպէս կոչուած, «սադրանքներու վարկածն» է (եզրը ներդրուած է [[Ռոպըրթ Մելսըն]]ի կողմէ&lt;ref name=&quot;Bloxham-17&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Donald Bloxham|վերնագիր=The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians|մէջբերուող էջեր =17}}&lt;/ref&gt;)`

* Հայերը եւ թուրքերը դարերով ապրած են խաղաղ պայմաններու մէջ, որ կը խախտի արտաքին ուժերու կողմէ` ի դէմս հայ միսիոնարներու, [[Ռուսաստան]]ի եւ հայ յեղափոխականներու, որոնք կը ձգտէին փլուզել Օսմանեան կայսրութեան տարածքային ամբողջականութիւնը։
* Թրքական կառավարութեան գործողութիւնները պայմանաւորուած էին հայկական ապստամբութիւններով։
* Հայերը իրենք սադրած էին իրենց արտաքսումն ու ոչնչացումը։

Սադրանքներու վարկածը կը սնանէր գաղափարական ըմբռնումներով եւ Օսմանեան հասարակութեան որեւէ բացասական գիծ չէր ընդուներ։ Ան կ'անտեսէր նաեւ հայերու դիմադրութեան պատճառները եւ հայ ազգաբնակչութեան մեծամասնութեան օրինապահութիւնը թրքական պետութեան հանդէպ։ Առաջին անգամ այդ վարկածը կ'առաջադրուի Օսմանեան կայսրութեան ներքին գործերու նախարար՝ [[Մեհմեթ Թալէաթ փաշա|Թալէաթի]] կողմէ, որ հայերու արտաքսումը կ'արդարացնէր Վանի հայերու 1915-ի ապստամբութեամբ։ Այլ ընտրանքային բացատրութիւն կ'առաջարկուէր Օսմանեան կայսրութեան մէջ Միացեալ Նահանգներու դեսպան [[Հենրի Մորկընթաու]]ի կողմէ։ Հիմնուելով ռուսական զօրքերու նահանջած բնակավայրերուն մէջ Օսմանեան զինուորներու կողմէ հետապնդուող հայ ազգաբնակչութեան նկատմամբ գազանութիւններու մասին ամերիկեան միսիոնարներու տեղեկութիւններուն վրայ՝ Մորկընթաուն կու գայ այն եզրակացութեան, որ [[Վան]]&lt;nowiki/&gt;ի իրադարձութիւնները միայն առիթ կը հանդիսանան Թուրքիոյ հայ ազգաբնակչութեան նպատակաուղղուած ոչնչացման&lt;ref name=&quot;Miller-75-77&quot;&gt;''Miller, Donald E. and Miller, Lorna Touryan''. Survivors: An Oral History Of The Armenian Genocide. Berkeley: University of California Press. P. 75-77&lt;/ref&gt;։ Աւելի ուշ սադրանքներու վարկածը աջակցութիւն կը գտնէ արեւմտեան պատմաբաններ [[Ուիլիամ Լանգըր]]ի եւ Ստենֆորտ Շոունի, ինչպէս նաեւ թուրք պատմաբաններու կողմէ, որոնք կը պնդէին, որ հայ յեղափոխականները գիտակցաբար զոհաբերած էին իրենց հայրենակիցները՝ յանուն անկախ հայկական պետութեան ստեղծման։

Այդ վարկածին քննադատները ուշադրութեան կ'արժանացնեն այն հանգամանքը, որ հայկական յեղափոխական խումբերը կը կազմաւորուին, երբ այլեւս չկային հայերու գոյութիւնը ապահովող պայքարի այլ եղանակներ, եւ որ այդ խումբերը հիացմունքի առարկայ էին ծայրահեղական երիտթուրքերու համար։ Քննադատները անիմաստ կը համարեն սադրանքներու վարկածը 1896-ին, մանաւանդ 1908-ին դիտարկուող իրադարձութիւններէն ետք, երբ, հակառակ հայ ազգաբնակչութեան ճնշող մեծամասնութեան օրինապահութեան եւ Օսմանեան կայսրութեան խորհրդարանին մէջ հայկական կուսակցութիւններու աշխատանքին՝ հայերու նկատմամբ խտրականութիւնն ու սպանութիւնները չէին դադրեր (առաւել յայտնի դէպքերէն է [[Ատանայի Կոտորած|Ատանայի ջարդը]])&lt;ref name=&quot;Suny-qog-24-27&quot;&gt;{{Գիրք|վերնագիր=Suny, Gփջek, Naimark:A Question of Genocide. Armenians and Turks at the end of the Ottoman Empire|մէջբերուող էջեր=24-27|հեղինակ=Ronald Grigor Suny.|մաս=Writing Genocide. The Fate of the Ottoman Armenians}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Suny-qog-100-101&quot;&gt;{{Գիրք|վերնագիր=Suny, Gփջek, Naimark:A Question of Genocide. Armenians and Turks at the end of the Ottoman Empire|մէջբերուող էջեր=100-101|հեղինակ=Ronald Grigor Suny.|մաս=Writing Genocide. The Fate of the Ottoman Armenians}}&lt;/ref&gt;։ [[Տոնալտ Պլոքսհեմ]] կը նշէ, որ այդ փաստարկը կը միտէր Օսմանեան պետութեան գործողութիւնները ընկալելու միայն իբրեւ պատասխան՝ պետական գաղափարախօսութեան անտեսման եւ հայ յեղափոխականներու դերի բարձրացման։&lt;ref name=&quot;Bloxham-17&quot; /&gt; Պատմաբանը բազմաթիւ ցեղասպանութիւններու օրինակներ կը բերէ՝ սկսեալ [[Հերերոներու եւ հոտենտոտներու ապստամբութիւն|հերերոներու եւ հոտենտոտներու ոչնչացումէն]] մինչեւ [[Հարաւ Սլաւիոյ փլուզում]], երբ սպաննող կողմը իր գործողութիւններու շարժառիթ կը համարէ զոհին դիմադրութիւնը&lt;ref name=&quot;Bloxham-208-210&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Donald Bloxham|վերնագիր=The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians|մէջբերուող էջեր =208-210}}&lt;/ref&gt;: Հակադարձելով սադրանքներու վարկածին՝ [[Քրիստոֆըր Ճոզըֆ Ուոքըր]]ը կը նշէ, որ ան կը հակասէ ժամանակագրութեան, քանի որ հայերու առաջին արտաքսումը տեղի ունեցած էր 8 Ապրիլ 1915-ին [[Զէյթուն]] քաղաքին մէջ, եւ օրինակ կը բերէ Ստենֆորտ Շոունը, որ, արդարացնելով թրքական իշխանութիւններու գործողութիւնները Թուրքիոյ ժամանակակից պատմութեան մասին գիրքին մէջ, ոչ մէկ ձեւով կը յիշատակէ Վանի (1915-ի Ապրիլի կէսերուն) հայկական ապստամբութեան նախորդող հայերու արտաքսումները եւ սպանութիւնները&lt;ref name=&quot;The Armenian People from Ancient to Modern Times 2-218-219&quot;&gt;Richard G. Hovannisian:The Armenian People from Ancient to Modern Times, volume=2, pages=218-219&lt;/ref&gt;:

=== Բնակչութեան փոխանակում ===
Այս տեսակէտին առաւել հանրայայտ արտայայտողներէն է Շոունի ուսանողներէն մէկը՝ [[Ճասթին Մաքքարտնի]]ն: Վերլուծելով քաղաքացիական բնակչութեան տեղաշարժը 1912-1923 թուականներու պատերազմներու ժամանակ եւ բնակչութեան փոխանակումներու մասին միջպետական համաձայնագիրերը՝ Մաքքարտնի կու գայ այն եզրակացութեան, որ հայերը եւս եղած են ընդհանուր «բնակչութեան փոխանակման» քաղաքականութեան մասերէն մէկը&lt;ref name=&quot;McCarthy-1983&quot;&gt;{{Գիրք|վերնագիր=McCarthy:Muslims and minorities: the population of Ottoman Anatolia and the end of empire}}&lt;/ref&gt;:

Այս փաստարկի քննադատները կը մատնանշեն, որ Մաքքարտնիի աշխատանքը ճշգրտօրէն կը նկարագրէ պատմաբաններու կողմէ յաճախ թերագնահատուած փոխանակուող իսլամներու տառապանքները եւ ցոյց կու տայ, որ ցեղային [[ազգայնամոլութիւն]]ը յատուկ էր ոչ միայն երիտթուրքերու կառավարութեան։ Այնուամենայնիւ, անոր հայկական հարցի մեկնաբանութիւնը շատ վիճելի է&lt;ref name=&quot;Erik Jan Zֆrcher 345&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Zurcher|վերնագիր=Turkey: A Modern History|մեջբերուող էջեր=345}}&lt;/ref&gt; եւ ոչ իրաւացիօրէն ստեղծուած իրավիճակը կը տարածէ հայերու վրայ։ Քննադատներու կարծիքով, Մաքքարտնի կը ներկայացնէ «իսլամ եւ հայազգի ազգաբնակչութեան փոխանակումը»` հիմնուելով ոչ հաւաստի նախադրեալներու վրայ. այն է` որ հայերը այդ ժամանակ ունէին պետութիւն, որուն հետ կատարուած է այդ փոխանակումը, եւ երիտթուրքերու կառավարութեան՝ հայերու ոչնչացման մէջ ներքաշուած ըլլալուն կ'արդարացնէր անյաղթահարելի պատմական ուժով։ Մաքքարտնիի՝ բնակչութեան փոխանակման ստեղծուած հանգամանքներուն մէջ հայերու զանգուածային ոչնչացումներէն խուսափելու անհնարութեան պնդումները կը վիժեցնեն ժխտման միւս եղանակներէն մէկը՝ «սադրանքներու վարկածը», քանի որ այդ պնդումներով կ'ենթադրուի հայերու զանգուածային ջարդեր՝ անկախ հայ յեղափոխականներու ճնշումներ հրահրելու ցանկութիւններէն&lt;ref name=&quot;Bloxham-210-211&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Donald Bloxham|վերնագիր=The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians|մէջբերուող էջեր =210-211}}&lt;/ref&gt;:

=== Ժողովրդագրական փաստարկ ===
Հայոց ցեղասպանութեան ժխտման համար ժողովրդագրական փաստարկը օգտագործող առաջին պատմաբանը Ստենֆորտ Շոուն էր։ «''History of the Ottoman Empire and modern Turkey''է («Օսմանեան կայսրութեան եւ ժամանակակից Թուրքիոյ պատմութիւն») գիրքին առաջին հրատարակութեան մէջ ան Օսմանեան կայսրութեան մէջ հայերու թիւը նշած էր 1,300 000, իսկ զոհերուն թիւը՝ 200,000 (300,000՝ երկրորդ հրատարակութեան մէջ)&lt;ref name=&quot;Shaw-1977&quot;&gt;{{Գիրք|հեղնակ=Stanford J. Shaw|վերնագիր=History of the Ottoman Empire and Modern Turkey|հատոր=2}}&lt;/ref&gt;: Միաժամանակ Քեմալ Քարպատ կը պնդէ, որ 1914-ի Օսմանեան մարդահամարը առաւել հաւաստի է եւ կը նշէ, որ Օսմանեան կայսրութեան մէջ հայերու թիւը 1,165 000 է&lt;ref name=&quot;Karpat-54-188&quot;&gt;''Kemal H. Karpat'' Onoman Population 1830-1 914. Demographic and Social Characteristics. Madison: The University of Wisconsin Press, 1985. էջեր 54 եւ 188&lt;/ref&gt;: Ճասթին Մաքքարտնի, նոյնպէս հիմնուելով Օսմանեան վիճակագրութեան վրայ, հայերու թիւը Օսմանեան կայսրութեան մէջ կը նշէ 1,493276 հայ, որոնցմէ 600,000-ը, այսինքն՝ բնակչութեան 40%-ը զոհուած է պատերազմներու ժամանակ&lt;ref name=&quot;McCarthy-1983-112-130&quot;&gt;''Justin McCarthy'' Muslim and Minorities. The Population of Onoman Anatolia and the End of the Empire (New York: New York University Press, 1983). էջեր 112 եւ 130&lt;/ref&gt;: Այս փաստարկին քննադատները կը նշեն, որ 1844-ի Օսմանեան մարդահամարը ցոյց կու տայ 2,4 միլիոն հայ, իսկ 1881-1882 թուականներուն՝ 1,048,143 հայ։ Ցեղասպանութիւնը ժխտող պատմաբանները ի վիճակի չեն բացատրած 1880-ական թուականներու հայ ազգաբնակչութեան այնքան նուազումը։ Ըստ քննադատներու՝ Օսմանեան կայսրութիւնը 1880-ական թուականներուն կը կեղծէր թիւերը եւ քաղաքական նկատառումներով երկու անգամ կը նուազեցնէր հայերուն թուաքանակը։ Պաշտօնական վիճակագրութեան սխալներու ապացոյց է նաեւ այն փաստը, որ թիւերով հայերէն հաւաքուած հարկը երկու անգամ կը գերազանցէր Օսմանեան վիճակագրութեան վրայ հիմնուած հաշուարկային հարկը։ Բացի ատկէ, 1915-ի գարնան [[Տիարպեքիր]]ի նահանգապետը կը հաղորդէր վիլայեթէն 120,000 հայերու արտաքսման մասին այն ատեն, երբ պաշտօնական տուեալներով հայ ազգաբնակչութիւնը նահանգին մէջ կը կազմէր ընդամէնը 73,226 հոգի&lt;ref name=&quot;Kռvorkian:The Armenian Genocide-267-278&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Raymond Kռvorkian|վերնագիր=The Armenian Genocide: A Complete History|մէջբերուող էջեր=267-278}}&lt;/ref&gt;:

=== Համեմատական փաստարկ===

Այս փաստարկին համաձայն, [[Հոլոքոստ|հոլոքոսթ]]ը իւրատեսակ էր եւ աննախադէպ, իսկ հայերու ոչնչացումը իրենց կողմէ կը ներկայացնէր սարսափելի ողբերգութիւն մը, սակայն կը կրէր սահմանափակ բնոյթ եւ ունէր մտաւորական եւ քաղաքական միտումներ։ Ցեղասպանութեան յայտնի հետազօտողներ [[Իեկուտա Փաուըր]], [[Տեպորա Լիփշթատ]], [[Ռոպըրթ Միլսըն]] եւ [[Մայքլ Մարուս]] կը խոստովանին, որ Հայոց ցեղասպանութիւն տեղի ունեցած է, սակայն անոնց կողմէ անտրամաբանական եւ իւրայատուկ համարուող հոլոքոսթի դասին չի դասուիր։ Վերջին տարիներուն Փաուըրի եւ Լիփշթատի հայեացքները կը փոխուին։ Այսպէս, Փաուըր կը յայտարարէ, թէ հայերուն ռազմական դրդապատճառներով սպաննելու պնդումը ճշմարիտ չէ, այլ անիկա քաղաքացիական փոքրամասնութեան վրայ կազմակերպուած յարձակում էր։ Համեմատական փաստարկի հիման վրայ Հայոց ցեղասպանութիւնը ժխտող մեծագոյն հետազօտողները [[Սթիվըն Կաց]] (ըստ Տէյվիտ Մաքտոնալտի) եւ [[Գիւթեր Լեւի]]ն են&lt;ref name=&quot;MacDonald 139-140&quot;&gt;{{Գիրք|վերնագիր=Identity Politics in the Age of Genocide|մէջբերուող էջեր=136-143}}&lt;/ref&gt;: Հարկ է նշել, որ Կացի ստորագրութիւնը առկայ է հոլոքոսթի 126 հետազօտողներու նամակին տակ, որուն հետ կը ճանչցուի նաեւ Հայոց ցեղասպանութիւնը&lt;ref name=&quot;Statement by 126 Holocaust Scholars, Holders of Academic Chairs, and Directors of Holocaust Research and Studies Centers&quot;&gt;March 7, 2000. [http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.21/current_category.3/affirmation_detail.html Statement by 126 Holocaust Scholars, Holders of Academic Chairs, and Directors of Holocaust Research and Studies Centers]&lt;/ref&gt;:

Յարաբերապաշտները կը բերեն [[գերմանական նացիզմ]]ի եւ տարբեր թրքական գաղափարախօսութիւններու միջեւ տարբերութիւնները՝ ժխտելով ռասիստական հողին վրայ Հայոց ցեղասպանութեան հնարաւորութիւնը եւ անոր կը վերագրեն քաղաքականապէս արդարացի բնոյթ մը։ Այս տեսակէտին համաձայն՝ հայերուն ոչնչացումով, [[Իթթիհատ]]ականները  կ'ընկալուին իբրեւ թշնամիի գործակալներ։ Իբրեւ այդ մտայանգման ապացոյց՝ յարաբերապաշտները յղում կը կատարեն նաեւ հայերու սպանութիւններու սահմանափակ բնոյթին եւ Իթթիհատին՝ աշխարհի բոլոր հայերը վերացնելու մտադրութեան բացակայութիւնը։ Կաց կ'ընդունի, որ հայերը կորսնցուցած են 550,000-800,000 հոգի եւ կը քննադատէ հայկական ողբերգութիւնը ժխտելու թրքական կառավարութեան ջանքերը։ Սակայն ան կը պնդէ, որ թուրքերը հայերու մէջ կը տեսնէին միայն ազգայնական սպառնալիք եւ այդ սպառնալիքը վերանալուն պէս կը դադրին նաեւ հայերու սպանութիւնները։ Կաց հոլոքոսթի հետ սկզբունքային տարբերութիւն կը համարէ հայերու՝ իսլամութիւնը ընդունելով կենդանի մնալու թէական հնարաւորութիւնը այն դէպքին մէջ, երբ հրեաները պէտք է ոչնչացուէին իրենց ուզած պարագային&lt;ref name=&quot;Steven T. Katz. The Uniqueness of the Holocaust: The Historical Dimension&quot;&gt;''Steven T. Katz''. The Uniqueness of the Holocaust: The Historical Dimension // {{Գիրք|հեղինակ=Alan S. Rosenbaum|վերնագիր=Is the Holocaust unique?|մէջբերուող էջեր=55-74}}&lt;/ref&gt;:

Քննադատները կը հերքեն, որ հայերու սպանութիւնները շարունակուած են նաեւ աւելի ուշ՝ Իթթիհատի՝ քեմալիստներու կողմէն հեռացուելէն ետք, եւ որ հայերը լիովին չոչնչացան Անդրկովկասի մէջ խորհրդային զօրքերու դիմադրութիւններու պատճառով։ Առարկելով «համընդհանուր ոչնչացման» փաստարկին դէմ՝ քննադատները օրինակ կը բերեն, որ կէս միլիոն գերմանացի հրեաներէն 165,000-ը կը մեկնին կամ կ'աքսորուին: Ֆրանսայի մէջ 330,000 հրեաներէն կը զոհուի 80,000-ը, իսկ եւրոպացի զոհուած հրեաներուն թիւը (60 առ հարիւրը) համադրելի է զոհուած թրքահպատակ հայերուն թիւին հետ (50-70 առ հարիւր): Իր հերթին, [[Վահագն Դադրեան]], վերլուծելով Հայոց ցեղասպանութեան եւ հոլոքոսթի միջեւ կապերը, կը նկատէ, որ Հայոց ցեղասպանութիւնը որոշ չափով կը գերազանցէ հոլոքոսթը։ Դադրեանի տեսակէտին համաձայն, Հայոց ցեղասպանութեան իբրեւ արդիւնք ոչնչացուած է հայկական նիւթական մշակոյթին մեծ մասը եւ, ի տարբերութիւն հրեաներու, անոնք կորսնցուցած են եւ ոչ թէ գտած են իրենց պատմական հայրենիքը։ Հայերու սպանութիւնները կատարուած են աւելի դաժան եղանակներով, որոնք կ'ուղեկցէին զոհերու տեւական տառապանքներով։ Հոլոքոսթի կենդանի մնացած զոհերը իբրեւ արդիւնք փոխ հատուցում կը ստանան, իսկ հայերը՝ ոչ։ Վերջապէս, հոլոքոսթի մեղաւորները կը դատապարտուին, իսկ Հայոց ցեղասպանութեան մեղաւորները՝ ոչ&lt;ref name=&quot;Dadrian. The Comparative Aspects of the Armenian and Jewish Cases of Genocide&quot;&gt;''Vahakn N. Dadrian''. The Comparative Aspects of the Armenian and Jewish Cases of Genocide: A Sociohistorical Perspective // {{Գիրք|վերնագիր=Is the Holocaust unique?|հեղինակ=S. Rosenbaum|մէջբերուող էջեր=139-174}}&lt;/ref&gt;:

=== Փաստաթղթային վաւերացումներու բացակայութեան պնդումները === 
Հայոց ցեղասպանութիւնը ժխտող քաղաքական գործիչներն ու պատմաբանները կը բերեն Օսմանեան առաջնորդներու՝ հայերու ոչնչացման ուղղուած հրամանները հաստատող փաստաթուղթերու բացակայութեան փաստարկը։ [[Անքարա]]յի Պիլքենտեան համալսարանի միջազգային յարաբերութիւններու ամպիոնի վարիչ Նորման Սթոունը կը համարէ, որ ցեղասպանութեան քաղաքականութեան փաստաթղթային ապացոյցները կը բացակային&lt;ref name=&quot;Stone-2006&quot;&gt;{{Cite web |url=http://www.turkishcoalition.org/media/stone.pdf |title=Norman Stone: «There is No Armenian Genocideէ. JTW News, 21/10/2006. |accessdate=2016-01-09 |archive-date=2017-05-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170505105330/http://www.turkishcoalition.org/media/stone.pdf |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;: Այդ փաստարկին կը հակի նաեւ [[Գիւնթեր Լեւի]]ն, որ միակ պատմաբանն է, որ փաստօրէն կը ժխտէ ինչպէս հայերու, այնպէս ալ [[հնդիկներու ցեղասպանութիւն|ամերիկեան հնդիկներու]] եւ [[գնչուներու ցեղասպանութիւն]]ը: Իր տեսակէտը հիմնաւորելով «Revisiting the Armenian Genocideէ («Հայոց ցեղասպանութեան վերանայում») յօդուածին մէջ՝ Լեւի կը նշէ, որ Հայոց ցեղասպանութիւնը վիճարկուած է բազմաթիւ թուրք եւ արեւմտեան պատմաբաններու կողմէ։ Ըստ Լեւիի՝ Հայոց ցեղասպանութեան վարկածը հիմնուած է երեք կասկածելի փաստարկներու վրայ՝ Երիտթուրքերու դատավարութիւն (1919-1920) 1919-ի որոշումներու, [[Յատուկ կազմակերպութիւն (Թուրքիա)|յատուկ կազմակերպութեան]] հայերու ջարդերուն մէջ ունեցած դերին եւ Նամի Պէյի՝ [[Մեհմեթ Թալէաթ փաշա|Թալեաթի]] հայերու ոչնչացման մասին հեռագրեր պարունակող յուշագրութիւններուն վրայ։ Լեւի կը գտնէ, որ դատական մարմինը կ'անցնէր [[Անտանտ]]ի ճնշման տակ՝ [[երիտթուրքեր]]ու ռեժիմը վարկաբեկելու նպատակով եւ չէր համապատասխաներ արեւմտեան արդարադատութեան չափանիշներուն։ Դատական մարմինին ամէնէն լուրջ թերութիւնը Լեւին կը համարէ անոր բոլոր փաստաթուղթերուն կորուստը, ինչպէս նաեւ թրքական մամուլի մէջ հրատարակուած նիւթերու՝ դատական գործընթացի բնօրինակներուն համապատասխանելիութիւնը հաստատելու անհնարութիւնը։ Իբրեւ օրինակ Լեւի կը բերէ Տատրեանի կողմէ Վեհիպ փաշային նկատմամբ մեղադրական դատավճիռի հիման վրայ կատարուած վերլուծութիւնը, այն ատեն, երբ իր տեղեկութիւններով, դատարանի այդ մեղադրանքը բացառող փաստագրական նիւթերը կը բացակային։ Ըստ Լեւիի՝ յատուկ կազմակերպութեան մասին պնդումները հիմնաւորուած են ոչ թէ փաստարկներով, այլ ենթադրութիւններով։ Ժխտելով Նամի Պէյի յուշագրութիւնները՝ Լեւի յղում կը կատարէ թուրք հեղինակներ [[Շինասի Օրէլ]]ի ({{lang-tr|Şinasi Orel}}) եւ [[Սուրեյայ Իւջա]]յի ({{lang-tr|Sֆreyya Yuca}}) գործերուն, որոնք կը գտնեն, որ հայերը դիտաւորեալ ոչնչացուցած են բնօրինակները, որպէսզի անհնար ըլլայ փաստաթուղթերու շինծու ըլլալն ապացուցել&lt;ref name=&quot;meforum-748&quot;&gt;[http://www.meforum.org/748/revisiting-the-armenian-genocide Guenter Lewy. Revisiting the Armenian Genocide] // Middle East Quarterly, Fall 2005, էջեր 3-12&lt;/ref&gt;:

Լեւիի յօդուածին մէջ ծաւալուն քննադատութիւն կը պարունակեն [[Վահագն Տատրեան]]ի («Vahakn Dadrian responds to Guenther Lewyէ, «Վահագն Տատրեան կը պատասխանէ Գիւնթեր Լեւիի») եւ [[Թաներ Աքշամ]]ի («Review Essay: Guenter Lewy's The Armenian Massacres in Ottoman Turkeyէ, «ակնարկի գրախօսութիւն. Գիւնթեր Լեւիի հայերու ջարդերը Oսմանեան Թուրքիոյ մէջ») գործերը։ Տատրեան բազմաթիւ օրինակներ կը բերէ, որոնք ցոյց կու տան, որ Լեւիի յօդուածը լի է կասկածելի պնդումներով եւ սխալներով, որոշ դէպքերու պարագային՝ գիտակցաբար, եւ որ ան ցոյց կու տայ Լեւիի՝ թրքերէնի վատ իմացութիւնը, մանաւանդ՝ օսմանա-թրքական լեզուի։ Մեկնաբանելով Լեւիի ափսոսանքը դատական մարմինի պահոցին անհետացման առիթով՝ Տատրեան կը նշէ, որ այդ իրադարձութիւնը զարմանալիօրէն կը համընկնի 1922-ի քեմալիստներու կողմէ [[Ստամպուլ]]ի գրաւման հետ։ Տատրեան նաեւ կ'ենթադրէ, որ Լեւի կ'անտեսէ իր վարկածները հակասող հսկայածաւալ փաստաթուղթերը եւ վկայութիւնները&lt;ref name=&quot;Dhimmi Watch&quot;&gt;{{cite web
 |url = http://www.jihadwatch.org/2005/10/vahakn-dadrian-responds-to-guenther-lewy.html
 |title = Dr. Vahakn Dadrian responds to Guenther Lewy
 |author = Vahakn Dadrian
 |authorlink = 
 |coauthors = 
 |quote = 
 |date = 2005-10-18
 |format = 
 |work = 
 |publisher = 
 |accessdate = 2011-09-05
 |lang = 
 |description = 
 |deadlink = 
 |archiveurl = https://web.archive.org/web/20110827125218/http://www.jihadwatch.org/2005/10/vahakn-dadrian-responds-to-guenther-lewy.html
 |archivedate = 2011-08-27
 |dead-url = yes
 }}&lt;/ref&gt;։

Մաքտոնալտ, քննադատելով Լեւիի դիրքորոշումը, Տատրեանի հետ համակարծիք է, որ խօսելով Հայոց ցեղասպանութեան վերաբերեալ ակադեմական տարաձայնութիւններու եւ հաւասարազօր տեսակէտերու մասին՝ Լեւի իրականին մէջ կը նշէ միայն թրքական եւ բացայայտ թրքամէտ աղբիւրներ։ Մաքտոնալտ Լեւիի՝ հայերու կողմէ միտումնաւոր կերպով ջարդերու մասին վկայող փաստաթուղթերու ոչնչացման փաստարկները համանման կը համարէ հոլոքոսթը ժխտողներու [[Աննա Ֆրանկի օրագիրը|աննա Ֆրանկի օրագիրի]] եւ կազախցիկներու հերքման փաստարկները&lt;ref name=&quot;MacDonald 139-140&quot;/&gt;:

Աքչամ նոյնպէս կը նշէ, որ Լեւիի աշխատութեան մէջ առկայ են բազմաթիւ փաստացի անճշդութիւններ, որոնք բաւարար հիմք են զայն ոչ հաւաստի համարելու համար։ Տատրեանի քննադատութենէն ետք Լեւի, այդ յօդուածն օգտագործելով իբրեւ գիրքի նախաբան&lt;ref name=&quot;Lewy&quot;&gt;Guenter Lewy. The Armenian Massacres in Ottoman Turkey: A Disputed Genocide (Salt Lake City: University of Utah Press, 2004)&lt;/ref&gt;, կը ճշդէ որոշ սխալներ, այնուամենայնիւ Աքչամ բազմաթիւ փաստացի սխալներ կը գտնէ նաեւ ճշդուած տարբերակին մէջ։ Քննադատելով յօդուածին բովանդակային կողմը՝ Աքչամ կը նշէ, որ Լեւիի «յաղթողներու դատարանի» ոչ արդարացիութեան մասին պնդումները, հակառակ անոր, որ այդ մարմիններուն քաղաքական բնոյթը, նոյն յաջողութեամբ կարելի է կիրարկել բոլոր համանման դատարաններուն հանդէպ՝ [[Նիւրնբերգեան դատավարութիւն|նիւրնպերկեան գործընթացին]], նախկին Հարաւ Սլաւիոյ հարցով քրէական դատարանին եւ այլն։ Աքչամ կը նշէ, որ Վեհիպ փաշայի ցուցմունքներուն բացակայութեան մասին՝ Լեւի տեղեակ չէ, որ անոնք ամբողջութեամբ հրապարակուած են այդ ժամանակաշրջանի մամուլին մէջ։ Վեհիպ փաշայի ցուցմունքները ամբողջութեամբ կը պահպանուին նաեւ [[Երուսաղէմի Հայոց պատրիարքարան]]ի&lt;nowiki/&gt;ն պահոցին մէջ, այդ թեքսթերը լիովին կը համապատասխանեն իրարու եւ կը համադրուին մեղադրական եզրակացութեան մէջ տեղ գտած ցուցմունքներէն առնուած քաղուածքներու հետ։ Թերթերու հրապարակումները, յիշողութիւնները, Երուսաղէմի Պատրիարքութեան պահոցները մեղադրական եզրակացութեան հետ համեմատելով՝ դատական մարմինի նիւթերուն հաւաստիութիւնը ստուգելու նմանօրինակ հնարաւորութիւն Աքչամ կը տեսնէ բոլոր միւս դէպքերուն մէջ&lt;ref name=&quot;Akcham&quot;&gt;Taner Akcham. Review Essay: Guenter Lewy's The Armenian Massacres in Ottoman Turkey. // Genocide Studies and Prevention 3, 1 (April 2008): 111-145&lt;/ref&gt;:

Հայոց ցեղասպանութիւնը քննադատողներուն կարծիքով չապացուցուած կամ կեղծ կը համարուին նաեւ 1920-ին հրապարակուած այսպէս կոչուած «թալէաթի հեռագիրերը»: Հեռագիրերու բնօրինակները կը բացակային, սակայն Տատրեանի կողմէ կատարուած վերլուծութիւնը ցոյց կու տայ, որ այդ հեռագիրերու բովանդակութիւնը անուղղակի կերպով կ'առնչուին երիտթուրքերու առաջնորդներուն դէմ դատական գործընթացի նիւթերուն հետ&lt;ref name=&quot;Remembrance_and_Denial_108&quot;&gt;Richard G. Hovannisian. Remembrance and Denial: The Case of the Armenian Genocide. Wayne State University Press, 1998. ISBN 081432777X, 9780814327777. P. 108&lt;/ref&gt;:

=== Քաղաքական փաստարկ ===

Քաղաքական մակարդակին վրայ Հայոց ցեղասպանութեան հարցը քննարկելու ատեն յաճախ կ'օգտագործուի այն փաստարկը, որ այս հարցը կը գտնուի պատմաբաններու, այլ ոչ թէ քաղաքական գործիչներու իրաւասութեան ներքեւ։ Նման փաստարկումը կ'օգտագործէ [[Թուրքիա]]ն&lt;ref&gt;[http://izrus.co.il/dvuhstoronka/article/2008-10-10/2235.html [[Իսրայէլի եւ Թուրքիոյ ռազմավարական միութիւնը հայկական սպառանալիքի ներքոյ|[[Իսրայէլ]]&lt;/nowiki&gt;ի եւ Թուրքիոյ ռազմավարական միութիւնը «հայկական սպառանալիքի» ներքոյ]] // IzRus, 10.10.2008. [http://www.peeep.us/bdfffa19 պատճէն] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140607010843/http://www.peeep.us/bdfffa19 |date=2014-06-07 }}&lt;/ref&gt;։ Հայկական կողմին դիրքորոշումը այն կարծիքի է, որ պատմաբանները ոչ մէկ կասկած ունին Հայոց ցեղասպանութեան մէջ։
[[Օսմանեան Կայսրութիւն|Օսմանեան կայսրութեան]] մէջ հայերու սպանութիւնը դիտարկուած է քանի մը միջազգային կազմակերպութիւններու կողմէ։ 1984-ին, «Ազգերու մշտական դատական մարմինը» Օսմանեան կայսրութեան գործողութիւնները կորակէ ցեղասպանութիւն&lt;ref name=&quot;Permanent Peoples' Tribunal&quot;&gt;April 16, 1984. [http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.66/current_category.5/affirmation_detail.html Permanent Peoples' Tribunal, Verdict of the Tribunal]&lt;/ref&gt;։ 1997-ին, նման եզրակացութեան կու գայ [[Ցեղասպանութիւն ուսումնասիրողներու միջազգային ընկերակցութիւն]]ը&lt;ref&gt;[http://www.genocidescholars.org/images/IAGS_Resolution_1997_on_the_Armenian_Genocide.pdf The Armenian Genocide Resolution Unanimously Passed By The Association of Genocide Scholars of North America] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110721083219/http://www.genocidescholars.org/images/IAGS_Resolution_1997_on_the_Armenian_Genocide.pdf |date=2011-07-21 }}, The Armenian Genocide Resolution was unanimously passed at the Association of Genocide Scholars’ conference in Montreal on June 13, 1997.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.genocidescholars.org/images/IAGS_Obama_Letter.pdf Open letter to President Obama calling for acknowledgment of the Armenian Genocide] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110721083553/http://www.genocidescholars.org/images/IAGS_Obama_Letter.pdf |date=2011-07-21 }}, IAGS կայքէջ, մարտի 7, 2009. էջ՝ 2&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;The Association of Genocide Scholars&quot;&gt;Հունիս 13, 1997. [http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.69/current_category.5/affirmation_detail.html The Association of Genocide Scholars]&lt;/ref&gt;։ 8 Յունիս 2000-ին «Նիւ Եորք Թայմզ»-ի եւ «The Jerusalem Post»-ի մէջ կը հրապարակուի [[Համաշխարհային Առաջին Պատերազմ|Ա. համաշխարհային պատերազմ]]&lt;nowiki/&gt;ի տարիներուն Հայոց ցեղասպանութեան փաստին անվիճելիութիւնը հաստատող 126 հոլոքոսթը ուսումնասիրողներուն (որոնցմէ են՝ [[Եղուդ Բաուեր|Եղուտ Փաուըր]]ի, [[Իսրայէլ Չարնի]]ի եւ [[Էլի Վիզել]]ի) յայտարարութիւնը&lt;ref name=&quot;Statement_by_126_Holocaust_Scholars&quot;&gt;[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.21/current_category.3/affirmation_detail.html Statement by 126 Holocaust Scholars, Holders of Academic Chairs, and Directors of Holocaust Research and Studies Centers] // The New York Times եւ The Jerusalem Post, Յունիս 8, 2000&lt;/ref&gt;։ 2001-ին թուրք-հայկական հաշտութեան յանձնաժողովը կը դիմէ «Անցումային շրջանի արդարադատութեան հարցերով միջազգային կեդրոն»-ին (ԱՇԱՀՄԿ) անկախ եզրակացութեան համար. արդեօ՞ք 1915-ի իրադարձութիւնները կը համարուին ցեղասպանութիւն։ 2003-ի սկիզբը ԱՇԱՀՄԿ-ը կը ներկայացնէ իր եզրակացութիւնը, որ 1915-ի իրադարձութիւնները կը համապատասխանեն ցեղասպանութեան բոլոր սահմանումներուն, եւ այս եզրին կիրարկումը ամբողջովին արդարացի է&lt;ref name=&quot;International Center for Transitional Justice&quot;&gt;[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.244/current_category.5/affirmation_detail.html International Center for Transitional Justice (ICTJ) Report Prepared for TARC]&lt;/ref&gt;։

=== Ցեղասպանութեան փոխադարձ մեղադրանքներ ===

Թրքական կողմը կը պնդէ, որ անհաւատարիմ հայերը Օսմանեան կայսրութեան մէջ սպաննած են 1,1 միլիոն իսլամ եւ 100.000 հրեայ։ Եայիր Օրոն կը նշէ, որ վերջին «սպանութիւնը» երբեք չէ յիշատակուած հրեայ հետազօտողներուն կողմէ եւ ատիկա թուրքերու կողմէ հալածանքներու հանդէպ հրէական զգացումներով խաղալու փորձ մըն է։ Ըստ օսմանեան պաշտօնական վիճակագրութեան, հրեաներու թիւը 4.000-ը չէ անցած այն շրջաններուն մէջ, ուր հայերուն կը վերագրուին հակաօսմանեան չարագործութիւնները։ Հրէական հակադարձութեան  եւ որոշակի աղբիւրներու յղումի բացակայութիւնը, ըստ Օրոնի, անկարելի կը դարձնեն այդ դէպքերուն գոյութիւնը։ Ան կը նշէ, որ, ընդհակառակը, իրեն յայտնի են հրէական աղբիւրներ, ուր կը նշուի հայերու օգնութիւնը հրէական ջարդերու ժամանակ ԺԹ. դարու վերջին եւ Ի. դարու առաջին տասնամեակներուն։

Ամերիկեան քաղաքագէտ [[Ռուտոլֆ Ռումմէլ|Ռումմէլի]] համաձայն, 1915-1918 թուականներուն հայկական դիմադրութեան կողմէ սպաննուած է 75.000 թուրք եւ քիւրտ այն ատեն, երբ սպաննուած հայերուն քանակը ան կը գնահատէ 2,1 միլիոն հոգի: Թուրք պատմաբան [[Հալիլ Բերքթայ|Հալիլ Պերքթայ]] 1915-ին հայաբնակ շրջաններուն մէջ սպաննուած իսլամներուն թիւը կը գնահատէ 10.000-12.000&lt;ref name=&quot;Berktay&quot;&gt;Հալիլ Բերքթայի (Halil Berktay) հարցազրոյցը «ռադիկալէ թուրքական թերթին&lt;/ref&gt;:

== Արխիւներու բացում ==

Թրքական կողմը կոչ կ՚ուղղէ [[Հայաստան]]ի&lt;nowiki/&gt;ն բանալ արխիւները, որ անոր կարծիքով կրնան լոյս սփռել 1915-ի իրադարձութիւններուն վրայ:&lt;ref name=&quot;armtown_20081114&quot;&gt;[http://www.panarmenian.net/rus/news/27560/ Эрдоган назвал позицию армянской диаспоры «дешевым политическим лоббингомէ] // PanARMENIAN.Net, 14 ноября 2008. ([http://web.archive.org/web/20140616224636/http://www.panarmenian.net/rus/news/27560/ պատճէն])&lt;/ref&gt; Ի պատասխան, [[Հայաստանի ազգային արխիւ]]ի տնօրէն [[Ամատունի Վիրաբեան]] բազմիցս յայտարարած է, թէ Հայաստանի արխիւները բաց են բոլոր հետազօտողներուն, ներառեալ՝ հոն աշխատող թուրք պատմաբաններու համար&lt;ref&gt;[https://www.youtube.com/watch?v=1rait3QLXmU Մեր արխիւները բաց են. Ամատունի Վիրապեան]&lt;/ref&gt;: Սակայն, յիշատակելով փակ արխիւներու մասին, թուրք եւ թրքամէտ գործիչները նկատի ունին Հ. Յ. Դաշնակցութեան Պոսթընի արխիւը, որուն հետ [[Հայաստանի Հանրապետութիւն]]ը որեւէ կապ չունի&lt;ref name=&quot;yerkramas_2012-02-25&quot;&gt;Yerkramas.org. 25 февраля 2012. [http://www.yerkramas.org/2012/02/25/v-nacionalnom-arxive-armenii-gotovyat-material-o-genocide/ В национальном архиве Армении готовят материал о Геноциде] ([http://web.archive.org/web/20140616224825/http://www.yerkramas.org/2012/02/25/v-nacionalnom-arxive-armenii-gotovyat-material-o-genocide/ պատճէն])&lt;/ref&gt;:

[[Թուրքիա]] իր արխիւները բանալու մասին առաջին անգամ պաշտօնապէս յայտարարած է 1989-ին։ Այս յայտարարութեան կապակցութեամբ, [[Եայիր Օրոն]] կը նշէ, որ անոնցմէ ետք թրքական կառավարութիւնը քանի մը անգամ եւս յայտարարած է հերթական «պահոցներու բացման» այն դէպքին մասին, երբ իրականի մէջ փաստաթուղթերու հասանելիութիւնը սահմանափակուած է&lt;ref name=&quot;Auron_259-260&quot;&gt;Yair Auron &quot;The banality of denial: Israel and the Armenian genocide&quot;, pages 259-260&lt;/ref&gt;: Հիզեր Ռէյը նոյնպէս համաձայն է, որ գիտնականներուն վաղուց մերժուած է Օսմանեան պահոցներու հասանելիութեան թոյլտուութիւնը. «1980-ականներու վերջերուն թրքական կառավարութեան կողմէ որոշ պահոցներ մուտք գործելու թոյլտուութիւն կը տրուի, բայց անոնցմէ էր այն նիւթը, որ սահմանափակուած էր, եւ կառավարութիւնը շատ կողմնակալ մօտեցում կը ցուցաբերէր անոնց հանդէպ, որոնց թոյլ կը տրուէր ուսումնասիրել նիւթը»&lt;ref&gt;Heather Rae. State Identities and the Homogenisation of Peoples. Cambridge: Cambridge University Press, 2002, p. 128. ISBN 0-521-79708-X. «Scholars have long been denied access to Ottoman archives. In the late 1980s access was granted to some archives by the Turkish government, but it appears that the material was limited and the government took a very selective approach to who was allowed to study the materialէ&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Vahakn Dadrian. «Ottoman archives and Denial of the Armenian Genocideէ in The Armenian Genocide: History, Politics and Ethics. Richard G. Hovannisian (ed.) New York: Palgrave MacMillan, 1992.&lt;/ref&gt;: Նմանատիպ տեսակէտ յայտնեց նաեւ Թաներ Աքչամը&lt;ref&gt;Taner Akcam. A Shameful Act: The Armenian Genocide and the Question of Turkish Responsibility. Macmillan, 2007, ISBN 1466832126, 9781466832121. Стр. 5 «While we are missing a significant portion of these papers, what remains in the Ottoman archives and in court records is sufficient to show that the CUP Central Committee, and the Special Organization it set up to carry out its plan, did deliberately attempt to destroy the Armenian populationէ&lt;/ref&gt;: Հոկտեմբեր 2000-ին թրքական քաղաքական գործիչ Մուսթաֆա Շիւքրիի Էլեկդադագը նոյնպէս հաւաստեց, որ թրքական պահոցները բացուած չեն եղած ուսումնասիրութիւններու համար։&lt;ref name=&quot;Sukru&quot; /&gt;

WikiLeaks-ի հրապարակած փաստաթուղթերուն մաս կը կազեն անոնք որոնք, առկայ էին [[Ստամպուլ]]ի մէջ Միացեալ Նահանգներու գերագոյն հիւպատոսի հաղորդագրութիւնը, ուր գրառուած է անոր զրոյցը թրքական պատմաբան [[Հալիլ Բերքթա]]ի հետ Յունիս 2004-ին։ Բերկթայ կը հաստատէ, որ թրքական պահոցները երկու անգամ ենթարկուած են «մաքրման» Հայոց ցեղասպանութիւնը վկայող փաստաթուղթերէն՝ 1919-ին եւ Ի. դարու 90-ական թուականներուն&lt;ref name=&quot;WikiLeaks&quot;&gt;[http://www.mirrorspectator.com/2011/09/16/wikileaks-on-armenian-genocide-turkey-‘purged'-archives-to-destroy-evidence/ WikiLeaks on Armenian Genocide: Turkey ‘Purged' Archives to Destroy Evidence] // The Armenian Mirror Spectator, SEPTEMBER 16, 2011 ([http://web.archive.org/web/20110916220232/http://www.mirrorspectator.com/2011/09/16/wikileaks-on-armenian-genocide-turkey-‘purged'-archives-to-destroy-evidence/ պատճէն])&lt;/ref&gt;:

== Հիթ Լոուըրիի նամակը ==
 
Հայոց ցեղասպանութեան գլխաւոր ժխտողներէն մէկը [[Պրինսթընի համալսարան]]ի մասնագէտ [[Հիթ Լոուրի]]ն է ({{lang-en|Heath W. Lowry)}}:
1985-ին, Լոուրի այդ 69 գիտնականներէն մէկն էր, որոնք ստորագրած էին Միացեալ Նահանգներու նախագահին ուղղուած Հայոց ցեղասպանութիւնը չճանչնալու առաջարկով նամակը։

1990-ին հոգեբան [[Ռոբերտ Լիֆթոն]] նամակ կը ստանայ Միացեալ Նահանգներու մէջ թրքական դեսպանէն՝ Հայոց ցեղասպանութեան հարցին մեկնաբանութիւններով։ Նամակին պատահաբար կցուած էր Լոուըրիի յօդուածը, որ կ'ընդգրկէր խորհուրդներ ակադեմական ուսումնասիրութիւններուն մէջ Հայոց ցեղասպանութեան մասին յիշատակումները կանխելու համար։ Կցուած յօդուածին մէջ շարադրուած յանձնարարականները Ռոբերտ Լիֆթոնի եւ անոր գործընկերներու կողմէ կը գնահատուին իբրեւ ակադեմական բարոյականութեան կոպիտ խախտում եւ [[Ուաշինկթըն]]ի թրքական դեսպանի կողմէ Հայոց ցեղասպանութեան ժխտման փորձերու մեթոտներու օրինակներ&lt;ref name=&quot;Smith&quot;&gt;Smith, Roger W.; Markusen, Eric; Lifton, Robert Jay (Spring 1995). “Professional Ethics and the Denial of Armenian Genocide”. Holocaust and Genocide Studies 9 (1): 1-22&lt;/ref&gt;: Պրինսթընի համալսարան կ'ուղարկուի «թրքական կառավարութեան կողմէ Հայոց ցեղասպանութեան ժխտման եւ ակադեմական միութեան գիտական աղաւաղման դէմ» հանրագիրը, ուր 150 մտաւորականներ կը պահանջէին Լոուըրը հեռացնել համալսարանէն։ Հանրագիրը այլ թիւերու մէջ կը ստորագրեն [[Ռաուլ Հիլբերտ]], [[Իեկուտա Փաուըր]], [[Իսրայէլ Չարնի]], [[Ուիլիըմ Սթայրըն]], [[Սիւզըն Զոնթագ]], [[Կուրթ Վոննեգուտ]] եւ [[Դերէք Ուոլքոթ]]: Լոուըրիի հետ կապուած խայտառակ պատմութիւնը կը լուսաբանուի New York Times, Boston Globe եւ այլ հանրայայտ Զլմ-ներուն մէջ։ Հակառակ այն իրողութեան որ Պրինսթընեան համալսարանը կը հրաժարի Լոուըրի աշխատանքէն, այդ աղմուկը Հայոց ցեղասպանութեան փաստերու եւ ցեղասպանութեան ժխտման վրայ ուշադրութիւն հրաւիրելու առիթ կը դառնայ, եւ կը վարկաբեկուի համալսարանին հեղինակութիւնը&lt;ref name=&quot;Encyclopedia of genocide 163-164&quot;&gt;''Peter Balakian''. COMBATTING DENIALS OF THE ARMENIAN GENOCIDE IN ACADEMIA. // Israel W. Charny:Encyclopedia of genocide, pages 163-164&lt;/ref&gt;:

== Լուիսի գործը ==

19 Մայիս 1985-ի Նիւ Եորք Թայմզ եւ The Washington Post թերթերուն մէջ ամերիկացի 69 պատմաբաններէ կազմուած թրքական թեմաներով մասնագիտացած խումբը, որոնց մէջ կային հանրայայտ հետազօտողներ, գովազդի իրաւունքով հրապարակեցին յայտարարութիւն մը, որու ընդմէջէն անոնք [[Քոնկրէս|Միացեալ Նահանգներու Քոնկրէսին]] կոչ կ'ընէին չճանչնալ Հայոց ցեղասպանութեան բանաձեւը&lt;ref name=&quot;Hovannisian-241&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Richard G. Hovannisian|վերնագիր=Remembrance and denial: the case of the Armenian genocide|էջերի թիւ=241}}&lt;/ref&gt;: Ստորագրողներու մէջ տեղ գտած են հանրայայտ պատմաբան [[Պերնար Լիւիս]], որու անունով ալ կոչուեցաւ այդ յայտարարութիւնը&lt;ref name=&quot;Lewis Affair&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Rubinstein-145&quot;&gt;''W. D. Rubinstein''. Genocide: a historyю Pearson Education, 2004. ISBN 0-582-50601-8, 9780582506015. P.145 &lt;blockquote&gt;This was an element in the so-called ‘Lewis Affair', which occurred in 1985 when Professor Bernard Lewis of Princeton University, one of the world's leading experts on modern Turkish history, signed a statement addressed to the American Congress concerning the inclusion of the Armenian genocide in a proposed ‘National Day of Remembrance of Man's Inhumanity to Man'.&lt;sup&gt;70&lt;/sup&gt;&lt;/blockquote&gt;&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Banality-226-227&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Yair Auron|վերնագիր=The banality of denial: Israel and the Armenian genocide|մէջբերուող էջեր=226-227}}&lt;blockquote&gt;The rationalization of the Armenian Genocide began to take root in Western academic circles in the 1980s, and was further strengthened by the hiring of Bernard Lewis at Princeton University. Lewis is one of the most prominent specialists on the Middle East - some would say the most distinguished historian of the Middle East. Lewis' stature provided a lofty cover for the Turkish national agenda of obfuscating academic research on the Armenian Genocide. &lt;…&gt; Later on Bernard Lewis reversed his position and changed the text. In 1985 he signed a petition to the U.S. Congress protesting the plan to make April 24, the day on which the Armenians commemorate the victims of the Genocide, a national American-Armenian memorial day, mentioning man's inhumanity to man. Lewis' signature was the most significant of sixty-nine signatures published. A two-page spread appeared simultaneously in the New York Times and Washington Post, financed by the Committee of the Turkish Associations.&lt;/blockquote&gt;&lt;/ref&gt;: Հրապարակման համար վճարեց Միացեալ Նահանգներու Թրքական ասամբլէան&lt;ref name=&quot;Lewis Affair&quot; /&gt;:

[[Ռիչըրտ Յովհաննիսեան]] կը նշէ, որ այդ հրապարակման մէջ կարեւոր դեր խաղաց Թրքական հետազօտութիւններու հիմնարկի տնօրէն՝ [[Հիթ Լոուրի]]ն: Այդ հիմնարկին մէջ նշուած յայտարարութիւնը ստորագրողներէն շատերը ստացան պատուոյ գիրեր։ Ըստ Փիթըր Սուրեանի՝ նամակը ստորագրողներէն շատերը, ըստ երեւոյթին, ունէին ուղղակի կամ անուղղակի շահեր թրքական կառավարութենէն։ Միացեալ Նահանգներու Հայկական անսամպլէան վերլուծէն 69 ստորագրողներու ցուցակը եւ ցոյց տուաւ, որ անոնց մեծ մասը ցեղասպանութեան ժամանակաշրջանի մասնագէտ չէ, եւ որ աւելի կարեւոր է, որ ստորագրողներու մէջ մեծ թիւ կազմեն թրքական պաշտօնական աղբիւրներէն դրամաշնորհներ ստացողները&lt;ref name=&quot;Lewis Affair&quot;&gt;''Yves Ternon''. The “Lewis Affair” // {{Գիրք|հեղինակ=Richard G. Hovannisian|վերնագիր=Remembrance and denial: the case of the Armenian genocide|էջերի թիւ=241}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Hovannisian-227&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Richard G. Hovannisian|վերնագիր=Remembrance and denial: the case of the Armenian genocide|էջերի թիւ=227}}&lt;/ref&gt;: Ցուցակը վերլուծած Սփերոս Վրիոնսը նոյնպէս կը յանգի այն եզրակացութեան, որ ստորագրողներու եւ անոնց հիմնարկներու զգալի մասը [[Թուրքիա]]յէն ուղղակի նիւթական ստացողներ էին&lt;ref&gt;մէջբերւում է ըսվ ''Kenneth S. Stern''-ի Holocaust Denial. Amer Jewish Committee, 1993. ISBN 0-87495-102-X. Р. 86-87. «''Academics have also been used to give a veneer of legitimacy to the denial of the Armenian genocide. Sixty-nine academics signed a New York Times ad in 1985, protesting a proposed day of remembrance for the victims of the Armenian genocide. According to Professor Peter Sourian, most of these academics „apparently benefited directly or indirectly from Turkish largess.“''է&lt;/ref&gt;&lt;ref name=autogenerated1&gt;The Psychological Satisfaction of Denials of the Holocaust or Other Genocides by Non-Extremists or Bigots, and Even by Known Scholars, by Israel Charny, «IDEAէ journal, July 17, 2001, Vol.6, no.1&lt;/ref&gt;:

Ստորագրողները տարակուսանք կը յայտնէին «թուրքիա» եւ «ցեղասպանութիւն» բառերու կապակցութեամբ։ Այսպէս, նամակին մէջ կը նշուէր, որ ներկայիս Թուրքիոյ տարածքը կը հանդիսանայ [[Օսմանեան Թուրքիա|Օսմանեան Թուրքիոյ]] միայն մէկ մասը, եւ բանաձեւի մէջ «թուրքիա» եզրոյթի գործածումը անթոյլատրելի է։ [[Իւ Թերնոն]]ն այդ կապակցութեամբ կ'ըսէ, որ նամակը ստորագրողները իրենց աշխատութիւններուն մէջ կ'առաջնորդուին աւելի լիպերալ չափանիշներով. այսպէս՝ Պերնարտ Լուիսը «The Emergence of Modern Turkey» գիրքի միայն մէկ գլխուն մէջ «Օսմանեան կայսրութիւն» եզրոյթի փոխարէն օգտագործած է «թուրքիա» եզրոյթը տասնմէկ անգամ։ «ցեղասպանութիւն» որակումը գործածելուն դէմ նշուող փաստարկները Թերնոնը անընդունելի կը համարուի։ Յայտարարութեան հրապարակումէն ետք Սորբոնի համալսարանի մասնագէտ [[Ժերար Շալեան]] իր հիասթափութիւնը յայտնեց, քանի որ ան ստորագրուած էր նաեւ իր կողմէն, եւ նամակ յղեց Պերնարտ Լուիսին։ Լուիսը պատասխանեց անոր, որ այդ յայտարարութեան առիթը ամերիկա-թրքական յարաբերութիւնները չփչացնելն էր, եւ որ յայտարարութեան մէջ Թուրքիոյ կոչ կ'ընէ բանալ իր պահոցները։ Շալեանը Լուիսին պատասխանեց, որ քաղաքավարի չէ (ազնիւ չ՛ըլլար ըսելու), որ Արեւմուտքի կողմէն ցեղասպանութիւնը չճանաչելու պատճառը [[Անատոլիա]]ի մէջ պատերազմի ժամանակ հայ ազգաբնակչութեան հանդէպ իրագործուած ցեղասպանութինը ապացուցող փաստերու ոչ բաւարար ըլլալն է, երբ իրականին մէջ պատճառը զգուշաւորութիւնն էր [[Հիւսիս-ատլանտեան դաշինք]]ի կայունութեան համար&lt;ref name=&quot;Lewis Affair&quot; /&gt;: 2006-ին [[Ժերար Շալեան]]ը եւ Թերնոնի համահեղինակութեամբ գիրք գրեց, որուն մէջ 1915-ի իրադարձութիւնները կը որակուին իբրեւ 1, 5 միլիոն զոհերու պատճառ դարձած Հայոց ցեղասպանութիւն&lt;ref name=&quot;Chaliand&quot;&gt;Gռrard Chaliand, Yves Ternon. 1915, Le gռnocide des Armռniens. Editions Complexe, 2006, ISBN 2804801020, 9782804801021&lt;/ref&gt;:

[[Երուսաղէմի Հոլոքոստի եւ ցեղասպանութեան հիմնարկ|Երուսաղէմի հոլոքոսթի եւ ցեղասպանութեան հիմնարկ]]ի տնօրէն [[Իսրայէլ Չարնի]] սեփական հետազօտութիւն մը կ'ընէ ստորագրողներէն իւրաքանչիւրին մէկական հարցաթերթիկ ուղարկելով, որոնց մէջ տրուած էին շարք մը մանրամասն հարցեր. ի՞նչ կը մտածեն անոնք Թուրքիոյ հայերու մահուան մասին, արդեօ՞ք անոնք կը տեսնեն, որ հայերը կը խեղադիւրեն փաստերը եւ ի՞նչ կը մտածեն անոնք բաց նամակը ստորագրողներու մասին։ Հարցումներու արդիւնքները Չարնի կը նկարագրէ իբրեւ «տպաւորիչ ցուցանիշներ, որ նուազագոյնը որոշ հետազօտողներ խոստվանած էին, որ ըստ էութեան տեղի ոնեցած են Հայոց ցեղասպանութեան փաստը կասկածի տակ չառնող հայերու զանգուածային սպանութիւններ, չնայած անոնցմէ ոչ մէկը չէր համաձայնած «ցեղասպանութիւն» եզրոյթի հետ, ոմանք խոստովանած էին, որ տեղի կ'ունենայ հարցի նպատակաուղղուած խճճում եւ ժխտում թուրքերու կողմէ։ Հարցման նախնական տուեալները 1990-ին հրապարակուած են «Internet on the Holocaust and Genocide»-ի մէջ&lt;ref&gt;''Իսրայել Չարնի''. A Passion for Life and Rige at the Wasting of Life // ''Samuel Totten, Steven L. Jacobs''. Pioneers of genocide studies. Transaction Publishers, 2002. ISBN 0-7658-0151-5, 9780765801517. P. 456-464. «The results were impressive in conveying that at least several of the scholars acknowledged that major massacres of the Armenians had occurred, so that in effect there was no doubt about the Armenian Genocide, although none of them agreed to me word genocide, and several acknowledged that there was a pattern of obfuscation and denial by me Turks.»&lt;/ref&gt;։

Ըստ [[Եաիր Օրօն]]ի` մինչ թրքական պահոցներու հրապարակումը, Հայոց ցեղասպանութիւնը ճանչնալու հարցին մէջ չշտապելու կոչ պարունակող նամակը Թուրքիոյ կողմէ ակադեմիական միջավայրի վրայ ազդելու հերթական փորձի օրինակ է, որուն համար Թուրքիոյ կողմէ կը ծախուին հսկայական գումարներ եւ ջանքեր&lt;ref&gt;''Yair Auron''. The banality of denial: Israel and the Armenian genocide. Transaction Publishers, 2004. ISBN 0-7658-0834-X, 9780765808349. P.216&lt;/ref&gt;։

Հոկտեմբեր 2000-ին, երբ [[Միացեալ Նահանգներու Ներկայացուցիչներու պալատ|Միացեալ Նահանգներու Ներկայացուցիչներու պալատին մէջ]] կը քննարկուէր Հայոց ցեղասպանութեան մասին հերթական բանաձեւը, «Միլլիէթ» թերթին մէջ թուրք քաղաքական գործիչ եւ ԱՄՆի մէջ նախկին դեսպան Մուսթաֆա Շիւքրիի Էլեքտաղ ({{lang-tr|Mustafa Şֆkrֆ Elekdağ}}) կը տրտնջար, որ 69 գիտնականներու յայտարարութիւնը անօգուտ դարձած էր, քանի որ անոնցմէ ոչ մէկը, բացի Ճասթին Մաքքարթիէն, չէր փափաքեր նոր յայտարարագիր լրացնել։ Էլեքտաղ բացատրած է ատիկա երկու դրդապատճառներով. 
# գիտնականները կը վախնան հայկական վրիժառուներէն, 
# թրքական պահոցները, որոնց փակ ըլլալուն մասին կը խօսուի յայտարարութեան մէջ, այդպէս ալ չբացուեցան&lt;ref name=&quot;Sukru&quot;&gt;Şükrü Elekdağ. [http://www.milliyet.com.tr/2000/10/02/yazar/elekdag.html Soykırımı balonu nasıl patlar?] Milliyet. 02.10.2000 ([http://web.archive.org/web/20071230002837/http://www.milliyet.com.tr/2000/10/02/yazar/elekdag.html պատճեն])&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Lou Ann Matossian. [http://www.reporter.am/index.cfm?furl=/go/article/2008-07-19-politics-scholarship-and-the-armenian-genocide&amp;pg=2 Politics, scholarship, and the Armenian Genocide]. Armenian Reporter. July 19, 2008&lt;/ref&gt;։

=== Տոնալտ Կուատաէրտի հրաժարականը === 
69 ուղերձը ստորագրողներէն մէկը՝ [[Տոնալտ Կուատաէրտ]]ը, 2006 Դեկտեմբերին հրաժարած է Թրքական հետազօտութիւններու հիմնարկի ({{lang-en|Institute of Turkish Studies}}) տնօրէններու խորհուրդի ղեկավարի պաշտօնէն, զոր կը վարէր 2001-էն։ Ան յայտարարած է, որ Թուրքիոյ մէջ հայերու սպանութիւնները իբրեւ ցեղասպանութիւն բնորոշելէ ետք, ստիպուած էր հրաժարական տալ Միացեալ Նահանգներու մէջ [[Թուրքիա|Թուրքիոյ]] դեսպան [[Նաբի Շէնսո|Նապի Շէնսո]]յի ճնշման հետեւանքով։ Շէնսոյ հերքած է, որ ինք որեւէ ձեւով ազդած ըլլայ հրաժարականին վրայ։ Կուատաէրտի հրաժարականը աղմուկ բարձրացուց ակադեմիական միջավայրին մէջ։ Ի նշան բողոքի, Թրքական հետազօտութիւններու հիմնարկի տնօրէններու խորհուրդի անդամներէն մէկ քանին եւս հրաժարականներ ներկայացուցին։ Միջին Արեւելքի հետազօտութիւններու ընկերութեան ({{lang-en|Middle East Studies Association}}) տնօրէն Մերուաթ Հաթեմ ({{lang-en|Mervat Hatem}}) խիստ նամակ մը յղած է Թուրքիոյ՛ վարչապետ [[Էրդողան Ռեջեփ Թայիփ|էրտողան]]ին` իր մտահոգութիւնը յայտնելով թուրք պաշտօնեաներու կողմէ Թրքական հետազօտութիւններու հիմնարկի նիւթական հովանաւորութիւնը յետս կոչելու մտադրութեան մասին յայտարարութիւններու կապակցութեամբ, եթէ Կուատաէրտ հրապարակայնօրէն չհրաժարի իր գնահատականներէն: Հաթեմ կը գտնէր նաեւ, որ հրաժարականը արմատապէս հակառակ է 1915-ի իրադարձութիւններու քննարկումները գիտնականներուն ձգելու՝ Թուրքիոյ կառավարութեան յայտարարութեան: Կուատաէրտի յայտարարութեան համաձայն, Թրքական հետազօտութիւններու հիմնարկի տնօրէններու խորհուրդի անդամները զարմացած են, որ հիմնարկի ֆինանսաւորումը ո՛չ թէ վստահութեան նշան է, այլ նուէր, որ որեւէ մէկ ատեն կրնայ չեղեալ համարուիլ։&lt;ref&gt;''David Holthouse ''. [http://www.splcenter.org/blog/2008/06/06/institute-of-turkish-studies-chair-forced-out-for-rebuking-genocide-deniers/ Institute of Turkish Studies Chair Forced Out For Rebuking Genocide Deniers]. Southern Poverty Law Center, June 6, 2008&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;''Susan Kinzie''. [http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2008/07/04/AR2008070402408.html Board Members Resign to Protest Chair’s Ousting]. The Washington Post. July 5, 2008 (պատճեն։ [http://www.peeep.us/80589db1 стр.1] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140715005049/http://www.peeep.us/80589db1 |date=2014-07-15 }}, [http://www.peeep.us/9f66a4f7 стр.2] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140715043326/http://www.peeep.us/9f66a4f7 |date=2014-07-15 }})&lt;/ref&gt;:

== Հայոց ցեղասպանութիւը գիտական հանրագիտարաններուն մէջ ==
Մեծագոյն մասնագիտական «Encyclopedia of Genocideէ&lt;ref&gt;Israel W. Charny &quot;Encyclopedia of genocide&quot;&lt;/ref&gt;, «Dictionary of Genocide»&lt;ref&gt;Samuel Totten &quot;Dictionary of Genocide&quot;&lt;/ref&gt; եւ «Encyclopedia Of Genocide And Crimes Against Humanity»&lt;ref&gt;Dinah L. Shelton &quot;Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity&quot;&lt;/ref&gt; հանրագիտարանները միանշանակօրէն հայ-թրքական [[1915]]-ի իրադարձութիւնները կ'ընդունին իբրեւ [[ցեղասպանութիւն]]:

Միաժամանակ շարք մը հետազօտողներ կը նշեն, որ մեծագոյն հանրակրթական հանրագիտարաններուն մէջ Հայոց ցեղասպանութեան մասին արտացոլուած են վերաքննութեան ջատագովական տեսակէտներ։ «Collier's Encyclopediaէ, «Encyclopedia Americanaէ, «Encyclopedia of Islam New Editionէ, «Encyclopedia of the Modern Middle Eastէ եւ «The New Encyclopaedia Britannicaէ հանրագիտարաններէն միայն վերջինը կը հաղորդէ, որ այդ իրադարձութիւնները կրնան որակուիլ իբրեւ ցեղասպանութիւն: «Encyclopedia Americanaե-ի մէջ կը խօսուի «հայերու ոչնչացման փորձի»ն մասին, իսկ «Collier's Encyclopediaե-ն կը հաղորդէ միայն հայ ազգաբնակչութեան արտաքսման մասին&lt;ref name=&quot;encarta&quot; group=&quot;Ն&quot;&gt;«Collier’s Encyclopedia» գնվել է Microsoft ընկերության կողմից, որը նրա մեջ ներառեց նաեւ «Encarta» հանրագիտարանը։ «Encarta»-ում 1915 թվականի իրադարձությունները որակվում են ցեղասպանություն. «The Armenian Genocide took place under cover of World War I and had four major stages.»&lt;/ref&gt; վերաքննութեան ջատագովական տեսակէտներ առկայ են նաեւ հայերու սպանութիւններու բացատրութիւններուն մէջ, որոնք կը վերագրուին հայերու` ռուս զօրքերու հետ համագործակցութեան։ [[Թուրքիա|Թուրքիոյ]] եւ Օսմանեան կայսրութեան մասին յօդուածներու բովանդակութեան մէջ գրեթէ չկան տեղեկութիւններ հայերու ոչնչացման մասին, իսկ երիտթուրքերու առաջնորդներու մասին յօդուածներուն մէջ ընդհանրապէս չէ խօսուած այդ գործընթացին մէջ անոնց դերին մասին։&lt;ref&gt;''Rouben Paul Adalian''. TREATMENT OF THE ARMENIAN GENOCIDE IN REPRESENTATIVE ENCYCLOPEDIAS // Israel W. Charny &quot;Encyclopedia of genocide&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Dolabjian&quot;&gt;Dolabjian, Vartkes S.(2003) 'The Armenian Genocide as portrayed in the Encyclopaedia Brittanica' // Journal of Genocide Research, 5: 1, 103-115&lt;/ref&gt;։

Հայոց ցեղասպանութեան հետ կապուած թրքական կառավարութեան ակադեմական յօդուածներուն վրայ ազդեցութեան մեքենականութիւնը երեւան կու գայ «[[Ինքարթա]]» հանրագիտարանի պատրաստման ժամանակ&lt;ref&gt;''John Shamsey''. 80 Years Too Late: The International Criminal Court and the 20th Century’s First Genocide // 11 Journal of Transnational Law &amp; Policy 2001-2002. P.374&lt;/ref&gt;։ Հանրագիտարանը մշակող Microsoft ընկերութիւնը կը դիմէ հանրայայտ հետազօտողներ [[ՌոնալտՍիւնի|Ռոնալտ Սիւնի]]ին եւ [[Հելեն Ֆեյն]]ին, որոնցմէ են նաեւ Հայոց ցեղասպանութեան հետ կապուած յօդուածներ գրելու առաջարկով։ 2000-ի ամրան Միացեալ Նահանգներու մէջ Թուրքիոյ դեսպանը նամակ կը յղէ «Ինքարթա»յի խմբագրութիւն` բողոքելով հայերու սպանութիւնները նկարագրելու ատեն «ցեղասպանութիւն» եզրոյթի գործածման դէմ։ «Ինքարթա»յի խմբագիրը կ'առաջարկէ Սիւնիին եւ Ֆեյնին փոխել յօդուածները, իբրեւզի արտացոլուի կարծիքներու բազմազանութիւնը։ Խմբագիրի խօսքերով, թրքական կառավարութիւնը կը սպառնար ձերբակալել իրենց աշխատակիցները եւ արգիլել Microsoft ընկերութեան արտադրանքը, եթէ 1915-ի իրադարձութիւնները բնութագրեն իբրեւ ցեղասպանութիւն։ Սիւնի եւ Ֆեյն կը հրաժարին թրքական կառավարութեան ճնշումներու տակ փոխել յօդուածները, եւ արդիւնքը այն էր, որ «Ինքարթա» կ'որոշէ յօդուածները ձգել նախնական տեսքով&lt;ref&gt;Ab Imperio, Ronald Grigor Suny &quot;Dialogue on Genocide&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Helen Fein, &quot;Chanfing minds at Microsoft: Armenian Genocide denial checked, &quot; ISG Newsletter, No 25, Fall 2000, p 13.&lt;/ref&gt;: 1986 -ին հարաւային Անատոլիոյ մէջ Ժ.Ա. դարուն հայկական պետութեան գոյութիւնը հաստատող թրքական «Պրիթանիքա հանրագիտարանի» հրատարակութեան մեղադրանք կ'առաջադրուի թուրք ազգութեան հանդէպ քրէական յանցագործութիւն կատարելու համար։ Պետական դատարանի անվտանգութեան գերագոյն դատախազը կը յայտարարէ, որ այդ «կը հակասէ պատմական փաստերուն» եւ հրատարակչութեան խմբագիր Պորտուրօղլուին ({{lang-en|Huya Porturoglu}})կը սպառնայ չորս ու կէս տարի բանտարկութեամբ, որ կը նշանակէ, որ [[Բրիտանիկայ հանրագիտարան|Պրիթանիքա]]ն եւս Հայոց ցեղասպանութեան հարցով ճնշումներու կ'ենթարկուի&lt;ref name=&quot;Dolabjian&quot; /&gt;:

=== Բրիտանական հանրագիտարան ===
{| class=&quot;toccolours&quot; style=&quot;float: right; margin-left: 1em; margin-right: 2em; font-size: 85%; background:#ffffff; color:black; width:30em; max-width: 40%;&quot; cellspacing=&quot;5&quot;
| style=&quot;text-align: left;&quot; |[[Բրիտանիկա հանրագիտարան|Encyclopædia Britannica]]-ի «Armenia» յօդուածի 1922-ի խմբագրութեան մէկ դրուագ (թարգմանութիւն հայերէն)&lt;ref name=&quot;Britannica_1922&quot;&gt;[[s:en:1922 Encyclopædia Britannica/Armenia|Armenia]] // Encyclopædia Britannica, 1922: «A preposterous and cynical scheme of compulsory colonization as part of the policy has been attributed to German theorists; but it was not even a mask except as affording greater opportunities for destroying the Armenian population. Described in a few words the policy was that of deportation coupled with extermination. The Armenian race was to be uprooted from the wide territories of Asia Minor beyond hope of continuance or return.»&lt;/ref&gt;։&lt;br /&gt;
«իբրեւ քաղաքականութեան հիմնական բաղադրիչ հանդիսացող բռնի գաղութացման անհեթեթ եւ լկտի նախագիծը կը վերագրուի գերմանացի տեսաբաններուն, բայց ատիկա միայն իբրեւ ծխային վարագոյր կը հանդիսանայ հայ բնակչութեան ոչնչացման համար։ Իրականին մէջ ամբողջ խնդիրը տեղահանութիւնն ու ոչնչացումն էր։ Հայ ազգը Փոքր Ասիոյ հսկայական տարածքներուն մէջէն բնաջնջել այն յոյսով, որ հայերը կրնան հետագային եւս ապրիլ այս տարածքներուն մէջ կամ երբեւէ վերադառնալ իրենց հողերը»։
|}

Ջարդերու մասին առաջին յիշատակումը Բրիտանական հանրագիտարանին մէջ կը յայտնուի 1922-ին եւ ստորագրուած էր անգլիական հետախուզութեան գործակալ Չայլտզի կողմէ ({{lang-en|W. J. Childs}}): Յօդուածին մէջ նկարագրուած էին անօգնական բնակչութեան տեղահանութիւնն ու սպանութիւնները։ Տեղահանութիւնները կ'որակուէին իբրեւ հայերու բնաջնջման ուղղակի միջոց, իսկ տեղահանութիւններու պաշտօնական պատճառը՝ զանգուածային սպանութիւններու առիթը։ 1926-ի յաջորդ հրատարակութիւնը կը ներառէր իրադարձութիւններու նկարագրութիւններ՝ գրուած Պիթլիսի մէջ անգլիական նախկին փոխհիւպատոս Սաֆրաստեանի կողմէ, ըստ որուն հայերու օրինական ինքնապաշտպանութեան երեւոյթները օսմանական կառավարութեան կողմէ կը ներկայացուէին իբրեւ դաւաճանութիւն եւ բնաջնջման քաղաքականութեան համար շարժառիթ։ Պրիթանիքայի յաջորդ 14 հրատարակութիւններուն մէջ նոյն հեղինակէն ամփոփումներ կային, բայց 1957-ին հայ կանանց եւ երեխաներու անդատ սպանութիւններու մասին բաժինն անյայտ խմբագիրը կը ջնջուի։ 1968-էն Սաֆրաստեանի յօդուածը կը փոխարինուի [[Չարլզ Տաուսէթ|Չարլզ Տաուսէթի]] յօդուածով, որ 600,000 հայերու ոչնչացման պատճառ կը նշէր անոնց համագործակցութիւնը [[ռուսեր]]ու հետ։ Տաուսէթի յօդուածը ոչինչ կը յայտնէր թրքական բանակին մէջ հայերու ծառայութիւններու եւ կիներու ու երեխաներու ոչնչացման մասին։ Որոշակի ձեւափոխութիւններով, յօդուածը ի զօրու է հանրագիտարանի հետագայ հրատարակութիւններուն մէջ 1985-էն ետք։

1974-ի հրատարակութեան «Urartu and Armenia» («ուրարտու եւ Հայաստան») յօդուածին մէջ նոյն Չարլզ Դոուսէթը իրադարձութիւններու բոլորովին այլ մեկնաբանութիւն կը ներկայացնէ՝ 1915-ի իրադարաձութիւնները անուանելով Հիթլերի «վերջնական որոշման» նմանօրինակը։

Տեղեկատուութեան նմանօրինակ բացթողումներ կան նաեւ Հայոց ցեղասպանութեան կազմակերպիչներու մասին յօդուածներուն մէջ։ Այսպէս, Թալեաթի եւ Էնուէրի մասին յօդուածներուն մէջ կը բացակայի տեղեկատուութիւնը այն մասին, որ թրքական [[Երիտթուրքերու դատավարութիւն (1919-1920)|ռազմական դատարանի]] կողմէ դատապարտուած են մահապատիժի, որոնցմէ են՝ հայերու կոտորածներուն մասնակցութեան համար։ Էնուէրի մասին յօդուածին մէջ ոչ մէկ յիշատակութիւն չկայ անոր՝ հայերու սպանութիւններուն մասնակցութեան մասին։ Մինչ 1969-ը ներառեալ Պրիթանիքայի հրատարակութիւններուն Թալեաթի մասին յօդուածին մէջ կը բացակայէր անոր՝ իբրեւ ներքին գործերու նախարարի՝ հայերու տեղահանութիւններու եւ անոնցմէ շատերու մահուան պատասխանատուութեան մասին յօդուածը։ Հետագայ խմբագրումները զանց կ'ընեն այս բառերը եւ Թալեաթը կը ներկայացնեն իբրեւ «քաւութեան նոխազ», որու վերագրուած են յանցագործութիւններ, զորս ան չէր կրնար կանխել&lt;ref name=&quot;Dolabjian&quot; /&gt;:

2012-ի հրատարակութեան «Genocide («ցեղասպանութիւն») յօդուածին մէջ Ճորճ Անդրէապուլոս&lt;ref name=&quot;George J. Andreopoulos&quot;&gt;George J. Andreopoulos. Professor, Department of Government, John Jay College of Criminal Justice, New York. Author of Genocide: Conceptual and Historical Dimensions and others.&lt;/ref&gt; 1915 թուականի հայերու ջարդերը կ'որակէ իբրեւ ցեղասպանութիւն&lt;ref name=&quot;Britannica_Genocide&quot;&gt;Britannica. [http://www.britannica.com/EBchecked/topic/229236/genocide Genocide]: «''Twentieth-century events often cited as genocide include the 1915 Armenian massacre by the Turkish-led Ottoman Empire, the extermination of Jews, Roma (Gypsies), and other groups by Nazi Germany during World War II, and the killing of Tutsi by Hutu in Rwanda in the 1990s.''է&lt;/ref&gt;:

== Թուրքիա ==
{| class=&quot;toccolours&quot; style=&quot;float: left; margin-right: 1em; margin-right: 2em; font-size: 85%; background:#ffffff; color:black; width:30em; max-width: 40%;&quot; cellspacing=&quot;5&quot;
| style=&quot;text-align: left;&quot; Թուրքիոյ վարչապետ |Թուրքիոյ վարչապետ [[Թանսու Չիլլեր]]. Սեպտեմբեր 1994-ին&lt;ref name=&quot;Identity Politics in the Age of Genocide-115&quot;&gt;{{Գիրք|վերնագիր=Identity Politics in the Age of Genocide|մեջբերուող էջեր=115}}&lt;/ref&gt;․&lt;br /&gt;«Ճիշդ չէ, որ թրքական իշխանութիւնները չեն ուզեր իրենց վերաբերմունքը արտայայտել այսպէս կոչուած «Հայկական հարցի»ն շուրջ։ Մեր դիրքորոշումը պարզ է։ Այսօր ակնյայտ է, որ պատմական փաստերու լոյսին տակ հայերու պահանջները անհիմն են ու ցնորական։ Ամէն պարագայի հայերը ցեղասպանութեան չեն ենթարկուած»։
|}
Թուրքիոյ Հանրապետութիւնը պաշտօնապէս եւ համակողմանիօրէն կը պաշտպանէ Հայոց ցեղասպանութեան ժխտումը, ինչպէս նաեւ կը դիմէ էական միջոցներու՝ Հայոց ցեղասպանութեան ժխտման լուսաբանման եւ [[քարոզչութիւն|քարոզչութեան]] համար, կ'աջակցի եւ կը հովանաւորէ թրքական դիրքորոշման ճշմարտացիութիւնը ապահովող համալսարաններուն։ Պետական մարմիններու կամ գիտական համակազմերու կողմէ Հայոց ցեղասպանութիւնը ճանչնալու քննարկումներու ժամանակ Թուրքիա կը սպառնայ դիւանագիտական եւ առեւտրային պատժամիջոցներով եւ սեփական փոքրամասնութիւններու հանդէպ ճնշումներով։ իբրեւզի Թուրքիոյ մէջ վերացուի հայերու ներկայութեան հետքերը, երկրին մէջ պարբերաբար կ'աւերուին [[Հայկական ճարտարապետութիւն|հայկական ճարտարապետութեան]] յուշարձանները։&lt;ref name=&quot;Totten 21&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Bloxham-221, 228&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Jones-157&quot;&gt;''Adam Jones''. Genocide : a comprehensive introduction - 2nd ed. Routledge, 2011. ISBN 0-203-84696-6. P. 157 «Looting and pillaging were accompanied by a concerted campaign to destroy the Armenian cultural heritage.»&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Charny_561-562&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ =Israel W. Charny|վերնագիր=Encyclopedia of genocide|հատոր=1|մեջբերվող էջեր=561-562}} «Indicative of the destructive dimension of denial and the uninterrupted policy of erasing even the record of the once-Armenian presence in Turkey, historical Armenian structures ranging from thousand-year-old churches to entire ancient cities have been subjected to willful vandalism and in numerous instances to complete obliteration. Despite the three-thousand-year existence of the Armenians and their continuous construction of civilization in their historic homeland, no archeological site in Turkey is permitted designation as historically Armenian. While Ottoman Turkey persecuted and sought to destroy the living Armenian population, Republican Turkey has been methodically erasing the physical record of an extinguished civilization with the goal of blotting out even the memory of its existence.»&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Robert Bevan&quot;&gt;[http://www.press.uchicago.edu/Misc/Chicago/1861892055.html Robert Bevan «The Destruction of Memory» pages 56-59. 2006, 240 pages] ISBN 1-86189-205-5 «In contrast to Kristallnacht, where the destruction of architecture offered a warning of worse to come, the Turks have continued to remove, stone by stone, the evidence of millennia of Armenian architectural and art history following the mass murder and exile of the Armenian people.»&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;UgurUmitUngor&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=[[:en:Uğur Ümit Üngör|Ugur Ümit Üngör]]|վերնագիր=The Making of Modern Turkey: Nation and State in Eastern Anatolia, 1913-1950|հրատարկչություն=Oxford University Press|թվական=2012|isbn=978-0-19-965522-9|մեջբերվող էջեր=219|էջերի քանակ=328}}{{oq|en|The Kemalist regime continued on all fronts the preceding Young Turk policies of effacing physical traces of Armenian existence: churches were defaced and buildings rid of their Armenian inscriptions. Although the Armenians were gone, in a sense they were still deemed too visible. In Diyarbekir city, a landmark event that marked the decay of Armenian existence was the collapse of the church, Surp Giragos. Another important stage was the razing of the local Armenian cemeteries.}}&lt;/ref&gt;։ Թեսայ Հոֆման կը նշէ, որ 1970-1990-ական թուականներու դիտումնաւոր աւերածութիւններէն ետք հնագիտական պեղումներու եւ չորակաւորուած վերակագնման քօղի տակ ի յայտ եկաւ «կործանարար վերականգնումը», մասնաւորապէս՝ [[Անի Քաղաք|Անի քաղաքի]] պեղումներուն մէջ&lt;ref name=&quot;TessaHofmann&quot;&gt;Dr. Tessa Hofmann. [http://www.armenian.ch/gsa/Docs/faae02.pdf ARMENIANS IN TURKEY TODAY. A CRITICAL ASSESSMENT OF THE SITUATION OF THE ARMENIAN MINORITY IN THE TURKISH REPUBLIC] // ([http://web.archive.org/web/20140125020824/http://www.armenian.ch/gsa/Docs/faae02.pdf պատճէն])&lt;/ref&gt;: Վերջին ժամանակներուն հայերու եւ այլ փոքրամասնութիւններուն հանդէպ կը նկատուի դրական փոփոխութիւններ, մասնաւորապէս կը վերականգնուին քանի մը պատմական յուշարձաններ՝ [[Աղթամարի Սուրբ Խաչ եկեղեցի|ԱԽթամար կղզիին Ս. Խաչ եկեղեցին,]] [[Տիարբեքիր]]ի [[Սուրբ Կիրակոս եկեղեցի (Դիարբեքիր)|Ս. Կիրակոս եկեղեցին]], «ցեղասպանութիւն» բառը կը դադրի արգիլուած բառ ըլլալէ եւ այլն&lt;ref&gt;Cengiz AKTAR, Hrant Dink Foundation, Istanbul, TURKEY and Richard GIRAGOSIAN, Regional Studies Center, Yerevan, ARMENIA. [http://www.iris-france.org/docs/kfm_docs/docs/observatoire-pol-etrangere-europe/1-expo-afetnt-2013-433710en.pdf TURKEY-ARMENIA RELATIONS] // EP/EXPO/B/AFET/FWC/2009-01/Lot1/49&lt;/ref&gt;:

Թուրքիոյ քրէական օրէնսգիրքի 301-րդ յօդուածը երկու տարուան պատիժ կը նախատեսէ «թուրք ազգը վարկաբեկելու» համար (2008-ի խմբագրման մէջ՝ «թուրքականութիւնը» վիրաւորելու համար՝ 3 տարի): Այս յօդուածով կ'անցնէին քանի մը աղմկայարոյց գործեր, որոնց մէջ ներգրաւուածները կը մեղադրէին 1915-ին հայերու զանգուածային սպանութիւններու փաստը հաստատելու մէջ։ 2005-ին դատական հետապնդման կ'ենթարկուի [[Նոպելեան մրցանակ]]ակիր [[Օրհան Փամուկ]]ը, 2006-ին՝ 6 ամիս կալանքի դատապարտուած [[Հրանտ Տինք]]ը: 19 Յունուար 2007-ին Հրանտ Տինք կը սպաննուի 17-ամեայ թուրք ազգայնականի մը կողմէ, որ ըմբոստացած էր Տինքի՝ Հայոց ցեղասպանութեան հարցերով ելոյթներու դէմ։ Տինքի սպանութենէն եւ իսլամական ծայրահեղականներու կողմէ իր հասցէին սպառնալիքներէն ետք Օրհան Փամուկ կը լքէ Թուրքիան&lt;ref name=&quot;Denial_History_Betrayed_1-4&quot;&gt;Tony Taylor. Denial: History Betrayed. Melbourne Univ. Publishing, 2008. ISBN 0522859070, 9780522859072. էջ` 1-4&lt;/ref&gt;:

Թուրքիոյ մէջ Հայոց ցեղասպանութեան ժխտումը Օսմանեան կայսրութեան քաղաքականութեան շարունակութիւնն է, որ կը մերժէր ԺԹ. դարու վերջին հայերու զանգուածային սպանութիւնները: Զանգուածային սպանութիւններու դրօշմը ծանր բեռ էր Օսմանեան կայսրութեան յետնորդին համար, իսկ ժամանակակից քեմալական վարչակարգը չափէն աւելի զգայուն էր շահարկուող թրքական «աւանդական» բարբարոսութեան հանդէպ։ Ժխտումը նաեւ էական նշանակութիւն ունեցաւ Թուրքիոյ ստեղծման մասին առասպելներու ստեղծման եւ ազգային նոյնականացման ձեւաւորման գործընթացին մէջ։ Թրքական վերնախաւէմ շատերը ունէին սեփական հետաքրքրութիւնները իրենց կողմէ հողերու եւ հայերու ունեցուածքի բռնազաւթման աղբիւրները կորսնցնելու գործին մէջ։ [[Իթթիհատ]]ի շատ յանցագործներ իրենց ազդեցութիւնը կը պահպանեն նաեւ Թուրքիոյ Հանրապետութեան։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմէն ետք հոլոքոսթի ճանաչման յետնամասին Թուրքիա կը վախնար նացիստական Գերմանիոյ հետ համեմատուելէ։ Թուրքիոյ փորձը խաբէութեան ճանապարհով նուազեցնել Օսմանեան կայսրութեան մէջ բնակող հայերուն թիւը, 1915-ի տեղահանութեան որոշման պատճառահետեւանքային խեղաթիւրումները կը յանգեցնեն Թուրքիոյ կողմէ հովանաւորուող եւ պարբերական պատմութեան վերաձեւակերպումը։ Թրքական պատմագրութիւնը իր մէջ կը ներառէ նաեւ Անատոլիոյ հազարամեակներ առաջ թրքական բնակչութեան, բոլոր [[եւրասիա]]կան մշակոյթներու հիմք հանդիսացող թրքական մշակոյթի վերաբերեալ քեմալական առասպելներ, կը մերժէ [[Կիլիկիոյ հայկական թագաւորութիւն|կիլիկիոյ միջնադարեան հայկական թագաւորութեան]] գոյութիւնը&lt;ref name=&quot;Bloxham-207-209&quot; /&gt;:

{| class=&quot;toccolours&quot; style=&quot;float: right; margin-left: 1em; margin-left: 2em; font-size: 85%; background:#ffffff; color:black; width:30em; max-width: 40%;&quot; cellspacing=&quot;5&quot;
| style=&quot;text-align: left;&quot; Թուրքիոյ վարչապետ|[[Էրդողան Ռեջեփ Թայիփ|Ռեջեփ Էրդողան]]. [[23 ապրիլ]] [[2014]] թուական&lt;ref name=&quot;tass&quot;&gt;[http://itar-tass.com/mezhdunarodnaya-panorama/1141812 Премьер Турции принес соболезнования потомкам армян, погибших в Османской империи] // ИТАР ТАСС, 23.04.2014&lt;/ref&gt;․&lt;br /&gt;«Հաւատով եւ յոյսով առ զայն, որ միեւնոյն սովորութիւններն ու աւանդոյթները ունեցող հնագոյն ազգերը կը կարողանան միասնաբար եւ արժանավայել կերպով յիշել իրենց անցեալի եւ կորուստներու մասին. մենք կը ցանկանք, որ 20-րդ դարասկզբին զոհուած հայերու հոգիները հանգչին խաղաղութեամբ, իսկ անոնց թոռներուն կը հղենք մեր ցաւակցութիւնները»։
|}
2005-ին Թուրքիոյ վարչապետ [[Էրտողան Ռեջեփ Թայիփ|Էրտողան]] Հայաստանի կառավարութեան կ'առաջարկէ ստեղծել պատմաբաններու համատեղ հանձնախումբ [[1915]]-ի իրադարձությունները ուսումնասիրելու համար&lt;ref name=&quot;armtown_20081114&quot; /&gt;&lt;ref&gt;[http://www.trend.az/news/karabakh/1595598.html Освобождение семи районов Азербайджана содействовало бы сближению армяно-турецких отношений - премьер-министр Эрдоган] // Trend, 8 декабря 2009 ([http://web.archive.org/web/20140618233007/http://www.trend.az/news/karabakh/1595598.html պատճեն])&lt;/ref&gt;։ Այս առաջարկին Հայաստանի Հանրապետութեան նախագահ [[Ռոբերտ Քոչարեան]] կը պատասխանէ, որ երկկողմանի յարաբերութիւններու զարգացումը կառավարութիւններու գործն է, ոչ թէ պատմաբաններու, եւ կ'առաջարկէ երկու երկիրներու միջեւ յարաբերութիւններու կարգաւորման առանց որեւէ նախապայմանի&lt;ref name=&quot;Oskanian Comments&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www.armeniaforeignministry.com/pr_06/061104_vo_gul.html|title=Minister Oskanian Comments on Turkish Foreign Minister Abdullah Gul's Recent Remarks|publisher=Armenian Ministry of Foreign Affairs|date=2006-11-04|accessdate=2007-04-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070916104602/http://www.armeniaforeignministry.com/pr_06/061104_vo_gul.html|archivedate=2007-09-16|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;։ Հայաստանի Հանրապետութեան արտաքին գործերու նախարար [[Վարդան Օսկանեան]] պատասխան յայտարարութեան մէջ կը նշէ.

{{քաղվածք|Թուրքիայէն դուրս գիտնականները՝ հայ եւ թուրք, ուսումնասիրած են այդ խնդիրները եւ անձնական սեփական եզրակացութիւններու յանգած են։ Անոնցմէ ամէնէն յայտնին Մայիս 2006-ին վարչապետ Էրտողանին ուղղուած Ցեղասպանութեան գիտնականներու միջազգային միութեան նամակն է, ուր անոնք միասնաբար կը հաստատեն ցեղասպանութեան փաստը եւ խնդրանքով կը դիմեն թրքական կառավարութեան ճանչցնալու նախորդ կառավարութեան պատասխանատուութիւնը&lt;ref name=&quot;Oskanian Comments&quot;/&gt;։|}}

Դեկտեմբեր 2008-ին, Օսմանեան կայսրութեան մէջ Հայոց ցեղասպանութեան համար ներողութիւն խնդրող թրքական մտաւորականութեան քանի մը ներկայացուցիչներու կողմէ կազմակերպուած համացանցային միջոցառման հասցէին Էրտողան քննադատութեամբ հանդէս կու գայ։ Ան մասնաւորապէս կը նշէ.{{քաղուածք|մենք չենք կատարած այդ յանցագործութիւնը եւ խնդիր չունինք ներողութիւն խնդրելու: Ով մեղաւոր է, ան կարող է ներողութիւն հայցել: Բայց Թուրքիոյ Հանրապետութիւնն ու թուրք ժողովուրդը նման խնդիր չունի&lt;ref&gt;[https://archive.ph/20120904032144/www.izvestia.ru/news/news194533 Премьер Турции не собирается извиняться за геноцид армян] // Известия. 18 декабря 2008 ([https://web.archive.org/web/20140618233601/http://izvestia.ru/news/441416 պատճէն])&lt;/ref&gt;:|}}

[[Մարտ]] [[2010]]-ին Էրտողան կը յայտարարէ, որ առաջուան պէս կը սպասէ հայկական իշխանութիւններու՝ համատեղ պատմաբաններու խումբ ձեւաւորելու նամակի պատասխանին&lt;ref&gt;[http://ru.trend.az/regions/met/turkey/1660001.html Турция ждет ответа от Армении на письмо о проведении совместного исследования - премьер-министр] // Trend.Az, 29 марта 2010 ([http://web.archive.org/web/20140618233745/http://www.trend.az/regions/met/turkey/1660001.html պատճէն])&lt;/ref&gt;: [[Թաներ Աքչամ]] [[Յունիս]] [[2011]]-ին Կլէնտէյլի մէջ կայացած գիտաժողովի ժամանակ կը յայտարարէ, որ իր գաղտնիքը պահպանելու պայմանով Իսթանպուլէն յայտնած են, որ այն գիտնականները, որոնք պատրաստ են Հայոց ցեղասպանութեան փաստը մերժել, անոնց վճարուած են մեծ գումարներ։ {{քաղուածք|եթէ դուք աշխատէիք հայերու ցեղասպանութեան թեմայի շուրջ եւ օգտագործէիք այդ եզրոյթը, դուք կը կորսնցնէիք աշխատանքը: Այս ալ այն հիմնական պատճառն է, որ ոչ մէկ թուրք գիտնական չ'օգտագործեր «ցեղասպանութիւն» եզրը, չնայած կան այդ եզրը օգտագործող բազմաթիւ լրագրողներ եւ հասարակական գործիչներ: եթէ ես ուզէի Թուրքիոյ մէջ աշխատիլ, ապա չէի կրնար աշխատանք գտնել թրքական ոչ մէկ համալսարանի մէջ։ Անոնցմէ ոչ մէկը զիս աշխատանքի չէր ընդուներ, որովհետեւ ատկէ հետո կը սկսէին «ահաբեկել» կառավարութիւնը, հասարակութիւնը եւ լրատուամիջոցները&lt;ref&gt;[http://www.regnum.ru/news/fd-abroad/armenia/1448296.html МИД Турции покупает отрицание Геноцида армян у своих академиков - Times Higher Education] // Регнум. 23.09.2011 ([http://web.archive.org/web/20111228041107/http://www.regnum.ru/news/fd-abroad/armenia/1448296.html պատճէն])&lt;/ref&gt;։|}}

23 Ապրիլ 2014-ին, խորհրդարանի մէջ ելոյթ ունենալով, Էրտողան առաջին անգամ ցաւակցութիւն կը յայտնեց «Ի. դարասկիզբի իրադարձութիւններու ատեն զոհուած» հայերու յետնորդներուն&lt;ref name=&quot;Gazeta_23.04.2014&quot;&gt;[http://www.gazeta.ru/politics/news/2014/04/23/n_6104589.shtml Эрдоган выразил соболезнования потомкам жертв геноцида армян начала ХХ века] // Газета.ру, 23.04.2014 ([http://web.archive.org/web/20140618234201/http://www.gazeta.ru/politics/news/2014/04/23/n_6104589.shtml պատճէն])&lt;/ref&gt;:

Հայոց ցեղասպանութեան ընդունումը պաշտօնապէս պարտադիր պայման չէ Թուրքիոյ՝ եւրոպական միութեան անդամակցելու համար, բայց որոշ հեղինակներ կը կարծեն, որ Թուրքիայ պէտք է կատարէ այդ քայլը Եմ.-ին անդամակցելու ճանապարհին&lt;ref name=&quot;bbc.co.uk-4290524&quot;&gt;{{cite news|url=http://news.bbc.co.uk/hi/russian/news/newsid_4290000/4290524.stm|title=ЕС призывает Турцию признать геноцид армян|date=2005-09-28|publisher=Русская служба BBC|lang=ru|accessdate=2012-03-28}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;mk.ru-76188&quot;&gt;МК. 11 հոկտեմբեր 2007. [http://www.mk.ru/old/article/2007/10/11/76188-armyanskiy-vopros-.html Армянский вопрос]&lt;/ref&gt;:

== Ազրպէյճան ==
{| class=&quot;toccolours&quot; style=&quot;float: right; margin-left: 1em; margin-right: 2em; font-size: 85%; background:#ffffff; color:black; width:30em; max-width: 40%;&quot; cellspacing=&quot;5&quot;
| style=&quot;text-align: left;&quot; |Ազրպէյճանի Հանրապետութեան նախագահ՝ Հայտար Ալիեւի հրամանագիրը «Ազրպէյճանցիներու ցեղասպանութեան մասին» (հատուած)
&lt;ref&gt;[http://www.human.gov.az/?sehife=etrafli&amp;dil=ru&amp;sid=MTMyMjMzMTA4MTMyNjE1Mw== Указ Президента Азербайджанской Республики о геноциде азербайджанцев] // Государственная Комиссия Азербайджанской Республики по делам военнопленных, заложников и без вести пропавших граждан. ([https://web.archive.org/web/20140719084340/http://www.human.gov.az/?sehife=etrafli&amp;sid=MTMyMjMzMTA4MTMyNjE1Mw==&amp;dil=ru պատճեն])&lt;/ref&gt;․&lt;br /&gt;«Ստեղծելով «դժբախտ, թշուառ հայ ազգի» կերպարը՝ անոնք դիտումնաւոր կերպով կը կեղծեն դարասկիզբի տարածաշրջանին մէջ տեղի ունեցած իրադարձութիւնները. ազերիներու հանդէպ ցեղասպանութիւն իրականացնողները կը ներկայանան եւ ցեղասպանութեան զոհեր»։
|}

[[Ազրպէյճան]] պետական մակարդակով կը ժխտէ 1915-ի Հայոց ցեղասպանութիւնը։ [[Հայտար Ալիեւ]]ի կողմէ ձեւակերպուած պետական գաղափարախօսութեան համաձայն՝ Հայոց ցեղասպանութիւնը կեղծիք է, իսկ այդ ժամանակ իրականին մէջ տեղի ունեցած է հայերու եւ ռուսերու կողմէ 1813-էն ազերիներու ցեղասպանութիւնը։

Ըստ [[Գիտութիւններու ազգային ակադեմիայ (Ազրպէյճան)|Գիտութիւններու ազգային ակադեմիային]] պատմութեան հիմնարկի տնօրէն՝ Եաղուպ Մահմուտովի յայտարարութեան՝ Հայոց ցեղասպանութիւնը շինծու է, եւ ազերի պատմաբաններու կողմէ մեծ աշխատանք կատարուած է ատիկա ապացուցելու համար&lt;ref&gt;[http://www.kavkaz-uzel.ru/articles/137517/ В Азербайджане профессор истории Махмудов уверен в надуманности геноцида армян] // кавказский узел. 24 апреля 2008. ([http://web.archive.org/web/20141205094628/http://www.kavkaz-uzel.ru/articles/137517/ պատճեն])&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://anl.az/down/meqale/zerkalo/2011/may/av534.htm «Геноцида армян» не было] // Зеркало. 2011. - 27 мая. ([http://web.archive.org/web/20141205095238/http://anl.az/down/meqale/zerkalo/2011/may/av534.htm պատճեն])&lt;/ref&gt;:

== Մեծն Բրիտանիա ==
2009-ին, հայ ներգաղթեալներու նախաձեռնող խումբը վարձեց Լոնտոնի հանրածանօթ փաստաբան՝ եւ Սիերա-Լեոնին ռազմական յանցագործութիւններու գծով ՄԱԿ-ի դատարանի նախագահ՝ [[Ճեֆրի Ռոպըրթսըն]]ին&lt;ref name=&quot;Robertson&quot;&gt;Geoffrey Robertson. [http://groong.usc.edu/Geoffrey-Robertson-QC-Genocide.pdf Was there an Armenian Genocide] // Report. 9 October 2009&lt;/ref&gt; Հայոց ցեղասպանութեան հարցով անգլիական [[Ֆորին Սթրիթ|Արտաքին գործերու նախարարութեան]] փաստաթուղթերը վերլուծելու համար։ 2009-ին հրապարակուած Ռոպըրթսընի հաշուետուութեան մէջ ըսուած է, որ ոչ մէկ կասկած կայ աւելի քան երկու միլիոն հայերու տեղահանութեան եւ անոնցմէ քանի մը հարիւր հազարներու մահուան մէջ։ Հաշուետուութեան մէջ կը նշուի, որ անգլիական խորհրդարանը պարբերաբար ապատեղեկացուած է կառավարութեան կողմէ։ Բրիտանական րտաքին գործոց նախարարութիւնը խորհուրդ չէ տուած արտաքին գործերու նախարարին Հայոց ցեղասպանութեան նուիրուած միջոցառումներուն մասնակցելու եւ հրաժարած է այդ միջոցառումները ներառել հոլոքոսթի զոհերու յիշատակի օրերուն։ Համաձայն Ռոպըրթսընի՝ Մեծն Բրիտանիոյ պահուածքը պայմանաւորուած է Թուրքիոյ չնեղացնելու հանգամանքով, որուն մէջ՝ ԵՄ անդամակցութիւնը ջանասիրաբար կը պաշտպանէ Մեծն Բրիտանիան&lt;ref name=&quot;Guardian_3-11-2009&quot;&gt;David Leigh. [http://www.theguardian.com/world/2009/nov/03/armenia-genocide-denial-britain Britain accused of 'genocide denial' over Armenia] // The Guardian. 3 November 2009 ([http://web.archive.org/web/20140115024316/http://www.theguardian.com/world/2009/nov/03/armenia-genocide-denial-britain պատճեն])&lt;/ref&gt;։

== ԱՄՆ, Իսրայէլ եւ հրէական կազմակերպութիւններ ==
Բազմաթիւ հետազօտողներ կ'ընդգծեն Միացեալ Նահանգներու եւ [[Իսրայէլ]]ի որոշիչ դերը իբրեւ հիմնական երկիրներ, որոնց կողմէ Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչումը ազդեցութիւն ունեցած է Թուրքիոյ դիրքորոշման վրայ։ կը նշուի նաեւ, որ երկիրներէն մէկուն՝ Միացեալ Նահանգներու կամ Իսրայէլի կողմէ ճանաչումը վաղ թէ ուշ կը հանգեցնէ երկրորդ պետութեան կողմէ ճանաչումը&lt;ref name=&quot;Auron_284&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Yair Auron|վերնագիր=The banality of denial: Israel and the Armenian genocide|մեջբերվող էջեր =284}}&lt;/ref&gt;։

Հայերու ջարդերը պաշտօնապէս ընդունած են Միացեալ Նահանգներու 46 նահանգներէն եւ [[Վաշինգտոն ԿՇ|Քոլումպիա շրջանը]]&lt;ref&gt;[http://www.armenian-genocide.org/current_category.11/affirmation_list.html Список штатов США, признавших геноцид армян] - Armenian National Institute&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://armeniangenocide100.org/local-self-governments/ |title=Հայոց ցեղասպանությունը ճանաչած տեղական ինքնակառավարման մարմիններ |accessdate=2016-01-09 |archive-date=2016-05-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160507224617/http://armeniangenocide100.org/local-self-governments/ |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;, ինչպէս նաեւ Միացեալ Նահանգներու քանի մը ազդեցիկ հրեական կազմակերպութիւններ՝ The Elie Wiesel Foundation for Humanity, Ամերիկա-հրեական հանձնախումբը&lt;ref name=&quot;AJC&quot;&gt;[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.446/current_category.5/affirmation_detail.html American Jewish Commitee]&lt;/ref&gt;, Հուդաիզիմի բարեփոխումների միությունը&lt;ref name=&quot;UFRJ&quot;&gt;[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.68/current_category.5/affirmation_detail.html Union of American Hebrew Congregations]&lt;/ref&gt;։

=== ԱՄՆ ===
{| class=&quot;toccolours&quot; style=&quot;float: left; margin-left: 1em; margin-right: 2em; font-size: 85%; background:#ffffff; color:black; width:30em; max-width: 40%;&quot; cellspacing=&quot;5&quot;
| style=&quot;text-align: left;&quot; | ԱՄՆ նախագահ Ռանըլտ Ռէյկընի յայտարարութիւնը հոլոքոսթի զոհերու յիշատակի օրուան (հատուած)&lt;ref name=&quot;Proclamation_4838&quot;&gt;[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.63/current_category.4/affirmation_detail.html Proclamation 4838] of April 22, 1981. «Like the genocide of the Armenians before it, and the genocide of the Cambodians which followed it - and like too many other such persecutions of too many other peoples - the lessons of the Holocaust must never be forgotten.»&lt;/ref&gt;.&lt;br /&gt;
«Ինչպէս եւ Հայոց ցեղասպանութիւնը, աւելի ուշ տեղի ունեցած Քամբոտացիներու ցեղասպանութիւնը, ինչպէս եւ այլ ազգերու բազմաթիւ այլ հալածանքներ, այնպէս ալ հոլոքոսթի դասերը պէտք չէ երբեք մոռցուին»։
|}
22 Ապրիլ 1981-ին, հոլոքոսթի զոհերու յիշատակի օրուան յայտարարութեան մէջ Միացեալ Նահանգներու նախագահ՝ [[Ռանըլտ Ռէյկըն]] կը դառնայ առաջին եւ ցայսօր Միացեալ Նահանգներու միակ նախագահը, որ 1915-ի իրադարձութիւնները նկարագրելու ատեն գործածած է «ցեղասպանութիւն» բառը:

1985 եւ 1987 թուականներուն Միացեալ Նահանգներու մէջ կը ձեռնարկուին առաջին քայլերը Սենատի միջոցով ընդունած Հայոց ցեղասպանութիւնը դատապարտող փաստաթուղթ։ 1989-ին Սենատի մէջ կ'առաջարկուի 24 Ապրիլը Հայոց ցեղասպանութեան օր յայտարարելու հռչակագիր՝ նման հոլոքոսթի զոհերու օրուան հռչակագիրին։ Թուրքիա այս հռչակագիրի պատրաստման գործին մէջ կը մեղադրէ «Ուաշինկթընի հրեական լոպին»: Սենատի մէջ քննարկումներու ատեն Թուրքիոյ հրեական կազմակերպութիւններն ու իսրայէլական դիւանագէտները փորձեր կ'ընեն օտարացում մուծելու հայերու ու հրեաներու միջեւ՝ այդպիսով թոյլ չտալով հռչակագիրի ընդունումը, որ ԱՄՆ հրէական կազմակերպութիւններուն տհաճ իրավիճակի մէջ կը դնէ։ Թուրքիոյ գլխաւոր ռապունին Սենատի իւրաքանչիւր անդամին անձնական նամակ կը յղէ, որուն մէջ կը ճանչնար «հայերու եւ թուրքերու հետ տեղի ունեցած ողբերգութիւնը», բայց կը ժխտէր ցեղասպանութիւնը։ Միացեալ Նահանգներու մէջ Իսրայէլի դեսպանատան դերը կը քննադատուի քանի մը հրեական կազմակերպութիւններու եւ ԱՄՆ առաջնորդներու կողմէ, որոնք կողմ էին Հայոց ցեղասպանութեան մասին հռչակագիրին։ Թուրքիոյ արտաքին գործերու նախարարը կը հանդիպի «հակաանուանարկման լիկա»ի առաջնորդներուն հետ, բայց անոնք կը հրաժարին աջակցիլ թուրքերուն։ Այնուամենայնիւ, հրեաներու ներկայացուցիչները լուռ կ'օգնէին թուրքերուն&lt;ref name=&quot;Auron_103-106&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ =Yair Auron|վերնագիր=The banality of denial: Israel and the Armenian genocide|մէջբերուող էջեր =103-106}}&lt;/ref&gt;:

{| class=&quot;toccolours&quot; style=&quot;float: right; margin-left: 1em; margin-right: 2em; font-size: 85%; background:#ffffff; color:black; width:30em; max-width: 40%;&quot; cellspacing=&quot;5&quot;
| style=&quot;text-align: left;&quot; | [[Պարաք Օպամա]]յի [[24 ապրիլ]] [[2014]] թուականի ուղերձը&lt;ref name=&quot;Obama_24_05_2014&quot;&gt;[http://www.armenianweekly.com/2014/04/24/obama-fails-recognize-genocide/ Obama Once again Fails to Recognize Genocide] // The Armenian Weekly, April 24, 2014&lt;/ref&gt;.&lt;br /&gt;
«Այսօր մենք կը յիշենք Մեծ Եղեռնի զոհերը, անոնք, որոնք զոհուեցան Ի. դարու ամենասարսափելի յանցագործութիւններէն մէկուն ատեն։ Մենք կը յիշենք 99 տարի առաջ տեղի ունեցած ահասարսուռ իրադարձութիւնները, երբ 1, 5 միլիոն հայեր սպաննուեցան կամ մահուան ենթարկուեցան Օսմանեան կայսրութեան գոյութեան վերջին օրերուն, եւ կը ցաւինք այդ տղամարդոց, կանանց ու երեխաներու կորուսեալ կեանքերուն համար։ Մենք կը միանանք Միացեալ Նահանգներու եւ աշխարհի միլիոնաւոր մարդոց, իբրեւզի յարգենք անոնց յիշատակը։ Այնուամենայնիւ, մենք կը յիշեցնենք մեզ այդ պարտականութիւններու մասին, իբրեւզի թոյլ չտանք որ ապագային պատմութեան մէջ նման մութ էջեր կրկնուին...»։
|}

Իսրայէլի մէջ հայկական հռչակագիրի կանխման գործին մէջ պետութեան դերը մամուլին մէջ կը յառաջացնէ խիստ քննադատութեան ալիք։ Արտաքին գործերու նախարարի տեղակալ [[Բենիամին Նաթանիահու]] կը ժխտէ Իսրայէլի կամ Հասարակայնութեան հետ կապերու Ամերիկա-իսրայէլական յանձնախումբի որեւէ գործողութիւն՝ կապուած հայկական հռչակագիրի հետ ([[Եայիր Օրոն]] այս յայտարարութիւնը կը գնահատէ իբրեւ ակնառու սուտ)&lt;ref name=&quot;Auron_107-110&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ =Yair Auron|վերնագիր=The banality of denial: Israel and the Armenian genocide|մէջբերուող էջեր =107-110}}&lt;/ref&gt;:

Հերթական հռչակագիրը 2000-ին մուտք կը գործէ արդէն Միացեալ Նահանգներու Քոնկրէս եւ աջակցութիւն կը ստանայ միջազգային յարաբերութիւններու յանձնախումբին կողմէն։ Հռչակագիրի ընդունման պարագային Թուրքիա կը սպառնայ փակել ՆԱԹՕ-ի ռազմական կայանը, որ կ'օգտագործուէր [[Իրաք]]ի դէմ պատերազմի ընթացքին։ Միացեալ Նահանգներու նախագահ՝ [[Պիլ Քլինթըն]]ի կողմէ Քոնկրէսի վրայ ճնշում գործադրելէ ետք, հռչակագիրը քննարկելու ժամանակ քանի մը ժամ առաջ կը հեռացուի օրակարգէն՝ Իրաքի մէջ ամերիկացիներու կեանքին հնարաւոր սպառնալիքի մեղադրանքով։ Ըստ Նիցան Հորովիցի՝ թուրքերը նորէն կը փորձեն օգտագործել ԱՄՆ հրեական կազմակերպութիւնները, բայց անոնք կը հրաժարին, քանի որ հարցը առնչութիւն չունէր Իսրայէլի հետ եւ դուրս էր հրեական լոպիի հնարաւորութիւններէն։ Այնուամենայնիւ, հրեական կազմակերպութիւններու չէզոք պահուածքը քննադատութիւն կը յառաջացնէ&lt;ref name=&quot;Auron_Press_2&quot;&gt;Տե՛ս օրինակ Ha'aretz October 25, 2000 // Զտմ-ների ցուցակը տրւում է ըստ {{Գիրք|հեղինակ =Yair Auron|վերնագիր =The banality of denial: Israel and the Armenian genocide}} գրքի&lt;/ref&gt;: Հարկ է նշել, որ չնայած հռչակագիրին հակազդելուն՝ տարբեր տարիներու ընթացքին Քլինթըն, ելոյթ ունենալով 24 Ապրիլին, նշած էր Օսմանեան կայսրութեան հայերու զանգուածային սպանութիւններու մասին, բայց խուսափած էր «ցեղասպանութիւն» բառէն&lt;ref name=&quot;Auron_111-115&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ =Yair Auron|վերնագիր =The banality of denial: Israel and the Armenian genocide|մէջբերուող էջեր =111-115}}&lt;/ref&gt;:

Բազմաթիւ ամերիկացի սենաթորներ եւ ներկայացուցիչներ, որոնք կը նախաձեռնէին կամ որոշակիօրէն կ'աջակցէին ցեղասպանութեան հռչակագիրին, կը ներկայացնեն զգալի հայկական բնակչութիւն ունեցող շրջանները, եւ ըստ [[Տանալտ Բլոքսհեմ|Տանըլտ Պլոքսհեմի]]` անոնց գործունէութեան հիմնական ազդակը վերընտրուած է&lt;ref name=&quot;Bloxham224-225&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ =Donald Bloxham|վերնագիր =The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians|մէջբերուող էջեր =224-225}}&lt;/ref&gt;:

2006-ին, Հհ-ի մէջ Միացեալ Նահանգներու դեսպան [[Ճոն Էվընզ]]ը ազատ կը կացուցուի Օսմանեան կայսրութեան մէջ հայերու զանգուածային ջարդերը ցեղասպանութիւն ճանչցնելու համար իր պաշտօնէն&lt;ref&gt;[https://archive.168.am/articles/4627 Իրերն իրենց անուններով կոչողը]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.regnum.ru/news/polit/601884.html Вашингтон отозвал своего посла в Армении за высказывания о Геноциде армян] // Регнум, 07.03.2006&lt;/ref&gt;:

24 Ապրիլ 2021 թուականին, ԱՄՆ Նախագահ [[Ճo Պայտըն|Ճօ Պայտըն]] կը ճանչնայ հայոց ցեղասպանութիւնը:&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

=== Իսրայէլ ===
Իսրայէլ այն պետութիւնն է, որու ցեղասպանութեան ճանաչման հարցին մէջ առաւել հետաքրքրուած էր հայկական լոպին&lt;ref name=&quot;Bloxham225&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ =Donald Bloxham|վերնագիր =The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians|մէջբերուող էջեր =225}}&lt;/ref&gt;: Հիմնական պատճառները, որոնց համար Իսրայէլը պաշտօնապէս չի ճանչնար Հայոց ցեղասպանութիւնը Թուրքիոյ կողմէ ճնշումն ու իսրայէլական հասարակութեան մէջ որոշակի խումբերու հակազդեցութիւնը, որոնք կը վախնան, որ Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչումը վնաս կը հասցնէ հոլոքոսթի` բացառիկ ըլլալու պատկերացումներուն (երկրորդ փաստարկի մասին տե՛ս ''«[[Հայոց ցեղասպանութեան ժխտում#համեմատական փաստարկ|համեմատական փաստարկ]]»'' ենթագլուխը)&lt;ref name=&quot;Auron_61-62&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ =Yair Auron|վերնագիր =The banality of denial: Israel and the Armenian genocide|մէջբերուող էջեր =61-62}}&lt;/ref&gt;: Պաղ պատերազմի շրջանին, Թուրքիա կ'ապահովէր հրեայ ներգաղթեալներու անվտանգ անցումը Խորհրդային Միութենէն, որ նոյնպէս ժխտման պատճառներէն մէկն է&lt;ref name=&quot;Bloxham225&quot;/&gt;: Ինչպէս կը նշեն վերլուծաբանները, ցեղասպանութեան ճանաչումը լուրջ վնաս կը հասցնէ հրեական պետութեան եւ Ազրպէյճանի յարաբերութիւններուն, որ կը համարուի [[Իրան]]ի դէմ Իսրայէլի ռազմավարական գործընկերը&lt;ref name=&quot;Cursorinfo_23_04_2013&quot;&gt;[http://cursorinfo.co.il/news/novosti/2013/04/23/v-izraile-zvuchat-prizivi-priznat-genocid-armyan/ В Израиле звучат призывы признать геноцид армян] // Cursorinfo, 23 апреля 2013&lt;/ref&gt;: «Իսրայէլ-Ազրպէյճան» միջազգային կազմակերպութեան նախագահ Եուսէֆ Շագալը, նշելով հրեական համայնքի հանդէպ Ազրպէյճանի մէջ աւանդական դրական վերաբերմունքի մասին, կարծիք յայտնեց, որ Իսրայէլի կողմէ Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչումը կը վատացնէ իրավիճակը եւ նոյնիսկ կը յանգեցնէ համայնքի հանդէպ հակահրեական անկարգութիւնները&lt;ref&gt;[http://www.newsru.co.il/arch/israel/01apr2008/shagal_110.html Дискуссия о геноциде армян привела к скандалу между «русскимиէ депутатами Кнессета] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304210636/http://www.newsru.co.il/arch/israel/01apr2008/shagal_110.html |date=2016-03-04 }} // Новости Израиля, 2 апреля 2008 г.&lt;/ref&gt;:

Ճանաչման կողմնակիցներու փաստարկները հիմնականին կը հիմնուին հարցի բարոյա-էթիկական կողմին վրայ։ Իսրայէլա-թրքական յարաբերութիւններու սառեցումէն ետք, կը սկսի շրջանառուիլ այն տեսակէտը, որ Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչումը համարժէք պատասխան կ'ըլլայ իսլամամէտ դիրքորոշման եւ պաղեստինցիներուն մէջ սատարող Թուրքիոյ նոր իշխանութիւններուն։ Ճանաչման հակառակորդները կը հիմնուին իրական քաղաքականութեան վրայ. Իսրայէլի հայ համայնքը փոքր է եւ հետաքրքրութիւն չի ներկայացներ, հաշուի առնելով նոյնիսկ իսրայէլա-թրքական յարաբերութիւններու սառեցումը՝ ցեղասպանութեան ճանաչումը կրնայ վերջնականապէս խզել անոնց, եւ հաշուի առնելով Իսրայէլի մերձակայքին մէջ թշնամիներու բանակը՝ Իսրայէլը չի կրնար ստեղծել եւս հզօր թշնամի մը։ Իսրայէլի համար կարեւոր հանգամանք է նաեւ հայ համայնքներու խոցելիութիւնը արաբական երկիրներուն մէջ եւ անոնց կախուածութիւնը տիրող վարչակարգերէն՝ այդ համայնքները դարձնելով Իսրայէլի թշնամիներ&lt;ref name=&quot;Satanovsky&quot;&gt;Евгений Сатановский (президент Института Ближнего Востока). [http://www.newswe.com/index.php?go=Pages&amp;in=view&amp;id=4410 Израиль и геноцид армян] // Интернет-газета «Мы здесьէ ([http://web.archive.org/web/20140614171758/http://www.newswe.com/index.php?go=Pages&amp;in=view&amp;id=4410 պատճէն])&lt;/ref&gt;:

2007-ին, «NEWSru.co.ilէ կայքի կողմէ ռուսալեզու իսրայէլցիներու շրջանին մէջ լոյս տեսած Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչման թեմայով հարցախոյզը ցոյց կու տայ, որ 72, 4 առ հարիւրը կը կարծէ, որ Իսրայէլ պէտք է 1915-ին Թուրքիոյ հայերու զանգուածային սպանութիւնները ճանչնայ եւ հայ ազգի ցեղասպանութիւն: Եթէ ճանաչումը ըլլայ Թուրքիոյ հետ յարաբերութիւններու խզման գնով, ապա ճանաչման կողմնակիցներու բաժինը կը հասնի 43, 8 առ հարիւրի&lt;ref name=&quot;NEWSru.co.il_27.08.2007&quot;&gt;[http://www.newsru.co.il/info/bigpoll/armen.html Израиль и геноцид армянского народа] // NEWSru.co.il, 27.08.2007 ([http://www.peeep.us/df7faffc պատճէն] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140715034235/http://www.peeep.us/df7faffc |date=2014-07-15 }})&lt;/ref&gt;: Նմանատիպ հարցախոյզ 2011-ին ցոյց տուաւ հարցուածներու 89 առ հարիւրի աջակցութիւնը ցեղասպանութեան ճանաչման հարցին մէջ&lt;ref name=&quot;NEWSru.co.il_21.05.2011&quot;&gt;[http://www.newsru.co.il/info/bigpoll/armen.html Должен ли Израиль признать геноцид армян в Османской империи?] // NEWSru.co.il, Начало опроса: 21.05.2011 ([http://www.peeep.us/e914dce2 պատճէն] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140715044312/http://www.peeep.us/e914dce2 |date=2014-07-15 }})&lt;/ref&gt;: Համաձայն «The Jerusalem Postե-ի` շատ իսրայէլացիներ կը գտնեն, որ Հայոց ցեղասպանութիւնը պէտք է ճանչնալ&lt;ref name=&quot;Jerusalem_Post&quot;&gt;David Smith. [http://www.jpost.com/Local-Israel/In-Jerusalem/Armenias-Christian-holocaust Armenia's 'Christian holocaust'] // The Jerusalem Post. 04/24/2008 ([http://web.archive.org/web/20140619013924/http://www.jpost.com/Local-Israel/In-Jerusalem/Armenias-Christian-holocaust պատճէն])&lt;/ref&gt;:

Յունիս 1982-ին, [[Երուսաղէմ]]ի մէջ կը նախատեսուէր կայացնել հոլոքոսթի եւ ցեղասպանութեան հարցերով առաջին միջազգային համաժողովը, որուն բացումը պէտք էր տեղի ունենար «Եատ Վաշեմ» յուշակոթողին։ Համաժողովի ծրագրին մէջ նախատեսուած էր 150 զեկուցում, որոնցմէ հինգը նուիրուած էին Հայոց ցեղասպանութեան։ Թուրքիա խիստ ճնշում կը գործադրէ Իսրայէլի վրայ, եւ Իսրայէլի արտաքին գործոց նախարարութիւնը կը պահանջէ, իբրեւզի համաժողովի կազմակերպիչները ծրագիրներէն հանէին Հայոց ցեղասպանութեան վերաբերեալ յօդուածները։ Արդիւնքը այն էր, որ հայկական զեկոյցները կը մնան ծրագիրին մէջ, բայց «Եատ Վաշեմ» յուշակոթողը համաժողովի կազմակերպիչները կը մերժեն, եւ կը տեղափոխուի [[Թել Աւիւ]]։ Համաժողովի շարք մը կազմակերպիչներ հրաժարական կու տան՝ յայտարարելով թրքական հրեաներու վտանգին մասին։ Իսրայէլի արտաքին գործոց նախարարութիւնը եւ Թուրքիա կը ժխտեն կազմակերպիչներու եւ մասնակիցներու վրայ ճնշում գործադրելը&lt;ref name=&quot;Auron_217-226&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ =Yair Auron|վերնագիր =The banality of denial: Israel and the Armenian genocide|մէջբերուող էջեր =217-226}}&lt;/ref&gt;: Համաժողովը աջակցութիւն կը ստանայ իսրայէլական մամուլի կողմէն եւ յաջողութիւն կ'ունենայ&lt;ref name=&quot;Fifty_Key_Thinkers_on_the_Holocaust_and_Genocide&quot;&gt;{{Գիրք|վերնագիր =Fifty Key Thinkers on the Holocaust and Genocide|մէջբերուող էջեր =67-72}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Totten&quot;&gt;{{Книга|հեղինակ =Samuel Totten|վերնագիր =Dictionary of Genocide|մէջբերուող էջեր =66-67}}&lt;/ref&gt;:

1915-ի իրադարձութիւններու մասին վաւերագրական ֆիլմը՝ նկարահանուած Եաքով Ահիմէիրի կողմէ, առաջին անգամ կը ցուցադրուի նորութիւններու ճանաչցուած «շաբաթուան օրացոյց» հաղորդման ատեն 22 Ապրիլ 1994-ին, եւ այդ ատենէն սկսեալ ամէն տարի՝ 24 Ապրիլին նախաշեմին, գոնէ մէկ իսրայէլական հեռուստաալիք կը յայտնէ սպասուող տարեդարձի մասին&lt;ref name=&quot;Auron_199-211&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ =Yair Auron|վերնագիր =The banality of denial: Israel and the Armenian genocide|մէջբերուող էջեր =199-211}}&lt;/ref&gt;: Տեսանիւթը կը քննադատուի Թուրքիոյ դեսպանի կողմէն՝ յայտարարելով, որ Իսրայէլի վերաբերմունքը հայկական հարցին կը հակասէ Թուրքիոյ եւ Իսրայէլի համատեղ հետաքրքրութիւններուն։ Թուրքիոյ դեսպանի յայտարարութեան վերաբերեալ Քնեսեթի մէջ բանավէճերու ժամանակ արտաքին գործերու նախարարի տեղակալ Եոսսի Պէյլին կը յայտարարէ, որ 1915-ի իրադարձութիւնները անկասկած ցեղասպանութիւն են, այլ ոչ թէ քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ մարդոց ուղղակի մահ։ Պէյլինի յայտարարութիւնը որոշ լրատուական միջոցներու կողմէ կը դիտարկուի իբրեւ Իսրայէլի կողմէ Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչում&lt;ref name=&quot;Auron_118-119&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ =Yair Auron|վերնագիր =The banality of denial: Israel and the Armenian genocide|մէջբերուող էջեր =118-119}}&lt;/ref&gt;: Հետագային Իսրայէլի պաշտօնական դիրքորոշումը Թուրքիոյ ճնշման ազդեցութեամբ կը սկսի փոխուիլ։ Թուրքիա միակ իսլամ երկիրը կը հանդիսանար, որ դիւանագիտական յարաբերութիւններ ունէր Իսրայէլի հետ, Հրեական պետութեան մեծագոյն գործընկերն էր եւ լուրջ ազդեցութիւն կրնար ունենալ յեղափոխութիւն վարող պաղեստինեան ազգային վարչութեան վրայ։ 2000-ին, Իսրայէլի փոխարտգործնախարար Ալոն Լիել փաստացիօրէն կը հրաժարի Պէյլինի խօսքերէն։ 2001-ին, արտաքին գործերու նախարար՝ Շիմոն Փերեզ կը յայտարարէ, որ Հայոց ցեղասպանութիւնն ու հոլոքոսթը համեմատելը անհնար է, որ առաջին դէպքին ընթացքին ողբերգութիւն տեղի կ'ունենայ, բայց ոչ ցեղասպանութիւն։ Շարք մը հրեական առաջնորդներ կը դատապարտեն Փերեզի յայտարարութիւնը։ Իսրայէլի արտաքին գործոց նախարարութիւնը կը յայտարարէ, որ 1915-ի վերաբերեալ պնդումները Փերեզի կողմէ չեն ըսուած, այլ անոնք սխալ մէջբերուած են թրքական մամուլէն։ 2002-ին, ՀՀ-ի մէջ Իսրայէլի դեսպան՝ Ռիվքա Քոէն կը կրկնէ Փերեզի խօսքը հոլոքոսթի եւ «հայկական ողբերգութեան» համեմատութեան անհնարութեան վերաբերեալ, որ կը յառաջացնէ Հայաստանի Հանրապետութեան  արտաքին գործոց նախարարութեան բողոքը։ Այդ բողոքին ի պատասխան՝ Իսրայէլի արտաքին գործոց նախարարութիւնը կը յայտարարէ, որ հայերու զոհերու վիթխարի չափերը կը ճանչնայ, բայց կը կարծէ, որ հոլոքոսթը հայկական իրադարձութիւններու հետ չհամեմատուող բացառիկ երեւոյթ է&lt;ref name=&quot;Auron_119-133&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ =Yair Auron|վերնագիր =The banality of denial: Israel and the Armenian genocide|մէջբերուող էջեր =119-133}}&lt;/ref&gt;:

Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչման վերաբերեալ փաստաթուղթերը հինգ անգամ առաջադրուած են Քնեսեթի մէջ քննարկման, բայց մերժուած են&lt;ref name=&quot;Israel_5&quot;&gt;[http://www.panarmenian.net/rus/news/152218/ Яир Аурон: Общественность Израиля готова к признанию Геноцида армян, дело за правительством] // Panarmenian, 30 марта 2013 ([http://web.archive.org/web/20130404175021/http://www.panarmenian.net/rus/news/152218/ պատճէն])&lt;/ref&gt;:

13 Մայիս 2014-ին, Քնեսեթի մէջ յատուկ նիստ տեղի կ'ունենայ, ուր կը քննարկուէր Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչման հաւանականութիւնը, մինչ 2015-ին այդ իրադարձութեան 100-րդ տարելիցի նշումը։ Շարք մը խորհրդարանականներ կողմ հանդէս եկան այդ նախաձեռնութեան։ Նիստի ժամանակ, Քնեսեթի խօսնակ Իւլի Ատելշթայն կը յայտարարէ.
{{քաղուածք|Մենք չենք կրնար ժխտել պատմութիւնը եւ շրջանցել մարդկային արժէքները` մեկնելով դիւանագիտական կամ քաղաքական նպատակայարմարութիւններէ&lt;ref name=&quot;regnum_14.05.2014&quot;&gt;[http://www.regnum.ru/news/society/1801769.html Спикер Кнессета о Геноциде армян: «Мы не можем отрицать историю из политической целесообразностиէ] // Регнум, 14.05.2014 ([http://web.archive.org/web/20140618235746/http://www.regnum.ru/news/society/1801769.html պատճէն])&lt;/ref&gt;:}}

[[Փիթըր Պալաքեան]] կը նշէ, որ հրեայ հետազօտողները, Իսրայէլի սահմաններէն ներս թէ դուրս, որոնց շարքին են [[Էլի Վիզել]], [[Ռոպըրթ Ճէյ Լիֆթըն]], [[Տեպրա Լիփշթատ]], [[Ռոպըրթ Մելսոն]], [[Եայիր Օրօն]] եւ ուրիշներ, մեծ ներդրում ունին Հայոց ցեղասպանութեան ուսումնասիրման գործին մէջ&lt;ref&gt;Peter Balakian. [https://web.archive.org/web/20140701140843/http://www.js`ntisemitism.org/pdf/jsa_2-2.pdf Israel's State of Denial] // JOURNAL for the STUDY of ANTISEMITISM, Volume 2, Issue #2, 2010. Special Issue: New York Conference on Muslim Antisemitism. P. 423-427&lt;/ref&gt;:

=== Խմբային հռչակագիրներ ===
8 Յունիս 2000-ին Նիւ Եորք Թայմզ եւ «The Jerusalem Post» թերթերուն մէջ հրապարակուած է Ողջակէզի 126 ուսումնասիրողներու (որոնց շարքին՝ [[Եհուտ Պաուըր]], [[Իսրայէլ Չարնի]] եւ [[Էլի Վիզէլ]]) յայտարարութիւնը, որ կը հաստատէր [[Առաջին Համաշխարհային Պատերազմի Թանգարան|Ա. համաշխարհային պատերազմին]] ատեն Հայոց ցեղասպանութեան անհերքելիութիւնը։

Օգոստոս 2001-ին հրատարակուած է «հրէական ծագում ունեցող հետազօտողներու, ռաբբիներու, դասախօսներու, հասարակական գործիչներու եւ ուսանողներու յայտարարութիւնը», որուն մէջ Հայոց ցեղասպանութեան փաստը հաստատուած է։ Ստորագրողներուն մաս կը կազմէին [[Լէոն Պոթստէյն]], [[Ռութ Մեսինճըր]], [[Եփրայիմ Քարշ]], [[Ռոբերտ Ջեյ Լիֆթոն|Ճէյ Լիֆթըն]], [[Տեպորա Լիփշթատ]], [[Ռոպըրթ Մելսոն]] եւ այլք&lt;ref name=&quot;Auron_315-320&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Yair Auron|վերնագիր=The banality of denial: Israel and the Armenian genocide|մէջբերուող էջեր =315-320}}&lt;/ref&gt;:

== Դատական գործընթացները ժխտողներու նկատմամբ ==
1995-ին [[Ֆրանսա]]յի քաղաքացիական դատարանը դատապարտած է բրիտանացի-ամերիկացի պատմաբան [[Պեռնարտ Լուիս]]ի յայտարարութիւնը եւ Հայոց ցեղասպանութեան ժխտման համար մէկ [[Ֆրանսական ֆրանք|ֆրանքի]] խորհրդանշական տուգանք կը ճշդէ, ինչպէս նաեւ կը վճռէ «Le Monde» թերթին մէջ անոր հակադրուող պարտադիր վճարովի յայտարարութիւն տեղադրելու մասին&lt;ref name=Frjudg&gt;[http://www.voltairenet.org/article14133.html Civil judgment finding Lewis at fault], 21 June 1995&lt;/ref&gt;: Դատարանը որոշած է, որ Լուիս իրաւունք ունի իր սեփական տեսակէտները ունենալու, բայց անոնք իրականին մէջ կրնան վնաս հասցնել երրորդ անձերու եւ «միայն անոր համոզումներուն փաստերը ծածկելով, պատասխանողը կրնայ յայտարարել, որ Հայոց ցեղասպանութեան «լուրջ ապացոյցներ» չկան, հետեւաբար ան կը չարաշահէ անաչառ եւ այնպիսի վիճելի հարցի մասին կարծիք յայտնելու ողջախոհ ըլլալու իր պարտաւորութիւնը՝ այդ պարագային չունենալով համապատասխան որակաւորում»&lt;ref name=&quot;Frjudg&quot;/&gt;:

2006-ին ֆրանսայի Ազգային ժողովը օրինագիծ ընդունած է&lt;ref name=&quot;assembleenationale&quot;&gt;[http://www.assembleenationale.fr/12/propositions/pion3030.asp Proposition de loi complռtant la loi n՛ 2001-70 du 29 janvier 2001 relative ՈՅ la reconnaissance du gռnocide armռnien de 1915] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090211062533/http://www.assembleenationale.fr/12/propositions/pion3030.asp |date=2009-02-11 }}{{ref-fr}}&lt;/ref&gt;, որ Հայոց ցեղասպանութեան ժխտումը կը դիտէր իբրեւ յանցագործութիւն։ Մինչեւ մէկ տարի բանտարկութիւն եւ 45,000 եւրօ տուգանք նախատեսող օրինագիծը&lt;ref&gt;[http://en.rian.ru/society/20111222/170430019.html France makes denial of Armenian genocide illegal]&lt;/ref&gt; կրկնակի կ'ընդունուի 22 Դեկտեմբեր 2011-ին, իսկ 23 Յունուար 2012-ին, Ծերակոյտը հաստատած է այդ որոշումը&lt;ref&gt;NTV.RU. 24.01.2012, 11:21. [http://www.ntv.ru/novosti/263754/ Отношения Франции с Арменией расцвели, а вот связи Парижа с Турцией, напротив, грозят охладеть вплоть до разрыва]&lt;/ref&gt;: Բայց օրինագիծը ուժի մէջ մտած չէ, քանի որ 28 Փետրուար 2012-ին Ֆրանսայի Սահմանադրական խորհուրդը որոշում առած է, ըստ որուն  Հայոց ցեղասպանութեան ժխտումը պատժող օրէնքը Ֆրանսայի Սահմանադրութեան հակասող կը համարուի, կարծիքի ազատ արտայայտութեան ոտնձգութիւն համարուելով&lt;ref&gt;[http://www.gazeta.ru/politics/2012/02/29_a_4016413.shtml Отрицание геноцида армян не является преступлением, решил конституционный совет Франции: &quot;«Пресекая оспаривание факта или юридической квалификации преступлений, (…) которые им самим признаются и квалифицируются как таковые, законодатель совершил неконституционное покушение на свободу выражения мнений и общенияէ]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.russian.rfi.fr/frantsiya/20120228-zakon-ob-armyanskom-genotside-protivorechit-konstitutsii-frantsii Закон об армянском геноциде противоречит Конституции Франции] ([http://web.archive.org/web/20120301203014/http://www.russian.rfi.fr/frantsiya/20120228-zakon-ob-armyanskom-genotside-protivorechit-konstitutsii-frantsii պատճէն])&lt;/ref&gt;:

Մարտ 2007-ին, թուրք քաղաքական գործիչ [[Տողու Փէրինչէք]] Հայոց ցեղասպանութեան ժխտման համար ցեղային խտրականութեան մեղադրանքով մեղաւոր ճանչցուած է Լօզանի (Զուիցերիա) շրջանային դատարանին կողմէ&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.aztagdaily.com/archives/314630|title=Զուիցերիոյ Դաշնակցային Դատարանը Չեղեալ Նկատած Է Փերինչեքի Դէմ Իր Որոշումը|date=2016-09-10|website=Aztag Daily - Ազդակ Օրաթերթ (Armenian Daily Newspaper based in Lebanon)|language=en-US|accessdate=2021-04-25}}&lt;/ref&gt;։ Դեկտեմբեր 2007-ին, զուիցերիական դաշնային դատարանը դատավճիռը անփոփոխ ձգած է՝ հակառակ Փէրինչէքի բողոքին&lt;ref&gt;[http://www.swissinfo.org/eng/front/Court_confirms_verdict_against_Perin_ek.html?siteSect=104&amp;sid=8549273&amp;cKey=1198071731000&amp;ty=nd Court confirms verdict against Perinջek] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210224212341/http://www.swissinfo.ch/eng/front/Court_confirms_verdict_against_Perin_ek.html?siteSect=104&amp;sid=8549273&amp;cKey=1198071731000&amp;ty=nd |date=2021-02-24 }}, SwissInfo, December 19, 2007&lt;/ref&gt;: Դեկտեմբեր 2013-ին, Մարդկային իրաւանց եւրոպական դատարանը արդարացուցած է Փէրինչէքը՝ որոշումը հիմնաւորելով խօսքի ազատութեան սկզբունքով&lt;ref name=&quot;News.Am_17_12_2013&quot;&gt;[https://news.am/arm/news/185817.html Եւրադատարանն արդարացուցած է Ցեղասպանութիւնը ժխտող Տողու Փէրինչէքը], Նիւզ.ամ, Դեկտեմբերի 17, 2013&lt;/ref&gt;: [[12 Մարտ]] 2014-ին, Զուիցերիոյ արդարադատութեան նախարարութիւնը բողոքարկած է վճիռը&lt;ref&gt;[http://www.armtimes.com/hy/read/54413 Փէրինչէքի գործով Միեդ-ում կայանալիք դատը վճռորոշ է լինելու]&lt;/ref&gt;: Իբրեւ երրորդ կողմեր ներգրաւուած են նաեւ [[Հայաստանի Հանրապետութիւն]]ը եւ Թուրքիան։ 15 Հոկտեմբեր 2015-ին, Մարդկային իրաւանց եւրոպական դատարանը մերժած է Զուիցերիոյ հայցը՝ վճիռ կայացնելով յօգուտ Փէրիչէքի&lt;ref&gt;{{Cite web|title = Միեդ-ը վճիռ կայացրեց յօգուտ Փէրինչէքի|url = http://armtimes.com/hy/read/72014|website = Armtimes.com|publisher = https://plus.google.com/+ArmtimesNewspaper|accessdate = 2015-10-21}}{{Dead link|date=October 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;: Հայկական կողմը եւ Հայաստանը ներկայացնող փաստաբանները այդ վճիռը յաղթանակ համարած են Հայաստանի Հանրապետութեան համար, քանի որ դատաւորներէն տասը հոգի նշած են, որ այդ հարցը պէտք չէ քննուի, իսկ եօթն արձանագրած են, որ «Հայոց ցեղասպանութիւնը յստակօրէն ամրագրուած պատմական փաստ է»&lt;ref&gt;{{Cite web|title = Ռոբերթսոն եւ Քլունի. ՄԻԵԴ որոշումը յաղթանակ է Հայաստանի համար|url = https://news.am/arm/news/291082.html|website = news.am|accessdate = 2015-10-21}}&lt;/ref&gt;:

2008 -ին, զուիցերիական դատարանը երեք թուրքեր մեղադրած է ցեղային խտրականութեան մէջ, քանի որ պնդած են, որ Հայոց ցեղասպանութիւնը «միջազգային սուտ» է։ Պետական գործիչ Ալի Մերճան 4.500 զուիցերիական ֆրանք տուգանք վճարած է, իսկ մնացածները՝ 3.600 զուիցերիական ֆրանք&lt;ref&gt;[http://www.regnum.ru/news/1072740.html Суд в Швейцарии осудил трех турок за отрицание геноцида армян]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.canada.com/topics/news/world/story.html?id=2c674032-c444-414c-a17a-9f3a23e0fc59 Swiss court finds Turks guilty for denying Armenian genocide, AFP, October 21, 2008]&lt;/ref&gt;:

== Տե՛ս նաեւ ==
* [[Հայոց Ցեղասպանութիւն]]
* [[Հայոց Ցեղասպանութեան Զոհերու Յուշահամալիր]]
*[[Հայոց Ցեղասպանութեան Թանգարան]]

== Նշումներ ==
{{ծանցանկ|group=Ն}}

== Ծանօթագրութիւններ ==
&lt;div style=&quot;height: 300px; overflow: auto&quot;&gt;{{ծանցանկ|2|height=200}}&lt;/div&gt;

== Աղբիւրներ ==
* Professional ethics and the denial of the Armenian genocide, by Smith, Roger W.; Markusen, Eric; and Lifton, Robert Jay // Holocaust and Genocide Studies, # 9 (1), 1995, p.&amp;nbsp;1-22
* Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity, by Dinah Shelton, 2005, p.&amp;nbsp;244

== Գրականութիւն ==
=== Գիրքեր ===
* {{Գիրք|հեղինակ= [[Ռիչարդ Հովհաննիսյան|Richard G. Hovannisian]]|վերնագիր= The Armenian genocide: history, politics, ethics|հրատարակչություն =Palgrave Macmillan|թվական = 1992|էջերի թիվ = 362|isbn =0312048475, ISBN 9780312048471}}
* {{Գիրք|հեղինակ =Robert Melson|վերնագիր =Revolution and Genocide: On the Origins of the Armenian Genocide and the Holocaust|հրատարակչություն = University of Chicago Press|թվական =1996|էջերի թիվ =386|isbn = 0226519910, ISBN 9780226519913 }}
* {{Գիրք|հեղինակ =Richard G. Hovannisian|վերնագիր =Remembrance and denial: the case of the Armenian genocide|հրատարակչություն =Wayne State University Press|թվական =1998|էջերի թիվ =328|isbn = 0226519910, ISBN 9780226519913}}
* {{Գիրք|հեղինակ =Israel W. Charny|վերնագիր = Encyclopedia of genocide|վայր =Santa Barbara, California|հրատարակչություն=ABC-CLIO|թվական= 1999|էջերի թիվ= 718|isbn = 0874369282, ISBN 9780874369281}}
* {{Գիրք|հեղինակ =Yair Auron|վերնագիր =The Banality of Denial: Israel and the Armenian Genocide|հրատարակչություն =Transaction Publishers|թվական =2004|էջերի թիվ = 338|isbn =076580834X, ISBN 9780765808349}}
* {{Գիրք|հեղինակ =Taner Akçam|վերնագիր =From Empire to Republic: Turkish Nationalism and the Armenian Genocide|հրատարակչություն= Zed Books Ltd|թվական =2004|էջերի թիվ =273|isbn = 1842775278, ISBN 9781842775271}}
* {{Գիրք|հեղինակ =Donald Bloxham|վերնագիր=The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians|հրատարակչություն=Oxford University Press|թվական=2005|էջերի թիվ=329|isbn= 0199273561, ISBN 9780199273560}}
* {{Գիրք|հեղինակ =Dinah L. Shelton|վերնագիր=Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity|հրատարակչություն=Macmillan Reference|թվականի=2005|էջերի թիվ=1458|isbn = 0028658485, ISBN 9780028658483}}
* {{Գիրք|հեղինակ =Samuel Totten, Paul Robert Bartrop, Steven L. Jacobs|վերնագիր=Dictionary of Genocide|հրատարակչություն=Greenwood Press|թվական=2008|էջերի թիվ=534|isbn =0-31332-967-2, ISBN 978-0-31332-967-8}}
* {{Գիրք|հեղինակ =Ronald Grigor Suny, Fatma Müge Göçek, Norman M. Naimark|վերնագիր=A Question of Genocide: Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire|հրատարակչություն= Oxford University Press|թվական=2011|էջերի թիվ=465|isbn = 9780195393743}}
* {{Գիրք|հեղինակ =Paul Robert Bartrop, Steven L. Jacobs|վերնագիր=Fifty Key Thinkers on the Holocaust and Genocide|հրատարակչություն= Taylor &amp; Francis|թվական=2010|էջերի թիվ=317|isbn = 0415775507, ISBN 9780415775502}}

== Արտաքին յղումներ ==
* [http://www.armeniangenocidedebate.com/ Armenian Genocide Debate (անգլերէն)]
* [http://www.ermenisorunu.gen.tr/english/intro/index.html Armenian issue]
* [http://www.tallarmeniantale.com/ Tall Armenian Tale (անգլերէն)]

[[Ստորոգութիւն:Հայոց ցեղասպանութիւն]]
[[Ստորոգութիւն:Հակահայկականութիւն]]
[[Ստորոգութիւն:Հայկական հարց]]</text>
      <sha1>ay9sd9nhoyfe10uou97z0hooncwaqca</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Հայոց Ցեղասպանութիւն</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3995</id>
    <revision>
      <id>225707</id>
      <parentid>220416</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T02:12:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>5016</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="347298" xml:space="preserve">[[Պատկեր:Marcharmenians.jpg|աջից|350px]]

'''Հայոց Ցեղասպանութիւն''' կամ Մեծ '''Եղեռն''' (թուրք.՝ Ermeni Soykırımı, անգլ.՝ Armenian Genocide, {{lang-fr|Génocide arménien}}), [[Օսմանեան Կայսրութիւն|Օսմանեան կայսրութեան]] իշխանութեան ղեկին կանգնած «Իթթիհատ վէ թերաքքը» (Միութիւն եւ Յառաջդիմութիւն) կուսակցութեան կողմէ կազմակերպուած ցեղասպանութիւն&lt;ref name=&quot;ООН&quot;&gt;[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.169/current_category.6/affirmation_detail.html#15 United Nations Sub-Commission on Prevention of Discrimination and Protection of Minorities, 2 July 1985]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.genocidescholars.org/resolutionsstatements.html International Association of Genocide Scholars] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090314082403/http://www.genocidescholars.org/resolutionsstatements.html |date=2009-03-14 }}, 2005&lt;/ref&gt;, որուն հետեւանքով 1915-2023 թուականներուն&lt;ref name=&quot;Dictionary of Genocide&quot;&gt;Samuel Totten, Paul Robert Bartrop, Steven L. Jacobs. Dictionary of Genocide: A-L, p. 21:&lt;blockquote&gt;The Armenian Genocide Institute-Museum was opened in Yerevan, Armenia, in [[1995]], as part of the events commemorating the eightieth anniversary of the beginning of the Armenian genocide (1915-1923) at the hands of the Young Turk regime.&lt;/blockquote&gt;&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Heather Gregg 19&quot;&gt;{{գիրք|հեղինակ= Heather S. Gregg.|վերնագիր = Divided They Conquer: The Success of Armenian Ethnic Lobbies in the United States|վայր=ԱՄՆ|հղում= http://web.mit.edu/cis/www/migration/pubs/rrwp/13_divided.pdf|հրատարակություն = Inter-University Committee on International Migration|թվական= 2002|մէջբերուող էջեր = 19|էջերու թիւ= 35}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Berger&quot;&gt;''Alan L. Berger.'' Bearing witness to the Holocaust, p. 55:&lt;blockquote&gt;Indeed, following the shock of the Holocaust, we have become aware of mass destruction that preceded and followed the Second World War. One thinks, for example, of the Armenian genocide of 1915-1923, of the Stalinist Gulag, Burundi, Biafra, Indonesia, Sudan, Ethiopia, and of the Cabodian «autogenocide».&lt;/blockquote&gt;&lt;/ref&gt; զանգուածային տեղահանութեան ենթարկուած եւ բնաջնջուած է Օսմանեան կայսրութեան նահանգներուն, ներառեալ՝ [[Արեւմտեան Հայաստան]]ի հայ բնակչութիւնը։ Պայմանականօրէն Ցեղասպանութեան օր կը համարուի 24 Ապրիլ 1915-ը, երբ շուրջ 600 հայ մտաւորականներ կը ձերբակալուին [[Կոստանդնուպոլիս|Կոստանդնուպոլսոյ]] մէջ։

Լայն առումով, Հայոց Ցեղասպանութիւնը կը ներառնէ 1894-1923 թուականներուն Օսմանեան կայսրութեան եւ [[Թուրքիա|Թուրքիոյ]] տարբեր վարչակարգերուն կողմէ ծրագրուած ու հայ ժողովուրդին դէմ շարունակաբար իրականացուած ցեղասպանական քայլերը, հայրենազրկումը, հայութեան ոչնչացման ուղղուած զանգուածային կոտորածները, ցեղային զտումները, հայկական [[Ժառանգութիւն|մշակութային ժառանգութեան]] ոչնչացումը, ինչպէս նաեւ ցեղասպանութեան ժխտումը, պատասխանատուութենէն խուսափելու, կատարուած ոճիրներն ու անոնց հետեւանքները լռութեան մատնելու կամ արդարացնելու բոլոր փորձերը իբրեւ ոճիրի շարունակութիւն եւ նոր ցեղասպանութիւններ իրականացնելու խրախուսանքը:

Հայոց ցեղասպանութիւնը իրականացած է քանի մը հանգրուաններով՝ զինուորներու զինաթափում, ընտրողական տեղահանում սահմանամերձ շրջաններէն, տեղահանութեան մասին օրէնքի որդեգրում, զանգուածային տեղահանութիւն եւ սպանութիւն։ Կարգ մը պատմաբաններ անոր մէջ կը ներառեն 1890-ական թուականներու ջարդերը, [[Զմիւռնիոյ Աղէտը (1922)|Զմիւռնիոյ ջարդը]] եւ թրքական զօրքերու գործողութիւնները Անդրկովկասի մէջ։

Ցեղասպանութեան հիմնական կազմակերպիչները կը համարուին [[Երիտասարդ Թուրքերու Կուսակցութիւն|Երիտասարդ Թուրքերու]] (Միութիւն եւ Յառաջդիմութիւն կուսակցութեան) գլխաւոր առաջնորդները՝ [[Մեհմեթ Թալէաթ փաշա|Թալէաթ]], [[Էնվեր փաշա|Էնվեր]] եւ [[Ճեմալ փաշա|Ճեմալ]], ինչպէս նաեւ «Յատուկ կազմակերպութեան» ղեկավար [[Պահաէտտին Շաքիր|Պեհաէտտին Շաքիր]]: Հայոց ցեղասպանութեան զուգահեռ, Օսմանեան կայսրութեան մէջ տեղի ունեցած են [[Ասորիներու Ցեղասպանութիւն|ասորիներու]] եւ [[Պոնտոս]]ի [[յոյներու ջարդերը]]։ Օսմանեան կայսրութենէն բռնագաղթած եւ Մեծ Եղեռնը վերապրած հայերը յառաջացուցած են [[Սփիւռք (ընդհանուր)|Սփիւռքի]] մեծ մասը։

Օսմանեան կայսրութեան մէջ հայոց&lt;ref name=&quot;Auron&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Yair Auron|վերնագիր=The banality of denial: Israel and the Armenian genocide|վայր=ԱՄՆ և Մեծ Բրիտանիա|էջերի թիվ=304}}&lt;blockquote&gt;When Raphael Lemkin coined the word genocide in 1944 he cited the 1915 annihilation of the Armenians as a seminal example of genocide.&lt;/blockquote&gt;&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Charny 287&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Israel W. Charny|վերնագիր=Encyclopedia of genocide|մեջբերվող էջեր=287}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Moses&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=A. Dirk Moses|վերնագիր=Genocide and settler society|մեջբերվող էջեր=21}}&lt;blockquote&gt;Indignant that the perpetrators of the Armenian genocide had largely escaped prosecution, Lemkin, who was a young state prosecutor in Poland, began lobbying in the early 1930s for international law to criminalize the destruction of such groups.&lt;/blockquote&gt;&lt;/ref&gt; եւ նացիական [[Գերմանիա|Գերմանիոյ]] կողմէ հրեաներու զանգուածային ոչնչացումը բնութագրելու համար [[Ռաֆայէլ Լեմքին]] (Raphael Lemkin) ստեղծած է «ցեղասպանութիւն» եզրը: Հայոց ցեղասպանութիւնը ամէնէն աւելի ուսումնասիրուածը կը համարուի պատմագրութեան մէջ՝ Ողջակէզէն (Holocaust) ետք&lt;ref name=&quot;Rummel2&quot;&gt;''R. J. Rummel.'' The Holocaust in Comparative and Historical Perspective. A Journal Social Issues, April 1, 1998 - Vol. 3, no. 2&lt;/ref&gt;։ 24 Մայիս 1915-ի համատեղ յայտարարութեամբ դաշնակից երկիրները ([[Անգլիա|Մեծն Բրիտանիա]], [[Ֆրանսա]] եւ [[Ռուսական Կայսրութիւն|Ռուսական կայսրութիւն]]) առաջին անգամ ըլլալով «մարդկութեան դէմ ոճիրներ» բանաձեւումը կը մուծեն՝ հայոց զանգուածային սպանութիւնները որակելու համար&lt;ref name=&quot;Уголовное право России-753&quot;&gt;{{գիրք
 |հեղինակ         =
 |վերնագիր     = Уголовное право России. Практический курс: учебник
 |պատասխանատու խմբագիր = под общ. и науч. ред. А.&amp;nbsp;В. Наумова; Р.&amp;nbsp;А. Адельханян и др.
 |հրատարակություն       = 4-е изд., перераб. и доп
 |վայր         = М.
 |հրատարակչություն  = Волтерс Клувер
 |թիվ           = 2010
 |էջերի թիվ       = 800
 |մեջբերվող էջեր      = 753
 |isbn          = 5466004634, ISBN 978-5-466-00463-2
}}&lt;/ref&gt;։

=== Օսմանեան կայսրութեան Բնակչութիւն Եւ Եզրաբանութիւն ===
[[Պատկեր:Armenian population map 1896.jpg|thumb|left|280px|Հայ բնակչութեան տեղաբաշխումը Օսմանեան կայսրութեան արեւելեան շրջաններուն մէջ (''[[Արեւմտեան Հայաստան]]'') 1896-ին:]]
ԺԹ. դարու վերջերուն [[Օսմանեան Կայսրութիւն|Օսմանեան կայսրութեան]] բնակչութիւնը ցեղային առումով բազմազգ էր։ Անոր մէջ կը մտնէին քանի մը իսլամ ժողովուրդներ՝ թուրքեր, [[քիւրտեր]], [[Արաբերէն|արաբներ]], [[չերքէզներ]], եւ Հիւսիսային [[Կովկաս]]էն ու այլ տեղերէ վերաբնակուածներ։ Քրիստոնեայ ժողովուրդներէն կ'առանձնանային [[հայեր]]ը, [[Յունաստան|յոյները]], [[Պուլկարիա|պուլկարացիները]] եւ այլն։ Օսմանեան կայսրութեան մէջ կ'ապրէին նաեւ [[Իսրայէլ|հրեաներ]] եւ այլ ժողովուրդներ։

Մինչեւ Ի. դարու սկիզբը «թուրք» (թուրք.՝ Türk) ազգանունը կ'օգտագործուէր նուաստացուցիչ իմաստով։ «Թուրքեր» կը կոչուէին Անատոլիոյ թրքալեզու բնակիչները՝ ակնյայտ արհամարհանքով անոր տգիտութեան հանդէպ (օրինակ՝ kaba türkler՝ «կոպիտ թուրքեր»)&lt;ref name=&quot;Taner Akçam 68&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Taner Akçam|վայր=Լոնդոն և Նյու Յորք|վերնագիր=From Empire to Republic: Turkish Nationalism and the Armenian Genocide|մէջբերուող էջեր=68}}&lt;/ref&gt;։ Ի. դարու սկիզբը, երիտթուրքերու իշխանութեան գալով, թրքական ազգայնամոլ քաղաքականութիւնը աւելի ակնյայտ կը դառնայ. փանթուրքիզմը կը դառնայ հիմնական գաղափարախօսութիւնը, իսկ «թուրք» ազգանունը կը կորսնցնէ բացասական իմաստը։ Բայց կարգ մը արաբներ կը շարունակէին իրենք զիրենք «օսմաններ» համարել մինչեւ կայսրութեան գոյութեան վերջը&lt;ref name=&quot;Taner Akçam 103&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Taner Akçam|վայր=Լոնտոն եւ Նիւ Եորք|վերնագիր=From Empire to Republic: Turkish Nationalism and the Armenian Genocide|մէջբերուող էջեր=103}}&lt;/ref&gt;։

Օսմանեան կայսրութեան անկման նախորդող ժամանակաշրջանին, [[Իսլամութիւն|Իսլամ]] բնակչութեան նոյնացման համար, անոնք կարգ մը ցեղային խումբերու համար (ինչպէս քրտական քոչուոր ցեղերը), կ'օգտագործէին «իսլամներ» կամ «օսմաններ» եզրերը, թէեւ աւելի խիստ դիտարկելու պարագային «օսմաններ» կարելի էր անուանել նաեւ հայերը։ Նախքան [[Համաշխարհային Առաջին Պատերազմ|Ա. Համաշխարհային պատերազմին]] աւարտը, կայսրութեան պետական մարմինները բնութագրելու համար, հիմնականօրէն կ'օգտագործուէր «օսմանեան» եզրը, աւելի հազուադէպ՝ «թրքական», թէեւ այս ընդունուած անուանում է ռուսական պատմագրութեան մէջ (օրինակ՝ Ռուս-թրքական պատերազմ (1877-1878))։

Հայոց սպանութիւններուն մէջ մասնակցութիւն բերած են մեծ թիւով իսլամ ցեղեր, ինչպէս՝ քիւրտերը եւ չերքէզները, բայց այս գործողութիւնները կը կատարուէին հիմնականօրէն թուրք պաշտօնեաներու կարգադրութեամբ&lt;ref name=&quot;degree&quot; group=&quot;Ն&quot;&gt;Կեդրոնական իշխանութիւններու մասնակցութեան չափը հակահայկական գործողութիւններուն մէջ միշտ չէ, որ յայտնի է։&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Taner Akçam 116-117&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Taner Akçam|վայր=Լոնտոն եւ Նիւ Յորք|վերնագիր=From Empire to Republic: Turkish Nationalism and the Armenian Genocide|մէջբերուող էջեր=116-117}}&lt;/ref&gt;։

=== Օսմանեան Կայսրութիւնը եւ Հայկական Հարցին Յառաջացումը ===

Օսմանեան կայսրութեան հայերը, մահմետականներ չըլլալով, կը համարուէին երկրորդ տեսակի քաղաքացիներ՝ զիմմիներ: Հայերուն արգիլուած էր զէնք կրել, անոնք պէտք է վճարէին աւելի բարձր հարկեր: Հայ քրիստոնեաները իրաւունք չունէին վկայելու դատարանին մէջ:

Հակառակ անոր, որ հայ բնակչութեան 70%-ը աղքատ էր, մահմետականներուն մօտ տարածուած էր «գործարար յաջողութիւններով խորամանկ ու յաջողակ» հայու կարծրատիպը: Հայերուն հանդէպ թշնամանքը կ'աւելնար քաղաքներուն մէջ չլուծուած ընկերային հարցերու եւ գիւղական տնտեսութիւններու մէջ միջոցներու համար պայքարի հետեւանքով: Իրադրութիւնը կը բարդանար մուհաժիրներու՝ Կովկասէն (Կովկասեան եւ 1877-78 թուականներու ռուս-թրքական պատերազմէն ետք) եւ նոր կազմաւորուած պալքանեան պետութիւններէն փախստականներու ներգաղթին պատճառով: Քրիստոնեաներու կողմէ իրենց հողերէն վտարուած փախստականները իրենց ատելութիւնը կը թափէին տեղացի քրիստոնեաներուն վրայ։ Անձնական կեանքի եւ համընդհանուր անվտանգութեան դէմ ոտնձգութիւնները, ինչպէս նաեւ անոնց վիճակի միաժամանակեայ վատթարացումը Օսմանեան կայսրութեան մէջ կը յանգեցնեն այսպէս կոչուած «Հայկական Հարց»ի յառաջացման՝ իբրեւ աւելի ընդհանուր Արեւելեան հարցին մէկ մասը:

1882-ին [[Էրզրում]]ի նահանգին մէջ կը ստեղծուի առաջին հայկական միաւորումներէն «գիւղատնտեսական միաւորումը», որ կոչուած էր պաշտպանելու հայերը, քիւրտերը եւ այլ քոչուոր ցեղերը՝ կողոպուտներէն: 1885-ին կը ստեղծուի առաջին հայկական քաղաքական կուսակցութիւնը՝ [[Արմենական Կուսակցութիւն|Արմենական կուսակցութիւնը]], որուն գաղափարախօսութեան հիմքին մէջ տեղի հայերուն ինքնորոշման ձեռքբերումն էր լուսաւորականութեան եւ քարոզչութեան ճամբով, ինչպէս նաեւ ռազմական պատրաստութեան իրականացում՝ պետական ահաբեկումը դիմակայելու համար: 1887-ին կը հիմնուի [[ՍԴՀԿ|Սոցիալ-Դեմոկրատական Հնչակեան Կուսակցութիւնը]], որուն նպատակն էր բոլոր ժողովրդական խումբերու մասնակցութեամբ յեղափոխութեան ճամբով Թրքահայաստանի ազատագրումը եւ անկախ սոցիալիստական պետութեան ձեւաւորումը: Եւ վերջապէս, 1890-ին [[Թիֆլիս]]ի մէջ կը կայանայ ամէնէն արմատական կուսակցութեան՝ [[Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւն|Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան]] առաջին համագումարը: Կուսակցութեան ծրագիրը կը նախատեսէր ինքնավարութիւն՝ [[Օսմանեան Կայսրութիւն|Օսմանեան կայսրութեան]] կազմին մէջ, բնակչութեան բոլոր խումբերուն համար ազատութիւն եւ հաւասարութիւն, իսկ ընկերային դրոյթները կը հիմնուէին գիւղական համայնքներուն համար՝ նոր հասարակութեան հիմնական տարրերու ստեղծման վրայ:

==Հայոց Զանգուածային Ջարդերը 1894-1896 Թուականներուն==
 [[Պատկեր:1895erzurum-victims.jpg|thumb|300px|[[Էրզրում]]ի կոտորածները, 1895:]]
Հարիւր հազարաւոր հայոց կեանք խլած 1894-1896 թուականներու զանգուածային կոտորածները, կ'ունենան երեք հիմնական հանգրուաններ՝ 
# ջարդեր [[Սասուն]]ի մէջ, 
# 1895-ի աշնան ու ձմրան հայոց կոտորածներ կայսրութեան ողջ տարածքին մէջ,
# ջարդեր [[Իսթամպուլ]]ի եւ Վանի մէջ, որուն պատճառ կը հանդիսանան տեղի հայերուն բողոքները։

Ամէնէն արիւնալին եւ ամէնէն ուսումնասիրուածը երկրորդ հանգրուանն է։ Իշխանութիւններուն մասնակցութիւնը սպանութիւններու կազմակերպման գործին մէջ, մինչեւ օրս ամէնէն խիստ բանավէճերու առարկայ է&lt;ref name=&quot;Bloxham-51-57&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Donald Bloxham|վերնագիր=The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians|վայր=Օքսֆորտ, Մեծ Բրիտանիա|մէջբերուող էջեր=51-57}}&lt;/ref&gt;։

[[Սասուն]]ի մէջ, քրտական առաջնորդները հարկատու դարձած էին հայ բնակչութեան։ Միաժամանակ թրքական կառավարութիւնը կը պահանջէր պետական հարկերուն պարտքերը, որոնք կը բաշխուէին՝ առանց նկատի առնելու քրտական կողոպուտները։ Յաջորդ տարին, քիւրտերն ու օսմանցի պաշտօնեաները հայերէն կը պահանջեն հարկերու վճարում, բայց դիմադրութեան կը հանդիպին. այդ դիմադրութիւնը ճնշելու համար կ'ուղարկուի չորրորդ բանակային զօրաբանակը։ Կը սպաննուի աւելի քան 3,000 հոգի։ Մեծն Բրիտանիոյ, [[Ֆրանսա]]յի եւ Ռուսական կայսրութեան դեսպանները կ'առաջարկեն համատեղ հետաքննող յանձնաժողով մը ստեղծել, բայց առաջարկը կը մերժուի [[Բարձր Դուռ|Բարձր Դրան]] կողմէն&lt;ref name=&quot;Bloxham-51-57&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Кинросс 606&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Լորտ Կինռոսս|վերնագիր=Расцвет и упадок Османской империи|մէջբերուող էջեր=606}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;The Armenian People from Ancient to Modern Times 2-219-221&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Richard G. Hovannisian|վերնագիր=The Armenian People from Ancient to Modern Times|հատոր=2|վայր=Մեծ Բրիտանիա|մէջբերուող էջեր=219-221}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Robert Melson 59-61&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Robert Melson|վերնագիր=Revolution and Genocide: On the Origins of the Armenian Genocide and the Holocaust|մէջբերուող էջեր=59-61}}&lt;/ref&gt;։ Այս իրադարձութիւններուն մասին Էրզրումի Անգլիոյ հիւպատոս [[Քլիֆորտ Լլոյդ|Քլիֆորտ Լոյտ]]ն ըսած է.

{{քաղվածք|«Սուլթանին հայ հպատակները բառացիօրէն անպաշտպան են, ինչպէս գայլերով շրջապատուած ոչխարին հօտը»։|}} 
[[Պատկեր:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|left|170px|Սուլթան Ապտիւլ Համիտ Բ.-ի ծաղրանկարը։ «Le Rire», Փարիզ, 29 Մայիս, 1897:]]
Հայերուն հարցերը չլուծուած մնալուն դէմ բողոքելով՝ Սեպտեմբեր 1895-ին հնչակեանները կ'որոշեն մեծ ցոյց մը կազմակերպել [[Պոլիս|Կոստանդնուպոլսոյ]] մէջ, բայց անոնց ճամբան կը փակէ ոստիկանութիւնը։ Ցոյցի ճնշման իբրեւ արդիւնք, կը սպաննուին տասնեակ եւ կը վիրաւորուին հարիւրաւոր հայեր։ Ոստիկանութիւնը կը բռնէր հայերը եւ կը յանձնէր սոֆթերուն՝ [[Իսթամպուլ]]ի իսլամական ուսումնական հաստատութիւններու ուսանողներուն։ Անոնք կը ծեծէին հայերը, մինչեւ, որ մահամերձ դառնային։ Ջարդերը կը շարունակուին մինչեւ՝ 3 Հոկտեմբեր&lt;ref name=&quot;Bloxham-51-57&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;The Armenian People from Ancient to Modern Times 2-221-222&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Richard G. Hovannisian|վերնագիր=The Armenian People from Ancient to Modern Times|վայր=Մեծ Բրիտանիա|հատոր=2|մէջբերուող էջեր=221-222}}&lt;/ref&gt;։ 8 Հոկտեմբերին [[Տրապիզոն]]ի մէջ իսլամները կը սպաննեն եւ ողջ- ողջ խարոյկին մէջ կը հրկիզեն հազարաւոր հայեր։ Այս իրադարձութիւնները կ'ազդարարեն Փոքր Ասիոյ եւ Արեւմտեան Հայաստանի մէջ՝ [[Երզնկա]]յի, [[Էրզրում]]ի, [[Գիւմուշխանէ]]յի, [[Բաբերդ]]ի, [[Ուֆա|Ուրֆա]]յի եւ [[Պիթլիս]]ի մէջ, Օսմանեան իշխանութիւններուն կողմէն կազմակերպուած հայոց զանգուածային սպանութիւններու մեկնարկը&lt;ref name=&quot;Кинросс&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Լորտ Կինռոսս|վերնագիր=Расцвет и упадок Османской империи|մէջբերուող էջեր=600-611}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;The Armenian People from Ancient to Modern Times 2-222-226&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Richard G. Hovannisian|վերնագիր=The Armenian People from Ancient to Modern Times|հատոր=2|վայր=Մեծ Բրիտանիա|մէջբերուող էջեր=222-226}}&lt;/ref&gt;։

Հակառակ անոր, որ դաշնակցականները վերապահ էին հանրային բողոքի միջոցառումներէն, 1895-ի ջարդերը կը յանգեցնեն Իսթամպուլի [[Պանք Օթոմանի գրաւում|Օթոմանեան պանքի գրաւման]] որոշումը ընդունելուն։ 26 Օգոստոս 1896-ին խումբ մը զինուած դաշնակցականներ կը գրաւեն Օսմանեան դրամատան շէնքը, ողջ եւրոպական անձնակազմը գերի կը վերցնեն եւ դրամատունը պայթեցնելու սպառնալիքով՝ կը պահանջեն թրքական կառավարութենէն կատարել խոստացուած քաղաքական բարեփոխումները։ Բանակցութիւններուն իբրեւ արդիւնք, ռուսական դեսպանատան ներկայացուցիչը եւ դրամատան տնօրէն՝ Էտուար Վինսենթ անվտանգութեան սեփական երաշխիքներով կը համոզեն, որ անոնք լքեն դրամատան շէնքը։ Բայց իշխանութիւնները կը հրահանգեն հայերուն վրայ յարձակիլ, մինչ դաշնակցաններուն խումբը կը լքէ դրամատունը։ Երկու օրուան ընթացքին, թուրքերը ծեծելով կը սպաննեն մեծ թիւով հայեր, որոնց իբրեւ արդիւնք՝ կը մահանայ շուրջ 6,000 հոգի&lt;ref name=&quot;Кинросс&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;The Armenian People from Ancient to Modern Times 2-224-226&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Richard G. Hovannisian|վերնագիր=The Armenian People from Ancient to Modern Times|վայր=Մեծ Բրիտանիա|հատոր=2|մէջբերուող էջեր=224-226}}&lt;/ref&gt;։

1894-1896 թուականներուն, ջարդերու զոհերուն թիւը անհնար կ'ըլլայ հաշուելը։ Մինչեւ բռնարարքներու աւարտը, Թուրքիոյ մէջ գտնուող լիւթերական քարոզիչ [[Յովհաննէս Լեփսիուս]], օգտագործելով գերմանական աղբիւրները, կը հաւաքէ հետեւեալ վիճակագրութիւնը՝ 
* սպաննուածներ՝ 88, 243 հոգի,
* սնանկացածներ՝ 546, 000 հոգի,
* կողոպտուած քաղաքներ եւ գիւղեր՝ 2493, 
* իսլամացած գիւղեր՝ 456, 
* պղծուած եկեղեցիներ եւ վանքեր՝ 649, 
* մզկիթներու վերածուած եկեղեցիներ՝ 328&lt;ref name=&quot;The Armenian People from Ancient to Modern Times 2-224&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Richard G. Hovannisian|վերնագիր=The Armenian People from Ancient to Modern Times|վայր=Մեծ Բրիտանիա|հատոր=2|մէջբերուող էջեր=2-224}}&lt;/ref&gt;։

Սպաննուածներուն ընդհանուր թիւը գնահատելով, Քինռոս կ'ըսէ՝ 50,000-100,000 &lt;ref name=&quot;Кинросс&quot; /&gt;, Պլոքսհեմ՝ 80,000-100,000&lt;ref name=&quot;Bloxham-51-57&quot; /&gt;, Յովհաննիսեան՝ շուրջ 100,000&lt;ref name=&quot;The Armenian People from Ancient to Modern Times 2-222&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Richard G. Hovannisian|վերնագիր=The Armenian People from Ancient to Modern Times|հատոր=2|վայր=Մեծ Բրիտանիա|մէջբերուող էջեր=2-222}}&lt;/ref&gt;, Ատալեան եւ Թոթէն՝ 100,000-էն 300,000&lt;ref name=&quot;Totten 23&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Samuel Totten|վերնագիր=Dictionary of Genocide|մէջբերուող էջեր=23}}&lt;/ref&gt;, Տատրեան՝ 250,000-300,000&lt;ref name=&quot;Shelton 71&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Dinah L. Shelton|վերնագիր=Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity|մէջբերուող էջեր=71}}&lt;/ref&gt;, իսկ Սունի՝ 300, 000 հոգի&lt;ref name=&quot;Looking toward Ararat 99&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Ronald Grigor Suny|վերնագիր=Looking toward Ararat|մէջբերուող էջեր=99}}&lt;/ref&gt;։

==Երիտթուրքերու Իշխանութեան Անցնիլը՝ Կիլիկիոյ Ջարդեր==
[[Պատկեր:Adanabodies.JPG|thumb|[[Ատանա]], 1909]]
1907-ին, Թուրքիոյ սուլթան Ապտիւլ Համիտ Բ. գահընկեց կ'ըլլայ եւ կ'աքսորուի [[Սալոնիկ]]։ Կ'ընդունուին իսլամական՝ հայոց նկատմամբ իրաւասութիւններուն վերջ դնող նոր օրէքներ։ Բայց երբ Ապտիւլ Համիտի կողմնակիցները Իսթամպուլի մէջ խռովութիւն կը յառաջացնեն, պահպանողական իսլամները, [[Ատանա]]յի մէջ, կը յարձակին հայերուն վրայ, որոնք կը կազմէին քաղաքին բնակչութեան մէկ քառորդը։ Իշխանութիւնները կը միջամտեն միայն երկու օր ետք, երբ արդէն սպաննուած էր 2000 հայ։ Քաղաք ժամանած բանակային ստորաբաժանումները ջարդարարներուն հետ, կը յարձակին քաղաքին հայկական մասին վրայ, որ ամբողջութեամբ կը հրկիզուի։ Ջարդերը կ'անցնին ամբողջ [[Կիլիկիա]]յով՝ հասնելով [[Մարաշ]] եւ [[Քեսապ]]&lt;ref name=&quot;The Armenian People from Ancient to Modern Times 2-230-233&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Richard G. Hovannisian|վերնագիր=The Armenian People from Ancient to Modern Times|հատոր=2|վայր=Մեծ Բրիտանիա|մէջբերուող էջեր=230-233}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Bloxham 60-62&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Donald Bloxham|վերնագիր=The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians|վայր=Օքսֆորտ, Մեծ Բրիտանիա|մէջբերուող էջեր=60-62}}&lt;/ref&gt;։

1908-ի սահմանադրական յեղափոխութենէն ետք, երիտթուրքերը փաստացի կը ճանչնան Ապտիւլ Համիտի կողմէն հայկական բնակչութեան հողերու բռնագրաւումը, բայց անոնք նաեւ կը խրախուսէին այս տարածքներուն մէջ, մուժահիրներու վերաբնակեցումը։ Ռուս պատմաբան՝ [[Եւգենի Տառլէ]]ն նշած է, որ երիտթուրքերը իշխանութեան գլուխ կ'անցնին այն հաստատ համոզումով, որ «ազգային հարցերը կը լուծեն բոլոր ազգութիւններուն ֆիզիքական ոչնչացմամբ, բացի թուրքերէն եւ անոնցմէ, որոնք կը համաձայնին անյապաղ թրքանալ»։ Անոնք կը յայտարարեն, որ Օսմանեան կայսրութեան մէջ, այլեւս «չկան» հայ, յոյն, արաբ եւ այլն, որ հոն ապրող բոլոր ազգութիւնները «օթոմաններ են» եւ պէտք է դառնան թուրքեր, հակառակ պարագային «մենք զանոնք կը կոտորենք»&lt;ref&gt;Е. Тарле, Соч․, հատոր 5, 1958 թ., էջ 199&lt;/ref&gt;։ Իսթամպուլեան խռովութիւնը ճնշելէ ետք, երիտթուրքերը կը նախաձեռնեն բնակչութեան բռնի թրքացման գործընթացին եւ կ'արգիլեն ոչ թրքական ցեղային խումբերու հետ կապ ունեցող կազմակերպութիւնները։ 400,000 մուժահիրներ կը բնակին Անատոլիոյ մէջ, որ կը յանգեցնէ կայսրութեան մէջ իսլամներու ճնշող մեծամասնութեան, հակառակ անոր, որ ԺԹ. դարու կէսերուն ոչ իսլամները կը կազմէին բնակչութեան 56%-ը։ Թուրք պուրժուական յեղափոխականներու [[Իթթիհատ]] կուսակցութեան հետ համագործակցութիւնը դադրեցնելով՝ հայկական քաղաքական կուսակցութիւնները օգնութեան խնդրանքով կրկին կը դիմեն եւրոպական տէրութիւններուն։ Ռուսական կայսրութեան աջակցութեամբ՝ 1914-ին թոյլցած Օսմանեան կայսրութեան կը պարտադրուի նախագիծ մը, ըստ որուն կը նախատեսուէր հայկական վեց նահանգներէն եւ [[Տրապիզոն]] քաղաքէն ստեղծել երկու գօտի, որոնք պէտք է ղեկավարուէին Բարձր դրան հետ համաձայնուած եւրոպական տէրութիւններու ներկայացուցիչներուն կողմէն&lt;ref name=&quot;Bloxham 62-65&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Donald Bloxham|վերնագիր=The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians|վայր=Օքսֆորտ, Մեծ Բրիտանիա|մէջբերուող էջեր=62-65}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;The Armenian People from Ancient to Modern Times 2-233-238&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Richard G. Hovannisian|վերնագիր=The Armenian People from Ancient to Modern Times|վայր=Մեծ Բրիտանիա|հատոր=2|մէջբերուող էջեր=233-238}}&lt;/ref&gt;։

== Օսմանեան կայսրութեան հայ բնակչութեան թուաքանակը Մեծ Եղեռնի նախօրեակին ==
Կարգ մը հետազօտողներու կարծիքով, 1914-ին Թուրքիոյ մէջ կ'ապրէր շուրջ 2,5 միլիոն հայ&lt;ref&gt;[http://www.armeniansgenocide.am/images/menus/309/Hayeri%20cexaspanutyun@%20Osmanyan%20kaysrutyunum-Nersisyan.pdf Հայերու ցեղասպանութիւնը Օսմանեան կայսրութեան մէջ, էջ 739]&lt;/ref&gt;։ Բնակչութեան թուաքանակը խիստ կը պակսի նաեւ ստիպողական գաղթերու հետեւանքով, որոնք տեղի կ'ունենան 1894-1921 թուականներուն։ Հազարաւոր հայեր հարկադրուած կը գաղթեն իրենց հայրենիքէն՝ 100,000-ը՝ Ռուսական կայսրութիւն, իսկ 200,000-ը՝ [[Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ|Ամերիկայի]], [[Եւրոպա]]&lt;nowiki/&gt;յի, [[Ափրիկէ]]ի եւ [[Ասիա|Ասիոյ]] տարբեր երկիրներ։ Փաստեր եւ վկայութիւններ պահպանուած են նաեւ շուրջ 200,000 հայոց բռնի մահմետականացման մասին&lt;ref&gt;{{Cite web|title = Հայերը օսմանեան վարչական համակարգին մէջ - Հետք - Լուրեր, յօդուածներ, հետաքննութիւններ|url = http://hetq.am/arm/print/31219/|website = hetq.am|accessdate = 2015-10-21|archive-date = 2016-03-04|archive-url = https://web.archive.org/web/20160304213221/http://hetq.am/arm/print/31219/|dead-url = yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Գիրք
 |հեղինակ = Ռուբէն Մելքոնեան
 |մաս = 
 |վերնագիր = Իսլամացած հայերու խնդիրներու շուրջ
 |բնօրինակ = 
 |հղում = http://www.armeniandiaspora.am/images/menus/386/Islamacvats_hayeri_xndirneri_shurj.pdf
 |պատասխանատու խմբագիր = 
 |հրատարակություն = 
 |վայր = Երևան
 |հրատարակչություն = Նորավանք ԳՀԿ
 |թվական = 2009 
 |հատոր = 
 |մեջբերվող էջեր = 8
 |էջերի թիվ = 112
 |սերիա = 
 |ISBN =  978-9939-9000-9-4 
 |տպաքանակ = 400
}}&lt;/ref&gt;։

==Ա. Համաշխարհային Պատերազմ՝ Հայոց Ցեղասպանութիւն==
=== Պատմական Նախադրեալներ===
{| class=&quot;toccolours&quot; style=&quot;float: right; margin-left: 1em; margin-right: 2em; font-size: 85%; background:#ffffff; color:black; width:30em; max-width: 40%;&quot; cellspacing=&quot;5&quot;
| style=&quot;text-align: justify;&quot; | Թալէաթ փաշայի՝ 1910-ի Սելանիկի վեհաժողովին ընթացքին կատարած յայտարարութիւնը.&lt;ref name=&quot;Khurshudyan 38&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Խուրշուդեան Լենդրուշ|վերնագիր=Հայկական հարցը. բովանդակութիւնը, ծագումը, պատմութեան հիմնական փուլերը|հղում=http://www.armin.am/images/menus/1320/Haykakan%20harc.pdf|պատասխանատու = Բագրատ Ուլուբաբեան|հրատարակութիւն = Համազգային հայ կրթական եւ մշակութային միութիւն|վայր = Երեւան|հրատարակչութիւն = ԵՊՀ հրատարակչութիւն |թուական = 1995|էջեր = 38|էջերու թիւ = 100|սերիա = |տպաքանակ = 2700}}&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
«Սահմանադրութեան տրամադրութիւններով եւ մահմետականներու եւ քրիստոնեաներու միջեւ հաւասարութիւնը հաստատ է, բայց այս մէկը անիրականալի իտէալ մըն է։ Շերիաթը, մեր անցեալ ամբողջ պատմութիւնը եւ հարիւր հազարաւոր մահմետականներու զգացումները, եւ նոյնիսկ զգացումները քրիստոնեաներու, որոնք յամառ կերպով կ'ընդդիմանան օսմանցիութեան ամէն փորձի, անխորտակելի պատուար կը ներկայացնեն հաւասարութեան մը հաստատումին դէմ։ Քրիստոնեան օրինական օսմանցի մը դարձնելու անյաջող փորձեր կատարած է..., ուրեմն հաւասարութեան մասին ոչ մէկ խօսք կրնար ըլլալ այնքան ատեն, որ տակաւին չէ յաջողած կայսրութիւնը օսմանցիի դարձնելու մեր գործը - երկար եւ սպառիչ աշխատանք մը, որուն մէջ, սակայն, կը համարձակինք ըսելու, թէ վերջապէս պիտի յաջողինք»։
|}

Մինչեւ Ա. Համաշխարհային պատերազմը [[երիտթուրքեր]]ու կառավարութիւնը կը ջանար պահպանել քայքայուող Օսմանեան կայսրութեան մնացորդները, ուստի կ'որդեգրէ փանթուրքիզմի եւ փանիսլամիզմի քաղաքականութիւնը։ Ան կը ծրագրէր հսկայածաւալ կայսրութեան մը ստեղծումը, որ պիտի տարածուէր մինչեւ [[Չինաստան]]՝ իր մէջ ներառելով [[Կովկաս]]&lt;nowiki/&gt;ը եւ Միջին Ասիոյ բոլոր թրքախօս ժողովուրդները։ Ծրագիրը կը նախատեսէր բոլոր քրիստոնեայ ու իսլամացած եւ այլ ազգային փոքրամասնութիւններուն թրքացումը։ Այս բոլորէն մեկնելով՝ ծրագիրին իրականացման ճամբուն՝ հայ բնակչութիւնը կը դիտուէր իբրեւ հիմնական խոչընդոտ&lt;ref name=&quot;Inchu&quot;/&gt;։

1908-ին, երիտթուրքերու յեղափոխութեան եւ սուլթան Ապտիւլ Համիտի գահընկեցութեան իբրեւ արդիւնք, կը վերականգնի Սահմանադրութիւնը, որ հաւասար իրաւունքներ կը սահմանէր Օսմանեան կայսրութեան բոլոր քաղաքացիներուն համար: Հայերուն մեծ մասը կը հաւատայ երիտթուրքերու խոստումներուն՝ կարծելով, թէ վերջ կը տրուի իրենց տառապանքներուն։ Սկիզբը, երիտթուրք առաջնորդները հմտօրէն կը թաքցնէին իրենց ազգայնամոլ էութիւնը՝ ներկայանալով իբրեւ Օսմանեան կայսրութեան մէջ ապրող բոլոր ժողովուրդներու իրաւունքներու պաշտպաններ&lt;ref name=&quot;Eritturqakan heghashrjum&quot;&gt;{{Cite web |url=http://masters.armeniansgenocide.am/content_images/file/Yndunelutyun/7_.pdf |title=Երիտթուրքերու յեղաշրջումը |accessdate=2016-04-02 |archive-date=2016-03-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160305040106/http://masters.armeniansgenocide.am/content_images/file/Yndunelutyun/7_.pdf |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;։ Սակայն նախկինին մէջ, իրաւազուրկ հպատակներու կարգավիճակին հնարաւոր փոփոխութիւնը աւելի կը մեծցնէ թուրքերու թշնամանքը քրիստոնեաներուն հանդէպ։ Այդ թշնամանքը կը ձեւաւորուէր կանուխէն, որովհետեւ նոյնիսկ իրաւազուրկ պայմաններուն մէջ, կայսրութեան հայ բնակչութիւնը հասարակական, մշակութային եւ տնտեսական առումով՝ ապահով կը զարգանար։ Ցեղասպանութիւնը լաւագոյն միջոցն էր կասեցնելու ազգային այդ յառաջադիմութիւնն ու վերելքը, ինչպէս նաեւ տիրանալու տասնամեակներու աշխատանքով ստեղծուած հայկական հարստութեան։

Հայոց ցեղասպանութիւնը ծրագրուած էր 1910-1911 թուականներուն, Սալոնիկի մէջ տեղի ունեցած ժողովներու ընթացքին, որոնց որոշումներուն մէջ կարեւոր էր հայոց ֆիզիքական բնաջնջման ծրագիրը, որուն իրագործումն ալ կը լուծէր հետեւեալ հարցերը՝
# անմիջապէս վերջ կը տրուէր Հայկական Հարցին,
# Օսմանեան կայսրութիւնը կ'ազատէր հայ տարրէն. հետեւաբար, ամբողջ Անատոլիան կը դառնար թուրքերով բնակուած միատարր երկիր,
# հայերուն հարստութիւնը կը դառնար թրքական պետութեան սեփականութիւնը,
# ամէնէն մեծ խոչընդոտին անհետացումով, ճամբայ կը հարթուէր համաթրքական գաղափարին իրագործման համար։
Սակայն երիտթուրքերը իրենց ծրագիրները իրականացնելու համար իբրեւ յարմար առիթ կ'օգտագործէին Ա. Համաշխարհային Պատերազմը&lt;ref name=&quot;Inchu&quot;&gt;[http://www.genocide-museum.am/arm/armenian_genocide.php Ինչու՞ իրագործուեցաւ Հայոց ցեղասպանութիւնը]&lt;/ref&gt;։

===Հայոց Ցեղասպանութեան Կազմակերպում===
[[Պատկեր:Mehmet Talat Pasha.jpg|thumb|left|200px|Ցեղասպանութեան գլխաւոր կազմակերպիչներէն մէկը՝ Թալէաթ փաշան]]
[[Իթթիհատականներու Յեղափոխութիւն|Իթթիհատի]] յեղափոխութենէն ետք՝ 1908-ին, թուրքերուն դիմաց կը յառաջանայ ինքնահաստատուելու եւ ազգային ինքնութիւնը դիրքորոշելու նոր հարց մը։ Կայսրութեան օսմանեան ինքնութեան ձեւաւորումը կ'աւարտի սահմանադրութեամբ, որ կը հաւասարեցնէ Օսմանեան կայսրութեան բնակչութեան տարբեր խումբերը եւ թուրքերը կը զրկէ կայսրութեան կարգավիճակէն։ Բացի ատկէ, այս գաղափարախօսութիւնը կ'ընկրկէր [[փանթուրքիզմի]] զայրացուցիչ գաղափարախօսութեան եւ իսլամական ուսմունքին առջեւ։ Իր հերթին, իսլամական գաղափարախօսութեան դիրքերը կը խարխլէին [[Շիիզմ|շիիտական]] [[Պարսկաստան]]ի առկայութիւնը եւ Իթթիհատի ղեկավարներու [[Աթէիզմ|աթեիստական]] աշխարհայեացքները։ Երիտթուրքերու ամէնէն կարկառուն գաղափարախօսը հոգեբան եւ բանաստեղծ [[Զիա Գյոքալփ]]ն էր, որ սկզբունքներ կը ձեւակերպէ, որոնցմով Օսմանեան կայսրութիւնը կը մասնակցի Ա. Համաշխարհային Պատերազմին։ Այս սկզբունքները կը ներառէին թրքախօս իսլամներով բնակած [[Թուրան]] երկիրը, ընդ որում, Թուրանի տարածքը պէտք է ընդգրկէր թուրք ցեղին ողջ տարածութիւնը։ Փաստացիօրէն ոչ թուրքերը ոչ միայն իշխանութենէն, այլեւ քաղաքացիական հասարակութենէն բացառող այս ըմբռնումը ընդունելի չէր հայերուն եւ Օսմանեան կայսրութեան այլ ազգային փոքրամասնութիւններուն համար։ Կայսրութեան հիմնական բնակչութեան համար ամէնէն յարմար փանթուրքիզմը՝ իբրեւ հիմնական գաղափարախօսութիւն, քանի մը տարիներու ընթացքին կ'ընդունուի Իթթիհատի բոլոր ղեկավարներուն կողմէն։ Առաջին հերթին կրօնապէս ինքնորոշուած հայերը թիւրիմացաբար կը գտնէին թուրքիզմը իբրեւ չարեաց փոքրագոյնը, քան իսլամութիւնը&lt;ref name=&quot;ref1915&quot; group=&quot;Ն&quot;&gt;Այսպէս, 1915 թուականի սպանութիւններու ժամանակ հայերուն երբեմն օգնութիւն կը ցուցաբերէին մուսուլմանական այն առաջնորդները, որոնք քրիստոնեաներուն կ'ընդունէին ինչպէս «գիրքի մարդիկ» եւ ի տարբերութիւն ռասիստական գաղափարախօսութեան՝ կ'առաջնորդուէին խիղճով։&lt;/ref&gt;։ 1912-ին, պալքանեան պատերազմին, հայերը մեծամասնութեամբ հակած էին օսմանիզմի գաղափարախօսութեան կողմը, իսկ հայ զինուորները, աւելի քան 8,000 կամաւորներ, որոշիչ դեր կը խաղային թրքական զօրքերուն մէջ։ Ըստ անգլիական դեսպանին վկայութիւններուն՝ բազմաթիւ հայ զինուորներ բացարձակ խիզախութիւն կը ցուցաբերէին։ Հայկական կուսակցութիւնները՝ [[Սոցիալ Դեմոկրատ Հնչակեան Կուսակցութիւն|Հնչակեանն]] ու [[Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւն|Դաշնակցութիւնը]], կ'ունենան հակա-օսմանեան դիրքորոշում։ Դաշնակցականներու ներկայացուցչութիւնը [[Թիֆլիս]]ի մէջ կը կազմակերպէ հայամէտ ջոկատներ՝ Թուրքիոյ դէմ գործողութիւններուն համար, իսկ հնչակեաններու ներկայացուցիչները իրենց ռազմական օգնութիւնը կ'առաջարկէին Կովկասի ռուսական զօրամասին։
 
2 Օգոստոս 1914-ին, [[Թուրքիա]] գաղտնի պայմանագիր մը կը կնքէ [[Գերմանիա|Գերմանիոյ]] հետ, որուն յօդուածներէն մէկը Օսմանեան կայսրութեան արեւելեան սահմաններու փոփոխումն էր դէպի Ռուսական կայսրութեան իսլամական ազգերը տանող միջանցք ստեղծելու նպատակով, որ կ'ենթադրէր փոխուած տարածքներուն մէջ հայերուն բնաջնջումը։ Այս քաղաքականութիւնը օսմանեան կառավարութեան կողմէն կը բարձրաձայնուի 30 Հոկտեմբեր 1914-ին՝ պատերազմի մէջ մտնելէն ետք։ Յայտարարութեան մէջ պնդում կար թուրք ցեղին բոլոր ներկայացուցիչներուն «բնական» միաւորման մասին&lt;ref name=&quot;The Armenian People from Ancient to Modern Times 2-239-245&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Richard G. Hovannisian|վերնագիր=The Armenian People from Ancient to Modern Times|վայր=Մեծ Բրիտանիա|հատոր=2|մէջբերուող էջեր=239-245}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Astourian 68-69&quot;&gt;''Stephan H. Astourian''. Genocidal Process: Reflections on the Armeno-Turkish Polarization // {{Գիրք|հեղինակ=Richard G. Hovannisian|վերնագիր=The Armenian genocide: history, politics, ethics|մէջբերուող էջեր=68-69}}&lt;/ref&gt;։

[[Պատկեր:NY Times Armenian genocide.jpg|thumb|180px|''Միլիոնաւոր հայեր սպաննուած եւ տեղահանուած են։'' New York Times, 15 Դեկտեմբեր, 1915]]
Գերմանիոյ հետ պայմանագիր կնքելէն անմիջապէս ետք, Օսմանեան կայսրութեան մէջ կը սկսի քրիստոնեաներու հանդէպ ոչ համաչափ կիրարկուող ունեցուածքի բռնագրաւումը։ Նոյեմբեր 1914-ին, կը յայտարարուի [[ժիհատ|«ժիհատը»]], որ կը բոցավառէ իսլամ բնակչութեան հակաքրիստոնէական ազգայնամոլութիւնը։ Էնվերի ու Ճեմալի հրամանով [[Պոլիս|Պոլսոյ]] անգլիական եւ ֆրանսական բնակչութիւնը իբրեւ կենդանի վահան կ'օգտագործուէր ճակատին մէջ, յարձակումներու ատեն։ Լայն տարածում կը գտնէ թշնամական տարածքներուն մէջ, խռովարար ցեղային համայնքներու օգտագործման ռազմավարութիւնը. այսպէս՝ [[Թուրքիա]] կը դիմէ Ռուսական կայսրութեան իսլամներուն՝ կոչ ընելով անոնց միանալ ժիհատին, Մեծն Բրիտանիա աշխուժօրէն կ'աջակցի արաբական խռովութիւններուն, իսկ [[Գերմանիա|Գերմանիա՝]] ուքրանական ազգայնականներուն։ Օսմանեան կառավարութիւնը կը փորձէ Դաշնակցութիւնը օգտագործել ռուսական Անդրկովկասի մէջ, բնակող հայոց ապստամբութիւնը կազմակերպելու համար՝ յաղթանակի պարագային խոստանալով թրքական իշխանութեան տակ ստեղծել հայկական շրջան մը, բայց Դաշնակցութեան ներկայացուցիչները կը յայտարարեն, որ իւրաքանչիւր կողմի հայ պէտք է հաւատարիմ մնայ իր կառավարութեան: Այս մերժումէն կատղած [[Թեշքիլաթ-ը մահսուսէ|«Յատուկ կազմակերպութեան»]] ղեկավար Պեհայէտտին Շաքիր կը հրամայէ գնդակահարել դաշնակցական ղեկավարները։ Ճակատին միւս կողմէն Ռուսական կայսրութեան արտաքին գործերու նախարարը կ'առաջարկէր Թուրքիոյ հայերն ու քիւրտերը օգտագործել՝ երկրին մէջ խռովութիւն յառաջացնելու համար։ Կովկասի փոխարքայ [[Իլլարիոն Վորոնցով-Դաշքով|Վորոնցով-Դաշքով]] հայերուն կոչ կ'ընէ միանալու Ռուսական կայսրութեան եւ կը խոստանայ, որ Ռուսական կայսրութիւնը հաւատարիմ կը մնայ Թուրքիոյ հայկական շրջաններու ինքնավարութեան նախագիծին, բայց այս խոստումները կանխամտածուած խաբկանք էին։ Վորոնցով-Դաշքովին նախագիծը կ'ենթադրէր [[Կովկաս]]ի, Թրքահայաստանի եւ [[Իրան|Պարսկաստանի]] մէջ, ստեղծել ռուսերուն կողմէն ղեկավարուող զօրաջոկատներ։ Կը ձեւաւորուի հինգ գումարտակ՝ համալրուած 1878-ին, Թուրքիայէն գրաւուած տարածքներու եւ Թուրքիայէն փախած հայերէն։ Հայկական ստորաբաժանումները կը տեղակայուին Թուրքիոյ սահմանին այն նկատառումով, որ սահմանին այն կողմին մէջ գտնուող հայերը ընդդիմութիւն կը բարձրացնեն։ Անատոլիոյ հայերը կը պատրաստուէին ինքնապաշտպանութեան՝ օգնութիւն ստանալով Ռուսական կայսրութեան կամաւորներէն։ Նմանատիպ ինքնակազմակերպում մը տեղի կ'ունենայ Թուրքիոյ կողմէն հրահրուող Կովկասի իսլամներուն մօտ։ Ընդհարումներ տեղի կ'ունենան հայերուն եւ թուրքերուն միջեւ, օրինակ՝ Վանի հեռագրագիծի Ռազմական կողմնակի գործողութիւնը եւ 1914-ի վերջին եւ 1915-ի սկիզբները [[Պիթլիս]]ի բախումները, բայց անոնք տեղային բնոյթ ունէին։ Հայկական հիմնական բնակչութիւնը կողմնակից չէր հակա-օսմանեան քաղաքականութեան։ Ռուսական քարոզչութիւնը քիւրտերու շրջանին մէջ, դեռ քիչ յաջողութիւններ ունէր։ Հակամարտութեան կողմերու՝ «էթնիկ եղբայրներու» մասին ճարտարաբանութիւնը հակառակորդին տարածքին մէջ, կը քողարկէին այդ բնակչութեան իբրեւ թնդանօթի միս գործածելը&lt;ref name=&quot;Bloxham 71-75&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Donald Bloxham|վերնագիր=The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians|վայր=Օքսֆորտ, Մեծ Բրիտանիա|մէջբերուող էջեր=71-75}}&lt;/ref&gt;։

Թուրքիոյ կողմէն Պարսկաստանի եւ ռուսական Անդրկովկասի որոշ տարածքներու գրաւումէն ետք, քանի մը հազար իսլամ կամաւորներու միացումը օսմանեան զօրքերուն պատճառ կը հանդիսանան ռուսական սահմաններէն ռուսական իսլամներու արտաքսման, ինչպէս նաեւ՝ ջարդին։ Նմանատիպ քաղաքականութիւն կը տարուէր նաեւ Թուրքիոյ հայերուն դէմ։ Ցուցադրական այս դաժան միջոցները ցոյց կու տան, որ զինուորականներու եւ արեւելեան Անատոլիոյ ոչ կանոնաւոր ձեւաւորումներուն համար ասիկա արդէն «կանոնաւոր խաղ» էր, անոնք չէին տատաներ դաժան միջոցներ կիրարկելու որեւէ միջադէպ զսպելու համար, որոնք ըստ անոնց տեղային չէին համարուեր։ Բայց մինչեւ Մարտ 1915-ի վերջը, հայերուն ջարդերը կը կրէին հրապարակային եւ նախազգուշական բնոյթ մը՝ ընդդէմ հնարաւոր յուզումներու, որոնք որակապէս կը տարբերէին Իթթիհատի ղեկավարներուն կողմէն քողարկուող աւելի ուշ տեղի ունեցած արտաքսումներէն եւ սպանութիւններէն&lt;ref name=&quot;Bloxham 71-75&quot; /&gt;։

{{Բազմապատիկ պատկերներ
 |գոտի = center
 | ուղղություն = horizontal
 | վերնագիր = 
 | վերնագրի գոտի = center
 | պատկեր1 = Armenian Genocide Museum-Institute 7.JPG
 | լայնություն1 =250
 | նկարագրություն1 = Հալէպի հրապարակին մէջ կախաղան հանուած հայ բժիշկներ (1916)
 | պատկեր2 = Kharput Greek-Orthodox refugees - C.D.Morris - National Geographic, Nov. 1925.jpg
 | լայնություն2 =290
 | նկարագրություն2 = Շուրջ 5,000 երեխայ աւանակներու մէջքին եւ ոտքով Խարբերդէն ճամբայ ինկած
 | պատկեր3 = Armenian woman kneeling beside dead child in field.png
 | լայնություն3 =310
 | նկարագրություն3 = Հայ կինը՝ մահացած երեխային դիակին մօտ
 | պատկեր4 = 
 | լայնություն4 =
 | նկարագրություն4 = 
}}

Ա. Համաշխարհային պատերազմը հնարաւորութիւն կ'ընձեռէ երիտթուրքերուն հաշուեհարդար ընելու կայսրութեան հպատակ հայերուն հետ՝ իրականացնելով 1911-ին [[Սելանիկ|Սալոնիկ]] քաղաքին մէջ, տեղի ունեցած գաղտնի ժողովին որոշումը։ Ան կը նախատեսէր, որ կայսրութեան տարածքին մէջ բնակող իսլամները պէտք է թրքանան, իսկ քրիստոնեաները՝ բնաջնջուին։ Համագումարին մէջ, որոշուած էր. 
{{քաղվածք|Վաղ թէ ուշ պէտք է իրագործուի Թուրքիոյ բոլոր հպատակներուն օսմանականացումը, բայց մէկ բան պարզ էր, որ այդ երբեք չի կատարուիր համոզելով, այլ պէտք է իրականացուի զէնքի ուժով&lt;ref&gt;[https://books.google.am/books?id=qpH0f-ToJT8C&amp;pg=PA230&amp;lpg=PA230&amp;dq=Lepsius+J%E2%80%A4,+Der+Todesgang+des+Armenischen+Volkes&amp;source=bl&amp;ots=Inbz51paLL&amp;sig=-REwEJfcGowy2MJYbj3vu4ysaxk&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ei=2G0QVeHXK8evU4ifg7AP&amp;ved=0CDIQ6AEwAw#v=onepage&amp;q=Lepsius%20J%E2%80%A4%2C%20Der%20Todesgang%20des%20Armenischen%20Volkes&amp;f=false Lepsius J․, Der Todesgang des Armenischen Volkes, Potsdam, 1930, S․ 222]&lt;/ref&gt;։|}}

Ծրագիրին հեղինակներն էին Թալէաթ փաշան (ներքին գործերու նախարար), էնվեր փաշան (ռազմական գործերու նախարար), [[Ճեմալ փաշա]]ն ([[Պաղեստին]]եան ճակատի հրամանատար), Պեհայէտտին Շաքիր բէկ (երիտթրքական կեդրոնական կոմիտէի անդամ) եւ ուրիշներ։ Մտադրելով հայերը ոչնչացնել՝ անոնք կը ցանկային վերացնել [[Հայկական Հարց|Հայկական հարցը]]։ Հայերը եւ [[Հայաստան]]ը արգելք կը հանդիսանային Երիտթրքական ծրագիրին իրականացման։ Անոնց երազած «[[Մեծ Թուրան]]»-ը պէտք է ձգուէր [[Պոսֆոր]]էն մինչեւ [[Ալթայ|Ալթա]]։ Ա. Համաշխարհային պատերազմի տարիներուն երիտթուրքերը ջարդեր կը կազմակերպէին նաեւ կայսրութեան տիրապետութեան տակ գտնուող ասորիներուն, յոյներուն եւ արաբներուն նկատմամբ։

=== Առաջին Սպանութիւններ ===
{| class=&quot;toccolours&quot; style=&quot;float: left; margin-left: 1em; margin-right: 2em; font-size: 85%; background:#ffffff; color:black; width:30em; max-width: 40%;&quot; cellspacing=&quot;5&quot;
| style=&quot;text-align: left;&quot; | Օսմանեան կայսրութեան ներքին գործոց նախարար Թալէաթ ԱՄՆ դեսպան [[Հենրի Մորկընթաու|Մորկընթաուի]] հետ զրոյցի ընթացքին կ'ըսէ&lt;ref name=&quot;Morgenthau 221&quot;&gt;{{Գիրք|32|հեղինակ=Suny, Göçek, Naimark|վերնագիր=A Question of Genocide. Armenians and Turks at the end of the Ottoman Empire}}. տես նաեւ Henry Morgenthau. Ambassador Morgenthau’s Story. Kessinger Publishing, 2004, ISBN 1-4191-0572-8, 9781419105722. էջ 221&lt;/ref&gt;.&lt;br /&gt;
«…մենք արդէն ազատած ենք հայերուն երեք քառորդէն, անոնք այլեւս չկան [[Բաղէշ|Պիթլիսի]], [[Վանի Թագաւորութիւն|Վանի]] եւ [[Էրզրում]]ի մէջ: Հայոց եւ թուրքերու միջեւ հիմա ատելութիւնը այնքան զօրաւոր է, որ մենք պէտք է վերջ տանք ատոր։ Եթէ մենք չընենք այդ, անոնք վրէժ կը լուծեն»։
|}
Թուրք-գերմանական գաղտնի համաձայնագիրին կնքումէն քանի մը ժամ ետք, [[Իթթիհատ]] համընդհանուր զօրակոչ կը յայտարարէ, որուն իբրեւ արդիւնք, գրեթէ բոլոր առողջ հայ տղամարդիկ կը զօրակոչուին։ Առաջին զօրակոչը կը վերաբերէր 20-45 տարեկաններուն, յաջորդ երկուքը՝ 18-20 եւ 45-60 տարեկաններուն։ Ա. համաշխարհային պատերազմի մէջ մտելէն ետք, Օսմանեան կայսրութիւնը քանի մը ճակատներով կը ներգրաւէ ռազմական գործողութիւններուն մէջ։ Օսմանեան զօրքերու ներխուժումը Ռուսական կայսրութեան եւ [[Պարսկաստան]]ի տարածք կը մեծցնէ հայոց հանդէպ բռնութիւններու շրջանները. Նոյեմբեր 1914-էն Ապրիլ 1915, ինկած ժամանակահատուածին մէջ կը կողոպտուին 4,000-5,000 հայկական գիւղեր եւ ընդհանուր առմամբ կը սպաննուի 27,000 հայ եւ մեծ թիւով [[Ասորիներու Ցեղասպանութիւն|ասորիներ]]&lt;ref name=&quot;The Armenian People from Ancient to Modern Times 2-245-249&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Richard G. Hovannisian|վերնագիր=The Armenian People from Ancient to Modern Times|հատոր=2|վայր=Մեծ Բրիտանիա|մէջբերուող էջեր=245-249}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;America and the Armenian Genocide of 1915, 62-68&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Jay Winter|վերնագիր=America and the Armenian Genocide of 1915|մէջբերուող էջեր=62-68|մաս=The Armenian Genocide: an interpretation}}&lt;/ref&gt;։

Արեւելեան ռազմաճակատին՝ [[Սարիղամիշ]]ի մօտ, 1915-ին Էնվերի զօրքերը պարտութիւն կը կրեն ռուսական զօրքերուն կողմէն։ Իբրեւ արդիւնք, օսմանեան բանակը կը շպրտուի [[Թաւրիզ]]էն եւ [[Խոյ (քաղաք)|Խոյէն]]։ Ռուսական բանակին յաղթանակին էականօրէն կ'օգնեն Ռուսական կայսրութեան մէջ բնակող հայ կամաւորականներուն գործողութիւնները, որոնք կ'ազդեն [[Իթթիհատ]]ի մէջ հայերուն մասին ընդհանուր պատկերացում կազմելուն&lt;ref name=&quot;The Armenian People from Ancient to Modern Times 2-245-249&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;America and the Armenian Genocide of 1915, 62-68&quot; /&gt;։
[[Պատկեր:Marcharmenians.jpg|մինի|254x254px|հայոց տեղափոխումը Մեզիրէի բանտ թուրք զինուորներու կողմէն։ Խարբերդ, Հայաստան, Օսմանեան կայսրութիւն, Ապրիլ, 1915։|right]]
Էնվեր հրապարակայնօրէն շնորհակալութիւն կը յայտնէ Թուրքիոյ հայերուն Սարիղամիշի ճակատամարտին ընթացքին հաւատարմութեան համար՝ նամակ յղելով [[Գոնիայի]] արքեպիսկոպոսին։ Էրզրումէն Կոստանդնուպոլսոյ ճամբուն վրայ, ան նոյնպէս երախտագիտութիւն կը յայտնէ հայերուն՝ «Օսմանեան կառավարութեան ամբողջական նուիրուածութեան» համար։ Բայց Կոստանդնուպոլսոյ մէջ, Էնվեր «Թանին» թերթին խմբագիրին եւ Օսմանեան խորհրդարանի փոխնախագահին կը յայտարարէ, որ պարտութիւնը հայոց դաւաճանութեան արդիւնքն էր, եւ եկած է ժամանակը արեւելեան շրջաններէն հայերը արտաքսելու։ Պատմագէտ Ստ. Աստուրեան դիրքորոշման նմանատիպ փոփոխութիւնը կը դիտարկէ իբրեւ՝ Էնվերի սեփական հեղինակութիւնը փրկելու փորձ եւ պարտութեան համար արդարացում։ Փետրուարին, օսմանեան հայերուն դէմ կը ձեռնարկուին արտակարգ միջոցներ։ Մինչեւ ցեղասպանութիւն երիտթուրքերը կը սկսին հայերուն եւ կայսրութեան տարածքին մէջ գտնուող այլ քրիստոնեաներուն զինաթափումն ու ոչնչացումը։ Օսմանեան կայսրութեան մէջ ծառայող քրիստոնեաները պարտադրաբար կը կատարէին ամէնէն դաժան եւ հիւծալի աշխատանքները։ Այնուհետեւ կը տանէին հեռու վայրեր եւ կը գնդակահարէին զիրենք։ Օսմանեան բանակին շուրջ 100,000 հայ զինուորներ կը զինաթափին, քաղաքացիական հայ բնակչութենէն, կը գրաւուի 1908-էն թոյլատրուած զէնքը։ Ըստ ականատեսներու՝ զինաթափման կը յաջորդէ հայ զինծառայողներու դաժան սպանութիւնը. անոնց վիզերը կը կտրէին եւ ողջ -ողջ կը թաղէին։

Թուրքիոյ մէջ, ԱՄՆ դեսպան Հենրի Մորկընթաուն այս զինաթափումը կը բնորոշէ իբրեւ հայոց բնաջնջման նախերգանք&lt;ref name=&quot;Morgenthau 302-304&quot;&gt;Henry Morgenthau, Ambassador Morgenthau’s Story. Garden City, N.Y. 1918, էջեր 302-304. «Before Armenia could be slaughtered, Armenia must be made defenseless.»&lt;/ref&gt;։ Ֆրանսացի հրապարակախօս Ռենէ Պինոն կը գրէ. 
{{քաղվածք|«Հայերու բռնագաղթը լոկ նենգամտօրէն քողարկուած մահուան դատավճիռ էր»&lt;ref&gt;Pinon R․, La suppression des Ar- iueniens․ M^thode allemande-travail tuxc, Փ․, 1916, էջեր 27&lt;/ref&gt;։
|}} 
Կարգ մը քաղաքներու մէջ, իշխանութիւնները կը սպառնային զանգուածային պատիժներով, ինչպէս նաեւ բանտերուն մէջ, իբրեւ պատանդ կը պահէին հարիւրաւոր մարդիկ։ Հայերը կը զինաթափէին եւ դաժանօրէն կը խոշտանգէին։ Հաւաքուած զէնքը յաճախ կը լուսանկարուէր եւ իբրեւ «դաւաճանութեան» ապացոյց կ'ուղարկուէր [[Իսթամպուլ]], որ կը դառնայ հայոց համընդհանուր հետապնդման պատճառներէն մէկը&lt;ref name=&quot;The Armenian People from Ancient to Modern Times 2-245-249&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;America and the Armenian Genocide of 1915, 62-68&quot; /&gt;։

===Հայոց Տեղահանման Կազմակերպում ===
Հայոց զինաթափումը հնարաւոր կը դարձնէ Օսմանեան կայսրութեան հայկական ազգաբնակչութեան դէմ պարբերական գործողութիւնը, որ կը ներառէր հայոց համընդհանուր տեղահանումը դէպի անապատ, ուր անոնք դատապարտուած էին մահուան կողոպտիչ աւազակախումբերէն կամ սովէն ու ծարաւէն։ Տեղահանման կ'ենթարկուին կայսրութեան գրեթէ բոլոր հիմնական կեդրոններու, ինչպէս նաեւ սահմանամերձ շրջաններու հայերը, ինչպէս նաեւ ռազմական գործողութիւններ կը ծաւալին &lt;ref name=&quot;The Armenian People from Ancient to Modern Times 2-247-248&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Richard G. Hovannisian|վերնագիր=The Armenian People from Ancient to Modern Times|վայր=Մեծ Բրիտանիա|հատոր=2|մէջբերուող էջեր=247-248}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;A Question of Genocide, 270-272&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Ronald Grigor Suny, Fatma Muge Gocek, Norman M. Naimark|վերնագիր=A Question of Genocide. Armenians and Turks at the end of the Ottoman Empire|մէջբերոգող էջեր=270-272|մաս=The First World War and the Development of the Armenian Genocide}}&lt;/ref&gt;։

Սկիզբը իշխանութիւնները կը հաւաքեն առողջ տղամարդիկը՝ յայտարարելով, որ բարեացակամ տրամադրուած կառավարութիւնը, մեկնելով ռազմական անհրաժեշտութենէն, կը պատրաստուի հայերը վերաբնակեցնել նոր տուներու մէջ։ Հաւաքուած տղամարդիկ կը բանտարկուին բանտերու մէջ, այնուհետեւ կը քշուին անմարդաբնակ վայրեր եւ կ'ոչնչացուին հրազէնի կամ սառէ զէնքի օգնութեամբ։ Ապա կը հաւաքագրուին ծերունիները, կանայք եւ երեխաները, որոնց նոյնպէս կը յայտնեն, որ անոնք պէտք է վերաբնակին։ Զանոնք կը քշեն շարասիւներով՝ ժանտարմներու հսկողութեան տակ։ Անոնք, որոնք ի վիճակի չէին այլեւս երթալու, կը սպաննէին. բացառութիւն չէին նաեւ յղի կիները։ Ոստիկանները ըստ հնարաւորութեան, կ'ընտրէին երկար երթուղիներ կամ մարդոց կը ստիպէին ետ երթալ նոյն երթուղիով, մինչեւ ծարաւէն ու քաղցէն մեռնէին:

Թալէաթ հրամայած էր սպաննել բոլոր աքսորեալ հայերը՝ ինչպէս տղամարդիկ, այնպէս ալ կիներն ու երեխաները։ Ան բազմաթիւ հեռագիրեր ուղարկած է այդ մասին Հալէպի կուսակալին: Վրայ կը հասնի արտաքսումներու վերջը. «Սկսէ՛ք գործել նախկին հրամաններու համաձայն, եւ այդ կատարեցէ՛ք որքան կարելի է շուտ, Ձեզի արդէն հաղորդուածն է, որ ճեմիյէթի ցուցմունքով որոշուած է լիովին ոչնչացնել Թուրքիոյ մէջ ապրող հայերը։ Ով որ դուրս կու գայ այդ որոշման դէմ, չի կրնար մնալ պաշտօնական դիրքին մէջ։ Ինչքան ալ դաժան ըլլան ձեռնարկուող միջոցները, պէտք է վերջ տրուի հայոց գոյութեան։ Որեւէ ուշադրութիւն մի դարձնէք ո՛չ տարիքին, ո՛չ սեռին եւ ո՛չ ալ խղճմտանքին»&lt;ref&gt;«The Memoirs of Naim Bey․ Turkish Official Documents Relating to the Deportations and Massacres of Armenians» Compiled by Aram Andonian․, L․, 1920, p․ 64&lt;/ref&gt;։

Տեղահանման առաջին հանգրուանը կը սկսի Ապրիլ 1915-ին [[Զէյթուն]]ի եւ [[Տորթյոլի]] հայոց տեղահանմամբ։ 24 Ապրիլին կը ձերբակալուի եւ կ'աքսորուի [[Իսթամպուլ]]ի հայկական վերնախաւը (Այդ օրը երբեմն կ'անուանեն '''Կարմիր կիրակի'''), իսկ հետագային՝ նաեւ կայսրութեան այլ համայնքներու յայտնի ներկայացուցիչները կը ձերբակալուին եւ կը տեղափոխուին երկու համակեդրոնացման վայրեր [[Անքարա|Անգարա]]յի մօտ՝ ղեկավարուելով 24 Ապրիլ 1915-ին, ներքին գործերու նախարար՝ Թալէաթ փաշային արձակած հրամանով։&lt;ref&gt;[https://en.wikisource.org/wiki/Circular_on_April_24_1915 Circular on April 24 1915]&lt;/ref&gt;

[[Պատկեր:April24Victims.jpg|right|thumb|350px|24 Ապրիլ, 1915-ին ձերբակալուած հայ մտաւորականներէն ոմանք՝ &lt;br /&gt;առաջին շարք՝ [[Գրիգոր Զօհրապ]], [[Դանիէլ Վարուժան]], [[Ռուբէն Զարդարեան]], [[Արտաշէս Յարութիւնեան]], [[Սիամանթօ]], &lt;br /&gt;երկրորդ շարք՝ [[Ռուբէն Սեւակ]], [[Տիգրան Չեոկուրեան|Տիգրան Չէօկուրեան]], [[Տիրան Քելեկեան|Տիրան Քելէկեան]], [[Թլկատինցի]] եւ [[Երուխան]]]]

Այդ գիշեր հայ մտաւորականներու առաջին հոսքը՝ թիւով 235 հոգի, կը ձերբակալուի&lt;nowiki/&gt;[[Կոստանդնուպոլիս|Կոստանդնուպոլսոյ]] մէջ։ Ձերբակալուածներուն ընդհանուր թիւը այս գործողութեան իբրեւ արդիւնք, կը կազմէ 2345&lt;ref name=&quot;vahakn dadrian&quot;&gt;{{cite book|last = Dadrian|first = Vahakn N.|title = The history of the Armenian genocide: ethnic conflict from the Balkans to Anatolia to the Caucasus|year = 2004|publisher = Berghahn Books|location = New York|isbn = 1-57181-666-6|page = 221|edition = 6th rev.}}
&lt;/ref&gt; հոգի։ Տեղահանութեան մասին օրէնքի ընդունումէն ետք՝ 30 Մայիս 1915-ին, ձերբակալուածները կը տեղաբաշխուին ամբողջ կայսրութեան տարածքով, եւ անոնց մեծամասնութիւնը կը սպաննուի։ Շատ քիչեր, ինչպէս՝ [[Վրթանէս Փափազեան]] եւ [[Կոմիտաս]] կը փրկուին առանձնայատուկ միջամտութեան իբրեւ արդիւնք։ Թէեւ հայերը օրէնքին մէջ չէին յիշուած, բայց պարզ էր, որ օրէնքը գրուած էր անոնց համար։
[[Պատկեր:Instruction of the Ministery of the Interior on april 24.png|24 Ապրիլ 1915-ին, ներքին գործերու նախարար Թալէաթ փաշային արձակած հրամանին բնօրինակը|left|thumb|284x284px]]

Տեղահանման կ'ենթարկուի նաեւ [[Ալեքսանդրեթթա|Ալեքսանտրեթի]] եւ [[Ատանա]]յի հայ ազգաբնակչութիւնը։ 9 Մայիսին Օսմանեան կայսրութեան կառավարութիւնը կ'որոշէ տեղահանել նաեւ արեւելեան Անատոլիոյ համակեդրոնացման ճամբարներու հայերը։ Այն մտահոգութեամբ, որ տեղահանուող հայերը կրնան համագործակցիլ ռուսական բանակին հետ, ապա տեղահանութիւնը պէտք է իրականացուէր դէպի հարաւ, բայց պատերազմական թոհուբոհի մէջ այդ հրամանը չի կատարուիր։ [[Վանի հերոսամարտ]]էն ետք, կը սկսի տեղահանման չորրորդ հանգրուանը, ըստ որուն պէտք էր տեղահանուէին սահմանամերձ շրջաններուն մէջ եւ Կիլիկիոյ մէջ բնակող բոլոր հայերը&lt;ref name=&quot;A Question of Genocide, 276-284&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Ronald Grigor Suny, Fatma Muge Gocek, Norman M. Naimark|վերնագիր=A Question of Genocide. Armenians and Turks at the end of the Ottoman Empire|մէջբերուող էջեր=276-284|մաս=The First World War and the Development of the Armenian Genocide}}&lt;/ref&gt;։

21 Յունիսին՝ տեղահանումներու եզրափակիչ հանգրուանին, Թալէաթ կը հրամայէ տեղահանել Օսմանեան կայսրութեան արեւելեան շրջանի տասնեակ գաւառներուն մէջ ապրող «բոլոր հայերը», բացի անոնցմէ, որոնք պետութեան համար պիտանի կը համարուէին։ Տեղահանումը կ'իրականացուէր երեք սկզբունքներու համաձայն՝ 
# «տասը տոկոսի սկզբունքը», որուն համաձայն հայերը պէտք էր կազմէին տարածաշրջանի իսլամներուն 10%-ը,
# տեղահանուածներուն տուներուն թիւը պէտք չէ գերազանցէր յիսունը,
# տեղահանուածներուն կ'արգիլուէր փոխել նախանշուած վայրերը։

Հայերուն կ'արգիլուէր բանալ սեփական դպրոցներ, հայկական գիւղերը իրարմէ պէտք էր հեռու ըլլային հինգ ժամուան ճամբով։ Հակառակ առանց բացառութեան բոլոր հայերուն տեղահանելու պահանջին՝ [[Իսթամպուլ]]ի եւ [[Էտիրնէ]]ի (Ադրիանապոլսոյ) հայ ազգաբնակչութեան զգալի մասը չի տեղահանուիր այն մտահոգութեամբ, որ օտարերկրեայ քաղաքացիները այդ գործողութեան ականատեսը կ'ըլլան։ [[Իզմիր]]ի հայկական բնակչութիւնը կը փրկուի նահանգապետ Ռահմի բէկին կողմէն, որ կը կարծէր, թէ հայոց տեղահանումը մահացու վտանգի կ'ենթարկէր քաղաքին առեւտուրը։ 5 Յուլիսին տեղահանման սահմանները արեւմտեան նահանգներու ([[Անգարա]], [[Էսքիշեհիր]] եւ այլն), [[Կիրկուկ]]ի, [[Մոսուլ]]ի, [[Եփրատ գետ|Եփրատի]] հովիտի հաշուին մէկ անգամ եւս կ'ընդարձակուին եւ մօտաւորապէս 13 Յուլիս 1915-ին Թալէաթ կը յայտարարէ, որ տեղահանութիւնը կ'իրականացուի «Հայկական հարցին վերջնական լուծման համար», որ փաստացի կը նշանակէր Օսմանեան կայսրութեան մէջ, հայոց հարցին վերացումը&lt;ref name=&quot;A Question of Genocide, 276-284&quot; /&gt;։

=== Առաջին Տեղահանումներ ===

Մարտ 1915-ի կէսերուն, անգլիա-ֆրանսական ուժերը կը յարձակին [[Տարտանել]]ի վրայ։ [[Իսթամպուլ]]ի մէջ մայրաքաղաքը Էսքիշեհիր տեղափոխելու եւ տեղի բնակչութիւնը տեղահանելու նախապատրաստական աշխատանքները կը սկսին։ Վախնալով հայոց դաշնակիցներուն միանալէն՝ Օսմանեան կայսրութեան կառավարութիւնը կը մտադրէր տեղահանել Իսթամպուլի եւ Էսքիշեհիրի միջեւ ինկած ողջ հայ բնակչութիւնը։ Այն ատեն Իթթիհատի կեդրոնական կոմիտէի քանի մը համագումարներ կը կազմակերպուին, որոնց ընթացքին «Յատուկ կազմակերպութեան» ղեկավար Պեհայէտտին Շաքիր ապացոյցներ կը ներկայացնէ արեւելեան Անատոլիոյ մէջ, հայկական խումբերու գործունէութեան վերաբերեալ։ Խորհրդակցութեան ղեկավար Թալէաթ փաշա կատաղի ատելութեամբ կ'ազդարարէ, որ «պէտք է մաքրել հայերուն հաշիւը» եւ կը խոստանայ այդ մէկը իրականացնելու համար ոչինչ խնայել։ Երիտթուրքերու ղեկավար գործիչները (Նազըմ, Շաքիր, Շիւքրի, Ճաւիթ եւ ուրիշներ) միաբերան կը պահանջեն բնաջնջել բոլոր ոչ թուրք ժողովուրդները, ներառեալ՝ քիւրտերն ու արաբները, բայց առաջնահերթութիւն կը համարեն հայերուն ոչնչացումը․ 
{{քաղվածք|Պէտք է, որ հայ ազգը արմատախիլ ըլլայ, մեր հողին վրայ անհատ մը անգամ չմնայ, հայ անունը մոռցուի, «ոչ-թուրք տարրերը թող ջնջուին, որ ազգութեան եւ կրօնքին ալ պատկանած ըլլան&lt;ref&gt;{{Գիրք
 |հեղինակ = Մեւլանզադեէ Ռիֆաթ
 |մաս = 
 |վերնագիր = Թրքական Յեղափոխութեան մութ ծալքերը
 |բնօրինակ = 
 |հղում = 
 |պատասխանատու խմբագիր = 
 |հրատարակություն = 
 |վայր = Բեյրութ
 |հրատարակչություն = 1938
 |թվական = 
 |հատոր = 
 |մեջբերվող էջեր = 159-161
 |էջերի թիվ = 
 |սերիա = 
 |ISBN = 
 |տպաքանակ = 
}}&lt;/ref&gt;։|}}
Կ'ընդունուի հայոց բնաջնջման որոշումը եւ կը յանձնարարուի կառավարութեան իրականացնել զայն։ Կը կազմուի այդ հարցով զբաղող գործադիր կոմիտէ (բժիշկ՝ Նազըմ, բժիշկ Պեհայէտտին Շաքիր ու լուսաւորութեան նախարար Միտհաթ Շիւքրի) եւ լիազօրներ կը կարգուին վիլայեթներու մէջ։ Կը յանձնարարուի՝ հայերը բնաջնջել բոլոր միջոցներով։ Թալէաթի գլխաւորութեամբ կը ստեղծուի հայոց բնաջնջման տաս հազարանոց յատուկ կազմակերպութիւն մը՝ «Թեշքիլաթը մահսուսէ» լայն ճիւղաւորմամբ (50-ական հոգիով), եւ համապատասխան հրահանգներ կ'ուղարկուին բոլոր նահանգները։ 18 Փետրուար 1915-ի գաղտնի հրահանգին մէջ ըսուած էր. {{քաղվածք|«Ճեմիյեթը &lt;sup&gt;Իթթիհատի կեդրոնը&lt;/sup&gt; Թուրքիոյ մէջ ապրող բոլոր հայերը, առանց անհատ մը ողջ ձգելու, փճացնել որոշած եւ այս մասին կառավարութեան ընդարձակ իրաւասութիւններ տուած է։ ․․․Պիտի չթոյլատրուի, որ հայ մը օգնութեան եւ պաշտպանութեան արժանանայ»&lt;ref name=&quot;Անտոնեան Արամ. Մեծ ոճիրը&quot;&gt;{{Գիրք
 |հեղինակ = Անտոնեան Արամ
 |մաս = 
 |վերնագիր = Մեծ ոճիրը։ Հայկական վերջին կոտորածները եւ Թալէադ փաշա։ Պաշտօնական հեռագիրներ բնագիրներու ստորագրութեամբ եւ բազմաթիւ պատկերներով
 |բնօրինակ = 
 |հղում = 
 |պատասխանատու խմբագիր = 
 |հրատարակություն = 
 |վայր = Բեյրութ
 |հրատարակչություն = «Պահակ» 
 |թվական = 1921
 |հատոր = 
 |մեջբերվող էջեր = 130-133
 |էջերի թիվ = 304
 |սերիա = 
 |ISBN = 
 |տպաքանակ = 
}}&lt;/ref&gt;։|}}

15 Ապրիլին Թալէաթի, էնվեր փաշայի ու Նազըմի ստորագրութեամբ տեղական իշխանութիւններուն կ'ուղարկուի հայերուն համատարած բռնագաղթի ու ջարդերու կազմակերպման հրաման, ուր նշուած Էր․ 
{{քաղվածք|Իսլամ եւ թուրք ժողովուրդը ներկայացնող կառավարութիւնը եւ «Միութիւն եւ յառաջադիմութիւն» կոմիտէն, միացած ուժերով, ինչ որ ալ պատահի, որեւէ հաշտութեան սեղանի վրայ, որեւէ ձեւով հայկական հարցի մը դրուիլը կանխելու համար, օգտուելով պատերազմին մեզի բերած սա անկախութենէն, որոշեցինք վերջնական հաշուեհարդարի ենթարկել զայն, բնաջնջելով անհարազատ այդ տարրը, քշելով զանոնք դէպի Արաբիոյ անապատները, համաձայն տրուած մեր գաղտնի հրահանգին․․․ Արդ, կառավարութիւնը ու Իթթիհատի մեծ կոմիտէն կոչ կ'ընենք ձեզի եւ ձեր հայրենասիրութեան եւ կը հրամայենք, որ ձեր բոլոր տրամադրելի ուժերով աջակցիք «Միութեան եւ յառաջադիմութեան» տեղական մարմիններու, որոնք 24 Ապրիլի արեւածագէն սկսեալ, գաղտնի ծրագիրի մը համաձայն, գործադրութեան պիտի դնեն այս հրամանը։ Որեւէ պաշտօնատար ու անհատ, որ կը հակառակի այս սրբազան ու հայրենասիրական գործին ու չի տրամադրուիր իրեն յանձնուած պարտականութեան եւ որեւէ ձեւով այս կամ այն հայը պաշտպանելու կամ պահելու փորձ կ'ընէ, հայրենիքին եւ կրօնքին թշնամի կը նկատուի եւ ըստ այնմ ալ կը պատժուի&lt;ref&gt;{{Գիրք
 |հեղինակ = Առաքել Մարտիրոսի Քեչեան
 |մաս = 
 |վերնագիր = Կարմիր դրուագներ հերոսներու կեանքէն
 |բնօրինակ = 
 |հղում = 
 |պատասխանատու խմբագիր = 
 |հրատարակություն = 1938
 |վայր = Բուխարեստ
 |հրատարակչություն = 
 |թվական = 1915-1918
 |հատոր = 1
 |մեջբերվող էջեր = 
 |էջերի թիվ = 63-64
 |սերիա = 
 |ISBN = 
 |տպաքանակ = 
}}&lt;/ref&gt;։|}}

Երիտթրքական կառավարիչները պատերազմի սկիզբէն ձեռնամուխ կ'ըլլան հայոց բնաջնջման գործին։ Առաջին ծանր հարուածը կը տրուի թրքական «Սեֆերպերլիք»ով (զօրահաւաք), որ իսկական պատուհաս կը դառնայ հայոց գլխուն։ Մինչ այդ բանակին մէջ, գտնուող հայ զինուորականներուն (1908-ի յեղաշրջումէն ետք, քրիստոնեաները եւս ենթակայ էին զինուորական ծառայութեան) կը միանան բազմահազար զօրակոչիկներ (18-45 տարեկան բոլոր «ռազմունակ» տղամարդիկ), որոնք մուտք կը գործեն աշխատանքային գումարտակներու (ամելէ թապուրի) մէջ (կը փոխադրէին բեռներ, ճամբաներ կը շինէին եւ այլն) եւ մաս-մաս կ'ոչնչացնեն։ Թրքական կառավարութիւնը կարգադրած էր սպաննել օսմանեան բանակի բոլոր հայ զինուորականները։ Ահա ռազմական նախարար էնվեր փաշայի հրամանը, ուր ըսուած էր․

{{քաղվածք|Կայսերական բանակներուն մէջ ծառայող բոլոր հայ անհատները, առանց դէպքի մը տեղի տալու՝ իրենց զօրաբաժիններէն զատելով, ընդհանուրին աչքէն հեռու ծածուկ վայրերու մէջ գնդակահար պիտի ըլլան&lt;ref name=&quot;Անտոնեան Արամ. Մեծ ոճիրը&quot; /&gt;։|}}

Գազանաբար կը հոշոտուի 60,000 հայ զինուորական։ Թրքական զօրահաւաքը կ'ուղեկցուէր համատարած շուրջկալներով, որոնց ատեն մարդոցմէ «զէնքեր» հաւաքելու եւ պատերազմական տուրք գանձելու պատրուակով կ'աւերուէին հայերուն տուները, կը կողոպտուէր անոնց ունեցուածքը, կը ձերբակալուէին ու կ'աւերուէին շատերը։ Ռուսական հետախուզութիւնը 15 Մարտ եւ 3 Ապրիլ 1915-ին, Թուրքիոյ վերաբերեալ կը հաղորդէր․

{{քաղվածք|Ամբողջ երկրին մէջ, տեղի կ'ունենան հայերու ձերբակալութիւններ․․․ Կոտորածներ էրզրումի, Տորթյոլի, Զէյթունի եւ շրջակայքին մէջ։ Արիւնալի ընդհարումներ՝ Պիթլիսի, Վանի եւ Մշոյ մէջ․․․ բռնութիւններ, թալան, սպանութիւններ Ակնի եւ ամբողջ Փոքր Հայքի մէջ։ Ժողովուրդի տնտեսական քայքայում եւ ընդհանուր կոտորած։|}}

Շաքիրի, որ կը պնդէր, որ «ներքին թշնամին» ոչ պակաս վտանգաւոր է, քան «արտաքին թշնամին», կը տրուին լայն իրաւասութիւններ։ Մարտի վերջին եւ Ապրիլի սկիզբին «Յատուկ կազմակերպութիւնը» կը փորձէ կազմակերպել Էրզրումի հայոց ջարդերը եւ հակահայկական քարոզչութեան համար նահանգ կ'ուղարկէ Իթթիհատի ամէնէն գլխաւոր գործակալները, ինչպէս՝ Ռեշիտ բէկը ({{lang-tr|Reşit Bey}}), որ աւելի դաժան ձեւերով՝ ներառեալ ձերբակալութիւններն ու կտանքները, [[Տիարպեքիր]]ի մէջ, զէնք կը փնտռէր, այնուհետեւ կը դառնայ հայոց ամէնէն մոլեռանդ մարդասպանը։ [[Թաներ Աքչամ (արեւմահայերէն)|Թաներ Աքչամ]]ի կարծիքով հայոց զանգուածային տեղահանութեան որոշումը ընդունուած էր Մարտին&lt;ref&gt;Akcam, Taner, «Armenien und der Völkermord: Die Istanbuler Prozesse und die türkische Nationalbewegung». Hamburg: Hamburger Edition, 1996. P.59&lt;/ref&gt;, բայց այն փաստը, որ «Իսթամպուլէն տեղահանութիւնը այդպէս ալ չ'ըլլար», կը նշանակէ, որ այդ պահուն հայոց ճակատագիրը կախուած էր պատերազմի հետագայ ընթացքէն&lt;ref name=&quot;Bloxham-78-80&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Donald Bloxham|վերնագիր=The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians|վայր=Օքսֆորտ, Մեծ Բրիտանիա|մէջբերուող էջեր=78-80}}&lt;/ref&gt;։

Հակառակ երիտթուրքերու պնդումներուն, որ հայոց տեղահանութիւննները կը պատասխանէին Արեւելեան ռազմաճակատին ընթացքին հայոց անհնազանդութեան, Ճեմալի ղեկավարութեամբ առաջին տեղահանութիւնները կը կատարուին ոչ թէ Արեւելեան ռազմաճակատին հարեւան շրջաններուն մէջ, այլ Անատոլիոյ կեդրոնէն դէպի [[Սուրիա]]: Եգիպտական գործողութիւններուն մէջ, պարտութենէն ետք ան Զէյթունի եւ Տորթյոլի բնակչութիւնը կ'որակէ «հնարաւոր վտանգաւոր» եւ դաշնակիցներու հնարաւոր յառաջխաղացման պարագային կ'որոշէ փոխել իրեն ենթակայ տարածքներու ժողովուրդը՝ առաջարկելով հայոց առաջին տեղահանութիւնները: Հայոց տեղահանութիւնները կը սկսին Զէյթուն քաղաքէն 8 Ապրիլ-ին, որուն բնակչութիւնը դարերով ունէր մասնակի անկախութիւն եւ թրքական իշխանութիւններուն հետ կը գտնուէր առճակատման մէջ։ իբրեւ հիմնաւորում՝ կը բերուէր իբր Զէյթունի հայոց եւ ռուսական ռազմական շտաբի մէջ գաղտնի համաձայնութեան տեղեկատուութիւնը, բայց Զէյթունի հայերը ոչ մէկ թշնամական քայլ չէին ձեռնարկած&lt;ref name=&quot;The Armenian People from Ancient to Modern Times 2-249-250&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Richard G. Hovannisian|վերնագիր=The Armenian People from Ancient to Modern Times|հատոր=2|վայր=Մեծ Բրիտանիա|մեջբերուող էջեր=249-250}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Bloxham 82-83&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Donald Bloxham|վերնագիր=The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians|վայր=Օքսֆորտ, Մեծ Բրիտանիա|մէջբերուող էջեր=82-83}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Aram Arkun. Zeytun and the Commencement of the Armenian Genocide&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Ronald Grigor Suny, Fatma Muge Gocek, Norman M. Naimark| վերնագիր=A Question of Genocide. Armenians and Turks at the end of the Ottoman Empire|221-243|մաս=Zeytun and the Commencement of the Armenian Genocide}}&lt;/ref&gt;։
[[Պատկեր:Armrefugees.jpg|thumb|left|300px|Փախստական հայ կիներ՝ սատկած ձիու մարմինի մօտ [[Տէր Զօր շրջան|Տէր-Զօրի]] համակեդրոնացման ճամբարին:]]
Քաղաք կը մտնէ երեք հազար թուրք զինուոր։ Թուրք զինուորներու վրայ յարձակած Զէյթունի երիտասարդ տղամարդոցմէ մաս մը, ներառեալ քանի մը դասալիք, կը փախչի հայկական եկեղեցի եւ ինքնապաշտպանութիւն կը կազմակերպէ՝ ըստ հայկական աղբիւրներու՝ վերցնելով 300 զինուոր (թուրքերը կը նշեն մէկ մայոր եւ ութ զինուոր), բայց եկեղեցին կը գրաւուի։ Հայկական կողմի հաղորդումով զինուորներու վրայ յարձակումը վրէժ էր հայկական գիւղերուն մէջ, այդ նոյն զինուորներու անհարիր կեցուածքին դիմաց։ Զէյթունի հայութեան մեծ մասը ապստամբներուն չէր աջակցեր, հայ համայնքի ղեկավարները ապստամբները կը համոզէին յանձնուելու եւ կառավարական զօրքերուն թոյլ կու տան հաշուեհարդար տեսնելու անոնց հետ։ Բայց օսմանեան պաշտօնեաներուն մէկ մասը միայն պատրաստ էր ընդունելու հայոց հաւատարմութիւնը, մեծամասնութիւնը կը համոզուի, որ Զէյթունի հայերը կը համագործակցին թշնամիին հետ։ Ներքին գործերու նախարար Թալէաթ Կոստանդնուպոլսոյ հայոց պատրիարքին շնորհակալութիւն կը յայտնէ դասալիքները բռնելու գործին մէջ, հայ բնակչութեան աջակցութեան համար, բայց աւելի ուշ հաղորդագրութիւններուն մէջ, ատիկա կը ներկայացնէ իբրեւ օտար տէրութիւններու հետ հայկական ապստամբութեան մէկ մասը. տեսակէտ մը, որ ընդունելի է թրքական պատմագրութեան կողմէն։ Հակառակ անոր, որ հայկական բնակչութեան մեծ մասը կողմ չէր օսմանեան բանակին ընդդիմանալուն, բայց այնուամենայնիւ անոնք եւս կը տեղահանուին դէպի Գոնիա եւ Տէր Զօրի անապատ, ուր հայերը կա՛մ կը սպաննէին, կա՛մ կը ձգէին, որ մեռնէին սովէն ու հիւանդութիւններէն։ Զէյթունէն ետք, նոյն ճակատագրին կ'արժանանան Կիլիկիոյ միւս քաղաքներու բնակիչները։ Տեղահանութիւնները տեղի կ'ունենան Վանի դէպքերէն առաջ, որոնք օսմանեան իշխանութիւնները կ'օգտագործէին հակահայկական քաղաքականութիւնը հիմնաւորելու համար։ Օսմանեան կառավարութեան գործողութիւնները իրենց ծաւալներով ակնյայտօրէն անգերազանցելի էին, բայց անոնք չէին ընդգրկեր կայսրութեան ողջ տարածքը&lt;ref name=&quot;The Armenian People from Ancient to Modern Times 2-249-250&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Bloxham 82-83&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Aram Arkun. Zeytun and the Commencement of the Armenian Genocide&quot; /&gt;։ Զէյթունի հայոց տեղահանութիւնը լոյս կը սփռէ ցեղասպանութեան կազմակերպման ժամկէտներու հետ կապուած կարեւոր հարցի մը վրայ: Հայոց որոշ մասը կ'աքսորուի [[Գոնիա]] քաղաք, որ հեռու կը գտնուէր [[Սուրիա]]յէն ու [[Իրան|Իրաք]]էն. տեղեր, ուր աւելի ուշ հիմնականին մէջ, կը տեղահանուին հայերը։ [[Ճեմալ փաշա|Ճեմալ]] կը պնդէր, որ անձամբ ընտրած է Գոնիան, այլ ոչ թէ [[Միջագետք]]ը, իբր թէ, որպէսզի զինամթերքի տեղափոխման համար արգելքներ չստեղծուին։ Բայց Ապրիլէն ետք եւ Ճեմալի իրաւասութիւններէն դուրս տեղահանուած հայոց մէկ մասը կ'ուղղուէր Գոնիա, որ կը նշանակէր, թէ տեղահանման ծրագիրը կար արդէն Ապրիլ 1915-ին&lt;ref name=&quot;Aram Arkun. Zeytun and the Commencement of the Armenian Genocide&quot; /&gt;։

=== Վանի Հերոսամարտը ===

[[Սարիղամիշ]]ի պարտութենէն ետք, Վան քաղաքը ռազմավարական մեծ նշանակութիւն ունէր ոչ միայն թուրքերու, այլեւ ռուսերու համար։ 1914-էն, Հ.Յ.Դ.-ն, քաղաքին մէջ մեծ ազդեցութիւն ունենալով, գաղտնի, մեծ թիւով զինամթերք պաշարած էր։ [[Անդրանիկ Օզանեան|Անդրանիկի]] հրամանատարութեամբ ռուսական կամաւորականներու՝ [[Սարայ աւան|Սարային]] մօտենալէն Օսմանեան իշխանութիւնները դաշնակցականներէն կը պահանջեն յանձնել թրքական բանակէն փախած հայ դասալիքները, քաղաքը կը կտրեն հեռախօսային կապէն եւ կը սկսին տեղի բնակչութենէն շորթումները։ Փետրուար 1915-ին, Վանի մէջ՝ կայսրութեան միակ շրջանին մէջ, ուր հայերը մեծամասնութիւն կը կազմէին, նահանգապետ կը նշանակուի Էնվերի աներձագը՝ [[Ճեւտէթ բէկ]], որ նշանաւոր էր բռնութիւններու հանդէպ իր հակումներով եւ զէնքի հաւաքագրման ատեն հայոց ահաբեկումներով։ Ճեւտէթ նոր վերադարձած էր Պարսկաստանի անյաջող արշաւանքէն, եւ իրեն կ'ուղեկցէր քանի մը հազար քիւրտ ու չերքէզ ոչ կանոնաւոր զինուորներ, այսպէս կոչուած «մսագործի գումարտակները»։ Թրքական կառավարութիւնը 1914-ին,կը պնդեն, որ Վանի մէջ հայեր ու քանի մը պարսկական ցեղեր կը զինեն Թուրքիոյ թշնամիները։ Վանի հայ ղեկավարները կը փորձեն հանգստացնել իշխանութիւնները եւ հաւատարմութիւն կը յայտնեն Ճեւտէթին։ Մարտ 1915-ի սկիզբը Ճեւտէթ [[Շատախ]]ի հայերէն մահուան եւ աքսորի սպառնալիքով կը պահանջէ 18-45 տարեկան բոլոր տղամարդիկը (4,000 տղամարդ, ինչպէս նաեւ բազմաթիւ դասալիքներ) բանակին մէջ, աշխատելու համար։ Հայերը կը տրամադրեն միայն 400 հոգի, իսկ մնացեալին փոխարէն կ'առաջարկեն վճարել այսպէս կոչուած «ազատման հարկ» (բանակին մէջ, ծառայելու փոխարէն օրէնքով թոյլատրուած որոշակի գումարի վճարում), որ կը մերժուի Ճեւտէթին կողմէն։ Միջադէպ մըն ալ տեղի կ'ունենայ, երբ Ճեւտէթ հայ-թրքական ութ հոգինոց խումբ մը կ'ուղարկէ [[Շատախ]] գիւղ, ուր պէտք է քննարկէին հայը բանտին մէջ պահելու պատմութիւնը։ Ճամբան խումբին բոլոր չորս հայ անդամները կը սպաննուին։ 17 Ապրիլին Ճեւտէթ «մսագործի գումարտակները» կ'ուղարկէ վերացնելու Շատախի հայերը, բայց անկարգապահ զօրքը կը յարձակի մօտակայ գիւղերուն վրայ&lt;ref name=&quot;The Armenian People from Ancient to Modern Times 249-255&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Richard G. Hovannisian|վերնագիր=The Armenian People from Ancient to Modern Times|հատոր=2|վայր=Մեծ Բրիտանիա|մէջբերուող էջեր=249-255}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;The great game of genocide? 76-78&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Donald Bloxham|վերնագիր=The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians|76-78}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Bloxham 265-267&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Donald Bloxham|վերնագիր=The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians|մէջբերուող էջեր=265-267}}&lt;/ref&gt;։

Զանգուածային սպանութիւնները կը սկսին 19 Ապրիլին, երբ Վանի շրջակայքը, կը սպաննուի շուրջ 2,500 հայ, իսկ յաջորդող քանի մը օրերուն՝ եւս 50,000: Հայոց վրայ յարձակումները կը հրահրուէին [[Իթթիհատ]]ի կողմէն, որ հետագային կը խոստանան Վանի երկու ժեներալ-նահագապետերը՝ Իպրահիմ Արուաս եւ Հասան Թաշին&lt;ref name=&quot;America and the Armenian Genocide of 1915, 62-68&quot; /&gt;։ Իսլամներուն մահուան սպառնալիքով արգիլուած էր օգնել հայերուն։ Վանի հայերը, սպասելով յարձակման, քանի մը շաբաթ կ'ամրացնեն քաղաքին իրենց հատուածը եւ չորս շաբաթներու ընթացքին, արդիւնաւէտ դիմադրութիւն կը ցուցաբերեն։ Վանի հայ բնակչութիւնը կը կազմէր մօտաւորապէս 30, 000 հոգի, որոնցմէ միայն 1,500-ը զինուած էր։ Զէնքը շատ յաճախ կ'ըլլար ինքնաշէն տարբերակով։ 16 Մայիսին, երբ ռուսական բանակը կը մօտենայ Վանի, թուրքերը հարկադրուած կը հեռանան, եւ ռուս հրամանատար Նիքոլաեւ Վանի մէջ, կը հռչակէ հայկական կառավարումը։ Վեց շաբաթէն, ռուսերը կը պահանջեն տանիլ այն հայերը, որոնք կրնային հեռանալ&lt;ref name=&quot;The Armenian People from Ancient to Modern Times 249-255&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;The great game of genocide? 76-78&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Bloxham 265-267&quot; /&gt;։

Վանի իրադարձութիւնները նախապէս մշակուած բնոյթ չունէին, հայերը կը փորձէին հնարաւոր փախուստի միջանցք պահել դէպի Պարսկաստան, իսկ Ճեւտէթ պատժամիջոցներ կ'օգտագործէր իրեն տեսանելի «հայկական վտանգը» ճնշելու համար։ Անոր գործողութիւնները այն ատենուան համար բնորոշ չէին։ Նոյն ժամանակահատուածին մէջ, տեղին կ'ունենան նաեւ [[Պիթլիս]]ի քիւրտերու եւ [[Ատամակերտ|Պաշկալէ]]ի ասորիներու ապստամբութիւնները:

=== Տեղահանութիւններու Շարունակութիւն===
[[Պատկեր:AmbassadorMorgenthautelegram.jpg|thumb|left|200px|ԱՄՆ դեսպան Հենրի Մորկընթաուի հեռագիրը պետութեան (16 Յուլիս 1915, ) կը նկարագրէ հայոց բնաջնջումը իբրեւ ''«ռասայական բնաջնջման կազմակերպուած փորձ»:'']]
{| class=&quot;toccolours&quot; style=&quot;float: right; margin-left: 1em; margin-right: 2em; font-size: 85%; background:#ffffff; color:black; width:37em; max-width: 37%;&quot; cellspacing=&quot;5&quot;
| style=&quot;text-align: left;&quot; |Օսմանեան պաշտօնեայ Սահիտ Ահմետի կողմէն Տրապիզոնէն հայոց տեղահանման նկարագրութիւնը&lt;ref name=&quot;The Armenian People from Ancient to Modern Times-2-262-265&quot; group=&quot;Ն&quot;&gt;Օսմանեան սպաներու հարցազրոյցները Սայքսին կը բերուին համառոտ։ Ամբողջական մեջբերումները՝ {{Գիրք|հեղինակ=Richard G. Hovannisian|վերնագիր=The Armenian People from Ancient to Modern Times|վայր=Մեծ Բրիտանիա|հատոր=2|մէջբերուող էջեր=262-265}}&lt;/ref&gt;.&lt;br /&gt;
Սկիզբը, օսմանեան պաշտօնեաները կը խլեն երեխաները, որոնցմէ շատերը կը փորձէ փրկել [[Տրապիզոն]]ի ամերիկեան հիւպատոսը։ Տրապիզոնի իսլամները նախազգուշացուած էին հայերը պաշտպանելու պարագային, մահապատիժի ենթարկելու մասին։ Աւելի ուշ, կ'առանձնացնեն տղամարդիկը՝ յայտարարելով, որ անոնք պէտք է մասնակցին աշխատանքներուն։ Կիները եւ երեխաները պահապաններու հսկողութեամբ եւ անվտանգութեան երաշխիքներով կը տարագրուին Մոսուլի ուղղութեամբ, որմէ ետք, տղամարդիկ քաղաքէն կը հանուին ու կը գնդակահարուին նախապէս փորուած խրամատներու մէջ։ Կիներուն եւ երեխաներու վրայ կը կազմակերպուին «չեթերու» յարձակումներ, որոնք կը կողոպտէին ու կը բռնաբարէին կիները, ապա՝ կը սպաննէին զանոնք։ Զինուորականները յստակ հրաման ունէին չխանագարելու «չեթերու» գործողութիւնները։ Ընտրուած երեխաները նոյնպէս կը տարագրուին ու կը սպաննուին։ Ամերիկեան հիւպատոսին խնամակալութեան տակ գտնուող երեխաները, կ'ընտրուին իբր թէ [[Սեբաստիա]] ուղարկելու համար, նաւակներով ծով կը հանուին, կը սուինահարուին, մարմինները կը դրուին պարկերու մէջ եւ կը նետուին ծով։ Քանի մը օրէն, կարգ մը մարմիններ կը գտնեն Տրապիզոնի ափերուն մօտ։ Յուլիս 1915-ին Սահիտ Ահմետին կը հրամայեն ուղեկցիլ Տրապիզոնի հայոց վերջին խումբին՝ կազմուած 120 տղամարդոցմէ, 400 կիներէ եւ 700 երեխաներէն։ Սկիզբը՝ խումբէն կ'առանձնացուին տղամարդիկ, աւելի ուշ Սահիտ Ահմետի կը յայտնեն, որ անոնք բոլորը սպաննուած են։ Ամբողջ ճամբան կային հազարաւոր հայերու մարմիններ։ «Չեթերու» քանի մը խումբեր կը փորձեն խումբէն վերցնել կիները եւ երեխաները, բայց Սահիտ Ահմետ կը հրաժարի յանձնել տալ հայերը։ Ճամբան ան մօտաւորապէս 200 երեխայ կու տայ իսլամ ընտանիքներու, որոնք կը խոստանան հոգ տանիլ անոնց։ Կամախի մէջ, Սահիտ Ահմետ հրաման կը ստանայ հայերը պահպանել, մինչեւ այն ատեն, որ անոնք ողջ են։ Ան կը յաջողի հայերու այդ խումբին միացնել Էրզրումէն եկող խումբը, որ կը գլխաւորէր ոստիկանութեան ներկայացուցիչ Մուհհամէտ Էֆենտին։ Այնուհետեւ Էֆենտին Սահիտ Ահմետի կը յայտնէ, որ այդ խումբը հասած է [[Եփրատ գետ|Եփրատ]]ի ափերը, ուր առանձնացուած է խումբէն եւ ոչնչացուած՝ «չեթ» հրոսակներու կողմէն։ Գեղեցիկ հայ աղջիկները պարբերաբար հրապարակայնօրէն կը բռնաբարուէին, ապա՝ կը սպաննուէին, տրապիզոնեան պաշտօնեաներու կողմէ: Հայոց սպանութիւններու կազմակերպիչներէն՝ Սահիտ Ահմետ կը տեղեկացնէր Էրզրումի մէջ Պեհայէտտին Շաքիրին, [[Տրապիզոն]]ի մէջ՝ Նայիլ բէկին եւ [[Կամախ]]ի՝ Երզնկայի խորհրդարանի անդամներուն։ «Չեթերու» կեդրոնականը կը գտնուէր՝ Կամախ։ 
|}

Եթէ ընդհանուր տեղահանութիւնները նախապէս ծրագրուած չէին, այնուամենայնիւ Մարտ 1915-ին խորհրդակցելէն ետք [[Իթթիհատ]]ի ներկայացուցիչները կը սկսին քարոզել հայոց զանգուածային սպանութիւնները։ Վանի իրադարձութիւնները եւ ըստ թրքական պաշտօնական վիճակագրութեան՝ 150,000 իսլամներու սպանութիւնները (Խալիլ Պերքթայ կը ներկայացնէ հայոց կողմէն 1915-ին, Անատոլիոյ մէջ, սպաննուած 12, 000 իսլամներու թիւը) նոյնպէս իբրեւ առիթ կ'օգտագործուին իշխանութիւններուն կողմէն հակահայ գործողութիւններուն համար։ 24 Ապրիլ 1915-ին Կոստանդնուպոլսոյ մէջ, կը ձերբակալուին 235 երեւելի հայեր, որոնք հետագային կ'աքսորուին։ Անոնց կը հետեւի 600 հայերու ձերբակալութիւնը, այնուհետեւ 5000-ի։ Անոնց մեծամասնութիւնը կը սպաննուի Իսթամպուլի մերձակայքը։ Այս գործողութիւնները որեւէ հիմք չունէին, եւ [[ԱՄՆ]] դեսպան Հենրի Մորկընթաուի հետ զրոյցի մը ընթացքին, Թալէաթը այս գործողութիւնները կը բնութագրէ իբրեւ «ինքնապաշտպանութիւն»։ 30 Մայիս, 1915-ին Օսմանեան կայսրութեան նախարարներուն խորհուրդով կ'ընդունուի Տեղահանութեան մասին օրէնքը, ըստ որուն ռազմական հրամանատարութիւնը լիազօրուած ճնշած էր բնակչութեան զինուած ապստամբութիւնները եւ տեղահանած դաւաճանութեան կամ լրտեսութեան մէջ կասկածուողները։ Օրինակ հաղորդելու նպատակով, կը նախատեսուէին տեղահանուածներուն պահակներ եւ կորսնցուցած ունեցուածքի փոխհատուցում տրամադրել, բայց գործնականին մէջ այս պայմաններէն ոչ մէկը չ'իրականանար: Հայոց բնաջնջման գործին մէջ, գլխաւոր դերակատարութիւնը ունէր Էրզրումի մէջ տեղակայուած «Յատուկ կազմակերպութիւնը» ({{lang-ota|تشکیلات مخصوصه}}), որ ունէր մինչեւ 34,000 անդամ, որոնց գերակշիռ մասը կը կազմէին «չեթերը»՝ բանտերէն ազատ արձակուած յանցագործները։ «Յատուկ կազմակերպութիւնը» անմիջապէս կ'ենթարկուէր Թալէաթին։ Առաջին անգամ ան ինքզինք կը ցուցադրէ 1914 -ին, ռուսական զօրքերու նահանջի շրջաններուն մէջ, հայոց դէմ բռնութիւններուն ատեն՝ Վանի դէպքերէն վեց ամիս առաջ, որ հայոց տեղահանութեան պաշտօնական պատճառը կ'ըլլայ։ Զանգուածային սպանութիւններուն մէջ, գործօն մասնակցութիւն կ'ունենայ նաեւ երկիրի յատուկ ծառայութիւնները ղեկավարող եւ մահուան յատուկ գումարտակներ ստեղծած Պեհայէտտին Շաքիրը&lt;ref name=&quot;see also suni&quot; group=&quot;Ն&quot;&gt;Տե՛ս նաեւ Սաբանչի համալսարանէն պատմաբան՝ Հալիլ Բերքթայի հարցազրոյցը թրքական «Ռադիկալ» թերթին (Սիւնի, 2004):&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;յատուկ կազմակերպութեան դերը&quot; group=&quot;Ն&quot;&gt;«Յատուկ կազմակերպութեան» եւ Պեհայէտտին Շաքիրի դերը հանգամանօրէն դիտարկուած է {{Գիրք|հեղինակ =Taner Akçam|վերնագիր =From Empire to Republic: Turkish Nationalism and the Armenian Genocide}} գիրքի, «The Decision for Genocide in Light of Ottoman-Turkish Documents» գլուխին մէջ&lt;/ref&gt;։

18 Ապրիլին Էրզրումի մերձակայքը, տեղի կ'ունենայ թրքական զանգուածային հանրահաւաք մը, որուն ընթացքին, հայերը կը մեղադրեն դաւաճանութեան մէջ, իսկ անոնց օգնող իսլամները կը նախազգուշացնեն, որ անոնք նոյնպէս կը կիսեն հայոց ճակատագիրը։ Յաջորդող շաբաթներու ընթացքին, Էրզրումի նահանգի հայերը թրքական յարձակումներու առարկայ կը դառնան։ Մայիսի կէսերուն ջարդեր տեղի կ'ունենան [[Խնուս]]ի մէջ եւ անոր մերձակայքը, ուր կը սպաննուի 19,000 հայ։ Նահանգի միւս գիւղերուն հայերը կը տեղահանուին Էրզրում, անոնցմէ շատերը կը մահանայ անօթութենէն, ծարաւէն եւ տանջալլկութենէն, իսկ ողջ մնացածները Կամախի կիրճի լանջերէն կը նետեն գետը։ Էրզրումի 65,000 հայ բնակչութեան մեծամասնութիւնը Յունիս-Յուլիս 1915-ին, կը տեղահանուի կամ կը սպաննուի Կամախի կիրճերուն մէջ, մնացեալները կը տեղահանեն [[Հալէպ]] կամ [[Մուսուլի Հայերը|Մուսուլ]], ուր քանի մը հոգի կը յաջողի ողջ մնալ։ Էրզրումի մէջ, կը ձգեն շուրջ 100 հայ, որոնք կ'աշխատէին ռազմական կարեւորագոյն հարցերուն մէջ։ Երզնկայի հայերը նոյնպէս հիմնականին մէջ, կը սպաննուին Կամախի կիրճերուն մէջ։ [[Բաբերդ (քաղաք)|Պեյպուրթի]]՝ Էրզրումի նահանգին եւս մէկ քաղաքի հայերէն սկիզբը՝ դրամ կը վերցնեն եւ երիտասարդ աղջիկներուն՝ անվտանգութեան երաշխիքներ կու տան, ապա անոնց վրայ կը յարձակին «չեթերը»։ Դէպի Երզնկա ետ փախչողները կը գնդակահարեն ոստիկանները&lt;ref name=&quot;The Armenian People from Ancient to Modern Times-2-255-258&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Richard G. Hovannisian|վերնագիր=The Armenian People from Ancient to Modern Times|վայր=Մեծ Բրիտանիա|հատոր=2|մէջբերուող էջեր=255-258}}&lt;/ref&gt;։

[[Օրդու|Օրտու]]էն կիները եւ երեխաները [[Սամսոն]] տեղափոխուելու պատրուակով կը բարձրացնեն բեռնանաւերը, ապա, կը տարուին բաց ծով եւ նաւէն դուրս կը նետուին։ [[Կարմիր խաչ|Կարմիր մահիկի]] հիւանդանոցի հայուհիները կ'անարգուին. Տրապիզոնի նահանգապետը կը բռնաբարէր զանոնք եւ կը պահէր իբրեւ հարճեր&lt;ref name=&quot;America and the Armenian Genocide of 1915, 83-86&quot;&gt;{{Գիրք|վերնագիր=Jay Winter:America and the Armenian Genocide of 1915|մէջբերուող էջեր=83-86|հեղինակ=Vahakn N. Dadrian.|մասь=The Armenian Genocide: an interpretation}}&lt;/ref&gt;։ Թրքահայաստանի հարաւային մասը հայերէն կը մաքրուի։ Հակառակ [[Պիթլիս]]ի հայոց օրինապաշտութեան՝ Ճեւտէթ սկիզբը՝ անոնցմէ փրկագին կը պահանջէ, ապա շատերը կախաղան կը բարձրացնէ։ 25 Յուլիսին քաղաքը կը շրջապատուի Ճեւտէթի զօրքերուն կողմէն, եւ կարճ պաշարումէն ետք քաղաքին հայկական մասը անձնատուր կ'ըլլայ։ Տղամարդիկ կը սպաննուին, իսկ երիտասարդ աղջիկներուն կու տան տեղացի թուրքերուն ու քիւրտերուն, մնացեալ հայ բնակչութիւնը, կ'ուղարկուի հարաւ, որոնք խեղդամահ կ'ըլլան [[Տիգրիս (գետ)|Տիգրիս]]ի մէջ։ Պիթլիսի մէջ, ընդհանուր առմամբ կը սպաննուի 15,000 հայ, անոնց տուները կը տրուին թուրք եւ քիւրտ մուժահիրներուն&lt;ref name=&quot;The Armenian People from Ancient to Modern Times-2-255-258&quot; /&gt;։

Միաժամանակ սպանդի կ'ենթարկուի Պիթլիսի շրջակայ գիւղերու հայ բնակչութիւնը։ Պիթլիսէն ետք, Ճեւտէթ կ'ուղեւորուի Մշոյ նահանգ, ուր թուրքերու ու քիւրտերու մայիսեան յարձակումներէն ետք, կը տիրէր ժամանակաւոր խաղաղութիւն։ Ճեւտէթի՝ նահանգ այցելելէն ետք, կը սկսին հայութեան ղեկավարներու կտտանքները, տղամարդիկ կը սուինահարուին, կիները եւ երեխաները կը փակուին ախոռներուն մէջ եւ ողջ-ողջ կը հրկիզուին։ Ապա, Ճեւտէթն ու թուրք-քրտական ջոկատները կը յարձակին Սասունի հայութեան վրայ, որոնք կը պաշտպանուին, մինչեւ որ կը վերջանայ զինամթերքն ու սնունդը։ [[Սեւ Ծով|Սեւ ծովու]] ծովափնեայ քաղաքներուն մէջ, հայերը նաւերու մէջ կը նստեցնեն, այնուհետեւ ջրախեղդ կ'ընեն։ Բնաջնջման կ'ենթարկուին նաեւ աւետարանական եւ կաթողիկէ դաւանանքի հայերը։ [[Խարբերդ]]ի մէջ, 13,000 հայ զինուորներու հետ կը սպաննուի նաեւ ամերիկացի միսիոնարներու կողմէն հիմնադրուած [[Եփրատ գետ|Եփրատ]] վարժարանի ուսանողներն ու դասախօսները։ Նոյն բախտին կ'արժանանան նաեւ՝ [[Մերզիֆոն]]ի հայերը, ուր ամերիկեան աւետարանական միսիոնարներու ղեկավարութեամբ կը գործէր Անատոլիոյ վարժարանը։ [[Մարզուան]]ի 12, 000 հայոց մեծամասնութիւնը տեղահանելէն ետք, վարժարանի նախագահը ամերիկեան դեսպանի միջոցով Էնվերէն ու Թալէաթէն վարժարանի անդամներուն համար անվտանգութեան երաշխիքներ կը ստանայ, բայց նահանգապետը կը յայտարարէ, որ ինք տեղեակ չէ երաշխիքներու մասին եւ մնացեալ հայերը կը տարհանէ անապատ, ուր անոնք կը մահանան։ Տեղահանման կ'ենթարկուին նաեւ [[Անգարա]]յի հայերը, որոնց մեծ մասը կաթողիկէ էր&lt;ref name=&quot;The Armenian People from Ancient to Modern Times-2-255-258&quot; /&gt;։

{| class=&quot;toccolours&quot; style=&quot;float: left; margin-left: 1em; margin-right: 2em; font-size: 85%; background:#ffffff; color:black; width:40em; max-width: 40%;&quot; cellspacing=&quot;5&quot;
| style=&quot;text-align: left;&quot; |1900 -ին ծնած Թագուհի Լեւոնեանի յուշերէն&lt;ref name=&quot;Adalian-81-83&quot;&gt;''Rouben Paul Adalian''. The Armenian Genocide // Totten, Parsons, &quot;Charny. A century of genocide: critical essays and eyewitness accounts&quot;|81-83}}&lt;/ref&gt;։&lt;br /&gt;[[Բալու (քաղաք)|Բալուէն]] Տիգրանակերտ ([[Տիարպեքիրի Ջարդեր (1895)|Տիարպեքիր]]) մեզ կը տանջէին, եւ մենք կը տանջուէինք։ Չկար հաց ու ջուր։ Մօրս պայուսակին մէջ, ինչ-որ բան կար, որ ան երբեմն մեզի կու տար։ Մենք 10-15 օրուան ընթացքին, ամբողջ օրը կը քալէինք։ Ոտքերուս կօշիկներ չէին մնացած։ Վերջապէս մենք հասանք Տիգրանակերտ։ Հոն մենք լուացուեցանք, մեր մօտ եղած չոր հացը թրջեցինք եւ կերանք։ Շշուկներ տարածուեցան, որ նահանգապետը հայերէն կը պահանջէ 12-ամեայ գեղեցիկ աղջիկ մը.. Գիշերը անոնք լապտերներով եկան՝ փնտրելու այդպիսի աղջիկ մը։ Գտան զինք, խլեցին ողբացող մօրմէն եւ ըսին, որ զինք յետոյ կը վերադարձնեն։ Աւելի ուշ անոնք գրեթէ մեռած երեխան վերադարձուցին, սոսկալի վիճակի մէջ՝ զինք ձգելով մօր ծունկներուն։ Մայրը աղեկտուր կ'ողբար, իսկ երեխան, չկարենալով հանդուրժել տեղի ունեցածին, մահացաւ։ Կիները չէին կրնար հանգստացնել մայրը։ Վերջապէս կանայք փորձեցին ոստիկանի մը զէնքով փոս մը փորել եւ թաղեցին աղջիկը։ Հոն մեծ պատ մը կար, եւ իմ մայրս ու քանի մը կիներ անոր վրայ գրեցին. «Հոս թաղուած է Շուշանը»։
|}

Ի տարբերութիւն այլ տեղահանութիւններու, որոնք տեղի հայ համայնքներու շրջանակներուն մէջ, չէին տարբերիր իշխանութիւններու տեսանկիւնէն անմեղներուն «մեղաւորներէն», Կիլիկիոյ տեղահանութիւնները արդէն տարբերութիւն չէին դներ հայ յեղափոխական եւ այլ համայնքներու միջեւ։ Այս տեղահանութիւնները կապ չունէին նաեւ սահմանի մօտիկութենէն եւ կը վերաբերէին Օսմանեան կայսրութեան բոլոր հայերուն։ Այս տեղահանուածներուն չէին տրամադրեր սնունդ, որ փաստացի կը նշանակէր սովամահութիւն։ Անոնք պաշտպանուած չէին եւ ճամբան կ'ենթարկուէին օսմանեան անկանոն ուժերու, քիւրտերու, չերքէզներու եւ այլ իսլամական ցեղերու կողոպուտին ու բռնութիւններուն, որուն իբրեւ արդիւնք, անապատին մէջ գտնուող վերջնակէտ կը հասնէր տարհանուողներուն մօտաւորապէս 20%-ը միայն։ Նոյն բանը տեղի կ'ունենայ ողջ Արեւելեան Անատոլիոյ հայերուն հետ։ Արեւմտեան նահանգներու հայերը համեմատաբար անխոչընդոտ կը հասնին մինչեւ Տէր Զօր, ուր հետագային, շատերը կա՛մ կը մահանան, կա՛մ կը սպաննուին։ Անատոլիոյ հայ համայնքներու ընդհանուր կազմաքանդման գործընթացը կը սկսի 24 Ապրիլ, 1915-ին, երբ կը ձերբակալուին եւ [[Անգարա]] կը տարհանուին Կոստանդնուպոլսոյ հայ համայնքին ղեկավարները։ Յունիսի կէսերուն գրեթէ բոլորը սպաննուած էին։ Այդ ընթացքին, գրեթէ ամբողջութեամբ ոչնչացուած էին Պիթլիսի եւ Էրզրումի հայ համայնքները։ 9 Յունիսին Ներքին գործերու նախարարութիւնը Էրզրումի նահանգապետին նամակ կ'ուղարկէ՝ պահանջելով վաճառել տեղահանուած հայոց ունեցուածքը, որոնց վերադարձը չէր ակնկալուեր։ 1915-ի ամրան, տեղահանութեան աշխարհագրութիւնը կ'ընդարձակի՝ ներառելով ներկայիս Սուրիոյ շրջանները։ Ըստ տեղահանութիւններու նախագիծին՝ հայերը պէտք չէ գերազանցէին տեղի բնակչութեան 10%-ը, որ կ'արտացոլէր երիտթուրքերու վախը հայոց կուտակումներէն։ Փաստեր կան կարծելու, թէ Տէր Զօրի անապատին շուրջ գտնուող ճամբարներու մինչեւ 150,000 հոգիի սպանութիւնը կատարուած է չերքէզներու, չեչեններու եւ արաբներու կողմէն&lt;ref name=&quot;A Question of Genocide, 270-272&quot; /&gt;։

Սպանութիւններու վերաբերեալ ամէնէն արժէքաւոր վկայութիւններէն մէկը ձգած են օսմանեան արաբ չորս պաշտօնեաներ, որոնք ռուսական կողմ կ'անցնին եւ հետագային տեղահանութիւններու մանրամասնութիւնները կը պատմեն [[Մարք Սայքս]]ին։ 1915-ին [[Տրապիզոն]]ի մէջ գտնուող հրամանատար Սաիտ Ահմետ Մուխտերա ալ-Պահաժայի խօսքերով՝ ան գիտէր, որ հայոց տեղահանութիւնը կը նշանակէր ոչնչացում, եւ ինք տեղեակ էր դասալիքները առանց դատի գնդակահարելու գաղտնի հրամանէն։ Հրամանատար Սաիտ Ահմետ յայտնած է, որ գաղտնի հրամանին մէջ «դասալիքներ» բառին փոխարէն գրուած էր «հայեր», որ կը վկայէ, թէ կեդրոնական իշխանութիւնները կը գիտակցէին իրենց արարքներուն սխալ ըլլալը եւ ամէն ձեւով կը փորձէին քողարկել զանոնք&lt;ref name=&quot;The Armenian People from Ancient to Modern Times-2-262-265-2&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Richard G. Hovannisian|վերնագիր=The Armenian People from Ancient to Modern Times|հատոր=2|վայր=Մեծ Բրիտանիա|մէջբերուող էջեր=262-265}}&lt;/ref&gt;։

Հայոց սպանութիւնները կ'ուղեկցուէին կողոպուտով ու գողութեամբ։ Վաճառական Մեհմետ Ալիի ({{lang-tr|Mehmed Ali}}) խօսքերով՝ Ասենթ Մուսթաֆա եւ [[Տրապիզոն]]ի նահանգապետ Ճեմալ Ազմի իւրացուցած էին հայոց՝ 300,000 - 400,000 թրքական ոսկեայ ֆունտ արժողութեամբ թանկարժէք իրեր (այդ օրերուն՝ շուրջ 1,500,000 ԱՄՆ տոլար)։ Հալէպի, ԱՄՆ հիւպատոսը կը զեկուցէր [[Ուաշինկթըն]], որ Թուրքիոյ մէջ կը գործէր «յափշտակութիւններու հսկայական համակարգ մը»։ Տրապիզոնի հիւպատոսը կը յայտնէր, որ ամէն օր կը տեսնէ, ինչպէս է «թուրք կիներուն եւ երեխաներուն ամբոխը գիշանգղերու պէս կը հետեւէր ոստիկանութեան ու կը տանէր ամէն ինչ, որ կրնային», եւ որ Տրապիզոնի մէջ [[Իթթիհատ]]ի Քոմիսարին տունը լեցուն էր ոսկիով եւ թանկարժէք իրերով, որոնք կողոպուտներէն իր բաժինը կը կազմէին&lt;ref name=&quot;America and the Armenian Genocide of 1915, 83-86&quot; /&gt;։

1915-ի ամրան վերջը, կայսրութեան հայ բնակչութեան զգալի մասը սպաննուած էր։ Հակառակ Օսմանեան կայսրութեան իշխանութիւններու փորձերուն՝ ծածկելու ատիկա՝ [[Եւրոպա]] հասած փախստականները կը պատմէին հայ բնակչութեան ոչնչացման մասին։ 27 Ապրիլ 1915-ին Ամենայն հայոց կաթողիկոսը կոչ կ'ընէ ԱՄՆ-ին եւ Իտալիոյ թոյլ չտալու եւ դադրեցնելու ջարդերը։ Դաշնակից պետութիւնները հրապարակայնօրէն կը դատապարտեն օսմանեան իշխանութիւններու թոյլտուութեամբ թուրքերու եւ քիւրտերու կողմէն հայոց ջարդերը, բայց պատերազմի պայմաններուն մէջ այլ բան անկարող էին ընելու հայոց վիճակը թեթեւցնելու համար։ Մեծն Բրիտանիոյ մէջ պաշտօնական հետաքննութենէն ետք, կը հրատարակուի «Օսմանեան կայսրութեան մէջ, վերաբերմունքը հայոց նկատմամբ» փաստաթուղթերու գիրքը&lt;ref name=&quot;The treatment of Armenians in the Ottoman Empire&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=James Bryce|վերնագիր=The treatment of Armenians in the Ottoman Empire, 1915-1916: documents presented to Viscount Grey of Falloden by Viscount Bryce}}&lt;/ref&gt;, իսկ [[Եւրոպա]]յի եւ ԱՄՆ-ի մէջ, փախստականներու համար հանգանակութիւններ կը սկսին։ [[Կեդրոնական Անատոլիա|Կեդրոնական]] եւ [[Արեւմտեան Անատոլիա|Արեւմտեան Անատոլիոյ]] հայոց ոչնչացումը կը շարունակուի նաեւ 1915-ի Օգոստոսէն ետք&lt;ref name=&quot;The Armenian People from Ancient to Modern Times-2-565-567&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Richard G. Hovannisian|վերնագիր=The Armenian People from Ancient to Modern Times|հատոր=2|վայր=Մեծ Բրիտանիա|մէջբերուող էջեր=565-567}}&lt;/ref&gt;։

=== Բժշկական Փորձարկումներ հայոց Վրայ ===
[[Պատկեր:Armenian genocide4.jpg|thumb|270px|[[Մերձաւոր Արեւելք]]ի նպաստամատոյցի կողմէն խնամակալութեան տակ վերցուած երեխաներ&lt;ref&gt;[http://www.genocide-museum.am/arm/neast_relief.php#sthash.KCDoEW1t.dpuf Մերձաւոր Արեւելքի Նպաստամատոյց Ընկերութեան լուսանկարներու հաւաքածոյ]&lt;/ref&gt;:]]
Օսմանեան հայոց ոչնչացման իբրեւ արդարացում, կը գործածուէր նաեւ կենսաբանական հիմնաւորումը։ Հայերը կ'անուանուէին «վտանգաւոր մանրէներ», որոնց կը վերագրուէր կենսաբանական աւելի ցած կարգավիճակ մը, քան իսլամներուն։ Այս քաղաքականութեան գլխաւոր քարոզիչը բժիշկ Մեհմետ Ռեշիտն էր՝ [[Տիարպեքիր]]ի նահանգապետը, որ առաջինը կը հրամայէ տեղահանուողներուն ոտքերը պայտել։ Ռեշիտ նաեւ կը կիրարկէր հայոց խաչելութիւնը՝ նմանակեղծելով [[Քրիստոս]]ի [[խաչելութիւն]]ը&lt;ref name=&quot;Dictionary of Genocide-21-22&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Samuel Totten|վերնագիր=Dictionary of Genocide|մէջբերուող էջեր=21-22}}&lt;/ref&gt;։ 1978 -ին թրքական պաշտօնական հանրագիտարանը Ռեշիտը կը բնութագրէ իբրեւ «հոյակապ հայրենասէր»&lt;ref name=&quot;A Question of Genocide-126-148&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Ronald Grigor Suny, Fatma Muge Gocek, Norman M. Naimark|վերնագիր=A Question of Genocide. Armenians and Turks at the end of the Ottoman Empire|մէջբերուող էջեր=146-148|մաս=The First World War and the Development of the Armenian Genocide}}&lt;/ref&gt;։

Տանելի կենցաղային պայմաններու եւ դեղորայքի բացակայութիւնը թրքական բանակին մէջ, կը յանգեցնեն [[համաճարակ]]ի տարածման՝ խլելով իւրաքանչիւր տասներորդ զինուորին կեանքը։ Երրորդ բանակի բժիշկ [[Թեւֆիկ Սալիմ]]ի հրամանով [[բծաւոր տիֆ]]ի դէմ պատուաստանիւթ գտնելու նպատակով Երզնկայի կեդրոնական հիւանդանոցին մէջ, փորձեր կը կատարուին հայ զինուորներու եւ ռազմական ուսումնարաններու սաներուն վրայ, որոնցմէ շատերը կը մահանան։ Ապացոյցները ցոյց կու տան այս բոլորին մէջ, Պեհայէտտին Շաքիրի մասնակցութիւնը։ Փորձերը անմիջականօրէն կ'անցընէր [[Իսթամպուլ]]ի բժշկական դպրոցի պրոֆեսոր [[Համտի Սուաթ]], որ հիւանդները կը ներարկէր տիֆով վարակուածի արիւնով։ Պատերազմի աւարտէն ետք, այս գործին քննման ատեն Իսթամպուլի ռազմական դատարանին կողմէն Համտի Սուաթ կը տեղափոխուի բժշկական դպրոցին դարմանատունը «սուր փսիխոզ» ախտորոշմամբ հարկադիր բուժման&lt;ref name=&quot;America and the Armenian Genocide of 1915, 70-77&quot;&gt;{{Գիրք||վերնագիր=Jay Winter:America and the Armenian Genocide of 1915|մէջբերուող էջեր=70-77|հեղինակ=Vahakn N. Dadrian.|մաս=The Armenian Genocide: an interpretation}}&lt;/ref&gt;։

Այսօր Թուրքիոյ մէջ, Համտի Սուաթ կը համարուի թրքական [[մանրէաբանութիւն|մանրէաբանութեան]] հիմնադիրը, եւ անոր նուիրուած է Իսթամպուլի յիշատակի տուն-թանգարանը։ Անոր փորձարկումները կը հաստատուին Օսմանեան զինուած ուժերու գլխաւոր համաճարակային տեսուչ Սուլէյման Նումանի ({{lang-tr|Süleyman Numan}}) կողմէն։ Փորձարկումներուն կ'ընդդիմանան Թուրքիոյ գերմանացի բժիշկներ, ինչպէս նաեւ քանի մը թուրք բժիշկներ։ Անոնցմէ մէկն էր՝ Ճեմալ Հայտար ({{lang-tr|Cemal Haydar}}), որ անձամբ ներկայ գտնուած էր փորձարկումներուն եւ 1918-ին ներքին գործոց նախարարին բաց նամակով զանոնք բնութագրած է իբրեւ «բարբարոսական» եւ «գիտական յանցագործութիւն»։ Հայտարի կ'աջակցի Երզնկայի Կարմիր մահիկ հիւանդանոցի գլխաւոր բժիշկ Սալահետտին, որ իր աջակցութիւնը կ'առաջարկէ իշխանութիւններուն բժշկական փորձարկումներու կազմակերպիչներուն եւ իրագործողները գտնելու գործին մէջ։ Պաշտպանութեան նախարարութիւնը կը հերքէ իր հասցէին հնչող մեղադրանքները, բայց Հայտար եւ Սալահետտին կը պնդեն իրենց համոզումները։ Անցումային շրջանի քաղաքական խառնաշփոթին իբրեւ արդիւնք, փորձարկումներու մեղաւորները կը յաջողին խոյս տալ պատիժէն։ Համտի Սուաթ կը հրապարակէ իր հետազօտութիւններուն արդիւնքները, ուր կը նկարագրէր «դատապարտուած յանցագործներու»ն վրայ իր փորձարկումները&lt;ref name=&quot;America and the Armenian Genocide of 1915, 70-77&quot; /&gt;։  
 
1919-ին ռազմական դատարանին անցուցած հետաքննութեան իբրեւ արդիւնք, յայտնի կը դառնան հայ երեխաներու եւ յղի կիներու թունաւորման փաստեր [[Տրապիզոն]]ի ծառայութիւններու եւ առողջապահութեան բաժանմունքի ղեկավար Ալի Սաիպի կողմէն ({{lang-tr|Ali Saib}})։ Թոյնէն հրաժարողները կը ստիպէին զայն ընդունիլ բռնի ուժով կամ զիրենք կը խեղդէին ծովը։ Տեղահանումներու իբրեւ արդիւնք, ողջ մնացած եւ [[Միջագետք]]ի ճամբարներ հասած հայերը Սաիպ կը սպաննէր՝ [[մորֆին]]ի մահացու չափաբաժին մը կամ թունաւոր նիւթեր ներարկելով։ Ֆրանսացի եւ թուրք ականատեսները կը հաստատեն հիւանդանոցներուն եւ դպրոցներուն մէջ, երեխաներու թունաւորուելու փաստերը։ Սաիպ կ'օգտագործէր նաեւ շարժական [[Բաղնիք|շոգեբաղնիքներ]] ({{lang-tr|Etüv}}), որոնց մէջ երեխաները կը սպաննէին գերտաք շոգիով&lt;ref name=&quot;America and the Armenian Genocide of 1915, 77-80&quot;&gt;{{Գիրք|վերնագիր=Jay Winter:America and the Armenian Genocide of 1915|մէջբերուող էջեր=77-80|հեղինակ=Vahakn N. Dadrian.|հատոր=The Armenian Genocide: an interpretation}}&lt;/ref&gt;։

=== Հայոց Ինքնապաշտպանութիւնը ===
[[Անտիոք]]էն ոչ հեռու՝ [[Մուսա Լեռ|Մուսա լերան]] շրջանին մէջ, ապրող հայ բնակչութիւնը, կանխազգալով սպանութիւնները, Յուլիս 1915-ին իշխանութիւններէն կը փախչի լեռները եւ հոն յաջող ինքնապաշտպանութիւն մը կը կազմակերպէ՝ թրքական զօրքերուն յարձակումները կանխելով եօթ շաբաթ։ Մօտաւորապէս 4,000 հոգի կը փրկուի ֆրանսական ռազմական նաւերով եւ կը տեղափոխուի [[Պորտ-Սաիտ|Պոր-Սաիտ]]։ Փրկուողներուն մէկ մասը հետագային կը մտնէ [[Ֆրանսական հայկական լեգիոն|ֆրանսական Արեւելեան լեգէոնի]] կազմին մէջ եւ ինքզինք կը դրսեւորէ յատկապէս 1918-ին Արարի մէջ, թուրքերու դէմ կռուելու համար։ Մուսա լերան ինքնապաշտութեան մասին գրուած է [[Ֆրանց Վերֆել]]ի հանրաճանաչ «Մուսա լերան քառասուն օրերը» վէպին մէջ&lt;ref name=&quot;The Armenian People from Ancient to Modern Times-2-267&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Richard G. Hovannisian|վերնագիր=The Armenian People from Ancient to Modern Times|վայր=Մեծ Բրիտանիա|հատոր=2|մէջբերուող էջեր=267}}&lt;/ref&gt;։

Հայկական ինքնապաշտպանութիւններ տեղի կ'ունենան նաեւ [[Ուրֆայի Հերոսամարտ|Ուրֆայի]],&lt;ref name=&quot;Kévorkian:The Armenian Genocide-618-621&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ =Raymond Kévorkian|վերնագիր =The Armenian Genocide: A Complete History|մէջբերուող էջեր=618-621}}&lt;/ref&gt; [[Մուշ|Մշոյ]] &lt;ref name=&quot;Kévorkian:The Armenian Genocide-345-349&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ =Raymond Kévorkian|վերնագիր =The Armenian Genocide: A Complete History|մէջբերուող էջեր =345-349}}&lt;/ref&gt; եւ քանի մը այլ վայրերու մէջ։

=== Թուրքերն ու Գերմանացիները Ընդդէմ հայոց Բնաջնջման ===
{| class=&quot;toccolours&quot; style=&quot;float: right; margin-right: 1em; margin-left: 2em; font-size: 85%; background:#ffffff; color:black; width:30em; max-width: 40%;&quot; cellspacing=&quot;5&quot;
| style=&quot;text-align: left;&quot; |[[Թեոդոր Ռուզվելտ|Թէոդոր Ռուզվելտ]]&lt;ref name=&quot;Letters of Theodore Roosevelt&quot;&gt;The Letters of Theodore Roosevelt (Cambridge, Mass: Harvard University Press, 1954), p. 6328.&lt;/ref&gt;՝ ԱՄՆ նախագահ (1901-1909)։&lt;br /&gt;
«Հայերուն պատած սարսափը կատարուած փաստ է։ Զգալիօրէն այս հնազանդեցման քաղաքականութիւն է, որուն կը հետեւի այս ազգը վերջին չորս տարիներուն ընթացքին։ ... Հայոց բնաջնջումը այս պատերազմին ամէնէն մեծ յանցագործութիւնն է, եւ եթէ մենք չյաջողինք Թուրքիոյ դէմ դուրս գալ, կը նշանակէ՝ մենք կը խրախուսենք զիրենք»։ 
|}
Իսլամներու կողմէն հայերուն օգնութիւն ցուցաբերելը բաւական բարդ խնդիր էր, որովհետեւ հայերուն օգնութիւն ցուցաբերողը մահուան կը դատապարտուէր։ Այնուամենայնիւ, յայտնի են թրքական ընտանիքներու կողմէն հայ երեխաներու փրկութեան, ինչպէս նաեւ օսմանեան իշխանաւորներուն ընդդիմանալու բազմաթիւ դէպքեր, որոնք կը հրաժարէին մասնակցելէ հայ բնակչութեան սպանութիւններու գործին մէջ։ Տեղահանութիւններու դէմ կ'արտայայտուի Հալէպի քաղաքապետ Մեհմետ Ճելալ պէյ՝ յայտարարելով, թէ ապրելու իրաւունքը իւրաքանչիւր մարդու բնական իրաւունքն է, եւ կ'արգիլէ որեւէ ճնշում հայ բնակչութեան դէմ. նոյնը կ'ընեն նաեւ Զմիւռնիոյ եւ Ադրիանապոլիսոյ նահանգապետեր Ռահմի եւ Ատիլ բէկերը։ Ճելիլ բէկ Յուլիս 1915-ին պաշտօնանկ կ'ըլլայ։ Տէր Զօրի անապատին մէջ, համակեդրոնացման ճամբարի հրամանատար Ալի Սուետ Բէկ կը փոխարինուի՝ հայոց հանդէպ բացառիկ դաժանութիւն ցուցաբերած Զէքի բէկով։ Երիտթուրքերու առաջնորդներէն մէկը՝ Ճեմալ փաշա, իր յուշերուն մէջ կը գրէր, որ սարսափած էր հայոց դէմ կատարուած յանցագործութիւններէն եւ փորձած էր թեթեւցնել անոնց վիճակը, բայց պատմաբանները այս հարցին կը վերաբերին մեծ կասկածով&lt;ref name=&quot;The Armenian People from Ancient to Modern Times-2-267-271&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Richard G. Hovannisian|վերնագիր=The Armenian People from Ancient to Modern Times|հատոր=2|մէջբերվուղ էջեր=267-271}}&lt;/ref&gt;։

Թուրքերու դաշնակից գերմանացիներու ներկայացուցիչներէն շատերը չէզոք կեցուածք կ'որդեգրէին հայոց հանդէպ բռնաճնշումներուն։ Գերմանական դեսպան պարոն ֆոն Վանհենհայմ, հակառակ հիւպատոսներու ներկայացուցած մանրամասն նկարագրութիւններուն, կը բողոքէ ընդամէնը քանի մը մանր խախտումներու դէմ։ Միայն ֆոն Վանհենհայմէն ետք, երրորդ դեսպանը՝ կոմս ֆոն Վոլֆ-Մետերնիխ, Իթթիհատի գործողութիւնները կ'որակէ իբրեւ ազգայնամոլութիւն՝ ուղղուած հայոց բնաջնջման։ Գերմանացի քարոզիչ Յովհաննէս Լեփսիուս 1915-ին կը յաջողի Իսթամպուլ այցելել, բայց անոր խնդրանքը Էնվերին՝ հայոց պաշտպանութեան վերաբերեալ, կը մնան անպատասխան։ [[Գերմանիա]] վերադառնալէն ետք, առանց ակնյայտ յաջողութիւններու կը փորձէ հասարակութեան ուշադրութիւնը հրաւիրել Թուրքիոյ մէջ հայոց վիճակին վրայ։ Թուրքիոյ մէջ, ֆելդմարշալ ֆոն Հոլցի հրամանատարութեան տակ ծառայող բժիշկ [[Արմին Վեգներ|Արմին Վեկներ]] կը հաւաքէ լուսանկարներու մեծ պահոց մը։ Թրքական պահնորդներու հսկողութեան տակ գտնուող՝ հայ կնոջ անոր առած լուսանկարը դարձած է հայոց ցեղասպանութեան խորհրդանիշներէն մէկը։ 1919-ի Վեկներ նամակ մը կը գրէ ԱՄՆ նախագահ [[Ուտրօ Ուիլսըն|Ուիլսընին]], որուն մէջ կը յայտնէր հայոց բնաջնջման՝ իրեն ծանօթ մանրամասնութիւնները։ Հալէպի մէջ, արհեստից դպրոցի ուսուցիչ Մարթին Նիփաժ ({{lang-de|Martin Niepage}}) 1916-ին գրուած գիրքին մէջ, նկարագրութիւններ ձգած է հայոց բարբարոսական սպանութիւններուն վերաբերեալ&lt;ref name=&quot;The Armenian People from Ancient to Modern Times-2-267-271&quot; /&gt;։

{{Բազմապատիկ պատկերներ
 |գոտի = center
 | ուղղություն = horizontal
 | վերնագիր = 
 | վերնագրի գոտի = center
 | պատկեր1 = Armeniagen6a.jpg
 | լայնություն1 =300
 | նկարագրություն1 = Սպաննուած հայերու մնացորդներ (լուսանկարը հրապարակուած է 1918-ին&lt;br /&gt;ԱՄՆ դեսպան Հենրի Մորկընթաուի գիրքին մէջ)
 | պատկեր2 = Ambassador Morgenthau's Story p314.jpg
 | լայնություն2 =205
 | նկարագրություն2 = Հալէպի մէջ, ոչնչացուած հայեր&lt;ref name=&quot;The Independent, 27-03-1920&quot;&gt;The Independent, March 27, 1920&lt;/ref&gt;
 | պատկեր3 = Marcharmenians.jpg
 | լայնություն3 =340
 | նկարագրություն3 =Հայերու շարասիւնը՝ զինուած պահապաններու հսկողութեան տակ։&lt;br /&gt; Ապրիլ 1915
}}

=== Հայ Բնակչութեան Ոչնչացման Հիմնական Շրջաններու Քարտէսը. Ճամբարներու Տեղակայում ===
[[Պատկեր:Armenian Genocide Map-hy.svg|800px|center|Ցեղասպանութեան քարտէսը]]

== Օսմանեան Կայսրութիւնը եւ Հայաստանի Հանրապետութիւնը 1918-1923 թուականներուն ==
Ըստ [[Մուդրոսի զինադադար|Մուտրոսեան հաշտութեան պայմանագիրի]]&lt;nowiki/&gt;ն՝ դաշնակից տէրութիւնները կը պարտաւորուէին պատժել թուրքերը եւ պարգեւատրել հայերը։ Ռազմավարական կարեւոր ճամբաներու վրայ վերահսկողութեան անհրաժեշտութիւնը պնդելով, ինչպէս նաեւ ռազմագերիներու ազատումը եւ Անդրկովկասէն թրքական զօրքերու դուրս բերումը՝ Մեծն Բրիտանիա կը համաձայնի հայկական վեց նահանգներէն «թրքական զօրքերու դուրսբերման» պահանջը փոխարինելու «անկարգութիւններու պարագային այդ նահանգները զօրք մտցնելու դաշնակիցներու իրաւունքով»։ Այնուամենայնիւ, [[Անտանտ|դաշնակից ուժերը]] չէին պատրաստուած կատարելու պայմանագիրին այդ կէտը։ [[Երեւան|Երեւանի նահանգէն]] տեղահանման ատեն, թրքական բանակը կը կողոպտէ եւ կը տանի՝ ինչ որ հնարաւոր էր՝ սննդամթերքի պաշար, տնային անասուններ, աշխատանքի գործիքներ, հագուստ, կահոյք, նոյնիսկ դռներ, պատուհաններ եւ երկաթագիծի գերաններ։ Երբ հայկական բանակը 1918-ին կը գրաւէ [[Ալեքսանդրապոլ]]ը, երկաթագիծի կայարանին մէջ, ոչ մէկ գնացքաքարշ կամ վակոն չկար։ 1918-1919 թուականներու ձմեռը սնունդէն, հագուստէն ու դեղորայքէն զրկուած Հայաստանին կ'ուղեկցին մարդոց զանգուածային մահերը։ Անօթութեան եւ ցուրտի պայմաններուն մէջ, ողջ մնացածները կը դառնային բծաւոր տիֆի զոհեր։ Իբրեւ արդիւնք, կը մահանայ շուրջ 200,000 հայ, այսինքն՝ Հայաստանի բնակչութեան 20%-ը։ 1919 -ին 8,7 ծնեալներու դիմաց մահացողներուն թիւը կը կազմէր 204,2 հոգի ամէն 1000 բնակչի դիմաց։ Հայաստանէն նահանջի ատեն, թրքական բանակին գործողութիւնները, ըստ կարգ մը պատմաբաններու կը գնահատուին իբրեւ ցեղասպանութեան շարունակութիւն&lt;ref name=&quot;The Armenian People from Ancient to Modern Times-2-304-313&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Richard G. Hovannisian|վերնագիր=The Armenian People from Ancient to Modern Times|վայր=Մեծ Բրիտանիա|հատոր=2|մէջբերուող էջեր=304-313}}&lt;/ref&gt;։

Թուրքիոյ հայոց վտարման եւ ոչնչացման գործընթացը կ'աւարտի 1920-ին: Կիլիկիա վերադարձած փախստականներուն եւ Զմիւռնիոյ ջարդերուն ռազմական գործողութիւններու իբրեւ արդիւնք, երբ [[Աթաթիւրք|Մուսթաֆա Քեմալի]] հրամանատարութեամբ զօրքերը կը կոտորեն Զմիւռնիոյ հայկական թաղամասի հայերը, ապա՝ արեւմտեան տէրութիւններու ճնշման ներքոյ թոյլ կու տան ողջ մնացածները տեղահանել։ Վերջին կազմակերպուած համայնքին՝ Զմիւռնիոյ հայոց ոչնչացումով, Թուրքիոյ հայ բնակչութիւնը իր պատմական հայրենիքին մէջ, կը դադրի գոյութիւն ունենալէ։ Ողջ մնացած փախստականները կը ցրուին աշխարհով մէկ՝ տարբեր երկիրներու մէջ ձեւաւորելով [[Հայկական սփիւռք]]ը&lt;ref name=&quot;Rouben Paul Adalian:The Armenian Genocide&quot;&gt;''Rouben Paul Adalian''. The Armenian Genocide // {{Գիրք|հեղինակ=Israel W. Charny|վերնագիր=Encyclopedia of genocide}}&lt;/ref&gt;։

== Վիճելի Հարցեր՝ Ժողովրդագրութիւն, Ժամկէտ ու «Վերջնական Որոշման» Ընդունում ==
=== Թուրքիոյ Հայ Բնակչութիւնը ===
Ամէնէն վիճելի հարցերէն մէկը զոհերու թուաքանակն է, որուն պատասխանը շատ յաճախ կախեալ է քաղաքական նախապատուութիւններէն։ Զոհերու ճշգրիտ հաշուարկ հնարաւոր չէ ընել, եւ գնահատականը կը հիմնուի ուղղակի յայտանիշներու եւ վկայութիւններու վրայ։ Նման յայտանիշներէն կը համարուի Օսմանեան կայսրութեան մէջ հայ բնակչութեան թուաքանակը։
 
Հայկական հարցին յյառաջացումէն ի վեր, հայոց ժողովրդագրական կշիռը Թուրքիոյ մէջ կը դառնայ քաղաքական հարց՝ ձգտելով ցոյց տալ, որ հայերը իսլամական բնակչութեան կողքին կը կազմէին չնչին փոքրամասնութիւն մը։ 1864-1866 թուականներու [[Թանզիմաթը արաբական երկրներու մէջ|բարեփոխումներու]] քողին տակ [[Էրզրումի նահանգի|Էրզրում նահանգը]] (նախկին Էրմենիստան նահանգութիւն) կը բաժնուի պատուաւորներուն ({{lang-tr|Mutasarrıf}}) կողմէն կառավարուող եօթ մասերու։ Էրզրում նահանգին մէկ մասը կը տրուի [[Տիարպեքիր]] գաւառին։ Այնուամենայնիւ, նահանգին բնակչութեան կազմին մէջ, հայերը մեծամասնութիւն կը կազմէին, եւ 1878 -ին ամբողջական շրջաններու հեռացման եւ ուրիշներու յաւելումին հետեւանքով Էրզրումի նահանգը կը բաժնուի չորս նահանգներու՝ Էրզրումի նահանգ, Վան, Հաքյարի եւ Մուշ։ 1886 -ին [[Բարձր Դուռ|Բարձր դուռը]] [[Հայկական Լեռնաշխարհ|Հայկական լեռնաշխարհը]] կը բաժնէ այս անգամ աւելի փոքր վարչական միաւորներու։ Շրջանին վերջին վերաձեւումը տեղի կ'ունենայ 1895-ին. ութ նահանգները կը միանան՝ ձեւաւորելով վեց նոր վարչական միաւորներ։ Ժողովրդագրական հաշուարկներուն մէջ, օսմանեան կառավարութիւնը ուղղափառ հայերը կաթողիկէ եւ աւետարանական հայերէն, յոյներէն եւ ասորիներէն առանձին կը հաշուէր, մինչդեռ թուրքերը, թուրքմենները, [[քիւտեր|քիւրտեր]]ը, [[ղզլպաշեր|զլպաշերը]], [[եզիտի]]ները եւ ուրիշներ միասին կը հաշուէր միասին&lt;ref name=&quot;Kévorkian:The Armenian Genocide-265-267&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ =Raymond Kévorkian|վերնագիր=The Armenian Genocide: A Complete History|մէջբերուող էջեր=265-267}}&lt;/ref&gt;։

{| class=&quot;toccolours&quot; style=&quot;float: right; margin-right: 1em; margin-left: 2em; font-size: 85%; background:#ffffff; color:black; width:30em; max-width: 40%;&quot; cellspacing=&quot;5&quot;
| style=&quot;text-align: left;&quot; |Պրոֆեսոր [[Իսրայէլ Չարնի]]&lt;ref name=&quot;Барсегов-623&quot;&gt;''Барсегов Ю. Г.'' [http://www.genocide.ru/lib/barseghov/responsibility/v1/607-626.htm#623 Геноцид армян. Ответственность Турции и обязательства мирового сообщества, т. 1, Раздел IV. Мнения экспертов по международному праву и геноциду, заключения юридических органов, судебные решения, относящиеся к ответственности за геноцид армян]&lt;/ref&gt;.&lt;br /&gt;
«Հայոց ցեղասպանութիւնը յատկանշական է , որովհետեւ արիւնոտ 20-րդ հարիւրամեակին մէջ, զանգուածային ցեղասպանութեան վաղ շրջանի օրինակ էր, եւ որ շատերը կը համարեն Հոլոքոստի «խաղափորձ»»։
|}

1844-ին, Օսմանեան կայսրութեան մէջ ըստ առաջին մարդահամարին, Ասիական Թուրքիոյ մէջ, կար շուրջ 2,000,000 հայ։ 1867-ին [[Փարիզ]]ի Համաշխարհային ցուցահանդէսին, կայսրութեան ղեկավարութիւնը Փոքր Ասիոյ մէջ, կը յայտարարէ 2,000,000, իսկ եւրոպական Թուրքիոյ մէջ՝ 400,000 հայերու մասին: Հայոց պատրիարքութեան տուեալներով՝ 1878 -ին Օսմանեան կայսրութեան մէջ, հայոց թիւը կը կազմէր 3,000,000, 400, 000՝ եւրոպական Թուրքիոյ մէջ, 600, 000՝ [[Փոքր Ասիա|Փոքր Ասիոյ]] արեւմուտքին մէջ, 670, 000՝ [[Սեբաստիա|Սեբաստիոյ]] [[Տրապիզոն]]ի, [[Մաժաք]]ի եւ [[Տիարպեքիրի Ջարդեր (1895)|Տիարպաքիրի]] նահանգներուն մէջ։ 1881-1893 թուականներու պաշտօնական մարդահամարին մէջ, հայոց թիւը կտրուկ կը նուազի՝ 1,048 143 հոգիի։ Օսմանեան կայսրութեան տարեգիրքին մէջ ({{lang-tr|Salname}}) 1882 -ի՝ ոչ իսլամ տղամարդոց կողմէն վճարուող հարկ հաշուարկուած է 462,870 թրքական ֆունտի չափով, բայց ըստ նոյն տարեգիրքին՝ Թուրքիոյ նախարարներու խորհուրդը երկու անգամ աւելի հարկեր կ'ակնկալէր ոչ իսլամ բնակիչներէն։ Ըստ պաշտօնական մարդահամարին, կարգ մը քաղաքներու մէջ, հայոց գոյութիւնը չէ արձանագրուած, հակառակ անոր, որ անոնց գոյութեան մասին յստակ աղբիւրներ կան։ Օսմանեան կայսրութեան 1907-1908 թուականներու մարդահամարը նոյն հարցերը կը յառաջացնէ, ինչպէս նախորդը։ Ըստ այդ մարդահամարին՝ Էրզրումի, [[Բաղէշ|Պիթլիսի]] ու Վանի հայ բնակչութիւնը մնացած է նոյնը՝ Հակառակ 1894-1896 թուականներու ջարդերուն։ Ռայմոնտ Գէորգեան, մանրամասն ուսումնասիրելով ժողովրդագրական տուեալները, կը կարծէ, որ այդ մարդահամարը կապ չունէր հայ բնակչութեան իրական թիւը արտացոլելու հետ եւ միայն կը կրկնէր նախորդ մարդահամարին տուեալները, որոնք իրենց հերթին կը նուազեցնէին երկու անգամ։ 1912-ին Հայոց պատրիարքութիւնը Վանի, [[Պիթլիս]]ի, Խարբերդի եւ Էրզրումի նահանգներու հայ բնակչութեան թիւը գնահատած է 804,500 հոգի։ 1914-ին պատրիարքութիւնը կու տայ աւելի ստոյգ տուեալներ, որոնք կայսրութեան տարածքին մէջ կը խօսին 1,845,450 հայոց մասին։ Բնակչութեան՝ մէկ միլիոնէն աւելի նուազումը կարելի է բացատրել 1894-1896 թուականներու ջարդերով, Թուրքիայէն փախուստով եւ հարկադրաբար իսլամացումով։ Բացի ատկէ, մարդահամարը ամբողջական չէր, որովհետեւ պատրիարքութեան գրագիրները մուտք չունէին բոլոր հայաբնակ վայրերը, մանաւանդ եթէ անոնք կը վերահսկուէին քրտական ցեղերու կողմէն։ Այս փաստը աւելի բնորոշ է [[Տիարպեքիր]]ի նահանգին համար, որուն հայ բնակչութիւնը, ըստ պաշտօնական տուեալներու, կը կազմէր 73,226 հոգի, ըստ պատրիարքութեան հաշուարկներուն՝ 106,867, իսկ 1915-ի գարնան, նահանգէն կը տեղահանուի 120, 000 հայ։ Պաշտօնական օսմանեան վիճակագրութիւնը 1915-ին կայսրութեան հայ բնակչութիւնը կը հաշուէր 1,295,000 հոգի&lt;ref name=&quot;Kévorkian:The Armenian Genocide-267-278&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Raymond Kévorkian|վերնագիր=The Armenian Genocide: A Complete History|մէջբերուող էջեր=267-278}}&lt;/ref&gt;։

Ըստ «Պրիթանիքա» հանրագիտարանին, գոյութիւն ունին 1 միլիոնէն մինչեւ 3,5 միլիոն թուական տուեալներ, ուր Օսմանեան կայսրութեան հայ բնակչութեան թիւը կը տատանի 1,500,000&lt;ref name=&quot;Erik Jan Zürcher&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Zurcher|վերնագիր=Turkey: A Modern History|մէջբերուող էջ=114}}&lt;blockquote&gt;Estimates of the total number of Armenians in the empire vary, but a number of around 1,500,000, some 10 per cent of the population of Ottoman Anatolia, is probably a reasonable estimate.&lt;/blockquote&gt;&lt;/ref&gt; եւ 2,500,000&lt;ref name=&quot;Lise Noël&quot;&gt;''Noël, Lise'' Intolerance: A General Survey, стр. 101: &lt;blockquote&gt;Starting in 1915, one and a half million Armenians (60 % of the population) were eliminated by the Turkish government during the First World War.&lt;/blockquote&gt;&lt;/ref&gt; հոգիի միջեւ։

=== Զոհերուն Թիւը ===
Զոհերուն թիւին հանգամանօրէն գնահատումը կրնայ կախեալ ըլլալ իբրեւ հիմք ընդունուած հայ բնակչութեան ընդհանուր թիւին գնահատականէն&lt;ref name=&quot;The Armenian People from Ancient to Modern Times-2-271-272&quot; /&gt;։ Զոհերուն թիւին գնահատման վրայ ազդող եւս մէկ գործօն կը համարուի ժամանակաշրջանը, որ կը դիտարկուի իբրեւ ցեղասպանութեան ընթացք. գնահատականները կը տատանին 1915 -ի&lt;ref name=&quot;eoe-54-1&quot;&gt;{{Գիրք|վերնագիր=Encyclopedia of the Ottoman Empire|մեջբերուող էջեր=54}}&lt;blockquote&gt;'''Armenian Massacres (Armenian Genocide)''' The term Armenian Massacres refers to the massive deportation and execution of ethnic Armenians within Ottoman-controlled territories in 1915. &lt;…&gt; This episode started in April 1915 during World War I, after the Ottomans suffered a major defeat at the hands of Russia.&lt;/blockquote&gt;&lt;/ref&gt; եւ 1923 -ի ինկած ժամանակահատուածին միջեւ&lt;ref name=&quot;Rummel 224-225&quot;&gt;''R. Rummel'' [https://books.google.am/books?id=N1j1QdPMockC&amp;pg=PA225&amp;dq=DEATH+BY+GOVERNMENT+10.2+serbians&amp;hl=ru&amp;ei=GlhFTYexCsPxsga0urzTDg&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CCkQ6AEwAA#v=onepage&amp;q&amp;f=false Death by government], табл. 10.1 и 10.2 на стр. 224-225&lt;/ref&gt;։

28 Սեպտեմբեր 1915-ին, Տիարպեքիրի նահանգապետ Ռեշիտ պէյ [[Մեհմեթ Թալէաթ փաշա|Թալէաթին]] ուղղուած հեռագիրին մէջ կը յայտնէ, որ նահանգէն տեղահանած է 120,000 հայ, նոյն ժամանակահատուածին մէջ, պաշտօնական օսմանեան վիճակագրութիւնը ցոյց կու տար երկու անգամ նուազ թիւ&lt;ref name=&quot;Suny, Göçek, Naimar, 136-137&quot;&gt;{{Գիրք|վերնագիր=A Question of Genocide. Armenians and Turks at the end of the Ottoman Empire|հեղինակ=Ronald Grigor Suny, Fatma Muge Gocek, Norman M. Naimark|մեջբերուող էջեր=136-137|հատոր=From «Patriotism» to Mass Murder: Dr. Mehmed Reșid (1873-1919)}}&lt;/ref&gt;։ Օգոստոս 1915-ին Էնվեր փաշա Էրնստ Եաքհի ({{lang-de|Ernst Jackh}}) կը յայտնէ 300,000 սպաննուած հայոց մասին։ Ըստ Յովհաննէս Լեփսիուսի՝ սպաննուած է շուրջ 1 միլիոն հայ, իսկ 1919 -ին՝ դարձեալ ըստ Լեփսիուսի տուեալներուն՝ 1, 100, 000 հայ։ Անոր տուեալներով՝ միայն Անդրկովկաս թրքական ներխուժման ատեն սպաննուած է 50-էն 100 հազար հայ։ «Օգնութեան գերմանական միութենէն» ({{lang-de|Deutscher Hilfsbund Deutscher Hilfsbund für christliches Liebeswerk im Orient}}) Էրնստ Զոմմեր տեղահանուածներուն քանակը կը գնահատէ 1,400,000, իսկ ողջ մնացածներունը՝ 250,000&lt;ref name=&quot;The Armenian People from Ancient to Modern Times-2-271-272&quot; /&gt;։ 20 Դեկտեմբեր 1915-ին [[Հալէպ]]ի մէջ, Գերմանիոյ հիւպատոս Ռյոսլեր կը յայտնէ, թէ մեկնելով 2,5 միլիոն հայոց ընդհանուր թիւէն՝ 800,000 զոհերու թիւը հաւանական կը թուի եւ կրնայ աւելի շատ ըլլալ։ Միաժամանակ ան կը նշէ, որ եթէ հիմք վերցուի հայ բնակչութեան 1,5 միլիոն թիւը, ապա զոհուածներուն թիւը համապատասխանաբար պէտք է նուազեցնել (այսինքն՝ զոհուածներուն թիւը կը կազմէ 480,000)&lt;ref name=&quot;armenocide.com-1915-12-20-DE-001&quot;&gt;[http://www.armenocide.com/armenocide/armgende.nsf/$$AllDocs-de/1915-12-20-DE-001?OpenDocument Der Konsul in Aleppo (Rößler) an den Reichskanzler (Bethmann Hollweg) - Bericht, K.No. 116 / B.No. 2881, Aleppo den 20. Dezember 1915] armenocide.net կայքին մէջ&lt;/ref&gt;։

Համաձայն Լեփսիուսի՝ բռնի կերպով կ'իսլամանայ 250,000-էն 300, 000 հայ, ինչ որ կայսրութեան կարգ մը իսլամ առաջնորդներու դժգոհութիւնը կը յառաջացնէ։ Այսպէս, [[Կուտինա]]յի մուֆտին իսլամին հակասող հը համարէ հայոց բռնի իսլամացումը։ Իսլամացումը անհաւատ երիտթուրքերու առաջնորդներու համար չունէր հոգեւոր իմաստ, բայց այդ կը հետապնդէր հայկական նոյնականացումը, աւերելու եւ հայոց քանակը նուազեցնելու քաղաքական նպատակներ, իբր թէ, որ խափանուի հայոց կողմէն ինքնավարութեան կամ անկախութեան պահանջները&lt;ref name=&quot;The Armenian People from Ancient to Modern Times-2-271-272&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Richard G. Hovannisian|վերնագիր=The Armenian People from Ancient to Modern Times|հատոր=2|մեջբերուող էջեր=271-272}} &lt;blockquote&gt;Dr. Lepsius took considerable care with the figures he used, although perhaps he should have been more circumspect in accepting the figure of 1,845,450 given by the Armenian patriarchate in Constantinople as the number of Armenians living in the Ottoman Empire. Nevertheless, it is unlikely to be far wrong, if we accept the figures that Enver Pasha gave to Dr. Ernst Jackh as early as the end of August 1915 for the number of Armenians dead (300,000) and those quoted by the German Embassy on October 4, 1916. Of the approximately 2 million Armenians living in the empire, 1,500,000 had been deported and between 800,000 and 1,000,000 of those had been killed. Lepsius initially estimated the number of Armenians who had died in the empire at 1,000,000; in the 1919 edition of the Bericht he revised that figure to 1,100,000. Lepsius put the number of eastern Armenians killed during the Ottoman invasion of Transcaucasia in 1918 at between 50,000 and 100,000. Another German closely involved at the time, Ernst Sommer of the Deutscher Hilfsbund, estimated in 1919 that 1,400,000 Armenians had been deported, of whom at the time scarcely more than 250,000 were alive (Sommer, 1919). &lt;…&gt; Lepsius also estimated that the number of Armenians forcibly converted to Islam was between 250,000 and 300,000. There was no religious element in the forced conversions to Islam at this time. The Ittihadist rulers of the empire were unbelievers. By contrast, some Turkish Muslim leaders, imams and hodjas, expressed disapproval at what the Armenians were compelled to endure. The harsh measures against the Armenians of Kutahia were declared theologically invalid by the local mufti Forced conversion had instead a political motive: to destroy the Armenians' identity, to turn Armenians into «Turks» so that they would appear in the other column of statistics and thus weaken or nullify any Armenian demands for autonomy or independence. Some Armenians appear to have returned to their faith after the armistice, but no figures exist for them.&lt;/blockquote&gt;&lt;/ref&gt;։

Զոհերու թիւին մասին այդ օրերու գնահատականները կը տատանին 200,000-էն (կարգ մը թրքական աղբիւրներ&lt;ref name=&quot;Zuercher 115&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Zurcher|վերնագիր=Turkey: A Modern History|մեջբերուող էջեր =115}}&lt;blockquote&gt;The second controversy is over numbers: Turkish historians have put the number of deaths as low as 200,000, while the Armenians have sometimes claimed ten times as many. &lt;…&gt; Between 600,000 and 800,000 deaths seems most likely.&lt;/blockquote&gt;&lt;/ref&gt; եւ «History of the Ottoman Empire and modern Turkey» առաջին հրատարակութեան մէջ Սթենֆորտ Շոուն)) աւելի քան 2,000,000 (կարգ մը հայ պատմաբաններ&lt;ref name=&quot;Zuercher 115&quot; /&gt; եւ [[Ռուտոլֆ Ռումմել]]&lt;ref name=&quot;Rummel 224-225&quot; /&gt;)։ Ռոնալտ Սունի գնահատականներու ընդգրկման սահման կը համարէ քանի մը հարիւր հազարէն մինչեւ 1,5 միլիոնը&lt;ref name=&quot;Looking toward Ararat-114&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Ronald Grigor Suny|վերնագիր=Looking toward Ararat|մեջբերուող էջեր=114}}&lt;blockquote&gt;Estimates of the Armenians killed in the deportations and massacres of 1915-1916 range from a few hundred thousand to 1,500,000.&lt;/blockquote&gt;&lt;/ref&gt;։ Ըստ «Օսմանեան կայսրութեան հանրագիտարանի»՝ ամէնէն սեղմ հաշուարկները ցոյց կու տան զոհերու 500,000 թիւը, իսկ ամէնէն բարձր թիւ կը համարուի հայ գիտնականներու 1,5 միլիոն գնահատականը&lt;ref name=&quot;eoe-54-2&quot;&gt;{{Գիրք|վերնագիր=Encyclopedia of the Ottoman Empire|մեջբերուող էջեր=54}}&lt;blockquote&gt;Although the precise circumstances of these events and the total number of dead are hotly contested be the scholars from the opposing political camps, even the most conservative estimates place Armenian losses at approximately half a million. The higher figure given by Armenian scholars is one and a half million dead.&lt;/blockquote&gt;&lt;/ref&gt;։ Ըստ Առնոլտ Թոյնբիի (հրապարակուած 1916-ին) մէջբերող «Պրիթանիքա»յին՝ զոհուած է շուրջ 600,000 հայ&lt;ref name=&quot;britannica-armenian-massacres&quot;&gt;[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/35323/Armenian-massacres Britannica. Armenian massacres.]&lt;/ref&gt;, Գիւնթեր Լեւի կը յայտնէ 642,000&lt;ref name=&quot;Guenter Lewy 240&quot;&gt;''Guenter Lewy'', [https://books.google.am/books?ei=3E9GTaDyKMfKswb9hYGoDg&amp;ct=result&amp;sqi=2&amp;hl=ru&amp;id=6tdtAAAAMAAJ&amp;dq=armenians+in+ottoman+empire&amp;q=to+about+642,000#search_anchor The Armenian massacres in Ottoman Turkey: a disputed genocide], стр. 240 &lt;blockquote&gt;According to the numbers I have accepted (1,750,000 prewar population and 1,108,000 survivors) the death toll comes to about 642,000 lives &lt;…&gt;&lt;/blockquote&gt;&lt;/ref&gt;, Էրիք եան-Ցիւրխեր կ'ենթադրէ 600, 000-800,000 զոհ, Ռոճըր Սմիթ՝ «միլիոնէն աւելի»&lt;ref name=&quot;Roger Smith 8&quot;&gt;''Roger W. Smith''. The Armenian Genocide: Memory, Politics, and the Future // ''Richard G. Hovannisian''. The Armenian genocide: history, politics, ethics. Palgrave Macmillan, 1992. ISBN 0-312-04847-5, 9780312048471. Стр. 8. &lt;blockquote&gt;But denial can enter into the very fabric of a society, so that those who come after sustain and even intensify the denial begun by the perpetrators. The most strident and elaborate denial of genocide in history follows this pattern. The Turkish Republic, established in 1923, is not guilty of physical genocide against Armenians, but it continues to the present to deny that the Young Turk government engaged in massive destruction of Armenians from 1915 to 1918, resulting in the death of over one million persons, and the elimination of the Armenian people from its homeland of nearly 3000 years.&lt;/blockquote&gt;&lt;/ref&gt;, «Ցեղասպանութեան հանրագիտարանը» կ'ենթադրէ, որ ոչնչացած է 1,5 միլիոն հայ&lt;ref name=&quot;Rouben Paul Adalian 1999&quot;&gt;''Rouben Paul Adalian''. Treatment Of The Armenian Genocide In Representative Encyclopedias. // {{Գիրք|հեղինակ=Israel W. Charny|վերնագիր=Encyclopedia of genocide|մեջբերուող էջեր=73}} ''«In all, it is estimated that up to a million and a half Armenians perished at the hands of Ottoman and Turkish military and paramilitary forces and through atrocities intentionally inflicted to eliminate the Armenian demographic presence in Turkey».''&lt;/ref&gt;, ըստ Ռումմելի՝ 2,102,000 հայ&lt;ref name=&quot;Таблица 10.2&quot;&gt;''R. J. Rummel''. Freedom, Democracy, Peace; Power, Democide, and War. [http://www.hawaii.edu/powerkills/DBG.TAB10.2.GIF Таблица 10.2]&lt;/ref&gt; (որոնցմէ 258,000-ը Օսմանեան կայսրութենէն դուրս ապրողները)։ Ըստ Տուկլաս Հաուըրտի՝ մեծ թիւով պատմաբաններ զոհերու թիւը կը գնահատեն 800,000-1,000,000-ի սահմաններուն մէջ&lt;ref name=&quot;Douglas Arthur Howard 83&quot;&gt;''Douglas Arthur Howard'' [https://books.google.am/books?id=Ay-IkMqrTp4C&amp;lpg=PA83&amp;vq=%22The%20exact%20number%20of%20those%20who%20died%20is%20a%20matter%20of%20dispute,%20but%20most%20historians%20agree%20it%20was%20around%20800000%20to%201000000%20people.%22&amp;pg=PA83 The history of Turkey], P. 83. &lt;blockquote&gt;The exact number of those who died is a matter of dispute, but most historians agree it was around 800000 to 1000000 people.&lt;/blockquote&gt;&lt;/ref&gt;։ [[Ռիչըրտ Յովհաննէսեան|Ռիչըրտ Յովհաննիսեանի]] կարծիքով՝ մինչ վերջերս ամէնէն տարածուածը 1,5 միլիոն գնահատականն էր, բայց վերջին ժամանակներուն մէջ, Թուրքիոյ քաղաքական ճնշումներու հետեւանքով այդ գնահատականը նուազելու ենթակայ են&lt;ref name=&quot;The Armenian People from Ancient to Modern Times-2-271&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Richard G. Hovannisian|վերնագիր=The Armenian People from Ancient to Modern Times|հատոր=2|մեջբերուող էջեր=271}}&lt;/ref&gt;։ Ըստ փիլիսոփայական գիտութիւններու, բժիշկ՝ պրոֆեսոր Արմէն Մարսուպեանի՝ պատմաբաններու մեծ մասը զոհերու թիւը կը գնահատէ 1-1,5 միլիոն&lt;ref name=&quot;Marsoobian-135&quot;&gt;''Armen Marsoobian.'' Genocides Aftermath: Reflections on Self and Responsibility // Alexander Kremer, John Ryder. Self and society: central European pragmatist forum, volume four. Rodopi, 2009. ISBN 90-420-2621-9, 9789042026216. P. 135 &lt;blockquote&gt;The turkish government’s position is that only 300000 armenians perished during the «troubles», while most historians place the number somewhere between a million and a million and a half.&lt;/blockquote&gt;&lt;/ref&gt;։ Կարգ մը հանրագիտարաններ կու տան հետեւեալ գնահատականները՝ «Encyclopedia of Genocide»՝ 1918 -ի դրութեամբ մօտաւորապէս 1 միլիոն&lt;ref name=&quot;Encyclopedia of genocide, 61&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ =Israel W. Charny|վերնագիր =Encyclopedia of genocide|մեջբերուող էջեր =61|հատոր =1}}&lt;/ref&gt;, «Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity»՝ մօտաւորապէս 1,2 միլիոն, «Dictionary of Genocide»՝ 1 միլիոնէն ոչ պակաս, բայց շուրջ 1,5 միլիոն զոհ&lt;ref name=&quot;Totten 19&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ =Samuel Totten|վերնագիր =Dictionary of Genocide|մեջբերուող էջեր =19}}&lt;/ref&gt;։

=== «Վերջնական Որոշման» Ընդունում ===
Միւս վիճելի հարցը կը հանդիսանայ Թուրքիոյ հայ բնակչութեան բնաջնջման վերաբերեալ որոշման ընդունման ժամանակը։ Այս հիմնախնդիրը ուսումնասիրող պատմաբանները (Հոլոքոստի պատմաբաններու նմանութեամբ) կը բաժնուին երկու խումբի՝ ''«համայնավարներու»'', որոնք կը կարծեն, թէ թուրքերը հայոց բնաջնջման ծրագիրներ կը մշակէին եւ Ի. դարասկիզբի իրադարձութիւնները կը համարեն 1915-ի հայոց զանգուածային բնաջնջման խաղափորձ, եւ ''«ֆունկցիոնալիստներու»'', որոնք կը կարծեն, թէ իրադարձութիւնները կը կրէին բաւական դիպուածային բնոյթ եւ տեղի ունեցած են Ա. համաշխարհային պատերազմի ատեն ծագած հայկական վտանգին մասին պատկերացումներու ազդեցութեան ներքոյ։ Այսպէս, «համայնվար» Վահագն Դադրեան՝ կարեւոր պատճառ կը տեսնէ հաւատամքի փոփոխութիւններուն անկարող ներկայացող իսլամութեան մէջ։ Դադրեան իր հայեացքները կը հիմնաւորէ անով, որ սպանութիւնները հիմնականին մէջ, տեղի կ'ունենային Ուրբաթ օրուան աղօթքէն ետք, որուն ընթացքին, մոլլաները հայոց դէմ ժիհատի կը կոչէին։ Անոր ընդդիմադիրները կը հակադարձէին՝ օրինակ բերելով իսլամներու կողմէն հայերուն օգնութիւնը եւ ընդգծելով այն փաստը, որ հայոց նկատմամբ բռնութիւնները Օսմանեան կայսրութեան մէջ, կը սկսին Թանզիմաթի ժամանակաշրջանէն ետք, երբ կայսրութիւնը կը հրաժարի հոգեւոր օրէնքներու գերակայութենէն եւ կը կանգնի արդիականացման ճամբուն վրայ։ «Ֆունկցիոնալիստներ» Ռոնալտ Սունի եւ Տոնալտ Պլոքսհեմ, օրինակ, հայերը վերացնելու պատճառները կը տեսնէին [[Սարիղամիշ]]ի մէջ, Օսմանեան կայսրութեան պարտութեան մէջ։ Վերլուծելով «ֆունկցիոնալիստներու» տեսակէտերը՝ մէկ այլ ուսումնասիրող՝ Ասատուրեան, կը նշէ, որ ցեղասպանութեան գաղափարները կը հասունցնեն ընկերային տարբերակման հողի եւ նպատակ ունեցող միֆերու վրայ՝ յատուկ տիրող խումբին։ Այնուամենայնիւ ուսումնասիրողներու մէջ գոյութիւն ունի որոշակի համաձայնութիւն մը այն հարցին շուրջ, որ «վերջնական որոշում» ընդունուած է մինչեւ 1915-ի Վանի ապստամբութիւնը։ Այս բանավէճին մէջ, ծայրահեղ մօտեցումներ ունին Հայաստանի մեծ թիւով պատմաբաններ՝ գտնելով, որ Օսմանեան կայսրութեան ողջ պատմութիւնը հայոց բնաջնջման նախերգանքն էր, եւ Թուրքիոյ պատմաբանները, որոնք մեծ մասամբ կը մերժեն հայկական համայնքին նպատակաուղղուած ոչնչացումը&lt;ref name=&quot;Bloxham-69-71&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Donald Bloxham|վերնագիր=The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians|մեջբերուող էջեր=69-71}}&lt;/ref&gt;։

== Մշակութային Եղեռն ==
Հայ բնակչութեան բնաջնջումը, կ'ուղեկցուէր հայկական մշակութային ժառանգութեան դէմ ուղղուած գործողութիւններու շարքով։ Հայկական յուշարձաններն ու եկեղեցիները կը պայթեցնէին, գերեզմանները կը վերածուէին դաշտերու, ուր կը զբաղէին եգիպտացորենի եւ հացահատիկի մշակմամբ, քաղաքներու հայկական թաղամասերը կ'աւերուէին կամ կը բնակեցուէին թուրք կամ քիւրտ բնակչութեան կողմէն եւ կ'անուանափոխուէին&lt;ref name=&quot;Jones-157&quot;&gt;''Adam Jones''. Genocide : a comprehensive introduction - 2nd ed. Routledge, 2011. ISBN 0-203-84696-6. P. 157&lt;/ref&gt;։

1914-ին [[Կ. Պոլսոյ Հայոց պատրիարքութիւն|Կոստանդնուպոլսոյ Հայոց պատրիարքութեան]] հաշուեկշռին մէջ կը հաշուեն ոչ նուազ քան 2549 ծխական համայնք, որուն մէջ աւելի քան 200 վանք եւ 1,600 եկեղեցի&lt;ref name=&quot;Kévorkian and Paboudjian&quot;&gt;''Raymond Kévorkian and Paul B. Paboudjian''. Les Armeniéns dans l’Empire Ottoman à la veille du genocide. Editions d’art et d’histoire, 1992. ISBN 2-906755-09-5, 9782906755093&lt;/ref&gt;։ Ցեղասպանութեան քաղաքականութեան իրականացման ընթացքին, եւ հին զտումներէն ետք, կը վերացուին բազմաթիւ հայկական ճարտարապետութեան յուշարձաններ։ Մեծ թիւով տաճարներ կ'աւերուին, աւելի շատերը կը վերածուին մզկիթներու եւ իջեւանատուներու։ Մինչեւ 1960, թրքական քաղաքականութիւնը կը կայանար Թուրքիոյ տարածքին մէջ, հայոց գոյութեան վկայութիւններու վերացման մէջ։ Միայն 1960-ական թուականներուն, գիտնականները հայկական հոգեւոր ժառանգութեան յուշարձաններու գրանցման եւ փրկութեան հարց կը բարձրացնեն։ 1974-ին, Թուրքիոյ մէջ գիտնականները կը նոյնականացնեն հայկական եկեղեցիներու եւ վանքերու 913 շինութիւն։ Յուշարձաններու կէսէն աւելին չէր պահպանուած մինչեւ մեր օրերը, իսկ մնացածներէն 252-ը քանդուած են եւ միայն 197-ն կը գտնուին այս կամ այն չափով պիտանի վիճակի մէջ&lt;ref name=&quot;Robert Bevan&quot;&gt;[http://www.press.uchicago.edu/Misc/Chicago/1861892055.html Robert Bevan «The Destruction of Memory» pages 56-59. 2006, 240 pages] ISBN 1-86189-205-5&lt;/ref&gt;։

{{Բազմապատիկ պատկերներ
 |գոտի = center
 | ուղղություն = horizontal
 | վերնագիր = 
 | վերնագրի գոտի = center
 | պատկեր1 = Armenian monastery of s apostles in moush.jpg
 | լայնություն1 =255
 | նկարագրություն1 =Մշոյ Ս. Առաքելոց վանք, Ի. դարասկիզբի լուսանկար
 | պատկեր2 = Arakelots12.jpg
 | լայնություն2 =220
 | նկարագրություն2 = Մշոյ Ս. Առաքելոց վանք, 2010-ի լուսանկար
 }}

1980-ական թուականներու վերջերուն եւ 1990-ական թուականներու սկիզբներուն, անգլիացի պատմաբան եւ գրող Ուիլիամ Տալրիմփլ կը գտնէ հայկական պատմական յուշարձաններու շարունակական աւերման ապացոյցներ։ Կարգ մը յուշարձաններ խարխլուած էին երկրաշարժներէն ու իշխանութիւններու անուշադրութենէն, բայց կային նաեւ գիւղացի ոսկի որոնողներու կողմէն քանդուած շինութիւններ, որոնք կը փնտռէին հայկական գանձեր, որոնք, ըստ անոնց, թաղուած են եկեղեցիներու տակ, կան նաեւ փլուզումներու կանխամտածուած ակնյայտ օրինակներ։ Աւելի վաղ ֆրանսացի պատմաբան Ջ. Մ. Թիերի հեռակայ կարգով կը դատապարտուի երեք ամիս հարկադիր աշխատանքներու այն բանին համար, որ փորձած էր վերստեղծել [[Վան]] քաղաքին հայկական եկեղեցւոյ յատակագիծը։ Ան նաեւ կը նշէր, որ 1985-ին, իշխանութիւնները կը ցանկային քանդել [[Օշավանք]] հայկական եկեղեցին, բայց չեն յաջողիր, որովհետեւ տեղի բնակիչները կ'ընդդիմանան, որոնք եկեղեցին կ'օգտագործէին իբրեւ հացահատիկի պահեստ։ Ուիլիամ Տալրիմփլի կարծիքով՝ հայկական յուշարձաններու ոչնչացումը կ'արագանայ թրքական պաշտօնատար անձերուն վրայ յարձակող հայկական ահաբեկչական կազմակերպութիւններուն ի յայտ գալէն ետք&lt;ref name=&quot;Robert Bevan&quot; /&gt;։

* Ուիլիամ Տալրիմփլի կարծիքով՝ հայկական ժառանգութեան ոչնչացման վառ օրինակ է [[Կարս]] քաղաքի շրջակայքին մէջ տեղակայուած [[Խծկոնք վանք|Խծկոնք վանական համալիրը]]՝ կազմուած հինգ եկեղեցիներէ, ուր 1915-էն մինչեւ 1960-ական թուականները այցելելը պաշտօնապէս արգիլուած էր։ Ականատեսներու վկայութիւններով՝ վանքը [[դինամիտ|ուժանակի]] միջոցով պայթած է կանոնաւոր բանակի զօրամասերուն կողմէն, ուր նաեւ ուսումնական ռազմական դասընթացքներ կ'անցընէին համալիրին շինութիւններուն վրայ։ Պատմաբանին այցելութեան պահուն, կը կը կանգնէր միայն ԺԱ. դարու Ս. Սարգիս եկեղեցին, որուն պատերը էականօրէն վնասուած էին։ 
* Մէկ այլ օրինակ է, [[Վարագայ վանքի Ս․ Սոֆիա եկեղեցի|Վարագայ վանքին]] կիսափլած եկեղեցին, որ վերածուած է ցախատան։
* [[Երզնկա]]յի մօտ գտնուող Թ. դարու պազիլիքը վերածուած է պահեստանոցի՝ փոխադրութեան մուտքին համար նախատեսուած պատին վրայի ահռելի անցքով։
* [[Եդեսիոյ Կոմսութիւն|Եդեսիոյ]] հայկական տաճարը 1915-ին վերածուած է հրշէջի կայանի, իսկ 1994-ին՝ մզկիթի՝ հեռացնելով մզկիթին համար ոչ պիտանի քրիստոնէական կառոյցները։
* 1987-ին [[Եւրոպական խորհրդարան]]ը կոչ կ'ընէ Թուրքիոյ բարելաւելու ճարտարապետական յուշարձաններու պահպանման պայմանները։ Նուազ յաջողութեամբ նմանատիպ փորձ կը կատարուի [[Յուշարձաններու եւ տեսարժան վայրերու պահպանման միջազգային խորհուրդ|Յուշարձաններու համաշխարհային հիմնադրամին]] կողմէն։ Միջազգային ճնշումներու իբրեւ արդիւնք, կը վերականգնի [[Վանայ լիճ]]ին մէջ գտնուող [[Աղթամարի Սուրբ Խաչ եկեղեցի|Ս. Խաչ եկեղեցին]]&lt;ref name=&quot;Robert Bevan&quot; /&gt;։

==«Նեմեսիս» Գործողութիւն==
[[Պատկեր:Soghomon Tehlirian 1921.jpg|thumb|130px|Նեմեսիս գործողութեան յայտնի վրիժառուներէն՝ Սողոմոն Թեհլիրեան]]
1919-ին, Պոսթոնի մէջ Դաշնակցութեան 9-րդ համագումարին, որոշում կը կայացուի ոչնչացնելու հայոց սպանութիւններուն մասնակից երիտթուրքերու առաջնորդները։ Գործողութիւնը կը ստանայ հին յունական վրէժի աստուածուհի՝ [[Նեմեսիս (դիցաբանութիւն)|Նեմեսիսին]] անուանումը։ Գործադիրներուն հիմնական մասը ցեղասպանութենէն փրկուած հայեր էին՝ վճռականութեամբ լեցուն, վրէժ լուծելու իրենց սպաննուած ընտանիքներուն համար։

Գործողութեան ամէնէն նշանաւոր զոհը կը դառնայ՝ Օսմանեան կայսրութեան ներքին գործերու նախարար եւ օսմանեան եռապետութեան անդամներէն Թալէաթ փաշան։ Թալէաթ երիտթուրքերու միւս առաջնորդներուն հետ 1918-ին կը փախչի [[Գերմանիա]], բայց հոն կը բացայայտուի եւ 15 Մարտ 1921-ին [[Պերլին]]ի մէջ, կը սպաննուի [[Սողոմոն Թեհլիրեան]]ին կողմէն։ Թեհլիրեանի ձերբակալութենէն ետք, հասարակական կարծիքը անոր դէմ կ'ըլլայ, բայց դատական գործընթացին ընթացքին, հայոց զանգուածային սպանութիւններուն մասին տեղեկութիւնները կը փոխեն հասարակութեան կարծիքը։ Դատարանին վճիռին վրայ էականօրէն կ'ազդէ Յովհաննէս Լեփսիուսի ելոյթը՝ Օսմանեան կայսրութեան մէջ, հայոց սպանութիւններուն վերաբերեալ։

իբրեւ արդիւնք, Թեհլիրեան կ'արդարանայ «եռապետութեան կառավարութեան գործողութիւններուն հետեւանքով, կրած տառապանքներուն իբրեւ արդիւնք՝ գիտակցութեան ժամանակաւոր կորուստին պատճառով»&lt;ref name=&quot;Totten-320&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Samuel Totten|վերնագիր=Dictionary of Genocide|մեջբերուող էջեր=320}}&lt;/ref&gt;։

== 1919-1920 Թուականներուն՝ Թրքական Ռազմական Դատարանը ==
Օսմանեան կայսրութեան անկումէն եւ 1918 -ի [[Մուդրոսի զինադադար|Մուտրոսի զինադադար]]էն ետք, յաղթող երկիրները Թուրքիայէն կը պահանջեն պատժել ռազմագերիներու եւ հայոց դէմ յանցագործութիւններու մեղաւորները։ Առանձին կողմ կը կազմէր Մեծն Բրիտանիան՝ պահանջելով պատժել առաջին հերթին բրիտանական ռազմագերիներուն հանդէպ դաժան վերաբերում ցուցաբերողները, ապա հայոց բնաջնջման դերակատարները։ Դատարանի աշխատանքներու սկսելէն առաջ, Իթթիհատի ղեկավարները՝ Թալէաթ, Էնվեր, [[Ճեմալ փաշա|Ճեմալ]], Շաքիր, [[տոքթոր Նազիմը|տոքթոր Նազիմ]], Պետրին եւ [[Ճեմալ Ազմի|Ազմի]], կը փախչին Թուրքիայէն։

Ըստ մեղադրանքին՝ տեղահանութիւնները չէին թելադրուած ռազմական անհրաժեշտութեամբ կամ կարգապահական պատճառներով, այլեւ մտածուած էին [[Իթթիհատ]]ի կեդրոնական կոմիտէին կողմէն, եւ այդ մէկը ի վերջոյ կը զգան Օսմանեան կայսրութեան բոլոր անկիւններուն մէջ ({{lang-tr|Memaliki Osmaniyenin hemen ee tarafnda}})։ Ապացոյցներու հարցին մէջ, դատարանը կը հիմնուէր գլխաւորաբար փաստաթուղթերու, եւ ոչ թէ վկաներու ցուցմունքներու վրայ։ Դատարանը ապացուցուած կը համարէ Իթթիհատի ղեկավարներուն կողմէ ({{lang-tr|taktil cinayeti}}) հայոց կազմակերպուած սպանութիւններուն փաստը։ Դատարանը բացակայող Էնվերը, Ճեմալը, Թալէաթը եւ տոքթոր Նազիմը, կը ճանչնայ մեղաւոր եւ հեռակայ մահապատիժի կը դատապարտէ։ Դատարանին մէջ, ներկայ մեղադրեալներէն երեքը կը դատապարտուին կախաղանի միջոցով մահապատիժի&lt;ref name=&quot;Armenian Genocide, court-martial of perpetrators&quot;&gt;''Vahakn N. Dadrian''. Armenian Genocide, court-martial of perpetrators // {{Գիրք|հեղինակ=Israel W. Charny|վերնագիր=Encyclopedia of genocide}}&lt;/ref&gt;։

== Թուրքիոյ Հանրապետութիւնը եւ Հայկական Հարցը ==
{| class=&quot;toccolours&quot; style=&quot;float: right; margin-right: 1em; margin-right: 2em; font-size: 85%; background:#ffffff; color:black; width:30em; max-width: 40%;&quot; cellspacing=&quot;5&quot;
| style=&quot;text-align: left;&quot; Թուրքիոյ վարչապետ |Թուրքիոյ վարչապետ [[Թանսու Չիլլեր]]. Սեպտեմբեր 1994-ին&lt;ref name=&quot;Identity Politics in the Age of Genocide-115&quot;&gt;{{Գիրք|վերնագիր=Identity Politics in the Age of Genocide|մեջբերուող էջեր=115}}&lt;/ref&gt;։&lt;br /&gt;«Ճիշդ չէ, որ թրքական իշխանութիւնները չեն ուզեր իրենց վերաբերմունքը արտայայտել այսպէս կոչուած «Հայկական հարցի»ն շուրջ։ Մեր դիրքորոշումը պարզ է։ Այսօր ակնյայտ է, որ պատմական փաստերու լոյսին ներքոյ, հայոց պահանջները անհիմն են ու ցնորական։ Ամէն պարագայի, հայերը ցեղասպանութեան չեն ենթարկուած»։
|}
[[Պատկեր:Placards-WNen2007.jpg|thumb|150px|ձախից|Հրանդ Տինքի սպանութեան դէմ բողոքի ցոյցի պաստառներ]]
[[Թուրքիա|Թուրքիոյ Հանրապետութեան]] ձեւաւորումէն ետք, քաղաքական եւ մտաւոր վերնախաւը ոչ մէկ պահանջարկ կը զգար անհամերաշխութեան մէջ մտնելու հայ համայնքին վերացման կամ թալանն ու զանգուածային սպանութիւնները ղեկավարած մարդոց հետ։ Քաղաքական վերնախաւը հիմնականին մէջ, կազմուած էր [[Իթթիհատ]]ի նախկին կատարուածներէն, որոնցմէ շատերը անձամբ մասնակցութիւն ունեցած էին հայոց բնաջնջման գործին մէջ եւ հայոց ու յոյներու տեղահանութիւններէն մեծ եկամուտներ ստացող տարածքային ղեկավարներու եւ ցեղային առաջնորդներու հետ դաշինք կը կնքէին։ Հայկական հարցին քննարկումը կրնար կազմաքանդել այդ դաշինքը&lt;ref name=&quot;Renewal and Silence&quot;&gt;{{Գիրք| վերնագիր=A Question of Genocide. Armenians and Turks at the end of the Ottoman Empire|հեղինակ=Ronald Grigor Suny, Fatma Muge Gocek, Norman M. Naimark|մեջբերուող էջեր =306-316|հատոր=Renewal and Silence. Postwar Unionist and Kemalist Rhetoric on the Armenian Genocide}}&lt;/ref&gt;։ 1927 Հոկտեմբերին, Հանրապետական կուսակցութեան համագումարին ընթացքին, Մուսթաֆա Քեմալ քանի մը օրերու ընթացքին կը պատմէր այն մասին, թէ անկախութեան համար պայքարին մէջ, ինչպէս յառաջացած էր թուրք ազգը։ Քեմալի ճառը կ'ընդունուի իբրեւ թրքական պաշտօնական պատմութիւն, եւ պետութեան կողմէն կը դիտարկուի իբրեւ սրբազան։ Թուրքիոյ օրէնսդրութիւնը յանցագործութիւն կը համարէ քեմալական տարբերակի պատմութեան քննադատութիւնը, որ անհնար կը դարձնէ թրքական հասարակութեան մէջ բանավէճերը&lt;ref name=&quot;Fatma Müge Göçek-42-52&quot;&gt;{{Գիրք|վերնագիր=A Question of Genocide. Armenians and Turks at the end of the Ottoman Empire|հեղինակ=Ronald Grigor Suny, Fatma Muge Gocek, Norman M. Naimark|մեջբերուող էջեր=42-52|հատոր=Reading Genocide: Turkish Historiography on 1915}}&lt;/ref&gt;։ Ըստ պաշտօնական վիճակագրութեան՝ 1927-ին Թուրքիոյ մէջ կ'ապրէր 77,400 հայ։ Ըստ [[Լոզանի պայմանագիր]]ի&lt;nowiki/&gt;ն՝ Թուրքիա կը պարտաւորուէր տրամադրել անվտանգութեան, ազատ զարգացման երաշխիքներ եւ միւս ազգային փոքրամասնութիւններու շարքին մէջ, որոշակի արտօնութիւններ հայերուն։ Բայց պայմանագիրին այս կէտը չ'իրականանար։ Թուրքիոյ հայերը կը շարունակէին փախչիլ երկիրէն կամ ձուլուիլ։ 21 Յունիս 1934-ին ընդունուած «Մականուններու մասին» օրէնքը կը պահանջէր յոյներէն, հրեաներէն եւ հայերէն, հրաժարիլ աւանդական մականուններէն եւ ընդունիլ նոր՝ թրքականները։ Բ. համաշխարհային պատերազմի տարիներուն Թուրքիոյ մէջ կը մտնէ բազմաթիւ առեւտրականներոու՝ յոյներու, հայոց եւ հրեաներու սնանկացուցած ունեցուածքի ընտրութեան հարկը&lt;ref name=&quot;Киреев&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ =Киреев|վերնագիր =История Турции XX век}}&lt;/ref&gt;։

Վերջին տարիներուն Թուրքիոյ մէջ, ակադեմական գիտութիւնը, թուրք մտաւորականները, մամուլը եւ քաղաքացիական հասարակութիւնը կը սկսին քննարկել Հայկական հարցը, որ կը յառաջացնէ թուրք ազգայնամոլներու եւ թրքական կառավարութեան հակագործողութիւնները։ Հայկական [[«Ակօս» թերթ]]ի խմբագիր [[Հրանդ Տինք]], գրողներ [[Օրհան Փամուկ]]ը եւ [[Էլիֆ Շաֆաք]] եւ հրատարակիչ [[Ռագիփ Զարաքօղլու]] կը մեղադրուին «թրքութիւնը» վիրաւորելու մէջ, Տինք ու Զարաքօղլի կը դատապարտուին։ 19 Յունուար 2007-ին, Հրանդ Տինք կը սպաննուի 17-ամեայ թուրք ազգայնականի մը կողմէն: Անոր յուղարկաւորութեան [[Իսթամպուլ]]ի մէջ դժգոհութեան ցոյցեր կը կազմակերպուին, ուր տասնեակ հազարաւոր թուրքեր կը քալեն «Մենք բոլորս Հրանդ ենք, Մենք բոլորս հայ ենք» կարգախօսով ցուցանակներով։ Միաժամանակ թրքական հասարակութեան մէկ մասը Տինքը սպաննողը կը համարեն ազգային հերոս&lt;ref name=&quot;A Question of Genocide-306-316&quot;&gt;{{Գիրք| վերնագիր=A Question of Genocide. Armenians and Turks at the end of the Ottoman Empire|հեղինակ=Ronald Grigor Suny, Fatma Muge Gocek, Norman M. Naimark| մեջբերուող էջեր=306-316|հատոր=Introduction: Leaving It to the Historians}}&lt;/ref&gt;։

== Հայոց Ցեղասպանութեան Ապացոյցներ ==
 [[Պատկեր:Rafael de Nogales Mendez.png|thumb|150px|[[Ռաֆայէլ տէ Նոգալեզ Մենդես|Ռաֆայէլ տը Նոկալես Մենտես]] (1879-1936), օսմանեան բանակին մէջ, ծառայած եւ զանգուածային սպանութիւնները իր գիրքին մէջ նկարագրած վենեզուելացի սպայ&lt;ref name=&quot;Rafael de Nogales&quot;&gt;''Rafael de Nogales''. Cuatro años bajo la media luna (Madrid: Editora Internacional, 1924). Перевод на немецкий «Vier Jahre unter dem Halbmond: Erinnerungen aus dem Weltkriege» (Berlin: Verlag von Reimar Hobbing, 1925), английский «Four Years Beneath the Crescent» (London: Sterndale Classics, 2003).&lt;/ref&gt;:]]
Փաստարկները յօգուտ այն բանին, որ հայոց դէմ գործողութիւնները կրած են համակարգուած եւ կեդրոնացած բնոյթ, կը հիմնուին բազմաթիւ ոչ թուրք ականատեսներու վկայութիւններու (հիւպատոսներ, զինծառայողներ, բուժքոյրեր, ուսուցիչներ եւ քարոզիչներ), թուրք պաշտօնեաներու եւ ողջ մնացած հայոց վկայութիւններու վրայ: Հայոց նպատակուղղուած բնաջնջման կազմակերպման պնդումն ալ տեղ կը գտնէ երիտթուրքերու պարագլուխներու դէմ [[Երիտթուրքերու դատաւարութիւն (1919-1920)|դատական գործընթացի]] ընդհանրական որոշման մէջ։ Մինչեւ օրս թրքական պահոցներէն ոչ մէկ փաստաթուղթ ներկայացուած է, որ ձեւով մը կ'ապացուցէ հայոց բնաջնջման նպատակաուղղուածութիւնը, որ կը բացատրուի այդ փաստաթուղթերու ոչնչացմամբ կամ այսօր Թուրքիոյ մէջ, գործող գրաքննութեամբ։ Չապացուցուած կամ կեղծուած կը համարուին 1920 -ի հրապարակած այսպէս կոչուած «Թալէաթի հեռագիրերը»։ Հեռագիրերու բնօրինակները չկան, բայց Դադրեանի կողմէն կատարուած ուսումնասիրութիւնը ցոյց կու տայ, որ այդ հեռագիրերու բովանդակութիւնը ուղղակի կերպով կը հաստատուի երիտթուրքերու պարագլուխներու դէմ դատական գործընթացի նիւթերով։ Հայերէն ազատագրուած տարածքներուն մէջ, կը բնակէին [[Թրակիա]]յէն կամ [[Պուլկարիա]]յէն եկած մուժահիրներով, որոնք առանց կազմակերպչական օգնութեան կամ նախամշակման չէին կրնար հասնիլ մինչեւ [[Կիլիկիա]] կամ Թրքահայաստան, որ հայոց ոչնչացման ծրագիրին մէջ, բարձր պաշտօնական շրջանակներու մասնակցութիւնը վկայող փաստարկ մը կը հանդիսանայ&lt;ref name=&quot;Naimark-XVI&quot;&gt;{{Գիրք|վերնագիր=A Question of Genocide. Armenians and Turks at the end of the Ottoman Empire|հեղինակ=Ronald Grigor Suny, Fatma Muge Gocek, Norman M. Naimark|մեջբերուող էջեր=XVI|հատոր=Preface}} ''«That the muhacirs were moved as quickly as they were into Armenian houses and occupied Armenian farmland after the deportations attests to the strength of popular economic ambitions, as well as government policy, in the development of genocide»''.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;The Armenian People from Ancient to Modern Times 2-249&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Richard G. Hovannisian|վերնագիր=The Armenian People from Ancient to Modern Times|հատոր=2|մեջբերուող էջեր=249}}&lt;blockquote&gt;Although this topic has not yet received systematic analysis, it clearly points to official complicity at a very high level, since mujahirs from Thrace could not reach Cilicia or Turkish Armenia without organization and planning.&lt;/blockquote&gt;&lt;/ref&gt;։

Օսմանեան կայսրութեան մէջ, հայոց սպանութիւնները դիտարկուած են քանի մը միջազգային կազմակերպութիւններու կողմէն։ 1984-ին «Ազգերու մշտական դատական մարմինը» Օսմանեան կայսրութեան գործողութիւնները ցեղասպանութիւն կ'որակէ&lt;ref name=&quot;Permanent Peoples' Tribunal&quot;&gt;April 16, 1984. [http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.66/current_category.5/affirmation_detail.html Permanent Peoples' Tribunal, Verdict of the Tribunal]&lt;/ref&gt;։ 1997-ին, նմանատիպ որոշում մը կը կայացնէ Ցեղասպանութիւն ուսումնասիրողներու միջազգային միութիւնը&lt;ref&gt;[http://www.genocidescholars.org/images/IAGS_Resolution_1997_on_the_Armenian_Genocide.pdf The Armenian Genocide Resolution Unanimously Passed By The Association of Genocide Scholars of North America] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110721083219/http://www.genocidescholars.org/images/IAGS_Resolution_1997_on_the_Armenian_Genocide.pdf |date=2011-07-21 }}, The Armenian Genocide Resolution was unanimously passed at the Association of Genocide Scholars’ conference in Montreal on June 13, 1997.&lt;/ref&gt;
&lt;ref&gt;[http://www.genocide-museum.am/eng/21.03.2009.php Open letter to President Obama calling for acknowledgment of the Armenian Genocide], website of the IAGS, March 7, 2009 «that the Armenian Genocide is not an allegation, a personal opinion, or a point of view, but rather a widely documented fact supported by an overwhelming body of historical evidence.»&lt;/ref&gt;
&lt;ref name=&quot;The Association of Genocide Scholars&quot;&gt;Յունիս 13, 1997. [http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.69/current_category.5/affirmation_detail.html The Association of Genocide Scholars]&lt;/ref&gt;։ 8 Յունիս 2000-ին, «Նիու Եորք Թայմզ» եւ «The Jerusalem Post» թերթերուն մէջ, Հոլոքոստի 126 ուսումնասիրողներ կը յայտարարեն (այդ թիւին մէջ՝ [[Եղուդ Բաուեր|Եղուտ Բաուըր]], [[Իսրայէլ Չարնի]] եւ [[Էլի Վիզել]])՝ հաստատելով Ա. համաշխարհային պատերազմի ատեն հայոց ցեղասպանութեան փաստին անվիճելիութիւնը&lt;ref name=&quot;Statement_by_126_Holocaust_Scholars&quot;&gt;[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.21/current_category.3/affirmation_detail.html Statement by 126 Holocaust Scholars, Holders of Academic Chairs, and Directors of Holocaust Research and Studies Centers] // Նիւ Եորք Թայմզ եւ «The Jerusalem Post», Յունիս 8, 2000&lt;/ref&gt;։ 2001 -ին, հայ-թրքական հաշտեցման համատեղ յանձնաժողովը կը դիմէ «Անցումային շրջանի արդարադատութեան հարցերով միջազգային կեդրոն»-ին (ԱՇԱՀՄԿ) անկախ եզրակացութեան համար. արդեօ՞ք 1915 -ի իրադարձութիւնները կը համարուին ցեղասպանութիւն։ 2003-ի սկիզբին ԱՇԱՀՄԿ-ը կը ներկայացնէ իր եզրակացութիւնը, որ 1915-ի իրադարձութիւնները կը համապատասխանեն ցեղասպանութեան բոլոր սահմանումներուն, եւ այս եզրին կիրարկումը ամբողջովին արդարացի է&lt;ref name=&quot;International Center for Transitional Justice&quot;&gt;[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.244/current_category.5/affirmation_detail.html International Center for Transitional Justice (ICTJ) Report Prepared for TARC]&lt;/ref&gt;։

== Հայոց Ցեղասպանութեան Ժխտում ==
Հայոց ցեղասպանութեան ժխտումը, ի տարբերութիւն ցեղասպանութեան մերժման այլ ձեւերու, որոնք կ'իրականացուին յատուկ անձանց կամ կազմակերպութիւններու կողմէն, կազմուած է Թուրքիոյ Հանրապետութեան պաշտօնական եւ բազմակողմանի աջակցութենէն, որ հարցը կը դարձնէ գիտականօրէն ակնածելի եւ քաղաքականապէս փաստարկուած&lt;ref name=&quot;diff&quot; group=&quot;Ն&quot;&gt;Ի տարբերութիւն Հոլոքոստի, որ կը հիմնաւորուի ռասայական մոտիվներով։&lt;/ref&gt;։ Թրքական պետութիւնը ահռելի միջոցներ կը ծախսէ հասարակական գործողութիւններու համար եւ նուիրատուութիւններ կը կատարէ համալսարաններուն՝ փորձելով ապահովել թրքական դիրքորոշման ճշմարտութիւնը։ Տարբեր պետութիւններու խորհրդարաններու կամ կառավարութիւններու կողմէն հայկական ցեղասպանութեան ճանաչման հերթական քննարկումներու ատեն, Թուրքիա կը սպառնայ դիւանագիտական եւ առեւտրային պատժամիջոցներ՝ փոքրամասնութիւններու հանդէպ, իբր թէ Թուրքիոյ տարածքին մէջ, հայոց ֆիզիքական գոյութեան հետքերը կը վերացուին եւ երկիրին մէջ պարբերաբար կ'ոչնչացուին հայկական ճարտարապետութեան յուշարձանները&lt;ref name=&quot;Totten 21&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Bloxham-221, 228&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Donald Bloxham|վերնագիր=The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians|մեջբերուող էջեր=221, 228}}&lt;/ref&gt;։ 
Ժխտողներու փաստարկները հիմնականին մէջ, կը ներկայացնեն հետեւեալ պնդումներու ձեւախեղումները&lt;ref name=&quot;Totten 21&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ =Samuel Totten|վերնագիր =Dictionary of Genocide|մեջբեուող էջ=21}}&lt;/ref&gt;՝
* Օսմանեան կայսրութեան մէջ հայոց զանգուածային սպանութիւններ երբեք չեն եղած,
* հայոց մահը պատահականութեան արդիւնք է՝ մարտական գործողութիւններու շրջանին հայոց տեղահանման ժամանակ սովէն եւ հիւանդութիւններէն,
* երիտթուրքերու կողմէն հայոց ոչնչացման նպատակադրուած քաղաքականութիւն չէ եղած,
* հայոց մահը արդիւնք է Օսմանեան կայսրութեան մէջ, քաղաքացիական պատերազմի, որուն իբրեւ արդիւնք զոհուած են նաեւ բազմաթիւ թուրքեր։

== Հայոց Ցեղասպանութեան Արտացոլումը Մշակոյթին Մէջ ==
[[Պատկեր:Суренянц, «Попранная святыня», 1895.jpg|thumb|left|180px|[[Վարդգէս Սուրենյանց|Վարդգէս Սուրէնեանց]], «Ոտնահարուած սրբութիւն», 1895:]]
1915-ի իրադարձութիւններու վերաբերեալ առաջին ֆիլմը՝ «[[Հոգիներու աճուրդ|Բռնաբարուած Հայաստան]]» ֆիլմն է (1919), որմէ պահպանուած է միայն 15 վայրկեաննոց հատուած մը։ Առաջին վաւերագրական ֆիլմը՝ «Ո՞ւր է իմ ժողովուրդս» ({{lang-en|Where Are My People?}}, պատրաստողը Մայքըլ Յակոբեան), կ'արտօնուի 1965-ին՝ իրադարձութիւններու 50-ամեակին առթիւ։ Ի. եւ ԻԱ.-րդ դարերու, սահմանագիծին կը ստեղծուին քանի մը վաւերագրական ֆիլմեր, որոնցմէ ամէնէն հետաքրքրականը կ'ըլլայ «Թաքնուած Հոլոքոստ» ֆիլմը ({{lang-en|The Hidden Holocaust}})։ Խորհրդային տարիներուն Հայաստանի մէջ, կը նկարահանուին «[[Նահապետ (ֆիլմ)|Նահապետ]]» եւ «[[Ձորի Միրոն (ֆիլմ)|Ձորի Միրոն]]» ֆիլմերը։ Արտասահմանի նկարահանուած ֆիլմերէն արժէքաւոր են [[Հանրի Վերնէօյ]]&lt;nowiki/&gt;ի «[[Մայրիկ (ֆիլմ)|Մայրիկ]]» (1991), «Պարատի փողոց, 588»-ը (1992), [[Ռոպերթ Քեշիշեան|Ռոպերթ Քէշիշեան]]&lt;nowiki/&gt;ի «[[Արամ (ֆիլմ)|Արամ]]» (2002), [[Ատոմ Էկոյեան]]ի [[Արարատ (ժապաւէն)|«Արարատ»]] (2002), [[Տաւիանի եղբայրներ]]ու «[[Արտոյտներու ագարակը]]» (2007) եւ [[Ֆաթիհ Ակին|Ֆաթիհ Աքին]]ի [[Սպի (ֆիլմ, 2014)|«Սպին»]] (2014) ֆիլմերը։

Յայտնի լուսանկարներ առնուած են գերմանական [[Կարմիր Խաչ|Կարմիր խաչէն]] [[Արմէն Վեկնըր|Արմէն Թ. Վեկնըրի]] եւ ԱՄՆ հիւպատոս [[Լեսլի Դեւիս|Լեսլի Տեւիս]]ի կողմէն&lt;ref name=&quot;Hagopian&quot;&gt;[[Մայքլ Յակոբ Յակոբեան|J. Michael Hagopian]]. Films, Armenian Documentary // {{Գիրք|հեղինակ=Dinah L. Shelton|վերնագիր =Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity|հատոր=I}}&lt;/ref&gt;։ Թուրքիոյ, Հանրապետութիւնը կը խոչընդոտէ հայոց բնաջնջման մասին ֆիլմերու նկարահանումը&lt;ref name=&quot;Dinah Shelton&quot;&gt;Atom Egoyan. Films, Armenian Feature // {{Գիրք|հեղինակ=Dinah L. Shelton|վերնագիր=Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity|հատոր=1}}&lt;/ref&gt;։ Սպանութիւններու մասին բանաւոր պատմելու աւանդութիւնը կը դրսեւորուի երգերուն մէջ, որոնք կը համարուին ցեղասպանութեան վկայութիւններէն մէկը&lt;ref name=&quot;Jonathan McCollum&quot;&gt;''Jonathan McCollum''. Music Based on the Armenian Genocide // {{Գիրք|հեղինակ=Dinah L. Shelton|վերնագիր=Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity|հատոր=II}}&lt;/ref&gt;։ Հայ երաժիշտներէն կազմուած ամերիկեան [[System of a Down]] ռոք-խումբը յաճախ կը շօշափէ հայոց ցեղասպանութեան հարցեր։ ԺԹ. դարու վերջերուն հայ գեղանկարիչ [[Վարդգէս Սուրենեանց|Վարդգէս Սուրէնեանց]] իր նկարներէն շատերը կը ձօնէ [[Արեւմտեան Հայաստան]]ի մէջ, հայոց ջարդերուն&lt;ref name=&quot;Костина&quot;&gt;{{Գիրք|վերնագիր=Всеобщая история искусств:5|մեջբերող էջեր=255}}&lt;/ref&gt;։ [[Արշիլ Կորքի]]ի բազմաթիւ նկարներ ոգեշնչուած են վերապրած իրադարձութիւններու յիշողութիւններէն&lt;ref name=&quot;Stephen Feinstein 108&quot;&gt;''Stephen C. Feinstein''. ART OF OTHER GENOCIDES // {{Գիրք|հեղինակ=Israel W. Charny|վերնագիր=Encyclopedia of genocide|հատոր=2|մեջբերող էջեր=108}}&lt;/ref&gt;։

Եղեռնին զոհ գացած հայ մեծանուն գրողներէն էր [[Սիամանթօ]]ն։ Միւս մեծ բանաստեղծը՝ [[Դանիէլ Վարուժան]], կը ձերբակալուի 24 Ապրիլ-ին, աւելի ուշ՝ 19 Օգոստոս-ին, տանջամահ կ'ըլլայ։ Անոնք իրենց ստեղծագործութիւններուն մէջ, պատկերացուցած են հայոց կոտորածները մինչեւ 1915 թուական։ [[Կարս]]ի մէջ, ծնած [[Եղիշէ Չարենց]]ի մեծ թիւով ստեղծագործութիւններու մէջ կը նկարագրէ ջարդերու սարսափները («Դանթէական առասպել»): Հայոց կոտորածներուն իրենց գրական ստեղծագործութիւններուն մէջ, անդրադարձած են [[Յովհաննէս Թումանեան]]ը, [[Մուշեղ Գալշոյեան]]ը, [[Խաչիկ Դաշտենց]], ինչպէս նաեւ հայ այլ գրողներ: Հայոց ցեղասպանութեան թեման իր արտացոլումը գտած է նաեւ [[Պարոյր Սեւակ]]ի «[[Անլռելի զանգակատուն]]» պոէմին մէջ («Ղօղանջ եղեռնական»): Հայոց ցեղասպանութեան մասին ամէնէն նշանաւոր գրական ստեղծագործութիւնը աւստրիացի գրող [[Ֆրանց Վերֆել]]ի «Մուսա լերան քառասուն օրը» վէպն է։

Հայոց զանգուածային կոտորածներուն նուիրուած զանգակատան տեսքով առաջին յուշակոթողը կանգնեցուած է 1950-ական թուականներոն [[Անթիլիաս]]&lt;nowiki/&gt;ի ([[Լիբանան]])՝ [[Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութիւն|Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսարանի]] տարածքին մէջ։ 1965-ին, [[Էջմիածին]]ի կաթողիկոսարանի տարածքին մէջ, կը կանգնի ցեղասպանութեան զոհերու յիշատակին յուշակոթող մը՝ կազմուած բազմաթիւ [[խաչքար]]երէ։ 1990-ին յիշատակի մատուռ մը կը կառուցուի սուրիական Տէր Զօր անապատին մէջ՝ այս պահուն  հայոց սպանութիւններուն հետ կապուած տեղին մէջ, կանգնած միակ յուշարձանը (ներկայիս քանդուած)&lt;ref name=&quot;Encyclopedia of genocide, 102-104&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ =Israel W. Charny|վերնագիր =Encyclopedia of genocide|մեջբերող էջեր =102-104|հատոր =1}}&lt;/ref&gt;։ 1967-ին՝ Խորհրդային Հայաստանի մէջ, Մեծ Եղեռնի իրադարձութիւններու 50-ամեակին չարտօնուած ցոյցեր կազմակերպելէ ետք, [[Ծիծեռնակաբերդ]]ի բարձունքին մէջ կ'աւարտի՝ յուշահամալիրին շինարարութիւնը։ Այսօր Ծիծեռնակաբերդը հայոց համար կը հանդիսանայ ուխտագնացութեան վայր, եւ հասարակական կարծիքին կողմէն, կ'ակնկալուի հայոց ցեղասպանութեան բազմանշանակ յուշարձան&lt;ref name=&quot;Encyclopedia of genocide, 102-104&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Totten, 21&quot;&gt;Samuel Totten, Paul Robert Bartrop, Steven L. Jacobs (eds.) Dictionary of Genocide. Greenwood Publishing Group, 2008, ISBN 0-313-34642-9, p. 21.&lt;/ref&gt;։

== Նիւթական Կորուստներ==
Մեծ են հայ ժողովուրդին կրած նիւթական վնասները, պատերազմի ատեն արեւմտահայութեան պատճառած նիւթական վնասները, որոնք կը հրապարակուին 1919-1920 թուականներուն, Փարիզի խաղաղութեան համագումարին, կը կազմեն 14 միլիար 598 միլիոն 510 հազար ֆրանկ, իսկ արեւելահայութեան՝ 4 միլիար 532 միլիոն 472 հազար ոսկի։ Կ'ոչնչանան եւ հրոյ ճարակ կը դառնան նիւթական ու մշակութային հազարաւոր յուշարձաններ ու կոթողներ, հարուստ գրականութիւն ու ձեռագրեր&lt;ref&gt;{{Գիրք
 |հեղինակ =Հայկական Սովետական Հանրագիտարանի գլխաւոր խմբագրութիւն
 |վերնագիր = Մեծ Եղեռն
 |հղում = https://hy.wikisource.org/wiki/%D4%B7%D5%BB:%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%AF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%8D%D5%B8%D5%BE%D5%A5%D5%BF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%80%D5%A1%D5%B6%D6%80%D5%A1%D5%A3%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B6_%28Soviet_Armenian_Encyclopedia%29_7.djvu/430
 |պատասխանատու խմբագիր = Վիքթոր Համբարձումեան
 |վայր = Երեւան
 |հրատարակչություն = Յակոբ Մեղապարտի անուան պոլիգրաֆկոմբինատ
 |թվական = 1981
 |հատոր = 7
 |մեջբերվող էջեր = 430
 |էջերի թիվ = 719
 }}&lt;/ref&gt;։

Մեծ Եղեռնի գլխաւոր եանցաւորը թրքական բռնակալութիւնն էր։ Հայ ժողովուրդի դահճապետ [[Մեհմեթ Թալէաթ փաշա|Թալէաթ]] մարդասպանի գոռոզամտութեամբ 31 Օգոստոս 1915-ին կ'ըսէ․ 
{{քաղվածք|«Հայկական հարցը լուծելու տեսակետէն ես երեք ամսուան ընթացքին, աւելի շատ գործ կատարեցի, քան Ապտիւլ Համիտը՝ երեսուն տարուան ընթացքին»&lt;ref&gt;{{Գիրք
 |հեղինակ = [[Հենրի Մորկընթաու]]
 |բնօրինակ = American Ambassador at Constantinople from 1913 to 1916
 |հղում = http://net.lib.byu.edu/estu/wwi/comment/morgenthau/MorgenTC.htm
 |վայր = Նիւ Յորք
 |հրատարակչություն = Garden City
 |թվական = 1918
 |մեջբերվող էջեր = 342
 }}&lt;/ref&gt;։|}}

== Հարցին Իրաւաբանական Կողմը ==
=== Հայոց Ցեղասպանութիւնը եւ Միջազգային Հանրութիւնը ===
[[Պատկեր:The Genocide Word by Raphael Lemkin.ogv|thumb|360px|«Ցեղասպանութիւն» եզրի ծագումը. [[Ռաֆայէլ Լեմքին]] (CBS News)]]
Օսմանեան Թուրքիոյ հայաջինջ քաղաքականութեան մշակման ու իրականացման հովանաւորն ու աշխուժ գործակից եղած էր կայսերական Գերմանիան։ Կ. Պոլսոյ մէջ, Գերմանոյ դեսպան Հանս Վանկենհայմը եթէ 1915 -ի Փետրուարին կը հաղորդէր իր կառավարութեան «չարգիլել հայոց դէմ ձեռնարկող քայլերուն», ապա Յուլիս 7-ին հեռագիր մը կը ղրկէ կանցլեր Բետման Հոլվեգին, որ կեանքի կը կոչէ «թրքական պետութեան մէջ հայ ազգի ոչնչացման նպատակը»&lt;ref&gt;«Deutshlandund Armenien», 1914-1918․ Sammlung Diplomatischer Aktenstucke․ Herausgegeben und eingeleitet von Dr․ Johannes Lepsius, Potsdam, 1919, էջ 94&lt;/ref&gt;։ Արեւմտեան մեծ տէրութիւնները, մասնաւորապէս՝ [[Անգլիա]], [[Ֆրանսա]], [[Իտալիա]] եւ [[ԱՄՆ]], ապա անոնք ի վիճակի չեն ըլլար ձեռնարկելու գործնական միջոցներ հայոց բնաջնջման գործընթացը կանգնեցնելու ուղղութեամբ։ [[Տէյվիտ Լոյտ Ճորճ|Լոյտ Ճորճ]], մասնաւորապէս խօսելով անգլիական քաղաքականութեան մասին, գրած է․ 
{{քաղվածք|«Հայաստան զոհ եղաւ մեր կողմէն բարձրացած յաղթական զոհասեղանին․․․ Բրիտանական կառավարութեան քաղաքականութիւնը ճակատագրական անխուսափելիութեամբ հասցուց 1895-1897 թուականներու, սարսափելի սպանդներուն եւ 1915-ի ահաւոր կոտորածին»։ |}}

Նոյնիսկ [[Ժորժ Քլեմանսօ]] ըսած է, որ «եւրոպական դիւանագիտութեան վրայ կը ծանրանայ հայկական արիւնը»&lt;ref&gt;ՀՍՍՀ ՊԿՊԱ, ֆ․ 57, գ․ 2, գ․ 709, թ․ 40&lt;/ref&gt;։ Ա. համաշխարհային պատերազմը կը սկսի ու կը վերջանայ իբրեւ անարդար, գրաւող պատերազմ, ուստի եւ չեն պատժուիր անոր յանցաւորները, անոնց մէջ՝ թուրք ջարդարարները։ Թէեւ դեռ 24 Մայիս 1915-ին [[Ռուսական Կայսրութիւն|Ռուսական կայսրութեան]], Անգլիոյ ու [[Ֆրանսա]]յի կառավարութիւնները Թուրքիոյ հռչակագիր մը կը ներկայացնեն՝ նախազգուշացնելով, որ զինք կառավարողները պատասխանատուութիւն կը կրեն կատարած յանցագործութիւններուն համար, բայց անիկա կը մնայ թուղթի վրայ։

Անկատար էր նաեւ «դաշնակիցներու» 1919-ին Կոստանդնուպոլսոյ մէջ, կազմակերպած դատավարութիւնը, եւ միայն հեռակայ կարգով մահուան կը դատապարտուին քանի մը երիտթրքական գործիչներ, որոնք փախած ու թաքնուած էին Գերմանիոյ մէջ ու այլ երկիրներու մէջ։ Ճիշդ է, Նեմեսիս գործողութեան միջոցով հայ ժողովուրդի վրիժառուներու ձեռքով կը սպաննուին Թալէաթը, էնվերը, Ճեմալը, Պեհայէտտին Շաքիրը, Սայիտ Հալիմը, Ճեմալ Ազմին եւ ուրիշներ, բայց, դժբախտաբար, տեղի ժողովուրդներու դատ տեղի չ'ունենար, յանցագործները հրապարակայնօրէն չեն պատժուիր, եւ պատմական անարդարութիւնն ալ չ'ուղղուիր։ Այդ մէկը կ'ոգեշնչէ [[Ատոլֆ Հիթլեր]]ը, որ հետագային իր հրոսակախումբերը մղելով հրէշաւոր սպանութիւններու, կ'ըսէ․ «Այսօր ալ ո՞վ կը խօսի հայոց բնաջնջման մասին»&lt;ref&gt;Guttmann Joseph, The Beginnings of Genocide, N․ У․, 1948, p․ 18&lt;/ref&gt;։ [[ԽՍՀՄ|Խորհրդային Միութեան]] յաղթանակը [[Հայրենական Մեծ Պատերազմ]]ին (1941-1945 թուականներ) եւ աշխարհին մէջ ուժերու յարաբերակցութեան փոփոխութիւնը յօգուտ ընկերային ու դեմոկրատի կը հասցնեն նաեւ [[Նիւրեմպերկի դատավարութիւնը|Նիւրեմպերկի դատավարութեան]], եւ մահուան կը դատապարտուին հիթլերեան յանցագործները։

Հայոց ցեղասպանութեան դէմ վճռական բողոքի խօսք կ'առնեն միջազգային ականաւոր շարք մը գործիչներ։ [[Գարլ Լիբկնեխտ]]ը, դատապարտելով Օսմանեան կայսրութեան մէջ կազմակերպուած հրէշաւոր սպանդը, կը շեշտէ, թէ անոր յանցաւորները գերմանա-թրքական կառավարողներն են, որոնց ձեռքերը թաթխուած են «հայոց արեան մէջ»&lt;ref&gt;Либкнехт К․, Мой процесс по документам, П․, 1918, с․ 54&lt;/ref&gt;։ Բողոքի հուժկու ելոյթներ կ'ունենան նշանաւոր գրողներ ու գիտնականներ [[Մաքսիմ Գորկի|Մաքսիմ Կորքի]], [[Վալերի Բրիւսով|Վալերի Պրիւսով]], [[Յան Ռայնիս|Եան Ռայնիս]], [[Անաթոլ Ֆրանս|Անատոլ Ֆրանս]], [[Ռոմեն Ռոլան|Ռոմըն Ռոլան]], [[էմիլ Վերհարն]], [[Ճոն Ռիտ]], [[Ժոզեֆ Մարկուարտ]], [[Եոհաննէս Լեփսիուս|Յովհաննէս Լեփսիուսը]], [[Ժան Տը Մորգան|Ժան Տը Մորկան]], [[Անտուան Մեյէ|Անթուան Մեյէ]]ն, [[Ֆրիտյոֆ ՆանսԷն]], [[Հերբերտ Ադամս Գիբբոնս|Հերպըրթ Ատամս Կիբբոնս]], [[Արմին Վեգներ|Արմին Վեկներ]], ինչպէս նաեւ [[ՃԷյմս Պրայս]], [[Արնոլտ Թոյնպի]], [[Հենրի Մորկընթաու]]ն, [[Ֆայեզ Ղոսեյն|Ֆայէզ Ղոսեյն]] եւ շատ ուրիշներ։ Հետագային ալ, երբեք չի լռեր յառաջադէմ մարդկութեան խիղճի ու միտքի ձայնը Մեծ Եղեռնի առթիւ։

ԽՄԿԿ Կեդկոմի կեդրոնական օրկան «Պրաւդա»-ն 24 Ապրիլ 1965-ին կը գրէ, որ «յիսուն տարի առաջ երիտթուրքերու կառավարութիւնը կ'ոչնչացնէ շուրջ մէկուկէս միլիոն հայ», եւ ատիկա կը կատարուի Գերմանիոյ աջակցութեամբ ու հովանաւորութեամբ։ Ֆրանսայի կոմկուսի կեդրոնական օրկան «Եումանիտէ»-ն նոյն թուականի 23 Ապրիլին կը նշէ.

{{քաղվածք|Հայերու զանգուածային ցեղասպանութիւնը առաջին ոճիրն էր Ի. դարու սկիզբէն՝ 1914-1918 թուականներու պատերազմի ընթացքին։ Եւ այդ ոճիրը երբեք չդատուեցաւ ու չդատապարտուեցաւ։ Այդ պատճառով է, որ հայերը, բոլորէն աւելի գնահատելով խաղաղութիւնը, չեն կրնար մոռնալ այդ իրողութիւնը, որ  սովորական յուշ մը չէ, այլ պատմական տարեթիւ մը եւ կրնար  ամբողջ ազգի մը վախճանը դառնալ։ |}}
[[Պատկեր:ArmenianGenocideRecognition.png|մինի|300x300px|Քարտէսի վրայ ընդգծուած են այն պետութիւնները, որոնք Օսմանեան Թուրքիոյ մէջ, հայոց բնաջնջումը ճանչցած են իբրեւ ցեղասպանութիւն․ բաց կանաչով նշուած են այն պետութիւնները, ուր ճանաչումը մասնակի է։]]Մեծ Եղեռնը ցեղասպանութեան կատաղի դրսեւորումն էր Ա. համաշխարհային պատերազմին ատեն։ Արաբ իրաւաբան՝ Մեթր Մուսա Պրենսն անիկա անուանած է «արմենոցիդ»՝ բառացի «հայասպանութիւն»։

=== Միջազգային Ճանաչում ===
[[Պատկեր:Pope Francis Photo 1.jpg|մինի|աջից|[[Հռոմի պապ]] [[Ֆրանցիսկոս (Հռոմի պապ)|Ֆրանցիսկոս]] 12 Ապրիլ 2015-ին [[Վատիկան]]ի Ս. Պետրոսի տաճարին մէջ [[Հայոց ցեղասպանութեան 100-րդ տարելից]]ին նուիրուած պատարագի ընթացքին կ'օգտագործէ&lt;nowiki/&gt;«[[ցեղասպանութիւն]]» եզրը:]]
1915-էն&lt;ref name=&quot;Dictionary of Genocide&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Encyclopedia of genocide&quot;&gt;Israel W. Charny. Encyclopedia of genocide, vol. 1, p. 161&lt;/ref&gt; ի վեր, տարբեր պետութիւններ ընդունած են բանաձեւեր, որոնք կը քննադատեն հայոց կոտորածը։
[[Պատկեր:Vladimir Putin, Tsitsernakaberd memorial complex RA.jpg|thumb|left|2013-ին, [[Վլատիմիր Փութին]] ցեղասպանութեան զոհերու յուշահամալիրին մէջ։&lt;br /&gt;«Ռուսիա միշտ ընկալած է հայ ժողովուրդին ցաւն ու ողբերգութիւնը ինչպէս իր սեփականը»:]]
ԱՄՆ երեք անգամ (1916&lt;ref name=&quot;usa-1916&quot;&gt;[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.163/current_category.7/affirmation_detail.html U.S. Senate Concurrent Resalution 12, Փետրուար 9, 1916]&lt;/ref&gt;, 1919&lt;ref name=&quot;usa-1919&quot;&gt;[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.228/current_category.7/affirmation_detail.html U.S. Congress Act to Incorporate Near East Relief, August 6, 1919]&lt;/ref&gt;, 1920&lt;ref name=&quot;usa-1920&quot;&gt;[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.164/current_category.7/affirmation_detail.html U.S. Senate Resolution 359, Մայիս 11, 1920]&lt;/ref&gt;) ընդունած է նմանատիպ բանաձեւեր, սակայն անոնք չեն կրցած կանգնեցնել Օսմանեան կայսրութեան գործողութիւնները։ 24 Մայիս 1915-ին [[Ֆրանսա]], Մեծն Բրիտանիա եւ Ռուսական կայսրութիւնը հանդէս եկած են համատեղ հռչակագիրով&lt;ref name=&quot;ani&quot;&gt;[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.160/current_category.7/affirmation_detail.html France, Great Britain and Russia Joint Declaration, մայիսի 24, 1915], [http://www.armenian-genocide.org/popup/affirmation_window.html?Affirmation=160 View image of Document]&lt;/ref&gt;,որ նոյնպէս կը քննադատէր այդ կոտորածները։
{{քաղվածք|Նկատի առնելով մարդկութեան եւ քաղաքակրթութեան դէմ Թուրքիոյ նոր յանցագործութիւնները՝ Դաշնակից պետութիւններու կառավարութիւնները հրապարակայնօրէն կը յայտարարեն Բարձր դրան այս յանցագործութիւններուն համար Օսմանեան կառավարութեան բոլոր անդամներուն անձնական պատասխանատուութիւնը, ինչպէս նաեւ այն գործակալներուն, որոնք ներգրաւած են այդ սպաննութիւնները։|25 Մայիս, 1915: Ֆրանսայի, Մեծն Բրիտանիոյ եւ Ռուսական կայսրութեան համատեղ հռչակագիր}}

Հայկական սփիւռքը գրեթէ ամբողջութեամբ յառաջացած է ցեղասպանութեան զոհերու ուղիղ ժառանգներէն եւ ունի բաւարար նիւթական միջոցներ, իբր թէ դիմադրելու Թուրքիոյ ճնշումները&lt;ref name=&quot;Bloxham-223-224&quot;&gt;{{Գիրք|հեղինակ=Donald Bloxham|վերնագիր=The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians|մեջբերող էջեր=223-224}}&lt;/ref&gt;։ Հիկեր Կրեթի կարծիքով՝ ԱՄՆ-ի մէջ գործող հայ ընկերութիւններու գլխաւոր նպատակն է Թուրքիոյ կողմէն հայոց ցեղասպանութեան ճանաչումը եւ տարածքներու վերադարձը։ Այդ նպատակին հասնելու համար, անոնք իրենց կողմը կը քաշեն տարբեր քաղաքական գործիչներ, ճնշում կը գործադրեն տարբեր պետութիւններու կառավարութիւններու վրայ, կը զբաղին Հայոց ցեղասպանութեան հարցի լայնամասշտաբ լուսաբանութեամբ, կը հիմնադրեն այդ ցեղասպանութեան հարցերով զբաղող կառոյցներ։&lt;ref&gt;{{cite book
|author = Heather S. Gregg
|publisher = Inter-University Committee on International Migration
|page = 19-35
|location = Divided They Conquer։ The Success of Armenian Ethnic Lobbies in the United States
|year = 2002
}}&lt;/ref&gt;

===== Կազմակերպութիւններ =====
Հայոց ցեղասպանութիւնը ընդունած են այնպիսի կազմակերպութիւններ, ինչպիսիք են [[Եւրոպայի Խորհուրդ]]ը (1998&lt;ref name=&quot;Council of Europe1998&quot;&gt;[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.153/current_category.7/affirmation_detail.html Council of Europe Parliamentary Assembly Resolution, April 24, 1998]&lt;/ref&gt;, 2001&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.218/current_category.7/affirmation_detail.html Council of Europe Parliamentary Assembly Resolution]&lt;/ref&gt;), Եւրոպական խորհրդարանը (1987&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.152/current_category.7/affirmation_detail.html European Parliament Resolution]&lt;/ref&gt;, 2000&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.171/current_category.7/affirmation_detail.html European Parliament Resolution]&lt;/ref&gt;, 2002&lt;ref name=&quot;:3&quot;&gt;[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.217/current_category.7/affirmation_detail.html European Parliament Resolution]&lt;/ref&gt;, 2015&lt;ref name=&quot;:4&quot;&gt;[https://news.am/arm/news/262188.html Եւրախորհրդարանը Հայոց ցեղասպանութեան շուրջ բանաձեւ ընդունած է]&lt;/ref&gt;), [[ՄԱԿ]]-ի քանի մը յանձնաժողովներ&lt;ref&gt;[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.169/current_category.6/affirmation_detail.html#15 Подкомиссия ООН по предотвращению дискриминации и защите меньшинств, 2 июля, 1985]&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;ООН1948&quot;&gt;[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.168/current_category.6/affirmation_detail.html United Nations War Crimes Commission Report]&lt;/ref&gt;, [[Եկեղեցիներու Համաշախարհային Խորհուրդ|Եկեղեցիներու համաշախարհային խորհուրդ]]ը եւ այլն։
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Կազմակերպութիւն
!Ճանաչում 
թուական
!Ծանօթագրութիւն
|-
|[[Պատկեր:Flag of Europe.svg|30px]]Եւրոպական խորհրդարան
|1987&lt;ref name=&quot;:1&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Organizations&quot;&gt;{{Cite web |url=http://armeniangenocide100.org/organizations |title=Հայոց ցեղասպանութիւնը ճանչցած միջազգային կազմակերպութիւնները |accessdate=2016-04-02 |archive-date=2015-10-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151021042744/http://armeniangenocide100.org/organizations/ |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.europarl.europa.eu/intcoop/euro/pcc/aag/pcc_meeting/resolutions/1987_07_20.pdf Resolution on a political solution to the Armenian question]&lt;/ref&gt;, 2000&lt;ref name=&quot;:2&quot;/&gt;, 2002&lt;ref name=&quot;:3&quot;/&gt;, 2015&lt;ref name=&quot;:4&quot;/&gt;
|
|-
|Արդարադատութեան միջազգային կեդրոն
|2002&lt;ref name=&quot;Organizations&quot; /&gt;&lt;ref&gt;[https://www.ictj.org/sites/default/files/ICTJ-Turkey-Armenian-Reconciliation-2002-English.pdf The Applicability of the UN Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide to Events which Occurred During the Early Twentieth Century]&lt;/ref&gt;
|
|-
|Ցեղասպանագէտներու միջազգային ընկերակցութիւն
|2007&lt;ref name=&quot;Organizations&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://armeniangenocide100.org/files/uploads/2014/09/genocidescholars.pdf |title=Genocide scholars Association Recognizes Ottoman Genocides Against Armenians, Assyrians, Greeks, and other Christians |accessdate=2016-04-02 |archive-date=2015-11-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151118041253/http://armeniangenocide100.org/files/uploads/2014/09/genocidescholars.pdf |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;
|
|-
|Ամերիկայի հրեական համայնքներու միութիւն
|1989&lt;ref name=&quot;Organizations&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://armeniangenocide100.org/files/uploads/2014/09/urj.pdf |title=Union of American Hebrew Congregations |accessdate=2016-04-02 |archive-date=2015-11-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151118041255/http://armeniangenocide100.org/files/uploads/2014/09/urj.pdf |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;
|
|-
|[[Պատկեր:Flag of the Council of Europe.svg|20px]][[Եւրոպայի Խորհուրդ|Եւրոպայի խորհուրդ]]
|1998&lt;ref name=&quot;Council of Europe1998&quot;/&gt;, 2001&lt;ref name=&quot;:0&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Organizations&quot; /&gt;&lt;ref&gt;[http://assembly.coe.int/ASP/Doc/XrefViewHTML.asp?FileID=9280&amp;Language=EN Recognition of the Armenian genocide]&lt;/ref&gt;
|
|-
|Մարդու իրաւունքներու միացեալ յանձնախումբ
|1998&lt;ref name=&quot;Organizations&quot; /&gt;&lt;ref&gt;[http://www.unitedhumanrights.org/2009/05/the-armenian-genocide-1915-1923 The Armenian Genocide (1915-1923)]&lt;/ref&gt;
|
|-
|[[Եկեղեցիներու Համաշխարհային Խորհուրդ|Եկեղեցիներու համաշխարհային խորհուրդ]]
|2013&lt;ref name=&quot;Organizations&quot; /&gt;&lt;ref&gt;[http://www.oikoumene.org/en/resources/documents/assembly/2013-busan/adopted-documents-statements/minute-on-100th-anniversary-of-the-armenian-genocide Minute on 100th Anniversary of the Armenian Genocide]&lt;/ref&gt;
|
|}

===== Տարածքային Ինքնակառավարման Մարմիններ =====

* Նոր Հարաւային Ուելսի նահանգ&lt;ref name=&quot;Local Goverments&quot;&gt;{{Cite web |url=http://armeniangenocide100.org/local-self-governments/ |title=Հայոց ցեղասպանութիւնը ճանչցած տարածքային ինքնակառավարման մարմիններ |accessdate=2016-04-02 |archive-date=2016-05-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160507224617/http://armeniangenocide100.org/local-self-governments/ |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;
* Քորտոպայի նահանգ
* [[Պուէնոս Այրես|Պուէնոս Այրեսի նահանգ]]&lt;ref name=&quot;Local Goverments&quot; /&gt;
* [[Բրիտանական Գոլոմպիա]]
* [[Օնտարիո|Օնթարիօ]] (ներառեալ [[Թորոնթօ|Թորոնթօ քաղաքը]])
* [[Քվեբեկ]] (ներառեալ [[Մոնրէալ|Մոնրէալ քաղաքը]])&lt;ref name=&quot;Local Goverments&quot; /&gt;
* [[Ժնեւ|Ժընեւեան քանթոն]]
* Վոտ քանթոն&lt;ref name=&quot;Local Goverments&quot; /&gt;
* Մեծն Բրիտանիա
* [[Ուելս]]&lt;ref name=&quot;Local Goverments&quot; /&gt;

{{դրօշավորում|Իտալիա}}
* [[Բերտիոլոլ|Բերտիոլոլի քաղաքային խորհուրդ]]
* [[Ուդինէ|Ուտինէի քաղաքային խորհուրդ]]
* [[Սեստո Սան Ճիովանի|Սեսթօ Սան Ճիովանիի քաղաքային խորհուրդ]]
* Սալկարեթայի քաղաքային խորհուրդ
* Բելլունոյի քաղաքային խորհուրդ
* Հռոմի քաղաքային խորհուրդ
* Մասսա Լոմպարտայի քաղաքային խորհուրդ
* Մոնթանա Ֆելտրինայի քաղաքային խորհուրդ
* Ճենովայի քաղաքային խորհուրդ
* Թիենէի քաղաքային խորհուրդ
* Քասթելսիլանոյի քաղաքային խորհուրդ
* Ֆիրենցէի քաղաքային խորհուրդ
* Ռավեննայի քաղաքային խորհուրդ
* Ֆելտրէի քաղաքային խորհուրդ
* Վենետիկի քաղաքային խորհուրդ
* Իմոլայի քաղաքային խորհուրդ
* Ֆաենցայի քաղաքային խորհուրդ
* Փարմայի քաղաքային խորհուրդ
* Սոլառոլոյի քաղաքային խորհուրդ
* Վիլլաֆրանկա Պաթովանայի քաղաքային խորհուրդ
* Միլանոյի քաղաքային խորհուրդ
* Փոնտէ տի Փիավէի քաղաքային խորհուրդ
* Քոնսելիչէի քաղաքային խորհուրդ
* Լուջոյի քաղաքային խորհուրդ
* Ս. Սթինօ Լիվենցայի քաղաքային խորհուրդ
* Քոթինյոլայի քաղաքային խորհուրդ
* Ասիոյ քաղաքային խորհուրդ
* Ակաթա Սուլ Սանտեռնոյի քաղաքային խորհուրդ
* Մոնթեռֆոռթէ Տը Ալպոնէի քաղաքային խորհուրդ
* Պաթովայի քաղաքային խորհուրդ
* Մոնտորսօ Վիչենթինոյի քաղաքային խորհուրդ
* Ֆուսինեանոյի քաղաքային խորհուրդ
* Բանյակավալլոյի քաղաքային խորհուրդ
* Ռոսսիի քաղաքային խորհուրդ, 17 Յուլիս, 1997
* Սանգուինեթոյի քաղաքային խորհուրդ
* Քամպոնոգարայի քաղաքային խորհուրդ&lt;ref name=&quot;Local Goverments&quot; /&gt;

{{դրօշավորում|ԱՄՆ}}
* [[Ալասքա (նահանգ)|Ալասքա]]
* [[Արիզոնա]]
* [[Արկանզաս]]
* [[Քալիֆորնիա]]
* [[Քոլորատօ]]
* [[Կոնեկտիկուտ|Քոնեքտիքուտ]]
* [[Տելավեր]]
* [[Ֆլորիտա]]
* [[Վրաստան]]
* [[Այդահո|Այտահօ]]
* [[Իլինոյս]]
* [[Կանզաս|Քանզաս]]
* [[Կենտուկի|Քենթուքի]]
* Լուիզիանա
* Մեն
* Մերիլենտ
* Մասաչուսեթս
* Միշիկըն
* Մինեսոթա
* Միսսուրի
* Նեբրասքա
* Նեւատա
* [[Նիւ Հէմփշայր|Նիու Հէմփշայր]]
* [[Նիու Ճըրսի]]
* [[Նիու Մեքսիքօ]]
* [[Նիւ Եորք|Նիու Եորք]]
* Հիւսիսային Գարոլինա
* Հիւսիսային Տաքոթա
* Օհայօ
* Օքլահոմա
* Օրեկոն
* Փենսիլվանիա
* Ռոտ Այլընտ
* Հարաւային Գարոլինա
* Թենեսի
* Տեխաս
* Եուտա
* Վերմոնտ
* Վիրճինիա
* [[Ուաշինկթընի Հայերը|Ուաշինկթըն]]
* Վիսկոնսին&lt;ref&gt;{{Cite web|title = #ArmGenocide100 {{!}}   Տարածքային ինքնակառավարման մարմիններ|url = http://armeniangenocide100.org/local-self-governments/|website = ՀԱՅՈՑ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹԵԱՆ 100-րդ ՏԱՐԵԼԻՑ|accessdate = 2015-10-21|archive-date = 2016-05-07|archive-url = https://web.archive.org/web/20160507224617/http://armeniangenocide100.org/local-self-governments/|dead-url = yes}}&lt;/ref&gt;
* [[Ռիօ տը Ժաներօ|Ռիօ տը Ժաներոյի]] նահանգային խորհրդարան&lt;ref&gt;{{Cite web|title = Ռիո տե Ժաներոն ճանչցաւ Հայոց ցեղասպանութիւնը|url = http://civilnet.am/2015/07/25/rio-de-janeiro-recognized-armenian-genocide/|accessdate = 2015-10-21|archive-date = 2015-12-02|archive-url = https://web.archive.org/web/20151202221441/http://civilnet.am/2015/07/25/rio-de-janeiro-recognized-armenian-genocide/|dead-url = yes}}&lt;/ref&gt;

Հայոց ցեղասպանութեան ընդունումը պաշտօնապէս պարտադիր պայման չէ Թուրքիոյ՝ [[Եւրամիութիւն|ԵՄ-ին]] անդամակցելու համար, բայց կարգ մը հեղինակներ կը կարծեն, որ Թուրքիա պէտք է կատարէ այդ քայլը ԵՄ-ին անդամակցելու ճանապարհին&lt;ref&gt;{{cite news | access-date=2015 Հոկտեմբեր 21 | url=http://news.bbc.co.uk/hi/russian/news/newsid_4290000/4290524.stm | title=ЕС призывает Турцию признать геноцид армян | date=2005 Սեպտեմբեր 28 | newspaper=BBC}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|title = Армянский вопрос|url = http://www.mk.ru/old/article/2007/10/11/76188-armyanskiy-vopros.html|website = www.mk.ru|accessdate = 2015-10-21}}&lt;/ref&gt;։

==== Ժխտման Քրէականացում ====
Զուիցերիոյ մէջ, քանի մը հոգի դատարանի կողմէն կը պատժուի հայոց ցեղասպանութիւնը մերժելուն համար&lt;ref&gt;{{Cite web|title = Ազատազրկման 150 օր եւ 30 հազար ոսկի՝ այսպէս Զուիցերիոյ դատարանը պատժեց թուրքերուն Հայոց ցեղասպանութիւնը հերքելու համար|url = http://www.panarmenian.net/arm/news/54518/|website = PanARMENIAN.Net|accessdate = 2015-10-21}}&lt;/ref&gt;։ 2006-ին [[Ֆրանսայի ազգային ժողով|Ֆրանսայի Ազգային ժողովը]] [[Վալերի Պուայէ]]ի կողմէն ներկայացուած օրինագիծ մը կ'ընդունի, որ Ֆրանսայի կողմէն ընդունուած ցեղասպանութիւններու մերժումը կը դիտարկէր իբրեւ յանցագործութիւն&lt;ref&gt;{{Cite web|title = СРОЧНО! Национальное Собрание Франции приняло законопроект о криминализации отрицания Геноцида армян|url = http://www.newsarmenia.ru/politics/20111222/42585122.html|website = Novosti-Armenia|accessdate = 2015-10-21|archive-date = 2012-04-05|archive-url = https://web.archive.org/web/20120405150203/http://www.newsarmenia.ru/politics/20111222/42585122.html|dead-url = yes}}&lt;/ref&gt;. մինչեւ 1 տարի բանտարկութիւն եւ 45, 000 եւրոպական տուգանք նախատեսող օրինագիծը կը վերընդունուի 22 Դեկտեմբեր 2011-ին, իսկ 23 Յունուար 2012-ին Սենատը կը հաստատէ այդ որոշումը&lt;ref&gt;{{Cite web|title = Глава армянского МИДа благодарит французов в Facebook|url = http://www.ntv.ru/novosti/263754/|website = НТВ|accessdate = 2015-10-21}}&lt;/ref&gt;։ Թուրքիա կը դատապարտէ ցեղասպանութեան մերժումը հետապնդող ֆրանսական օրէնքը&lt;ref&gt;{{Cite web|title = Турция сочла безответственным французский закон об отрицании геноцида армян|url = http://lenta.ru/news/2012/01/24/reply/|website = lenta.ru|accessdate = 2015-10-21}}&lt;/ref&gt;։ Ֆրանսացի պատգամաւորներու խումբ մը, Ֆրանսայի Սահմանադրական խորհուրդը հարց կը ներկայացնէ՝ ընդունուած օրէնքի համապատասխանութեան վերաբերեալ&lt;ref&gt;{{Cite web|title = Саркози потребовал нового закона о геноциде армян - BBC Русская служба|url = http://www.bbc.com/russian/international/2012/02/120228_france_genocide_law_rejected.shtml|website = BBC Русская служба|accessdate = 2015-10-21|language = ru-RU}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;gazeta.ru-4016413&quot;&gt;{{cite news | lang=ru | url=http://www.gazeta.ru/politics/2012/02/29_a_4016413.shtml | title=«Мудрецы» попросили не злоупотреблять геноцидом | publisher=Газета.Ru | date=2012 թ.  Փետրուար 29 | accessdate=2012 թ․ Մարտ 28 | author=Александр Артемьев, Нарине Киракосян | quote=Пресекая оспаривание факта или юридической квалификации преступлений, (…) которые им самим признаются и квалифицируются как таковые, законодатель совершил неконституционное покушение на свободу выражения мнений и общения}}&lt;/ref&gt;։ Խորհուրդը կ'որոշէ, որ ցեղասպանութեան փաստերը մերժելու համար պատժամիջոցներ կիրարկող օրէնքը չի համապատասխաներ սահմանադրութեան, որովհետեւ դէմ է մարդու ազատ կարծիք արտայայտելուն։ Սահմանադրական խորհուրդի որոշման ի պատասխան՝ [[Սարքուզի]]ն նախարարներէն կը պահանջէ մշակել օրէնքի նոր խմբագրում մը&lt;ref&gt;{{Cite web|title = BBC Russian - Лента новостей - Саркози настаивает на новом законе об отрицании геноцида|url = http://www.bbc.com/russian/rolling_news/2012/02/120221_rn_france_armenia_genocide.shtml|website = www.bbc.com|accessdate = 2015-10-21|language = ru}}&lt;/ref&gt;։

17 Դեկտեմբեր 2013-ին [[Մարդու Իրաւունքներու Եւրոպական Դատարան|Մարդու իրաւունքներու եւրոպական դատարանը]] հրապարակայնօրէն Հայոց ցեղասպանութիւնը մերժած Դողու Փերինչեքը զուիցերիական դատարանին կողմէն պատժելու որոշումը կը ճանչնայ իբրեւ կարծիքի արտայայտման իրաւունքի ազատութեան խախտում՝ ընդ որուն Փերինչեքին ոչ մէկ դրամական փոխհատուցում կը նշանակէ&lt;ref name=&quot;European_Court_of_Human_Rights&quot;&gt;[http://ria.ru/world/20131217/984705617.html ЕСПЧ: Швейцария нарушила права по делу об отрицании геноцида армян] // РИА Новости, 17.12.2013&lt;/ref&gt;։ 12 Մարտ 2014-ին Զուիցերիոյ արդարադատութեան դաշնային նախարարութիւնը կը բողոքէ արձակուած վճիռին դէմ&lt;ref&gt;[http://www.armtimes.com/hy/read/54413 Փերինչեքի գործով ՄԻԵԴ-ում կայանալիք դատը վճռորոշ կ'ըլլայ]&lt;/ref&gt;։ Իբրեւ երրորդ կողմեր կը ներգրաւուին նաեւ Հայաստանի Հանրապետութիւնը եւ Թուրքիան։ 15 Հոկտեմբեր 2015-ին ՄԻԵԴ կը մերժէ Զուիցերիոյ հարցը՝ վճիռ կայացնելով յօգուտ Փերիչեքի&lt;ref&gt;{{Cite web|title = ՄԻԵԴ-ը վճիռ կայացուց օգուտ Փերինչեքի|url = http://armtimes.com/hy/read/72014|website = Armtimes.com|publisher = https://plus.google.com/+ArmtimesNewspaper|accessdate = 2015-10-21}}{{Dead link|date=October 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;: Հայկական կողմը եւ Հայաստանը ներկայացնող փաստաբանները այդ վճիռը յաղթանակ կը համարեն Հայաստանի Հանրապետութեան համար, որովհետեւ դատաւորներէն 10-ը նշած են, որ այդ հարցը պէտք չէ քննուի, իսկ 7-ը արձանագրած, որ «Հայոց ցեղասպանութիւնը յստակօրէն ամրագրուած պատմական փաստ է»&lt;ref&gt;{{Cite web|title = Ռոպերթսոն եւ Քլունի. ՄԻԵԴ որոշումը յաղթանակ է Հայաստանի համար|url = https://news.am/arm/news/291082.html|website = news.am|accessdate = 2015-10-21}}&lt;/ref&gt;:

=== Փոխհատուցում ===

[[Պատկեր:ArmeniansofLebanon.jpg|thumb|250px|right|Օսմանեան կայսրութեան դէմ հայոց ցեղասպանութեան 91-ամեակի ցոյց՝ Պէյրութի մէջ:]]

2000-ին, Քալիֆորնիոյ քոնկրէսը օրէնք մը կ'ընդունի, որմով կը ճանչնայ 1915-ին զոհուած հայերուն ժառանգորդներուն իրաւունքները համապատասխան ապահովագրական ընկերութիւններէն փոխհատուցումներ ստանալու կապակցութեամբ։ 2003-ին New York Life ապահովագրական ընկերութիւնը կը սկսի 1915-ի հայոց ցեղասպանութեան զոհերու հարազատներուն փոխհատուցումներու վճարումները (փոխհատուցման ընդհանուր գումարը կը կազմէ մօտաւորապէս 20 միլիոն ԱՄՆ տոլար)&lt;ref name=&quot;regnum-174306&quot;&gt;REGNUM. 30.10.2003. [http://www.regnum.ru/news/174306.html Американская страховая компания New York Life опубликовала список армян - жертв геноцида в Османской империи]&lt;/ref&gt;։ Բայց Օգոստոս 2009-ին  ԱՄՆ Քալիֆորնիա նահանգի Վերաքննիչ դատարանը որոշում մը կը կայացնէ չեղարկելու հայոց հարազատներուն ապահովագրական փոխհատուցումներ վճարելու մասին օրէնքը։ Դատաւոր Տէյվիտ Թոմփսըն կը նշէ, որ հայոց բողոքները ապահովագրավճարներ ստանալու առնչութեամբ զուրկ են հիմնաւորումներէն, որովհետեւ «բոլոր այդ իրադարձութիւնները տեղի ունեցած են ԱՄՆ-էն հազարաւոր մղոններ հեռաւորութեան վրայ, հետեւաբար Քալիֆորնիա նահանգը ոչ մէկ պատասխանատուութիւն կը կրէ այդ մարդկոց առջեւ», եւ «ԱՄՆ-ի Դաշնային կառավարութիւնը որոշում չէ ընդունած հայոց ցեղասպանութեան ճանաչման վերաբերեալ»&lt;ref name=&quot;news.am-2870&quot;&gt;{{cite news | url=https://news.am/arm/news/2870.html | title=Գալիֆորնիայի դատարանը չեղեալ համարած է 1915-ի զոհերու հարազատներուն փոխհատուցումը | publisher=NEWS.am | date=2009 Օգոստոսի 21 | accessdate=2012 թ․ Ապրիլ 17}}&lt;/ref&gt;։

Ֆրանսական «Աքսա» ապահովագրական ընկերութիւնը կը պարտաւորուի զոհերուն ժառանգներուն  փոխհատուցում վճարել (17,5 միլիոն ԱՄՆ տոլար)&lt;ref name=&quot;regnum-1028092&quot;&gt;REGNUM. 15.07.2008. [http://www.regnum.ru/news/1028092.html Рассмотрение исков от наследников жертв Геноцида армян завершится до конца 2008 года]&lt;/ref&gt;։

===== Պետութիւններ =====
Հայոց ցեղասպանութիւնը՝ ճանչցած են մեծ թիւով պետութիւններ եւ միջազգային կազմակերպութիւններ։ Պաշտօնապէս առաջինը ընդունած է [[Ուրուկուայ|Ուրուկուէյը]] 1965 -ին։ Հայ ժողովուրդի կոտորածը պաշտօնապէս քննադատած եւ ճանչցած են իբրեւ ցեղասպանութիւն ըստ միջազգային իրաւունքի հետեւեալ երկիրները՝

[[Ֆրանսա|Ֆրանսա՝]]
1998&lt;ref name=&quot;armeniangenocide100&quot;&gt;{{Cite web |url=http://armeniangenocide100.org/states/ |title=Ճանչնալ. պետութիւններ, որոնք ճանաչցած են Հայոց ցեղասպանութիւնը |accessdate=2016-04-02 |archive-date=2016-07-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160709032403/http://armeniangenocide100.org/states/ |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.155/current_category.7/affirmation_detail.html France National Assembly Law, Մայիս 28, 1998]&lt;/ref&gt;, 2000&lt;ref&gt;2012 [http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.154/current_category.7/affirmation_detail.html France Senate Law, November 7, 2000]&lt;/ref&gt;, 2001&lt;ref&gt;[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.170/current_category.7/affirmation_detail.html France Law, Յունուար 29, 2001]&lt;/ref&gt;, 2006&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.assembleenationale.fr/12/propositions/pion3030.asp |title=Proposition de loi complétant la loi n° 2001-70 du 29 janvier 2001 relative à la reconnaissance du génocide arménien de 1915 {{ref-fr}} |accessdate=2016-04-02 |archive-date=2009-02-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090211062533/http://www.assembleenationale.fr/12/propositions/pion3030.asp |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/hi/russian/international/newsid_6043000/6043368.stm Национальная ассамблея Франции одобрила законопроект, в соответствии с которым отрицание геноцида армянского народа в Османской империи в 1915-17 годах объявляется уголовным преступлением]&lt;/ref&gt;:

[[Պելճիքա]]՝
|1998&lt;ref name=&quot;armeniangenocide100&quot; /&gt;&lt;ref&gt;[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.148/current_category.7/affirmation_detail.html Belgium Senate Resolution, Մարտ 26, 1998]&lt;/ref&gt;

[[Շուէտ|Շուէտ՝]]
|2010&lt;ref name=&quot;armeniangenocide100&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.armenianow.com/hy/genocide/21589/sweden_approves_armenian_genocide_resolution |title=Թուրքիան Շուէտին հետ կը կանչէ իր դեսպանին Հայոց ցեղասպանութեան ճանչնալու պատճառով |accessdate=2016-04-02 |archive-date=2015-10-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151030022118/http://www.armenianow.com/hy/genocide/21589/sweden_approves_armenian_genocide_resolution |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://focus.ua/foreign/105501 Швеция признала геноцид армян в Османской империи]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.bbc.co.uk/russian/international/2010/03/100311_sweden_armenian_genocide.shtml Швеция признала геноцид армян в Османской Турции, Մարտ 11,  2010]&lt;/ref&gt;

Լիթուա՝
2005&lt;ref name=&quot;armeniangenocide100&quot; /&gt;&lt;ref&gt;[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.351/current_category.7/affirmation_detail.html Lithuania Assembly Resolution, Դեկտեմբեր 15, 2005]&lt;/ref&gt;

[[Կիպրոս]]՝
1975&lt;ref name=&quot;armeniangenocide100&quot; /&gt;&lt;ref&gt;[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.150/current_category.7/affirmation_detail.html Cyprus House of Representatives Resolution, Ապրիլ 29, 1982]&lt;/ref&gt;
Առաջին երկիրը, որ հարցը կը բարձրացնէ ՄԱԿ-ի Գլխաւոր խորհուրդին մէջ։ Ընդունած է ցեղասպանութեան ժխտումը քրէականացնող օրէնք&lt;ref&gt;{{cite news | url=http://www.reuters.com/article/2015/04/02/us-cyprus-armenia-turkey-idUKKBN0MT0YS20150402 | title=Cyprus criminalizes denial of 1915 Armenian genocide by Turks | date=2 Ապրիլ 2015 | agency=Ռոյթերս}}&lt;/ref&gt;։

[[Արժանթին]]
2004&lt;ref name=&quot;armeniangenocide100&quot; /&gt;
2 օրէնք, 5 բանաձեւ

Քանատա՝
1996&lt;ref name=&quot;armeniangenocide100&quot; /&gt;&lt;ref&gt;[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.149/current_category.7/affirmation_detail.html Canada House of Commons Resolution, April 23, 1996]&lt;/ref&gt;, 2002&lt;ref&gt;[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.220/current_category.7/affirmation_detail.html Canada Senate Resolution, Յունիս 13, 2002]&lt;/ref&gt;, 2004&lt;ref&gt;[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.291/current_category.7/affirmation_detail.html Canada House of Commons Resolution, April 21, 2004]&lt;/ref&gt;

[[Զուիցերիա]]2003&lt;ref name=&quot;armeniangenocide100&quot; /&gt;&lt;ref&gt;[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.277/current_category.7/affirmation_detail.html Switzerland (Helvetic Confederation) National Council Resolution, Դեկտեմբեր 16, 2003]&lt;/ref&gt;
Ընդունած է ցեղասպանութեան ժխտումը քրէականացնող օրէնք։

[[Սլովաքիա|Սլովաքիա՝]]
2004&lt;ref name=&quot;armeniangenocide100&quot; /&gt;&lt;ref&gt;[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.330/current_category.7/affirmation_detail.html Slovakia Resolution, November 30, 2004]&lt;/ref&gt;
Ընդունած է ցեղասպանութեան ժխտումը քրէականացնող օրէնք։
* Ըստ 2011 -ի օրէնքի՝ կը պատժուի 5 տարի ազատազրկմամբ&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://news.am/eng/news/83038.html|title=Denial of Armenian Genocide punished in Slovakia|publisher=News.am|date=23 November 2011}}&lt;/ref&gt;։

[[Չիլի՝]]
2007&lt;ref name=&quot;armeniangenocide100&quot; /&gt;&lt;ref&gt;[http://www.rian.ru/world/20070606/66798950.html Ռիա Նովոստի։ Сенат Чили принял осуждающий геноцид армян документ]&lt;/ref&gt;

[[Իտալիա|Իտալիա՝]]
2000&lt;ref name=&quot;armeniangenocide100&quot; /&gt;&lt;ref&gt;[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.172/current_category.7/affirmation_detail.html Italy Chamber of Deputies Resolution, Նոյեմբեր 16, 2000]&lt;/ref&gt;

[[Նիտըրլենտ|Նիտըրլենտ՝]]
2004&lt;ref name=&quot;armeniangenocide100&quot; /&gt;&lt;ref&gt;[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.355/current_category.7/affirmation_detail.html Netherlands Parliament Resolution, Դեկտեմբեր 21, 2004]&lt;/ref&gt;

[[Ռուսաստան]]
|1995&lt;ref name=&quot;armeniangenocide100&quot; /&gt;&lt;ref&gt;[https://archive.is/20120909044943/www.pravoteka.ru/pst/159/79044.html Заявление Государственной Думы Федерального Собрания РФ «Об осуждении геноцида армянского народа в 1915-1922 годах» от 14 апреля 1995 г]&lt;/ref&gt;

[[Յունաստան|Յունաստան՝]]
1999&lt;ref name=&quot;armeniangenocide100&quot; /&gt;&lt;ref&gt;[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.156/current_category.7/affirmation_detail.html Greece (Hellenic Republic) Parliament Resolution, Ապրիլ 25, 1996]&lt;/ref&gt;
Ընդունած է ցեղասպանութեան ժխտումը քրէականացնող օրէնք։
* Ըստ 2014-ի օրէնքի՝ կը պատժուի 3 տարի ազատազրկմամբ կամ մինչեւ 30,000 եւրոպական տուգանքով&lt;ref&gt;[http://jurist.org/paperchase/2014/09/greece-parliament-ratifies-bill-criminalizing-armenian-genocide-denial.php Greece parliament ratifies bill criminalizing Armenian genocide denial]. Jurist, 10 September 2014.&lt;/ref&gt;։

[[Լիբանան|Լիբանան՝]]
|1997&lt;ref&gt;[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.162/current_category.7/affirmation_detail.html Lebanon Chamber of Deputies Resolution, Ապրիլ 3, 1997]&lt;/ref&gt;

[[Վենեզուելլա]]՝
2005&lt;ref name=&quot;armeniangenocide100&quot; /&gt;&lt;ref&gt;[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.352/current_category.7/affirmation_detail.html Venezuela National Assembly Resolution, Յուլիս 14, 2005]&lt;/ref&gt;

[[Վատիկան՝]]
2000&lt;ref name=&quot;armeniangenocide100&quot; /&gt;&lt;ref&gt;[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.167/current_category.7/affirmation_detail.html Vatican City Communiqué, Նոյեմբեր 10, 2000]&lt;/ref&gt;

[[Լեհաստան|Լեհաստան՝]]
2005&lt;ref name=&quot;armeniangenocide100&quot; /&gt;&lt;ref&gt;[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.354/current_category.7/affirmation_detail.html Poland Parliament Resolution, Ապրիլ 19, 2005]&lt;/ref&gt;
|Եւրոպական խորհրդարանի փոխնախագահ Ռիսզարդ Չարնեկի ըսած է, որ հպարտ է, որովհետեւ Լեհաստան ճանչցած եւ դատապարտած է Հայոց ցեղասպանութիւնը։

[[Ուրուկուայ|Ուրուկուէյ՝]]
1965&lt;ref name=&quot;armeniangenocide100&quot; /&gt;&lt;ref&gt;[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.166/current_category.7/affirmation_detail.html Uruguay Senate and House of Representatives Resolution, Ապրիլ 20, 1965]&lt;/ref&gt;, 2004&lt;ref&gt;[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.282/current_category.7/affirmation_detail.html Uruguay Law, Մարտ 26, 2004]&lt;/ref&gt;
Առաջին երկիրը, որ կը ճանչնայ Հայոց ցեղասպանութիւնը։

[[Պոլիվիա՝]]
2014&lt;ref name=&quot;armeniangenocide100&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{cite web | title=Bolivia Unanimously Approved a Resolution on the Armenian Genocide | publisher=Agencia de Noticias Prensa Armenia | work=Armenia 1366, Ciudad de Buenos Aires, Argentina | date=29 Նոյեմբեր 2014 | accessdate=02 Դեկտեմբեր 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://news.am/arm/news/241758.html Պոլիվիայի Սենատի փոխնախագահ. Մեր զորակցութիւնը կը յայտնենք հայ ժողովուրդին]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.mfa.am/hy/press-releases/item/2014/11/30/bolivia_genocide/ |title=Պոլիվիայի խորհրդարանի երկու պալատները ընդունեցին Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչման եւ դատապարտման վերաբերեալ օրինագիծ |accessdate=2016-04-02 |archive-date=2014-12-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141205061349/http://www.mfa.am/hy/press-releases/item/2014/11/30/bolivia_genocide/ |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;, 2015&lt;ref&gt;[http://www.orer.am/?p=102606&amp;l=am Պոլիվիան ճանաչցաւ Հայոց ցեղասպանութիւնը]&lt;/ref&gt;
Հռչակագիրը միաձայնութեամբ կ'ընդունուի Սենատին եւ Խորհրդարանի ստորին պալատին կողմէն՝ Արտաքին գործերու նախարարութեան հաւանութեամբ։

[[Աւստրիա|Աւստրիա՝]]
2015&lt;ref name=&quot;armeniangenocide100&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.tert.am/am/news/2015/04/21/diepresse/1652899 |title=Աւստրիոյ Ազգային խորհուրդի բոլոր 6 խմբերը դատապարտած են Հայոց ցեղասպանութիւնը |accessdate=2016-04-02 |archive-date=2019-04-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190407150920/https://www.tert.am/am/news/2015/04/21/diepresse/1652899 |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://armeniangenocide100.org/austria-recognizes-armenian-genocide/ |title=Աւստրիոյ խորհրդարանին մէջ, ընդունուած է Հայոց ցեղասպանութիւնը դատապարտող յայտարարութիւն |accessdate=2016-04-02 |archive-date=2016-03-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160320154708/http://armeniangenocide100.org/austria-recognizes-armenian-genocide/ |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

[[Լիւքսամպուրկ|Լիւքսամպուրկ՝]] 
2015&lt;ref name=&quot;armeniangenocide100&quot; /&gt;&lt;ref&gt;[http://www.chd.lu/wps/portal/public/!ut/p/b1/04_SjzQxMzY3trQwNNKP0I_KSyzLTE8syczPS8wB8aPM4o0M3MLC3IzcHYNCjYwMHN1Nw4KDPM2MDbwNgQoiQQosLIKD3B19XS0tQ50MPA2cDYNdA52MDDyNiNNvgAM4GhDS7-eRn5uqnxuV42bhqKgIAP1e4r4!/dl4/d5/L0lDU0lKSWdrbUEhIS9JRFJBQUlpQ2dBek15cXchLzRKQ2lEb01OdEJqdEJIZmxDRUEhL1o3XzIwRlZWRjJHQVJVMjIwQUc1VlNSSTYzMFQ3LzA!/?PC_Z7_20FVVF2GARU220AG5VSRI630T7019404_action=doMotionDetails&amp;id=2542&amp;filter_action=doMotionDetails&amp;PC_Z7_20FVVF2GARU220AG5VSRI630T7019404_displayLink=true&amp;PC_Z7_20FVVF2GARU220AG5VSRI630T7019404_numPage=1&amp;PC_Z7_20FVVF2GARU220AG5VSRI630T7019404_positionInHistory=&amp;PC_Z7_20FVVF2GARU220AG5VSRI630T7019404_display=13&amp;PC_Z7_20FVVF2GARU220AG5VSRI630T7019404_numPageTop=1&amp;PC_Z7_20FVVF2GARU220AG5VSRI630T7019404_numPageBottom=1# Reconnaissance du génocide de l'Empire ottoman contre la nation arménienne]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.mfa.am/hy/interviews/item/2015/05/06/mfa_lux/ |title=ԱԳ նախարար Էտուարտ Նալպանտեանի յայտարարութիւնը՝ Լիւքսեմպուրկի խորհրդարանի կողմէն Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչման վերաբերեալ |accessdate=2016-04-02 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304201626/http://www.mfa.am/hy/interviews/item/2015/05/06/mfa_lux/ |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://www.tageblatt.lu/nachrichten/welt/story/20770512&lt;/ref&gt;

[[Պրազիլ]]՝ 
2015&lt;ref name=&quot;armeniangenocide100&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://armeniangenocide100.org/brazil-senate-unanimously-passes-resolution-recognizing-armenian-genocide/ |title=Պրազիլի Սենատը միաձայն ընդունած է Հայոց ցեղասպանութիւնը ճանաչող բանաձեւ |accessdate=2016-04-02 |archive-date=2016-03-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160317014721/http://armeniangenocide100.org/brazil-senate-unanimously-passes-resolution-recognizing-armenian-genocide/ |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt; 27 Մայիս 2015-ին, Պրազիլի Դաշնային Սենատը միաձայնութեամբ ընդունած է Սենատի Արտաքին յարաբերութիւններու եւ ազգային պաշտպանութեան յանձնաժողովի նախագահ, դաշնային սենատոր Ալոիզիոյ Նունէս Ֆերեյրա Ֆիլյոյի եւ դաշնային սենատոր Ժոզէ Սերայի հեղինակած No 550/2015 բանաձեւը, որմով պաշտօնապէս կը ճանչցուի Հայոց ցեղասպանութիւնը։

[[Փարակուէյ]]՝ 
2015&lt;ref name=&quot;armeniangenocide100&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://armeniangenocide100.org/paraguays-senate-recognizes-armenian-genocide/ |title=Պարագկուէյի Սենատը ճանչցած է Հայոց ցեղասպանութիւնը |accessdate=2016-04-02 |archive-date=2015-11-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151120174700/http://armeniangenocide100.org/paraguays-senate-recognizes-armenian-genocide/ |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt; 2015, Հոկտեմբեր 29-ին Փարակուէյի Սենատը միաձայնութեամբ ընդունած է Հայոց ցեղասպանութիւնը դատապարտող եւ ընդունող բանաձեւ մը։

== Զոհերու Յիշատակի Օր ==
Ամէն տարի, 24 Ապրիլին՝ Հայոց ցեղասպանութեան զոհերու յիշատակի օրը, հարիւր հազարաւոր մարդիկ կ'այցելեն յուշահամալիրը եւ ծաղիկներ կը զետեղեն անմար կրակին շուրջ։ Շնորհիւ հայ համայնքներու՝ ամբողջ աշխարհի տարածքին, կառուցուած են յուշահամալիրներ։

=== Ծիծեռնակաբերդ ===
[[Պատկեր:Tsitsernakaberd24.04.2009.JPG|մինի|420px|Ծիծեռնակաբերդը 24 Ապրիլ, 2009 -ին:]]
1965-ին՝ Ցեղասպանութեան 50-րդ տարելիցին, Հայաստանի մէջ կը յառաջանայ յուշահամալիր մը կառուցելու գաղափարը։ Երկու տարի ետք, [[Երեւան]]ի մէջ՝ Հրազդան կիրճի մօտ գտնուող Ծիծեռնակաբերդ բլուրին վրայ, կ'աւարտի ճարտարապետ [[Արթիւր Թարխանեան]]ի նախագծած ([[Սաշուր Քալաշեան]]ի համահեղինակութեամբ) յուշահամալիրին կառուցումը։ 44-մեթրնոց քարակոթողը կը խորհրդանշէ հայ ազգին վերածնունդը։ Ցաւի տապանը ճեղքած 12 մոյթներուն միջեւ կը վառի անմար կրակը՝ իբրեւ մշտաբորբ ցաւի խորհրդանիշ։ Քիչ մը անդին,«Վերածնող Հայաստան» յուշակոթողն է, որ կը խորհրդանշէ խոտի նման ծլարձակող հայ ժողովուրդի երկու հատուածները։ Համալիրին մօտ, կը գտնուի 100-մեթրնոց Սգոյ պատը, որուն վրայ փորագրուած են այն քաղաքներու եւ գիւղերու անուանումները, ուր տեղի ունեցած են կոտորածները։

1995-ին յուշահամալիրին կից կը բացուի [[Հայոց Ցեղասպանութեան Թանգարան|ցեղասպանութեան թանգարանը]], որ նախագծած են ճարտարապետներ Սաշուր Քալաշեանն ու Լեւոն Մկրտչեանը։ Թանգարանին մէջ, ներկայացուած են կարգ մը լուսանկարներ, որոնք առած են գերմանացի լուսանկարիչները (որոնցմէ՝ Արմին Վեկներ)։ Թանգարանէն ոչ հեռու կը գտնուի պուրակ մը, ուր արտասահմանեան քաղաքական գործիչները ծառ կը տնկեն ի յիշատակ զոհերու։

== Հայոց Ցեղասպանութեան 100-րդ Տարելից ==
=== Նախորդող ===

====Միջոցառումները Համակարգող Պետական յանձնաժողով====
Հայոց ցեղասպանութեան 100-ամեակի տարելիցին ընդառաջ՝ 23 Ապրիլ 2011-ին ՀՀ Նախագահին հրամանագիրով ՀՀ-ի մէջ կը ստեղծուի միջոցառումները համակարգող պետական յանձնաժողով մը, որուն անդրանիկ նիստը կը հրաւիրուի 30 Մայիս 2011-ին [[Երեւան]]ի մէջ, Հայաստանի Հանրապետութեան Նախագահին հրամանագիրով Հայոց ցեղասպանութեան 100-րդ տարելիցին նուիրուած միջոցառումները համակարգող պետական յանձնաժողով մը ստեղծելու համար: Յանձնաժողովին կազմին մէջ կ'ընդգրկուին մշակոյթի, կրթութեան եւ գիտութեան ոլորտներու մասնագէտներ, ինչպէս նաեւ ցեղասպանութեան յանցագործութեան միջազգային ճանաչման գործընթացին մէջ հայ ժողովուրդի ջանքերուն սատարող գործիչներ։

Յանձնաժողովը իր գոյութեան ընթացքին, նիստեր գումարած է հինգ անգամ՝ առաջինը՝ 30 Մայիս 2011-ին, վերջինը՝ 29 Յունուար 2015-ին&lt;ref&gt;{{Cite web|title = Մեկնարկած է Հայոց ցեղասպանութեան 100-րդ տարելիցին նուիրուած միջոցառումները համակարգող պետական յանձնաժողովի 5-րդ նիստը - Մամլո յաղորդագրութիւններ   - Լրատուութիւն -Հայաստանի Հանրապետութեան Նախագահ [պաշտօնական կայք]|url = https://president.am/hy/press-release/item/2015/01/29/President-Serzh-Sargsyan-participation-100th-anniversary-of-the-Armenian-Genocide-session/|website = նախագահ.հայ|accessdate = 2015-10-21}}&lt;/ref&gt;, ուր հաստատուած են Հայոց ցեղասպանութեան 100-րդ տարելիցի խորհրդանշանները եւ հրապարակուած Հայոց Ցեղասպանութեան 100-րդ տարելիցին համահայկական հռչակագիրը: Ընտրուած է Հայոց ցեղասպանութեան 100-րդ տարելիցի կարգախօսն ու խորհրդանիշը: Վերջինս ընթերցած է ՀՀ Նախագահ [[Սերժ Սարգսեան]]ը եւ ի կատարում 100-րդ տարելիցին նուիրուած միջոցառումները համակարգող պետական յանձնաժողովին որոշման՝ ի պահ յանձնած Հայոց Ցեղասպանութեան թանգարան-հիմնարկին։ Մէկ օրինակը ուղարկուած է [[ՄԱԿ]]-ի Գլխաւոր քարտուղարին, իսկ միւս օրինակը ի պահ յանձնուած է [[Հայաստանի ազգային արխիւ|ՀՀ ազգային արխիւ]]&lt;ref&gt;{{Cite web|title = Genocide Museum {{!}} The Armenian Genocide Museum-institute|url = http://www.genocide-museum.am/arm/29.01.2015-hrchakagir.php|website = www.genocide-museum.am|accessdate = 2015-10-21}}&lt;/ref&gt;։
Հայոց ցեղասպանութեան 100-րդ տարելիցին նուիրուած միջոցառումները համակարգող պետական յանձնաժողովը, խորհրդակցած է սփիւռքի մէջ գործող տարածաշրջանային յանձնախումբերուն հետ՝ 
* արտայայտելով հայ ժողովուրդի միասնական կամքը,
* յենելով 23 Օգոստոս 1990-ի՝ Հայաստանի անկախութեան մասին հռչակագիրի եւ Հայաստանի Հանրապետութեան Սահմանադրութեան վրայ,
* վկայակոչելով ՄԱԿ-ի 10 Դեկտեմբեր 1948-ի՝ Մարդու իրաւունքներու համընդհանուր հռչակագիրը, որուն համաձայն «մարդկութեան ընտանիքի բոլոր անդամներուն յատուկ արժանապատուութեան եւ հաւասար իրաւունքներու ճանաչումը աշխարհի ազատութեան, արդարութեան եւ խաղաղութեան հիմքն է»,
* ղեկավարուելով ՄԱԿ-ի Գլխաւոր վեհաժողովի 11 Դեկտեմբեր 1946-ի 96(1) բանաձեւի, 9 Դեկտեմբեր 1948-ի «Ցեղասպանութեան յանցագործութիւնը կանխարգիլելու եւ պատժելու մասին» ՄԱԿ-ի համագումարի, 26 Նոյեմբեր 1968-ի «Պատերազմական յանցագործութիւններու եւ մարդկութեան դէմ ուղղուած յանցագործութիւններու նկատմամբ վաղեմութեան ժամկէտ չկիրարկելուն համար» ՄԱԿ-ի համագումարին, ինչպէս նաեւ 16 Դեկտեմբեր 1966-ի «Քաղաքացիական եւ քաղաքական իրաւունքներուն մասին» միջազգային դաշնագիրի եւ մարդու իրաւունքներու վերաբերեալ բոլոր այլ միջազգային գործերու համապատասխան սկզբունքներով,
* նկատի առնելով, որ «Ցեղասպանութեան յանցագործութիւնը կանխարգիլելու եւ պատժելու մասին» համագումարը ընդունելու ատեն ՄԱԿ-ը յատուկ կարեւորութիւն տուած է այդ յանցատեսակի դէմ պայքարին մէջ, միջազգային համագործակցութիւնը,
* շեշտելով ցեղասպանութեան յանցակազմին մէջ, պարունակուող արարքներուն համար անպատիժ մնալու անթոյլատրելիութիւնը ու այդ յանցագործութեան վաղեմութեան ժամկէտ չունենալու հանգամանքը,
* դատապարտելով 1894-1923 թուականներուն Օսմանեան կայսրութեան եւ Թուրքիոյ տարբեր վարչակարգերու կողմէն ծրագրուած ու հայ ժողովուրդին դէմ շարունակաբար իրականացուած ցեղասպանական քայլերը, հայրենազրկումը, հայութեան ոչնչացման ուղղուած զանգուածային կոտորածները, ցեղային զտումները, հայկական ժառանգութեան ոչնչացումը, ինչպէս նաեւ ցեղասպանութեան ժխտումը, պատասխանատուութենէն խուսափելու, կատարուած յանցագործութիւնները ու անոնց հետեւանքները լռութեան մատնելու կամ արդարացնելու բոլոր փորձերը՝ իբրեւ յանցագործութեան շարունակութիւն եւ նոր ցեղասպանութիւններ իրականացնելու քաջալերանք,
* համարելով նաեւ 1919-1921 թուականներուն Օսմանեան ռազմական արտակարգ ատեաններու կողմէն «Իրաւական եւ մարդկային օրէնքներու դէմ» այդ ծանր ոճիրի ուղղութեամբ կայացուած դատավճիռները եղելութեան իրաւական գնահատական,
* արժեւորելով 1915-ին միջազգային հանրութեան կողմէն Անտանտի պետութիւններու 24 Մայիսի համատեղ հռչակագիրով հայ ժողովուրդի դէմ իրականացած ծանրագոյն յանցագործութիւնը պատմութեան մէջ առաջին անգամ իբրեւ «մարդկութեան եւ քաղաքակրթութեան դէմ իրականացած յանցագործութիւն» որակումը եւ օսմանեան իշխանութիւններուն պատասխանատուութեան կանչելու հանգամանքին շեշտադրումը, ինչպէս նաեւ 10 Օգոստոս 1920-ին [[Սեւրի դաշնագիր|Սեւրի]] հաշտութեան պայմանագիրի եւ 22 Նոյեմբեր 1920-ին՝ ԱՄՆ-ի Նախագահ Ուտրօ Ուիլսըն Իրավարար վճիռի դերը եւ նշանակութիւնը Հայոց ցեղասպանութեան հետեւանքներու յաղթահարման հարցին մէջ.

# Կ'ոգեկոչէ Հայոց ցեղասպանութեան մէկուկէս միլիոն անմեղ զոհերու յիշատակը եւ երախտագիտութեամբ, կը խոնարհի կեանքի ու մարդկային արժանապատուութեան համար պայքար մղած նահատակ եւ վերապրած հերոսներու առջեւ։
# Կը վերահաստատէ Հայաստանի եւ հայ ժողովուրդին յանձնառութիւնը՝ շարունակելու միջազգային պայքարը ցեղասպանութիւններու կանխարգիլման, ցեղասպանութեան ենթարկուած ժողովուրդներու իրաւունքներու վերականգնման եւ պատմական արդարութեան հաստատման համար։
# Շնորհակալութիւն կը յայտնէ այն պետութիւններուն, միջազգային, կրօնական եւ հասարակական կազմակերպութիւններուն, որոնք քաղաքական խիզախութիւն ունեցան ճանչնալու եւ դատապարտելու Հայոց ցեղասպանութիւնը՝ իբրեւ մարդկութեան դէմ ուղղուած սոսկալի ոճրագործութիւն, եւ այսօր ալ կը շարունակուին այդ ուղղութեամբ իրաւական քայլեր ձեռնարկելու, նաեւ կանխելու ժխտողականութեան վտանգաւոր դրսեւորումները։
# Երախտագիտութիւն կը յայտնէ այն ազգերուն, կառոյցներուն եւ անհատներուն, որոնք յաճախ իրենք զիրենք վտանգելով՝ մարդասիրական տարաբնոյթ օգնութիւն ցուցաբերեցին, փրկեցին լիակատար ոչնչացման վտանգի առջեւ կանգնած բազմաթիւ հայեր, ապահով եւ խաղաղ պայմաններ ստեղծեցին ցեղասպանութենէն վերապրած հայութեան համար՝ մեծ թափ հաղորդելով որբախնամ գործունէութեան եւ միջազգային հայասիրական շարժման։
# Կը դիմէ ՄԱԿ-ի անդամ պետութիւններուն, միջազգային կազմակերպութիւններուն, բարի կամքի տէր բոլոր մարդոց՝ անկախ ազգային եւ կրօնական պատկանելիութենէն, միաւորելու իրենց ջանքերը պատմական արդարութիւնը վերականգնելու եւ Հայոց ցեղասպանութեան զոհերու յիշատակը յարգելու համար։
# Կ'արտայայտէ Հայաստանի եւ հայ ժողովուրդի միասնական կամքը՝ Հայոց ցեղասպանութեան փաստի համաշխարհային ճանաչման հասնելու եւ ցեղասպանութեան հետեւանքներու յաղթահարման հարցին մէջ, որուն համար կը մշակէ իրաւական պահանջներու թղթածրար՝ անիկա նկատելով անհատական, համայնքային եւ համազգային իրաւունքներու եւ օրինական շահերու վերականգնման գործընթացի մեկնարկ։
# Կը դատապարտէ Թուրքիոյ Հանրապետութեան կողմէն Հայաստանի Հանրապետութեան ապօրինի շրջափակումը, միջազգային հարթակներուն մէջ, ցուցաբերուող հակահայկական կեցուածքը եւ միջպետական յարաբերութիւններու կարգաւորման համար նախապայմաններու առաջադրումը՝ զանոնք գնահատելով իբրեւ Հայոց ցեղասպանութեան, Մեծ Եղեռնի մինչեւ օրս անպատիժ մնալու հետեւանք։
# Կոչ կ'ընէ Թուրքիոյ Հանրապետութեան՝ ճանչնալու եւ դատապարտելու Օսմանեան կայսրութեան կողմէն իրականացած Հայոց ցեղասպանութիւնը եւ մարդկութեան դէմ իրագործուած այդ սոսկալի ոճիրի զոհերուն յիշատակը ոգեկոչելու միջոցով առերեսուած սեփական պատմութեան ու յիշողութեան հետ՝ հրաժարելով կեղծարարութենէն, անհերքելի իրողութեան ժխտումէն եւ յարաբերականացման քաղաքականութենէն։
Կը զօրակցի Թուրքիոյ քաղաքացիական հասարակութեան այն հատուածին, որուն ներկայացուցիչները այսօր արդէն համարձակութիւն կը դրսեւորեն այդ հարցին մէջ՝ ի հակադրութիւն իշխանութիւններու պաշտօնական դիրքորոշման։ 
# Յոյս կը յայտնէ, որ Թուրքիոյ կողմէն Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչումը եւ դատապարտումը կարեւոր մեկնակէտ կը դառնան հայ եւ թուրք ժողովուրդներու պատմական հաշտեցման գործընթացի համար։ 
# Հպարտութեամբ կ'արձանագրէ, որ ցեղասպանութենէն վերապրած հայ ժողովուրդը վերջին հարիւրամեակի ընթացքին՝ 
* դրսեւորեց զօրաւոր կամք ու ազգային ինքնագիտակցութիւն, վերականգնեց դարեր առաջ կորսնցուցած ինքնիշխան պետականութիւնը,
* պահպանեց եւ զարգացուց ազգային արժէքները, հասաւ ազգային մշակոյթի, գիտութեան եւ կրթութեան վերածնունդին՝ եւ ներդրում ունեցաւ համաշխարհային ժառանգութեան զարգացման գործին մէջ,
* ստեղծեց Հայկական Սփիւռքի հոգեւոր եւ աշխարհիկ կառոյցներու հզօր եւ արդիւնաւէտ ցանց մը, որ նպաստեց աշխարհասփիւռ հայ համայնքներուն մէջ, հայապահպանութեան, հայու՝ յարգանք եւ համակրանք վայելող կերպարի կերտման, հայ ժողովուրդի արդար իրաւունքներու պաշտպանութեան,
* համազգային գործակցութեան եւ հայրենադարձութեան ընդարձակ ծրագիրով համախմբեց եւ վերստեղծեց ցեղասպանութեան հետեւանքով վերացման վտանգին առջեւ յայտնուած ազգը,
* Ա. եւ Բ. համաշխարհային պատերազմներուն ընթացքին, բերաւ իր արժանի ներդրումը միջազգային անվտանգութեան եւ խաղաղութեան հաստատման գործին մէջ, փառաւոր յաղթանակներ տարաւ [[Սարդարապատ]]ի եւ Արցախեան հերոսամարտերուն։ 
# Կը դիտարկէ Հայոց ցեղասպանութեան 100-րդ տարելիցը իբրեւ կարեւոր հանգրուան մը պատմական արդարութեան համար մղուող պայքարը «Կը յիշեմ եւ կը պահանջեմ» կարգախօսով շարունակելու գործընթացին։
# Կոչ կ'ընէ հայորդիներու գալիք սերունդներուն՝ հայրենասէր, գիտակից եւ ուսեալ կեցուածքով պաշտպան կանգնելու հայրենի սրբազան ժառանգութեան, աննահանջ պայքարով ծառայելու յանուն՝
* աւելի հզօր Հայրենիքի՝ ազատ եւ ժողովրդավար Հայաստանի Հանրապետութեան,
* անկախ [[Արցախի Հանրապետութիւն|Արցախի]] յառաջընթացի ու զօրացման, 
* աշխարհասփիւռ հայութեան գործուն համախմբման,
* համայն հայութեան դարաւոր նուիրական նպատակներու իրականացման։

====Կարգախօս====

Հայոց ցեղասպանութեան 100-րդ տարելիցին կարգախօս կ'ընտրուի '''«Կը յիշեմ եւ կը պահանջեմ»''' կարգախօսը, որ կը յիշեցնէ հայ ընտանիքներու պատմութիւնը, հայոց վերապրած ողբերգութեան պատմութիւնը եւ ամբողջ աշխարհին ներկայացուող պահանջը։
====Խորհրդանշան====
Հայոց ցեղասպանութեան 100-րդ տարելիցին խորհրդանշան կ'ընդունուի անմոռուկ ծաղիկը, որուն անուան հիմքին մէջ, տարբեր լեզուներով միեւնոյն իմաստն է՝ յիշէ՛։ Անիկա հարիւրամեակին կարգախօսն է եւ ուղերձը։ Ծաղիկը հնգաթերթ է, որ կը խորհրդանշէ այն հինգ ցամաքամասերը, ուր տարածուած են ցեղասպանութենէն մազապուրծ հայ ժողովուրդը, իսկ մանիշակագոյնը հայ ժողովուրդի ինքնագիտակցութեան մէջ տպաւորուած է հայ առաքելական եկեղեցւոյ սպասաւորներու հանդերձանքէն։ Մէջտեղի սեւ գոյնը կը խորհրդանշէ ցեղասպանութեան արհաւիրքն ու սարսափը, նաեւ այն մեծ վիշտը, որ ունեցաւ հայ ժողովուրդը։ Ներսի ճառագայթաձեւ բաց մանիշակագոյնը կը խորհրդանշէ Ցեղասպանութեան դատապարտման ու ճանաչման մասնակից ըլլալը։ Դեղին գոյնը կը խորհրդանշէ արեւուն լոյսը, որ ապրելու ու արարելու յոյս կու տայ՝ Ծիծեռնակաբերդի յուշահամալիրին տեսքով՝ 12 մոյթերով&lt;ref&gt;{{Cite web|title = #ArmGenocide100 {{!}}   Վիզուալ նիւթեր|url = http://armeniangenocide100.org/materials/|website = ՀԱՅՈՑ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹԵԱՆ 100-րդ ՏԱՐԵԼԻՑ|accessdate = 2015-10-21|archive-date = 2015-02-24|archive-url = https://web.archive.org/web/20150224160006/http://armeniangenocide100.org/materials/|dead-url = yes}}&lt;/ref&gt;։
{{external media|video1=[https://www.youtube.com/watch?v=3LDkVdtpwXk 100-րդ տարելիցի խորհրդանիշներ]}}

== Պատկերներ ==
&lt;center&gt;&lt;gallery widths=&quot;250&quot; heights=&quot;200&quot;&gt;
Պատկեր:Թուրքիայի կառավարության 15.04.1915 թ. հրահանգ.jpg|Թուրքիոյ կառավարութեան 15 Ապրիլ1915-ի գաղտնի հրահանգը հայերու համատարած բռնագաղթի եւ ջարդերու մասին
Պատկեր:Թալեաթ փաշայի 16.09.1915 հեռագիր.jpg|Թալէաթ փաշայի 16.09.1915-ի հեռագիրը
Պատկեր:1915 New York Times Armenian Genocide article.png|1915-ին New York Times թերթին մէջ, Հայոց ցեղասպանութեան յօդուածին վերնագիրը
Պատկեր:Armenian deportations in Erzurum by Victor Pietschmann 02.jpg|Աքսորեալներ՝ Էրզրումի մէջ
Պատկեր:Armenian genocide heads.jpg|Գլխատուած հայերու գլուխներ
Պատկեր:Armenian woman and sons.jpg|Մայրը՝ մահացած երեխային դիակին մօտ
Պատկեր:Armenianvictimsassault.jpg|Հայ զոհեր
Պատկեր:Armenian genocide1.jpg|Անոնք փրկուած են...
Պատկեր:BaqubaArmenianOrhpans.jpg|850 հայ որբ երեխաներ Իրաքի մէջ
&lt;/gallery&gt;&lt;/center&gt;

== Տե՛ս նաեւ ==

*[[Հայոց Ցեղասպանութեան Ժխտում|Հայոց Ցեղասպանութեան ժխտում]]
* [[Հայոց ցեղասպանութեան յուշարձաններու ցանկ]]
* [[Հայոց Ցեղասպանութեան Զոհերու Յիշատակի Յուշահամալիր (Տէր Զօր)|հայոց ցեղասպանութեան զոհերու յիշատակի օր]]
* [[Հայկական Հարց|Հայկական հարցը]]
* [[Նեմեսիսի Գործողութիւն|Նեմեսիս գործողութիւն]]
*[[Հայոց Ցեղասպանութեան Զոհերու Յիշատակի Յուշահամալիր (Տէր Զօր)]]

== Գրականութիւն ==
===Գիրքեր ===
'''Փաստաթուղթերու եւ նիւթերու ժողովածուներ'''
* Ալպոմ-Յուշամատեան Հայոց ցեղասպանութեան 70-ամեակին, խմբ.` Վ. Ղազարեան, Գ. Աչըգեան, Պէյրութ, 1987, 235 էջ:
* ԱմերիկայիՄիացեալ Նահանգներու պաշտօնական վաւերագիրերը 1915-1916, հայոց ցեղասպանութեան մասին, կազմեց` Տ. Զաքարեան, 2002, 52 էջ:
* Անտոնեան Արամ «Մեծ ոճիրը (հայկական վերջին կոտորածները եւ Թալէաթ փաշան)», Կ. Պոլիս, 1920, 350 էջ, Պոսթըն, 1921, 307 էջ, Պէյրութ, 1964, 224 էջ, Պէյրութ, 1977, 300 էջ, Երեւան, 1990, 304 էջ:
* Աւստրօ-Հունգարիոյ դիւանագէտներու հաղորդագրութիւնները Հայոց ցեղասպանութեան մասին 1915 - 1918 (փաստաթուղթերու ժողովածու), խմբ. Ա. Օհանջանեան, 2004, 130 էջ:
* Պրայս Ճէյմս «Անգլիական կառավարութեան Կապոյտ գիրքը Հայոց Մեծ եղեռնի մասին (1915-1916)», Թեհրան, 2012:
* [[Հրանդ Գանգրունի|Գանգրունի Հրանդ]] «Դաշնագիրները դաւեցին հայոց (1918-1923 )», Պէյրութ, 1992, 200 էջ:
* Գերմանական աղբիւրները հայերու ցեղասպանութեան մասին (փաստաթուղթերու եւ նիւթերու ժողովածու), 2001:
* Գուստ Վոլֆգանգ «Հայերու ցեղասպանութիւնը 1915-1916 : Աշխարհի հնագույն քրիստոնյա ժողովուրդի ողբերգութիւնը (Գերմանիայի արտաքին գործերի նախարա-րութեան քաղաքական արխիվի փաստաթուղթերուց)», 2002, 293 էջ, 2005, 287 էջ:
* [[Թէոդիկ]] «Ամենոյն տարեցոյցը (1916 - 1920)», Կ. Պոլիս, 1921, 332 էջ:
* Իտալիայի արտաքին գործերի նախարարութեան պատմական դիվանագիտական արխիվի վավերագրերը Հայկական հարցի մասին 1913-1923, հատ. Ա. 1913-1917, խմբ. Ա. Բալոեան, 2008, 250 էջ:
* Իտալիայի արտաքին գործերի նախարարութեան պատմական դիվանագիտական արխիվի վավերագրերը Հայկական հարցի մասին 1913-1923, հատ. Բ. 1917-1923, խմբ. Ա. Բալոեան, 2010, 279 էջ:
* Լեսլի Դեվիս «Սպանդի նահանգը (Ամերիկեան դիվանագետի զեկուցագիրը հայկական ցեղասպանութեան մասին)», 2001, 367 էջ:
* Լիտվացիները հայոց ցեղասպանութեան մասին, կազմող` Ֆ. Բախչինեան, 2006:
* 1915: Աղէտ եւ վերածնունդ, կազմեց` Լեւոն Մեսրօպ, Փարիզ, 1952, 480 էջ:
* 1915 թվական: Անհերքելի վկայութիւններ: Ավստրիական վավերագրերը, կազմեց` Ա. Օհանջանեան, 1997:
* Հայերու կոտորածները Բաքուի եւ Ելիզավետպոլի նահանգներուն մէջ 1918-1920 (փաստաթուղթերու եւ նիւթերու ժողովածու), կազմողներ` Ս. Միրզոեան, Ա. Ղազիեան, խմբ. Ամ. Վիրապեան, ՀԱԱ, 2003, 523 էջ: - http://www.armeniansgenocide.am/images/menus/828/JARDER.pdf
* Հայերու ցեղասպանութիւնը ըստ երիտթուրքերի դատավարութեան փաստաթուղթերու (փաստաթուղթերու եւ նիւթերու ժողովածու), կազմեց Ա. Հ. Փափազեան, 1988, 288 էջ: - http://www.armeniansgenocide.am/images/menus/53/hayeri%20cex%20yst%20erit%20dat%20past.pdf
* Հայերու ցեղասպանութիւնը թուրք քաղաքական գործիչներու յուշագրութիւններուն մէջ, կազմեց Ա. Հ. Փափազեան, 2001:
* Հայերու ցեղասպանութիւնը Օսմանեան կայսրութեան մէջ (1915-1918 ), Օտարերկրեայ պետական դիւանագիտական փաստաթուղթերու վկայութիւնները (փաստաթուղթերու ժողովածու), խմբ. Լ. Բարսեղեան, 2011, 240 էջ:
* Հայերու ցեղասպանութիւնը Օսմանեան կայսրութեան մէջ (փաստաթուղթերու եւ նիւթերու ժողովածու), խմբ. Մ. Ներսիսեան, Ռ. Սահակեան, 1991, 758 էջ: - http://www.armeniansgenocide.am/images/menus/309/Hayeri%20cexaspanutyun@%20Osmanyan%20kaysrutyunum-Nersisyan.pdf
* Հայկական հարց: Հայոց ցեղասպանութիւն (մատենագիտութիւն), հատ. 1, կազմողներ` Ե. Չեքելեզեան, Լ. Խաչատրեան, Ա. Դաւթեան, Է. Բաբաեան, 2005, 348 էջ:
* Հայկական հարց: Հայոց ցեղասպանութիւն (մատենագիտութիւն), հատ. 2, կազմողներ` Ե. Չեքելեզեան, Լ. Խաչատրեան, Ա. Դաւթեան, Է. Բաբաեան, 2005, 552 էջ:
* Հայոց ցեղասպանութիւնը գերմանացի դիւանագէտներու հաղորդագրութիւններուն մէջ (1915-1918 ), կազմող` Վ. Միքայէլեան, 2004, 219 էջ:
* Հայոց ցեղասպանութիւնը միջազգային իրաւական փաստաթուղթերուն մէջ (ժողովածու), կազմող` Վ. Քոչարեան, 2014, 208 էջ:
* Յարութիւնեան Աւագ «Հայոց ցեղասպանութիւն եւ հայկական հարց: Գիրքերու մատենագիտութիւն (1860-2010 )», Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածին, 2014, 560 էջ:
* Մեծ եղեռնը, Պէյրութ, 1978:
* Մեծ տէրութիւնները, Օսմանեան կայսրութիւնը եւ հայերը Ֆրանսական արխիւներուն մէջ (1914-1918 ), հատ. 1, խմբ. Ա. Պէյլերեան, 2005, 484 էջ:
* Մեծ տէրութիւնները, Օսմանեան կայսրութիւնը եւ հայերը Ֆրանսական արխիւներուն մէջ (1914-1918 ), հատ. 2, խմբ. Ա. Պէյլերեան, 2005, 520 էջ:
* Միրագենց Վ. «Հայկական ջարդերու փաստաթուղթերը», մաս Ա., Կ. Պոլիս, 1920:
* Միրագենց Վ. «Հայկական ջարդերու փաստաթուղթերը», մաս Բ., Կ. Պոլիս, 1920:
* Միքայէլեան Վարդգէս «Գերմանացի դիւանագէտները հայոց ինքնապաշտպանական մարտերու մասին (1915)», 1997, 32 էջ:
* Յուշարձան Եոզղատցիներու, Ֆրէզնօ, 1955, 445 էջ:
* Ռուսաստանը եւ հայոց ցեղասպանութիւնը 1915-1917 (փաստաթուղթերու ժողովածու), կազմեց Ա. Մարուքեան, 2004, 208 էջ:
* Ռուսաստանի արտաքին գործերու նախարարութեան փաստաթուղթերը հայոց 1915-1916 ցեղասպանութեան մասին (փաստաթուղթերու ժողովածու), 2001, 73 էջ:
* Վան-Վասպուրականի հերոսամարտը -75 (նիւթերու ժողովածու), կազմող` Հ. Դ. Փափազեան, 1990, 127 էջ:
* Վասպուրական (Վան-Վասպուրականի ապրիլեան հերոսամարտի տասնհինգամեակին առթիւ. 1915-1930), Վենետիկ, 1930, 413 էջ:
* Օտարերկրացիները Հայկական հարցին եւ հայոց ցեղասպանութեան մասին, 1997, 40 էջ:
* Օրմանեան Մաղաքիա «Թւրքահայ աղէտը (պատմական փաստաթուղթեր)», Էջմիածին, 1919:

'''Յուշագրութիւններ'''
* Ագ-Տաղի քառամեայ գոյամարտը, Մարսէյ, 1932:
* Աղասի «Յուշեր: Դրուագներ Սուէտիոյ անցեալէն», Պէյրութ, 1957:
* Աճեմեան Ահներթ Մարգարիտ «Դրան թակոցը», 2009, 202 էջ:
* Ամջա Հասան «Տեղահանութիւն եւ ոչնչացում (Տեղահանութեան իրական պատկերը)», 2007, 48 էջ:
* Անդրէասեան Հ. «Արիւնոտ օրեր», 2003, 161 էջ:
* Անդրէասեան Տիգրան «Զէյթունի անձնատուութիւնը եւ Սուէտիոյ ինքնապաշտպանութիւնը 1915», Գահիրէ, 1915, 68 էջ, Հալէպ, 1935, 118 էջ, Նիւ-Ճըրսի-Պէյրութ, 2000, 108 էջ:
* Աշճեան Մամիկոն «Յուշեր Մեծ եղեռնէն», Նիւ Ճըրզի, 2008, 47 էջ:
* Առնակ «Թուրքերու ճանկին մէջ (1916-1919)», Պոսթըն, 1936, 151 էջ, Երեւան, 2006, 152 էջ:
* Ասլանեան Աբիգ «Փեսանդաշտը պաշարուած էր», 1990, 288 էջ:
* Արամայիս (Միսաք Տէր-Դանիէլեան) «Զարհուրելի ոճիրը: Մուշ- Սասուն: Բեկորներ իմ յուշերից», Բագու, 1916, 192 էջ:
* Բդէեան Սարգիս եւ Միսաք «Հարազատ պատմութիւն Տարօնոյ», խմբ. Աղան Տարօնեցի, Գահիրէ, 1962, 676 էջ:
* Գահուէճեան Եղիա «Յուշեր Ուրֆայի 1915, հերոսամարտի ու հետագայ իրադարձութիւններու մասին», 1995, 68 էջ:
* Կիպոնս Հերպերթ Ատամս «Ժամանակակից պատմութեան սեւագոյն էջը», Նիւ Եորք, 1915, 1916, 93 էջ, Թիֆլիս, 1917, 32 էջ, Երեւան, 2003, 34 էջ:
* Գէորգեան Հրաչեայ «Եթէ լռենք, քարերը կ'աղաղակեն», 2014, 500 էջ:
* Դեսպան [[Հենրի Մորգենթաու]]&lt;nowiki/&gt;ի պատմութիւնը, 2012, 310 էջ:
* [[Զապէլ Եսայեան|Եսայեան Զապէլ]] «Մուրատի ճամբորդութիւնը Սըւազէն Պաթում», Պոսթըն, 1920, 138 էջ, Պէյրութ, 1969, 118 էջ, Երեւան, 1990, 96 էջ:
* Երեմեան Ս. «Մեռելներու կարաւանը», Վենետիկ, 1921, 66 էջ:
* Երիցեանց Մկրտիչ «Երբ վրէժը չի յագենար (Դրուագներ 1915-1918-ի կեանքէն), Փարիզ, 1953, 353 էջ:
* Էլ Ղոսէյն Ֆայէզ «Հերոսական հայութեան անցեալէն: Ջարդերը Հայաստանի մէջ (ականատեսի վկայութիւններ)», Գահիրէ, 1960, 72 էջ:
* Էպլիղաթեան Մատթէոս «Կեանք մը ազգիս կեանքին մէջ (ականատեսի եւ մասնակցողի վկայութիւններ. 1903-1923)», Անթիլիաս, 1987, 246 էջ:
* Թէքէեան Շ.-Տ. «Մուսա լերան Հայերու փրկութիւնը (յիշողութեան էջեր)», 2002, 79 էջ:
* Թէրզեան Ռ. «Յուշեր Տէր Զօրէն», Պէյրութ, 1995, 32 էջ:
* Թէքէեան Աւետիս «Դրուագներ ապրիլեան Մեծ եղեռնէն (Պէհէսնիհայութեան գողգոթան 1914-1918 )», Պէյրութ, 1956, 223 էջ:
* [[Լեւոն Թիւթիւնճեան|Թիւթիւնճեան Լեւոն]] «Յուշեր: Վաւերագրական իրողութիւններ եւ ականատեսի վկայութիւններ արհաւիրքի եւ ազատագրման պայքարի տարիներէն», Պէյրութ, 1975, 503 էջ:
* [[Յարութիւն Իսկահատեան|Իսկահատեան Յարութիւն]] «Վկայարան հայկական ցեղասպանութեան», գիրք Ա., Պէյրութ, 2010, 370 էջ:
* Իսկահատեան Յարութիւն «Վկայարան հայկական ցեղասպանութեան», գիրք Բ., Պէյրութ, 2011, 352 էջ:
* Իսկահատեան Յարութիւն «Վկայարան հայկական ցեղասպանութեան», գիրք Գ., Պէյրութ, 2011, 395 էջ:
* Իսկահատեան Յարութիւն «Վկայարան հայկական ցեղասպանութեան», գիրք Դ., Պէյրութ, 2012, 436 էջ:
* Իսկահատեան Յարութիւն «Վկայարան հայկական ցեղասպանութեան», գիրք Ե., Պէյրութ, 2013, 372 էջ:
* Լէփսիուս Յոհաննէս «Հայաստանի ջարդերը: Գաղտնի տեղեկագիր», Կ. Պոլիս, 1919, 315 էջ, Պէյրութ, 1965, 396 էջ, Պէյրութ, 1965, 296 էջ, Երեւան, 2003, 205 էջ:
* Կէօրկիզեան Ա. «Մեր ազգային գոյապայքարը 1915-1922-ի զուլումի տարիներուն: Անմոռանալի յուշեր ազգային դէպքերու եւ դէմքերու կապակցութեամբ», Պէյրութ, 1967, 504 էջ:
* [[Հայկակ Կոսոյեան|Կոսոյեան Հայկակ]] «Վան-բէրդաքաղաքի ժողովրդային հերոսապատում (1915, ապրիլի 7 - մայիս 3)», Թեհրան, 1966, 181 էջ:
* Կոսոյեան Հայկակ «Վան-քաղաքամիջի ապրիլեան կռիւները», Երեւան, 1992, 135 էջ:
* Հաճեան Ա. քհնյ. Յովհաննէս «Հայոց տաժանքի ճամբաներով», Ա. հատ., Թեհրան, 1965, 464 էջ:
* Հայոց ցեղասպանութիւնը Օսմանեան կայսրութեան մէջ (Վերապրածներու վկայութիւններ), հատ. 1. Վանի նահանգ, կազմողներ` Գ. Աւագեան, Ա. Վիրապեան, 2012, 536 էջ:
* Հայոց ցեղասպանութիւնը Օսմանեան կայսրութեան մէջ (Վերապրածներու վկայութիւններ), հատ. 2. Բիթլիսի նահանգ, կազմողներ` Գ. Ավագեան, Ա. Վիրապեան, 2012, 432 էջ:
* Հայոց ցեղասպանութիւնը Օսմանեան կայսրութեան մէջ (Վերապրածներու վկայութիւններ), հատ. 3. Էրզրումի, Խարբերդի, Տիարպեքիրի, Սեբաստիոյ, Տրապիզոնի նահանգներ, Պարսկահայք, կազմողներ` Գ. Աւագեան, Ա. Վիրապեան, 2012, 496 էջ:
* Հերոսապատում Մեծ եղեռնի, խմբ. Ն. Պէրպէրեան, Պէյրութ, 1978, 413 էջ:
* Յովհաննիսեան Ղուկաս «Սասունը բոցերի մէջ (1915-1916 )», 1987, 265 էջ:
* Ճէյքըպսըն Մարիա «Օրագրութիւն 1907-1919. Խարբերդ», Անթիլիաս, 1979, 963 էջ:
* Մանուկեան Մելքոն «Արիւնոտ անապատ», 2015, 236 էջ:
* Մելքոնեան Յովհաննէս «Ոճիրի բուրգեր», գիրք Ա., 2001, 545 էջ:
* Մեծ եղեռնի հերոսապատում: 1915 ինքնապաշտպանական հերոսամարտերը, Թեհրան, 1982, 459 էջ:
* Մինախորեան Վահան «1915 թուականը: Արհաւիրքի օրեր», Վենետիկ, 1949, 474 էջ, Պէյրութ, 1964, 495 էջ, Թեհրան, 2006, 512 էջ:
* Մինասեան Թ. «Յուշեր (1915-1955)», Փարիզ, 1957, 111 էջ:
* Մխիթարեան Ս. «Մոխրաբերդի ճակատամարտը: Մի դրուագ Ռշտունիքի ինքնապաշտպանութեան կռիւներից», Պէյրութ, 1980, 212 էջ:
* [[Հենրի Մորգենթաու|Մորգենթաու Հենրի]] «Հայկական եղեռնի գաղտնիքները (Յուշեր)», 1990:
* «Յուշամատեան Մեծ եղեռնի. 1915-1965», կազմողներ` Գ. Ահարոնեան, Ն. Թոփալեան, Պէյրութ, 1965, 1182 էջ: 
* «Յուշամատեան Մուսա լերան», Պէյրութ, 1970, 877 էջ:
* Նազլեան Արք. Յովհաննէս. «Տրապիզոնի վիճակաւոր Յովհաննէս Արք. Նազլեանի յուշերը», Ա. հատ., Պէյրութ, 1969, 690 էջ:
* Նազլեան Մ. «Աքսորի ճամբան», Պէյրութ, 1977, 144 էջ:
* Նէտիմ Մուսթաֆա «Հայ եղեռնը (Իմ վկայութիւններս)», Գահիրէ, 1925, 104 էջ, Սոֆիա, 1936, 68 էջ, Պէյրութ, 1978, 171 էջ: 
* Նորաշխարհեան Լեւոն «Մռայլ օրեր. Զէյթունի վերջին անցքերը (1914-1915)», Պէյրութ, 1950, 252 էջ:
* Նորաշխարհեան Լեւոն «Զէյթունը 1914-1921 », 1984, 272 էջ:
* Շահպազեան Տիգրան «Յուշեր եւ խոհեր», 1966, 220 էջ:
* Շարաֆեան Երուանդ «Երուանդ Շարաֆեան կը պատմէ Տարօնի եղեռնը (Ականատեսի վկայութիւններ)», Սան Ֆրանսիսքօ, 1965, 80 էջ:
* Պալաքեան Ծ. վրդ. Գրիգորիս «Հայ գողգոթան (Դրվագներ հայ մարտիրոսագրութենէն Պերլինէն դէպի Տէր-Զօր. 1914-1920)», հատ. Ա., Վիեննա, 1922, 423 էջ, Պէյրութ, 1961, 420 էջ, Պէյրութ, 1977, 490 էջ, Անթիլիաս, 2003, 494 էջ:
* Պալաքեան Ծ. վրդ. Գրիգորիս «Հայ գողգոթան (Դրուագներ հայ մարտիրոսագրութենէն Պերլինէն դէպի Տէր-Զօր. 1914-1920)», հատ. Բ., Փարիզ, 1959, 294 էջ, Պէյրութ, 1961, 255 էջ, Պէյրութ, 1977, 291 էջ, Անթիլիաս, 2003, 319 էջ:
* Պալաքեան Ծ. վրդ. Գրիգորիս «Հայուն Գեթսեմանիի գիշերը. 24 Ապրիլ, 1915», Պէյրութ, 1975, 349 էջ:
* Պարթեւեան Սուրէն «Անապատին յուշարձանը», հատ. Ա., Գահիրէ, 1916, 176 էջ:
* Սերոբեան Յ. «Եղեռնի յուշերս», Պէյրութ, 2005, 232 էջ:
* Սիւտճեան Գ. «Կեանքիս գողգոթան: Յուշեր Մեծ եղեռնէն», Պէյրութ, 1986, 51 էջ:
* [[Վերժինե Սվազլյան|Սվազլեան Վերժինէ]] «Հայոց ցեղասպանութիւն (Ականատես վերապրողների վկայութիւններ)», 2000, 500 էջ, 2011, 880 էջ:
* [[Վերժինե Սվազլյան|Սվազլեան Վերժինէ]] «Մեծ եղեռն (Արեւմտահայոց բանավոր վկայութիւններ)», 1995, 234 էջ:
* Սվազլեան Վերժինէ «Մեծ եղեռնը արեւմտահայոց յուշապատումներում եւ թուրքալեզու երգերում», 1997, 32 էջ:
* Սվազլեան Վերժինէ «Մուսա լերան հերոսամարտը (Ականատես վերապրողներու վկայութիւններ (հայերէն, անգլերէն))», 2015, 240 էջ:
* Ստեփանեան Գառնիկ «Մղձաւանջային օրեր», Երեւան, 1945, 220 էջ, Պէյրութ, 1951, 220 էջ, Երեւան, 1989, 558 էջ, 2009, 588 էջ:
* Վերապրողները կը վկայեն, կազմող` Ս. Քիլէճեան, Պէյրութ, 2005, 127 էջ:
* Տէր-Զօր: Հեղինակ աղետէն վերապրողներ, Փարիզ, 1955, 391 էջ:
* Տէր-Պետրոսեան քհնյ. Եղիշէ «Տարօնոյ ինքնապաշտպանութիւնն ու ջարդը 1914-1915 », Ֆրէզնօ, 1920, 172 էջ:
* Տէօվլէթեան Ս. «Յուշեր Շապին Գարահիսարէն», Փարիզ, 1954, 232 էջ:
* Տօնապետեան Պ. «Ձայն տառապելոց (1915-1916)», Փարիզ, 1922, 500 էջ:
* Րիֆաթ Մեւլան Զատէ «Օսմանեան յեղափոխութեան մութ ծալքերը եւ Իթթիհատի հայաջինջ ծրագիրները», Պէյրութ, 1938, 328 էջ, 1968, 327 էջ, 1975, 330 էջ, 1996, 330 էջ, Երեւան, 1990, 330 էջ:
* Փափազեան Աւետիս «Հայերու ցեղասպանութիւնը թուրք քաղաքական գործիչներու յուշագրութիւններուն մէջ», 2001, 160 էջ:
* Փափազեան Բիւզանդ «Արիւնոտ ափերով», 1990, 128 էջ:
* Փիլիպոսեան Ն., Քէստէքեան Աւետիս «Յուշարձան եոզղատցիներու», Ֆրէզնօ, 1955, 456 էջ:
* Քյունցլեր Յակոբ «Արեան եւ արցունքի երկրում (Տպաւորութիւններ Միջագետքէն աշխարհամարտի տարիներուն. 1914-1918)», 2011, 200 էջ:
* Քսան կախաղաններ, Փրովիտենս, 1916, 171 էջ, Կ. Պոլիս, 1921, 143 էջ:
* Օսմանեան կայսերական բանակի սպայ բժիշկ Աւետիս Ճեպեճեանին օրագիրը. 1914-1918», Պէյրութ, 1986, 88 էջ:
* [[Երուանդ Օտեան|Օտեան Երուանդ]] «Անիծեալ տարիներ. 1914-1919 (անձնական յիշատակներ)», Երեւան, 2004, 584 էջ, Թեհրան, 2005, 479 էջ:
* [[Երուանդ Օտեան|Օտեան Երուանդ]] «Արիւնօտ յիշատակներ», Կ. Պոլիս, 1920, 45 էջ:
* Ֆիրպյուխըր Հայնրիխ «Հայաստանը 1915-ին (Գերմանացի սպայի վկայութիւնը)», 2000, 110 էջ:

'''Հայալեզու ուսումնասիրութիւններ'''
* Ա-Դօ «Մեծ դէպքերը Վասպուրականի մէջ 1914-1915 թուականներուն», 1917, 488 էջ:
* Ազատեան Լիպարիտ «Հայ որբերը Մեծ եղեռնի», գիրք Ա., Լոս Անճելըս, 1995, 240 էջ:
* Ազատեան Լիպարիտ «Հայ որբերը Մեծ եղեռնի», գիրք Բ., Լոս Անճելըս, 1999, 240 էջ:
* Ազատեան Լիպարիտ «Հայ որբերը Մեծ եղեռնի», գիրք Գ., Լոս Անճելըս, 2002, 263 էջ: - http://www.armeniansgenocide.am/images/menus/1261/Hay_vorbery.pdf
* Ալպոյաճեան Արշակ «Յուշամատեան Կուտինահայոց», Պէյրութ, 1961, 231 էջ:
* Ալպոյաճեան Արշակ «Պատմութիւն Մալաթիոյ հայոց», Պէյրութ, 1961, 1536 էջ:
* Անկունի Ս. «Միլիոն մը հայոց ջարդին պատմութիւնը», Կ. Պոլիս, 1921:
* Արամ Հայկազ «Շապին Գարահիսարն ու իր հերոսամարտը», Նիւ Եորք, 1957, 459 էջ:
* Արամեանց Հմայեակ «Պատմութիւն Հնչակեան կուսակցութեան», հատ. Բ. «Դէպի կախաղան», Կ. Պոլիս, 1918, 48 էջ:
* [[Մակիչ Արզումանյան|Արզումանեան Մակիչ]] «Հայաստան. 1914-1917», 1969, 780 էջ:
* Բարսեղով Եուրի «Հայերու ցեղասպանութեան համար նիւթական պատասխանատուութիւնը», 1999, 33 էջ:
* Գաբիկեան Կ. (Գուժկան Սեբաստիոյ) «Եղեռնապատում Փոքուն հայոց եւ նորին մեծին մայրաքաղաքին Սեբաստիոյ», Պոսթըն, 1924, 604 էջ:
* [[Հրանդ Գանգրունի|Գանգրունի Հրանդ]] «Ցեղասպան Իթթիհատը (1908-1923 )», Պէյրութ, 1994, 240 էջ:
* Գասպարեան Երուանդ «Ֆրանսան եւ Մեծ եղեռնը (1915-1918 )», 1997, 75 էջ, 2000, 309 էջ:
* Գէորգեան Ժորժ «Ֆրանսական ռազմածովային նաւատորմի օգնութիւնը հայերուն 1909 եւ 1915 », 2014, 146 էջ:
* Գույումճեան Վահան «Թուրք բժիշկներու ոճրագործութիւնները Մեծ եղեռնի ժամանակ», 2001, 35 էջ:
* Դեւրիկեան Տ. «Արեւմտահայութեան ինքնապաշտպանութիւնը 1915-1923 », 2005, 366 էջ:
* Եափուճեան Աւետիս «Արեւմտահայաստանի կորուստը եւ անոր պատասխանատուները», Գահիրէ, 1970, 225 էջ:
* Եափուճեան Աւետիս «Մեծ եղեռնը օտար մտաւորականութեան գնահատումով», Գահիրէ, 1980, 168 էջ:
* Երեւանեան Գ. «Պատմութիւն Չարսանճագի հայոց», Պէյրութ, 1956, 750 էջ:
* Զոմմեր Էռնստ «Ճշմարտութիւնը աշխարհամարտի ժամանակ Թուրքիայում հայ ժողովուրդի կրած տառապանքների մասին», 2002, 86 էջ:
* [[Թէոդիկ]] «Գողգոթա հայ հոգեւորականութեան եւ իր հօտին աղէտալի 1915 տա-րիին», Անթիլիաս, 1966, Պոսթըն, 1980, 656 էջ, Նիւ Եորք, 1985, 572 էջ, Թեհրան, 2014:
* Թուրիկեան Մ. «Քղիի ճակատի դէպքերը», Պէյրութ, 1926, 86 էջ:
* Ժամկոչեան Ա. «Դրուագներ Հայկական Եղեռնէն եւ վերածնունդ», Փարիզ, 1946, 207 էջ:
* Խաթանեսեան Երուանդ «Հայոց թիւը», Բոստոն, 1965, 31 էջ:
* Կարապետեան Մհեր, Գէորգեան Էդիկ, Մելքոնեան Էդուարդ, Աբգարեան Ա. «Հայոց մեծ եղեռնի պատմութեան հիմնահարցերը հայ պատմագրութեան մէջ», 2010, 456 էջ:
* Կեսար Ա. «Այնթապի գոյամարտը», Պոսթըն, 1945, 196 էջ:
* Կէօրկիզեան Ա. «Վասպուրականի հերոսամարտը (7 Ապրիլ 1915 - 7 Մայիս 1915)», Պէյրութ, 1965, 272 էջ:
* [[Ջոն Կիրակոսյան|Կիրակոսեան Ճոն]] «Ա. համաշխարհային պատերազմը եւ արեւմտահայութիւնը (1915-1916 )», 1965, 510 էջ, 1967, 557 էջ:
* Կիրակոսեան Ճոն «Երիտթուրքերը պատմութեան դատաստանի առաջ», գիրք Ա., 1982, 357 էջ:
* Կիրակոսեան Ճոն «Երիտթուրքերը պատմութեան դատաստանի առաջ», գիրք Բ., 1983, 462 էջ: - http://www.armeniansgenocide.am/images/menus/630/Eritturker@%20patmutyan%20datastani%20araj-Kirakosyan%20J..pdf
* Կիրորկիզեան «Մեր ազգային գոյապայքարը 1915-1922-ի զուլումի տարիներուն», Պէյրութ, 1967:
* Կոճոլոզեան-Յովհաննէսեան Վ. «Ձիթող դաշտին Կարնոյ», Պէյրութ, 1972, 364 էջ:
* [[Հովհաննես Հակոբյան|Յակոբեան Յովհաննէս]] «Գերման դավը Կովկասի մէջ», Թիֆլիս, 1917:
* Յակոբեան Յովհաննէս «Թուրքիա Գերման ճանկերուն մէջ», Թիֆլիս, 1918:
* [[Ազատ Համբարյան|Համբարեան Ազատ]] «ԱրեւմտաՀայերու 1915 թ. կոտորածները եւ ինքնապաշտպանական մարտերը», 1990, 88 էջ:
* Համբարեան Ազատ, Ստեփանեան Ստեփան «Հայոց ցեղասպանութիւնը», 1996, 72 էջ:
* Հայ ժողովուրդի պատմութիւն (ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ.), հատ. Զ., 1981, 1052 էջ:
* [[Հայկական հարց հանրագիտարան]], խմբ. Կ. Խուտավերտեան, 1996, 528 էջ:
* Յովհաննիսեան Լիլիթ «Հայկական հարցը եւ Մեծ տէրութիւնները 1914-1917 թուականներին», 2002, 189 էջ:
* Ղազարեան Հայկազն «Ցեղասպան թուրքը», Պէյրութ, 1968, 424 էջ:
* [[Հայկ Ղազարյան|Ղազարեան Հայկ]] «Հայ ժողովուրդի ցեղասպանութիւնը Օսմանեան կայսրութեան մէջ 1890-1922 », հատ. առաջին, 2004, 716 էջ, 2007, 787 էջ:
* Ղազարեան Հայկ «Հայ ժողովուրդի ցեղասպանութիւնը Օսմանեան կայսրութեան մէջ 1890-1922 », հատ. երկրորդ, 2004, 780 էջ, 2007:
* Ղազարեան Հայկ «Հայ ժողովուրդի ցեղասպանութիւնը Օսմանեան կայսրութեան մէջ 1890-1922 », հատ. երրորդ, 2010, 775 էջ:
* [[Գևորգ Ղարիբջանյան|Ղարիբջանեան Գէորգ]] «Գերմանիան, Հայկական հարցը եւ հայոց ցեղասպանութիւնը», 2001, 133 էջ:
* Ճէրէճեան Դոկտ. Եղիկ «Փանթուրանիզմը», Պէյրութ, 1998, 92 էջ:
* Մաթոսեան Տիգրան «Հայոց ցեղասպանութիւն եւ հրեական հոլոքոստ (համեմատման փորձ)», 2005, 182 էջ:
* Մակարոֆ Նուպար «Դեյր-Էզ-Զորի աքսորեալը (Օսմանեան Հայերու 1915-ի աքսորը)», 2001, 308 էջ:
* Մանուկեան արքեպիսկոպոս Արտակ «Ապրիլ 24», Թեհրան, 1965, 132 էջ:
* Մաչոտի Մարիա Իմմակոլատա «Հայոց ցեղասպանութիւնը պատմութեան եւ յիշողութեան մէջ», 2015:
* Մատաղճեան Թ. «Յուշամատեան Թոմարզայի», Պէյրութ, 1959, 628 էջ:
* Մարգարեան Նարինէ «Հայոց ցեղասպանութեան հետեւանքով Սուրիոյ մէջ հաստատուած հայ տարագիրներու կարգավիճակը եւ հայ-արաբական փոխ յարաբերութիւնները (1915-1924 )», 2013:
* Մինասեան Դոկտ. Բ. «Հայաստան, հայ ժողովուրդ եւ հայկական դատ», Պէյրութ, 1979, 230 էջ:
* [[Արամայիս Մնացականյան|Մնացականեան Արամայիս]] «Հայ ժողովուրդի ողբերգութիւնը ռուս եւ համաշխարհային միտքի գնահատմամբ», 1965, 208 էջ:
* Մուշեղ եպիսկոպոս «Հայկական մղձաւանջը (քննական վերլուծումներ)», Պոսթըն, 1916, 212 էջ, Գահիրէ, 1954, Պոսթըն, 2012:
* [[Միքայել Մուրադյան (պատմաբան)|Մուրատեան Միքայէլ]] «Հայոց ողբերգութիւնը ռուսական հասարակական-քաղաքական միտքի գնահատմամբ», 1997, 181 էջ:
* Եազըճեան Գէորգ «Ապտուլ Համիտ Բ. կարմիր սուլթան», Պէյրութ, 1980, 872 էջ:
* Նասիպեան Ագապի «Բիրտանիա եւ Հայկական հարցը 1915-1923 », Պէյրութ, 1994, 343 էջ:
* [[Մկրտիչ Ներսիսյան|Ներսիսեան Մկրտիչ]] «Հայոց ցեղասպանութեան անհերքելի փաստաթուղթեր», 2005, 336 էջ:
* Չարըգ Ղազար «Յուշամատեան Բարձր Հայքի: Կարինապատում», Պէյրութ, 1957, 792 էջ:
* Չորմիսեան Լեւոն «Համապատկեր արեւմտահայոց մէկ դարու պատմութեան», Բ. հատ. (1878-1908 ), Պէյրութ, 1974, 572 էջ:
* Չորմիսեան Լեւոն «Համապատկեր արեւմտահայոց մէկ դարու պատմութեան», Գ. հատ. (1908-1922 ), Պէյրութ, 1975, 661 էջ:
* Չուբարեան Էդուարդ «Մեծ պատերազմը եւ հայ ժողովուրդը», Կ. Պոլիս, 1920, 96 էջ:
* Չուբարեան Էդուարդ «Քսան կախաղանները», Կ. Պոլիս, 1921:
* Պարթեւեան Սուրէն «Արիւնին մատեանը», Գահիրէ, 1915, 160 էջ:
* [[Ստեփան Պողոսյան|Պօղոսեան Ստեփան]], Պօղոսեան Կարօ «Հայկական հարցի եւ հայոց ցեղասպանութեան պատմութիւն», հատ. առաջին, 2000, 564 էջ:
* Պօղոսեան Ստեփան «Հայոց ցեղասպանութեան պատմութիւն», գիրք I, 2008, 728 էջ:
* Պօղոսեան Ստեփան «Հայոց ցեղասպանութեան պատմութիւն», գիրք II, 2009, 808 էջ:
* Պօղոսեան Ստեփան «Հայոց ցեղասպանութեան պատմութիւն», գիրք Գ., 2011, 669 էջ:
* Վարուժան Պօղոսեան «Էջեր հայոց ցեղասպանութեան պատմութեան եւ պատմագրութեան», 2015, 380 էջ:
* Պօղոսեան Վարուժան «Հայոց ցեղասպանութեան առաջին փուլը ֆրանսական պատմագրութեան եւ հասարակական - քաղաքական միտքի գնահատմամբ (ԺԹ. դարու վերջ - Ի. դարու սկիզբ)», 2005, 272 էջ, 2011:
* Սահակեան Ա. «Դիւցազնական Ուրֆան եւ իր հայորդիները», Պէյրութ, 1955, 1368 էջ:
* Սահակեան Ա. «Ուրֆայի հերոսամարտը», Պէյրութ, 1933:
* [[Ռուբեն Սահակյան (թուրքագետ)|Սահակեան Ռուբէն]] «Ցեղասպանութեան պատմութենէն», 1990, 367 էջ:
* Սահակեան Ռուբէն Օննիկի «Արեւմտահայութեան ցեղասպանութիւնը եւ ինքնապաշտպանական կռիւները 1915-ին», 2005, 402 էջ:
* Սահակեան Ռուբէն Օննիկի «Ինքնապաշտպանական կռիւները Արեւմտեան Հայաստանի մէջ 1915-ին եւ ՀՅ Դաշնակցութիւնը», 2010, 70 էջ:
* Սապահ-Գիւլեան Ստեփան «Պատասխանատուները», Փրաւիտենս, 1916, 352 էջ, Պէյրութ, 1949, 348 էջ, Պէյրութ, 1974, 384 էջ, Երեւան, 1991:
* [[Կարո Սասունի|Սասունի Կարօ]] «Ապրիլեան եղեռնը քննական ակնոցով», Փարիզ, 1931, 64 էջ, Պէյրութ, 1965, 64 էջ:
* Սասունի Կարօ «Թրքահայաստանը Ա. աշխարհամարտի ընթացքին (1914-1918 )», Պէյրութ, 1966, 224 էջ:
* Սասունի Կարօ «Պատմութիւն Տարօնի աշխարհի», Պէյրութ, 1957, 1252 էջ:
* Սասունի Կարօ «Տաճկահայաստանը ռուսական տիրապետութեան տակ (1914-1918 )», Պոսթըն, 1927, 187 էջ:
* Սարաֆեան Գ. «Պատմութիւն Այնթէպի հայոց», հատ. Ա. - Բ., Լօս Անճելըս, 1953, 1088 էջ:
* Սարգսեան Երուանդ «Հայերու ֆիզիքական ոչնչացման ծրագիրի իրագործումը երիտթուրքերու կողմէն 1915-1916 թուականներուն», Պէյրութ, 1965, 104 էջ:
* Սարգսեան Երուանդ «Թուրքիան եւ անոր նուաճողական քաղաքականութիւնը Անդրկովկասի մէջ (1914-1918 )», 1964, 528 էջ:
* Սարուխանեան Տիգրան «Հայոց ցեղասպանութիւնը Թուրքիան եւ Մեծն Բրիտանիան (1915-1918 )», 2005, 202 էջ:
* Սաֆրաստեան Ռուբէն «Օսմանեան կայսրութիւն: Ցեղասպանութեան ծրագիրի յառաջացումը», 2011, 175 էջ:
* Սեգավա Հ. «Հայերու մոռցուած ցեղասպանութիւնը», 2005, 122 էջ:
* [[Հրաչիկ Սիմոնյան|Սիմոնեան Հրաչիկ]] «Թուրք-հայկական յարաբերութիւններու պատմութենէն», 1991, 632 էջ:
* Սիմոնեան Հրաչիկ «Հայերու զանգուածային կոտորածները Կիլիկիայում (1909 Ապրիլ)», ԵՊՀ, 2009, 529 էջ:
* Սիսեռեան Միսաք «Պատմութիւն Զէյթունի (1409-1921 )», Պէյրութ, 1996, 694 էջ:
* Սպիրով Դմիտրի «Հայաստանը եւ սուլթան Ապտուլ Համիտ», 2000, 60 էջ:
* [[Վերժինե Սվազլյան|Սվազլեան Վերժինէ]] «Հայոց ցեղասպանութիւնը եւ պատմական յիշողութիւնը», 2003, 144 էջ:
* [[Գառնիկ Ստեփանյան|Ստեփանեան Գառնիկ]] «&lt;nowiki/&gt;[[Երզնկա]] (հնագույն դարերից մինչեւ մեր օրերը)», 2005, 680 էջ:
* [[Լեւոն Վարդան|Վարդան Լեւոն]] «Թող թուրքը խօսի», Պէյրութ, 1975, 144 էջ:
* Վարդան Լեւոն «Ժամանակագրութիւն հայկական տասնհինգին (1915-1923 )», Պէյրութ, 1975, 312 էջ:
* Վարդան Լեւոն «Հայկական տասնհինգը թիւրքական մատենագիտութեան եւ մամուլին մէջ եւ մենք», Պէյրութ, 1998, 257 էջ:
* Վարդան Լեւոն «Հայկական տասնհինգը եւ հայոց լքեալ գոյքերը», Պէյրութ, 1970, 344 էջ:
* Վարդանեան Ա. «Վանի վերջին նահանջը», 2010, 108 էջ:
* Տարօնեցի Աղան «Տարօնապատում: Պատասխանատուները Տարօնի եղեռնին», Սան Ֆրանսիսկօ, 1966, 530 էջ:
* Տէր-Յակոբեան Մ. «Թրքահայաստանի կորուստը եւ արտասահմանի հայոց ապագան», Պէյրութ, 1967, 406 էջ:
* Տէր-Յակոբեան Մ. «Իրաքահայ կեանքէն», հատ. Ա. «Մոսուլ հասնող հայ գաղթականութիւնը (1915-1918 )», Պէյրութ, 1981, 190 էջ:
* Տէր-Յովհաննէսեան Գրիգոր «Պատմագիրք Սիվրի-Հիսարի հայոց», Պէյրութ, 1965, 688 էջ:
* Տոլպագեան Ե. «Այնթապն ու այնթապահայը», Երեւան, 1992, Հալէպ, 1994, 63 էջ:
* Տօնապետեան Պ. «Ձայն տառապելոց (1915-1916 )», Փարիզ, 1922, 500 էջ:
* [[Ուռհա|Ուրֆա]], 2005, 26 էջ:
* Փամպուքեան Երուանդ «Ապրիլեան եղեռնը», Անթիլիաս, 1965, 53 էջ:
* Փափազեան Աւետիս «Ժամանակագրութիւն: Հայկական հարցը եւ Մեծ եղեռնը (1876-2000 )», 2000, 45 էջ:
* Փափազեան Աւետիս «Ցեղասպանութիւն եւ գոյատեւման պայքար», 2000, 191 էջ:
* Փիրանեան Ն. «Խարբերդի եղեռնը», Պոսթըն, 1937, 542 էջ:
* [[Ռուբինա Փիրումյան|Փիրումեան Ռուբինա]] «Հայ դատ», Լոս Անճելըս, 1990, 198 էջ, 1994, 190 էջ:
* Փիւրփիւրլեան Ե. «Թիմարի շրջանի դէպքերը Վանի ապրիլեան հերոսամարտի օրերուն», Դել Ռէյ, 1982:
* Փոլատեան Անդրանիկ «Պատմութիւն հայոց Արաբկիրի», Նիւ Եորք, 1969, 1019 էջ:
* Քէչեան Ա. «Ակն եւ ակնցինք», հատ. Ա., Պուքրէշ, 1942, 312 էջ:
* Քէչեան Ա. «Ակն եւ ակնցինք», հատ. Բ., Փարիզ, 1952, 1044 էջ:
* Քէչեան Ա. «Կարմիր դրուագներ հերոսներու կեանքէն (1915-1918 )», հատ. Ա., Պուքրէշ, 1938, 290 էջ:
* Քէչեան Ա. «Կարմիր դրուագներ հերոսներու կեանքէն (1915-1918 )», հատ. Բ., Պուքրէշ, 1939, 141 էջ:
* Քէչեան Ա. «Կարմիր դրուագներ հերոսներու կեանքէն (1915-1918 )», հատ. Գ., Պուքրէշ, 1940, 137 էջ:
* Քիւրքճեան Յարութիւն «Հայկական ցեղասպանութեան արդարահատոյցը», Փարիզ, 1981:   

'''Օտարալեզու ուսումնասիրութիւններ'''
* {{Գիրք|վերնագիր=Turkey and the Armenian Atrocities: A Reign of Terror from Tartar Huts to Constantinople Palaces|հեղինակ=Munsell, Bliss|հրատարակչություն = Edgewood Publishing Company|թվական = 1896|էջերի թիվ = 590}}
* {{Գիրք|հեղինակ= [[Ռիչարտ Յովհաննիսեան|Richard G. Hovannisian]]|վերնագիր= The Armenian genocide: history, politics, ethics|հրատարակչություն =Palgrave Macmillan|թվական = 1992|էջերի թիվ = 362|isbn =0312048475, ISBN 9780312048471}}
* {{Գիրք|հեղինակ =Robert Melson|վերնագիր =Revolution and Genocide: On the Origins of the Armenian Genocide and the Holocaust|հրատարակչություն = University of Chicago Press|թվական =1996|էջերի թիվ =386|isbn = 0226519910, ISBN 9780226519913 }}
* {{Գիրք|հեղինակ =Richard G. Hovannisian|վերնագիր =Remembrance and denial: the case of the Armenian genocide|հրատարակչություն =Wayne State University Press|թվական =1998|էջերի թիվ =328|isbn = 081432777X}}
* {{Գիրք|հեղինակ =Israel W. Charny|վերնագիր = Encyclopedia of genocide|վայր =Santa Barbara, California|հրատարակչություն=ABC-CLIO|թվական= 1999|էջերի թիվ= 718|isbn = 0874369282, ISBN 9780874369281}}
* {{Գիրք|հեղինակ =James Bryce, Arnold Joseph Toynbee, Ara Sarafian|վերնագիր =The treatment of Armenians in the Ottoman Empire, 1915-1916: documents presented to Viscount Grey of Falloden by Viscount Bryce|հրատարակչություն= Gomidas Institute|թվական =2000|էջերի թիվ =667|isbn =0953519155, ISBN 9780953519156}}
* {{Գիրք|հեղինակ =Samuel Totten, Steven L. Jacobs|վերնագիր =Pioneers of genocide studies|հրատարակչություն=Transaction Publishers|թվական =2002|էջերի թիվ = 617|isbn = 0765801515}}
* {{Գիրք|հեղինակ =Jay Winter|վերնագիր =America and the Armenian Genocide of 1915 (Studies in the social and cultural history of modern warfare)|հրատարակչություն= Cambridge University Press|թվական = 2003|հատոր =15|էջերի թիվ = 317| isbn =0521829585, ISBN 9780521829588}}
* {{Գիրք|հեղինակ =Vahakn N. Dadrian|վերնագիր =The History of the Armenian genocide: ethnic conflict from the Balkans to Anatolia to the Caucasus|հրատարակչություն =Berghahn Books|թվական =2004| էջերի թիվ =460|isbn =1571816666, ISBN 9781571816665}}
* {{Գիրք|հեղինակ =Richard G. Hovannisian|վերնագիր =The Armenian People from Ancient to Modern Times|հրատարակչություն =Palgrave Macmillan|թվական =1997|հատոր =II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century|էջերի թիվ =493|isbn =0312101686, ISBN 9780312101688}}
* {{Գիրք|հեղինակ =Yair Auron|վերնագիր =The Banality of Denial: Israel and the Armenian Genocide|հրատարակչություն =Transaction Publishers|թվական =2004|էջերի թիվ = 338|isbn =076580834X, ISBN 9780765808349}}
* {{Գիրք|հեղինակ =Taner Akçam|վերնագիր =From Empire to Republic: Turkish Nationalism and the Armenian Genocide|հրատարակչություն= Zed Books Ltd|թվական =2004|էջերի թիվ =273|isbn = 1842775278, ISBN 9781842775271}}
* {{Գիրք|հեղինակ =Samuel Totten, William S. Parsons, Israel W. Charny|վերնագիր=A century of genocide: critical essays and eyewitness accounts|հրատարակություն= 2-րդ |հրատարակչություն=Routledge|թվական=2004|էջերի թիվ=507|isbn= 0415944295, ISBN 0415944309}}
* {{Գիրք|հեղինակ =Donald Bloxham|վերնագիր=The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians|հրատարակչություն=Oxford University Press|թվական=2005|էջերի թիվ=329|isbn= 0199273561, ISBN 9780199273560}}
* {{Գիրք|հեղինակ =Dinah L. Shelton|վերնագիր=Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity|հրատարակչություն=Macmillan Reference|թվականի=2005|էջերի թիվ=1458|isbn = 0028658485, ISBN 9780028658483}}
* {{Գիրք|հեղինակ =Richard G. Hovannisian|վերնագիր=The Armenian genocide: cultural and ethical legacies|հրատարակչություն=Transaction Publishers|թվական=2007|էջերի թիվ=449| isbn= 1412806194, ISBN 9781412806190}}
* {{Գիրք|հեղինակ =Samuel Totten, Paul Robert Bartrop, Steven L. Jacobs|վերնագիր=Dictionary of Genocide|հրատարակչություն=Greenwood Press|թվական=2008|էջերի թիվ=534|isbn =0-31332-967-2, ISBN 978-0-31332-967-8}}
* {{Գիրք|հեղինակ =David Bruce MacDonald|վերնագիր=Identity Politics in the Age of Genocide. The Holocaust and historical representation|հրատարակչություն=Routledge|թվական=2008|էջերի թիվ= 261|isbn = 0415430615, ISBN 9780415430616}}
* {{Գիրք|հեղինակ =Ronald Grigor Suny, Fatma Muge Gocek, Norman M. Naimark|վերնագիր=A Question of Genocide: Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire|հրատարակչություն= Oxford University Press|թվական=2011|էջերի թիվ=465|isbn = 9780195393743}}
* {{Գիրք|հեղինակ =Raymond Kévorkian|վերնագիր=The Armenian Genocide: A Complete History|հրատարակչություն=I.B.Tauris|թվական=2011|էջերի թիվ= 1008|isbn =  1848855613, ISBN 9781848855618}}

=== Յօդուածներ ===
* 1915 հայոց ցեղասպանութիւնը (յօդուածներ), 1995:
* Թումանեան Լուսինէ «Լիմ եւ Կտուց մենաստանները Մեծ եղեռնի օրերուն», «Էջմիածին», 2013, թիւ Դ, էջ 96-107:
* Հայոց ցեղասպանութիւն (նիւթերու ժողովածու), 2005, խմբ. Լ. Բարսեղեան, 652 էջ:
* Հայոց ցեղասպանութիւն - 100: Ճանչնալէն՝ հատուցում (Միջազգային գիտաժողով: Զեկուցումներու դրոյթներ), 2015, 400 էջ:
* Հայոց ցեղասպանութիւն: Պատճառներ եւ դասեր, մաս 1, 1995, 106 էջ:
* Հայոց ցեղասպանութիւն: Պատճառներ եւ դասեր, մաս 2, 1995, 110 էջ:
* Հայոց ցեղասպանութիւն: Պատճառներ եւ դասեր, մաս 3, 1995, 67 էջ:
* Հայոց ցեղասպանութիւնը (ուսումնասիրութիւններ), 2001, 268 էջ:
* Յարութիւնեան Աուետիս «Հայկական կոտորածները Վան-Վասպուրականի գաւառներուն մէջ», «Էջմիածին», 2013, թիւ Դ, էջ 33-44:
== Նշումներ == 
{{Ծանցանկ|group=Ն|2}}

== Ծանօթագրութիւններ ==
{{ծանտուփ}}

== Արտաքին յղումներ ==
* [http://www.genocide-museum.am Հայոց ցեղասպանութեան թանգարան-հիմնարկի պաշտօնական կայք]
* [http://armeniangenocide100.org Հայոց ցեղասպանութեան 100-րդ տարելիցի պաշտօնական կայք] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150424221917/http://armeniangenocide100.org/ |date=2015-04-24 }}
* [http://freebooks.do.am/load/o39smanean_hogebanowt39iwny39_ew_haykakan_jardery39/23-1-0-1196 &quot;ՀամաՀայկական Էլ. Գրադարան&quot; Օսմանեան հոգեբանութիւնը եւ Հայկական ջարդերը ― Ներսէս Վարժապետեան Պատրիարք]
* [http://www.twentyvoices.com/ Անմոռանալի ձայներ]
* [http://genocide.am/ Genocide.am - Հայոց Ցեղասպանութեան մասին կայք] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201205112253/http://genocide.am/ |date=2020-12-05 }} {{ref-lang|հայերէն}}
* [http://www.armenian-genocide.org/ Armenian National Institute] {{ref-en}}
* [http://www.genocide1915.info/ Armenian Genocide Information] {{ref-en}}

[[Ստորոգութիւն:Հայոց Ցեղասպանութիւն]]</text>
      <sha1>dst3lth0outv7ct16ksewmd6l59lr08</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Հարպորտ Առաքելութիւն</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4046</id>
    <revision>
      <id>225689</id>
      <parentid>220607</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T12:10:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Azniv Stepanian</username>
        <id>8</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35973" xml:space="preserve">«'''Հարպորտ Առաքելութիւն»''', ամերիկեան զինուորական առաքելութիւն մը, որուն նպատակն էր ուղղուիլ Անատոլիոյ կեդրոնը, ապա Հայաստան` հետազօտելու եւ տեղեկագիր պատրաստելու քաղաքական, զինուորական, աշխարհագրական, վարչական, տնտեսական եւ այլ նկատառումներու, որոնք կը ներառեն ապագայի ամերիկեան հաւանական շահերը եւ պատասխանատուութիւնները տարածաշրջանին մէջ&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://haroutchekijian.wordpress.com/2017/08/10/%d5%bd%d5%a5%d6%82%d6%80%d5%ab-%d5%a4%d5%a1%d5%b7%d5%b6%d5%a1%d5%a3%d5%ab%d6%80%d5%a8-%d5%a5%d6%82-%d5%b6%d5%a1%d5%ad%d5%a1%d5%a3%d5%a1%d5%b0-%d5%be%d5%b8%d6%82%d5%bf%d6%80%d6%85-%d5%b8%d6%82%d5%ab-2/|title=Սեւրի Դաշնագիրը Եւ Նախագահ Վուտրօ Ուիլսընի «Քինկ-Քրէյն» Եւ «Հարպորտ Առաքելութիւն»-ները – Ա.|date=2017-08-10|website=Յարութ Չէքիճեան|language=en|accessdate=2024-04-25}}&lt;/ref&gt;։

== Սեւրի դաշնագիրին Ամերիկայի նախապատրաստական աշխատանքները ==
1919-ին նախագահ Վուտրօ Ուիլսըն Մերձաւոր Արեւելք ղրկեց երկու հետախուզական առաքելութիւններ` տեղեկութիւններ հաւաքելու, յետհամաշխարհային Ա. պատերազմի` տարածաշրջանին ապագային մասին դիրքորոշուելու համար''','''

== «Թուրքիոյ հոգատարութեան (mandate) 1919-ի միջդաշնակցային առաքելութիւն» ==

Առաջինը` 1919  Յունիսին, դիւանագիտական` «Թուրքիոյ հոգատարութեան (mandate) 1919-ի միջդաշնակցային առաքելութիւն»ը, որ յետագային ճանչցուեցաւ պատուիրակութեան ամերիկացի համանախագահներուն անունով` «Քինկ-Քրէյն (Հենրի Չըրչիլ Քինկ եւ Չարլըս Քրէյն) առաքելութիւն», նպատակ ունենալով քննել նախկին Օսմանեան կայսրութեան ոչ թրքական տարածաշրջաններու ժողովուրդներուն, արաբական աշխարհի եւ Անատոլիայի ինքնորոշման ապագայի տրամադրութիւնները:&lt;gallery&gt;
Պատկեր:James Harbord.jpg|Ճէյմս Հարտպորտ 1866-1947
&lt;/gallery&gt;&lt;gallery&gt;
Պատկեր:James G Harbord Report-Cabinet of Democratic Republic of Armenia-1919.png|Հայաստանի հանրապետութեան կառավարութիւնը, որոնց հետ տեսակցութիւններ ունեցաւ Ճէյմս Հարտպորտ 
&lt;/gallery&gt;

Առաքելութեան նստավայրը Կոստանդնուպոլիսն էր եւ անոնք տեսակցութիւններ ունեցան համայնքներու (ոչ թրքական) պատասխանատուներուն եւ օսմանեան կառավարութեան ներկայացուցիչներուն հետ: Դաշնակից երկիրներու պատուիրակները հրաժարեցան առաքելութեան մասնակցելէ, որպէսզի պարտաւորուած չըլլան գործադրելու առաքելութեան եզրակացութիւնը, անոնցմէ իւրաքանչիւրը ունենալով ապագայի իր յատուկ ծրագիրը: Առաքելութիւնը իր տեղեկագիրը ներկայացուց Փարիզի մէջ, 28 Օգոստոս 1919-ին, որ զանազան պատճառներով չհրապարակուեցաւ մինչեւ 2 Դեկտեմբեր 1922: Հիմնական պատճառը Անգլիոյ եւ Ֆրանսայի գաղութատիրական ծրագիրներն էին, որոնք արդէն դրսեւորուած էին 28 Յունիս 1919-ի Փարիզի (Վերսայ) վեհաժողովին: Այս երկիրները նպատակ չունէին ճանչնալու ազգերու ինքնորոշման իրաւունքը, որուն բացասական հետեւանքներուն ցարդ ականատես ենք տարածաշրջանին մէջ:

Տեղեկագիրին հայկական բաժինով «առաքելութիւնը զօրակցութիւն յայտնեց ստեղծելու հայկական պետութիւն, մերժելով այն տեսակէտը, որ Թուրքիան պիտի յարգէր հայ բնակչութեան իրաւունքները, նկատի առնելով պատերազմի ընթացքին հայոց ցեղասպանութեան նախադէպին փաստը` պատճառը» (1):

1919 Օգոստոսին նախագահ Ուիլսըն ղրկեց 50 անդամ հաշուող պատուիրակութիւն մը, որոնց մէջ` առ նուազն երկու ամերիկահայ բարձրաստիճան զինուորականներ, երկրորդ առաքելութիւն մը` «Ամերիկեան զինուորական առաքելութիւն դէպի Հայաստան», գլխաւորութեամբ հազարապետ-զօրավար Ճէյմս Ճ. Հարպորտի (1866-1947): Յետագային ճանչցուեցաւ իբրեւ «Հարպորտ առաքելութիւն»: Անոր նպատակն էր ուղղուիլ Անատոլիոյ կեդրոնը, ապա Հայաստան` հետազօտելու եւ տեղեկագիր պատրաստելու քաղաքական, զինուորական, աշխարհագրական, վարչական, տնտեսական եւ այլ նկատառումներու, որոնք կը ներառեն ապագայի ամերիկեան հաւանական շահերը եւ պատասխանատուութիւնները՝ տարածաշրջանին մէջ (2), (3), 4), (5):

=== Հարպորտ Առաքելութեան տեղեկագիրին Եզրակացութիւն բաժինը (6) ===
(Թարգմանաբար կը ներկայացուի «Հարպորտ առաքելութեան» պատրաստած հաստափոր տեղեկագիրին 43 էջ յաւելուածին եզրակացութիւն գլուխը):

«Մնայուն կերպով առաքելութիւնը ի մտի ունէր կատարելիք հետազօտութեան բարոյական ազդեցութիւնը` իր այցելած շրջանին մէջ։ Ամիսներէ ի վեր, Ֆրանսայէն մեկնելէ առաջ, խիստ ահազանգային տեղեկագիրներ ստացած էինք Անդրկովկասէն, մասնաւորապէս` թրքական բանակին կողմէ կազմակերպուած մօտալուտ յարձակումներու մասին, թուրք-ռուսական նախկին միջազգային սահմանին երկայնքին: Թուրքիոյ մէջ առաքելութեան ուղեւորութիւնը այս տեղեկագիրներուն հիման վրայ ծրագրուած էր` նպատակ ունենալով ստուգել իրականութիւնը եւ կարելիութեան սահմաններուն մէջ զսպիչ ազդեցութիւն կիրարկել:

Գրեթէ Սեւ ծովէն մինչեւ Պարսկաստանի սահմանը կատարուած ստուգումները չարդարացուցին այդ տեղեկագիրները: Թրքական բանակը զանգուածային կերպով չէ կուտակուած սահմանի երկայնքին. անոնց կառոյցը քայքայուած է եւ երկիրը զարհուրելի կերպով դատարկուած է քաղաքային թէ զինուորական բնակչութենէն: Իւրաքանչիւր գլխաւոր աւանէ որ անցանք, առաքելութեան պատասխանատուն հանդիպում ունեցաւ թուրք պաշտօնատարներուն հետ: Հարցուփորձ կատարուեցաւ քրիստոնեայ համայնքին մասին եւ միշտ անոնց հետ հանդիպում տեղի ունեցաւ»:

Այստեղ պէտք է մատնանշել, որ առօրեայ տեղեկագիրներուն մէջ նշուած են թրքական բանակին եւ քրտական միաւորներու կողմէ առաքելութեան վրայ կատարուած յարձակումներ եւ առեւանգումներ, որոնք բարւոք լուծում ստացած են, սակայն  առաքելութեան շարքին մէջ վիրաւորեալներ ունենալով:

«Ամերիկայի շահագրգռութիւնը իր միսիոնարներուն եւ բնիկ քրիստոնեաներուն մասին յստակօրէն շեշտուեցաւ: Հայերուն տեղահանութիւնը եւ ջարդերն ու վերապրողներուն վերադարձը արծարծուեցաւ իւրաքանչիւր հանդիպումին, ինչպէս նաեւ` այլ հարցեր, համոզելով թուրք պաշտօնատարները, որ իրենց երկիրը աշխարհի դատավարութեան ենթարկուած է: Առաքելութեան այցելութիւնը նկատելի բարոյական ազդեցութիւն ունեցաւ, երաշխաւորելու քրիստոնեաներուն կեանքի ու կալուածի ապահովութիւնը, մինչեւ խաղաղութեան խորհրդաժողովին տալիք գործադիր որոշումը:

Կրկին կը մատնանշենք, որ եթէ Ամերիկան ընդունի հոգատարութիւնը այն տարածաշրջաններուն, զորս այցելեցինք, անկասկած ան պիտի մղուի միջազգային պարտականութեան ուժեղ գիտակցութեամբ եւ միաձայն փափաքովը, գոնէ այդպէս արտայայտած` իրեն գործակից ազգերու դաշնակցութեան:

Առանց նախապէս ապահովելու նախապայմաններուն հաւաստիքը` ընդունիլ այս դժուարին պարտականութիւնը, ստոյգ ձախողութեան պիտի առաջնորդէ: Միացեալ Նահանգները պէտք է ճշդէ իր նախապայմանները` նախքան հարցին նախնական քննարկումը, անշո՛ւշտ նախապէս եւ ոչ թէ ընդունելէ ետք, քանի որ կան բազմաթիւ զիրար հակասող շահագրգռութիւններ, որ որեւէ ամերիկացի կրնայ պատկերացնել երկրին պատշաճ կառավարման համար: Միջազգային բարդութիւններու դէմ բոլոր հնարաւոր նախազգուշացումները պէտք է նախօրօք ընդունուին: Մեր կարծիքով, պէտք է յատուկ երաշխիքներ ապահովել Ֆրանսայի եւ Անգլիոյ հետ պաշտօնական համաձայնութիւններով եւ յստակ վաւերացում՝ Գերմանիոյ եւ Ռուսիոյ կողմէ, Թուրքիոյ եւ Անդրկովկասի նկատմամբ անոնց դիրքորոշումները յարգելու երաշխաւորագիրներով:

Մասնայատուկ կերպով կարեւոր է հետեւեալը.

– Թրքական կայսրութեան արտաքին յարաբերութիւններու բացարձակ վերահսկողութիւն. ոչ մէկ դեսպան, պատուիրակ, նախարար կամ դիւանագիտական գործակալ պէտք չէ Թուրքիոյ մէջ հաւատարմագրուի, իսկ Թուրքիան, նոյնպէս, արտասահմանի մէջ ո՛չ մէկ ներկայացուցիչ ունենայ:

– Զիջումներ, որոնք կը վերաբերին բացառիկ առանձնաշնորհումներու, ենթակայ են վերանայման, եթէ յայտնուի, որ կը հակասեն պետութեան (Ամերիկայի) գերագոյն շահերուն:

– Զիջումներ, որոնք անբաղձալի են հոգատար կողմին համար եւ որոնց վրայ աշխատանք չէ կատարուած` ջնջել: Հարկ եղած պարագային` տէրերուն հատուցում կատարել:

– Վերացնել դրութիւնը, որով յատուկ եկամուտներ յատուկ նպատակի կը ծառայեն: Բոլոր եկամուտները պէտք է վերահսկուին պետական գանձատան (կեդրոնական դրամատուն) կողմէ եւ բոլոր պարտատէրերը միայն գանձատունը նկատեն իբրեւ վճարման աղբիւր:

– Պէտք է դադրի Թուրքիոյ ելեւմտական մեքենային վրայ օտարերկրեայ հակակշիռը, իմա` կազմալուծել Օսմանեան պետական պարտքի խնամակալական խորհուրդը, վերապահելով իրաւունքը, կարգ մը անհատ անդամներ իբրեւ խորհրդատու պահելու, նկատի առնելով անոնց ունակութիւնը օսմանեան տնտեսութեան:

– Կայսրութեան բոլոր արտաքին պարտաւորութիւնները պէտք է մէկտեղուին եւ հատուցուին:

– Կայսրութենէն անկախացած երկիրները, օրինակ` Սուրիա, Իրաք, պէտք է դրամական տրամաբանական բաժին ստանան` արտաքին պարտաւորութեան, ինչպէս նաեւ հնարաւոր փոխհատուցում վճարելու պարտականութեան համար:

– Պատշաճ ծանուցումով Թուրքիոյ հետ գոյութիւն ունեցող առեւտրական պայմանագիրները չեղեալ յայտարարել:

– Բոլոր օտար կառավարութիւնները եւ զօրքերը հոգատարութեան տարածքներէն դուրս պէտք է գան հոգատարութեան ճշդած ժամանակացոյցով:

– Այս պայմաններուն հաւանութիւնը կրնայ դիւրաւ չիրականանալ: Շատ մը ազգեր ներկայիս ունին որոշ ելեւմտական հակակշիռ Օսմանեան կայսրութեան մէջ, եւ անոնք դիւրութեամբ պիտի չհրաժարին այդ մենաշնորհներէն:

– Առարկութեան կարիք չկայ, թէ Միացեալ Նահանգներու տնտեսական քաղաքականութիւնը չի կրնար կառավարուիլ օտար մայրաքաղաքներէ: Պարտքերու վերատնտեսումը` դրամագլուխի հաւանական նուազեցումով, բողոքի ալիք պիտի բարձրացնէ, սակայն պէտք է պարտադրել, թէ ոչ ամերիկեան խնամակալութիւն մը կրնայ խայտառակուիլ եւ վարկաբեկուիլ:

– Առաքելութիւնը չէ զգացած, թէ իրմէ կ'ակնկալուի առաջարկ ներկայացնել Միացեալ Նահանգներու կողմէ Մերձաւոր Արեւելքի մէջ հոգատարութիւն ընդունելու վերաբերեալ: Ուրեմն պարզապէս կը ներկայացնէ ամփոփում մը` թեր ու դէմ տեսակէտներու  արդիւնք տեղեկութիւններու` վեց շաբաթ մնայուն կապ հաստատելով շրջանի ժողովուրդներուն հետ»&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.aztagdaily.com/archives/359654|title=Անդրադարձ. Սեւրի Դաշնագիրը Եւ Նախագահ Վուտրօ Ուիլսընի «Քինկ-Քրէյն» Եւ «Հարպորտ Առաքելութիւն»-ները – Ա. – Aztag Daily – Ազդակ Օրաթերթ (Armenian Daily Newspaper based in Lebanon)|website=www.aztagdaily.com|accessdate=2024-04-25}}&lt;/ref&gt;:

=== հոգատարութիւնը ընդունելու ի նպաստ 13 պատճառներ ===
Ստորեւ կը ներկայացուի հոգատարութիւնը ընդունելու ի նպաստ 13 պատճառներ եւ իւրաքանչիւրին համապատասխանող 13 դէմ պատճառներ, այլ խօսքով` թիւ «Մէկ» «Թեր» կարծիքին հակակարծիքը տեսնել աւելի վարը` թիւ «Մէկ» «Դէմ» պատճառին մէջ եւ այսպէս` բոլոր 13-ը:

'''Թեր պատճառներ'''

1.- Ազգերու դաշնակցութեան կազմաւորման գլխաւոր սատարողներէն Միացեալ Նահանգները բարոյապէս պարտաւորուած են ընդունիլ պարտաւորութիւններն ու պարտականութիւնները` իբրեւ հոգատար ուժ:

2.- Պատմութեան սկիզբէն ի վեր պատերազմի վարակի կեդրոնը գտնուող աշխարհի այս քառուղիին խաղաղութեան ապահովումը:

3.- Մերձաւոր Արեւելքը կը ներկայացնէ դարուս ամէնամեծ մարդասիրական պատեհութիւնը, պարտականութիւն մը, որուն ամէնէն ատակը եւ յարմարագոյնն են Միացեալ Նահանգները, վկայ` Քուպան, Փորթօ Ռիքոն, Ֆիլիփինները, Հաուայեան կղզիները եւ մեր մարդասիրութեան քաղաքականութիւնը` զարգացնելու ժողովուրդները, քան թէ` միայն նիւթական միջոցները:

4.- Ամերիկան գործնապէս բոլորին միասնական թեկնածուն է եւ ջերմեռանդ յոյսը` խնդրոյ առարկայ ժողովուրդներուն:

5.- Ամերիկան արդէն միլիոններ կը ծախսէ փրկելու համար Թուրքիոյ եւ Անդրկովկասի սովահար ժողովուրդները եւ այս մէկը կրնայ աւելի արդիւնաւէտ կերպով կատարել` իբրեւ պաշտօնական հոգատար: Ո՛վ ալ ըլլայ հոգատարը, մեզմէ կ՛ակնկալուի շարունակել տնտեսել անոնց նպաստը եւ հաւանաբար հայթայթել նիւթական բարգաւաճումին դրամագլուխը:

6.- Ամերիկան հայութեան միակ յոյսն է: Անոնց երկրորդ յոյսը Մեծն Բրիտանիան է, որ սակայն անոնք (հայերը) մտահոգ են, թէ ան կրնայ զոհել զիրենք` մահմետականներու հանրային կարծիքին տեղի տալով, որոնց միլիոններուն վրայ կ'իշխէ: Ուրիշներ մտավախութիւն ունին Բրիտանիոյ կայսերապաշտական վարքագիծէն, թէ ո՛ւր որ անոնց դրօշը կը ծածանի, տեւաբար հոն կը մնան: Ամերիկեան հոգատարութիւնը ոչ միայն Մերձաւոր Արեւելքի ժողովուրդներուն նախընտրութիւնն է, այլ նաեւ` մեծ ուժերուն: Ամերիկան բաւարար հզօր է, ունի մաքուր անցեալ եւ իր շահագրգռութիւնը կասկածէ վեր է:

7.- Հոգատարութիւնը ինքնաբաւ կրնայ դառնալ առաւելագոյնը հինգ տարիէն: Երկաթուղիներու կառուցումը պատեհութիւն կրնայ ընծայել մեր դրամագլուխին: Կրնայ առեւտուրի մեծ առաւելութիւն ընծայել ո՛չ միայն հոգատարութեան տարածաշրջանին, այլ մերձակայ շրջապատին` Ռուսիա, Ռումանիա եւ այլն: Ամերիկան կրնայ մաքրագործել այս ախտավարակ ու կեղտոտ շրջանը, նման` Քուպայի եւ Փանամայի:

8.- Միջամտութիւնը մեր ժողովուրդին վեհանձնութեան դաստիարակութեան կրնայ ծառայել աշխարհաքաղաքականութեան մէջ, ճամբայ բանալով կորովի ու հոգեկան նուիրումի փայլուն օրինակի:

9.- Որոշապէս պիտի կասեցնէ հայերուն եւ այլ քրիստոնեաներուն յաւելեալ սպանդը, արդարութիւն սփռելով թուրքերուն, քիւրտերուն, յոյներուն եւ այլ ժողովուրդներու վրայ:

10.- Արտասահմանի մէջ Միացեալ Նահանգներուն ուժը եւ վարկը պիտի բարձրացնէ եւ ներքնապէս հետաքրքրութիւն արթնցնէ Մերձաւոր Արեւելքի վերածնունդին:

11.- Ամերիկան զօրաւոր զգացական շահագրգռութիւններ ունի տարածաշրջանին մէջ` առաքելութիւններ (միսիոնար) եւ գոլէճներ:

12.- Եթէ Միացեալ Նահանգները չստանձնեն այս տարածաշրջանին պատասխանատուութիւնը, հաւանական է, որ ազգամիջեան նախանձը եւ մրցակցութիւնը առիթ պիտի ստեղծեն, թուրքերուն անպատմելի վատ կառավարման շարունակութեան:

13.- «Եւ Տէրը ըսաւ Կայէնին` «Ո՞ւր է քու եղբայրդ` Աբէլը»: «Չեմ գիտեր, միթէ ես իմ եղբօրս պահապա՞նն եմ»…

Նախընտրելի է միլիոններ ծախսել հոգատարութեան, քան թէ միլիառներ` ապագայ պատերազմներուն:

Ահաւասիկ մարդկային աշխատանք մը, որ աշխարհը կ'ըսէ, թէ Ամերիկան աւելի լաւ պիտի իրագործէ, քան ուրիշը: Ամերիկան դրամական կարողութիւնը ունի, մարդուժը ունի, իր ժողովուրդին հանդէպ պարտաւորութիւնները պիտի չազդուին, իր մեկուսացման քաղաքականութիւնը արգելք չեղաւ, որ յաջողութեամբ մասնակցի Մեծ պատերազմին (Ա. Աշխարհամարտ): Արդեօք թող ըսուի՞, որ մեր երկիրը քաջութիւնը չունի ստանձնելու նոր եւ դժուարին պարտականութիւններ:

=== Դէմ պատճառներ ===
1.- Միացեալ Նահանգները արդէն ունին նախորդ եւ աւելի մերձակայ արտաքին պարտականութիւններ եւ բաւարար պատասխանատուութիւն, նաեւ` պատերազմի պատճառով աճող ներքին խնդիրներ:

2.- Այս շրջանը դարեր շարունակ եղած է ռազմադաշտ` ազատատենչ եւ կայսերապաշտութեան ճակատամարտերուն: Հաւանական է, որ յաւակնոտ ազգեր պիտի շարունակեն այս դաւադիր վարքագիծը` տիրանալու համար շրջանին: Մեր դիրքը կրնայ տկարանալ «Մոնրօ վարդապետութեան» պատճառով եւ ի վերջոյ ներգրաւէ մեզ վերակազմուած Ռուսիոյ դէմ: Այս շրջանին մէջ հոգատարութիւն ընդունիլը, Միացեալ Նահանգները պիտի մխրճէ հին աշխարհի քաղաքականութեան մէջ, հակառակ մեր քաղաքականութեան` հեռու մնալու արեւելեան կիսագունդէն:
                                                                                                                
3.- Մարդկայնականութիւնը պէտք է սկսի տան մէջ։ Կան բաւարար թիւով դժուար իրավիճակներ, որոնք կը կարօտին մեր ներդրումին` բոլորին ծանօթ ամերիկեան ազդեցութեան գօտիներուն մէջ:

4.- Միացեալ Նահանգները որեւէ կերպով մասնակից չեն եղած եւ պատասխանատուութեան բաժին չեն ունեցած այս տարածաշրջանի քաղաքական, ընկերային կամ տնտեսական տիրող կացութեան: Հրաւէրը մերժելը բոլորովին հետեւումն է վերոնշեալին:

5.- Ամերիկեան մարդասիրութիւնը եւ բարեգործութիւնը աշխարհի վրայ տարածուած է արդէն: Այսպիսի քաղաքականութիւն մեզ պիտի մղէ միջամտութիւններու եւ կրնայ մեզ ուժասպառ ընել:

6.- Այլ ուժեր, մասնաւորապէս` Մեծն Բրիտանիան եւ Ռուսիան, շարունակ հետաքրքրուած են Հայաստանի բարօրութեամբ: Մեծն Բրիտանիան փորձառութիւն ունի եւ կը կառավարէ, ունի նիւթական հսկայական աղբիւրներ եւ մասնագիտացած պաշտօնէութիւն: Թէեւ կրնայ ըլլալ, որ ան չի համակրիր հայութեան իղձերուն, սակայն անոր իշխանութիւնը կրնայ երաշխաւորել ապահովութիւն եւ արդարութիւն: Միացեալ Նահանգները անկարող են կանգուն պահել արտաքին քաղաքականութեան շարունակականութիւնը: Ծերակոյտ մը կրնայ չյարգել նախորդին որոշումը: Նոյնիսկ դաշնագիրներ կրնայ չեղեալ համարել` կասեցնելով յատկացումները: Կուսակցական համախոհութիւնը դժուար է նուաճել մեր կառավարութեան մէջ:

7.- Մեր երկրին համար հսկայական ծախսի դուռ մը պիտի բացուի բանակին եւ ծովուժին հաւանական մեծացումով: Մեծ թիւով ամերիկացիներ պիտի ծառայեն զզուելի, կեղտոտ ու ախտերով վարակուած երկրի մը մէջ։ Հարցական է, թէ երկաթուղիները երկար տարիներ պիտի կարենա՞ն հատուցել դրամագլուխը եւ տոկոսները այս շատ դժուարին շինարարութեան: Դրամագլուխի ներդրումը կրնայ իրականանալ միայն պետութեան երաշխաւորութեամբ:

Ծախսուած գումարը եւ ճիգը կրնան առեւտուրը աւելցնել աւելի մերձակայ երկիրներու հետ, քան կը յուսանք` Ռուսիոյ եւ Ռումանիոյ հետ: Մօտիկութիւնը եւ մրցակցութիւնը կրնան աւելցնել բախումի հաւանականութիւնը մեր քաղաքականութեան եւ մեր այժմու բարեկամ երկիրներուն միջեւ, վերածուելով մրցակիցներու:

8.- Մեր կորովը եւ հոգեկան ներուժը կարելի է օգտագործել ներքին ձեռնարկութիւններու, կամ մեր հարաւի եւ արեւմուտքի երկիրներուն մէջ։ Մերձաւոր Արեւելք մեր միջամտութիւնը եւ ուժի վատնումը կրնայ բացասական ազդեցութիւն ունենալ մեր վայելած ռազմավարական առաւելութեան վրայ, դէպի հարաւ եւ Ատլանտեանի հաւանական հակառակորդներուն վրայ:

Մեր արդարամիտի համբաւը կրնայ վնասուիլ: Հոգատարութեան արդիւնաւէտ հսկողութիւնը այսպիսի հեռաւորութենէ դժուար է, կամ` անկարելի: Մենք աշխարհի քաղաքականութեան յաւելեալ զարգացումին պէտք չունինք:

9.- Խաղաղութիւն եւ արդարութիւն հաւասարապէս կրնան ապահովուիլ որեւէ այլ մեծ պետութեան կողմէ:

10.- Ան կրնայ վատնել եւ շեղել մեր ուժը, որ պէտք է վերապահուի ամերիկեան ցամաքամասին եւ Ծայրագոյն Արեւելքի յետագայ պարտականութիւններուն համար: Կոստանդնուպոլսոյ հետ մեր հաղորդակցութեան շղթան կախեալ պիտի ըլլայ այլ նաւատորմերու, յատկապէս Մեծն Բրիտանիոյ, Ճիպրալթարի եւ Մալթայի ողորմութենէն եւ այլն:

11.- Այս հաստատութիւնները (միսիոնարներ եւ գոլէճներ) յարգուած են նոյնիսկ թուրքերուն կողմէ պատերազմին եւ ջարդերուն ընթացքին. նոյն համակրանքը կրնայ շարունակուիլ որեւէ այլ մեծ պետութեան հոգատարութեան պարագային:

12.- Խաղաղութեան խորհրդաժողովը որոշապէս տեղեակ պահեց թրքական կառավարութիւնը, թէ ան հոգատարութեան պիտի ենթարկուի: Անհնար է, որ Ազգերու դաշնակցութիւնը թոյլատրէ յաւելեալ կառավարում` անվստահելի ու վարկաբեկուած այս (թրքական) կառավարութեան կողմէ:

13.- Ամերիկայի առաջին պարտականութիւնը իր սեփական ժողովուրդին է եւ մօտակայ դրացիներուն:

Մեր երկիրը կրնայ ներգրաւուիլ այս արկածախնդրութեան մէջ առ նուազն մէկ սերունդ եւ Քոնկրեսը պէտք է պատրաստ ըլլայ այդպիսի գումարներու յատկացումին, նուազ` այն գումարը, որ կրնայ յառաջանալ թրքական եւ անդրկովկասեան եկամուտներէն&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.aztagdaily.com/archives/359818|title=Անդրադարձ. Սեւրի Դաշնագիրը Եւ Նախագահ Վուտրօ Ուիլսընի «Քինկ-Քրէյն» Եւ «Հարպորտ» Առաքելութիւնները – Բ. – Aztag Daily – Ազդակ Օրաթերթ (Armenian Daily Newspaper based in Lebanon)|website=www.aztagdaily.com|accessdate=2024-04-25}}&lt;/ref&gt;:

=== Ստորեւ` առաջին հինգ տարիներուն նախահաշիւը. ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
|'''Առաջին տարին'''
|'''Ամերիկեան տոլար'''
|-
|Ընդհանուր կառավարութիւն
|$100.000.000
|-
|Հաղորդակցութիւն, երկաթուղիներ			եւ այլն
|20. 000.000
|-
|Նպաստ, վերաբնակեցում, կրթութիւն			եւ այլն
|50.000.000
|-
|Բանակ եւ ծովուժ
|88.500.000
|-
|Առողջապահութիւն
|17.000.000
|-
|Ընդհանուր գումար
| 275.000.000
|-
|'''Երկրորդ տարին      '''
|
|-
|Ընդհանուր կառավարութիւն
|$75.000.000
|-
|Հաղորդակցութիւն, երկաթուղիներ			եւ այլն
|20.000.000
|-
|Նպաստ, վերաբնակեցում, կրթութիւն			եւ այլն
|13.000.000
|-
|Բանակ եւ ծովուժ
|59.000.000
|-
|Առողջապահութիւն
|7.264.000
|-
|Ընդհանուր գումար
|172.264.000
|-
|'''Երրորդ տարին             '''
|
|-
|Ընդհանուր կառավարութիւն
|$50.000.000
|-
|Հաղորդակցութիւն, երկաթուղիներ			եւ այլն
|20. 000.000
|-
|Նպաստ, վերաբնակեցում, կրթութիւն			եւ այլն
|100.000.000
|-
|Բանակ եւ ծովուժ
|20.000.000
|-
|Առողջապահութիւն
|50.000.000
|-
|Ընդհանուր գումար
|123.750.000
|-
|'''Չորրորդ տարին      '''
|
|-
|Ընդհանուր կառավարութիւն
|$25.000.000
|-
|Հաղորդակցութիւն, երկաթուղիներ			եւ այլն
|20. 000.000
|-
|Նպաստ, վերաբնակեցում, կրթութիւն			եւ այլն
|4.500.000
|-
|Բանակ եւ ծովուժ
|44.250.000
|-
|Առողջապահութիւն
|3.000.000
|-
|Ընդհանուր գումար
|96.750.000
|-
|'''Հինգերորդ տարին      '''
|
|-
|Ընդհանուր կառավարութիւն
|$15, 000,000
|-
|Հաղորդակցութիւն, երկաթուղիներ			եւ այլն
|20. 000.000
|-
|Նպաստ, վերաբնակեցում, կրթութիւն			եւ այլն
|4.500.000
|-
|Բանակ եւ ծովուժ
|44.250.000
|-
|Առողջապահութիւն
|3.000.000
|-
|Ընդհանուր գումար
|85.750.000
|-
|'''Ամփոփում'''
|
|-
|Առաջին տարին
|275.500.000
|-
|Երկրորդ տարին
|174.264.000
|-
|Երրորդ տարին
|123.750.000
|-
|Չորրորդ տարին
|96.750.000
|-
|Հինգերորդ տարին
|85.750.000
|-
|Հինգ տարուան ընդհանուր
|756.014.000
|}
Առանց այցելելու Մերձաւոր Արեւելք, ամերիկացիի մը համար կարելի չէ նոյնիսկ երեւակայել այն յարգանքը, հաւատքը եւ սէրը, որ մեր երկիրը կը վայելէ ամբողջ տարածաշրջանին մէջ։ Արդեօք համաշխարհային համբա՞ւն է, որ մենք կը վայելենք մեր արդար գործունէութեան համար: Թերեւս, յարգանքի տուրք` այն խաչակրական ոգիին համար, որ մեզ մղեց մեծ պատերազմին, այն յոյսով, որ նոյն ոգին կը մղէ մեզ լուծումներ գտնելու այդ հակամարտութենէն բխած մեծ խնդիրներուն, կամ` մէկ դարու անձնազոհ ու անկողմնակալ աւետարանչական եւ կրթական ազդեցութեան: Նոյն հաւատքն է, որ կը համախմբէ քրիստոնեան եւ մահմետականը, հրեան ու հեթանոսը, իշխանը եւ գիւղացին` Մերձաւոր Արեւելքի մէջ։ Շատ գոհացուցիչ է տունէն հեռու ամերիկացիներուն համար եւ պարծանք պատճառող:

Սակայն ան կը բերէ որոշում տալու այնպիսի մեծ պատասխանատուութիւն, որ պէտք է համապատասխանէ նման հաւատքի արժանի լրջութեան: Այն բեռը, որ կրնանք ստանձնել` մղուելով այսպիսի զգացումներէ, պիտի շարունակուի առ նուազն մէկ սերունդ, այնպիսի յոգնեցուցիչ պարագաներով, որ կրնանք կորսնցնել մեզի հանդէպ աշխարհի հաւատքը: Եթէ մերժենք ստանձնել, հոգ չէ թէ մեզի համար հասկնալի պատճառներով, միլիոնաւոր մարդիկ պիտի տպաւորուին, թէ այն նպատակին համար, որ պատերազմին մասնակցեցանք, կիսատ թողեցինք եւ անոնց յոյսերուն դաւաճանեցինք:

Յարգանքով ներկայացուց

Ճէյմս Հարպորտ,

Հազարապետ-զօրավար, Միացեալ Նահանգներու բանակ, առաքելութեան պատասխանատու»:

== Ծանօթագրութիւններ ==
&lt;references /&gt;</text>
      <sha1>4o5ywuflek8t4ml96022p90bba5ronj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Հաւանա</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4052</id>
    <revision>
      <id>225708</id>
      <parentid>158602</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T02:20:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>5016</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1435" xml:space="preserve">{{Տեղեկաքարտ Բնակավայր
 | կարգավիճակ = քաղաք
 | բնօրինակ անունուն = La Habana
 | ենթարկում = Մայրաքաղաք
 | ղեկավարի պաշտօն = Քաղաքապետ
 | խտութիւն = 2938,4
 | ագլոմերացիա = 3,073 մլն.
}}
'''Հաւանան''' ({{lang-es|La Habana}}) [[Քուպա]]յի մայրաքաղաքն է, Կը հանդիսանայ երկրի քաղաքական, մշակութային եւ տնտեսական կեդրոնը։

Առաջին անգամ յիշատակուած է [[1515]] թուականին, այն հիմնադրել են [[Սպանիա|սպանացիներ]]ը, բաժնուած է 15 համայնքներու, մակերեսը կը կազմէ 726,75&amp;nbsp; մ², բնակչութիւնը ըստ 2010 թուականի մարդահամարի տուեալներուն 2 135 498&amp;nbsp; մարդ։ Ծովու մակերեսէն միջին բարձրութիւնը ցածր է՝ մօտ 60 մ.։

== Ծանօթագրութիւններ ==
{{Ծնթ․ցանկ}}

== Արտաքին յղումներ ==
* [http://cubaworld.ru/Havana.html Հավանան CubaWorld կայքում] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20230417082417/http://cubaworld.ru/Havana.html |date=2023-04-17 }}
{{Արտաքին յղումներ}}

[[Ստորոգութիւն:Քուպայի քաղաքներ]]
[[Ստորոգութիւն:Մայրաքաղաքներ]]</text>
      <sha1>jqunldfg7fdih9qwgz9k448xtmzstm5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ճիմի Ուէյլզ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4282</id>
    <revision>
      <id>225696</id>
      <parentid>225674</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T14:45:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>185.79.101.70</ip>
      </contributor>
      <comment>Jimmy wales wife is a war criminal</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8253" xml:space="preserve">== interference in American elections ==
[[EN:USER:TulsaPoliticsFan]] deletes all references to lower tier candidates on the ballot. '''Especially democrats.''' Even if they have won their parties ballot.  .i.e. an unknown Democrat wins the election for his party.  This user, like Jimmy Wales, is a libertarian. He suppresses election results for viable Democrat candidates. Research his edits. When Wikipedia is in the top ten of most search results this means that Wikipedia thwarts democracy in America. Research fellow wikipedians. In 19 years i have seen the way that editors, deletionists are caught emailing each other. And Jimmy Wales and his empire allows it. Fandom is the way he makes money off your edits. 

== Jimmy Wales: Imagine a world in which every single person on the planet is given free access to the sum of all human knowledge. That's what we're doing ==
STOP CENSORSHIP - Information is a Human Right - SCI-HUB 

Create a webpage which mirrors Wikipedia, inside a frame, outside of the frame add a link to download the article or book for free.  This website would have collective west copyright, which is 41% of the American economy (Intellectual property and the U.S. economy: Third edition - U.S. Patent and Trademark Office - March 2022  DOI:10.13140/RG.2.2.26683.90408)

==Wikipedia founder Jimmy Wales is married to a war criminal  ==
Wikipedia has lost its way, and it starts with [[Jimmy Wales]]. Who is married to a secretary  [[en:Kate Garvey]] who served in the [[en:Tony Blair]] administration, architect of the [[en:Iraq War]]  which killed conservatively '''500,000 Iraqis.'''

 KATE GARVEY. [Born 1971 or 1972 (age 51–52). Spouse  Jimmy Wales  (m. 2012) . Children  2]  Garvey's career began as a personal assistant for the Labour Party under leader Neil Kinnock. She moved to become diary secretary for Tony Blair.  From 1997 until 2005,  Garvey worked in the Prime Minister's Private Office. She was responsible for presentation and planning of foreign events and visits. By 2005, Garvey's role had progressed to scheduling.  &gt;&gt;&gt;  KATE  GARVEY is a war criminal. &lt;&lt;&lt;
Jimmy Donal Wales born August 7, 1966 (age 57)  Huntsville, Alabama, U.S.  Other names  Jimbo (screen name)  Spouses  Pamela Green  (m. 1986; div. 1993)  Christine Rohan  (m. 1997; div. 2011) Kate Garvey  (m. 2012)  Children  3.

FIGHT CENSORSHIP * FIGHT WIKIPEDIA  

==  Help punish Wikipedia bullies who terrorize good faith editors==
Do you know the real world identity of ENGLISH  BUREAUCRAT:

[[en:User:diannaa]]   -  deletes editors good faith edits sometimes only a sentence,  using copyright excuse.

[[en:User:beeblebrox]] ( hiding under the new name [[en:User:Just_Step_Sideways]] ) ?

Wikipedia closed down the entire Moscow metro for one year because i was alerting Wikipedians about these two.

Former Bureaucrat Beeblebrox on :  wikipediocracy

Gave my real name  along  with other editors. I have alerted all the other Bureaucrats and the Wikimedia foundation and they will do nothing.

Do you have information on the real life  identity of beeblebrox or diannaa?

Find me on the internet. [Info below]

The world needs to know how you treat good faith editors beeblebrox and Diannaa.

Message to all Fascist editors:  For years your edit warring.  You virtually hurt people which seeps into their real lives.  Which Nazi Jimmy Wales and Kate Garvey support. You will be outed just like you have outed me on Wikipediocracy working with indefinitely banned  editors like [[en:User:TARC]].

I outed other bullies  now.  Wikipedia bullies biggest fear is that their virtual world harassment will be exposed in the real world to friends family and their work.
I built Wikipedia for 19 years. But bureaucrat and administer   trolls and &quot;tin pot dictators&quot;  such as Jimmy Wales and Kate Garvey continue to hurt good faith editors.

== one Deletionist outed more to come ==
Online virtual Bullies don't want the real  world to know what narcissistic  sadistic people they are virtually.

Outing user Bali ultimate:  Same image as on Wikipediocracy.

 [[en:user:Dan Murphy]], who previously went by Bali ultimate. HE WORKED AT NATIONAL GEOGRAPHIC. 


STOP CENSORSHIP - Information is a Human Right - SCI-HUB 

Create a webpage which mirrors Wikipedia, inside a frame, outside of the frame add a link to download the article or book for free.  This website would have collective west copyright, which is 41% of the American economy (Intellectual property and the U.S. economy: Third edition - U.S. Patent and Trademark Office - March 2022  DOI:10.13140/RG.2.2.26683.90408)
 
Sincerely, Okip, ikip 
Travis Lee Bailey Esq.  Moscow Russia 

[[en:Wikipedia:Article Rescue Squadron]] forever.  Build one on your language's Wikipedia.  [[Սպասարկող:Ներդրումները/185.79.101.70|185.79.101.70]] 14:45, 25 Ապրիլ 2024 (UTC)


{Տեղեկաքարտ Անձ
| պատկեր = JimmyWales April08.jpg
}}
'''Ճիմի Տոնալ Ուէյլզ''', յայտնի է որպէս «Ճիմպօ» ({{lang-en|Jimmy Donal «Jimbo» Wales}}), ամերիկացի համացանցի գործարար, առաւել յայտնի որպէս [[Ուիքիփետիա]] ազատ հանրագիտարանի համահիմնադիր եւ Ուիքիա ընկերութեան հիմնադիր։ Ծնած է [[7 Օգոստոս]] [[1966]] թուականին։&amp;nbsp;

== Կենսագրութիւն ==
[[Պատկեր:Christine_and_Jimmy_Wales.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Christine_and_Jimmy_Wales.jpg|ձախից|մինի|Ճիմմի Ուէյլզը իր երկրորդ կնոջ՝ Քրիստիայի հետ, Քրուաթիա, [[2007]]]]
Ուէյլզը ծնած է [[Հանթսուիլ]]ի մէջ, ուր յաճախած է [[Ռանտոլֆ դպրոց|Ռանտոլֆ դպրոցը]]՝ համալսարանի նախապատրաստական դպրոց, այնուհետ ձեռք բերած է ֆինանսի պաքալորիայի (bachelor's) եւ մագիստրոսի (master's) աստիճան։ Ան կը դասաւանդէր երկու համալսարաններու մէջ։ Մինչեւ գիտութիւններու թեկնածուի թեզը աւարտելը, ան կը ձգէ ասպիրանտուրան որպէսզի աշխատանքի անցնի ֆինանսական համակարգին մէջ։ [[1996]] թուականին, ան երկու համախոհներու հետ կը հիմնէ [[Պոմիս]], տղամարդոց համար նախատեսուած ուեպ փորթալը։ Ընկերութիւնը սկզբնական ֆինանսաւորում ապահովեց դիտանցուող ազատ [[Նուփետիա]] հանրագիտարանի ([[2000]]–&lt;nowiki/&gt;[[2003]]) եւ անոր հետեւորդ Ուիքիփետիայի համար։

15 Յունուար [[2001]]-ին, [[Լարի Սանկեր]]ի եւ ուրիշներու հետ Ուէյլզը գործարկեց [[Ուիքիփետիա]] ազատ հանրագիտարանը, որ արագ աճ եւ հանրաճանաչութիւն վայելեց։
[[Պատկեր:Jimbo_at_Fosdem_cropped.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Jimbo_at_Fosdem_cropped.jpg|մինի|291x291փքս|Ճիմմի Ուէյլզը ելոյթ կ՛ունենայ ''FOSDEM 2005'' կոնֆերանսին, [[Պրիւքսէլ]]։]]
[[null|link=|մինի]]
[[null|link=|մինի]]


== Ծանօթագրութիւններ ==
{{Ծնթ․ցանկ}}

== Արտաքին յղումներ ==
{{Commons|Jimbo Wales|Jimmy Wales}}
* {{Official website}}
* {{IMDb name|2467065}}
* {{Charlie Rose|3804}}
* {{C-SPAN|Jimmy Wales}}
* {{cite web|url=http://www.econtalk.org/archives/_featuring/jimmy_wales/|title=Wales on Wikipedia|last=Roberts|first=Russ|authorlink=Russ Roberts|date=March 9, 2009|website=[[EconTalk]]|publisher=[[Library of Economics and Liberty]]}}
* {{srlink|Wikipedia:Role of Jimmy Wales}}, Wales's role in the [[:en:English_Wikipedia|English Wikipedia]] as described by its editors&lt;!--please do not make this an internal link; see [[Wikipedia:Avoid self-references]] and this article's talk page for reasons--&gt;
* [[:en:User:Jimbo_Wales|Ուիքիփետիայի անձնական էջ]]</text>
      <sha1>qtdgy7hkuywh1t8gxanr2n7fgworns4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>225697</id>
      <parentid>225696</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T18:03:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Azniv Stepanian</username>
        <id>8</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Special:Contributions/185.79.101.70|185.79.101.70]] ([[User talk:185.79.101.70|քննարկում]]) մասնակցի խմբագրումները հետ են շրջվել [[User:Azniv Stepanian|Azniv Stepanian]] մասնակցի վերջին տարբերակին։</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3385" xml:space="preserve">{{Տեղեկաքարտ Անձ
| պատկեր = JimmyWales April08.jpg
}}
'''Ճիմի Տոնալ Ուէյլզ''', յայտնի է որպէս «Ճիմպօ» ({{lang-en|Jimmy Donal «Jimbo» Wales}}), ամերիկացի համացանցի գործարար, առաւել յայտնի որպէս [[Ուիքիփետիա]] ազատ հանրագիտարանի համահիմնադիր եւ Ուիքիա ընկերութեան հիմնադիր։ Ծնած է [[7 Օգոստոս]] [[1966]] թուականին։&amp;nbsp;

== Կենսագրութիւն ==
[[Պատկեր:Christine_and_Jimmy_Wales.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Christine_and_Jimmy_Wales.jpg|ձախից|մինի|Ճիմմի Ուէյլզը իր երկրորդ կնոջ՝ Քրիստիայի հետ, Քրուաթիա, [[2007]]]]
Ուէյլզը ծնած է [[Հանթսուիլ]]ի մէջ, ուր յաճախած է [[Ռանտոլֆ դպրոց|Ռանտոլֆ դպրոցը]]՝ համալսարանի նախապատրաստական դպրոց, այնուհետ ձեռք բերած է ֆինանսի պաքալորիայի (bachelor's) եւ մագիստրոսի (master's) աստիճան։ Ան կը դասաւանդէր երկու համալսարաններու մէջ։ Մինչեւ գիտութիւններու թեկնածուի թեզը աւարտելը, ան կը ձգէ ասպիրանտուրան որպէսզի աշխատանքի անցնի ֆինանսական համակարգին մէջ։ [[1996]] թուականին, ան երկու համախոհներու հետ կը հիմնէ [[Պոմիս]], տղամարդոց համար նախատեսուած ուեպ փորթալը։ Ընկերութիւնը սկզբնական ֆինանսաւորում ապահովեց դիտանցուող ազատ [[Նուփետիա]] հանրագիտարանի ([[2000]]–&lt;nowiki/&gt;[[2003]]) եւ անոր հետեւորդ Ուիքիփետիայի համար։

15 Յունուար [[2001]]-ին, [[Լարի Սանկեր]]ի եւ ուրիշներու հետ Ուէյլզը գործարկեց [[Ուիքիփետիա]] ազատ հանրագիտարանը, որ արագ աճ եւ հանրաճանաչութիւն վայելեց։
[[Պատկեր:Jimbo_at_Fosdem_cropped.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Jimbo_at_Fosdem_cropped.jpg|մինի|291x291փքս|Ճիմմի Ուէյլզը ելոյթ կ՛ունենայ ''FOSDEM 2005'' կոնֆերանսին, [[Պրիւքսէլ]]։]]
[[null|link=|մինի]]
[[null|link=|մինի]]


== Ծանօթագրութիւններ ==
{{Ծնթ․ցանկ}}

== Արտաքին յղումներ ==
{{Commons|Jimbo Wales|Jimmy Wales}}
* {{Official website}}
* {{IMDb name|2467065}}
* {{Charlie Rose|3804}}
* {{C-SPAN|Jimmy Wales}}
* {{cite web|url=http://www.econtalk.org/archives/_featuring/jimmy_wales/|title=Wales on Wikipedia|last=Roberts|first=Russ|authorlink=Russ Roberts|date=March 9, 2009|website=[[EconTalk]]|publisher=[[Library of Economics and Liberty]]}}
* {{srlink|Wikipedia:Role of Jimmy Wales}}, Wales's role in the [[:en:English_Wikipedia|English Wikipedia]] as described by its editors&lt;!--please do not make this an internal link; see [[Wikipedia:Avoid self-references]] and this article's talk page for reasons--&gt;
* [[:en:User:Jimbo_Wales|Ուիքիփետիայի անձնական էջ]]</text>
      <sha1>nh6sk1mq32r7jxezwix7ay36da33bla</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>225720</id>
      <parentid>225697</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T07:31:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Maral Dikbikian</username>
        <id>4797</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3390" xml:space="preserve">{{Տեղեկաքարտ Անձ
| պատկեր = JimmyWales April08.jpg
}}
'''Ճիմի Տոնալ Ուէյլզ''', յայտնի է որպէս «Ճիմպօ» ({{lang-en|Jimmy Donal «Jimbo» Wales}}), ամերիկացի համացանցի գործարար, առաւել յայտնի որպէս [[Ուիքիփետիա]] ազատ հանրագիտարանի համահիմնադիր եւ Ուիքիա ընկերութեան հիմնադիր։ Ծնած է [[7 Օգոստոս]] [[1966]] թուականին։&amp;nbsp;

== Կենսագրութիւն ==
[[Պատկեր:Christine_and_Jimmy_Wales.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Christine_and_Jimmy_Wales.jpg|ձախից|մինի|Ճիմմի Ուէյլզը իր երկրորդ կնոջ՝ Քրիստիայի հետ, Քրուաթիա, [[2007]]]]
Ուէյլզը ծնած է [[Հանթսուիլ]]ի մէջ, ուր յաճախած է [[Ռանտոլֆ դպրոց|Ռանտոլֆ դպրոցը]]՝ համալսարանի նախապատրաստական դպրոց, այնուհետեւ ձեռք բերած է ֆինանսի պաքալորիայի (bachelor's) եւ մագիստրոսի (master's) աստիճան։ Ան կը դասաւանդէր երկու համալսարաններու մէջ։ Մինչեւ գիտութիւններու թեկնածուի թեզը աւարտելը, ան կը ձգէ ասպիրանտուրան, որպէսզի աշխատանքի անցնի ֆինանսական համակարգին մէջ։ [[1996]] թուականին, ան երկու համախոհներու հետ կը հիմնէ [[Պոմիս]], տղամարդոց համար նախատեսուած ուեպ փորթալը։ Ընկերութիւնը սկզբնական ֆինանսաւորում ապահովեց դիտանցուող ազատ [[Նուփետիա]] հանրագիտարանի ([[2000]]–&lt;nowiki/&gt;[[2003]]) եւ անոր հետեւորդ Ուիքիփետիայի համար։

15 Յունուար [[2001]]-ին, [[Լարի Սանկեր]]ի եւ ուրիշներու հետ Ուէյլզը գործարկեց [[Ուիքիփետիա]] ազատ հանրագիտարանը, որ արագ աճ եւ հանրաճանաչութիւն վայելեց։
[[Պատկեր:Jimbo_at_Fosdem_cropped.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Jimbo_at_Fosdem_cropped.jpg|մինի|291x291փքս|Ճիմմի Ուէյլզը ելոյթ կ՛ունենայ ''FOSDEM 2005'' կոնֆերանսին, [[Պրիւքսէլ]]։]]
[[null|link=|մինի]]
[[null|link=|մինի]]


== Ծանօթագրութիւններ ==
{{Ծնթ․ցանկ}}

== Արտաքին յղումներ ==
{{Commons|Jimbo Wales|Jimmy Wales}}
* {{Official website}}
* {{IMDb name|2467065}}
* {{Charlie Rose|3804}}
* {{C-SPAN|Jimmy Wales}}
* {{cite web|url=http://www.econtalk.org/archives/_featuring/jimmy_wales/|title=Wales on Wikipedia|last=Roberts|first=Russ|authorlink=Russ Roberts|date=March 9, 2009|website=[[EconTalk]]|publisher=[[Library of Economics and Liberty]]}}
* {{srlink|Wikipedia:Role of Jimmy Wales}}, Wales's role in the [[:en:English_Wikipedia|English Wikipedia]] as described by its editors&lt;!--please do not make this an internal link; see [[Wikipedia:Avoid self-references]] and this article's talk page for reasons--&gt;
* [[:en:User:Jimbo_Wales|Ուիքիփետիայի անձնական էջ]]</text>
      <sha1>64u1c6ak5tx5sunzc4nda27hljuttcs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Մոնա Լիզա տել Ճիոքոնտօ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4310</id>
    <revision>
      <id>225711</id>
      <parentid>216142</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T04:57:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>5016</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="30946" xml:space="preserve">{{Տեղեկաքարտ Անձ
| անուն ազգանուն = Լիզա տել Ճիոքոնտօ
| բնագիր ԱԱՀ = Lisa del Giocondo
| պատկեր = Leonardo_da_Vinci_043-mod.jpg
| չափ = 
| նկարագրութիւն = 
| ծնած է = [[15 Յունիս]] [[1479]]
| ծննդավայր = [[Ֆլորանս]], {{դրօշ|Իտալիա}}[[Իտալիա]] 
| վախճանած է = [[15 Յուլիս]] [[1542]]
| մահուան  վայրը = [[Ֆլորանս]], {{դրօշ|Իտալիա}}[[Իտալիա]]
| քաղաքացիութիւն = 
| հպատակութիւն = 
| ազգութիւն = 
| ալմա մատեր =
| կրօնք = 
| ազդուած է = 
| ազդած է = 
| գրքեր = 
| աշխատանք = 
| կարողութիւն = 
| մասնագիտութիւն =
| ամուսին = Ֆրանչեսքօ տել Ճիոքոնտօ
| ծնողներ = Անթոնմարիա տի Նոլտօ Ժերարտինի, Լուքրեցիա տել Քաշիա
| երեխաներ = Փիեռօ, Քամիլա, Անտրէա, Ճիոքոնտօ եւ Մարիեթթա
| պարգեւներ եւ մրցանակներ = 
| կայքէջ = 
| ստորագրութիւն =
}}
'''Մոնա Լիզա տել Ճիոքոնտօ'''  (''Lisa del Giocondo''), ծննդեան անունը՝ '''Ժերարտինի''', ([[15 Յունիս]] [[1479]], [[Ֆլորանս]]  (''Florence'') - [[15 Յուլիս]] [[1542]], Ֆլորանս), ծանօթ է նաեւ իբրեւ '''Լիզա Ժերարտինի''', '''Լիզա տի Անթոնիօ Մարիա''' (կամ '''Անթոնմարիա''') '''Ժերարտինի''' եւ '''Մոնա Լիզա''' անուններով: [[Իտալիա|Իտալիոյ]] [[Ֆլորանս]] եւ [[Թոսքանա]] (''Tuscany'') քաղաքներու յայտնի [[Կերարտինի ընտանիք|Ժերարտինի ընտանիք]]ի անդամ է: Կ'ենթադրուի, որ ան [[Լէօնարտօ տա Վինչի]]ի` [[Իտալական Վերածնունդ|իտալական վերածնունդի]] դարաշրջանի ստեղծած յայտնի գլուխ գործոցին հերոսուհին է:

Լիզայի կենսագրութենէն քիչ բան յայտնի է: Ծնած է Ֆլորանսի մէջ, պատանի հասակին ամուսնացած է հագուստի եւ մետաքսի վաճառականի մը հետ, որ հետագային տեղական պաշտօնեայ դարձած է: Լիզա ունեցած է հինգ երեխայ: Ապրած է յարմարաւէտ, միջին խաւի դասին բնորոշ կեանք մը: Ամուսնինէն, որ տարիքով իրմէ մեծ էր, երկար  ապրած է:

Լիզայի մահէն դարեր ետք, «[[Մոնա Լիզա]]» կտաւը դարձած է կերպարուեստի մարզի մէջ աշխարհի յայտնի գլուխ գործոցներէն մէկը&lt;ref&gt;{{cite news|author=Riding, Alan|title=In Louvre, New Room With View of 'Mona Lisa'|url=http://www.nytimes.com/2005/04/06/arts/design/06lisa.html|work=The New York Times|publisher=The New York Times Company|date=April 6, 2005|accessdate=2007-10-07}}&lt;/ref&gt;: Կտաւը մեծ հետաքրքրութիւն յառաջացուցած է հետազօտողներու եւ արուեստի սիրահարներու մօտ, եւ այս աշխատանքը դարձած է համաշխարհային ճանաչում ունեցող արուեստի գործ մը: 2005-ին վերջապէս յստակացած է Լիզա տել Ճիոքոնտոյի եւ Մոնա Լիզայի համապատասխանութիւնը&lt;ref name=subject /&gt;:

== Վաղ Կեանք եւ Ընտանիք ==
Լիզա [[Ֆլորէնս|Ֆլորանս]]ի հին եւ ազնուական ընտանիքէ մը սերած էր, որ ժամանակի ընթացքին կորսնցուցած էր իր ազդեցութիւնը&lt;ref&gt;Pallanti 2006, p.&amp;nbsp;58&lt;/ref&gt;: Անոնք ունեւոր էին, բայց հարուստ չէին, քաղաքին մէջ կ'ապրէին ագարակային եկամուտով, ունէին [[Եւրոպա]]յի ամենամեծ եւ տնտեսապէս արդիւնաւէտ ագարակներէն մէկը&lt;ref&gt;Pallanti 2006, pp. 17, 23, 24&lt;/ref&gt;:

Հայրը՝ Անտոն Մարիա տի Նոլտօ Ժերարտինի (''Antonmaria di Noldo Gherardini)'', կորսնցուցած էր իր երկու կիները. Լիզա տի Ճիովաննի Ֆիլիփփօ տէ Քարտուչչիի  ''(Lisa di Giovanni Filippo de' Carducci)'' հետ ամուսնացած էր [[1465]]-ին, Քաթերինա տի Մարիոթթօ Ռուչելայի ''(Caterina di Mariotto Rucellai)'' հետ՝ [[1473]]-ին: Երկուքն ալ մահացած էին ծննդաբերութեան ժամանակ&lt;ref name=Pallanti-37&gt;Pallanti 2006, p. 37&lt;/ref&gt;: Լիզային մայրը՝ Լուքրեզիա տել Քաշիա (''Lucrezia del Caccia)'', Փիեռա Սփինելիի (''Piera Spinelli)'' դուստրն էր, որու հետ Ժերարտինի (''Gherardini'') ամուսնացած էր [[1476]]-ին&lt;ref name=Pallanti-37 /&gt;: Ժամանակ մը Ժերարտինի [[Թոսքանա]]յի Շիանթի (''Chianti)'' շրջանին մէջ ունեցած կամ վարձած է վեց ագարակ, ուր ցորեն սերմանած է, արտադրած գինի եւ ձիթապտուղի ձէթ, ինչպէս նաեւ ընտանի անասուններ պահած&lt;ref name=&quot;Pallanti&quot;&gt;Pallanti 2006, pp. 41–44&lt;/ref&gt;:

Լիզա ծնած է [[15 Յունիս]] [[1479]]-ին Ֆլորանսի մէջ&lt;ref name=&quot;Pallanti-37&quot; /&gt;, հակառակ անոր, որ երկար տարիներ կարծուած է, թէ ան ծնած է ընտանիքին գիւղական սեփականութիւններէն մէկուն մէջ՝ Կրեւէն ''(Greve)'' դուրս գտնուող վիլլա Վինիամաճոյի մէջ ''(Villa Vignamaggio)'' &lt;ref&gt;{{cite news|publisher=Villa Vignamaggio|title=History of Vignamaggio|url=http://www.vignamaggio.it/english/history.html|accessdate=2008-04-05|archiveurl = https://web.archive.org/web/20060512180457/http://www.vignamaggio.it/english/history.html |archivedate = May 12, 2006|deadurl=yes}}&lt;/ref&gt;: Լիզա անուանուած է հօրենական մեծ մօր ի պատիւ&lt;ref&gt;Pallanti 2006, p. 40&lt;/ref&gt;: Եղած է ընտանիքին եօթը երեխաներուն անդրանիկը, ունեցած է երեք քոյր, որոնցմէ մէկը կը կոչուէր Ճինվերա ''(Ginevra)'' եւ երեք եղբայր՝ Ճիովանկուալպերթօ ''(Giovangualberto),'' Ֆրանչեսքօ (''Francesco'') եւ Նոլտօ (''Noldo'') &lt;ref&gt;Pallanti 2006, p. 44&lt;/ref&gt;:

Ընտանիքը ապրած է Ֆլորանսի մէջ, սկիզբը Սանթա Թրինիթա (''Santa Trinita'') եկեղեցւոյ մօտակայքը, այնուհետեւ տարածք մը վարձած են Ֆլորանսի Սանթօ Սփիրիթօ (''Santo Spirito'') եկեղեցւոյ մօտակայքը. հաւանական է, որ ի վիճակի չեն եղած վերանորոգելու նախկին վնասուած տունը: Լիզային ընտանիքը տեղափոխուած է ներկայի Փեփի փողոցը (''Via dei Pepi''), որ այդ օրերուն մօտ էր Սանթա Քրոշի  (''Santa Croce'') եւ եղած է Լէօնարտօ տա Վինչիի ''(Leonardo da Vinci)'' հօր՝ Սըր Փիեռօ տա Վինչիի (''Ser Piero da Vinci'') դրացին&lt;ref name=Pallanti-45-46&gt;Pallanti 2006, pp. 45–46&lt;/ref&gt;: Ընտանիքը քաղաքին հարաւային հատուածին մէջ՝ Փոճիօ (''Poggio'') գիւղին մէջ, ունեցած է 32 քառակուսի մեթր տարածքով փոքրիկ տուն մը&lt;ref name=Z4&gt;Zöllner 1993, p.&amp;nbsp;4&lt;/ref&gt;: Նոլտօ՝ Լիզային մեծ հայրը, Շիանթիի (''Chianti)'' ագարակը կտակած է [[Սանթա Մարիա Նուովա|Սանթա Մարիա Նովա]]  (''Santa Maria Nuova'') հիւանդանոցին: Ժերարտինի վարձած է հիւանդանոցին ագարակներէն եւ վերահսկած անոնց ցորենի բերքը, որու շնորհիւ ընտանիքը կրցած է ամրան արձակուրդները  անցընել ''Ca' di Pesa''  կոչուող տան մէջ&lt;ref name=&quot;Pallanti&quot; /&gt;:

== Ամուսնութիւն, Հետագայ Կեանք ==
[[5 Մարտ]] [[1495]]-ին 15 տարեկան Լիզա ամուսնացած է կտորի ու մետաքսի համեստ ու յաջողակ վաճառական Ֆրանչեսքօ տի Պարդոլոմէօ տի Զանոպի տել Ճոքիոնտոյի ''(Francesco di Bartolomeo di Zanobi del Giocondo)'' հետ, դառնալով անոր երրորդ կինը: Լիզային օժիտը կազմած է 170 իտալական ֆլորին ''(florins)'' եւ գիւղի իր հօրենական տան մօտ գտնուող Սան Սիլվեստրօ (''San Silvestro'') ագարակը. ասիկա կը փաստէ, որ Ժերարտինի ընտանիքը այդ օրերուն հարուստ չէր, ինչ որ տեղի կու տայ մտածելու, թէ ինք եւ ամուսինը զիրար սիրած են &lt;ref name=Z5&gt;Zöllner 1993, p.&amp;nbsp;5&lt;/ref&gt;: Սեփականութիւնը կը գտնուէր Քասթելինայի (''Castellina'') եւ Սան Տոնաթոյի (''San Donato in Poggio'') միջեւ, այն երկու ագարակներուն մօտ, որոնք հետագային պատկանած են Մայքըլանճելոյի ''(Michelangelo)'' &lt;ref name=Pallanti-45-46 /&gt;: Ամուսինները ապրած են միջին դասի բնորոշ կեանք մը: Լիզային ամուսնութեամբ անոր ընկերային դիրքը բարձրացած է, քանի որ ամուսինին ընտանիքը աւելի հարուստ էր, քան իրը&lt;ref name=Z5 /&gt;, Ֆրանչեսքօ հռչակ շահած էր այն առումով, որ Ժերարտինին «հին անուն» էր&lt;ref name=Kemp /&gt;: Անոնք Ֆրանչեսքոյի ընտանիքին հետ համատեղ ապրած են մինչեւ [[5 Մարտ]] 1503, մինչեւ որ Ֆրանչեսքօ ի վիճակի կ'ըլլայ տուն մը գնելու Վիյա տելա Սթուֆայի (''Via della Stufa'') իր հօրենական տան քով:

Կ'ենթադրուի, որ [[Լէօնարտօ տա Վինչի|Լէօնարտօ]] Լիզային դիմանկարը սկսած է նկարել նոյն տարին&lt;ref&gt;{{cite web|title=Portrait of Lisa Gherardini, wife of Francesco del Giocondo|url=http://www.louvre.fr/llv/oeuvres/detail_notice.jsp?CONTENT%3C%3Ecnt_id=10134198673226503&amp;CURRENT_LLV_NOTICE%3C%3Ecnt_id=10134198673226503&amp;amp;amp;amp;amp;amp;amp;amp;amp;amp;amp;amp;FOLDER%3C%3Efolder_id=9852723696500816&amp;bmUID=1155229237450&amp;bmLocale=en|publisher=Musée du Louvre|accessdate=2007-10-04|archive-date=2007-12-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20071211112851/http://www.louvre.fr/llv/oeuvres/detail_notice.jsp?CONTENT%3C%3Ecnt_id=10134198673226503&amp;CURRENT_LLV_NOTICE%3C%3Ecnt_id=10134198673226503&amp;amp;amp;amp;amp;amp;amp;amp;amp;amp;FOLDER%3C%3Efolder_id=9852723696500816&amp;bmUID=1155229237450&amp;bmLocale=en|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Z9&gt;Zöllner 1993, p.&amp;nbsp;9&lt;/ref&gt;:

[[Պատկեր:Del Giocondo-Gherardini-Firenze-map.jpg|thumb|alt=Map of Florence with colored dots near the Ponte Vechhio|Կեդրոնական Ֆլորանս: Ֆրանչեսքօ եւ Լիզա ապրած են Վիլլա տելա Ստուֆայի մէջ (կարմիր), 1 քմ հիւսիս [[Առնօ գետ]]էն: Լիզայի ծնողները ապրած են գետին աւելի մօտ. նախ՝ հիւսիսը, ապա՝ հարաւը (մանուշակագոյն)]]

Լիզա եւ Ֆրանչեսքօ ունեցած են հինգ երեխայ՝ Փիեռօ (''Piero''), Քամիլա (''Camilla''), Անտրէա (''Andrea''), Ճիոքոնտօ (''Giocondo'') եւ Մարիեթթա (''Marietta''), որոնցմէ չորսը ծնած են [[1496]]-[[1507]] երկարող ժամանակաշրջանին&lt;ref name=Johnston&gt;{{cite news|author=Johnston, Bruce|title= Riddle of Mona Lisa is finally solved: she was the mother of five|work=Telegraph.co.uk|publisher=Telegraph Media Group|url=http://www.telegraph.co.uk/news/main.jhtml?xml=/news/2004/08/01/wmona01.xml&amp;sSheet=/news/2004/08/01/ixworld.html|date=January 1, 2004|accessdate=2007-10-06}}&lt;/ref&gt;: [[1499]]-ին Լիզա կորսնցուցած է աղջիկ երեխայ մը&lt;ref name=Z4 /&gt;: Լիզա դաստիարակած է նաեւ Պարդոլոմէօն ''(Bartolomeo)''՝ ամուսինին եւ անոր առաջին կնոջ՝ Քամիլա տի Մարիոթթօ Ռուչելայի ''(Camilla di Mariotto Rucellai)'' որդին, որ մէկ տարեկանին կորսնցուցած էր մայրը: Լիզային խորթ մայրը՝ Քաթերինա տի Մարիոթթօ Ռուչելայը (''Caterina di Mariotto Rucellai''), եւ Ֆրանչեսքոյի առաջին կինը եղած են քոյրեր եւ սերած են յայտնի Ռուչելայ ընտանիքէն:

Քամիլա ու Մարիեթթա միանձնուհիներ դարձած են: Քամիլա, ստանալով քոյր Պէաթրիչէ (''Suor Beatrice'') անունը, մտած է Սեն Տոմենիքօ տի Քաֆաճիօ ''(San Domenico di Cafaggio)'' մենաստանը, ուր անոր վստահուած է քոյր Անտոնմարիայի ''(Antonmaria)'', քոյր Ալպիերայի (''Suor Albiera''), քոյր Լիզայի (''Lisa''), քոյր Քամիլայի (''Suor Camilla'') եւ քոյր Ալեսանտրայի (Suor Alessandra) խնամքը&lt;ref name=Pallanti-61-62&gt;Pallanti 2006, pp.&amp;nbsp;61-62&lt;/ref&gt;: Պէաթրիչէ մահացած է 18 տարեկանին&lt;ref name=Pallanti-61-62 /&gt;, թաղուած է Սանթա Մարիա Նովելլայի եկեղեցւոյ ''(Santa Maria Novella)'' մէջ&lt;ref name=M154&gt;Müntz 1898, p.&amp;nbsp;154&lt;/ref&gt;: Լիզա լաւ յարաբերութիւններ ունեցած է Ս. Օրսոլօ մենաստանին (''Sant'Orsola'') հետ եւ [[1521]]-ին կրցած է Մարիեթթան տեղաւորել այդ մենաստանին մէջ, որ ստանալով քոյր Լուտովիքա (''Suor Ludovica'') անունը՝ դարձած է մենաստանին յարգուած անդամներէն մէկը եւ ստանձնած՝ որոշ պարտականութիւններ&lt;ref&gt;Pallanti 2006, p.&amp;nbsp;63&lt;/ref&gt;:

Ֆրանչեսքօ Ֆլորանսի մէջ դարձած է պաշտօնեայ: [[1499]]-ին ընտրուած է ''Dodici Buonomini''-ի կազմի անդամ, [[1512]]-ին, Ֆլորանսի Սինիորիայի (''Signoria cittadina''), ուր [[1524]]-ին դարձած է «փրիորի» ''(Priori )'': Քաղաքական կամ առեւտրական գործերով ան կապեր ունեցած է Մետիչի ընտանիքին հետ: [[1512]]-ին, երբ Ֆլորանսի կառավարութիւնը վախցած է Մետիչիներու աքսորէն վերադարձին համար, Ֆրանչեսքօ բանտարկուած է եւ տուգանք վճարած՝ 100 ֆլորինով ''(florin)'': Մետիչիներու վերադառնալուն պէս՝  [[Սեպտեմբեր]]&lt;nowiki/&gt;ին ան ազատ արձակուած է&lt;ref name=M154 /&gt;&lt;ref name=Masters&gt;{{cite book|author=Masters, Roger D.|title=Fortune is a River: Leonardo da Vinci and Niccolò Machiavelli's Magnificant Dream of Changing the Course of Florentine History (online notes for Chapter 6)|publisher=Free Press via Dartmouth College (dartmouth.edu)|date=June 15, 1998|url=http://www.dartmouth.edu/~rmasters/fourtune/notes/06.html|isbn=0-684-84452-4|access-date=January 10, 2017|archive-date=February 3, 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20090203114942/http://www.dartmouth.edu/~rmasters/fourtune/notes/06.html|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;:

1537-ի [[Յունիս]]&lt;nowiki/&gt;ին իր կտակին մէջ Ֆրանչեսքօ Լիզային վերադարձուցած է օժիտը, անոր տուած է հագուստ, ոսկեղէն եւ ապահոված անոր ապրուստը: Կնոջ խնամքը վստահած է իրենց դստեր՝ Լուտովիքայի, իսկ անոր անկարողութեան պարագային, որդիին՝ Պարդոլոմէոյին՝ գրելով.
{{քաղվածք|Նկատի առնելով Մոնա Լիզային սէրն ու ջերմութիւնը, փաստ, որ ան միշտ գործած է ազնիւ հոգիով եւ եղած հաւատարիմ կին, կ'ուզեմ, որ ան ունենայ ամէն ինչ, որուն կարիքը ունի&lt;ref&gt;Pallanti 2006, p.&amp;nbsp;105&lt;/ref&gt;:|}}

== Մահ ==
Լիզա տէլ Ճիոքոնտօ կեանքին վերջին տարիները ապրած է Ֆլորանսի Ս. Օրսոլա մենաստանին մէջ, ուր մահացած է [[Յուլիս]] [[1542]]-ին՝ 63 տարեկանին&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/italy/11888685/Who-was-Mona-Lisa-Burial-breakthrough-may-solve-the-identity-mystery-behind-Da-Vinci-masterpiece.html|title=Who was Mona Lisa? Burial breakthrough may solve identity mystery behind Da Vinci masterpiece|work=The Daily Telegraph|author=Squires, Nick|date=24 September 2015}}&lt;/ref&gt;:

== Մոնա Լիզա ==
[[Պատկեր:Mona Lisa, by Leonardo da Vinci, from C2RMF retouched.jpg|thumb|Մոնա Լիզա կտաւը ամբողջական ([[անգլերէն]]՝ Mona Lisa, [[իտալերէն]]՝ «La Gioconda», [[ֆրանսերէն]]՝ «La Joconde»), [[Լէօնարտօ տա Վինչի]], [[Լուվր]]]]

Բարեկեցիկ այլ ֆլորանսցիներու նման Ֆրանչեսքոյի ընտանիքին անդամները նոյնպէս արուեստի սիրահարներ էին: Անոր որդին՝ Պարդոլոմէօ խնդրած է Անթոնիօ տի Մացցիերիէն ''(Antonio di Donnino Mazzieri)'' որմնանկար մը ստեղծել Ֆլորանսի Սանտիսիմա Անունցիատա պազիլիքայի (''Basilica della Santissima Annunziata di Firenze'') ընտանեկան գերեզմանոցին մէջ։ Նկարիչ [[Անտրէա տէլ Սարտօ|Անտրէա տել Սարտօ]]  (''Andrea del Sarto'') Մատոննայի պատկերով կտաւ մը ստեղծած է ընտանիքի այլ անդամի մը համար&lt;ref name=M154 /&gt;: Ֆրանչեսքօ Լէօնարտոյի պատուիրած է ստեղծել կնոջ դիմանկարը, Տոմենիքօ Փուլիկոյի  (''Domenico Puligo'') պատուիրած է ստեղծել Ս. [[Ֆրանցիսք Ասսիզեցի|Ֆրանսիս Ասսիսեցի]]ի (''Saint Francis of Assisi'') կտաւը: Կ'ենթադրուի, որ Լիզայի դիմանկարին պատուէրով Ֆրանչեսքօ տօնած է Անտրէայի ''(Andrea)'' ծնունդը եւ ընտանեկան տան ձեռքբերումը&lt;ref name=Z9 /&gt;:

«Մոնա Լիզա» կը համապատասխանէ [[15-րդ դար|Ժե.]] եւ վաղ [[16-րդ դար|Ժզ. դար]]ու առաքինի կնոջ պատկերող դիմանկարի պահանջներուն: Լիզա պատկերուած է իբրեւ հաւատարիմ կին՝ աջ ձեռքը յենած ձախ ձեռքին: Լէօնարտօ Լիզան ներկայացուցած է իբրեւ նորաձեւ ու յաջողակ, թերեւս աւելի ապահով, քան իրականութեան մէջ։ Անոր մուգ զգեստները եւ սեւ քողը սպանական նորաձեւութեան ազդեցութեան տարրեր ունին եւ բնաւ  չեն արտացոլացներ անոր սուգը առաջին դստեր կորուստին համար, ինչպէս որոշ գիտնականներ ենթադրած են: Դիմանկարը մեծ է. անոր չափերը կը համապատասխանեն այդ շրջանի արուեստի հարուստ մեկենասներու ձեռք բերած գործերուն: Այս շռայլութիւնը կը բացատրուի Ֆրանչեսքոյի եւ Լիզայի ընկերային ձգտումով&lt;ref name=Z12&gt;Zöllner 1993, p.&amp;nbsp;12&lt;/ref&gt;:

[[Պատկեր:Mona Lisa stolen-1911.jpg|thumb|left|alt=The space on the wall in the Louvre left by the thief|«Մոնա Լիզա» կտաւի կողոպուտը Լուվրէն 1911-ին, 1960-1970-ականներու շրջագայութիւն, որ կը նպաստէ կտաւին հռչակին&lt;ref&gt;Sassoon 2001, p.&amp;nbsp;14–16&lt;/ref&gt;]]

Լէօնարտօ [[1503]]-ի գարնան եկամուտ չունէր, որ կրնար մասամբ բացատրել յատուկ  դիմանկար ստեղծելու անոր հետաքրքրութիւնը&lt;ref name=Masters /&gt;&lt;ref name=Z7&gt;Zöllner 1993, p.&amp;nbsp;7&lt;/ref&gt;: Սակայն այդ տարուան ընթացքին աւելի ուշ ան, ամենայն հաւանականութեամբ, ստիպուած եղած էր յետաձգելու «Մոնա Լիզայի»ն աշխատանքը, երբ անոր վճարած են սկսելու «Անկիարիի ճակատամարտը» (''The Battle of Anghiari)'', որ արժէքաւոր գործ էր, եւ ըստ պայմանագիրին ան կտաւը պէտք էր աւարտէր [[Փետրուար]] [[1505]]-ին&lt;ref name=M136&gt;Müntz 1898, p.&amp;nbsp;136&lt;/ref&gt;: 1506-ին Լէօնարտօ դիմանկարը համարած է անաւարտ&lt;ref name=Clark /&gt;: Ան աշխատանքին համար չէր վճարուեր եւ այդ պատճառով զայն գնորդին չէր փոխանցեր&lt;ref name=Z6&gt;Zöllner 1993, p.&amp;nbsp;6&lt;/ref&gt;: Նկարիչին կտաւները անոր հետ կը ճամբորդէին ամբողջ կեանքին ընթացքին, եւ հաւանական է, որ Լէօնարտօ «Մոնա Լիզան» աւարտած է տարիներ ետք [[Ֆրանսա]]յի մէջ&lt;ref name=Kemp /&gt;, ըստ ենթադրութեան, [[1516]]-ին&lt;ref&gt;{{cite web|author=|title=Mona Lisa 1503-16|url=http://www.universalleonardo.org/work.php?id=197|date=|publisher=University of the Arts, London|accessdate=2007-10-24}}&lt;/ref&gt;:

Կտաւին վերնագիրը կը թուագրուի [[1550]]-ին: Ֆրանչեսքոյի ընտանիքին բարեկամ [[Ճորճօ Վազարի]],&lt;ref name=Z4 /&gt; գրած է.
{{քաղվածք|Լէօնարտօ կը ստիպուի  նկարել Ֆրանչեսքօ տել Ճիոքոնտոյի կինը՝ «Մոնա Լիզայի»ն դիմանկարը&lt;ref name=Clark&gt;{{cite journal|author=Clark, Kenneth, quoting a translation of Vasari|title=Mona Lisa|journal=The Burlington Magazine|publisher=The Burlington Magazine Publications via JSTOR|volume=115|issue=840|date=March 1973|pages=144–151|issn=0007-6287|jstor=877242}}&lt;/ref&gt; ({{Lang-it|Prese Lionardo a fare per Francesco del Giocondo il ritratto di mona Lisa sua moglie.}})&lt;ref&gt;{{cite book|author=Vasari, Giorgio|others=Gaetano Milanesi|title=Le vite de' più eccellenti pittori, scultori ed architettori|volume=IV|url=https://books.google.am/?id=EroFAAAAQAAJ&amp;pg=PA39|location=Firenze|publisher=G.C. Sansoni|origyear=1550, rev. ed. 1568|year=1879|accessdate=2007-10-05|page=39}}&lt;/ref&gt;:|}}

Նկարին [[իտալերէն]] անուանումը` ''«La Gioconda»'', անոր ամուսնական անունին իգական ձեւն է: Անունին [[ֆրանսերէն]] տարբերակն է ''«La Joconde»''-ը: Հակառակ անոր, որ անունը կը ծագէր Լիզային ամուսնական անունէն, անոնց աւելցուցած էին յաւելեալ նշանակութիւն մը, որ անունը կը ծագի «զուարթ» (անգլերէն՝ «jocund») կամ «երջանիկ» բառէն&lt;ref name=&quot;Kemp&quot;&gt;{{cite book|author=Kemp, Martin|title=Leonardo Da Vinci: The Marvellous Works of Nature And Man|url=https://books.google.am/?id=1-t_dJh-_mUC&amp;pg=PA261|pages=261–262|publisher=Oxford University Press via Google Books limited preview|isbn=0-19-280725-0|year=2006|accessdate=2007-10-05}}&lt;/ref&gt;:

Ըստ շահարկումներու, Լիզային անունը կը վերագրուի չորս տարբեր կտաւներու, իսկ ինքնութիւնը՝ առնուազն 10 տարբեր անձերու&lt;ref&gt;{{cite journal|author=Stites, Raymond S.|title=Mona Lisa--Monna Bella|journal=Parnassus|volume=8|issue=1|pages=7–10+22–23|publisher=College Art Association via JSTOR|date=January 1936|doi=10.2307/771197|jstor=771197}} and {{cite book|title=The Two &quot;Mona Lisas&quot;|publisher=The Century: A Popular Quarterly by Making of America Project via Google Books scan from University of Michigan copy|year=1914|url=https://books.google.am/?id=ux0MAAAAMAAJ&amp;pg=PA525&amp;vq=mona+lisa#PPA528,M1|accessdate=2007-10-09|page=525&lt;!--|title=Project, Making of America--&gt;|author=Littlefield, Walter}} and {{cite book|author=Wilson, Colin|title=The Mammoth Encyclopedia of the Unsolved|publisher=Carroll &amp; Graf via Google Books limited preview|url=https://books.google.am/?id=Mf7ujOGDzZ8C&amp;pg=PA364|year=2000|pages=364–366|isbn=0-7867-0793-3}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|author=Debelle, Penelope|title=Behind that secret smile|url=http://www.theage.com.au/articles/2004/06/24/1088046208817.html|work=The Age|publisher=The Age Company|date=2004-06-25|accessdate=2007-10-06}} and {{cite news|author=Johnston, Bruce|title= Riddle of Mona Lisa is finally solved: she was the mother of five|work=Telegraph.co.uk|publisher=Telegraph Media Group|url=http://www.telegraph.co.uk/news/main.jhtml?xml=/news/2004/08/01/wmona01.xml&amp;sSheet=/news/2004/08/01/ixworld.html|date=2004-01-08|accessdate=2007-10-06}}, and {{cite news|author=Nicholl, Charles (review of Mona Lisa: The History of the World's Most Famous Painting by Donald Sassoon)|title=The myth of the Mona Lisa|work=Guardian Unlimited|publisher=London Review of Books via Guardian News and Media|url=http://books.guardian.co.uk/lrb/articles/0,6109,675653,00.html|date=2002-03-28|accessdate=2007-10-06}} and {{cite news|author=Chaundy, Bob|title=Faces of the Week|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/magazine/5392000.stm|work=BBC News|publisher=BBC|date=2006-09-29|accessdate=2007-10-05}}&lt;/ref&gt;: Ի. դարու վերջը նկարը կը դառնայ համաշխարհային նշանաբան: Անիկա կ'օգտագործուի աւելի քան 300 այլ կտաւներու եւ 2000-էն աւելի ծանուցումներու մէջ՝ իւրաքանչիւր շաբաթ յայտնուելով առնուազն մէկ նոր ծանուցումի մէջ&lt;ref&gt;Sassoon 2001, Abstract and p.&amp;nbsp;16&lt;/ref&gt;:

[[Պատկեր:Mona Lisa margin scribble.jpg|thumb|right|alt=Vespucci's notation on an old manuscript|Ակոսթինօ Վեսպուչիի լուսանցքային գրառումը]]

2005-ին [[Հայտըլպըրկի Համալսարան]]ի գրադարանի ''(University Library of Heidelberg)'' փորձագէտ մը գրադարանի հաւաքածոյին մէջ յայտնաբերած է լուսանցքային գրառում մը, որ կը հաստատէ, որ նստած կինը Լիզան է: Ակոսթինօ Վեսպուչիի ''(Agostino Vespucci)'' [[1503]]-ի գրառումը կը հաստատէ, որ Լէօնարտօ աշխատած է Լիզա տել Ճիոքոնտոյի դիմանկարին վրայ&lt;ref name=subject&gt;{{cite web|title=Mona Lisa – Heidelberger Fund klärt Identität (English: Mona Lisa – Heidelberger find clarifies identity)|url=http://www.ub.uni-heidelberg.de/Englisch/news/monalisa.html|publisher=University Library Heidelberg|accessdate=2008-01-15}}&lt;/ref&gt;: «Մոնա Լիզա» կտաւը ֆրանսական հսկողութեան տակ եղած է Ժզ. դարէն սկսեալ, երբ զայն ձեռք բերած է Ֆրանսիս Ա.-ը (King Francis I), իսկ [[Ֆրանսական Մեծ Յեղափոխութիւն|Ֆրանսական Մեծ Յեղափոխութենէն]] ետք անիկա հասանելի դարձած է ժողովուրդին&lt;ref&gt;Sassoon 2001, p.&amp;nbsp;8&lt;/ref&gt;:

Կտաւը կը համալրէ [[Լուվր]]ի հաւաքածոյին կազմը, եւ  իւրաքանչիւր տարի զայն կը տեսնէ 6 միլիոն հոգի&lt;ref&gt;{{cite news|author=Chaundy, Bob|title=Faces of the Week|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/magazine/5392000.stm|work=BBC News|publisher=BBC|date=2006-09-29|accessdate=2007-10-05}} and {{cite news|author=Canetti, Claudine|title=The world's most famous painting has the Louvre all aflutter|work=Actualité en France via French Ministry of Foreign and European Affairs (diplomatie.gouv.fr)|url=http://www.diplomatie.gouv.fr/en/france_159/discovering-france_2005/france-from-to-z_1978/culture_1979/museums_4412/the-world-most-famous-painting-has-the-louvre-all-aflutter_6824.html|date=n.d.|accessdate=2007-10-08}}&lt;/ref&gt;:

== Ծանօթագրութիւններ ==
{{ծանցանկ|2}}

== Գրականութիւն ==
* {{cite book|author=Müntz, Eugène|title=Leonardo Da Vinci, Artist, Thinker and Man of Science|year=1898|volume=2|pages=153–172|url=https://books.google.am/?id=_-QEAAAAYAAJ&amp;printsec=titlepage#PPA153,M1|publisher=Charles Scribner's Sons|location=New York|accessdate=2007-10-14}}
* {{cite book|author=Pallanti, Giuseppe|title=Mona Lisa Revealed: The True Identity of Leonardo's Model|year=2006|publisher=Skira|location=Florence, Italy|isbn=88-7624-659-2}}
* {{cite journal|author=Sassoon, Donald |title=Mona Lisa: the Best-Known Girl in the Whole Wide World|journal=History Workshop Journal|publisher=Oxford University Press|year=2001|volume=2001|issue=51|issn=1477-4569|pages=Abstract|url=http://hwj.oxfordjournals.org/cgi/content/abstract/2001/51/1 |doi=10.1093/hwj/2001.51.1}}
* {{cite journal|author=Zöllner, Frank|title=Leonardo's Portrait of Mona Lisa del Giocondo |url=http://archiv.ub.uni-heidelberg.de/artdok/volltexte/2006/157/pdf/Zoellner_GBA_93.pdf|format=PDF|year=1993|journal=Gazette des Beaux-Arts|issn=0016-5530|volume=121|issue=S.|pages=print 115–138|accessdate=2007-10-09}}
== Արտաքին յղումներ ==
* [http://www.italian-family-history.com/Gioconda/Monna_Lisa.htm La Gioconda. . . . Chi e' questa signora?]
* [http://www.ilgiornale.it/news/gioconda-fu-sepolta-firenze-sant-orsola.html &quot;La Gioconda fu sepolta a Firenze in via SantOrsola&quot;]

== Աղբիւրներ ==
* {{cite web|title=Portrait of Lisa Gherardini, wife of Francesco del Giocondo|url=http://www.louvre.fr/en/oeuvre-notices/mona-lisa-%E2%80%93-portrait-lisa-gherardini-wife-francesco-del-giocondo|publisher=Musée du Louvre|accessdate=2007-10-04|archive-date=2019-04-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20190407210409/https://www.louvre.fr/en/oeuvre-notices/mona-lisa-%E2%80%93-portrait-lisa-gherardini-wife-francesco-del-giocondo|dead-url=yes}}

{{DEFAULTSORT:Ճոքոնտօ, Լիզա տէլ}}
[[Ստորոգութիւն:Իտալացի նկարիչներ (արւմտ.)]]</text>
      <sha1>fgaxjnchtz179gxmhtpa1tw9hircmrh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Յունաբան Դպրոց</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4979</id>
    <revision>
      <id>225714</id>
      <parentid>225670</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T06:38:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Maral Dikbikian</username>
        <id>4797</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6773" xml:space="preserve">[[Պատկեր:Acropolis (5986565531).jpg|250px|մինի|աջից]]
'''Յունաբան Դպրոցը''',  հայ [[Մատենագրութիւն|մատենագրութեան]] մէջ գրական եւ իմաստասիրական շատ ուշագրաւ շարժում մըն է''':''' Ե. դարու հայ մատենագիրները գլխաւորաբար զբաղեցան քրիստոնէական գրականութեան նուիրուած թարգմանութիւններով եւ հեղինակութիւններով. հետզհետէ  հայ մատենագիրները  զարգացան, հայ եկեղեցականութիւնը տիրապետեց քրիստոնէական գրականութեան. անոնց մտքի հորիզոնները ընդարձակուեցան  եւ պահանջ զգացուեցաւ քրիստոնէական կրօնական պարզ գիտելիքներէն անդին անցնելով,  ծանօթանալ եւ տեղեկանալ քրիստոնէական եւ հեթանոսական իմաստասիրութեան եւ բարձրագոյն գիտութեանց ․ եւ այսպիսի պահանջքի մը գոհացում տալու համար յառաջ եկաւ  Յունաբան Դպրոց   կոչուած շարժումը, որուն նպատակն էր  ՀԱՅ ՄԱՏԵՆԱԳՐՈՒԹԵԱՆ ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹԻՒՆԸ ՀԱՐՍՏԱՑՆԵԼ՝
# Իմաստասիրական,
# Գիտական,
# Ճարտասանական,
# Քերականական եւ այլ ուսումներով:

Այս տեսակէտով  Յունաբան  Դպրոցը, [[Հայ գրականութիւնը 1960-2000-ական տարիներուն|Հայ Գրականութեան]] Զարգացման Շարժում է: Յունաբան Դպրոցի շարժումին հետեւանքով հայ մատենագրութեան մէջ յառաջ եկան մատենագրական նոր սեռեր եւ որպէսզի այդ նոր սեռերը կարենային մշակուիլ, պէտք էր նորութիւններ ներմուծէին գրական լեզուին մէջ. հայերէն լեզուով սկսան գործեր թարգմանուիլ, հայ հեղինակները սկսան նոր բառեր յօրինել եւ սահմանումներ ու եզրեր ստեղծել:  Ոսկեդարու  հայերէնը չէր կրնար գոհացնել Յունաբան Դպրոցի շարժումը: Ուստի հայ հեղինակները սկսան կազմել նոր բառեր եւ ստեղծել գրելու բոլորովին նոր ոճ մը եւ այսպէս Յունաբան Դպրոցի ախոյեանները յեղաշրջում յառաջացուցին փոփոխութեան ենթարկելով զայն:

Յունաբան Դպրոցի շարժումին մէջ կարելի է դիտել հետեւեալ գլխաւոր յատկանիշերը.-

# Իմաստասիրական բովանդակութեամբ գործերու եւ անոնց մեկնութեանց  թարգմանութիւն.
# Քերականական զարտուղի ձեւերու որդեգրում․
# Բազմաթիւ նոր բառերու կերտում․
# Յոյն մատենագրութեան եւ լեզուին հետ ամենամեծ յարաբերութիւն․

[[Պատկեր:The Acropolis, Athens, Greece (41316110622).jpg|250px|մին|akropolis]]

ՅՈՒՆԱԲԱՆ  ԴՊՐՈՑԻ  հետեւողները գլխաւորաբար կոչուեցան  ՔԵՐԹՈՂ, ՓԻԼԻՍՈՓԱՅ, ՀՌԵՏՈՐ, ՃԱՐՏԱՍԱՆ, որոնք իրենց նախորդներէն տարբեր ուղղութիւն որդեգրեցին:

Այսպէս,անոնք բազմաթիւ թարգմանութիւններ կատարեցին յունարէնէ, բայց ոսկեդարու թարգմանութիւններէն բոլորովին տարբեր մեթոտով:

ԴԱՒԻԹ ԱՆՅԱՂԹ կիրարկած է յունարէնին վրայ ձեւուած խրթին, դժուար  հասկնալի հայերէն մը, որ հայ մատենագրութեան պատմութեան մէջ ծանօթ է Յունաբան կամ Հելլենաբան  հայերէն կոչումով:
[[Պատկեր:Bust of David the Invincible.jpg|մինի]]
'''ԴԱՒԻԹ ԱՆՅԱՂԹ'''   Ծնած է [[Տարօն]] կամ [[Հարք]]  470։  Ան հայ ժողովուրդի պարծանքներէն մէկն է իր իմաստասիրական լայն ու խոր հմտութեամբ, իր միջազգային ու ազգային ազդեցութեամբ;  Ան քերականական եւ շարահիւսական կանոններ որդեգրած է, բարդ եւ ածանցաւոր բառեր, նախադաս եւ յետադաս մասնիկներու յաւելումով․ իրեն կը վերագրուի Սուրբ խաչի նուիրուած ճառ մը   «ՆԵՐԲՈՂԱԿԱՆ  Ի ՍՈՒՐԲ ԽԱՉՆ ԱՍՏՈՒԱԾԸՆԿԱԼ» տիտղոսով, գրուած մասնաւոր խնդրանքով․ իսկ իմաստասիրական ինքնուրոյն գործերէն Դաւիթ Անյաղթի հեղինակութիւններն են.

# Սահմանք  Իմաստասիրութեան․
# Վերլուծութիւն ներածութեան Պորփիւրի․
# Մեկնութիւն ի Վերլուծականն Արիստոտէլի․
# Մեկնութիւն Ստորոգութեանց Արիստոտէլի․

Դաւիթ Անյաղթ մինչեւ վաղ ծերութիւն Հայաստանէն դուրս ապրած է եւ իր իմաստասիրական գործերը գրած է յունարէն լեզուով: Ան ունեցած է բուռն հակառակորդներ, որոնց հալածանքէն խոյս տալու համար քաշուած է հիւսիսային Հայաստան՝ Հաղբատ եւ հոն ալ վախճանած շուրջ  550 - 560-ին: իր գործերը հայերէնի վերածած է Հայաստան վերադարձին, անձնապէս կամ աշակերտներու միջոցաւ:

==Գրականութիւն==
*Մանանդեան Հ., Յունաբան դպրոցը եւ անոր զարգացման շրջանները, Վիեննա, 1928 
*Մուրադեան Ա.Ն., Յունաբան դպրոցը եւ անոր դերը հայերէնի քերականական տերմինաբանութեան ստեղծման գործում, Երեւան, 1971 
*Аревшатян С.С., Формирование философской науки в древней Армении (V–VI вв.), Ереван, 1973 
*Мирумян К.А., Становление естественнонаучной мысли в Армении,, 1991

==Աղբիւր==
*Հայկական համառօտ հանրագիտարան. Հատոր 4, 2003</text>
      <sha1>0uqnwpvr3k7kb2vfo7v1jgcm3d41fgp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Պարսելոնա-Էլ Փրաթ Միջազգային Օդակայան</title>
    <ns>0</ns>
    <id>5540</id>
    <revision>
      <id>225722</id>
      <parentid>216381</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T07:34:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>5016</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="61005" xml:space="preserve">{{Տեղեկաքարտ Օդակայան
| անուանում = Պարսելոնա-Էլ Փրատ Միջազգային Օդանաւակայան
| բնագիր անուանում = Aeroport de Barcelona – el Prat
| բնագիր անուանում-a = 
| բնագիր անուանում-r = 
| պատկեր = Barcelona_Airport_Эль-Прат_-_panoramio_(3).jpg
| լայնութիւն = 150
| նկարագրում = Պարսելոնա-էլ Փրատ միջազգային օդանաւակայանի գլխաւոր մուտքը
| պատկեր2 = 
| լայնութիւն2 = 
| նկարագրում2 = 
| IATA = 
| ԻԿԱՕ = 
| տեսակ = միջազգային օդանաւակայան
| տէր/օպերատոր = Աենա («Aena»)&lt;ref name=aenapax&gt;{{cite web|url=http://www.aena.es/csee/ccurl/948/460/Anual_2017.pdf|title=Tráfico de pasajeros, operaciones y carga en los aeropuertos españoles|publisher=AENA}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;AIP&quot;&gt;[http://www.aena.es/csee/Satellite?Language=EN_GB&amp;Section=7&amp;SiteName=NavegacionAerea&amp;c=Page&amp;cid=1078418725020&amp;pagename=subHome Spanish AIP (AENA)] {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20120307121555/http://www.aena.es/csee/Satellite?Language=EN_GB&amp;Section=7&amp;SiteName=NavegacionAerea&amp;c=Page&amp;cid=1078418725020&amp;pagename=subHome }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.aena.es/es/aeropuerto-barcelona/presentacion.html|title=Presentación - Aeropuerto de Barcelona-El Prat - Aena.es|website=aena.es}}&lt;/ref&gt;
| սեփականատէր = ENAIRE
| օպերատոր = 
| city-served = Քաթալոնիա
| տեղագրութիւն = {{դրօշավորում|Սպանիա}}, [[Էլ Փրատ տէ Լիոպրեկատ]] 
| կառուցուած = 
| գործածուած = 
| հրամանատար = 
| occupants = 
| elevation-f  = 
| elevation-m  = 
|քոորտինադներ &lt;!--*կոորդինատներ--&gt;
|lat_d = 41.296944
| lat_NS = 
|long_d = 2.078333
| long_EW = 
|region = Սպանիա
| մակերես = 
| տերմինալներ = 
| տեղական ժամանակ = UTC 0
| աշխատանքի ժամերը = շուրջօրեայ
| կայք = [http://www.aena.es/en/barcelona-օդանավակայան/index.html Պաշտօնական կայք]
| metric-elev  = 
| metric-rwy   = 
| r1-number    = 
| r1-length-f  = 
| r1-length-m  = 
| r1-surface   = 
| r2-number    = 
| r2-length-f  = 
| r2-length-m  = 
| r2-surface   = 
... etc.
| h1-number    = 
| h1-length-f  = 
| h1-length-m  = 
| h1-surface   = 
| h2-number    = 
| h2-length-f  = 
| h2-length-m  = 
| h2-surface   = 
... etc.
| stat-year    = 2017
| stat1-header = Ճամբորդներու թիւ
| stat1-data   = {{աճ}} 47,284,500
| stat2-header = 
| stat2-data   = 
... etc.
 |տեղորոշման քարտես = Սպանիա
 |տեղորոշման քարտես2 = 
 |քարտեսի չափ = 250
 |ալտերնատիվ քարտես = 
 |ալտերնատիվ քարտես2 = 
 |քարտեսի նկարագրութիւն = 
 |քարտեսի նկարագրութիւն2 = 
| ծանօթագրութիւններ = 
}}

'''Պարսելոնա-Էլ Փրաթ օդակայան''' (քաթ.՝ Aeroport de Barcelona – el Prat, սպ.՝ Aeropuerto de Barcelona-El Prat), յայտնի է նաեւ որպէս Էլ Փրատի օդանաւակայան, միջազգային օդանաւակայան&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.boe.es/boe/dias/2011/06/06/pdfs/BOE-A-2011-9850.pdf|title=&quot;Orden FOM/1508/2011, de 18 de mayo, por la que se modifica la denominación oficial del Aeropuerto de Barcelona&quot;. BOE.|last=|first=|date=|website=|publisher=|accessdate=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.aena-aeropuertos.es/csee/Satellite/Aeropuerto-Barcelona/en/Page/1045569607459/|title=Barcelona-El Prat Airport - Official website - Aena.es|last=|first=|date=|website=www.aena-aeropuertos.es|publisher=|language=|accessdate=|archive-date=2014-11-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20141104083329/http://www.aena-aeropuertos.es/csee/Satellite/Aeropuerto-Barcelona/en/Page/1045569607459/|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;, որ կը գտնուի Քաթալոնիայի ինքնավար համայնքի մայրաքաղաք [[Պարսելոնա]]յի կեդրոնէն 12 քմ հեռաւորութեան վրայ գտնուող Էլ Փրատ տէ Լեոպրեկատ բնակավայրին մէջ&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.eurocontrol.int/ead/public/standard_page/EAD_Basic.html|title=EUROCONTROL basic. Eurocontrol.int. Retrieved on 4 October 2011.|last=|first=|date=|website=|publisher=|accessdate=|archive-date=17 October 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20081017035936/http://www.eurocontrol.int/ead/public/standard_page/EAD_Basic.html|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;։

Կը համարուի [[Սպանիա|Սպանիոյ]] երկրորդ խոշորագոյն օդանաւակայանը՝ Ատոլֆ Սվարէսի անուան [[Մատրիտ]] Պարախաս միջազգային օդանաւակայանէն ետք։ Ըստ զբաղուածութեան ցուցանիշի՝ Պարսելոնայի օդանաւակայանը եօթերորդն է ամբողջ [[Եւրոպա]]յի մէջ` [[Լոնտոն]]ի, [[Փարիզ]]ի, [[Ամսթերտամ]]ի, [[Ֆրանքֆուրթ]]ի, [[Կոստանդնուպոլիս|Ստամպուլի]] եւ [[Մատրիտ]]ի օդանաւակայաններէն ետք։ 2016-ին Պարսելոնայի օդանաւակայանը կ՛ընդունի գրառումով թիւով 44.1 միլիոն ուղեւոր, որ շուրջ 11.2 տոկոսով կը գերազանցէր նախորդ տարուան՝ 2015-ի ցուցանիշին&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://elpais.com/elpais/2014/04/17/inenglish/1397727595_622092.html|title=Why the train in Spain is more popular than the plane|last=Romero|first=Álvaro|date=2014-04-17|work=|newspaper=El País|language=|issn=1134-6582|access-date=|via=}}&lt;/ref&gt;: Օդանաւակայանը հիմնականին կը ծառայէ ներքին եւրոպական ուղղութիւններով, ինչպէս նաեւ կը կազմակերպէ թռիչքներ դէպի Հիւսիսային ([[Միացեալ Նահանգներ]], [[Քանատա]]) եւ [[Հարաւային Ամերիկա]] ([[Արժանթին]], [[Պրազիլ]], [[Քոլումպիա]], [[Փերու]]), Մերձաւոր Արեւելք ([[Իսրայէլ]], [[Լիբանան]], [[Յորդանան]], [[Իրան]], [[Արաբական Միացեալ Էմիրութիւններ|ԱՄԷ]], [[Քաթար]]), [[Ասիա]] ([[Չինաստան]], [[Հարաւային Քորիա]], [[Սինկափուր]], [[Հոնկ Գոնկ]], [[Փաքիստան]]) եւ [[Ափրիկէ]] ([[Ալժերիա]], [[Եգիպտոս]], [[Մարոք]], [[Թունիս]], [[Կամպիա]], [[Եթովպիա]], [[Սենեկալ]]):

Ինչպէս Պարախասի օդանաւակայանը, այնպէս ալ Էլ Փրատօն, կը սպասարկէ [[Սպանիա|Սպանիոյ]] ազգային օդային փոխադրող ''«Puente Aéreo»'' ընկերութիւնը&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://ec.europa.eu/eurostat/documents/3433488/5280241/KS-SF-09-001-EN.PDF/eada8662-78ec-47ef-97df-e36deaf4de8e|title=«Air passenger transport in Europe in 2007»։ eurostat.eu|last=|first=|date=|website=|publisher=|accessdate=}}&lt;/ref&gt;։

== Պատմութիւն ==
Պարսելոնայի առաջին օդանաւակայանը, որ կառուցուածէ Էլ Ռոմոլարի մէջ, հիմնադրուած է 1916-ին։ Սակայն այդ երկար հեռանկար չունէր, քանզի երկու տարի ետք կը կառուցուի նոր օդանաւակայան՝ աւելի զարգացած ենթակառուցուածքներով։ Օդանաւակայանի առաջին սպասարկող ինքնաթիռը եղած է ''«Groupe Latécoère»'' ընկերութեան ֆրանսական արտադրութեան ''Salmson'' 300 օդանաւը, որ իր առաջին չուերթը կատարած է Թուլուզէն դէպի [[Քազապլանքա]]։ 192-էն սկսել կը գործէ ծրագրաւորուած առեւտրական ծառայութիւն&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://airline-memorabilia.blogspot.com/2011/04/alas-de-la-republica-classa-lape-1934.html|title=Airline memorabilia: Alas de la República : CLASSA + LAPE (1934)|last=Aomd88|first=|date=|website=Airline memorabilia|publisher=|accessdate=}}&lt;/ref&gt;։ 1948-ին կը ստեղծուի Պարսելոնայի օդանաւակայանի թռիչքուղին եւ ճիշդ նոյն տարին ալ իր ծառայութիւնները  այստեղ կը գործարկէ առաջին օտարերկրեայ օդաընկերութիւնը՝ ''«Pan American World Airways»''-ը, որ առաջին չուերթով [[Լիզպոն]]էն մեկնում է ընկերութեան գլխամաս [[Նիւ Եորք]]։

Նոյն տարուան 4 Նոյեմբեր-ին կը սկսի առաջին ներսպանական չուերթներու ձեւաւորումն ու Պարսելոնայի օդանաւակայանի կապակցումը Մատրիտի Պարախաս օդանաւակայանի հետ։ 1963-ին օդանաւակայանէն օգտուող քաղաքացիներու թիւը կը հատէ մէկ միլիոնի շեմը։ 1965-ին կը կառուցուի հսկիչ աշտարակ, իսկ 1968-ին՝ կը բացուի նոր կայան, որ մինչ օրս կը գործէ&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.aena.es/en/barcelona-airport/index.html|title=Barcelona-El Prat Airport - Official website - Aena.es|last=|first=|date=|website=www.aena.es|publisher=|language=|accessdate=}}&lt;/ref&gt;։

3 Օգոստոս 197-ին ''«Pan American World Airways»''-ը կը սկսի իրականացնել հերթական ծառայութիւնը Պարսելոնայի, Լիզպոնի եւ Նիւ Եորքի միջեւ՝ Boeing 747-ի գործարկմամբ։ 1976-ին կը կառուցուի նոր կայան՝ յատուկ ներպիրենեան օդային ծառայութիւններու եւ բեռնափոխադրումներու համար, միացուած փոստային եւ օդային բեռնափոխադրման ծառայութիւններ: 1977-ին Պարսելոնա-Էլ Փրատ միջազգային օդանաւակայանը կ՛ընդունի 5 միլիոն ուղեւոր։

1992-ին Ամառային օլիմպիական խաղերը կը ժամանեն Պարսելոնա եւ օդանաւակայանը կը ստանձնէ արտասահմանեան բազմահազարաւոր պատուիրակներու, հիւրերու եւ երկրպագուներու ժամանման ողջ ծանրութիւնը։ 1992-ին կը բացուի նոր հսկիչ աշտարակ, որ կը փոխարինուի 2006-ին։ 2009-ին կը բացուի առաջին կայանը, ո մինչ օրս կը համարուի ամենածանրաբեռուած ենթակառուցուածքը։ Այսօր, չուերթներու 70 %-ն կ՛իրականացուի կայան 1-ի միջոցով։ 1999-էն ետք օդային երթեւեկութիւնը կտրուկ անկում կ՛ապրի։ Օդային ինքնաթիռի ոլորտային ճգնաժամը պայմանաւորուած էր Ժիրոնայի եւ Ռեուսի կանոնադրութեան բազմաթիւ չուերթներով, որոնց թռիչքուղու վերջնական կանգառը Էլ Փրատն էր։ 2005-էն ետք Էլ Փրատը կը դառնայ [[Սպանիա|Սպանիոյ]] թիւ երկու օդանաւակայանը։ Դեկտեմբեր 2016-էն ի վեր Պարսելոնայի օդանաւակայանը կը սկսի իրականացնել չուերթներ նաեւ դէպի Լատինական Ամերիկա եւ [[Ասիա]]։

== Ծառայութիւններ ==
Պարսելոնա-Էլ Փրատ միջազգային օդանաւակայանին կը սպասարկեն հիմնականին տեղական եւ եւրոպական օդային ընկերութիւնները, որոնք ունին որոշակի գործելու հիմք։ Միջմայրցամաքային կապերը վերջին տարիներուն զգալի քանակութեամբ ուղեւորափոխադրումներ չեն առաջացուցած: Թուաքանակի հետ կապուած աճը սկսած է 21-րդ դարու սկիզբը եւ զգալիօրէն ընդարձակուած վերջին տարիներուն։ Երթալով զգալիօրէն կ՛աճի հանգստեան եւ զբօսաշրջային նպատակներով օդային փոխադրումներու ծաւալները։ Համեմատաբար աւելի ցած գիներով օդային ընկերութիւններ են ''Ryanair, EasyJet, Norwegian Air'' միջազգային, ''EasyJet Switzerland, Wizz Air and Transavia.com''-ը։ Սեպտեմբեր 2010-ին օդանաւակայանին մէջ հիմնուած է թռիչքային նոր հիմք&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.lavanguardia.com/economia/20161222/412792292014/iag-vuelos-low-cost-el-prat-largo-recorrido.html/|title=IAG operará vuelos ‘low cost’ de largo radio desde El Prat a partir de junio|last=|first=|date=|work=|newspaper=La Vanguardia|access-date=|via=}}&lt;/ref&gt;:

Օդանաւակայանը ունի 3 թռիչքուղի, որոնցմէ երկուքը կ՛իրականացուին զուգահեռ կարգով։ Օդանաւակայանը կը հանդիսանայ Քաթալոնիայի ժեներալիտետի եւ Սպանիոյ թագաւորական կառավարութեան միջեւ կառավարման եւ վերահսկողութեան քաղաքականութեան քննարկման առարկայ՝ ''«Aena»''-ի (օդանաւակայանի կառավարիչ) եւ տարբեր օդային ընկերութիւններու մասնակցութեամբ: Հակասութեան մէկ մասը կը վերաբերի օդանաւակայանի ստեղծման բացառութիւններուն եւ ''Aena''-ի ցանցի միւս օդանաւակայաններու նկատմամբ առաւելութիւններուն՝ արտաքին ներդրումներու տեսանկիւնէն։

&lt;!-- PLEASE SEE BELOW TERMS BEFORE EDITING THIS PAGE: --&gt;
&lt;!-- All new destinations added must include a reference, otherwise they will be removed --&gt;
&lt;!-- Only add 1 reference. This is sufficient. --&gt;
&lt;!-- Only include direct services flown from Barcelona or that airlines have the right to sell from Barcelona. Do NOT include destinations that operate via another օդանաւակայան, for example: Barcelona to Boston via Ponta Delgada --&gt;
&lt;!-- This page is checked regularly and any edits that do not adhere to the above terms will be removed --&gt;
{{Airport destination list
&lt;!-- --&gt;
| [[Aegean Airlines]] | [[Աթենքի միջազգային օդանաւակայան|Աթենք]]
&lt;!-- --&gt;
| [[Aer Lingus]] | [[Տուպլինի օդանաւակայան|Տուպլին]]&lt;br /&gt;'''սեզոնային՝''' [[Խորքի օդանաւակայան|Քորք]]
&lt;!-- --&gt;
| [[Aeroflot]] | [[Շերեմետեւօ|Մոսկվա «Շերեմետեւօ» միջազգային օդանաւակայան]]
&lt;!-- --&gt;
| [[Air Algérie]] | [[Ալժիրի օդանաւակայան|Ալժիր]], [[Օրան էս Սենիայի օդանաւակայն|Օրան]]
&lt;!-- --&gt;
| [[Air Arabia Maroc]] | [[Մոհամմէտ Ե. միջազգային օդանաւակայան|Քազապլանքա]], [[Ֆէս]], [[Նատոր միջազգային օդանաւակայան|Նատոր]], [[Տանժէր իպն Պաթութա օդանաւակայան|Տանժէր]]
&lt;!-- --&gt;
| [[airBaltic]] | [[Ռիկայի միջազգային օդանաւակայան|Ռիկա]]
&lt;!-- --&gt;
| [[Air Canada Rouge]] | [[Թորոնթոյի միջազգային օդանաւակայան|Թորոնթո]]&lt;br /&gt;'''Սեզոնային՝''' [[Մոնրէալի միջազգային օդանաւակայան|Մոնրէալ]]
&lt;!-- --&gt;
| [[Air China]] | [[Փեքինի օդանաւակայան|Փեքին]], [[Շանհայի միջազգային օդանաւակայան|Շանհայ-Փուտոնկ]]&lt;ref name=&quot;Airlineroute shanghai&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/271439/air-china-schedules-shanghai-barcelona-may-2017-launch/ |title=Air China schedules Shanghai – Barcelona May 2017 launch|publisher=Routesonline|accessdate=16 February 2017}}&lt;/ref&gt; 
&lt;!-- --&gt;
| [[Air Europa]] | [[Մատրիտի Պարախաս օդանաւակայան|Մատրիտ]], [[Փալմա տէ Մալեորքայի օդանաւակայան|Փալմա տէ Մալեորքա]], [[Տեներիֆէի հիւսիսային օդանաւակայան|Տեներիֆէ]] &lt;br /&gt;'''Սեզոնային՝''' [[Ալմերիայի օդանաւակայան|Ալմերիա]], [[Լանսարոտէի օդանաւակայան|Լանսարոտէ]]
&lt;!-- --&gt;
| [[Air Moldova]] | [[Քիշնեւի օդանաւակայան|Քիշնեւ]]
&lt;!-- --&gt;
| [[Alitalia]]| [[Հռոմի օդանաւակայան|Հռոմ]]
&lt;!-- --&gt;| [[American Airlines]] |[[Մայամիի միջազգային օդանաւակայան|Մայամի]], [[Ճոն Քենետի միջազգային օդանաւակայան|Նիւ Եորք]]&lt;br /&gt;'''Սեզոնային՝''' [[Շառլոթ Տուգլաս միջազգային օդանաւակայան|Շառլոթ]], [[Չիքակոյի միջազգային օդանաւակայան|Չիքակօ]],&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/268803/american-adds-new-միջազգային-routes-in-s17/|title=American adds new միջազգային routes in S17|publisher=routesonline|accessdate=11 September 2016}}&lt;/ref&gt; [[Ֆիլատելֆիայի միջազգային օդանաւակայան|Ֆիլատելֆիա]]
&lt;!-- --&gt;| [[Arkia]]| '''Սեզոնային՝''' [[Դաւիթ Պեն-Կուրիոնի օդանաւակայան|Թել Ապիպ-Բեն Կուրիոն]]
&lt;!-- --&gt;| [[Armenia Aircompany]]| '''Սեզոնային՝''' [[Զուարթնոց միջազգային օդանաւակայան|Երեւան-Զուարթնոց]] 
&lt;!-- --&gt;| [[Asiana Airlines]]| [[Ինչիոն միջազգային օդանաւակայան|Սէուլ-Ինչիոն]]&lt;ref&gt;[https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/275809/asiana-airlines-s18-long-haul-changes-as-of-17nov17/ Asiana Airlines S18 Long-Haul changes as of 17NOV17] Routesonline. 20 November 2017.&lt;/ref&gt;
&lt;!-- --&gt;| [[Atlantic Airways]]| '''Սեզոնային՝''' [[Վակարի օդանաւակայան|Վակար]]
&lt;!-- --&gt;| [[Avianca]]| [[Էլ Տորատօ միջազգային օդանաւակայան|Պոկոտա-Էլ Տորատօ]]
&lt;!-- --&gt;| [[Azerbaijan Airlines]]| '''Սեզոնային՝''' [[Հէյտար Ալիեւի անուան Պաքուի միջազգային օդանաւակայան|Պաքու]]
&lt;!-- --&gt;| [[Azur Air Ukraine]]| '''Սեզոնային՝''' [[Պորիսփիլ միջազգային օդանաւակայան|Քիեւ]]&lt;ref name=&quot;AzurUK&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.azurair.ua/flights/flights-map|title=Flights map|date=30 January 2018|publisher=azurair.ua|accessdate=30 January 2018|archive-date=18 July 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160718152120/http://www.azurair.ua/flights/flights-map|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;
&lt;!-- --&gt;| [[Belavia]]| [[Մինսկի ազգային օդանաւակայան|Մինսկ]]
&lt;!-- --&gt;| [[Blue Air]]| [[Բուխարեստի միջազգային օդանաւակայան|Բուխարեստ]]
&lt;!-- --&gt;| [[British Airways]]| [[Գեթվիք օդանաւակայան|Գեթվիք-Լոնդոն]], [[Հիթրոու օդանաւակայան|Լոնդոն-Հիթրոու]] &lt;br&gt;'''Սեզոնային՝''' [[Էդինբուրգի օդանաւակայան|Էդինբուրգ]], [[Գլազգոյի օդանաւակայան|Գլազգո]]
&lt;!-- --&gt;| [[Brussels Airlines]]| [[Բրյուսելի օդանաւակայան|Բրյուսել]]
&lt;!-- --&gt;| [[Bulgaria Air]]| '''Սեզոնային՝''' [[Սոֆիայի օդանաւակայան|Սոֆիա]]
&lt;!-- --&gt;| [[Cathay Pacific]]| [[Հոնկ քոնկ միջազգային օդանաւակայան|Հոնկ քոնկ]] &lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.finchannel.com/tourism-and-travel/68254-cathay-pacific-increases-services-to-barcelona-tel-aviv-and-fukuoka|title=Cathay Pacific increases services to Barcelona, Tel Aviv and Fukuoka|first=|last=Newseditor|website=finchannel.com}}&lt;/ref&gt;
&lt;!-- --&gt;| [[CityJet]]| '''Սեզոնային՝''' [[Պելֆաստի միջազգային օդանաւակայան|Պելֆաստ]]&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.nitravelnews.com/news-stories/2294-belfast-charter-programme-to-freedom-of-the-seas.html|title=Belfast Charter Programme to Freedom of the Seas|first=Kirsty|last=Wilkie|website=nitravelnews.com|deadurl=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20161114234740/http://www.nitravelnews.com/news-stories/2294-belfast-charter-programme-to-freedom-of-the-seas.html|archivedate=14 November 2016|df=dmy-all}}&lt;/ref&gt;
&lt;!-- --&gt;| [[Croatia Airlines]]| [[Զակրեպ օդանաւակայան|Զակրեպ]]
&lt;!-- --&gt;| [[Czech Airlines]]| [[Փրահայի միջազգային օդանաւակայան|փրահա]]
&lt;!-- --&gt;| [[Delta Air Lines]]| [[Ճոն ՔենեՏի միջազգային օդանաւակայան|ՆԻւ եորք]]&lt;br /&gt;'''Սեզոնային՝''' [[Ատլանտայի միջազգային օդանաւակայան|Ատլանտա]]
&lt;!-- --&gt;| [[easyJet]]| [[պազելի օդանաւակայան|պազել]], [[ՇոնեֆելՊ օդանաւակայան|Պերլին-Շոնեֆելտ]], [[Պորտոյի օդանաւակայան|Պորտօ]], [[Պրիստոլի օդանաւակայան|Պրիստոլ]], [[Ճենովայի օդանաւակայան|Ճենովա]]&lt;nowiki&gt;, [[Լիվերփուլի Ճոն Լենոնի անուան օդանաւակայան|Լիվերփուլ]], &lt;/nowiki&gt;[[Գետվիկ օդանաւակայան|Լոնտօ-Գենտվիկ]], [[Լիութոն օդանաւակայան|Լոնտոն-Լտութոն]], [[Լոնտոնի Սաութենտ օդանաւակայան|Լոնտոն-Սաութենտ]], [[Լիոնի Սենթ Էկզիուբերիի անուան օդանաւակայան|Լիոն]], [[Մալբենսայի օդանաւակայան|Միլան]], [[Մանչեսթըրի օդանաւակայան|Մանչեսթըր]] (1 Դեկտեմբեր 2018-էն), [[Նիապոլի միջազգային օդանաւակայան|Նիապոլ]], [[Նիւքասթլի օդանաւակայան|Նիւքասթլ]], [[Նիսի օդանաւակայան|Նիս]], [[Փարիզի Շառլ իը Գոլի անուան օդանաւակայան|Շառլ տը Գոլ-Փարիզ]] &lt;br /&gt;'''Սեզոնային՝''' [[Պելֆաստի միջազգային օդանաւակայան|Պելֆաստ]]
&lt;!-- --&gt;| [[EgyptAir]]|[[Գահիրէի միջազգայի օդանաւակայան|Գահիրէ]]
&lt;!-- --&gt;| [[El Al]]| [[Պեն Գուրիոնի անուան միջազգային օդանաւակայան|Թել Ապիպ-Պեն Գուրիոն]]
&lt;!-- --&gt;| [[Emirates]]|[[Տուպայի միջազգային օդանաւակայան|Տուպայ]]
&lt;!-- --&gt;| [[Enter Air]]| '''Չարթեր՝''' [[Ամիլկար Քապրալի անուան միջազգային օդանաւակայան|Ամիլկար Քապրալ]], [[Քաթովիցէի միջազգային օդանաւակայան|Քաթովիցէ]]
&lt;!-- --&gt;| [[Etihad Airways]]| [[Ապու Տապիի միջազգային օդանաւակայան]] (21 Նոյեմբեր 2018-էն)&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://www.etihad.com/en-us/about-us/etihad-news/archive/2018/etihad-airways-to-launch-new-service-to-barcelona/ |title= Etihad Airways to launch new service to Barcelona |publisher=Etihad Airways|accessdate=3 June 2018}}&lt;/ref&gt;
&lt;!-- --&gt;| [[Eurowings]]| [[Քիոլն Պոնն օդանաւակայան|Քիոլն-Պոնն]], [[Տիուսելտորֆի օդանաւակայան|Տիուսելտորֆ]], [[Համպուրկի օդանաւակայան|Համպուրկ]], [[Շթուտգարտի օդանաւակայան|Շթուտգարտ]], [[Վիեննայի միջազգային օդանաւակայան|Վիեննա]] 
&lt;!-- --&gt;| [[Finnair]]|[[Հելսինքիի օդանաւակայան|Հելսինքի]]
&lt;!-- --&gt;|[[Georgian Airways]]| [[Թիֆլիսի միջազգային օդանաւակայան|Թիֆլիս]]&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.georgian-airways.com/en/information/timetable/|title=Official web site of Georgian Airways - https://www.georgian-airways.com/|website=https://www.georgian-airways.com/}}&lt;/ref&gt;
&lt;!-- --&gt;
| [[Germania]]|82='''Սեզոնային՝''' [[Տրեզտենի միջազգային օդանաւակայան|Տրեզտեն]] &lt;ref&gt;[http://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/275433/germania-expands-dresden-network-in-s18/ Germania begin new service from Dresden]&lt;/ref&gt;
&lt;!-- --&gt;
| [[Iberia (ավիաընկերություն)|Iberia]] | [[Մատրիտի Պարախաս օդանաւակայան|Մատրիտ]]
&lt;!-- --&gt;
| [[Iberia Regional]] | [[Պատախոսի օդանաւակայան|Պատախոս]],  [[Պուրգոսի օդանաւակայան|Պուրգոս]],&lt;ref name=&quot;CMN&quot;&gt;{{cite web |url= https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/277293/iberia-adds-barcelona-burgos-service-from-june-2018/ |title= Iberia adds Barcelona – Burgos service from June 2018|author= Liu, Jim |work= Routesonline.com |accessdate= 22 February 2018}}&lt;/ref&gt;
&lt;!-- --&gt;
| [[Լեոնի օդանաւակայան|Լեոն]], [[Վալենսիայի օդանաւակայան|Վալենսիա]], &lt;br /&gt;'''Սեզոնային՝''' [[Մելիլայի օդանաւակայան|Մելիլա]]
&lt;!-- --&gt;
| [[Israir Airlines]] | '''սեզոնային՝''' [[Պեն Գուրիոն օդանաւակայան|Թել Ապիպ]]
&lt;!-- --&gt;
| [[Jet2.com]] | [[Մանչեսթըր օդանաւակայան|Manchester]] &lt;br /&gt;'''Սեզոնային՝''' [[Գլազկոյի օդանաւակայան|Գլազկօ]] 
&lt;!-- --&gt;
| [[Joon (airline)|Joon]]&lt;!--DO NOT CHANGE THIS TO AIR FRANCE OPERATED BY JOON AS JOON USES ITS OWN BRAND--&gt;| [[Փարիզի օդանաւակայան|Փարիզ-Շառլ տը Գոլ]]&lt;ref&gt;[https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/274967/air-france-outlines-joon-operation-from-dec-2017/ Air France outlines JOON operation from Dec 2017] Routesonline. 25 September 2017.&lt;/ref&gt;
&lt;!-- --&gt;
| [[KLM]] | [[Ամսթերտամի օդանաւակայան|Ամսթերտամ]]
&lt;!-- --&gt;
| [[Korean Air]] | [[Սեուլի միջազգային օդանաւակայան|Սեուլ]]
&lt;!-- --&gt;
| [[LATAM Brasil]] | [[Գուարուլիոս միջազգային օդանաւակայան|Սան Փաուլօ]]
&lt;!-- --&gt;
| [[LATAM Perú]] | [[Խորխէ Չավեսի անուան միջազգային օդանաւակայան|Լիմա]]  
&lt;!-- --&gt;
|[[Laudamotion]] | [[Վիեննայի միջազգային օդանաւակայան|Վիեննա]]  
&lt;!-- --&gt;
| [[LEVEL (airline)|LEVEL]]&lt;ref&gt;http://www.iairgroup.com/phoenix.zhtml%3Fc%3D240949%26p%3Daboutoverview&lt;/ref&gt; | [[Լոկան միջազգային օդանաւակայան|Պոսթոն]], [[Մինիստրօ Փիստարինի միջազգային օդանաւակայան|Պուենոս Այրէս]], [[Օաքլանտ միջազգային օդանաւակայան|Օաքլանտ]] (աւարտած է Հոկտեմբերին),&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/279037/level-moves-oakland-service-to-san-francisco-from-late-oct-2018/ |title=LEVEL moves Oakland service to San Francisco from late-Oct 2018 |publisher=Routesonline |date= |accessdate=2018-08-31}}&lt;/ref&gt; [[Սան Ֆրանչիսքոյի միջազգային օդանաւակայան|Սան Ֆրանչիսքօ]] (սկիզբ՝ 2018),&lt;ref&gt;{{cite web|title=Low-Cost Airline Brand LEVEL Announces Plans to Shift Nonstop Barcelona Flights from Oakland to SFO This Fall|url=https://www.flysfo.com/media/press-releases/low-cost-airline-brand-level-announces-plans-shift-nonstop-barcelona-flights|accessdate=7 June 2018}}&lt;/ref&gt; [[Վիեննայի միջազգային օդանաւակայան|Վիեննա]] &lt;br /&gt;'''Սեզոնային՝''' [[Լոս Անճելըսի միջազգային օդանաւակայան|Լոս Անճելըս]]
&lt;!-- --&gt;
| [[LOT Polish Airlines]] | [[Վարշաւայի օդանաւակայան|Վարշաւա]]
&lt;!-- --&gt;
| [[Lufthansa]] | [[Ֆրանքֆուրթի օդանաւակայան|Ֆրանքֆուրթ]], [[Միունխենի օդանաւակայան|Միունխեն]]
&lt;!-- --&gt;
| [[Luxair]] | [[Լիուքսեմպուրկի օդանաւակայան|Լիուքսեմպուրկ]]
&lt;!-- --&gt;
| [[Mahan Air]] | [[Թեհրանի միջազգային օդանաւակայան|Թեհրան]]&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/271774/mahan-air-plans-barcelona-june-2017-launch/|title=Mahan Air plans Barcelona June 2017 launch|publisher=Routesonline|accessdate=10 March 2017}}&lt;/ref&gt;
&lt;!-- --&gt;
| [[Nordwind Airlines]] | '''Սեզոնային չարթեր՝''' [[Տալագի օդանաւակայան|Արխանկելսք]], [[Պելըրատի միջազգային օդանաւակայան|Պելըրատ]], [[Չելիապինսքի օդանաւակայան|Չելիապինսք]], [[Քազանի միջազգային օդանաւակայան|Քազան]], [[Խապարովսկի օդանաւակայան|Խապարովսկ]], [[Քրասնոտարի միջազգային օդանաւակայան|Քրասնոտար]], [[Միներալնի վոտի օդանաւակայան|Միներալնի վոտի]], [[Շերեմետեւօ|Մոսկուա-Շերեմետեւօ]], [[Վնուքովօ միջազգային օդանաւակայան|Մոսկուա-Վնուքովօ]], [[Մուրմանսքի օդանաւակայան|Մուրմանսք]], [[Պեգիշեւօ օդանաւակայան|Նիժնեքամսք]], [[Նիժնի Նովկորոտի միջազգային օդանաւակայան|Նիժնի Նովկորոտ]], [[Տոլմաչեւօ օդանաւակայան|Նովոսիպիրսք]], [[Պոլշոյէ Սավինէ օդանաւակայան|Փերմ]], [[Քուրումոչ միջազգային օդանաւակայան|Սամարա]], [[Սիկտիվքարի օդանաւակայան|Սիկտիվքար]], [[Ռոշչինօ միջազգային օդանաւակայան|Տիումէն]], [[Ուֆայի միջազգային օդանաւակայան|Ուֆա]], [[Վոլգոգրատի միջազգային օդանաւակայան|Վոլգոգրատ]], [[Վորոնէժի միջազգային օդանաւակայան|Վորոնէժ]], [[Քոլցովօ օդանաւակայան|Եկատերինպուրկ]]
&lt;!-- --&gt;
| [[Norwegian Air Shuttle]] | [[Քոպենհակենի օդանաւակայան|Քոպենհակեն]], [[Հոլիվուտի միջազգային օդանաւակայան|Հոլիվուտ]], [[Գիոթենպուրկի օդանաւակայան|Գիոթենպուրկ]], [[Կրան Քանարիա օդանաւակայան|Կրան Քանարիա]], [[Հելսինքիի օդանաւակայան|Հելսինքի]], [[Գեթվիկի օդանաւակայան|Լոնտոն]], [[Լոս Անճելըսի միջազգային օդանաւակայան|Լոս Անճելըս]], [[Նիուարք Լիպերտի միջազգային օդանաւակայան|Նիուարք]], [[Օուքլանտի միջազգային օդանաւակայան|Օուքլանտ]],&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.ara.cat/economia/Norwegian-connectara-Barcelona-ciutats-EUA_0_1646235478.html|title=Barcelona tindrà vol directe amb Silicon Valley per primera vegada|publisher=}}&lt;/ref&gt; [[Կարտերմուեն|Օսլօ-Կարտերմուեն]], [[Քեֆլավիքի միջազգային օդանաւակայան|Ռեյքյավիք-Քեֆլավիք]], [[Ստոքհոլմի Արլանտա օդանաւակայան|Ստոքհոլմ-Արլանտա]], [[Պուն Գուրիոն միջազգային օդանաւակայան|Թել Ապիպ]], [[Տեներիֆէի հյուսիսային օդանաւակայան|Տեներիֆէ]]&lt;br /&gt;'''Սեզոնային՝''' [[Պերգենի օդանաւակայան|Պերգեն]], [[Պիլունտի օդանաւակայան|Պիլունտ]], [[Տուպրովնիքի օդանաւակայան|Տուպրովնիք]], [[Տիուսելտորֆի օդանաւակայան|Տիուսելտորֆ]], [[Էտինպուրկի օդանաւակայան|Էտինպուրկ]], [[Համպուրկի օդանաւակայան|Համպուրկի]], [[Ստավանկերի օդանաւակայան|Ստավանկեր]], [[Վարշաւայի միջազգային օդանաւակայան|Վարշաւա]]
&lt;!-- --&gt;
| {{nowrap|[[Pakistan միջազգային Airlines]]}} | [[Իսլամապատի միջազգային օդանաւակայան|Islamabad]], [[Ալլամա Իքպալ միջազգային օդանաւակայան|Լահորէ]]
&lt;!-- --&gt;
| [[Pegasus Airlines]] | [[Սապիհա Գիոքչենի անուան միջազգային օդանաւակայան|Ստամպուլ-Սապիհա Գիոքչեն]]
&lt;!-- --&gt;
| [[Pegas Fly]] | '''Սեզոնային չարթեր՝''' [[Շերեմետեւօ|Մոսկվա-Շերեմետեւօ]]
&lt;!-- --&gt; 
| [[Primera Air]] | '''Սեզոնային՝''' [[Քոբենհակենի օդանաւակայան|Քոբենհակեն]]
&lt;!-- --&gt;
| [[Qatar Airways]] | [[Համատ միջազգային օդանաւակայան|Տոհա]]
&lt;!-- --&gt;
| [[Rossiya Airlines|Rossiya]] | [[Պուլկովօ միջազգային օդանաւակայան|Սանկտ Փետերպուրկ]]&lt;br /&gt;'''Սեզոնային՝''' [[Վնուկովօ միջազգային օդանաւակայան|Մոսկուա-Վնուկովօ]]&lt;ref&gt;{{cite news|last1=Liu|first1=Jim|title=Rossiya adds Moscow Vnukovo – Barcelona seasonal service in S17|url=http://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/271861/rossiya-adds-moscow-vnukovo-barcelona-seasonal-service-in-s17/|accessdate=16 March 2017|work=Routesonline|date=16 March 2017}}&lt;/ref&gt;
&lt;!-- --&gt;
| [[Royal Air Maroc]] | [[Մուհամմատ Ե.-ի անվան միջազգային օդանաւակայան|Քազապլանքա]]&lt;br /&gt;'''Սեզոնային՝''' [[Տանժէերի օդանաւակայան|Տանժէր]]
&lt;!-- --&gt;
| [[Royal Flight (airline)|Royal Flight]] | '''Սեզոնային չարթեր՝''' [[Փլատովի միջազգային օդանաւակայան|Տոնի Ռոսթով]],&lt;ref name=&quot;timetable&quot;&gt;{{cite web|url=http://platov.aero/raspisanie_reysov|title=Flight schedule|website=platov.aero|accessdate=2018-09-10|archive-date=2018-09-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20180913235031/http://platov.aero/raspisanie_reysov|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt; [[Պուլկովո միջազգային օդանաւակայան|Սանկտ Փետերպուրկ]], [[Քոլցովօ օդանաւակայան|Եկատերինպուրկ]]
&lt;!-- --&gt;
| [[Royal Jordanian]] | [[Ալիա թագուհիի անուան միջազգային օդանաւակայան|Ամման]]
&lt;!-- --&gt;
| [[Ryanair]] | [[Պերգամոյի միջազգային օդանաւակայան|Պերգամօ]], [[Շիոնեֆելտ օդանաւակայան|Պերլին-Շյոնեֆելտ]], [[Պիրմինկհեմի օդանաւակայան|Պիրմինկհեմ]], [[Պոլոնիայի օդանաւակայան|Պոլոնիա]], [[Պրիուսելի օդանաւակայան|Պրիուսել]], [[Պուտապեստի միջազգային օդանաւակայան|Պուտապեստ]], [[Պրիուսելի օդանաւակայան|Պրիուսել]], [[Քիոլնի օդանաւակայան|Քիոլն]], [[Տուպլինի օդանաւակայան|Տուպլին]], [[Էտինպուրկի օդանաւակայան|Էտինպուրկ]], [[Ֆէսի օդանաւակայան|Ֆէս]], [[Ֆրանքֆուրթի օդանաւակայան|Մայնի Ֆրանքֆուրթ]],&lt;ref name=&quot;RyanAir&quot;&gt;{{cite web|url=http://corporate.ryanair.com/news/nachrichten/170228-ryanair-stellt-winterflugplan-2017-2018-fur-frankfurt-am-main-vor/?market=de|title=RyanAir introduces Winter plane 2017/2018 from Frankfurt Am Main Vor|publisher='''RyanAir'''}}&lt;/ref&gt; [[Ֆուերթեվենթուրայի օդանաւակայան|Ֆուերթեվենթուրա]], [[Կրան Քանարիա օդանաւակայան|Կրան Քանարիա]], [[Համպուրկի օդանաւակայան|Համպուրկ]], [[Իպիսայի օդանաւակայան|Իպիսա]], [[Քիեւի միջազգային օդանաւակայան|Քիեւ]] (սկսած է 28 Հոկտեմբեր 2018-էն), [[Քրաքովի օդանաւակայան|Քրաքով]],&lt;ref name=&quot;Airlineroute ryanair&quot;&gt;{{cite web |url=http://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/271685/ryanair-w17-new-routes-as-of-05mar17/|title=Ryanair W17 new routes as of 05MAR17 |publisher=Routesonline}}&lt;/ref&gt; [[Լիվերփուլի Ճոն Լենոնի անվան օդանաւակայան|Լիվերփուլ]], [[Սթենսետ օդանաւակայան|Լոնտոն]], [[Լիուքսեմպուրկի Ֆինտել օդանաւակայան|Լիուքսեմպուրկ]],&lt;ref name=&quot;Airlineroute ryanair&quot;/&gt; [[Մալակայի օդանաւակայան|Մալակա]], [[Մալթայի միջազգային օդանաւակայան|Մալթա]], [[Մանչեսթըրի օդանաւակայան|Մանչեսթըր]], [[Մարաքեշի օդանաւակայան|Մարաքեշ]], [[Մենորքայի օդանաւակայան|Մենորկա]], [[Նատորի միջազգային օդանաւակայան|Նատոր]], [[Նեափոլի միջազգային օդանաւակայան|Նեափոլ]], [[Փալմա տէ Մալիորքայի օդանաւակայան|Փալմա տէ Մալիորքա]], [[Փորթուի օդանաւակայան|Փորթու]], [[Փրահայի Վացլավ Հաւելի անուան օդանաւակայան|Փրահա]],&lt;ref name=&quot;Airlineroute ryanair&quot;/&gt; [[Լեոնարտօ տա Վինչիի անուան միջազգային օդանաւակայան|Ֆիումիչինօ]], [[Սանթանտերի օդանաւակայան|Սանթանտեր]], [[Սանտիակօ տէ Քոմպոստելայի օդանաւակայան|Սանտիակօ տէ Քոմպոստելա]], [[Սան Փապլօ օդանաւակայան|Սեւիլիա]], [[Սոֆիայի օդանաւակայան|Սոֆիա]], [[Սթոքհոլմի օդանաւակայան|Սթոքհոլմ]], [[Տեներիֆէի հիւսիսային օդանաւակայան|Տեներիֆէ-հիւսիսային]], [[Տեներիֆէի հարաւային օդանաւակայան|Տեներիֆէ-հարաւային]], [[Թուրինի օդանաւակայան|Թուրին]], [[Վալիատոլիտի օդանաւակայան|Վալիատոլիտ]], [[Վենետիկի Մարքօ Փոլոյի անուան օդանաւակայան|Վենետիկ]],&lt;ref name=&quot;Airlineroute ryanair&quot;/&gt; [[Վիկօ-Փէյնատոր օդանաւակայան|Վիկօ]], [[Վիլնիուսի օդանաւակայան|Վիլնիուս]], [[Վարշաւա-Մազովիա օդանաւակայան|Վարշաւա-Մազովիա]]
&lt;!-- --&gt;
| [[S7 Airlines]] | [[Տոմոտետովօ օդանաւակայան|Մոսկուա-Տոմոտետովօ]]
&lt;!-- --&gt;
| [[Scandinavian Airlines]] | [[Քոբենհակենի օդանաւակայան|Քոբենհակեն]], [[Գարտերմոէն|Օսլո, Գարտերմոէն]]&lt;br /&gt;'''Սեզոնային՝''' [[Պերկենի օդանաւակայան|Պերկեն]], [[Ստավանկերի օդանաւակայան|Ստավանկեր]], [[Սթոքհոլմի Արլանդա օդանաւակայան|Սթոքհոլմ]], [[Տրոնտհէյմի օդանաւակայան|Տրոնտհէյմ]]
&lt;!-- --&gt;
| [[Singapore Airlines]] | [[Սինկափուրի օդանաւակայան|Սինկափուր]]
&lt;!-- --&gt;
| [[Small Planet Airlines]] | '''Սեզոնային չարթեր՝''' [[Վիլնիուսի օդանաւակայան|Վիլնիուս]]
&lt;!-- --&gt;
| {{nowrap|[[Small Planet Airlines (Լեհաստան)]]}} | '''Սեզոնային՝''' [[Լիուպլինի օդանաւակայան|Լիուպլին]],&lt;ref&gt;[https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/270161/small-planet-expands-lublin-service-in-s17/ Small Planet expands Lublin service in S17] Routesonline. 1 December 2016.&lt;/ref&gt; [[Վարշաւայի օդանաւակայան|Վարշաւա]]
&lt;!-- --&gt;
| [[SmartWings]]|'''Սեզոնային՝''' [[Փրահայի Վացլավ Հաւելի անուան օդանաւակայան|Փրահա]]
&lt;!-- --&gt;
| [[Sun D'Or]] | [[Պեն Գուրիոն միջազգային օդանաւակայան|Թել Ապիպ]]
&lt;!-- --&gt;
| [[Swiss International Air Lines]] | [[Ժնեւի օդանաւակայան|Ժնեւ]], [[Ցիուրիխի օդանաւակայան|Ցիուրիխ]]
&lt;!-- --&gt;
| [[TAP Air Portugal]] | [[Լիզպոնի օդանաւակայան|Լիզպոն]], [[Փորտուի օդանաւակայան|Փորտու]]&lt;ref name=&quot;tap1&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.routesonline.com/news/38/airlineroute/276258/tap-air-portugal-plans-to-expand-porto-network-in-s18/|title=TAP Air Portugal plans to expand Porto network in S18|website=Routesonline}}&lt;/ref&gt;
&lt;!-- --&gt;
| [[TAROM]] | [[Պուխարեստի միջազգային օդանաւակայան|Պուխարեստ]]
&lt;!-- --&gt;
| [[Transavia]] | [[Ամսթերտամի օդանաւակայան|Ամսթերտամ]], [[Էյնտհովէենի օդանաւակայան|Էյնտհովէեն]], [[Ռոտերտամի օդանաւակայան|Ռոտերտամ]]
&lt;!-- --&gt;
| [[Transavia France]] | [[Փարիզի Օրլի օդանաւակայան|Փարիզ-Օրռլ]]
&lt;!-- --&gt;
| [[TUI fly Belgium]] | [[Անթվերբենի միջազգային օդանաւակայան|Անթտվերբեն]] 
&lt;!-- --&gt;
| [[Tunisair]] | [[Թունիս-Քարտակեն միջազգային օդանաւակայան|Թունիս]]
&lt;!-- --&gt;
| [[Turkish Airlines]] | [[Աթաթուրքի անուան միջազգային օդանաւակայան|Ստամպուլ-Աթաթուրք]], [[Սապիհա Գիոքչենի անուան միջազգային օդանաւակայան|Ստամպուլ-Գիոքչեն]]
&lt;!-- --&gt;
| {{nowrap|[[Ukraine Airlines]]}} | [[Պորիսփիլի միջազգային օդանաւակայան|Քիեւ]] &lt;br /&gt;'''Սեզոնային՝''' [[Լվովի միջազգային օդանաւակայան|Լվով]]
&lt;!-- --&gt;
| [[Ural Airlines]] | [[Տոմոտետովօ օդանաւակայան|Մոսկուա-Տոմոտետովօ]]&lt;br /&gt;'''Սեզոնային՝''' [[Փուլոքովիի միջազգային օդանաւակայան|Սանկտ Փետերպուրկ]], [[Եկատերինպուրկի օդանաւակայան|Եկատերինպուրկ]]
&lt;!-- --&gt;
| [[Volotea]] | '''սեզոնային չարթեր՝:''' [[Ճերսի օդանաւակայան|Ճերսի]]
&lt;!-- --&gt;
| [[Vueling]] | [[Ա Կորունիա օդանաւակայան|Ա Կորունիա]], [[Աալպորկի օդանաւակայան|Աալպորկ]], [[Ալժիրի օդանաւակայան|Ալժիր]], [[Ալիքանտէի օդանաւակայան|Ալիքանտէ]], [[Ալմերիայի օդանաւակայան|Ալմերիա]], [[Ամսթերտամի օդանաւակայան|Ամսթերտամ]], [[Ասթուրիայի օդանաւակայան|Ասթուրիա]], [[Աթենքի միջազգային օդանաւակայան|Աթենք]], [[Պանջուլի միջազգային օդանաւակայան|Պանջուլ]], [[Պարիի օդանաւակայան|Պարի]], [[Պազելի օդանաւակայան|Պազել]], [[Պէյրութի միջազգային օդանաւակայան|Պէյրութ]], [[Պերլինի օդանաւակայան|Պերլին]], [[Պիլպաոյի օդանաւակայան|Պիլպաօ]], [[Պիրմինկհեմի օդանաւակայան|Պիրմինկհեմ]], [[Պոլոնիայի օդանաւակայան|Պոլոնիա]], [[Պորտոյի օդանաւակայան|Պորտօ]], [[Պրիյուսէլի օդանաւակայան|Պրիյուսէլ]], [[Քնկլիարիի օդանաւակայան|Քակլիարի]], [[Քաթանիայի օդանաւակայան|Քաթանիա]], [[Քոփենհակենի օդանաւակայան|Քոփենհակեն]], [[Տակարի միջազգային օդանաւակայան|Տակար]], [[Տուպլինի օդանաւակայան|Տուպլին]], [[Տուպրովնիկի օդանաւակայան|Տուպրովնիկ]], [[Տիուսելտորֆի օդանաւակայան|Տիուսելտորֆի]], [[Էտինպուրկի օդանաւակայան|Էտինպուրկ]], [[Ֆէսի օդանաւակայան|Ֆէես]], [[Ձլորենցիայի օդանաւակայան|Ֆլորենցիա]], [[Ֆուերթեվենթուրայի օդանաւակայան|Ֆուերթեվենթուրա]], [[Ժնեւի օդանաւակայան|Ժնեւ]], [[Կիոթենպուրկի օդանաւակայան|Կիոթենպուրկ]], [[Կրան Քանարիա օդանաւակայան|Կրան Քանարիա]], [[Ֆետերիքօ Կարսիայի անուան օդանաւակայան|Կրանատա]], [[Համպուրկի օդանաւակայան|Համպուրկ]], [[Հաննովէրի օդանաւակայան|Հաննովէր]], [[Հելսինքիի օդանաւակայան|Հելսինքի]],&lt;ref&gt;[http://www.aviation24.be/airlines/iag/vueling/flights-barcelona-helsinki-vueling/ Spanish airline Vueling will add more flights to Helsinki in winter season 2017–2018] aviation24.be. 25 August 2017. Retrieved 26 August 2017&lt;/ref&gt; [[Իպիսայի օդանաւակայան|Իպիսա]], [[Քիեւի միջազգային օդանաւակայան|Քիեւ]], [[Լա Փալմայի օդանաւակայան|Լա Փալմա]], [[Լանսարոտէի օդանաւակայան|Լանսարոտէ]], [[Լիզպոնի օդանաւակայան|Լիզպոն]], [[Կեթվիկի օդանաւակայան|Լոնտոն-Կեթվիկ]], [[Լիոնի օդանաւակայան|Լիոն]], [[Մատրիտդի Պարախաս օդանաւակայան|Մատրիտ]], [[Մալակայի օդանաւակայան|Մալակա]], [[Մանչեսթըրի օդանաւակայան|Մանչեսթըր]], [[Մարաքեշի օդանաւակայան|Մարաքեշ]], [[Մարսէլի օդանաւակայան|Մարսէլ]], [[Մենորքայի օդանաւակայան|Մենորքա]], [[Մալբպենսայի օդանաւակայան|Միլան]], [[Տոմոտետովի օդանաւակայան|Մոսկուա-Տոմոտետով]], [[Միունխենի օդանաւակայան|Միունխեն]], [[Նանթի օդանաւակայան|Նանթ]], [[Նիապոլի միջազգային օդանաւակայան|Նիապոլ]], [[Նիսի օդանաւակայան|Նիս]], [[Օրանի օդանաւակայան|Օրան]], [[Օսլոյի Կարտերմոենի օդանաւակայան|Օսլօ-Կարտերմոեն]], [[Փալերմոյի օդանաւակայան|Փալերմօ]], [[Փալմա տէ Մալիորքայի օդանաւակայան|Փալմա տէ Մալիորքա]], [[Փարիզի Շարլ տը Կոլի անուան օդանաւակայան|Փարիզ-Շարլ տը Կոլ]], [[Փարիզի Օրլի օդանաւակայան|Փարիզ-Օրլ]], [[Փիզայի միջազգային օդանաւակայան|Փիզա]], [[Փորտուի օդանաւակայան|Փորտու]], [[Փրահայի Վացլավ Հաւելի անուան օդանաւակայան|ՊՓրահա]], [[Լեոնարտօ տա Վինչիի անուան միջազգային օդանաւակայան|Հռոմ]], [[Փուլքովոյի միջազգային օդանաւակայան|Սանկտ Փետերպուրկ]], [[Սան Սեբաստիանի օդանաւակայան|Սան Սեբաստիան]], [[Սանտանտերի օդանաւակայան|Սանտանտեր]], [[Սանտիակօ տէ Քոմբոստելայի օդանաւակայան|Սանտիակօ տէ Քոմբոստելա]], [[Սան Փապլոյի օդանաւակայան|Սեւիլիա]], [[Սթոքհոլմի օդանաւակայան|Սթոքհոլմ]], [[Stuttgart օդանաւակայան|Stuttgart]], [[Տանժէրի օդանաւակայան|Տանժէր]], [[Պեն Գուրիոն օդանաւակայան|Թել Ապիպ-Պեն Գուրիոն]], [[Տեներիֆէի հիւսիսային օդանաւակայան|Տեներիֆէ-հիւսիսային]], [[Տեներիֆէի հարաւային օդանաւակայան|Տեներիֆէ-հարաւային]], [[Թուլուզի օդանաւակայան|Թուլուզ]], [[Թուրինի օդանաւակայան|Թուրին]], [[Վալենսիայի օդանաւակայան|Վալենսիա]], [[Վալիատոլիտի օդանաւակայան|Վալիատոլիտի]], [[Վենետիկի Մարքօ Փոլոյի անուվան օդանաւակայան|Վենետիկ]], [[Վիեննայի միջազգային օդանաւակայան|Վիեննա]], [[Վիկօ-Փեյնատոյի օդանաւակայան|Վիկօ]], [[Զագրեպի օդանաւակայան|Զագրեպ]], [[Ցիուրիխի օդանաւակայան|Ցիուրիխ]] &lt;br /&gt;'''Սեզոնային՝''' [[Պեստիայի օդանաւակայան|Պեստիա]], [[Պելկրատի օդանաւակայան|Պելկրատ]], [[Պերկենի օդանաւակայան|Պերկեն]], [[Պրեստի օդանաւակայան|Պրեստ]], [[Պրինտիսիի օդանաւակայան|Պրինտիսի]], [[Պուխարեստի միջազգային օդանաւակայան|Պուխարեստ]], [[Պուտապեստի միջազգային օդանաւակայան|Պուտապեստ]], [[Քարտիֆի օդանաւակայան|Քարտիֆ]], [[Մոհամմատ Ե.-ի անուան միջազգային օդանաւակայան|Քազապլանքա]], [[Քերքիրայի միջազգային օդանաւակայան|Քերքիրա]], [[Ֆարոյի օդանաւակայան|Ֆարօ]], [[Մատեիրայի օդանաւակայան|Մատեիրա]], [[Ճենովայի օդանաւակայան|Ճենովա]], [[Հերաքլիոն միջազգային օդանաւակայան|Հերաքլիոն]], [[Քրաքովի միջազգային օդանաւակայան|Քրաքով]], [[Լառնաքայի միջազգային օդանաւակայան|Լառնաքա]], [[Լիլի օդանաւակայան|Լիլ]], [[Մալթայի միջազգային օդանաւակայան|Մալթա]], [[Մինսկի ազգային օդանաւակայան|Մինսկ]], [[Միքոնոսի օդանաւակայան|Միքոնոս]], [[Նատորի միջազգային օդանաւակայան|Նատոր]], [[Նիուրեմպերկի օդանաւակայան|Նիուրեմպերկ]], [[Քեֆլավիքի միջազգային օդանաւակայան|Քեֆլավիք-Ռեյքյավիք]], [[Սանթորինիի ազգային օդանաւակայան|Սանթորինի]], [[Սբլիտի օդանաւակայան|Սբլիտ]], [[Տալլինի օդանաւակայան|Տալլին]], [[Սալոնիքի միջազգային օդանաւակայան|Սալոնիք]], [[Թունիս-Քարտակեն միջազգային օդանաւակայան|Թունիս]], [[Վարշաւայի օդանաւակայան|Վարշաւա]], [[Զատարի օդանաւակայան|Զատար]]
&lt;!-- --&gt;
| [[Windrose Airlines]] | '''Սեզոնային՝''' [[Փորիսպիլ միջազգային օդանաւակայան|Քիեւ]]&lt;ref&gt;{{cite news|title=Welcome to Barcelona!|url=http://windrose.aero/eng/about/news_windrose/110335.html|accessdate=7 March 2018|publisher=windrose.aero}}&lt;/ref&gt;
&lt;!-- --&gt;
| [[Wizz Air]] | [[Պուխարեստի միջազգային օդանաւակայան|Պուխարեստ]], [[Պուտապեստի միջազգային օդանաւակայան|Պուտապեստ]], [[Քիշնեւի միջազգային օդանաւակայան|Քիշնեւ]], [[Գտանսքի օդանաւակայան|Գտանսք]] (աւարտ՝ 2018), [[Katowice օդանաւակայան|Katowice]], [[David the Builder Kutaisi միջազգային օդանաւակայան|Kutaisi]],&lt;ref name=&quot;WizzKUTforS18&quot;&gt;{{cite news|title=Rome, Paris, Barcelona, Prague: Wizz Air launches new direct flights from Kutaisi|url=http://agenda.ge/news/88278/eng|accessdate=6 October 2017|publisher=agenda.ge|archive-date=6 October 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20171006211935/http://agenda.ge/news/88278/eng|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt; [[Ռիկայի օդանաւակայան|Ռիկա]], [[Սոֆիայի միջազգային օդանաւակայան|Սոֆիա]], [[Վիլնիուսի օդանաւակայան|Վիլնիուս]], [[Վարշաւայի օդանաւակայան|Վարշաւա]]&lt;br&gt;'''Սեզոնային՝''': [[Սքոպիէի օդանաւակայան|Սքոպիէ]]&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://wizzair.com/en-gb/flights/timetable/barcelona-el-prat/skopje#/0/1/1/0/0/2018-10/2018-10|title=Welcome to the world of opportunity! - Wizz Air|website=wizzair.com}}&lt;/ref&gt;
&lt;!-- --&gt;
| [[WOW air]] | '''Սեզոնային՝''' [[Քեֆլավիքի միջազգային օդանաւակայան|Քեֆլավիք]]
&lt;!-- --&gt;
| [[Yanair]] | '''Սեզոնային չարթեր՝''' [[Պորիսբիլ միջազգային օդանաւակայան|Քիեւ]]&lt;!-- See flight YE5302 --&gt;
&lt;!-- --&gt; --&gt;
}}

===Կարգօ===
{{Airport destination list
&lt;!-- --&gt;
| [[ASL Airlines Belgium]] | [[Պրիուսէլ]], [[Լիէժ]]
&lt;!-- --&gt;
| [[Atlas Air]] | [[Մումպա]], [[Պենկալիա]]
&lt;!-- --&gt;
| [[Cargolux]] | [[Հոնկ Քոնկ]], [[Հեյտար Ալիեւի անվան Պաքուվի միջազգային օդանաւակայան|Պաքու]], [[Լիուքսեմպուրկ]]
&lt;!-- --&gt;
| [[DHL Aviation]] | [[Վիքթորիա]]
&lt;!-- --&gt;
| [[Emirates SkyCargo]] | [[Տուպայ]]
&lt;!-- --&gt;
| [[FedEx Express]] | [[Փարիզ]]
&lt;!-- --&gt;
| [[Lufthansa Cargo]] | [[Մայնի Ֆրանքֆուրթ]]
&lt;!-- --&gt;
| [[Swiftair]] | [[Մատրիտի Պարախաս օդանաւակայան|Մատրիտ]], [[Մալիորքա]]
&lt;!-- --&gt;
| [[ULS Airlines Cargo]] | [[Ստամպուլ]]
&lt;!-- --&gt;
| [[UPS Airlines]] | [[Քիոլն]], [[Վալենսիա]]
}}

== Վիճակագրութիւն ==
=== Հիմնական ուղիներ ===
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;font-size: 90%&quot;
|+ օդային ուղիներ, 2017
|-
! Վարկանիշ
! Օչային ուղի
! Ուղեւորներու քանակ
|-
| 1
| {{դրօշ|Սպանիա}} [[Vueling]]
| 17,174,966
|-
| 2
| {{դրօշ|Իրլանտա}} [[Ryanair]]
| 6,962,954
|-
| 3
| {{դրօշ|Ուքրանիա}} [[EasyJet]]
| 3,143,891
|-
| 4
| {{դրօշ|Նորվեկիա}} [[Norwegian Air Shuttle|Norwegian]]
| 1,586,744
|-
| 5
| {{դրօշ|Գերմանիա}} [[Lufthansa]]
| 1,425,433
|-
| 6
| {{դրօշ|Սպանիա}} [[Iberia (airline)|Iberia]]
| 1,338,263
|-
| 7
| {{դրօշ|Սպանիա}} [[Air Europa]]
| 1,052,286
|-
| 8
| {{դրօշ|Ուքրանիա}} [[British Airways]]
| 843,648
|-
| 9
| {{դրօշ|Ֆրանսա}} [[Air France]]
| 777,655
|-
| 10
| {{դրօշ|Հունգարիա}} [[Wizz Air]]
| 768,044
|-
| 11
| [[Նիտերլանտներ]] [[KLM]]
| 574,985
|-
| 12
| [[Նիտերլանտներ]] [[Transavia]]
| 572,902
|-
| 13
| [[Փորթուկալ]] [[TAP Air Portugal|TAP Portugal]]
| 555,243
|-
| 14
| {{դրօշ|Արաբական Միացեալ Էմիրութիւններ}} [[Emirates (airline)|Emirates]]
| 551,008
|-
| 15
| {{դրօշ|Գերմանիա}} [[Eurowings]]
| 542,492
|}

===Ամենազբաղուած ուղեւորագիծեր===
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;font-size: 85%&quot;
|+ Ամենազբաղուած գիծեր, 2017
|-+
! Հ․
! օդանաւակայան
! Ուղեւորներ
|-
|1|| [[Մեծ Բրիտանիա]] [[Գեթվիք օդանաւակայան|Լոնտոնի Գեթվիք օդանաւակայան]]|| style=&quot;text-align:center;&quot;|1,460,914
|-
|2|| Նիտերլանտներ [[Ամստերդամի միջազգային օդանաւակայան]] || style=&quot;text-align:center;&quot;|1,363,965
|-
|3|| {{դրօշ|Ֆրանսա}} [[Փարիզի Շառլ դը Գոլի անուան օդանաւակայան]] || style=&quot;text-align:center;&quot;|1,290,861
|-
|4||| {{դրօշ|Իտալիա}} [[Լեոնարտօ տա Վինչիի անուան միջազգային օդանաւակայան]]|| style=&quot;text-align:center;&quot;|1,225,979
|-
|6|| {{դրօշ|Ֆրանսա}} [[Փարիզի Օրլի օդանաւակայան]]|| style=&quot;text-align:center;&quot;|1,163,701
|-
|5|| {{դրօշ|Գերմանիա}} [[Ֆրանքֆուրտի օդանաւակայան]]|| style=&quot;text-align:center;&quot;|937,469
|-
|7|| [[Պելկիա]] [[Պրիուսելի օդանաւակայան]]|| style=&quot;text-align:center;&quot;|927,483
|-
|8|| {{դրօշ|Գերմանիա}} [[Միունխենի օդանաւակայան]]|| style=&quot;text-align:center;&quot;|837,259
|-
|13|| [[Փորթուկալ]] [[Լիսաբոնի օդանաւակայան]]|| style=&quot;text-align:center;&quot;|836,924
|-
|10|| {{դրօշ|Իտալիա}} [[Մալպենսա օդանաւակայան]]|| style=&quot;text-align:center;&quot;|758,520
|-
|9|| [[Մեծ Բրիտանիա]] [[Հիտրոու օդանաւակայան]]|| style=&quot;text-align:center;&quot;|684,967
|-
|11|| {{դրօշ|Զուիցերիա}} [[Ցիուրիխի օդանաւակայան]]|| style=&quot;text-align:center;&quot;|649,719
|-
|12|| {{դրօշ|Զուիցերիա}} [[Ժնեւի օդանաւակայան]]|| style=&quot;text-align:center;&quot;|637,998
|-
|15|| {{դրօշ|Իրլանտա}} [[Տուպլինի օդանավակայան]]|| style=&quot;text-align:center;&quot;|572,623
|-
|14|| [[Մեծ Բրիտանիա]] [[Լիուտոնի օդանաւակայան]] || style=&quot;text-align:center;&quot;|507,191
|}
{| cellspacing=&quot;4&quot; cellpadding=&quot;4&quot;
|- valign=&quot;top&quot;
|
{|class=&quot;wikitable&quot;
|+'''Ուեւորներու վիճակագրութիւն'''
|-
!Տարի||Ուղեւորներ||%||Տարի||Ուղեւորներ||%
|-
|1963||1,000,000|| -||2003||22,752,667|| {{color|green|+6.6}}
|-
|1977||5,000,000|| -||2004||24,558,138|| {{color|green|+7.9}}
|-
|1990||9,205,000|| -||2005||27,152,745|| {{color|green|+10.6}}
|-
|1991||9,145,000|| {{color|red|-0.7}} ||2006||30,008,152|| {{color|green|+10.5}}
|-
|1992||10,196,000|| {{color|green|+11.5}} ||2007||32,898,249|| {{color|green|+9.6}}
|-
|1993||9,999,000|| {{color|red|-2.0}} ||2008||30,208,134|| {{color|red|-8.2}}
|-
|1994||10,647,285|| {{color|green|+6.5}} ||2009||27,311,765|| {{color|red|-9.4}}
|-
|1995||11,727,814|| {{color|green|+10.1}} ||2010||29,209,595|| {{color|green|+6.5}}
|-
|1996||13,434,679|| {{color|green|+14.6}} ||2011||34,398,226|| {{color|green|+17.8}}
|-
|1997||15,065,724|| {{color|green|+12.1}} ||2012||35,144,503|| {{color|green|+2.2}}
|-
|1998||16,194,805|| {{color|green|+7.3}} ||2013||35,216,828|| {{color|green|+0.2}}
|-
|1999||17,421,938|| {{color|green|+7.6}} ||2014||37,559,044|| {{color|green|+6.7}}
|-
|2000||19,809,567|| {{color|green|+13.8}} ||2015||39,711,276|| {{color|green|+5.7}}
|-
|2001||20,745,536|| {{color|green|+4.7}} ||2016||44,154,693|| {{color|green|+11.2}}
|-
|2002||21,348,211|| {{color|green|+2.9}} ||2017||47,284,500|| {{color|green|+7.1}}
|-
|2018 (Mar)||9,927,159|| {{color|green|+9.4}}
|}
''Աղբյուր՝ Aeroport de Barcelona, AENA''
|
{|class=&quot;wikitable&quot;
|+'''Գործողութիւններու վիճակագրութիւն'''
|-
!Տարի||գործողութիւններ||%
|-
|1999||233,609||-
|-
|2000||255,913|| {{color|green|+9.5}}
|-
|2001||273,119|| {{color|green|+6.3}}
|-
|2002||271,023|| {{color|red|-0.8}}
|-
|2003||282,021|| {{color|green|+4.1}}
|-
|2004||291,369|| {{color|green|+3.3}}
|-
|2005||307,798|| {{color|green|+5.6}}
|-
|2006||327,636|| {{color|green|+6.4}}
|-
|2007||352,501|| {{color|green|+7.6}}
|-
|2008||321,491|| {{color|red|-8.8}}
|-
|2009||278,965|| {{color|red|-13.3}}
|-
|2010||277,832|| {{color|red|-0.4}}
|-
|2011||303,054|| {{color|green|+9.1}}
|-
|2012||290,004|| {{color|red|-4.3}}
|-
|2013||276,497|| {{color|red|-4,7}}
|-
|2014||283,850|| {{color|green|+2,7}}
|-
|2015||288,878|| {{color|green|+1,8}}
|-
|2016||307,864|| {{color|green|+6,6}}
|-
|2017||323,539|| {{color|green|+5,1}}
|-
|2018 (Mar)||69,548|| {{color|green|+6.6}}
|}
|
{|class=&quot;wikitable&quot;
|+'''Կարհգօ վիճակագրութիւն''' 
|-
!Տարի||Ծաւալ||%
|-
|1999||88,217||-
|-
|2000||88,269|| {{color|green|+2.4}}
|-
|2001||81,882|| 
{{color|red|-7.8}}
|-
|2002||75,905|| 
{{color|red|-7.3}}
|-
|2003||70,118|| 
{{color|red|-7.6}}
|-
|2004||84,985|| {{color|green|+21.2}}
|-
|2005||90,446|| {{color|green|+6.4}}
|-
|2006||93,404|| {{color|green|+3.3}}
|-
|2007||96,770|| {{color|green|+3.6}}
|-
|2008||104,329|| {{color|green|+7.7}}
|-
|2009||89,813|| {{color|red|-13.6}}
|-
|2010||104,279|| {{color|green|+16.1}}
|-
|2011||96,572|| {{color|red|-7.4}}
|-
|2012||96,522|| {{color|red|-0.1}}
|-
|2013||100,288|| {{color|green|+3.9}}
|-
|2014||102,692|| {{color|green|+2.4}}
|-
|2015||117,219|| {{color|green|+14.1}}
|-
|2016||132,754|| {{color|green|+13.3}}
|-
|2017||156,105|| {{color|green|+14.9}}
|-
|2018 (Mar)||38,181|| {{color|green|+10.1}}
|}
|}

== Ծանօթագրութիւններ ==
{{Ծնթ․ցանկ}}</text>
      <sha1>4x49r3cry4opys2j216go1r6s86h4ke</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Պուտափեսթ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>5696</id>
    <revision>
      <id>225726</id>
      <parentid>187850</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T07:56:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>5016</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2794" xml:space="preserve">{{Տեղեկաքարտ Բնակավայր
 | կարգավիճակ = քաղաք
 | ղեկավարի պաշտօն = Քաղաքապետ
}}

'''Պուտափեսթ''', [[Հունգարիա|Հունգարիոյ]] մայրաքաղաքն է։ Ունի 1,7 միլիոն բնակիչ, իսկ քաղաքամերձ բնակավայրերուն հետ միասին՝ 2,5 միլիոն բնակիչ։ Պուտափեսթ Հունգարիոյ քաղաքական, առեւտրային, երթեւեկային եւ մշակութային կեդրոնն է։ [[Դանուբ Գետ|Դանուբ գետը]] քաղաքը կը բաժնէ երկու հիմնական մասի. ''Պուտա'' (արեւմտեան մաս) եւ ''Փեսթ'' (արեւելեան մաս)։ Պուտան լեռնային եւ անտառաշատ է, իսկ Փեսթ մասը կը կազմէ Հունգարիոյ Մեծ Հարթավայր։ Պուտափեսթ Եւրոպական Միութեան իններորդ բազմամարդ քաղաքն է։ 

Պուտայի տարածքին ապրած են Ք.Ա. Ե. դարէն՝ [[կելտեր]]ը։ [[Հռոմէական Կայսրութիւն|Հռոմէացիներ]]ը նուաճած են կելտերու բնակավայրերը եւ ստեղծած Աքուինքըմ ([[լատիներէն]]՝ ''Aquincum'') քաղաքը, որ Հռոմէական կայսրութեան կարեւորագոյն քաղաքներէն մէկն է (Ա.- Ե. դարերուն)։ Հունգարները Թ. դարէն հաստատուած են այդ տարածքին։ Պուտայի ամրոցը հիմնուած է Պելա Դ․ թագաւորին կողմէն, իսկ Մաթիաս թագաւորին օրերուն դարձած է միջազգային [[վերածնունդ]]ի կեդրոն։ ԺԶ.- ԺԷ. դարերուն կը գտնուէր թուրքերուն լուծին տակ, ԺԸ.-ԺԹ. դարերուն նորէն ծաղկում կ'ապրէր։ 1873-ին Պուտա, Փեսթ եւ Օպուտա («Հին Պուտա») քաղաքները միացան, այդ ժամանակէն ի վեր ամբողջ բնակավայրը կոչուած է Պուտափեսթ։

== Բնակչութիւն ==
{{Wikidata/Population}}

== Ծանօթագրութիւններ ==
{{Ծնթ․ցանկ}}

== Արտաքին յումներ ==
* [http://metros.hu/terkep/metrosterkep.html ՊուդաՓեսթի հասարակական երթեւեկութեան քարտէսը]
* [http://www.budapest.com/ Budapest info and Hotel guide] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231031130801/https://www.budapest.com/ |date=2023-10-31 }} {{ref-en}}
{{Արտաքին յղումներ}}

[[Ստորոգութիւն:Եւրոպական մայրաքաղաքներ]]
[[Ստորոգութիւն:Հունգարիոյ քաղաքներ]]</text>
      <sha1>akryf3i9e6dtg5qpty1ubw6rzl76wsn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Պուրճ Համուտի Սպանդ (1985)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>5700</id>
    <revision>
      <id>225692</id>
      <parentid>199771</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T12:36:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Maral Dikbikian</username>
        <id>4797</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9655" xml:space="preserve">'''“Պուրճ Համուտի սպանդը”''', զինուած աւազակային յարձակում [[Պուրճ Համուտ]] քաղաքին մէջ,  [[Լիբանան]], [[1985]] թուականին, որուն զոհ գացին հինգ անձեր եւ որուն երեք մասնակիցները ձերբակալուեցան լ[[իբանանեան ոստիկանութիւն|իբանանեան ոստիկանութեան]] կողմէ, դատապարտուեցան մահուան եւ սակայն մինչ այդ յաջողեցան փախուստի դիմել բանտէն, մինչեւ այսօր չեն յայտնաբերուած եւ կը գտնուին միջազգային հետախուզման մէջ:

== Աւազակային յարձակումը ==

[[Մարտ 28|28 Մարտ]] 1985թ.-ին, Լիբանանի Պուրճ Համուտ քաղաքին մէջ, մայրաքաղաք [[Պէյրութ]]ի հարեւանութեան, գոհարեղէնի եւ ոսկերչական իրերու վաճառատան &quot;Middle East Diamond&quot; ընկերութեան կեդրոնական գրասենեակը ենթարկուեցաւ զինուած աւազակային յարձակման, որուն ընթացքին յարձակման մասնակիցները սպաննեցին այնտեղ գտնուող հինգ անձերը եւ կողոպտելէ ետք մօտ 20 միլիոն լիբ. ոսկիի արժողութեամբ ոսկեղէն եւ թանկարժէք քարեր, դիմեցին փախուստի&lt;ref&gt;Ալ Նահար (النهار) օրաթերթ, 29 Մարտ 1985, Պէյրութ, Լիբանան&lt;/ref&gt;:

Խմբային այս ոճիրին զոհերն էին յարձակման ենթարկուած ընկերութեան տէրն ու տնօրէնը՝ [[Հրանդ Քիւրքճեան]] (60 տարեկան, լիբանանեան ոսկերչական շրջանակներուն մէջ ծանօթ “Լուլու Հրանդ” անունով), եւ չորս պաշտօնեաներ՝ [[Հանի Զամմար]] (28 տարեկան), [[Մարիա Հաննա Մըխայէլ]] (32 տարեկան), [[Խաթուն Թէքէեան]] (27 տարեկան) եւ [[Աւետիս Պօյաճեան]] (60 տարեկան):

Ոստիկանութիւնը սպաննուածներուն արնաշաղախ դիակները յայտնաբերեց ոճիրի վայրին մէջ: Ոճիրը մեծապէս ցնցեց լիբանանեան պետական շրջանակներն ու հանրութիւնը եւ մամուլին կողմէ ստացաւ “Պուրճ Համուտի սպանդ” (Արաբ. [[مجزرة برج حمود]]) անուանումը&lt;ref&gt;[[Ալ Անուար]] (الانوار) օրաթերթ, 29 Մարտ 1985, Պէյրութ, Լիբանան&lt;/ref&gt;: Անիկա համարուեցաւ մինչ այդ “Լիբանանի պատմութեան մէջ ամենամեծ եւ ամենավայրագ աւազակային յարձակումը”&lt;ref&gt;&quot;L'Orient-LE JOUR&quot; օրաթերթ, 30 Մարտ 1985, Պէյրութ, Լիբանան&lt;/ref&gt;:

== Ոճրագործները եւ անոնց ձերբակալութիւնը ==

Յարուցուած քրէական գործի ընթացքին կատարուած քննչական գործողութիւններու արդիւնքով, որուն մասնակցեցան լիբանանեան իրաւապահ գրեթէ բոլոր ծառայութիւններու աշխատակիցներ, նոյն թուականի [[Ապրիլի 12|12 Ապրիլի]]-ին Պէյրութի [[Զոքաք էլ Պլաթ]] թաղամասին մէջ նախ յայտնաբերուեցան եւ ձերբակալուեցան յարձակման մէջ կասկածուող երկու անձեր՝ [[Ռաֆֆի Ասատուր Նահապետեան]] (25 տարեկան) եւ [[Փանոս Ասատուր Նահապետեան]] (27 տարեկան)&lt;ref&gt;Ալ Նահար (النهار) օրաթերթ, 14 Ապրիլ 1985, Պէյրութ, Լիբանան&lt;/ref&gt;: Ձերբակալման պահուն կասկածեալներուն մօտ յայտնաբերուեցաւ Հրանդ Քիւրքճեանի հաստատութեան պատկանող գոհարեղէն եւ ոսկեղէն՝ 3172 կրամ 18 քարաթանոց ոսկի, 495 կրամ ադամանդ/2400 քարաթ/, 3244 ամ. տոլար եւ թանկարժէք քարեր՝ մօտ 700 հազար տոլար արժողութեամբ&lt;ref&gt;[[Ազդակ]] օրաթերթ, 14 Ապրիլ 1985, Պէյրութ, Լիբանան&lt;/ref&gt;: Յափշտակուած իրերուն ընդհանուր արժէքը օրին կը կազմէր մօտ 20 միլիոն լիբանանեան ոսկի, օրուան համարժէքը՝ 232,558 ամերիկեան տոլար&lt;ref&gt;&quot;L'Orient-LE JOUR&quot; օրաթերթ, 14 Ապրիլ 1985, Պէյրութ, Լիբանան&lt;/ref&gt; էր: Ձերբակալուածները խոստովանեցան, որ գողօնը ծրարներու մէջ կը տեղաւորէին՝ [[եւրոպա]]կան երկիր մը փախչելու եւ այնտեղ վաճառելու նպատակով&lt;ref&gt;Ալ Անուար (الانوار) օրաթերթ, 14 Ապրիլ 1985, Պէյրութ, Լիբանան&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Ալ Սաֆիր]] (السفير) օրաթերթ, 14 Ապրիլ 1985, Պէյրութ, Լիբանան&lt;/ref&gt;:

[[Ապրիլի 17|17 Ապրիլ]]-ին [[Կիպրոս]]ի մէջ ձերբակալուեցաւ յարձակման մէջ կասկածուող երրորդ անձը՝ [[Հրաչ Ասատուր Նահապետեան]], որ կիպրական իշխանութիւններուն կողմէ արտայանձնուեցաւ լիբանանեան իրաւապահ մարմիններուն&lt;ref&gt;Ալ Նահար (النهار) օրաթերթ, 19 Ապրիլ 1985, Պէյրութ, Լիբանան&lt;/ref&gt;:

== Ոճիրին քննութիւնը ==

Աւազակային յարձակման երեք մասնակիցները՝ Ռաֆֆի, Փանոս եւ Հրաչ  Նահապետեանները եղբայրներ են: Անոնք առեւտրական յարաբերութիւններու մէջ էին թիրախ դարձած հաստատութեան տնօրէնին՝ Հրանդ Քիւրքճեանի հետ, որուն պատուէրով կը կատարէին ոսկերչական աշխատանքներ իրենց սեփական արհեստանոցին մէջ: Քննչական գործողութիւններով ձեռք բերուած իրեղէն փաստերը, ականատեսներու վկայութիւնները եւ ինչպէս նախաքննութեան ընթացքին, նոյնպէս եւ [[դատարան]]&lt;nowiki/&gt;ին մէջ մեղադրեալներու խոստովանական ցուցմունքները հաստատեցին, որ Ռաֆֆի, Փանոս եւ Հրաչ Նահապետեանները աւազակային յարձակումը կատարած են շահադիտական նպատակներով, այն է՝ տիրանալ հաստատութեան մէջ գտնուող նիւթական հարստութիւններուն: Անոնք տուին խոստովանական ցուցմունք այն մասին, որ յաջողած էին անարգել եւ դիւրութեամբ մուտք գործել թիրախ ընտրուած հաստատութիւն, շահագործելով այն հանգամանքը, որ գործի բերումով բազմիցս գտնուած են այնտեղ, հետեւաբար՝ իրենց մուտքը նախապէս որեւէ ձեւով կասկածելի չէ համարուած դուռը բացող պաշտօնեային կողմէ: Անոնք ցուցմունք տուին այն մասին, որ սպաննած են հաստատութեան մէջ գտնուող բոլոր անձերը՝ ծածկելու համար իրենց հետքը, որովհետեւ բոլոր սպաննուածները ծանօթ էին իրենց, հետեւաբար, որեւէ մէկուն ողջ մնալու պարագային, իրենց ինքնութիւնը պիտի բացայայտուէր: Հրաչ Նահապետեան տուաւ ցուցմունք այն մասին,  որ հինգ անձերը ինք սպաննած է ատրճանակով, որուն ամրացուած էր խլացուցիչ:

== Ոճրագործներուն փախուստը == 
Նախքան խմբային այս ոճիրի քննութեան աւարտը, մեղադրեալներ Ռաֆֆի, Փանոս եւ Հրաչ Նահապետեանները [[1987|1987-ին]], ցարդ անյայտ մնացող պայմաններու մէջ, յաջողեցան փախուստ տալ [[Լիբանանի Ռումիէ բանտ]]էն, ուր կը պահուէին քննութեան ամբողջ ընթացքին:

Անոնք մինչ այսօր չեն յայտանաբերուած եւ կը գտնուին միջազգային հետախուզման մէջ:

== Վճիռը ==
Լիբանանեան դատարանը [[10 Դեկտեմբեր]] [[1994|1994-]]&lt;nowiki/&gt;ին Ռաֆֆի, Փանոս եւ Հրաչ Նահապետեանները ի բացակայութեան դատապարտեց ծանրագոյն պատիժի՝ [[Մահապատիժ|մահուան]], եւ ապա, հիմնուելով Ընդհանուր ներման թիւ 84/91 օրէնքին վրայ, պատիժները փոխեց [[ցմահ բանտարկութիւն|ցմահ բանտարկութեան]]՝ տաժանակիր աշխատանքով:&lt;br&gt;Սոյն վճիռը մինչ այսօր չէ գործադրուած՝ դատապարտեալներու փախուստին եւ ցարդ անյայտ մնալուն պատճառով:

== Ծանօթագրութիւններ ==
{{Ծնթ․ցանկ}}</text>
      <sha1>ker4slsw5mo60x36dkxtwt31sfzbrj1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Պուք հրթիռային համակարգ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>5701</id>
    <revision>
      <id>225727</id>
      <parentid>225100</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T07:57:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>5016</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14259" xml:space="preserve">[[Պատկեր:ZRK BUK M1 2005 G1.jpg|մինի|260px]]
'''«Պուք»''' ({{lang-ru|Бук}}՝ հաճարենի, ՆԱԹՕ-ի դասակարգումով՝ ({{lang-en|SA-11 Gadfly}})՝ ''բոռ'' եւ անոր ձեւափոխութիւնները ինքնագնաց զէնիթահրթիռային համակարգներ են: Նախատեսուած է ցածր եւ միջին բարձրութիւններու վրայ (30 մեթրէն մինչեւ 14-18 քմ) օդային մանեւրող թիրախներու դէմ պայքարելու համար:

== Ստեղծման Պատմութիւն ==
Նոր տեսակի զէնիթահրթիռային համակարգի ստեղծման աշխատանքները սկսած են 1972 թուականի Յունուար 13-ին: Համալիրը զինաւորման առնելը նախատեսուած էր 1975 թուականին: Փորձարկումները սկսած են 1977 թուականի Նոյեմբերին եւ տեւած են մինչեւ 1979 թուականի Մարտը, որմէ ետք իր ամբողջ կազմով համալիրը զինաւորման առնուած է&lt;ref&gt;[http://pvo.guns.ru/buk/buk.htm 9K37 Պուք (SA-11 Gadfly)] {{ref-ru}}&lt;/ref&gt;

== Ռազմական Կիրառութիւն ==
* Վրաց-աբխազական հակամարտութիւն՝ սխալ նոյնականացման հետեւաքով ռուսաստանեան «Պուք» ԶՀՀ-ով կործանուեցաւ աբխազական L-39 գրոհային օդանաւը&lt;ref&gt;[http://www.airwar.ru/history/locwar/xussr/abhazia/abhazia.html {{resize|95%|Օդանաւութիւնը Աբխազական Հակամարտութեան Մէջ}}] {{ref-ru}}&lt;/ref&gt;
* 2008-ի Հարաւային Ովսիոյ զինուած հակամարտութեանը Ռուսիոյ ՊՆ-ի յայտարարութեամբ ուքրաինական գումարտակի «Պուք-Մ1»-ով կործանուած են բոլոր չորս պաշտօնապէս կործանուած ճանչուած ռազմական օդանաւերը (Տու-22Մ եւ երեք Սու-25 գրոհայիններ)&lt;ref&gt;[[Պատկեր:Wayback Machine logo 2010.svg|80px]] [https://web.archive.org/web/20080823082440/http://www.gzt.ru/incident/2008/08/20/145217.html {{resize|95%|ՌԴ գլխաւոր շթապ՝ ՌԴ Օդույժին Չորս Օդանաւերը Զարկած են Ուքրայինական ԶՀՀ-ները}}] {{ref-ru}}&lt;/ref&gt;.
* Ուքրաինայի արեւելքի հակամարտութիւն՝ 2014 թուականի Յուլիս 17-ին «Պուք» համակարգով&lt;ref&gt;[http://tass.ru/boeing-presentation/vvedenie &quot;АЛМАЗ-АНТЕЙ&quot; О КРУШЕНИИ &quot;БОИНГА&quot;] / ТАСС&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://lenta.ru/news/2015/10/13/boeing/ Нидерландская комиссия назвала причину гибели «Боинга» на Украине]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://cdn.onderzoeksraad.nl/documents/brochure-mh17-crash-ru.pdf Крушение рейса MH17] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151014091616/http://cdn.onderzoeksraad.nl/documents/brochure-mh17-crash-ru.pdf |date=2015-10-14 }}{{ref-ru}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;The Guardian [https://www.theguardian.com/world/2018/may/24/mh17-downed-by-russian-military-missile-system-say-investigators MH17 downed by Russian military missile system, say investigators ]{{Յղում en}}&lt;/ref&gt; Տոնեցքի մարզի արեւելքին կործանուեցաւ Boeing 777 օդանաւը:
* Սուրիոյ քաղաքացիական պատերազմ՝ 2018-ին Սուրիոյ ՀՕՊ-ը ետ մղեց ԱՄՆՙ, Ֆրանսայի եւ Բրիտանիոյ հրթիռային հարուածները:&lt;ref&gt;[http://tass.ru/armiya-i-opk/5126419 Система ПВО Сирии смогла перехватить около 70% американских и европейских крылатых ракет]&lt;/ref&gt;: Ըստ Ռուսիոյ դաշնութեան ՊՆ հաղորդագրութեան, կիրառուած էին 103 թեւաւոր հրթիռներ, որոնցմէ Սուրիոյ ՀՕՊ-ը որսացած է 71-ը: Հրթիռային հարուածը ետ մղելուն գործակցուած են  Ս-125, Ս-200, «Պուք», «Քուատրաթ» եւ «Օսա» միջոցները:&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://function.mil.ru/news_page/country/more.htm?id=12171300@egNews|title=Брифинг начальника Главного оперативного управления Генерального штаба ВС РФ по ситуации в Сирии : Министерство обороны Российской Федерации|publisher=function.mil.ru|accessdate=2018-04-15}}&lt;/ref&gt; «Պուքերէն» արձակուած 29 հրթիռները խոցած են 24 թիրախ:&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Минобороны: реальными целями удара США по Сирии были военные объекты|url=http://tass.ru/armiya-i-opk/5131781|work=ТАСС|accessdate=2018-04-16|language=ru}}&lt;/ref&gt;

=== Օգտագործողներ ===
*{{դրօշ|Ազրպէյճան}} [[Ազրպէյճան]]&lt;ref name=&quot;az1&quot;&gt;{{cite web |url=http://www.news.az/articles/politics/80615 |title=Azerbaijan to demonstrate &quot;BUK&quot; anti-aircraft missile complex |accessdate=23 June 2013 |date=20 June 2013 |publisher=News.Az }}&lt;/ref&gt;
*{{դրօշ|Ալժիր}} [[Ալճերիա]]&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.janes.com/article/73123/algeria-confirms-buk-delivery|title=Algeria confirms Buk delivery {{!}} Jane's 360|date=2017-08-16|work=archive.is|access-date=2018-01-16|deadurl=bot: unknown|archiveurl=https://archive.is/20170816185819/http://www.janes.com/article/73123/algeria-confirms-buk-delivery|archivedate=16 August 2017|df=dmy-all}}&lt;/ref&gt; 48 Պուք-Մ2 համակարգ:
*{{դրօշ|Եգիպտոս}} [[Եգիպտոս]]՝ Պուք-M1 եւ Պուք-M2 վարկածներ&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.kommersant.com/p718548/r_527/Egypt_arms_trade/ |title=Egyptian President Reinforces Friendship with Russia – Kommersant Moscow |publisher=Kommersant.com |accessdate=20 February 2012 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120224174018/http://www.kommersant.com/p718548/r_527/Egypt_arms_trade/ |archivedate=24 February 2012 |df=dmy-all }}&lt;/ref&gt;
*{{դրօշ|Իրան}} [[Իրան]]
*{{դրօշ|Կիպրոս}} [[Կիպրոս]] &lt;ref name=&quot;cyp&quot;&gt;{{cite web |url=http://defense-update.com/20140217_israel_cyprus_air_force_exercise.html |title=Israeli Fighter Jets Challenge Cypriot Air Defense in Mock Battle Exercise}}&lt;/ref&gt;
*{{դրօշ|ԿԺԴՀ}} Հիւսիսային Քորէա&lt;ref&gt;[http://www.polit.ru/analytics/2006/10/16/kndr.html Армия Ким Чен Ира] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110517165817/http://www.polit.ru/analytics/2006/10/16/kndr.html |date=2011-05-17 }}, Анатолий Цыганок. ПОЛИТ.РУ, 16 October 2006&lt;/ref&gt;
*{{դրօշ|Հնդկաստան}} [[Հնդկաստան]]&lt;ref&gt;{{cite web |url = http://www.globalsecurity.org/military/world/india/d-delhi.htm|title = Project 15 D Dehli Class Destroyer|date = 2013-08-10|website = [[globalsecurity.org]]|publisher = |accessdate = 30 December 2013}}&lt;/ref&gt;
*{{դրօշ|Ուքրանիա}} Ուքրայինա&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://en.uos.ua/produktsiya/tehnika-pvo/75-zenitniy-raketniy-kompleks-buk |title=The &quot;BUK&quot; Ground Force Air Defense System |website=State Company &quot;[[Ukrspetsexport|Ukroboronservice]]&quot; |place=Ukraine |accessdate=July 18, 2014}}&lt;/ref&gt;՝ 72 9K37M1 2016-ի դրութեամբ:&lt;ref&gt;Source: Military Balance 2016, page 206&lt;/ref&gt; Եղած Պուք M1-2 համակարգներու արդիականացման ծրագիր:&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://uprom.info/en/news/vpk/ukrayina-modernizuye-zenitni-ustanovki-zrk-buk-m1/ |title=Archive copy |accessdate=2018-05-22 |archive-date=2018-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180304173012/http://uprom.info/en/news/vpk/ukrayina-modernizuye-zenitni-ustanovki-zrk-buk-m1/ |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;
*{{դրօշ|Չինաստան}} [[Չինաստան|Չինաստանի ԺՀ]]&lt;ref&gt;[http://www.china-defense-mashup.com/new-hq-16-surface-to-air-missile-ready-for-action-pla.html New HQ-16 surface to air missile ready for action: PLA] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111002204228/http://www.china-defense-mashup.com/new-hq-16-surface-to-air-missile-ready-for-action-pla.html |date=2 October 2011 }}, China Military News, 28 September 2011&lt;/ref&gt;՝ բարելաված HQ-16 տարբերակ, նաւաւորած VLS համակարգ: Չինաստանի ԺՀ եւ Ռուսիոյ համատեղ ծովային «Շթիլ» (SA-N-12) 9K37M1-2 համակարգի մշակում 
*{{դրօշ|Բելառուս}} Պելառուս՝ 12 համալիր 2016-ին:
[[Պատկեր:9K37 Buk of the Ukrainian military, Independence Day parade in Kiev.JPG|մինի|Ուքրաինական 9K37 Պուք-ը [[Քիեւ]]ին մէջ անկախութեան շքերթին]]
*{{դրօշ|Ռուսաստան}} Ռուսիոյ դաշնութիւն՝ աւելի քան 440 9К37 9К317 2016-ի դրութեամբ (350 ցամաքային զօրքին եւ 80 ՀՕՊ-ին մէջ)&lt;ref&gt;Աղբիւր՝ Military Balance 2016, 190÷199 էջեր&lt;/ref&gt; 9К37 համակարգի փոխարինում նոր 9К317 Պուք M2-ով ծրագրուած է կատարել 70%-ով մինչեւ 2020-ը:&lt;ref&gt;{{cite web |url        = http://news.rambler.ru/11979191/ |title = Buk-M2 goes on combat duty for anti-aircraft defence |date = November 30, 2011 |website = [[Rambler (portal)|Rambler]] News |publisher = |accessdate = December 30, 2013|language=ru}}
&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url = http://lenta.ru/news/2011/02/28/newitems/ |title = Russian Land Forces will dismiss the old defense technology modernization programs |date = February 28, 2011 |website = Lenta.ru |publisher = |accessdate = December 30, 2013
|language=ru}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Moscow Defense Brief № 1, 2011&lt;/ref&gt; Պուք-M3-ի մեկ տիվիզիոն մատակարարուած է 2016-ին:&lt;ref&gt;http://bmpd.livejournal.com/2198822.html{{dead link|date=April 2017 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; 66 Պուք-M-1-2s, 36 M2s եւ 36 M3s մատակարարուած են 2012-2017-ին:&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://armstrade.org/includes/periodics/news/2017/1107/142043988/detail.shtml|title=ЦАМТО / Новости / Валерий Герасимов: за пятилетний период принято на вооружение более 300 новых образцов ВиВТ|website=armstrade.org|accessdate=4 December 2017}}&lt;/ref&gt; 2017 Դեկտեմբերի դրութեամբ երեք հրթիռային պրիկատ ամբողջապէս համալրուած են Պուք-M3-ով:&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://bmpd.livejournal.com/2985151.html|title=53-я зенитная ракетная бригада в Курске перевооружается на зенитные ракетные комплексы &quot;Бук-М3&quot;|first=|last=bmpd|date=4 December 2017|publisher=|accessdate=4 December 2017}}&lt;/ref&gt;
*{{դրօշ|Սերբիա}} Սերպիա
*{{դրօշ|Սիրիա}} [[Սուրիա]]&lt;ref name=&quot;Janes2&quot;&gt;{{cite web|url=http://www8.janes.com/Search/documentView.do?docId=/content1/janesdata/yb/jlad/jlad0109.htm |title=9K37 Buk |accessdate=19 November 2008 |date=17 November 2008 |publisher=[[Jane's Information Group]] }}{{dead link|date=June 2016|bot=medic}}{{cbignore|bot=medic}}&lt;/ref&gt; 8 complexes  Պուք-M2E-ի ութ 9К317E համակարգ ներմուծուած է Ռուսիոյ դաշնութենէն 2011-ին (Սթոքհոլմի միջազգային խաղաղութեան հետազոտութեան հաստատութիւն՝ Զենքի փոխադրումներու տուեալներ) ցամքային ոյժերուն համար + 10/8&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://armstrade.sipri.org/armstrade/page/trade_register.php|title=Trade Registers|publisher=|accessdate=14 November 2014|archive-date=14 April 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20100414022558/http://armstrade.sipri.org/armstrade/page/trade_register.php|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt; Պուք-M2E Օդոյժին համար:&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://vpk.name/news/95907_chem_budet_voevat_siriya_v_sluchae_agressii_stran_zapadnoi_koalicii.html|title=Чем будет воевать Сирия в случае агрессии стран западной коалиции?|publisher=|accessdate=14 November 2014}}&lt;/ref&gt; + 20 Buk-M1-2s.&lt;ref&gt;The International Institute
For Strategic Studies IISS The Military Balance 2012. — Nuffield Press, 2012. — С. 349 с&lt;/ref&gt;
*{{դրօշ|Վենեսուելա}} Վենեսուէլա (20 պատուիրած)&lt;ref&gt;[http://armstrade.sipri.org/armstrade/page/trade_register.php SIPRI Arms Transfers Database] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100414022558/http://armstrade.sipri.org/armstrade/page/trade_register.php |date=2010-04-14 }}. Information generated: 09 March 2014.&lt;/ref&gt;
*{{դրօշ|Վրաստան}} [[Վրաստան]]&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://geo-army.ge/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=9&amp;Itemid=9&amp;lang=en |title=Armament of the Georgian Army |publisher=Geo-army.ge |accessdate=20 February 2012 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120309192408/http://geo-army.ge/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=9&amp;Itemid=9&amp;lang=en |archivedate=9 March 2012 |df=dmy }}&lt;/ref&gt;
*{{դրօշ|Պակիստան}} Փաքիստան&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.janes.com/article/68661/pakistan-army-inducts-chinese-made-ly-80-sam-system|title=Pakistan Army inducts Chinese-made LY-80 SAM system - Jane's 360|website=www.janes.com|accessdate=4 December 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://quwa.org/2017/03/13/pakistan-formally-inducts-ly-80-hq-16-air-defence-system/|title=Pakistan formally inducts LY-80 (HQ-16) air defence system|website=quwa.org|accessdate=4 December 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;The Economic Times [http://economictimes.indiatimes.com/news/defence/pakistan-deploys-chinese-air-defence-system-where-does-india-stand/articleshow/57630076.cms Pakistan deploys Chinese air defence system: Where does India stand?] {{Յղում en}}&lt;/ref&gt;

== Ծանօթագրութիւններ ==
{{ծանցանկ2}}

[[Ստորոգութիւն:Հրթիռային զէնք]]</text>
      <sha1>rl6xtaz2ku56t56pz5pia69ma3z4jsl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Վերոնիքա Ռոթ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>5820</id>
    <revision>
      <id>225733</id>
      <parentid>221879</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T10:58:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>5016</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6660" xml:space="preserve">{{Տեղեկաքարտ Անձ
| անուն ազգանուն = Վերոնիքա Ռոթ
| բնագիր ԱԱՀ = 
| պատկեր = Veronica_Roth_March_18,_2014_(cropped).jpg
| չափ = 
| նկարագրութիւն = 
| ծնած է = [[19 Օգոստոս]], [[1988 թուական|1988]] (28 տարեկան)
| ծննդավայր = [[Նիւ Եորք]], [[ԱՄՆ]]
| վախճանած է = 
| մահուան  վայրը = 
| քաղաքացիութիւն = 
| հպատակութիւն = 
| ազգութիւն = 
| ալմա մատեր =
| կրօնք = 
| ազդուած է = 
| ազդած է = 
| գրքեր = 
| աշխատանք = 
| կարողութիւն = 
| մասնագիտութիւն = [[Գրող]] եւ [[հեղինակ]]
| ամուսին = 
| ծնողներ = 
| երեխաներ = 
| պարգեւներ եւ մրցանակներ = 
| կայքէջ = {{URL|http://www.VeronicaRothBooks.com}}
| ստորագրութիւն = Veronica Roth Signature.png
}}

'''Վերոնիքա Ռոթ''', ({{lang-en|Veronica Roth}}, [[19 Օգոստոս]] [[1988 թուական|1988]], [[Նիւ Եորք]], [[ԱՄՆ]]:) Ան գրագէտ ու հեղինակ մըն է, որ ճանչցուած է իր գրած «[[Divergent]]» գիրքի վիպաշարով: Անոր ստեղծագործութիւնները ունին երեւակայական եւ առասպելական ոճեր: «[[Divergent]]» վիպաշարը կը բաղկանայ երեք գիրքերէ՝ ''Divergent'', ''[[Insurgent]]'' եւ ''[[Allegiant]]'': Այս գիրքերը նկարահանուած են ու վերածուած են ֆիլմերու, որոնց մէջ գլխաւոր կերպարին դերը կը կատարէ [[Շէյլին Ուըտլի]]ն&lt;ref&gt;[http://www.nytimes.com/2011/05/15/books/review/young-adult-books-divergent-by-veronica-roth.html?_r=2&amp; In This Dystopia, Teens Must Choose Wisely]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://variety.com/2014/film/news/lionsgate-splitting-third-divergent-book-allegiant-into-two-films-1201155988/ Lionsgate Splitting Third ‘Divergent’ Book ‘Allegiant’ into Two Films]&lt;/ref&gt;:

== Կենսագրութիւն ==
Վերոնիքա Ռոթը ծնած է [[19 Օգոստոս]], [[1988 թուական]]ին, [[ԱՄՆ|Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներուն]] մէջ&lt;ref name=Wainwright&gt;{{cite news |url=http://evanstonroundtable.com/main.asp?SectionID=4&amp;SubSectionID=4&amp;ArticleID=4435 |title='Divergent': A Bestseller Built in Evanston |last=Wainwright |first=Natalie |newspaper=Evanston Roundtable |date=July 5, 2011 |accessdate=September 13, 2016 |archive-date=October 17, 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141017020534/http://evanstonroundtable.com/main.asp?SectionID=4&amp;SubSectionID=4&amp;ArticleID=4435 |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;։ Անոր մայրն է՝ նկարչուհի [[Պարպարա Ռիտզ]]ը&lt;ref name=Wainwright /&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://365barrington.com/2013/10/06/248-veronica-roth-divergent-trilogy-interview/ |title=365BarringtonTV Interviews DIVERGENT Author Veronica Roth |author=Lizluby |date=October 6, 2013 |accessdate=October 23, 2013}}&lt;/ref&gt; իսկ հայրը՝ գերմանացի [[Էտկար Ռոթ]]։ Ռոթին ծնողները ամուսնալուծուած են երբ ան 5 տարեկան էր։ Վերոնիքա ունի մէկ քոյր եւ մէկ եղբայր՝ Ինկրիտ եւ Քարլ Ռոթ&lt;ref name=Wainwright /&gt;&lt;ref name=Wainwright /&gt;։

Վերոնիքան կրթութիւն է ստացած Հիւսիս-Արեւմտեան համալսարանին մէջ, ուսանելով [[Լեզվաբանություն|լեզուաբան]]ութեան բաժնին մէջ&lt;ref name=&quot;bar1&quot;&gt;{{cite web |url=http://www.northwestern.edu/newscenter/stories/2010/05/roth.html |author=Leopold, Wendy |date=May 5, 2010 |title=A Book Contract Already! Weinberg undergraduate gets a three-book deal from HarperCollins |publisher=Northwestern.edu |accessdate=August 29, 2013 |archive-date=July 29, 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130729053530/http://www.northwestern.edu/newscenter/stories/2010/05/roth.html |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;: Աւարատելէ ետք, սկսած է ծրագրել իր գրագէտի մասնագիտութիւնը, եւ այսպէս հրատարակած է իր առաջին վէպը՝ ''Divergent''-ը, որ «New York Times»-ի լաւագոյն գիրքերու ցանկին մէջ կը գրաւէ 6-րդ դիրքը, իսկ [[2012]] թուականին կը բարձրանայ մինչեւ 2-րդ դիրքը&lt;ref&gt;[http://www.nytimes.com/best-sellers-books/2012-12-16/young-adult/list.html?module=Search&amp;mabReward=relbias%3Ar Best Sellers]&lt;/ref&gt;:

[[2011]] թուականին Վերոնիքան ամուսնացաւ լուսանկարիչ [[Նելսոն Ֆիթչ]]ի հետ&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{cite web |last=Bock |first=Cathy and David |title=Veronica and Nelson Married |url=http://cathydavidphoto.com/chicago-photographer-weddings/evanston-illinois-wedding-photography-womens-club |publisher=Cathy and David Photographers |accessdate=2016-11-04 |archive-date=2013-05-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130507122122/http://cathydavidphoto.com/chicago-photographer-weddings/evanston-illinois-wedding-photography-womens-club |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;:

== Մրցանակներ ==
* [[2012]] թուականին կը պաշտօնակարգուի «[[Teen Choice Awards]]» մրցանակին՝ «Choice Other: Book» բաժնին մէջ։

== Գիրքեր ==
=== ''Divergent'' Վիպաշարը ===
* [[2011]]՝ Divergent (#1)
* [[2012]]՝ Insurgent (#2)
* [[2013]]՝ Allegiant (#3)

=== Փոքր պատմութիւններ ''Divergent'' վիպաշարին համար === 
Four: A Divergent Story Collection 
* [[2012]]՝ Free Four (#1.5)
* [[2012]]՝ The World of Divergent: The Path to Allegiant (#2.5)
* [[2013]]՝ The Transfer: A Divergent Story (#0.1)
* [[2013]]՝ The Initiate: A Divergent Story (#0.2)
* [[2013]]՝ The Son (#0.3)
* [[2013]]՝ The Traitor (#0.4)

=== Այլ ստեղծագործութիւններ ===
* [[2013]]՝ Charity 
* [[2013]]՝ Hearken

== Ծանօթագրութիւններ ==
{{Ծնթ․ցանկ}}

== Արտաքին յղումներ ==
* {{IMDb name|id=4316121|name=Վերոնիկա Ռոթ}}
* {{twitter|VeronicaRoth|Վերոնիկա Ռոթ}}
* Կայքը՝ http://veronicarothbooks.blogspot.com/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130911002525/http://veronicarothbooks.blogspot.com/ |date=2013-09-11 }}

{{DEFAULTSORT:Ռոթ, Վերոնիքա}}
[[Ստորոգութիւն:Ամերիկացի գրողներ]]
[[Ստորոգութիւն:19 Օգոստոսի ծնունդներ]]
[[Ստորոգութիւն:1988 ծնունդներ]]</text>
      <sha1>mjqa1wumc06ctkeutqghwuhcww6nxf4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ռոնտա Ռոզի</title>
    <ns>0</ns>
    <id>5823</id>
    <revision>
      <id>225728</id>
      <parentid>224960</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T08:24:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>5016</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="84324" xml:space="preserve">{{Տեղեկաքարտ Անձ}}

'''Ռոնտա Ժան Ռոզի''' ({{lang-en|Ronda Jean Rousey}}, {{ԱԾ}}), ''«MMA»''-ի (Mixed Marital Arts) մասնակից, նախկին դերասանուհի, ողիմպիական ըմբշամարտիկ, ''«UFC»'' կանանց թեթեւագոյն քաշային կարգի ախոյեան: Ան տասնմէկ խաղ յաղթած է առաջին խաղամիջոցին, որոնցմէ ինն բազկամարտով (''armbar''):

Ճիւտոյի (judo) ողիմպիական խաղերուն մէջ Ռոզի եղած է առաջին ամերիկացի կինը, որ շահած է պրոնզեայ շքանշան մը 2008-ին, [[Փեքին]]&lt;nowiki/&gt;ի մէջ։

Ան կը մարզուի Հայաստանցի [[Կոքոր Չիվիչեան|Գոքոր Չիվիչեան]]&lt;nowiki/&gt;ի եւ [[Էտմոնտ Դարվերթեանի|Էտմոնտ Դարվերթեան]]&lt;nowiki/&gt;ի հետ&lt;ref name=&quot;businessinsider.com&quot;&gt;{{cite web |first1 = Tony|last1 = Manfred|first2 = Scott|last2 = Davis|first3 = Cork|last3 = Gaines|url = http://www.businessinsider.com/most-dominant-athletes-alive-2015-4|title = The 50 Most Dominant Athletes Alive|date = May 6, 2015|newspaper = [[Business Insider]]|quote = She's not just undefeated, she's effectively untouched}}&lt;/ref&gt;: 2015-ին, ''«Google»''-ի վրայ երրորդ ամէնէն շատ որոնուած անձն էր&lt;ref name=&quot;Wertheim&quot;&gt;{{cite web |first = L. Jon|last = Wertheim|url = http://www.si.com/mma/2015/05/12/ronda-rousey-ufc-mma-fighter-armbar|title = The unbreakable Ronda Rousey is the world's most dominant athlete|newspaper = [[Sports Illustrated]]|date = May 13, 2015}}&lt;/ref&gt;:

Դեկտեմբեր 2015-էն սկսեալ, Ռոզի առաջին դիրքը կը գրաւէ (''UFC'') կանանց խաղամիջոցին&lt;ref&gt;[http://www.ufc.com/rankings &quot;UFC Fighter Rankings&quot;]. UFC. Retrieved December 11, 2015.&lt;/ref&gt;, իսկ երկրորդ դիրքը՝ ''«Sherdog»''-ի եւ ''«Fight Matrix»''-ի կողմէ&lt;ref name=&quot;businessinsider.com&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |first = L. Jon|last = Wertheim|url = http://www.si.com/mma/2015/05/12/ronda-rousey-ufc-mma-fighter-armbar|title = The unbreakable Ronda Rousey is the world's most dominant athlete|newspaper = [[Sports Illust rated]]|date = May 13, 2015}}&lt;/ref&gt;: ''«Sherdog»'' զինք կը դասէ «MMA»-ի երրորդ դիրքի, նկատի ունենալով ամբողջ աշխարհի մասնակիցները, իսկ ''«ESPN»'' եւ ''«Matrix»''՝ չորրորդ&lt;ref&gt;Okamoto, Brett (December 1, 2015). [http://espn.go.com/mma/story/_/id/13140293/espn-women-pound-pound-rankings &quot;Women's pound-for-pound rankings: Holly Holm proves her worth&quot;]. ESPN.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.fightmatrix.com/mma-ranks/womens-pound-for-pound/ &quot;Women's Pound for Pound&quot;]. Fight Matrix. December 10, 2015&lt;/ref&gt;:

[[Մայիս]] 2015-ին, երկու թերթեր Ռոնտայի մասին կ'ըսեն, թէ ան ամէնէն ուժեղ եւ աշխոյժ մարզիկն է&lt;ref name=&quot;businessinsider.com&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Wertheim&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url = https://www.washingtonpost.com/news/early-lead/wp/2015/05/13/ronda-rousey-lands-on-sports-illustrated-cover-as-the-worlds-most-dominant-athlete/|publisher = Washington Post|date = May 13, 2015|title = Ronda Rousey lands on Sports Illustrated cover as 'the world’s most dominant athlete'|first = Des|last = Bieler}}&lt;/ref&gt;: Ան կը հռչակուի ամէնէն լաւ կին մարզիկը&lt;ref&gt;{{cite web|last=Arth |first=Susie |url=http://espn.go.com/espnw/news-commentary/article/13465064/best-female-athlete-ever-bracket |title=Best Female Athlete Ever Bracket |publisher=ESPN|date=September 9, 2015}}&lt;/ref&gt;: Սեպտեմբեր 2015-ին, ան կը յայտարարէ, թէ ինք բոլոր մարզիկներէն ամէնէն սուղը կը վճարուի&lt;ref&gt;Martin, Damon (September 16, 2015). [http://www.foxsports.com.au/ufc/ronda-rousey-says-shes-highest-paid-fighter-in-ufc-during-ellen-show-appearance/story-fnfmik1h-1227527838563?nk=2385436c2d2e953241c6f73c6278250b-1442317562 &quot;Ronda Rousey says she’s highest paid fighter in UFC during Ellen Show appearance&quot;]. [[Fox Sports]].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.mmamania.com/2015/9/14/9323431/video-of-ronda-rousey-on-ellen-degeneres-show-im-the-highest-paid-fighter-ufc-mma |title=Video of Ronda Rousey on Ellen DeGeneres show: 'I'm the highest paid fighter in UFC' |publisher=MMA Mania|date=September 14, 2015}}&lt;/ref&gt;։ Ռոզիի առաջին լայնամեթրաժ ֆիլմի դերը՝ 2014-ին, ''[[Անզուսպները 3]]''-ին մէջ էր&lt;ref name=MMAInsider&gt;{{cite web|url=http://mmainsider.net/6582/ronda-rousey-to-star-in-the-expendables-3|title=Ronda Rousey to Star In 'The Expendables 3'|publisher=MMA Insider.net|date=July 24, 2013|accessdate=February 13, 2016|archive-date=October 18, 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20131018031706/http://mmainsider.net/6582/ronda-rousey-to-star-in-the-expendables-3|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;: 2015-ին, ան կը մասնակցի ''[[Ֆորսաժ 7]]''&lt;ref name=FoxNewsLatino&gt;{{cite web|author=Garcia, Victor|url=http://latino.foxnews.com/latino/sports/2013/08/12/ufc-ronda-rousey-adds-another-blockbuster-role-stirs-debate-on-her-career/ |title=UFC's Ronda Rousey Adds Another Blockbuster Role, Stirs Debate|publisher=[[Fox News Latino]]|date=August 12, 2013}}&lt;/ref&gt; եւ ''[[Անթուրաժ]]'' ֆիլմերուն մէջ:

== Կենսագրութիւն ==
Ծնած է 1 Փետրուար 1987-ին, [[Քալիֆորնիա|Քալիֆորնիոյ]] Ռիվըրսայտ շրջանին մէջ&lt;ref&gt;{{cite web|last1=Avila|first1=David A.|title=Rousey lifts female fighters into the spotlight|url=http://www.pe.com/articles/female-761412-kos-boxing.html|website=Riverside Press-Enterprise|accessdate=July 31, 2015|date=March 2, 2015|archive-date=August 15, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150815043720/http://www.pe.com/articles/female-761412-kos-boxing.html|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;: Մայրը՝ [[Աննա Մարիա տը Մարսի]], իսկ հայրը՝ Ռոն Ռոզի:&lt;ref&gt;{{cite web|author=Martin, Brian|url=http://www.dailynews.com/general-news/20130222/rowdy-ronda-rousey-defends-her-title-at-ufc-157-first-womens-main-event |title='Rowdy' Ronda Rousey defends her title at UFC 157, first women's main event|newspaper=[[Los Angeles Daily News]]|date=February 22, 2013}}&lt;/ref&gt; Հօր անունով ան կոչուած է Ռոնտա&lt;ref name=&quot;Esquire&quot;&gt;Pilon, Mary (November 10, 2015).: [http://www.esquire.com/sports/longform/a39499.wS5Po5/ronda-rousey-esquire-1115/?click=mvtest &quot;Caged: What Drives Ronda Rousey to Wake Up and Fight&quot;]. ''[[Esquire (magazine)|Esquire]]''.&lt;/ref&gt;: Մայրը եղած է առաջին Ամերիկացի կինը, որ 1984-ին, համաշխարհային ճիւտոյի խաղի մը մէջ յաղթած է: Մեծ հայրը [[Վենեզուելացի]] էր&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://judoinfo.com/demars.htm |title=Judo in the US: Interview with AnnMaria DeMars |publisher=Judoinfo.com |date=2009-08-24 |accessdate=2013-05-23}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news| url=http://www.si.com/more-sports/2012/11/02/ronda-rousey-outtakes| work=Sports Illustrated| title=Five outtakes with Ronda Rousey | date=2012-11-02}}&lt;/ref&gt;: Իսկ իր միւս արմատները կու գան [[Ամերիկա|Ամերիկեան]] եւ [[Լեհաստան|Լեհական]] կողմերէ&lt;ref&gt;{{cite web|author=Rousey, Ronda|url=https://mobile.twitter.com/RondaRousey/statuses/174261056812756992?screen_name=RondaRousey |title=(Untitled)|publisher=[[Twitter]]|date=February 27, 2012}}&lt;/ref&gt;: Խորթ հայրը, [[Օդատիեզերական գիտութիւն|օդատիեզերական գիտութեան]] [[Երկրաչափություն|երկրաչափ]] էր&lt;ref&gt;[http://sportsclash.com/players/mma-fighters/ronda-rousey/ &quot;Ronda Rousey&quot;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180720135624/http://sportsclash.com/players/mma-fighters/ronda-rousey/ |date=2018-07-20 }}. Sportsclash. Retrieved January 11, 2016.&lt;/ref&gt;: Բուն հայրը, 1995-ին, (երբ Ռոնտա 8 տարեկան էր) անձնասպան կ'ըլլայ, երբ իր ողնայարը կը վիրաւորէ եւ կ'իմանայ, թէ անդամալոյծ պիտի դառնայ:&lt;ref name=&quot;Esquire&quot; /&gt;&lt;ref&gt;[https://www.youtube.com/watch?v=N-bpByHvAZs &quot;UFC 190: Extended Preview&quot;]. [[Ultimate Fighting Championship]]. [[YouTube]]. July 18, 2015 3:32 mark&lt;/ref&gt;: Աննա Մարիա՝ Ռոնտայի մայրը, կը շարունակէ իր ուսումը [[Քալիֆորնիոյ համալսարան]]&lt;nowiki/&gt;ին հոգեբանական ճիւղին մէջ&lt;ref name=&quot;Esquire&quot; /&gt;&lt;ref&gt;Alexander, Jim (July 24, 2015). [http://www.pe.com/articles/rousey-774710-fighting-hard.html &quot;ALEXANDER: Rousey's stardom goes way beyond UFC boundaries&quot;]. ''[[The Press Enterprise]]''.&lt;/ref&gt;:

Կեանքին առաջին 6 տարիներուն, Ռոնտա խօսելու դժուարութիւն կ'ունենայ եւ չի կրնար նախադասութիւն կազմել&lt;ref&gt;{{cite web|author=Foss, Mike|title = Ronda Rousey discusses the rare disorder that made her think she was stupid as a child|url = http://ftw.usatoday.com/2015/08/ronda-rousey-discusses-the-rare-disorder-that-made-her-think-she-was-stupid-as-a-child|date=August 6, 2015|newspaper=[[USA Today]]}}&lt;/ref&gt;: Այս դժուարութիւնը արդիւնք էր իր ծնած ատեն պորտալարը վիզին փաթթուած ըլլալուն: Երբ Ռոնտա 3 տարեկան էր, հայրն ու մայրը կը փոխադրուին [[Ճէյմսթաուն]], [[Հիւսիսային Տաքոտա]], որպէսզի [[Մինոտ համալսարան]]&lt;nowiki/&gt;էն ներս, հոգեբուժերու հետ տեսակցին, յաղթահարելու համար Ռոնտայի դիմագրաւած դժուարութիւնները&lt;ref&gt;{{cite web|title = Ronda Rousey: The World's Most Dangerous Woman|url = http://www.rollingstone.com/sports/features/ronda-rousey-the-worlds-most-dangerous-woman-20150528|accessdate = 2015-08-09}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url = https://www.youtube.com/watch?v=wLerbRVQzaE|title = Raising Ronda Rousey by AnnMaria De Mars (aka Ronda Rousey's Mom)|date = February 21, 2013|accessdate = |website = YouTube.com|publisher = MMAWeekly.com|last = |first = }}&lt;/ref&gt;:

Ան դպրոցէն կը հեռանայ պատանի տարիքին, աւելի ուշ կը ստանայ «G.E.D.» ''(General Educational Development)''&lt;ref name=&quot;Sanneh&quot;&gt;{{cite journal |last=Sanneh |first=Kelefa |authorlink= |date=July 28, 2014 |title=Profiles: Mean Girl |journal=[[The New Yorker]] |volume=90 |issue=21 |pages=54–63 |url=http://www.newyorker.com/magazine/2014/07/28/mean-girl |accessdate=March 2, 2015}}&lt;/ref&gt;:Մեծցած է [[Հարաւային Քալիֆորնիա|Հարաւային Քալիֆորնիոյ]] եւ [[Հիւսիսային Տաքոտա]]&lt;nowiki/&gt;յի մէջ։ 21 տարեկանին, ճիւտօն կը ձգէ եւ 22 տարեկանին կը հետեւի «''MMA»''-ի, որմէ ետք կ'որոշէ իր կեանքին ընթացքին չաշխատիլ:

== Ճիւտոյի աշխարհէն ներս ==
Ռոզի մօրը հետ ճիւտոյի աշխարհէն ներս մուտք կը գործէ 11 տարեկանին, որուն հետ կը մարզուի մինչեւ 13 տարեկան, երբ սխալմամբ մօրը ձեռքը կը վիրաւորէ&lt;ref name=&quot;UFC TOM 54&quot;&gt;{{cite magazine|last= Kelly|first= Seth|title= Can Anyone Beat Ronda Rousey?|date= 2015|magazine= UFC: The Official Magazine|page= 54|url= http://den.bigleo.com/2015/02/can-anyone-beat-ronda-rousey/|access-date= 2016-02-13|archive-date= 2016-08-05|archive-url= https://web.archive.org/web/20160805125241/http://den.bigleo.com/2015/02/can-anyone-beat-ronda-rousey/|dead-url= yes}}&lt;/ref&gt;: 17 տարեկանին, [[Աթէնք]]&lt;nowiki/&gt;ի մէջ կը մասնակցի 2004-ի ողիմպիական խաղերուն, ամէնէն երիտասարդ մասնակիցը հանդիսանալով: 2004-ին, [[Պուտափեշտ|Պուտափեսթ]], [[Հունկարիա|Հունգարիոյ]] մէջ կը շահի ոսկեայ շքանշան մը ճիւտոյի համաշխարհային մրցաշարքին:

Ապրիլ 2006-ին, 10 տարուան ընթացքին, [[Անգլիա|Մեծն Բրիտանիոյ]] մէջ, Ռոնտա կը դառնայ առաջին ամերիկացի կին ախոյեանը։ Ապա նոյն տարին, կը դառնայ ճիւտոյի առաջին Ամերիկացի ախոյեանը&lt;ref&gt;[https://judoinfo.com/rondarousey/Ճիւտոյի մրցաշարքը Անգլիոյ մէջ ]{{Dead link|date=October 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;:

Փետրուար 2007-ին, Ռոզի կը դառնայ աշխարհի ամէնէն ուժեղ երեք կիներէն մէկը: Ան արծաթեայ շքանշան մը կը շահի 2007-ին, ապա նոյն տարին՝ ոսկեայ շքանշան մը, համաշխարհային խաղերուն ընթացքին&lt;ref&gt;[https://www.judoinside.com/event/3985/2007_Pan_American_Games_Rio_de_Janeiro/judo-results 2007-ի Ճիւտոյի արդիւնքները]&lt;/ref&gt;:

Օգոստոս 2008-ին, [[Չինաստան]]&lt;nowiki/&gt;ի մէջ կայացած [[Ողիմպիական Խաղեր|ողիմպիական խաղեր]]&lt;nowiki/&gt;ուն կը մասնակցի, բայց կը պարտուի [[Հոլանտա]]ցի [[Էտիթ Պոնչ]]&lt;nowiki/&gt;ի կողմէ եւ կը շահի արծաթեայ շքանշան մը: Ապա կը յաղթէ [[Աննեթ Պոէմհի]]&lt;nowiki/&gt;ի եւ այս յաղթանակով, 1992-էն ի վեր կը դառնայ առաջին ամերիկացի կինը, որ կը շահի ողիմպիական շքանշան մը&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.latimes.com/sports/sportsnow/la-sp-ufc-ronda-rousey-pg-012-photo.html|title=Ronda Rousey, Annett Boehm|website=[[LA Times]]|accessdate=2016-02-13|archive-date=2016-02-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20160205215608/http://www.latimes.com/sports/sportsnow/la-sp-ufc-ronda-rousey-pg-012-photo.html|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://usatoday30.usatoday.com/sports/olympics/beijing/fight/2008-08-13-womensjudo_N.htm|website=USA Today|title=Rousey's bronze makes U.S. history in women's judo|date=13 August 2008|first=Gary|last=Mihoces}}&lt;/ref&gt;:

== ''«MMA»'' ==
Ռոզի կը հրաժարի ճիւտոյէն, երբ 21 տարեկանին կ'աւարտէ իր ողիմպիական մասնակցութիւնը եւ շքանշան մը կը շահի: [[Քալիֆորնիա|Քալիֆորնիոյ]] մէջ տուն մը կը վարձէ իր ընկերներէն մէկուն հետ եւ երեք գործ կ'աշխատի (գինեպան եւ սեղանի սպասարկու), որպէսզի կարենայ իր եւ շան պէտքերը ապահովել:&lt;ref name=&quot;UFC TOM 52&quot;&gt;{{cite magazine|last= Kelly|first= Seth|title= Can Anyone Beat Ronda Rousey?|url= http://den.bigleo.com/2015/02/can-anyone-beat-ronda-rousey/|date= 2015|magazine= UFC: The Official Magazine|page= 52|access-date= 2016-02-13|archive-date= 2016-08-05|archive-url= https://web.archive.org/web/20160805125241/http://den.bigleo.com/2015/02/can-anyone-beat-ronda-rousey/|dead-url= yes}}&lt;/ref&gt;:

Երբ ճիւտոյի դասընթացքներու կը վերսկսի հետեւիլ, մայրը զինք կը ղրկէ իր հին դասընկերուհիներուն մօտ, որպէսզի մարզուի: Ռոնտա կ'երթայ [[Հայաստան]]&lt;nowiki/&gt;ի «''MMA»''-ի ակումբը, որու ղեկավարն էր [[Կոքոր Չիվիչեան|Գոքոր Չիվիչեան]]: Ան կը մարզուի ապագայ «''MMA»'' մարզիկներու հետ, ինչպէս՝ [[Մանի Քամպուրեան]] եւ [[Կարօ Փարիզեան]]: Ըստ Ռոզիի [[Հայաստան]]&lt;nowiki/&gt;ի ճիւտոյի ձեւը աւելի վայրագ է քան [[Ճափոն]]&lt;nowiki/&gt;ինը: Ռոնտա մարզուելու ատեն կը կռուէր իրմէ աւելի հսկայ ու մեծ տղոց հետ, եւ շատ յաճախ կը նեղուէր, որովհետեւ չէր կրնար անոնց յաղթել: Ան կ'ըսէ.«2002-էն 2005, ամէն երեկոյ մարզուելէ ետք ես կու լայի»:

Ռոզի կը մարզուի մանաւանդ Քամպուրեանի հետ: 16 տարեկանին կը վիրաւորէ իր ծունկը: Քամպուրեան կ'առաջարկէ, ամէն գիշեր Ռոնտայի հետ մարզուիլ: 2004-ին, անոր խմբակիցները կ'ըսեն, թէ MMA-ի ատեն Ռոնտա կրնայ շատ դիւրին յաղթել միւս մասնակիցներուն: Անոնք կ'ըսեն նաեւ, թէ անոր դէմքը «շատ գեղեցիկ է եւ պէտք չէ վնասուի «''MMA''-»ի ընթացքին»: 2008-ի ողիմպիական խաղերէն ետք, կ'որոշէ մասնակցիլ «''MMA»''-ի մրցաշարքերուն, Հայաստանի ճամբով:

Ռոնտա նաեւ կը մարզուի ուրիշ ակումբներու մէջ, եւ հոն կը ծանօթանայ իր ներկայ մարզիչին՝ [[Էտմոնտ Դարվերթեան]]&lt;nowiki/&gt;ին&lt;ref name=&quot;UFC TOM 55&quot;&gt;{{cite magazine|last= Kelly|first= Seth|title= Can Anyone Beat Ronda Rousey?|magazine= UFC: The Official Magazine|page= 55|date= 2015|url= http://den.bigleo.com/2015/02/can-anyone-beat-ronda-rousey/|accessdate= December 31, 2015|archive-date= August 5, 2016|archive-url= https://web.archive.org/web/20160805125241/http://den.bigleo.com/2015/02/can-anyone-beat-ronda-rousey/|dead-url= yes}}&lt;/ref&gt;: Դարվերթեան նախկին համաշխարհային ախոյեան եղած է&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.wbcmuaythai.com/champions.php?page=2&amp;subpage=6|title=National Champions - United States Champions|publisher=[[World Boxing Council Muaythai]]|accessdate=2015-12-31|archive-date=2016-01-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20160124194134/http://www.wbcmuaythai.com/champions.php?page=2&amp;subpage=6|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;:

=== Վաղ ժամանակաշրջան ===
6 Օգոստոս, 2010-ին, կռփամարտի ընթացքին ան կը յաղթէ Հայտըն Մունոզիի, 23 երկվայրկեանուան ընթացքին&lt;ref name=&quot;Amateur and Pro Debuts&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.mmarising.com/articles/2011/03/28/weekend-recap-ronda-rousey-wins-pro-mma-debut/|title=Weekend Recap: Ronda Rousey Wins Pro MMA Debut|publisher=MMARising.com|date=2011-03-28|accessdate=2011-03-28}}&lt;/ref&gt;:

Քառորդ եզրափակիչին կը հասնի՝ 12 Նոյեմբեր 2010-ին, յաղթելով Ատըմն Ռիչըրտսընի՝ 57 երկվայրկեանուան ընթացքին&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.mmarising.com/articles/2010/11/12/ronda-rousey-tay-stratford-advance-at-tuff-n-uff/|title=Ronda Rousey, Tay Stratford Advance At Tuff-N-Uff|publisher=MMARising.com|date=2010-11-12|accessdate=2010-11-13}}&lt;/ref&gt;: Իսկ կիսաեզրափակիչին կը հասնի՝ 7 Յունուար 2011-ին, յաղթելով Թէյլըր Սթրատֆորտի՝ 24 երկվայրկեանուան ընթացքին, որմէ ետք, ան մասնագէտ դառնալու իր ձգտումը կը յայտնէ եւ «''MMA»''-ի մէջ իր տեղը կը փոխանցուի ուրիշի մը&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.mmarising.com/articles/2011/01/08/gray-edges-swinney-rousey-wins-quickly-at-tuff-n-uff/|title=Gray Edges Swinney, Rousey Wins Quickly At Tuff-N-Uff|publisher=MMARising.com|date=2011-01-08|accessdate=2011-03-28}}&lt;/ref&gt;: Ռոնտայի բոլոր մրցախաղերու տեւողութիւնը ընդամէնը երկու վայրկեան է:

Ռոնտա իր «''MMA''»-ի մասնագիտութիւնը կը սկսի՝ 27 Մարտ 2011-ին, ''Քինկ օֆ տը Քէյճի'' մէջ։ Ան կը յաղթէ նաեւ Էթյէն Կոմէզի՝ 25 երկվայրկեանուան ընթացքին&lt;ref name=&quot;Amateur and Pro Debuts&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.sherdog.com/news/news/Weekend-Rundown-Drwal-Demolishes-Chocolate-in-Homecoming-31140|title=Weekend Rundown: Drwal Demolishes ‘Chocolate’ in Homecoming|publisher=Sherdog|date=2011-03-28|accessdate=2011-03-28}}&lt;/ref&gt;:

Ռոզի կը մասնակցի կռփամարտի՝ 17 Յունիս 2011-ին Քալկարի, [[Քանատա]]յի մէջ, Թուիթի դէմ&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.mmarising.com/news/2011/05/05/ronda-rousey-vs-charmaine-tweet-set-for-june-17th/|title=Ronda Rousey vs Charmaine Tweet Set For June 17th|publisher=MMARising.com|date=2011-05-05|accessdate=2011-05-06}}&lt;/ref&gt;. Թուիթիի կը յաղթէ  49 երկվայրկեանուան ընթացքին&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.mmarising.com/articles/2011/06/17/ronda-rousey-wins-quickly-in-hard-knocks-12-co-feature/|title=Ronda Rousey Wins Quickly In Hard Knocks 12 Co-Feature|publisher=MMARising.com|date=2011-06-17|accessdate=2011-06-17}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|author=Martin, Brian|url=http://www.dailynews.com/sports/20150729/Ronda-Rousey-Pro-fight-No-2-defeated-Charmaine-Tweet-via-submission-armbar-049-first-round |title=Ronda Rousey: pro-fight No. 2 - defeated Charmaine Tweet via submission |newspaper=[[Los Angeles Daily News]]|date=July 29, 2015}}&lt;/ref&gt;:

== Կանանց մրցաշարք ==
{{Quote box| quote =&quot;Ռոնտա Ռոզի աստղ մըն է: Ան մեզի համար շատ յաղթանակներ բերաւ: Կը յուսամ, որ իրեն համար իրեն արժանի մրցանակներ ապահովենք: Ես Ռոնտան շատ կը սիրեմ:&quot; |align=right |width=40% |source=- [[Տանա Ուայթ]], 2012&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.utsandiego.com/news/2012/aug/16/ronda-rousey-undefeated-and-unfiltered/?print&amp;page=all |title=Ronda Rousey: undefeated and unfiltered |publisher=[[The San Diego Union-Tribune]] |last=Norcross |first=Don |date=2012-08-16 |accessdate=2013-02-17}}&lt;/ref&gt;}}
3 Մարտ 2012-ին, Ռոնտա մարտի կը հրաւիրէ Թէյթի [[Գոլոմպըս|Քոլոմպոս]]ը, [[Օհիօ|Օհիոյի]] մէջ, որուն կը յաղթէ կռփամարտի ընթացքին, արմուկը վիրաւորելով: Այս ձեւով ան կը դառնայ կանանց մրցաշարքին ախոյեանը&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.mmarising.com/articles/2012/03/03/ronda-rousey-sarah-kaufman-win-big-at-strikeforce-in-ohio/|title=Ronda Rousey, Sarah Kaufman Win Big At Strikeforce In Ohio |publisher=MMARising.com |date=2012-03-03 |accessdate=2012-03-03}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.dailynews.com/sports/20150729/Ronda-Rousey-Pro-fight-No-5-defeated-Miesha-Tate-via-submission-armbar-427-first-round |title=Ronda Rousey interview: Pro fight No.5 - defeated Miesha Tate via submission|newspaper=Los Angeles Daily News}}&lt;/ref&gt;:

Ռոզի կը ներկայացուի Օլ Աքսէս ([[Անգլերէն|Անգլերէն՝]] ''«All Access»'')-ի: Անոր առաջին բաժինը կը հրատարակուի 8 Օգոստոս 2012-ին&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://mmajunkie.com/2012/08/reminder-all-access-ronda-rousey-debuts-tonight-on-showtime |title=Reminder: 'All Access: Ronda Rousey' debuts tonight on Showtime |publisher=MMAjunkie.com|date=2012-08-08 |accessdate=2012-08-09 |author=Staff}}&lt;/ref&gt;: ''«UFC»''-ի նախագահ, [[Տանա Ուայթ]] ծրագիրին ընթացքին կը ծանուցէ, թէ «յաջորդ 10 տարիներուն, եթէ կին մը պիտի ըլլայ ութանկիւնի մրցաշարքին մէջ, այդ կինը պիտի ըլլայ Ռոնտա Ռոզին:»&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://mmajunkie.com/2012/08/all-access-video-white-says-rousey-would-likely-be-first-female-ufc-fighter |title='All Access' video: White says Rousey would likely be first female UFC fighter |date=2012-08-09 |accessdate=2012-08-09 |publisher=MMAjunkie.com|author=Staff}}&lt;/ref&gt; Երկրորդ բաժինը կը հրատարակուի 15 Օգոստոս 2012-ին, ''«Rousey»''&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://mmajunkie.com/2012/08/video-showtimes-all-access-ronda-rousey-second-episode |title=Video: Showtime's 'All Access: Ronda Rousey&quot; second episode |author=Staff |date=2012-08-16 |accessdate=2012-08-16 |publisher=MMAjunkie.com}}&lt;/ref&gt;: Ան նաեւ կը ներկայանայ Քոնան (Անգլերէն՝ Conan)-ի մէջ&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://mmajunkie.com/2012/08/video-strikeforce-champ-ronda-rousey-gives-conan-obrien-a-lesson-in-armbars |title=Video: Strikeforce champ Ronda Rousey gives Conan O'Brien a lesson in armbars |publisher=MMAjunkie.com|author=Staff |date=2012-08-09 |accessdate=2012-08-11}}&lt;/ref&gt;:

Ռոնտա կը մարտնչի [[Սարա Քաուֆման]]-ի դէմ իր առաջնահերթութեան դիրքը պահելու համար, 18 Օգոստոս 2012-ին, [[Սան Տիէկօ]], [[Քալիֆորնիա|Քալիֆորնիոյ]] մէջ&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.mmafighting.com/strikeforce/2012/6/7/3072072/ronda-rousey-vs-sarah-kaufman-set-for-august-in-san-diego|title=Ronda Rousey vs. Sarah Kaufman Set for August in San Diego|publisher=MMAFighting.com|date=2012-06-07|accessdate=2012-06-15}}&lt;/ref&gt;: Ռոզի ըսած է, թէ ան կրնայ Սարայի ձեռքը վիրաւորել, կամ խեղդել զինք մինչեւ մահ&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://mmajunkie.com/2012/08/strikeforces-coker-rousey-cant-just-be-a-marketing-machine-with-a-pretty-face|title=Strikeforce's Coker: Rousey 'can't just be a marketing machine with a pretty face'|publisher=MMAjunkie.com|author=Matt Erickson|date=2012-08-17|accessdate=2012-08-18}}&lt;/ref&gt;: Մարտի ընթացքին, Ռոզի բազկամարտով 54 երկվայրկեանուան ընթացքին կը յաղթէ անոր, որմէ ետք, Ռոնտա կ'ըսէ թէ՝ եթէ նախկին կանանց ախոյեանը՝ [[Քրիսթիան Սանթոսը|Քրիսթիան Սանթոս]] ուզէր իրեն հետ մարտնչիլ, այդ մէկը պիտի պատահէր թեթեւագոյն քաշային կարգի մրցոյթին&lt;ref&gt;{{cite web|author=Sargent, Robert|url=http://www.mmarising.com/articles/2012/08/18/ronda-rousey-submits-sarah-kaufman-retains-strikeforce-title/|title=Ronda Rousey Submits Sarah Kaufman, Retains Strikeforce Title|publisher=MMARising.com|date=August 18, 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.sherdog.com/news/news/Ronda-Rousey-Armbars-Sarah-Kaufman-Retains-Strikeforce-Crown-in-54-Seconds-44993|title=Ronda Rousey Armbars Sarah Kaufman, Retains Strikeforce Crown in 54 Seconds|publisher=Sherdog|date=August 18, 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.dailynews.com/sports/20150729/Ronda-Rousey-Pro-fight-No-6-defeated-Sarah-Kaufman-via-submission-armbar-054-first-round |title=Ronda Rousey interview:Pro-fight No.6 - defeated Sarah Kaufman via submission|newspaper=[[Los Angeles Daily News]]}}&lt;/ref&gt;:

== Ծայրագոյն մրցաշարքի ախոյեանութիւն ==
Նոյեմբեր 2012-ին, ծայրագոյն մրցաշարքի ախոյեանութեան մէջ, կը յայտարարուի, թէ Ռոնտա կը շահի առաջնութիւնը, եւ կը դառնայ առաջին կին մարզիկը, որ «''UFC''»-ի հետ համաձայնութիւն կը ստորագրէ&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.mmafighting.com/2012/11/16/3654894/dana-white-confirms-ronda-rousey-signed-ufc-mma-news|title=Dana White confirms Ronda Rousey has signed with UFC|publisher=Mmafighting.com|date=2012-11-16|accessdate=2012-11-17|author=Luke Thomas}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://espn.go.com/mma/story/_/id/8639858/ronda-rousey-becomes-first-female-sign-ufc-deal|title=Ronda Rousey signs landmark deal|publisher=espn.go.com|date=2012-11-16|accessdate=2012-11-17|author=Josh Gross}}&lt;/ref&gt;: ''«UFC»''-ի նախագահ՝ Տանա Ուայթ, պաշտօնապէս կ'ըսէ, որ Ռոզի առաջին «''UFC»''-ի ախոյեան կինն է:

Ռոզի չ'ուզեր կոչուիլ այն ծածկանունով, որ իր ընկերները զինք կը կոչէին, որն է՝ «Ռաուտի», կարծելով որ այդ մէկը անարգանք է մասնագէտ մարզիչին՝ [[Ռաուտի Ռոտի Փայփըր]]&lt;nowiki/&gt;ի, բայց երբ անոր կը ծանօթանայ 2012 կամ 2013 թուականներուն, Փայփըր կ'ըսէ, որ հարց մը չունի եթէ Ռոնտայի ծածկանունը ըլլայ Ռաուտի&lt;ref&gt;Kurchak, Sarah (January 3, 2014). [http://fightland.vice.com/blog/rowdy-roddy-piper-talks-about-handing-his-nickname-over-to-ronda-rousey &quot;'Rowdy' Roddy Piper Talks About Handing His Nickname Over to Ronda Rousey&quot;]. ''[[Vice (magazine)|Vice]]''.&lt;/ref&gt;:

Ռոզի կը մրցի [[Լիզ Քարմուշ]]&lt;nowiki/&gt;ի հետ, 23 Փետրուար 2013-ին, եւ անոր կը յաղթէ 4:49 վայրկեանին կռփամարտի մրցոյթին&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.mmajunkie.com/news/2013/03/womens-mma-report-rousey-retains-ufc-title-four-advance-in-cfa-tournament|title=Women's MMA Report: Rousey retains UFC title, four advance in CFA tournament|date=2013-03-04|accessdate=2013-03-06|first=Robert|last=Sargent}}&lt;/ref&gt;: Լիզ կը վիրաւորէ Ռոնտայի կզակը&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.ufc.com/media/UFC-168--Ronda-Rousey-Megan-Olivi-Post-Fight-Interview |title=UFC168 Ronda Rousey backstage interview |publisher=UFC}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.dailynews.com/sports/20150729/Ronda-Rousey-Pro-fight-No-7-defeated-Liz-Carmouche-via-submission-armbar-449-first-round |title=Ronda Rousey: Pro fight No. 2 - defeated Charmaine Tweet via submission (armbar), 0:49, first round|newspaper=Los Angeles Daily News}}&lt;/ref&gt;:

Ապա Ռոզի կը կռուի Միէշա Թէյթի դէմ, «''UFC'' »168-ի մէջ 28 Դեկտեմբեր, 2013-ին: Երկու մրցաշարքերէ ետք, Ռոնտա վերջապէս կրնայ յաղթել Թէյթի՝ կռփամարտի մրցոյթին&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://msn.foxsports.com/ufc/story/ronda-rousey-extends-armbar-streak-with-third-round-submission-122813?gt1=39002|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140423163612/http://msn.foxsports.com/ufc/story/ronda-rousey-extends-armbar-streak-with-third-round-submission-122813?gt1=39002|archivedate=2014-04-23|title=Rousey extends armbar streak with third-round win over Tate at UFC 168|publisher=msn.foxsports.com|date=2013-12-28}}&lt;/ref&gt;: Հարցազրոյցի մը ընթացքին, Ռոնտա կ'ըսէ թէ՝ արդէն Թէյթի հետ մրցաշարքէն առաջ, վիրաւորուած էր եւ այդ պատճառով չկրցաւ շուտով անոր յաղթել&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.dailynews.com/sports/20150729/Ronda-Rousey-Pro-fight-No-8-defeated-Miesha-Tate-via-submission-armbar-058-third-round |title=Ronda Rousey interview: pro fight No.8&amp;nbsp;– defeated Miesha Tate via submission|newspaper=Los Angeles Daily News}}&lt;/ref&gt;:

11 Ապրիլ 2014-ին, կը յայտարարուի, թէ Ռոնտա պիտի մրցի Ալեքսիս Տէյվիսի հետ, 5 Յուլիս 2014-ին: Անոր կը յաղթէ 16 երկվայրկեանուան ընթացքին, միաժամանակ իր բթամատը վիրաւորելով&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.dailynews.com/sports/20150729/ronda-rousey-pro-fight-no-10-defeated-alexis-davis-via-ko-punches-016-first-round |title=Ronda Rousey interview: pro fight 10&amp;nbsp;– defeated Alexis Davis via KO|newspaper=Los Angeles Daily News}}&lt;/ref&gt;: Այս յաղթանակով Ռոզի մրցանակ մը կը շահի&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://mmajunkie.com/2014/07/ufc-175-bonuses-weidman-machida-rousey-font-get-50000|title=UFC 175 bonuses: Weidman, Machida, Rousey, Font get $50, 000|publisher=mmajunkie.com|author=Matt Erickson| accessdate=2014-07-06| date=2014-07-06}}&lt;/ref&gt;:

Ռոնտայի բոլոր յաղթած խաղերը 1077 երկվայրկեան տեւողութիւն ունին, որոնց համար կը շահի $1,080,000, ամէն մէկ երկվայրկեանը, որ կը մրցի, կ'արժէ 1002.79$&lt;ref&gt;{{cite web|last1=Fox|first1=Jeff|title=Ronda Rousey Career Earnings|url=http://mma-manifesto.com/ufc-fighter-salary-database/salary-main/ronda-rousey-career-earnings.html|website=MMA Manifesto|publisher=Bloguin|accessdate=24 September 2015|archive-date=20 May 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160520093713/http://mma-manifesto.com/ufc-fighter-salary-database/salary-main/ronda-rousey-career-earnings.html|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web | title=Ronda Rousey Fight Results | website=ESPN | url=http://espn.go.com/mma/fighter/history/_/id/2563796/ronda-rousey | accessdate=October 4, 2015}}&lt;/ref&gt;: Ամէնէն կարճ տեւողութիւնն է՝ 2 վայրկեան եւ 59 երկվայրկեան, ինչ որ ներկայիս «''UFC»''-ին մէջ ամէնէն կարճն է. Ռոնտայէն առաջ, 7 վայրկեան եւ 59 երկվայրկեան էր&lt;ref&gt;{{cite web|last1=Thomas|first1=Luke|title=Crunching Numbers: In MMA, There’s No Such Thing as a Heavy Wait|url=http://www.mmafighting.com/ufc/2012/4/1/2917868/crunching-numbers-mma-ufc-146-heavyweight-cain-velasquez-frank-mir-alistair-overeem-news|website=MMA Fighting|publisher=SB Nation|accessdate=30 September 2015}}&lt;/ref&gt;:

Ամէնէն կարեւորը, Ռոնտա կը մրցի Հոլի Հոլմի հետ, «''UFC»'' 193-ի մէջ, 15 Նոյեմբեր 2015-ին&lt;ref name=&quot;RouseyHolm&quot;&gt;{{cite news|url=http://411mania.com/mma/ronda-rousey-vs-holly-holm-named-ufc-193-main-event/|title=Ronda Rousey vs. Holly Holm Named UFC 193 Main Event |publisher=411 Mania|author=Larry Csonka|date=2015-08-28|accessdate=2015-08-28}}&lt;/ref&gt;: Ռոնտա չի յաջողիր Հոլմը զգետնել: Հոլի անոր կը յաղթէ, հարուածելով անոր գլուխը, վերջ տալով Ռոնտայի երեք տարուան ախոյեանութեան: Ասիկա կ'ըլլայ Ռոնտայի առաջին պարտութիւնը «''MMA»''-ի մէջ։ Մրցոյթէն ետք, Ռոնտայի եւ Հոլիի կը շնորհուի 50,000$ &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://mmajunkie.com/2015/11/ufc-193-bonuses-if-you-dont-think-holly-holm-was-on-the-list-youre-insane|title=UFC 193 bonuses: If you don't think Holly Holm was on the list, you're insane|publisher=mmajunkie.com|author=Staff|date=2015-11-15|accessdate=2015-11-15}}&lt;/ref&gt;: 18 Նոյեմբեր, 2015-ին, առողջապահական պատճառներով, Ռոնտա 60 օր չի կրնար մասնակցիլ մրցաշարքերուն&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://bleacherreport.com/articles/2590602-ronda-rouseys-medical-suspension-released-after-ufc-193-knockout-by-holly-holm?utm_source=facebook.com&amp;utm_medium=referral&amp;utm_campaign=programming-national|title=Ronda Rousey's Medical Suspension Released After UFC 193 Knockout by Holly Holm|publisher=Bleacher Report|author=Matt Jones|date=2015-11-18|accessdate=2015-11-19}}&lt;/ref&gt;:

=== Ազդեցութիւնը «''MMA»''-ի վրայ ===
Ռոնտա ''«MMA»''-ի հայեացքը կը փոխէ կանանց հանդէպ: Ան կ'ըսէ. «Կ'ըսուի, թէ «''MMA»''-ը կանանց դէմ է: Ասիկա սխալ է: Այս մրցաշարքերը միայն տղոց համար չեն, բոլորին համար են:»&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{cite web|title = Ronda Rousey on Good Morning America: To say that fighting is anti-woman is an anti-feminist statement|url = http://www.bloodyelbow.com/2015/3/26/8295233/ufc-ronda-rousey-good-morning-america-ny-fighting-not-anti-woman-statement-anti-feminist-mma-news|website = Bloody Elbow|accessdate = 2015-10-23}}&lt;/ref&gt; Թղթակիցներ Ռոնտան կը կոչեն «կանանց իրաւունքներ պաշտպանող» անձ&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.telegraph.co.uk/women/womens-life/11776406/UFC-Ronda-Rousey-Is-this-the-toughest-feminist-in-the-world.html|title=UFC Ronda Rousey: Is this the toughest feminist in the world? - Telegraph|date=31 July 2015|work=Telegraph.co.uk}}&lt;/ref&gt;, բայց ուրիշներ ճիշդ հակառակը կ'անուանեն զինք&lt;ref name='washpost'&gt;{{cite web|url=https://www.washingtonpost.com/news/the-fix/wp/2015/11/11/as-some-conservatives-cheer-ronda-rouseys-take-on-feminism-she-backs-bernie-sanders|title=As some conservatives cheer Ronda Rousey’s antifeminism, she backs Bernie Sanders|author=Amber Phillips|date=11 November 2015|work=Washington Post}}&lt;/ref&gt;:

== Մասնագիտական ըմբշամարտ ==
Ռոզի մասնագէտ է ըմբշամարտի մէջ։ Անոր ծածկանունը՝ «Ռաուտի», կը պատկանի մեծ ու նշանաւոր ըմբշամարտի մարզիչի մը՝ [[Ռաուտի Ռոտի Փայփըր]]&lt;nowiki/&gt;ին, որմէ կը խնդրէ եթէ կրնայ անոր անունը գործածել որպէս ծածկանուն&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.mmanews.com/roddy-piper-tells-story-of-ronda-rousey-asking-permission-to-use-rowdy-nickname/|title=Roddy Piper Tells Story of Ronda Rousey Asking Permission to Use &quot;Rowdy&quot; Nickname|work=MMA News|accessdate=12 July 2015}}&lt;/ref&gt;: Ռոզի, Շայնա Պազսլըրի, Ճեսսամին Տիւքի եւ Մարինա Շաֆիրի հետ միասին կը կոչուին՝ «''The Four Horsewomen»'':

=== ''«WWE»'' (2015) ===
[[Պատկեր:Rock Rousey WM31.jpg|thumb|upright|Ռոզի [[Տուայն Ճոհնսօն]]&lt;nowiki/&gt;ի հետ, [[Սթեֆանի Մգահոնն]]ու Դրիբլ Հ-ը խաղէն դուրս հանելէ ետք, [[WrestleMania 31]]-ի մէջ:]]
''«The Four Horsewomen»'', շուտով մեծ ճանաչում կը ստանայ Օգոստոս 2014-ին, երբ ''«WWE»''-ի ''«Summer Slam»''-ի մէջ անոնք նստած էին առաջին շարք, որմէ ետք անոնք կ'անցնին բեմին ետեւ եւ կը ծանօթանան [[Փօլ Հէյման]]&lt;nowiki/&gt;ի եւ ուրիշներու.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://prowrestling.net/article.php?WWE-News-Ronda-Rousey-and-the-Four-Horsewomen-backstage-at-SummerSlam-38514|title=WWE News: Ronda Rousey and the Four Horsewomen backstage at SummerSlam|publisher=|accessdate=12 July 2015}}&lt;/ref&gt;: Թղթակիցներ, երբ Ռոնտայի կը հարցնեն եթէ ան ըմբշամարտի պիտի անցնի, ան կը պատասխանէ. «ոչ ոք գիտէ»&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.wwe.com/shows/summerslam/2014/wwe-ronda-rousey-interview-26577503|title=Exclusive interview: Ronda Rousey spotted backstage at SummerSlam 2014|work=WWE|accessdate=12 July 2015}}&lt;/ref&gt;:

''«WrestleMania 31»''-ի մէջ, 31 Մարտ 2015-ին, անոնք նստած էին առաջին շարք, երբ վիճաբանութիւն մը տեղի կ'ունենայ [[Տուէյն Ճոնսըն]]&lt;nowiki/&gt;ի եւ [[Սթեֆանի Մքահոնի|Սթեֆանի Մքահոն]]&lt;nowiki/&gt;ի ու Դրիբլ Հ-ի միջեւ. Սթեֆանի կը հարուածէ Տուայնը, եւ Տուայն անոր կ'ըսէ, թէ ան չի կրնար իրեն վնաս հասցնել, որովհետեւ աղջիկ է, բայց կը հրամայէ, որ Ռոնտա բարձրանայ վեր եւ հարուածէ Սթեֆանին: Ռոզի, Թրիփըլ Հ-ի դուրս դնելէ ետք, նոյնը կ'ընէ Սթեֆանիի, կռփամարտի մէջ: Ռոզի եւ Տուայն կը «տօնեն» իրենց յաղթանակը&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.wwe.com/inside/rock-ronda-rousey-wrestlemania-in-the-news-27249603|title=Ronda Rousey's takedown of The Authority makes headlines|work=WWE|accessdate=12 July 2015|archive-date=12 July 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150712102537/http://www.wwe.com/inside/rock-ronda-rousey-wrestlemania-in-the-news-27249603|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;:

Ապա, Ռոնտա զրոյց մը կ'ունենայ, ուր կ'ըսէ «Ասիկա միայն սկիզբն է»&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.wwe.com/shows/wrestlemania/31/ronda-rousey-twitter-reaction-wrestlemania-moment|title=Ronda Rousey on her WrestleMania 31 moment: 'We're just gettin' started'|work=WWE|accessdate=12 July 2015}}&lt;/ref&gt;:

== Կռուելու ձեւը ==
{{Quote box| quote =«Քանի մը մարզիկներ դիրք կ’առնեն որպէս անվիշտ մարդիկ, բայց Ռոնտա ազդեցիկ է: Ան այնքան կը ժպտի, որ աչքերը կը դառնան փոքր: Ան նաեւ դիւրին կու լայ, իր մանկութենէն մնացած սովորութիւն մը: Ամէն մրցախաղէ առաջ, ան վայրի ձեւով կը նայի իր մրցակիցին կարծես անոր կեանքին վերջ պիտի դնէ: Խաղէն ետք, ան կրկին կը ժպտի անվնաս:» |align=right |width=40% |source=- ''[[The New Yorker]]'', 2014&lt;ref name=&quot;Sanneh&quot;/&gt;}}
2012-ին, հարցազրոյցի մը ընթացքին,&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://mmainterviews.tv/2012/02/27/ronda-rousey-extended-interview-talks-miesha-tate-weight-cut-and-much-more/ |title=Ronda Rousey extended interview, talks Miesha Tate at Strikeforce, weight cut and much more |publisher=MMA Interviews.tv}}&lt;/ref&gt; Ռոնտայի առաջին մրցումէն առաջ [[Միէշա Թէյթ]]&lt;nowiki/&gt;ի հետ, ան կ'ըսէ. «Երբ ճիւտոյի մէջ կը մարզուէի, գլխաւոր առաւելութիւնս իմ հանգամանքս եւ ընթացքս էին: Ես մարդոց ուժը կը սպառէի»: Ան [[Րիոքօ Թանի]]էն խօսք մը առնելով կ'ըսէ․ «Ամէն մէկ 5 երկվայրկեան այնպէս մը կռուէ՛, որ կարծես մրցաշարքին վերջին 5 երկվայրկեաններն են:»

Ճիւտոյի մէջ, Ռոնտա նախ կը զգետնէ իր մրցակիցը, ապա հարուածելով անոր կը յաղթէ&lt;ref name=hiptoss&gt;{{cite news |first= |last= |title=UFC 168 Results: ‘Weidman vs. Silva 2’ Play-by-Play &amp; Updates |publisher=Sherdog|date=2013-12-28 |accessdate=2014-10-12 |url=http://www.sherdog.com/news/news/UFC-168-Results-Weidman-vs-Silva-2-PlaybyPlay-Updates-60985}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=sweep&gt;{{cite news |first=Anthony |last=Gonzalez |title=Strikeforce: Ronda Rousey vs. Sarah Kaufman Results |work=realcombatmedia.com |date=2012-08-19 |accessdate=2014-10-12 |url=http://realcombatmedia.com/2012/08/strikeforce-ronda-rousey-vs-sarah-kaufman-results/}}&lt;/ref&gt;: Ան ուժեղ բռունցքի եւ գլխու հարուածներ&lt;ref name=yahoo&gt;{{cite news |first=Kevin |last=Iole |title=Ronda Rousey delivers thrilling comeback win in UFC debut, submitting Liz Carmouche |work=Yahoo |date=2013-02-24 |accessdate=2014-10-12 |url=http://sports.yahoo.com/news/mma--ronda-rousey-delivers-thrilling-comeback-win-in-ufc-debut--submitting-liz-carmouche-in-the-first-round-053129935.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |first=Karim |last=Zidan |title=UFC 175 results recap: Ronda Rousey vs. Alexis Davis |publisher=Bloody Elbow|date=2014-07-07 |accessdate=2014-10-12 |url=http://www.bloodyelbow.com/2014/7/7/5875553/ufc-175-results-recap-ronda-rousey-vs-alexis-davis-mma-news}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |first= |last= |title='Strikeforce: Tate vs. Rousey' results: Ronda Rousey armbars Miesha Tate, wins title |work=mmajunkie |date=2012-03-04 |accessdate=2014-10-12 |url=http://mmajunkie.com/2012/03/strikeforce-tate-vs-rousey-results-ronda-rousey-armbars-miesha-tate-wins-title}}&lt;/ref&gt; կու տայ անոր: Ռոնտա ճիւտոյի մէջ կը գործածէ իր ձախ ձեռքը եւ այդպէս կը հարուածէ&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=6NsHtXReVUY|title=BJJ Scout: Ronda Rousey Takedown Study - Judo in MMA (Redux)|date=23 February 2015|publisher=BJJ Scout/YouTube}}&lt;/ref&gt;:

Ռոզիի ամէնէն նախասիրած ''«MMA»''-ի մրցակիցը, Ֆետոր Էմիլիանեքօն է, որու կռուած ձեւը Ռոնտա շատ դիւրին կրնայ ծաղրել&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.mmaweekly.com/ufc-champ-ronda-rousey-tries-to-emulate-fedor-emelianenko-when-she-fights|title=UFC CHAMP RONDA ROUSEY TRIES TO EMULATE FEDOR EMELIANENKO WHEN SHE FIGHTS|publisher=MMA Weekly|date=2015-06-26|accessdate=2015-12-31}}&lt;/ref&gt;:

Ռոնտա ճանչցուած է իր բազկակպանքի յաղթանակներով&lt;ref name=sweep/&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |first=Brent |last=Jones |title=Another fight, another arm for Ronda Rousey |work=USA Today |date=2011-11-19 |accessdate=2014-10-12 |url=http://usatoday30.usatoday.com/sports/mma/post/2011-11-19/another-fight-another-arm-for-rousey/568992/1}}&lt;/ref&gt;: Քանի մը մրցակիցներ, ինչպէս՝ Ճուլիա Պատի եւ Սարա Քաուֆման, Ռոնտա կը զգետնէ, ապա բազկակպանքով կը յաղթէ անոնց: Բայց աւելի ուժեղ մրցակիցներու, օրինակ՝ Միէշա Թէյթ եւ Լիզ Քարմուշի, աւելի դժուար կը յաղթէ&lt;ref name=hiptoss/&gt;&lt;ref name=yahoo/&gt;:

Անոր «8''MMA9»-''ը կը կեդրոնանայ ճիւտոյի վրայ, ապա կ'անցնի ''«UFC»'', եւ յաղթական դուրս կու գայ: Ան կռիւի ընթացքին ամէնէն շատ կը գործածէ իր ծունկերը եւ ձեռքերը&lt;ref&gt;{{cite news |first=Matt |last=Erickson |title=UFC 170: Ronda Rousey stops Sara McMann in 66 seconds |work=USA Today |date=2014-02-23 |accessdate=2014-10-12 |url=http://www.usatoday.com/story/sports/ufc/2014/02/23/ronda-rousey-beats-sara-mcmann-first-round-tko-ufc-170/5748589/}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |first=Brett |last=Okamoto |title=Rousey needs seconds to defend belt |work=espn.com |date=2014-07-05 |accessdate=2014-10-12 |url=http://espn.go.com/mma/story/_/id/11179650/ronda-rousey-stops-alexis-davis-defends-title}}&lt;/ref&gt;: Ան նաեւ շատ մեծ հարուածներով կը յարձակի իր մրցակիցին դէմ, մանաւանդ երբ ան ծայր անցած է, իրենց մէջ հեռաւորութիւն չձգելով&lt;ref&gt;{{cite av media|url=https://www.youtube.com/watch?v=tFDSPrT2Axo|title=UFC 193: Unibet presents Inside the Octagon - Rousey vs. Holm|date=10 November 2015|publisher=|via=YouTube}}&lt;/ref&gt;:

Հարցազրոյցի մը ընթացքին, Ռոնտա կ'ըսէ որ ամէն օր, իր մայրը իրեն արթնցնելու համար, իր վրայ կը ցատկէր բազկակպանքներով&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://fightland.vice.com/blog/ronda-rousey-gets-it-from-her-mother|title=Ronda Rousey Gets It From Her Mother|publisher=fightland.vice.com|date=February 22, 2013}}&lt;/ref&gt;:

Ռոնտա, քանի մը կացութիւններու մէջ, ճանչցուած է իր մրցակիցներուն հանդէպ վատ խօսքեր ուղղելուն համար&lt;ref&gt;{{cite web |last=Marocco |first=Steven |title=Unapologetic Rousey hopes trashtalk can elevate Strikeforce's females |url=http://mmajunkie.com/2012/01/unapologetic-rousey-hopes-trashtalk-can-elevate-strikeforces-females |publisher=MMA Junkie |accessdate=11 February 2012 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140214175909/http://mmajunkie.com/2012/01/unapologetic-rousey-hopes-trashtalk-can-elevate-strikeforces-females/ |archivedate=14 February 2014 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|last=Wayne|first=Mark|title=Ronda Rousey: Trash Talk Isn't Personal, Is Good For The Sport|url=http://www.fightline.com/fl/news/2012/0122/547120/|website=Fightline|accessdate=11 February 2012|archive-date=23 January 2013|archive-url=https://archive.is/20130123010824/http://www.fightline.com/fl/news/2012/0122/547120/|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;:

== Ուրիշ գործեր ==

Մայիս 2013-ին, Ռոնտա 29-րդ աղջիկն էր աշխարհի ամենագեղեցիկ աղջիկներու ցանկին մէջ&lt;ref&gt;Noble, McKinley (May 6, 2013). [http://bleacherreport.com/articles/1630981-ufc-champ-ronda-rousey-makes-nude-maxim-debut-at-no-29-in-2013-maxim-hot-100 &quot;UFC Champ Ronda Rousey Makes Racy Debut at No. 29 in 2013 Maxim Hot 100&quot;]. Bleacher Report.&lt;/ref&gt;: 2013 Սեպտեմբերին «''ESPN The Magazine''&lt;nowiki/&gt;'s»-ի կողքի նկարը կը գրաւէ:

Ռոզի նաեւ դեր մը կը ստանձնէ ''[[Անզուսպները 3]]'' ֆիլմին մէջ, 2014-ին&lt;ref name=MMAInsider/&gt;:2015-ին, այլ դեր մը կը ստանձնէ [[Ֆորսաժ 7]] եւ ''[[Անթուրաժ]]'' ֆիլմերուն մէջ&lt;ref name=&quot;FoxNewsLatino&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://mmanuts.com/news/ronda-rousey-scores-two-leading-roles-hollywood/|title=Ronda Rousey Scores Two Leading Roles in Hollywood |publisher=mmanuts.com|author=Dave Walsh |date=February 7, 2014|accessdate= February 7, 2014}}&lt;/ref&gt;:

Հոկտեմբեր 2015-ին, ան կը դառնայ առաջին կինը, որ ''«Australian Men’s Fitness»'' թերթիկին առաջին էջին վրայ կը ներկայացուի&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.foxnews.com/entertainment/2015/10/05/ronda-rousey-magazine-cover-sparks-controversy/ |title=Ronda Rousey magazine cover sparks controversy |publisher=Fox News |date= |accessdate=2015-10-06}}&lt;/ref&gt;:

Յունուար 2016-ին, կը ներկայացուի ''«The Ring magazine»'' թերթին մէջ։ Ան կը դառնայ MMA-ի առաջին անձը, որուն անունը կը յիշուի կռփամարտի թերթիկին մէջ, եւ 1978-էն ի վեր՝ երկրորդ կինն էր [[Քեթի Տայվիս]]էն ետք&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.foxsports.com/ufc/story/ufc-ronda-rousey-becomes-first-mma-fighter-to-land-ring-magazine-cover-boxing-102615|title=Rousey becomes first MMA fighter to land Ring Magazine cover|publisher=[[Fox Sports (United States)|Fox Sports]]|date=2015-10-26|accessdate=2015-12-31}}&lt;/ref&gt;: 2016-ին, ան կը ներկայացուի «''Sports Illustrated Swimsuit Issue»'' թերթիկին վրայ&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://www.washingtonpost.com/news/early-lead/wp/2016/02/14/ronda-rousey-to-be-featured-on-one-of-three-sports-illustrated-swimsuit-issue-covers/?tid=a_inl|title=Ronda Rousey to be featured on one of three Sports Illustrated swimsuit issue covers|first=Jacob|last=Emert|date=February 14, 2016|accessdate=February 14, 2016|work=[[The Washington Post]]}}&lt;/ref&gt;:

Ան ծանուցումներ կը ներկայացնէ, ինչպէս՝ բջիջային օփերաթոր ''«MetroPCS»'',&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.mmamania.com/2013/4/22/4252394/video-watch-ronda-rousey-commercial-metro-pcs-ufc-on-fox-7-mma/|title=Video: Watch Ronda Rousey commercial for MetroPCS from UFC on Fox 7 Broadcast|publisher=MMAmania.com|date=2013-04-11|accessdate=2013-06-11}}&lt;/ref&gt; ապահովագրութեան գործակալութիւն ''«Insureon»'',&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://mmainsider.net/4487/exclusive-new-ronda-rousey-insureon-commercial/|title=Exclusive - Full Ronda Rousey Insureon Commercial (Update)|publisher=MMAinsider.net|date=2013-06-11|accessdate=2013-06-11|archive-date=2013-06-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20130617180415/http://mmainsider.net/4487/exclusive-new-ronda-rousey-insureon-commercial|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt; ''«Reebok»'',&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://mmajunkie.com/2014/12/reebok-announces-partnership-with-ufc-champs-jon-jones-and-ronda-rousey|title=Reebok announces partnership with UFC champs Jon Jones and Ronda Rousey|publisher=mmajunkie.com|author=Staff|date=2014-12-16|accessdate=2015-01-04}}&lt;/ref&gt; եւ ''«Carl’s Jr»''&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://dailycommercials.com/carls-jr-ronda-rousey-commercial/ |title=Carl's Jr. : Ronda Rousey commercial |publisher=Daily Commercials|date= |accessdate=3 September 2015}}&lt;/ref&gt;-ի մէջ:

23 Յունուար 2016-ին, Ռոզի, [[Սելենա Կոմէզի]] հետ, կը դառնայ [[Saturday Night Live]] ցուցադրութեան խօսնակը&lt;ref&gt;Bacle, Ariana (January 5, 2016). [http://www.ew.com/article/2016/01/05/ronda-rousey-saturday-night-live-host-selena-gomez &quot;Ronda Rousey to host Saturday Night Live&quot;]. ''[[Entertainment Weekly]]''.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Vasquez, Miguel (January 8, 2016). [http://www.christianpost.com/news/ufc-news-2016-ronda-rousey-hosting-saturday-night-live-ufc-gennady-golovkin-both-book-madison-square-garden-for-april-23rd-154304/ &quot;UFC News 2016: Ronda Rousey Hosting Saturday Night Live; UFC, Gennady Golovkin Both Book Madison Square Garden For April 23rd&quot;]. ''[[The Christian Post]]''.&lt;/ref&gt;:

Քանի մը դերեր ֆիլմերու մէջ կը համադրուին Ռոզիի համար, ինչպէս՝ իր գիրքը «Մայ Ֆայթ/Եուր Ֆայթ» (Անգլ՝ My Fight/Your Fight), Աթենայի հրատարակութիւնը, [[Ուարնըր Պրոս]]&lt;nowiki/&gt;ի կողմէ, եւ [[Ռոտ Հաուս]]: Ռոտ Հաուսը մինչեւ օրս, անոր ստանձնած ամէնէն մեծ դերն է: Ռոնտա կը խնդրէ [[Լիսա Նիէմիի|Լիսա Նիէմի]]&lt;nowiki/&gt;ի օրհնութիւնը, Լիսա չի մերժեր&lt;ref name=Variety&gt;Kroll, Justin (September 9, 2015). [http://variety.com/2015/film/news/ronda-rousey-road-house-reboot-1201567956/ &quot;Ronda Rousey to Star in 'Road House' Reboot&quot;]. ''[[Variety (magazine)|Variety]]''.&lt;/ref&gt;:

Փետրուար 2016-ին, ան ''«Sports Illustrated swimsuit issue»''-ին առաջին էջը կը գրաւէ:

== Անձնական կեանք ==
[[Պատկեր:Ronda Rousey (3).JPG|right|thumb|200px|Ռոզի փորձէ մը ետք, [[Երեւան]], [[Հայաստան]]&lt;nowiki/&gt;ի մէջ, 23 Ապրիլ 2015-ին]]
Ռոնտա բուսակեր է&lt;ref name=&quot;FIRST&quot;&gt;{{cite news|url=http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2008/08/13/AR2008081303517.html|title=Rousey Is 1st U.S. Woman to Earn A Medal in Judo|newspaper=[[The Washington Post]]|date=August 13, 2008|first=Dan|last=Steinberg}}&lt;/ref&gt;, 2012-ին, իր սնունդը կը կոչէ «Մարտիկի սնունդ»&lt;ref&gt;Curreri, Frank (August 16, 2012). [http://www.ufc.com/news/The-Ronda-Rousey-Diet?id= &quot;The Ronda Rousey Diet&quot;]. UFC.&lt;/ref&gt;:

Ռոզի պատմած է, թէ ինչպիսի դժուար ժամանակներ անցուցած է իր մարմինը առողջ պահելու համար: Ան կ'ըսէ. «երբ դպրոցական աշակերտ էի, եւ «''MMA»''-ի մաս կը կազմէի, բոլորը վրաս կը խնդային մարմինիս պատճառով, որովհետեւ տղու նման մկաններ ունէի: Բայց երբ մեծցայ, գիտցայ որ անոնք ապուշ են, եւ ես՝ ոչ»&lt;ref&gt;{{cite web|author=Weaver, Hilary|title = 6 Feminist Quotes From Ronda Rousey That Prove She's More Than Just A Trash Talker|url = http://www.bustle.com/articles/101566-6-feminist-quotes-from-ronda-rousey-that-prove-shes-more-than-just-a-trash-talker|publisher=Bustle|date =August 3, 2015}}&lt;/ref&gt;:

Ռոնտա շատ կը սիրէ [[Փոքեմոն]] (Անգլ․՝ Pokémon), եւ անոր նախասիրած փոքեմոնն է ''«Mew»''ն: Երբ փոքր էր, շատ կը սիրէր [[Վեկեթա]]ն (Անգլ՝ Vegeta.)&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://kotaku.com/ronda-rousey-dishes-on-pokemon-and-dragon-ball-z-once-m-1723264525|title=Ronda Rousey Dishes On Pokémon and Dragon Ball Z Once More|publisher=[[Kotaku]]|date=2015-08-10|accessdate=2015-12-31}}&lt;/ref&gt;:

2015-ին, դրամ կը հաւաքէ, որպէսզի օգնէ այն անասուններուն, որոնք պարտաւորուած, վատ եւ դժուար պայմաններու տակ ելոյթներ կ'ունենան&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://armbarnation.com/2015/02/support-black-jaguar-white-tiger-foundation/ |title=Support Black Jaguar White Tiger Foundation |publisher=ArmbarNation.com |date=2015-02-24 |accessdate=2015-03-13 |archive-date=2017-11-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171125001303/https://armbarnation.com/2015/02/support-black-jaguar-white-tiger-foundation/ |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;:

Ապրիլ 2015-ին, կ'այցելէ [[Երեւան]], [[Հայաստան]], [[Հայոց Ցեղասպանութիւն|Հայոց ցեղասպանութեան]] [[100]]-րդ ամեակին առիթով: Երեւանի մէջ կ'այցելէ նաեւ [[Ծիծեռնակաբերդ]]&lt;ref&gt;{{cite news|title=UFC չեմպիոն Ռոնդա Ռոուզին՝ Ծիծեռնակաբերդում. Վերադառնալու եմ Հայաստան մայրիկիս հետ|url=http://sport.news.am/arm/news/55991/ufc-chempion-ronda-rouzin-tsitsernakaberdum-veradarnalu-em-hayastan-mayrikis-het-fotosharq.html|agency=NEWS.am|date=25 April 2015}}&lt;/ref&gt;:

=== Յարաբերութիւններ ===
Ռոզի շրջան մը յարաբերութիւն կ'ունենայ «''UFC»'' մրցակիցին՝ [[Պրենտա Սքաուպ]]&lt;nowiki/&gt;ի հետ&lt;ref&gt;{{cite web|author=Holland, Jesse|url=http://www.mmamania.com/2015/8/10/9126189/ufc-brendan-schaub-im-too-much-man-for-ronda-rousey-mma|title=Brendan Schaub: I'm too much of a man for Ronda Rousey|publisher=MMAmania|date=August 10, 2015}}&lt;/ref&gt;: Օգոստոս 2015-ին, կը խօսուէր, թէ Ռոնտա յարաբերութիւն ունէր [[Դրաւիս Պրաունի]]&lt;nowiki/&gt;ի հետ: Պրաունի նոյն ատեն ամուսնացած էր եւ «''UFC»''-ի հովանաւորութիւնը կը վայելէր&lt;ref&gt;{{cite web|author=Simon, Zane|url=http://www.bloodyelbow.com/2015/8/25/9208063/ronda-rousey-dating-travis-browne-domestic-violence-allegations-wife-affair-ufc-news|title=Wife: Ronda Rousey dating hubby while UFC investigates him for domestic violence|publisher=Bloody Elbow|date=August 25, 2015}}&lt;/ref&gt;: Հոկտեմբեր 2015-ին Պրաունի վերջապէս կ'ըսէ, թէ ինք եւ Ռոնտա միասին են&lt;ref&gt;{{cite web|author=Rondina, Steven|url=http://bleacherreport.com/articles/2578449-ronda-rousey-has-a-new-boyfriend-in-ufc-heavyweight-travis-browne|title=Ronda Rousey Has a New Boyfriend in the Form of UFC Heavyweight Travis Browne|publisher=Bleacher Report|date=October 12, 2015}}&lt;/ref&gt;: Ռոնտա ալ յաջորդ օրը նոյնը կը հաստատէ&lt;ref&gt;{{cite web|title = Ronda Rousey releases statement about relationship with Travis Browne|url = http://www.foxsports.com/ufc/story/ufc-ronda-rousey-releases-statement-about-relationship-with-travis-browne-101315|website = Fox Sports|accessdate = October 14, 2015|publisher=[[Fox Sports]]}}&lt;/ref&gt;:

=== Անձնասպանութեան մտածումներ ===
Փետրուար 2015-ին, [[Էլլեն Տընկրիս]]&lt;nowiki/&gt;ի հարցազրոյցի մը ընթացքին հետ, ան կ'ըսէ թէ ինք անձնասպանութեան մասին մտածած է այդ վայրկեանին, երբ Նոյեմբերին Հոլի հոլմի մէջ առաջին անգամ ինք պարտուած է&lt;ref&gt;http://espn.go.com/mma/story/_/id/14785901/ronda-rousey-says-considered-suicide-loss-holly-holm&lt;/ref&gt;:

== Ռինկ թերթին մէջ ==
Նոյեմբեր 2015-ին, Ռոնտա կը միանայ Փոքր Քէթի Տէվիսի, եւ որպէս առաջին երկու կռփամարտիկ կիներ կը ներկայանան այս թերթին մէջ: Ան կը դառնայ առաջին «''MMA'' » մարզիկը, որ այս թերթին մէջ կը ներկայանայ&lt;ref&gt;http://www.foxsports.com/ufc/story/ufc-ronda-rousey-becomes-first-mma-fighter-to-land-ring-magazine-cover-boxing-102615&lt;/ref&gt;:

==Ֆիլմագրութիւն==
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|-
! Տարի
! Վերնագիր
! Դեր
! class=&quot;unsortable&quot; | Ծանոցում
|-
| 2011
| ''[[Honoo-no Taiiku-kai TV]]''
| Ինքը
|
|-
| 2014
| ''[[Անզուսպները 3]]''
| Լունա
|
|-
| 2015
| ''[[Ֆորսաժ 7]]''
| [[List of The Fast and the Furious characters#Kara|Քարա]]
|
|-
| 2015
| ''[[Անթուրաժ]]''
| Ինքը
| 
|-
| ''TBA''
| ''[[Road House (1989 film)#Remake|Road House]]''&lt;ref name=Variety/&gt;
| (Կին) Տելթոն
| Գլխաւոր դեր
|}

== Մատենագրութիւն ==
* {{cite book|last1=Ռոզի|first1=Ռոնտա|last2=Մարիա Պըրնզ Օրիդզի հետ|year=2015|title=Մայ Ֆայթ/Եուր Ֆայթ My Fight/Your Fight|location=Նիւ Եորք|pages=|publisher=[[Judith Regan|Րիկան Արդս]]|isbn=978-1-941-39326-0|oclc=892041615|url=https://books.google.am/books?id=cLd0BgAAQBAJ}}

== Ախոյեանութիւն եւ յաղթանակներ ==
{{Col-begin}}
{{Col-2}}

=== MMA ===
* '''Ծայրագոյն մրցաշարքի ախոյեանութիւն'''
** UFC կիներու մրցաշարքի ախոյեանութիւն (առաջին)
** Վեց յաջող անուան պահպանում
** [[Bonus Awards|Օրուան մրցանակը]] (երկու անգամ) &lt;small&gt;Միէշա Դէյդի դէմ&lt;/small&gt;,&lt;ref name=&quot;sherdog1&quot;&gt;{{cite web|author=Whitman, Mike|url=http://www.sherdog.com/news/news/UFC-168-Bonuses-Rousey-Banks-Extra-36150000-Browne-Tate-Earn-3675K-Awards-61329|title=UFC 168 Bonuses: Rousey banks extra $150, 000, Browne, Tate earn $75K awards|publisher=SherDog|date=December 28, 2013}}&lt;/ref&gt; &lt;small&gt;Հոլի Հոլմ&lt;/small&gt;
* Օրուան ենթարկութիւն (Մէկ անգամ) &lt;small&gt;Միէշա Դէյդի դէմ&lt;/small&gt;&lt;ref name=&quot;sherdog1&quot;/&gt;
** Օրուան ցուցադրութիւն (Չորս անգամ) &lt;small&gt;[[Քադ Զինկանո]]յի դէմ&lt;/small&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|author=Myers, Thomas|url=http://www.mmamania.com/2015/3/1/8127773/ufc-184-bonuses-ronda-rousey-jake-ellenberger-extra-50000-mma|title=UFC 184 bonuses: Ronda Rousey, Jake Ellenberger and more bank an extra $50, 000 each|date=March 1, 2015|publisher=MMA Mania}}&lt;/ref&gt; &lt;small&gt;, Սարա Մքման&lt;/small&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.sherdog.com/news/news/UFC-170-Bonuses-Rousey-Thompson-MacDonald-Maia-Earn-3650K-Awards-64095|title=UFC 170 Bonuses: Rousey, Thompson, MacDonald, Maia earn $50K awards|publisher=Sherdog|date=February 22, 2014}}&lt;/ref&gt; &lt;small&gt;, [[Ալեքսիս Տավիս]]&lt;/small&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|author=C.J. Tuttle |url=http://www.sherdog.com/news/news/UFC-175-Bonuses-Chris-Weidman-Ronda-Rousey-Lyoto-Machida-Rob-Font-Bank-3650K-70127 |title=UFC 175 Bonuses: Chris Weidman, Ronda Rousey, Lyoto Machida, Rob Font Bank $50K|publisher=Sherdog|date=July 5, 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;small&gt; Եւ Պեդհ Քորրիա:&lt;/small&gt;
** Առաջին կին UFC Ախոյեանը
** Առաջին երկու կին մարզիչներէն, Ծայրագոյն Մրցակիցին մէջ
** Առաջին Ողիմպիական խաղերու յաղթող, որ ունի UFC-ի անուն
** UFC-ի մէջ առաջին կին մասնակից ու յաղթողն է
** Երկրորդ-ամէնէն շուտ վերջացնող UFC-ի մասնակից (տղոց եւ կիներու միջեւ) (14 երկվայրկեան [[Քադ Զինկանոյի]] դէմ)
** Երրորդ-ամէնէն շուտ վերջացնող UFC-ի մասնակից (տղոց եւ կիներու միջեւ) (16 երկվայրկեան [[Ալեքսիս Տավիսի]]դէմ)
** Ամէնէն կարճ ժամանակ ունեցող մրցակից (տղոց եւ կիներու միջեւ) (3:00)
** UFC-ի մէջ առաջին անձը որ մէկ հարուածով գետին կը նետէ իր մրցակիցը, կիներու ախոյանութեան մրցաշարքերու մէջ&lt;small&gt;vs. [[Պէդհ Քորրիայի]] դէմ&lt;/small&gt; [[UFC 190]]-ի մէջ:
** Ունեցած է ամէնէն շատ յաղթանակները կիներու միջեւ (6)&lt;ref name=&quot;mmajunkie1&quot;&gt;{{cite web|author=Bohn, Mike|url=http://mmajunkie.com/2015/08/ufc-190-post-fight-facts-ronda-rousey-into-uncharted-territory-in-just-ufc-six-fights|title=UFC 190 post-fight facts: Ronda Rousey into uncharted territory – in just six UFC fights|work=MMAjunkie|date= August 2, 2015}}&lt;/ref&gt;
** Ունեցած է ամէնէն շատ բազկամարտով յաղթանակները UFC/WEC/Pride/SF-ի մէջ (տղու կամ աղջիկի միջեւ) (9)
** Ամէնէն երկար մրցախաղը UFC-ի մէջ (6)&lt;ref name=&quot;mmajunkie1&quot;/&gt;
** Ամէնէն արագ մրցակիցը UFC-ի մէջ (56 օր) UFC 168 եւ UFC 170 միջեւ&lt;ref&gt;{{cite web|author=Bohn, Mike|url=http://mmajunkie.com/2014/02/ufc-170-post-fight-facts-rousey-makes-history-with-56-day-title-turnaround|title=UFC 170 post-fight facts: Rousey makes history with 56-day title turnaround|work=MMAjunkie|date=February 23, 2015}}&lt;/ref&gt;
* '''ESPN'''
** 2012 Տարուան ենթակայ &lt;small&gt;Միէշա Դէյդի դէմ, 3 Մարտին&lt;/small&gt;
** 2014 Ամէնէն լաւ կին մարզիկի ESPY-ի մրցանակը
** 2015 Ամէնէն լաւ կին մարզիկի ESPY-ի մրցանակը&lt;ref&gt;Cox, Lauren (July 15, 2015). [http://hollywoodlife.com/2015/07/15/espy-best-female-athlete-2015-ronda-rousey-espys/ &quot;Ronda Rousey Scores Big With Best Female Athlete Win At 2015 ESPYS&quot;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180305063121/http://hollywoodlife.com/2015/07/15/espy-best-female-athlete-2015-ronda-rousey-espys/ |date=2018-03-05 }}. Hollywood Life.&lt;/ref&gt;
** 2015 Best Fighter ESPY Award&lt;ref&gt;[http://espn.go.com/espys/2015/story/_/id/13263510/espn-celebrates-23rd-annual-espy-awards &quot;Ronda Rousey zings Floyd Mayweather after taking Best Fighter ESPY&quot;]. ESPN. July 16, 2015.&lt;/ref&gt;
** Առաջին MMA-ի մարզիկը, որ կը յաղթէ ESPY-ի մրցանակ
* '''Համաշխարհային MMA-ի մրցանակներ'''
** 2012 Female Fighter of the Year
** 2013 Female Fighter of the Year
** 2014 Female Fighter of the Year
* '''MMAJunkie.com'''
** 2015 Փետրուար, ամսուան ենթակայ &lt;small&gt;[[Քադ Զինակու]]ի դէմ&lt;/small&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|author=Bohn, Mike|url=http://mmajunkie.com/2015/03/mmajunkies-submission-of-the-month-for-february-cmon-like-you-dont-know|title=MMAjunkie's 'Submission of the Month' for February: C’mon – Like you don’t kno|publisher=MMAjunkie|date=March 4, 2015 }}&lt;/ref&gt;
** 2015 Օգոստոսի ամէնէն լաւ մրցախաղը &lt;small&gt;[[Պէդհ Քորրէիա]]ի դէմ&lt;/small&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|last=Marrocco |first=Steven |url=http://mmajunkie.com/2015/08/mmajunkies-knockout-of-the-month-for-august-armbar-specialist-has-some-power |title=MMAjunkie’s ‘Knockout of the Month’ for August: Armbar specialist has some power |publisher=MMAjunkie |date=2015-08-31 |accessdate=2015-10-06}}&lt;/ref&gt;
* '''AwakeningFighters.com WMMA մրցանակներ'''
** 2013 Տարուան ամէնէն լաւ կին մրցակիցը&lt;ref name=&quot;awakeningfighters.com&quot;&gt;{{cite web |url=http://www.awakeningfighters.com/awards/wmma-awards-2013-results/ |title=WMMA Awards 2013 - Results : Fighter of the Year : Ronda Rousey |publisher=Awakeningfighters.com |accessdate=2015-03-13 |archive-date=2015-02-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150203211516/http://www.awakeningfighters.com/awards/wmma-awards-2013-results/ |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;
** 2013 Տարուան ամէնէն ազդեցիչ մրցակիցը&lt;ref name=&quot;awakeningfighters.com&quot;/&gt;
** 2013 Տարուան ամէնէն լաւ մրցախաղը&lt;small&gt;Միէշա Դէյդի դէմ [[UFC 168]]-ի մէջ&lt;/small&gt;&lt;ref name=&quot;awakeningfighters.com&quot;/&gt;
** 2014 Տարուան ամէնէն լաւ կին մրցակիցը&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.awakeningfighters.com/awakening-wmma-awards-2014/ |title=Awakening WMMA Awards 2014 |publisher=Awakeningfighters.com |date=2015-01-05 |accessdate=2015-03-13}}&lt;/ref&gt;
** 2014 Տարուան ամէնէն լաւ կին մրցակիցը&lt;small&gt; Ալեքսիս Տավիսի դէմ [[UFC 175]]-ի մէջ&lt;/small&gt;&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;/&gt;
** 2014 Տարուան ամէնէն լաւ հարուածը &lt;small&gt; Ալեքսիս Տավիսի դէմ [[UFC 175]]-ի մէջ&lt;/small&gt;&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;/&gt;
* Արիւնոտ Արմուկ
** 2013 WMMA տարուան ամէնէն լաւ մրցակիցը&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.bloodyelbow.com/2014/2/7/5353220/2013-bloody-elbow-wmma-awards-results-best-fighter-ronda-rousey|title=2013 Bloody Elbow WMMA Awards Results: Best Fighter|author=Eriksson Lau|work=Bloody Elbow|accessdate=12 July 2015|archive-date=13 July 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150713073535/http://www.bloodyelbow.com/2014/2/7/5353220/2013-bloody-elbow-wmma-awards-results-best-fighter-ronda-rousey|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;
** 2013 WMMA տարուան ամէնէն լաւ մրցակիցը&lt;small&gt; Միէշա Դէյդի դէմ, 28 Դեկտեմբերին&lt;/small&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|title=2013 Bloody Elbow WMMA Awards Results: Best Fight|url=http://www.bloodyelbow.com/2014/2/6/5352550/bloody-elbow-wmma-awards-results-best-fight-ronda-rousey-miesha-tate-2013-women/in/5161025|accessdate=11 February 2014|author=Lau, Eriksson|year=2014}}&lt;/ref&gt;
* '''HOV-MMA.com'''
** 2012 Տարուան ամէնէն լաւ մրցակիցը&lt;ref&gt;{{cite web|author= |url=http://hov-mma.com/2013/01/fighter-of-the-year-2012-ronda-rousey.html |title=Fighter of the Year 2012: Ronda Rousey |publisher=Hov-mma.com |date= |accessdate=2015-03-13}}&lt;/ref&gt;
** 2012 Տարուան ամէնէն լաւ մրցակցութիւնը&lt;small&gt; Միէշա Դէյդի դէմ&lt;/small&gt;&lt;ref name=&quot;hov-mma.com&quot;&gt;{{cite web|author= |url=http://hov-mma.com/2013/01/rivalry-staredown-submission-of-the-year-2012-welcome-to-the-miesha-and-ronda-show.html |title=Rivalry, Staredown, Submission of the Year 2012: Welcome to the ‘Miesha and Ronda Show’ |publisher=Hov-mma.com |date=2013-01-02 |accessdate=2015-03-13}}&lt;/ref&gt;
** 2011 Վայիրի Կինի մրցանակը&lt;ref&gt;{{cite web|author= |url=http://www.hov-mma.com/2011/12/lady-violence-2011-ronda-rousey.html |title=Lady Violence 2011: Ronda Rousey |publisher=Hov-mma.com |date=2011-12-26 |accessdate=2015-03-13}}&lt;/ref&gt;
** 2014 Վայիրի կինի մրցանակը&lt;ref&gt;{{cite web|author= |url=http://fightbooth.com/lady-violence-2014-ronda-rousey/ |title=Lady Violence 2014: Ronda Rousey |publisher=Fightbooth.com |date= |accessdate=2015-03-13}}&lt;/ref&gt;
** 2014 Տարուան ամէնէն լաւ հարուածը &lt;small&gt;Ալեքսիս Տավիսի դէմ [[UFC 175]]-ի մէջ&lt;/small&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|author= |url=http://hov-mma.com/2015/01/2014-hov-mma-awards.html/ |title=2014 HOV-MMA Awards |publisher=Hov-mma.com |date=2015-01-16 |accessdate=2015-03-13}}&lt;/ref&gt;
*'''[http://combatpress.com/ Combat Press]'''
* '''MMA-Freak.com'''
** 2014-ի դասարան&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://mma-freak.com/opinion/best-of-2014-series-mma-freak-hall-of-fame-class-of-2014/ |title=Best of 2014 Series: MMA Freak Hall of Fame, Class of 2014 |publisher=MMA-freak.com |date= |accessdate=2015-03-13 |archive-date=2015-02-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150213072850/http://mma-freak.com/opinion/best-of-2014-series-mma-freak-hall-of-fame-class-of-2014/ |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;
* '''SevereMMA.com'''
** 2014 Տարուան ամէնէն լաւ կին մրցակիցը&lt;ref name=&quot;severemma.com&quot;&gt;{{cite web|author=Sheehan, Sean|url=http://severemma.com/2014/12/the-2014-severemma-irish-and-international-awards/ |title=The 2014 SevereMMA Irish and International Awards|publisher=Severe MMA|date=December 23, 2014}}&lt;/ref&gt;
** 2014 Տարուան ամէնէն լաւ հարուածը&lt;small&gt; vs. Alexis Davis at UFC 175&lt;/small&gt;&lt;ref name=&quot;severemma.com&quot;/&gt;

{{Col-break}}

===Ճիւտօ===
* '''Համաշխարհային Ճիւտոյի ախոյեանութիւններ'''
** 2008 Համաշխարհային ախոյեանութեան, Սինիորի ոսկեայ շքանշան
** 2008 Պելճիքական Կիներու, Սինիորի պրոնզեայ շքանշան
** 2007 Ճիկորո Քանո, Սինիորի արծաթագոյն շքանշան
** 2007 Finnish Open Senior Gold Medalist
** 2007 Համաշխարհային Ճուտոյի Ախոյանութիւն, Սինիորի արծաթեայ շքանշան
** 2007 Գերմանական, Սինիորի պրոնզեայ շքանշան
** 2007 Փեն Ամերիքըն խաղերու, Սինիորի ոսկեայ շքանշան
** 2007 Փեն Ամերիքըն Ախոյանութիւն, Սինիորի պրոնզեայ շքանշան
** 2007 Համաշխարհային, Սինիորի ոսկեայ շքանշան
** 2007 Անգլիական, Սինիորի ոսկեայ շքանշան
** 2006 Ֆիննիշ, Սինիորի պրոնզեայ շքանշան
** 2006 Սուէտական, Սինիորի ոսկեայ շքանշան
** 2006 Համաշխարհային ճիւտոյի ախոյեանութիւն, ճիւնիորի պրոնզեայ շքանշան
** 2006 Րենտեզ-Վուզ, Սինիորի ոսկեայ շքանշան
** 2006 Փեն Ամերիքըն Ախոյեանութիւն, Սինիորի արծաթեայ շքանշան
** [http://www.judoinside.com/event/view/4121/ 2006 Աշխարհի ախոյեանութիւն, Սինիորի ոսկեայ շքանշան]
** 2006 Պելճիքական կիներու, Սինիորի ոսկեայ շքանշան
** 2005 Օնթարիոյ, Սինիորի ոսկեայ շքանշան
** 2005 Րենտեզ-Վուզ, Սինիորի ոսկեայ շքանշան 
** 2005 Փեն Ամերիքըն Ախոյեանութիւն, Սինիորի ոսկեայ շքանշան
** 2004 Օնթարիոյ, Սինիորի ոսկեայ շքանշան
** 2004 Օնթարիոյ, Ճիւնիորի ոսկեայ շքանշան
** [http://www.judoinside.com/event/view/3352/ 2004 Աշխարհի ճիւտոյի ախոյեանութիւն, Ճիւնիորի ոսկեգոյն մետալ]
** 2004 Րենտեզ-Վուզ, Սինիորի պրոնզեայ շքանշան
** 2004 Փեն Ամերիքըն Ախոյեանութիւն, Սինիորի ոսկեայ շքանշան
** 2003 Րենտեզ-Վուզ, Սինիորի ոսկեայ շքանշան 
** 2001 Քանատա, Սինիորի ոսկեայ շքանշան
* '''Ամառնային ողիմպիական խաղեր'''
** 2008-ի ամառնային ողիմպիական խաղերու պրոնզեայ շքանշան
* '''Միացեալ նահանգներու մէջ ճիւտօն'''
** Միացեալ նահանգներ, Սինիորի քաղաքական ախոյեանութիւն (2004, 2005, 2006, 2007, 2008, 2010)
** Միացեալ նահանգներ, Սինիոր ողիմպիական խաղերու խումբին յաղթողը (2004, 2008)
** 2007 Միացեալ նահանգներ, Սինիորի ոսկեայ շքանշան
** 2006 Միացեալ նահանգներ, Սինիորի ոսկեայ շքանշան
** 2006 Միացեալ նահանգներ, Սինիորի ոսկեայ շքանշան
** 2006 Միացեալ նահանգներ, Ճիւնիորի ոսկեայ շքանշան
** 2005 Միացեալ նահանգներ, Սինիորի ոսկեայ շքանշան
** 2005 Միացեալ նահանգներ, Ճիւնիորի արծաթեայ շքանշան
** 2004 Միացեալ նահանգներ, Սինիորի պրոնզեայ շքանշան
** 2003 Միացեալ նահանգներ, Սինիորի արծաթեայ ոսկեայ շքանշան
** 2003 Միացեալ նահանգներ, Սինիորի ոսկեայ շքանշան
** 2002 Միացեալ նահանգներ, Ճիւնիորի ոսկեայ շքանշան

===Մասնագիտութիւն===
* '''WWE]''
** Slammy Մրցանակը &quot;Այս հիանալի է&quot; վայրկեանի համար (2015 - բաժնեկցած է [[Dwayne Johnson|The Rock]])
{{Col-end}}

== MMA-ի ցուցանիշ ==
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;style=&quot;font-size:75%;width:100%
|-
| align=&quot;center&quot; style=&quot;border-style: none none solid solid; background: #4C7D7E&quot;|'''Արդիւնք'''
| align=&quot;center&quot; style=&quot;border-style: none none solid solid; background: #4C7D7E&quot;|'''Ցուցանիշ'''
| align=&quot;center&quot; style=&quot;border-style: none none solid solid; background: #4C7D7E&quot;|'''Հակառակորդ'''
| align=&quot;center&quot; style=&quot;border-style: none none solid solid; background: #4C7D7E&quot;|'''Տեսակ'''
| align=&quot;center&quot; style=&quot;border-style: none none solid solid; background: #4C7D7E&quot;|'''Իրադարձութիւն'''
| align=&quot;center&quot; style=&quot;border-style: none none solid solid; background: #4C7D7E&quot;|'''Ամսաթիւ'''
| align=&quot;center&quot; style=&quot;border-style: none none solid solid; background: #4C7D7E&quot;|'''Ռաունտ'''
| align=&quot;center&quot; style=&quot;border-style: none none solid solid; background: #4C7D7E&quot;|'''Տեւողութիւն'''
| align=&quot;center&quot; style=&quot;border-style: none none solid solid; background: #4C7D7E&quot;|'''Վայր'''
| align=&quot;center&quot; style=&quot;border-style: none none solid solid; background: #4C7D7E&quot;|'''Նշումներ'''
|-align=center
|-
|style=&quot;background:#FF0000&quot;|Պարտութիւն
|align=center|12–1
|[[Հոլի Հոլմ]]
|Նոկաուտ (ոտքով հարուած գլխուն եւ բռնունցքներուն)
|[[UFC 193]]
|Նոյեմբեր 14, 2015
|align=center|2
|align=center|0:59
|{{դրօշ|Աւստրալիա}} [[Մելպուռն]], [[Աւստրալիա]]
|{{small|Կը Կորսնցնէ UFC-ի կռփամարտի թեթեւագոյն քաշային կարգի գօտին, երեկոյեան գլխաւոր իրադարձութիւն}}
|-
|style=&quot;background:#87F717&quot;|Յաղթանակ
|style=&quot;text-align:center;&quot;| 12–0
|[[Բեչ Կոհեա]]
|Նոկաուտ
|[[UFC 190]]
|1 Օգոստոս, 2015
|align=center|1
|align=center|0:34
| {{դրօշ|Պրազիլ}} [[Ռիօ տէ Ժեներօ]], [[Պրազիլ]]
|{{small|Կը պաշտպանէ UFC-ի կռփամարտի թեթեւագոյն քաշային կարգի գօտին, երեկոյեան գլխաւոր իրադարձութիւն}}
|-
|style=&quot;background:#87F717&quot;|Յաղթանակ
|style=&quot;text-align:center;&quot;| 11–0
|[[Քէյթ Զինգանօ]]
|Յանձնուիլ (ուղիղ բազկամարտ)
|[[UFC 184]]
|28 Փետրուար, 2015
|align=center|1
|align=center|1:14
| {{դրօշ|ԱՄՆ}} [[Լոս ԱնՃելըս]], [[Քալիֆորնիա]], [[ԱՄՆ]]
|{{small|Կը պաշտպանէ UFC-ի կռփամարտի թեթեւագոյն քաշային կարգի գօտին գօտի, երեկոյեան գլխաւոր իրադարձութիւն}}
|-
|style=&quot;background:#87F717&quot;|Յաղթանակ
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 10–0
| Ալեքսիս տԷյվիս
|ՆԱ (բռունցքի հարուածներ)
|UFC 175
|5 Յուլիս, 2014
|align=center|1
|align=center|0:16
| {{դրօշ|ԱՄՆ}} [[Լաս Վեկաս]], [[Նեւատա]], [[ԱՄՆ]]
|{{small|Կը պաշտպանէ իր կիսաթեթեւքաշային գօտին}}
|-
|style=&quot;background:#87F717&quot;|Յաղթանակ
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 9–0
| Սարա Մակման
|ՏՆ (ծունկի հարուածներ հակառակորդին մարմինին)
|[[UFC 170]]
|22 Փետրուար, 2014
|align=center|1
|align=center|1:06
| {{դրօշ|ԱՄՆ}} [[Լաս Վեկաս]], [[Նեւատա]], [[ԱՄՆ]]
|{{small|Կը պաշտպանէ UFC-ի կիսաթեթեւքաշային գօտին}}
|-
|style=&quot;background:#87F717&quot;|Յաղթանակ
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 8–0
| Միէշա Թէյթ
|Յանձնուիլ (բազկամարտ)
|[[UFC 168]]
|28 Դեկտեմբեր, 2013
|align=center|3
|align=center|0:58
| {{դրօշ|ԱՄՆ}} [[Լաս Վեկաս]], [[Նեւատա]], [[ԱՄՆ]]
|{{small|Կը պաշտպանէ UFC-ի կիսաթեթեւքաշային գօտին, երեկոյեան գլխաւոր իրադարձութիւն}}
|-
|style=&quot;background:#87F717&quot;|Յաղթանակ
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 7–0
| Լիզ Քարմուշ
|Յանձնուիլ (բազկամարտ)
|[[UFC 157]]
|23 Փետրուար, 2013
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 1
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 4:49
|{{դրօշ|ԱՄՆ}} [[Անահայմ]], [[Քալիֆորնիա]], [[ԱՄՆ]]
|{{small|Կը պաշտպանէ UFC-ի կանանց կիսաթեթեւքաշային գօտին}}
|-
|style=&quot;background:#87F717&quot;|Յաղթանակ
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 6–0
| Սարա Քոֆման
| Յանձնուիլ (բազկամարտ)
|Strikeforce: Rousey vs. Kaufman
|18 Օգոստոս, 2012
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 1
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 0:54
|{{դրօշ|ԱՄՆ}} [[Սան Տիեկօ]], [[Քալիֆորնիա]], [[ԱՄՆ]]
|{{small|Կը պաշտպանէ Strikeforce իր կիսաթեթեւքաշային գօտին, կը հռչակուի UFC-ի կանանց կիսաթեթեւքաշային ախոյեան}}
|-
|style=&quot;background:#87F717&quot;|Յաղթանակ
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 5–0
| Միէշա Թէյթ
| Յանձնուիլ (բազկամարտ)
|Strikeforce: Tate vs. Rousey
|Մարտի 3, 2012
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 1
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 4:27
|{{դրօշ|ԱՄՆ}} [[Քոլումպոս]], [[Օհայօ]], [[ԱՄՆ]]
|{{small|Նորամուտը կիսաթեթեւքաշային կարգ, կը նուաճէ Strikeforce կիսաթեթեւքաշային գօտին}}
|-
|style=&quot;background:#87F717&quot;|Յաղթանակ
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 4–0
| Ճուլիա Պատ
| Յանձնուիլ (բազկամարտ)
|Strikeforce Challengers 20
|18 Նոյեմբեր, 2011
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 1
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 0:39
|{{դրօշ|ԱՄՆ}} [[Լաս Վեկաս]], [[Նեւատա]], [[ԱՄՆ]]
|
|-
|style=&quot;background:#87F717&quot;|Յաղթանակ
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 3–0
| Սառա Տը Ալելիօ
|Բազկամարտ
|Strikeforce Challengers 18
|12 Օգոստոս, 2011
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 1
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 0:25
| {{դրօշ|ԱՄՆ}} [[Լաս Վեկաս]], [[Նեւատա]], [[ԱՄՆ]]
|
|-
|style=&quot;background:#87F717&quot;|Յաղթանակ
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 2–0
| Շարմէյն Թուիթ
| Յանձնուիլ (բազկամարտ)
|HKFC - School of Hard Knocks 12
|17 Յուլիս, 2011
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 1
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 0:49
|{{դրօշ|Քանատա}} [[Կալգարի]], [[Ալպերթա]], [[Քանատա]]
|68 Քկ. քաշային կարգ
|-
|style=&quot;background:#87F717&quot;|Յաղթանակ
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 1–0
| Էթյէն Կոմէս
| Յանձնուիլ (կռփամարտ)
|KOTC - Turning Point
| 27Մարտ, 2011
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 1
| style=&quot;text-align:center;&quot;| 0:25
|{{դրօշ|ԱՄՆ}} Թարզանա, [[Քալիֆորնիա]], [[ԱՄՆ]]
| 
|-
|}

== Մրցախաղերու վաճառուած տոմսեր ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Թուական !! Մրցախաղ !! Billing !! Քանակ
|-
|align=center|23 Փետրուար, 2013
|'''Ռոնտա Ռոզի''' ընդդէմ '''Լիզ Քարմուշի'''
|[[UFC 157]]
|450,000
|-
|align=center|28 Դեկտեմբեր, 2013
|'''Ռոնտա Ռոզի''' ընդդէմ '''Միէշա Թէյդ'''ի (co)
|[[UFC 168]]
|1,025,000
|-
|align=center|22 Փետրուար, 2014
|'''Ռոնտա Ռոզի''' ընդդէմ '''Սարա Մքմանի'''
|[[UFC 170]]
|375,000
|-
|align=center|5 Յուլիս, 2014
|'''Ռոնտա Ռոզի'''ընդդէմ '''Ալեքսիս Տէյվիսի'''
|[[UFC 175]]
|545,000
|-
|align=center|28 Փետրուար, 2015
|'''Ռոնտա Ռոզի''' ընդդէմ '''Քադ Զինկանուի'''
|[[UFC 184]]
|600,000
|-
|align=center|1 Օգոստոս, 2015
|'''Ռոնտա Ռոզի''' ընդդէմ '''Պեդհ Քորրէայի'''
|[[UFC 190]]
|900,000
|-
|align=center|15 Նոյեմբեր, 2015
|'''Ռոնտա Ռոզի''' ընդդէմ '''Հոլլի Հոլմի'''
|[[UFC 193]]
|1,100,000
|-
|}

== Տե՛ս նաեւ ==
* List of current UFC fighters
* List of female mixed martial artists
* List of Strikeforce champions
* List of UFC champions

== Արտաքին յղումներ ==
* [http://www.rondamma.com/ Պաշտօնական կայք]{{ref-en}}
* [http://www.sports-reference.com/olympics/athletes/ro/ronda-rousey-1.html Էջը իբրեւ ողիմպիական մարզիկ՝ Սպորթս-ռեֆըրընս կայքին մէջ]{{ref-en}}
* [http://www.usjudo.org/seniors_bioRRousey.asp Էջը ԱՄՆ ճիւտոյի ֆետերասիոնի կայքին մէջ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120817050015/http://www.usjudo.org/seniors_bioRRousey.asp |date=2012-08-17 }}{{ref-en}}

{{clear}}
== Ծանօթագրութիւններ ==
{{ծանցանկ|2}}

[[Ստորոգութիւն:1987 ծնունդներ]]
[[Ստորոգութիւն:1 Փետրուարի ծնունդներ]]
[[Ստորոգութիւն:Ռիվըրսայտ ծնունդներ]]
[[Ստորոգութիւն:Ամերիկացի դերասանուհիներ]]
[[Ստորոգութիւն:Ամերիկացի մենամարտիկներ]]</text>
      <sha1>j78i7w58wjdivz30i8wxkbvdxgfdmk0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ազատուհի Գալայճեան-Սիմոնեան</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6106</id>
    <revision>
      <id>225715</id>
      <parentid>221959</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T07:09:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Azniv Stepanian</username>
        <id>8</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Azniv Stepanian տեղափոխեց էջը «[[Ազատուհի Սիմոնեան Գալայճեան]]»-էն «[[Ազատուհի Գալայճեան-Սիմոնեան]]»</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20767" xml:space="preserve">{{Տեղեկաքարտ Անձ
| անուն ազգանուն = Ազատուհի Սիմոնեան Գալայճեան
| բնագիր ԱԱՀ = 
| պատկեր =

| նկարագրութիւն = 
| ծնած է = 
| ծննդավայր = Լիբանան
| վախճանած է = 
| մահուան  վայրը = 
| քաղաքացիութիւն = [[Լիբանան]]ցի
| հպատակութիւն = 
| ազգութիւն = Հայ
| ալմա մատեր =
| կրօնք = Հայ Առաքելական եկեղեցի
| ազդուած է = 
| ազդած է = 
| գրքեր = 
| աշխատանք =  կրթական մշակ, դասախօս,գրող, հրապարակագիր եւ հասարակական գործիչ
| կարողութիւն = 
| մասնագիտութիւն = 
| ամուսին = 
| ծնողներ = 
| երեխաներ = երկու որդի
| պարգեւներ և մրցանակներ = Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոց շքանշան, Հայրապետական Կոնդակ, Օրհնութեան Գիր
| կայքէջ = 
| ստորագրութիւն =
}}

'''Ազատուհի Սիմոնեան Գալայճեան''' լիբանանահայ կրթական մշակ, մտաւորական, դասախօս, բանախօս, գրող, հրապարակագիր, հասարակական գործիչ: Հեղինակ հատորներու:

== Կենսագրութիւն ==

Ազգային գործիչ, մտաւորական, կրթական մշակ, դաստիարակ, բանաստեղծ, գրող Ընկ. [[Պէպօ Սիմոնեան]]ի կինը՝ Ազատուհի Սիմոնեան Գալայճեան, ընտանիքի մայր ու կին ըլլալը ներդաշնակելով իր ուսուցչական ասպարէզին հետ [[47 (թիւ)|47]] տարիներ Լիբանանեան Ամերիկեան համալսարանի L.A.U.-էն ներս անգլերէն լեզու եւ գրականութիւն ուսուցանեց արաբին, լիբանանցիին, հայուն եւ այլազգի ուսանողներուն:

Ազատուհի Սիմոնեան Գալայճեան [[1960 թուական|1960]]-էն ի վեր անգլերէն լեզուի ու գրականութեան մնայուն դասախօս եղած է Լիբանանեան Ամերիկեան համալսարանի L.A.U. մէջ ուրկէ հանգստեան կոչուած է [[2007]]-ին:

Ան իր համալսարանական ուսումը ստացած է [[Հայկազեան Համալսարան|Հայկազեան համալսարան]]ի [[1957 թուական|1957]]-ին, [[Պէյրութ]]ի Կանանց Քոլեճի այժմու L.A.U. [[1960 թուական|1960]]-ին, [[Միացեալ Նահանգներ]]ու [[Միշիկըն]]ի համալսարանին մէջ [[1963 թուական|1963]]-ին եւ [[Պէյրութի Ամերիկեան Համալսարան|Պէյրութի Ամերիկեան համալսարաՆ]]ին մէջ [[1980]]-ին, ստանալով Պսակաւոր Արուեստից [[BA]] եւ Մագիստրոս Արուեստի MA տիտղոսներ, Անգլերէն լեզուի ուսուցման մասնագիտութեան եւ Անգլիական Գրականութեան մէջ:

[[1982 թուական|1982]]-ին [[Լոնտոն]]ի Անգլիոյ «Reading» համալսարանի, [[Միացեալ Նահանգներ]]ու Columbia եւ UCLA, Գանատայի Concordia եւ [[York]] Համալսարաններուն մէջ հետեւած է անգլերէն լեզուի ուսուցման նորագոյն մեթոտներու շուրջ յատուկ ծրագիրներու եւ դասընթացքներու:

== «Տարուան լաւագոյն ուսուցիչը» ==

Ազատուհի Սիմոնեան Գալայճեան իր ուսուցչական ասպարէզին հետ 47 տարիներ Լիբանանեան Ամերիկեան համալսարանի L.A.U.-էն ներս անգլերէն լեզու եւ գրականութիւն ուսուցանեց արաբին, լիբանանցիին, հայուն եւ այլազգի ուսանողներուն:

Լիբանանեան Ամերիկեան համալսարանի L.A.U.-ի ուսանողներու կողմէ գնատուեցաւ իր բարեխղճութեան, բծախնդրութեան եւ ուսանողին առաւելագոյն չափով օգտակար ըլլալու նուիրումին համար: Ուսանողները իրենց գնահատանքը արտայայտեցին Ապրիլ 2000-ին զինք հռչակելով «Տարուան լաւագոյն ուսուցիչը»:

== Հայ ուսանողներու կրթանպաստներու ապահովումը ==
Ազատուհի Սիմոնեան Գալայճեան Լիբանանեան Ամերիկեան համալսարանի L.A.U. ներս բացի իր դասախօսի հանգամանքէն ստանձնած է նաեւ ազգային պարտաւորութիւն մը հայ ուսանողներու հանդէպ: Ան դարձած է հայ ուսանողութեան խորհրդատուն եւ բարեկամը իր պաշտօնավարութեան բոլոր տարիներուն: Միշտ զօրավիգ կանգնած է հայ ուսանողին խրախուսելով զայն իր յաջողութիւններուն առիթով եւ ձեռք մեկնած անոր դժուարութիւններու յաղթահարման մէջ։ ՄԵծ եղած է իր նպաստը կրթանպաստներու ապահովման գծով:

Ազատուհի Սիմոնեան Գալայճեան-ի յանձնարարականները Կիւլլապի Կիւլպէնկեան, Գալոստ Կիւլպէնկեան, ՀԲԸՄ եւ այլ ազգային հաստատութիւններուն ուղղուած, ինչպէս նաեւ իր ազդու միջամտութիւնը համալսարանէն ներս գործող նիւթական օժանդակութեան եւ կրթանպաստի մարմիներուն մօտ, ապահոված են կարեւոր նպաստ հայ ուսանողներու ուսումնական կեանքի նուաճումին: Այսօր մեծ թիւով շրջանաւարտներ երախտագիտութեամբ կը յիշեն Ազատուհի Սիմոնեան Գալայճեան-ի բարերար դերակատարութիւնը իրենց համալսարանական ուսման ապահովման գծով:

== Լիբանանի Սահակեան-Լեւոն Մկրտիչեան քոլեճի 20 տարիներու անգլերէն լեզուի բաժանմունքի փորձառու համակարգող եւ նուիրեալ ծառայող ==

Ազատուհի Սիմոնեան Գալայճեան իր  ամուսնոյն՝ գրող՝ [[Պէպօ Սիմոնեան]]ի Սահակեան-Լեւոն Մկրտիչեան Քոլեճի որպէս տնօրէն պաշտօնավարած քսան տարիներու ընթացքին, Ազատուհի Սիմոնեան Գալայճեան [[1975 թուական|1975]] - [[1995 թուական|1995]] անգլերէն լեզուի եւ գրականութեան ուսուցման իր մասնագիտութիւնը ի սպաս դրած է քոլեճի անգլերէն լեզուի բարձր մակարդակի նուաճման որպէս բաժանմունքի փորձառու համակարգող:

== Ազգային, Մշակութային եւ Ընկերային ծառայութեան գլխաւոր ներդրումը իր բեմական ելոյթներու ընդմէջէն ==
 
Ազատուհի Սիմոնեան Գալայճեան գործօն ներկայութիւն է հայ ազգային կեանքին մէջ դասախօսութիւններով եւ հրապարակային զրոյցներով ինչպէս նաեւ մամուլին մէջ հրատարակած յօդուածներով, մանկավարժական, հոգեբանական, ընտանեկան, մշակութային ու դաստիարակչական նիւթերու շուրջ:

{{քաղուածք|Ազատուհի Սիմոնեան Գալայճեանի հայ բեմերէն եւ համագումարներէն իր ելոյթներով կը տպաւորէր ունկնդիրները: Կանուխէն իր մէջ յայտնուած շնորհք էր բեմական խօսքը, տարիներու ընթացքին կատարելագործուելով հռետորական արուեստի մակարդակին հասաւ: Բանաւոր խօսքի հաղորդականութեան տիրապետած ըլլալով [[Լիբանան]] կամ այլուր հրաւիրուեցաւ իբրեւ բանախօս կամ դասախօս: |[[Պէպօ Սիմոնեան]]}}

== Ճինիշեան եւ Հաուըրտ Գարակէօզեան Հաստատութիւններու խորհրդատու մարմնի անդամ ==

Ազատուհի Սիմոնեան Գալայճեանի ընկերային ծառայութիւնը կ'ընդգրկէ Ճինիշեան Յիշատակի ձեռնարկի 1999-2006 եւ Հաուրտ Գարակէօզեան մանկախնամ հաստատութեան 2008-էն սկսեալ խորհրդատու մարմնի անդամութիւնը:

== Հրատարակութիւններ ==

ՀԱՅ ԿԻՆԸ, ԸՆՏԱՆԻՔԸ, ԵՐԻՏԱՍԱՐԴԸ, Ազատուհի Սիմոնեան, Անթիլիաս, 182 էջ, 1988:

ԵՐԻՏԱՍԱՐԴՈՒԹԻՒՆ ԵՒ ԴԱՍՏԻԱՐԱԿՈՒԹԻՒՆ, Ազատուհի Սիմոնեան, 120 էջ, Անթիլիաս, 1995:

Ազատուհի Սիմոնեան Գալայճեանի երկու հատորները «Հայ Կինը, Ընտանիքը, Երիտասարդը» 1988-ին եւ «Երիտասարդութիւն եւ Դաստիարակութիւն» 1995-ին հրատարակուած են Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան Քրիստոնէական Բաժանմունքի կողմէն:

Ան հրատարակած է ուսումնասիրութիւն մը անգլերէն լեզուով, հայ առաջին ֆէմինիստ գրող [[Սրբուհի Տիւսաբ]]ի մասին 2000 թուականին եւ [[2013]]-ին «Հայ Կինը եւ Մշակոյթը» հատորը, որ կը մեկտեղէ հեղինակին անգլերէն եւ հայերէն գրուած յօդուածներն ու ուսումնասիրութիւնները հայ կին դէմքերու մասին, որոնք ծառայած են հայ մշակոյթին եւ յատկապէս հայ գրականութեան: Յիշեալ բազմաբովանդակ հատորին մէջ միատեղուած են հեղինակի յօդուածները, նուիրուած` հայ ականաւոր դէմքերուն, ի թիւս` Ուիլիըմ Սարոյեան, Եղիշէ Չարենց, Յովհաննէս Թումանեան, Արշիլ Կորքի եւ այլն: Անդրադառնալով հայ մշակոյթի տարբեր բնագաւառներուն գրականութեանը, գեղանկարչութեանը, քանդակագործութեանը, եւ այլն` Ազատուհի Սիմոնեան Գալայճեանը այդ իւրաքանչիւր բնագաւառի ուսումնասիրութեան մէջ կը ցուցաբերէ իր բարձր գիտելիքները եւ իր հոգեմտային նրբազգաց ընկալման տաղանդը:

Հեղինակը «Հայ Կինը եւ Մշակոյթը» հատորին մէջ ամփոփեր է տարիներու ընթացքին հրատարակուած իր յօդուածները, որոնք գրաւելով լայն ընթերցողի ուշադրութիւնը, տպագրուեր են Լիբանանի «Ազդակ», «Արարատ», «Զարթօնք», «Խօսնակ», «Երիտասարդ Հայուհի», Լիբանանեան Ամերիկեան համալսարանի L.A.U. (Լ.Էյ.Եու.), Կանանց հիմնարկի պարբերականներուն, Միացեալ Նահանգներու «Երիտասարդ Հայաստան», «Նոր Կեանք» թերթերուն մէջ:

== L.A.U. –ի կանանց հիմնարկի AL-RAIDA պարբերաթերթի եւ «Երիտասարդ Հայուհի» ամսաթերթի աշխատակից ==

Ազատուհի Սիմոնեան Գալայճեան անգլերէն լեզուով եւս կը գրէ յօդուածներ ու կը ներկայացնէ ուսումնասիրութիւններ հայ կին արժէքներու մասին L.A.U. –ի կանանց հիմնարկի AL-RAIDA պարբերաթերթին մէջ:

Ան գլխաւոր աշխատակից եղած է «Երիտասարդ հայուհի» ամսաթերթին [[1965 թուական|1965]] թուականէն սկսեալ:

== Հայ Կնոջ տարուան համագումարը՝ Լիբանան 2010 թուական ==

Մեծի Տանն Կիլիկիոյ [[Արամ Ա. Կաթողիկոս]]ը [[2010]]-ը թուականը հռչակեց Հայ Կնոջ Տարի, որուն եզրափակիչ նախաձեռնութիւնը եղաւ [[25 Նոյեմբեր]]ին կայացած Տիկնանց Համագումարը։

Համագումարի զեկուցաբերներէն՝ Ազատուհի Սիմոնեան Գալայճեան ներկայացուց՝ «Ո՞ւր է հայ կինը ներկայ աշխարհի կնոջական շարժումներուն յարաբերաբար» նիւթը:

{{քաղվածք|Ինչու չարտայայտենք ու չապրինք մեր աւանդական արժանիքները որոնք մեզի փոխանցուած են սերունդէ սերունդ: Թուելու համար անոնցմէ մէկ քանին, յիշենք պատուախնդրութիւնը, միջ-ընտանեկան յարաբերութիւններու ընթացքին հայ կնոջ ցուցաբերած իմաստութեան, լայնախոհութեան եւ հանդուրժողութեան ոգին:|Ազատուհի Սիմոնեան Գալայճեան }}

== Խորհրդաժողովներ, գիտաժողովներ ==

[[29 Ապրիլ]] [[2017]] [[Հայկազեան Համալսարանի Հայկական Սփիւռքի Ուսումնասիրութեան Կեդրոն]] հանդիսասրահին մէջ 
Հայ կնոջ դերին ծիրն ու հզօրացումը խորհրդաժողովին Ազատուհի Սիմոնեան Գալայճեան մասնակցութիւնը բերաւ իր զեկոյցով՝ Հայ կինը առաջնորդող տարբեր դերերու մէջ՝ հայոց պատմութեան ընթացքին եւ Հայ Կնոջ Ներկայ Մարտահրաւէրները եւ Դերերը կլոր սեղանին:

[[12 Ապրիլ]] [[2018]] [[Հայկազեան Համալսարանի Հայկական Սփիւռքի Ուսումնասիրութեան Կեդրոն]]ի [[Գահիրէ]], [[Եգիպտոս]]ի մէջ կազմակերպած ԵԳԻՊՏՈՍԻ, ՍՈՒՏԱՆԻ ԵՒ ԵԹՈՎՊԻՈՅ ՀԱՅԵՐԸ Գիտաժողովին, Ազատուհի Սիմոնեան Գալայճեան Առաջին Նիստին ելոյթ ունեցաւ իր զեկոյցով (անգլերէն) ներկայացնելով՝ «Արտէմիս, Կանանց Իրաւունքներու Պաշտպան Թերթը»: Ի տեղեկութիւն՝ Մարի Պէյլերեան 1902-1904 թուականներուն հիմնած ու խմբագրած է «Արտէմիս» ընտանեկան, գրական հանդէսը։

Ազատուհի Սիմոնեան Գալայճեան իր զեկոյցով (անգլերէն) ներկայացուց «Արտէմիս Կանանց Իրաւունքներու Պաշտպան Թերթ»-ի խմբագիր [[Մարի Պէյլերեան]]ի մտահոգութիւնը որակեալ ուսուցիչներու բացակայութեան մասին եւ կանանց իրաւունքները յուզող հարցերը: {{քաղվածք|Beylerian’s editorials in “Artemis” expressed her concern for the lack of qualifications of the teachers.|Ազատուհի Սիմոնեան Գալայճեան}}

== Շքանշան, Հայրապետական Կոնդակ, Օրհնութեան Գիր ==
[[2010]]-ին Ազատուհի Սիմոնեան Գալայճեան պարգեւատրուեցաւ «[[Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոցի շքանշան|Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոց]]» շքանշանով եւ Հայրապետական Կոնդակով Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. [[Արամ Ա. Կաթողիկոս]]ի կողմէն,[[Հայկազեան Համալսարան|Հայկազեան համալսարան]]ի մէջ տեղի ունեցած յատուկ հանդիսութեան մը ընթացքին:

[[2018]]-ին Ազատուհի Սիմոնեան Գալայճեան արժանացաւ '''Օրհնութեան Գիրին''' Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. [[Գարեգին Բ կաթողիկոս|Գարեգին Բ.Կաթողիկոս]]ին կողմէ առ ի գնահատութիւն [[Լիբանանի Հայերը|Լիբանանահայ]] Գաղութի իր երկար տարիներու դաստիարակչական, մշակութային եւ ազգային գործունէութեան։{{Ծնթ․ցանկ}}

== Ծանօթագրութիւններ ==
{{Ծնթ․ցանկ}}

== Աղբիւրներ ==
* [http://www.aztagdaily.com/archives/164125/ «Հայ Կինը Եւ Մշակոյթը» (Հեղինակ` Ազատուհի Սիմոնեան-Գալայճեան) «The Armenian Woman And Culture» Azadouhi Simonian Kalaidjian)]
* [http://www.aztagdaily.com/archives/157317/ Հայ Իրականութեան Մէջ Հայ Կնոջ Նշանակելի Դերը]&lt;ref&gt;[http://archive.aztagdaily.com/archives/157317 Հայ Իրականութեան Մէջ Հայ Կնոջ Նշանակելի Դերը]&lt;/ref&gt;
* [https://www.azg.am/AM/culture/2014072507/ ՀԱՅ ԻՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋ ՀԱՅ ԿՆՈՋ ՆՇԱՆԱԿԱԼԻ ԴԵՐԸ]
* [http://www.arevelk.am/am/content/8/1460/%D4%B1%D6%80%D5%A1%D5%B4-%D4%B1.-%D5%8E%D5%A5%D5%B0%D5%A1%D6%83%D5%A1%D5%BC---%C2%AB%D5%84%D5%A5%D5%BD%D6%80%D5%B8%D5%BA-%D5%84%D5%A1%D5%B7%D5%BF%D5%B8%D6%81%C2%BB-%D5%B7%D6%84%D5%A1%D5%B6%D5%B7%D5%A1%D5%B6-%D5%B7%D5%B6%D5%B8%D6%80%D5%B0%D5%A5%D6%81---%D5%8F%D5%AB%D5%AF.-%D4%B1%D5%A6%D5%A1%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%B0%D5%AB-%D5%8D%D5%AB%D5%B4%D5%B8%D5%B6%D5%A5%D5%A1%D5%B6%D5%A8.html/ Արամ Ա. Վեհափառ «Մեսրոպ Մաշտոց» շքանշան շնորհեց Տիկ. Ազատուհի Սիմոնեանը]
* [http://www.armenianorthodoxchurch.org/առաքելութիւն/քրիստոնէական-դաստիարակութիւն/հրատարակութիւններ/ ՀԱՅ ԵԿԵՂԵՑԻ ՄԵԾԻ ՏԱՆՆ ԿԻԼԻԿԻՈՅ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՈՒԹԻՒՆ ԱՆԹԻԼԻԱՍ - ԼԻԲԱՆԱՆ]
* [http://akunq.net/am/?p=60667 Արեւմտահայաստանի եւ Արեւմտահայութեան Հարցերու Ուսումնասիրութեան Կեդրոն]
*[https://aec100years.wordpress.com/2023/03/29/a-letter-from-mrs-azadouhie-simonianaec-alumnus-class-of-1955/?fbclid=IwAR0lXLd_8rL6Qf1pd8S7VJBQLcsoLu78aT-mWswQOXFRs_roeOR-FA7htgw A letter From Mrs. Azadouhie Simonian(AEC alumna-class of 1955)]

== Տե՛ս նաեւ ==
* [http://www.lokh-arcl.org/article/%D5%AC%D5%AB%D5%A2%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%B0%D5%A1%D5%B5-%D5%A3%D5%A1%D5%B2%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%AB-%D5%AF%D5%A1%D5%A6%D5%B4%D5%A1%D6%82%D5%B8%D6%80%D5%B4%D5%A1%D5%B6-%D5%A5%D6%82-%D5%A6/ ԼԻԲԱՆԱՆԱՀԱՅ ԳԱՂՈՒԹԻ ԿԱԶՄԱՒՈՐՄԱՆ ԵՒ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ԳՈՐԾԻՆ ՄԷՋ ԻՐԵՆՑ ՆՊԱՍՏԸ ԲԵՐԱԾ ՀԱՅՈՒՀԻՆԵՐ]{{Dead link|date=October 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}

== Արտաքին յղումներ ==
* [http://www.araraddaily.com/Araradnew/DailyNews-%D5%B0%D5%A1%D5%B5%D5%AF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6-%D5%AC%D5%B8%D6%82%D6%80%D5%A5%D6%80-Lebanese-Political-News/3018/news/19/Lebanese-Armenian-News/ ՊԷՊՕ ՍԻՄՈՆԵԱՆԻ ՅԻՇԱՏԱԿԻՆ. «ԽՈՆԱՐՀ, ՀԱՒԱՍԱՐԱԿՇՌՈՒԱԾ ԵՒ ՀԱՄԲԵՐԱՏԱՐ ՄԱՐԴԸ»]{{Dead link|date=October 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [http://www.araraddaily.com/Araradnew/DailyNews-%D5%B0%D5%A1%D5%B5%D5%AF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6-%D5%AC%D5%B8%D6%82%D6%80%D5%A5%D6%80-Lebanese-Political-News/3034/misc/29/Lebanese-Armenian-News/ ՊԷՊՕ ՍԻՄՈՆԵԱՆ` ՀԱՅՐԵՆԱՍԷՐ, ՀԱՒԱՍԱՐԱԿՇՌՈՒԱԾ ՄՏԱՒՈՐԱԿԱՆԸ]{{Dead link|date=October 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}

{{DEFAULTSORT:Սիմոնեան Գալայճեան,Ազատուհի}}
[[Ստորոգութիւն:Լիբանան ծնունդներ]]
[[Ստորոգութիւն:Գրողներ]]
[[Ստորոգութիւն:Հասարակական գործիչներ]]
[[Ստորոգութիւն:Հայ հրապարակագիրներ]]</text>
      <sha1>0ebeds1thcmxolfb4iwl2nxdfacs5bk</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>225718</id>
      <parentid>225715</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T07:17:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Maral Dikbikian</username>
        <id>4797</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="21035" xml:space="preserve">{{Տեղեկաքարտ Անձ
| անուն ազգանուն = Ազատուհի Սիմոնեան Գալայճեան
| բնագիր ԱԱՀ = 
| պատկեր =

| նկարագրութիւն = 
| ծնած է = 
| ծննդավայր = Լիբանան
| վախճանած է = 
| մահուան  վայրը = 
| քաղաքացիութիւն = [[Լիբանան]]ցի
| հպատակութիւն = 
| ազգութիւն = Հայ
| ալմա մատեր =
| կրօնք = Հայ Առաքելական եկեղեցի
| ազդուած է = 
| ազդած է = 
| գրքեր = 
| աշխատանք =  կրթական մշակ, դասախօս,գրող, հրապարակագիր եւ հասարակական գործիչ
| կարողութիւն = 
| մասնագիտութիւն = 
| ամուսին = 
| ծնողներ = 
| երեխաներ = երկու որդի
| պարգեւներ և մրցանակներ = Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոց շքանշան, Հայրապետական Կոնդակ, Օրհնութեան Գիր
| կայքէջ = 
| ստորագրութիւն =
}}

'''Ազատուհի Գալայճեան Սիմոնեան''' լիբանանահայ կրթական մշակ, մտաւորական, դասախօս, բանախօս, գրող, հրապարակագիր, հասարակական գործիչ: Հեղինակ հատորներու:

== Կենսագրութիւն ==

Ազգային գործիչ, մտաւորական, կրթական մշակ, դաստիարակ, բանաստեղծ, գրող [[Պէպօ Սիմոնեան]]ի կինը՝ Ազատուհի Գալայճեան Սիմոնեան, ընտանիքի մայր ու կին ըլլալը ներդաշնակելով իր ուսուցչական ասպարէզին հետ, [[47 (թիւ)|47]] տարիներ Լիբանանեան Ամերիկեան համալսարանի L.A.U.-էն ներս անգլերէն լեզու եւ գրականութիւն ուսուցանեց արաբին, լիբանանցիին, հայուն եւ այլազգի ուսանողներուն:

Ազատուհի Գալայճեան Սիմոնեան [[1960 թուական|1960]]-էն ի վեր անգլերէն լեզուի ու գրականութեան մնայուն դասախօս եղած է Լիբանանեան Ամերիկեան համալսարանին (L.A.U.) մէջ, ուրկէ հանգստեան կոչուած է [[2007]]-ին:

Ան իր համալսարանական ուսումը ստացած է [[Հայկազեան Համալսարան|Հայկազեան համալսարանէն]] [[1957 թուական|1957]]-ին, [[Պէյրութ]]ի Կանանց Քոլէճէն, այժմու՝ L.A.U. [[1960 թուական|1960]]-ին, [[Միացեալ Նահանգներ]]ու [[Միշիկըն]]ի համալսարանէն՝&lt;nowiki/&gt;[[1963 թուական|1963]]-ին եւ [[Պէյրութի Ամերիկեան Համալսարան|Պէյրութի Ամերիկեան համալսարանէն՝]] [[1980]]-ին, ստանալով Պսակաւոր Արուեստից [[BA]] եւ Մագիստրոս Արուեստի MA տիտղոսներ, Անգլերէն լեզուի ուսուցման մասնագիտութեան եւ Անգլիական Գրականութեան մէջ:

[[1982 թուական|1982]]-ին [[Լոնտոն]]ի Անգլիոյ «Reading» համալսարանի, [[Միացեալ Նահանգներ]]ու Columbia եւ UCLA, Գանատայի Concordia եւ [[York]] Համալսարաններուն մէջ հետեւած է անգլերէն լեզուի ուսուցման նորագոյն մեթոտներու շուրջ յատուկ ծրագիրներու եւ դասընթացքներու:

== «Տարուան լաւագոյն ուսուցիչը» ==

Ազատուհի Գալայճեան Սիմոնեան իր ուսուցչական ասպարէզին հետ 47 տարիներ Լիբանանեան Ամերիկեան համալսարանի L.A.U.-էն ներս անգլերէն լեզու եւ գրականութիւն ուսուցանեց արաբին, լիբանանցիին, հայուն եւ այլազգի ուսանողներուն:

Լիբանանեան Ամերիկեան համալսարանի L.A.U.-ի ուսանողներուն կողմէ գնահատուեցաւ իր բարեխղճութեան, բծախնդրութեան եւ ուսանողին առաւելագոյն չափով օգտակար ըլլալու նուիրումին համար: Ուսանողները իրենց գնահատանքը արտայայտեցին Ապրիլ 2000-ին, զինք հռչակելով «Տարուան լաւագոյն ուսուցիչը»:

== Հայ ուսանողներու կրթանպաստներու ապահովումը ==
Ազատուհի Գալայճեան Սիմոնեան Լիբանանեան Ամերիկեան համալսարանէն L.A.U. ներս, բացի իր դասախօսի հանգամանքէն, ստանձնած է նաեւ ազգային պարտաւորութիւն մը՝ հայ ուսանողներու հանդէպ: Ան դարձած է հայ ուսանողութեան խորհրդատուն եւ բարեկամը իր պաշտօնավարութեան բոլոր տարիներուն: Միշտ զօրավիգ կանգնած է հայ ուսանողին, խրախուսելով զայն իր յաջողութիւններուն առիթով եւ ձեռք մեկնած՝ անոր դժուարութիւններու յաղթահարման մէջ։ Մեծ եղած է իր ներդրումը կրթանպաստներու ապահովման գծով:

Ազատուհի Գալայճեան Սիմոնեանի յանձնարարականները Կիւլլապի Կիւլպէնկեան, Գալուստ Կիւլպէնկեան, ՀԲԸՄ եւ այլ ազգային հաստատութիւններուն ուղղուած, ինչպէս նաեւ իր ազդու միջամտութիւնը համալսարանէն ներս գործող նիւթական օժանդակութեան եւ կրթանպաստի մարմիներուն մօտ, ապահոված են կարեւոր նպաստ՝ հայ ուսանողներու ուսումնական կեանքի նուաճումին: Այսօր մեծ թիւով շրջանաւարտներ երախտագիտութեամբ կը յիշեն Ազատուհի Գալայճեան Սիմոնեանի բարերար դերակատարութիւնը իրենց համալսարանական ուսման ապահովման գծով:

== Լիբանանի Սահակեան-Լեւոն Մկրտիչեան գոլէճի 20 տարիներու անգլերէն լեզուի բաժանմունքի փորձառու համակարգող եւ նուիրեալ ծառայող ==

Ազատուհի Գալայճեան Սիմոնեան իր  ամուսնոյն՝ գրող՝ [[Պէպօ Սիմոնեան]]ի Սահակեան-Լեւոն Մկրտիչեան գոլէճի որպէս տնօրէն պաշտօնավարած քսան տարիներու ընթացքին, [[1975 թուական|1975]] - [[1995 թուական|1995,]] անգլերէն լեզուի եւ գրականութեան ուսուցման իր մասնագիտութիւնը ի սպաս դրած է գոլէճի անգլերէն լեզուի բարձր մակարդակի նուաճման, որպէս բաժանմունքի փորձառու համակարգող:

== Ազգային, Մշակութային եւ Ընկերային ծառայութեան գլխաւոր ներդրումը իր բեմական ելոյթներու ընդմէջէն ==
 
Ազատուհի Գալայճեան Սիմոնեան գործօն ներկայութիւն է հայ ազգային կեանքին մէջ դասախօսութիւններով եւ հրապարակային զրոյցներով, ինչպէս նաեւ մամուլին մէջ հրատարակած յօդուածներով, մանկավարժական, հոգեբանական, ընտանեկան, մշակութային ու դաստիարակչական նիւթերու շուրջ:

{{քաղուածք|Ազատուհի Սիմոնեան Գալայճեանի հայ բեմերէն եւ համագումարներէն իր ելոյթներով կը տպաւորէր ունկնդիրները: Կանուխէն իր մէջ յայտնուած շնորհք էր բեմական խօսքը, տարիներու ընթացքին կատարելագործուելով հռետորական արուեստի մակարդակին հասաւ: Բանաւոր խօսքի հաղորդականութեան տիրապետած ըլլալով [[Լիբանան]] կամ այլուր հրաւիրուեցաւ իբրեւ բանախօս կամ դասախօս: |[[Պէպօ Սիմոնեան]]}}

== Ճինիշեան եւ Հաուըրտ Գարակէօզեան Հաստատութիւններու խորհրդատու մարմնի անդամ ==

Ազատուհի Գալայճեան Սիմոնեանի ընկերային ծառայութիւնը կ'ընդգրկէ Ճինիշեան Յիշատակի ձեռնարկի 1999-2006 եւ Հաուըրտ Գարակէօզեան մանկախնամ հաստատութեան 2008-էն սկսեալ խորհրդատու մարմնի անդամութիւնը:

== Հրատարակութիւններ ==

ՀԱՅ ԿԻՆԸ, ԸՆՏԱՆԻՔԸ, ԵՐԻՏԱՍԱՐԴԸ, Ազատուհի Սիմոնեան, Անթիլիաս, 182 էջ, 1988:

ԵՐԻՏԱՍԱՐԴՈՒԹԻՒՆ ԵՒ ԴԱՍՏԻԱՐԱԿՈՒԹԻՒՆ, Ազատուհի Սիմոնեան, 120 էջ, Անթիլիաս, 1995:

Ազատուհի Գալայճեան Սիմոնեանի երկու հատորները «Հայ Կինը, Ընտանիքը, Երիտասարդը» 1988-ին եւ «Երիտասարդութիւն եւ Դաստիարակութիւն» 1995-ին հրատարակուած են Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան Քրիստոնէական Բաժանմունքի կողմէն:

Ան հրատարակած է ուսումնասիրութիւն մը անգլերէն լեզուով, հայ առաջին ֆէմինիստ գրող՝ [[Սրբուհի Տիւսաբ]]ի մասին, 2000 թուականին եւ [[2013]]-ին «Հայ Կինը եւ Մշակոյթը» հատորը, որ կը մեկտեղէ հեղինակին անգլերէն եւ հայերէն գրուած յօդուածներն ու ուսումնասիրութիւնները հայ կին դէմքերու մասին, որոնք ծառայած են հայ մշակոյթին եւ յատկապէս հայ գրականութեան: Յիշեալ բազմաբովանդակ հատորին մէջ միատեղուած են հեղինակին յօդուածները, նուիրուած` հայ ականաւոր դէմքերուն, ի թիւս` Ուիլիըմ Սարոյեանի, Եղիշէ Չարենցի, Յովհաննէս Թումանեանի, Արշիլ Կորքիի եւ այլն: Անդրադառնալով հայ մշակոյթի տարբեր բնագաւառներուն՝ գրականութեան, գեղանկարչութեան, քանդակագործութեան եւ այլն` Ազատուհի Գալայճեան Սիմոնեանը այդ իւրաքանչիւր բնագաւառի ուսումնասիրութեան մէջ կը ցուցաբերէ իր բարձր գիտելիքները եւ իր հոգեմտային նրբազգաց ընկալման տաղանդը:

Հեղինակը «Հայ Կինը եւ Մշակոյթը» հատորին մէջ ամփոփեր է տարիներու ընթացքին հրատարակուած իր յօդուածները, որոնք գրաւելով ընթերցողի ուշադրութիւնը, տպագրուեր են Լիբանանի «Ազդակ», «Արարատ», «Զարթօնք», «Խօսնակ», «Երիտասարդ Հայուհի», Լիբանանեան Ամերիկեան համալսարանի L.A.U., Կանանց հիմնարկի պարբերականներուն, Միացեալ Նահանգներու «Երիտասարդ Հայաստան» եւ «Նոր Կեանք» թերթերուն մէջ:

== L.A.U. –ի կանանց հիմնարկի AL-RAIDA պարբերաթերթի եւ «Երիտասարդ Հայուհի» ամսաթերթի աշխատակից ==

Ազատուհի Գալայճեան Սիմոնեան անգլերէն լեզուով եւս կը գրէ յօդուածներ ու կը ներկայացնէ ուսումնասիրութիւններ հայ կին արժէքներու մասին, L.A.U. –ի կանանց հիմնարկի AL-RAIDA պարբերաթերթին մէջ:

Ան գլխաւոր աշխատակից եղած է «Երիտասարդ հայուհի» ամսաթերթին [[1965 թուական|1965]] թուականէն սկսեալ:

== Հայ Կնոջ տարուան համագումարը՝ Լիբանան 2010 թուական ==

Մեծի Տանն Կիլիկիոյ [[Արամ Ա. Կաթողիկոս]]ը [[2010]]-ը թուականը հռչակեց «Հայ Կնոջ Տարի», որուն եզրափակիչ նախաձեռնութիւնը եղաւ [[25 Նոյեմբեր]]ին կայացած Տիկնանց Համագումարը։

Համագումարի զեկուցաբերներէն՝ Ազատուհի Գալայճեան Սիմոնեան ներկայացուց՝ «Ո՞ւր է հայ կինը ներկայ աշխարհի կնոջական շարժումներուն յարաբերաբար» նիւթը:

{{քաղվածք|Ինչու չարտայայտենք ու չապրինք մեր աւանդական արժանիքները, որոնք մեզի փոխանցուած են սերունդէ սերունդ: Թուելու համար անոնցմէ մէկ քանին, յիշենք պատուախնդրութիւնը, միջ-ընտանեկան յարաբերութիւններու ընթացքին հայ կնոջ ցուցաբերած իմաստութեան, լայնախոհութեան եւ հանդուրժողութեան ոգին:|Ազատուհի Սիմոնեան Գալայճեան }}

== Խորհրդաժողովներ, գիտաժողովներ ==

[[29 Ապրիլ]] [[2017]] [[Հայկազեան Համալսարանի Հայկական Սփիւռքի Ուսումնասիրութեան Կեդրոն|Հայկազեան Համալսարանի Հայկական Սփիւռքի Ուսումնասիրութեան Կեդրոնի]] հանդիսասրահին մէջ, հայ կնոջ դերին ծիրն ու հզօրացումը խորհրդաժողովին Ազատուհի Գալայճեան Սիմոնեան իր մասնակցութիւնը բերաւ զեկոյցով՝ «Հայ կինը առաջնորդող տարբեր դերերու մէջ՝ հայոց պատմութեան ընթացքին եւ Հայ Կնոջ Ներկայ Մարտահրաւէրները եւ Դերերը» կլոր սեղանին:

[[12 Ապրիլ]] [[2018]] [[Հայկազեան Համալսարանի Հայկական Սփիւռքի Ուսումնասիրութեան Կեդրոն|Հայկազեան Համալսարանի Հայկական Սփիւռքի Ուսումնասիրութեան Կեդրոնին]] մէջ՝ [[Գահիրէ]], [[Եգիպտոս]]ի մէջ կազմակերպած «ԵԳԻՊՏՈՍԻ, ՍՈՒՏԱՆԻ ԵՒ ԵԹՈՎՊԻՈՅ ՀԱՅԵՐԸ» Գիտաժողովին, Ազատուհի Գալայճեան Սիմոնեան առաջին նիստին ելոյթ ունեցաւ իր զեկոյցով (անգլերէն) ներկայացնելով՝ «Արտէմիս, Կանանց Իրաւունքներու Պաշտպան Թերթը»: Ի տեղեկութիւն՝ Մարի Պէյլերեան 1902-1904 թուականներուն հիմնած ու խմբագրած է «Արտէմիս» ընտանեկան, գրական հանդէսը։

Ազատուհի Գալայճեան Սիմոնեան իր զեկոյցով (անգլերէն) ներկայացուց «Արտէմիս Կանանց Իրաւունքներու Պաշտպան Թերթ»-ի խմբագիր [[Մարի Պէյլերեան]]ի մտահոգութիւնը՝ որակեալ ուսուցիչներու բացակայութեան մասին եւ կանանց իրաւունքները յուզող հարցերը: {{քաղվածք|Beylerian’s editorials in “Artemis” expressed her concern for the lack of qualifications of the teachers.|Ազատուհի Սիմոնեան Գալայճեան}}

== Շքանշան, Հայրապետական Կոնդակ, Օրհնութեան Գիր ==
[[2010]]-ին Ազատուհի Գալայճեան Սիմոնեան պարգեւատրուեցաւ «[[Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոցի շքանշան|Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոց]]» շքանշանով եւ Հայրապետական Կոնդակով Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. [[Արամ Ա. Կաթողիկոս|Արամ Ա. Կաթողիկոսին]] կողմէ,[[Հայկազեան Համալսարան|Հայկազեան համալսարանին]] մէջ տեղի ունեցած յատուկ հանդիսութեան մը ընթացքին:

[[2018]]-ին Ազատուհի Գալայճեան Սիմոնեան արժանացաւ '''Օրհնութեան Գիրին''' Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. [[Գարեգին Բ կաթողիկոս|Գարեգին Բ.Կաթողիկոս]]ին կողմէ, առ ի գնահատանք [[Լիբանանի Հայերը|Լիբանանահայ]] գաղութին իր երկար տարիներու դաստիարակչական, մշակութային եւ ազգային գործունէութեան։{{Ծնթ․ցանկ}}

== Ծանօթագրութիւններ ==
{{Ծնթ․ցանկ}}

== Աղբիւրներ ==
* [http://www.aztagdaily.com/archives/164125/ «Հայ Կինը Եւ Մշակոյթը» (Հեղինակ` Ազատուհի Սիմոնեան-Գալայճեան) «The Armenian Woman And Culture» Azadouhi Simonian Kalaidjian)]
* [http://www.aztagdaily.com/archives/157317/ Հայ Իրականութեան Մէջ Հայ Կնոջ Նշանակելի Դերը]&lt;ref&gt;[http://archive.aztagdaily.com/archives/157317 Հայ Իրականութեան Մէջ Հայ Կնոջ Նշանակելի Դերը]&lt;/ref&gt;
* [https://www.azg.am/AM/culture/2014072507/ ՀԱՅ ԻՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋ ՀԱՅ ԿՆՈՋ ՆՇԱՆԱԿԱԼԻ ԴԵՐԸ]
* [http://www.arevelk.am/am/content/8/1460/%D4%B1%D6%80%D5%A1%D5%B4-%D4%B1.-%D5%8E%D5%A5%D5%B0%D5%A1%D6%83%D5%A1%D5%BC---%C2%AB%D5%84%D5%A5%D5%BD%D6%80%D5%B8%D5%BA-%D5%84%D5%A1%D5%B7%D5%BF%D5%B8%D6%81%C2%BB-%D5%B7%D6%84%D5%A1%D5%B6%D5%B7%D5%A1%D5%B6-%D5%B7%D5%B6%D5%B8%D6%80%D5%B0%D5%A5%D6%81---%D5%8F%D5%AB%D5%AF.-%D4%B1%D5%A6%D5%A1%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%B0%D5%AB-%D5%8D%D5%AB%D5%B4%D5%B8%D5%B6%D5%A5%D5%A1%D5%B6%D5%A8.html/ Արամ Ա. Վեհափառ «Մեսրոպ Մաշտոց» շքանշան շնորհեց Տիկ. Ազատուհի Սիմոնեանը]
* [http://www.armenianorthodoxchurch.org/առաքելութիւն/քրիստոնէական-դաստիարակութիւն/հրատարակութիւններ/ ՀԱՅ ԵԿԵՂԵՑԻ ՄԵԾԻ ՏԱՆՆ ԿԻԼԻԿԻՈՅ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՈՒԹԻՒՆ ԱՆԹԻԼԻԱՍ - ԼԻԲԱՆԱՆ]
* [http://akunq.net/am/?p=60667 Արեւմտահայաստանի եւ Արեւմտահայութեան Հարցերու Ուսումնասիրութեան Կեդրոն]
*[https://aec100years.wordpress.com/2023/03/29/a-letter-from-mrs-azadouhie-simonianaec-alumnus-class-of-1955/?fbclid=IwAR0lXLd_8rL6Qf1pd8S7VJBQLcsoLu78aT-mWswQOXFRs_roeOR-FA7htgw A letter From Mrs. Azadouhie Simonian(AEC alumna-class of 1955)]

== Տե՛ս նաեւ ==
* [http://www.lokh-arcl.org/article/%D5%AC%D5%AB%D5%A2%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%B0%D5%A1%D5%B5-%D5%A3%D5%A1%D5%B2%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%AB-%D5%AF%D5%A1%D5%A6%D5%B4%D5%A1%D6%82%D5%B8%D6%80%D5%B4%D5%A1%D5%B6-%D5%A5%D6%82-%D5%A6/ ԼԻԲԱՆԱՆԱՀԱՅ ԳԱՂՈՒԹԻ ԿԱԶՄԱՒՈՐՄԱՆ ԵՒ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ԳՈՐԾԻՆ ՄԷՋ ԻՐԵՆՑ ՆՊԱՍՏԸ ԲԵՐԱԾ ՀԱՅՈՒՀԻՆԵՐ]{{Dead link|date=October 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}

== Արտաքին յղումներ ==
* [http://www.araraddaily.com/Araradnew/DailyNews-%D5%B0%D5%A1%D5%B5%D5%AF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6-%D5%AC%D5%B8%D6%82%D6%80%D5%A5%D6%80-Lebanese-Political-News/3018/news/19/Lebanese-Armenian-News/ ՊԷՊՕ ՍԻՄՈՆԵԱՆԻ ՅԻՇԱՏԱԿԻՆ. «ԽՈՆԱՐՀ, ՀԱՒԱՍԱՐԱԿՇՌՈՒԱԾ ԵՒ ՀԱՄԲԵՐԱՏԱՐ ՄԱՐԴԸ»]{{Dead link|date=October 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [http://www.araraddaily.com/Araradnew/DailyNews-%D5%B0%D5%A1%D5%B5%D5%AF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6-%D5%AC%D5%B8%D6%82%D6%80%D5%A5%D6%80-Lebanese-Political-News/3034/misc/29/Lebanese-Armenian-News/ ՊԷՊՕ ՍԻՄՈՆԵԱՆ` ՀԱՅՐԵՆԱՍԷՐ, ՀԱՒԱՍԱՐԱԿՇՌՈՒԱԾ ՄՏԱՒՈՐԱԿԱՆԸ]{{Dead link|date=October 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}

{{DEFAULTSORT:Սիմոնեան Գալայճեան,Ազատուհի}}
[[Ստորոգութիւն:Լիբանան ծնունդներ]]
[[Ստորոգութիւն:Գրողներ]]
[[Ստորոգութիւն:Հասարակական գործիչներ]]
[[Ստորոգութիւն:Հայ հրապարակագիրներ]]</text>
      <sha1>gxlijkmsneabv06sqcva4mncqiokszi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Սուրբ Ամենափրկիչ Վանք (Նոր Ջուղա)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6201</id>
    <revision>
      <id>225695</id>
      <parentid>210501</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T12:48:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Maral Dikbikian</username>
        <id>4797</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8963" xml:space="preserve">{{Տեղեկաքարտ Կրօնական կառոյց|պատկեր=Vank Cathedral, Armenian Quarter, Esfahan, Iran.jpg|պատկերի չափ=250px|երկիր=Իրան|հոգեւոր կարգավիճակ=գործող|ներկայ վիճակ=գերազանց|հիմնադրուած=1606 եւ 1655}}

'''Ս․ Ամենափրկիչ վանք''', Հայ առաքելական վանք [[Իրանի Իսլամական Հանրապետութեան Ազգային Գրադարան|Իրանի Իսլամական Հանրապետութեան]] [[Սպահան]] քաղաքին մէջ։ Իրանի գլխաւոր հայկական եկեղեցին է''':'''

== Պատմութիւն ==
Ս. Ամենափրկիչ վանքը [[Նոր Ջուղա]]յի ամենահին եւ ամենայայտնի կառոյցներէն մէկն է։ Կառուցուած է 1655-ին Շահ-Աբբաս Բ-ի օրերուն։

Վանքի նոր շէնքը կառուցուած է ինը տարուայ ընթացքին՝ Փիլիպոս կաթողիկոս Աղբակեցիի եւ ժողովուրդի օժանդակութեամբ։ Ներսի պատերուն պատկերուած են դրուագներ Ս.Գրիգոր Լուսաւորիչի կեանքէն, Ադամի եւ Եւայի պատմութիւնը, պատկերներ Յիսուս Քրիստոսի խաչելութենէն։

Պատկերազարդումները կատարուած են անուանի նկարիչներ՝ Յովհաննէս Մրքուզիի, Հայր Ստեփանոսի եւ վարպետ Մինասի կողմէ։

Եկեղեցւոյ խորանին տակ թաղուած են Խաչատուր Կեսարացին, որ Իրանի մէջ հիմնադրեց առաջին տպարանը եւ Դաւիթ Առաջնորդը, որուն ժամանակ վերակառուցուած է վանքի մայր տաճարը։ Վանքի պատերուն հախճասալերը տեղադրուած են 1710-1716 թուականներուն։ Վանքի արեւմտեան դռնէն քիչ մը հեռու, 1702-ին կառուցուած է զանգակատունը, իր չորս զանգերով։ Եկեղեցւոյ մուտքի դռան մօտ, խորանարդաձեւ բարձր շինութեան վրայ, չորս կողմէն տեղադրուած է ժամացոյցը, որ նուիրուած Է եկեղեցւոյ 1930-ին։ 1971 թուականին, Սպահանի թեմի առաջնորդարանի ջանքերով կառուցուած է Նոր Ջուղայի թանգարանը։ Իսկ գրադարանը, որ ծառայած Է նաեւ որպէս թանգարան, հիմնուած Է 1905-ին։

1930-ին Նոր ջուղայեցիներու թանկարժէք առարկաները, որոնք իրենց հետ բերած էին Եւրոպայէն, ցուցադրեցին թանգարանին մէջ։ Տեսնելով, որ ցուցահանդէսը մեծ հետաքրքրութեան արժանացաւ զբօսաշրջիկներուն կողմէ, Ազգային Առաջնորդարանը որոշեց վանքի բակին մէջ կառուցել միջազգային չափանիշներուն համապատասխանող թանգարանի երկյարկանի շէնք մը։ Այնտեղ պահպանուած են եւ ցուցադրուած ձեռագիր գիրքեր, կտաւներ, կրօնական արարողութիւններու զգեստներ, ազգային տարազներ, կաթողիկոսներու կոնդակներ, թագաւորներու հրովարտակներ, 18-րդ դարուն գրուած հայերէն ձեռագիր Ղուրան, նաեւ անուանի եւրոպացի նկարիչներու գործեր ու Հայաստանի թագաւորներու պատկերներով ոսկեդրամներ։ Առանձնայատուկ տեղ կը գրաւէ Վահրամ Յակոբեանի՝ 7մմ. երկարութեամբ մազի վրայ գրուած հետեւեալ նախադասութիւնը՝ «Ճանաչել զիմաստութիւն եւ զխրատ, իմանալ զբանս հանճարոյ»։ Այն գրուած է մազի հաստութենէն 20 անգամ աւելի բարակ ալմաստէ գրիչով։ Բանաստեղծներու, անուանի գրողներու եւ Խաչատուր Կեսարացիի կիսանդրիները տեղադրուած են մուտքի դրան առջեւ։

Ս.Ամենափրկիչ վանքի տպարանը, որ առաջինն էր Իրանի եւ ողջ [[Միջին Արեւելք]]ի մէջ, հիմնադրուած է 1636-ին՝ [[Խաչատուր Կեսարացի]]ի (Նոր Ջուղայի Առաջնորդ եւ Նոր  Ջուղայի Ս. Ամենափրկիչ  վանքի վանահայր) ջանքերով։ 1638–1642 թուականներուն այստեղ հրատարակուած է «Սաղմոս ի Դաւիթ»-ը, «Հարանց վարք»-ը,  «Խորհրդատետր» եւ  «Ատենի ժամագիրք»-ը: 1655–1664 թուականներուն վանահայր Դաւիթ եպիսկոպոսը վանքի հին եկեղեցւոյ տեղը կառուցած է նոր՝  Ս. Յովսէփ Հարեմաթացի եկեղեցին:&lt;ref&gt;http://www.armenianreligion.am/am/Encyclopedia_of_armenian_religion_nor_jughayi_s_amenaprkich_vanq&lt;/ref&gt;

Վանքի գրադարանը հարուստ է հայերէն, պարսկերէն եւ եւրոպական լեզուներով գրուած գիրքերով, որոնք հասանելի են գիտաշխատողներուն եւ ընթերցողներուն։ Տպարանի շէնքին մօտ կը գտնուի 1915-ի [[Մեծ եղեռն]]ի յուշարձանը, որ կառուցուած Է 1975 թուականին։

== Պատկերասրահ ==
&lt;gallery&gt;
Պատկեր:Սուրբ Ամենափրկիչ վանք-11 (Նոր Ջուղա).jpg|Ս․ Ամենափրկիչ վանք-11 (Նոր Ջուղա)
Պատկեր:Սուրբ Ամենափրկիչ վանք-10 (Նոր Ջուղա).jpg|Ս․ Ամենափրկիչ վանք-10 (Նոր Ջուղա)
Պատկեր:Սուրբ Ամենափրկիչ վանք-9 (Նոր Ջուղա).jpg|Ս․բ Ամենափրկիչ վանք-9 (Նոր Ջուղա)
Պատկեր:Սուրբ Ամենափրկիչ վանք-8 (Նոր Ջուղա).jpg|Ս․ Ամենափրկիչ վանք-8 (Նոր Ջուղա)
Պատկեր:Սպահանի Սուրբ Ամենափրկիչ վանք (Նոր Ջուղա).jpg|[[Սպահան|Սպահանի]] Ս․ Ամենափրկիչ վանք (Նոր Ջուղա)
Պատկեր:Սուրբ Ամենափրկիչ վանք-7 (Նոր Ջուղա).jpg|Ս․ Ամենափրկիչ վանք-7 (Նոր Ջուղա)
Պատկեր:Սուրբ Ամենափրկիչ վանք-6 (Նոր Ջուղա).jpg|Ս․ Ամենափրկիչ վանք-6 (Նոր Ջուղա)
Պատկեր:Սուրբ Ամենափրկիչ վանք-5 (Նոր Ջուղա).jpg|Ս․ Ամենափրկիչ վանք-5 (Նոր Ջուղա)
Պատկեր:Սուրբ Ամենափրկիչ վանք-4 (Նոր Ջուղա).jpg|Ս․ Ամենափրկիչ վանք-4 (Նոր Ջուղա)
Պատկեր:Սպահանի Սուրբ Ամենափրկիչ վանք-1 (Նոր Ջուղա).jpg|[[Սպահան|Սպահանի]] Ս․ Ամենափրկիչ վանք-1 (Նոր Ջուղա)
Պատկեր:Սուրբ Ամենափրկիչ վանք-2 (Նոր Ջուղա).jpg|Ս․ Ամենափրկիչ վանք-2 (Նոր Ջուղա)
Պատկեր:Սուրբ Ամենափրկիչ վանք-3 (Նոր Ջուղա).jpg|Ս․ Ամենափրկիչ վանք-3 (Նոր Ջուղա)
Պատկեր:Սուրբ Ամենափրկիչ վանք-1 (Նոր Ջուղա).jpg|Ս․ Ամենափրկիչ վանք-1 (Նոր Ջուղա)
Պատկեր:Սուրբ Ամենափրկիչ վանքը (Նոր Ջուղա).jpg|Ս․ Ամենափրկիչ վանքը (Նոր Ջուղա)
Պատկեր:Սուրբ Ամենափրկիչ վանք-Եղեռնի հուշարձան (Նոր Ջուղա).jpg|Ս․ Ամենափրկիչ վանք-Եղեռնի յուշարձան (Նոր Ջուղա)
&lt;/gallery&gt;

== Գրականութիւն ==
* Դիւան Ս. Ամենափրկիչ վանքի 1606-1960. Կազմեց Լ. Գ. Մինասեան, Նոր Ջուղա, 1983։
* Լեւոն Գ. Մինասեան, Նոր Ջուղայի տպարանն ու իր տպագրած գիրքերը, Նոր Ջուղա, 1972։

== Տե՛ս նաեւ ==
* [[Սպահան]]
* [[Փերիա]]

== Ծանօթագրութիւն ==
&lt;references /&gt;
[[Ստորոգութիւն:Իրանի Հայկական առաքելական վանքեր եւ եկեղեցիներ]]
[[Ստորոգութիւն:17-րդ դարու հայկական տաճարներ]]
[[Ստորոգութիւն:1606 կառոյցներ]]

== Աղբիւրներ ==
* Դիւան Նոր Ջուղայի Ս. Ամենափրկիչ վանքի. Մասն Ա, Էջմիածնի կաթողիկոսներու կոնդակներ (1652-1705 թթ.), Աշխատասիրեց [[Խաժակ Տէր Գրիգորեան]], Անթիլիաս, 2003։</text>
      <sha1>hnbvsyj9uobvszcrkg0ikba1lz8h3mm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Վահան Տէրեան</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6360</id>
    <revision>
      <id>225731</id>
      <parentid>222929</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T10:30:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>5016</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20702" xml:space="preserve">{{Տեղեկաքարտ Անձ
| աշխատանք = «Յուշեր», «Ոսկի հեքիաթ», «Երկիր Նայիրի« եւ «Կատուի դրախտ»
| ամուսին = Սուսաննա Տէրեան
}}
'''Վահան Տէրեան (Վահան Տէր Գրիգորեան)''' ([[9 Փետրուար]] [[1885 թուական|1885]] - [[7 Յունուար]] [[1920 թուական|1920]]), անուանի հայ բանաստեղծ, քնարերգակ եւ հասարակական-քաղաքական գործիչ։

== Կենսագրութիւն ==
Բուն անունով Վահան Տէր Գրիգորեան։ Ծնած է [[Ախալքալաք]]ի [[Գանձա]] գիւղը։ Ուսումը ստացած է Գանձայի ծխական դպրոցը, 4 ամիս՝ Ախալքալաքի քաղաքային դպրոցին մէջ, 1899 –1906՝ Մոսկուայի [[Լազարեան ճեմարան]]ը:

*1906-ին ընդունուած է Մոսկուայի համալսարանի պատմաբանասիրութեան բաժանմունքը: Բարձրագոյն ուսման հետեւած է [[Մոսկուա]]յի եւ [[Փեթերսպուրկի]] համալսարաններուն մէջ, ուր խորապէս ուսումնասիրած է հայոց լեզուն ու գրականութիւնը։ Տիրապետած է քանի մը լեզուներու (արաբերէն, պարսկերէն եւ վրացերէն)։ Մամուլով տպագրած է իր առաջին բանաստեղծութիւնները:
*1908-ին [[Թիֆլիս]]ի մէջ լոյս կը տեսնէ Տէրեանի «Մթնշաղի անուրջներ» առաջին ժողովածուն, որմով նոր դարագլուխ մը կը բացուի հայ քնարերգութեան պատմութեան մէջ։ Գրական աշխարհը կ'ողջունէ տաղանդաւոր բանաստեղծին յայտնութիւնը: Այս գործով, մեր բանաստեղծութեան կը բերէ նոր շունչ, քնքուշ եւ նուրբ զգացումներ, գրուած՝ վճիտ ու կատարելութեան հասնող լեզուով։ [[1915]]-ին «Մշակ» թերթին մէջ կը հրատարակուի անոր հայրենասիրական բանաստեղծութիւններու «Երկիր Նայիրի» շարքը։
*1910 –1912 Պօղոս Մակինցեանի, Ալեքսանտր Ծատուրեանի եւ Կարէն Միքայէլեանի հետ կը հրատարակէ «Գարուն» ալմանախը (3 հատոր), 1912-ին կը հիմնէ «Պանթէոն» հրատարակչական ընկերութիւնը:
*1914-ին Տէրեան Թիֆլիսի մէջ հանդէս կու գայ «Հայ գրականութեան գալիք օրը» ծրագրային զեկուցումով, որ Ի. դարու նորագոյն շրջանի հայ գրականութեան զարգացման հռչակագիրի արժէք կը ստանայ:
[[Պատկեր:Վահան Տէրեան.jpg|մինի|աջից|Վահան Տէրեան]]
*1917 Հոկտեմբերին ան աշխոյժ մասնակցութիւն կը բերէ բոլշեւիկեան յեղափոխութեան եւ անոր յաջորդած քաղաքացիական պատերազմին։ Ան կը յուսար,որ ինք Հայկական հարցին լուծման մէջ դրական ներդրում մը պիտի ունենար: Մինչեւ Պրեստ-Լիթովսկ մեկնիլը, կը հանդիպի [[Հ.Յ.Դ.|Հ.Յ.Դ]] գործիչներ՝ [[Ռոստոմ]]ի (Ստեփան Զօրեան) եւ [[Լիպարիտ Նազարեանց]]ի, ինչպէս նաեւ հրամանատար՝ [[Լեւոն Տիգրանեան]]ի, փրոֆ. [[Նիկողայոս Աթոնց]]ի եւ Մովսէս Աճեմեանի հետ, անոնց հետ կը կազմէ Հայկական հարցին վերաբերող «ընդարձակ տեղեկագիր» մը: Այդ տեղեկագիրը ինք պիտի ներկայացնէր բանակցութիւններու ընթացքին (Պրեստ-Լիթովսկը իրմէ խնդրած էր մանրամասն տուեալներ ուղարկել Հայաստանի եւ սփիւռքի մէջ բնակող հայերուն մասին): 
*1918-ին Լենինի ստորագրութեամբ կը մասնակցի [[Պրեստ-Լիթովսկի]] հաշտութեան բանակցութիւննե- րուն` որպէս համառուսաստանեան ազգութիւններու` հայկական գործերու խորհրդական: Ոչ այդ տուեալները, ոչ ալ տեղեկագիրը ներկայացնելու հնարաւորութիւն կ'ունենայ, աւելին՝ հաշտութեան այդ պայմանագիրով հայերը կը կորսնցնեն Արեւմտեան Հայաստանը: Իսկ պայմանագիրը ստորագրողներէն մէկը Լեւ Քարախանը կ'ըլլայ (Լեւոն Քարախանեան): 
Պրեստի մէջ կը տեղեկանայ, որ ռուսական զօրքերը կը լքեն Արեւմտեան Հայաստանը՝ վերադառնալով Ռուսաստան, որովհետեւ ռուսական կառավարութիւնը հողեր կը բաժնէր զինուորներուն:

*1918-ին կը շրջի Հիւսիսային Կովկասի քաղաքները, սատարած եղեռնապուրծ հայ գաղթականութեան, կը գրէ հոգեցունց բանաստեղծութիւններ («Մենք բոլորս, բոլորս մանուկներ ենք որբ...», «Հայրենիքում իմ արնաներկ» եւ այլն), ողբացած հազարամեակներու խորքէն եկած, ուղեմոլոր, յուսահատ ու վիրաւոր իր ժողովուրդին անամոք վիշտը:
Նուրբ ու զգայուն հոգիի տէր բանաստեղծը իր մեծ նախորդին՝ Թումանեանի նման իր յոյսն ու հաւատքը չի կորսնցներ իր ժողովուրդին ապագային նկատմամբ՝ խորապէս գիտակցելով, որ մարդկային զգացումներուն գերագոյնը՝ հայրենիքի նկատմամբ ունեցած սէրն է:
Ֆիզիքապէս հիւծած բանաստեղծը կ'իրականացնէ ազգային հարցերու վերաբերող պետական կարեւոր յանձնարարութիւններ, որոնցմէ մին իրականացնելու նպատակով, Մոսկուայէն կը մեկնի Միջին Ասիա եւ ճամբան կը մահանայ իր հայրենիքէն հեռու՝ Օրենպուրկ քաղաքին մէջ, 7 [[7 Յունուար|Յունուար]] [[1920 թուական|1920]]-ին, 35 տարեկան հասակին։

== Գրական վաստակը ==
[[Պատկեր:Վահան Տերյան (11).JPG|մինի|Վահան Տէրեանի արձանը]]

* Տէրեան կատարելութեան հասցուցած է հայ բանաստեղծութեան կշռոյթը: Առաջինն է, որ գրած է սոնեթ (հնչեակ) եւ թրիոլեթ (ութտողեան քերթուած), զարգացուցած է գազէլը (սիրերգութիւնը): Տէրեան ստեղծած է ինքնատիպ գրական ոճն ու դպրոցը, որուն հետեւած են մեծ թիւով բանաստեղծներ: Գրած է նաեւ գրաքննադատական ու հրապարակախօսական յօդուածներ, կատարած՝ թարգմանութիւններ: Անոր գրական ժառանգութեան անբաժան մաս կը կազմեն նամակները:
* Տէրեանի դերը շատ մեծ է` արեւելահայ բանաստեղծութեան բերած իր կենսական նպաստով: Փաստօրէն ինքն է որ իսկական քերթողութեան յղացքը յստակացուցած հայ գրականութեան արեւելահայ թեւին մէջ, ուր աւելի շատ աշուղական գրականութեան մօտ բանաստեղծութիւն մը կը մշակուէր: Տէրեան կը հարցադրէր քերթողութեան յղացքը, վանկային բանաստեղծութեան դիմաց շեշտային քերթողութիւնը կը փորձարկէր` առաջինն ըլլալով այս մարզին մէջ: Առաւել, ոչ միայն բանաստեղծութեան յանգը տողի վերջաւորութեան կու գար, այլեւ ներքին յանգը կ'օգտագործուէր երաժշտականութիւն ստեղծելու համար. այսպէս, ''«Հրաժեշտի գազէլ»''-ին մէջ կը գրէր. ''«Երկնի մովին, կանաչ ծովին, անտառներին խոր ու մթին,  / Գարնան ամպին լոյս ոլորտում, ասում եմ ես մնաք բարով»'': Ան տարբեր բանաստեղծական ձեւեր կը գործածէր` գազէլէն մինչեւ հնչեակ:
* Պոլշեւիզմի պայքարի, միջազգայնացումի շեփորահարման բուռն տարիներուն, այս համայնավար բանաստեղծը կը դրսեւորէ իր անսահման սէրը՝ հայրենիքին հանդէպ, որուն վկայարանը կը հանդիսանայ ''«Երկիր Նայիրի»''-ն. հատոր մը, որ իր նիւթով ու յղացումով ամբողջութիւն մը կը կազմէ: Անոր կենդանի օրինակն է ''«Դու հպարտ չես իմ հայրենիք»'' տողերով սկսած բանաստեղծութիւնը, ուր ան կը խոստովանի. ''«Չըշլացայ խնդուն փառքիդ / Անցեալ ու հին փայլով երբե՛ք. / Սիրեցի հեզ, անքէն հոգիդ / Եւ երազներըդ մեղմ ու բեկբեկ, / Խեղճութիւնըդ` խաւար ու լուռ, / Աղօթքներըդ` դառն ու ցաւոտ, / Զանգակներիդ զարկը` տըխուր / Եւ խուղերիդ լոյսերն աղօտ…»'': Կարդալով այս տողերը եւ այս շարքէն քանի մը ուրիշ քերթուածներ, կարելի է յանգիլ այն եզրակացութեան, թէ [[Եղիշէ Չարենց]] իր հանրածանօթ ''«Ես իմ անուշ Հայաստանի»''ն գրած ատեն ներշնչուած է Տէրեանէն, որովհետեւ նոյն սկզբունքն է, որ երկու գործերուն մէջ կը գործէ` կը սիրես հայրենիքդ իր բոլոր երեսներով, թէ՛ իր հպարտութիւն պատճառող կողմերով, եւ թէ իր ցաւերով, տխրութեամբ ու համեստ հիւղերով:

== Բանաստեղծական շարքեր ==
* «Մթնշաղի անուրջներ»
* «Գիշեր եւ Յուշեր»
* «Ոսկի Հեքիաթ»
* «Վերադարձ»
* «Ոսկէ շղթայ»
* «Երկիր Նայիրի»
* «Կատուի Դրախտ»

== Վահան Տէրեանի մասին ==
{{քաղվածք|Դուք բանաստեղծ էք։ Դա ամենագլխաւորն է։ Դուք խօսքերի հետ չէք խաղում... Ես ուրախութեամբ ողջունում եմ Ձեր մուտքը գրական ասպարէզ, բարով եկաք... Շատ գեղեցիկ են եւ գրեթէ մեր [[լիրիքա]]յի մէջ նոր բաներ... Լեզուն մաքուր, զտուած եւ [[արծաթ]]է զանգի պէս հնչուն... Մեր վերնատան մէջ պատուաւոր տեղ ունի...։|[[Յովհաննէս Թումանեան]]}}

{{քաղվածք|
Որքան որ առիթ ունեցայ դիտելու Վահանը այդ շրջանին մէջ, ան անկեղծ էր իր քաղաքական համոզումներուն մէջ, բայց բոլշեւիկ դարձած էր ոչ այնքան այն պատճառով, որ անխախտ ու անվերապահ հաւատ ունէր դէպի բոլշեւիկեան գաղափարները, որքան այն պատճառով որ անսահման ատելութիւն ունէր դէպի հին ցարական կարգերն ու իշխանութիւնը: Հայրենասէր, ազգասէր հայ մըն էր ան: Կը հաւատար անկեղծօրէն, որ բոլշեւիկներուն ընկերանալով՝ պիտի կարողանար նպաստել Հայ դատի լուծման:|[[Ռուբէն Դարբինեան]]}} 
{{քաղվածք|
Վահան Տէրեանը այն բախտաւոր հեղինակներից էր, որոնք մի առաւօտ զարթնում են յայտնի դարձած, եւ դա ոչ թէ պատահականութեան բերումով, այլ շնորհիւ իրենց մեծ տաղանդի։ Նրա առաջին իսկ գիրքը... հռչակեց նրան որպէս բանաստեղծ եւ պատուաւոր տեղ ապահովեց հայկական պառնասում։ Նա հրապարակ իջաւ միանգամից որպէս վարպետ։
«Մթնշաղի անուրջները» աւելի ջերմ ընդունելիութիւն գտաւ երիտասարդութեան կողմից, մի կարճ միջոցում Տէրեանն ունեցաւ հետեւորդների մի ամբողջ բազմութիւն։ Իսկ երկրպագուների թիւ չկար։ Պահ մի մոռացուեցին մեր անուանի բանաստեղծները, ամէնուրեք՝ երեկոյթներում, ընտանիքներում, ընկերական շրջաններում արտասանում էին Տէրեանի սոնեթներն ու էլեկիաները։ Սկսուել էր պարզապէս Տէրեանական շրջան։ Օդը լիքն էր Տէրեանով. երիտասարդութեան խօսակցութեան նիւթն ամէն տեղ նրա բանաստեղծութիւններն էին, իսկ ընկերների ու սիրահարների սրտագին նուէրը միմեանց՝ «Մթնշաղի անուրջները»։|[[Ստեփան Զօրեան]]}}
[[Պատկեր:Վահան Տերյանի հուշարձան.jpg|մինի|աջից|Բանաստեղծ Վահան Տէրեանի յուշարձանը՝ Երեւան (Քանդ.` Ն. Քարախանեան, 11 Հոկտեմբեր 2008):]]
{{քաղվածք|
«Տէրեանը .... ազնիւ մետաղի պէս փայլ տուեց մեր «արքայական» լեզուին, հարստացրեց մեր ազգային քնարերգութիւնը նոր մոտիֆներով ու տաղաչափական ձեւերով, նոյնիսկ դուռ բացեց նոր յանգի համար...»:|[[Պարոյր Սեւակ]]}}
{{քաղվածք|
«Նա մի նոր գոյնով, մի նոր ձայնով երգեց ե՛ւ սէրը, ե՛ւ հայրենիքը, ե՛ւ բնութիւնը: Նա թարմացրեց հայ պոեզիայի ե՛ւ նիւթը, ե՛ւ լեզուն .... Նրա բանաստեղծութիւններից անվիճելի մի քանակ կը մնան որպէս յաւերժական արժէքներ բոլոր ժամանակների համար, որպէս մարդկային բյիւրեղացած զգացմունքներ ու անխառն գեղեցկութիւններ»:|[[Աւետիք Իսահակեան]]}}

=== Վահան Տէրեանի յիշատակին ===
{{քաղվածք|&lt;poem&gt;Վահան Տէրեան, ինչպէ՞ս երգեմ յիշատակը քո,
Թող լուռ փռուի հիմա իմ դէմ անլոյս երեկոյ։
Սրտիս վրա իջնի թող մութ մի ամպի քուլա,
Քամին բերէ թող մահուան բոթ, ու անձրեւը լայ։
Եւ թող թափուեն շուրջս աշնան տերեւներ դեղին
Եւ զարդարեն, Վահան Տէրեան, քո անցած ուղին։
Ու մշուշում տխո՜ւր երգով բիւրաւոր զանգեր
Թող օրհներգեն թախիծը քո, իմ հեռու ընկեր...&lt;/poem&gt;|Եղիշէ Չարենց}}

=== Մեռած պոետին ===
[[Պատկեր:Vahan Terian's tombstone at Komitas Pantheon, Yerevan.jpg|մինի|Տէրեանի գերեզմանը [[Կոմիտասի անուան պանթէոն]]ին մէջ]]
{{քաղվածք|&lt;poem&gt;Նրանք ասում են, որ դու անցել ես, 
Ու հնացել ես, ու հեռացել,
Որ լքել են քեզ ու մոռացել
Օրերում այս խենթ ու դարձդարձիկ.
Բայց տե՛ս - կանչում է ահա մի ձեռ
Եւ մի սիրտ, որ քեզ սիրում է դեռ.
― Վերադարձի՛ր, օ, վերադարձի՛ր...&lt;/poem&gt;|Եղիշէ Չարենց}}

== Յետ Մահու ==
[[Պատկեր:Bust of Vahan Derian, Yerevan (2017, 11 September).jpg|մինի|Տէրեանի կիսանդրին՝ Երեւանի մէջ (զետեղուած՝ 11 Սեպտեմբեր 2017-ին):]]
Երեւանի մէջ կը գործէ «Տէրեան մշակութային կեդրոնը», որու ջանքերով լոյս ընծայուած է Տէրեանի բանաստեղծութիւններու «Ընտրանին» (2005) եւ «Տէրեան հանրագիտարանը» (2010): Տէրեանի բանաստեղծութիւններով յօրինուած են բազմաթիւ երգեր (Նիկոլ Գալանտէրեան, Էտկար Հովհաննիսեան եւ ուրիշներ): [[Երեւան]]ի, Հայաստանի Հանրապետութեան այլ քաղաքներու, [[Ջաւախք]]ի եւ Օրենպուրկի մէջ Տէրեանի անունով կոչուած են թաղամասեր, փողոցներ, դպրոցներ, կանգնած են յուշարձաններ: Գանձայի մէջ 1957-էն կը գործէ բանաստեղծին տուն-թանգարանը: Ամէն տարի Յուլիսին անոր ծննդավայրը տեղի կ'ունենան Տէրեանական բանաստեղծական երեկոներ:

== Գրականութիւն ==
* Էդուարդ Թոփչեան, Վահան Տէրեան, Երեւան, Հայպետհրատ, 1945, 47 էջ։
* Խորէն Սարգսեան, Վահան Տէրեան, Երեւան, Պետհրատ, [[1926]], 36 էջ։
* Սաքո Սուքիասյան, Էջեր Վահան Տէրեանի կյանքից, Երեւան, Հկլետհրատ, 1959, 307 էջ։
* Արսէն ՏէրՏէրեան, Վահան Տէրեան։ Ցնորքի, ծարաւի եւ հաշտութեան երգիչը, [[Թիֆլիս]], տպարան «Հերմես», 1910, 106 էջ։
* Արսէն ՏէրՏէրեան, Հայոց նոր գրականութեան պատմութիւն։ 19-20-րդ դդ. (սղագրուած դասախօսութիւններ ձեռագրի իրաւունքով), պրակ 8, Վ. Տէրեան, Երեւան, Երեւանի համալսարանի հրատարակչութիւն, 1939, 58 էջ։
* Հայկազ Յակոբջանեան, Կեանքս այնպէս դժուարին էր. Վահան Տէրեան (կենսապատում), Երեւան, ԳԱՍՊՐԻՆՏ, 2011, 390 էջ։
* Գէորգ Էմին-Տէրեան, Անտիպ եւ անյայտ Էջեր (Նամակներ, յօդուածներ, գրախօսութիւններ), Երեւան, «Տիգրան Մեծ», 2014, 740 էջ։

== Աղբիւրներ ==
* Հայ Կեանք եւ Գրականութիւն, Յարութիւն Քիւրքճեան, երկրորդական բաժին Ա. տարի, էջ 150:

== Ծանօթագրութիւններ ==
{{Ծնթ․ցանկ}}

== Արտաքին Յղումներ ==
*[http://teryan.com/ Վահան Տէրեանին նուիրուած կայք՝ teryan.com]
*[http://www.armenianhouse.org/teryan/teryan-am.html ArmenianHouse.org: Կենսագրութիւնը եւ ստեղծագործութիւնները]
*[http://hy.wikisource.org/wiki/Վահան_Տէրեանի_մասին «Վահան Տէրեանի մասին» [[Յովհաննէս Թումանեան|Յ․ Թումանեան]]]
*[http://www.teryan.phpnet.us Վահան Տէրեանի բանաստեղծութիւններու ընտրանի]
*[http://www.hye-books.com Վահան Տէրեան] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190216071824/http://www.hye-books.com/ |date=2019-02-16 }}
*[https://www.youtube.com/watch?v=t2ZgUQJOBGA Վ. Տէրեանի մասին ֆիլմ Youtube-ի մէջ, «Վերջին Ուղեւորութիւնը»]
*[http://teryan.info Վահան Տէրեանի բանաստեղծութիւնները]
{{Արտաքին յղումներ}}

[[Ստորոգութիւն:Հայ բանաստեղծներ]]
[[Ստորոգութիւն:9 Փետրուարի ծնունդներ]]
[[Ստորոգութիւն:7 Յունուարի մահեր]]</text>
      <sha1>lf1fmt9t2lo98aprzssiunlnhgrdzj0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Վրաստանի Ժողովրդավար Հանրապետութիւն</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6546</id>
    <revision>
      <id>225735</id>
      <parentid>153440</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T11:15:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>5016</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9805" xml:space="preserve">'''Վրաստանի Ժողովրդավար Հանրապետութիւն''' ({{lang-ka|საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა}}), անկախ վրացական պետութիւն [[Հարաւային Կովկաս]]ի մէջ 1918-1921–ններուն։ Հիմնադրուած է [[26 Մայիս]] [[1918]]-ին՝ [[Անդրկովկասեան Ժողովրադավար Դաշնակից Հանրապետութիւն|Անդրկովկասեան դաշնակիցներէն]] բաժնուելէ ետք&lt;ref&gt;{{Cite web|title = Full text of &quot;Democratic Republic of Georgia (1918-1921)&quot;|url = https://archive.org/stream/DemocraticRepublicOfGeorgia1918-1921/DRG_djvu.txt|website = archive.org|accessdate = 2015-11-23}}&lt;/ref&gt;։ Տարածքը կազմած է առաւելագոյնը 107 600 քառ. քմ։

Վրաստանի մայրաքաղաք [[Թիֆլիս]]ը [[Անդրկովկաս]]ի քաղաքական ու մշակութային կեդրոնն էր։ Սկզբնական շրջանին, երբ [[Առաջին Համաշխարհային Պատերզամ|Առաջին համաշխարհային պատերազմ]]ը կ՛աւարտէր, [[Գերմանական Կայսրութիւն|Գերմանական կայսրութեան]] հովանավորութեան տակ Վրաստանի Սոցիալ-դեմոկրատական կուսակցութիւնը [[Քութայիսի Նահանգ|Քութայիսի]] եւ [[Թիֆլիսի Նահանգ|Թիֆլիսի]] նահանգներու երկրին անկախութիւնը կը հռչակէ&lt;ref&gt;{{Cite web|title = A Retrospective on the 1921 Constitution of the Democratic Republic of Georgia|url = http://www.fed-soc.org/publications/detail/a-retrospective-on-the-1921-constitution-of-the-democratic-republic-of-georgia|website = www.fed-soc.org|accessdate = 2015-11-23|archive-date = 2017-07-03|archive-url = https://web.archive.org/web/20170703172653/http://www.fed-soc.org/publications/detail/a-retrospective-on-the-1921-constitution-of-the-democratic-republic-of-georgia|dead-url = yes}}&lt;/ref&gt;։ 1918–ի [[ՄուտրոսԻ Զինադադար|Մուտրոսի զինադադար]]էն ետկ տարածաշրջանին մէջ [[Օսմանեան Կայսրութիւն|Օսմանեան կայսրութեան]] ու Գերմանիոյ ազդեցութիւնը կը դադրի, եւ կ՛անցնի [[Միացեալ Թագաւորութիւն|Միացեալ Թագաւորութեան]] հսկողութեան տակ։ Բացի Թիֆլիսի ու Քութայիսի նահանգներէն, պետութեան սահմաններուն մէջ մտած են նաեւ [[Պաթումի Մարզ|Պաթումի մարզ]]ի ամբողջութիւնը, [[Կարս|Կարսի մարզ]]ի հիւսիսային ու արեւելեան հատուածները, [[Սուխումի Շրջան|Սուխումի]] եւ [[Զաքաթալայի Շրջան|Զաքաթալայի]] շրջանները, տարբեր ժամանակներու ընթացքին՝ [[Սոչի]] քաղաքը եւ [[Էրզրումի Վիլայէթ|Էրզրումի]] ու [[Տրապիզոնի Վիլայէթ|Տրապիզոնի]] նահանգներէն հատուածներ։

1921–ին [[Խորհրդային Հայաստան]]էն 11-րդ Կարմիր բանակի զօրքերը հարաւէն մտան Վրաստան, գրաւեցին [[Թիֆլիս]]ը եւ [[Վրաստանի Խորհրդայնացում|հաստատեցին խորհրդային կարգեր]]։ [[18 Մարտ]] [[1921]]-ին Վրաստանի Ժողովրդավար Հանրապետութիւնը լուծուեցաւ, եւ հիմնադրուեցաւ [[Վրացական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետութիւն]]ը&lt;ref&gt;{{Cite web|title = A Retrospective on the 1921 Constitution of the Democratic Republic of Georgia|url = http://www.fed-soc.org/publications/detail/a-retrospective-on-the-1921-constitution-of-the-democratic-republic-of-georgia|website = www.fed-soc.org|accessdate = 2015-11-23|archive-date = 2017-07-03|archive-url = https://web.archive.org/web/20170703172653/http://www.fed-soc.org/publications/detail/a-retrospective-on-the-1921-constitution-of-the-democratic-republic-of-georgia|dead-url = yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|title = Karl Kautsky: Georgia (Chap.12)|url = https://www.marxists.org/archive/kautsky/1921/georgia/ch08.htm|website = www.marxists.org|accessdate = 2015-11-23}}&lt;/ref&gt;։

== Պատմութիւն ==
=== Անդրկովկասի Միութիւն ===
1917–ին [[Ռուսական Կայսրութիւն|Ռուսական կայսրութեան]] մէջ բռնկած էր [[Թետրուարեան Յեղափոխութիւն|Փետրուաեան յեղափոխութիւն]]ը: [[Անդրկովկաս]]ի մէջ անոր գլխաւոր արդիւնքներէն մէկը [[Անդկովկասի Յատուկ Կոմիտէ]]ի (ՕԶաԿոմ) կազմաւորումն էր՝ որուն կեդրոնը [[Թիֆլիս]]ն էր (մարտ-նոյեմբեր 1917)։ Այս մէկը կազմուած էր պետական տումայի ներկայացուցիչ 4 անդամներէ, որոնք բուրժուա-ժողովրդավարական կուսակցութեան կը յարէին։ Վրաստանի խորհուրդի պատգամաւորներու մեծ մասը անդամագրուած էին սոցիալ-ժողովդրավարական կուսակցութեան եւ կ՛աջակցէին [[Ժամանակաւոր Կառավարութիւն|Ժամանակաւոր կառավարութեան]]&lt;ref&gt;{{Cite web|title = First Republic of Georgia|url = https://firstrepublicofgeorgia.wordpress.com/|website = First Republic of Georgia|accessdate = 2015-11-23|language = en-US}}&lt;/ref&gt;։
 
Յեղափոխութիւնը քաոսի հանգեցուց։ Ռուսաստան դուրս չէր եկած [[Առաջին Համաշխարհային Պատերազմ|պատերազմէն]], եւ այս մէկը երկու ճակատով կը շարունակէր՝ [[Գերմանական Կայսրութիւն|գերմանա]]-[[Աւստրօ-Հունգարական Կայսրութիւն|աւստրօ-հունգարական]] ու [[կովկաս]]եան: Նոյեմբեր 1917–ին Անդկովկասեան Յատուկ Կոմիտէն Անդրկովկասի առաջատար ազգային կուսակցութիւններու փոխարէն՝ վրացի [[Մենշեւիզմ|մենշեւիկներ]]ու, [[մուսավաթ]]ականներու, [[Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւն|դաշնակցականներու]], նաեւ էսէռներու, սոցիալ-ֆետերալիստներու եւ անոնց պաշտպանող խորհուրդներու ու արհմիութիւններու ներկայացուցիչներու՝ Թիֆլիսի մէջ կայացած խորհրդակցութեան մէջ կ՛ըստեղծուի [[Անդրկովկասի Կոմիսատ|Անդրկովկասի կոմիսարիատ]]ը։ Այս պարագային ազդեցիկ էին վրացի մենշեւիկները։ Ժողովուրդին ուղղուած իր կոչին մէջ, Անդրկովկասեան կոմիսարիատը յայտարարած էր, որ կը կոչուի «պայքարելու անիշխանութեան եւ [[Պոլշեւիկեան Ռուսաստան]]ի դէմ»։ Դեկտեմբեր 1917–ին [[Երզնկայի Զինադադար (1917, արեւմտահայերէն)|Երզնկայի զինադադարէն]] ետք, թրքական զօրքերը յարձակեցան [[Արեւմտեան Հայաստան]]ի ու Անդրկովկասի վրայ։
[[Պատկեր:Noeramishvilipic.jpg|մինի|ձախից|[[Նոյ Ռամիշվիլի]]` &lt;br /&gt;Վրաստանի առաջին վարչապետ &lt;br /&gt;(26 Մայիս - 24 Յուլիս, 1918)]]

== Ծանօթագրութիւններ ==
{{ծանցանկ|2}}

== Գրականութիւն ==
* &quot;Legal Acts of the Democratic Republic of Georgia (1918–1921)&quot;, Tbilisi, 1990.
* I. Tseretelli, &quot;Separation de la Transcaucasie et de la Russie et Independence de la Georgie&quot;, Paris, Imprimerie Chaix, 1919.
* P. Surguladze, &quot;The international importance of the independence of Georgia&quot;, Istanbul, 1918.
* P. Surguladze, &quot;Georgia as the independent country&quot;, Istanbul, 1918.
* D. Ghambashidze, &quot;Mineral resources of Georgia and Caucasia. Manganese industry of Georgia&quot;, London, 1919.
* K. Salia, &quot;The History of Georgian Nation&quot;, Paris, 1983.
* Al. Manvelichvili, &quot;Histoire de la Georgie&quot;, Paris, 1951.
* Z. Avalishvili, &quot;The Independence of Georgia in the International Politics of 1918-1921&quot;, Paris, 1923.
* Karl Kautsky: ''Georgien. Eine sozialdemokratische Bauernrepublik. Eindrücke und Beobachtungen''. Wiener Volksbuchhandlung, Wien 1921.
* K. Kandelaki, &quot;The Georgian Question Before the Free World&quot;, Paris, 1951.
* G. Kvinitadze, &quot;My answer&quot;, Paris, 1954.
* Jan V. Nanuashvili, &quot;What everyone in the Free World should know about Russia&quot;, Vantage Press, New York / Washington / Hollywood, 1973.
* V. Tevzadze, &quot;The memoirs of the Georgian Officer&quot;. J. &quot;Iveria&quot;, No 32, Paris, 1988.
* N. Matikashvili, M. Kvaliashvili, &quot;Cadets&quot;. J. &quot;Iveria&quot;, No 32, Paris, 1988.
* O. Janelidze, &quot;From May 26 to February 25&quot;, Tbilisi, 1990.
* G. Mazniashvili, &quot;The Memoirs&quot;, Batumi, 1990.
* L. Urushadze, &quot;Bolshevism-Menshevism and the Democratic Republic of Georgia (1918–1921)&quot;, 2nd edition, Publishing House &quot;Ena da Kultura&quot;, Tbilisi, 2005, ISBN 99940-23-56-X.
* R. Tsukhishvili, &quot;The English-Georgian Relations (1918–1921)&quot;, Tbilisi, 1995.
{{Արտաքին յղումներ}}

[[Ստորոգութիւն:Վրաստանի ժողովրդավար հանրապետութիւն]]
[[Ստորոգութիւն:Վրաստանի պատմութիւն]]</text>
      <sha1>8x4o1pinngovn4jvqxb6nralpsmpbju</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Տեսփասիթօ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6638</id>
    <revision>
      <id>225694</id>
      <parentid>218256</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T12:44:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Maral Dikbikian</username>
        <id>4797</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="21142" xml:space="preserve">«'''Տեսփասիթօ'''» ([[:en:Despacito|Despacito]]), [[Փուերթօ Ռիքօ|Փուերթօ Ռիքեան]] կ՚երգէ [[Լուիս Ֆոնսի]]ի երգը [[Տէտի Եանքի]]ի մասնակցութեամբ: Հրապարակուած է [[13 Յունուար]] 2017-ին&lt;ref&gt;{{cite web |url= http://www.billboard.com/articles/columns/latin/7647986/luis-fonsi-daddy-yankee-despacito-preview-exclusive|title=Watch an Exclusive Sneak Peek at the Making of Luis Fonsi &amp; Daddy Yankee's New Single 'Despacito' |publisher=billboard.com |last=Flores|first=Griselda|date=January 9, 2017|accessdate=February 1, 2017}}&lt;/ref&gt;, իսկ վերամշակուած տարբերակը՝ կը հրապարակուի [[17 Ապրիլ]] 2017-ին Ճասթըն Պիպըրի մասնակցութեամբ եւ գլխաւորած է ԱՄՆ-ի ([[Billboard Hot 100]]) եւ Մեծն Բրիտանիոյ ([[UK Singles Chart]]), որ 1996-էն  սկսեալ դարձած է միակ սպաներէն երգը, երբ միակ յաջող երգն էր «Macarena»ն: Տեսահոլովակը ունի աւելի քան 2 միլիառ դիտում&lt;ref name=&quot;bieberboost&quot;&gt;{{cite web|last=Mendizabal|first=Amaya|title=Justin Bieber Remix Boosts Luis Fonsi &amp; Daddy Yankee's 'Despacito' to Hot 100's Top 10|url=http://www.billboard.com/articles/columns/latin/7768225/justin-bieber-remix-luis-fonsi-daddy-yankee-despacito-hot-100-top-10|website=Billboard|date=April 24, 2017|accessdate=April 25, 2017}}&lt;/ref&gt;:

== Պատմութիւն ==
«Despacito» երգը կը միաւորէ լատին փոփ եւ ռեգեթոն ոճերը&lt;ref name=&quot;latindebut&quot;&gt;{{cite web |url= http://www.billboard.com/articles/columns/latin/7669777/luis-fonsi-highest-debut-hot-latin-songs-chart|title=Luis Fonsi Earns His Highest Debut Ever on Hot Latin Songs Chart|publisher=billboard.com|last=Mendizabal|first=Amaya|date=January 26, 2017|accessdate=February 1, 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url= http://www.musicnotes.com/sheetmusic/mtd.asp?ppn=MN0171180|title=Luis Fonsi 'Despacito' Sheet Music|publisher=musicnotes.com|accessdate=April 16, 2017}}&lt;/ref&gt;:

Երգը ստացած է դրական արձագանգներ երաժշտական քննադատներու եւ համացանց-հրատարակութիւններու կողմէ եւ դարձած է համաշխարհային յաջողութիւն: Երգը գլխաւորած է Աւստրիոյ, Արժանթինի, Մեծ Բրիտանիոյ ([[UK Singles Chart]]), Վենզուելայի, Գերմանիոյ, Իտալիոյ, Քոլոմպիայի, [[ԱՄՆ]]-ի, Ֆրանսայի, Չիլիի, Շուէտի, Էքուատորի եւ այլ երկիրներու հիթ-շքերթները: Երգը թեկնածութիւն առաջարկուած է № 1-ի Սպանիոյ մէջ 19 Յունուար 2017-ին եւ ստացած է ոսկիէ հաւաստագիր&lt;ref name=&quot;spanishchart&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.promusicae.es/listas/semana/3333-canciones-semana-3-2017|title=TOP 100 CANCIONES — SEMANA 3: del 13.01.2017 al 19.01.2017|publisher=promusicae.es|language=Spanish|accessdate=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;promusicae&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.elportaldemusica.es/cancion-13884-24195-luis-fonsi-feat-daddy-yankee-despacito-feat-daddy-yankee?lang=en|title=Info – Luis Fonsi - Despacito (feat. Daddy Yankee)|publisher=promusicae.es|accessdate=February 1, 2017|archive-date=February 2, 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170202145445/http://www.elportaldemusica.es/cancion-13884-24195-luis-fonsi-feat-daddy-yankee-despacito-feat-daddy-yankee?lang=en|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://jenesaispop.com/2015/01/08/214012/adios-la-lista-de-venta-de-singles-espanola/ |title=Adiós a la lista de venta de singles española |language=Spanish|publisher=jenesaispop.com|date=January 8, 2015|accessdate=}}&lt;/ref&gt;.

ԱՄՆ-ի մէջ երգը թեկնածութիւն առաջարկուած է [[Hot Latin Songs]] հիթ-շքերթի № 2-ին՝ դառնալով Ֆոնսիի համար ամենաբարձր ձեռքբերումը 2009 թուականի ընթացքին&lt;ref name=&quot;latindebut&quot;/&gt;, երբ անոր «[[Aquí Estoy Yo]]»-ն գլխաւորեց հիթ-շքերթը&lt;ref&gt;{{cite web |url= http://www.billboard.com/charts/latin-songs/2009-06-13|title=Billboard Hot Latin Songs – Chart dated June 13, 2009|publisher=billboard.com|date=June 13, 2009|accessdate=}}&lt;/ref&gt;: «Despacito»-ն նաեւ դարձած է Ֆոնսիի առաջին երգը, որ գրաւած է US Latin Digital Songs chart թուային հիթ-շքերթի ամենաբարձր հորիզոնականը 19 Յունուար 2017-ին&lt;ref name=&quot;latindebut&quot;/&gt;: Ընդհանուր առմամբ այդ մէկը Daddy Yankee-ի ասպարէզի 48-րդ յաջողութիւնն է եւ ամենաբարձր թեկնածուն Hot Latin Songs-ի&lt;ref name=&quot;latindebut&quot;/&gt; մէջ: Երգը նաեւ է US Latin Streaming Songs հիթ-շքերթի № 3-ին մէջ 2.7 միլիոն վաճառքով (Spotify եւ YouTube), № 19-րդ հորիզոնականին մէջ ձայնասփիւռային US [[Latin Airplay]] հիթ-շքերթին մէջ 7.4 միլիոն ձայնասփիւռային կատարումներով&lt;ref name=&quot;latindebut&quot;/&gt;: Նաեւ թեկնածութիւն առաջարկուած է [[Billboard Hot 100]] հիթ-շքերթի № 88-ին՝ դառնալով Ֆոնսիի երրորդ երգը, որ կրցաւ տեղ գրաւել ամերիկեան հիթ-շքերթին մէջ&lt;ref&gt;{{cite web |url= http://www.billboard.com/biz/search/charts?f[0]=ts_chart_artistname%3ALuis%20Fonsi&amp;f[1]=itm_field_chart_id%3A379&amp;f[2]=ss_bb_type%3Achart_item&amp;type=2&amp;artist=Luis%20Fonsi|title=''Billboard'' Chart Search – Luis Fonsi – The Billboard Hot 100|publisher=billboard.com|accessdate=}}&lt;/ref&gt; եւ 7-րդը Տէտի Եանքիի համար&lt;ref&gt;{{cite web |url= http://www.billboard.com/biz/search/charts?f[0]=ts_chart_artistname%3ADaddy%20Yankee&amp;f[1]=itm_field_chart_id%3A379&amp;f[2]=ss_bb_type%3Achart_item&amp;type=2&amp;artist=Daddy%20Yankee|title=''Billboard'' Chart Search – Daddy Yankee – The Billboard Hot 100|publisher=billboard.com|accessdate=April 23, 2017}}&lt;/ref&gt;: Մի քանի շաբաթ վերջ վերամշակման տարբերակը հասած է № 1-ի Hot 100-ին, որ առաջին անգամ էր Fonsi-ի եւ Yankee-ի ասպարէզին եւ 5-րդ անգամ Պիպըրի համար&lt;ref name=&quot;Hot 100 No 1&quot;&gt;{{Cite news|url=http://www.billboard.com/articles/columns/chart-beat/7793159/luis-fonsi-daddy-yankee-despacito-justin-bieber-number-one|title=Luis Fonsi &amp; Daddy Yankee's 'Despacito' With Justin Bieber: No. 1 on the Billboard Hot 100 This Week|work=Billboard|first=Gary|last=Trust|date=May 15, 2017|accessdate=}}&lt;/ref&gt;: Նաեւ Պիպըրը դարձած է պատմութեան մէջ առաջին կատարողը, որ երկու շաբաթ անընդմէջ ունեցած է երկու տարբեր երգեր, որոնք զբաղեցուցած են Billboard Hot 100 հիթ-շքերթի ամենաբարձր հորիզոնականը&lt;ref name=&quot;Hot 100 No 1&quot;/&gt;:

Վերամշակման տարբերակին մէջ Ճասթըն Պիպըրի մասնակցութեան շնորհիւ այդ երգը դարձած է առաջին սպաներէն երգը, որ գլխաւորած է Billboard Hot 100-ը 1996 թուականին յաջողութիւն դարձած «[[Macarena]]» երգէն ետք, որ կը կատարէ [[Los del Río]] զուգերգը&lt;ref name=&quot;bieberboost&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Hot 100 No 1&quot;/&gt;:

== Հիթ-շքերթներ ==
{| class=&quot;wikitable sortable plainrowheaders&quot; style=&quot;text-align:center&quot;
|-
|+ Բնօրինակ տարբերակ եւ այլ վերամշակումներ
! scope=&quot;col&quot;| Հիթ-շքերթ (2017)
! scope=&quot;col&quot;| Ամենաբարձր&lt;br&gt;հորիզոնական
|-
! scope=&quot;row&quot;| {{դրօշ|Արժանթին}} [[Արժանթին]] ([[Monitor Latino]])&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://charts.monitorlatino.com/top20/Argentina/General/20170206|publisher=[[Monitor Latino]]|accessdate=|title=Top 20 Argentina – Del 6 al 12 de Febrero, 2017|language=Spanish|date=6 February 2017}}&lt;/ref&gt;
| 1
|-
! scope=&quot;row&quot;| {{դրօշ|Աւստրալիա}} [[Աւստրալիա]] ([[ARIA Charts|ARIA]])&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.ariacharts.com.au/charts/singles-chart|title=ARIA Australian Top 50 Singles|publisher=[[Australian Recording Industry Association]]|date=May 15, 2017|accessdate=}}&lt;/ref&gt;
| 1
|-
{{singlechart|Austria|1|artist=Luis Fonsi feat. Daddy Yankee|song=Despacito|rowheader=true|accessdate=}}
|-
{{singlechart|Flanders|2|artist=Luis Fonsi feat. Daddy Yankee|song=Despacito|rowheader=true|accessdate=}}
|-
{{singlechart|Wallonia|1|artist=Luis Fonsi feat. Daddy Yankee|song=Despacito|rowheader=true|accessdate=}}
|-
! scope=&quot;row&quot;| Bulgaria ([[International Federation of the Phonographic Industry|IFPI]])&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://acharts.co/song/104152|title=Bulgaria National Top 50|publisher=ifpi.com|language=Bulgarian|accessdate=}}&lt;/ref&gt;
| 1
|-
{{singlechart|Canada|1|artist=Luis Fonsi|rowheader=true|accessdate=|refname=&quot;Canadian Hot 100&quot;|name=Billboard|note=}}
|-
! scope=&quot;row&quot;| Chile ([[Monitor Latino]])&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://charts.monitorlatino.com/top20/Chile/General |title=Monitor Latino – Top 20 General – Chile – del 23 al 29 de enero de 2017 |publisher=monitorlatino.com |language=Spanish |accessdate= |deadurl=bot: unknown |archiveurl=https://web.archive.org/web/20170201234618/http://charts.monitorlatino.com/top20/Chile/General |archivedate= |df= }}&lt;/ref&gt;
| 1
|-
! scope=&quot;row&quot;| Colombia ([[National-Report]])&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://national-report.com/nacionalColombia.php |title=Top Nacional Colombia – Semana 8 del 2017 – Del 17/02/2017 al 23/02/2017 |publisher=national-report.com |language=Spanish |accessdate= |deadurl=bot: unknown |archiveurl=https://web.archive.org/web/20170226192005/http://national-report.com/nacionalColombia.php |archivedate= |df= }}&lt;/ref&gt;
| 1
|-
! scope=&quot;row&quot;| Croatia ([[Croatian Radiotelevision|HRT]])&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://radio.hrt.hr/clanak/strana-top-do-topa-29042017/144598/|dead-url=yes|archive-date=2017-08-12|title=STRANA - Top do topa (29.04.2017.)|publisher=HRT|accessdate=|archive-url=https://web.archive.org/web/20170812023954/http://radio.hrt.hr/clanak/strana-top-do-topa-29042017/144598}}&lt;/ref&gt;
| 1
|-
{{singlechart|Czech Republic|1|year=2017|week=19|rowheader=true|accessdate=}}
|-
{{singlechart|Czechdigital|1|year=2017|week=19|rowheader=true|accessdate=}}
|-
! scope=&quot;row&quot;| Denmark ([[Tracklisten]])&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://hitlisten.nu/default.asp?w=18&amp;y=2017&amp;list=t40 |title=Track Top-40 Uge 17, 2017 |publisher=[[Hitlisten]] |accessdate=}}&lt;/ref&gt;
| 1
|-
! scope=&quot;row&quot;| Dominican Republic ([[Monitor Latino]])&lt;ref name=&quot;rdmonitor&quot;&gt;{{cite web|url=http://charts.monitorlatino.com/top20/RD/General/20170424|title=Monitor Latino – Top 20 General – República Dominicana – Del 24 al 30 de Abril, 2017|publisher=charts.monitorlatino.com|language=Spanish|date=April 30, 2017|accessdate=}}&lt;/ref&gt;
| 1
|-
! scope=&quot;row&quot;| Ecuador ([[Monitor Latino]])&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://charts.monitorlatino.com/top20/Ecuador/General |title=Monitor Latino – Top 20 General – Ecuador – del 13 al 19 de febrero de 2017 |publisher=monitorlatino.com |language=Spanish |accessdate= |deadurl=bot: unknown |archiveurl=https://web.archive.org/web/20170221034349/http://charts.monitorlatino.com/top20/Ecuador/General |archivedate= |df= }}&lt;/ref&gt;
| 1
|-
! scope=&quot;row&quot;| Europe Digital Songs (''[[Billboard (magazine)|Billboard]]'')&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.billboard.com/biz/search/charts?f[0]=ss_chart_search_title%3A%22Despacito%22&amp;f[1]=itm_field_chart_id%3A846&amp;refine=1|title=Billboard chart search – Despacito – Luis Fonsi Featuring Daddy Yankee – Euro Digital Song Sales|publisher=billboard.com|accessdate=}}&lt;/ref&gt;&lt;br&gt;
| 1
|-
{{singlechart|Finnishdownload|1|artist=Luis Fonsi|song=Despacito (Feat. Daddy Yankee)|rowheader=true|accessdate=}}
|-
! scope=&quot;row&quot;| France ([[Syndicat National de l'Édition Phonographique|SNEP]])&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.snepmusique.com/tops-semaine/top-singles-telecharges/?ye=2017&amp;we=17|title=Top Singles Télécharges – Semaine du 14 Avril 2017|publisher=[[Syndicat National de l'Édition Phonographique]]|language=French|accessdate=}}&lt;/ref&gt;
| 1
|-
{{singlechart|Germany2|1|id=1625640|artist=Luis Fonsi feat. Daddy Yankee|song=Despacito|rowheader=true|accessdate=}} 
|-
! scope=&quot;row&quot;| Guatemala ([[Monitor Latino]])&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://monitorlatino.com/despacito-se-aduena-del-1-real-time-guatemala/|title=&quot;Despacito&quot; se adueña del #1 Real Time Guatemala|publisher=monitorlatino.com|language=Spanish|accessdate=|archive-date=2017-08-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20170810212830/http://monitorlatino.com/despacito-se-aduena-del-1-real-time-guatemala/|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;
| 1
|-
{{singlechart|Hungarydance|22|year=2017|week=18|rowheader=true|accessdate=}}
|-
{{singlechart|Hungary|34|year=2017|week=18|rowheader=true|accessdate=}}
|-
{{singlechart|Hungarysingle|2|year=2017|week=16|rowheader=true|accessdate=}}
|-
! scope=&quot;row&quot;| Ireland ([[Irish Recorded Music Association|IRMA]])&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://irma.ie/index.cfm?page=irish-charts&amp;chart=Singles|title=IRMA – Irish Charts|publisher=[[Irish Recorded Music Association]]|accessdate=}} ''If necessary, click'' Select year 2017 ''and then click'' Select week of 05-May-17.&lt;/ref&gt;
| 1
|-
! scope=&quot;row&quot;| Italy ([[Federazione Industria Musicale Italiana|FIMI]])&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.fimi.it/classifiche#/category:digital/id:2445 |title=FIMI – Classifiche – Top Digital: Classifica settimanale WK 12 (dal 2017-03-17 al 2017-03-23)|publisher=fimi.it|language=Italian|accessdate=}}&lt;/ref&gt;
| 1
|-
! scope=&quot;row&quot;| Luxembourg Digital Songs (''[[Billboard (magazine)|Billboard]]'')&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.billboard.com/biz/search/charts?f[0]=ss_chart_search_title%3A%22Despacito%22&amp;f[1]=itm_field_chart_id%3A913&amp;refine=1 |title=Billboard chart search – Despacito – Luis Fonsi Featuring Daddy Yankee – Luxembourg Digital Song Sales|publisher=billboard.com|accessdate=}}&lt;/ref&gt;
| 1
|-
! scope=&quot;row&quot;| Mexico ([[Asociación Mexicana de Productores de Fonogramas y Videogramas|AMPROFON]])&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.amprofon.com.mx/top-streaming.php |title=Top 20 Streaming (del 20 de Enero al 26 de Enero) |accessdate= |language=Spanish |publisher=Asociación Mexicana de Productores de Fonogramas y Videogramas |archive-url=https://web.archive.org/web/20170216014922/http://www.amprofon.com.mx/top-streaming.php |archive-date= |deadurl=yes |df= }}&lt;/ref&gt;
| 1
|-
! scope=&quot;row&quot;| Mexico Airplay (''[[Billboard (magazine)|Billboard]]'')&lt;ref name=&quot;mexicoairplay&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.billboard.com/biz/search/charts?f[0]=ss_chart_search_title%3A%22Despacito%22&amp;f[1]=itm_field_chart_id%3A1187&amp;refine=1 |title=Billboard chart search – Despacito – Luis Fonsi Featuring Daddy Yankee – Mexico Airplay|publisher=billboard.com|accessdate=}}&lt;/ref&gt;
| 1
|-
{{singlechart|Dutch40|1|year=2017|week=18|rowheader=true|accessdate=|refname=&quot;Dutch Top 40&quot;|note=}}
|-
{{singlechart|Dutch100|1|artist=Luis Fonsi feat. Daddy Yankee|song=Despacito|rowheader=true|accessdate=}}
|-
! scope=&quot;row&quot;| Norway ([[VG-lista]])&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://lista.vg.no/artist/luis-fonsi-feat-daddy-yankee/singel/despacito/6602#graph|title=VG-lista – Topp 20 Single Lat Luis Fonsi feat. Daddy Yankee|publisher=[[VG-lista]]|accessdate=}}&lt;/ref&gt;
| 1&lt;!-- As of 5/12/2017, ONLY the Remix is at #1. Both versions are shown charting separately at http://lista.vg.no/liste/topp-20-single/1/dato/2017/uke/17. Scroll down to see #22. Week 18 remix is #1 and THIS version has dropped off the chart altogether!--&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot;| Panama ([[Monitor Latino]])&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://charts.monitorlatino.com/top20/Panama/General |title=Monitor Latino – Top 20 General – Panama – del 23 al 29 de enero de 2017 |publisher=monitorlatino.com |language=Spanish |accessdate= |deadurl=bot: unknown |archiveurl=https://web.archive.org/web/20170201234312/http://charts.monitorlatino.com/top20/Panama/General |archivedate=7 |df= }}&lt;/ref&gt;
| 1
|-
! scope=&quot;row&quot;| Paraguay ([[Monitor Latino]])&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://charts.monitorlatino.com/top20/Paraguay/General |title=Monitor Latino – Top 20 General – Paraguay – del 27 de febrero al 5 de marzo de 2017 |publisher=monitorlatino.com |language=Spanish |accessdate= |deadurl=bot: unknown |archiveurl=https://web.archive.org/web/20170307040844/http://charts.monitorlatino.com/top20/Paraguay/General |archivedate= |df= }}&lt;/ref&gt;
| 1
|-
! scope=&quot;row&quot;| Peru ([[Monitor Latino]])&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://charts.monitorlatino.com/top20/Peru/General |title=Monitor Latino – Top 20 General – Peru – del 27 de febrero al 5 de marzo de 2017 |publisher=monitorlatino.com |language=Spanish |accessdate= |deadurl=bot: unknown |archiveurl=https://web.archive.org/web/20170307041007/http://charts.monitorlatino.com/top20/Peru/General |archivedate= |df= }}&lt;/ref&gt;
| 1
|-
{{singlechart|Poland|5|chartid=2305|year=2017|rowheader=true|accessdate=}}
|-
! scope=&quot;row&quot;| Romania Radio Airplay ([[Media Forest]])&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.mediaforest.ro/weeklycharts/HistoryWeeklyCharts.aspx|title=International Songs|publisher=Media Forest|language=English|accessdate=}}&lt;/ref&gt;
| 1
|-
!scope=&quot;row&quot;|Romania TV Airplay ([[Media Forest]])&lt;ref&gt;{{cite news |url=http://mediaforest.ro/weeklycharts/HistoryWeeklyCharts.aspx?year=2017&amp;week=14|title=Media Forest – Know You Are On Air|date=April 14, 2017|accessdate=|publisher=[[Media Forest]]}} ''Note: Select 'Songs — TV'. Romanian and international positions are rendered together by the number of plays before resulting an overall chart.''&lt;/ref&gt;
| 1
|-	
! scope=&quot;row&quot;| Russia Airplay ([[Tophit]])&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://tophit.ru/ru/chart/airplay/weekly/2017-05-08/all/new|title=Official Russia Top 100 Airplay Chart (week 18)|publisher=[[Tophit]] |accessdate=|language=Russian}}&lt;/ref&gt;
| 18
|-
{{singlechart|Scotland|1|date=2017-05-12|rowheader=true|accessdate=|note=}}
|-
{{singlechart|Slovakia|1|year=2017|week=18|rowheader=true|accessdate=}}
|-
{{singlechart|Slovakdigital|1|year=2017|week=16|rowheader=true|accessdate=}}
|-
! scope=&quot;row&quot;| Slovenia ([[SloTop50]])&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.slotop50.si/Glasbene-lestvice/Tedenske-lestvice/?year=2017&amp;week=19|title=SloTop50 {{!}} Tedenska lestvica največkrat zavrtenih skladb|language=Slovenian|accessdate=|archive-date=2018-01-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20180105180351/http://www.slotop50.si/Glasbene-lestvice/Tedenske-lestvice/?year=2017&amp;week=19|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;
| 1
|-
! scope=&quot;row&quot;| Spain ([[Productores de Música de España|PROMUSICAE]])&lt;ref name=&quot;spanishchart&quot;/&gt;
| 1
|-
{{singlechart|Sweden|1|artist=Luis Fonsi feat. Daddy Yankee|song=Despacito|rowheader=true|accessdate=}}
|-
{{singlechart|Switzerland|1|artist=Luis Fonsi feat. Daddy Yankee|song=Despacito|rowheader=true|accessdate=}}
|-
! scope=&quot;row&quot;| Switzerland Romandie ([[Schweizer Hitparade]])&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.lescharts.ch/showitem.asp?interpret=Luis+Fonsi+feat%2E+Daddy+Yankee&amp;titel=Despacito&amp;cat=s|title=LesCharts|publisher=[[Hitparade]]|accessdate=}}&lt;/ref&gt;
| 1
|-
{{singlechart|UK|1|date=2017-05-12|rowheader=true|accessdate=|note=&lt;ref name=&quot;комбичарт&quot;&gt;Комбинированный чарт с участием всех версии&lt;/ref&gt;}}
|-
! scope=&quot;row&quot;| Uruguay ([[Monitor Latino]])&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://charts.monitorlatino.com/top20/Uruguay/General |title=Monitor Latino – Top 20 General – Uruguay – del 13 al 19 de marzo de 2017 |publisher=monitorlatino.com |language=Spanish |accessdate= |deadurl=bot: unknown |archiveurl=https://web.archive.org/web/20170320174044/http://charts.monitorlatino.com/top20/Uruguay/General |archivedate= |df= }}&lt;/ref&gt;
| 1
|-
{{singlechart|Billboardhot100|1|artist=Luis Fonsi|rowheader=true|accessdate=|note=&lt;ref name=&quot;Hot 100 No 1&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;комбичарт&quot;/&gt;}}
|-
{{singlechart|Billboardlatinsongs|1|artist=Luis Fonsi|rowheader=true|accessdate=}}
|-&lt;!-- Do not add Latin Pop Songs if the Latin Songs chart peak is on the page per [[WP:USCHARTS]] --&gt;
! scope=&quot;row&quot;| {{դրօշ|Վենզուելլա}} [[Վենզուելլա]] ([[Record Report]])&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.recordreport.com.ve/publico/top100/ |title=Record-Report – Top 100 – Sábado 25/02/2017 |publisher=recordreport.com.ve |language=Spanish |accessdate= |deadurl=bot: unknown |archiveurl=https://web.archive.org/web/20170226192906/http://www.recordreport.com.ve/publico/top100/ |archivedate= |df= }}&lt;/ref&gt;
| 3
|}

== Ծանօթագրութիւններ ==
{{ծանցանկ|2}}

== Արտաքին յղումներ ==
* {{YouTube|kJQP7kiw5Fk|logo=1|Luis Fonsi — «Despacito» ft. Daddy Yankee}} (պաշտօնական տեսահոլովակ, աւելի քան 1 միլիար դիտում)
* {{YouTube|72UO0v5ESUo|logo=1|Luis Fonsi, Daddy Yankee — «Despacito» (Audio) ft. Justin Bieber}} (վերակմշակման տարբերակ)

[[Ստորոգութիւն:Լուիս Ֆոնսիի երգեր]]</text>
      <sha1>lyzblzzmfsis1z7pkkvb7sdgwzmvvjy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Քորթնի Քոքս</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7351</id>
    <revision>
      <id>225721</id>
      <parentid>222184</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T07:32:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Maral Dikbikian</username>
        <id>4797</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7692" xml:space="preserve">{{Տեղեկաքարտ Անձ
| ամուսին = Տէյվիտ Արքէթ ([[1989]]-[[1995]], ամուսնալուծուած)
}}

'''Քորթնի Պաս Քոքս''', ({{ԱԾ}})&lt;ref name=birthday&gt;{{cite web|url=http://www.people.com/people/courteney_cox|publisher=«People.com»|title=Սելեբրիթի սենթրալ|accessdate=Հունիսի 12, 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140408174847/http://www.people.com/people/courteney_cox/|archivedate=2014-04-08|dead-url=no}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;People-birthday&quot;&gt;{{cite journal|url=http://www.people.com/people/courteney_cox |magazine=[[People (magazine)|People]]|title= Celebrity Central / Top 25 Celebs: Courteney Cox |accessdate=September 4, 2015|deadurl=no |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140408174847/http://www.people.com/people/courteney_cox/|archivedate=April 8, 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;EW-birthday&quot;&gt;{{cite journal |first=Ray|last=Rahman |url=http://www.ew.com/article/2013/06/14/monitor |title=Monitor - Kate Winslet is expecting, Paris Jackson is recovering, Courtney Cox's birthday, and more |journal=[[Entertainment Weekly]] |date=June 14, 2013 |issue=&lt;!-- 1263? --&gt;|page=&lt;!-- 26?? --&gt; |accessdate=September 4, 2015}}&lt;/ref&gt;, [[Ալապամա]], [[ԱՄՆ|Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ]]ուն մէջ։ Ան [[Ամերիկացի]] [[դերասան]]ուհի եւ արտադրող մըն է: Քորթնին ճանչցուած է իր ''«[[Ընկերներ (հեռուստասերիալ)|Friends]]»'' հեռուստաշարին մէջ [[Մոնիքա Կելլեր]] կերպարով, ինչպէս նաեւ ''«[[scream]]»'' ֆիլմին մէջ [[Կէյլ Ուետըրս]] կերպարով:

Մոնիքա իր նախկին ամուսինին՝ Տէյվիտ Արքեթին հետ հիմնած է արտադրութեան ընկերութիւն մը, որ կը կոչուի ''[[Coquette Productions]]'':

== Դերեր ==
=== Ֆիլմեր ===
''' Որպէս դերասանուհի '''
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|-
! Տարի
! Վերնագիր
! Դեր
! class=&quot;unsortable&quot; | Ծանօթ
|-
| [[1987]]
| ''Down Twisted''
| Թարահ 
|
|-
| [[1987]]
| ''Masters of the Universe''
| Ճուլի Ուինսթոն 
|
|-
| [[1988]]
| ''Cocoon: The Return''
| Սարա 
|
|-
| [[1990]]
| ''Mr. Destiny''
| Ճիւլ Ճակեր
|
|-
| [[1991]]
| ''Blue Desert''
| Լիզա Ռոպերթս 
|
|-
| [[1992]]
| ''Shaking the Tree''
| Քաթլին
|
|-
| [[1992]]
| ''The Opposite Sex and How to Live with Them''
| Քարի Տէյվընփորթ
|
|-
| [[1994]]
| ''Sketch Artist II: Hands That See''
| Էմմի Օ-Քոներ 
|
|-
| [[1994]]
| ''Ace Ventura: Pet Detective''
| Մելիսա Ռոպինսըն 
|
|-
| [[1996]]
| ''Scream (1996 film) Scream''
| Կայլ Ուէտըրզ 
|
|-
| [[1997]]
| ''Commandments''
| Ռէյչըլ Լուս 
|
|-
| [[1997]]
| ''Scream 2''
| Կէյլ Ուետըրս
|
|-
| [[1999]]
| ''The Runner''
| Քարինա 
|
|-
| [[1999]]
| ''Alien Love Triangle''
| Ալիս Քոներ 
| Կարճ ֆիլմ 
|-
| [[2000]]
| ''Scream 3''
| Կէյլ Ուետըրս
|
|-
| [[2001]]
| ''3000 Miles to Graceland''
| Սիպիլ Ուէյնկրօ
|
|-
| [[2001]]
| ''The Shrink Is In''
| Սամանթա Քրամպ 
|
|-
| [[2001]]
| ''Get Well Soon''
| Լիլիա/Լիլիան
|
|-
| [[2004]]
| ''November''
| Սոֆի Ճէյքըպս
|
|-
| [[2005]]
| ''The Longest Yard''
| Լենա
| 
|-
| [[2006]]
| ''Barnyard''
| Տէյզի ([[Կով]])
| Ձայնագրութիւն
|-
| [[2006]]
| ''Zoom''
| Մարշա Հոլլուէյ
|
|-
| [[2006]]
| ''The Tripper''
| Սինթիա
| Նաեւ ֆիլմի արտադրող
|-
| [[2008]]
| ''The Monday Before Thanksgiving''
| Սիսի
| Կարճ ֆիլմ
|-
| [[2008]]
| ''Bedtime Stories''
| Ուինտի
|
|-
| [[2011]]
| ''Scream 4''
| Կէյլ Ուեստըրս-Ռայլի
|
|-
| [[2016]]
| ''Mothers and Daughters''
| Պէթ
| 
|-
|}

''' Որպէս արտադրող '''
* ''Just Before I Go'' ([[2014]]) – Արտադրող:

=== Հեռուստաշարեր ===
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|-
! Տարի
! Վերնագիր
! Դեր
! class=&quot;unsortable&quot; | Ծանօթ
|-
| [[1984]]
| ''As the World Turns''
| Պաննի
|
|-
| [[1985]]
| ''Code Name: Foxfire''
| Թռիչքի խնամակալ
| ''NBC'' հեռատեսիլի ֆիլմ:
|-
| [[1985]] – [[1986]]
| ''Misfits of Science''
| Կլորիա Տինալլօ
| Գլխաւոր կերպար; 16 դրուագներ:
|-
| [[1986]]
| ''The Love Boat''
| Քարոլ
| Դրուագ: «Dare Devil/Picture Me As a Spy/Sleeper»:
|-
| [[1986]]
| ''Sylvan in Paradise''
| Լիւսի Ափըլ
| ''NBC'' հեռատեսիլի ֆիլմ:
|-
| [[1986]]
| ''Murder, She Wrote''
| Քարոլ Պաննիսթըր
| Դրուագ: «Death Stalks the Big Top»:
|-
| [[1987]]
| ''If It's Tuesday, It Still Must Be Belgium''
| Հանա Ուիշոքի
| ''NBC'' հեռատեսիլի ֆիլմ:
|-
| [[1987]] – [[1989]]
| ''Family Ties''
| Լաուրեն Միլլեր
| 21 դրուագներ:
|-
| [[1988]]
| ''I'll Be Home for Christmas''
| Նորա Պանտի
| ''NBC'' հեռատեսիլի ֆիլմ:
|-
| [[1989]]
| ''Roxanne: The Prize Pulitzer''
| Ժաքուին Քիմպերլի
| Հեռատեսիլի ֆիլմ:
|-
| [[1989]]
| ''Judith Krantz's Till We Meet Again''
| Մարի Ֆրետերիք
| 
|-
| [[1990]]
| ''Curiosity Kills''
| Կուէն
| ''NBC'' հեռատեսիլի ֆիլմ:
|-
| [[1991]]
| ''Morton &amp; Hayes''
| Լիւսի
| Դրուագ: «Oafs Overboard»:
|-
| [[1992]]
| ''Battling for Baby''
| Քաթերին
| ''CBS'' հեռատեսիլի ֆիլմ:
|-
| [[1992]]
| ''Dream On''
| Ալիշա
| Դրուագ: «Come and Knock on Our Door»:
|-
| [[1993]]
| ''The Trouble with Larry''
| Կապրիէլլա Իստըն
| 7 դրուագներ:
|-
| [[1994]]
| ''Seinfeld''
| Մերիլ
| Դրուագ: «The Wife»:
|-
| [[1994]] – [[2004]]
| ''Friends''
| Մոնիքա Կելլեր
| Գլխաւոր կերպար; 236 դրուագներ:
|-
| [[1995]]
| ''Sketch Artist II: Hands that See''
| Էմմի
| ''Showtime'' հեռատեսիլի ֆիլմ:
|-
| [[1995]]
| ''Saturday Night Live''
| Խօսնակ
| Դրուագ: «Courteney Cox/Dave Matthews Band»:
|-
| [[1999]]
| ''Happily Ever After: Fairy Tales for Every Child''
| Ձայնագրութիւն
| Դրուագ: «The Three Little Pigs»:
|-
| [[2007]] – [[2008]]
| ''Dirt''
| Լիւսի Սփիլլըր
| Գլխաւոր կերպար; 20 դրուագներ:
|-
| [[2009]]
| ''Scrubs''
| [[Բժիշկ|Բժկուհի]]՝ Թայլոր Մատոքս
| 3 դրուագներ:
|-
| [[2009]]
|''Web Therapy''
| Սերենա Տուվալ
| 3 դրուագներ:
|-
| [[2009]] – [[2015]]
| ''Cougar Town''
| Ճուլես Քոպ
| Գլխաւոր կերպար; 102 դրուագներ:
|-
| [[2011]]
| ''Private Practice''
| Հիւանդ
| Դրուագ: «Step One»:
|-
| [[2012]]
| ''Talhotblond''
| Ամանտա
| Հեռատեսիլի ֆիլմ; Նաեւ արտադրող:
|-
| [[2013]]
| ''Go On''
| Թալիա
| Դրուագ: «Matchup Problems»:
|-
| [[2014]]
| ''Drunk History''
| Էտիթ Ուիլսըմ
| Դրուագ: «First Ladies»:
|-
| [[2016]]
| ''Running Wild with Bear Grylls''
| Որպէս ինքզինք
| Դրուագ: «Courteney Cox»:
|}

== Ծանօթագրութիւններ ==
{{Ծնթ․ցանկ}}

== Արտաքին յղումներ ==
*[http://www.people.com/people/courteney_cox Էջը People.com կայքում]
{{Արտաքին յղումներ}}

{{DEFAULTSORT:Քոքս, Քորթնի}}
[[Ստորոգութիւն:Ամերիկացի դերասանուհիներ]]
[[Ստորոգութիւն:Ամերիկեան արտադրութիւններ]]
[[Ստորոգութիւն:15 Յունիսի ծնունդներ]]</text>
      <sha1>levbtfzadmogiihq0vn2euj3zbqt7ww</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Կորսուած Երեխաներու Միջազգային Օր</title>
    <ns>0</ns>
    <id>16080</id>
    <revision>
      <id>225701</id>
      <parentid>215802</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T01:05:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>5016</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6766" xml:space="preserve">'''Կորսուած երեխաներու միջազգային օր''' ([[Անգլերէն|անգլ]].՝ International Missing Children Day), կը նշուի իւրաքանչիւր տարուայ [[25 Մայիս|25 Մայիսին]], ի յիշատակ անհետ կորսուած երեխաներու։

== Պատմութիւն ==

=== Օր սահմանելու գաղափարը ===
Կորսուած երեխաներու յիշատակին նուիրուած միջազգային օր սահմանելու գաղափարը ծագած է [[Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ|Ամերիկայի]] մէջ [[25 Մայիս]][[1979 թուական|1979]]-ին։ Այդ օրը դպրոցէն տուն գացած ճանապարհին անհետացած է 6-ամեայ ամերիկացի Էվիան Փէյթսը (անգլ.՝ Etan Patz), որուն յետագային այդպէս ալ չգտան։ Միայն 33 տարի ետք 2012-ին New '''Jersey-ի''' բնակիչ Փետրօ Էրնանտէսը խոստովանած է, որ ինք առեւանգած եւ սպանած երեխային&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.biography.com/people/etan-patz-20851519 |title=Etan Patz biography |accessdate=2019-10-20 |archive-date=2015-03-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150303182618/http://www.biography.com/people/etan-patz-20851519 |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;։

=== Պաշտպան կառոյցներ ===
Երեխայի անհետացումէն չորս տարի ետք՝ [[Մայիս]] 1983-ին, [[Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ|ԱՄՆ]] նախագահ Ռոնալտ Ռէյկանը Միացեալ Նահանգներուն մէջ 25 Մայիսը յայտարարեց կորսուած երեխաներու ազգային օր։ Յաջորդ տարի՝ [[1984 թուական|1984]]-ին, ԱՄՆ-ի մէջ հիմնադրուեցաւ ''կորսուած ու շահագործման ենթարկուած երեխաներու որոնումներու ազգային կեդրոնը'' ([[Անգլերէն|անգլ]].՝ National Center for Missing and Exploited Children, NCMEC)&lt;ref&gt;[http://www.missingkids.com/NCMEC National Center for Missing &amp; Exploited Children] {{ref-en}}&lt;/ref&gt;։ Մայիս 1997-ին ամերիկեան նախաձեռնութեան օրինակով հիմնադրուեցաւ ''կորսուած ու շահագործման ենթարկուած երեխաներու որոնման միջազգային կեդրոնը'' (ICMEC), որու պաշտօնական բացումը տեղի ունեցաւ [[Ապրիլ]] [[1999 թուական|1999]]-ին [[Ուաշինկթըն|Ուաշինկթընի]]՝ Մեծ Բրիտանիոյ դեսպանութեան մէջ&lt;ref&gt;[http://www.icmec.org/missingkids/servlet/PageServlet?LanguageCountry=en_X1&amp;PageId=3284 The Creation of ICMEC] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141205172049/http://www.icmec.org/missingkids/servlet/PageServlet?LanguageCountry=en_X1&amp;PageId=3284 |date=2014-12-05 }} {{ref-en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;ռիա&quot;&gt;[http://ria.ru/spravka/20130525/939054499.html Международный день пропавших детей] {{ref-ru}}&lt;/ref&gt;։

=== Միջազգային օր ===
2010-ին որոշուեցաւ հռչակել կորսուած երեխաներու միջազգային օր, որու նպատակն է հասարակութեան ուշադրութիւնը սեւեռել առեւանգումներէն երեխաներու պաշտպանուածութեան, կենսական դժուարութիւններուն ու հակաիրաւական շահագործման խնդիրներուն։ Առ այժմ օրը միջազգային օրուան պաշտօնական հաստատում չէ ստացած&lt;ref name=&quot;դր&quot;&gt;[http://virtualstampclub.com/lloydblog/?p=2027 Missing Children] {{ref-en}}&lt;/ref&gt;։

== Յիշատակ ==

* Կորսուած երեխաներու օրուան խորհրդանիշն է անմոռուկը։
* 25 Մայիսին աշխարհի տարբեր երկնրներու մէջ ի յիշատակ կորսուած երեխաներու երկինք բաց կը թողնեն փուչիկներ։

== Փաստեր ==

* Ամէն օր աշխարհի մէջ անհետ կը կորսուին շուրջ 22 հազար, իսկ տարեկան 8 միլիոն երեխայ։
* [[Եւրոպա|Եւրոպայի]] մէջ տարեկան միջին հաշուով անհետ կը կորսուին 70000 տղայ եւ աղջիկ։
* [[Դեկտեմբեր]] [[2008 թուական|2008]]-էն կը գործեն Insafe ծրագրի «թէժ գիծեր» Եւրախորհուրդի Safer Internet Programme ծրագրի շրջանակներու մէջ, որոնց նպատակը կորսուած անչափահասներու որոնման խթանելն ու երեխաներու հետ դաժան վերաբերմունքի եւ շահագործման փաստերու լոյս հանելն ու կանխարգիլելն է&lt;ref name=&quot;ռիա&quot; /&gt;։
* [[1984 թուական|1984]]-էն կորսուած ու շահագործման ենթարկուած երեխաներու որոնումներու ազգային կեդրոնի օգնութեամբ 250000 երեխայ գտնուած է։ Գտնուող երեխաներու քանակի աւելացման կը նպաստեն մարդոց լայն զանգուածներու իրազեկութիւնը եւ նորագոյն արուեստագիտութիւններու օգտագործումը որոնման աշխատանքներու ժամանակ&lt;ref name=&quot;դր&quot; /&gt;։

== Արտաքին յղումներ ==

* [http://www.marketwire.com/press-release/Government-Canada-Highlights-International-Missing-Childrens-Day-Success-Our-Missing-1265992.htm The Government of Canada Highlights International Missing Children's Day and the Success of &quot;Our Missing Children&quot; Program] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120928130559/http://www.marketwire.com/press-release/Government-Canada-Highlights-International-Missing-Childrens-Day-Success-Our-Missing-1265992.htm |date=2012-09-28 }} {{ref-en}}
* [http://www.icmec.org/missingkids/servlet/PageServlet?LanguageCountry=en_X1&amp;PageId=4050 Global effort launched to help bring missing children home] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150214011907/http://icmec.org/missingkids/servlet/PageServlet?LanguageCountry=en_X1&amp;PageId=4050 |date=2015-02-14 }} {{ref-en}}
* [http://ec.europa.eu/justice_home/news/information_dossiers/missing_children_day_2006/index_en.htm International Missing Children's Day] {{ref-en}}

== Ծանօթագրութիւններ ==
&lt;references group=&quot;&quot;&gt;&lt;/references&gt;
[[Ստորոգութիւն:Միջազգային օրեր]]
[[Ստորոգութիւն:Երեխաներու պաշտպանութիւն]]</text>
      <sha1>33oixa1e3ssk4gxd35snhigyzzdqehx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Սիրահարներու Այգի</title>
    <ns>0</ns>
    <id>18869</id>
    <revision>
      <id>225730</id>
      <parentid>216580</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T09:41:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>5016</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5264" xml:space="preserve">{{Տեղեկաքարտ Կանաչ գօտի}}

'''Երեւանի Սիրահարներու այգի,''' առաջին եւ միակ [[Ճափոնական Այգի|ճափոնական այգին]] է [[Հայաստան]]ի մէջ&lt;ref name=&quot;պպ&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.bg.am/index.php?lang=2|title=Պօղոսեան պարտէզներ. Պատմութիւնը|last=|first=|date=|website=|publisher=|accessdate=2011 թ․ օգոստոսի 23–ին|archive-date=2017-02-03|archive-url=https://web.archive.org/web/20170203225737/http://bg.am/index.php?lang=2|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;, որ կը գտնուի [[Երեւան]]ի [[Արաբկիր]] համայնքին մէջ։ Այգիի տարածքին կը գտնուի նաեւ Երեւանի մետրոպոլիտենի «Մարշալ Բաղրամեան» կայարանը։ Սովորական օրերուն այգին կ՚ունենայ 400-500 այցելու&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://ankakh.com/2010/12/83384/|title=Անկախ.քոմ՝ Սիրահարներու այգիին մէջ կը շարունակուին մանկական ձմեռային խաղերն ու իւրօրինակ տօնածառերու ցուցադրութիւնը|last=|first=|date=|website=|publisher=|accessdate=}}{{Dead link|date=October 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;:

Պօղոսեան պարտէզները կը հանդիսանան Երեւանի Սիրահարներու այգի իշահագործող կազմակերպութիւնը, իսկ այգիի բարեկարգումը եւ շահագործումը կ՚իրականացուի Ալպերթ Պօղոսեանի նախաձեռնութեամբ՝ Պօղոսեան հիմնադրամի միջոցով։ Այգին կը տնօրինէ ճարտարապետ Սարհատ Պետրոսեանը։ Այգիին մէջ կ՚աշխատի նաեւ Աչաջուր սրճարանը, որմէ ստացած ամբողջ շահոյթը կը տրամադրուի այգիի ծախսերը հոգալուն։

== Պատմութիւն ==
Այգին գոյութիւն ունեցած է դեռեւս 18-րդ դարէն, եւ կոչուած՝ «'''Կոզեռնի այգիներ'''». այն ժամանակ ալ տնկուած են այգիի ծառերու մեծ մասը։ 1949-ին ռուս բանաստեղծ Ալեքսանդր Պուշկինի ծննդեան 150 ամեակի շնորհիւ, այգին կ՚անուանուի '''Պուշկինի այգի''', իսկ 1970-ին այգին եւ անոր կից պողոտան (այժմեան եւ նախապէս ալ [[Մարշալ Բաղրամեան Պողոտայ|Մարշալ Բաղրամեան]]) կը վերանուանուի '''Բարեկամութեան'''՝ խորհրդային ժողովուրդներու «եղբայրութիւնը» նշանաւորելու համար։

Հայաստանի անկախութենէն ետք, 1995-ին Երեւանի պատգամաւորներու խորհուրդի որոշմամբ այգին կը վերանուանուի Երեւանի Սիրահարներու այգի։ Այդ անուանումը կու գայ [[Դերենիկ Դեմիրճեան Փողոց|Դեմիրճեան փողոցի]] ժողովրդական անուանումէն։

2007-ին այգին կը վերակառուցուի իբրեւ ճափոնական այգի եւ Պօղոսեան այգիներու մաս կը կազմէ: Վերակառուցման նախագիծը կ՚իրականացուի զուիցերաբնակ ճարտարապետ, ճափոնական եւ արեւելեան պարտէզներու մասին բազմաթիւ աշխատութիւններու հեղինակ Փիեր Ռամպախի կողմէ, որ մէկուկէս տարուան ուսումնասիրութենէն ետք կը կատարէ էսքիզ, որ կ՚արժանանայ Երեւանի քաղաքապետարանի հաւանութեան&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://taxiner.com/wheretogo.php?tid=63|title=Տաքսիներ.քոմ՝ Պօղոսեան պարտէզներ|last=|first=|date=|website=|publisher=|accessdate=2011 թ․ օգոստոսի 23–ին}}{{Dead link|date=October 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;:

== Պատկերասրահ ==
&lt;gallery mode=&quot;packed&quot; heights=&quot;180&quot;&gt;
Yerevan Lovers' Park, Summer.jpg|Ծաղիկներ Սիրահարներու զբօսայգիին մէջ
Lovers' Park.jpg|Երեւանի Սիրահարներու զբօսայգի լճակն ու Աչաջուր սրճարանը
Գեւորգ Էմինի արձան.JPG|[[Գէորգ Էմին]]ի արձանը Երեւանի Սիրահարներու զբօսայգիին մէջ
&lt;/gallery&gt;

== Ծանօթագրութիւններ ==
&lt;references /&gt;

== Արտաքին յղումներ ==

* [http://www.bg.am/index.php?lang=2 Երեւանի Սիրահարներու այգիի պաշտօնական կայք] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170203225737/http://bg.am/index.php?lang=2 |date=2017-02-03 }}
* [http://achajour.am/ Աչաջուրի պաշտօնական կայք]
* [https://yvn.reservin.am/hy/places/achajour-baghramyan-ave Աչաջուրը պաշտօնական էջը Reservin.am ամրագրման համակարգին մէջ]

[[Ստորոգութիւն:Երեւանի զբօսայգիներ]]</text>
      <sha1>6t9m3473oiuv9k8rlpvkbyyy580uynx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Վարանդա</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19364</id>
    <revision>
      <id>225732</id>
      <parentid>185247</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T10:46:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>5016</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2909" xml:space="preserve">{{Տեղեկաքարտ Բնակավայր
 | երկիր = [[Արցախի Հանրապետութիւն|Արցախ]]
 | շրջան = Մարտունի
 | տարածք = 623,78 հա 
 | պաշտօնական լեզու = [[Հայերէն]]
 | բնակչութիւն = 110
 | մարդահամարի թուական = 2015
 | ազգային կազմ = [[Հայեր]]
 | կրօնական կազմ = [[Հայ Առաքելական եկեղեցի]]
 | ժամային գօտի = +4
|կարգավիճակ=Գիւղական համայնք}}
'''Վարանդա''' (նախկին` Ղարադաղլու), գիւղական համայնք [[Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան Դրօշը|Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան]] [[Մարտունի (Արցախ)|Մարտունիի շրջան]]&lt;nowiki/&gt;ին մէջ&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.nankr.am/hy/1077 |title=Արցախի (Լեռնային Ղարաբաղի) Հանրապետութեան ԱԶԳԱՅԻՆ ԺՈՂՈՎ |accessdate=2020-10-28 |archive-date=2020-10-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201025054826/http://www.nankr.am/hy/1077 |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;: Կը գտնուի հանրապետութեան հարաւ արեւելեան հատուածին մէջ։ [[Մարտունի (Արցախ)|Մարտունի]] կեդրոնէն  12,5 քմ հեռաւորութեան վրայ կը գտնուի, իսկ մայրաքաղաք [[Ստեփանակերտ|Ստեփանակերտէն]]՝ 30 քմ հեռաւորութեան վրայ։ Համայնքը հարթավայրային է, ունի 623,78 հա տարածութիւն, որմէ 410,26 հա գիւղատնտեսական նշանակութիւն, 123,54 հա անտառային հողեր։ Վարանդա համայնքին սահմանային գօտիէն կը հոսի [[Խանաշեն գետ|Խանաշէն գետին]] վտակը։ Համայնքին մէջ կը գործեն գիւղապետարան, բժշկական կեդրոն, կը գործէ Հաղորտիի միջնակարգ դպրոցին Վարանդայի մասնաճիւղը, որ ունի 13 աշակերտ։

== Բնակչութիւն ==
Վարանդա համայնքը ունի 110 բնակիչ: Բնակչութիւնը հիմնականին մէջ կը զբաղի գիւղատնտեսութեամբ՝ անասնապահութեամբ եւ հողագործութեամբ։

== Ծանօթագրութիւններ ==
{{Ծնթ․ցանկ}}
== Արտաքին յղումներ ==

* Յակոբ Ղահրամանեան, ՏԵՂԵԿԱՏՈւ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան վարչատարածքային միաւորների սոցիալ-տնտեսական բնութագրերի, Երեւան, Ճարտարագէտ, 2015:

== Տե՛ս նաեւ ==
*[https://a1plus.am/hy/article/94834 Աջակցենք ազատագրուած Վարանդա գիւղի դպրոցին]</text>
      <sha1>jkd3d3jkry3tcnreqv3h2z9moz6isck</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Պիթքոյն</title>
    <ns>0</ns>
    <id>20460</id>
    <revision>
      <id>225729</id>
      <parentid>190787</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T09:38:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Maral Dikbikian</username>
        <id>4797</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="31380" xml:space="preserve">'''Պիթքոյն,''' տարբերանշանը պիթքոյն (անգլ.՝ bit - տեղեկութեան միաւոր եւ coin - մետաղադրամ), ինքնաբաւարար թուային արժոյթի տեսակ, որ գաղափարը հանրութեան առաջին անգամ ներկայացուեցաւ 31 Հոկտեմբեր 2008 թուականին՝ ծածկագրման վերաբերող նամակային վեպցուցակով։ Սատոշի Նակամոտօ անունով հանդէս եկած հեղինակը իր նախագիծը ներկայացուցած էր հետազօտական յօդուածի տեսքով։ Յօդուածին մէջ մեկնաբանուած եւ դիտարկուած էին թուային նոր արժոյթի գործառնական սկզբունքները, առաւելութիւնները, թուլութիւններն ու իրացման գործելակերպը։ Անոր շուրջ իրարանցում առաջացաւ 2013 թուականին։

Պիթքոյնը առաջին թուային արժոյթն է, որուն գործունէութիւնը դեռ նախագծման փուլին՝ հիմնուած էր ապակեդրոնացած սկզբունքի շահագործման վրայ։ Անոր հիմնական առաւելութիւնն այն է, որ գործարքները անանուն են եւ կ'իրականացուին անմիջապէս առանց միջնորդներու։

Պիթքոյնի գինը շատ փոփոխական է՝ հաշուի առնելով, որ 2013 թուականի սկիզբը գինը մօտ 10-15 տոլար էր եւ նոյն թուականի վերջին ան հասաւ 1163 տոլարի։ Յաջորդ 18 ամիսներու ընթացքին գինը իջաւ 200 տոլարի։ 2016 թուականին ան բաւական մեծ տարածում գտաւ Չինաստանի մէջ, երբ պետական արժոյթը արժեզրկուեցաւ։ Ան հասաւ 1140 տոլարի: Վերջնական արժէքը 2017-ի վերջը՝ պիթքոյնի գինը հասաւ 20.000 տոլարի։ Զարմանալի չէ, որ պիթքոյնի շղթայի գործարքներու թիւը հասաւ օրական մօտ 400.000-ի։

Այս պահուն պիթքոյնի գինը հասած է մօտ 12.000 տոլարի։

== Գործառական սկզբունքները ==
Այսօրուան դրութեամբ ապակեդրոնացման սկզբունքով գործած եւ տարածուած են յետագայ զարգացում ստացող տեղեկութեան վերաբաշխման ցանցերը, ինչպէս նաեւ առաջնային փորձարկման փուլի մէջ գտնուող P2P համացանցերն ու նախագծուող մի քանի ընկերացանցեր։ Այդ բոլոր նախագծերու հիմնաքարային առանձնայատկութիւնն այն է, որ անոնց գործունէութեան ապահովումը պայմանաւորուած չէ որեւէ կեդրոնական վերլուծական մարմնի (սերվերու, հոսթինկի եւ այլն) անընդհատ գործունէութեամբ եւ հետեւաբար աւելի դիմացկուն է կողմնակի վտանգներու նկատմամբ, ինչպէս նաեւ գործելու համար աւելի սակաւ դրամային ներդրումներ պահանջած է։

Տեղեկատուական ցանցերու պարագային բացառուող վտանգներէն է համակարգի իրաւական հետապնդումը կեդրոնական մարմնի աշխատանքի կասեցման, կամ այն միջոցներու բռնագրաւման կամ ձերբակալման միջոցով։ Թէեւ այս դէպքին ալ հնարաւոր մնացած է առանձին մասնակիցներու հետապնդումը, սակայն բնական աշխատանքի ընթացքին անոնց ցանցէ ցանց մեկուսացումը չէ վնասուած։ Ընկերացանցերու ապակեդրոնացումը եւ ապակեդրոնացած տեղեկատուական համակարգերու կառուցումը թոյլ տուած են ձերբազատուիլ շարք մը գործառնական ծախսերէ, ինչպէս նաեւ ապահոված են փոխանցուող տեղեկութեան անվտանգութեանը ատոր մասնակի վնասման կամ արգելափական դէպքին, քանի որ նոյն տուեալները միաժամանակ հասանելի են բազում տարբեր մասնակիցներու մօտ։

* Հիմնական պլոկային շղթան (սեւով) կազմաւորուած է. պլոկներու առաւել երկար հերթականութիւնը սկիզբ առած է սկզբնական հատորէն (կանաչով)։ Բացի անոնցմէ կան նաեւ «լքուած»՝ եզակի հատորներ (մոխրագոյնով), որոնք հիմնական շղթայով ներառուած չեն։

Պիթքոյնին նախորդող թուային արժոյթները թէեւ մասամբ փորձած էին զայն սպառողներուն ապահովել ազատ եւ ճկուն գործարքներ կատարելու հնարաւորութիւնը, գործունէութեան կեդրոնացումի պատճառով խոցելի մնացած էին կառավարչական ճնշումներու հանդէպ։ Այդպիսի իրավիճակ ստեղծուած էր, օրինակ, e-Gold համակարգի մօտ, որ 2006 թուականէն ի վեր շարունակաբար խնդիրներ ունեցած էր ԱՄՆ կառավարութեան հետ։ Վերջինին կողմէ մեղադրանքներ ուղղուած էին առ այն, որ համակարգը օգտագործած էր անօրինական գործողութիւններու կազմակերպելու մէջ՝ մասնաւորապէս, դրամային բուրգերու կառուցման եւ դրամի լուացման համար։ Այդպէս, 2007 թուականի Ապրիլին ԱՄՆ կառավարութիւնը ստիպուած էր e-Gold կառավարիչներուն սառեցնել մօտ 60 հաշիւ, իսկ ատկէ մէկ շաբաթ անց չորս տարբեր գործեր էին յարուցուած e-Gold կառավարիչներու դէմ։

Հաշուային նման սառեցումներ հնարաւոր են նաեւ օրինական համացանցային դրամատուներու դրութենէն օգտուելու պարագային, ինչպէս տեղի ունեցած էր, օրինակ, Ճուլիան Ասանժի եւ անոր օժանդակել փափաքողներու հետ, երբ խոշոր դրամական գործակալութիւններու կողմէ սառեցուցած էին Ասանժի հաշիւները։

== Վերահսկողութեան բացակայութիւնն ու գործարքներու արձանագրութեան պլոկային համակարգը ==
Հիմնական պլոկային շղթան (սեւով) կազմաւորուած է պլոկներու՝ առաւել երկար հերթականութեանը սկիզբ առած է սկզբնական հատորէ (կանաչով)։ Բացի ատկէ կան նաեւ «լքուած»՝ եզակի հատորներ (մոխրագոյնով), որոնք հիմնական շղթայով ներառուած չեն։ Առանց կեդրոնական սպասարկող մարմնի պիթքոյնը կը կարողանայ գործել իր սպառողներու միջեւ վերաբաշխելով հարկաւոր սպասարկման իրականացումն ու տարածքային ակերու ապահովումը։ Համանման P2P սկզբունքը գործածուած է նաեւ հոսքային (թորենտային) փոխանակումներու կարգին, երբ կեդրոնական սերվերները կամ օգտագործուած են վերահասցէաւորումներու սպասարկման համար, կամ ընդհանրապէս չեն ներառուած գործառական համակարգի մէջ։ Պիթքոյնային ցանցի մասնակիցները տեղեկութիւններու պահպանման եւ վերաբաշխման գործընթացին մասնակցած են ծրագրի աշխատացման միջոցով գրուած բաց քոտով։ Անոնք համացանց հաստատած են իրարու միջեւ եւ ապա գործած են որպէս միասնական ժամանակագրական սերվեր (Time Stamp Server)։

Նախագծի հեղինակը նման սերվերու առկայութեանը կ'արդարացնէ իրականացուող գործարքներու իրաւազօրութեան ստուգման եւ հաստատման անհրաժեշտութեան։ Այդ կը կատարուի շնորհիւ անոր, որ ներկայ պահուն կատարուող բոլոր գործարքները կապուած են նախկինին արդէն իրակնացուած գործարքներու հետ։ Այդպիսով համակարգը «ջարդելը» սովորական պայմաններուն դարձած է չափազանց խրթին. եւ, քանի դեռ համացանցի մասնակիցներու մեծամասնութիւնը հետաքրքրուած կը մնայ օժանդակել իրաւասու գործարքներուն եւ հաստատել անոնք, ջարդողներու հնարաւորութիւնները համեմատաբար աննշան մնացած են։

Համակարգի նախկին իրականացուած գործարքներու մասին տեղեկութիւնները պահուած են պլոկներու մէջ։ Պլոկները կը ներկայացնեն JSON ֆորմատով կառուցուած նիւթ, որ ներառած է որոշակի ժամանակային կտրուածքով իրականացուած գործարքներու մասին միմիանց միջեւ փոխկապակցուած տուեալները։ 3 Օգոստոս 2011 թուականի դրութեամբ մէկ պլոկի միջին ծաւալը (վերջին 1000 պլոկներու հաշուարկով) կազմած էր 21,018 կԲ, իսկ պլոկներու ամենաերկար շղթան պարունակած էր 139,440 տարր։

Պլոկներու «հաւաքմամբ» զբաղուած են մասնակիցները՝ միաւորելով դեռ չարձանագրուած, սակայն իրաւասու ստորագրութեամբ տարածուած գործարքները շղթայի յաջորդ օղակի մէջ եւ ապա աշխատելով հաստատել իրենց ստեղծած օղակի իրաւասութեանը ծրագրի կողմէ առաջարկուող մեքենայական խնդրի լուծմամբ։

Մասնակիցներու կողմէ լուծուող մեքենայական խնդիրը Նման խնդրի լուծման մօտեցումը (Proof-of-Work) պահանջուած է ժամանակագրական սերվերու գործունէութեան ապահովման համար։ Այն նաեւ կոչուած է խոչընդոտելու զուտ հասցէաւորման տուեալներու վրայ (բազմակի IP-ներու օգտագործում փրոքսիներու կամ վարակուած համակարգիչներու միջոցով) հիմնուած յարձակումները եւ աննպատակայարմար դարձնել այլ միջոցներով պիթքոյն-համակարգի չարաշահման ու վնասին ուղղուած գործունէութիւնը։

Նոր շղթայական օղակներ ստեղծող մասնակիցներու համար կայ երկու դրամական խթան։ Մէկն այն է, որ ամէն այդպիսի նոր օղակ ստեղծող մասնակիցը (կամ մասնակցային խումբը) կը ստեղծէ նաեւ պիթքոյնի լրացուցիչ միաւորներ, որոնք կ'արձանագրուին անոր հաշուին։ Այսօրուան դրութեամբ այդ լրացուցիչ միաւորները՝ ծրարը պարունակած է 50 ղրշ., սակայն այդ թիւը կրճատուած է իւրաքանչիւր 210,000 պլոկը (մօտ չորս տարին) մէյմը եւ վերջնականապէս սպառուած, երբ արժութային միաւորներու ընդհանուր ծաւալը հասնի 21 միլիոնի։ Միւսը «հաւաքողներուն» գործարքներ իրականացնողներու կողմէ առաջարկուող ընտրային միքրօ վճարումներն են, որոնք կատարուած են այն պատճառով, որ հաւաքողները նոր պլոկի տարրերու ընտրութեան ժամանակ աւելի խրախուսուած ըլլան ներառել վճարում ներառող գործարքները, եւ այդպիսով վճարումներէ զուրկ գործարքները կարող են անտեսուած մնալ ցանցի մեծամասնութեան կողմէ։

Առաւելագոյն մասնակիցներու կողմէ գործարքի հաստատումը կարեւոր է այն պատճառով, որ կեդրոնական վարչական մարմնի բացակայութենէ բխած է առանձին գործարքներու իրաւասութեանը հաւաստագրման բացակայութիւնը, որուն պատճառով համակարգին իրաւասու համարուած է հաշուէն կատարուած այն գործարքը, որ առաւելագոյն տարածում ստացած է համացանցի վրայ։

Գաղտնիութեան եւ անվտանգութեան ապահովման նախագիծը ի սկզբանէ նպատակադրուած էր սպառողական գաղտնիութեան ապահովման նոր եւ արդիւնաւէտ լուծումներու յայտնաբերումը։ Արձանագրութեան համար մասնակիցներուն չի պարտադրուիր կենսագրական տուեալներ նշել, իսկ արձանագրուած հաշիւներու վրայ եղած արժոյթը կը կառավարուի եւ կը փոխանցուի ասիմետրիկ ծածկագրման միջոցով կատարուած ստորագրութիւններու օգտագործմամբ։

Որոշ զննորդներու կողմէ, սակայն, քննադատութիւն արտայայտուած է, որ պիթքոյնն ի սկզբանէ տեսականօրէն պատրաստ չէ գաղտնիութիւն ապահովել, եւ այսօրուան դրութեամբ գաղտնիութիւն կարելի է միայն այն պատճառով, որ նախագիծը դեռ բաւական լայն տարածում չէ գտած եւ համապատասխան վերլուծական մշակումներու չէ արժանացած։

Համակարգէն օգտուողներու մօտ կայ մէկ այլ խնդիր եւս։ Քանի որ համակարգը վերահսկիչ կառոյցներ չ'ընդգրկեր, ապա անհնարին կը դառնայ արդէն կատարուած գործարքներ լուծարելը։ Որպէս հետեւանք համակարգէն օգտուողները անձնապէս հարկադրուած կը դառնան սեփական ուժերով հոգալ անվտանգութեան հետ առնչուող բոլոր հնարաւոր վտանգներու վերացման մասին։

== Պիթքոյն մայնինկ ==
Պիթքոյնի ստեղծումը իրականացուած է պլոկ-շղթայ արուեստագիտութեան հիման վրայ։ Իւրաքանչիւր անձ համակարգիչի վրայ յատուկ ծրագրային ապահովութիւն տեղադրած է եւ սկսած՝ թուային արժոյթի մայնինկի սկսիլ։ Արդիւնքին համակարգիչը կը միանայ թուաբանակական խնդիրներ լուծելու ընդհանուր համակարգին եւ դուք կը սկսիք քոտեր աւելցնել նախորդ գործարքի քոտերուն՝ հաշուի գործարքներու միջոցով։ Աւարտելէ յետոյ կցուած էք յաջորդ օգտագործողի հրապարակային բանալին։ Ցանց «արձանագրուած» է այս բոլոր գործարքները եւ անոնք հասանելի կը դառնան բոլոր անդամներու համար։

== Քննադատութիւնն ու թուլութիւնները ==
Թէեւ համակարգի նախագծողը արժոյթի գաղափարը ներկայացնելու ընթացքին նշած էր, որ ժամանակի ընթացքին ակնկալուած է աւելի կատարեալ արժեձեւերու ստեղծում: Պիթքոյնը՝ տարածմանը զուգահեռ, արժանացած է բազում քննադատութիւններու շարք մը ուղղութիւններով։ Համակարգի քննադատման առաւել սուր պատճառներն են.

* անոր գնանկումի բնոյթը - արժոյթի առաւելագոյն քանակութիւնը կարծրօրէն սահմանուած է օգտագործուող ծրագրային ապահովմամբ, որու արդիւնքին նոր ստեղծուող արժոյթի քանակը աստիճանաբար կը նուազի, իսկ 2030 թուականի շրջաններուն վերջնականապէս դադրելու է փոխուելէ։ Իր կենսունակութեան պահպանման դէպքին նման իրավիճակը կը յանգեցնէ արժոյթի աստիճանաբար իրականացող գնանկումը։ Արդէն այսօր նկատուած է իրավիճակ, երբ դեռ համակարգի իրացման սկզբնաշրջանին ներգրաւուած մարդիկ ուժեղ համեմատական առաւելութիւններ կ'ունենան շուկայ նոր մտնողներու հանդէպ։
* գնային տատանումները - զուտ սպառողական վստահութեամբ պաշտպանուած ըլլալով պիթքոյնի փոխարժէքը կարող է շատ կտրուկ տատանումներ դրսեւորել, որը նպատակայարմար չէ առօրեայ օգտագործման համար նախատեսուող արժոյթի դէպքին։ Նման կտրուկ տատանումներ նկատուած էին, օրինակ, 2011-ի Յունիս ամսին, երբ շուկայի անյայտ մասնակիցներու կողմէ մեծ քանակութեամբ արժոյթ շուկայ բաց թողելու արդիւնքին փոխարժէքը ինկած էր 17.50 տոլարէն մինչեւ 0.01-ի։
*
* պիթքոյններու ընդհանուր զանգուածի նախատեսուող աճը մինչեւ 2033 թուականը։

* թերի գաղտնիութիւնը - զուտ կառուցուածքային տեսանկիւնի համակարգին՝ իրականացուող գործարքներու մասին տեղեկութիւնները քօղարկել անհնար է։ Նման պայմաններուն մեծ մասշտաբներու գործարքները արդէն համեմատաբար հեշտ կը դառնան կապել զանոնք իրականացնող մարդու կամ կազմակերպութեան գործունէութեան հետ։ Բացի ատոնց գաղտնիութիւնը հեշտօրէն կարող է տուժել նաեւ, եթէ գործարքային հանդիպակաց կողմը հետաքրքրուած ըլլայ անձնական բնոյթի հաւաքագրուած տուեալներու տարածման մեջ։
* օժանդակումը անօրինական գործունէութեան ու սեւ շուկաներուն - քանի որ համակարգը ի սկզբանէ նախատեսուած էր որպէս դասական դրամական համակարգերու հետ մրցող եւ վերահսկումէ ու կեդրոնական կառավարումէ զուրկ արժութային այլընտրանք, ապա բացի «օրինապահ քաղաքացիներէ», որոնք պարզապէս կը ձգտին իշխանութիւն հաստատել սեփական դրամական միջոցներու եւ ատոնց կառավարման հանդէպ, համակարգը նաեւ յարմար կը դառնայ շահագործել սեւ շուկաներու մասնակիցներու համար։ Մասնաւորապէս, տեղեկացուած է, որ TOR համացանցի մէջ գործող «Մետաքսեայ Ուղին» (Silk Road), որ eBay-ի այլընտրանք կը ներկայացնէ որպէս սեւ շուկայ, վճարումներ կ'ընդունի պիթքոյններով վաճառուող թմրանիւթերու դիմաց։
* ռեսուրսներու ծախսը - շատերը անարդարացուած կը գտնեն համակարգին իրականացուած մօտեցումը, որ ստիպած է անիմաստ հոսանք եւ դրամական միջոցներ վատնել նոր պլոկներու ընդհանրացման վրայ։
* բոտնեթերու մշակման խթանումը եւ համակարգչային վտանգներու ուժեղացումը - քանի որ նոր պլոկներու կառուցման համար հարկաւոր է մեքենայական ակեր վատնել, ապա համակարգչային ծրագիրները եւ ցանցերը վնասողներու համար նպատակայարմար կը դառնայ յատուկ բոտնեթերու ստեղծումը, որոնք ուղղուած կ'ըլլան վարակուած համակարգիչներու միջոցով նոր պլոկներու կառուցմանը։ Ատիկա կարող է ալ աւելի սաստկացնել ցանցային վիրուսային աշխուժութիւնը։
* շատ երկրներու մէջ ինչպէս են՝ Ռումանիան, Ղրղզստան եւ այլն, պիթքոյնի օգտագործումը անօրինական համարուած է։

Մէկ այլ խնդիր ակնկալուած է վեպկայքերու մէջ տեղադրուող՝ թաքնուած ենթածրագրերու զարգացման եւ բազմացման հետ, որոնք սեփական պլոկներու հաշուարկման համար աննկատօրէն ծանրաբեռնելու են նաւարկողի համակարգիչը եւ վատնելու անոր հաշուողական հնարաւորութիւնները։

== Արժոյթը որդեգրած կազմակերպութիւններն ու կառոյցները ==
Պիթքոյնով նուիրատուութիւններ ընդունելու պատրաստակամութեան մասին յայտնած են շարք մը կազմակերպութիւններ, որոնցմէ յատկապէս յատկանշական են Վիքիլիքսը, Ֆրինեթը, Ազատ ծրագրային ապահովման հիմնադրամը (Free Software Foundation), I2P անդէմ համացանցը (I2P Anonymous Network), Փիրատներու իտալական կուսակցութիւնը (Italian Pirate Party) եւ PrivacyBox-ը (լրագրողներու անվտանգութեան ապահովման համար նախատեսուած գաղտնի հաղորդակցութեան հնարաւորութիւն տրամադրող վեպնակագիծ)։

Ընդհանուր առմամբ կազմակերպութիւններու ցուցակի մէջ շատ է ազատութեան եւ գաղտնութեան հարցերով զբաղող նախագծերու մասնաբաժինը։ Երկրորդ տեղը կը զբաղեցնեն տեղեկատուական միջոցները, որոնց ցուցակին մէջ շատ են յօդուածային կայքերն ու ցանցային ձայնասփիւռները։

Թուային սահմանի հիմնադրամը (The Electronic Frontier Foundation) որոշ ժամանակ օժանդակած էր արժոյթի զարգացմանը, սակայն հետագային յայտնեց իր պաշտօնական աջակցութեան դադրելու մասին։ Ներկայացուած մեկնաբանութեան համաձայն, նման որոշումը կայացուած էր այն պատճառով, որ արժեձեւի իրաւասիութիւնը յստակացնող իրաւական նախադէպեր դեռ չեն եղած, եւ որ այդ առումով անյայտ չէ նախագծի կարգավիճակը։ Նաեւ հիմնադրամի ներկայացուցիչները յայտնած էին, որ իրենց բնութագրական չէ նոր նախագծերու յառաջխաղացմամբ զբաղուիլը։

== Պիթքոյնը Հայաստանի մէջ ==
«Հայաստանի մէջ կամաց-կամաց կը ձեւաւորուի համայնք, որ հետաքրքրուած է պիթքոյնով եւ այլ թուային արժոյթով՝ «մայն» կը գնեն, կը վաճառեն եւ այլն։ Թուային արժոյթով զբաղողներու քանակը իրականութեան մէջ մեծ չէ, հիմնականը մարդիկ են, որոնք ներգրաւուած են ՏՏ ոլորտի մէջ։ Բայց կան նաեւ տեղեկութիւններ, որ քաղաքէ դուրս ապրող մարդիկ «մայնինկով» կը զբաղին։ Մարդիկ ալ կան, որոնք հիմնովին պատրաստուած չըլլալով, քանի որ լաւ գումար աշխատելու ձեւ է, սկսած են զբաղիլ թուային արժոյթներով։ Սակայն արուեստագիտական համայնքը շատ փոքր է, խօսքը թուային արժոյթներու արուեստագիտութիւնը հասկցողներու մասին է, այս կամ այն գործիքի կիրառութիւնն ու նշանակութիւնը ուսումնասիրողներու։

Շատ բարդ է կանխատեսումներ ընել թուային արժոյթներու վերաբերեալ, այն միայն խուճապի նման երեւոյթ է։ Թուային արժոյթներու գինը շատ արագ կ'աճի, իսկ որոշ մարդիկ ագահաբար կը մտածեն լաւ եկամուտ աշխատելու ձեւ է։ Երբ շատ մարդիկ սահմանափակ քանակութեամբ պիթքոյն կ'ուզեն գնել, բնականաբանար գինը կը բարձրանայ։

== Ծանօթագրութիւններ ==
{{Ծանցանկ}}
# [[Մասնակից:Լեռնիկական/Սեւագրութիւն 01#cite%20ref-1|↑]] «Պիթքոյն՝ P2P վճարումների իրականացման էլ. արժոյթ, հետազօտական յօդուած Archived 2020-04-20 at the Wayback Machine.», Սատոշի Նակամոտօ
# [[Մասնակից:Լեռնիկական/Սեւագրութիւն 01#cite%20ref-2|↑]] «Պիթքոյն: Ի՞նչ է bitcoin-y եւ ի՞նչ է սպասում ապագայում»։ ''Vivus Blog'' (en-US)։ 2018-03-17։ Առնուած է 2018-06-27 (չաշխատող յղում)
# [[Մասնակից:Լեռնիկական/Սեւագրութիւն 01#cite%20ref-3|↑]] “PeerSoN: Privacy-Preserving P2P Social Networks”
# [[Մասնակից:Լեռնիկական/Սեւագրութիւն 01#cite%20ref-4|↑]] &lt;nowiki&gt;https://www.justice.gov/opa/pr/2007/April/07_crm_301.html&lt;/nowiki&gt;
# [[Մասնակից:Լեռնիկական/Սեւագրութիւն 01#cite%20ref-5|↑]] եզակի պլոկի տեսքն ու տեքստային կառուցուածքը
# ↑ &lt;sup&gt;[[Մասնակից:Լեռնիկական/Սեւագրութիւն 01#cite%20ref-:0%206-0|Jump up to:6,0]]&lt;/sup&gt; &lt;sup&gt;[[Մասնակից:Լեռնիկական/Սեւագրութիւն 01#cite%20ref-:0%206-1|6,1]]&lt;/sup&gt; Ibid. 1, “Proof-of-Work”
# [[Մասնակից:Լեռնիկական/Սեւագրութիւն 01#cite%20ref-7|↑]] Ibid. 1, «Timestamp Server»
# [[Մասնակից:Լեռնիկական/Սեւագրութիւն 01#cite%20ref-8|↑]] Blockexplorer.com, ''avgblocksize'' — shows the average block size՝ «ցոյց կու տայ պլոկի միջին մեծութիւնը»
# [[Մասնակից:Լեռնիկական/Սեւագրութիւն 01#cite%20ref-9|↑]] Blockexplorer.com, ''getblockcount'' — shows the number of blocks in the longest block chain՝ «ցոյց կու տայ պլոկերի քանակը պլոկային ամենաերկար շղթայի մէջ»
# [[Մասնակից:Լեռնիկական/Սեւագրութիւն 01#cite%20ref-10|↑]] Lowenthal, Thomas, «Bitcoin: inside the encrypted, peer-to-peer digital currency», ''Ars Technica''.
# [[Մասնակից:Լեռնիկական/Սեւագրութիւն 01#cite%20ref-11|↑]] «Պիթքոյնի ֆորումում կայացած քննարկումը»։ Արխիւացուած է օրժինալէն 2011-07-27-ին։ Առնուած է 2011-08-03-ին:
# [[Մասնակից:Լեռնիկական/Սեւագրութիւն 01#cite%20ref-12|↑]] «The Underground Website Where You Can Buy Any Drug Imaginable Archived 2011-06-03 at the Wayback Machine.»՝ «Ստորգետնեայ վեպկայք, ուրկէ դուք կարող էք ձեռք բերել երեւակայելի ցանկացած թմրամիջոց», Gawker.com
# [[Մասնակից:Լեռնիկական/Սեւագրութիւն 01#cite%20ref-13|↑]] «Libertarian Dream? A Site Where You Buy Drugs With Digital Dollars»՝ «Լիպերտարիանի երազա՞նք։ Կայք, ուր դուք թմրադեղեր կը գնէք թուային տոլարներով»
# [[Մասնակից:Լեռնիկական/Սեւագրութիւն 01#cite%20ref-14|↑]] օր. 2008 թուականի հետազօտական յօդուածի քննարկումներու մէջ Archived 2017-10-27 at the Wayback Machine.
# [[Մասնակից:Լեռնիկական/Սեւագրութիւն 01#cite%20ref-15|↑]] Այն մասին թէ ինչպէս վերաբերուած են Պիթքոյնին այլ երկիրներ կարող էք կարդալ այստեղ
# [[Մասնակից:Լեռնիկական/Սեւագրութիւն 01#cite%20ref-16|↑]] «Генерация Bitcoin в браузере», «Генерация Bitcoin в браузере: Обратная сторона»; Habrahabr.ru
# [[Մասնակից:Լեռնիկական/Սեւագրութիւն 01#cite%20ref-17|↑]] Պիթքոյնի կայքին մէջ. «Նուիրատուութիւններ ընդունող նախագծերն ու կազմակերպութիւնները»
# [[Մասնակից:Լեռնիկական/Սեւագրութիւն 01#cite%20ref-18|↑]] «EFF and Bitcoin | Electronic Frontier Foundation»՝ «EFF-ն ու պիթքոյնը», Eff.org.</text>
      <sha1>9tsxh5uycrvvgjsuhmrhkstx57azjiu</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>225736</id>
      <parentid>225729</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T11:57:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Maral Dikbikian</username>
        <id>4797</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="31382" xml:space="preserve">'''Պիթքոյն,''' տարբերանշանը պիթքոյն (անգլ.՝ bit - տեղեկութեան միաւոր եւ coin - մետաղադրամ), ինքնաբաւարար թուային արժոյթի տեսակ, որ գաղափարը հանրութեան առաջին անգամ ներկայացուեցաւ 31 Հոկտեմբեր 2008 թուականին՝ ծածկագրման վերաբերող նամակային վեպցուցակով։ Սատոշի Նակամոտօ անունով հանդէս եկած հեղինակը իր նախագիծը ներկայացուցած էր հետազօտական յօդուածի տեսքով։ Յօդուածին մէջ մեկնաբանուած եւ դիտարկուած էին թուային նոր արժոյթի գործառնական սկզբունքները, առաւելութիւնները, թուլութիւններն ու իրացման գործելակերպը։ Անոր շուրջ իրարանցում առաջացաւ 2013 թուականին։

Պիթքոյնը առաջին թուային արժոյթն է, որուն գործունէութիւնը դեռ նախագծման փուլին՝ հիմնուած էր ապակեդրոնացած սկզբունքի շահագործման վրայ։ Անոր հիմնական առաւելութիւնն այն է, որ գործարքները անանուն են եւ կ'իրականացուին անմիջապէս առանց միջնորդներու։

Պիթքոյնի գինը շատ փոփոխական է՝ հաշուի առնելով, որ 2013 թուականի սկիզբը գինը մօտ 10-15 տոլար էր եւ նոյն թուականի վերջին ան հասաւ 1163 տոլարի։ Յաջորդ 18 ամիսներու ընթացքին գինը իջաւ 200 տոլարի։ 2016 թուականին ան բաւական մեծ տարածում գտաւ Չինաստանի մէջ, երբ պետական արժոյթը արժեզրկուեցաւ։ Ան հասաւ 1140 տոլարի: Վերջնական արժէքը 2017-ի վերջը՝ պիթքոյնի գինը հասաւ 20.000 տոլարի։ Զարմանալի չէ, որ պիթքոյնի շղթայի գործարքներու թիւը հասաւ օրական մօտ 400.000-ի։

Այս պահուն պիթքոյնի գինը հասած է մօտ 12.000 տոլարի։

== Գործառական սկզբունքները ==
Այսօրուան դրութեամբ ապակեդրոնացման սկզբունքով գործած եւ տարածուած են յետագայ զարգացում ստացող տեղեկութեան վերաբաշխման ցանցերը, ինչպէս նաեւ առաջնային փորձարկման փուլի մէջ գտնուող P2P համացանցերն ու նախագծուող քանի մը ընկերացանցեր։ Այդ բոլոր նախագիծերու հիմնաքարային առանձնայատկութիւնն այն է, որ անոնց գործունէութեան ապահովումը պայմանաւորուած չէ որեւէ կեդրոնական վերլուծական մարմնի (սերվերու, հոսթինկի եւ այլն) անընդհատ գործունէութեամբ եւ հետեւաբար աւելի դիմացկուն է կողմնակի վտանգներու նկատմամբ, ինչպէս նաեւ գործելու համար աւելի սակաւ դրամային ներդրումներ պահանջած է։

Տեղեկատուական ցանցերու պարագային բացառուող վտանգներէն է համակարգի իրաւական հետապնդումը կեդրոնական մարմնի աշխատանքի կասեցման, կամ զայն միջոցներու բռնագրաւման կամ ձերբակալման միջոցով։ Թէեւ այս պարագային ալ հնարաւոր է առանձին մասնակիցներու հետապնդումը, սակայն բնական աշխատանքի ընթացքին անոնց ցանցէ ցանց մեկուսացումը չէ վնասուած։ Ընկերացանցերու ապակեդրոնացումը եւ ապակեդրոնացած տեղեկատուական համակարգերու կառուցումը թոյլ տուած են ձերբազատուիլ շարք մը գործառնական ծախսերէ, ինչպէս նաեւ ապահոված են փոխանցուող տեղեկութեան անվտանգութիւնը ատոր մասնակի վնասման կամ արգելափակման պարագային, քանի որ նոյն տուեալները միաժամանակ հասանելի են բազում տարբեր մասնակիցներու մօտ։

* Հիմնական պլոկային շղթան (սեւով) կազմաւորուած է. պլոկներու առաւել երկար հերթականութիւնը սկիզբ առած է սկզբնական հատորէն (կանաչով)։ Բացի անոնցմէ կան նաեւ «լքուած»՝ եզակի հատորներ (մոխրագոյնով), որոնք հիմնական շղթայով ներառուած չեն։

Պիթքոյնին նախորդող թուային արժոյթները թէեւ մասամբ փորձած էին զայն սպառողներուն ապահովել ազատ եւ ճկուն գործարքներ կատարելու հնարաւորութիւնը, գործունէութեան կեդրոնացումի պատճառով խոցելի մնացած էին կառավարչական ճնշումներու հանդէպ։ Այդպիսի իրավիճակ ստեղծուած էր, օրինակ, e-Gold համակարգին մօտ, որ 2006 թուականէն ի վեր շարունակաբար խնդիրներ ունեցած էր ԱՄՆ կառավարութեան հետ։ Վերջինին կողմէ մեղադրանքներ ուղղուած էին առ այն, որ համակարգը օգտագործած էր անօրինական գործողութիւններ կազմակերպելու մէջ՝ մասնաւորապէս դրամային բուրգերու կառուցման եւ դրամի լուացման համար։ Այդպէս, 2007 թուականի Ապրիլին ԱՄՆ կառավարութիւնը ստիպուած էր e-Gold կառավարիչներուն սառեցնել մօտ 60 հաշիւ, իսկ ատկէ մէկ շաբաթ անց չորս տարբեր գործեր էին յարուցուած e-Gold կառավարիչներու դէմ։

Հաշուային նման սառեցումներ հնարաւոր են նաեւ օրինական համացանցային դրամատուներու դրութենէն օգտուելու պարագային, ինչպէս տեղի ունեցած էր, օրինակ, Ճուլիան Ասանժի եւ զինք օժանդակել փափաքողներու հետ, երբ խոշոր դրամական գործակալութիւններու կողմէ սառեցուցած էին Ասանժի հաշիւները։

== Վերահսկողութեան բացակայութիւնն ու գործարքներու արձանագրութեան պլոկային համակարգը ==
Հիմնական պլոկային շղթան (սեւով) կազմաւորուած է պլոկներու՝ առաւել երկար հերթականութեանը սկիզբ առած է սկզբնական հատորէ (կանաչով)։ Բացի ատկէ կան նաեւ «լքուած»՝ եզակի հատորներ (մոխրագոյնով), որոնք հիմնական շղթայով ներառուած չեն։ Առանց կեդրոնական սպասարկող մարմնի պիթքոյնը կը կարողանայ գործել իր սպառողներու միջեւ վերաբաշխելով հարկաւոր սպասարկման իրականացումն ու տարածքային ակերու ապահովումը։ Համանման P2P սկզբունքը գործածուած է նաեւ հոսքային (թորենտային) փոխանակումներու կարգին, երբ կեդրոնական սերվերները կամ օգտագործուած են վերահասցէաւորումներու սպասարկման համար, կամ ընդհանրապէս չեն ներառուած գործառական համակարգի մէջ։ Պիթքոյնային ցանցի մասնակիցները տեղեկութիւններու պահպանման եւ վերաբաշխման գործընթացին մասնակցած են ծրագրի աշխատացման միջոցով գրուած բաց քոտով։ Անոնք համացանց հաստատած են իրարու միջեւ եւ ապա գործած են որպէս միասնական ժամանակագրական սերվեր (Time Stamp Server)։

Նախագծի հեղինակը նման սերվերու առկայութեանը կ'արդարացնէ իրականացուող գործարքներու իրաւազօրութեան ստուգման եւ հաստատման անհրաժեշտութեան։ Այդ կը կատարուի շնորհիւ անոր, որ ներկայ պահուն կատարուող բոլոր գործարքները կապուած են նախկինին արդէն իրակնացուած գործարքներու հետ։ Այդպիսով համակարգը «ջարդելը» սովորական պայմաններուն դարձած է չափազանց խրթին. եւ, քանի դեռ համացանցի մասնակիցներու մեծամասնութիւնը հետաքրքրուած կը մնայ օժանդակել իրաւասու գործարքներուն եւ հաստատել անոնք, ջարդողներու հնարաւորութիւնները համեմատաբար աննշան մնացած են։

Համակարգի նախկին իրականացուած գործարքներու մասին տեղեկութիւնները պահուած են պլոկներու մէջ։ Պլոկները կը ներկայացնեն JSON ֆորմատով կառուցուած նիւթ, որ ներառած է որոշակի ժամանակային կտրուածքով իրականացուած գործարքներու մասին միմիանց միջեւ փոխկապակցուած տուեալները։ 3 Օգոստոս 2011 թուականի դրութեամբ մէկ պլոկի միջին ծաւալը (վերջին 1000 պլոկներու հաշուարկով) կազմած էր 21,018 կԲ, իսկ պլոկներու ամենաերկար շղթան պարունակած էր 139,440 տարր։

Պլոկներու «հաւաքմամբ» զբաղուած են մասնակիցները՝ միաւորելով դեռ չարձանագրուած, սակայն իրաւասու ստորագրութեամբ տարածուած գործարքները շղթայի յաջորդ օղակի մէջ եւ ապա աշխատելով հաստատել իրենց ստեղծած օղակի իրաւասութեանը ծրագրի կողմէ առաջարկուող մեքենայական խնդրի լուծմամբ։

Մասնակիցներու կողմէ լուծուող մեքենայական խնդիրը Նման խնդրի լուծման մօտեցումը (Proof-of-Work) պահանջուած է ժամանակագրական սերվերու գործունէութեան ապահովման համար։ Այն նաեւ կոչուած է խոչընդոտելու զուտ հասցէաւորման տուեալներու վրայ (բազմակի IP-ներու օգտագործում փրոքսիներու կամ վարակուած համակարգիչներու միջոցով) հիմնուած յարձակումները եւ աննպատակայարմար դարձնել այլ միջոցներով պիթքոյն-համակարգի չարաշահման ու վնասին ուղղուած գործունէութիւնը։

Նոր շղթայական օղակներ ստեղծող մասնակիցներու համար կայ երկու դրամական խթան։ Մէկն այն է, որ ամէն այդպիսի նոր օղակ ստեղծող մասնակիցը (կամ մասնակցային խումբը) կը ստեղծէ նաեւ պիթքոյնի լրացուցիչ միաւորներ, որոնք կ'արձանագրուին անոր հաշուին։ Այսօրուան դրութեամբ այդ լրացուցիչ միաւորները՝ ծրարը պարունակած է 50 ղրշ., սակայն այդ թիւը կրճատուած է իւրաքանչիւր 210,000 պլոկը (մօտ չորս տարին) մէյմը եւ վերջնականապէս սպառուած, երբ արժութային միաւորներու ընդհանուր ծաւալը հասնի 21 միլիոնի։ Միւսը «հաւաքողներուն» գործարքներ իրականացնողներու կողմէ առաջարկուող ընտրային միքրօ վճարումներն են, որոնք կատարուած են այն պատճառով, որ հաւաքողները նոր պլոկի տարրերու ընտրութեան ժամանակ աւելի խրախուսուած ըլլան ներառել վճարում ներառող գործարքները, եւ այդպիսով վճարումներէ զուրկ գործարքները կարող են անտեսուած մնալ ցանցի մեծամասնութեան կողմէ։

Առաւելագոյն մասնակիցներու կողմէ գործարքի հաստատումը կարեւոր է այն պատճառով, որ կեդրոնական վարչական մարմնի բացակայութենէ բխած է առանձին գործարքներու իրաւասութեանը հաւաստագրման բացակայութիւնը, որուն պատճառով համակարգին իրաւասու համարուած է հաշուէն կատարուած այն գործարքը, որ առաւելագոյն տարածում ստացած է համացանցի վրայ։

Գաղտնիութեան եւ անվտանգութեան ապահովման նախագիծը ի սկզբանէ նպատակադրուած էր սպառողական գաղտնիութեան ապահովման նոր եւ արդիւնաւէտ լուծումներու յայտնաբերումը։ Արձանագրութեան համար մասնակիցներուն չի պարտադրուիր կենսագրական տուեալներ նշել, իսկ արձանագրուած հաշիւներու վրայ եղած արժոյթը կը կառավարուի եւ կը փոխանցուի ասիմետրիկ ծածկագրման միջոցով կատարուած ստորագրութիւններու օգտագործմամբ։

Որոշ զննորդներու կողմէ, սակայն, քննադատութիւն արտայայտուած է, որ պիթքոյնն ի սկզբանէ տեսականօրէն պատրաստ չէ գաղտնիութիւն ապահովել, եւ այսօրուան դրութեամբ գաղտնիութիւն կարելի է միայն այն պատճառով, որ նախագիծը դեռ բաւական լայն տարածում չէ գտած եւ համապատասխան վերլուծական մշակումներու չէ արժանացած։

Համակարգէն օգտուողներու մօտ կայ մէկ այլ խնդիր եւս։ Քանի որ համակարգը վերահսկիչ կառոյցներ չ'ընդգրկեր, ապա անհնարին կը դառնայ արդէն կատարուած գործարքներ լուծարելը։ Որպէս հետեւանք համակարգէն օգտուողները անձնապէս հարկադրուած կը դառնան սեփական ուժերով հոգալ անվտանգութեան հետ առնչուող բոլոր հնարաւոր վտանգներու վերացման մասին։

== Պիթքոյն մայնինկ ==
Պիթքոյնի ստեղծումը իրականացուած է պլոկ-շղթայ արուեստագիտութեան հիման վրայ։ Իւրաքանչիւր անձ համակարգիչի վրայ յատուկ ծրագրային ապահովութիւն տեղադրած է եւ սկսած՝ թուային արժոյթի մայնինկի սկսիլ։ Արդիւնքին համակարգիչը կը միանայ թուաբանակական խնդիրներ լուծելու ընդհանուր համակարգին եւ դուք կը սկսիք քոտեր աւելցնել նախորդ գործարքի քոտերուն՝ հաշուի գործարքներու միջոցով։ Աւարտելէ յետոյ կցուած էք յաջորդ օգտագործողի հրապարակային բանալին։ Ցանց «արձանագրուած» է այս բոլոր գործարքները եւ անոնք հասանելի կը դառնան բոլոր անդամներու համար։

== Քննադատութիւնն ու թուլութիւնները ==
Թէեւ համակարգի նախագծողը արժոյթի գաղափարը ներկայացնելու ընթացքին նշած էր, որ ժամանակի ընթացքին ակնկալուած է աւելի կատարեալ արժեձեւերու ստեղծում: Պիթքոյնը՝ տարածմանը զուգահեռ, արժանացած է բազում քննադատութիւններու շարք մը ուղղութիւններով։ Համակարգի քննադատման առաւել սուր պատճառներն են.

* անոր գնանկումի բնոյթը - արժոյթի առաւելագոյն քանակութիւնը կարծրօրէն սահմանուած է օգտագործուող ծրագրային ապահովմամբ, որու արդիւնքին նոր ստեղծուող արժոյթի քանակը աստիճանաբար կը նուազի, իսկ 2030 թուականի շրջաններուն վերջնականապէս դադրելու է փոխուելէ։ Իր կենսունակութեան պահպանման դէպքին նման իրավիճակը կը յանգեցնէ արժոյթի աստիճանաբար իրականացող գնանկումը։ Արդէն այսօր նկատուած է իրավիճակ, երբ դեռ համակարգի իրացման սկզբնաշրջանին ներգրաւուած մարդիկ ուժեղ համեմատական առաւելութիւններ կ'ունենան շուկայ նոր մտնողներու հանդէպ։
* գնային տատանումները - զուտ սպառողական վստահութեամբ պաշտպանուած ըլլալով պիթքոյնի փոխարժէքը կարող է շատ կտրուկ տատանումներ դրսեւորել, որը նպատակայարմար չէ առօրեայ օգտագործման համար նախատեսուող արժոյթի դէպքին։ Նման կտրուկ տատանումներ նկատուած էին, օրինակ, 2011-ի Յունիս ամսին, երբ շուկայի անյայտ մասնակիցներու կողմէ մեծ քանակութեամբ արժոյթ շուկայ բաց թողելու արդիւնքին փոխարժէքը ինկած էր 17.50 տոլարէն մինչեւ 0.01-ի։
*
* պիթքոյններու ընդհանուր զանգուածի նախատեսուող աճը մինչեւ 2033 թուականը։

* թերի գաղտնիութիւնը - զուտ կառուցուածքային տեսանկիւնի համակարգին՝ իրականացուող գործարքներու մասին տեղեկութիւնները քօղարկել անհնար է։ Նման պայմաններուն մեծ մասշտաբներու գործարքները արդէն համեմատաբար հեշտ կը դառնան կապել զանոնք իրականացնող մարդու կամ կազմակերպութեան գործունէութեան հետ։ Բացի ատոնց գաղտնիութիւնը հեշտօրէն կարող է տուժել նաեւ, եթէ գործարքային հանդիպակաց կողմը հետաքրքրուած ըլլայ անձնական բնոյթի հաւաքագրուած տուեալներու տարածման մեջ։
* օժանդակումը անօրինական գործունէութեան ու սեւ շուկաներուն - քանի որ համակարգը ի սկզբանէ նախատեսուած էր որպէս դասական դրամական համակարգերու հետ մրցող եւ վերահսկումէ ու կեդրոնական կառավարումէ զուրկ արժութային այլընտրանք, ապա բացի «օրինապահ քաղաքացիներէ», որոնք պարզապէս կը ձգտին իշխանութիւն հաստատել սեփական դրամական միջոցներու եւ ատոնց կառավարման հանդէպ, համակարգը նաեւ յարմար կը դառնայ շահագործել սեւ շուկաներու մասնակիցներու համար։ Մասնաւորապէս, տեղեկացուած է, որ TOR համացանցի մէջ գործող «Մետաքսեայ Ուղին» (Silk Road), որ eBay-ի այլընտրանք կը ներկայացնէ որպէս սեւ շուկայ, վճարումներ կ'ընդունի պիթքոյններով վաճառուող թմրանիւթերու դիմաց։
* ռեսուրսներու ծախսը - շատերը անարդարացուած կը գտնեն համակարգին իրականացուած մօտեցումը, որ ստիպած է անիմաստ հոսանք եւ դրամական միջոցներ վատնել նոր պլոկներու ընդհանրացման վրայ։
* բոտնեթերու մշակման խթանումը եւ համակարգչային վտանգներու ուժեղացումը - քանի որ նոր պլոկներու կառուցման համար հարկաւոր է մեքենայական ակեր վատնել, ապա համակարգչային ծրագիրները եւ ցանցերը վնասողներու համար նպատակայարմար կը դառնայ յատուկ բոտնեթերու ստեղծումը, որոնք ուղղուած կ'ըլլան վարակուած համակարգիչներու միջոցով նոր պլոկներու կառուցմանը։ Ատիկա կարող է ալ աւելի սաստկացնել ցանցային վիրուսային աշխուժութիւնը։
* շատ երկրներու մէջ ինչպէս են՝ Ռումանիան, Ղրղզստան եւ այլն, պիթքոյնի օգտագործումը անօրինական համարուած է։

Մէկ այլ խնդիր ակնկալուած է վեպկայքերու մէջ տեղադրուող՝ թաքնուած ենթածրագրերու զարգացման եւ բազմացման հետ, որոնք սեփական պլոկներու հաշուարկման համար աննկատօրէն ծանրաբեռնելու են նաւարկողի համակարգիչը եւ վատնելու անոր հաշուողական հնարաւորութիւնները։

== Արժոյթը որդեգրած կազմակերպութիւններն ու կառոյցները ==
Պիթքոյնով նուիրատուութիւններ ընդունելու պատրաստակամութեան մասին յայտնած են շարք մը կազմակերպութիւններ, որոնցմէ յատկապէս յատկանշական են Վիքիլիքսը, Ֆրինեթը, Ազատ ծրագրային ապահովման հիմնադրամը (Free Software Foundation), I2P անդէմ համացանցը (I2P Anonymous Network), Փիրատներու իտալական կուսակցութիւնը (Italian Pirate Party) եւ PrivacyBox-ը (լրագրողներու անվտանգութեան ապահովման համար նախատեսուած գաղտնի հաղորդակցութեան հնարաւորութիւն տրամադրող վեպնակագիծ)։

Ընդհանուր առմամբ կազմակերպութիւններու ցուցակի մէջ շատ է ազատութեան եւ գաղտնութեան հարցերով զբաղող նախագծերու մասնաբաժինը։ Երկրորդ տեղը կը զբաղեցնեն տեղեկատուական միջոցները, որոնց ցուցակին մէջ շատ են յօդուածային կայքերն ու ցանցային ձայնասփիւռները։

Թուային սահմանի հիմնադրամը (The Electronic Frontier Foundation) որոշ ժամանակ օժանդակած էր արժոյթի զարգացմանը, սակայն հետագային յայտնեց իր պաշտօնական աջակցութեան դադրելու մասին։ Ներկայացուած մեկնաբանութեան համաձայն, նման որոշումը կայացուած էր այն պատճառով, որ արժեձեւի իրաւասիութիւնը յստակացնող իրաւական նախադէպեր դեռ չեն եղած, եւ որ այդ առումով անյայտ չէ նախագծի կարգավիճակը։ Նաեւ հիմնադրամի ներկայացուցիչները յայտնած էին, որ իրենց բնութագրական չէ նոր նախագծերու յառաջխաղացմամբ զբաղուիլը։

== Պիթքոյնը Հայաստանի մէջ ==
«Հայաստանի մէջ կամաց-կամաց կը ձեւաւորուի համայնք, որ հետաքրքրուած է պիթքոյնով եւ այլ թուային արժոյթով՝ «մայն» կը գնեն, կը վաճառեն եւ այլն։ Թուային արժոյթով զբաղողներու քանակը իրականութեան մէջ մեծ չէ, հիմնականը մարդիկ են, որոնք ներգրաւուած են ՏՏ ոլորտի մէջ։ Բայց կան նաեւ տեղեկութիւններ, որ քաղաքէ դուրս ապրող մարդիկ «մայնինկով» կը զբաղին։ Մարդիկ ալ կան, որոնք հիմնովին պատրաստուած չըլլալով, քանի որ լաւ գումար աշխատելու ձեւ է, սկսած են զբաղիլ թուային արժոյթներով։ Սակայն արուեստագիտական համայնքը շատ փոքր է, խօսքը թուային արժոյթներու արուեստագիտութիւնը հասկցողներու մասին է, այս կամ այն գործիքի կիրառութիւնն ու նշանակութիւնը ուսումնասիրողներու։

Շատ բարդ է կանխատեսումներ ընել թուային արժոյթներու վերաբերեալ, այն միայն խուճապի նման երեւոյթ է։ Թուային արժոյթներու գինը շատ արագ կ'աճի, իսկ որոշ մարդիկ ագահաբար կը մտածեն լաւ եկամուտ աշխատելու ձեւ է։ Երբ շատ մարդիկ սահմանափակ քանակութեամբ պիթքոյն կ'ուզեն գնել, բնականաբանար գինը կը բարձրանայ։

== Ծանօթագրութիւններ ==
{{Ծանցանկ}}
# [[Մասնակից:Լեռնիկական/Սեւագրութիւն 01#cite%20ref-1|↑]] «Պիթքոյն՝ P2P վճարումների իրականացման էլ. արժոյթ, հետազօտական յօդուած Archived 2020-04-20 at the Wayback Machine.», Սատոշի Նակամոտօ
# [[Մասնակից:Լեռնիկական/Սեւագրութիւն 01#cite%20ref-2|↑]] «Պիթքոյն: Ի՞նչ է bitcoin-y եւ ի՞նչ է սպասում ապագայում»։ ''Vivus Blog'' (en-US)։ 2018-03-17։ Առնուած է 2018-06-27 (չաշխատող յղում)
# [[Մասնակից:Լեռնիկական/Սեւագրութիւն 01#cite%20ref-3|↑]] “PeerSoN: Privacy-Preserving P2P Social Networks”
# [[Մասնակից:Լեռնիկական/Սեւագրութիւն 01#cite%20ref-4|↑]] &lt;nowiki&gt;https://www.justice.gov/opa/pr/2007/April/07_crm_301.html&lt;/nowiki&gt;
# [[Մասնակից:Լեռնիկական/Սեւագրութիւն 01#cite%20ref-5|↑]] եզակի պլոկի տեսքն ու տեքստային կառուցուածքը
# ↑ &lt;sup&gt;[[Մասնակից:Լեռնիկական/Սեւագրութիւն 01#cite%20ref-:0%206-0|Jump up to:6,0]]&lt;/sup&gt; &lt;sup&gt;[[Մասնակից:Լեռնիկական/Սեւագրութիւն 01#cite%20ref-:0%206-1|6,1]]&lt;/sup&gt; Ibid. 1, “Proof-of-Work”
# [[Մասնակից:Լեռնիկական/Սեւագրութիւն 01#cite%20ref-7|↑]] Ibid. 1, «Timestamp Server»
# [[Մասնակից:Լեռնիկական/Սեւագրութիւն 01#cite%20ref-8|↑]] Blockexplorer.com, ''avgblocksize'' — shows the average block size՝ «ցոյց կու տայ պլոկի միջին մեծութիւնը»
# [[Մասնակից:Լեռնիկական/Սեւագրութիւն 01#cite%20ref-9|↑]] Blockexplorer.com, ''getblockcount'' — shows the number of blocks in the longest block chain՝ «ցոյց կու տայ պլոկերի քանակը պլոկային ամենաերկար շղթայի մէջ»
# [[Մասնակից:Լեռնիկական/Սեւագրութիւն 01#cite%20ref-10|↑]] Lowenthal, Thomas, «Bitcoin: inside the encrypted, peer-to-peer digital currency», ''Ars Technica''.
# [[Մասնակից:Լեռնիկական/Սեւագրութիւն 01#cite%20ref-11|↑]] «Պիթքոյնի ֆորումում կայացած քննարկումը»։ Արխիւացուած է օրժինալէն 2011-07-27-ին։ Առնուած է 2011-08-03-ին:
# [[Մասնակից:Լեռնիկական/Սեւագրութիւն 01#cite%20ref-12|↑]] «The Underground Website Where You Can Buy Any Drug Imaginable Archived 2011-06-03 at the Wayback Machine.»՝ «Ստորգետնեայ վեպկայք, ուրկէ դուք կարող էք ձեռք բերել երեւակայելի ցանկացած թմրամիջոց», Gawker.com
# [[Մասնակից:Լեռնիկական/Սեւագրութիւն 01#cite%20ref-13|↑]] «Libertarian Dream? A Site Where You Buy Drugs With Digital Dollars»՝ «Լիպերտարիանի երազա՞նք։ Կայք, ուր դուք թմրադեղեր կը գնէք թուային տոլարներով»
# [[Մասնակից:Լեռնիկական/Սեւագրութիւն 01#cite%20ref-14|↑]] օր. 2008 թուականի հետազօտական յօդուածի քննարկումներու մէջ Archived 2017-10-27 at the Wayback Machine.
# [[Մասնակից:Լեռնիկական/Սեւագրութիւն 01#cite%20ref-15|↑]] Այն մասին թէ ինչպէս վերաբերուած են Պիթքոյնին այլ երկիրներ կարող էք կարդալ այստեղ
# [[Մասնակից:Լեռնիկական/Սեւագրութիւն 01#cite%20ref-16|↑]] «Генерация Bitcoin в браузере», «Генерация Bitcoin в браузере: Обратная сторона»; Habrahabr.ru
# [[Մասնակից:Լեռնիկական/Սեւագրութիւն 01#cite%20ref-17|↑]] Պիթքոյնի կայքին մէջ. «Նուիրատուութիւններ ընդունող նախագծերն ու կազմակերպութիւնները»
# [[Մասնակից:Լեռնիկական/Սեւագրութիւն 01#cite%20ref-18|↑]] «EFF and Bitcoin | Electronic Frontier Foundation»՝ «EFF-ն ու պիթքոյնը», Eff.org.</text>
      <sha1>afdisccwrc1yzlcvbqvfwfvnwtfgqn8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Վիգէն Գրիգորեան</title>
    <ns>0</ns>
    <id>22383</id>
    <revision>
      <id>225734</id>
      <parentid>202762</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T11:01:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>5016</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2493" xml:space="preserve">
{{Տեղեկաքարտ Անձ}}

'''Վիգէն Գրիգորեան''' (Տողի Վիգէն, {{ԱԾ}}),  [[Արցախեան Ազատամարտ|Արցախեան պատերազմի]] աշխոյժ մասնակիցներէն մին։

== Կենսագրական գիծեր ==
Ծնած է [[Հադրութ]] շրջանի [[Տող գիւղ|Տող]] գիւղը:

Գիւղի միջնակարգ դպրոցը աւարտելէ ետք, 1972 թուականին աւարտած է [[Պաքու|Պաքուի]] Պետական Մանկավարժական համալսարանը, ապա աշխատած է Տողի միջնակարգ դպրոցին մէջ, իբրեւ Հայոց լեզուի ուսուցիչ:

1988 եղած է Հադրութի շրջանի ամենաաշխուժ գործիչներէն մէկը:

1991 թուականին Վիգէն կազմաւորած է «Վրէժ» կամաւորական ջոկատը&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.radioyan.com/վիգէն-գրիգորեան-վրէժ/|title=Վիգէն Գրիգորեան «Վրէժ»|date=2012-04-09|website=Radio YAN - Armenian Radio Station|language=en-US|accessdate=2022-04-07}}&lt;/ref&gt;, որ մեծ դեր կատարած է Հադրութի եւ շրջակայ շրջաններու հայ բնակչութեան պաշտպանութեան գործին մէջ:

1991-ին ընտրուած է [[Լեռնային Ղարաբաղ|ԼՂՀ]] Գերագոյն Խորհուրդի պատգամաւոր: Պաշտպանական բանակի կազմակերպումէն ետք, Տողի գումարտակի կազմին մէջ, իբրեւ գումարտակի շտապի պետ, մասնակցած է Հադրութի եւ [[Վարանդա|Վարանդայի]] (Ֆիզուլի) ինքնապաշտպանական եւ ազատագրական գործողութիւններուն:

Նահատակուած է 5 Ապրիլ 1993-ին: Ամուսնացած էր, երեք զաւակի հայր&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.nankr.am/hy/2382|title=Գրիգորեան Վիգէն Սամուէլի|website=www.nankr.am|accessdate=2022-04-07|archive-date=2022-07-30|archive-url=https://web.archive.org/web/20220730014318/http://www.nankr.am/hy/2382|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;։

== Պարգեւներ ==
Յետմահու պարքեւատրուած է ԼՂՀ «Մարտական Խաչ» II աստիճանի շքանշանով&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;:

== Ծանօթագրութիւններ ==
{{Ծնթ․ցանկ}}
[[Ստորոգութիւն:Հայ նահատակներ]]</text>
      <sha1>n604sk2dc2435y4kiiugjkucdnikk2o</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Մենելայոն, Սփարթի</title>
    <ns>0</ns>
    <id>23481</id>
    <revision>
      <id>225710</id>
      <parentid>207666</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T04:18:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>5016</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8756" xml:space="preserve">{{Տեղեկաքարտ Բնակավայր|կարգավիճակ=Յունաստանի հնաբանական վայր|պատկեր=Menelaion.jpg|պատկերի նկարագրութիւն=Մենելայոն|շրջան=[[Պելոպոնես]]|երկիր=[[Յունաստան]]|բնօրինակ անուանում=Μενελάειον Σπάρτης|բնակչութիւն=||անուանուած է=Մենելայոս թագաւորին անունէն|այլ անուանումներ=Թերափնի}}
'''Մենելայոն'''․ հնաբանական վայր, Սփարթի (կամ Սպարտա), [[Պելոպոնես]], [[Յունաստան]]։ Կը գտնուի Սփարթի քաղաքէն 5 քլ․ հարաւ-արեւելք։  Բլուրներու համալիր մըն է (Հիւսիսային բլուր, Մենելայօ, Փրոֆիթիս Իլիաս եւ Այթոս)։ Հին անունը Թերափնի (''Θεράπνη)'' եղած է։  

== Դիրքը ==
Ցած բլուրներով բերուկ հովիտը եւ մեղմ կլիման կը պահպանեն շրջանը, ուր կը գտնուի [[Միկինեան քաղաքակրթութիւն|Միկինեան քաղաքակրթութեան]] ընթացքին զարգացած Մենելայոն բնակավայրը։

== Ընդհանուր տեղեկութիւններ ==
Անունը առած է [[Միկինեան քաղաքակրթութիւն|Միկինեան քաղաքակրթութեան]] [[Մենելաոս]] թագաւորէն։ Ք․Ա․ 8-րդ դարուն եղած է սրբավայր, ուր կը պաշտուէին Մենելաոս եւ կինը՝ Էլենի։ Ք․Ա․ 7-րդ դարավերջին եւ 6-րդ դարասկիզբին նոյն վայրին մէջ կը կառուցուի տաճար մը։ 

[[1833 թուական|1833]]-ին Լուտվիհ Ռոս հնաբանը Մենելայոն կը ճանչնայ որպէս «Իրոօն»* (Ηρώον)։ Ան ԺԹ․ դարասկիզբին պեղումներ կը կատարէ եւ կը յայտնաբերէ լաքոնական (սպարտական) տիպի կապարէ ուխտանուէրի պատկերիկներ։ 

«''&lt;u&gt;Իրոօն» (Ηρώον&lt;/u&gt;․ հին յունարէն՝ ἡρῷον, ἡρῷα իրոա-հերոս բառին յոգնակին)․ սրբավայր, ձօնուած հին յոյն կամ հռոմէացի հերոսի մը, անոր յիշատակումին եւ կամ պաշտամունքին համար։ Ընհանրապէս կը կառուցուէր անոր դամբանին կամ սնադամբանին վրայ։''

== Կարգաւ հնաբանական պեղումներ ==
[[1909 թուական|1909]]-ին [[Աթէնք|Աթէնքի]] Բրիտանական Դպրոցը կանոնաւոր հետազօտական պեղումներ կը կատարէ վայրին մէջ։ Հնաբանական պեղումները կը գլխաւորեն Ճոն Փերսիվալ Տրուփ, Մ․Ս․Թոմսոն եւ Ալան Ուէյս։ Իսկ [[1910 թուական|1910]]-ին՝ Ռիչարտ Մաքկիլիվրէյ Տոուքինս։ 60 տարի ետք, Բրիտանական Դպրոցը գլխաւորութեամբ դպրոցին տնօրէն Հեքթոր Քաթլինկի կրկին պեղումներ կը կատարէ։ [[1980 թուական|1980]]-ին պեղումները կը շարունակէ Ռիչարտ Քաթլինկ։
[[Պատկեր:The ruins of the Menelaion (Sanctuary of Menelaus and Helen) in Sparta.jpg|մինի|Մենելայոն սրբարանի աւերակները։ Նկարին ետեւը Թայիղեթոս լեռը, Լաքոնիա, Յունաստան]]

=== Յայտնաբերումներ ===
Կարգաւ հնաբանական պեղումները կը յայտնաբերեն․-

* «Մեղարոն 1» (մեղարօ=մեծ դահլիճ)․ Գլխաւոր երկյարկանի շէնք մը հարաւային ուղղութեամբ եւ երեք օժանդակ կառոյցներ։ Կառուցուած է մօտաւորապէս Ք․Ա․1450-ին եւ կործանուած է հաւանաբար երկրաշարժի պատճառով։
* «Մեղարոն 2»․ կառուցուած էր երկյարկանի գլխաւոր շէնքէն (Մեղարոն 1-էն) 10 մեթր անդին։
* Մենելայոնի շրջակայ բլուրներուն Պղինձադարին պատկանող հնաբանական նիւթեր։
* Արոյրէ արօրադարձ արձանագրութիւն մը․- «ΔΕΙΝΙΣ ΑΝΕΘEΚΕ [ΕΛΕΝΗΙ, ΣΥΖΥΓΟΝ] ΜΕΝΕΛΑΪ» (''Ձօնուած բացառիկ Էլենիին, Մենելաոսին կնոջ'')։ Արձանագրութիւնը կը հաստատէ Լուտվիհ Ռոս հնաբանին կարծիքը, թէ կառոյցը ''Իրոօն'' մըն է եւ ձօնուած է Մենելաոսին եւ Էլենիին։ Նոյն հնաբանական փոսին մէջ կը յայտնաբերուի Էլենիին ձօնուած ուրիշ ուխտանուէր մը (Ք․Ա․ 570) «ΕΛΕΝΗΙ» արձանագրութեամբ։
* Աւազանի մը յատակը Մենելաոսին ձօնուած ուխտանուէր մը։
* Ք․Ա․5-րդ դարու կրաքարէ կոթող մը, ուր կը գտնուէր արոյրէ պատկերիկ մը հետեւեալ արձանագրութեամբ «ΕΥΘΥΚΡEΝEΣ ΕΘEΚΕΝ ΜΕNΕΛΑΪ» (''ուղիղ դատումով Մենելաոս'')։
* Մենելայոն բլուրին հարաւային լանջին Ք․Ա․13-րդ եւ 12-րդ դարերու պատկանող շինութեան մը պատերը եւ յատակը։

== Խաւագրութիւն ==
Մենելայոն որպէս «Իրոօն» կը ներկայացնէ խաւագրական եւ ճարտարապետական տարբեր փուլեր․ Ք․Ա․ 8-րդ դար, Ք․Ա․ 6-րդ դար եւ դասական փուլ՝ Ք․Ա․ 5-րդ դար։

&lt;ref&gt;[http://odysseus.culture.gr/h/3/gh352.jsp?obj_id=2559 Յունաստանի Մշակոյթի Նախարարութիւն - Օտիսեւս․ Մենելայոն հնաբանական վայր, 16-3-2016{{ref-el}}]&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;[https://www.jstor.org/stable/30103029 Միկինեան բնակավայր Մենելայոն, Տոուքինս, 1909-10{{ref-en}}]&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;[https://books.google.gr/books/about/An_Archaeology_of_Ancestors.html?id=paVl3GRB1OEC&amp;redir_esc=y Նախահայրերու հնաբանութիւն - Դամբաններու եւ հերոսներու պաշտամունք, Քարլա Մարիա Անթոնաչիօ, 1995, Պատմութիւն{{ref-en}}]&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;[https://books.google.gr/books/about/Sparta_Menelaion_I_Text.html?id=DOg-xwEACAAJ&amp;redir_esc=y Sparta : Menelaion I․ պղինձէ դար, հատոր Ա․ Հ․Քաթլինկ, 2009-ի տպ․{{ref-en}}]&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;[https://oxfordre.com/classics/view/10.1093/acrefore/9780199381135.001.0001/acrefore-9780199381135-e-4103#acrefore-9780199381135-e-4103 Օքսֆորտ դասական բառարան, Մենելայոն․ James Whitley{{ref-en}}]&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://interclassica.um.es/investigacion/hemeroteca/a/annual_of_the_british_school_at_athens/numero_16_1909_10 |title=Աթէնքի Բրիտանական դպրոցին պարբերաթերթ, թիւ 16 (1909-10), 4-11 {{ref-en}} |accessdate=2022-11-12 |archive-date=2022-11-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20221112171800/http://interclassica.um.es/investigacion/hemeroteca/a/annual_of_the_british_school_at_athens/numero_16_1909_10 |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;[https://www.jstor.org/stable/581107 Մենելայոն, Սփարթի, պեղումներ, 1973-1976, հնաբանական տեղեկատուութիւն, H. W. Catling, Լակոնիքէ Սփուտէ 2, 258–269 (260){{ref-en}}]&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;[https://www.degruyter.com/document/doi/10.1515/kadmos-1976-0207/html?lang=en Պղինձէ երկու արձանագրութիւններ, Մենելայոն, Սփարթի, HECTOR  W.   CATLING  —  HELEN   CAVANAGH, Քատմոս (15), 145-157{{ref-en}} ]&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;[https://hpstg.wordpress.com/2016/03/31/%CE%BC%CE%B5%CE%BD%CE%B5%CE%BB%CE%AC%CE%B5%CE%B9%CE%BF%CE%BD/ BLOGROLL / ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ / ΙΣΤΟΡΙΑ / ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ Հնաբանութիւն, Պատմութիւն, Մշակոյթ․ Լեռներ - ապառաժներ․ Մենելայոն - պեղումներ, 31-3-2016{{ref-el}}]&lt;/ref&gt;

== Ծանօթագրութիւններ ==
{{Ծնթ․ցանկ}}
[[Ստորոգութիւն:Պելոպոնեսի հնավայր]]
[[Ստորոգութիւն:Յունաստանի հնաբանական վայրեր]]
[[Ստորոգութիւն:Հնաբանական վայրեր]]
[[Ստորոգութիւն:Պաշտամունքի համալիրեր]]</text>
      <sha1>66wq36gsyfaocmmfgct0vq523trctk7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Մուհամմատ Քուճճահ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>23534</id>
    <revision>
      <id>225712</id>
      <parentid>225593</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T05:10:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>5016</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19726" xml:space="preserve">{{Տեղեկաքարտ Անձ}}

'''Մուհամմատ Քուճճահ''' (Խօսակցական լեզուով՝ '''Մ․ Քըճճէ''' երբեմն '''Մ․ Ըճճէ''', {{Lang-ar|محمّد قجّة}}, {{ԱԾ}}), սուրիացի գրագէտ, պատմաբան, գիտնական, կաճառական (ակատեմիկոս), այս դարու կարեւորագոյն մտաւորականներէն։ Մասնագիտացած է Սուրիական ու Արաբական գրականութեան, պատմութեան եւ մշակոյթային ժառանգութեան մէջ, որոնց մասին ան հրատարակած է աւելի քան եօթանասուն տարիներու տեւողութեամբ, ու կը շարունակէ հրատարակել։ Իր աշխատութիւնները կեդրոնացած են Հալէպ քաղաքի եւ «Ալ-Անտալուսի» (Արաբերէն՝ الأندلس) շուրջը։ 

Անոր կը վերագրուի Արաբական մշակոյթի տարբեր կողմերու ([[գրականութիւն]], [[պատմութիւն]], [[երաժշտութիւն]] եւն․․․) պահպանումն ու արխիւացումը, նամանաւանդ Հալէպ քաղաքի ընլերային ու հասարակական կեանքի մանրամասնութիւնները։ 

Ան գրական ու գիտական առաքելութիւններով շրջած է աշխարհի չորսդին եւ ղեկավարած է բազում գիտաժողովներ ու ''սեմինարներ'' (խտացուած դասախոօսութիւն): Ստացած է հարիւրաւոր շքանշաններ, շնորհակալագիրեր եւ պատուագիրեր, որոնցմէ ամէնավերջինը շնորհուած է Սուրիոյ Արաբական Հանրապետութեան Նախագահութենէն:

== Անձնական Կեանքը ==
Մ․ Քուճճան Հալէպի խորարմատ ու հնամենի ընտանիքի մը զաւակն է, իր ընտանիքը Հալէպի «''Քարլըք''» (Արաբերէն՝ ''قارلق'', թրքերէն բառ մըն է կը նշանակէ «ձիւն կրող, ձիւնաթոյր») թաղամասին մէջ ապրած է վեց հարիւր տարիէ աւելի։ Անոր հայրը «''Խանտակ''ի Պողոտայի» մեծագոյն վաճառականներէն մին էր, շինանիւթ կը ծախէր։ Բայց միեւնոյն ժամանակ բանիմաց, ուսումնասէր ու մշակոյթասէր մարդ մըն էր, եւ անյողդողդ կամքով իր որդիին՝ Մուհամմատ Քուճճային Քուրաանը ուսուցանեց ու գոց (անգիր) սորվեցուց, միաժամանակ քաջալերելով զանոր «Հիլալիիահ» սուֆիական անկիւնի ծեսերուն մասնակցելու։ Իր հինգերորդ մեծ հայրը «Մուհամմատ Իպն Հասան Քուճճա»-ն որուն անունը կը կրէ, 1820 թուականին կը ղեկավարէ օսմանեան գրաւման ատենակալ (Ուալի, Արբ․՝والي) Խորշիտ փաշայի (Արաբերէն՝ خورشيد باشا) դէմ ելած ապստամբութիւնը զոր կը ճնշուի թուրքերուն կողմէն, եւ կը նահատակուի օսմանցիներու եաթաղանով։ 

== Ուսումը ==
Մուհամմատ Քուճճան 1963 թուականին աւարտած է Դամասկոսի համալսարանի արուեստի եւ մարդկային գիտութիւններու կաճառը, իր դասարանի առաջինը ըլլալով։ Անոր ուսուցիչներն էին՝ Սաիտ Ալ-Աֆաղանին, Ամճատ Ալ-Թարապուլսի, Ապտ Ուլ-Քարիմ Ալ Աշթար, Շաքէր Ալ-Ֆահհամ եւ այլք․․․ Ինչպէս ան կ՛ըսէ՝ «Անոնք բոլորը մեր ճարտարներն էին, անոնցմէ սորվեցանք ու իւրացուցինք բազում գիտութիւններ ու հմտութիւններ»։

== Յանձնառութիւններ ==
Մ․ Քուճճան համալսարանը աւարտելէն ետք դասաւանդեց Արաբերէն լեզուն «Ալ-Պապ» եւ «Ալ Մաարի» դպրոցներուն մէջ, եւ իր մանկութեան «Ալ-Մամուն» դպրոցին տնօրէն նշանակուեցաւ, դպրոցին հիմնադրումին 75 ամեակին հրատարակեց վաւերագրական գիրք մը։ Այս դպրոցը կը համեմատուի Սորպոնի Համալսարանին հետ, պայմանաւորուած իր բարձր կրթական մակարդակով եւ ակնաւոր ու փայլուն ուսանողներ մշակելով։

=== «Ալ-Ա՜տիաթ Ընկերակցութիւն» ===
Մուհամմատ Քուճճան հիսուն տարիէ աւելի անդամ է պատմական եւ հնագիտական ​​հետազօտութիւններով մասնագիտացած այս ընկերակցութեան։ 1994 թուականէն ի վեր կը նախագահէ զանիկա (առանց վարձատրութեան)։ Ան լծուած է այս միութեան գործունէութեանն տարբեր առումներով աջակցելուն ու իր աշխատանքը աշխոյժցնելուն։ Իր ջանքերով միութիւնը 16 նոր գրասենեակներ բացաւ Սուրիոյ բոլոր մարզերուն մէջ (2011ի պատերազմէն ի վեր Տէյր Ու-Զօր, Ալ-Հասաքէ եւ Ալ-Րաքքայի գրասենեակները արժամաբար դադրեցուցած են իրենց աշխատանքը), բացի մարզկեդրոններէն անկախ գրասենեակներէն (Սաֆիթա, Սալամիահ, Միսիաֆ, Ճապլահ, Ալմայատին)։  Ան Ալ-Ատիաթ միութեան գրադարանը հարստացուց 15000-է աւելի նոր գիրքերով, փոքր գրասենեակի մը մէջ տեղաւորուած միութիւնը իր անձնական ջանքերով կը տեղափոխէ երէք հարկանի շէնք մը, միութեան ընթարցակած գործունէութեանն հարմար (Առաջին յարկը դասախոսութիւններու սրահ, երկրորդը գրասենեակները, երորդը իր կազմած նոր գրադարանը)։ Իր նախագահութենէն ետք միութիւնը կը հրատարակէ տարեգիրք ու եռամսեայ պարբերականներ ընկերակցութեան գործունէութեան մասին, կը կազմակերպուին բանախօսութիւններ ու երաժշտական ձեռնարկներ։ 


«Ալ Ա՜տիաթ Ընկերակցութիւն»-ը հոգ կը տանէ մշակոյթային ժառանգութեան նիւթական (օր․՝ շինութիւն) եւ ոչ-նիւթական (սովորութիւններ, երաժշտութիւն, խոհանոց, բարբառ)։ 

2019 թուականին, միութեան մէջ իր գործունէութիւնը դադրեցնելէն ետք անոր կը նշանակեն ցկեանս պատուաւոր նախագահ։

=== «Իսլամական Մշակոթի Մայրաքաղաք»-ի Գլխաւոր Քարտուղար ===
Երբ Հալէպ քաղաքը կ՛ընտրուի 2006 թուականին Իսլամական մշակոյթի մայրաքաղաք, Մ․ Քուճճան կը նշանակուի այդ ձեռնարկի ընդհանուր քարտուղար, ան յանձնարարեց հարիւր եօթանասուն չորս գիրքի հրատակութիւնը, քաղաքին մշակոյթին, պատմութեան, աւանդութեան եւ Իսլամական (Մահմետականութեան) ժառանգութեան մասին։ Իր կարգադրութեամբ տեղի ունեցան եօթանասուն երկու համաշխարհային գիտաժողովներ մասնակցութեամբ աշխարհի տարբեր ծագերէն եկած հազար գիտնականներու, բացի տասնեակ տեղական խորհրդաժողովներու, հարիւրաւոր ցուցահանդեսներու, միջոցառումներու եւ հանդիսութիւններու։ Ինչպէս նաեւ ան լուսահոգի «ՈՒալիտ Իխլասի»-ի, «Մուհամմատ Ապու-Մաաթուք»-ի հետ համագործագցելով կազմակերպեց «Հալէպի Թագուհի՝ Խաթունի Հիւրը» թատերգութիւնը։ 

=== Գրական Առաքելութիւն ===
Բազում են Մուհամմատ Քուճճահ-ի յանձն առած պաշտօնները, անոնցմէ յիրշարժաններն են՝ «Սուրիոյ մէջ ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ի խորհրդատուի աշխատանքը, «Մշակոյթային ժառանգութեան Ազգային Դիւանի հանդէսի խմբագրապետ»-ի պաշտոնը, Հալէպի «Պանի Ումայյահ» մզկիթի նորոգման յհանձնախումբի անդամ (ասի մինչեւ 2011 Սուրիոյ պատերազմը) պատերազմէն ետք ալ նոյն այս անգամ գանդուած մզկիթի եւ Հալէպի հին-պատմական թաղամասերու վերակառուցման յանձնախումբի անդամ։  Ան նաեւ անդամ է՝ «Արաբ գրողներու Միութեան», «Հետազօտութիւններու եւ ՈՒսումնասիրութիւններու Յանձնաժողովի», «Սուրիոյ Պատմութեան եւ Գիտութեան Ընկերակցութեան», «Արաբ Հնագետներու Ընկերակցութեան», «Հին Հալէպի Պահպանութեան Հանձնախումբին», եւ եղած է Հալէպի Քաղաքապետարանի մշակոյթային խորհրդատու։ Մ․ Քուճճահ-ն ունեցած է ու կը պահէ իր ընդարձակ յարաբերութիւնները Արաբ ու այլ ազգերու գրագետերու, մտաւորականներու, արուեստագետներու եւն․․․  հետ, որոնցմէ կը յիշենք (Եգիպտոսէն)` «Նաճիպ Մահֆուզ»-ը, «Հասանէն Հեյքալ»-ը, «Ճամալ Ալ-Ղիթանի»-ն, «&lt;nowiki/&gt;[[Եուսէֆ Զիտան]]&lt;nowiki/&gt;»-ը եւ (Մարոքէն)` «Շօուքի Պէն-Պին»-ը:


Քուճճան այցելած է բազում երկիրներ եւ մասնակցած է հարիւր քսանչորս գիտաժողովներու, արժանացած է հարիւրաւոր վկայագիրեր ու շքանշաններ տեղական (Սուրիական), արաբական ու համաշխարհային համալսարաններէ, մինչեւ 2016 թուականին ստացաւ «Պետական ​​Գնահատանքի Պարգեւ»ը&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://click-news.net/%D8%A7%D9%84%D8%B1%D8%A6%D9%8A%D8%B3-%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B3%D8%AF-%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%AF%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%88%D9%84%D9%89-%D9%8A%D8%B7%D9%85%D8%A6%D9%86%D8%A7%D9%86-%D8%B9/|title=الرئيس الأسد والسيدة الأولى يطمئنان على صحة المؤرخ محمد قجة {{!}}{{!}} كليك نيوز|date=2022-08-19|website=web.archive.org|language=արաբերէն|accessdate=2024-04-18|archive-date=2022-08-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20220819062949/https://click-news.net/%D8%A7%D9%84%D8%B1%D8%A6%D9%8A%D8%B3-%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B3%D8%AF-%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%AF%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%88%D9%84%D9%89-%D9%8A%D8%B7%D9%85%D8%A6%D9%86%D8%A7%D9%86-%D8%B9/|dead-url=}}&lt;/ref&gt;։

Միայն «Իպն-Արաբի» մասին տասը գիտաժողովի մասնակցած ու բանախօսած է, որոնցմէ կը յիշուի՝ «Իպն-Արապին Եգիպտոսի մէջ» 2002թ․/Գահիրէ, «Տանթին, Իսպանիան եւ Իսլամը» 1999թ․ Տամասկոս, «Մերձաւոր Արեւելքի ուսումնասիրութիուններու ֆրանսական հաստատութեան» հետ համագործակցելով ուր ան կը բացատրէ թէ ինչպէս Իտալացի գրող Տանթին (Իտլ․՝ Dante Alighieri) Աստվածային կատակերգութւնը (Իտլ՝ Divina Commedia) գրելու համար մեծ չափով օգտուած է Իսլամական տարբեր գրութիւններէ, որոնցմէ էր Իպն-Արապիի հարուստ եւ վիթխարի գրադարանը, եւ այս նիւթին մասին տարբեր գիտաժողովներ Լիբանան (Պէյրութի), Յորդանան (Ամման), Միացեալ Էմիրութիւններ (Շարժա), Ալժիրիա (Ալժիր մայրաքաղաք) եւն․․․

== Գրական Աշխատանքներ ==
Մուհամմատ Քուճճան հեղինակած է մօտ երեքհարիւր քսան գիրք, որոնցմէ են՝ «Սուֆիականութիւնն ու Երաժշտական Ժառանգութիւնը», «Հալէպը Քսաներորդ Դարու Սկզբին», «Տամասկոսը Բանաստեղծներու Աչքերով», «Իպն-Արապի», «Անտալուսական իջեւաններ» (Արբ․՝ Մահաթթաթ Անտալուսիյյա محطّات أندلسيّة), «Ալ-Անտալուսի Պատմութեան եւ գրականութեան ուսումնասիրութիւններ» եւն․․․ Բացի տասնը չորս հրատարակութիւններէն որոնց հեղինակութեան մասնակցած է այլ գրագէտներու հետ։ Գրած է տասնը մէկ թատերգութիւն, եւ իր գրական, գրաքննադատական  յօդուածներն ու ուսումնասիրութիւնները (ութհարիւրէ աւելի) յրատարակուած են ու կը շարունակեն յրատարակուիլ տեղական ու արաբական թերթերէն մեծ մասին մէջ։ Ան աւանդած է երեքհարիւրէ աւելի բանախօսութիւններ զանազան յարթակներէ ու զանազան նիւթերու մասին (գրական, պատմական, մշակոյթային նիւթեր եւն․․․)։

== Վկայութիւններ Անոր Մասին ==
Տոքթoր (ուսուցչապետ) '''Սալահ Քիրազան''' կ՛ըսէ'''՝''' «Սիրելի ընկեր Մուհամմատ Քուճճան, Հալէպցի Արաբական գրագէտը, ով սիրեց իր քաղաքը ու բազում գիրքեր գրեց անոր մասին, բանաստեղծութիւններ շարադրեց ու դասախօսեց անոր մասին, եւ Ալ-Ատիաթ ընկերակցութիւնը ղեկավարեց երկար տարիներ։ Ոմանք զանոր կ՛անուանեն &quot;Հալէպի Երկրորդ Բերդը&quot;, իսկ ես այս անուանումը թերի կը համարեմ, եւ բաւ չէ անոր հսկայ նուիրումին եւ չխնայած ջանքին «Հալէպ՝ Իսլամական Մշակոթի Մայրաքաղաք»-ի միջոցառումներուն, բացի արաբական հին ու նոր մշակոյթային ժառանգութեան մասին իր մեծաթիւ հրատարակութիւններուն, ինչպիսիքն են՝ «Սուֆիականութիւնն ու Երաժշտական Ժառանգութիւնը», «Հալէպը Քսաներորդ Դարու Սկզբին», «Իպն-Արապի», «Անտալուսական իջեւաններ» եւ այլ գործեր որոնք զանոր կը բարձրացնեն արաբական ու Իսլամական աշխարհի անուանի անձաւորութեան մակարդակին ու կը դարձնեն իրենց մեծագոյն խորհրդանիշներէն մէկը»։ 

Իր հերթին Տոքթoր (ուսուցչապետ) '''Ֆայէզ Ալ-Տայէն''' կ՛ըսէ'''՝''' « մշակոjթային եւ գրական մեծ անձնաւորութիւն մըն է, եւ անոր գործընթաց լի է ձեռքբերումներով: Ան հեղինակած է տարբեր գիրքեր, որոնք ընտիր աղբիւր դարձած են, ինչպէս նաեւ իր ներդրումը ունեցած է Հալէպ քաղաքի մշակոյթային ասպարեզէն ներս։ Ասիկա արտացոլուած է Սիուրիոյ եւ Արաբական աշխարհի մեծ տարածքներէն ներս։ Երբ ան ղեկավարեց «Հալէպ՝ Իսլամական Մշակոթի Մայրաքաղաք»-ի միջոցառումները որոնգ ներգրաւած էին գիտութեան ու արուեստի պայծառագոյն դասախօսութիւնները, գիտաժողովներն ու հանդէսները եւ կեանքը  լուսաւորող մշակոյթա-ժառանգական գիրքերը։ Ալ-Ատիաթ միութեան մէջ անոր ժիր գործունէութեան շնորհիւ տարբեր հաստատութիւններ աշխոյժցուց եւ անոնց մէջ համագործակցութեանն նպաստեց, ու չմոռնանք Հալէպի մէջ Ալ-Մութանապպի-ի (Արաբերէն՝ المتنبّي) տուն-թանգարանի վերաբացումը»։

Հալէպ քաղաքի մշակոյթի տնօրէն '''Ճապէր Ալ-Սաճուր'''ը կ՛ըսէ «Ուսթազ (վարպետ) Քուճճա-ի նախագահի կողմէն պարգեւատրումը, քաղաքիս բոլոր զավակներուն պարգեւատրում մըն է։ Ի դէմս այնպիսի անձնաւորութեան մը ով արաբական գրադարանները հարստացուց տասնեակ գիրքերով եւ հրատարակութիւններով, եւ խորհրդաժողովներուն ու հանդէսներուն իր փայլուն ներկայութեամբ ան ունէր ու կը շարունակէ ունենալ երեւելի ներկայութիւն մը Ալ-Ատիաթ միութեան եւ «Հալէպ՝ Իսլամական Մշակոթի Մայրաքաղաք»-ի միջոցառումներուն մէջ իր գործունէութեամբ, երբ ան հրատարակեց բազմաթիւ գիրքեր ու հրատակչութիւններ որոնք վաւերագրեցին Հալէպ քաղաքի մշակոյթային, ընկերական ու արուեստական պատմութիւնը, ան կը համարուի գալիք սերունդներուն մշակող իսկական դպրոց մը»։

Իր հերթին Եգիպտացի մեծն գրագետ ու փիլիսոփայ '''[[Եուսէֆ Զիտան|Եուէֆ Զէյտանը]]''' կ՛ըսէ՝ «Մուհամմատ Քուճճան մշակոյթային մեծ արժէք կը ներկայացնէ, ով իր սիրելի քաղաք՝ «Հալեպ»-ին տուած է մշակոյթային, գեղարուեստական ​​եւ քաղաքակրթական իւրօրինակ իմաստաւորում մը եւ նշանակութիւն մը, ամբողջ աշխարհին մէջ՝ բոլոր հարթակներուն եւ գիտաժողովներուն մէջ»։

== Ծանօթագրութիւններ ==
&lt;references /&gt;
[[Ստորոգութիւն:Հալէպ ծնածներ]]
[[Ստորոգութիւն:1939 ծնունդներ]]
[[Ստորոգութիւն:17 Դեկտեմբերի ծնածներ]]</text>
      <sha1>0h7ihq1l0royn15xum6p4tj9s0g5rbj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Կէորկենի</title>
    <ns>0</ns>
    <id>23637</id>
    <revision>
      <id>225700</id>
      <parentid>210039</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T00:48:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>5016</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4521" xml:space="preserve">{{Տեղեկաքարտ Բնակավայր||||պատկեր=Gheorgheni panorama.jpg|պատկերի նկարագրութիւն=Կէորկենի|կարգավիճակ=Քաղաք|զինանշան=Coa Romania Town Gyergyószentmiklós 2.svg|տարածութիւն=222 ք․քմ․|բնակչութիւն=20 022 (2016-ի մարդահամար)|երկիր=Ռումանիա|բարձրութիւն=810|ղեկավար=Թիպոր Անտրէաս Սզերկօ}}
'''Կէորկենի''' ([[ռումաներէն]]՝ Gheorgheni, [[Հունգարերէն|հունգ.]]՝ Gyergyószentmiklós, ''Ճիերճոսենթմիքլոշ''), [[Ռումանիա|Ռումանիոյ]] Հարկիթա գաւառի քաղաք։ Չորս գիւղերու վարչական կեդրոնն է՝ Քովաքսփիթըր, Կիլքոսթօ, Վարկաթակ եւ Վիզսաֆոլիօ։ Ռումանիոյ մէջ հունգարական մշակոյթի կարեւորագոյն կեդրոններէն է։ 

== Տեղեկութիւններ ==

=== Աշխարհակագրական դիրք ===
Կէորկենի կը գտնուի Թրանսիլվանիոյ պատմական շրջանի արեւելեան մասին, Սզիգելի լեռնադաշտին վրայ եւ բարձրութիւնը ծովու մակարդակէն 810 մեթր է։ Անոր մօտերը կը գտնուին [[Կարմիր Լիճ (Ռումանիա)|Կարմիր Լիճը]] եւ [[Պիքազ Կորճ]] նեղ ձորը (արեւելան Քարփաթեան լեռնաշղթայ)։ 

=== Բնակչութիւն ===
Ըստ 2016-ի մարդահամարին, Կէորկենի բնակչութեան թիւն է 20 022։ 

==== Ազգային կազմ ====
87,54% հունգարացիներ, 

10,8% ռումանացիներ,

1,66% ուրիշ

== Պատմական հակիրճ տեղեկութիւններ ==
Քաղաքին անունը առաջին անգամ տեսնուած է 1332-ին արձանագրութեան մը մէջ։ Կը պատկանէր Հունգարիոյ թագաւորութեան բազմաթիւ ընդմիջումներով՝ Արեւելեան [[Հունգարիա|Հունգարիոյ]] թագաւորութիւն եւ Թրանսիլվանիոյ Իշխանութիւն։

[[1867 թուական|1867]]-ին եւ [[1918 թուական|1918]]-ին Քսիք գաւառին (Հունգարիոյ թագաւորութիւն) մաս կը կազմէ։ [[Համաշխարհային Առաջին Պատերազմ|Ա․ Համաշխարհային պատերազմէն]] ետք, Թրիանոնի Դաշինքին հետեւանքով ([[1920 թուական|1920]]) Ռումանիոյ Չիւք գաւառին մաս կը կազմէ։

[[1940 թուական|1940]]-էն մինչեւ [[Երկրորդ Համաշխարհային Պատերազմ|Բ․ Համաշխարհային Պատերազմի]] աւարտին Հունգարիոյ կը պատկանի․ [[Վիեննայի Երկրորդ Իրաւարարութիւն]]։ Անկէ ետք, Ռումանիոյ մաս կը կազմէ։ Իսկ [[1952 թուական|1952]]-էն մինչեւ [[1960 թուական|1960]] Հունգարական Ինքնիշխան Շրջանին (Magyar Autonomous Region) մաս կը կազմէ։

=== Հայերու մասին ===
[[1654 թուական|1654]]-ին [[Մոլտովա|Մոլտովեայէն]] Թրանսիլվանիա գաղթած հայեր, հիմնած են երկու հայահոծ քաղաքներ։ Կէորկենի անոնցմէ մէկը եղած է։ 

&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://prezenta.roaep.ro/locale27092020/romania-pv-final |title=Կէորկենի 2020-ի տեղական ընտրութիւններու արդիւնքներ, 9-6-2021 |accessdate=2022-12-25 |archive-date=2020-10-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201009164915/https://prezenta.roaep.ro/locale27092020/romania-pv-final |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;[https://www.gheorgheni.ro/ Կէորկենի քաղաքի կայքէչ]&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;[http://www.dictionnaires-machtotz.org/images/Bible%20WEB%20ancien%20testament/Qui%20est%20le%20Pere%20AS.pdf Մաշտոց բառարան․ հայր Օգոստինոս Սեքուլեան]&lt;/ref&gt;

== Տե՛ս նաեւ ==
[[Օգոստինոս Սեքուլեան]]

== Ծանօթագրութիւններ ==
{{Ծնթ․ցանկ}}
[[Ստորոգութիւն:Ռումանիոյ քաղաքներ]]
[[Ստորոգութիւն:Եւրոպայի քաղաքներ]]
[[Ստորոգութիւն:Քաղաքներ ըստ երկրի]]
[[Ստորոգութիւն:Քաղաքներ]]</text>
      <sha1>f2t76634ztidmikh2jz8v6aeuo9cc45</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ճապութիքապա</title>
    <ns>0</ns>
    <id>24823</id>
    <revision>
      <id>225709</id>
      <parentid>213510</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T03:03:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>5016</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2868" xml:space="preserve">[[Պատկեր:Plinia cauliflora.jpg|մինի]] 

'''Ճապութիքապա, (Jabuticaba)''' պրազիլական խաղողի ծառի պտուղ։ 

Մանիշակագոյն-սեւ, սպիտակ միջուկով պտուղը կ'աճի անմիջապէս ծառի բունին վրայ:

Անիկա կ'ուտեն հում վիճակով կամ կ'օգտագործեն անուշ, հիւթ կամ գինի պատրաստելու համար։

Ծառը կ'աճի Պրազիլիոյ [[Ռիօ տը Ժաներօ]], Մինաս Ժերայս, Կոյաս եւ [[Սան Փաուլօ]] նահանգներուն մէջ&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://soranews24.com/2013/12/21/are-these-grapes-growing-on-a-tree-trunk-nope-theyre-jabuticaba-the-otherworldly-fruit-with-an-awesome-name/ |title=Ճապութիքապա |accessdate=2023-08-07 |archive-date=2023-08-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230807101049/https://soranews24.com/2013/12/21/are-these-grapes-growing-on-a-tree-trunk-nope-theyre-jabuticaba-the-otherworldly-fruit-with-an-awesome-name/ |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;:

== Նկարագրութիւն ==
Ծառը դանդաղ աճող մշտադալար բոյս ​​մըն է, որուն բարձրութիւնը կրնայ հասնիլ 15 մեթրի, եթէ չհատուի:

Տերեւները երիտասարդ ժամանակ մեղմ-վարդագոյն են, երբ հասուննան, կը դառնան կանաչ:

Ծառը կը նախընտրէ խոնաւ, հարուստ եւ թոյլ թթուային հողը։ Անիկա կ'աճի նոյնիսկ ծովափնեայ աւազի վրայ: Ծաղիկները սպիտակ են եւ ծաղկակաղամբ, կ'աճին անմիջական բունին վրայ:

Իր հայրենի միջավայրին մէջ այս պտուղը կրնայ ծաղկիլ եւ պտղաբերել 5-6 անգամ ամբողջ տարուան ընթացքին&lt;ref&gt;[http://www.missouribotanicalgarden.org/PlantFinder/PlantFinderDetails.aspx?taxonid=302521 Ծաղկում]&lt;/ref&gt;: 

== Պտուղը ==
Պտուղը հաստ կեղեւով հատապտուղ է եւ սովորաբար ունի 3-4 սմ տրամագիծ: 

Անիկա ունի հաստ, մանիշակագոյն, տտիպ մաշկ, որ կը պարուրէ քաղցր, սպիտակ կամ վարդագոյն վարդագոյն դոնդողէ միս: Կորիզը կը պարունակէ մէկէն չորս մեծ սերմեր, որոնք իրենց ձեւով կը տարբերին՝ կախուած տեսակէն:

== Պատկերասրահ ==
[[Պատկեր:Jabuticaba fruto.jpg|մինի|կենտրոն]]&lt;gallery mode=packed&gt;  
File:Jabuticaba (1).jpg|
File:Vino de jaboticaba.jpg|

&lt;/gallery&gt;
== Ծանօթագրութիւններ ==
{{Ծնթ․ցանկ}}

==Արտաքին յղումներ==
*[https://www.youtube.com/watch?v=4ja7kvqyXGU Ճապութիքապա]</text>
      <sha1>p5k1c98tm2c6p8nmih0k593vb3pg0xw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Նիքոլայ Յովհաննիսեան (պատմաբան)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>26393</id>
    <revision>
      <id>225713</id>
      <timestamp>2024-04-26T06:26:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Azniv Stepanian</username>
        <id>8</id>
      </contributor>
      <comment>Նոր էջ «{{Տեղեկաքարտ Անձ}}  '''Նիքոլայ Յովհաննիսեան''' ({{ԱԾ}}), հայ պատմաբան, աեւելագէտ, պատմական գիտութիւններու դոկտոր (1968), փրոֆէսօր (1971)։ Հասարակական գործիչ։  == Կենսագրութիւն == Ծնած է   == Գործունէութիւն == Յովհաննիսեան եղած է Հայաստանի Գիտութիւններու ազգային ակադեմիայի թղթ...»:</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2846" xml:space="preserve">{{Տեղեկաքարտ Անձ}}

'''Նիքոլայ Յովհաննիսեան''' ({{ԱԾ}}), հայ պատմաբան, աեւելագէտ, պատմական գիտութիւններու դոկտոր (1968), փրոֆէսօր (1971)։ Հասարակական գործիչ։

== Կենսագրութիւն ==
Ծնած է 

== Գործունէութիւն ==
Յովհաննիսեան եղած է Հայաստանի Գիտութիւններու ազգային ակադեմիայի թղթակից անդամ, իսկ 1995-2006 թուականներուն՝ ակադեմիայի Արեւելագիտութեան կաճառի տնօրէն։

Ան հայ ժամանակակից արաբագիտական պատմագիտական դպրոցի հիմնադիրը կը համարուի։ Պատմական գիտութիւններու դոկտոր։

Նիքոլայ Յովհաննիսեան հեղինակած էր բազմաթիւ գիրքեր, նաեւ ստորագրած է կարեւոր գիտական յօդուածներ&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.jamanak.com/|title=ՈՉ ԵՒՍ Է ԱԿԱՆԱՒՈՐ ՊԱՏՄԱԲԱՆ ՓՐՈՖ. ՆԻՔՈԼԱՅ ՅՈՎՀԱՆՆԻՍԵԱՆ|website=www.jamanak.com|accessdate=2024-04-26}}&lt;/ref&gt;։

== Կոչումներ եւ պարգեւներ ==

* 2004 թուականին [[Քեմպրիճ|Քեմպրիճի]] ([[Անգլիա]]) Միջազգային կենսագրական կեդրոնը զինք հռչակած է «21-րդ դարու ականաւոր գիտնական», 2005 թուականին ճանչցած է «Աշխարհի յառաջատար գիտնական», իսկ 2009 թուականին ընդգրկուած է «Աշխարհի ամենաականաւոր 100 գիտնականներու ցանկին մէջ»&lt;ref&gt;[https://nhovhannisyan.wordpress.com/biography/ Նիկոլայ Հովհաննիսյանի կենսագրությունը]&lt;/ref&gt;։
* 2010 թուականին արժանացած է Գիւմրիի պատուոյ քաղաքացի կոչումին&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.gyumricity.am/hy/gyumri/honorary-citizens-of-gyumri|title=Գյումրու պատվավոր քաղաքացիները|website=www.gyumricity.am|accessdate=2019 թ․ հունվարի 6}}&lt;/ref&gt;։
* «Հայրենիքին մատուցած ծառայութիւնների համար» 2-րդ աստիճանի մետալով պարգեւատրուած է (2016)&lt;ref&gt;[https://president.am/hy/decrees/item/2435 Ն. Հ. ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆԻՆ «ՀԱՅՐԵՆԻՔԻՆ ՄԱՏՈՒՑԱԾ ԾԱՌԱՅՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՀԱՄԱՐ» 2-ՐԴ ԱՍՏԻՃԱՆԻ ՄԵԴԱԼՈՎ ՊԱՐԳԵՎԱՏՐԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ]&lt;/ref&gt;

== Ծանօթագրութիւններ ==
{{Ծնթ․ցանկ}}
[[Ստորոգութիւն:Հայ պատմաբաններ]]
[[Ստորոգութիւն:Հայ պատմական գիտութիւններու դոկտորներ]]</text>
      <sha1>hvbxsf1gbucf8vmlw3normrc73v8v2h</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ազատուհի Սիմոնեան Գալայճեան</title>
    <ns>0</ns>
    <id>26394</id>
    <redirect title="Ազատուհի Գալայճեան-Սիմոնեան" />
    <revision>
      <id>225716</id>
      <timestamp>2024-04-26T07:09:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Azniv Stepanian</username>
        <id>8</id>
      </contributor>
      <comment>Azniv Stepanian տեղափոխեց էջը «[[Ազատուհի Սիմոնեան Գալայճեան]]»-էն «[[Ազատուհի Գալայճեան-Սիմոնեան]]»</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="66" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Ազատուհի Գալայճեան-Սիմոնեան]]</text>
      <sha1>9wo2vv04s71q7d6szdk6rqh0ufb3phr</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>