Ուիքիփետիա hywwiki https://hyw.wikipedia.org/wiki/%D4%B3%D5%AC%D5%AD%D5%A1%D6%82%D5%B8%D6%80_%D4%B7%D5%BB MediaWiki 1.44.0-wmf.3 first-letter Մեդիա Սպասարկող Քննարկում Մասնակից Մասնակցի քննարկում Ուիքիփետիա Ուիքիփետիայի քննարկում Պատկեր Պատկերի քննարկում MediaWiki MediaWiki քննարկում Կաղապար Կաղապարի քննարկում Օգնություն Օգնության քննարկում Ստորոգութիւն Կատեգորիայի քննարկում TimedText TimedText talk Մոդուլ Մոդուլի քննարկում 0 1546 236018 218337 2024-11-20T02:43:58Z CommonsDelinker 146 Removing [[:c:File:Christina_Aguilera_at_the_D23_Expo,_2019.png|Christina_Aguilera_at_the_D23_Expo,_2019.png]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:Infrogmation|Infrogmation]] because: per [[:c:Commons:Deletion requests/File:Christina Aguilera a 236018 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Երաժիշտ | գոյն = solo_singer }} '''Քրիստինա Ակիլերա''' ({{ԱԾ}}), ամերիկացի երգչուհի-երգահան եւ դերասանուհի, որ նաեւ ունի իրլանտական եւ էքուատորական արմատներ։ Ան համաշխարհային ճանաչում ունեցած է «Christina Aguilera» ալպոմի հրապարակումէն ետք։ Իր երաժշտական ասպարէզի ընթացքին Քրիսթինան ստացած է չորս [[Կրեմմի]], մէկ Լատինական Կրեմմի եւ շարք մը այլ երաժշտական մրցանակներ։ Ան դարձած է տասնամեակի ամէնայաջողակ երգչուհիներէն մէկը, որ վաճառած է աւելի քան 42 միլիոն ալպոմներ ամբողջ աշխարհի տարածքին<ref>{{cite news | title = Hot Property: Christina Aguilera’s home pops back on the market | publisher =Los Angeles Times| url = http://latimesblogs.latimes.com/money_co/2010/01/hot-property-christina-aguileras-home-pops-back-on-the-market.html| accessdate = հունվարի 18, 2010 | date=հունվարի 18, 2010}}</ref><ref>{{cite web| title = Aperadio| publisher = Christina Aguilera – Official website| url = http://christinaaguilera.com/press/APE_EaglesXtinaWeezer.pdf| accessdate = 2009-07-11}}{{Dead link|date=October 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{cite web | title = Top99 Women Edition: Christina Aguilera| publisher = AskMen| url = http://www.askmen.com/specials/2009_top_99/christina-aguilera-35.html | accessdate = 2009-07-11}}</ref><ref>{{cite web | author = William | title = Hottest Women of 2009: 80–61 | publisher = Pop Crunch | date = հունվարի 17, 2009 | url = http://www.popcrunch.com/the-popcrunch-100-hottest-women-of-2009-80-61/ | accessdate = 2009-07-11 | archive-date = 2009-07-20 | archive-url = https://web.archive.org/web/20090720121649/http://www.popcrunch.com/the-popcrunch-100-hottest-women-of-2009-80-61/ | dead-url = yes }}</ref><ref>{{cite web | author = Jonathan Zwickel | title = Aguilera in '08: Electro-Pop, Warhol and Milk | publisher = MSN | year = 2008 | url = http://music.msn.com/music/features/christina-aguilera/?GT1=28129&silentchk=1& | accessdate = 2009-07-11 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20120113145127/http://music.msn.com/music/features/christina-aguilera/?GT1=28129&silentchk=1& | archivedate = 2012-01-13 | dead-url = yes }}</ref><ref>{{cite web | author = Nick Levine| title = Christina Aguilera: 'Keeps Gettin' Better – A Decade of Hits' | publisher = Digitalspy | date = նոյեմբերի 10, 2008 | url = http://www.digitalspy.co.uk/music/a135367/christina-aguilera-keeps-gettin-better-a-decade-of-hits.html | accessdate = 2009-07-11}}</ref>: == Կենսագրութիւն == === Երիտասարդ տարիները === Քրիստինա Մարիա Ակիլերան ծնած է [[18 Դեկտեմբեր]] [[1980 թուական|1980-ին]] [[Նիւ Եորք]] քաղաքին մէջ, ԱՄՆ զինուած ուժերու սերժանտ Ֆաուստո Վակներ Խավիերի ու [[սպաներէն]]ի ուսուցչուհի Շելլի Լորէյն Ֆիտլըրի ընտանիքին մէջ։ Քրիսթինայի մայրը ազգութեամբ իրլանտուհի է. ան ահեստավարժ [[ջութակ]]ահար է ու [[դաշնամուր|դաշնակահար]], ելոյթ է ունեցած է Youth Symphony Orchestra կազմին մէջ։ Քրիսթինայի ընտանիքը յաճախ տեղէ տեղ կըտեղափոխուէր։ Քրիսթինան ունի կրտսեր քոյր՝ Ռեյչըլը (ծնած 1986-ին)։ Երբ կը լրանայ Քրիսթինայի 7 տարին, անոր ծնողները կ'ամուսանլուծուին. Շելլին կ'երթայ մօր մօտ՝ հայրենի քաղաք Ուեկսֆորտ (Փիցպուրկի արուարձան), յետոյ կ'ամուսնանայ երկրորդ անգամ։ Քրիստինա նն իր երաժշտական ասպարէզը կը սկսի 8 տարեկանին։ Այդ ժամանակ ան ելոյթ կ'ունենայ երիտասարդ տաղանդներու Star Search մրցոյթին մէջ, ուր կը ներկայացնէ [[Ուիթնի Հյուսթոն]]ի «The Greatest Love of All» երգը եւ կը գրաւէ երկրորդ տեղը։ Երեք տարի ետք զայն կը հրաւիրեն Փիցպուրկ (ուր ան կ'ապրէր այդ ժամանակ) անցկացուող մարզական խաղերու ժամանակ կատարելու ԱՄՆ քայլերգը։ 1992-ին կը բացուի «Միքի Մաուսի Ակումբ» հաղորդումը, եւ Քրիսթինան կը դանրայ մասանկիցներէն մէկը։ Այստեղ ան կը հանդիպի [[Պրիթնի Սփիրզ]]ի ու երաժշտութեան այլ աստղերու հետ, որոնցմէ է՝ [[Ճեսիքա Սիմփսոն]], ինչպէս նաեւ [[Ճասթըն Թիմպըրլէյք]] եւ JC Chasez, որոնք հետագային դարձան [[NSYNC|’N Sync]] խումբի անդամ։ Այսպիսով՝ Քրիսթինան երաժշտութեամբ կը սկսի զբաղուիլ դեռ դպրոցական տարիներէն ու այնքան յաջող կը սկսի իրասպարէզը, որ 8-րդ դասարանէն կը ձգէ դպրոցը ու կրթութիւնը ավարտում հեռակա կարգով։ == Սկավառակագրութիւն == === Աշխատանոցային ալպոմներ === * 1999: [[Christina Aguilera (ալպոմ)|Christina Aguilera]] * 2000: [[Mi Reflejo]] * 2000: [[My Kind of Christmas]] * 2002: [[Stripped (ալպոմ, Քրիսթիան Ակիլերա)|Stripped]] * 2006: [[Back to Basics]] * 2010: [[Bionic (ալպոմ, Քրիսթիան Ակիլերա)|Bionic]] * 2012: [[Lotus (ալպոմ, Քրիսթիան Ակիլերա)|Lotus]] == Շրջագայութիւններ == * [[Christina Aguilera in Concert]] (2000-2001) * [[Justified & Stripped Tour]] (2003) * [[The Stripped Tour]] (2003) * [[Back to Basics Tour]] (2006-2007) == Ծանոթագրութիւններ == {{Ծնթ․ցանկ}} == Արտաքին յղումներ == * [http://www.christinaaguilera.com/us/home Պաշտօանկան կայք] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120717062335/http://www.christinaaguilera.com/us/home |date=2012-07-17 }} {{Արտաքին յղումներ}} {{DEFAULTSORT:Ակիլերա, Քրիսթինա}} [[Ստորոգութիւն:Ամերիկացի երգչուհիներ]] [[Ստորոգութիւն:Փոփ երգչուհիներ]] axuavbt99d1g5gjbjf7rgn2waf5g37r 0 6059 236017 234508 2024-11-19T14:47:03Z Maral Dikbikian 4797 236017 wikitext text/x-wiki {| border=1 align=right cellpadding=4 cellspacing=0 width=250 style="margin: 0 0 1em 1em; background: #f9f9f9; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |+<big>'''Սեւրի դաշնագիր'''</big> <BR>'''Treaty of Sèvres''' |- | align=center colspan=2 |[[Պատկեր:Treaty of Sèvres 1920.svg|մինի|320px|<small>Միջին Արեւելքը ըստ Սեւրի պայմանագրի</small>|alt=]] <br> |- |'''Ստորագրուած է'''||[[1920]] թ. [[Օգոստոս 10]]-ին |- |'''Ստորագրման վայր'''|| Սեւր([[Փարիզ]]ի մօտ) <br> {{դրօշավորում|Ֆրանսա}} |- | '''Ստորագրող կողմեր'''|| Մէկ կողմէն <br> [[Պատկեր:Ottoman Flag.svg|25px]] [[Օսմանեան Կայսրութիւն|Օսմանեան կայսրութիւն]] <br> Միւս կողմէն՝ Առաջին Համաշխարհային Պատերազմի Դաշնակիցները եւ Ճափոն |- | '''Պայմանագրի լեզուները''' || [[Ֆրանսերէն]] <br> [[Անգլերէն]] <br> [[Իտալերէն]] |} '''Սեւրի հաշտութեան դաշնագիրը''' ստորագրուած է 10 Օգոստոս [[1920 արեւմտահայերէն|1920]]-ին, [[Սեւր արեւմտահայերէն|Սեւրի]] մէջ [[Փարիզ|(Փարիզի]] մօտ), [[Թուրքիա|Թուրքիոյ]] օսմանեան կառավարութեան եւ [[1914 արեւմտահայերէն|1914]]-[[1918 թուական|18]] թուականներու Առաջին Համաշխարհային Պատերազմին յաղթած դաշնակից պետութիւններու ([[Անգլիա|Մեծն Բրիտանիա]], [[Ֆրանսա]], [[Իտալիա]], [[Ճափոն]], [[Պելճիքա]], [[Յունաստան]], [[Լեհաստան]], [[Փորթուկալ]], [[Ռումանիա]], [[Հայաստանի Առաջին Հանրապետութիւն|Հայաստան]], Չեխոսլովաքիա, Սերպերու, խրուաթներու եւ Սլովեններու թագաւորութիւն, Հիժազ) միջեւ։ Հայաստանի հանրապետութեան անունով դաշնագիրը ստորագրած է [[Աւետիս Ահարոնեան|Աւետիս Ահարոնեանը]]։ Ան եւ արեւմտահայութեան ներկայացուցիչ Ազգային պատուիրակութեան ղեկավար՝ [[Պօղոս Նուպար Փաշա|Պօղոս Նուպարը]] գլխաւոր դաշնակից պետութիւններու հետ կնքած են լրացուցիչ պայմանագիր, ազգային փոքրամասնութիւններու իրաւունքերու, դիւանագիտական եւ առեւտրական յարաբերութիւններու վերաբերեալ։ == Դաշնագիրը == Սեւրի Դաշնագիրը [[Օսմանեան Կայսրութիւն|Օսմանեան Կայսրութեան]] բաժանման դաշնագիրն է։ [[Սայքս-Փիքոյի համաձայնագիր (1916)|Սայքս-Փիքոյի համաձայնագիրը (1916)՝]] Անգլիոյ եւ Ֆրանսայի միջեւ, Մուտրոսի Դաշնագիրը ([[1918 թուական|1918]] [[30 Հոկտեմբեր|Հոկտեմբեր 30]])՝ թուրքերուն եւ դաշնակիցներուն միջեւ ստորագրուած խաղաղութեան դաշնագիր, որմով թուրքերը ապազինման կը պարտադրուին եւ Տարտանելն ու Վոսպորը կ'ապառազմականացուին եւ կը հաստատուի դէպի [[Սեւ Ծով]] եւ փոխադարձ, նաւերու ազատ շրջագայութիւնը, [[1919 թուական|1919]] [[18 Յունուար|Յունուար 18]], [[Փարիզ|Փարիզի]] մէջ սկսած Խաղաղութեան եւ [[1920 թուական|1920]] [[Ապրիլ|Ապրիլին]] Սան Ռեմոյի խորհրդաժողովները Սեւրի հաշտութեան դաշնագիրին հիմքը կը հանդիսանան։ Պայմանագիրը կը բաղկանայ 552 յօդուածներէ, որոնք կը վերաբերին սահմանային եւ քաղաքական, փոքրամասնութիններու պաշտպանութեան, ռազմական, ծովային եւ օդային, գերիներու եւ պատիժներու, տնտեսական եւ նիւթական, օդային նաւագնացութեան, ջրային եւ երկաթուղային ճանապարհներու, աշխատուժի հարցերուն։ === Պայմանները === Դաշինքը կը պայմանաւորէ հետեւեալները․- [[Օսմանեան Կայսրութիւն|Օսմանեան Կայսրութիւնը]] [[Անգլիա|Անգլիոյ]] (Մեծն Բրիտանիա) թեւարկութեան կը յանձնէ [[Միջագետք|Միջագետքը]]՝ [[Իրաք]], [[Պաղեստին|Պաղեստինը]] եւ [[Անդրյորդանան|Անդրյորդանանը]]։ Ֆրանսայի թեւարկութեան՝ [[Սուրիա|Սուրիան]] եւ [[Լիբանան|Լիբանանը]]։ Անատոլիայի հովանաւորութիւնը՝ [[Իտալիա|Իտալիոյ]]։ Հիժազը, Քիւրտիստանը եւ [[Հայաստան|Հայաստանը]] (իր պատմական տարածքներու մեծ մասով) անկախ պետութիւններ կը դառնան։ === Պայմանագիրը մանրամասն === Սեւրի հաշտութեան դաշնագրին համաձայն՝ [[Թուրքիա|Թուրքիոյ]] կը մնային [[Պոլիս|Կոստանդնուպոլիսը՝]] իր շրջակայքով, Տարտանելը, Վոսպորը [[Մարմարա Ծով|Մարմարա Ծովը]] կ'ապառազմականացուին եւ միջազգային տարածք կը յայտարարուին։ Իմվրօ եւ Թենետօ կղզիները, Արեւելեան Թրակիան մինչեւ Չաթալծա՝ [[Պոլիս|Կոստանտնուպոլսո]]<nowiki/>յ արեւելքը [[Յունաստան|Յունաստանի]] կը յանձնուին, իսկ ըստ յօդուած 26-ին, [[Զմիւռնիա|Զմիւռնիո]]<nowiki/>յ շրջանը հինգ տարի ետք հանրաքուէարկութեամբ կրնար Յունաստանին կը միանայ։ [[Օսմանեան Կայսրութիւն|Օսմանեան Կայսրութեան]] տնտեսական հսկողութիւնը Դաշնակիցները կ'ունենան։ Արաբական նահանգները, ապստամբած՝ 1916-1918 (Արաբական Մեծ Ապստամբութիւն), Ազգերու Լիկայի որոշումով կը յանձնուին [[Ֆրանսա|Ֆրանսայ]]<nowiki/>ի ([[Լիբանան]] եւ [[Սուրիա]]) եւ [[Անգլիա|Անգլիոյ]] ([[Իրաք]], [[Պաղեստին]], [[Անդրյորդանան]]) թեւարկութեան։ Սեւրի հաշտութեան դաշնագիրը ճամբայ կը բանայ վարչական, իրաւաբանական, ռազմական ու տնտեսական վերահսկման համար։ Էութեան մէջ կը հաշտեցնէ Միջին Արեւելքի ժողովուրդները եւ կը ճանչնայ մեծ մասին իրաւունքները։ == Առնչութիւնը Հայկական հարցին հետ == <u>Սեւրի հաշտութեան դաշնագրի Հայաստանի նկատմամաբ բաժինը կ'ընդգրկէ 88-93-րդ յօդուածները․-</u> '''Յօդուած 88․''' [[Թուրքիա]] [[Հայաստանի Առաջին Հանրապետութիւն|Հայաստանը]] կը ճանչնայ իբրեւ ազատ ու անկախ պետութիւն, զոր արդէն դաշնակից պետութիւնները կատարած են։ '''Յօդուած 89․''' Թուրքիա ու Հայաստան, ինչպէս նաեւ Սեւրի Պայմանագրի բարձր պայմանաւորուող կողմերը կը համաձայնին [[Կարին|Էրզրումի]], [[Տրապիզոն|Տրապիզոնի]], [[Վան|Վանի]] ու [[Պիթլիս|Պիթլիսի]] նահանգներուն մէջ (վիլայէթներ), երկու պետութիւններուն միջեւ սահմանագիծը վստահիլ [[Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ|Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու]] որոշումին եւ ընդունիլ անոր որոշումը, նոյնպէս բոլոր առաջարկները։ '''Յօդուած 90․''' Հետեւելով յօդուած 89-ին, [[Թուրքիա|Թուրքիան]] կը հրաժարի յանձնուած տարածքներուն նկատմամբ բոլոր իրաւունքներէն եւ իրաւասութիւններէն։ '''Յօդուած 91․''' Հետեւելով յօդուած 89-ին, եթէ տարածքներուն մէկ մասը միայն Հայաստանին յանձնուի, Սեւրի վեհաժողովէն ետք, երեք ամսուան ընթացքին կը ստեղծուի սահմանագծման յանձնախումբը, երբ արդէն յիշեալ յօդուածին որոշումը ընդունուած ըլլայ երկու կողմերէն՝ Թուրքիա եւ Հայաստան։ '''Յօդուած 92․''' [[Ազրպէյճան|Ատրպէյճանի]] եւ [[Վրաստան|Վրաստանի]] հետ [[Հայաստանի Առաջին Հանրապետութիւն|Հայաստանի]] սահմանները պիտի որոշուին այդ պետութիւններուն հետ ուղղակի բանակցություններու միջոցով։ Եթէ այդ պետութիւնները չյաջողին համաձայնութեան մը յանգիլ, ապա Դաշնագրի գլխաւոր/բարձր պայմանաուորուող կողմերը խնդիրը պիտի լուծեն յատուկ յանձնաժողովի օգնութեամբ։ '''Յօդուած 93'''․ Հայաստանը կ'ընդունի Սեւրի հաշտութեան դաշնագրին համապատասխան յօդուածները, որոնք կը թելադրեն բնակչութեան կամաւոր փոխադրումը՝ տասնութէն բարձր տարիք ունեցող անձերը իրաւունք ունին տարածաշրջանի ուրիշ երկիրներու քաղաքացիութիւնը ընտրել, իրենց ազգութեան կամ կրօնական պատկանելիութեան համապատասխան, ուր անոնք մեծամասնութիւն կը կազմեն։ Այս մարդիկը կը պահպանէին իրենց իրաւունքը անշարժ գոյքի մը պէս, բայց պարտաւոր էին մէկ տարուայ ընթացքին իրենց շարժական գոյքը փոխադրել այն երկիրը, որ ընտրած են։ === Յաւելեալ մանրամասնութիւններ === Յօդուածներուն մէջ նաեւ անօրինական կը յայտարարուի օսմանեան կառավարութեան [[1915 թուական|1915]]-ի օրէնքը՝ որեւէ քաղաքացիի լքուած գոյքի մասին։ [[Պատկեր:AsiaMinor1910-SVG.svg|մինի|Օսմանեան Կայսրութեան տարածքին ազգային փոքրամասնութիւնները [[1910 թուական|1910]] թուականին|alt=|330x330փքս]] [[Թուրքիա|Թուրքիոյ]] մէջ մնացող փոքրամասնութիւններու պաշտպանութիւնը, կեանքը, ազատութիւնն ու հաւասարութիւնը օրէնքով ապահովուած են կառավարութեան կողմէ։ Պատերազմի ժամանակ թուրքերուն կատարած վայրագութիւններուն պատճառած չարիքը առաւելագոյն չափով քաւելու համար, օսմանեան կառավարութիւնը պարտաւոր է իր եւ օսմանեան իշխանութիւններուն կողմէ ցոյց տալ ամէն տեսակ աջակցութիւն՝ 1 նոյեմբեր [[1914 արեւմտահայերէն|1914]]-էն ետք անհետացած, առեւանգուած, արգելափակուած եւ ազատազրկուած ամէն ցեղի եւ ամէն կրօնի մարդոց փնտռելու եւ ազատելու համար։ Պատիժներուն մասին թրքական կառավարութիւնը կը ճանչնայ դաշնակից տէրութիւններու իրաւունքը՝ ռազմական ատեանին յանձնելու պատերազմի օրէնքներն ու կանոնները խախտած մեղաւոր անձերը, նաեւ կը համաձայնի յանձնել այդ մարդիկը, ինչպէս նաեւ անոնց կատարած ոճրագործութիւններուն վերաբերեալ տեղեկութիւններն ու փաստաթուղթերը. «…Այդ անձերը պատասխանատու են կատարուած ջարդերուն համար այն ժամանակ, երբ երկիրը կը գտնուէր պատերազմի վիճակի մէջ, այն տարածքին մէջ, որ կը կազմէր օսմանեան կայսրութեան մասը 1 Օգոստոս [[1914]]-ին»։ Դաշնակիցները իրաւունք ունին այդ անձերը դատելու համար ատեան նշանակել։ Համաձայնութիւն կը կայանայ, որպէսզի [[Վրաստան|Վրաստանը]], [[Հայաստան|Հայաստանը]], [[Ատրպէյճան|Ատրպէյճանը]] եւ Պարսկաստանը Պաթումի նաւահանգիստով ազատ մուտք կ'ունենան դէպի [[Սեւ Ծով|Սեւ ծով]]։ Դաշնակիցները բարեացակամօրէն կը վերաբերին [[Կարս|Կարսէն]] Ճորոխ, դէպի Պաթում հայկական միջանցքի գաղափարին, սակայն դաշնագիրը ստորագրելու պահուն Վրաստանը անոր փոխարէն հայերուն կ'առաջարկէ երկաթուղի կառուցել Վրաստանի տարածքին մէջ։ Եւ քանի որ տակաւին յայտնի չէր՝ եթէ [[Տրապիզոն|Տրապիզոնի]] նաւահանգիստը Հայաստանի նոր սահմաններուն մէջ պիտի մտնէ թէ ոչ, ապա յատուկ յօդուածով Հայաստանին կ'երաշխաւորէր թրանզիթային արտօնութիւններ ու այդ նաւահանգիստի մէկ մասի առյաւէտ վարձակալութիւն։ Մինչեւ Սեւրի հաշտութեան դաշնագիրի ստորագրումը, նախագահ Ուտրօ Ուիլսընի նշանակած Հարպորտ առաքելութիւն-յանձնաժողովը կ'ուսումնասիրէ տեղագրութիւնը, տնտեսութիւնը, փոխադրամիջոցները, ջրային աղբիւրները, առեւտրական ճամբաները, ժողովրդագրական եւ միւս խնդիրները, որոնք սահմանները որոշելու ժամանակ պէտք է հաշուի առնեն։ Յանձնաժողովը իր յանձնարարականները քննարկման կը ներկայացնէ [[1920]] [[Սեպտեմբեր|Սեպտեմբերին]], իսկ նախագահը իր որոշումը եւրոպական տէրութիւններուն կը յանձնէ [[Նոյեմբեր|Նոյեմբերին]]։ Անոր որոշումին համաձայն՝ Հայաստանը պէտք է ստանար [[Վան|Վանի]] եւ [[Պիթլիս|Պիթլիսի]] նահանգներու երկու երրորդը, [[Կարին|Էրզրումի]] գրեթէ ամբողջ նահանգը, [[Տրապիզոն]] նահանգի մեծ մասը՝ ներառեալ նաւահանգիստը։ Ընդհանուր առմամբ այդ տարածքը կը կազմէր մօտ 90․000 քմ2․։ Միաւորելով Անդրկովկասի արդէն գոյութիւն ունեցող [[Հայաստանի Առաջին Հանրապետութիւն|Հայաստանի Հանրապետութեա]]<nowiki/>ն հետ՝ հայկական անկախ պետութիւնը կ'ունենար շուրջ 160․000ք․քմ․ տարածութիւն՝ դէպի Սեւ ծով ելքով։ [[Պատկեր:Map showing the boundaries of Armenia as awarded by President Wilson.jpg|450px|մինի|Հայաստանի արեւմտեան սահմանները ըստ՝ Ուտրօ Ուիլսընի նախագիծին]] == Սեւրի ոդիսականը == Սեւրի հաշտութեան դաշնագիրը կրնար նպաստել [[Հայկական Հարց|Հայկական հարցի]] լուծման եւ հայ ժողովուրդին տրամադրել անոր ազգային համախմբման համար բաւարար տարածք։ Սակայն Սեւրի հաշտութեան դաշնագիրը մնաց թուղթի վրայ։ Զայն չվաւերացուց նոյնիսկ օսմանեան կառավարութիւնը։ Քեմալականները դիմեցին անոր հաստատումը կանխող բոլոր միջոցներուն եւ որպէս առաջին քայլ՝ նոր արշաւանք սկսան [[Հայաստանի Առաջին Հանրապետութիւն|Հայաստանի Հանրապետութեան]] դէմ, զայն ոչնչացնելու մտադրութեամբ։ Յաջորդ տարիներուն ընթացքին, քեմալական Թուրքիան օգտուելով միջազգային նոր իրադարձութիւններէն, կը փորձէ Սեւրի հաշտութեան դաշնագիրը փոխարինել կամ անորմէ հրաժարիլ, հետեւեալ համաձայնագրերով որոնք սակայն զուրկ են որեւէ իրաւականութենէ նշուած պատճառներով․․- Ալեքսանդրուպոլի դաշնագիր (1920 Դեկտեմբեր 3 լուսաբացին), Թուրքիոյ եւ Հայաստանի Հանրապետութեան ներկայացուցիչին միջեւ, սակայն մէկ օր առաջ՝ Դեկտ․ 2 կ․ե․ ժամը 5-ին Հայաստանի պետական լիազօրութիւնը ստանձնած էր պոլշեւիկեան Յեղկոմը։ [[Մոսկուա|Մոսկուայի]] համաձայնագիր (1921 Մարտ 16), Ռուսիոյ Սոցիալիստական Դաշնակցային Խորհրդային Հանրապետութեան եւ Թուրքիոյ Ազգային մեծ ժողովին միջեւ․ Հայաստանի վերաբերող տրամադրութիւններ առանց Հայաստանի ներկայութեան։ [[Կարս|Կարսի]] դաշնագիր (1921 Հոկտեմբեր 13), Թուրքիոյ՝ Քեմալի ներկայացուցիչին որ սակայն լիազօրուած չէր օսմանեան կառավարութեան կողմէն եւ Խորհրդային Հայաստանի (ո՛չ ազատ, այլ Մոսկուայի հովանին տակ) միջեւ։ [[Լօզանի Համաժողովը|Լոզանի դաշնագիր]] ([[1923 թուական|1923]] Յուլիս 24), առանձին համաձայնագիր մըն է, տարբեր նիւթով․ անոր 16-րդ յօդուածը կ՛ըսէ թէ Թուրքիա կը հրաժարի իր բոոր իրաւունքներէն եւ իրաւասութիւններէն բոլոր այն տարածքներուն մէջ, որոնք մաս չեն կազմէր Լօզանի Դաշնագրի քննարկման (Սեւրի դաշնագրի Հայաստանի հողատարածքի սահմանները Լօզանի դաշնագրին քննարկման նիւթ չէին կազմեր)։ Դաշնակիցները կը ճանչնան Մուսթաֆա Քեմալի [[Անգարա|Անգարայի]] կառավարութիւնը եւ անոր իրաւունքը Արեւելեան [[Թրակիա|Թրակիոյ]], [[Իզմիր|Իզմիրի (]]Զմիւռնիա), [[Կիլիկիա|Կիլիկիոյ]] նկատմամբ, բոլոր այն տարածքները, որոնք անցած էին [[Հայաստան]]ի, Սեւրի հաշտութեան դաշնագիրով։ Սակայն, Սեւրի Դաշնագիրը կամ Պայմանագիրը մինչեւ այսօր ի զօրու է, որովհետեւ Սեւրի Պայմանագիրը ստորագրող պետութիւնները Դաշնագիրը չներկայացուցին իրենց օրէնսդիր իշխանութիւններուն (որ պարտաւոր էին ըստ միջազգային իրաւական եւ «բարոյական» օրէնքներով), առաւել Սեւրի Դաշնագիրը որեւէ Միջազագային համաձայնագրով չէ փոխարինուած։ == Աղբիւրներ եւ գրականութիւն == * [http://www.aztagdaily.com/archives/315557 «Սեւրի Դաշնագիրը Եւ «Հայաստանի Հովանաւորութիւնը», Չէքիճեան Յարութ (19 Սեպտեմբեր 2016)։] * «Սեւրի Դաշնագիրը Եւ Նախագահ Ոուտրօ Ուիլսընի «Քինկ-Քրէյն» Եւ «Հարպորտ Առաքելութիւն»-ները – Ա.» Չէքիճեան Յարութ (10 Օգոստոս 2017) http://www.aztagdaily.com/archives/359654 * «Սեւրի Դաշնագիրը Եւ Նախագահ Ուտրօ Ուիլսընի «Քինկ-Քրէյն» Եւ «Հարպորտ» Առաքելութիւնները – Բ.» Չէքիճեան Յարութ (11 Օգոստոս 2017) * [https://hairenikweekly.com/2020/08/01/43864 Հայրենիք շաբաթաթերթ, Սեդօ Պոյաճեան. «Սեւրի դաշնագիրը Հայոց ազգային ուխտին պատուանդանն է»էջ 15-19] * [https://akunq.net/am/?p=71992 Թուրքիայի մղձավանջը. Սեւրի պայմանագրի նկատմամբ թուրք «գիտական» շրջանակների նոր մոտեցումները եւ անհեթեթ առաջարկները, Մելինե Անումյան, 2020/08/03] * Ազատյան Հենրիկ «Բախտորոշ պայմանագրեր», 2002, 172 էջ։ * [[Աւետիս Ահարոնեան|Ահարոնեան Աւետիս]] [[Սարդարապատ|«Սարդարապատից]] մինչեւ [[Սևր|Սեւր]] եւ Լոզան», [[Բոստոն|Պոսթըն]], 1943, 213 էջ, Կլէնտէյլ, 1993, 226 էջ, Երեւան, 2001, 252 էջ։ * Գալոյան Գալուստ [[Հայաստան|«Հայաստանը]] եւ Մեծ տերութիւնները 1917 – 1923 թթ.», 1999, 539 էջ։ * [[Աղասի Եսայան|Եսայեան Աղասի]] «Հայաստանի միջազգային – իրաւական դրութիւնը», 1967, 431 էջ։ * [[Ալեքսանդր Խատիսեան|Խատիսեան Ալեքսանդր]] «Հայաստանի հանրապետութեան ծագումն ու զարգացումը», [[Աթէնք]], 1930, 367 էջ, Պէյրութ, 1968, 487 էջ։ * Կարապետյան Հ. «Սեւրի պայմանագիրը հայոց ճակատագրում», 2004, 128 էջ։ * Հայաստանի Հանրապետութիւնը 1918-1920 թթ. (քաղաքական պատմություն), (փաստաթղթերի եւ նյութերի ժողովածու), խմբ. Գ. Գալոյան, [[Վլադիմիր Ղազախեցյան|Վլ. Ղազախեցյան]], Երեւան, 2000, 456 էջ։ * [[Հայկական հարց]]ը հաշտութեան կօնֆերանսի առաջ, [[Թբիլիսի|Թիֆլիս]], 1919, 32 էջ, Պոսթըն, 1919, 28 էջ։ * Հայոց պատմութիւն, հատ. IV, Նորագոյն ժամանակաշրջան (1918 թուականից մինչեւ մեր օրերը), գիրք I (1918–1945 թթ.), 2010, 800 էջ։ * Հարությունյան Ա. «Սեւրի պայմանագիրը եւ հայ հասարակական – քաղաքական միտքը», 2004, 140 էջ։ * Յովհաննիսեան Ռիչարտ «Հայաստանի հանրապետութիւն», հատ. 2. ([[Վերսալյան պայմանագիր|Վերսալից]] [[Լոնդոն|Լոնտոն]] 1919–1920 թթ.), 2014, 689 էջ։ * [[Հայկ Ղազարյան|Ղազարյան Հայկ]] «Սեւրի պայմանագիրը եւ Միացյալ անկախ [[Հայաստան]]ի հռչակումը», 2012, 732 էջ։ * Ղազարյան Հայկ [[Վուդրո Վիլսոն|«Վուդրո Վիլսոնի]] իրավարար վճիռը [[Հայաստան]] – [[Թուրքիա]] սահմանաբաժանման վերաբերյալ», 2012, 732 էջ։ * Ղորղանեան Գ. «Հայաստանի հանրապետութիւնը եւ պետութիւնները Սեւրից [[Լոզան|Լօզան»]], [[Փարիզ]], 1934։ * Յարութիւնեան Ա. «Սեւրի դաշնագրի վերլուծումը», [[Պէյրութ]], 1999։ * Նասիպեան Ագապի «Բրիտանիա եւ [[Հայկական հարց]]ը 1915–1923 թթ.», Պէյրութ, 1994, 343 էջ։ * Պօղոսեան Սամուել «Պօղոս Նուբար փաշա: Ազգային գործիչը», 2004, 264 էջ։ * [[Սիմոն Վրացեան|Վրացեան Սիմոն]] «Բանակցութիւններ Ազգային պատուիրակութեան եւ Հայաստանի պատուիրակութեան միջեւ», Պոսթըն, 1920, 67 էջ։ * [[Սիմոն Վրացեան|Վրացեան Սիմոն]] «Հայաստանի հանրապետութիւն», [[Փարիզ]], 1928, 548 էջ, 2-րդ հրատ., [[Պէյրութ]], 1958, 684 էջ, 3-րդ հրատ., [[Թեհրան]], 1982, 684 էջ, 4-րդ հրատ., [[Երեւան]], 1993, 704 էջ։ * Քառյան Սամսոն «Հայաստանի միջազգային դրությունը եւ արտաքին քաղաքականությունը (1918–1923 թթ.)», 2005, 240 էջ։ == Արտաքին յղումներ == # [https://en.wikipedia.org/wiki/Armistice_of_Mudros Մուտրոսի Դաշնագիրը]{{ref-en}} # [https://en.wikipedia.org/wiki/San_Remo_conference Սան Ռեմօի Խորհրդաժողովը]{{ref-en}} # [https://fr.wikipedia.org/wiki/R%C3%A9volte_arabe_de_1916-1918 Արաբական Մեծ Ապստամբութիւնը]{{ref-fr}} # [https://en.wikipedia.org/wiki/Hejaz Հիժազ ]{{ref-en}} [[Ստորոգութիւն:Պայմանագիրներ]] [[Ստորոգութիւն:Պայմանագիրներ այբբենական կարգով]] [[Ստորոգութիւն:Դաշնագրեր]] [[Ստորոգութիւն:20-րդ դար]] quynkk4r02d3oyybon84tiqsdjr4v3f 0 6380 236015 235785 2024-11-19T12:51:27Z Maral Dikbikian 4797 236015 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Բնակավայր|զինանշան=|դրօշակ=}} '''Վաղարշապատ''' (ճանաչելի է նաեւ ''Էջմիածին'' անունով), քաղաք [[Հայաստան]]ի [[Արմաւիրի մարզ]]ին մէջ։ Հայաստանի քաղաքներէն մեծութեամբ 4-րդն է։ Վաղարշապատ (Էջմիածնին մէջ) կայ 5 եկեղեցի, որոնցմէ մէկը՝ Էջմիածնի Մայր Տաճարը, Հայաստանի գլխաւոր եկեղեցին է եւ կը գտնուի Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի համալիրին մէջ, որ [[Հայ Առաքելական Եկեղեցի|Հայ Առաքելական Եկեղեցւոյ]] հոգեւոր եւ վարչական կեդրոնն է։ Վաղարշապատն ունի գլխաւոր ճանապարհ դէպի մայրաքաղաք [[Երեւան]]։ Միացուած է Երեւանին գիւղերով։ Վաղարշապատէն դէպի Երեւան մայրուղին 15-16 քմ է։ == Անուանումներ == Ըստ [[Մովսէս Խորենացի]]ի «Հայոց պատմութեան», մինչեւ Վաղարշապատ կոչուիլը քաղաքը, անուանուած է Վարդգէսաւան, իսկ նախապէս՝ Արտիմեդ։ Վաղարշապատն ունի գլխաւոր ուղի դէպի մայրաքաղաք [[Երեւան]]։ Միացուած է Երեւանին գիւղերով։ Վաղարշապատէն դէպի Երեւան մայրուղին 15-16 քմ է<ref name="Մովսես">[http://titus.uni-frankfurt.de/texte/etcs/arm/mokhor/mokho.htm Հայոց Պատմություն, Մովսես Խորենացի]</ref>։ === Արտիմեդ === Բնակավայրի Արտիմեդ անուանումը, հաւանաբար, պայմանաւորուած եղած է այնտեղ գտնուող Արտիմեդ՝ Անահիտ աստուածուհիին նուիրուած տաճարով։ Այդ ենթադրութիւնը կը հիմնաւորեն՝ 1950-ական թուականներուն, Մայր եւ Սուրբ Հռիփսիմէ տաճարներու պեղումներու ժամանակ իրենց հիմքերէն յայտնաբերուած հեթանոսական տաճարներու բեկորները։ === Վարդգէսաւան === Վարդգէս Մանուկը բաժնուելով Տուհաց գաւառէն, [[Քասախ Գետ|Քասախ]] գետով կու գայ կը նստի Շրէշ բլուրի եւ Քասախ գետի մօտ՝ Արտիմեդ քաղաք Երուանդ արքային խնամախօսելու, ուր իր անունով կը հիմնուի Վարդգէսաւանը։ === Վաղարշապատ === 2-րդ դարու առաջին կէսին, ըստ Մովսէս Խորենացիի, Սանատրուկ Բ.-ի որդի Վաղարշ Ա. թագաւորը [[Վարդգէսաւան]]ը կը պատէ պարիսպով եւ մեծ ամբարտակով, դարձնելով թագաւորանիստ քաղաք՝ վերակոչելով այն Վաղարշապատ կամ Նոր Քաղաք, Վաղարշ Ա. Արշակունիի ժամանակից (Ք.Ե. 191-211 թուականներ)<ref name="Մովսես" />։ Միջին դարերուն, յատկապէս միջնադարուն, Վաղարշապատ մերթ ընդ մերթ կոչուած է նաեւ Էջմիածին, որ համանուն վանքին եւ ո՛չ ամբողջ բնակավայրին անունն է։ {{քաղվածք|Այս (Վաղարշ Ա. Արշակունին, ըստ Խորենացիի թագաւորած [[191]]-[[211]] թուականներուն) պատեաց պարիսպով հզօր աւանն Վարդգէսի, որուն դիմաց Քասախ գետը, զորմէ զառասպելն կ՝ըսէ Հատուած գնացեալ Վարդգէս մանուկն ի Տուհաց գաւառէն զ[[Քասախ Գետ|Քասախ գետ]]ով, եկեալ նստաւ զՇրեշ բլուրով, զԱրտիմեդ քաղաքով, զՔասախ գետով կռել կոփել զդուռնն Երուանդայ արքայի։ Այս Երուանդ առաջինն է, Սակաւակեացն է, որ ի Հայկեանց, զորուն զքոյրն կին առաւ Վարդգէսի՝ շինեց զաւանս զայս, յորուն եւ Տիգրան միջին յԱրշակունեաց (Տիգրան Բ Մեծ) նստոյց զհասարակ առաջնոյ գերութեանն Հրէից, որ եղաւ քաղաքիւղ վաճառօք։ Այժմ այս Վաղարշ պատեաց պարիսպով եւ հզօր ամբարտակով, եւ անուանեաց Վաղարշապատ, որ եւ Նոր քաղաք։|Մովսես Խորենացի}} === Կայնեպոլիս === 163 թուականէն մինչեւ 193 թուական հռոմէացիք Վաղարշապատը նոյնիսկ մայրաքաղաք կը հռչակեն գրաւուած եւ աւերուած [[Արտաշատ]]ի փոխարէն եւ կ'անուանեն Կայնեպոլիս (Նոր քաղաք)<ref>[http://www.sno.pro1.ru/lib/trever_ocherki_istorii_kultury_drevney_armenii/trever_ocherki_istorii_kultury_drevney_armenii.pdf К. В. Тревер, Очерки по истории культуры древней Армении, Москва-Ленинград, 1963, էջ 251-270]</ref><ref name="քաղաք">[http://էջմիածին.հայ/mer-qaxaq/patmutyun/42-.html Էջմիածնի քաղաքապետաչանի պաշտոնական կայք, պատմություն]</ref>: === Էջմիածին === 1945 թուականին քաղաքը վերանուանուած է Էջմիածին եւ այդ անունը կրած է մինչեւ 1992 թուականը, երբ նորէն վերանուանուեցաւ Վաղարշապատ։ == Պատմութիւն == === Հնավայրեր Վաղարշապատի տարածքին մէջ === ''Վաղարշապատը եւ իր շրջակայքը բնակելի եղած են դեռեւս մ.թ.ա. 6-3 հազարամեակներուն։ Այդ տարածքներուն մէջ կը գտնուին [[:hy:Պղնձի-քարի_դարը_Հայկական_լեռնաշխարհում|էնէոլիթեան (պղնձէքարեդարեան)]] ժամանակաշրջանի այնպիսի հնավայրեր, ինչպիսիք են [[:hy:Շրեշ-բլուր|Շրեշ բլուրը]], [[:hy:Մոխրբլուր|Մոխրբլուր]], Թեղուտը, [[:hy:Մեծամոր_(հնագույն_բնակատեղի)|Մեծամորը]] եւ այլն, ու յայտնաբերուած են հնագիտական ամէնաբազմազան եւ հարուստ առարկաներ։ Վաղարշապատի եւ իր շրջակայքին մէջ կան նաեւ հնագոյն դամբարանադաշտեր, որոնք եւս անկասկած կը դարձնեն տուեալ բնակավայրի հնամենի եւ նշանաւոր ըլլալը։'' === Առաջին գրաւոր տեղեկութիւններ === Վաղարշապատի տարածքի եւ իր շրջակայքի մասին առաջին գրաւոր տեղեկութիւնները աւանդած է [[:hy:Բիայնա|Բիայնայի]] ([[:hy:Վանի_թագավորություն|Վանի]]) թագաւոր [[:hy:Ռուսա_Բ|Ռուսա Բ]]-ն (մթա 685-645)՝ զայն կոչելով Կուարլինի կամ Կուտուրլինի հովիտ, որուի ոռոգման համար մեծ ջանք թափած է<ref name="մարզ">[http://armavir.mtad.am/about-communities/166/ Էջմիածին քաղաքային համայնք]</ref>։ [[:hy:3-րդ_դար|3-րդ դարու]] վերջերու Վաղարշապատի քաղաքային նկարագրին մասին ստոյգ տեղեկութիւններ կը հաղորդէ [[:hy:Ագաթանգեղոս|Ագաթանգեղոսը]]։ Անոր պատմութեան եւ վերջերս կատարուած պատմա-հնագիտական ուսումնասիրութիւններուն հիմամբ կարելի է ընդհանուր գիծերով պատկերացում կազմել այդ ժամանակաշրջանի Վաղարշապատի մասին։ Քաղաքը տարածուած է պարիսպներով ամրացուած միջնաբերդի շուրջը<ref name="Ագաթ">Ագաթանգեղոս, Պատմություն Հայոց, Երևան. 1977։</ref>։ Այժմ արդէն կասկած չկայ, որ միջնաբերդի տարածքը, ընդհանուր առմամբ, համընկած է Էջմիածնի վանքի ներկայիս գտնուած տարածքին մէջ<ref>[http://hpj.asj-oa.am/2796/1/1977-2(81).pdf Тирацян Г. А. К вопросу о градостроительной структуре и типографии Вагаршапата,- Պատմա-բանասիրական հանդես, 1977խ №2, էջ 82-83.]{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot}}</ref><ref>Թ․ Ավդալբեկյան, Հայագիտական հետազոտություններ, Երևան, 1969, էջ 148-150</ref><ref name="շախ79-80">Յ․ Շահխաթանեանց, Ստորագրութիւն Կաթողիկէ էջմիածնի և հինդ գավաոացն Արարատայ. հատոր 1, էջմիածին. 1842. էջ 79-80</ref>։ === Քաղաքի դիրքը === Վաղարշապատը եւ իր մերձակայ տարածքները հին եւ միջին դարերուն կը մտնէին [[:hy:Մեծ_Հայք|Մեծ Հայքի]] [[:hy:Այրարատ|Այրարատ]] նահանգի [[:hy:Արագածոտն_(գավառ)|Արագածոտն]] գաւառին մեջ, տեղագրօրէն կը հանդիսանայ [[:hy:Արարատյան_դաշտ|Արարատեան դաշտի]] կեդրոնը՝ [[:hy:Քասաղ|Քասաղ]] գետի միջին եւ ստորին հոսանքներու շրջանին մէջ։ Վաղարշապատը Արեւելքի մեծ քաղաքնեուն նման շրջապատուած էր պարիսպով, որու կեդրոնը շուկան էր։ Քաղաքին մէջ առնուած էր նաեւ միջնաբերդը, ներսը՝ արքունի ապարանքը եւ մայր տաճարը, իսկ քաղաքի պարիսպներէն դուրս՝ քաղաքի արուարձաններն էին։ Պարիսպներէն ներս կ'ապրէր ազնուականութիւնը եւ իշխող դասը, իսկ պարիսպներէն դուրս՝ աշխատաւորութիւնը։ուարձանները եւս ունեցած են իրենց շուկան եւ արհեստաւորական թաղերը։ Վաղարշապատը հնագոյն դարերէն համարեայ անընդմէջ երկրորդ կամ զուգահեռ մայրաքաղաքի դեր կատարած է։ Վաղարշապատի դերի բարձրացումը առաջնակարգ մայրաքաղաքի աստիճանի հետեւանքն էր այն բանին, որ [[:hy:301|301]] թ-էն անիկա դարձաւ քրիստոնէական Հայաստանի հոգեւոր կեդրոնը, նաեւ կաթողիկոսական նստավայրը։ Բաւական է աըսել, որ այստեղ բացուած է Մաշտոցեան առաջին դպրոցը, այստեղ հաստատուած է (480 թուականին) առաջին հայկական պետական-պաշտօնական մատենադարանը։ Յետագայ դարերուն (ի բաց առեալ [[:hy:Բագրատունիներ|Բագրատունիներու]] թագաւորութեան ժամանակ) Վաղարշապատը աստիճանաբար անշքացաւ, դարձաւ աննշան եւ խեղճուկ բնակավայր մը։ Քաղաքը նոր շունչ եւ վերակենդանութիւն կ'առնէ, երբ [[:hy:1441|1441]] թուականին կաթողիկոսական աթոռը [[:hy:Սիս|Սիսէն]] տեղափոխուեցաւ Էջմիածին։ Այսուհետեւ Վաղարշապատ-Էջմիածինը նորէն դարձաւ հայոց ո՛չ միայն կրօնական, այլեւ վարչական կեդրոնը։ 1828 թ-էն, երբ Արեւելահայաստանը միացաւ Ռուսաստանին, Վաղարշապատը (Էջմիածին) դարձաւ Երեւանի նահանգի Էջմիածինի գաւառի կեդրոնը, մինչեւ 1930 թուականը<ref>{{Citation|title=Վաղարշապատ|url=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8E%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D6%80%D5%B7%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D5%BF|date=2024-09-28|accessdate=2024-11-08|language=hy}}</ref>։ == Հին Վաղարշապատի տեղադրութիւն == Հայաստանի երբեմնի քաղաքամայր Վաղարշապատը կը գտնուի [[:hy:Այրարատ|Այրարատ]] նահանգի Արագածոտն գաւառին մէջ։ Վաղարշապատը հայ [[:hy:Արշակունիներ|Արշակունիներու]] պետականութեան թագաւորանիստ քաղաքն էր, կրօնական եւ մշակութային կեդրոնը։ Հնագիտական նիւթերը եւ մատենագրական աղբիւրները կ'օգնեն մեզի վերականգնելու հին Վաղարշապատի տեղադրութիւնը։ Մովսէս Խորենացիի յիշատակած աւանդութիւններէն յայտնի է, որ Վաղարշապատի հին քաղաքատեղին կը գտնուէր Արարատեան դաշտին մէջ՝ Քասախ գետի եւ Շրեշ բլուրի մօտ, իբրեւ ամրացուած բերդ, առեւտրական մեծ աւան։ [[:hy:Երվանդ_Լալայան|Երուանդ Լալայեանի]] վկայութեամբ, ժողովուրդը Շրեշ անուանած է Ղուգոյի կոնդ կոչուած բլուրը, որ կը գտնուէր Վաղարշապատէն հիւսիս-արեւելք (քաղաքէն 500 մ հեռու), Էջմիածին-[[:hy:Օշական|Օշական]] ճանապարհի աջ կողմում։ Շրեշ բլուրը մինչեւ 1870-ական թուականները 123 մ տրամագծով, մի քանի մետր բարձրութեամբ, խոշոր զանգվածային քարերով շրջապատված արհեստական հողաբլուր էր, որը 1913, 1928 թուականներին պեղել է Երվանդ Լալաեանը, եւ կրկին պեղվել է 1945-1950 թուականներին։ 1950 թուականին բլուրը ամբողջովին հարթվել է։ Վաղարշապատի տեղադրութիւնը կապված էր նաեւ [[:hy:Քասաղ|Քասաղ]] գետի հետ, որը շատ անգամներ փոխել է հունը։ Հնում այն հոսել է Վաղարշապատի հյուսիսային կողմից, Շրեշ բլրի եւ Կավաբլրի մոտից թեքվել է դեպի արեւմուտք, ուր պահպանվել են գետի ցամաքած հունը եւ միջնադարեան կամրջի մնացորդները։ Քասախի մի բազուկը քաղաքի արեւմուտքով իջել է հարավ եւ Խաթունարխի արեւմուտքում՝ Էջմիածնից [[:hy:Իգդիր|Իգդիր]] տանող խճուղուց ներքեւ միացել [[:hy:Սևջուր|Մեծամոր գետին]]։ Այս բազուկը պահպանվում էր մինչեւ 1833 թուականը։ [[:hy:387|387]] թուականին [[:hy:Վռամշապուհ|Վռամշապուհի]] օրոք, Հայաստանը [[:hy:Սասանյան_Պարսկաստան|Սասանեան Պարսկաստանի]] եւ [[:hy:Բյուզանդիա|Բյուզանդիայի]] միջեւ բաժանվելուց հետո, Վաղարշապատը շարունակում էր մնալ որպես մայրաքաղաք եւ ապրում էր մշակութային վերելք այստեղ կատարվեց հայերեն տառերի գյուտը։ Արշակունիների թագաւորութիւնից հետո, Վաղարշապատը վերջին հարվածը ստանում է պարսիկներից։ Սկսած [[:hy:451|451]] թուականից [[:hy:Վարդանանց_պատերազմ|Վարդանանց պատերազմի]] ժամանակից Վաղարշապատը ամաեանում է եւ բնակչութիւնը ցրվում է [[:hy:Պատմական_Հայաստան|Հայաստանի]] այլ վայրեր։ == Հոգեւոր մայրաքաղաք == [[:hy:Քրիստոնեության_ընդունումը_Հայաստանում|Հայաստանում քրիստոնեութեան պաշտոնական կրօն ճանաչվելուց]] հետո Վաղարշապատի դերը երկրի կեանքում առավել եւս մեծանում է, այն միաժամանակ դառնում է նաեւ հայոց հոգեւոր կեդրոն։ Միջնաբերդում կառուցվում է Մայր տաճարը, իսկ Հոիփսիմեան կույսերի նահատակման վայրերում՝ նրանց նվիրված մատուռները։ 5-րդ դարի կեսերին՝ Մայր [[:hy:Դվին|ԱթոռըԴվին]] փոխադրելուց հետո, փաստորեն մինչեւ 7-րդ դարը Վաղարշապատը կորցնում է իր երբեմնի նշանակաթեանը։ 7-րդ դարում պարսկա-բյուզանդական հակամարտութիւնների ոլորտում գտնվող Հայաստանում՝ ինքնավարութեան առկայութեան տասնամյակներին պայմաններ են ստեղծվում քաղաքի տնտեսութեան եւ մշակոյթի վերելքի համար, քաղաքային կեանքը Վաղարշապատում կրկին աշխուժանում է 4-րդ դարում հիմնված մատուռների փոխարեն մեկը մյուսի ետեւից կառուցվում են Հռիփսիմեի (618 թ.) ու Գաեանեի (680 թ.) եկեղեցիները, վերանորոգվում է Մայր տաճարը։ Վաղարշապատից [[:hy:Արտաշատ|Արտաշատ]] տանող ճանապարհի մոտ կառուցվում են Զվարթնոց տաճարը (641-661) ու նրան կից կաթողիկոսական նստոցը։ 15-րդ դարում Վաղարշապատում վերահաստատվում է կաթողիկոսարանը։ 13-15-րդ դարերից Վաղարշապատը դարձավ հայոց հոգեւոր կեդրոնը, իսկ տաճարը՝ անկախ կաթողիկոսական աթոռանիստի տեղափոխութիւններից, պահպանեց մայր տաճարի առաջնային նշանակութիւնը։ 1828 թուականին Էջմիածինը Արեւելեան Հայաստանի կազմում վերջնականապես միացվում է Ռուսաստանին։ Ռուսական կառավարութիւնը, նախկին իշխանութիւնների նման, նույնպես ճանաչում են միաբանութեան իրավունքներն Էջմիածնի վրա։ Չնայած 19-րդ դարի կեսից Էջմիածինը դառնում է Երեւանի նահանգի Էջմիածնի վիճակի կեդրոնը, այնուամենայնիվ, բուն քաղաքը կառավարում էին կաթողիկոսարանն ու միաբանութիւնը՝ սինոդի հետ մեկտեղ։ Խորհրդային իշխանութեան առաջին օրերից Էջմիածինը դադարում է վանքապատկան լինելուց եւ դառնում Վաղարշապատի գավառի կեդրոնը։ Այժմ Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին Մայր Տաճարը [[:hy:Ամենայն_Հայոց_կաթողիկոս|Ամենայն Հայոց կաթողիկոսների]] նստավայրն է<ref name="քաղաք2">[https://ejmiatsin.am/our-city/30/ Էջմիածնի համայնքապետարան - Պատմություն]</ref>։ == Քաղաքաշինութիւն == === Միջնաբերդ === Միջնաբերդում է գտնվել Տրդատ Գ թագաւորի պալատը, նրանից ոչ հեռու՝ Մայր տաճարի տեղում, հավանաբար, [[:hy:Անահիտ_աստվածուհի|Անահիտ աստվածուհուն]] (Արտեմիդ) նվիրված տաճարը իսկ դրանից հարավ-արեւելք՝ ներկայիս տպարանի արեւմտեան կողմում, անտիկ բաղնիքը<ref>Тирацян Г. А. К вопросу о градостроительной структуре и типографии Вагаршапата, ՊԲՀ 1977 №2, էջ 85</ref>։ [[:hy:Ագաթանգեղոս|Ագաթանգեղոսը]] հիշատակում է, որ միջնաբերդում կային նաեւ ներքին փողոցներ, որոնց գոյութիւնը կարելի է բացատրել առայժմ մեզ անհայտ այլ շինութիւնների առկայութեամբ։ Այդ մասին են վկայում [[:hy:18-րդ_դար|18-րդ դարի]] վերջերին Մայր տաճարի շրջակայքում շինարարական աշխատանքների ժամանակ հայտնաբերված հին քարե սալահատակների եւ մարմարե կառուցվածքի մնացորդները<ref>Յ․ Շահխաթանեանց, Ստորագրութիւն Կաթողիկէ էջմիածնի և հինդ գավաոացն Արարատայ. հատոր 1, էջմիածին. 1842. էջ 77-81</ref>։ Քաղաքի հատակագծի տարածքից պեղումների ու շինարարական աշխատանքների Ժամանակ հայտնաբերված նիւթերը ապացույց են, որ այն բնակեցված է եղել։ Հավանաբար բուն քաղաքում էր գտնվում ապարանքների բարձրաբերձ շինութիւնների մի մասը, որոնց առկայութեան մասին վկայում է Ղազար Փարպեցին։ === Պարիսպ === [[Պատկեր:06_Chardin_Ecs-miazin_nommée_communément_les_trois_eglises.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:06_Chardin_Ecs-miazin_nomm%C3%A9e_commun%C3%A9ment_les_trois_eglises.jpg|մինի|300x300փքս|Էջմիածինը Շարդենի փորագրութիւնում, 1670-ականներ]] Արարատեան հարթավայրի վրա գտնվող Վաղարշապատը զուրկ էր Հին Հայաստանի մյուս քաղաքներին՝ Արմավիրին, Արտաշատին, Երվանդաշատին հատուկ պաշտպանական բնական պայմաններից։ Հետեւաբար պարիսպները, ինչպես նաեւ արհեստական մյուս շինութիւնները, այստեղ ձեռք են բերել առաջնային նշանակութիւն<ref>{{Cite web|url=http://basss.asj-oa.am/1309/1/1956-10(75).pdf|title=В. М. Арутюнян, К вопросу о градостроителной культуре древней Армении,- «Известия» АН Арм. ССР, Ереван, 1956 №10, с. 80.|archive-url=https://web.archive.org/web/20120522230705/http://basss.asj-oa.am/1309/1/1956-10(75).pdf|archive-date=2012 թ․ մայիսի 22|accessdate=2014 թ․ հոկտեմբերի 31|url-status=dead}}</ref>։ Հանգամանալի տեղեկութիւններ կան քաղաքը շրջապատող պարիսպների մասին, նրա արեւելեան հատվածը նշված է 1827 թուականի ռուսների կողմից կատարված տեղահանաթային հատակագծի վրա, ըստ որի Գաեանե վանքից մոտ 300 մ դեպի արեւելք սկսվում է եւ հյուսիս–արեւելեան ուղղութեամբ մոտ 1000 մետր երկարութեամբ շարունակվում հողաթմբի վրա տեղադրված մի հզոր պարիսպ։ Հովհաննես Շահխաթունեանցի վկայութեամբ 1840-ական թուականներին մոտ 750 քայլ երկարութեամբ նշմարվում էին այդ պարսպի հիմքերը, որի միջին մասում պահպանվում էին արեւելեան դռան հետքերը<ref name="շախ79-80" />։ Ինչպես ենթադրում է [[:hy:Հովհաննես_Խալփախչյան|Հովհաննես Խալփախչեանը]], դա, անկասկած, Մովսես Խորենացու հիշատակած Վաղարշ թագաւորի կաոուցած պաշտպանական համակարգի մի մասն է եւ հնարավոր է՝ քաղաքի կրկնակի կավաշեն պարրսպի ու հողաթմբի մնացորդները<ref>Ա․ Սահինյան, Հայկական ճարտարապետությունը ստրկատիրական հասարակարգի ժամանակաշրջանում, Ակնարկ հայ ճարտարապետության պատմության, Երևան, 1964, էջ 54-55</ref>։ Նրա չափերը եւ տեղադրութիւնը ոչնչով չեն հակասում Վաղարշապատի պարիսպներին վերաբերող Ագաթանգեղոսի տված վկայութիւններին։ Բացի այդ, պարիսպը զբաղեցնող տարածքի մոտից են գտնվել հռոմեացիների շինարարական գործունեութեանը վերաբերող երկու՝ 175 եւ 185 թուականների կատարված արձանագրութունները որոնք, հավանաբար պատկանել են պարիսպներին։ === 19-րդ դար === [[Պատկեր:Vagharshapat_city_layout.png|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Vagharshapat_city_layout.png|ձախից|մինի|Վաղարշապատ քաղաքի հատակագիծը, հեղինակ՝ [[:hy:Ալեքսանդր_Թամանյան|Ալեքսանդր Թամանեան]]]] 19-րդ դարից սկսած պահպանվել են Վաղարշապատի հատակագծային ու տարածական ձեւերը պատկերող բազմաթիվ փաստաթղթեր։ == Եկեղեցիներ == Վաղարշապատի (Էջմիածնի) տարածքում վեց եկեղեցի կա՝ === Մայր աթոռ սուրբ Էջմիածին === {{հիմնական|Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին}} [[Պատկեր:Etchmiadzin_Cathedral_view.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Etchmiadzin_Cathedral_view.jpg|մինի|200x200փքս|[[:hy:Մայր_Աթոռ_Սուրբ_Էջմիածին|Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին]]]] '''Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածինը''' [[:hy:Հայ_Առաքելական_Եկեղեցի|Հայ Առաքելական Եկեղեցու]] հոգեւոր եւ վարչական կեդրոնն է, որը գտնվում է [[:hy:Հայաստան|Հայաստանի]] [[:hy:Էջմիածին|Էջմիածին]] քաղաքում։ Այստեղ է գտնվում [[:hy:Էջմիածնի_Մայր_Տաճար|Էջմիածնի Մայր Տաճարը]], որն ըստ [[:hy:Գրիգոր_Լուսավորիչ|Գրիգոր Լուսավորչի]] տեսիլքի, հիմնվել է [[:hy:Քրիստոս|Քրիստոսի]] իջման վայրում եւ կառուցվել Գրիգոր Լուսավորչի ու [[:hy:Տրդատ_Գ_թագավոր|Տրդատ Գ թագաւորի]] կողմից 301-303 թուականներին։ Այն աշխարհասփյուռ հայութեան սրբազան ուխտատեղին է եւ [[:hy:Ամենայն_Հայոց_Կաթողիկոսների_ցանկ|Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսութեան]] նստավայրը՝ [[:hy:Վեհարան|Վեհարանը]]։ Եկեղեցու պատմութիւնն ամփոփող պատմական [[:hy:Հուշարձան|հուշարձանները]], [[:hy:Թանգարան|թանգարանները]], [[:hy:Գրադարան|գրադարանները]] եւ հենց Մայր Տաճարը ներկայացնում են հայոց բազմադարեան պատմութիւնը, գրականութեան եւ արվեստի բացառիկ արժեքները, հոգեւոր մշակոյթի գանձերը<ref>{{Cite web|url=http://www.armenianchurch.org/index.jsp?sid=1&id=107&pid=24|title=Մայր տաճարի թանգարանի մասին|archive-url=https://web.archive.org/web/20131203211950/http://www.armenianchurch.org/index.jsp?sid=1&id=107&pid=24|archive-date=2013-12-03|access-date=2014-09-16|url-status=dead}}</ref>։ Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածինը պատասխանատվութիւն է կրում թե' այստեղ ստեղծված եւ թե' Եկեղեցուն նվիրաբերված մշակութային արժեքների պահպանութեան համար։ 2021 թուականի պայմաններով Սուրբ Էջմիածինը վերանորոգվում է։ === Սուրբ Հռիփսիմե եկեղեցի === {{հիմնական|Սուրբ Հռիփսիմե եկեղեցի (Վաղարշապատ)}} [[Պատկեր:Hripsime3.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Hripsime3.jpg|մինի|200x200փքս|[[:hy:Սուրբ_Հռիփսիմե_եկեղեցի_(Էջմիածին)|Սուրբ Հռիփսիմե եկեղեցի]]]] Էջմիածնի Սուրբ Հռիփսիմե եկեղեցին ներառված է [[:hy:ՅՈւՆԵՍԿՕ|ՅՈւՆԵՍԿՕ]]-ի համաշխարհային ժառանգութեան ցուցակի մեջ։ Ավանդութեան համաձայն, Հռիփսիմեն քրիստոնյա կույսերի հետ, խուսափելով [[:hy:Դիոկղետիանոս|Դիոկղետիանոս]] կայսեր (284-305) հալածանքներից, փախչում են Հայաստան եւ [[:hy:Քրիստոնեություն|քրիստոնեութիւն]] քարոզում, որտեղ հայոց [[:hy:Տրդատ_Գ|Տրդատ Գ Մեծ արքայի]] կողմից նույնպես հալածանքների են ենթարկվում եւ սպանվում իր հավատակից [[:hy:Հռիփսիմյանց_կույսեր|Սուրբ կույսերի]] հետ միասին։ Հռիփսիմեան կույսերի նահատակման տեղում [[:hy:Տրդատ_Գ|Տրդատ]] արքան եւ [[:hy:Գրիգոր_Լուսավորիչ|Գրիգոր Լուսավորիչը]] կառուցել են վկայարան՝ կիսագետնափոր հանգստարան, վրան՝ քարաշեն չորս սյուներով ամպհովանի։ 5-րդ դարում այն ավերել են պարսիկները, [[:hy:Սահակ_Պարթև|Սահակ Պարթեւը]] կառուցել է նորը։ Եկեղեցին հիմնադրվել է այդ վայրում [[:hy:618|618]] թուականին [[:hy:Կոմիտաս_Ա_Աղցեցի|Կոմիտաս Ա Աղցեցի]] կաթողիկոսի կողմից։ Հռիփսիմեի տաճարը պատկանում է [[:hy:Միջնադարյան_Հայաստան|միջնադարեան Հայաստանի]] եկեղեցական կառույցների առավել կատարելագործված տիպին (ձեւավորվել է 6-րդ դարում)։ Ներքուստ խաչաձեւ է, որն ստեղծվել է գմբեթածածկ ծավալին կցված չորս խորաններով ու շրջանի 3/4 հատվածքի անկյունային խորշերով։ === Սուրբ Գաեանե եկեղեցի === {{հիմնական|Սուրբ Գայանե եկեղեցի (Վաղարշապատ)}} [[Պատկեր:Surb_Gayane_Church.JPG|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Surb_Gayane_Church.JPG|մինի|200x200փքս|[[:hy:Սուրբ_Գայանե_եկեղեցի_(Վաղարշապատ)|Սուրբ Գաեանե եկեղեցի]]]] Սուրբ Գաեանե եկեղեցի, գմբեթավոր բազիլիկ տիպի եկեղեցի է, [[:hy:Հայ_Առաքելական_Եկեղեցի|Հայ Առաքելական Եկեղեցու]] գլխավոր սրբավայրերից մեկը, հայկական ճարտարապետութեան հուշարձան։ Պլաստիկ եւ ավարտուն այս շինութիւնը զուրկ է հատուկ դեկորատիվ տարրերից։ Իր տիպով՝ գմբեթավոր բազիլիկ տիպի եկեղեցի է, ունի դասական, պարզ ձեւ։ Կառուցվել է [[:hy:630|630]] թ., [[:hy:Եզր_Ա_Փառաժնակերտցի|Եզր կաթողիկոսի]] օրոք՝ տեղում եղած մատուռի փոխարեն, [[:hy:Սուրբ_Գայանե|Սուրբ Գաեանե]] կույսի գերեզմանի վրա։ Եկեղեցու բոլոր տարրերը՝ թաղերը, կամարները եւ այլն, ներդաշնակ են ու խոսուն։ Ավագ սեղանի տակ գտնվում է Սուրբ Գաեանեի գերեզմանը։ Սուրբ Գաեանե եկեղեցին հայկական ճարտարապետութեան առաջին ծաղկման շրջանի լավագոյն հուշարձաններից մեկն է։ Այն գմբեթավոր-բազիլիկ տիպի եկեղեցի է, որի հորինվածքը մշակվել է Հայաստանում [[:hy:5-րդ_դար|V]]-[[:hy:7-րդ_դար|7-րդ դարերում]] եւ ներկայացված է նույն ժամանակաշրջանին վերաբերվող մի շարք հուշարձաններով ([[:hy:Տեկորի_տաճար|Տեկորի]], [[:hy:Բագավանի_Սուրբ_Հովհաննես_տաճար|Բագավանի]], [[:hy:Մրենի_տաճար|Մրենի]] եւ [[:hy:Օձունի_եկեղեցի|Օձունի]] տաճարներ)։ Եկեղեցուն կից գերեզմանոցում թաղված է ԽԵՆԹԸ(ՎԱՐԴԱՆ), Բայազեթի պաշարված բերդից գեներալ Տեր-Ղուկասովին գաղտնի նամակ հասցնողը, որի շնորհիվ բերդը ձերբազատվում է պաշարումից։ Նայիր ՐԱՖՖՈՒ "ԽԵՆԹԸ" վեպը։ === Սուրբ Շողակաթ եկեղեցի === {{հիմնական|Սուրբ Շողակաթ եկեղեցի}} [[Պատկեր:Shoghakat_Church,_Ejmiadsin.JPG|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Shoghakat_Church,_Ejmiadsin.JPG|մինի|267x267փքս|[[:hy:Շողակաթ|Սուրբ Շողակաթ եկեղեցի]]]] Շողակաթը [[:hy:Եկեղեցի|եկեղեցի]] է Վաղարշապատի հյուսիսային կողմում, արքունի [[:hy:Հնձան|հնձանների]] տեղում՝ կառուցված՝ ըստ ավանդութեան, [[:hy:Հռիփսիմյանց_կույսեր|Հռիփսիմեանց կույսերից]] սուրբ Մարիանեի նահատակութեան վայրում, Աղամալ Սորոտեցի արքայազնի կողմից [[:hy:Կաթողիկոս|կաթողիկոս]] [[:hy:Նահապետ_Ա_Եդեսացի|Նահապետ Ա Եդեսացի]] ժամանակներում։ Ընդգրկված է [[:hy:ՅՈւՆԵՍԿՕ|ՅՈւՆԵՍԿՕ]]-ի Համաշխարհային ժառանգութեան ցուցակում։ Շողակաթ միջնադարեան եկեղեցին գտնվում է [[:hy:Արմավիրի_մարզ|Արմավիրի մարզում]]՝ Վաղարշապատում։ Ըստ [[:hy:Ավանդություն|ավանդութեան]] հիմնադրվել է այն տեղում, ուր Հռիփսիմեան քրիստոնյա նահատակների վրա «շող է կաթել»։ Այժմեան [[:hy:Գմբեթ|«գմբեթավոր]] դահլիճի» հորինվածքով եկեղեցին կառուցվել է [[:hy:1694_թվական|1694 թուականին]]։ Հատակագծի ձեւերը եւ համաչափութիւնները բնորոշ են այդ տիպի վաղ միջնադարի կառույցներին, որը ենթադրել է տալիս, որ Շողակաթ եկեղեցին կառուցվել է 6-7-րդ դարերում, շինութեան հիմքերի վրա։ Ութանիստ [[:hy:Թմբուկ|թմբուկով]] գմբեթը ոչ թե կառույցի, այլ երկու զույգ որմնամույթով դահլիճի կեդրոնում է՝ նույնատիպ հնագոյն եկեղեցիների նման։ Արեւմուտքից կից է գավիթ-սրահը։ === Սուրբ Մարիամ Աստվածածին === {{հիմնական|Սուրբ Մարիամ Աստվածածին (Էջմիածին)}}Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին գտնվում է [[:hy:Էջմիածին|Էջմիածին]] քաղաքում՝ [[:hy:Մայր_աթոռ_սուրբ_Էջմիածին|Մայր Տաճարից]] փոքր հեռավորութեան վրա։ Կառուցվել է 1767 թուականին [[:hy:Սիմեոն_Ա_Երևանցի|Սիմեոն Երեւանցի կաթողիկոսի]] օրոք։ [[:hy:Վազգեն_Ա_Բուխարեստցի|Վազգեն Ա կաթողիկոսի]] օրոք՝ 1986 թուականին, վերանորոգվել է եկեղեցին եւ կառուցվել է զանգակատունը։ Եկեղեցու արեւելեան պատին՝ Ավագ խորանի ձախ կողմում, կա մի արձանագրութիւն՝ ըստ որի «Այս սուրբ եկեղեցին կառուցվեց եւ գյուղը անջատվեց Աթոռից նորա պարսպի կառուցման հետեւանքով, Տեր Սիմեոն Սրբազան Կաթողիկոս Երեւանցու ծախսերով եւ հրամանով՝ ի պատիվ Սուրբ Աստվածածնի, որի անունով կառուցվեց 1767 թվին»։ === Զվարթնոց տաճար === {{հիմնական|Զվարթնոց}} [[Պատկեր:Zvartnots_24.JPG|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Zvartnots_24.JPG|մինի|200x200փքս|[[:hy:Զվարթնոցի_տաճար|Զվարթնոց տաճար]]]] Զվարթնոցը կառուցվել է [[:hy:Ներսես_Գ_Տայեցի|Ներսես Գ Տայեցի]] կաթողիկոսի օրոք՝ 643–652 թթ.։ Տաճարը Զվարթնոց է անուանել պատմիչ Սեբեոսը, այլ աղբյուրներում հիշատակվում է նաեւ Վաղարշապատի Սուրբ Գրիգոր, Առապարի Սուրբ Գրիգոր անուններով։ «Զվարթնոց» անուանումը հավանաբար առնչվում է նաեւ զվարթուն՝ հրեշտակ բառին։ Ենթադրվում է, որ Զվարթնոցի տարածքում է եղել հեթանոսական Տիր աստծու մեհեանը։ Ըստ [[:hy:Սեբեոս|Սեբեոսի]]՝ 301 թ. այստեղ են հանդիպել Հայոց [[:hy:Տրդատ_Գ|Տրդատ Գ]] արքան եւ [[:hy:Գրիգոր_Լուսավորիչ|Գրիգոր Լուսավորիչը]]։ Տաճարի ավերման մասին պատմական աղբյուրներում տեղեկութիւն չկա (հավանաբար ավերվել է երկրաշարժից). հայտնի է, որ այն կանգուն է եղել մինչեւ [[:hy:10-րդ_դար|10-րդ դարը]]։ 20-րդ դարի սկզբին ավերակ տաճարը ծածկված էր հողով, պեղումներ կատարվել են 1901-1907 թթ.՝ Խաչիկ վարդապետ Դադեանի նախաձեռնութեամբ, 1904-ից՝ [[:hy:Թորոս_Թորամանյան|Թորոս Թորամանեանի]] գիտական ղեկավարութեամբ։ Ըստ պեղված նիւթերի՝ նախքան Զվարթնոցն այստեղ եղել են հեթանոսական եւ IV–V դարերի կառույցներ։ Հնագոյնը 0,63 մ x 2,7 մ չափերի կոթողն է (գտնվում է Զվարթնոցի թանգարանում)՝ [[:hy:Ռուսա_Բ|Ռուսա Բ]]-ի սեպագիր արձանագրութեամբ։ == Բնակչութիւն == Ըստ [[:hy:Փավստոս_Բուզանդ|Փավստոս Բուզանդի]] քաղաքը 4-5-րդ դարերում մոտ 120000 բնակիչ ուներ։ Պարսպապատված տարածքում քաղաքը, իհարկե, չէր կարող ունենալ այդքան բնակիչ, ինչպես։ Եթե տեղեկութիւնը հավաստի է, ապա բնակիչների մի մասր, անշուշտ, ապրել է քաղաքի պարիսպներից դուրս՝ այգիներում ու դաշտերում։ Այդ է վկայում նրա մեկ այլ անուանումը՝ Քաղաքուդաշտ<ref>Փավստոս Բուզանդ, Պատմություն Հայոց</ref>։ Ըստ [[:hy:2001|2001]]<ref>[https://armstat.am/file/doc/130.pdf Հայաստանի 2001 թվականի մարդահամարի արդյունքները]</ref> [[:hy:2001|եւ 2011]]<ref>{{Cite web|url=https://armstat.am/file/doc/99486683.pdf}}</ref> թուականների մարդահամարի Վաղարշապատի բնակչութիւնը ըստ առկա ու մշտական եւ սեռի եղել է՝ {| border="1" |+ ! colspan="6" |2001 թուական ! colspan="6" |2011 թուական |- ! colspan="3" |Առկա յ բնակչութիւն ! colspan="3" |Մշտական բնակչութիւն ! colspan="3" |Առկա յ բնակչութիւն ! colspan="3" |Մշտական բնակչութիւն |- align="center" |Ընդհանուր |Տղամարդիկ |Կանայք |Ընդհանուր |Տղամարդիկ |Կանայք |Ընդհանուր |Տղամարդիկ |Կանայք |Ընդհանուր |Տղամարդիկ |Կանայք |- align="center" |51 280 |23 870 |27 410 |56 388 |26 844 |29 544 |45 232 |20 872 |24 360 |46 540 |21 780 |24 760 |} Բնակչութիւնը կազմել են հայ, ռուս, եզդի, քուրդ, ասորի ազգերը<ref name="մարզ" />։ ; Վաղարշապարտի բնակչութիւն, 2016-2020 {{Graph:Chart|width=800|height=300|xAxisTitle=տարիներ|yAxisMin=42|yAxisTitle=հազար մարդ|type=line|x=2016 թ., 2017 թ., 2018 թ., 2019 թ., 2020 թ.|y=46.7, 46.5, 46.4, 46.2, 46.4|colors=#ea80fc}} Աղբյուր՝ [https://www.armstat.am/file/article/nasel_01.07.2016.pdf armstat.am] == Էջմիածնի պատվավոր քաղաքացիներ<ref name="Էջմիածնի պատվավոր քաղաքացիներ">[https://ejmiatsin.am/city-authorities/#section6 Էջմիածնի պատվավոր քաղաքացիներ]</ref> == [[Պատկեր:«Տագնապ».JPG|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:%C2%AB%D5%8F%D5%A1%D5%A3%D5%B6%D5%A1%D5%BA%C2%BB.JPG|alt=|մինի|220x220փքս|Վաղարշապատ քաղաքի պատվավոր քաղաքացի Լեւոն Թոքմաջեանի ստեղծած [[:hy:Տագնապ_(հուշարձան,_Վաղարշապատ)|«Տագնապ» արձանախումբը]]։]] {| class="wikitable" |+ |[[:hy:Տեր_Արշակ_Եպիսկոպոս_Խաչատրյան|Տեր Արշակ Արքեպիսկոպոս Խաչատրեան]] |Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի դիվանապետ |[[:hy:2009|2009]] |- |[[:hy:Խաչիկ_Մկրտչյան|Խաչիկ Մկրտչեան]] |Հայաստանի ԵԿՄ վարչութեան փոխնախագահ |2010 |- |[[:hy:Գագիկ_Ավագյան|Գագիկ Ավագեան]] |«Բապշին» ՍՊԸ-ի տնօրեն |2008 |- |[[:hy:Նորայր_Մուրադյան|Նորայր Մուրադեան]] |Էջմիածնի քաղաքապետի տեղակալ |2010 |- |[[:hy:Զարզանդ_Կարապետյան|Զարզանդ Կարապետեան]] |«Մոնոլիտ գործարան» ԲԲԸ նախագահ |2010 |- |[[:hy:Ստեփան_Սռեփանյան|Ստեփան Սռեփանեան]] | |2010 |- |[[:hy:Յուրի_Գևորգյան|Յուրի Գեւորգեան]] | |2009 |- |[[:hy:Վրույր_Ենոքյան|Վրույր Ենոքեան]] |Համազգային շարժման մասնակից |2008 |- |[[:hy:Մկրտիչ_Չիրքինյան|Մկրտիչ Չիրքինեան]] |Հանրապետութեան ըմբշամարտի հավաքականի մարզիչ |[[:hy:1997|1997]] |- |[[:hy:Լևոն_Թոքմաջյան|Լեւոն Թոքմաջեան]] |քանդակագործ |[[:hy:2011|2011]] |- |} == Վաղարշապատի Խորհրդանիշեր == === Դրօշ === Էջմիածին քաղաքի դրոշը պատկերային, գունային համակցութեամբ նշան է։ Ուղղանկյուն պատկերի դեղին գոյնի ֆոնի մեջ մանուշակագոյնով, կեդրոնից քիչ ձախ շեղումով պատկերված է [[:hy:Խաչ|խաչ]], իսկ վերջինիս մեջտեղում զետեղված է շերտավոր, շրջանաձեւ, եզրը ներկված շականակագոյնով։ Առաջին շերտում դեղին գոյնով պատկերված են խաղողի վազեր, որոնք վերեւի մասում ընդհատվում են շրջանից դուրս եկած, դեղին գոյնով պատկերված ամրոցով։ Երկրորդ շերտը առաջինից անջատվում է նարնջագոյնով ներկված կապույտով, որի մեջ՝ վերեւի մասում, հայերեն մեծատառերով գրված է «Էջմիածին» բառը։ Դրան ուղղահայաց ներքեւ եւ կեդրոնից հորիզոնական աջ եւ ձախ հինգ նարնջագոյն վանդակների միջոցով խաչաձեւ թվով երեք պատկերներ են։ Երրորդ շերտը, որն առանձնացված է երկրորդից նարնջագոյն բարակ պատով, ներառում է մանուշակագոյն եւ կապույտ գոյների համակցութեամբ կիսաշրջանակներով արտահայտված խաչաձեւ պատկեր՝ եզրերում հրեշտակներ։ Չորրորդ շերտը, որը հանդիսանում է զինանշանի կեդրոնը, կապույտ գոյնի մեջ նարնջագոյնով պատկերում է հայերեն մեծատառ նախշազարդ «Է» տառը՝ էութիւն, Աստված։ Դրոշի դեղին գոյնը՝ ծիրանագոյնը, խորհրդանշում է արքայական ծիրանին, քանի որ Էջմիածինը եղել է արքաեանիստ քաղաք, իսկ մանուշակագոյնը խորհրդանշում է կաթողիկոսանիստ լինելը նաեւ<ref name="խորհրդանիշեր">[https://ejmiatsin.am/our-city/#section2 Էջմիածնի խորհրդանիշեր]</ref>։ === Զինանշան === Էջմիածին քաղաքի զինանշանը պատկերային, գունային համակցութեամբ նշան է։ Ուղղանկյուն պատկերի դեղին գոյնի ֆոնի մեջ մանուշակագոյնով, կեդրոնից քիչ ձախ շեղումով պատկերված է խաչ, իսկ վերջինիս մեջտեղում զետեղված է շերտավոր, շրջանաձեւ, եզրը ներկված շականակագոյնով։ Առաջին շերտում դեղին գոյնով պատկերված են խաղողի վազեր, որոնք վերեւի մասում ընդհատվում են շրջանից դուրս եկած, դեղին գոյնով պատկերված ամրոցով։ Երկրորդ շերտը առաջինից անջատվում է նարնջագոյնով ներկված կապույտով, որի մեջ՝ վերեւի մասում, հայերեն մեծատառերով գրված է «Էջմիածին» բառը։ Դրան ուղղահայաց ներքեւ եւ կեդրոնից հորիզոնական աջ եւ ձախ հինգ նարնջագոյն վանդակների միջոցով խաչաձեւ թվով երեք պատկերներ են։ Երրորդ շերտը, որն առանձնացված է երկրորդից նարնջագոյն բարակ պատով, ներառում է մանուշակագոյն եւ կապույտ գոյների համակցութեամբ կիսաշրջանակներով արտահայտված խաչաձեւ պատկեր՝ եզրերում [[:hy:Հրեշտակներ|հրեշտակներ]]։ Չորրորդ շերտը, որը հանդիսանում է զինանշանի կեդրոնը, կապույտ գոյնի մեջ նարնջագոյնով պատկերում է հայերեն մեծատառ նախշազարդ «Է» տառը՝ էութիւն, Աստված։ Զինանշանի դեղին գոյնը՝ ծիրանագոյնը, խորհրդանշում է արքայական ծիրանին, քանի որ Էջմիածինը եղել է արքաեանիստ քաղաք, իսկ մանուշակագոյնը խորհրդանշում է կաթողիկոսանիստ լինելը։ === Օրհներգ === Վաղարշապատն ունի նաեւ իր օրհներգը, որի հեղինակը երգահան [[:hy:Ավետ_Բարսեղյան|Աւետ Բարսեղեանն]] է<ref name="խորհրդանիշեր" />։ <nowiki>https://www.youtube.com/watch?v=MveeZC8s_MM&pp=ygUf1LfVu9W01avVodWu1bbVqyDWhdaA1bDVttWl1oDVow%3D%3D</nowiki><ref>{{Citation|title=ԷՋՄԻԱԾՆԻ ՕՐՀՆԵՐԳԸ Ejmiatsni Orhnerg Echmiadzni Orhnerg|url=https://www.youtube.com/watch?v=MveeZC8s_MM|date=2011-09-28|accessdate=2024-11-08|last=stverstudio}}</ref> == Մշակոյթ == Վաղարշապատում գործում է Կոմիտասի անուան մշակոյթի պալատ։ Այն կառուցվել է ճարտարապետ [[:hy:Սոս_Մանուկյան|Սոս Մանուկեանի]] անմիջական աջակցութեամբ։ Կառուցումն սկսել է [[:hy:Երկրորդ_համաշխարհային_պատերազմ|Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից]] առաջ, ընդհատվել պատերազմի պատճառով եւ շարունակվել է ավարտից հետո։ Սկսել է գործել 1957 թուականից։ Քանի որ կառուցվել է կոլխոզի միջոցներով, ապա սկզբում կոչվել է Կոլխոզի ակումբ։ 1960 թուականին ակումբը անուանվել է [[:hy:Լենին|Լենինի]] անվամբ։ Այժմ կոչվում է [[:hy:Կոմիտաս|Կոմիտասի]] անվամբ։ մշակոյթի պալատում գործել են տարբեր խմբակներ, ժողովրդական թատրոնը եւ ժողգործիքների, երգ ու պարի խմբեր։ 1990 թուականից սկսած թատրոնը չի գործել, միայն 2006 թուականին է այն վերաբացվել։ Գործում են երեք թանգարան Կաթողիկոսարանում՝ Մայր տաճարի թանգարանը, Ալեք եւ Մարի Մանուկեան գանձատունը, Հին վեհարանը եւ չորս թանգարան քաղաքում՝ * [[:hy:Արմավիրի_պատմա-ազգագրական_թանգարան|Էջմիածնի պատմա-ազգագրական թանգարան]] * [[:hy:Հովհաննես_Հովհաննիսյանի_տուն-թանգարան|Հովհաննես Հովհաննիասեանի տուն-թանգարան]] * [[:hy:Էջմիածնի_Մայր_Տաճարի_թանգարան|Էջմիածնի Մայր Տաճարի թանգարան]] * [[:hy:Գանձատուն_թանգարան|Գանձատուն թանգարան]] * [[:hy:Ռուբեն_Սևակ_թանգարան|Ռուբեն Սեւակ թանգարան]] * [[:hy:Խորեն_Տեր-Հարությանի_թանգարան|Էջմիածնի Խորեն Տեր-Հարութեանի թանգարան]] * [[:hy:Մհեր_Աբեղյանի_թանգարան|Էջմիածնի Մհեր Աբեղեանի թանգարան]] Երկու երաժշտական դպրոց՝ * Էջմիածնի քաղաքապետարանի Մակար Եկմալեանի անուան թիվ 1 երաժշտական դպրոց * Էջմիածնի քաղաքապետարանի Սպիրիդոն Մելիքեանի անուան թիվ 2 երաժշտական դպրոց Գործում են Էջմիածնի քաղաքապետարանի Եղիշե Թադեւոսեանի անուան գեղարվեստի դպրոցը եւ ութ գրադարան<ref name="քաղաք2" />։ Գործում են Էջմիածնի քաղաքապետարանի Եղիշե Թադեւոսեանի անուան գեղարվեստի դպրոցը եւ ութ գրադարան<ref name="քաղաք2" />։ == Արդիւնաբերութիւն == Խորհրդային տարիներին քաղաքը նախկինում համարվել է խոշոր արդյունաբերական կեդրոն։ Կային ժամանակակից տեխնիկայով ու սարքավորումներով հագեցված հզոր գործարաններ, ինչպիսիք են «Ռաստր», «Ռեզիստր», «Էլեկտրոն» եւ «Սարքաշինական» գործարանները, որոնք գործել են [[:hy:ԽՍՀՄ|միութենական]] ռազմաարդյունաբերութեան համալիրի կազմում եւ թողարկել գերճշգրիտ սարքեր։ Այժմ այդ գործարաններն աշխատում են ոչ լրիվ հզորութեամբ։ Ներկայում «Պլասմասա», «Գրանիտ», «Հայքար», «Կարին», «Էջմիածնի սարքաշինական գործարան» ԲԲԸ, «Ռեզիստր» ԲԲԸ, «Ռաստր» ԲԲԸ, «Էջմիածին հաց» ԲԲԸ, «Էլեկտրոն» գործարան, «Էջմիածին կաթ» ՍՊԸ, «Իմպերիալ տուր» ՍՊԸ, «Շինարարական իրերի եւ կահոյքի պատրաստման ֆաբրիկա», «Էջմիածին գինու գործարան», Էջմիածնի պահածոների գործարան, «Կոնսեր» ՍՊԸ, ձեռնարկութիւններն իրականացնում են լայն սպառման ապրանքների եւ կենցաղային իրերի արտադրութիւն<ref name="մարզ" />։ == Առողջապահութիւն == [[Պատկեր:Vagharshapat_hospital_infection_department_1.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Vagharshapat_hospital_infection_department_1.jpg|մինի|Վաղարշապատի հիվանդանոցի ինֆեկցիոն բաժանմունք]] Քաղաքի առողջապահական համակարգում ընդգրկված են հիվանդանոցներ, պոլիկլինիկաներ, ատամնաբուժարաններ, ծննդատուն, շտապօգնութեան եւ հիգիենիկ հակահամաճարակային պետական ձեռնարկութիւններ<ref name="մարզ" />։ == Սպորտ == === Մարզադպրոց === Քաղաքում գործում է Էջմիածնի քաղաքապետարանի թիվ 1 մարզադպրոցը։ Նրա սաներից են՝ * Հարութիւն Վարդանեանը հունա-հռոմեական ըմբշամարտի Եվրոպայի պատանիների առաջնութիւնում՝ 46 կգ քաշային կարգում գրավել է առաջին տեղը, նվաճելով ոսկե մեդալ։ * Ծանրամարտիկ Սիմոն Մարտիրոսեանը հերթական մրցաշարում նվաճել է Եվրոպայի չեմպիոնի տիտղոսը՝ գրանցելով նոր ռեկորդ, եւ 2016 թ. Ռիոյի օլիմպիական խաղերում գրավել երկրորդ պատվավոր հորիզոնականը<ref name="քաղաք2" />։ === Մարզադաշտ === {{հիմնական|Վաղարշապատի Քաղաքային մարզադաշտ}}Քաղաքային մարզադաշտ գտնվում է Մայր Աթոռի հարավային տարածքում։ Կառուցվել ու բացվել է [[:hy:1973|1973]] թուականին։ Մարզադաշտը տեղավորում է 3000 հանդիսական։ Մինչեւ 2005, մարզադաշտը ծառայել է որպես [[:hy:Վաղարշապատ_(ֆուտբոլային_ակումբ)|«Վաղարշապատ»]] ֆուտբոլային ակումբի տնային խաղերի հյուրընկալման վայր, Հայաստանի առաջնութեան խաղերում։ Այն սեփականաշնորհվել է Մայր Աթոռին՝ Հայաստանի Կառավարութեան 2005 թուականի որոշման հիման վրա<ref>[https://www.aravot.am/2011/10/27/283491/ Մայր Աթոռի պարզաբանումները իրեն հարկային արտոնություններ տրամադրելու վերաբերյալ ]</ref>։ === Մարզական միջոցառումներ === Մի քանի տարի է՝ Էջմիածնում նշվում է օլիմպիականի միջազգային օրը։ Կազմակերպվում են մարզական միջոցառումներ, որին մասնակցում են քաղաքի մարզադպրոցի սաները, մարզասեր հասարակութիւնը։ Անց են կացվում ԵԿՄ վարչութեան նախագահ, Արցախի հերոս, գեներալ [[:hy:Մանվել_Գրիգորյան|Մանվել Գրիգորեանի]] ֆուտբոլային փոխանցիկ գավաթի խաղարկութիւնը։ Տեղի ունեցել «Հայկի նետեր» նետաձգութեան միջազգային բաց առաջնութիւնը։ Էջմիածնի «Արա եւ Այծեմնիկ» ձիասպորտի ակումբում անց է կացվում «Արա եւ Այծեմնիկ» գավաթի խաղարկութիւնը, Մարզադպրոցում անց է կացվում «Մարտեր առանց կանոնների» բաց առաջնութիւնը<ref name="քաղաք2" />։ == Կլիմա == Կլիման չոր, խիստ ցամաքային է։ Ձմեռները սկսվում են դեկտեմբերի կեսերին, հունվարեան միջին ջերմաստիճանը տատանվում է -3-ից -5։ Ամառը տեւական է՝ մայիսից մինչեւ հոկտեմբեր, օդի միջին ամսական ջերմութիւնը հասնում է 24&nbsp;°C-ից 26&nbsp;°C, իսկ առավելագոյնը՝42&nbsp;°C։ == Հայտնի մարդիկ == === Պատվավոր քաղաքացիներ === Վաղարշապատի պատվավոր քաղաքացիները հետեւալն են<ref name="Էջմիածնի պատվավոր քաղաքացիներ" />՝ * [[:hy:Վրույր_Աշոտի_Ենոքյան|Վրույր Աշոտի Ենոքեան]] (ծնվ. 1929, հոկտեմբերի 23), Էջմիածին քաղաքի պատվավոր քաղաքացի * [[:hy:Մկրտիչ_Չիրիքյան|Մկրտիչ Չիրիքեան]] (ծնվ. 1938, նոյեմբերի 21), Էջմիածին քաղաքի պատվավոր քաղաքացի * [[:hy:Տեր_Արշակ_Եպիսկոպոս_Խաչատրյան|Տեր Արշակ Արքեպիսկոպոս Խաչատրեան]] (ծնվ. 1973, օգոստոսի 5), ՄԱՍԷ դիվանապետ * [[:hy:Խաչիկ_Նշանի_Մկրտչյան|Խաչիկ Նշանի Մկրտչեան]] (ծնվ. 1963, ապրիլի 22-ին), ԵԿՄ վարչութեան փոխնախագահ * [[:hy:Գագիկ_Նորիկի_Ավագյան|Գագիկ Նորիկի Ավագեան]] (ծնվ. 1958 թ), Էջմիածին քաղաքի պատվավոր քաղաքացի * [[:hy:Նորայր_Գառնիկի_Մուրադյան|Նորայր Գառնիկի Մուրադեան]] (ծնվ. 1957, հունվարի 1), Էջմիածնի քաղաքապետի տեղակալ * [[:hy:Զարզանդ_Արսենի_Կարապետյան|Զարզանդ Արսենի Կարապետեան]] (ծնվ. 1947 թ), Էջմիածին քաղաքի պատվավոր քաղաքացի * [[:hy:Յուրի_Արամայիսի_Գևորգյան|Յուրի Արամայիսի Գեւորգեան]] (ծնվ. 1956, հուլիսի 9), Էջմիածին քաղաքի պատվավոր քաղաքացի * [[:hy:Լևոն_Թոքմաջյան|Լեւոն Թոքմաջեան]] (ծնվ. 1937, հունիսի 16), Էջմիածին քաղաքի պատվավոր քաղաքացի === Հայտնի բնիկներ === Վաղարշապատում ծնվել են՝ * [[:hy:Ամենայն_Հայոց_Կաթողիկոսների_ցանկ|Կաթողիկոսներ]] ** [[:hy:Զաքարիա_Բ_Վաղարշապատցի|Զաքարիա Բ Վաղարշապատցի]] (ծ. թ. անհայտ – 1520,), Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս 1515-1520. ** [[:hy:Գրիգոր_ԺԲ_Վաղարշապատցի|Գրիգոր ԺԲ Վաղարշապատցի]] (1498-1590), Ամենայն հայոց կաթողիկոսը 1576-1590. ** [[:hy:Դավիթ_Դ_Վաղարշապատցի|Դավիթ Դ Վաղարշապատցի]] (ծ. թ. անհայտ – 1633), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1590-1629. * Կոմպոզիտորներ՝ ** [[:hy:Մակար_Եկմալյան|Մակար Եկմալեան]] ** [[:hy:Սպիրիդոն_Մելիքյան|Սպիրիդոն Մելիքեան]] * Նկարիչներ ** [[:hy:Եղիշե_Թադևոսյան|Եղիշե Թադեւոսեան]] ** [[:hy:Մհեր_Աբեղյան|Մհեր Աբեղեան]] ** [[:hy:Լևոն_Մանասերյան|Լեւոն Մանասերեան]] * Բանաստեղծներ եւ արձակագիրներ ** [[:hy:Հովհաննես_Հովհաննիսյան_(բանաստեղծ)|Հովհաննես Հովհաննիսեան]] ** [[:hy:Վալտեր_Արամյան|Վալտեր Արամեան]] ** [[:hy:Ռաֆայել_Արամյան|Ռաֆայել Արամեան]] * Երգիչներ ** [[:hy:Արամ_Ասատրյան|Արամ Ասատրեան]] ** [[:hy:Դիանա_Մխիթարյան|Դիանա Մխիթարեան]] * Վաղարշապատի գերբի ու դրոշի հեղինակ [[:hy:Արշակ_Մանուկյան|Արշակ Մանուկեան]] * [[:hy:Հայաստանի_Առաջին_Հանրապետություն|Հայաստանի Առաջին Հանրապետութեան]] ելեւմուտքի (ֆինանսների) առաջին [[:hy:Խաչատուր_Կարճիկյան|նախարարԽաչատուր Կարճիկեան]] * Բանաստեղծ, պատմաբան, պետական-հասարակական գործիչ [[:hy:Շչորս_Դավթյան|Շչորս Դավթեան]] * Հայ արվեստաբան, արվեստագիտութեան դոկտոր, պրոֆեսոր [[:hy:Հրավարդ_Հակոբյան|Հրավարդ Հակոբեան]] * Պրոֆեսոնալ բռնցքամարտիկ [[:hy:Խորեն_Գևոր|Խորեն Գեւոր]] * ԵՊՀ ռեկտոր, տնտեսագետ [[:hy:Վռամ_Կոստանյան|Վռամ Կոստանեան]] * Կինոբեմադրիչ, հայկական հեռուստատեսութեան հիմնադիր, ՀՍՍՀ արվեստի վաստակավոր գործիչ [[:hy:Ժիրայր_Ավետիսյան_(կինոռեժիսոր)|Ժիրայր Ավետիսեան]] == Տես նաեւ == * [[:hy:Էջմիածնի_Ավետարան|Էջմիածնի Ավետարան]] * [[:hy:Հայաստանյայց_Առաքելական_Սուրբ_Եկեղեցի|Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցի]] == Պատկերասրահ == <gallery> Հուշարձան Կոմիտասի, Վաղարշապատ (8).jpg|'''Հուշարձան Կոմիտասի, Վաղարշապատ''' Մշակույթի տուն, Վաղարշապատ (5).jpg|'''Մշակոյթի տուն, Վաղարշապատ''' Հուշարձան Կոմիտասի, Վաղարշապատ (2).jpg|'''Յուշարձան Կոմիտասի, Վաղարշապատ''' Մշակույթի տուն, Վաղարշապատ (2).jpg|'''Մշակոյթի տուն, Վաղարշապատ''' Հուշարձան Կոմիտասի, Վաղարշապատ (8).jpg|'''Յուշարձան Կոմիտասի, Վաղարշապատ''' Սբ. Գայանե, Վաղարշապատ 20.jpg|'''Սբ. Գայիանէ, Վաղարշապատ''' Սբ. Գայանե, Վաղարշապատ 17.jpg|'''Սբ. Գայիանէ, Վաղարշապատ''' Սբ. Գայանե, Վաղարշապատ 23.jpg|'''Սբ. Գայիանէ, Վաղարշապատ''' Սուրբ Գայանե, Վաղարշապատ 29.jpg|'''Սուրբ Գայիանէ, Վաղարշապատ''' Սուրբ Գայանե, Վաղարշապատ 35.jpg|'''Սուրբ Գայիանէ, Վաղարշապատ''' Սուրբ Գայանե, Վաղարշապատ 47.jpg|'''Սուրբ Գայիանէ, Վաղարշապատ''' Սուրբ Գայանե, Վաղարշապատ 40.jpg|'''Սուրբ Գայիանէ, Վաղարշապատ''' Սուրբ Գայանե, Վաղարշապատ 09.jpg|'''Սուրբ Գայիանէ, Վաղարշապատ''' Սուրբ Գայանե, Վաղարշապատ 41.jpg|'''Սուրբ Գայիանէ, Վաղարշապատ''' Վազգեն Առաջին կաթողիկոսի հուշարձան (Վաղարշապատ).JPG|'''Վազգէն Առաջին կաթողիկոսի յուշարձան''' Վաղարշապատ Սուրբ Հռիփսիմե 36.jpg|'''Սուրբ Հռիփսիմէ''' Եկեղեցի Սբ. Աստվածածին, Վաղարշապատ (12).jpg|'''Ս. Աստուածածին եկեղեցի''' Վաղարշապատ Շողակաթ եկեղեցի 05.jpg|Շողակաթ եկեղեցի Սուրբ Գայանե, Վաղարշապատ 46.jpg|Ս. Գայիանէ Մատենադարանի շենք.jpg|Մատենադարանի շէնք </gallery> == Ծանօթագրութիւններ == {{Ծնթ․ցանկ}} {{Արտաքին յղումներ}} [[Ստորոգութիւն:Հայաստանի քաղաքներ]] gty42unfac49h79flwwcue9hjaowbqv 236016 236015 2024-11-19T13:49:34Z Maral Dikbikian 4797 236016 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Բնակավայր|զինանշան=|դրօշակ=}} '''Վաղարշապատ''' (ճանաչելի է նաեւ ''Էջմիածին'' անունով), քաղաք [[Հայաստան]]ի [[Արմաւիրի մարզ]]ին մէջ։ Հայաստանի քաղաքներէն մեծութեամբ 4-րդն է։ Վաղարշապատ (Էջմիածնին մէջ) կայ 5 եկեղեցի, որոնցմէ մէկը՝ Էջմիածնի Մայր Տաճարը, Հայաստանի գլխաւոր եկեղեցին է եւ կը գտնուի Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի համալիրին մէջ, որ [[Հայ Առաքելական Եկեղեցի|Հայ Առաքելական Եկեղեցւոյ]] հոգեւոր եւ վարչական կեդրոնն է։ Վաղարշապատն ունի գլխաւոր ճանապարհ դէպի մայրաքաղաք [[Երեւան]]։ Միացուած է Երեւանին գիւղերով։ Վաղարշապատէն դէպի Երեւան մայրուղին 15-16 քմ է։ == Անուանումներ == Ըստ [[Մովսէս Խորենացի]]ի «Հայոց պատմութեան», մինչեւ Վաղարշապատ կոչուիլը քաղաքը, անուանուած է Վարդգէսաւան, իսկ նախապէս՝ Արտիմեդ։ Վաղարշապատն ունի գլխաւոր ուղի դէպի մայրաքաղաք [[Երեւան]]։ Միացուած է Երեւանին գիւղերով։ Վաղարշապատէն դէպի Երեւան մայրուղին 15-16 քմ է<ref name="Մովսես">[http://titus.uni-frankfurt.de/texte/etcs/arm/mokhor/mokho.htm Հայոց Պատմություն, Մովսես Խորենացի]</ref>։ === Արտիմեդ === Բնակավայրի Արտիմեդ անուանումը, հաւանաբար, պայմանաւորուած եղած է այնտեղ գտնուող Արտիմեդ՝ Անահիտ աստուածուհիին նուիրուած տաճարով։ Այդ ենթադրութիւնը կը հիմնաւորեն՝ 1950-ական թուականներուն, Մայր եւ Սուրբ Հռիփսիմէ տաճարներու պեղումներու ժամանակ իրենց հիմքերէն յայտնաբերուած հեթանոսական տաճարներու բեկորները։ === Վարդգէսաւան === Վարդգէս Մանուկը բաժնուելով Տուհաց գաւառէն, [[Քասախ Գետ|Քասախ]] գետով կու գայ կը նստի Շրէշ բլուրի եւ Քասախ գետի մօտ՝ Արտիմեդ քաղաք Երուանդ արքային խնամախօսելու, ուր իր անունով կը հիմնուի Վարդգէսաւանը։ === Վաղարշապատ === 2-րդ դարու առաջին կէսին, ըստ Մովսէս Խորենացիի, Սանատրուկ Բ.-ի որդի Վաղարշ Ա. թագաւորը [[Վարդգէսաւան]]ը կը պատէ պարիսպով եւ մեծ ամբարտակով, դարձնելով թագաւորանիստ քաղաք՝ վերակոչելով այն Վաղարշապատ կամ Նոր Քաղաք, Վաղարշ Ա. Արշակունիի ժամանակից (Ք.Ե. 191-211 թուականներ)<ref name="Մովսես" />։ Միջին դարերուն, յատկապէս միջնադարուն, Վաղարշապատ մերթ ընդ մերթ կոչուած է նաեւ Էջմիածին, որ համանուն վանքին եւ ո՛չ ամբողջ բնակավայրին անունն է։ {{քաղվածք|Այս (Վաղարշ Ա. Արշակունին, ըստ Խորենացիի թագաւորած [[191]]-[[211]] թուականներուն) պատեաց պարիսպով հզօր աւանն Վարդգէսի, որուն դիմաց Քասախ գետը, զորմէ զառասպելն կ՝ըսէ Հատուած գնացեալ Վարդգէս մանուկն ի Տուհաց գաւառէն զ[[Քասախ Գետ|Քասախ գետ]]ով, եկեալ նստաւ զՇրեշ բլուրով, զԱրտիմեդ քաղաքով, զՔասախ գետով կռել կոփել զդուռնն Երուանդայ արքայի։ Այս Երուանդ առաջինն է, Սակաւակեացն է, որ ի Հայկեանց, զորուն զքոյրն կին առաւ Վարդգէսի՝ շինեց զաւանս զայս, յորուն եւ Տիգրան միջին յԱրշակունեաց (Տիգրան Բ Մեծ) նստոյց զհասարակ առաջնոյ գերութեանն Հրէից, որ եղաւ քաղաքիւղ վաճառօք։ Այժմ այս Վաղարշ պատեաց պարիսպով եւ հզօր ամբարտակով, եւ անուանեաց Վաղարշապատ, որ եւ Նոր քաղաք։|Մովսես Խորենացի}} === Կայնեպոլիս === 163 թուականէն մինչեւ 193 թուական հռոմէացիք Վաղարշապատը նոյնիսկ մայրաքաղաք կը հռչակեն գրաւուած եւ աւերուած [[Արտաշատ]]ի փոխարէն եւ կ'անուանեն Կայնեպոլիս (Նոր քաղաք)<ref>[http://www.sno.pro1.ru/lib/trever_ocherki_istorii_kultury_drevney_armenii/trever_ocherki_istorii_kultury_drevney_armenii.pdf К. В. Тревер, Очерки по истории культуры древней Армении, Москва-Ленинград, 1963, էջ 251-270]</ref><ref name="քաղաք">[http://էջմիածին.հայ/mer-qaxaq/patmutyun/42-.html Էջմիածնի քաղաքապետաչանի պաշտոնական կայք, պատմություն]</ref>: === Էջմիածին === 1945 թուականին քաղաքը վերանուանուած է Էջմիածին եւ այդ անունը կրած է մինչեւ 1992 թուականը, երբ նորէն վերանուանուեցաւ Վաղարշապատ։ == Պատմութիւն == === Հնավայրեր Վաղարշապատի տարածքին մէջ === ''Վաղարշապատը եւ իր շրջակայքը բնակելի եղած են դեռեւս մ.թ.ա. 6-3 հազարամեակներուն։ Այդ տարածքներուն մէջ կը գտնուին [[:hy:Պղնձի-քարի_դարը_Հայկական_լեռնաշխարհում|էնէոլիթեան (պղնձէքարեդարեան)]] ժամանակաշրջանի այնպիսի հնավայրեր, ինչպիսիք են [[:hy:Շրեշ-բլուր|Շրեշ բլուրը]], [[:hy:Մոխրբլուր|Մոխրբլուր]], Թեղուտը, [[:hy:Մեծամոր_(հնագույն_բնակատեղի)|Մեծամորը]] եւ այլն, ու յայտնաբերուած են հնագիտական ամէնաբազմազան եւ հարուստ առարկաներ։ Վաղարշապատի եւ իր շրջակայքին մէջ կան նաեւ հնագոյն դամբարանադաշտեր, որոնք եւս անկասկած կը դարձնեն տուեալ բնակավայրի հնամենի եւ նշանաւոր ըլլալը։'' === Առաջին գրաւոր տեղեկութիւններ === Վաղարշապատի տարածքի եւ իր շրջակայքի մասին առաջին գրաւոր տեղեկութիւնները աւանդած է [[:hy:Բիայնա|Բիայնայի]] ([[:hy:Վանի_թագավորություն|Վանի]]) թագաւոր [[:hy:Ռուսա_Բ|Ռուսա Բ]]-ն (մթա 685-645)՝ զայն կոչելով Կուարլինի կամ Կուտուրլինի հովիտ, որուի ոռոգման համար մեծ ջանք թափած է<ref name="մարզ">[http://armavir.mtad.am/about-communities/166/ Էջմիածին քաղաքային համայնք]</ref>։ [[:hy:3-րդ_դար|3-րդ դարու]] վերջերու Վաղարշապատի քաղաքային նկարագրին մասին ստոյգ տեղեկութիւններ կը հաղորդէ [[:hy:Ագաթանգեղոս|Ագաթանգեղոսը]]։ Անոր պատմութեան եւ վերջերս կատարուած պատմա-հնագիտական ուսումնասիրութիւններուն հիմամբ կարելի է ընդհանուր գիծերով պատկերացում կազմել այդ ժամանակաշրջանի Վաղարշապատի մասին։ Քաղաքը տարածուած է պարիսպներով ամրացուած միջնաբերդի շուրջը<ref name="Ագաթ">Ագաթանգեղոս, Պատմություն Հայոց, Երևան. 1977։</ref>։ Այժմ արդէն կասկած չկայ, որ միջնաբերդի տարածքը, ընդհանուր առմամբ, համընկած է Էջմիածնի վանքի ներկայիս գտնուած տարածքին մէջ<ref>[http://hpj.asj-oa.am/2796/1/1977-2(81).pdf Тирацян Г. А. К вопросу о градостроительной структуре и типографии Вагаршапата,- Պատմա-բանասիրական հանդես, 1977խ №2, էջ 82-83.]{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot}}</ref><ref>Թ․ Ավդալբեկյան, Հայագիտական հետազոտություններ, Երևան, 1969, էջ 148-150</ref><ref name="շախ79-80">Յ․ Շահխաթանեանց, Ստորագրութիւն Կաթողիկէ էջմիածնի և հինդ գավաոացն Արարատայ. հատոր 1, էջմիածին. 1842. էջ 79-80</ref>։ === Քաղաքի դիրքը === Վաղարշապատը եւ իր մերձակայ տարածքները հին եւ միջին դարերուն կը մտնէին [[:hy:Մեծ_Հայք|Մեծ Հայքի]] [[:hy:Այրարատ|Այրարատ]] նահանգի [[:hy:Արագածոտն_(գավառ)|Արագածոտն]] գաւառին մեջ, տեղագրօրէն կը հանդիսանայ [[:hy:Արարատյան_դաշտ|Արարատեան դաշտի]] կեդրոնը՝ [[:hy:Քասաղ|Քասաղ]] գետի միջին եւ ստորին հոսանքներու շրջանին մէջ։ Վաղարշապատը Արեւելքի մեծ քաղաքնեուն նման շրջապատուած էր պարիսպով, որու կեդրոնը շուկան էր։ Քաղաքին մէջ առնուած էր նաեւ միջնաբերդը, ներսը՝ արքունի ապարանքը եւ մայր տաճարը, իսկ քաղաքի պարիսպներէն դուրս՝ քաղաքի արուարձաններն էին։ Պարիսպներէն ներս կ'ապրէր ազնուականութիւնը եւ իշխող դասը, իսկ պարիսպներէն դուրս՝ աշխատաւորութիւնը։ուարձանները եւս ունեցած են իրենց շուկան եւ արհեստաւորական թաղերը։ Վաղարշապատը հնագոյն դարերէն համարեայ անընդմէջ երկրորդ կամ զուգահեռ մայրաքաղաքի դեր կատարած է։ Վաղարշապատի դերի բարձրացումը առաջնակարգ մայրաքաղաքի աստիճանի հետեւանքն էր այն բանին, որ [[:hy:301|301]] թ-էն անիկա դարձաւ քրիստոնէական Հայաստանի հոգեւոր կեդրոնը, նաեւ կաթողիկոսական նստավայրը։ Բաւական է աըսել, որ այստեղ բացուած է Մաշտոցեան առաջին դպրոցը, այստեղ հաստատուած է (480 թուականին) առաջին հայկական պետական-պաշտօնական մատենադարանը։ Յետագայ դարերուն (ի բաց առեալ [[:hy:Բագրատունիներ|Բագրատունիներու]] թագաւորութեան ժամանակ) Վաղարշապատը աստիճանաբար անշքացաւ, դարձաւ աննշան եւ խեղճուկ բնակավայր մը։ Քաղաքը նոր շունչ եւ վերակենդանութիւն կ'առնէ, երբ [[:hy:1441|1441]] թուականին կաթողիկոսական աթոռը [[:hy:Սիս|Սիսէն]] տեղափոխուեցաւ Էջմիածին։ Այսուհետեւ Վաղարշապատ-Էջմիածինը նորէն դարձաւ հայոց ո՛չ միայն կրօնական, այլեւ վարչական կեդրոնը։ 1828 թ-էն, երբ Արեւելահայաստանը միացաւ Ռուսաստանին, Վաղարշապատը (Էջմիածին) դարձաւ Երեւանի նահանգի Էջմիածինի գաւառի կեդրոնը, մինչեւ 1930 թուականը<ref>{{Citation|title=Վաղարշապատ|url=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8E%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D6%80%D5%B7%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D5%BF|date=2024-09-28|accessdate=2024-11-08|language=hy}}</ref>։ == Հին Վաղարշապատի տեղադրութիւն == Հայաստանի երբեմնի քաղաքամայր Վաղարշապատը կը գտնուի [[:hy:Այրարատ|Այրարատ]] նահանգի Արագածոտն գաւառին մէջ։ Վաղարշապատը հայ [[:hy:Արշակունիներ|Արշակունիներու]] պետականութեան թագաւորանիստ քաղաքն էր, կրօնական եւ մշակութային կեդրոնը։ Հնագիտական նիւթերը եւ մատենագրական աղբիւրները կ'օգնեն մեզի վերականգնելու հին Վաղարշապատի տեղադրութիւնը։ Մովսէս Խորենացիի յիշատակած աւանդութիւններէն յայտնի է, որ Վաղարշապատի հին քաղաքատեղին կը գտնուէր Արարատեան դաշտին մէջ՝ Քասախ գետի եւ Շրեշ բլուրի մօտ, իբրեւ ամրացուած բերդ, առեւտրական մեծ աւան։ [[:hy:Երվանդ_Լալայան|Երուանդ Լալայեանի]] վկայութեամբ, ժողովուրդը Շրեշ անուանած է Ղուգոյի կոնդ կոչուած բլուրը, որ կը գտնուէր Վաղարշապատէն հիւսիս-արեւելք (քաղաքէն 500 մ հեռու), Էջմիածին-[[:hy:Օշական|Օշական]] ճանապարհի աջ կողմը։ Շրեշ բլուրը մինչեւ 1870-ական թուականները 123 մ տրամագիծով, քանի մը մեթր բարձրութեամբ, խոշոր զանգուածային քարերով շրջապատուած արհեստական հողաբլուր էր, որ 1913, 1928 թուականներուն պեղած է Երուանդ Լալայեանը եւ կրկին պեղուած է 1945-1950 թուականներուն։ 1950 թուականին բլուրը ամբողջովին հարթուած է։ Վաղարշապատի տեղադրութիւնը կապուած էր նաեւ [[:hy:Քասաղ|Քասախ]] գետի հետ, որ շատ անգամ փոխած է հունը։ Հին ատեն անիկա հոսած է Վաղարշապատի հիւսիսային կողմէն, Շրեշ բլուրի եւ Կաւաբլուրի մօտէն թեքուած է դէպի արեւմուտք, ուր պահպանուած են գետի ցամքած հունը եւ միջնադարեան կամուրջի մնացորդները։ Քասախի մէկ բազուկը քաղաքի արեւմուտքով իջած է հարաւ եւ Խաթունարխի արեւմուտքը՝ Էջմիածնէն [[:hy:Իգդիր|Իգտիր]] տանող խճուղիէն ներքեւ միացած [[:hy:Սևջուր|Մեծամոր գետին]]։ Այս բազուկը կը պահպանուէր մինչեւ 1833 թուականը։ [[:hy:387|387]] թուականին [[:hy:Վռամշապուհ|Վռամշապուհի]] օրօք, Հայաստանը [[:hy:Սասանյան_Պարսկաստան|Սասանեան Պարսկաստանի]] եւ [[:hy:Բյուզանդիա|Բիւզանդիայի]] միջեւ բաժնուելէն յետոյ, Վաղարշապատը կը շարունակէր մնալ որպէս մայրաքաղաք եւ կ'ապրէր մշակութային վերելք. այստեղ կատարուեցաւ հայերէն տառերու գիւտը։ Արշակունիներու թագաւորութիւնէն յետոյ, Վաղարշապատը վերջին հարուածը կը ստանայ պարսիկներէն։ Սկսած [[:hy:451|451]] թուականէն, [[:hy:Վարդանանց_պատերազմ|Վարդանանց պատերազմի]] ժամանակէն Վաղարշապատը կ'ամայանայ եւ բնակչութիւնը կը ցրուի [[:hy:Պատմական_Հայաստան|Հայաստանի]] այլ վայրեր։ == Հոգեւոր մայրաքաղաք == [[:hy:Քրիստոնեության_ընդունումը_Հայաստանում|Հայաստանի մէջ քրիստոնէութեան պաշտօնական կրօն ճանաչումէն]] յետոյ, Վաղարշապատի դերը երկրին մէջ առաւել եւս կը մեծնայ եւ միաժամանակ կը դառնայ նաեւ հայոց հոգեւոր կեդրոն։ Միջնաբերդին մէջ կը կառուցուի Մայր տաճարը, իսկ Հռիփսիմեան կոյսերու նահատակման վայրերուն մէջ՝ անոնց նուիրուած մատուռները։ 5-րդ դարու կէսերուն՝ Մայր [[:hy:Դվին|ԱթոռըԴուին]] փոխադրելէ յետոյ, փաստօրէն մինչեւ 7-րդ դար, Վաղարշապատը կը կորսնցնէ իր երբեմնի նշանակաթիւնը։ 7-րդ դարուն պարսկա-բիւզանդական հակամարտութիւններու ոլորտին մէջ գտնուող Հայաստանի մէջ՝ ինքնավարութեան առկայութեան տասնամեակներուն պայմաններ կը ստեղծուին քաղաքի տնտեսութեան եւ մշակոյթի վերելքին համար, քաղաքային կեանքը Վաղարշապատի մէջ կրկին կ'աշխուժանայ 4-րդ դարոււ հիմնուած մատուռներու փոխարէն մէկը միւսի ետեւէն կը կառուցուին Հռիփսիմէի (618 թ.) ու Գայանէի (680 թ.) եկեղեցիները, կը վերանորոգուի Մայր տաճարը։ Վաղարշապատէն [[:hy:Արտաշատ|Արտաշատ]] տանող ճանապարհի մօտ կը կառուցուին Զուարթնոց տաճարը (641-661) ու անոր կից՝ կաթողիկոսական նստավայրը։ 15-րդ դարուն Վաղարշապատի մէջ կը վերահաստատուի կաթողիկոսարանը։ 13-15-րդ դարերէն Վաղարշապատը դարձաւ հայոց հոգեւոր կեդրոնը, իսկ տաճարը՝ անկախ կաթողիկոսական աթոռանիստի տեղափոխութիւններէն, պահպանեց մայր տաճարի առաջնային նշանակութիւնը։ 1828 թուականին Էջմիածինը Արեւելեան Հայաստանի կազմին մէջ վերջնականապէս կը միացուի Ռուսաստանին։ Ռուսական կառավարութիւնը, նախկին իշխանութիւններուն նման, նոյնպէս կը ճանչնայ միաբանութեան իրաւունքները Էջմիածինի վրայ։ Չնայած 19-րդ դարու կէսէն Էջմիածինը կը դառնայ Երեւան նահանգի Էջմիածինի վիճակի կեդրոնը, այնուամենայնիւ, բուն քաղաքը կը կառավարէին կաթողիկոսարանն ու միաբանութիւնը՝ սինոտի հետ մէկտեղ։ Խորհրդային իշխանութեան առաջին օրերէն Էջմիածինը կը դադարի վանքապատկան ըլլալէ եւ կը դառնայ Վաղարշապատ գաւառի կեդրոնը։ Այժմ Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին Մայր Տաճարը [[:hy:Ամենայն_Հայոց_կաթողիկոս|Ամենայն Հայոց կաթողիկոսներու]] նստավայրն է<ref name="քաղաք2">[https://ejmiatsin.am/our-city/30/ Էջմիածնի համայնքապետարան - Պատմություն]</ref>։ == Քաղաքաշինութիւն == === Միջնաբերդ === Միջնաբերդում է գտնվել Տրդատ Գ թագաւորի պալատը, նրանից ոչ հեռու՝ Մայր տաճարի տեղում, հավանաբար, [[:hy:Անահիտ_աստվածուհի|Անահիտ աստվածուհուն]] (Արտեմիդ) նվիրված տաճարը իսկ դրանից հարավ-արեւելք՝ ներկայիս տպարանի արեւմտեան կողմում, անտիկ բաղնիքը<ref>Тирацян Г. А. К вопросу о градостроительной структуре и типографии Вагаршапата, ՊԲՀ 1977 №2, էջ 85</ref>։ [[:hy:Ագաթանգեղոս|Ագաթանգեղոսը]] հիշատակում է, որ միջնաբերդում կային նաեւ ներքին փողոցներ, որոնց գոյութիւնը կարելի է բացատրել առայժմ մեզ անհայտ այլ շինութիւնների առկայութեամբ։ Այդ մասին են վկայում [[:hy:18-րդ_դար|18-րդ դարի]] վերջերին Մայր տաճարի շրջակայքում շինարարական աշխատանքների ժամանակ հայտնաբերված հին քարե սալահատակների եւ մարմարե կառուցվածքի մնացորդները<ref>Յ․ Շահխաթանեանց, Ստորագրութիւն Կաթողիկէ էջմիածնի և հինդ գավաոացն Արարատայ. հատոր 1, էջմիածին. 1842. էջ 77-81</ref>։ Քաղաքի հատակագծի տարածքից պեղումների ու շինարարական աշխատանքների Ժամանակ հայտնաբերված նիւթերը ապացույց են, որ այն բնակեցված է եղել։ Հավանաբար բուն քաղաքում էր գտնվում ապարանքների բարձրաբերձ շինութիւնների մի մասը, որոնց առկայութեան մասին վկայում է Ղազար Փարպեցին։ === Պարիսպ === [[Պատկեր:06_Chardin_Ecs-miazin_nommée_communément_les_trois_eglises.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:06_Chardin_Ecs-miazin_nomm%C3%A9e_commun%C3%A9ment_les_trois_eglises.jpg|մինի|300x300փքս|Էջմիածինը Շարդենի փորագրութիւնում, 1670-ականներ]] Արարատեան հարթավայրի վրա գտնվող Վաղարշապատը զուրկ էր Հին Հայաստանի միւս քաղաքներին՝ Արմավիրին, Արտաշատին, Երվանդաշատին հատուկ պաշտպանական բնական պայմաններից։ Հետեւաբար պարիսպները, ինչպես նաեւ արհեստական միւս շինութիւնները, այստեղ ձեռք են բերել առաջնային նշանակութիւն<ref>{{Cite web|url=http://basss.asj-oa.am/1309/1/1956-10(75).pdf|title=В. М. Арутюнян, К вопросу о градостроителной культуре древней Армении,- «Известия» АН Арм. ССР, Ереван, 1956 №10, с. 80.|archive-url=https://web.archive.org/web/20120522230705/http://basss.asj-oa.am/1309/1/1956-10(75).pdf|archive-date=2012 թ․ մայիսի 22|accessdate=2014 թ․ հոկտեմբերի 31|url-status=dead}}</ref>։ Հանգամանալի տեղեկութիւններ կան քաղաքը շրջապատող պարիսպների մասին, նրա արեւելեան հատվածը նշված է 1827 թուականի ռուսների կողմից կատարված տեղահանաթային հատակագծի վրա, ըստ որի Գաեանե վանքից մոտ 300 մ դեպի արեւելք սկսվում է եւ հիւսիս–արեւելեան ուղղութեամբ մոտ 1000 մետր երկարութեամբ շարունակվում հողաթմբի վրա տեղադրված մի հզոր պարիսպ։ Հովհաննես Շահխաթունեանցի վկայութեամբ 1840-ական թուականներին մոտ 750 քայլ երկարութեամբ նշմարվում էին այդ պարսպի հիմքերը, որի միջին մասում պահպանվում էին արեւելեան դռան հետքերը<ref name="շախ79-80" />։ Ինչպես ենթադրում է [[:hy:Հովհաննես_Խալփախչյան|Հովհաննես Խալփախչեանը]], դա, անկասկած, Մովսես Խորենացու հիշատակած Վաղարշ թագաւորի կաոուցած պաշտպանական համակարգի մի մասն է եւ հնարավոր է՝ քաղաքի կրկնակի կավաշեն պարրսպի ու հողաթմբի մնացորդները<ref>Ա․ Սահինյան, Հայկական ճարտարապետությունը ստրկատիրական հասարակարգի ժամանակաշրջանում, Ակնարկ հայ ճարտարապետության պատմության, Երևան, 1964, էջ 54-55</ref>։ Նրա չափերը եւ տեղադրութիւնը ոչնչով չեն հակասում Վաղարշապատի պարիսպներին վերաբերող Ագաթանգեղոսի տված վկայութիւններին։ Բացի այդ, պարիսպը զբաղեցնող տարածքի մոտից են գտնվել հռոմեացիների շինարարական գործունեութեանը վերաբերող երկու՝ 175 եւ 185 թուականների կատարված արձանագրութունները որոնք, հավանաբար պատկանել են պարիսպներին։ === 19-րդ դար === [[Պատկեր:Vagharshapat_city_layout.png|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Vagharshapat_city_layout.png|ձախից|մինի|Վաղարշապատ քաղաքի հատակագիծը, հեղինակ՝ [[:hy:Ալեքսանդր_Թամանյան|Ալեքսանդր Թամանեան]]]] 19-րդ դարից սկսած պահպանվել են Վաղարշապատի հատակագծային ու տարածական ձեւերը պատկերող բազմաթիվ փաստաթղթեր։ == Եկեղեցիներ == Վաղարշապատի (Էջմիածնի) տարածքում վեց եկեղեցի կա՝ === Մայր աթոռ սուրբ Էջմիածին === {{հիմնական|Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին}} [[Պատկեր:Etchmiadzin_Cathedral_view.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Etchmiadzin_Cathedral_view.jpg|մինի|200x200փքս|[[:hy:Մայր_Աթոռ_Սուրբ_Էջմիածին|Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին]]]] '''Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածինը''' [[:hy:Հայ_Առաքելական_Եկեղեցի|Հայ Առաքելական Եկեղեցու]] հոգեւոր եւ վարչական կեդրոնն է, որը գտնվում է [[:hy:Հայաստան|Հայաստանի]] [[:hy:Էջմիածին|Էջմիածին]] քաղաքում։ Այստեղ է գտնվում [[:hy:Էջմիածնի_Մայր_Տաճար|Էջմիածնի Մայր Տաճարը]], որն ըստ [[:hy:Գրիգոր_Լուսավորիչ|Գրիգոր Լուսավորչի]] տեսիլքի, հիմնվել է [[:hy:Քրիստոս|Քրիստոսի]] իջման վայրում եւ կառուցվել Գրիգոր Լուսավորչի ու [[:hy:Տրդատ_Գ_թագավոր|Տրդատ Գ թագաւորի]] կողմից 301-303 թուականներին։ Այն աշխարհասփյուռ հայութեան սրբազան ուխտատեղին է եւ [[:hy:Ամենայն_Հայոց_Կաթողիկոսների_ցանկ|Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսութեան]] նստավայրը՝ [[:hy:Վեհարան|Վեհարանը]]։ Եկեղեցու պատմութիւնն ամփոփող պատմական [[:hy:Հուշարձան|յուշարձանները]], [[:hy:Թանգարան|թանգարանները]], [[:hy:Գրադարան|գրադարանները]] եւ հենց Մայր Տաճարը ներկայացնում են հայոց բազմադարեան պատմութիւնը, գրականութեան եւ արվեստի բացառիկ արժեքները, հոգեւոր մշակոյթի գանձերը<ref>{{Cite web|url=http://www.armenianchurch.org/index.jsp?sid=1&id=107&pid=24|title=Մայր տաճարի թանգարանի մասին|archive-url=https://web.archive.org/web/20131203211950/http://www.armenianchurch.org/index.jsp?sid=1&id=107&pid=24|archive-date=2013-12-03|access-date=2014-09-16|url-status=dead}}</ref>։ Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածինը պատասխանատվութիւն է կրում թե' այստեղ ստեղծված եւ թե' Եկեղեցուն նուիրաբերված մշակութային արժեքների պահպանութեան համար։ 2021 թուականի պայմաններով Սուրբ Էջմիածինը վերանորոգվում է։ === Սուրբ Հռիփսիմե եկեղեցի === {{հիմնական|Սուրբ Հռիփսիմէ եկեղեցի (Վաղարշապատ)}} [[Պատկեր:Hripsime3.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Hripsime3.jpg|մինի|200x200փքս|[[:hy:Սուրբ_Հռիփսիմե_եկեղեցի_(Էջմիածին)|Սուրբ Հռիփսիմե եկեղեցի]]]] Էջմիածնի Սուրբ Հռիփսիմե եկեղեցին ներառված է [[:hy:ՅՈւՆԵՍԿՕ|ԵՈՒՆԵՍՔՕ]]-ի համաշխարհային ժառանգութեան ցուցակի մեջ։ Ավանդութեան համաձայն, Հռիփսիմեն քրիստոնյա կույսերի հետ, խուսափելով [[:hy:Դիոկղետիանոս|Դիոկղետիանոս]] կայսեր (284-305) հալածանքներից, փախչում են Հայաստան եւ [[:hy:Քրիստոնեություն|քրիստոնեութիւն]] քարոզում, որտեղ հայոց [[:hy:Տրդատ_Գ|Տրդատ Գ Մեծ արքայի]] կողմից նույնպես հալածանքների են ենթարկվում եւ սպանվում իր հավատակից [[:hy:Հռիփսիմյանց_կույսեր|Սուրբ կույսերի]] հետ միասին։ Հռիփսիմեան կույսերի նահատակման տեղում [[:hy:Տրդատ_Գ|Տրդատ]] արքան եւ [[:hy:Գրիգոր_Լուսավորիչ|Գրիգոր Լուսավորիչը]] կառուցել են վկայարան՝ կիսագետնափոր հանգստարան, վրան՝ քարաշեն չորս սիւներով ամպհովանի։ 5-րդ դարում այն ավերել են պարսիկները, [[:hy:Սահակ_Պարթև|Սահակ Պարթեւը]] կառուցել է նորը։ Եկեղեցին հիմնադրվել է այդ վայրում [[:hy:618|618]] թուականին [[:hy:Կոմիտաս_Ա_Աղցեցի|Կոմիտաս Ա Աղցեցի]] կաթողիկոսի կողմից։ Հռիփսիմեի տաճարը պատկանում է [[:hy:Միջնադարյան_Հայաստան|միջնադարեան Հայաստանի]] եկեղեցական կառույցների առավել կատարելագործված տիպին (ձեւավորվել է 6-րդ դարում)։ Ներքուստ խաչաձեւ է, որն ստեղծվել է գմբեթածածկ ծավալին կցված չորս խորաններով ու շրջանի 3/4 հատվածքի անկիւնային խորշերով։ === Սուրբ Գաեանե եկեղեցի === {{հիմնական|Սուրբ Գայանե եկեղեցի (Վաղարշապատ)}} [[Պատկեր:Surb_Gayane_Church.JPG|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Surb_Gayane_Church.JPG|մինի|200x200փքս|[[:hy:Սուրբ_Գայանե_եկեղեցի_(Վաղարշապատ)|Սուրբ Գաեանե եկեղեցի]]]] Սուրբ Գաեանե եկեղեցի, գմբեթավոր բազիլիկ տիպի եկեղեցի է, [[:hy:Հայ_Առաքելական_Եկեղեցի|Հայ Առաքելական Եկեղեցու]] գլխավոր սրբավայրերից մեկը, հայկական ճարտարապետութեան հուշարձան։ Պլաստիկ եւ ավարտուն այս շինութիւնը զուրկ է հատուկ դեկորատիվ տարրերից։ Իր տիպով՝ գմբեթավոր բազիլիկ տիպի եկեղեցի է, ունի դասական, պարզ ձեւ։ Կառուցվել է [[:hy:630|630]] թ., [[:hy:Եզր_Ա_Փառաժնակերտցի|Եզր կաթողիկոսի]] օրոք՝ տեղում եղած մատուռի փոխարեն, [[:hy:Սուրբ_Գայանե|Սուրբ Գաեանե]] կույսի գերեզմանի վրա։ Եկեղեցու բոլոր տարրերը՝ թաղերը, կամարները եւ այլն, ներդաշնակ են ու խոսուն։ Ավագ սեղանի տակ գտնվում է Սուրբ Գաեանեի գերեզմանը։ Սուրբ Գաեանե եկեղեցին հայկական ճարտարապետութեան առաջին ծաղկման շրջանի լավագոյն հուշարձաններից մեկն է։ Այն գմբեթավոր-բազիլիկ տիպի եկեղեցի է, որի հորինվածքը մշակվել է Հայաստանում [[:hy:5-րդ_դար|V]]-[[:hy:7-րդ_դար|7-րդ դարերում]] եւ ներկայացված է նույն ժամանակաշրջանին վերաբերվող մի շարք հուշարձաններով ([[:hy:Տեկորի_տաճար|Տեկորի]], [[:hy:Բագավանի_Սուրբ_Հովհաննես_տաճար|Բագավանի]], [[:hy:Մրենի_տաճար|Մրենի]] եւ [[:hy:Օձունի_եկեղեցի|Օձունի]] տաճարներ)։ Եկեղեցուն կից գերեզմանոցում թաղված է ԽԵՆԹԸ(ՎԱՐԴԱՆ), Բայազեթի պաշարված բերդից գեներալ Տեր-Ղուկասովին գաղտնի նամակ հասցնողը, որի շնորհիվ բերդը ձերբազատվում է պաշարումից։ Նայիր ՐԱՖՖՈՒ "ԽԵՆԹԸ" վեպը։ === Սուրբ Շողակաթ եկեղեցի === {{հիմնական|Սուրբ Շողակաթ եկեղեցի}} [[Պատկեր:Shoghakat_Church,_Ejmiadsin.JPG|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Shoghakat_Church,_Ejmiadsin.JPG|մինի|267x267փքս|[[:hy:Շողակաթ|Սուրբ Շողակաթ եկեղեցի]]]] Շողակաթը [[:hy:Եկեղեցի|եկեղեցի]] է Վաղարշապատի հիւսիսային կողմում, արքունի [[:hy:Հնձան|հնձանների]] տեղում՝ կառուցված՝ ըստ ավանդութեան, [[:hy:Հռիփսիմյանց_կույսեր|Հռիփսիմեանց կույսերից]] սուրբ Մարիանեի նահատակութեան վայրում, Աղամալ Սորոտեցի արքայազնի կողմից [[:hy:Կաթողիկոս|կաթողիկոս]] [[:hy:Նահապետ_Ա_Եդեսացի|Նահապետ Ա Եդեսացի]] ժամանակներում։ Ընդգրկված է [[:hy:ՅՈւՆԵՍԿՕ|ԵՈՒՆԵՍՔՕ]]-ի Համաշխարհային ժառանգութեան ցուցակում։ Շողակաթ միջնադարեան եկեղեցին գտնվում է [[:hy:Արմավիրի_մարզ|Արմավիրի մարզում]]՝ Վաղարշապատում։ Ըստ [[:hy:Ավանդություն|ավանդութեան]] հիմնադրվել է այն տեղում, ուր Հռիփսիմեան քրիստոնյա նահատակների վրա «շող է կաթել»։ Այժմեան [[:hy:Գմբեթ|«գմբեթավոր]] դահլիճի» հորինվածքով եկեղեցին կառուցվել է [[:hy:1694_թվական|1694 թուականին]]։ Հատակագծի ձեւերը եւ համաչափութիւնները բնորոշ են այդ տիպի վաղ միջնադարի կառույցներին, որը ենթադրել է տալիս, որ Շողակաթ եկեղեցին կառուցվել է 6-7-րդ դարերում, շինութեան հիմքերի վրա։ Ութանիստ [[:hy:Թմբուկ|թմբուկով]] գմբեթը ոչ թե կառույցի, այլ երկու զույգ որմնամույթով դահլիճի կեդրոնում է՝ նույնատիպ հնագոյն եկեղեցիների նման։ Արեւմուտքից կից է գավիթ-սրահը։ === Սուրբ Մարիամ Աստվածածին === {{հիմնական|Սուրբ Մարիամ Աստվածածին (Էջմիածին)}}Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին գտնվում է [[:hy:Էջմիածին|Էջմիածին]] քաղաքում՝ [[:hy:Մայր_աթոռ_սուրբ_Էջմիածին|Մայր Տաճարից]] փոքր հեռավորութեան վրա։ Կառուցվել է 1767 թուականին [[:hy:Սիմեոն_Ա_Երևանցի|Սիմեոն Երեւանցի կաթողիկոսի]] օրոք։ [[:hy:Վազգեն_Ա_Բուխարեստցի|Վազգեն Ա կաթողիկոսի]] օրոք՝ 1986 թուականին, վերանորոգվել է եկեղեցին եւ կառուցվել է զանգակատունը։ Եկեղեցու արեւելեան պատին՝ Ավագ խորանի ձախ կողմում, կա մի արձանագրութիւն՝ ըստ որի «Այս սուրբ եկեղեցին կառուցվեց եւ գյուղը անջատվեց Աթոռից նորա պարսպի կառուցման հետեւանքով, Տեր Սիմեոն Սրբազան Կաթողիկոս Երեւանցու ծախսերով եւ հրամանով՝ ի պատիվ Սուրբ Աստվածածնի, որի անունով կառուցվեց 1767 թվին»։ === Զվարթնոց տաճար === {{հիմնական|Զվարթնոց}} [[Պատկեր:Zvartnots_24.JPG|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Zvartnots_24.JPG|մինի|200x200փքս|[[:hy:Զվարթնոցի_տաճար|Զվարթնոց տաճար]]]] Զվարթնոցը կառուցվել է [[:hy:Ներսես_Գ_Տայեցի|Ներսես Գ Տայեցի]] կաթողիկոսի օրոք՝ 643–652 թթ.։ Տաճարը Զվարթնոց է անուանել պատմիչ Սեբեոսը, այլ աղբիւրներում հիշատակվում է նաեւ Վաղարշապատի Սուրբ Գրիգոր, Առապարի Սուրբ Գրիգոր անուններով։ «Զվարթնոց» անուանումը հավանաբար առնչվում է նաեւ զվարթուն՝ հրեշտակ բառին։ Ենթադրվում է, որ Զվարթնոցի տարածքում է եղել հեթանոսական Տիր աստծու մեհեանը։ Ըստ [[:hy:Սեբեոս|Սեբեոսի]]՝ 301 թ. այստեղ են հանդիպել Հայոց [[:hy:Տրդատ_Գ|Տրդատ Գ]] արքան եւ [[:hy:Գրիգոր_Լուսավորիչ|Գրիգոր Լուսավորիչը]]։ Տաճարի ավերման մասին պատմական աղբիւրներում տեղեկութիւն չկա (հավանաբար ավերվել է երկրաշարժից). հայտնի է, որ այն կանգուն է եղել մինչեւ [[:hy:10-րդ_դար|10-րդ դարը]]։ 20-րդ դարի սկզբին ավերակ տաճարը ծածկված էր հողով, պեղումներ կատարվել են 1901-1907 թթ.՝ Խաչիկ վարդապետ Դադեանի նախաձեռնութեամբ, 1904-ից՝ [[:hy:Թորոս_Թորամանյան|Թորոս Թորամանեանի]] գիտական ղեկավարութեամբ։ Ըստ պեղված նիւթերի՝ նախքան Զվարթնոցն այստեղ եղել են հեթանոսական եւ IV–V դարերի կառույցներ։ Հնագոյնը 0,63 մ x 2,7 մ չափերի կոթողն է (գտնվում է Զվարթնոցի թանգարանում)՝ [[:hy:Ռուսա_Բ|Ռուսա Բ]]-ի սեպագիր արձանագրութեամբ։ == Բնակչութիւն == Ըստ [[:hy:Փավստոս_Բուզանդ|Փավստոս Բուզանդի]] քաղաքը 4-5-րդ դարերում մոտ 120000 բնակիչ ուներ։ Պարսպապատված տարածքում քաղաքը, իհարկե, չէր կարող ունենալ այդքան բնակիչ, ինչպես։ Եթե տեղեկութիւնը հավաստի է, ապա բնակիչների մի մասր, անշուշտ, ապրել է քաղաքի պարիսպներից դուրս՝ այգիներում ու դաշտերում։ Այդ է վկայում նրա մեկ այլ անուանումը՝ Քաղաքուդաշտ<ref>Փավստոս Բուզանդ, Պատմություն Հայոց</ref>։ Ըստ [[:hy:2001|2001]]<ref>[https://armstat.am/file/doc/130.pdf Հայաստանի 2001 թվականի մարդահամարի արդյունքները]</ref> [[:hy:2001|եւ 2011]]<ref>{{Cite web|url=https://armstat.am/file/doc/99486683.pdf}}</ref> թուականների մարդահամարի Վաղարշապատի բնակչութիւնը ըստ առկա ու մշտական եւ սեռի եղել է՝ {| border="1" |+ ! colspan="6" |2001 թուական ! colspan="6" |2011 թուական |- ! colspan="3" |Առկա յ բնակչութիւն ! colspan="3" |Մշտական բնակչութիւն ! colspan="3" |Առկա յ բնակչութիւն ! colspan="3" |Մշտական բնակչութիւն |- align="center" |Ընդհանուր |Տղամարդիկ |Կանայք |Ընդհանուր |Տղամարդիկ |Կանայք |Ընդհանուր |Տղամարդիկ |Կանայք |Ընդհանուր |Տղամարդիկ |Կանայք |- align="center" |51 280 |23 870 |27 410 |56 388 |26 844 |29 544 |45 232 |20 872 |24 360 |46 540 |21 780 |24 760 |} Բնակչութիւնը կազմել են հայ, ռուս, եզդի, քուրդ, ասորի ազգերը<ref name="մարզ" />։ ; Վաղարշապարտի բնակչութիւն, 2016-2020 {{Graph:Chart|width=800|height=300|xAxisTitle=տարիներ|yAxisMin=42|yAxisTitle=հազար մարդ|type=line|x=2016 թ., 2017 թ., 2018 թ., 2019 թ., 2020 թ.|y=46.7, 46.5, 46.4, 46.2, 46.4|colors=#ea80fc}} Աղբիւր՝ [https://www.armstat.am/file/article/nasel_01.07.2016.pdf armstat.am] == Էջմիածնի պատվավոր քաղաքացիներ<ref name="Էջմիածնի պատվավոր քաղաքացիներ">[https://ejmiatsin.am/city-authorities/#section6 Էջմիածնի պատվավոր քաղաքացիներ]</ref> == [[Պատկեր:«Տագնապ».JPG|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:%C2%AB%D5%8F%D5%A1%D5%A3%D5%B6%D5%A1%D5%BA%C2%BB.JPG|alt=|մինի|220x220փքս|Վաղարշապատ քաղաքի պատվավոր քաղաքացի Լեւոն Թոքմաջեանի ստեղծած [[:hy:Տագնապ_(հուշարձան,_Վաղարշապատ)|«Տագնապ» արձանախումբը]]։]] {| class="wikitable" |+ |[[:hy:Տեր_Արշակ_Եպիսկոպոս_Խաչատրյան|Տեր Արշակ Արքեպիսկոպոս Խաչատրեան]] |Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի դիվանապետ |[[:hy:2009|2009]] |- |[[:hy:Խաչիկ_Մկրտչյան|Խաչիկ Մկրտչեան]] |Հայաստանի ԵԿՄ վարչութեան փոխնախագահ |2010 |- |[[:hy:Գագիկ_Ավագյան|Գագիկ Ավագեան]] |«Բապշին» ՍՊԸ-ի տնօրեն |2008 |- |[[:hy:Նորայր_Մուրադյան|Նորայր Մուրադեան]] |Էջմիածնի քաղաքապետի տեղակալ |2010 |- |[[:hy:Զարզանդ_Կարապետյան|Զարզանդ Կարապետեան]] |«Մոնոլիտ գործարան» ԲԲԸ նախագահ |2010 |- |[[:hy:Ստեփան_Սռեփանյան|Ստեփան Սռեփանեան]] | |2010 |- |[[:hy:Յուրի_Գևորգյան|Յուրի Գեւորգեան]] | |2009 |- |[[:hy:Վրույր_Ենոքյան|Վրույր Ենոքեան]] |Համազգային շարժման մասնակից |2008 |- |[[:hy:Մկրտիչ_Չիրքինյան|Մկրտիչ Չիրքինեան]] |Հանրապետութեան ըմբշամարտի հավաքականի մարզիչ |[[:hy:1997|1997]] |- |[[:hy:Լևոն_Թոքմաջյան|Լեւոն Թոքմաջեան]] |քանդակագործ |[[:hy:2011|2011]] |- |} == Վաղարշապատի Խորհրդանիշեր == === Դրօշ === Էջմիածին քաղաքի դրոշը պատկերային, գունային համակցութեամբ նշան է։ Ուղղանկյուն պատկերի դեղին գոյնի ֆոնի մեջ մանուշակագոյնով, կեդրոնից քիչ ձախ շեղումով պատկերված է [[:hy:Խաչ|խաչ]], իսկ վերջինիս մեջտեղում զետեղված է շերտավոր, շրջանաձեւ, եզրը ներկված շականակագոյնով։ Առաջին շերտում դեղին գոյնով պատկերված են խաղողի վազեր, որոնք վերեւի մասում ընդհատվում են շրջանից դուրս եկած, դեղին գոյնով պատկերված ամրոցով։ Երկրորդ շերտը առաջինից անջատվում է նարնջագոյնով ներկված կապույտով, որի մեջ՝ վերեւի մասում, հայերեն մեծատառերով գրված է «Էջմիածին» բառը։ Դրան ուղղահայաց ներքեւ եւ կեդրոնից հորիզոնական աջ եւ ձախ հինգ նարնջագոյն վանդակների միջոցով խաչաձեւ թվով երեք պատկերներ են։ Երրորդ շերտը, որն առանձնացված է երկրորդից նարնջագոյն բարակ պատով, ներառում է մանուշակագոյն եւ կապույտ գոյների համակցութեամբ կիսաշրջանակներով արտահայտված խաչաձեւ պատկեր՝ եզրերում հրեշտակներ։ Չորրորդ շերտը, որը հանդիսանում է զինանշանի կեդրոնը, կապույտ գոյնի մեջ նարնջագոյնով պատկերում է հայերեն մեծատառ նախշազարդ «Է» տառը՝ էութիւն, Աստված։ Դրոշի դեղին գոյնը՝ ծիրանագոյնը, խորհրդանշում է արքայական ծիրանին, քանի որ Էջմիածինը եղել է արքաեանիստ քաղաք, իսկ մանուշակագոյնը խորհրդանշում է կաթողիկոսանիստ լինելը նաեւ<ref name="խորհրդանիշեր">[https://ejmiatsin.am/our-city/#section2 Էջմիածնի խորհրդանիշեր]</ref>։ === Զինանշան === Էջմիածին քաղաքի զինանշանը պատկերային, գունային համակցութեամբ նշան է։ Ուղղանկյուն պատկերի դեղին գոյնի ֆոնի մեջ մանուշակագոյնով, կեդրոնից քիչ ձախ շեղումով պատկերված է խաչ, իսկ վերջինիս մեջտեղում զետեղված է շերտավոր, շրջանաձեւ, եզրը ներկված շականակագոյնով։ Առաջին շերտում դեղին գոյնով պատկերված են խաղողի վազեր, որոնք վերեւի մասում ընդհատվում են շրջանից դուրս եկած, դեղին գոյնով պատկերված ամրոցով։ Երկրորդ շերտը առաջինից անջատվում է նարնջագոյնով ներկված կապույտով, որի մեջ՝ վերեւի մասում, հայերեն մեծատառերով գրված է «Էջմիածին» բառը։ Դրան ուղղահայաց ներքեւ եւ կեդրոնից հորիզոնական աջ եւ ձախ հինգ նարնջագոյն վանդակների միջոցով խաչաձեւ թվով երեք պատկերներ են։ Երրորդ շերտը, որն առանձնացված է երկրորդից նարնջագոյն բարակ պատով, ներառում է մանուշակագոյն եւ կապույտ գոյների համակցութեամբ կիսաշրջանակներով արտահայտված խաչաձեւ պատկեր՝ եզրերում [[:hy:Հրեշտակներ|հրեշտակներ]]։ Չորրորդ շերտը, որը հանդիսանում է զինանշանի կեդրոնը, կապույտ գոյնի մեջ նարնջագոյնով պատկերում է հայերեն մեծատառ նախշազարդ «Է» տառը՝ էութիւն, Աստված։ Զինանշանի դեղին գոյնը՝ ծիրանագոյնը, խորհրդանշում է արքայական ծիրանին, քանի որ Էջմիածինը եղել է արքաեանիստ քաղաք, իսկ մանուշակագոյնը խորհրդանշում է կաթողիկոսանիստ լինելը։ === Օրհներգ === Վաղարշապատն ունի նաեւ իր օրհներգը, որի հեղինակը երգահան [[:hy:Ավետ_Բարսեղյան|Աւետ Բարսեղեանն]] է<ref name="խորհրդանիշեր" />։ <nowiki>https://www.youtube.com/watch?v=MveeZC8s_MM&pp=ygUf1LfVu9W01avVodWu1bbVqyDWhdaA1bDVttWl1oDVow%3D%3D</nowiki><ref>{{Citation|title=ԷՋՄԻԱԾՆԻ ՕՐՀՆԵՐԳԸ Ejmiatsni Orhnerg Echmiadzni Orhnerg|url=https://www.youtube.com/watch?v=MveeZC8s_MM|date=2011-09-28|accessdate=2024-11-08|last=stverstudio}}</ref> == Մշակոյթ == Վաղարշապատում գործում է Կոմիտասի անուան մշակոյթի պալատ։ Այն կառուցվել է ճարտարապետ [[:hy:Սոս_Մանուկյան|Սոս Մանուկեանի]] անմիջական աջակցութեամբ։ Կառուցումն սկսել է [[:hy:Երկրորդ_համաշխարհային_պատերազմ|Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից]] առաջ, ընդհատվել պատերազմի պատճառով եւ շարունակվել է ավարտից հետո։ Սկսել է գործել 1957 թուականից։ Քանի որ կառուցվել է կոլխոզի միջոցներով, ապա սկզբում կոչվել է Կոլխոզի ակումբ։ 1960 թուականին ակումբը անուանվել է [[:hy:Լենին|Լենինի]] անվամբ։ Այժմ կոչվում է [[:hy:Կոմիտաս|Կոմիտասի]] անվամբ։ մշակոյթի պալատում գործել են տարբեր խմբակներ, ժողովրդական թատրոնը եւ ժողգործիքների, երգ ու պարի խմբեր։ 1990 թուականից սկսած թատրոնը չի գործել, միայն 2006 թուականին է այն վերաբացվել։ Գործում են երեք թանգարան Կաթողիկոսարանում՝ Մայր տաճարի թանգարանը, Ալեք եւ Մարի Մանուկեան գանձատունը, Հին վեհարանը եւ չորս թանգարան քաղաքում՝ * [[:hy:Արմավիրի_պատմա-ազգագրական_թանգարան|Էջմիածնի պատմա-ազգագրական թանգարան]] * [[:hy:Հովհաննես_Հովհաննիսյանի_տուն-թանգարան|Հովհաննես Հովհաննիասեանի տուն-թանգարան]] * [[:hy:Էջմիածնի_Մայր_Տաճարի_թանգարան|Էջմիածնի Մայր Տաճարի թանգարան]] * [[:hy:Գանձատուն_թանգարան|Գանձատուն թանգարան]] * [[:hy:Ռուբեն_Սևակ_թանգարան|Ռուբեն Սեւակ թանգարան]] * [[:hy:Խորեն_Տեր-Հարությանի_թանգարան|Էջմիածնի Խորեն Տեր-Հարութեանի թանգարան]] * [[:hy:Մհեր_Աբեղյանի_թանգարան|Էջմիածնի Մհեր Աբեղեանի թանգարան]] Երկու երաժշտական դպրոց՝ * Էջմիածնի քաղաքապետարանի Մակար Եկմալեանի անուան թիվ 1 երաժշտական դպրոց * Էջմիածնի քաղաքապետարանի Սպիրիդոն Մելիքեանի անուան թիվ 2 երաժշտական դպրոց Գործում են Էջմիածնի քաղաքապետարանի Եղիշե Թադեւոսեանի անուան գեղարվեստի դպրոցը եւ ութ գրադարան<ref name="քաղաք2" />։ Գործում են Էջմիածնի քաղաքապետարանի Եղիշե Թադեւոսեանի անուան գեղարվեստի դպրոցը եւ ութ գրադարան<ref name="քաղաք2" />։ == Արդիւնաբերութիւն == Խորհրդային տարիներին քաղաքը նախկինում համարվել է խոշոր արդյունաբերական կեդրոն։ Կային ժամանակակից տեխնիկայով ու սարքավորումներով հագեցված հզոր գործարաններ, ինչպիսիք են «Ռաստր», «Ռեզիստր», «Էլեկտրոն» եւ «Սարքաշինական» գործարանները, որոնք գործել են [[:hy:ԽՍՀՄ|միութենական]] ռազմաարդյունաբերութեան համալիրի կազմում եւ թողարկել գերճշգրիտ սարքեր։ Այժմ այդ գործարաններն աշխատում են ոչ լրիվ հզորութեամբ։ Ներկայում «Պլասմասա», «Գրանիտ», «Հայքար», «Կարին», «Էջմիածնի սարքաշինական գործարան» ԲԲԸ, «Ռեզիստր» ԲԲԸ, «Ռաստր» ԲԲԸ, «Էջմիածին հաց» ԲԲԸ, «Էլեկտրոն» գործարան, «Էջմիածին կաթ» ՍՊԸ, «Իմպերիալ տուր» ՍՊԸ, «Շինարարական իրերի եւ կահոյքի պատրաստման ֆաբրիկա», «Էջմիածին գինու գործարան», Էջմիածնի պահածոների գործարան, «Կոնսեր» ՍՊԸ, ձեռնարկութիւններն իրականացնում են լայն սպառման ապրանքների եւ կենցաղային իրերի արտադրութիւն<ref name="մարզ" />։ == Առողջապահութիւն == [[Պատկեր:Vagharshapat_hospital_infection_department_1.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Vagharshapat_hospital_infection_department_1.jpg|մինի|Վաղարշապատի հիվանդանոցի ինֆեկցիոն բաժանմունք]] Քաղաքի առողջապահական համակարգում ընդգրկված են հիվանդանոցներ, պոլիկլինիկաներ, ատամնաբուժարաններ, ծննդատուն, շտապօգնութեան եւ հիգիենիկ հակահամաճարակային պետական ձեռնարկութիւններ<ref name="մարզ" />։ == Սպորտ == === Մարզադպրոց === Քաղաքում գործում է Էջմիածնի քաղաքապետարանի թիվ 1 մարզադպրոցը։ Նրա սաներից են՝ * Հարութիւն Վարդանեանը հունա-հռոմեական ըմբշամարտի Եվրոպայի պատանիների առաջնութիւնում՝ 46 կգ քաշային կարգում գրավել է առաջին տեղը, նվաճելով ոսկե մեդալ։ * Ծանրամարտիկ Սիմոն Մարտիրոսեանը հերթական մրցաշարում նվաճել է Եվրոպայի չեմպիոնի տիտղոսը՝ գրանցելով նոր ռեկորդ, եւ 2016 թ. Ռիոյի օլիմպիական խաղերում գրավել երկրորդ պատվավոր հորիզոնականը<ref name="քաղաք2" />։ === Մարզադաշտ === {{հիմնական|Վաղարշապատի Քաղաքային մարզադաշտ}}Քաղաքային մարզադաշտ գտնվում է Մայր Աթոռի հարավային տարածքում։ Կառուցվել ու բացվել է [[:hy:1973|1973]] թուականին։ Մարզադաշտը տեղավորում է 3000 հանդիսական։ Մինչեւ 2005, մարզադաշտը ծառայել է որպես [[:hy:Վաղարշապատ_(ֆուտբոլային_ակումբ)|«Վաղարշապատ»]] ֆուտբոլային ակումբի տնային խաղերի հյուրընկալման վայր, Հայաստանի առաջնութեան խաղերում։ Այն սեփականաշնորհվել է Մայր Աթոռին՝ Հայաստանի Կառավարութեան 2005 թուականի որոշման հիման վրա<ref>[https://www.aravot.am/2011/10/27/283491/ Մայր Աթոռի պարզաբանումները իրեն հարկային արտոնություններ տրամադրելու վերաբերյալ ]</ref>։ === Մարզական միջոցառումներ === Մի քանի տարի է՝ Էջմիածնում նշվում է օլիմպիականի միջազգային օրը։ Կազմակերպվում են մարզական միջոցառումներ, որին մասնակցում են քաղաքի մարզադպրոցի սաները, մարզասեր հասարակութիւնը։ Անց են կացվում ԵԿՄ վարչութեան նախագահ, Արցախի հերոս, գեներալ [[:hy:Մանվել_Գրիգորյան|Մանվել Գրիգորեանի]] ֆուտբոլային փոխանցիկ գավաթի խաղարկութիւնը։ Տեղի ունեցել «Հայկի նետեր» նետաձգութեան միջազգային բաց առաջնութիւնը։ Էջմիածնի «Արա եւ Այծեմնիկ» ձիասպորտի ակումբում անց է կացվում «Արա եւ Այծեմնիկ» գավաթի խաղարկութիւնը, Մարզադպրոցում անց է կացվում «Մարտեր առանց կանոնների» բաց առաջնութիւնը<ref name="քաղաք2" />։ == Կլիմա == Կլիման չոր, խիստ ցամաքային է։ Ձմեռները սկսվում են դեկտեմբերի կեսերին, հունվարեան միջին ջերմաստիճանը տատանվում է -3-ից -5։ Ամառը տեւական է՝ մայիսից մինչեւ հոկտեմբեր, օդի միջին ամսական ջերմութիւնը հասնում է 24&nbsp;°C-ից 26&nbsp;°C, իսկ առավելագոյնը՝42&nbsp;°C։ == Հայտնի մարդիկ == === Պատվավոր քաղաքացիներ === Վաղարշապատի պատվավոր քաղաքացիները հետեւալն են<ref name="Էջմիածնի պատվավոր քաղաքացիներ" />՝ * [[:hy:Վրույր_Աշոտի_Ենոքյան|Վրույր Աշոտի Ենոքեան]] (ծնվ. 1929, հոկտեմբերի 23), Էջմիածին քաղաքի պատվավոր քաղաքացի * [[:hy:Մկրտիչ_Չիրիքյան|Մկրտիչ Չիրիքեան]] (ծնվ. 1938, նոյեմբերի 21), Էջմիածին քաղաքի պատվավոր քաղաքացի * [[:hy:Տեր_Արշակ_Եպիսկոպոս_Խաչատրյան|Տեր Արշակ Արքեպիսկոպոս Խաչատրեան]] (ծնվ. 1973, օգոստոսի 5), ՄԱՍԷ դիվանապետ * [[:hy:Խաչիկ_Նշանի_Մկրտչյան|Խաչիկ Նշանի Մկրտչեան]] (ծնվ. 1963, ապրիլի 22-ին), ԵԿՄ վարչութեան փոխնախագահ * [[:hy:Գագիկ_Նորիկի_Ավագյան|Գագիկ Նորիկի Ավագեան]] (ծնվ. 1958 թ), Էջմիածին քաղաքի պատվավոր քաղաքացի * [[:hy:Նորայր_Գառնիկի_Մուրադյան|Նորայր Գառնիկի Մուրադեան]] (ծնվ. 1957, հունվարի 1), Էջմիածնի քաղաքապետի տեղակալ * [[:hy:Զարզանդ_Արսենի_Կարապետյան|Զարզանդ Արսենի Կարապետեան]] (ծնվ. 1947 թ), Էջմիածին քաղաքի պատվավոր քաղաքացի * [[:hy:Յուրի_Արամայիսի_Գևորգյան|Յուրի Արամայիսի Գեւորգեան]] (ծնվ. 1956, հուլիսի 9), Էջմիածին քաղաքի պատվավոր քաղաքացի * [[:hy:Լևոն_Թոքմաջյան|Լեւոն Թոքմաջեան]] (ծնվ. 1937, հունիսի 16), Էջմիածին քաղաքի պատվավոր քաղաքացի === Հայտնի բնիկներ === Վաղարշապատում ծնվել են՝ * [[:hy:Ամենայն_Հայոց_Կաթողիկոսների_ցանկ|Կաթողիկոսներ]] ** [[:hy:Զաքարիա_Բ_Վաղարշապատցի|Զաքարիա Բ Վաղարշապատցի]] (ծ. թ. անհայտ – 1520,), Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս 1515-1520. ** [[:hy:Գրիգոր_ԺԲ_Վաղարշապատցի|Գրիգոր ԺԲ Վաղարշապատցի]] (1498-1590), Ամենայն հայոց կաթողիկոսը 1576-1590. ** [[:hy:Դավիթ_Դ_Վաղարշապատցի|Դավիթ Դ Վաղարշապատցի]] (ծ. թ. անհայտ – 1633), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1590-1629. * Կոմպոզիտորներ՝ ** [[:hy:Մակար_Եկմալյան|Մակար Եկմալեան]] ** [[:hy:Սպիրիդոն_Մելիքյան|Սպիրիդոն Մելիքեան]] * Նկարիչներ ** [[:hy:Եղիշե_Թադևոսյան|Եղիշե Թադեւոսեան]] ** [[:hy:Մհեր_Աբեղյան|Մհեր Աբեղեան]] ** [[:hy:Լևոն_Մանասերյան|Լեւոն Մանասերեան]] * Բանաստեղծներ եւ արձակագիրներ ** [[:hy:Հովհաննես_Հովհաննիսյան_(բանաստեղծ)|Հովհաննես Հովհաննիսեան]] ** [[:hy:Վալտեր_Արամյան|Վալտեր Արամեան]] ** [[:hy:Ռաֆայել_Արամյան|Ռաֆայել Արամեան]] * Երգիչներ ** [[:hy:Արամ_Ասատրյան|Արամ Ասատրեան]] ** [[:hy:Դիանա_Մխիթարյան|Դիանա Մխիթարեան]] * Վաղարշապատի գերբի ու դրոշի հեղինակ [[:hy:Արշակ_Մանուկյան|Արշակ Մանուկեան]] * [[:hy:Հայաստանի_Առաջին_Հանրապետություն|Հայաստանի Առաջին Հանրապետութեան]] ելեւմուտքի (ֆինանսների) առաջին [[:hy:Խաչատուր_Կարճիկյան|նախարարԽաչատուր Կարճիկեան]] * Բանաստեղծ, պատմաբան, պետական-հասարակական գործիչ [[:hy:Շչորս_Դավթյան|Շչորս Դավթեան]] * Հայ արվեստաբան, արվեստագիտութեան դոկտոր, պրոֆեսոր [[:hy:Հրավարդ_Հակոբյան|Հրավարդ Հակոբեան]] * Պրոֆեսոնալ բռնցքամարտիկ [[:hy:Խորեն_Գևոր|Խորեն Գեւոր]] * ԵՊՀ ռեկտոր, տնտեսագետ [[:hy:Վռամ_Կոստանյան|Վռամ Կոստանեան]] * Կինոբեմադրիչ, հայկական հեռուստատեսութեան հիմնադիր, ՀՍՍՀ արվեստի վաստակավոր գործիչ [[:hy:Ժիրայր_Ավետիսյան_(կինոռեժիսոր)|Ժիրայր Ավետիսեան]] == Տես նաեւ == * [[:hy:Էջմիածնի_Ավետարան|Էջմիածնի Ավետարան]] * [[:hy:Հայաստանյայց_Առաքելական_Սուրբ_Եկեղեցի|Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցի]] == Պատկերասրահ == <gallery> Հուշարձան Կոմիտասի, Վաղարշապատ (8).jpg|'''Հուշարձան Կոմիտասի, Վաղարշապատ''' Մշակույթի տուն, Վաղարշապատ (5).jpg|'''Մշակոյթի տուն, Վաղարշապատ''' Հուշարձան Կոմիտասի, Վաղարշապատ (2).jpg|'''Յուշարձան Կոմիտասի, Վաղարշապատ''' Մշակույթի տուն, Վաղարշապատ (2).jpg|'''Մշակոյթի տուն, Վաղարշապատ''' Հուշարձան Կոմիտասի, Վաղարշապատ (8).jpg|'''Յուշարձան Կոմիտասի, Վաղարշապատ''' Սբ. Գայանե, Վաղարշապատ 20.jpg|'''Սբ. Գայիանէ, Վաղարշապատ''' Սբ. Գայանե, Վաղարշապատ 17.jpg|'''Սբ. Գայիանէ, Վաղարշապատ''' Սբ. Գայանե, Վաղարշապատ 23.jpg|'''Սբ. Գայիանէ, Վաղարշապատ''' Սուրբ Գայանե, Վաղարշապատ 29.jpg|'''Սուրբ Գայիանէ, Վաղարշապատ''' Սուրբ Գայանե, Վաղարշապատ 35.jpg|'''Սուրբ Գայիանէ, Վաղարշապատ''' Սուրբ Գայանե, Վաղարշապատ 47.jpg|'''Սուրբ Գայիանէ, Վաղարշապատ''' Սուրբ Գայանե, Վաղարշապատ 40.jpg|'''Սուրբ Գայիանէ, Վաղարշապատ''' Սուրբ Գայանե, Վաղարշապատ 09.jpg|'''Սուրբ Գայիանէ, Վաղարշապատ''' Սուրբ Գայանե, Վաղարշապատ 41.jpg|'''Սուրբ Գայիանէ, Վաղարշապատ''' Վազգեն Առաջին կաթողիկոսի հուշարձան (Վաղարշապատ).JPG|'''Վազգէն Առաջին կաթողիկոսի յուշարձան''' Վաղարշապատ Սուրբ Հռիփսիմե 36.jpg|'''Սուրբ Հռիփսիմէ''' Եկեղեցի Սբ. Աստվածածին, Վաղարշապատ (12).jpg|'''Ս. Աստուածածին եկեղեցի''' Վաղարշապատ Շողակաթ եկեղեցի 05.jpg|Շողակաթ եկեղեցի Սուրբ Գայանե, Վաղարշապատ 46.jpg|Ս. Գայիանէ Մատենադարանի շենք.jpg|Մատենադարանի շէնք </gallery> == Ծանօթագրութիւններ == {{Ծնթ․ցանկ}} {{Արտաքին յղումներ}} [[Ստորոգութիւն:Հայաստանի քաղաքներ]] r1z035sv4cz19ri02eugczo6lbzyuzq 0 7618 236019 230056 2024-11-20T06:24:53Z 91.205.140.9 /* Կենսագրութիւն */ 236019 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Անձ | անուն ազգանուն = Անդրանիկ Օզանեան | բնագիր ԱԱՀ = | պատկեր = General Andranik.jpg | չափ = | նկարագրութիւն = | ծնած է = [[25 Փետրուար]], [[1865]] | ծննդավայր = {{դրօշավորում|Հայաստանի Առաջին Հանրապետություն}}[[Շապին Գարահիսար]], [[Արեւմտեան Հայաստան]] | վախճանած է = [[31 Օգոստոս]], [[1927]] | մահուան վայրը = {{դրօշավորում|ԱՄՆ}} Ռիչըրտսըն Սբրինկզ, [[Քալիֆորնիա]] | քաղաքացիութիւն = {{դրօշավորում|Ռուսական կայսրություն}} [[Ռուսիա|Ռուսաստան]], {{դրօշավորում|Հայաստանի Առաջին Հանրապետություն}} [[Հայաստան]] | հպատակութիւն = | ազգութիւն = | ալմա մատեր = | կրօնք = | ազդուած է = | ազդած է = | գրքեր = | աշխատանք = [[Արեւմտեան Հայաստան]]ի կառավարիչ | կարողութիւն = | մասնագիտութիւն = | ամուսին = | ծնողներ = | երեխաներ = | պարգեւներ և մրցանակներ = | կայքէջք = | ստորագրութիւն = Andraniksignature-1-.png }} '''Անդրանիկ Թորոս Օզանեան''' կամ '''Զօրավար Անդրանիկ''', '''Անդրանիկ Փաշա''' ([[25 Փետրուար]] [[1865]] - [[31 Օգոստոս]] [[1927]]), [[հայ]] զօրահրամանատար, պետական գործիչ, [[ֆետայապետ]] (հայդուկապետ): Առանձնայատուկ դեր խաղացած է Հայ ազատագրական շարժման գործին մէջ։ [[1892]]-ին կ'անդամագրուի [[Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւն]] կուսակցութեան, այլ ֆետայիներու հետկը մասնակցի իր հայրենի երկրի բնակավայրերու պաշտպանութեան: Անդրանիկ առաջին անգամ կ'անցնի [[Սասուն]], բայց 1896-ին կը մեկնի արտասահման: 1897-ին [[Վազգէն Տէրոյեան]]ի խումբին հետ ան երկրորդ անգամ կը մտնէ Արեւմտեան Հայաստան, ուր կը մնայ մինչեւ 1904: 1912-1913 թուականներուն [[Գարեգին Նժդեհ]]ի հետ Անդրանիկի գլխաւորութեամբ հայ կամաւորներէն կը կազմակերպուի վաշտ մը, որ կը մտնէ պուլկարական բանակի աշխարհազօրքին մէջ եւ կը մարտնչի [[Օսմանեան կայսրութիւն|Օսմանեան կայսրութեան]] բանակին դէմ: Պուլկարական հրամանատարութիւնը բարձր կը գնահատէ հայկական վաշտին մասնակցութիւնը Առաջին [[Պալքանեան պատերազմ]]ին: == Կենսագրութիւն == Անդրանիկ Թորոս Օզանեան ծնած է 25 Փետրուար [[1865]]-ին <ref name=":0">Ա. Հարութունյան (1974): «Անդրանիկ»: [[Վիքթոր Համբարձումեան]] [[Հայկական սովետական հանրագիտարան|Հայկական Սովտետական Հանրագիտարան]] '''1'''. [[Երեւան]]: Հայկական Հանրագիտարան Հրատարկչութիւն: Էջ 392:</ref>՝ [[Արեւմտեան Հայաստան]]ի Շապին Գարահիսար քաղաքին մէջ<ref name=":1">Չալաբեան, Անդրանիկ 1988: «Հայ Յեղափոխական շարժում» էջ 3: Սուսֆիլդ, Միչգան:</ref>: [[Անդրանիկ (անձնանուն)|Անդրանիկ]] [[հայերէն]] կը նշանակէ «առաջնեկ»: Անոր հայրական նախնիները եկած են հարեւան Օզան գիւղէն, 18-րդ դարուն եւ բնակութիւն հաստատած Շապին Գարահիսարի մէջ թուրքերու հետապնդումներէն խուսափելու համար<ref name=":1" />: Անոր նախնիները Օզանեան ազգանունը վերցուցած են իրենց հայրենի բնակավայրին անունէն: Անդրանիկին մայրը մահացած է, երբ ան մէկ տարեկան էր. զինք խնամած է իր մեծ քոյրը՝ Նազելին: Անդրանիկ յաճախած է տեղին Մուշեղեան դպրոցը 1875-1882 թուականներուն, այնուհետեւ աշխատած է հօր ատաղձագործարանին մէջ<ref>Աղաեան, Ծատուր 1968: [http://hpj.asj-oa.am/1211/ «Զօրավար Անդրանիկի գործունէութեան մասին»] էջ 40: Պատմաբանասիրական հանդէս (Երեւան: Հայաստանի գիտութիւններու ակադեմիա) (2): 40–56:</ref>: Ան ամուսնացած է 17 տարեկանին, սակայն անոր կինը մահացած է մէկ տարի անց՝ ծնունդ տալով իրենց որդիին, որ նոյնպէս մահացած է ծնելէն 1 օր ետք<ref name=":1" />: [[Պատկեր:Andranik fedayee.jpg|thumb|Անդրանիկի չտպագրուած լուսանկարներէն :]] Օսմանեան Կայսրութեան մէջ Հայերու համար իրավիճակը վատացած է Ապտիւլ Համիտի (Կ * 1882-ին Տեղի Մուշեղեան վարժարանը աւարտելէ մէկ տարի ետք, կը բանտարկուի հայ բնակչութիւնը ահաբեկող ժանտարմը ծեծի ենթարկելուն համար: * 1884-ին իր ընկերներուն օգնութեամբ կը փախչի բանտէն, եւ բնակութիւն կը հաստատէ Օսմանեան Կայսրութեան մայրաքաղաք [[Կոստանդնուպոլիս|Կոստանդնուպոլսոյ]] մէջ, յետոյ ալ կ'ուղեւորուի [[Ղրիմ]] ու [[Կովկաս]]՝ հայկական մարտական խումբերուն զէնք հասցնելու համար: * Անդրանիկ Պոլսոյ մէջ կը մնայ մինչեւ 1886, ուր կ'աշխատէր որպէս ատաղձագործ<ref name="hpj.asj-oa.am">Աղաեան, Ծատուր 1968: [http://hpj.asj-oa.am/1211/ «Զորավար Անդրանիկի գործունեության մասին»] էջ 41: Պատմաբանասիրական հանդէս (Երեւան: Հայաստանի գիտութիւններու ակադեմիա) (2): 40–56:</ref>: * Ան իր յեղափոխական գործունէութեան կը ձեռնարկէ 1888-ին, Սիւաս գաւառէն<ref name=":2">[[Լեւոն Տրոցկու|Տրոցկու, Լեւոն]] (1980): էջ 247: [https://books.google.am/books?id=tEJmenVPZ-IC&pg=PA247&dq=andranik+1888&hl=en&sa=X&ei=e-gnUrH_CJLF4APygYGICA&ved=0CC0Q6AEwAA#v=onepage&q=andranik%201888&f=false «Անդրանիկ եւ անոր հեծելազօր թիւ 197, հուլիս 19-1913 &#x5B;Andranik and his Troop, from''Kievskaya Mysl'' No. 197, July 19, 1913&#x5D;»:] Պալքանեան պատերազմները: 1912-13 քանակը պատերազմը հեռակայ Հիւրատետր Լեւոն Տրոցկին. Նիւ Յորք: Մանադա մամուլ: էջ 247-256: ISBN 978-0-909196-08-0:</ref><ref name=":3">[[Քրիստոֆեր Ջոզեֆ Ուոքեր|Վալկեր, Քրիստաֆոր Ջ]]: էջ 441: (1990 թ.) Հայ ազգի Գոյատեւում (վերանայուած երկրորդ խումբին): Նիւ Յորք: Սուրբ Մարտին: ISBN 978-0-312-04230-1:</ref>: * 1891-ին կը միանայ [[Հնչակեան կուսակցութիւն|Հնչակեան կուսակցութեան]]<ref>Մուրատեանը, Ջորջ (1995): ''Armenian infotext'', Միչիգան, Բուքշելֆ Հրատակչութիւն ISBN 978-0-9634509-2-0:</ref>: * 1892-ին կը ձերբակալուի Պոլսոյ ոստիկանապետ Եուսուֆ Մեհմետ Պէյի սպանութեան մասնակցելուն համար, որ յայտնի էր իր [[Հակահայկականութիւն|հակահայկականութեամբ]]<ref>Հարութիւնեան, Ա. Հ. էջ 109: (1965): [http://hpj.asj-oa.am/737/ «Անդրանիկը որպէս մարտիկ եւ զօրավար»:] Պատմաբանասիրական Հանդէս (հայերէն) (Երեւան, Հայաստանի գիտութիւններու ակադեմիա) (1): 109-124.</ref>: Անդրանիկ անգամ մը եւս փախուստ կու տայ բանտէն<ref name="hpj.asj-oa.am" />:1892-ին կը միանայ նորաստեղծ [[Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւն|Հայ Յեղափոխական դաշնակցութեան]] (ՀՅԴ)<ref name=":2" /><ref name=":3" />, որմէ կը հեռանայ [[1917]]-ին: * Համիտեան ջարդերու ընթացքին, Անդրանիկ այլ ֆետայիներու հետ միասին կը պաշտպանէ Մուշի եւ Սասունի հայկական գիւղերը [[Համիտիէ|թուրք եւ քիւրտ զինուորներու]] յարձակումներէն<ref name=":3" /><ref name=":4">[[Լեւոն Տրոցկու|Տրոցկու, Լեւոն]] (1980): էջ 249: [https://books.google.am/books?id=tEJmenVPZ-IC&pg=PA247&dq=andranik+1888&hl=en&sa=X&ei=e-gnUrH_CJLF4APygYGICA&ved=0CC0Q6AEwAA#v=onepage&q=andranik%201888&f=false «Անդրանիկ եւ անոր հեծելազօրքը՝ թիւ 197, 19 Յուլիս, 1913-ին, &#x5B;Andranik and his Troop, from''Kievskaya Mysl'' No. 197, July 19, 1913&#x5D;»:] Պալքանեան պատերազմները: 1912-13 քանակը պատերազմը հեռակայ Հիւրատետր Լեւոն Տրոցկին. Նիւ Յորք: Մանադայ մամուլ: էջ 247-256: ISBN 978-0-909196-08-0:</ref>: * 1895-ին [[Հրայր Դժոխք]]ի խումբով Անդրանիկ առաջին անգամ կ'անցնի [[Սասուն]]: 1894 եւ 1896 թուականներուն տեղի ունեցած հայկական ջարդերուն զոհ կ'երթան 80.000 եւ 300. 000 հայեր<ref>[[Թաներ Աքչամ|Աքչամ, Թաներ]] (2006) «Ամօթալի փաստ է, որ Հայոց ցեղասպանութիւն կը հարցնէ թրքական պատասխանատւութիւնը[''A shameful act: the Armenian genocide and the question of Turkish responsibility'']»: Նիւ Եորք: Մեթրոփլիթան Գրքեր: էջ 42: ISBN 0-8050-7932-7:</ref>: * 1896-ին Անդրանիկ կը մեկնի Թիֆլիս՝ ուր կը գտնուէր Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան գրասենեակը<ref name=":3" />: * 1897-ին Անդրանիկ կը վերադառնայ Արեւմտեան Հայաստան իրեն վստահուած ծաւալուն ուժերով եւ զէնք կը մատակարարէ հայ ֆետայիներուն<ref name=":4" />: Ռուսաստանի հայերէն քանի մը տասնեակ կը միանան Անդրանիկի, որոնց հետ ալ ան կ'երթայ [[Մուշ]] եւ [[Սասուն]]՝ ուր կը մարտնչէր Սերոբ Վարդանեան՝ [[Սերոբ Աղբիւր]]ը<ref>{{cite journal|journal=[[Նոր Հայաստան]]|editor1-first=Արշակ Դ.|editor1-last=Մադեսյան|date=1927|issue=|location=Նյու Յորք|volume=19-21|pages=էջ 82|publisher=Նոր Հայաստան Հրատարակչական Ընկերություն}}</ref>: [[Սերոբ Աղբիւր]] արդէն ձեւաւորուած կիսանկախ [[Հայաստան]]էն կ'արտաքսէր Օսմանեան Կայսրութեան ներկայացուցիչները<ref name=":5">[[Քրիստոֆըր Ժոզեֆ Ուոքըր|Վալկեր, Քրիստոֆըր Ժ]]: էջ 178: (1990) Հայ ազգի Գոյատեւում (վերանայուած երկրորդ խումբին): Նիւ Յորք: Սուրբ Մարտին: ISBN 978-0-312-04230-1:</ref>: Անդրանիկ կը մտնէ [[Սերոբ Աղբիւր]]<nowiki/>ի պարտիզանական խումբը եւ կը դառնայ թրքական ճարտարարներու ու կանոնաւոր բանակային զօրամասերու դէմ պայքար մղող քանի մը պարտիզանական խումբերու ճանչցուած ղեկավարը: * 1901-ին՝ կը գլխաւորէ Առաքելոց վանքի կռիւները եւ Սերոբը սպաննող Պշարա Խալիլի սպանութիւնը: * [[1902]]-[[1904]] թուականներուն Անդրանիկի խումբերը թուրք եւ քիւրտ իսլամներու դէմ մարտեր կը մղեն Սասունի, [[Տարօն]]ի եւ [[Վասպուրական]]ի մէջ։ * [[1905]]-ին Անդրանիկ կ'անցնի [[Կովկաս]], ուր հայկական ազգային շարժման երեւելի գործիչներու հետ կը քննարկէ օսմանեան լուծին դէմ հետագայ պայքարի հարցերը: Անոնցմէ ետք Անդրանիկ կը մեկնի [[Ֆրանսա]], [[Շուէտ]], [[Պելճիքա]], [[Անգլիա]], [[Պուլկարիա]] եւ [[Իրան]]՝ հանրութեան տեղեկացնելով Արեւմտահայաստանի հայերու ազգային-ազատագրական պայքարի ու անոր հետ կապուած զէնքի ձեռք բերման անհրաժեշտութեան մասին: Պուլկարիոյ մէջ Անդրանիկ կը գրէ իր «Մարտական հրահանգները»՝ ընդհանրացնելով պարտիզանական պայքարի փորձը: Հետագային այդ փորձը մեծապէս կը ծառայէ պուլկարացիներուն՝ Առաջին Պալքանեան պատերազմի ժամանակ: * [[1912]]-ին Անդրանիկ հայ կամաւորներէն կը կազմակերպէ վաշտ մը, որ կը մտնէ պուլկարական բանակի աշխարհազօրի կազմին մէջ։ Հայ ռազմիկները հերոսութիւն կը ցուցաբերեն Միսթանլի, Ուզուն, Մերեֆտէ, Շար-Կիօ եւ այլ քաղաքներու համար մղուած մարտերուն մէջ։ Անդրանիկ կը մասնակցի ժեներալ Եաւէր փաշայի թրքական կորպուսի ջախջախման: Պուլկարական հրամանատարութիւնը բարձր կը գնահատէ հայկական վաշտի մասնակցութեան Առաջին [[Պալքանեան պատերազմ]]ին: Ա. համաշխարհային պատերազմը հազիւ կը սկսի, Անդրանիկ կը շտապէ Կովկաս: * [[1914]]-ին [[12 Օգոստոս|Օգոստոս 12]]-ին [[Թիֆլիս]]ի մէջ ան կը հանդիպի Կովկասեան ռազմական շրջանի զօրքերու գերագոյն հրամանատար Միշլաեւսկոյի ու կը յայտնէ Թուրքիոյ դէմ պատերազմին մասնակցելու պատրաստակամութեան մասին: Անդրանիկին կը յանձնարարուի ձեւաւորել եւ գլխաւորել առաջին հայկական կամաւորական գունդը: Այդ գունդին գլուխը կանգնած՝ Անդրանիկ անհաւասար մարտեր կը մղէ թրքական զօրքերու դէմ ու հեղինակութիւն կը նուաճէ ռուսական ռազմական հրամանատարութեան շրջանակին մէջ։ Ժեներալ-լեյտենանտ Չերնոզուպով կը գրէր. {{Քաղվածք|Ես միշտ յանձինս Անդրանիկի տեսնում էի ջերմ հայրենասէրին, Հայաստանի ազատութեան մարտիկին, որ խորապէս սիրում է իր Հայրենիքը: Ես առանձնակի հաճոյքով էի միշտ կարդում ռուսերէն թարգմանութեամբ քաղուածքները հայկական թերթերի յօդուածներից, որտեղ Անդրանիկին յարգանք էր մատուցուում՝ իբրեւ ազգային հերոսի, որն իր գլուխը միշտ քաջաբար պահեց Հայաստանի դարաւոր թշնամու դէմ պայքարում ազգային իտէալները իրագործելու համար}} Միւս, ոչ նուազ յայտնի ռուս զօրավար [[Նիկոլայ Եուտենիչ|Եուտենիչը]] Անդրանիկի մասին կ'ըսէ, որ ան «խենթի պէս քաջ է»: [[Պատկեր:Armenian Genocide Map-hy.svg|մինի|աջից|300px|Հայկական Ջարդերը Օսմանեան Կայսրութեան մէջ]] * 1915-1916 թուականներուն Կովկասեան ճակատի մարտերուն ցուցաբերած անձնական արիութեան եւ հայկական գունդի յաջողութիւններուն համար Սասունցի Անդրանիկը կը պարգեւատրուի Գէորգիեւեան 4-րդ աստիճանի մետալով, Գէորգիեւեան 4-րդ եւ 3-րդ աստիճանի խաչերով, Ս. Ստանիսլաւի 2-րդ աստիճանի սուրի եւ Սուրբի Վլատիմիրի 4-րդ աստիճանի շքանշաններով: Գունդը Անդրանիկին գլխաւորութեամբ քաջաբար կը մասնակցի Մուղանջուղի (Դիլման) տակ մղուած մարտին՝ 15-18 [[15 Ապրիլ|Ապրիլ]] 1915-ին, որու ընթացքին Կովկաս կը փրկուի թշնամիին ներխուժումէն: * 30 Յունուար 1918-ին, թրքական զօրքերը, [[Մեհմեթ Վեհիփ փաշա]]յի հրամանատարութեամբ, [[Էրզրում]]ի, [[Վան]]ի եւ ծովամերձ ուղղութիւններով կ'անցնին մեծամաս շտապ գործողութիւններու: 30 Յունուարին անոնք կը գրաւեն [[Երզնկա]]ն, [[11 Փետրուար]]-ին՝ [[Տրապիզոն]]ը, 14 [[14 Ապրիլ|Ապրիլ]]<nowiki/>ին առանց կռիւի կը մտնեն [[Պաթում]] եւ կը սկսին շարժիլ դէպի [[Սուխում]]:25 [[25 Ապրիլ|Ապրիլ]]<nowiki/>ին կ'իյնայ [[Կարս]]ը, 15 [[15 Մայիս|Մայիս]]<nowiki/>ին՝ [[Ալեքսանդրապոլիս]]ը: [[Պատկեր:2014 Erywań, Pomnik generała Andranika Ozaniana.jpg|մինի|աջից|Զօրավար Անդրանիկի արձանը [[Երեւան]]ի մէջ (քանդակագործ՝ [[Արա Շիրազ]]):]] Անդրանիկի գունդը Էրզրումի ուղղութեամբ ծանր պաշտպանական մարտեր վարելով, կը պահէ 1915-ին փրկուած հարիւր հազարաւոր հայեր, [[Յոյներ|յոյն]] ու [[Ասորիներ|ասորի]] գաղթականներու նահանջը, որոնց վրայ ռուսերու նահանջէն ետք դարձեալ սարսափելի վտանգ կախուած էր։ Թուրքիոյ կողմէ Կովկասի մեծ մասի գրաւման ու [[Արեւելեան Հայաստանը Ռուսական կայսրութեան կազմի մէջ|Արեւելեան Հայաստանի մէջ]] ցեղասպանութեան կրկնութեան վտանգը կը թուէր գրեթէ անխուսափելի: * 16-18 [[16 Մայիս|Մայիս]] [[1918]]-ին Վորոնցովկա աւանին մօտակայքը ժեներալ-մայորի կոչման արժանացած Անդրանիկի խումբը անպատմելի ջանքերով կը զսպէ օսմանեան զօրքերն ու անոնց արբանեակները: Ու հակառակ թշնամիին, որոշ խումբեր կը յաջողին մինչեւ 20-25 քմ. մօտենալ Թիֆլիս, անոնց հիմնական զանգուածը կը կանգնեցնէ եւ ետ կը քաշուի: Թշնամիէն նախաձեռնութիւնը վերցնելով՝ զօրավարը մարտեր կը մղէ [[Ղարաքիլիսա]]յի ուղղութեամբ: 25-28 Մայիս 1918-ին ծաւալած Լոռիի ճակատամարտին, որ մեծապէս ճակատագրականկ'ըլլայ ոչ միայն Հայաստանի համար, այլեւ ամբողջ Կովկասի, Անդրանիկ կը վիժեցնէ Դիլիջանի ուղղութեամբ թրքական զօրքերու գլխաւոր յարձակումը, որոնք կը ջանային [[Դիլիջան]]էն դուրս գալ դէպի [[Պաքու]]: Կրած պարտութեան հետեւանքով թրքական հրամանատարութիւնը կը ստիպուի Լեռնային [[Լոռիի մարզ|Լոռիի]] մարզին մեծ մասը ձգելու հրաման տալ: [[Պատկեր:Andranik wedding paris 1922.jpg|thumb|Անդրանիկի ամուսնութիւնը]] * Յունիս 1918-ի սկիզբը հայկական զօրաբաժինը կը մտնէ [[Նոր Պայազիտ]], այնուհետեւ Սելիմի լեռնանցքէն Դարալագեազ-Շարուրով դէպի Նախիջեւան: Շուտով կը զբաղեցնեն [[Ջուլֆա]]ն եւ [[Պիթլիս]]ը: 14 Յունիսին Անդրանիկ հրաման կու տայ, որու մէջ կը նշէ, թէ իր զօրքերը կ'ենթարկուին կեդրոնական Ռուսական կառավարութեան, իսկ Նախիջեւանը կը յայտարարուէր [[Ռուսաստան]]ի անբաժանելի մասը: Զօրավար Անդրանիկ նաեւ հեռագիր կ'ուղարկէ Կովկասի հարցերով արտակարգ քոմիսար եւ Պաքուի Սովնարկոմի նախագահ Շահումեանին, որու մէջ պատրաստակամութիւն կը յայտնէ օգնութիւն ցուցաբերելու Պաքուի վրայ յարձակող թրքական զօրքերէն պաշտպանող Պաքուի կոմունային: 1918-ի ամրան թրքական զօրքերը կը բռնագրաւեն պարսկական տարածքի հիւսիսային մասը՝ դէպի Պաքու յառաջխաղացքը ծաւալելու համար յենադաշտ ստեղծելով: Գրաւելով, մասնաւորապէս, [[Մակու]], [[Սալմաստ]], [[Թաւրիզ]], Սերապ, Արտապիլ եւ Խոյ իրանական քաղաքները, թուրքերը մտադրած էին Ալեքսանդրապոլիս-Ջուլֆա երկաթգիծին միջոցով նոր զօրքեր անցընել [[Պարսկաստան]]՝ Պաքուի վրայ յարձակելու համար: Բայց Նախիջեւանի մէջ Անդրանիկի խումբերը կը կտրեն երկաթուղային ճանապարհը, իսկ Ջուլֆայի մէջ՝ կը գրաւեն թրքական կայազօրը: Խոյի շրջանին հայկական կազմաւորումները անսպասելի հարուած կը հասցնեն Հիւսիս-արեւմտեան Իրանի տեղաբաշխուած թրքական բանակին, զոր ստիպեց թուրքերը՝ կանգնեցնել յարձակումը Պաքուի վրայ եւ Անդրանիկի դէմ ուղարկել նշանակալի ուժեր: Խոյի մէջ մարտերը կը տեւեն քանի մը օր: Թուրքերը կը կրեն մեծ կորուստներ, սակայն անընդհատ ժամանող լրացուցիչ ուժերը հայկական զօրաբաժինին համար գրաւման վտանգ առաջ կը բերեն: Այդ պայմաններուն մէջ Անդրանիկ կը ստիպուի ձգել Խոյը, եւ, ճեղքելով շրջափակման օղակը, նահանջել Ջուլֆա-Պաքուի շրջանը: Այնուհետեւ, թիւով գերակշիռ թրքական զօրքերու ճնշմամբ՝ զօրավար Անդրանիկ ստիպուած կ'ըլլայ ձգել [[Նախիջեւան]]ը ու անցնիլ Լեռնային [[Զանգեզուր]]՝ նպատակ ունենալով [[Արցախի Հանրապետութիւն|Լեռնային Ղարաբաղի]] միջոցով ճեղքել-հասնիլ Պաքու եւ փակել նահանջող թրքական բանակի ճանապարհը: Անդրանիկ վիթխարի դեր կը խաղայ Զանգեզուրի պաշտպանութեան մէջ։ Մարտերու ընթացքին թրքական զօրքերուն մինչեւ 40 տոկոսը կ'ուղղուի Զանգեզուր՝ Անդրանիկի դէմ: Երբ նորակազմ կովկասեան հանրապետութիւններու ղեկավարները, Յունուար 1918-ին, կը դիմեն թրքական կառավարութեան՝ պատրաստակամութիւն յայտնելով նստիլ բանակցութիւններու սեղանին շուրջ, ի պատասխան կը լսեն, որ Թուրքիոյ իրենց կարծիքը չի հետաքրքրեր, անոր համար միակ լուծումը այն է, թէ այդ առիթով ի՞նչ կը մտածէ զօրավար Անդրանիկը, ինչը ամբողջովին տրամաբանական էր, որովհետեւ երբ Անդրանիկի զօրքերը կը մնային թուրքերուն կողմէ Կովկասի գրաւման հիմնական խոչընդոտը: Փախելով Անտանտի դաշնակիցներու, Հայաստանի հանրապետութեան որոշ ղեկավարներու եւ պոլշեւիկներու դաւաճանութեան, զօրավարը կը ստիպուի հեռանալ արտասահման: Ճանապարհին, երբ ան կ'անցնէր Թիֆլիսէն, կ'ըսէ. {{Քաղվածք|Ես իմ կեանքում երբեք չեմ ձգտել անձնական երջանկութեան ու բարօրութեան: Ես մշտապէս ձգտել եմ միայն մի բանի եւ պայքարել եմ միայն մի բանի՝ իմ հարազատ ժողովրդի ազատութեան եւ բարեկեցութեան համար: Ես չեմ փնտռում իմ վաստակի գնահատականը եւ ցանկանում եմ միայն այն, որ երջանիկ լինի այն ժողովուրդը, որին ես ծառայում եմ ամբողջ կեանքում:}} Այդ ծառայութիւնը Անդրանիկ կը շարունակէ նաեւ տարագրութեան մէջ։ 1919-ի [[Դեկտեմբեր]]ին «[[Ուաշինկթըն Փոսթ]]» ամերիկեան թերթը կը գրէր. «Զօրավար Անդրանիկը կանգնած է հայկական հերոսականութեան գագաթին: Հայերը ամէն տեղ անոր ցնծութեամբ կը դիմաւորեն: Անոնք մեծ ուշադրութեամբ ու հիացմունքով կ՚ունկնդրեն անոր իւրաքանչիւր խօսքը: Իսկ ան՝ այդ զինուորը, որ ցարական Ռուսաստանի կործանումէն ետք անհաւասար մարտեր կը վարէր թրքական բանակին դէմ, ըսելիք ունի: Այժմ անոր խօսքերը նոյնքան յատուկ են, որքան՝ անոր սուրը»: [[Պատկեր:Monument to General Andranik.jpg|մինի|աջից|Անդրանիկ Զօրավարի յուշարձան-կոթողը [[Եռաբլուր]]ի մէջ]] * Անդրանիկ կը մահանայ [[31 Օգոստոս|30/31]] [[31 Օգոստոս|Օգոստոս 1927-ին]], [[Չիքօ]] ([[Սաքրամենթօ|Սաքրամենթոյի]] քով) քաղաքի Ռիչըրտսըն Սփրինկս հանքային ջուրերու առողջարանային համալիրին մէջ՝ [[սիրտ]]ի կաթուածէ ([[ԱՄՆ]]) եւ Սեպտեմբերին կը թաղուի [[Ֆրեզնօ|Ֆրեզնոյի]] «Արարատ» գերեզմանատան մէջ։ [[Յունուար]] [[1928]]-ին անոր աճիւնը կը փոխադրուի [[Փարիզ]] եւ կը վերաթաղուի [[Փէր Լաշէզ]] գերեզմանոցին մէջ, իսկ տարիներ անց (2000-ին) անոր աճիւնները կը տեղափոխուին Հայրենիք՝ [[Երեւան]]ի [[Եռաբլուր]] պանթէոն: Անդրանիկի անունով կը կոչեն հրապարակներ, փողոցներ, դպրոցներ, անոր պատւոյն տեղադրուած են արձաններ եւ յուշատախտակներ տարբեր երկիրներու մէջ ([[Հայաստան]], [[Պուլկարիա]], [[Ֆրանսա]], [[Ռումանիա]]): Անոր նուիրած են մեծ թիւով ժողովրդական ստեղծագործութիւններ, գիրքեր եւ յօդուածներ՝ տարբեր լեզուներով: == Կեանքի Երկու Տխուր Պահերը == Երբ անգամ մը Անդրանիկին հարցուցին, թէ որո՞նք եղած են իր կեանքի ամենատխուր պահերը, ան պատասխանած է, որ առաջինը՝ զաւակին, իսկ երկրորդը՝ [[Գէորգ Չաւուշ]]ի մահուան լուրը լսելն էր: == Ֆիլմերու Շարք == * [[1990]] - Զօրավար Անդրանիկ - (ԱրմենՖիլմ) Վաւերագրական ֆիլմ, նուիրուած Զօրավար Անդրանիկի ծննդեան 125 ամեակին․ ֆիլմին խօսակցութիւնը կը կարդայ անուանի դերասան [[Խորէն Աբրահամեան]]: Շարժանկարի բեմադրիչն է [[Լեւոն Մկրտիչեան]]ը: == Անդրանիկի Ամուսնութիւնները Եւ Ամուսնութեան Փորձը == === Առաջին ամուսնութիւնը === Հայերու ամենասիրելի հերոսը՝ Անդրանիկը, առաջին ագնամ կ'ամուսնանայ 17 տարեկան հասակին:<ref name=Indz_bah_tveq_1>Ս. Կ. Պողոսյան, Կ. Ս. Պողոսյան «Ինձ բահ տվեք...», էջ 228</ref> Առաջին ամուսնութիւնը անյաջող կ'ըլլայ: Կինը ծննդաբերելու ժամանակ կը մահանայ, իսկ նորածինը՝ օրեր անց, կը մահանայ:<ref name=Indz_bah_tveq_1/> === Ամուսնութեան փորձը === 1916-ին Անդրանիկ ներկայ կը գտնուի իր քեռորդի Վահան Փափազեանի հարսանիքին, ուր եւ կը գտնուէր երիտասարդ օրիորդ մը: Անդրանիկ կը հրապուրուի օրիորդով: Նախքան առաջարկելը Փաշան կը խորհրդակցի [[Յովհաննէս Թումանեան]]ի հետ, որմէ ետք ալ կ'որոշէ դիմել օրիորդին: Հանդիսութիւններէն մէկուն ժամանակ օրիորդին կը դիմէ հետեւեալ ձեւով. -Ես կը սիրեմ քեզ եւ կը փափաքիմ ամուսնանալ քեզի հետ, դուն ալ զիս կը սիրե՞ս: -Օ՛, ես ինչպէ՞ս կրնամ քեզ չսիրել, չէ՞ որ դուն իմ սիրելի հերոսն ես...: Անդրանիկը այսպիսի պատասխան չէր սպասեր, օրիորդին այդ պատասխանը տակնուվրայ կ'ընէ հերոսին միտքերը եւ ան կը մռայլի: Քանի մը վայրկեանէն ան կը սթափի եւ իր քով կը կանչէ Ռոստոմը եւ երկտող մը կ'ուղարկէ օրիորդին, յայտնելով անոր, որ մոռնայ ամուսնութեան մասին<ref>Սուրեն Սահակյան, «Հերոսապատում» գիրքի մէջ.</ref>: «Եւ այսպէս՝ Հայոց մեծաթռիչ Արծիւը անգամ մը կը փորձէ իր երկնային սլացքէն վար իջնել երկրի վրայ, ապրիլ սովորական մարդու ամենասովորական կեանքով, սակայն երկրաբնակի մէկ պզտիկ անուշադրութիւնը, վերապահութիւնը, գուցէ թերացումը ու անըմբռնումը զինք կրկին կը մղեն վեր՝ դէպի եթերային նոր թռիչքներու...: Հասկանալի է, որ տարիքային տարբերութիւնը, դեռատի օրիորդին ռոմանթիք պատկերացումները հիմնական պատճառներն էին, որ Անդրանիկ այս անգամ ալ իրմէ հեռու շպրտէր անձնական կեանքի այդ նոր փոփոխութիւնը: Եւ ան դեռ կը սաւառնէր երկինքին մէջ...» === Երկրորդ ամուսնութիւնը === Անդրանիկ երկրորդ անգամ ամուսնացած է [[1921]]-ին [[Փարիզ]]ի մէջ, Նուարդ Քիւրքճեանի հետ: Անոնց «քաւորը» եղած է [[Պօղոս Նուպար Փաշա]]ն: Երկրորդ կնոջմէ Անդրանիկ զաւակներ չէ ունեցած: == Ժառանգութիւն Եւ Ճանաչում == === Յիշատակին === Անդրանիկի յիշատակին աշխարհի տարբեր երկրներուն մէջ կանգնեցուցած են անոր արձանները եւ յուշարձանները, այդ թիւին, [[Ռումանիա|Ռումանիոյ]] մայրաքաղաք [[Պուխարեստ]]ի մէջ (1936 թուական)<ref>Ժամկոնչյան, Էդուարդ (19 Փետրուար 2012): [https://web.archive.org/web/20140624185635/http://www.aniv.ru/archive/38/sobor-obschina-ljudi-prodolzhenie-fragmenty-iz-knigi-eduarda-zhamgochjana/ «Տաճար, համայնք և մարդիկ»:] Անիվ (Ռուսերէն) 5 (38):</ref>, Փէր Լաշէզ գերեզմանատուն, Փարիզ (1945), [[Մելգոնեան կրթական հաստատութիւն]], [[Նիկոսիա]], [[Կիպրոս]] (1990), [[Պլեսի-Ռոբենսոն]], Փարիզ (2005)<ref>[https://www.azatutyun.am/a/1577222.html «Ֆրանսայի Պլեսի-Ռոբենսոն քաղաքում բացվել է զորավար Անդրանիկի արձանը»] (հայերէն): Ազատ Եւրոպա Ռադիո /Ազատություն Ռադիկոյան: 7 Հունիս 2005 թ. Վերցված է 6 Սեպտեմբեր 2013: </ref><ref>[https://web.archive.org/web/20140624190043/http://www.plessis-robinson.com/vie-municipale/jumelage/jumelage-avec-arapkir.html «Jumelage avec Arapkir»:] (Ֆրանսերէն): Պլեսի Ռոբինսոնի քաղաքապետարան: 26 Ապրիլ 2006. Ստացված 24 Հունիս 2014:</ref>, [[Վառնա]], Պուլկարիա (2011)<ref>[http://www.skat.bg/news.php?action=0&newsID=13608 «Բացվել է Անդրանիկի հուշարձանը»:] (բուլղարերեն). Սկաթ: 8 Հուլիս 2011 թ: Վերցված է 6 Սեպտեմբեր 2013:</ref>, եւ [[Ռուսիա|Ռուսաստանի]] [[Արմաւիր (քաղաք Ռուսաստանի մէջ)|Արմաւիր]] քաղաքին մէջ<ref>[http://www.yerkramas.org/2012/05/29/cherez-god-posle-demontazha-pamyatnika-andraniku-na-kubani-otkryta-memorialnaya-doska-pamyati-andranika-i-nzhde-fotoreportazh/ «Մեկ տարի անց, ապամոնտաժվեց Անդրանիկի հուշարձանը »:] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131025075148/http://www.yerkramas.org/2012/05/29/cherez-god-posle-demontazha-pamyatnika-andraniku-na-kubani-otkryta-memorialnaya-doska-pamyati-andranika-i-nzhde-fotoreportazh/ |date=2013-10-25 }} Երկրամաս (Ռուսերէն): 29 Մայիս 2012 Ստացված Սեպտեմբեր 6, 2013 թ.</ref><ref>[https://news.am/arm/news/107340.html «Ռուսական Արմավիրում Անդրանիկ Օզանյանի եւ Գարեգին Նժդեհի պատվին հուշատախտակ է բացվել»:] [[News.am]]: 29 Մայիս 2012 Ստացված 6 Սեպտեմբեր 2013:</ref>: Յուշահամալիր մըն ալ գոյութիւն ունի Ռիչըրտսըն Սփրինկսի մէջ, Քալիֆորնիա, ուր Անդրանիկ մահացած է<ref>Միտչել, Լարի (31 Օգոստոս 2012): [http://www.chicoer.com/fromthenewspaper/ci_21441708/memorial-marks-armenian-heros-death-at-hotel-north «Հիշատակին լրանում է Հայաստանի հերոսի մահվան տարին»] Chicoer: Վերցուած է 16 Սեպտեմբեր 2013:</ref>: 2011-ի Մայիսին, Անդրանիկին արձանը կանգնեցուած է նաեւ Վոլոնքա գիւղին մէջ, [[Սոչի]]<ref>[http://www.yerkramas.org/2011/05/28/v-lazarevskom-rajone-sochi-ustanovlen-pamyatnik-generalu-andraniku-ozanyanu «Հուշարձան Զորավար Անդրանիկի պատվին Լազարեվի շրջան, Սոչի»:] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130703144049/http://www.yerkramas.org/2011/05/28/v-lazarevskom-rajone-sochi-ustanovlen-pamyatnik-generalu-andraniku-ozanyanu/ |date=2013-07-03 }} Երկրամաս (Ռուսերէն): 28 Մայիս 2011: Վերցուած է 6 Սեպտեմբեր 2013-ին:</ref>, սակայն, այդ հեռացած է նոյն օրը, ըստ երեւոյթին, Թուրքիոյ ճնշման տակ, որ հետագային յայտարարած է, որ անոնք պէտք է կանխարգիլեն 2014 թուականին Սոչիի ձմեռնային [[Ողիմպիական Խաղեր|ողիմպիական խաղերը]] եթէ այդ արձանը մնայ կանգնած<ref>«Սոչիում բացվել է զորավար Անդրանիկ Օզանյանի հուշարձանը»: [[news.am]]: 31 Հունվարի 2015:</ref><ref>[http://www.yerkramas.org/2011/05/28/pamyatnik-generalu-andraniku-v-sochi-snesli-rukovoditeli-mestnogo-otdeleniya-soyuza-armyan-rossii/ «Անդրանիկի հուշարձանը Սոչիում քանդել են»:] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131104162932/http://www.yerkramas.org/2011/05/28/pamyatnik-generalu-andraniku-v-sochi-snesli-rukovoditeli-mestnogo-otdeleniya-soyuza-armyan-rossii/ |date=2013-11-04 }} Երկրամաս (Ռուսերէն): 28 Մայիս 2011: Ստացված Սեպտեմբեր 6, 2013:</ref>: Առաջին անգամ Անդրանիկի արձանը Հայաստանի մէջ կառուցուած է 1967-ին [[Ուջան]] գիւղին մէջ<ref>Զորյանը, Սաթենիկ (26 Փետրուարի 2010 թ.): [http://www.hhpress.am/index.php/index.php?sub=hodv&hodv=20100226_1&flag=am «Անպարտելի զորավար»:] Հայաստանի Հանրապետություն (հայերէն): Վերցված է 6 սեպտեմբերի 2013:</ref><ref>Հակոբյանը, Արմեն. [http://www.armworld.am/detail.php?paperid=148&pageid=5346&lang= «Միասնությունը մարդկանց մեջ պետք է լինի »:] {{Webarchive|url=https://archive.ph/20120723065942/http://www.armworld.am/detail.php?paperid=148&pageid=5346&lang= |date=2012-07-23 }} Հայոց Աշխարհ (հայերէն): Վերցված է 6 սեպտեմբերի 2013:</ref>: Այլ արձաններ ալ կանգնեցուցած են Հայաստանի Խորհրդային Միութեան անկախացումէն ետք՝ 1991-ին, որոնցմէ երեքը, որոնք կարելի է տեսնել Մալաթիա-Սեբաստիա վարչական շրջան (2000), Գրիգոր Լուսաւորիչ Եկեղեցւոյ բակին մէջ (Արա Շիրազ, 2002-ին) եւ Ֆետայական շարժման թանգարանին մէջ (2006)<ref>[https://web.archive.org/web/20131109212537/http://www.yerevan.am/main.php?lang=1&page_id=267 «Երեւանի հուշարձանները »] (հայերէն): Երեւանի քաղաքապետարանը Պաշտոնական կայք. Վերցված է Սեպտեմբեր 18, 2013.</ref>: Բացի այդ, Հայաստանի մէջ Անդրանիկի արձանները կանգնած են Տաւուշի մարզի [[Ոսկեվան]] եւ [[Նաւուր]] գիւղերուն մէջ, Կիւմրիի Հաղթանակի զբոսաիգին մէջ (1994) [[Արտենի]], [[Անգեղակոթ]], եւ այլ վայրերուն մէջ<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=2W0OuHHAc0Q «Թիմը գնում է գյուղեր: Այսօր 'Նավուր»:] ՍիվիլՆեթի: 11 Հոկտեմբեր 2011: Վերցված Սեպտեմբեր 6, 2013:</ref><ref>[http://www.encyclopedia.am/pages.php?bId=1&hId=1080 «Գյումրի»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130921061149/http://www.encyclopedia.am/pages.php?bId=1&hId=1080 |date=2013-09-21 }} (հայերէն): Հայկական Հանրագիտարան. Վերցված Սեպտեմբերի 8, 2013:</ref><ref>[http://www.aravot.am/2011/07/30/335553/ «Անցումային շրջան»:] Առավոտ (հայերէն): 30 Հուլիս 2011: Վերցված Սեպտեմբեր 8, 2013:</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=hlE5zOJQuiE&t=12m17s «Հայի ուժը ՄԱՍ-80 Անգեղակոթ»:] Երկիր Մեդիա 23 հունիսի 2013. Ստացված 9 սեպտեմբերի 2013</ref>: === Մշակոյթին մէջ === [[Պատկեր:Antranik! Above the crowd.png|left|thumb|202x202px|Անդրանիկը «New York Journal-American» ամսագրի շապիկին ([[1920]])]] [[Պատկեր:Andranik Ozanian poster.jpg|thumb|224x224px|Պաստառ]] Անդրանիկ արդէն աչքի կ'իյնայ հայ գրականութեան մէջ, երբեմն որպէս գեղարուեստական բնոյթ կը կրէ: Արեւմտահայ գրող [[Սիամանթո]]յի գրած բանաստեղծութիւն ''«Անդրանիկ»''ը, խորագրով որ տպագրած է Ժընեւի մէջ 1905-ին<ref>[[Սիամանթո]] (1905). ''Հայորդիները'' (Հայերէն). Ժընեւ: Կենտրոնական տպարան: էջ [[9:]]</ref>: Առաջին գիրքը Անդրանիկի մասին լոյս կը տեսնէ իր կեանքի ընթացքին: 1920-ին, Վահան Թոթովենց լոյս կ’ընծայէ ժեներալ ''Անդրանիկ եւ անոր պատերազմները'' գիրքը: յայտնի Ամերիկահայ գրող Ուիլիամ Սարոեան գրած է կարճ պատմուածք մը ''Անդրանիկ Հայաստանի'' խորագրով, որ ընդգրկուած է անոր ներշնչած եւ արտաշնչած պատմուածքներուն մէջ(1936)<ref>Հովհաննիսյանը Ռիչարդ Գ. (2008 թ.) Հայոց ցեղասպանությունը . Նյու Բրյունսվիկ, Նյու Ջերսի: Հրատարակիչների. էջ 156. ISBN 978-1-4128-0891-0.</ref>: Մէկ այլ ամերիկահայ գրող՝ Համաստեղ իր ''Սպիտակ ձիաւորը'' վէպին մէջ կը պատմէ Անդրանիկի եւ միւս ֆետայիներու մասին: Հայ հանճարեղ բանաստեղծ Յովհաննէս Շիրազը Անդրանիկի մասին գրած է երկու բանաստեղծութիւններ՝ ''Անդրանիկի մասին '' 1963-ին, եւ ’Արձան Անդրանիկի’, որ գրած է 1967-ին, բայց լոյս տեսած է 1991-ին Շիրազի մահէն ետք<ref>[http://hayart.net/story/14260/ «Շիրազի երկու ինքնագրերը »:] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130917164738/http://hayart.net/story/14260/ |date=2013-09-17 }} (հայերէն): «Հայարտ» Գրական ցանց: Վերցված է 14 Սեպտեմբերի 2013:</ref>: Սերօ Խանզադեանի ''Անդրանիկ'' վէպը տպագրութենէ կասեցուած էր 1983-1989 թուականներուն ընթացքին, եւ լոյս տեսած է 1989-ին, երբ ամուր Խորհրդային հրապարակումներու վերահսկողութիւնը հանգստացաւ<ref>[[Սերո Խանզադյան|Խանզադյան, Սերո]] (1989): «Անդրանիկ» - Երեւան: Խորհրդային գրող. OCLC [[oclc:605225665|605225665:]]</ref><ref>Բարդակչյան, Գէորգ Բ (2000): Տեղեկանք ուղեցույց ժամանակակից հայ գրականության, 1500-1920: Հետ ներածական Պատմություն. էջ 225: ISBN 978-0-8143-2747-0:</ref>: 1960-1980-ական թուականներուն Սուրէն Սահակեանը հաւաքագրած է ժողովրդական պատմութիւններ Անդրանիկի մասին եւ այդ աւարտեց ''Ասք Անդրանիկի մասին'' գիրքին մէջ։ Այդ առաջին անգամ հրատարակուած է Երեւանի մէջ 2008-ին<ref>[http://blog.ararat-center.org/?p=45 «Ասք Անդրանիկի մասին»:] դյուցազներգական վեպը Գրավոր հավաքվել և Մշակվվել է Սուրեն Սահակյանի կողմից և Խմբագրվել է Լ Սահակյանի կողմից: «Արարատ» ռազմավարական հետազոտությունների կենտրոնի:12 Հունիս 2008: Ստացված 31 Օգոստոս 2013:</ref>: Անդրանիկի յիշատակին արդէն գրուած է բազմաթիւ երգեր: 1913, Լեւոն Տրոցկին նկարագրած է Անդրանիկը որպէս «հերոս երգ ու առասպել»: Անդրանիկին մասին գրուած եւ կատարած են բազմաթիւ հայկական հայրենասիրական երգիչներ՝ Ներսիկ Իսպիրեան, Յարութ Փամպուկճեան, Սահակ Սահակեան եւ ուրիշներ: Կան տասնեակ մը երգեր նուիրուած անոր, այդ թիւին ''Արծիւի պէս'' [[Գուսան Շերամ]] 1904<ref>Բախշիան Ջր., Արամ (Ապրիլ 1993): "Անդրանիկ Հայաստանի»: Պատմություն Այսօր 43 (4). ISSN [https://www.worldcat.org/issn/0018-2753 0018-2753:]</ref>, ''Անդրանիկ փաշան'' Գուսան Հայրիկ<ref>Աղաջանյանը, Ալֆրեդ, խմբ. (2009 թ.): Նոստալգիայի երգեր (հայերէն): Լոս Անջելես IndoEuropean հրատարակչական: էջ 73. ISBN 978-1-60444-046-1:</ref>: Զօրավարին մասին շարք մը վաւերագրական ֆիլմեր արդէն կ’արտադրուին: Անոնք կը ներառեն [[imdbtitle:0190968|''Անդրանիկը'']] (1929) Արմենա-ֆիլմ Ֆրանսա, բեմադրիչ Աշոտ Շախատունի, ով նաեւ խաղացած է գլխաւոր դերը<ref>[http://www.armenews.com/IMG/Partie_1_Andranik_Les_Grands_Romans_Filmes_1929.pdf «Անդրանիկ»:] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130921055735/http://www.armenews.com/IMG/Partie_1_Andranik_Les_Grands_Romans_Filmes_1929.pdf |date=2013-09-21 }} (Ֆրանսերէն): Լես Գրանդիկներ Րոմանս գեղարվեստական ֆիլմեր: Վերցված է 14 Սեպտեմբեր 2013:</ref><ref>[http://asbarez.com/arm/42073/ «Պատմութեան Թանգարանին Յանձնուեցան Զօրավար Անդրանիկի Սուրը և Շքանշանները»:] Ասպարեզ (հայերէն): 30 Նոյեմբեր, 2006: Վերցված է 21 Հոկտեմբեր 2013:</ref>, [[1990]] - ''Զօրավար Անդրանիկ'' (ՀայՖիլմ) Վաւերագրական ֆիլմ նուիրուած Զօրավար Անդրանիկի ծննդեան 125 ամեակին, ֆիլմին խօսակցութիւնը կը կարդայ անուանի դերասան [[Խորէն Աբրահամեան]]ը:<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=Fm-UOg45ZCE «Անդրաիկ Օզանյան տեսաֆիլմ»] (հայերէն): [[Հայաստանի Հանրային Հեռուստաընկերություն|Հայաստանի Հանրային հեռուստատեսություն]]: Վերցված է 14 Սեպտեմբեր 2013:</ref> == Պարգեւներ == [[Պատկեր:Zoravar Andranik.png|thumb|258x258px|Զօրավար Անդրանիկ]] Զօրավար Անդրանիկ իր ռազմական գործունէութեան ընթացքին պարգեւատրուած է բազմաթիւ մետալներով եւ շքանշաններով<ref>{{cite news|title=Պատմութեան Թանգարանին Յանձնուեցան Զօրավար Անդրանիկի Սուրը և Շքանշանները|url=http://asbarez.com/arm/42073/|accessdate=21 Սեպտեմբերի 2013|newspaper=[[Ասպարեզ]]|date=30 Նոյեմբերի 2006}}</ref>: Անդրանիկի սուրն ու պարգեւները տեղափոխած են Հայաստան եւ յանձնուած՝ Հայաստանի պատմութեան թանգարանին, 2006 թուականին<ref>{{cite news|title=Զորավար Անդրանիկի Սուր և մեդալներ հանձնել է Հայաստանի պատմության թանգարան|url=http://asbarez.com/54282/general-andraniks-sword-and-medals-handed-to-history-museum-of-armenia/|accessdate=8 Սեպտեմբերի 2013|newspaper=[[Ասպարեզ]]|date=2 Դեկտեմբերի 2006}}</ref><ref>{{cite news|title=Զորավար Անդրանիկի Սուր և մեդալներ հանձնել պատմության թանգարան Հայաստան|url=https://armenpress.am/eng/news/518422/general-andranik%E2%80%99s-sword-and-medals-handed-to-history-museum-of-armenia.html|accessdate=8 Սեպտեմբեր 2013|newspaper=[[Արմենպրես]]|date=29 Նոյեմբեր 2006}}</ref>: {| class="wikitable" ! Երկիր ! colspan="3" |Պարգեւ ! Տարի |- | {{Flagicon|Greece|royal}} [[Յունաստանի Թագաւորութիւն]] | [[Պատկեր:Greek War Cross 1917 2nd class ribbon.png|50x50px|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Greek_War_Cross_1917_2nd_class_ribbon.png]] | Մարտական Խաչ | <center>Բ. կարգի</center> | 1920{{sfn|Հարութիւնեան|1965|p = 112}}<ref>{{cite news|title=ՀՀ պաշտպանության նախարար, Հայաստանին հանձնվեց Անդրանիկի սուրն ու մեդալներ պատմության թանգարանին:|url=http://newsarmenia.ru/arm1/20061129/41613845.htmlnewspaper=Novosti Armenia|date=29 Նոյեմբերի 2006|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140624190352/http://newsarmenia.ru/arm1/20061129/41613845.html|archivedate=24 Հունիս 2014}}</ref> |- | {{flagicon|France}} [[Ֆրանսա|Ֆրանսա Հանրապետութիւն]] | [[Պատկեր:Legion Honneur Officier ribbon.svg|50x50px|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Legion_Honneur_Officier_ribbon.svg]] | լէգէոնի շքանշան | <center>Պաշտօնական | 1919 |- | rowspan="4" |{{դրօշ|Ռուսաստան}}[[Ռուսական կայսրութիւն|Ռուսական Կայսրութիւն]] | [[Պատկեր:RUS Order of Saint George 4th class ribbon 2000.svg|50x50px|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:RUS Order of Saint George 4th class ribbon 2000.svg]] | Սուրբ Գէորգի շքանշան | <center>Բ., Գ., Դ. կարգի | 1914–16<ref>{{cite journal|journal=[[Նոր Հայաստան]]|editor1-first=Արշակ Դ.|editor1-last=Մադեսյան|date=1927|issue=X|location=Նյու Յորք|volume=19-21|pages=53|publisher=Նոր Հայաստան Հրտարչական Ընկերություն}}</ref> |- | [[Պատկեր:RUS Order of Saint George 4th class ribbon 2000.svg|50x50px|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:RUS Order of Saint George 4th class ribbon 2000.svg]] | Սուրբ գէորգ խաչ | <center>Ա., Գ., Դ. կարգի</center> | 1914–16{{sfn|Աղաեան|1968|p = 43}} |- | [[Պատկեր:Vladimir ribbon.jpg|50x50px|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Vladimir_ribbon.jpg]] | Սուրբ Վլատիմիր շքանշան | <center>Դ. կարգի</center> | 1914–16<ref name="War Journal 1918">{{cite web|title=Պատերազմը Պահեստաւորուած Երկրորդ ռուսական բերդ Հրետանային գունդի Էրզրումի մէջ իր կազմաւորումէն մինչեւ որ վերագրաւած են Էրզրումի մէջ կողմէ Օսմանեան բանակի մարտին 12, 1918 թուականին|url=http://louisville.edu/a-s/history/turks/Khlebof%20War%20Journal.pdf|publisher=Լուիսվելի Համալսարան|accessdate=7 Սեպտեմբերի 2013}}</ref><ref name="I Witnessed and Lived Through">{{cite book|title=Ես ականատես ու վերապրել (Էրզրում 1917-1918 թթ.) Լեյտենանտ Գնդապետ|year=2007|publisher=Գլխավոր շտաբի պետ Թուրքիայի Հանրապետության|location=Անկարա|page=68|url=http://www.scribd.com/doc/76455768/I-Witnessed-and-Lived-Through-Erzurum-1917-1918-Lt-Col-Tverdohlebof|editor=Տետիկ, Ահամետ}}</ref> |- | [[Պատկեր:Order of Saint Stanislaus Ribbon.PNG|50x50px|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Order_of_Saint_Stanislaus_Ribbon.PNG]] | Սուրբ Ստնիսլավսի շքանշան | <center>Բ. կարգի</center> | 1914–16<ref name="I Witnessed and Lived Through" /> |- | {{Flagicon|Bulgaria}} '''[[Պուլկարիոյ Թագաւորութիւն]]''' | [[Պատկեր:MilitaryOrderBravery-Ribbon.gif|50x50px|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:MilitaryOrderBravery-Ribbon.gif]] | Արիութեան շքանշան | <center>Դ. կարգի ''Խիզախութեան համար'' </center> | 1913<ref>{{cite book|editor=Պինդիկովա, Գալիան|title=կամավորական կորպուսը 1912-1913|url=http://www.archives.government.bg/uploaded_files/sprav_09_all.pdf|location=[[Սոֆիա]]|publisher=Բուլխարիայի ռազմական պետական արխիվ|year=2006|page=741|isbn=978-954-9800-52-4|language=Բուլղարերեն}}</ref>{{sfn|Չալաբեան|1988|p = 203}} |- |} == Հրապարակումներ == * ''Մարտական հրահանգներ: Առաջարկներ, նկատողութիւններ եւ խորհուրդներ:'' Ժընեւ: [[ՀՅԴ]] Հրատարակչութիւն 1906. OCLC [https://www.worldcat.org/oclc/320038626 320038626:] * ''Հայկական առանձին հարուածող զօրամասը:'' Պոսթըն: Ազգ: 1921. OCLC [https://www.worldcat.org/oclc/49525413 49525413]<ref>[http://nla.am/arm/meghapart/Arm/1906.htm «1906»:] (հայերէն): [[Հայաստանի Ազգային գրադարան|Հայաստանի ազգային գրադարան:]] Վերցված է 7 Հոկտեմբեր 2013:</ref>: * ''Զօրավար Անդրանիկը կը խօսի:'' Փարիզ. 1921. OCLC [https://www.worldcat.org/oclc/234085160 234085160:] * ''Առաքելոց վանքին կռիւը (Հայ յեղափոխութենէն դրուագ մը):'' Պոսթըն: Պայքար: 1924: Անդրանիկի յուշերը գրի առնուած են, ըստ Լեւոն Կարապետ Լիւլէճեանի<ref>[http://nla.am/arm/meghapart/Arm/1924.htm «1924»:] [[Հայաստանի Ազգային գրադարան|Հայաստանի ազգային գրադարան]]: Վերցված է 7 Հոկտեմբեր, 2013:</ref>: == Ծանօթագրութիւններ == {{ծանցանկ|2}} === Մատենագիտութիւն === * {{cite journal|last=Հարութիւնեան|first=A. H.|title=Անդրանիկը որպէս մարտիկ եւ զօրավար /Ծննդեան 100-ամեակի առթիւ|journal=[[Պատմաբանասիրական հանդես]]|year=1965|issue=1|pages=109–124|url=http://hpj.asj-oa.am/737/|publisher=[[Հայաստանի գիտութիւններու ակադեմիա]]|location=Երեվան|ref=harv}} * [https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/23/Vazken_Andr%C3%A9assian_-_%D5%8E%D5%A1%D5%A6%D5%A3%D5%A7%D5%B6_%D4%B1%D5%B6%D5%A4%D6%80%D5%A7%D5%A1%D5%BD%D5%A5%D5%A1%D5%B6_-_1982_-_%D4%B1%D5%B6%D5%A4%D6%80%D5%A1%D5%B6%D5%AB%D5%AF_%E2%80%93_%D5%8A%D5%A5%D5%BF%D6%80%D5%B8%D5%BD_%D5%84%D5%A1%D6%80%D5%A6%D5%BA%D5%A1%D5%B6%D5%A5%D5%A1%D5%B6.pdf Վազգէն Անդրէասեան, «Անդրանիկ»,1982, «Կ. Տօնիկեան Եւ Որդիք» հրատարակչատուն, Պէյրութ, Լիբանաբ:] == Գրականութիւն == * [[Արմեն Պողոսեան]], «Զօրավար Անդրանիկ», Կլենտէյլ, 2014 * [[Յովհաննէս Այւազեան]], «Զօրավար Անդրանիկ եւ [[Յովհաննէս Թումանեան]]», Երեւան, 2004: * [http://www.azg.am/AM/2008061814 Վիպասք «Ասք Անդրանիկի մասին», Սուրեն Սահակեան:] * Անդրանիկ Չելեպեան, «Զօրավար Անդրանիկ Եւ Հայ Յեղափոխական Շարժումը», Երեւան 1990 թուականին: * Գէորգ Ղարիբջանեան «Ժողովրդական Հերոս Անդրանիկ», Երեւան, 1991: * Համբարձում Կարապետեան «Անդրանիկ», պրակ 1-3, Երեւան, 1992: * Հրաչիկ Սիմոնեան «Անդրանիկի Ժամանակը», 2 գիրքով, գիրք Ա, Բ, Երեւան, «Կաիսա» հրատարակութիւն, 1996: * [[Սերօ Խանզադեան]] «Անդրանիկ», 1989: * Վաղարշակ Հովակիմեան «Դժուարին տարիներ», Երեւան, 1988: * Ծատուր Աղաեան «Անդրանիկ», Երեւան, 1994: * Անդրանիկի յուշերը, Պէյրութ, 1935: * Վարդգես Ահարոնեան «Անդրանիկ. մարդը եւ ռազմիկը», Պոսթըն, 1957, 183 էջ: * Բանբեր Հայաստանի արխիւներու, 1991, թիւ 1-2: * Ռուբէն, Հայ յեղափոխականի մը յիշատակները, հատոր Գ., Թեհրան, 1982, Երեւան, 1990: * Հրաչիկ Սիմոնեան, 1912-1913 թուականներուն Պալքանեան պատերազմները եւ հայերը, Երեւան, 2014: * Աշոտ Հարութիւնեան, Թրքական ինտերուենցիան Անդրկովկաս 1918 թուականին եւ ինքնապաշտպանական կռիւները, Երեւան, 1984: * Անդրանիկ Օզանեան: Մատենագրութիւն, Երեւան, 1989: * Հայկական առանձին հարուածող զորամասը: Ժեներալ Անդրանիկ, Պոսթըն, 1921: * Ազգային հերոս Զօրավար Անդրանիկը եւ իր պատերազմները, Պէյրութ, 1959, 433 էջ: * Արսեն Մարմարեան, Զօրավար Անդրանիկ եւ իր պատերազմները, Կ. պոլիս, 1920, 407 էջ: * Ա. Թերզիպաշեան, Անդրանիկ, Փարիզ, 1942, 415 էջ: * Միքայէլ Վարանդեան, Հ. Յ. Դաշնակցութեան պատմութիւն, Երեւան, 1992: * Միքայէլ Վարանդեան, Մուրատ /Սեբաստացի ռազմիկին կեանքն ու գործը/, Պոսթըն, 1931, 348 էջ: * Գաբրիէլ Լազեան, Յեղափոխական դէմքեր, Գահիրէ, 1945, էջ 334-345: * Աւետիս Ահարոնեան, Ժողովածու Երկերու, հատոր Ե., Թեհրան, 1982: * Ջոն Կիրակոսեան, Առաջին համաշխարհային պատերազմը եւ արեւմտահայութիւնը 1915-1916 թուականներուն, Երեւան, 1965, երկրորդ հրատարակութիւն, Եր., 1967: * Կարօ Սասունի, Պատմութիւն Տարօնի աշխարհի, Պէյրութ, 1957, 1252 Էջ: * [http://freebooks.do.am/load/%D5%80%D4%B1%D5%85%D5%88%D5%91%20%D5%8A%D4%B1%D5%8F%D5%84%D5%88%D5%92%D4%B9%D5%85%D5%88%D5%92%D5%86/ar39aqeloc_vanqin_kr39iwy39_zoravar_andranik/23-1-0-1039 "ՀամաՀայկական Էլ. Գրադարան" կայք ԱՌԱՔԵԼՈՑ ՎԱՆՔԻՆ Զօրավար Անդրանիկ:] * [http://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb421732328/PUBLIC Վազգէն Անդրէասեան - Անդրանիկ – Պետրոս Մարզպանեան]: Տօնիկեան տպարան, Պէյրութ, 1982, 326 էջ: == Արտաքին յղումներ == {{Վիքիպահեստ1|Category:Andranik Ozanyan|Անդրանիկ Օզանյան}} <div class= style="-moz-column-count:3; column-count:3; -webkit-column-count:2;"> '''Կենսագրություն''' * [http://www.encyclopedia.am/pages.php?bId=2&hId=930 Անդրանիկ Օզանեան] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170510124747/http://www.encyclopedia.am/pages.php?bId=2&hId=930 |date=2017-05-10 }} Հայկական Հանրագիտարան * [http://www.anunner.com/name/biography/%D4%B1%D5%86%D4%B4%D5%90%D4%B1%D5%86%D4%BB%D4%BF_%D5%95%D4%B6%D4%B1%D5%86%D5%85%D4%B1%D5%86_%D4%B9%D5%88%D5%90%D5%88%D5%8D%D4%BB?lang=en Անդրանիկ Օզանեան] Անուներ.com * [http://freebooks.do.am/blog/andranik_o39zanyan/2009-10-19-96 Անդրանիկ Օզանեան] Համահայկական գրադարան * [http://www.haymard.am/index.php/persons/p1386510532#sthash.y1En2Ztf.dpbs Անդրանիկ Օզանեան] Հայ Մարդ '''Յոդածներ''' * [http://www.sirun.ru/andranik-torosi-ozanyan-kam-zoravar-andranik/ Անդրանիկ Օզանեան կամ Զօրավար Անդրանիկ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201203001926/http://www.sirun.ru/andranik-torosi-ozanyan-kam-zoravar-andranik/ |date=2020-12-03 }} * [http://www.panorama.am/am/society/2010/02/25/zoravar-andranik/?sw Զօրավար Անդրանիկ-145. «Իմ կուսակցութիւնը իմ ազգն է»] * [http://www.koreolan.org/blog/archives/4361 Անդրանիկ Օզանեան 148] * [http://erik-hay.blogspot.com/2013/02/blog-post_25.html Բանաստեղծութիւններ նուիրուած Անդրանիկին] * [http://www.yerablur.am/viewmenu/2296/ Երգեր նուիրուած Անդրանիկին]{{Dead link|date=October 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} '''Տեսանիւթեր''' * [https://www.youtube.com/watch?v=Vg7Ae-96ptM Ֆիլմ «Անդրանիկ Օզանեան»] * [https://www.youtube.com/watch?v=_9n06VwhdvA Անդրանիկ Օզանեան Մաս 1] * [https://www.youtube.com/watch?v=aHRfvioOnWE Անդրանիկ Օզանեան դոկումենտալ ֆիլմ] * [https://www.youtube.com/watch?v=ppqD-rssnm8 Միակ մարդը որ չխաբուեցաւ թուրքէն, չշլացաւ պաշտոններէ] * [https://www.youtube.com/watch?v=1mKX3YZbBq8 Երգ Անդրանիկի (Զօրավար) Օզանեան] մասին * Առաջին այրեր. Անդրանիկ - https://www.youtube.com/watch?v=7YzjvqdBYq4 {{DEFAULTSORT:Օզանեան, Անդրանիկ}} [[Ստորոգութիւն:1865 ծնունդներ]] [[Ստորոգութիւն:25 Փետրուարի ծնունդներ]] [[Ստորոգութիւն:1927 մահեր]] [[Ստորոգութիւն:31 Օգոստոսի մահեր]] [[Ստորոգութիւն:Հայ ֆետայիներ]] [[Ստորոգութիւն:Հայ զօրավարներ]] [[Ստորոգութիւն:Հայ քաղաքական գործիչներ]] [[Ստորոգութիւն:Հայ ռազմական գործիչներ]] [[Ստորոգութիւն:Շապին Գարահիսար ծնունդներ]] [[Ստորոգութիւն:Հայ ազատագրական շարժման ղեկավարներ]] [[Ստորոգութիւն:Շապին Գարահիսար ծնածներ]] [[Ստորոգութիւն:Հայ հասարակական գործիչներ]] cep7tsmpygw53upvoaerqdm7iee9gxu 236020 236019 2024-11-20T06:25:12Z Ayane Fumihiro 11212 Undid edits by [[Special:Contribs/91.205.140.9|91.205.140.9]] ([[User talk:91.205.140.9|talk]]) to last version by InternetArchiveBot: reverting vandalism 236020 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Անձ | անուն ազգանուն = Անդրանիկ Օզանեան | բնագիր ԱԱՀ = | պատկեր = General Andranik.jpg | չափ = | նկարագրութիւն = | ծնած է = [[25 Փետրուար]], [[1865]] | ծննդավայր = {{դրօշավորում|Հայաստանի Առաջին Հանրապետություն}}[[Շապին Գարահիսար]], [[Արեւմտեան Հայաստան]] | վախճանած է = [[31 Օգոստոս]], [[1927]] | մահուան վայրը = {{դրօշավորում|ԱՄՆ}} Ռիչըրտսըն Սբրինկզ, [[Քալիֆորնիա]] | քաղաքացիութիւն = {{դրօշավորում|Ռուսական կայսրություն}} [[Ռուսիա|Ռուսաստան]], {{դրօշավորում|Հայաստանի Առաջին Հանրապետություն}} [[Հայաստան]] | հպատակութիւն = | ազգութիւն = | ալմա մատեր = | կրօնք = | ազդուած է = | ազդած է = | գրքեր = | աշխատանք = [[Արեւմտեան Հայաստան]]ի կառավարիչ | կարողութիւն = | մասնագիտութիւն = | ամուսին = | ծնողներ = | երեխաներ = | պարգեւներ և մրցանակներ = | կայքէջք = | ստորագրութիւն = Andraniksignature-1-.png }} '''Անդրանիկ Թորոս Օզանեան''' կամ '''Զօրավար Անդրանիկ''', '''Անդրանիկ Փաշա''' ([[25 Փետրուար]] [[1865]] - [[31 Օգոստոս]] [[1927]]), [[հայ]] զօրահրամանատար, պետական գործիչ, [[ֆետայապետ]] (հայդուկապետ): Առանձնայատուկ դեր խաղացած է Հայ ազատագրական շարժման գործին մէջ։ [[1892]]-ին կ'անդամագրուի [[Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւն]] կուսակցութեան, այլ ֆետայիներու հետկը մասնակցի իր հայրենի երկրի բնակավայրերու պաշտպանութեան: Անդրանիկ առաջին անգամ կ'անցնի [[Սասուն]], բայց 1896-ին կը մեկնի արտասահման: 1897-ին [[Վազգէն Տէրոյեան]]ի խումբին հետ ան երկրորդ անգամ կը մտնէ Արեւմտեան Հայաստան, ուր կը մնայ մինչեւ 1904: 1912-1913 թուականներուն [[Գարեգին Նժդեհ]]ի հետ Անդրանիկի գլխաւորութեամբ հայ կամաւորներէն կը կազմակերպուի վաշտ մը, որ կը մտնէ պուլկարական բանակի աշխարհազօրքին մէջ եւ կը մարտնչի [[Օսմանեան կայսրութիւն|Օսմանեան կայսրութեան]] բանակին դէմ: Պուլկարական հրամանատարութիւնը բարձր կը գնահատէ հայկական վաշտին մասնակցութիւնը Առաջին [[Պալքանեան պատերազմ]]ին: == Կենսագրութիւն == Անդրանիկ Թորոս Օզանեան ծնած է 25 Փետրուար [[1865]]-ին <ref name=":0">Ա. Հարութունյան (1974): «Անդրանիկ»: [[Վիքթոր Համբարձումեան]] [[Հայկական սովետական հանրագիտարան|Հայկական Սովտետական Հանրագիտարան]] '''1'''. [[Երեւան]]: Հայկական Հանրագիտարան Հրատարկչութիւն: Էջ 392:</ref>՝ [[Արեւմտեան Հայաստան]]ի Շապին Գարահիսար քաղաքին մէջ<ref name=":1">Չալաբեան, Անդրանիկ 1988: «Հայ Յեղափոխական շարժում» էջ 3: Սուսֆիլդ, Միչգան:</ref>: [[Անդրանիկ (անձնանուն)|Անդրանիկ]] [[հայերէն]] կը նշանակէ «առաջնեկ»: Անոր հայրական նախնիները եկած են հարեւան Օզան գիւղէն, 18-րդ դարուն եւ բնակութիւն հաստատած Շապին Գարահիսարի մէջ թուրքերու հետապնդումներէն խուսափելու համար<ref name=":1" />: Անոր նախնիները Օզանեան ազգանունը վերցուցած են իրենց հայրենի բնակավայրին անունէն: Անդրանիկին մայրը մահացած է, երբ ան մէկ տարեկան էր. զինք խնամած է իր մեծ քոյրը՝ Նազելին: Անդրանիկ յաճախած է տեղին Մուշեղեան դպրոցը 1875-1882 թուականներուն, այնուհետեւ աշխատած է հօր ատաղձագործարանին մէջ<ref>Աղաեան, Ծատուր 1968: [http://hpj.asj-oa.am/1211/ «Զօրավար Անդրանիկի գործունէութեան մասին»] էջ 40: Պատմաբանասիրական հանդէս (Երեւան: Հայաստանի գիտութիւններու ակադեմիա) (2): 40–56:</ref>: Ան ամուսնացած է 17 տարեկանին, սակայն անոր կինը մահացած է մէկ տարի անց՝ ծնունդ տալով իրենց որդիին, որ նոյնպէս մահացած է ծնելէն 1 օր ետք<ref name=":1" />: [[Պատկեր:Andranik fedayee.jpg|thumb|Անդրանիկի չտպագրուած լուսանկարներէն :]] Օսմանեան Կայսրութեան մէջ Հայերու համար իրավիճակը վատացած է Ապտիւլ Համիտի (Կարմիր Սուլթան) օրով, որ կը ձգտէր միաւորել բոլոր իսլամները իր իշխանութեան տակ<ref>Նալբանդյան, Լուիզ «Հայ հեղափոխական շարժման զարգացման հայկական քաղաքական կուսակցությունների միջոցով 19-դարում» Բրքլի համալսարանի Կալիֆորնիա: էջ 116. ISBN 978-0-520-00914-1:</ref>: * 1882-ին Տեղի Մուշեղեան վարժարանը աւարտելէ մէկ տարի ետք, կը բանտարկուի հայ բնակչութիւնը ահաբեկող ժանտարմը ծեծի ենթարկելուն համար: * 1884-ին իր ընկերներուն օգնութեամբ կը փախչի բանտէն, եւ բնակութիւն կը հաստատէ Օսմանեան Կայսրութեան մայրաքաղաք [[Կոստանդնուպոլիս|Կոստանդնուպոլսոյ]] մէջ, յետոյ ալ կ'ուղեւորուի [[Ղրիմ]] ու [[Կովկաս]]՝ հայկական մարտական խումբերուն զէնք հասցնելու համար: * Անդրանիկ Պոլսոյ մէջ կը մնայ մինչեւ 1886, ուր կ'աշխատէր որպէս ատաղձագործ<ref name="hpj.asj-oa.am">Աղաեան, Ծատուր 1968: [http://hpj.asj-oa.am/1211/ «Զորավար Անդրանիկի գործունեության մասին»] էջ 41: Պատմաբանասիրական հանդէս (Երեւան: Հայաստանի գիտութիւններու ակադեմիա) (2): 40–56:</ref>: * Ան իր յեղափոխական գործունէութեան կը ձեռնարկէ 1888-ին, Սիւաս գաւառէն<ref name=":2">[[Լեւոն Տրոցկու|Տրոցկու, Լեւոն]] (1980): էջ 247: [https://books.google.am/books?id=tEJmenVPZ-IC&pg=PA247&dq=andranik+1888&hl=en&sa=X&ei=e-gnUrH_CJLF4APygYGICA&ved=0CC0Q6AEwAA#v=onepage&q=andranik%201888&f=false «Անդրանիկ եւ անոր հեծելազօր թիւ 197, հուլիս 19-1913 &#x5B;Andranik and his Troop, from''Kievskaya Mysl'' No. 197, July 19, 1913&#x5D;»:] Պալքանեան պատերազմները: 1912-13 քանակը պատերազմը հեռակայ Հիւրատետր Լեւոն Տրոցկին. Նիւ Յորք: Մանադա մամուլ: էջ 247-256: ISBN 978-0-909196-08-0:</ref><ref name=":3">[[Քրիստոֆեր Ջոզեֆ Ուոքեր|Վալկեր, Քրիստաֆոր Ջ]]: էջ 441: (1990 թ.) Հայ ազգի Գոյատեւում (վերանայուած երկրորդ խումբին): Նիւ Յորք: Սուրբ Մարտին: ISBN 978-0-312-04230-1:</ref>: * 1891-ին կը միանայ [[Հնչակեան կուսակցութիւն|Հնչակեան կուսակցութեան]]<ref>Մուրատեանը, Ջորջ (1995): ''Armenian infotext'', Միչիգան, Բուքշելֆ Հրատակչութիւն ISBN 978-0-9634509-2-0:</ref>: * 1892-ին կը ձերբակալուի Պոլսոյ ոստիկանապետ Եուսուֆ Մեհմետ Պէյի սպանութեան մասնակցելուն համար, որ յայտնի էր իր [[Հակահայկականութիւն|հակահայկականութեամբ]]<ref>Հարութիւնեան, Ա. Հ. էջ 109: (1965): [http://hpj.asj-oa.am/737/ «Անդրանիկը որպէս մարտիկ եւ զօրավար»:] Պատմաբանասիրական Հանդէս (հայերէն) (Երեւան, Հայաստանի գիտութիւններու ակադեմիա) (1): 109-124.</ref>: Անդրանիկ անգամ մը եւս փախուստ կու տայ բանտէն<ref name="hpj.asj-oa.am" />:1892-ին կը միանայ նորաստեղծ [[Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւն|Հայ Յեղափոխական դաշնակցութեան]] (ՀՅԴ)<ref name=":2" /><ref name=":3" />, որմէ կը հեռանայ [[1917]]-ին: * Համիտեան ջարդերու ընթացքին, Անդրանիկ այլ ֆետայիներու հետ միասին կը պաշտպանէ Մուշի եւ Սասունի հայկական գիւղերը [[Համիտիէ|թուրք եւ քիւրտ զինուորներու]] յարձակումներէն<ref name=":3" /><ref name=":4">[[Լեւոն Տրոցկու|Տրոցկու, Լեւոն]] (1980): էջ 249: [https://books.google.am/books?id=tEJmenVPZ-IC&pg=PA247&dq=andranik+1888&hl=en&sa=X&ei=e-gnUrH_CJLF4APygYGICA&ved=0CC0Q6AEwAA#v=onepage&q=andranik%201888&f=false «Անդրանիկ եւ անոր հեծելազօրքը՝ թիւ 197, 19 Յուլիս, 1913-ին, &#x5B;Andranik and his Troop, from''Kievskaya Mysl'' No. 197, July 19, 1913&#x5D;»:] Պալքանեան պատերազմները: 1912-13 քանակը պատերազմը հեռակայ Հիւրատետր Լեւոն Տրոցկին. Նիւ Յորք: Մանադայ մամուլ: էջ 247-256: ISBN 978-0-909196-08-0:</ref>: * 1895-ին [[Հրայր Դժոխք]]ի խումբով Անդրանիկ առաջին անգամ կ'անցնի [[Սասուն]]: 1894 եւ 1896 թուականներուն տեղի ունեցած հայկական ջարդերուն զոհ կ'երթան 80.000 եւ 300. 000 հայեր<ref>[[Թաներ Աքչամ|Աքչամ, Թաներ]] (2006) «Ամօթալի փաստ է, որ Հայոց ցեղասպանութիւն կը հարցնէ թրքական պատասխանատւութիւնը[''A shameful act: the Armenian genocide and the question of Turkish responsibility'']»: Նիւ Եորք: Մեթրոփլիթան Գրքեր: էջ 42: ISBN 0-8050-7932-7:</ref>: * 1896-ին Անդրանիկ կը մեկնի Թիֆլիս՝ ուր կը գտնուէր Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան գրասենեակը<ref name=":3" />: * 1897-ին Անդրանիկ կը վերադառնայ Արեւմտեան Հայաստան իրեն վստահուած ծաւալուն ուժերով եւ զէնք կը մատակարարէ հայ ֆետայիներուն<ref name=":4" />: Ռուսաստանի հայերէն քանի մը տասնեակ կը միանան Անդրանիկի, որոնց հետ ալ ան կ'երթայ [[Մուշ]] եւ [[Սասուն]]՝ ուր կը մարտնչէր Սերոբ Վարդանեան՝ [[Սերոբ Աղբիւր]]ը<ref>{{cite journal|journal=[[Նոր Հայաստան]]|editor1-first=Արշակ Դ.|editor1-last=Մադեսյան|date=1927|issue=|location=Նյու Յորք|volume=19-21|pages=էջ 82|publisher=Նոր Հայաստան Հրատարակչական Ընկերություն}}</ref>: [[Սերոբ Աղբիւր]] արդէն ձեւաւորուած կիսանկախ [[Հայաստան]]էն կ'արտաքսէր Օսմանեան Կայսրութեան ներկայացուցիչները<ref name=":5">[[Քրիստոֆըր Ժոզեֆ Ուոքըր|Վալկեր, Քրիստոֆըր Ժ]]: էջ 178: (1990) Հայ ազգի Գոյատեւում (վերանայուած երկրորդ խումբին): Նիւ Յորք: Սուրբ Մարտին: ISBN 978-0-312-04230-1:</ref>: Անդրանիկ կը մտնէ [[Սերոբ Աղբիւր]]<nowiki/>ի պարտիզանական խումբը եւ կը դառնայ թրքական ճարտարարներու ու կանոնաւոր բանակային զօրամասերու դէմ պայքար մղող քանի մը պարտիզանական խումբերու ճանչցուած ղեկավարը: * 1901-ին՝ կը գլխաւորէ Առաքելոց վանքի կռիւները եւ Սերոբը սպաննող Պշարա Խալիլի սպանութիւնը: * [[1902]]-[[1904]] թուականներուն Անդրանիկի խումբերը թուրք եւ քիւրտ իսլամներու դէմ մարտեր կը մղեն Սասունի, [[Տարօն]]ի եւ [[Վասպուրական]]ի մէջ։ * [[1905]]-ին Անդրանիկ կ'անցնի [[Կովկաս]], ուր հայկական ազգային շարժման երեւելի գործիչներու հետ կը քննարկէ օսմանեան լուծին դէմ հետագայ պայքարի հարցերը: Անոնցմէ ետք Անդրանիկ կը մեկնի [[Ֆրանսա]], [[Շուէտ]], [[Պելճիքա]], [[Անգլիա]], [[Պուլկարիա]] եւ [[Իրան]]՝ հանրութեան տեղեկացնելով Արեւմտահայաստանի հայերու ազգային-ազատագրական պայքարի ու անոր հետ կապուած զէնքի ձեռք բերման անհրաժեշտութեան մասին: Պուլկարիոյ մէջ Անդրանիկ կը գրէ իր «Մարտական հրահանգները»՝ ընդհանրացնելով պարտիզանական պայքարի փորձը: Հետագային այդ փորձը մեծապէս կը ծառայէ պուլկարացիներուն՝ Առաջին Պալքանեան պատերազմի ժամանակ: * [[1912]]-ին Անդրանիկ հայ կամաւորներէն կը կազմակերպէ վաշտ մը, որ կը մտնէ պուլկարական բանակի աշխարհազօրի կազմին մէջ։ Հայ ռազմիկները հերոսութիւն կը ցուցաբերեն Միսթանլի, Ուզուն, Մերեֆտէ, Շար-Կիօ եւ այլ քաղաքներու համար մղուած մարտերուն մէջ։ Անդրանիկ կը մասնակցի ժեներալ Եաւէր փաշայի թրքական կորպուսի ջախջախման: Պուլկարական հրամանատարութիւնը բարձր կը գնահատէ հայկական վաշտի մասնակցութեան Առաջին [[Պալքանեան պատերազմ]]ին: Ա. համաշխարհային պատերազմը հազիւ կը սկսի, Անդրանիկ կը շտապէ Կովկաս: * [[1914]]-ին [[12 Օգոստոս|Օգոստոս 12]]-ին [[Թիֆլիս]]ի մէջ ան կը հանդիպի Կովկասեան ռազմական շրջանի զօրքերու գերագոյն հրամանատար Միշլաեւսկոյի ու կը յայտնէ Թուրքիոյ դէմ պատերազմին մասնակցելու պատրաստակամութեան մասին: Անդրանիկին կը յանձնարարուի ձեւաւորել եւ գլխաւորել առաջին հայկական կամաւորական գունդը: Այդ գունդին գլուխը կանգնած՝ Անդրանիկ անհաւասար մարտեր կը մղէ թրքական զօրքերու դէմ ու հեղինակութիւն կը նուաճէ ռուսական ռազմական հրամանատարութեան շրջանակին մէջ։ Ժեներալ-լեյտենանտ Չերնոզուպով կը գրէր. {{Քաղվածք|Ես միշտ յանձինս Անդրանիկի տեսնում էի ջերմ հայրենասէրին, Հայաստանի ազատութեան մարտիկին, որ խորապէս սիրում է իր Հայրենիքը: Ես առանձնակի հաճոյքով էի միշտ կարդում ռուսերէն թարգմանութեամբ քաղուածքները հայկական թերթերի յօդուածներից, որտեղ Անդրանիկին յարգանք էր մատուցուում՝ իբրեւ ազգային հերոսի, որն իր գլուխը միշտ քաջաբար պահեց Հայաստանի դարաւոր թշնամու դէմ պայքարում ազգային իտէալները իրագործելու համար}} Միւս, ոչ նուազ յայտնի ռուս զօրավար [[Նիկոլայ Եուտենիչ|Եուտենիչը]] Անդրանիկի մասին կ'ըսէ, որ ան «խենթի պէս քաջ է»: [[Պատկեր:Armenian Genocide Map-hy.svg|մինի|աջից|300px|Հայկական Ջարդերը Օսմանեան Կայսրութեան մէջ]] * 1915-1916 թուականներուն Կովկասեան ճակատի մարտերուն ցուցաբերած անձնական արիութեան եւ հայկական գունդի յաջողութիւններուն համար Սասունցի Անդրանիկը կը պարգեւատրուի Գէորգիեւեան 4-րդ աստիճանի մետալով, Գէորգիեւեան 4-րդ եւ 3-րդ աստիճանի խաչերով, Ս. Ստանիսլաւի 2-րդ աստիճանի սուրի եւ Սուրբի Վլատիմիրի 4-րդ աստիճանի շքանշաններով: Գունդը Անդրանիկին գլխաւորութեամբ քաջաբար կը մասնակցի Մուղանջուղի (Դիլման) տակ մղուած մարտին՝ 15-18 [[15 Ապրիլ|Ապրիլ]] 1915-ին, որու ընթացքին Կովկաս կը փրկուի թշնամիին ներխուժումէն: * 30 Յունուար 1918-ին, թրքական զօրքերը, [[Մեհմեթ Վեհիփ փաշա]]յի հրամանատարութեամբ, [[Էրզրում]]ի, [[Վան]]ի եւ ծովամերձ ուղղութիւններով կ'անցնին մեծամաս շտապ գործողութիւններու: 30 Յունուարին անոնք կը գրաւեն [[Երզնկա]]ն, [[11 Փետրուար]]-ին՝ [[Տրապիզոն]]ը, 14 [[14 Ապրիլ|Ապրիլ]]<nowiki/>ին առանց կռիւի կը մտնեն [[Պաթում]] եւ կը սկսին շարժիլ դէպի [[Սուխում]]:25 [[25 Ապրիլ|Ապրիլ]]<nowiki/>ին կ'իյնայ [[Կարս]]ը, 15 [[15 Մայիս|Մայիս]]<nowiki/>ին՝ [[Ալեքսանդրապոլիս]]ը: [[Պատկեր:2014 Erywań, Pomnik generała Andranika Ozaniana.jpg|մինի|աջից|Զօրավար Անդրանիկի արձանը [[Երեւան]]ի մէջ (քանդակագործ՝ [[Արա Շիրազ]]):]] Անդրանիկի գունդը Էրզրումի ուղղութեամբ ծանր պաշտպանական մարտեր վարելով, կը պահէ 1915-ին փրկուած հարիւր հազարաւոր հայեր, [[Յոյներ|յոյն]] ու [[Ասորիներ|ասորի]] գաղթականներու նահանջը, որոնց վրայ ռուսերու նահանջէն ետք դարձեալ սարսափելի վտանգ կախուած էր։ Թուրքիոյ կողմէ Կովկասի մեծ մասի գրաւման ու [[Արեւելեան Հայաստանը Ռուսական կայսրութեան կազմի մէջ|Արեւելեան Հայաստանի մէջ]] ցեղասպանութեան կրկնութեան վտանգը կը թուէր գրեթէ անխուսափելի: * 16-18 [[16 Մայիս|Մայիս]] [[1918]]-ին Վորոնցովկա աւանին մօտակայքը ժեներալ-մայորի կոչման արժանացած Անդրանիկի խումբը անպատմելի ջանքերով կը զսպէ օսմանեան զօրքերն ու անոնց արբանեակները: Ու հակառակ թշնամիին, որոշ խումբեր կը յաջողին մինչեւ 20-25 քմ. մօտենալ Թիֆլիս, անոնց հիմնական զանգուածը կը կանգնեցնէ եւ ետ կը քաշուի: Թշնամիէն նախաձեռնութիւնը վերցնելով՝ զօրավարը մարտեր կը մղէ [[Ղարաքիլիսա]]յի ուղղութեամբ: 25-28 Մայիս 1918-ին ծաւալած Լոռիի ճակատամարտին, որ մեծապէս ճակատագրականկ'ըլլայ ոչ միայն Հայաստանի համար, այլեւ ամբողջ Կովկասի, Անդրանիկ կը վիժեցնէ Դիլիջանի ուղղութեամբ թրքական զօրքերու գլխաւոր յարձակումը, որոնք կը ջանային [[Դիլիջան]]էն դուրս գալ դէպի [[Պաքու]]: Կրած պարտութեան հետեւանքով թրքական հրամանատարութիւնը կը ստիպուի Լեռնային [[Լոռիի մարզ|Լոռիի]] մարզին մեծ մասը ձգելու հրաման տալ: [[Պատկեր:Andranik wedding paris 1922.jpg|thumb|Անդրանիկի ամուսնութիւնը]] * Յունիս 1918-ի սկիզբը հայկական զօրաբաժինը կը մտնէ [[Նոր Պայազիտ]], այնուհետեւ Սելիմի լեռնանցքէն Դարալագեազ-Շարուրով դէպի Նախիջեւան: Շուտով կը զբաղեցնեն [[Ջուլֆա]]ն եւ [[Պիթլիս]]ը: 14 Յունիսին Անդրանիկ հրաման կու տայ, որու մէջ կը նշէ, թէ իր զօրքերը կ'ենթարկուին կեդրոնական Ռուսական կառավարութեան, իսկ Նախիջեւանը կը յայտարարուէր [[Ռուսաստան]]ի անբաժանելի մասը: Զօրավար Անդրանիկ նաեւ հեռագիր կ'ուղարկէ Կովկասի հարցերով արտակարգ քոմիսար եւ Պաքուի Սովնարկոմի նախագահ Շահումեանին, որու մէջ պատրաստակամութիւն կը յայտնէ օգնութիւն ցուցաբերելու Պաքուի վրայ յարձակող թրքական զօրքերէն պաշտպանող Պաքուի կոմունային: 1918-ի ամրան թրքական զօրքերը կը բռնագրաւեն պարսկական տարածքի հիւսիսային մասը՝ դէպի Պաքու յառաջխաղացքը ծաւալելու համար յենադաշտ ստեղծելով: Գրաւելով, մասնաւորապէս, [[Մակու]], [[Սալմաստ]], [[Թաւրիզ]], Սերապ, Արտապիլ եւ Խոյ իրանական քաղաքները, թուրքերը մտադրած էին Ալեքսանդրապոլիս-Ջուլֆա երկաթգիծին միջոցով նոր զօրքեր անցընել [[Պարսկաստան]]՝ Պաքուի վրայ յարձակելու համար: Բայց Նախիջեւանի մէջ Անդրանիկի խումբերը կը կտրեն երկաթուղային ճանապարհը, իսկ Ջուլֆայի մէջ՝ կը գրաւեն թրքական կայազօրը: Խոյի շրջանին հայկական կազմաւորումները անսպասելի հարուած կը հասցնեն Հիւսիս-արեւմտեան Իրանի տեղաբաշխուած թրքական բանակին, զոր ստիպեց թուրքերը՝ կանգնեցնել յարձակումը Պաքուի վրայ եւ Անդրանիկի դէմ ուղարկել նշանակալի ուժեր: Խոյի մէջ մարտերը կը տեւեն քանի մը օր: Թուրքերը կը կրեն մեծ կորուստներ, սակայն անընդհատ ժամանող լրացուցիչ ուժերը հայկական զօրաբաժինին համար գրաւման վտանգ առաջ կը բերեն: Այդ պայմաններուն մէջ Անդրանիկ կը ստիպուի ձգել Խոյը, եւ, ճեղքելով շրջափակման օղակը, նահանջել Ջուլֆա-Պաքուի շրջանը: Այնուհետեւ, թիւով գերակշիռ թրքական զօրքերու ճնշմամբ՝ զօրավար Անդրանիկ ստիպուած կ'ըլլայ ձգել [[Նախիջեւան]]ը ու անցնիլ Լեռնային [[Զանգեզուր]]՝ նպատակ ունենալով [[Արցախի Հանրապետութիւն|Լեռնային Ղարաբաղի]] միջոցով ճեղքել-հասնիլ Պաքու եւ փակել նահանջող թրքական բանակի ճանապարհը: Անդրանիկ վիթխարի դեր կը խաղայ Զանգեզուրի պաշտպանութեան մէջ։ Մարտերու ընթացքին թրքական զօրքերուն մինչեւ 40 տոկոսը կ'ուղղուի Զանգեզուր՝ Անդրանիկի դէմ: Երբ նորակազմ կովկասեան հանրապետութիւններու ղեկավարները, Յունուար 1918-ին, կը դիմեն թրքական կառավարութեան՝ պատրաստակամութիւն յայտնելով նստիլ բանակցութիւններու սեղանին շուրջ, ի պատասխան կը լսեն, որ Թուրքիոյ իրենց կարծիքը չի հետաքրքրեր, անոր համար միակ լուծումը այն է, թէ այդ առիթով ի՞նչ կը մտածէ զօրավար Անդրանիկը, ինչը ամբողջովին տրամաբանական էր, որովհետեւ երբ Անդրանիկի զօրքերը կը մնային թուրքերուն կողմէ Կովկասի գրաւման հիմնական խոչընդոտը: Փախելով Անտանտի դաշնակիցներու, Հայաստանի հանրապետութեան որոշ ղեկավարներու եւ պոլշեւիկներու դաւաճանութեան, զօրավարը կը ստիպուի հեռանալ արտասահման: Ճանապարհին, երբ ան կ'անցնէր Թիֆլիսէն, կ'ըսէ. {{Քաղվածք|Ես իմ կեանքում երբեք չեմ ձգտել անձնական երջանկութեան ու բարօրութեան: Ես մշտապէս ձգտել եմ միայն մի բանի եւ պայքարել եմ միայն մի բանի՝ իմ հարազատ ժողովրդի ազատութեան եւ բարեկեցութեան համար: Ես չեմ փնտռում իմ վաստակի գնահատականը եւ ցանկանում եմ միայն այն, որ երջանիկ լինի այն ժողովուրդը, որին ես ծառայում եմ ամբողջ կեանքում:}} Այդ ծառայութիւնը Անդրանիկ կը շարունակէ նաեւ տարագրութեան մէջ։ 1919-ի [[Դեկտեմբեր]]ին «[[Ուաշինկթըն Փոսթ]]» ամերիկեան թերթը կը գրէր. «Զօրավար Անդրանիկը կանգնած է հայկական հերոսականութեան գագաթին: Հայերը ամէն տեղ անոր ցնծութեամբ կը դիմաւորեն: Անոնք մեծ ուշադրութեամբ ու հիացմունքով կ՚ունկնդրեն անոր իւրաքանչիւր խօսքը: Իսկ ան՝ այդ զինուորը, որ ցարական Ռուսաստանի կործանումէն ետք անհաւասար մարտեր կը վարէր թրքական բանակին դէմ, ըսելիք ունի: Այժմ անոր խօսքերը նոյնքան յատուկ են, որքան՝ անոր սուրը»: [[Պատկեր:Monument to General Andranik.jpg|մինի|աջից|Անդրանիկ Զօրավարի յուշարձան-կոթողը [[Եռաբլուր]]ի մէջ]] * Անդրանիկ կը մահանայ [[31 Օգոստոս|30/31]] [[31 Օգոստոս|Օգոստոս 1927-ին]], [[Չիքօ]] ([[Սաքրամենթօ|Սաքրամենթոյի]] քով) քաղաքի Ռիչըրտսըն Սփրինկս հանքային ջուրերու առողջարանային համալիրին մէջ՝ [[սիրտ]]ի կաթուածէ ([[ԱՄՆ]]) եւ Սեպտեմբերին կը թաղուի [[Ֆրեզնօ|Ֆրեզնոյի]] «Արարատ» գերեզմանատան մէջ։ [[Յունուար]] [[1928]]-ին անոր աճիւնը կը փոխադրուի [[Փարիզ]] եւ կը վերաթաղուի [[Փէր Լաշէզ]] գերեզմանոցին մէջ, իսկ տարիներ անց (2000-ին) անոր աճիւնները կը տեղափոխուին Հայրենիք՝ [[Երեւան]]ի [[Եռաբլուր]] պանթէոն: Անդրանիկի անունով կը կոչեն հրապարակներ, փողոցներ, դպրոցներ, անոր պատւոյն տեղադրուած են արձաններ եւ յուշատախտակներ տարբեր երկիրներու մէջ ([[Հայաստան]], [[Պուլկարիա]], [[Ֆրանսա]], [[Ռումանիա]]): Անոր նուիրած են մեծ թիւով ժողովրդական ստեղծագործութիւններ, գիրքեր եւ յօդուածներ՝ տարբեր լեզուներով: == Կեանքի Երկու Տխուր Պահերը == Երբ անգամ մը Անդրանիկին հարցուցին, թէ որո՞նք եղած են իր կեանքի ամենատխուր պահերը, ան պատասխանած է, որ առաջինը՝ զաւակին, իսկ երկրորդը՝ [[Գէորգ Չաւուշ]]ի մահուան լուրը լսելն էր: == Ֆիլմերու Շարք == * [[1990]] - Զօրավար Անդրանիկ - (ԱրմենՖիլմ) Վաւերագրական ֆիլմ, նուիրուած Զօրավար Անդրանիկի ծննդեան 125 ամեակին․ ֆիլմին խօսակցութիւնը կը կարդայ անուանի դերասան [[Խորէն Աբրահամեան]]: Շարժանկարի բեմադրիչն է [[Լեւոն Մկրտիչեան]]ը: == Անդրանիկի Ամուսնութիւնները Եւ Ամուսնութեան Փորձը == === Առաջին ամուսնութիւնը === Հայերու ամենասիրելի հերոսը՝ Անդրանիկը, առաջին ագնամ կ'ամուսնանայ 17 տարեկան հասակին:<ref name=Indz_bah_tveq_1>Ս. Կ. Պողոսյան, Կ. Ս. Պողոսյան «Ինձ բահ տվեք...», էջ 228</ref> Առաջին ամուսնութիւնը անյաջող կ'ըլլայ: Կինը ծննդաբերելու ժամանակ կը մահանայ, իսկ նորածինը՝ օրեր անց, կը մահանայ:<ref name=Indz_bah_tveq_1/> === Ամուսնութեան փորձը === 1916-ին Անդրանիկ ներկայ կը գտնուի իր քեռորդի Վահան Փափազեանի հարսանիքին, ուր եւ կը գտնուէր երիտասարդ օրիորդ մը: Անդրանիկ կը հրապուրուի օրիորդով: Նախքան առաջարկելը Փաշան կը խորհրդակցի [[Յովհաննէս Թումանեան]]ի հետ, որմէ ետք ալ կ'որոշէ դիմել օրիորդին: Հանդիսութիւններէն մէկուն ժամանակ օրիորդին կը դիմէ հետեւեալ ձեւով. -Ես կը սիրեմ քեզ եւ կը փափաքիմ ամուսնանալ քեզի հետ, դուն ալ զիս կը սիրե՞ս: -Օ՛, ես ինչպէ՞ս կրնամ քեզ չսիրել, չէ՞ որ դուն իմ սիրելի հերոսն ես...: Անդրանիկը այսպիսի պատասխան չէր սպասեր, օրիորդին այդ պատասխանը տակնուվրայ կ'ընէ հերոսին միտքերը եւ ան կը մռայլի: Քանի մը վայրկեանէն ան կը սթափի եւ իր քով կը կանչէ Ռոստոմը եւ երկտող մը կ'ուղարկէ օրիորդին, յայտնելով անոր, որ մոռնայ ամուսնութեան մասին<ref>Սուրեն Սահակյան, «Հերոսապատում» գիրքի մէջ.</ref>: «Եւ այսպէս՝ Հայոց մեծաթռիչ Արծիւը անգամ մը կը փորձէ իր երկնային սլացքէն վար իջնել երկրի վրայ, ապրիլ սովորական մարդու ամենասովորական կեանքով, սակայն երկրաբնակի մէկ պզտիկ անուշադրութիւնը, վերապահութիւնը, գուցէ թերացումը ու անըմբռնումը զինք կրկին կը մղեն վեր՝ դէպի եթերային նոր թռիչքներու...: Հասկանալի է, որ տարիքային տարբերութիւնը, դեռատի օրիորդին ռոմանթիք պատկերացումները հիմնական պատճառներն էին, որ Անդրանիկ այս անգամ ալ իրմէ հեռու շպրտէր անձնական կեանքի այդ նոր փոփոխութիւնը: Եւ ան դեռ կը սաւառնէր երկինքին մէջ...» === Երկրորդ ամուսնութիւնը === Անդրանիկ երկրորդ անգամ ամուսնացած է [[1921]]-ին [[Փարիզ]]ի մէջ, Նուարդ Քիւրքճեանի հետ: Անոնց «քաւորը» եղած է [[Պօղոս Նուպար Փաշա]]ն: Երկրորդ կնոջմէ Անդրանիկ զաւակներ չէ ունեցած: == Ժառանգութիւն Եւ Ճանաչում == === Յիշատակին === Անդրանիկի յիշատակին աշխարհի տարբեր երկրներուն մէջ կանգնեցուցած են անոր արձանները եւ յուշարձանները, այդ թիւին, [[Ռումանիա|Ռումանիոյ]] մայրաքաղաք [[Պուխարեստ]]ի մէջ (1936 թուական)<ref>Ժամկոնչյան, Էդուարդ (19 Փետրուար 2012): [https://web.archive.org/web/20140624185635/http://www.aniv.ru/archive/38/sobor-obschina-ljudi-prodolzhenie-fragmenty-iz-knigi-eduarda-zhamgochjana/ «Տաճար, համայնք և մարդիկ»:] Անիվ (Ռուսերէն) 5 (38):</ref>, Փէր Լաշէզ գերեզմանատուն, Փարիզ (1945), [[Մելգոնեան կրթական հաստատութիւն]], [[Նիկոսիա]], [[Կիպրոս]] (1990), [[Պլեսի-Ռոբենսոն]], Փարիզ (2005)<ref>[https://www.azatutyun.am/a/1577222.html «Ֆրանսայի Պլեսի-Ռոբենսոն քաղաքում բացվել է զորավար Անդրանիկի արձանը»] (հայերէն): Ազատ Եւրոպա Ռադիո /Ազատություն Ռադիկոյան: 7 Հունիս 2005 թ. Վերցված է 6 Սեպտեմբեր 2013: </ref><ref>[https://web.archive.org/web/20140624190043/http://www.plessis-robinson.com/vie-municipale/jumelage/jumelage-avec-arapkir.html «Jumelage avec Arapkir»:] (Ֆրանսերէն): Պլեսի Ռոբինսոնի քաղաքապետարան: 26 Ապրիլ 2006. Ստացված 24 Հունիս 2014:</ref>, [[Վառնա]], Պուլկարիա (2011)<ref>[http://www.skat.bg/news.php?action=0&newsID=13608 «Բացվել է Անդրանիկի հուշարձանը»:] (բուլղարերեն). Սկաթ: 8 Հուլիս 2011 թ: Վերցված է 6 Սեպտեմբեր 2013:</ref>, եւ [[Ռուսիա|Ռուսաստանի]] [[Արմաւիր (քաղաք Ռուսաստանի մէջ)|Արմաւիր]] քաղաքին մէջ<ref>[http://www.yerkramas.org/2012/05/29/cherez-god-posle-demontazha-pamyatnika-andraniku-na-kubani-otkryta-memorialnaya-doska-pamyati-andranika-i-nzhde-fotoreportazh/ «Մեկ տարի անց, ապամոնտաժվեց Անդրանիկի հուշարձանը »:] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131025075148/http://www.yerkramas.org/2012/05/29/cherez-god-posle-demontazha-pamyatnika-andraniku-na-kubani-otkryta-memorialnaya-doska-pamyati-andranika-i-nzhde-fotoreportazh/ |date=2013-10-25 }} Երկրամաս (Ռուսերէն): 29 Մայիս 2012 Ստացված Սեպտեմբեր 6, 2013 թ.</ref><ref>[https://news.am/arm/news/107340.html «Ռուսական Արմավիրում Անդրանիկ Օզանյանի եւ Գարեգին Նժդեհի պատվին հուշատախտակ է բացվել»:] [[News.am]]: 29 Մայիս 2012 Ստացված 6 Սեպտեմբեր 2013:</ref>: Յուշահամալիր մըն ալ գոյութիւն ունի Ռիչըրտսըն Սփրինկսի մէջ, Քալիֆորնիա, ուր Անդրանիկ մահացած է<ref>Միտչել, Լարի (31 Օգոստոս 2012): [http://www.chicoer.com/fromthenewspaper/ci_21441708/memorial-marks-armenian-heros-death-at-hotel-north «Հիշատակին լրանում է Հայաստանի հերոսի մահվան տարին»] Chicoer: Վերցուած է 16 Սեպտեմբեր 2013:</ref>: 2011-ի Մայիսին, Անդրանիկին արձանը կանգնեցուած է նաեւ Վոլոնքա գիւղին մէջ, [[Սոչի]]<ref>[http://www.yerkramas.org/2011/05/28/v-lazarevskom-rajone-sochi-ustanovlen-pamyatnik-generalu-andraniku-ozanyanu «Հուշարձան Զորավար Անդրանիկի պատվին Լազարեվի շրջան, Սոչի»:] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130703144049/http://www.yerkramas.org/2011/05/28/v-lazarevskom-rajone-sochi-ustanovlen-pamyatnik-generalu-andraniku-ozanyanu/ |date=2013-07-03 }} Երկրամաս (Ռուսերէն): 28 Մայիս 2011: Վերցուած է 6 Սեպտեմբեր 2013-ին:</ref>, սակայն, այդ հեռացած է նոյն օրը, ըստ երեւոյթին, Թուրքիոյ ճնշման տակ, որ հետագային յայտարարած է, որ անոնք պէտք է կանխարգիլեն 2014 թուականին Սոչիի ձմեռնային [[Ողիմպիական Խաղեր|ողիմպիական խաղերը]] եթէ այդ արձանը մնայ կանգնած<ref>«Սոչիում բացվել է զորավար Անդրանիկ Օզանյանի հուշարձանը»: [[news.am]]: 31 Հունվարի 2015:</ref><ref>[http://www.yerkramas.org/2011/05/28/pamyatnik-generalu-andraniku-v-sochi-snesli-rukovoditeli-mestnogo-otdeleniya-soyuza-armyan-rossii/ «Անդրանիկի հուշարձանը Սոչիում քանդել են»:] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131104162932/http://www.yerkramas.org/2011/05/28/pamyatnik-generalu-andraniku-v-sochi-snesli-rukovoditeli-mestnogo-otdeleniya-soyuza-armyan-rossii/ |date=2013-11-04 }} Երկրամաս (Ռուսերէն): 28 Մայիս 2011: Ստացված Սեպտեմբեր 6, 2013:</ref>: Առաջին անգամ Անդրանիկի արձանը Հայաստանի մէջ կառուցուած է 1967-ին [[Ուջան]] գիւղին մէջ<ref>Զորյանը, Սաթենիկ (26 Փետրուարի 2010 թ.): [http://www.hhpress.am/index.php/index.php?sub=hodv&hodv=20100226_1&flag=am «Անպարտելի զորավար»:] Հայաստանի Հանրապետություն (հայերէն): Վերցված է 6 սեպտեմբերի 2013:</ref><ref>Հակոբյանը, Արմեն. [http://www.armworld.am/detail.php?paperid=148&pageid=5346&lang= «Միասնությունը մարդկանց մեջ պետք է լինի »:] {{Webarchive|url=https://archive.ph/20120723065942/http://www.armworld.am/detail.php?paperid=148&pageid=5346&lang= |date=2012-07-23 }} Հայոց Աշխարհ (հայերէն): Վերցված է 6 սեպտեմբերի 2013:</ref>: Այլ արձաններ ալ կանգնեցուցած են Հայաստանի Խորհրդային Միութեան անկախացումէն ետք՝ 1991-ին, որոնցմէ երեքը, որոնք կարելի է տեսնել Մալաթիա-Սեբաստիա վարչական շրջան (2000), Գրիգոր Լուսաւորիչ Եկեղեցւոյ բակին մէջ (Արա Շիրազ, 2002-ին) եւ Ֆետայական շարժման թանգարանին մէջ (2006)<ref>[https://web.archive.org/web/20131109212537/http://www.yerevan.am/main.php?lang=1&page_id=267 «Երեւանի հուշարձանները »] (հայերէն): Երեւանի քաղաքապետարանը Պաշտոնական կայք. Վերցված է Սեպտեմբեր 18, 2013.</ref>: Բացի այդ, Հայաստանի մէջ Անդրանիկի արձանները կանգնած են Տաւուշի մարզի [[Ոսկեվան]] եւ [[Նաւուր]] գիւղերուն մէջ, Կիւմրիի Հաղթանակի զբոսաիգին մէջ (1994) [[Արտենի]], [[Անգեղակոթ]], եւ այլ վայրերուն մէջ<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=2W0OuHHAc0Q «Թիմը գնում է գյուղեր: Այսօր 'Նավուր»:] ՍիվիլՆեթի: 11 Հոկտեմբեր 2011: Վերցված Սեպտեմբեր 6, 2013:</ref><ref>[http://www.encyclopedia.am/pages.php?bId=1&hId=1080 «Գյումրի»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130921061149/http://www.encyclopedia.am/pages.php?bId=1&hId=1080 |date=2013-09-21 }} (հայերէն): Հայկական Հանրագիտարան. Վերցված Սեպտեմբերի 8, 2013:</ref><ref>[http://www.aravot.am/2011/07/30/335553/ «Անցումային շրջան»:] Առավոտ (հայերէն): 30 Հուլիս 2011: Վերցված Սեպտեմբեր 8, 2013:</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=hlE5zOJQuiE&t=12m17s «Հայի ուժը ՄԱՍ-80 Անգեղակոթ»:] Երկիր Մեդիա 23 հունիսի 2013. Ստացված 9 սեպտեմբերի 2013</ref>: === Մշակոյթին մէջ === [[Պատկեր:Antranik! Above the crowd.png|left|thumb|202x202px|Անդրանիկը «New York Journal-American» ամսագրի շապիկին ([[1920]])]] [[Պատկեր:Andranik Ozanian poster.jpg|thumb|224x224px|Պաստառ]] Անդրանիկ արդէն աչքի կ'իյնայ հայ գրականութեան մէջ, երբեմն որպէս գեղարուեստական բնոյթ կը կրէ: Արեւմտահայ գրող [[Սիամանթո]]յի գրած բանաստեղծութիւն ''«Անդրանիկ»''ը, խորագրով որ տպագրած է Ժընեւի մէջ 1905-ին<ref>[[Սիամանթո]] (1905). ''Հայորդիները'' (Հայերէն). Ժընեւ: Կենտրոնական տպարան: էջ [[9:]]</ref>: Առաջին գիրքը Անդրանիկի մասին լոյս կը տեսնէ իր կեանքի ընթացքին: 1920-ին, Վահան Թոթովենց լոյս կ’ընծայէ ժեներալ ''Անդրանիկ եւ անոր պատերազմները'' գիրքը: յայտնի Ամերիկահայ գրող Ուիլիամ Սարոեան գրած է կարճ պատմուածք մը ''Անդրանիկ Հայաստանի'' խորագրով, որ ընդգրկուած է անոր ներշնչած եւ արտաշնչած պատմուածքներուն մէջ(1936)<ref>Հովհաննիսյանը Ռիչարդ Գ. (2008 թ.) Հայոց ցեղասպանությունը . Նյու Բրյունսվիկ, Նյու Ջերսի: Հրատարակիչների. էջ 156. ISBN 978-1-4128-0891-0.</ref>: Մէկ այլ ամերիկահայ գրող՝ Համաստեղ իր ''Սպիտակ ձիաւորը'' վէպին մէջ կը պատմէ Անդրանիկի եւ միւս ֆետայիներու մասին: Հայ հանճարեղ բանաստեղծ Յովհաննէս Շիրազը Անդրանիկի մասին գրած է երկու բանաստեղծութիւններ՝ ''Անդրանիկի մասին '' 1963-ին, եւ ’Արձան Անդրանիկի’, որ գրած է 1967-ին, բայց լոյս տեսած է 1991-ին Շիրազի մահէն ետք<ref>[http://hayart.net/story/14260/ «Շիրազի երկու ինքնագրերը »:] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130917164738/http://hayart.net/story/14260/ |date=2013-09-17 }} (հայերէն): «Հայարտ» Գրական ցանց: Վերցված է 14 Սեպտեմբերի 2013:</ref>: Սերօ Խանզադեանի ''Անդրանիկ'' վէպը տպագրութենէ կասեցուած էր 1983-1989 թուականներուն ընթացքին, եւ լոյս տեսած է 1989-ին, երբ ամուր Խորհրդային հրապարակումներու վերահսկողութիւնը հանգստացաւ<ref>[[Սերո Խանզադյան|Խանզադյան, Սերո]] (1989): «Անդրանիկ» - Երեւան: Խորհրդային գրող. OCLC [https://www.worldcat.org/oclc/605225665 605225665:]</ref><ref>Բարդակչյան, Գէորգ Բ (2000): Տեղեկանք ուղեցույց ժամանակակից հայ գրականության, 1500-1920: Հետ ներածական Պատմություն. էջ 225: ISBN 978-0-8143-2747-0:</ref>: 1960-1980-ական թուականներուն Սուրէն Սահակեանը հաւաքագրած է ժողովրդական պատմութիւններ Անդրանիկի մասին եւ այդ աւարտեց ''Ասք Անդրանիկի մասին'' գիրքին մէջ։ Այդ առաջին անգամ հրատարակուած է Երեւանի մէջ 2008-ին<ref>[http://blog.ararat-center.org/?p=45 «Ասք Անդրանիկի մասին»:] դյուցազներգական վեպը Գրավոր հավաքվել և Մշակվվել է Սուրեն Սահակյանի կողմից և Խմբագրվել է Լ Սահակյանի կողմից: «Արարատ» ռազմավարական հետազոտությունների կենտրոնի:12 Հունիս 2008: Ստացված 31 Օգոստոս 2013:</ref>: Անդրանիկի յիշատակին արդէն գրուած է բազմաթիւ երգեր: 1913, Լեւոն Տրոցկին նկարագրած է Անդրանիկը որպէս «հերոս երգ ու առասպել»: Անդրանիկին մասին գրուած եւ կատարած են բազմաթիւ հայկական հայրենասիրական երգիչներ՝ Ներսիկ Իսպիրեան, Յարութ Փամպուկճեան, Սահակ Սահակեան եւ ուրիշներ: Կան տասնեակ մը երգեր նուիրուած անոր, այդ թիւին ''Արծիւի պէս'' [[Գուսան Շերամ]] 1904<ref>Բախշիան Ջր., Արամ (Ապրիլ 1993): "Անդրանիկ Հայաստանի»: Պատմություն Այսօր 43 (4). ISSN [https://www.worldcat.org/issn/0018-2753 0018-2753:]</ref>, ''Անդրանիկ փաշան'' Գուսան Հայրիկ<ref>Աղաջանյանը, Ալֆրեդ, խմբ. (2009 թ.): Նոստալգիայի երգեր (հայերէն): Լոս Անջելես IndoEuropean հրատարակչական: էջ 73. ISBN 978-1-60444-046-1:</ref>: Զօրավարին մասին շարք մը վաւերագրական ֆիլմեր արդէն կ’արտադրուին: Անոնք կը ներառեն [[imdbtitle:0190968|''Անդրանիկը'']] (1929) Արմենա-ֆիլմ Ֆրանսա, բեմադրիչ Աշոտ Շախատունի, ով նաեւ խաղացած է գլխաւոր դերը<ref>[http://www.armenews.com/IMG/Partie_1_Andranik_Les_Grands_Romans_Filmes_1929.pdf «Անդրանիկ»:] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130921055735/http://www.armenews.com/IMG/Partie_1_Andranik_Les_Grands_Romans_Filmes_1929.pdf |date=2013-09-21 }} (Ֆրանսերէն): Լես Գրանդիկներ Րոմանս գեղարվեստական ֆիլմեր: Վերցված է 14 Սեպտեմբեր 2013:</ref><ref>[http://asbarez.com/arm/42073/ «Պատմութեան Թանգարանին Յանձնուեցան Զօրավար Անդրանիկի Սուրը և Շքանշանները»:] Ասպարեզ (հայերէն): 30 Նոյեմբեր, 2006: Վերցված է 21 Հոկտեմբեր 2013:</ref>, [[1990]] - ''Զօրավար Անդրանիկ'' (ՀայՖիլմ) Վաւերագրական ֆիլմ նուիրուած Զօրավար Անդրանիկի ծննդեան 125 ամեակին, ֆիլմին խօսակցութիւնը կը կարդայ անուանի դերասան [[Խորէն Աբրահամեան]]ը:<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=Fm-UOg45ZCE «Անդրաիկ Օզանյան տեսաֆիլմ»] (հայերէն): [[Հայաստանի Հանրային Հեռուստաընկերություն|Հայաստանի Հանրային հեռուստատեսություն]]: Վերցված է 14 Սեպտեմբեր 2013:</ref> == Պարգեւներ == [[Պատկեր:Zoravar Andranik.png|thumb|258x258px|Զօրավար Անդրանիկ]] Զօրավար Անդրանիկ իր ռազմական գործունէութեան ընթացքին պարգեւատրուած է բազմաթիւ մետալներով եւ շքանշաններով<ref>{{cite news|title=Պատմութեան Թանգարանին Յանձնուեցան Զօրավար Անդրանիկի Սուրը և Շքանշանները|url=http://asbarez.com/arm/42073/|accessdate=21 Սեպտեմբերի 2013|newspaper=[[Ասպարեզ]]|date=30 Նոյեմբերի 2006}}</ref>: Անդրանիկի սուրն ու պարգեւները տեղափոխած են Հայաստան եւ յանձնուած՝ Հայաստանի պատմութեան թանգարանին, 2006 թուականին<ref>{{cite news|title=Զորավար Անդրանիկի Սուր և մեդալներ հանձնել է Հայաստանի պատմության թանգարան|url=http://asbarez.com/54282/general-andraniks-sword-and-medals-handed-to-history-museum-of-armenia/|accessdate=8 Սեպտեմբերի 2013|newspaper=[[Ասպարեզ]]|date=2 Դեկտեմբերի 2006}}</ref><ref>{{cite news|title=Զորավար Անդրանիկի Սուր և մեդալներ հանձնել պատմության թանգարան Հայաստան|url=https://armenpress.am/eng/news/518422/general-andranik%E2%80%99s-sword-and-medals-handed-to-history-museum-of-armenia.html|accessdate=8 Սեպտեմբեր 2013|newspaper=[[Արմենպրես]]|date=29 Նոյեմբեր 2006}}</ref>: {| class="wikitable" ! Երկիր ! colspan="3" |Պարգեւ ! Տարի |- | {{Flagicon|Greece|royal}} [[Յունաստանի Թագաւորութիւն]] | [[Պատկեր:Greek War Cross 1917 2nd class ribbon.png|50x50px|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Greek_War_Cross_1917_2nd_class_ribbon.png]] | Մարտական Խաչ | <center>Բ. կարգի</center> | 1920{{sfn|Հարութիւնեան|1965|p = 112}}<ref>{{cite news|title=ՀՀ պաշտպանության նախարար, Հայաստանին հանձնվեց Անդրանիկի սուրն ու մեդալներ պատմության թանգարանին:|url=http://newsarmenia.ru/arm1/20061129/41613845.htmlnewspaper=Novosti Armenia|date=29 Նոյեմբերի 2006|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140624190352/http://newsarmenia.ru/arm1/20061129/41613845.html|archivedate=24 Հունիս 2014}}</ref> |- | {{flagicon|France}} [[Ֆրանսա|Ֆրանսա Հանրապետութիւն]] | [[Պատկեր:Legion Honneur Officier ribbon.svg|50x50px|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Legion_Honneur_Officier_ribbon.svg]] | լէգէոնի շքանշան | <center>Պաշտօնական | 1919 |- | rowspan="4" |{{դրօշ|Ռուսաստան}}[[Ռուսական կայսրութիւն|Ռուսական Կայսրութիւն]] | [[Պատկեր:RUS Order of Saint George 4th class ribbon 2000.svg|50x50px|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:RUS Order of Saint George 4th class ribbon 2000.svg]] | Սուրբ Գէորգի շքանշան | <center>Բ., Գ., Դ. կարգի | 1914–16<ref>{{cite journal|journal=[[Նոր Հայաստան]]|editor1-first=Արշակ Դ.|editor1-last=Մադեսյան|date=1927|issue=X|location=Նյու Յորք|volume=19-21|pages=53|publisher=Նոր Հայաստան Հրտարչական Ընկերություն}}</ref> |- | [[Պատկեր:RUS Order of Saint George 4th class ribbon 2000.svg|50x50px|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:RUS Order of Saint George 4th class ribbon 2000.svg]] | Սուրբ գէորգ խաչ | <center>Ա., Գ., Դ. կարգի</center> | 1914–16{{sfn|Աղաեան|1968|p = 43}} |- | [[Պատկեր:Vladimir ribbon.jpg|50x50px|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Vladimir_ribbon.jpg]] | Սուրբ Վլատիմիր շքանշան | <center>Դ. կարգի</center> | 1914–16<ref name="War Journal 1918">{{cite web|title=Պատերազմը Պահեստաւորուած Երկրորդ ռուսական բերդ Հրետանային գունդի Էրզրումի մէջ իր կազմաւորումէն մինչեւ որ վերագրաւած են Էրզրումի մէջ կողմէ Օսմանեան բանակի մարտին 12, 1918 թուականին|url=http://louisville.edu/a-s/history/turks/Khlebof%20War%20Journal.pdf|publisher=Լուիսվելի Համալսարան|accessdate=7 Սեպտեմբերի 2013}}</ref><ref name="I Witnessed and Lived Through">{{cite book|title=Ես ականատես ու վերապրել (Էրզրում 1917-1918 թթ.) Լեյտենանտ Գնդապետ|year=2007|publisher=Գլխավոր շտաբի պետ Թուրքիայի Հանրապետության|location=Անկարա|page=68|url=http://www.scribd.com/doc/76455768/I-Witnessed-and-Lived-Through-Erzurum-1917-1918-Lt-Col-Tverdohlebof|editor=Տետիկ, Ահամետ}}</ref> |- | [[Պատկեր:Order of Saint Stanislaus Ribbon.PNG|50x50px|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Order_of_Saint_Stanislaus_Ribbon.PNG]] | Սուրբ Ստնիսլավսի շքանշան | <center>Բ. կարգի</center> | 1914–16<ref name="I Witnessed and Lived Through" /> |- | {{Flagicon|Bulgaria}} '''[[Պուլկարիոյ Թագաւորութիւն]]''' | [[Պատկեր:MilitaryOrderBravery-Ribbon.gif|50x50px|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:MilitaryOrderBravery-Ribbon.gif]] | Արիութեան շքանշան | <center>Դ. կարգի ''Խիզախութեան համար'' </center> | 1913<ref>{{cite book|editor=Պինդիկովա, Գալիան|title=կամավորական կորպուսը 1912-1913|url=http://www.archives.government.bg/uploaded_files/sprav_09_all.pdf|location=[[Սոֆիա]]|publisher=Բուլխարիայի ռազմական պետական արխիվ|year=2006|page=741|isbn=978-954-9800-52-4|language=Բուլղարերեն}}</ref>{{sfn|Չալաբեան|1988|p = 203}} |- |} == Հրապարակումներ == * ''Մարտական հրահանգներ: Առաջարկներ, նկատողութիւններ եւ խորհուրդներ:'' Ժընեւ: [[ՀՅԴ]] Հրատարակչութիւն 1906. OCLC [https://www.worldcat.org/oclc/320038626 320038626:] * ''Հայկական առանձին հարուածող զօրամասը:'' Պոսթըն: Ազգ: 1921. OCLC [https://www.worldcat.org/oclc/49525413 49525413]<ref>[http://nla.am/arm/meghapart/Arm/1906.htm «1906»:] (հայերէն): [[Հայաստանի Ազգային գրադարան|Հայաստանի ազգային գրադարան:]] Վերցված է 7 Հոկտեմբեր 2013:</ref>: * ''Զօրավար Անդրանիկը կը խօսի:'' Փարիզ. 1921. OCLC [https://www.worldcat.org/oclc/234085160 234085160:] * ''Առաքելոց վանքին կռիւը (Հայ յեղափոխութենէն դրուագ մը):'' Պոսթըն: Պայքար: 1924: Անդրանիկի յուշերը գրի առնուած են, ըստ Լեւոն Կարապետ Լիւլէճեանի<ref>[http://nla.am/arm/meghapart/Arm/1924.htm «1924»:] [[Հայաստանի Ազգային գրադարան|Հայաստանի ազգային գրադարան]]: Վերցված է 7 Հոկտեմբեր, 2013:</ref>: == Ծանօթագրութիւններ == {{ծանցանկ|2}} === Մատենագիտութիւն === * {{cite journal|last=Հարութիւնեան|first=A. H.|title=Անդրանիկը որպէս մարտիկ եւ զօրավար /Ծննդեան 100-ամեակի առթիւ|journal=[[Պատմաբանասիրական հանդես]]|year=1965|issue=1|pages=109–124|url=http://hpj.asj-oa.am/737/|publisher=[[Հայաստանի գիտութիւններու ակադեմիա]]|location=Երեվան|ref=harv}} * [https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/23/Vazken_Andr%C3%A9assian_-_%D5%8E%D5%A1%D5%A6%D5%A3%D5%A7%D5%B6_%D4%B1%D5%B6%D5%A4%D6%80%D5%A7%D5%A1%D5%BD%D5%A5%D5%A1%D5%B6_-_1982_-_%D4%B1%D5%B6%D5%A4%D6%80%D5%A1%D5%B6%D5%AB%D5%AF_%E2%80%93_%D5%8A%D5%A5%D5%BF%D6%80%D5%B8%D5%BD_%D5%84%D5%A1%D6%80%D5%A6%D5%BA%D5%A1%D5%B6%D5%A5%D5%A1%D5%B6.pdf Վազգէն Անդրէասեան, «Անդրանիկ»,1982, «Կ. Տօնիկեան Եւ Որդիք» հրատարակչատուն, Պէյրութ, Լիբանաբ:] == Գրականութիւն == * [[Արմեն Պողոսեան]], «Զօրավար Անդրանիկ», Կլենտէյլ, 2014 * [[Յովհաննէս Այւազեան]], «Զօրավար Անդրանիկ եւ [[Յովհաննէս Թումանեան]]», Երեւան, 2004: * [http://www.azg.am/AM/2008061814 Վիպասք «Ասք Անդրանիկի մասին», Սուրեն Սահակեան:] * Անդրանիկ Չելեպեան, «Զօրավար Անդրանիկ Եւ Հայ Յեղափոխական Շարժումը», Երեւան 1990 թուականին: * Գէորգ Ղարիբջանեան «Ժողովրդական Հերոս Անդրանիկ», Երեւան, 1991: * Համբարձում Կարապետեան «Անդրանիկ», պրակ 1-3, Երեւան, 1992: * Հրաչիկ Սիմոնեան «Անդրանիկի Ժամանակը», 2 գիրքով, գիրք Ա, Բ, Երեւան, «Կաիսա» հրատարակութիւն, 1996: * [[Սերօ Խանզադեան]] «Անդրանիկ», 1989: * Վաղարշակ Հովակիմեան «Դժուարին տարիներ», Երեւան, 1988: * Ծատուր Աղաեան «Անդրանիկ», Երեւան, 1994: * Անդրանիկի յուշերը, Պէյրութ, 1935: * Վարդգես Ահարոնեան «Անդրանիկ. մարդը եւ ռազմիկը», Պոսթըն, 1957, 183 էջ: * Բանբեր Հայաստանի արխիւներու, 1991, թիւ 1-2: * Ռուբէն, Հայ յեղափոխականի մը յիշատակները, հատոր Գ., Թեհրան, 1982, Երեւան, 1990: * Հրաչիկ Սիմոնեան, 1912-1913 թուականներուն Պալքանեան պատերազմները եւ հայերը, Երեւան, 2014: * Աշոտ Հարութիւնեան, Թրքական ինտերուենցիան Անդրկովկաս 1918 թուականին եւ ինքնապաշտպանական կռիւները, Երեւան, 1984: * Անդրանիկ Օզանեան: Մատենագրութիւն, Երեւան, 1989: * Հայկական առանձին հարուածող զորամասը: Ժեներալ Անդրանիկ, Պոսթըն, 1921: * Ազգային հերոս Զօրավար Անդրանիկը եւ իր պատերազմները, Պէյրութ, 1959, 433 էջ: * Արսեն Մարմարեան, Զօրավար Անդրանիկ եւ իր պատերազմները, Կ. պոլիս, 1920, 407 էջ: * Ա. Թերզիպաշեան, Անդրանիկ, Փարիզ, 1942, 415 էջ: * Միքայէլ Վարանդեան, Հ. Յ. Դաշնակցութեան պատմութիւն, Երեւան, 1992: * Միքայէլ Վարանդեան, Մուրատ /Սեբաստացի ռազմիկին կեանքն ու գործը/, Պոսթըն, 1931, 348 էջ: * Գաբրիէլ Լազեան, Յեղափոխական դէմքեր, Գահիրէ, 1945, էջ 334-345: * Աւետիս Ահարոնեան, Ժողովածու Երկերու, հատոր Ե., Թեհրան, 1982: * Ջոն Կիրակոսեան, Առաջին համաշխարհային պատերազմը եւ արեւմտահայութիւնը 1915-1916 թուականներուն, Երեւան, 1965, երկրորդ հրատարակութիւն, Եր., 1967: * Կարօ Սասունի, Պատմութիւն Տարօնի աշխարհի, Պէյրութ, 1957, 1252 Էջ: * [http://freebooks.do.am/load/%D5%80%D4%B1%D5%85%D5%88%D5%91%20%D5%8A%D4%B1%D5%8F%D5%84%D5%88%D5%92%D4%B9%D5%85%D5%88%D5%92%D5%86/ar39aqeloc_vanqin_kr39iwy39_zoravar_andranik/23-1-0-1039 "ՀամաՀայկական Էլ. Գրադարան" կայք ԱՌԱՔԵԼՈՑ ՎԱՆՔԻՆ Զօրավար Անդրանիկ:] * [http://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb421732328/PUBLIC Վազգէն Անդրէասեան - Անդրանիկ – Պետրոս Մարզպանեան]: Տօնիկեան տպարան, Պէյրութ, 1982, 326 էջ: == Արտաքին յղումներ == {{Վիքիպահեստ1|Category:Andranik Ozanyan|Անդրանիկ Օզանյան}} <div class= style="-moz-column-count:3; column-count:3; -webkit-column-count:2;"> '''Կենսագրություն''' * [http://www.encyclopedia.am/pages.php?bId=2&hId=930 Անդրանիկ Օզանեան] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170510124747/http://www.encyclopedia.am/pages.php?bId=2&hId=930 |date=2017-05-10 }} Հայկական Հանրագիտարան * [http://www.anunner.com/name/biography/%D4%B1%D5%86%D4%B4%D5%90%D4%B1%D5%86%D4%BB%D4%BF_%D5%95%D4%B6%D4%B1%D5%86%D5%85%D4%B1%D5%86_%D4%B9%D5%88%D5%90%D5%88%D5%8D%D4%BB?lang=en Անդրանիկ Օզանեան] Անուներ.com * [http://freebooks.do.am/blog/andranik_o39zanyan/2009-10-19-96 Անդրանիկ Օզանեան] Համահայկական գրադարան * [http://www.haymard.am/index.php/persons/p1386510532#sthash.y1En2Ztf.dpbs Անդրանիկ Օզանեան] Հայ Մարդ '''Յոդածներ''' * [http://www.sirun.ru/andranik-torosi-ozanyan-kam-zoravar-andranik/ Անդրանիկ Օզանեան կամ Զօրավար Անդրանիկ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201203001926/http://www.sirun.ru/andranik-torosi-ozanyan-kam-zoravar-andranik/ |date=2020-12-03 }} * [http://www.panorama.am/am/society/2010/02/25/zoravar-andranik/?sw Զօրավար Անդրանիկ-145. «Իմ կուսակցութիւնը իմ ազգն է»] * [http://www.koreolan.org/blog/archives/4361 Անդրանիկ Օզանեան 148] * [http://erik-hay.blogspot.com/2013/02/blog-post_25.html Բանաստեղծութիւններ նուիրուած Անդրանիկին] * [http://www.yerablur.am/viewmenu/2296/ Երգեր նուիրուած Անդրանիկին]{{Dead link|date=October 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} '''Տեսանիւթեր''' * [https://www.youtube.com/watch?v=Vg7Ae-96ptM Ֆիլմ «Անդրանիկ Օզանեան»] * [https://www.youtube.com/watch?v=_9n06VwhdvA Անդրանիկ Օզանեան Մաս 1] * [https://www.youtube.com/watch?v=aHRfvioOnWE Անդրանիկ Օզանեան դոկումենտալ ֆիլմ] * [https://www.youtube.com/watch?v=ppqD-rssnm8 Միակ մարդը որ չխաբուեցաւ թուրքէն, չշլացաւ պաշտոններէ] * [https://www.youtube.com/watch?v=1mKX3YZbBq8 Երգ Անդրանիկի (Զօրավար) Օզանեան] մասին * Առաջին այրեր. Անդրանիկ - https://www.youtube.com/watch?v=7YzjvqdBYq4 {{DEFAULTSORT:Օզանեան, Անդրանիկ}} [[Ստորոգութիւն:1865 ծնունդներ]] [[Ստորոգութիւն:25 Փետրուարի ծնունդներ]] [[Ստորոգութիւն:1927 մահեր]] [[Ստորոգութիւն:31 Օգոստոսի մահեր]] [[Ստորոգութիւն:Հայ ֆետայիներ]] [[Ստորոգութիւն:Հայ զօրավարներ]] [[Ստորոգութիւն:Հայ քաղաքական գործիչներ]] [[Ստորոգութիւն:Հայ ռազմական գործիչներ]] [[Ստորոգութիւն:Շապին Գարահիսար ծնունդներ]] [[Ստորոգութիւն:Հայ ազատագրական շարժման ղեկավարներ]] [[Ստորոգութիւն:Շապին Գարահիսար ծնածներ]] [[Ստորոգութիւն:Հայ հասարակական գործիչներ]] 2g7zva49f51r0xd754kfyaavo4m6dfh