Leonard Euler

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10.xsd" version="0.10" xml:lang="kaa">
  <siteinfo>
    <sitename>Wikipedia</sitename>
    <dbname>kaawiki</dbname>
    <base>https://kaa.wikipedia.org/wiki/Bas_bet</base>
    <generator>MediaWiki 1.43.0-wmf.2</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Media</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Arnawlı</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Talqılaw</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Paydalanıwshı</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Paydalanıwshı talqılawı</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Wikipedia</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Wikipedia talqılawı</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Fayl</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Fayl talqılawı</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">MediaWiki</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">MediaWiki talqılawı</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Úlgi</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Úlgi talqılawı</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Járdem</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Járdem talqılawı</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Kategoriya</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Kategoriya talqılawı</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Module</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Module talk</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Leonard Euler</title>
    <ns>0</ns>
    <id>264</id>
    <revision>
      <id>78313</id>
      <parentid>69772</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:16:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>213.230.93.187</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1228" xml:space="preserve">{{Infobox Person}}
[[Súwret:Leonhard Euler.jpg|thumb|right|Leonard Euler]]
'''Leonard Euler''' (aytılıwı: ''Leonard Oiler''; 15 aprel, [[1707]] - 7 sentyabr, [[1783]]) [[Shveycariya]] [[Matematik|matematigi]] hám [[Fizik|fizigi]]. Ol ómiriniń kóp bólegin [[Rossiya]] hám [[Germaniya]]da ótkergen.

Euler differentsiyal esaplawlar hám topologiya sıyaqlı tarawlarda áhmiyetli ashılıwlar jasaǵan. Ol búgingi kúni matematikada qollanılıp atırǵan kóplegen sózlerdi kiritken. Ol matematikalıq funktsiya túsinigin kiritken. Ol óziniń [[mexanika]], [[optika]] hám [[Astronomiya|astronomiyadag'ı]] jumısları menen de belgili.

Euler 18-ásirdiń eń áhmiyetli hám barlıq dáwirdiń eń ullı matematikleriniń biri esaplanadı. Jáne de ol eń kóp jazǵan matematiklerdiń biri. Onıń jumıslarınıń toplamı 60-80-tomdı quraydı. Matematik Pierre-Simon Laplace aytqan: &quot;Eulerdi oqıń, ol bizlerdiń hámmemiz ushın ustaz&quot;.

Euler Shveytsariyanıń 10 franklıq pul birliginiń altınshı seriyasında hám kóplegen Shveciya, Germaniya hám Rossiya pochta markalarında sáwlelengen. ''2002 Euler'' asteroidi onıń húrmetine atalǵan.

[[Kategoriya:Matematikler]]
[[Kategoriya:Shveycariya]]</text>
      <sha1>1yoo6ugwzqe2rs84p66u9etf80v1yif</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Operativ esap</title>
    <ns>0</ns>
    <id>294</id>
    <revision>
      <id>78327</id>
      <parentid>56145</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:30:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1006" xml:space="preserve">'''Operativ esap''' – islep shıǵarıwdıń ayırım bólimlerinde júz berip atırǵan xojalıq process hám xojalıq aylanısı haqqında zárúr maǵlıwmatlardı tez jetkerip beriwge qaratılǵan baqlaw hám qadaǵalaw usılı bolıp tabıladı. Xojalıq operaciyaların ámelge asırıwda bul esap járdeminde rejelestirilgen kórsetkishler haqıyqatında erisilgen kórsetkishler menen hám san hám sapa jaǵınan salıstıradı hám alınǵan maǵlıwmatlardan kárxana yamasa bólimler háreketin basqarıwda paydalanıladı. Operativ esaptıń qásiyetleriniń biri sonnan ibarat onda xojalıq operaciyası tuwrısındaǵı maǵlıwmatlar tezlik penen dizimge alınadı hám tiyisli jerge jetkiziledi. Bunday maǵlıwmatlardan belgili kárxanalarda xojalıq operaciyası, sonday-aq barlıq xalıq xojalıǵına operativ basshılıq qılıw ushın paydalanıladı. Operativ esapta barlıq ólshemler – natural, miynet hám pul ólshemlerinen keń paydalanıladı. {{Stub}}
[[Category:Finans]]</text>
      <sha1>o1bzlrpbdilzx0hiz2fs6q4byiu6sz1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Sezim</title>
    <ns>0</ns>
    <id>340</id>
    <revision>
      <id>78400</id>
      <parentid>31246</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:44:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="243" xml:space="preserve">'''Sezim''' bul adamlardın' ishinen o'zlerin seziw jag'dayı. Sezim bul denege (miy ta'repinen) ko'rsetiletug'ın psixologiyalıq ta'sir. Ma'selen, qayg'ı, baxıt, ashıw, quwanısh ha'm tag'ı basqalar.

{{Dereksiz}}
[[Kategoriya:Sezimler]]</text>
      <sha1>nz2okazz3516oa2bm6dxl23a2wrnykv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Úlken Aybúyir qala</title>
    <ns>0</ns>
    <id>377</id>
    <revision>
      <id>78498</id>
      <parentid>46934</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T17:00:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="396" xml:space="preserve">'''{{Wikify}}Úlken Aybúyir qala'''

Úlken Aybúyir qala Shomanaydan 41 km. arqa batısta jaylasıp, 1946-jılı tekserilip, b.e.sh. IV - eramızdıń I ásiri dep belgilengen. Estelikti teksergen M. Mambetullaev qalanıń payda bolıw tariyxın úsh dáwirge bóledi: b.e.sh. V-III ásirler; eramızdıń I-IV ásirleri hám XI ásirler.

[[Category:Qaraqalpaqstandaǵı tariyxıy estelikler]]</text>
      <sha1>655qb17fbm2p6yjf0odlogzrxj1pm0t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Veksel</title>
    <ns>0</ns>
    <id>380</id>
    <revision>
      <id>78454</id>
      <parentid>74984</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:56:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10819" xml:space="preserve">'''{{Wikify}}Veksel''' bul ko'rsetilgen mu'ddet kelgennen keyin belgili aqsha mug'darın veksel iyesine (veksel saqlawshıg'a) to'lew haqqında veksel beriwshinin' minnetlemesin tastıyıqlaytug'ın bahalı qag'az.

Vekseller qaznalıq ha'm kommertsiyalıq, a'piwayı ha'm o'tkiziletug'ın bolıp bo'linedi.

A'piwayı veksel veksel saqlawshıg'a belgili mu'ddette ha'm belgili orında yamasa onın' buyrıg'ı boyınsha belgili aqsha mug'darın to'lew haqqında veksel beriwshinin' (qarızlanıwshının') a'piwayı ha'm hesh qanday sha'rtlesilmegen minnetlemesinen ibarat jazba hu'jjet bolıp esaplanadı.Usınday vekselde en' basınan baslap eki adam: veksel beriwshi (onın' o'zi o'zine berilgen veksel boyınsha tikkeley ha'm so'zsiz to'lewge minnetlenedi) ha'm birinshi satıp alıwshı, veksel saqlawshı (ol veksel boyınsha to'lem alıw huqıqına iye) qatnasadı.
A'piwayı vekseldin' basqa aqsha qarız minnetlemelerinen parqı sonnan ibarat:
* veksel o'tkeriletug'ın jazıw boyınsha qoldan qolg'a beriletug'ın bolıwı mu'mkin;
* vekselge qatnasıwshı shaxslar ushın ol boyınsha juwapkershilik birdey ja'mlesken bolıp tabıladı, aylanıssız jazıw jazg'an shaxslardan basqası;
* imzag'a gu'walıq beriw ushın notarial mekemege keliw talap etilmeydi;
* vekseldi belgilengen mu'ddette to'lemegende notariallıq narazılıq jasaw za'ru'r;
* vekseldin' mazmunı o'tkiziletug'ın ha'm a'piwayı veksel haqqındag'ı Qarar menen anıq belgilengen, al basqa sha'rtler jazılmag'an bolıp esaplanadı;
* veksel abstrakt aqsha hu'jjet bolıp tabıladı ha'm usının' sebebinen tabanpul yamasa girew pul menen ta'miyinlenbeydi.

O'tkiziletug'ın veksel (trassant) – bul belgili mu'ddette ha'm belgili orında yamasa alıwshının' buyrıg'ı boyınsha ogan belgili aqsha mug'darın to'lew haqqında veksel beriwshinin' to'lewshige so'zsiz buyrıg'ınn ibarat jazba hu'jjet.

O'tkiziletug'ın veksel qarız alg'an haqqında tilxat bolg'an a'piwayı vekselden tiykarg'ı parqı sonnan ibarat, ol bir shaxstın' biyliginen ekinshi shaxstın' biyligine baylıqlardı jiberiw, o'tkeriw ushın arnalg'an.

O'tkiziletug'ın veksel beriw (trassirovkalaw) – ol boyınsha aktsept ha'm to'lem kepili minnetlemesin o'z moynın'a alıw degendi an'latadı.

Kommertsiyalıq veksel degende anıq sawda kelisimi tu'siniledi. Kommertsiyalıq veksel finans sitemasında tovarlardı ha'm xızmetlerdi tutınıwshıg'a (satıp alıwshıg'a) jetkerip beriwshi (satıwshı) ta'repinen beriletug'ın kreditti bir ma'rtelik ra'smiylestiriw quralı sıpatında ken' paydalanıladı. Ha'r qanday qarız instrumentinde sıyaqlı, bunda da zıyat ha'm kemis finans pozitsiyalarına iye subektler boladı.

Vekselde eki en' a'hmiyetli wazıypa – kredit xa'm esap – kitap wazıypaları birlestirilgen. Bir ta'repten, bul tovar kelisimi ta'replerinin' birinin' ekinshi ta'repke kredit beriw usılı, al ekinshi ta'repten, veksel aqsha surrogat bolıp tabıladı, ol almasıw sıpatına bola aqshanın' ornın basatug'ın to'lem quralı bolıp xızmet etedi. Bunnan tısqarı, Oraylıq bankte kommertsiyalıq banklerdin' ja'rdeminde vekseller esabı aqsha aylanısı kanallarına naq aqshanın' tu'siw usıllarının' biri bolıp tabıladı. Veksel – dawsız ha'm so'zsiz qarız minnetlemesi bolıp tabıladı. Bul sonı an'latadı, ta'repler to'lewdi bir waqıyanın' bolıwına baylanıslı etip qoya almaydı. Veksel boyınsha to'lem onı shıgarıp qoyıw sebeplerine qaramastan a'melge asırılıwı tiyis. Qararda qarızdar qarızdan bas tartqan jag'dayda onı tez ha'm jıldam o'ndiriwi ta'rtibin belgileydi. Vekseldin' dawsızlıg'ı to'lemnen bas tartıwg'a yamasa qarızdı prolongirovat etiwge bolmaytug'ınlıg'ında ko'rsetedi. Veksel – bul ıqtıyarlı to'lem minnetlemesi, yag'nıy ol boyınsha qarızdarlıq vekseldin' payda bolıw sebeplerine aynalg'an ayqın tovar jetkerip beriwlerden kelip shıqqan tikkeley qarız minnetlemelerinen tolıq payda boladı. Veksel o'z qarızın ekinshi shaxsqa to'lew esabına birinshi iyesi ta'repinen o'tkeriwden tovar kelisimi menen baylanıs tolıq jog'aladı. Veksel boyınsha qarızdar og'an huqıqtı jan'adan satıp alg'an basqa shaxsqa qarız summasın to'lewge minnetli, eger ha'tte ol birinshi baslang'ısh kelisimde bas tartqan bolsa da (tolıq jetkerip bermew, sapa normativlerine sa'ykesizlik, basqa sort ha'm t. b.). Al bul jag'dayda vekseldin' birinshi iyesine o'tew haqqında qayta talap etiw huqıqı qarızdarda qaladı. Tovar jetkerip beriwshilerdin' sha'rtliligi – vekseldin' a'hmiyetli sha'rti. Bir Qatar ma'mleketlerde veksel boyınsha o'z minnetlemelerin qarızdarlardın' orınlanıwına baylanıslı payda bolg'an tartıslardı sheshiw ushın arnawlı veksel sudı bar. Veksel sudının' tiykarg'ı artıqmashlıgı sonnan ibarat, onda tek vekselge tiyisli ma'seleler g'ana qarap shıg'ıladı. Vekseldin' qatnasıwında tovar kelisiminin' shartlerin orınlamaw yamasa azı – kem orınlaw jag'dayları menen baylanıslı barlıq basqa ma'seleler bul jag'dayda puxaralıq nızamlar menen reglament etiledi.

Vekseldin' rekvizitleri veksel jag'dayı menen qatan' belgilengen, vekselde o'z imzasın qoyg'an barlıq shaxslar usı payıtqa o'z minnetlemelerine muwapıq juwap beredi. Keyinirek vekseldin' mazmunına kirigiziliwi mu'mkin bolgan o'zgerisler og'an o'z imzasın qoyg'an shaxslardın' minetlemelerinde hesh qanday sa'wlelenbeydi. Vekseldi shıgarıp qoyıw, aylanıs etiw ta'rtibi, ta'replerdin' huqıqları menen minnetleri arnawlı veksel rejesi menen ta'rtiplestiriledi. Xalıw aralıq sawda qatnasıqlarının' ha'm veksel aylanısının' ken'nen rawajlanıwına baylanıslı 1930-jılı 7-iyunde Jenevada vekseller haqqında Xalıq aralıq konventsiyag'a qol qoyıldı. Ol milliy veksel nızamların muwapıqlastırdı.

Veksel haqqında Xalıq aralıq Konventsiyag'a muwapıq formulyarda bekitilgen segiz minnetli rekvizit bar. Veksel usınday bolıp esaplanadı; eger:

1) &quot;veksel belgi&quot;, yag'nıy &quot;veksel&quot; tek atamasında g'ana emes, al vekseldin' tekst mazmunında da da'slep veksel emes minnetlemeni usınday minnetlemege aylandırıwdı maqsetinde bolıwı tiyis;

2) to'lem summası (veksel valyutası) ko'rsetilgen.

Summa az degende eki ret: bir ret sanlar menen, ekinshi ret jazıw ha'm bas ha'rip penen ko'rsetilgen bolıwı tiyis. Eger summalar arasında tuwrı kelmewshilik bolsa, onda jazıw menen jazılg'an summa tuwrı bolıp esaplanadı. Eger jazıw menen jazılg'an summalar arasında tuwrı kelmewshilik bolsa, onda az summa tuwrı bolıp esaplanadı. Veksel valyutası sırt el valyutasında belgilengen bolıwı mu'mkin. To'lemnin' eki valyutasına da ruqsat etiledi, biraq olar arasında &quot;ha'm&quot; da'nekeri turıwı tiyis, biraq &quot;yamasa&quot; da'nekeri turmawı tiyis.

Veksel boyınsha protsent to'lep veksel valyutasına kiriwi mu'mkin, al ayırımları ko'rsetilgen bolıwı da mu'mkin. Son'g'ı jag'dayda bul jazıw tap veksel valyutası ra'smiylestiriletug'ın qag'ıydalar boyınsha ra'smiylestiriledi;

3) ol boyınsha to'lewshi haqqında mag'lıwmatlar boladı. Bul yuridikalıq shaxstın' rekvizitleri yamasa fizikalıq shaxstın' familiyası, sonday-aq onın' ma'nzili bolıwı mu'mkin;

4) bul qarız minnetlemesi paydasına to'lem islenetug'ın shaxs haqqında mag'lıwmatlardı o'zinde saqlaydı. Bul to'lem arnalg'an shaxs yamasa veksel shıg'arg'an shaxs bolıwı mu'mkin. Bul jag'dayda &quot;menin' paydama (bizlerge) to'lensin&quot; jazıwı bolıwı tiyis. Eger u'shinshi shaxs belgisiz bolsa, onda jazıw forması to'mendegishe boladı: &quot;bizin' buyrıg'ımız boyınsha to'lensin&quot;;

5) to'lem ornı ko'rsetilgen boladı. Bul yuridikalıq shaxs turg'an orın, fizikalıq shaxs jasaytug'ın orın yamasa qa'legen basqa orın bolıwı mu'mkin. Eger vekselde to'lem ornı ko'rsetilmegen bolsa, onda onı du'zgen orın (a'piwayı veksel) yamasa ol boyınsha to'lewshinin' ataması menen bir qatarda belgilengen orın (jiberiletug'ın veksel) sonday orın bolıp esaplanadı. To'lem ornı menen to'lewshinin' turg'an ornı tuwrı kelmeytug'ın vekseller domitsilirlengen dep ataladı. Sonday-aq to'lewshiden tısqarı to'lep to'seytug'ın shaxs – domitsiliat bolıwı mu'mkin.

Bunnan tısqarı, vekselde to'lem a'melge asırılıwı tiyis bolg'an shaxstın' ataması (a'dette, bank) ko'rsetilgen bolıwı mu'mkin;

6) to'lem mu'ddeti: ku'ni, ayı, jılı (veksel mu'ddeti) boladı.
Onı ko'rsetiwdin' ko'plegen usılları bar: belgili ku'nge, du'zilgennen sonshelli waqıtta, usınılg'annan sonshelli waqıtta. Ko'binese vekselde ayqın kalendarlı sa'ne ko'rsetiledi. &quot;Maydın' basında&quot;, &quot;iyunnin' ortasında&quot;, &quot;oktyabrdin' aqırında&quot; tu'rinde sa'neni belgilewge boladı, bul tiyislisinshe aydın' birinshi, on besinshi ha'm son'g'ı ku'nin an'latadı. Berilgen ku'nnen esaplang'an mu'ddetli veksel &quot;bir aydan keyin&quot;, &quot;altı aydan keyin&quot; ha'm t.b. jazıw formasına iye. Bul vekseldi shıg'arg'an sa'nenin' baslang'ısh punkti bolıp xızmet etetug'ının an'latadı. To'lem mu'ddeti aydın' ko'rsetilgen ku'nnen keyingi ku'ni keledi. Eger sol ayda tiyisli ku'n bolmasa, to'lem mu'ddeti sol aydın' son'g'ı ku'ni keledi. Eger to'lem mu'ddeti dem alıs ku'nine tuwrı kelse, onda onnan keyingi jumıs ku'ni to'lem to'lenedi. Aydın' son'g'ı ku'ni basqasha boladı, bul jag'dayda ga'p bunnan aldın'g'ı jumıs ku'ni haqqında baradı. Eger veksel &quot;talap etiw ku'ni&quot; mu'ddeti menen du'zilgen bolsa ha'm hesh qanday basqa mu'ddet ko'rsetilmese, onda ol du'zilgen ku'nnen baslap jıl dawamında to'lewge talap etilgen bolıwı tiyis. Veksel iyeleri onı tapsırg'anda onı to'lew mu'ddetin qısqartıw ta'repine o'zgertiwi mu'mkin. Veksel shıg'arıwshı sonday – aq sonday ku'ndi ko'rsetiwi mu'mkin, onnan burın veksel to'lewge talap etiliwi mu'mkin emes;

7) qoyıw waqtına (sa'nesine) ha'm ornına iye. Bunda qarızlardın' jasaw ornı ha'm vekseldi qoyıw ornı ha'r qıylı bolıyı mu'mkin. Eger vekselde usınday mag'lıwmatlar joq bolsa, onda yuridikalıq shaxstın' jasaw ornı yamasa turgan ornı qoyıw ornı esaplanadı. Du'ziw ornı a'hmiyetli rol oynaydı, o'ytkeni ol anıq nızamlardı belgileydi, olar boyınsha ta'repler ortasındagı tartıslar sheshiledi. Al vekseldin' qoyıw waqtın ko'rsetiw anıq bolmasa veksel saqlawshının' miynetke uqıplı bolg'an – bolmag'anın anıqlaw mu'mkin emes.

8) vekseldi qoyg'an shaxstın' o'z imzası bolıwı sha'rt. Ol anıq tu'rde qol qoyg'an bolıwı tiyis. Faksimil imzalar qabıl etilmeydi. Usının' menen birge fizikalıq shaxstın' tolıq ismi yamasa vekseldi qoyg'an yuridikalıq shaxstın' ataması sha'rtli tu'rde ko'rsetilgen bolıwı tiyis. Eger vekseldi yuridikalıq shaxs qoyg'an bolsa, onda firma ta'repinen berilgen isenimnamag'a muwapıq imza qoyıw huqıqına iye fizikalıq shaxs og'an imza qoyadı.

[[Kategoriya:Finans]]</text>
      <sha1>ou8xu13t12o08d4ce747i33ckaukych</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Xalıqaralıq dáryalar</title>
    <ns>0</ns>
    <id>386</id>
    <revision>
      <id>78460</id>
      <parentid>63641</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:57:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3716" xml:space="preserve">'''{{Wikify}}Xalıqaralıq dáryalar''' - eki yamasa bir neshe mámleketler aymaģın kesip ótetuģın yaki ajıratıp turatuģın dáryalar.

Ádette xalıqaralıq dáryaģa qarata qurģaqlıq boyı mámleketi (bazda keńirek áhmiyetke iye bolģan &quot;xalıqaralıq ashıq suw aģımları&quot; sóz tirkeshi qollanıladı) óz ıqtıyarı menen usı dáryanıń onıń aymaģı kólemindegi bóleginiń huqıqıy tártibin belgileydi. Sonıń menen birge xalıqaralıq huqıqqa muwapıq mámleket óz aymaģınıń tábiyiy sharayatların, eger bul basqa mámleket aymaģı tábiyiy sharayatlarına zıyan tiygizetuģın bolsa, o'zgertiwi múmkin emes. Sonıń ushın, xalıqaralıq dárya bóleginiń onıń aymag'ınan aģıp ótiwshi suwınan paydalanıwshı qurģaqlıq boyı mámleketi basqa usı dárya suwınan paydalanıwshı mámleketke zıyan tiygiziwi yaki dáryanıń oģan tiyisli bóleginen tiyisli túrde paydalanıwınan tosqınlıq jasawı mu'mkin emes. Basqasha aytqan-da, usı jaģdayda qurģaqlıq boyı mámleketleriniń huqıq hám minnetleri óz-ara baylanıslı hám bul óz náwbetinde xalıqaralıq dáryalar suwınan paydalanıwdı xalıqaralıq-huqıqıy tártipke salıw zárúrligin tuwdıradı.

Biraq bul tarawda ulıwma xalıqaralıq huqıq da'rejesinde, ha'tte u'lgili kelisimdi de islep shıg'ıwdın' imkaniyatı joq, sebebi, birinshiden, ko'plegen (ataw ha'm arxipelag) mámleketler aymag'ında xalıqaralıq da'ryalar ulıwma joq; ekinshiden, ha'r bir usınday da'ryanın' esapqa alınıwı lazım bolg'an jag'daylar usı waqıtqa shekem ha'r qıylı, olardı sanalı ulıwmalastırıwdın' ilajı joq.

Xalıqaralıq da'ryalardan paydalanıwdı xalıqaralıq-huqıqıy ta'rtiplestiriw qurg'aqlıq boyı mámleketleri ta'repinen du'ziletug'ın sha'rtnama tiykarında a'melge asırıladı. Usınday sha'rtnamalarda, eger qurg'aqlıq boyı mámleketleri ta'repinen maqsetke muwapıq dep tabılsa, qurg'aqlıq boyında jaylasqan mámleketlerdin' de nızamlı ma'pleri esapqa alınıwı mu'mkin.

Xalıqaralıq da'rya tu'sinigi onı qurawshı suwlarg'a bola negizgi anıqlıq kirgiziwin talap etedi:
# da'ryanın' basınan yaki onın' basqa noqatınan da'rya quyılıwı jerine shekem;
# o'zinde da'ryanın' barlıq tarmaqların birlestiriwshi da'rya alıbın qurıw;
# da'rya sistemasınan kelip shıg'ıp, onı azıqlandırıwshı suw astı ha'm suw u'sti suwların inabatqa alıw mu'mkin.

Da'rya joqarısı ha'm to'meninde jaylasqan mámleketler ma'pleri de bir-birinen biraz parıqlanadı. Atap o'tilgen ha'm basqa ko'plegen usıllar na'tiyjesinde xalıqaralıq da'ryalardan paydalanıwdı huqıqıy retlestiriwge erisiw ko'p is ha'reketti talap etiwshi, ma'pli mámleketler arasında bir qatar dawlardı keltirip shıg'arıwshı ha'reket esaplanadı.

== Aymaqlıq daw ==
Aymaqlıq daw mámleket aymag'ının' anaw yamasa mınaw bo'legin yuridikalıq tiyisliligin belgilewshi xalıqaralıq huqıq normalarının' yaki ha'reketine qarata ta'replerdin' tu'rli ko'zqaraslarınan kelip shıg'adı. Bul jag'dayda sonı tastıyıqlaw lazım, aymaqlıq dawdı ta'n alıw ele yuridikalıq tiyisliligi tuwel belgilenbegen ma'lim aymaqtın' bolg'anlıg'ın ta'n alıw menen barabar.

Barlıq kelispewshilikler aymaqlıq dawdı keltirip shıg'armaydı. Mámleket shegaraları demorkatsiyasın a'melge asırıw barısında orınlarda shegara sızıqların belgilew waqtında tez-tez kelispewshilikler ju'zege keledi, biraq olar shegaralar demorkatsiyası ushın du'zilgen qospa komissiya ta'repinen sheshiledi. Aymaqlıq dawlar qalg'an barlıq xalıqaralıq dawlar kibi dawlardı tınısh jol menen sheshiw printsipi tiykarında iske asırılıwı lazım.

[[Kategoriya:Xalıqaralıq huqıq]]</text>
      <sha1>bujkrj458c70nn8x7x56tse5pj5z8tr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Xalıqaralıq huqıq</title>
    <ns>0</ns>
    <id>387</id>
    <revision>
      <id>78462</id>
      <parentid>31247</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:57:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3214" xml:space="preserve">'''{{Wikify}}Xalıqaralıq huqıq''' ma'mleketler aralıq yaki ken'irek ma'nide xalıqaralıq qatnasıqlarg'a ta'n bolg'an waqıya ha'm protsesslerdin' huqıqıy qa'siyetlerin qarastıratın ilimi.

Xalıqaralıq huqıqıy normalarda milliy ma'mleketlerdin' o'z-ara qatnasıqlarındag'ı quramalı protsesslar o'z sheshimin tabadı. Olardın' tiykarında qa'liplesip atırg'an, xalıqaralıq subektiv niyetin emes, al ja'miyetlik rawajlanıwının' obektiv faktorlarına say keletug'ın huqıqıy sana xalıqaralıq huqıqta o'z sa'wlesin tabadı.

Ha'zirgi xalıqaralıq qatnasıqlarg'a ta'sir jasawshı ko'plegen faktorlar ishinde xalıqaralıq huqıq u'stinligi haqqındag'ı qag'ıyda XXI a'sirdegi tsivilizatsiya ha'm huqıqıy sana da'rejesine ko'birek say keledi.

Xalıqaralıq huqıq iliminde xalıqaralıq huqıq tu'sinigine ha'r qıylı ta'riyipler berilgen. Solardan bir qatarın to'mende ko'rsetilgen:

''Birinshi ta'riyp'': xalıqaralıq huqıqtı &quot;ma'mleketlerdin' niyetin muwapıqlastırıw tiykarında du'zilgen ha'm rawajlanatug'ın ma'mleketlerdin' tınısh-tatıw jasawı, xalıqlardın' ten' huqıqlıg'ı ha'm o'z ta'g'dirin o'zi belgilewin ta'miyinlew maqsetinde xalıqaralıq qatnasıqlardı retlestiriwshi yuridikalıq normalar sisteması&quot; sıpatında ta'riyplew mu'mkin.

''Ekinshi ta'riyp'': xalıqaralıq huqıq - bul &quot;ma'mleketler ha'm usı huqıq  sistemasının' basqa subektları arasındag'ı qatnasıqlardı retlestiriwshi yuridikalıq normalar sisteması&quot;.

''U'shinshi ta'riyp'': xalıqaralıq huqıq &quot;ja'miyetlik rawajlanıw nızamlıqlarının' ta'siri menen baylanıslı ra'wishte xalıqaralıq qatnasıqlardı retlestiriwshi ha'm ma'mleketler niyetinin' salıstırmalı sa'ykesligin bildiriwshi sha'rtnamalar, a'det normaları ha'm printsiplar sisteması&quot;.

''To'rtinshi ta'riyp'': xalıqaralıq huqıq - bul &quot;xalıqaralıq (ma'mleketler aralıq ha'm basqa tu'rdegi) qatnasıqlardı retlestiriwshi normalar jıyındısı ha'm sisteması&quot;.

''Besinshi ta'riyp'': xalıqaralıq huqıq - bul &quot;huqıqtın' biyg'a'rez tarawı bolıp, o'zinde bir pu'tin ha'm tutas printsiplar ha'm normalar sistemasın, yag'nıy en' da'slep ma'mleketler arasındag'ı xalıqaralıq qatnasıqlar tarawın retlestiriwshi, yuridikalıq ma'jbu'riy bolg'an a'dep-ikramlıq qag'ıydalardı bildiredi&quot;.

''Altınshı ta'riyp'': &quot;Xalıqaralıq huqıq ju'da' ken' ha'm tu'rli tarawlardı o'z ishine alıwshı ayrıqsha huqıqlar sisteması. Sonın' menen birge tek normalar jıyındısı bolıp qalmastan, olardın' sisteması da&quot;.

Xalıqaralıq huqıqqa berilgen joqarıdag'ı ha'm basqa ko'plep ta'riyplerdin' avtorları imkanı bolg'anınsha ko'birek xalıqaralıq huqıqqa ta'n bolg'an waqıyalardı qamtıp alıwg'a ha'reket etken. 

Ha'zirgi xalıqaralıq huqıq ekinshi jer ju'zlik urıstan keyin Birlesken Milletler Sho'lkeminin' Ustavı qabıl etilgennen son' ju'zege kelip, rawajlang'an. Sol sebepli, &quot;Ha'zirgi xalıqaralıq huqıq&quot; tu'sinigi xalıqaralıq qatnasıqlarının' ulıwma moyınlang'an priniplerı menen normaları rawajlanıwının' jan'a basqıshın sa'wlelendirgen halda, xalıqaralıq huqıq ha'reketinin' xronologiyalıq ko'lemin belgileydi.

[[Category:Xalıqaralıq huqıq]]</text>
      <sha1>1e11885ucoegua3eyntfgw4ueff9lkc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Xalıqaralıq huqıq funktsiyaları</title>
    <ns>0</ns>
    <id>388</id>
    <revision>
      <id>78461</id>
      <parentid>56141</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:57:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="936" xml:space="preserve">{{Wikify}}Xalıqaralıq qatnasıqları retlestiriwshi xalıqaralıq huqıq tómendegi funktsiyalardı orınlaydı:
# ''Muwapıqlastırıwshı funktsiya''. Mámleketler xalıqaralıq huqıq normaları járdeminde xalıqaralıq birge islesiwdiń túrli tarawlarında ulıwma qabıl etilgen ádep-ikramlıq standartların belgileydi.
# ''Retlestiriwshi funktsiya''. Bul mámleketler tárepinen qatań qaǵıydalardı belgilewde kórinedi. Bularsız mámleketlerdiń jáhán jámiyeti menen qatnasıqları hám birlikte bolıwın kóz aldıńa keltiriwge bolmaydı.
# ''Támiyinlew funktsiyası''. Bunda xalıqaralıq huqıq sonday normalardı ózinde tastıyıqlaydı, bul mámleketlerdiń kóp jıllıq baylanısları protsessinde belgilengen málim ádep-ikramlıq qaǵıydalarına boysınıwǵa shaqıradı.
# ''Qorǵaw funktsiyası''. Bul mámleketler mápleri hám nızamlı huqıqların qorǵaydı.

[[Category:Xalıqaralıq huqıq]]</text>
      <sha1>tlifels4d106051m6vs2l01kupvx1ol</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Xalıqaralıq shártnama</title>
    <ns>0</ns>
    <id>392</id>
    <revision>
      <id>78463</id>
      <parentid>53381</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:57:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1615" xml:space="preserve">'''{{Wikify}}Xalıqaralıq shártnamalar''' haqqında 1969-jılģı Vena Konventsiyası qaģıydalarına muwapıq, xalıqaralıq shártnama - mámleketler hám xalıqaralıq huqıqtıń basqa subektleri arasında bir, eki yamasa bir-biri menen baylanıslı bir neshe hújjetlerde iske asırılģanına jáne onıń anıq atına qaramastan jazba túrde dúziletuģın xalıqaralıq huqıq penen retlestiriwshi pitim esaplanadı.

Xalıqaralıq shólkemniń shártnamalar dúziw huqıqıy múmkinshiligi usı shólkem qag'ıydaları menen retlestiriledi. Eger ma'mleketlerdiń xalıqaralıq shártnamalar dúziwge bolg'an huqıq uqıbı sheklenbegen hám olar hár qanday másele boyınsha shártnamalar dúziw huqıqına iye bolsa, xalıqaralıq shólkemlerdiń shártnama dúziw huqıqı uqıbı olardıń tiykarģı hújjetleri menen belgilenedi.

&quot;Xalıqaralıq shártnama&quot; - mámleketler hám xalıqaralıq huqıqtıń basqa subektleri tárepinen bir, eki yama-sa bir-biri menen baylanıslı bir neshe hújjetlerde sáwlelengenine ja'ne onıń anıq atına qaramastan jazba túrde dúziletuģın xalıqaralıq huqıq penen retlestirletuģın pitim esaplanadı.

Xalıqaralıq shártnama - awızeki dúzilgen basqa pitimlerden, yaģnıy djentelmenlik pitimler (málim teksten ibarat, biraq xalıqaralıq shártnamanıń basqa atributların, atap aytqanda oģan yuridikalıq kúsh beriwshi, kúshke kiriw sharayatların ha'm ha'reket múddetin belgilewshi qaģıydalardı ózinde sáwlelengen awızeki pitim)den ózgeshe bolģan mámleketler arasında dúzilgen jazba pitimler.

[[Kategoriya:Xalıqaralıq huqıq]]</text>
      <sha1>o58hoss5zudcfljzqw0tpetdpnf55fc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Rossiya</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1383</id>
    <revision>
      <id>78296</id>
      <parentid>78276</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T12:45:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Abdullaeva Shaxnoza-Banu</username>
        <id>10504</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="28735" xml:space="preserve">'''Rossiya''' (russha: Россия), '''Rossiya Federaciyası''' (russha: Российская Федерация) — Evropanıń shıǵısında, Aziyanıń arqasında jaylasqan mámleket. Maydanı tárepinen dúnyada eń úlken mámleket. Qurǵaqlıqtaǵı shegarası 22125,3 km, teńiz shegarası 38807,5 km. Rossiya aymaǵı 3 okean háwizine qaraslı 12 teńiz, atap aytqanda, Baltıq, Qara hám Azov ([[Atlantika okeanı]]), Barens, Aq, Qara, Laptevlar, Arqa Sibir hám Chukotka ([[Arqa Muz okeanı]]), Bering, Oxota, Yapon teńizleri (Tınısh okeanı), sonday-aq, hesh bir okeanǵa tutaspaǵan [[Kaspiy teńizi]] menen qorshalǵan. Maydanı 17,1 mln. km². Xalqı — 144 million adam (2024). Paytaxtı - [[Moskva]] qalası.

Basqarıw tárepten 89 subiekt: 21 respublika [[Adıgeya]], Boshqirdiston, Buryatiya, [[Daǵıstan]], Ingushiya, Kabarda-Balkariya, Kareliya, Komi, Mariy El, Mordoviya, Altay, Yaqut (Yakutiya), [[Tatarstan]], Tuva, Udmurtiya, Haqasiya, Chechenistan, Chuvashiya, Arqa Osetiya, Qalmaq, Qarachay Cherkasiya, 6 úlke ([[Krasnodar]], Krasnoyarsk, Altay, Primorye, Stavropol, Xabarovsk), 49 wálayat (Amur, Arxangelsk, [[Astraxan]], Belgorod, Bryansk, [[Vladimir]], Volgograd, Vologda, Voronej, Ivanovo, Irkutsk, Kaliningrad, Kaluga, Kamchatka, Kemerovo, Kirov, Kostroma, Kurgan, Kursk, Leningrad, Lipetsk, Magadan, Moskva, Murmansk, Nijniy Novgorod, Novgorod, Novosibirsk, Omsk, Orenburg, Oryol, Penza, Perm, Pskov, Rostov, Ryazan, Nátiyje, Saratov, Saxalin, Sverdlovsk, Smolensk, Tambov, Tver, Tóbesk, Tula, Tyumen, Ulyanovsk, Chelyabinsk, Gepard, Yaroslavl), 2 federal qala (Moskva, Sankt-Peterburg), 1 avtonomiyalı wálayat (Evreyler), 10 avtonomiyalı okrug [Aga Buryatlari, KomiPermyaklar, Koryaklar, Nenetslar, Taymir (Dolgan Nenets), Ust Ordinskiy Buryatları, XantiMansi, Chukotka, Evenklar, YamalNenets] qa bólinedi. Rossiyada 1091 qala, 1922 qalasha bar. 2000-jıl Oraylıq, Arqa-Batıs, Qubla Volga boyı, Ural, Sibir, Uzaq Shıǵıs, federal okrugları dúzildi.

==Mámleket basqarıw principi==
Rossiya - basqarıwdıń respublika formasına iye bolǵan demokratiyalıq federativ respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1993-jıl 12-dekabrde qabıl etilgen. Mámleket baslıǵı - prezident (2000-jıldan Vladimir Putin), ol ulıwma, teń hám tuwrı saylaw huqıqı tiykarında jasırın dawıs beriw jolı menen Rossiya puqaraları tárepinen 4 jıl múddetke saylanadı. Nızam shıǵarıwshı organı - 2 palata (Federaciya Keńesi hám Mámleket duması) dan ibarat Federal jıynalıs (parlament). Atqarıwshı hákimiyattı baslıq basshılıǵındaǵı húkimet ámelge asıradı. Húkimet baslıǵın Mámleket duması menen kelisip prezident tayınlaydı.

==Tábiyat zonaları==
Rossiya aymaǵı meridian boylap 2,5-4 mıń km ga, batıstan shıǵısqa 9 mıń km ga sozılǵan. Mámlekettiń eń batıs noqatı [[Polsha]] menen bolǵan shegarada (Kaliningrad wálayatı), shıǵıs noqatı Bering buwazındaǵı Ratmanov atawda, shet batıs noqatı [[Ázerbayjan]] menen bolǵan shegarada, shet arqa noqatı FransIosif Jeri arxipelagindegi Rudolf atawda, Rossiya aymaǵınıń 45% i orman, 4% i suw, 13% i awıl xojalıǵına jaramlı jerler, 19% i buǵa jaylawları, 19% i basqa jerler bolıp tabıladı.

==Relyefi==
Rossiya maydanınıń derlik 70% i tegislik. Batısta Shıǵıs Evropa (yamasa Rossiya) tegisligi jaylasqan. Onda uzınlıǵı 250-400 metrli Valday, Orta Rossiya, Volga boyı, BugulmaBelebey, Joqarı Kama hám basqa qırlar OkaDon, Kaspiy boyı hám basqa pás tegislikler menen tutas. Onnan shıǵısta Ural taw dizbegi, keyin Batıs Sibir tegisligi baslanadı. Yenisey hám Lena dáryaları aralıǵında Orta Sibir tegistawlıǵı, shıǵısta Oraylıq Yakutiya pás tegisligi bar. Mámleket shıǵısı hám qublasında tawlıqlar kóbirek. Evropa bóliminde Úlken Kavkaz tawınıń arqa janbawırında taw dizbekleri (Rossiyadaǵı eń biyik noqatı - Elbrus tawı, 5642 m) jaylasqan. Sibirdegi taw dizbekleri - Altay, Kuznetsk Alatawı, Batıs Sayan tawları, Tuva, Baykalboyı, Baykal artındaǵı tawlar hám Stanovoy dizbegi Rossiyanıń qubla shegarası boylap ótedi. Sibirdiń arqa-shıǵısı (Verxoyansk hám Cher dizbek tawları), Uzaq Shıǵıs (Chukotka hám Koryak tawları) ta ortasha biyikliktegi dizbekler kóbirek ushıraydı. Tınısh okeanı jaǵası boylap sozılǵan Kamchatka hám Kuril atawlarındaǵı tawlarda hárekettegi vulkanlar atılıp turadı.

==Geologiyalıq dúzilisi==
Rossiya aymaǵı Shıǵıs Evropa platformasınıń ádewir bólimin, pútkil Sibir platformasın, Batıs Sibir plitasın, Qubla Sibir, Verxoyansk-Chukotka búrmeli oblastı, Koryak tegistawlıǵı, Kamchatka, Kuril atawları, Primorye hám Saxalin búrmeli oblastların iyeleydi. Áyyemgi platformalar joqarı proterozoy dáwirine shekem bolǵan kristallı fundamentlerden ibarat bolıp, teńiz túbindegi áyyemgi shógindi hám vulkan jınıslarınan dúzilgen hám keyinirek búrmelenip, metamorfizmge dus kelgen. Kareliya búrmeleniw dáwiri tawsılǵannan keyin, [[Shıǵıs Evropa]] hám Sibir platformaları jerleriniń maydanı denudaciya nátiyjesinde tegislenip, shógindi jınıslar astında qalǵan. Proterozoy dáwiri ortalarına shekem áyyemgi platformalardı qorshap turǵan búrmeli oblastlar ornında okean bolıp, az-azdan geosinklinal sistemaları quram taba baslaǵan hám túrli jastaǵı búrmelengen oblastlar - baykal, kaledon, gersin, kimmeriy búrmeleniwleri payda bolǵan. Kavkazda geosinklinal rawajlanıw procesi Alp búrmeleniw dáwirinde tawsılǵan. Kuril hám Komandor atawlarında, Oxota, Bering teńizleri batıqlarında geosinklinal rawajlanıw ele tamam bolmaǵan.

==Basqarıw aymaqlıq bóliniwi==
''Tiykarǵı maqala:'' [[Rossiyanıń aymaqlıq bóliniwi]]

Rossiya Federaciyası Konstituciyasına kóre, Rossiya Federaciyası federal mámleket bolıp, 89 teń haqılı subiektler - respublikalar, úlkeler, wálayatlar, federal áhmiyetke iye qalalar, avtonomiyalı okruglar hám avtonomiyalı wálayattan ibarat.

==Mineral resursları==
Rossiya júdá bay mineral buyım rezervlerine iye bolǵan mámleket. Dúnyadaǵı 7 eń iri kómir háwizinen 5 ewi Rossiyada jaylasqan. Rossiyada dúnyadaǵı temir rudası, berilliy rezerviniń 30%, nefttiń 17-18%, gaz, almaz, niobiy, tantaldiń 70-75%, palladiydiń 50%, nikeldiń 40% ten kóbi, urannıń 10% i bar. Atap aytqanda, Uralda boksit, Shıǵıs Kavkaz, Orta hám Qubla Ural, Shıǵıs Sibirde mıs, Krasnoyarsk úlkesi arqasında misnikel, Zabaykalye hám Uzok, Shıǵısta ruwxqorǵasın, Ural, Oltoy, Zabaykalye hám Kola yarım atawda qımbatbahalı taslar, mramor, granit, bazalt, Saxada almaz kánleri, sonday-aq, túrli orınlarda volfram, molibden, surma, sınap, altın, gúmis, platina, kobalt, slyudamoskovit, asbest hám sol sıyaqlı paydalı qazılmalardıń úlken kánleri bar. Íqlımı derlik hámme jerde kontinental (shet arqa-batısta teńiz ıqlımı), Sibir hám Uzaq Shıǵıs arqada keskin kontinental, qublasında musson ıqlım (qısı suwıq, qar az jawadı, jazı ortasha jıllı). Qısta Rossiya aymaǵı ústinde joqarı atmosfera basımı (shıǵısta Aziya anticiklonı) húkimran boladı. Yanvardıń ortasha temperaturası Evropa bóliminiń batısında hám Kavkaz arqasında 0-5°, Saxa shıǵısında -40°,-50°, atap aytqanda, Oymyakonda - 72,2° qa shekem. Jazda atmosfera basımı páseyedi, sol sebepli bul máwsim salıstırǵanda jıllı, qublasında ıssı, iyuldıń ortasha temperaturası G dan (Sibir arqasında) 24-25° qa shekem (Kaspiy boyı oypatlıǵında) jetedi. Eń kóp jawın Kavkaz tawlarında (jılına 3200 mm ge shekem), Uzaq Shıǵıs qublasında (1000 mm ge shekem) hám Shıǵıs Evropa tegisliginiń orman zonasında (850 mm ge shekem). Kaspiy boyı oypatlıǵınıń yarım shól jerlerinde júdá az - jılına 170 mm ge jaqın jawın jawadı. Qar qaplamı mámleket qublasında 60-80 kún dawam etse, Shet arqada 260-280 kúnge baradı.

==Ishki suwları==
Rossiyada uzınlıǵı 10 km den asatuǵın 120 mıńǵa jaqın dárya bar. Dáryalardıń kópshiligi Arqa Muz okeanı háwizine (Arqa Dvina, Pechora, Ob, Yenisey, Lena, Yana, Indigirka, Kolima hám basqalar), [[Tınısh okeanı]] háwizine (Amur, Anadir, Penjina hám basqalar), Atlantika háwizine (Don, Kuban, Neva hám basqalar) tiyisli. Evropanıń eń uzın hám suwlı Volga dáryası, sonday-aq, Ural hám Terek Kaspiy teńizine quyıladı. Olardıń kóbi suw transportı hám aǵash aǵızıwda, qala hám sanaat kárxanaların suw menen támiyinlewde, egisliklerdi suwǵarıwda úlken áhmiyetke iye. Rossiyada 2 mln. nan artıq dushshı hám shor suwlı kól bar. Eń irileri: Baykal (dúnyadaǵı dushshı suw rezerviniń '/5 bólegi), Kaspiy teńizkóli, Ladoga, Onega, Taymir. Rossiyada 1200 ge jaqın suw bazası bar. Iri suw bazaları: Bratsk, Krasnoyarsk, Zeya, UstIlim, Boguchan, Baykal (Irkutsk), Volgograd, Ribinsk hám basqalar. Topıraq hám ósimlikleri tegisliklerde tábiyat zonalarına qarap ózgeredi. Arqa Muz okeanı atawları hám Taymir yarım ataw jaǵasında baslanǵısh arktika topıraǵı tarqalǵan bolıp, tiykarınan siyrek lishaynik, mox hám kóp jıllıq gúlli ósimlikler ushıraydı. Tundra zonasında ashqıltım tundra (gleylangan) topıraǵı tarqalǵan. Ósimlik túri kóp: mox hám lishayniklerden tısqarı pás boylı putalar (kelte boylı qayın hám tal), hár túrli ot, miyweli ósimlikler (brusnika, golubika) ushıraydı. Orman zonasınıń arqa bólegi (tayga zonası) ndegi podzol topıraqlarda iyne japıraqlı terekler - shırsha, aqqaraǵay, kedr hám qaraǵay ormanları, Yeniseyden shıǵıstaǵı taygatong topıraqlarda iyne japıraqlı tayga terekleri - sibir hám dauriya tilaǵashları, Uzaq Shıǵısta bolsa, shırsha hám aqqaraǵay ósedi. Tayga zonasında (ásirese, Batıs Sibirde) batpaqlıq kóp. Taygadan qublaraqta, Shıǵıs Evropa tegisliginde aralas ormanlar bar. Torf basqan podzol topıraqlarda aqqayın hám tawterek, emen, zereń, qayraǵash, Shıǵıs Evropa tegisligi orman zonasınıń shet qublasında emen, juka hám basqa keń japıraqlı terekler ósedi. Shıǵıs Evropa hám Batıs Sibirde qara hám toq kashtan topıraq, Kaspiyboyı oypatlıǵında ashıq kashtan hám gúńgirt, shorhák topıraqlar ushıraydı.

==Haywanat dúnyası==
Haywanat dúnyası túrli-túrli. Arktika muz sahrası hám tundrada arqa túlkisi, lemming, arqa buǵası, polyus úkisi, tundra kekligi; orman zonasında los, qońır ayıw, silovsin, suvsar, túlki, tıyın, murındıq, qońır qoyan, Uzaq Shıǵıs qublasında ussuri jolbarısı, qara ayıw, harza, yenotsimon iyt, jalǵızaq, qustan karqur, qur, toqıldawıq, buldırıq hám basqalar jasaydı. 
Ormanlı sahra zonasında kemiriwshiler, túrli qus, ondatra, túlki, suvsar, terige bay haywanlardan los, arqa buǵasınıń túrleri kóp. Teńizlerde balıq (treska, seld, kambala, skumbriya, sudak, losos, osetr hám basqalar), teńiz sút emiziwshileri (kit, morj, tyulen, teńiz pıshıǵı) awlanadı. Ayriqsha kem ushırasatuǵın tábiyat hám de haywanat dúnyasın saqlap qalıw hám úyreniw maqsetinde túrli zonalarda 100  mámleket tábiyiy qorıqxanası (maydanı 33,3 mln.gektar) hám 5 milliy baǵ (maydanı 6,7 mln.gektar) dúzilgen. Eń irileri: Altay, Astraxan, Barguzin, Kavkaz, PechoraIlich, Teberda hám basqalar.

==Xalqı==
Rossiyada 100 den artıq millet hám elat jasaydı. Rossiyanıń tiykarǵı xalqı - ruslar jámi xalıqtıń 81,5% in quraydı. Ukrainaǵa qońsılas wálayatlarda, Tyumen wálayatı, Moskva, Arqa Kavkaz, Ural hám Sibir qublasında ukrainlar, Kaliningrad wálayatı, Moskva hám Moskva wálayatı, Sankt-Peterburg hám Kareliyada belaruslar, Krasnoyarsk úlkesi, Moskva hám Sankt-Peterburgda Litvalar hám latishlar (sonday-aq, Omsk wálayatında latishlar, Kaliningrad wálayatında litvalar), Omsk, Novosibirsk, Orenburg wálayatları, Krasnoyarsk hám Altay úlkelikinde olmonlar, Moskva, Sankt-Peterburg, Yekaterinburg, Samara, Nijniy Novgorod, Chelyabinsk, Rostov, Saratov, Novosibirsk qalalarında evreyler, Rostov wálayatı hám Krasnodar úlkesinde Moldovanlar, Stavropol hám Krasnodar úlkesinde grekler, Krasnodar hám Stavropol úlkelerinde hám Rostov wálayatında armanlar da jasaydı. Sonday-aq, Ázerbayjanlar, ózbekler (1994-jılda 58 mıń), gurjlar, qazaqlar hám basqa da xalıqlar jasaydı. Rossiyanıń Evropa bólegi arqasında karellar, vepslar, ijorlar, saamlar (loparlar), komi hám komipermyaklar, Orta Volga boyında mari, udmurt hám mordvalar, Volgaboyınıń basqa jerleri hám Qubla Uralda túrkiy tillerde sóylesiwshi chuvashlar, bashqurtlar, tatarlar, sonıń menen birge, qalmaqlar jasaydı. Osetin, qarachay, balqar, qamıq, noǵaylar Arqa Kavkazdıń túpkilikli jay xalqı bolıp tabıladı. Sibir hám Uzaq Shıǵısta túrkiy xalıqlarǵa tiyisli yaqutlar, altay, shor, haqas hám tuvalar, monǵol tilinde sóylesiwshi buryatlar, sonıń menen birge, xanti hám mansilar, nenets, chukcha hám eskimoslar jasaydı.

Mámleket tili - rus tili; Rossiya quramındaǵı milliy respublikalarda jergilikli ápiwayı xalqınıń tili de sol respublikanıń mámleket tili esaplanadı. Rossiya xalqınıń 73% i qalalarda jasaydı. Dinge sıyınıwshılardıń kópshiligi xristianlar (tiykarınan, pravoslavlar), qalǵanları - musulmanlar, yahudiylar, buddaviylar hám basqalar esaplanadı. Iri qalaları: Moskva, Sankt-Peterburg, Nijniy Novgorod, Novosibirsk, Samara, Yekaterinburg hám basqalar.

==Tariyxı==
Rossiya aymaǵında orta paleolit dáwirinde, eramızǵa shekem 100-35 mıń jıl aldın Tómen Volga, Orta Uralda dáslepki mákan-jaylar payda bolǵan. Sońǵı paleolit dáwirinde adamlar polyus sheńberinen ótip, Sibirdiń bir bólegine jaylasa baslaǵan. Eramızǵa shekemgi 3-2 mıń jıllıqlarda Arqa Kavkazda jez, Ural, Batıs Sibir, Joqarı Volga boyında túrli metallardan buyımlar tayarlanǵan. Sahra, ormansahra regionlarında shárwashılıq, dare oypatlıqlarında dıyqanshılıq rawajlana baslaǵan. Eramızǵa shekemgi 1 mıń jıllıqta qalamámleketlrr, Bospor mámleketi, Skiflar mámleketi bar bolǵan. Eramızdıń III ásirinde Shıǵıstan kóshpeli gotlar hám IV ásirde xunnlar bastırıp kelgen. IV-VIII ásirlerde Arqa Kavkazda alanlar birlesken. 552-745-jıllarda Rossiya aymaǵınıń bir bólimin túrkiy xalıqlardıń qáwimlik birlespesinen ibarat Túrk qaǵanlıǵı iyelep turǵan. VII ásir 1-yarımında Azov boyında Ullı Bulgariya mámleketi payda boldı, biraq bolgarlar Xazar qoqanlıǵınan jeńiliske ushırap, Dunay, Volga hám Kama dáryaları boyına kelip jaylastı. X ásirde VolgaKama Bulgariyası mámleketi payda boldı, Orta Volga boyı xalıqları sol mámleketke birlesti. VI ásirde Sibir, Yenisey dáryasınıń orta aǵımında házirgi haqaslardıń ata-babaları esaplanǵan Qırǵızlar mámleketi, VIII ásir - X ásir baslarında Uzaq Shıǵısta Boxay mámleketi húkim surdi.

IX ásirde shıǵıs slavyan qáwimleriniń birlesiwi tiykarında Áyyemgi Rus mámleketi dúzildi; shıǵıs slavyanlardıń eki orayı - Novgorod menen Kiyev Ryurikovichlar dinastiyasına tiyisli knyazlar hákimiyatqa birlesti. Shama menen 988-jıl knyaz Vladimir Vizantiyapravoslav formasındaǵı xristianlikti Rossiyanıń mámleketlik dini dep qabılladı, bul waqıya mámleketshilikti bekkemlew hám Shıǵıs Evropadaǵı slavyan, balt, ugorfin hám basqa qáwimlerdi biriktiriwge kómeklesti. Áyyemgi rus elatı dúzildi. Pecheneg (bijanak) hám qıpshaqlar hújimin qaytarǵan Kiev Rusı Shıǵıs Evropadaǵı iri mámleketke aylandı. Vladimir Svyatoslavich hám Vladimir Monomaxtan keyin mámleketti basqarǵan Mstislav Vladimirovichdiń ólimi (1132-jıl) nen keyin Áyyemgi Rus mámleketi bóleklenip ketti. Kiyev Rusınan Novgorod Respublikası, VladimirSuzdal, Galichvolin, Ryazan knyazlikleri hám basqa mámleketler ajıralıp shıqtı. XIII ásirde olarǵa Shıǵıstan monǵollar, Batıstan shvedlar hám olmonlar hújim etti. 1223-jıl rus knyazlikleri monǵollar menen Kalka dáryası boyındaǵı urısta jeńiliske ushıradı. 1236-jıl monǵollar VolgaKama Bulgariyasın, 1237-jıl Ryazan hám basqa qalalardı wayran etti. 1240-jıl bolsa shvedlar bastırıp keldi. Aleksandr Nevskiy basshılıǵındaǵı rus áskerleri sol jılı Neva urısında shvedlerdi, 1242-jıl Muz ústindegi urısta olmonlardı jeńiliske ushırattı. Biraq tarqaq haldaǵı rus knyazlikleri 250 jıl dawamında monǵollar zulımlıǵı astında qaldı.

XIV ásirdiń 2-yarımında Moskva knyazliginiń poziciyası asıp, ol monǵollarǵa qarsı gúreste basshılıq etti hám rus jerlerin az-azdan birlestiriw orayı bolıp qaldı. 1380-jılǵı Kulikovo urısında Dmitriy Donskoy basqarıwındaǵı birlesken rus áskerleriniń monǵol áskerleri ústinen qazanǵan jeńisi arqa-shıǵıs rus jerlerin birlestiriw ushın imkan jarattı. Moskva ullı knyazlik hákimiyatı XV ásir aqırı - XVI ásir baslarında rus jerlerin birlestiriwdi tiykarınan tamamladı. 1478-jıl Novgorod, 1485-jıl Tver, 1510-jıl Pskov, 1514-jıl Smolensk, 1521-jıl Ryazan Moskva ullı knyazligine qosıp alındı. 1480-jıl monǵollar zulımı toqtatıldı.

Birinshi rus korolı Ivan IV Vasilyevich Grozniy (1533-84; 1547-jıldan korol) mámleketti oraylastırıwǵa kiristi.
Qazan hám [[Astraxan]] xanlıqları qosıp alındı, sol tárizde Ural artı hám Batıs Sibirdi jawlap alıw ushın jol ashıldı. XVII ásirde Sibirdiń qalǵan aymaqları da keyin ala qosıp alındı. XV ásir aqırı - XVI ásir baslarında rus xalqınıń qáliplesiw procesi juwmaqlandı, &quot;Rossiya&quot; degen at tarqala basladı.

Batısta Baltıq teńizine shıǵıw ushın bolǵan Livon urısınıń sozılıp ketiwi (1558-83) nátiyjesinde mámleket XVI ásir aqırı - XVII ásir baslarında salmaqlı ekonomikalıq hám siyasiy jaǵdayǵa túsip qaldı. Xalıqtıń massalıq jaǵdayı jamanlastı. Jámiyettiń túrli siyasiy toparlarında narazılıq kúsheydi. Nátiyjede kóterilisler bolıp ótti (eń úlkeni Bolotnikov qozǵalańı). Boyarlar hám dvoryanlar ortasında da gúres keskinlesti. 700 jıldan artıq húkimdarlıq etken Ryurikovichlar dinastiyası tamamlandı.

Mámlekettiń salmaqlı ishki jaǵdayınan paydalanǵan polyaklar hám shvedlar 1604-jılda Rossiyaǵa bastırıp kirdi. Polsha áskerleri Moskvanı iyeledi. Tek 1612-jıl K. Z. Minin hám Dmitriy Mixailovich Pojarskiy basshılıǵındaǵı xalıq láshkerleri Moskvanı azat etti, biraq mámlekettiń batıs hám arqa-batıs aymaǵınıń bir bólimi Rech Pospolita hám Shveciya qol astında qaldı. 1613-jıldan Rossiyada Romanovlar dinastiyası húkimdarlıq ete basladı.

XVII ásirden Rossiya óz tariyxında jańa basqıshqa óte basladı. XVII ásir aqırına kelip sırtqı siyasat máseleleri hám klasslıq gúres keskinlesken waqıtta mámleket hám dvoryanlar húkimranlıǵın bekkemlew ushın ekonomika, mámleket basqarıw principi, mádeniyat sistemasın qayta qurıwǵa zárúrlik payda boldı. Bul ózgerislerdi Petr I húkimeti ámelge asırdı. Petr I diń reformaları sebepli (XVII ásir aqırı - XVIII ásir 1-sheregi) mámlekettiń social-ekonomikalıq hám mádeniy rawajlanıwı jedellesti. Arqa urıs jılları (1700-21) nda úzliksiz armiya hám teńiz askeriy flotı dúzildi. Iri jeńisler qolǵa kirgizildi. Rossiyanıń Baltik teńizine shıǵıwı ushın jol ashıldı. 1721-jıl mámleket Rossiya imperiyası dep daǵaza etildi. Sanaat rawajlana basladı, ásirese, Uraldaǵı taw kánshilik sanaatı tez ósti. Sawda-satıq rawajlanıp, sırtqı sawda kúsheydi. Mádeniyat tarawında úlken ózgerisler ámelge asırıldı, dúnyalıq mektepler ashıldı, Batıs Evropa mádeniyatı menen baylanıs keńeydi, baspa rawajlandı, Pánler Akademiyası shólkemlestirildi (1725), jańa kalendarǵa ótildi (1700). XVIII ásir 2-yarımında tovar pul múnásibetleri rawajlandı. Yekaterina II dáwiri (1762-96) nde dvoryan jer iyeligi jáne de rawajlandı. Mámleket jer fondın kóbeytiw maqsetinde 1764-jıl shirkewge qaraslı jerlerdiń bir bólegi tartıp alındı. Dıyqanlardıń ǵalabalıq narazılıǵı Pugachyov kóterilisi hám basqa ishki máselelerdiń kelip shıǵıwına sebep boldı.

Sırtqı siyasat tarawında korol húkimeti dvoryan hám sawdagerlerdiń Qara teńiz arqalı qolaylı sawda jollarına bolǵan umtılıwların esapqa alıp, qubla shegaralardıń qáwipsizligi ushın gúresti dawam ettirdi. Túrkiya menen bolǵan urıslarda Rossiya jeńiske eriskennen soń, Qırım xanlıǵı (1783) hám ulıwma Qara teńizdiń arqa jaǵası Rossiya imperiyası ıqtıyarına ótti. Shegara Dnestr dáryası boylap belgilendi. 70-90-jıllarda Ukrainanıń oń qırǵaǵı hám Belarus pútkilley Rossiyaǵa qosıp alındı.

XIX ásir baslarında Aleksandr I imperator bolǵan dáwir (1801-25) de bir qansha reformalar ótkerildi, mámleket apparatanı zamanagóylestiriwge háreket etildi. Urıslar nátiyjesinde hám diplomatiyalıq iskerlik jolı menen 1801-jıl Shıǵıs Gurjistan, 1809-jıl Finlandiya, 1812-jıl Batıs Gruzinstannıń bir bólimi hám Bessarabiya Rossiya imperiyası quramına kirgizildi. 1805 hám 1806-07-jıllarda Rossiya Napoleon Franciyasına qarsı koaliciya urısında qatnastı. 1812-jıl Napoleon armiyası Rossiyaǵa bastırıp kirdi, sol jıl 26-avgust (7-sentyabr) taǵı Barodino urısında francuz áskerleri úlken shıǵın kórdi hám shegindi. 1814-15-jıllardaǵı Vena kongressi qararlarına qaray, Polsha korollıǵı Rossiya imperiyasına ótti.

Aǵartıwshılıq ideyalarınıń jayılıwı, XVIII ásir aqırındaǵı Francuz revolyuciyasınıń tásiri, rus armiyasınıń 1813-14 hám 1815-jıllardaǵı sırt el júrisleri dáwirinde Evropa mámleketlerindegi mámleket hám jámiyet dúzilisi menen tanısıw nátiyjesinde Rossiya jámiyetinde tereń sociallıq hám siyasiy ózgerisler islew zárúrligi haqqındaǵı pikirler payda boldı. 1816-23 jıllarda Rossiyadaǵı mámleket jáne sociallıq-siyasiy basqarıw principin qayta qurıw maqsetin gózleytuǵın jasırın jámiyetler payda boldı. Arqa hám Qubla jámiyet aǵzalarınıń qurallı kóterilisleri (1825-jıl dekabristler kóterilisi) bastırıldı. Kavkaz urısınıń sozılıp ketiwi hám onda Arqa Kavkaz xalıqlarınıń qattı qarsılıq kórsetiwi, 1853-56-jıllardaǵı Qırım urısında Rossiyanıń jeńiliske ushırawı imperator Nikolay I hákimiyatı siyasiy basqarıw principiniń daǵdarısın kúsheytti. Áne sol faktorlar qısıwı astında imperator Aleksandr II bir qansha reformalar ótkeriwge májbúr boldı. Atap aytqanda, 1861-jıl dıyqanlar reforması ótkerilip, XVII ásir ortalarında engizilgen krepostnoylıq huqıqı biykar etildi. 1860-70-jıllardaǵı reformalar mámleket ekonomikasın jańalaw hám kapitalistlik múnásibetlerdi rawajlandırıwǵa jol ashtı. Áyne waqıtta Rossiya qaraqshılıq urısların dawam ettirip, Qazaqstan hám Orta Aziya jerleriniń ádewirǵana bólegin basıp aldı, jergilikli xalıqlar basına sanaqsız azaplar saldı, bul jerlerde kolonizatorlıq tártiplerin ornattı.

XIX ásirdiń 2-yarımında mámlekettiń túrli sociallıq qatlamlarında revolyuciyalıq keypiyat kúsheydi. 70-80-jıllarda bir qansha revolyuciyalıq shólkemler (&quot;Jer hám erk&quot;, &quot;Xalıq shıdamlılıǵı&quot; hám basqalar) dúzilip, olar Rossiyada samoderjaviyeni awdarıp taslaw wazıypasın maqset etip aldı. 1881-jılda &quot;Xalıq shıdamlılıǵı&quot; shólkemi aǵzaları tárepinen Aleksandr II óltirildi.

XIX ásir aqırı - XX ásir baslarında revolyuciyalıq siyasiy partiyalar: Rossiya social-demokratiyalıq jumısshı partiyası (RSDRP) (bul partiya 1903-jılda bolshevikler hám mensheviklerden ibarat eki frakciyaǵa bólindi) hám Revolyuciyashı socialistler (eserlar) partiyası dúzildi. 1904-05-jıllardaǵı rus-yapon urısındaǵı jeńilis Rossiyadaǵı jaǵdaydı keskinlestirdi, bul bolsa 1905-07-jıllardaǵı revolyuciyaǵa alıp keldi. Revolyuciya dawamında Rossiya konstituciyalı monarxiyaǵa óte basladı; Mámleket duması shólkemlestirildi, jańa siyasiy partiyalar (Konstituciyalıq-demokratiyalıq, 17-oktyabr awqamı, Rus xalqı awqamı hám basqalar) maydanǵa shıqtı. 1914-18-jıllardaǵı [[Birinshi jáhán urısı]]nda Rossiya Antanta quramında qatnastı. Bul urıs 1917-jıl [[Fevral revolyuciyası]]na alıp kelgen taǵı bir social-ekonomikalıq hám siyasiy daǵdarıstıń tiykarǵı sebeplerinen boldı. Bul revolyuciya samoderjaviyeni awdarıp tasladı. Waqıtsha húkimet dúzildi, 1917-jıl 1-sentyabrde Rossiya respublika dep daǵaza etildi. 1917-jıl 25-oktyabrde Oktyabr revolyuciyası júz berdi. Vladimir Lenin basshılıǵındaǵı bolshevikler húkimet tóbesine shıqtı. Jumısshı, soldat hám dıyqan deputatları soveti hákimiyatı daǵaza etildi. 1918-jıl yanvarda Rossiya Sovet Federativ Socialistlik Respublikası (RSFSR) dúzildi, sol jılı iyulda burınǵı imperator Nikolay II atıp taslandı. 1917-22-jıllardaǵı Puqaralar urısı hám áskeriy intervensiya sebepli mámlekettegi bolshevikler partiyasınan tısqarı barlıq siyasiy partiyalar biykar etildi, jámiyet hám mámleketti shólkemlestiriwdiń áskeriy-kommunistlik principleri (&quot;áskeriy kommunizm&quot;) engizildi, ámelde Kommunistlik partiya diktaturası ornatıldı. 1921-jıl &quot;jańa ekonomikalıq siyasat&quot; daǵaza etildi. 1922-jıl 30-dekabrde Sibirdegi Lena dáryası burınǵı Rossiya imperiyası aymaǵında dúzilgen RSFSR, [[Ukraina]], [[Belorussiya]] hám Zakavkazye respublikaları ([[Ázerbayjan]], [[Armeniya]] hám [[Gruziya]]) birgelikte Sovet Socialistlik Respublikaları Awqamın (SSSR) dúzdi.

RSFSR xalıqları da SSSR diń pútkil tariyxı dawamında mámleketti industrialaw, awıl xojalıǵın kollektivlestiriw salmaǵın, 20-40-jıllardaǵı ǵalabalıq repressiyalar azapların bastan keshirdi, Ekinshi jáhán urısındaǵı jeńiske, 60-70-jıllardaǵı Texnika revolyuciyasına úlken úles qostı. 70-jıllar aqırı hám, ásirese, 80-jıllarda ekonomikada unamsız principler sezile basladı. Kóp tárepten qorǵaw ónimleri óndiriske qaratılǵan sanaat mámlekettiń ǵalabalıq mútájlik buyımları óndiriske bolǵan talabın qandıra almaytuǵın edi. Miynet ońimdarlıǵınıń tómenligi, onı asırıwǵa qızıqtırıwshı faktorlardıń joq ekenligi, pútkil jámiyette byurokratlıq háwij alǵanlıǵı hám basqa illetler óz tásirin kórsetti. 1985-jıl &quot;qayta qurıw&quot; siyasatı daǵaza etildi. Biraq tez arada júz bergen siyasiy waqıyalar ekonomikaǵa qattı soqqı berdi. 1990-jıl 12-iyunda RSFSR diń mámleketlik suverenitet tuwrısındaǵı Deklaraciya qabıllandı. 1991-jıl 25-dekabrde RSFSR Joqarǵı Keńesi Rossiya mámleketiniń rásmiy atı Rossiya Federaciyası (Rossiya) dep atalıwın tastıyıqladı. 1991-jıl martında RSFSR prezidenti lawazımı shólkemlestirildi (1991-jıl iyunda Boris Yeltsin RSFSR prezidenti etip saylandı). 1991-jıl avgust krizisinen keyin sol jıl dekabrde RSFSR, [[Belorussiya]] hám [[Ukraina]] basshıları Belaya veja pushchasi pitimine qol qoyıp, SSSR tamamlanılǵanın hám Ǵárezsiz Mámleketler Doslıq awqamı (ǴMDA) dúzilgenin járiyaladı. Rossiya SSSR diń huqıqıy miyrasxorı bolıp qaldı. 1992-jıl yanvarda basqarıw-buyırıw sistemasınan bazar ekonomikasına ótiw maqsetin gózleytuǵın ekonomikalıq reforma baslanıwı daǵaza etildi. Reformanı ótkeriwdegi qáteler hám izbe-izlik joqlıǵı sebepli ekonomika tarmaqlarında krizis jaǵdayları júz berdi, bul bolsa xalıqtıń turmıs dárejesi tómenlewine alıp keldi. 1993-jıl sentyabr-oktyabr daǵdarısı dawamında Prezident pármanı menen Sovet sisteması tamamlandı. Sol jılı dekabrde Federal jıynalısqa saylaw ótkerildi. 1996-jıl Boris Yelsin 2-márte prezident etip saylandı. 2000-jılda prezident lawazımına saylaǵan Vladimir Putin jol qoyılǵan qáte hám kemshiliklerdi sazlaw ilajların kóre basladı. Ol prezident retinde shet el saparın Ózbekstannan baslaǵanlıǵı itibarǵa ılayıq. Rossiya - SSSR diń huqıqıy miyrasxorı retinde 1945-jıldan BMSh aǵzası. [[Ózbekstan Respublikası]] suverenitetti 1992-jıl 20-martta tán alǵan hám diplomatiyalıq múnásibetlerin ornatqan. Milliy bayramları - 12-iyun - Suverenitet haqqında deklaraciya qabıl etilgen kún (1990), 7-noyabr - Shártlesiw hám doslıq kúni (1996), 12-dekabr Rossiya Konstituciyası kúni (1993).


g

== Derekler ==
{{derekler}}

{{Rossiya subyektleri}}
{{Evropa}}
{{Aziya}}
{{Authority control}}

[[Kategoriya:Rossiya| ]]
[[Kategoriya:Mámleketler]]
[[Kategoriya:Evropa]]
[[Kategoriya:Aziya]]
{{Rossiya-stub}}</text>
      <sha1>02jc3tve0a4b9vneh8dk2ayodk7r8el</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>78297</id>
      <parentid>78296</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T12:56:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Abdullaeva Shaxnoza-Banu</username>
        <id>10504</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="30453" xml:space="preserve">'''Rossiya''' (russha: Россия), '''Rossiya Federaciyası''' (russha: Российская Федерация) — Evropanıń shıǵısında, Aziyanıń arqasında jaylasqan mámleket. Maydanı tárepinen dúnyada eń úlken mámleket. Qurǵaqlıqtaǵı shegarası 22125,3 km, teńiz shegarası 38807,5 km. Rossiya aymaǵı 3 okean háwizine qaraslı 12 teńiz, atap aytqanda, Baltıq, Qara hám Azov ([[Atlantika okeanı]]), Barens, Aq, Qara, Laptevlar, Arqa Sibir hám Chukotka ([[Arqa Muz okeanı]]), Bering, Oxota, Yapon teńizleri (Tınısh okeanı), sonday-aq, hesh bir okeanǵa tutaspaǵan [[Kaspiy teńizi]] menen qorshalǵan. Maydanı 17,1 mln. km². Xalqı — 144 million adam (2024). Paytaxtı - [[Moskva]] qalası.

Basqarıw tárepten 89 subiekt: 21 respublika [[Adıgeya]], Boshqirdiston, Buryatiya, [[Daǵıstan]], Ingushiya, Kabarda-Balkariya, Kareliya, Komi, Mariy El, Mordoviya, Altay, Yaqut (Yakutiya), [[Tatarstan]], Tuva, Udmurtiya, Haqasiya, Chechenistan, Chuvashiya, Arqa Osetiya, Qalmaq, Qarachay Cherkasiya, 6 úlke ([[Krasnodar]], Krasnoyarsk, Altay, Primorye, Stavropol, Xabarovsk), 49 wálayat (Amur, Arxangelsk, [[Astraxan]], Belgorod, Bryansk, [[Vladimir]], Volgograd, Vologda, Voronej, Ivanovo, Irkutsk, Kaliningrad, Kaluga, Kamchatka, Kemerovo, Kirov, Kostroma, Kurgan, Kursk, Leningrad, Lipetsk, Magadan, Moskva, Murmansk, Nijniy Novgorod, Novgorod, Novosibirsk, Omsk, Orenburg, Oryol, Penza, Perm, Pskov, Rostov, Ryazan, Nátiyje, Saratov, Saxalin, Sverdlovsk, Smolensk, Tambov, Tver, Tóbesk, Tula, Tyumen, Ulyanovsk, Chelyabinsk, Gepard, Yaroslavl), 2 federal qala (Moskva, Sankt-Peterburg), 1 avtonomiyalı wálayat (Evreyler), 10 avtonomiyalı okrug [Aga Buryatlari, KomiPermyaklar, Koryaklar, Nenetslar, Taymir (Dolgan Nenets), Ust Ordinskiy Buryatları, XantiMansi, Chukotka, Evenklar, YamalNenets] qa bólinedi. Rossiyada 1091 qala, 1922 qalasha bar. 2000-jıl Oraylıq, Arqa-Batıs, Qubla Volga boyı, Ural, Sibir, Uzaq Shıǵıs, federal okrugları dúzildi.

==Mámleket basqarıw principi==
Rossiya - basqarıwdıń respublika formasına iye bolǵan demokratiyalıq federativ respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1993-jıl 12-dekabrde qabıl etilgen. Mámleket baslıǵı - prezident (2000-jıldan Vladimir Putin), ol ulıwma, teń hám tuwrı saylaw huqıqı tiykarında jasırın dawıs beriw jolı menen Rossiya puqaraları tárepinen 4 jıl múddetke saylanadı. Nızam shıǵarıwshı organı - 2 palata (Federaciya Keńesi hám Mámleket duması) dan ibarat Federal jıynalıs (parlament). Atqarıwshı hákimiyattı baslıq basshılıǵındaǵı húkimet ámelge asıradı. Húkimet baslıǵın Mámleket duması menen kelisip prezident tayınlaydı.

==Tábiyat zonaları==
Rossiya aymaǵı meridian boylap 2,5-4 mıń km ga, batıstan shıǵısqa 9 mıń km ga sozılǵan. Mámlekettiń eń batıs noqatı [[Polsha]] menen bolǵan shegarada (Kaliningrad wálayatı), shıǵıs noqatı Bering buwazındaǵı Ratmanov atawda, shet batıs noqatı [[Ázerbayjan]] menen bolǵan shegarada, shet arqa noqatı FransIosif Jeri arxipelagindegi Rudolf atawda, Rossiya aymaǵınıń 45% i orman, 4% i suw, 13% i awıl xojalıǵına jaramlı jerler, 19% i buǵa jaylawları, 19% i basqa jerler bolıp tabıladı.

==Relyefi==
Rossiya maydanınıń derlik 70% i tegislik. Batısta Shıǵıs Evropa (yamasa Rossiya) tegisligi jaylasqan. Onda uzınlıǵı 250-400 metrli Valday, Orta Rossiya, Volga boyı, BugulmaBelebey, Joqarı Kama hám basqa qırlar OkaDon, Kaspiy boyı hám basqa pás tegislikler menen tutas. Onnan shıǵısta Ural taw dizbegi, keyin Batıs Sibir tegisligi baslanadı. Yenisey hám Lena dáryaları aralıǵında Orta Sibir tegistawlıǵı, shıǵısta Oraylıq Yakutiya pás tegisligi bar. Mámleket shıǵısı hám qublasında tawlıqlar kóbirek. Evropa bóliminde Úlken Kavkaz tawınıń arqa janbawırında taw dizbekleri (Rossiyadaǵı eń biyik noqatı - Elbrus tawı, 5642 m) jaylasqan. Sibirdegi taw dizbekleri - Altay, Kuznetsk Alatawı, Batıs Sayan tawları, Tuva, Baykalboyı, Baykal artındaǵı tawlar hám Stanovoy dizbegi Rossiyanıń qubla shegarası boylap ótedi. Sibirdiń arqa-shıǵısı (Verxoyansk hám Cher dizbek tawları), Uzaq Shıǵıs (Chukotka hám Koryak tawları) ta ortasha biyikliktegi dizbekler kóbirek ushıraydı. Tınısh okeanı jaǵası boylap sozılǵan Kamchatka hám Kuril atawlarındaǵı tawlarda hárekettegi vulkanlar atılıp turadı.

==Geologiyalıq dúzilisi==
Rossiya aymaǵı Shıǵıs Evropa platformasınıń ádewir bólimin, pútkil Sibir platformasın, Batıs Sibir plitasın, Qubla Sibir, Verxoyansk-Chukotka búrmeli oblastı, Koryak tegistawlıǵı, Kamchatka, Kuril atawları, Primorye hám Saxalin búrmeli oblastların iyeleydi. Áyyemgi platformalar joqarı proterozoy dáwirine shekem bolǵan kristallı fundamentlerden ibarat bolıp, teńiz túbindegi áyyemgi shógindi hám vulkan jınıslarınan dúzilgen hám keyinirek búrmelenip, metamorfizmge dus kelgen. Kareliya búrmeleniw dáwiri tawsılǵannan keyin, [[Shıǵıs Evropa]] hám Sibir platformaları jerleriniń maydanı denudaciya nátiyjesinde tegislenip, shógindi jınıslar astında qalǵan. Proterozoy dáwiri ortalarına shekem áyyemgi platformalardı qorshap turǵan búrmeli oblastlar ornında okean bolıp, az-azdan geosinklinal sistemaları quram taba baslaǵan hám túrli jastaǵı búrmelengen oblastlar - baykal, kaledon, gersin, kimmeriy búrmeleniwleri payda bolǵan. Kavkazda geosinklinal rawajlanıw procesi Alp búrmeleniw dáwirinde tawsılǵan. Kuril hám Komandor atawlarında, Oxota, Bering teńizleri batıqlarında geosinklinal rawajlanıw ele tamam bolmaǵan.

==Basqarıw aymaqlıq bóliniwi==
''Tiykarǵı maqala:'' [[Rossiyanıń aymaqlıq bóliniwi]]

Rossiya Federaciyası Konstituciyasına kóre, Rossiya Federaciyası federal mámleket bolıp, 89 teń haqılı subiektler - respublikalar, úlkeler, wálayatlar, federal áhmiyetke iye qalalar, avtonomiyalı okruglar hám avtonomiyalı wálayattan ibarat.

==Mineral resursları==
Rossiya júdá bay mineral buyım rezervlerine iye bolǵan mámleket. Dúnyadaǵı 7 eń iri kómir háwizinen 5 ewi Rossiyada jaylasqan. Rossiyada dúnyadaǵı temir rudası, berilliy rezerviniń 30%, nefttiń 17-18%, gaz, almaz, niobiy, tantaldiń 70-75%, palladiydiń 50%, nikeldiń 40% ten kóbi, urannıń 10% i bar. Atap aytqanda, Uralda boksit, Shıǵıs Kavkaz, Orta hám Qubla Ural, Shıǵıs Sibirde mıs, Krasnoyarsk úlkesi arqasında misnikel, Zabaykalye hám Uzok, Shıǵısta ruwxqorǵasın, Ural, Oltoy, Zabaykalye hám Kola yarım atawda qımbatbahalı taslar, mramor, granit, bazalt, Saxada almaz kánleri, sonday-aq, túrli orınlarda volfram, molibden, surma, sınap, altın, gúmis, platina, kobalt, slyudamoskovit, asbest hám sol sıyaqlı paydalı qazılmalardıń úlken kánleri bar. Íqlımı derlik hámme jerde kontinental (shet arqa-batısta teńiz ıqlımı), Sibir hám Uzaq Shıǵıs arqada keskin kontinental, qublasında musson ıqlım (qısı suwıq, qar az jawadı, jazı ortasha jıllı). Qısta Rossiya aymaǵı ústinde joqarı atmosfera basımı (shıǵısta Aziya anticiklonı) húkimran boladı. Yanvardıń ortasha temperaturası Evropa bóliminiń batısında hám Kavkaz arqasında 0-5°, Saxa shıǵısında -40°,-50°, atap aytqanda, Oymyakonda - 72,2° qa shekem. Jazda atmosfera basımı páseyedi, sol sebepli bul máwsim salıstırǵanda jıllı, qublasında ıssı, iyuldıń ortasha temperaturası G dan (Sibir arqasında) 24-25° qa shekem (Kaspiy boyı oypatlıǵında) jetedi. Eń kóp jawın Kavkaz tawlarında (jılına 3200 mm ge shekem), Uzaq Shıǵıs qublasında (1000 mm ge shekem) hám Shıǵıs Evropa tegisliginiń orman zonasında (850 mm ge shekem). Kaspiy boyı oypatlıǵınıń yarım shól jerlerinde júdá az - jılına 170 mm ge jaqın jawın jawadı. Qar qaplamı mámleket qublasında 60-80 kún dawam etse, Shet arqada 260-280 kúnge baradı.

==Ishki suwları==
Rossiyada uzınlıǵı 10 km den asatuǵın 120 mıńǵa jaqın dárya bar. Dáryalardıń kópshiligi Arqa Muz okeanı háwizine (Arqa Dvina, Pechora, Ob, Yenisey, Lena, Yana, Indigirka, Kolima hám basqalar), [[Tınısh okeanı]] háwizine (Amur, Anadir, Penjina hám basqalar), Atlantika háwizine (Don, Kuban, Neva hám basqalar) tiyisli. Evropanıń eń uzın hám suwlı Volga dáryası, sonday-aq, Ural hám Terek Kaspiy teńizine quyıladı. Olardıń kóbi suw transportı hám aǵash aǵızıwda, qala hám sanaat kárxanaların suw menen támiyinlewde, egisliklerdi suwǵarıwda úlken áhmiyetke iye. Rossiyada 2 mln. nan artıq dushshı hám shor suwlı kól bar. Eń irileri: Baykal (dúnyadaǵı dushshı suw rezerviniń '/5 bólegi), Kaspiy teńizkóli, Ladoga, Onega, Taymir. Rossiyada 1200 ge jaqın suw bazası bar. Iri suw bazaları: Bratsk, Krasnoyarsk, Zeya, UstIlim, Boguchan, Baykal (Irkutsk), Volgograd, Ribinsk hám basqalar. Topıraq hám ósimlikleri tegisliklerde tábiyat zonalarına qarap ózgeredi. Arqa Muz okeanı atawları hám Taymir yarım ataw jaǵasında baslanǵısh arktika topıraǵı tarqalǵan bolıp, tiykarınan siyrek lishaynik, mox hám kóp jıllıq gúlli ósimlikler ushıraydı. Tundra zonasında ashqıltım tundra (gleylangan) topıraǵı tarqalǵan. Ósimlik túri kóp: mox hám lishayniklerden tısqarı pás boylı putalar (kelte boylı qayın hám tal), hár túrli ot, miyweli ósimlikler (brusnika, golubika) ushıraydı. Orman zonasınıń arqa bólegi (tayga zonası) ndegi podzol topıraqlarda iyne japıraqlı terekler - shırsha, aqqaraǵay, kedr hám qaraǵay ormanları, Yeniseyden shıǵıstaǵı taygatong topıraqlarda iyne japıraqlı tayga terekleri - sibir hám dauriya tilaǵashları, Uzaq Shıǵısta bolsa, shırsha hám aqqaraǵay ósedi. Tayga zonasında (ásirese, Batıs Sibirde) batpaqlıq kóp. Taygadan qublaraqta, Shıǵıs Evropa tegisliginde aralas ormanlar bar. Torf basqan podzol topıraqlarda aqqayın hám tawterek, emen, zereń, qayraǵash, Shıǵıs Evropa tegisligi orman zonasınıń shet qublasında emen, juka hám basqa keń japıraqlı terekler ósedi. Shıǵıs Evropa hám Batıs Sibirde qara hám toq kashtan topıraq, Kaspiyboyı oypatlıǵında ashıq kashtan hám gúńgirt, shorhák topıraqlar ushıraydı.

==Haywanat dúnyası==
Haywanat dúnyası túrli-túrli. Arktika muz sahrası hám tundrada arqa túlkisi, lemming, arqa buǵası, polyus úkisi, tundra kekligi; orman zonasında los, qońır ayıw, silovsin, suvsar, túlki, tıyın, murındıq, qońır qoyan, Uzaq Shıǵıs qublasında ussuri jolbarısı, qara ayıw, harza, yenotsimon iyt, jalǵızaq, qustan karqur, qur, toqıldawıq, buldırıq hám basqalar jasaydı. 
Ormanlı sahra zonasında kemiriwshiler, túrli qus, ondatra, túlki, suvsar, terige bay haywanlardan los, arqa buǵasınıń túrleri kóp. Teńizlerde balıq (treska, seld, kambala, skumbriya, sudak, losos, osetr hám basqalar), teńiz sút emiziwshileri (kit, morj, tyulen, teńiz pıshıǵı) awlanadı. Ayriqsha kem ushırasatuǵın tábiyat hám de haywanat dúnyasın saqlap qalıw hám úyreniw maqsetinde túrli zonalarda 100  mámleket tábiyiy qorıqxanası (maydanı 33,3 mln.gektar) hám 5 milliy baǵ (maydanı 6,7 mln.gektar) dúzilgen. Eń irileri: Altay, Astraxan, Barguzin, Kavkaz, PechoraIlich, Teberda hám basqalar.

==Xalqı==
Rossiyada 100 den artıq millet hám elat jasaydı. Rossiyanıń tiykarǵı xalqı - ruslar jámi xalıqtıń 81,5% in quraydı. Ukrainaǵa qońsılas wálayatlarda, Tyumen wálayatı, Moskva, Arqa Kavkaz, Ural hám Sibir qublasında ukrainlar, Kaliningrad wálayatı, Moskva hám Moskva wálayatı, Sankt-Peterburg hám Kareliyada belaruslar, Krasnoyarsk úlkesi, Moskva hám Sankt-Peterburgda Litvalar hám latishlar (sonday-aq, Omsk wálayatında latishlar, Kaliningrad wálayatında litvalar), Omsk, Novosibirsk, Orenburg wálayatları, Krasnoyarsk hám Altay úlkelikinde olmonlar, Moskva, Sankt-Peterburg, Yekaterinburg, Samara, Nijniy Novgorod, Chelyabinsk, Rostov, Saratov, Novosibirsk qalalarında evreyler, Rostov wálayatı hám Krasnodar úlkesinde Moldovanlar, Stavropol hám Krasnodar úlkesinde grekler, Krasnodar hám Stavropol úlkelerinde hám Rostov wálayatında armanlar da jasaydı. Sonday-aq, Ázerbayjanlar, ózbekler (1994-jılda 58 mıń), gurjlar, qazaqlar hám basqa da xalıqlar jasaydı. Rossiyanıń Evropa bólegi arqasında karellar, vepslar, ijorlar, saamlar (loparlar), komi hám komipermyaklar, Orta Volga boyında mari, udmurt hám mordvalar, Volgaboyınıń basqa jerleri hám Qubla Uralda túrkiy tillerde sóylesiwshi chuvashlar, bashqurtlar, tatarlar, sonıń menen birge, qalmaqlar jasaydı. Osetin, qarachay, balqar, qamıq, noǵaylar Arqa Kavkazdıń túpkilikli jay xalqı bolıp tabıladı. Sibir hám Uzaq Shıǵısta túrkiy xalıqlarǵa tiyisli yaqutlar, altay, shor, haqas hám tuvalar, monǵol tilinde sóylesiwshi buryatlar, sonıń menen birge, xanti hám mansilar, nenets, chukcha hám eskimoslar jasaydı.

Mámleket tili - rus tili; Rossiya quramındaǵı milliy respublikalarda jergilikli ápiwayı xalqınıń tili de sol respublikanıń mámleket tili esaplanadı. Rossiya xalqınıń 73% i qalalarda jasaydı. Dinge sıyınıwshılardıń kópshiligi xristianlar (tiykarınan, pravoslavlar), qalǵanları - musulmanlar, yahudiylar, buddaviylar hám basqalar esaplanadı. Iri qalaları: Moskva, Sankt-Peterburg, Nijniy Novgorod, Novosibirsk, Samara, Yekaterinburg hám basqalar.

==Tariyxı==
Rossiya aymaǵında orta paleolit dáwirinde, eramızǵa shekem 100-35 mıń jıl aldın Tómen Volga, Orta Uralda dáslepki mákan-jaylar payda bolǵan. Sońǵı paleolit dáwirinde adamlar polyus sheńberinen ótip, Sibirdiń bir bólegine jaylasa baslaǵan. Eramızǵa shekemgi 3-2 mıń jıllıqlarda Arqa Kavkazda jez, Ural, Batıs Sibir, Joqarı Volga boyında túrli metallardan buyımlar tayarlanǵan. Sahra, ormansahra regionlarında shárwashılıq, dare oypatlıqlarında dıyqanshılıq rawajlana baslaǵan. Eramızǵa shekemgi 1 mıń jıllıqta qalamámleketlrr, Bospor mámleketi, Skiflar mámleketi bar bolǵan. Eramızdıń III ásirinde Shıǵıstan kóshpeli gotlar hám IV ásirde xunnlar bastırıp kelgen. IV-VIII ásirlerde Arqa Kavkazda alanlar birlesken. 552-745-jıllarda Rossiya aymaǵınıń bir bólimin túrkiy xalıqlardıń qáwimlik birlespesinen ibarat Túrk qaǵanlıǵı iyelep turǵan. VII ásir 1-yarımında Azov boyında Ullı Bulgariya mámleketi payda boldı, biraq bolgarlar Xazar qoqanlıǵınan jeńiliske ushırap, Dunay, Volga hám Kama dáryaları boyına kelip jaylastı. X ásirde VolgaKama Bulgariyası mámleketi payda boldı, Orta Volga boyı xalıqları sol mámleketke birlesti. VI ásirde Sibir, Yenisey dáryasınıń orta aǵımında házirgi haqaslardıń ata-babaları esaplanǵan Qırǵızlar mámleketi, VIII ásir - X ásir baslarında Uzaq Shıǵısta Boxay mámleketi húkim surdi.

IX ásirde shıǵıs slavyan qáwimleriniń birlesiwi tiykarında Áyyemgi Rus mámleketi dúzildi; shıǵıs slavyanlardıń eki orayı - Novgorod menen Kiyev Ryurikovichlar dinastiyasına tiyisli knyazlar hákimiyatqa birlesti. Shama menen 988-jıl knyaz Vladimir Vizantiyapravoslav formasındaǵı xristianlikti Rossiyanıń mámleketlik dini dep qabılladı, bul waqıya mámleketshilikti bekkemlew hám Shıǵıs Evropadaǵı slavyan, balt, ugorfin hám basqa qáwimlerdi biriktiriwge kómeklesti. Áyyemgi rus elatı dúzildi. Pecheneg (bijanak) hám qıpshaqlar hújimin qaytarǵan Kiev Rusı Shıǵıs Evropadaǵı iri mámleketke aylandı. Vladimir Svyatoslavich hám Vladimir Monomaxtan keyin mámleketti basqarǵan Mstislav Vladimirovichdiń ólimi (1132-jıl) nen keyin Áyyemgi Rus mámleketi bóleklenip ketti. Kiyev Rusınan Novgorod Respublikası, VladimirSuzdal, Galichvolin, Ryazan knyazlikleri hám basqa mámleketler ajıralıp shıqtı. XIII ásirde olarǵa Shıǵıstan monǵollar, Batıstan shvedlar hám olmonlar hújim etti. 1223-jıl rus knyazlikleri monǵollar menen Kalka dáryası boyındaǵı urısta jeńiliske ushıradı. 1236-jıl monǵollar VolgaKama Bulgariyasın, 1237-jıl Ryazan hám basqa qalalardı wayran etti. 1240-jıl bolsa shvedlar bastırıp keldi. Aleksandr Nevskiy basshılıǵındaǵı rus áskerleri sol jılı Neva urısında shvedlerdi, 1242-jıl Muz ústindegi urısta olmonlardı jeńiliske ushırattı. Biraq tarqaq haldaǵı rus knyazlikleri 250 jıl dawamında monǵollar zulımlıǵı astında qaldı.

XIV ásirdiń 2-yarımında Moskva knyazliginiń poziciyası asıp, ol monǵollarǵa qarsı gúreste basshılıq etti hám rus jerlerin az-azdan birlestiriw orayı bolıp qaldı. 1380-jılǵı Kulikovo urısında Dmitriy Donskoy basqarıwındaǵı birlesken rus áskerleriniń monǵol áskerleri ústinen qazanǵan jeńisi arqa-shıǵıs rus jerlerin birlestiriw ushın imkan jarattı. Moskva ullı knyazlik hákimiyatı XV ásir aqırı - XVI ásir baslarında rus jerlerin birlestiriwdi tiykarınan tamamladı. 1478-jıl Novgorod, 1485-jıl Tver, 1510-jıl Pskov, 1514-jıl Smolensk, 1521-jıl Ryazan Moskva ullı knyazligine qosıp alındı. 1480-jıl monǵollar zulımı toqtatıldı.

Birinshi rus korolı Ivan IV Vasilyevich Grozniy (1533-84; 1547-jıldan korol) mámleketti oraylastırıwǵa kiristi.
Qazan hám [[Astraxan]] xanlıqları qosıp alındı, sol tárizde Ural artı hám Batıs Sibirdi jawlap alıw ushın jol ashıldı. XVII ásirde Sibirdiń qalǵan aymaqları da keyin ala qosıp alındı. XV ásir aqırı - XVI ásir baslarında rus xalqınıń qáliplesiw procesi juwmaqlandı, &quot;Rossiya&quot; degen at tarqala basladı.

Batısta Baltıq teńizine shıǵıw ushın bolǵan Livon urısınıń sozılıp ketiwi (1558-83) nátiyjesinde mámleket XVI ásir aqırı - XVII ásir baslarında salmaqlı ekonomikalıq hám siyasiy jaǵdayǵa túsip qaldı. Xalıqtıń massalıq jaǵdayı jamanlastı. Jámiyettiń túrli siyasiy toparlarında narazılıq kúsheydi. Nátiyjede kóterilisler bolıp ótti (eń úlkeni Bolotnikov qozǵalańı). Boyarlar hám dvoryanlar ortasında da gúres keskinlesti. 700 jıldan artıq húkimdarlıq etken Ryurikovichlar dinastiyası tamamlandı.

Mámlekettiń salmaqlı ishki jaǵdayınan paydalanǵan polyaklar hám shvedlar 1604-jılda Rossiyaǵa bastırıp kirdi. Polsha áskerleri Moskvanı iyeledi. Tek 1612-jıl K. Z. Minin hám Dmitriy Mixailovich Pojarskiy basshılıǵındaǵı xalıq láshkerleri Moskvanı azat etti, biraq mámlekettiń batıs hám arqa-batıs aymaǵınıń bir bólimi Rech Pospolita hám Shveciya qol astında qaldı. 1613-jıldan Rossiyada Romanovlar dinastiyası húkimdarlıq ete basladı.

XVII ásirden Rossiya óz tariyxında jańa basqıshqa óte basladı. XVII ásir aqırına kelip sırtqı siyasat máseleleri hám klasslıq gúres keskinlesken waqıtta mámleket hám dvoryanlar húkimranlıǵın bekkemlew ushın ekonomika, mámleket basqarıw principi, mádeniyat sistemasın qayta qurıwǵa zárúrlik payda boldı. Bul ózgerislerdi Petr I húkimeti ámelge asırdı. Petr I diń reformaları sebepli (XVII ásir aqırı - XVIII ásir 1-sheregi) mámlekettiń social-ekonomikalıq hám mádeniy rawajlanıwı jedellesti. Arqa urıs jılları (1700-21) nda úzliksiz armiya hám teńiz askeriy flotı dúzildi. Iri jeńisler qolǵa kirgizildi. Rossiyanıń Baltik teńizine shıǵıwı ushın jol ashıldı. 1721-jıl mámleket Rossiya imperiyası dep daǵaza etildi. Sanaat rawajlana basladı, ásirese, Uraldaǵı taw kánshilik sanaatı tez ósti. Sawda-satıq rawajlanıp, sırtqı sawda kúsheydi. Mádeniyat tarawında úlken ózgerisler ámelge asırıldı, dúnyalıq mektepler ashıldı, Batıs Evropa mádeniyatı menen baylanıs keńeydi, baspa rawajlandı, Pánler Akademiyası shólkemlestirildi (1725), jańa kalendarǵa ótildi (1700). XVIII ásir 2-yarımında tovar pul múnásibetleri rawajlandı. Yekaterina II dáwiri (1762-96) nde dvoryan jer iyeligi jáne de rawajlandı. Mámleket jer fondın kóbeytiw maqsetinde 1764-jıl shirkewge qaraslı jerlerdiń bir bólegi tartıp alındı. Dıyqanlardıń ǵalabalıq narazılıǵı Pugachyov kóterilisi hám basqa ishki máselelerdiń kelip shıǵıwına sebep boldı.

Sırtqı siyasat tarawında korol húkimeti dvoryan hám sawdagerlerdiń Qara teńiz arqalı qolaylı sawda jollarına bolǵan umtılıwların esapqa alıp, qubla shegaralardıń qáwipsizligi ushın gúresti dawam ettirdi. Túrkiya menen bolǵan urıslarda Rossiya jeńiske eriskennen soń, Qırım xanlıǵı (1783) hám ulıwma Qara teńizdiń arqa jaǵası Rossiya imperiyası ıqtıyarına ótti. Shegara Dnestr dáryası boylap belgilendi. 70-90-jıllarda Ukrainanıń oń qırǵaǵı hám Belarus pútkilley Rossiyaǵa qosıp alındı.

XIX ásir baslarında Aleksandr I imperator bolǵan dáwir (1801-25) de bir qansha reformalar ótkerildi, mámleket apparatanı zamanagóylestiriwge háreket etildi. Urıslar nátiyjesinde hám diplomatiyalıq iskerlik jolı menen 1801-jıl Shıǵıs Gurjistan, 1809-jıl Finlandiya, 1812-jıl Batıs Gruzinstannıń bir bólimi hám Bessarabiya Rossiya imperiyası quramına kirgizildi. 1805 hám 1806-07-jıllarda Rossiya Napoleon Franciyasına qarsı koaliciya urısında qatnastı. 1812-jıl Napoleon armiyası Rossiyaǵa bastırıp kirdi, sol jıl 26-avgust (7-sentyabr) taǵı Barodino urısında francuz áskerleri úlken shıǵın kórdi hám shegindi. 1814-15-jıllardaǵı Vena kongressi qararlarına qaray, Polsha korollıǵı Rossiya imperiyasına ótti.

Aǵartıwshılıq ideyalarınıń jayılıwı, XVIII ásir aqırındaǵı Francuz revolyuciyasınıń tásiri, rus armiyasınıń 1813-14 hám 1815-jıllardaǵı sırt el júrisleri dáwirinde Evropa mámleketlerindegi mámleket hám jámiyet dúzilisi menen tanısıw nátiyjesinde Rossiya jámiyetinde tereń sociallıq hám siyasiy ózgerisler islew zárúrligi haqqındaǵı pikirler payda boldı. 1816-23 jıllarda Rossiyadaǵı mámleket jáne sociallıq-siyasiy basqarıw principin qayta qurıw maqsetin gózleytuǵın jasırın jámiyetler payda boldı. Arqa hám Qubla jámiyet aǵzalarınıń qurallı kóterilisleri (1825-jıl dekabristler kóterilisi) bastırıldı. Kavkaz urısınıń sozılıp ketiwi hám onda Arqa Kavkaz xalıqlarınıń qattı qarsılıq kórsetiwi, 1853-56-jıllardaǵı Qırım urısında Rossiyanıń jeńiliske ushırawı imperator Nikolay I hákimiyatı siyasiy basqarıw principiniń daǵdarısın kúsheytti. Áne sol faktorlar qısıwı astında imperator Aleksandr II bir qansha reformalar ótkeriwge májbúr boldı. Atap aytqanda, 1861-jıl dıyqanlar reforması ótkerilip, XVII ásir ortalarında engizilgen krepostnoylıq huqıqı biykar etildi. 1860-70-jıllardaǵı reformalar mámleket ekonomikasın jańalaw hám kapitalistlik múnásibetlerdi rawajlandırıwǵa jol ashtı. Áyne waqıtta Rossiya qaraqshılıq urısların dawam ettirip, Qazaqstan hám Orta Aziya jerleriniń ádewirǵana bólegin basıp aldı, jergilikli xalıqlar basına sanaqsız azaplar saldı, bul jerlerde kolonizatorlıq tártiplerin ornattı.

XIX ásirdiń 2-yarımında mámlekettiń túrli sociallıq qatlamlarında revolyuciyalıq keypiyat kúsheydi. 70-80-jıllarda bir qansha revolyuciyalıq shólkemler (&quot;Jer hám erk&quot;, &quot;Xalıq shıdamlılıǵı&quot; hám basqalar) dúzilip, olar Rossiyada samoderjaviyeni awdarıp taslaw wazıypasın maqset etip aldı. 1881-jılda &quot;Xalıq shıdamlılıǵı&quot; shólkemi aǵzaları tárepinen Aleksandr II óltirildi.

XIX ásir aqırı - XX ásir baslarında revolyuciyalıq siyasiy partiyalar: Rossiya social-demokratiyalıq jumısshı partiyası (RSDRP) (bul partiya 1903-jılda bolshevikler hám mensheviklerden ibarat eki frakciyaǵa bólindi) hám Revolyuciyashı socialistler (eserlar) partiyası dúzildi. 1904-05-jıllardaǵı rus-yapon urısındaǵı jeńilis Rossiyadaǵı jaǵdaydı keskinlestirdi, bul bolsa 1905-07-jıllardaǵı revolyuciyaǵa alıp keldi. Revolyuciya dawamında Rossiya konstituciyalı monarxiyaǵa óte basladı; Mámleket duması shólkemlestirildi, jańa siyasiy partiyalar (Konstituciyalıq-demokratiyalıq, 17-oktyabr awqamı, Rus xalqı awqamı hám basqalar) maydanǵa shıqtı. 1914-18-jıllardaǵı [[Birinshi jáhán urısı]]nda Rossiya Antanta quramında qatnastı. Bul urıs 1917-jıl [[Fevral revolyuciyası]]na alıp kelgen taǵı bir social-ekonomikalıq hám siyasiy daǵdarıstıń tiykarǵı sebeplerinen boldı. Bul revolyuciya samoderjaviyeni awdarıp tasladı. Waqıtsha húkimet dúzildi, 1917-jıl 1-sentyabrde Rossiya respublika dep daǵaza etildi. 1917-jıl 25-oktyabrde Oktyabr revolyuciyası júz berdi. Vladimir Lenin basshılıǵındaǵı bolshevikler húkimet tóbesine shıqtı. Jumısshı, soldat hám dıyqan deputatları soveti hákimiyatı daǵaza etildi. 1918-jıl yanvarda Rossiya Sovet Federativ Socialistlik Respublikası (RSFSR) dúzildi, sol jılı iyulda burınǵı imperator Nikolay II atıp taslandı. 1917-22-jıllardaǵı Puqaralar urısı hám áskeriy intervensiya sebepli mámlekettegi bolshevikler partiyasınan tısqarı barlıq siyasiy partiyalar biykar etildi, jámiyet hám mámleketti shólkemlestiriwdiń áskeriy-kommunistlik principleri (&quot;áskeriy kommunizm&quot;) engizildi, ámelde Kommunistlik partiya diktaturası ornatıldı. 1921-jıl &quot;jańa ekonomikalıq siyasat&quot; daǵaza etildi. 1922-jıl 30-dekabrde Sibirdegi Lena dáryası burınǵı Rossiya imperiyası aymaǵında dúzilgen RSFSR, [[Ukraina]], [[Belorussiya]] hám Zakavkazye respublikaları ([[Ázerbayjan]], [[Armeniya]] hám [[Gruziya]]) birgelikte Sovet Socialistlik Respublikaları Awqamın (SSSR) dúzdi.

RSFSR xalıqları da SSSR diń pútkil tariyxı dawamında mámleketti industrialaw, awıl xojalıǵın kollektivlestiriw salmaǵın, 20-40-jıllardaǵı ǵalabalıq repressiyalar azapların bastan keshirdi, Ekinshi jáhán urısındaǵı jeńiske, 60-70-jıllardaǵı Texnika revolyuciyasına úlken úles qostı. 70-jıllar aqırı hám, ásirese, 80-jıllarda ekonomikada unamsız principler sezile basladı. Kóp tárepten qorǵaw ónimleri óndiriske qaratılǵan sanaat mámlekettiń ǵalabalıq mútájlik buyımları óndiriske bolǵan talabın qandıra almaytuǵın edi. Miynet ońimdarlıǵınıń tómenligi, onı asırıwǵa qızıqtırıwshı faktorlardıń joq ekenligi, pútkil jámiyette byurokratlıq háwij alǵanlıǵı hám basqa illetler óz tásirin kórsetti. 1985-jıl &quot;qayta qurıw&quot; siyasatı daǵaza etildi. Biraq tez arada júz bergen siyasiy waqıyalar ekonomikaǵa qattı soqqı berdi. 1990-jıl 12-iyunda RSFSR diń mámleketlik suverenitet tuwrısındaǵı Deklaraciya qabıllandı. 1991-jıl 25-dekabrde RSFSR Joqarǵı Keńesi Rossiya mámleketiniń rásmiy atı Rossiya Federaciyası (Rossiya) dep atalıwın tastıyıqladı. 1991-jıl martında RSFSR prezidenti lawazımı shólkemlestirildi (1991-jıl iyunda Boris Yeltsin RSFSR prezidenti etip saylandı). 1991-jıl avgust krizisinen keyin sol jıl dekabrde RSFSR, [[Belorussiya]] hám [[Ukraina]] basshıları Belaya veja pushchasi pitimine qol qoyıp, SSSR tamamlanılǵanın hám Ǵárezsiz Mámleketler Doslıq awqamı (ǴMDA) dúzilgenin járiyaladı. Rossiya SSSR diń huqıqıy miyrasxorı bolıp qaldı. 1992-jıl yanvarda basqarıw-buyırıw sistemasınan bazar ekonomikasına ótiw maqsetin gózleytuǵın ekonomikalıq reforma baslanıwı daǵaza etildi. Reformanı ótkeriwdegi qáteler hám izbe-izlik joqlıǵı sebepli ekonomika tarmaqlarında krizis jaǵdayları júz berdi, bul bolsa xalıqtıń turmıs dárejesi tómenlewine alıp keldi. 1993-jıl sentyabr-oktyabr daǵdarısı dawamında Prezident pármanı menen Sovet sisteması tamamlandı. Sol jılı dekabrde Federal jıynalısqa saylaw ótkerildi. 1996-jıl Boris Yelsin 2-márte prezident etip saylandı. 2000-jılda prezident lawazımına saylaǵan Vladimir Putin jol qoyılǵan qáte hám kemshiliklerdi sazlaw ilajların kóre basladı. Ol prezident retinde shet el saparın Ózbekstannan baslaǵanlıǵı itibarǵa ılayıq. Rossiya - SSSR diń huqıqıy miyrasxorı retinde 1945-jıldan [[BMSh]] aǵzası. [[Ózbekstan Respublikası]] suverenitetti 1992-jıl 20-martta tán alǵan hám diplomatiyalıq múnásibetlerin ornatqan. Milliy bayramları - 12-iyun - Suverenitet haqqında deklaraciya qabıl etilgen kún (1990), 7-noyabr - Shártlesiw hám doslıq kúni (1996), 12-dekabr Rossiya Konstituciyası kúni (1993).

==Tiykarǵı siyasiy partiyaları, kásiplik awqamları hám basqa jámiyetlik shólkemleri==
&quot;Birden-bir Rossiya&quot; partiyası, 2003-jıl tiykar salınǵan; Liberal demokratiyalıq partiya, 1992-jıl dizimge alınǵan; &quot;Яблоко&quot; demokratiyalıq partiyası, 2001-jıl dúzilgen; &quot;Oń kúshler awqamı&quot; partiyası, 2001-jıl dúzilgen; Rossiya Federaciyası Kommunistlik partiyası, 1993-jıl dizimge alınǵan; sonıń menen birge, Rossiya demokratiyalıq partiyası, &quot;Евразия&quot;, &quot;Internatsional Rossiya&quot;, Rossiya konservativ partiyası, Rossiya Federaciyası Xalıq partiyası, Rossiya xalıq watandı súyiwshilik partiyası, Rossiya xalıq respublikashılar partiyası, &quot;Liberal Rossiya&quot; partiyası, &quot;Isbilermenlikti rawajlandırıw partiyası&quot;, Rossiya Miynet partiyası, Pensionerler partiyası, Rossiya social-demokratiyalıq partiyası hám basqa partiyalar; &quot;Urıs húrmetlileri - tınıshlıq ushın&quot;, &quot;Ásker anaları&quot;, &quot;Qádir-qımbat hám mehir-miriwbet&quot; hám basqa háreketler iskerlik kórsetedi. Rossiya ǵárezsiz kásiplik awqamları federaciyası kóplegen tarmaq kásiplik awqamların birlestiredi.

==Xojalıǵı==
Rossiya - industrial-agrar mámleket. Onıń aymaǵı 12 iri ekonomikalıq rayon (Arqa, Arqa-Batıs, Oraylıq, Volga-Vyatka, Oraylıq qaratopıraq, Volgaboyı, Arqa Kavkaz, Ural, Batıs Sibir, Shıǵıs Sibir, Uzaq Shıǵıs hám Kaliningrad wálayatı) ǵa bólingen. Milliy dáramatta sanaattıń úlesi 44,5%, awıl xojalıǵı úlesi 10%, qurılıs 11,5%, transport, baylanıs, materiallıq texnika támiynatı, tayarlaw hám basqa tarmaqlardıń úlesi 34%. Ekonomikada mámleketke qaraslı kárxanalar menen bir qatarda menshikli, aralas kárxanalar da bar.


g

== Derekler ==
{{derekler}}

{{Rossiya subyektleri}}
{{Evropa}}
{{Aziya}}
{{Authority control}}

[[Kategoriya:Rossiya| ]]
[[Kategoriya:Mámleketler]]
[[Kategoriya:Evropa]]
[[Kategoriya:Aziya]]
{{Rossiya-stub}}</text>
      <sha1>bmgb6xuoeb3smwr3dfwchezbemao3ol</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>78300</id>
      <parentid>78297</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T13:07:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Abdullaeva Shaxnoza-Banu</username>
        <id>10504</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32403" xml:space="preserve">'''Rossiya''' (russha: Россия), '''Rossiya Federaciyası''' (russha: Российская Федерация) — Evropanıń shıǵısında, Aziyanıń arqasında jaylasqan mámleket. Maydanı tárepinen dúnyada eń úlken mámleket. Qurǵaqlıqtaǵı shegarası 22125,3 km, teńiz shegarası 38807,5 km. Rossiya aymaǵı 3 okean háwizine qaraslı 12 teńiz, atap aytqanda, Baltıq, Qara hám Azov ([[Atlantika okeanı]]), Barens, Aq, Qara, Laptevlar, Arqa Sibir hám Chukotka ([[Arqa Muz okeanı]]), Bering, Oxota, Yapon teńizleri (Tınısh okeanı), sonday-aq, hesh bir okeanǵa tutaspaǵan [[Kaspiy teńizi]] menen qorshalǵan. Maydanı 17,1 mln. km². Xalqı — 144 million adam (2024). Paytaxtı - [[Moskva]] qalası.

Basqarıw tárepten 89 subiekt: 21 respublika [[Adıgeya]], Boshqirdiston, Buryatiya, [[Daǵıstan]], Ingushiya, Kabarda-Balkariya, Kareliya, Komi, Mariy El, Mordoviya, Altay, Yaqut (Yakutiya), [[Tatarstan]], Tuva, Udmurtiya, Haqasiya, Chechenistan, Chuvashiya, Arqa Osetiya, Qalmaq, Qarachay Cherkasiya, 6 úlke ([[Krasnodar]], Krasnoyarsk, Altay, Primorye, Stavropol, Xabarovsk), 49 wálayat (Amur, Arxangelsk, [[Astraxan]], Belgorod, Bryansk, [[Vladimir]], Volgograd, Vologda, Voronej, Ivanovo, Irkutsk, Kaliningrad, Kaluga, Kamchatka, Kemerovo, Kirov, Kostroma, Kurgan, Kursk, Leningrad, Lipetsk, Magadan, Moskva, Murmansk, Nijniy Novgorod, Novgorod, Novosibirsk, Omsk, Orenburg, Oryol, Penza, Perm, Pskov, Rostov, Ryazan, Nátiyje, Saratov, Saxalin, Sverdlovsk, Smolensk, Tambov, Tver, Tóbesk, Tula, Tyumen, Ulyanovsk, Chelyabinsk, Gepard, Yaroslavl), 2 federal qala (Moskva, Sankt-Peterburg), 1 avtonomiyalı wálayat (Evreyler), 10 avtonomiyalı okrug [Aga Buryatlari, KomiPermyaklar, Koryaklar, Nenetslar, Taymir (Dolgan Nenets), Ust Ordinskiy Buryatları, XantiMansi, Chukotka, Evenklar, YamalNenets] qa bólinedi. Rossiyada 1091 qala, 1922 qalasha bar. 2000-jıl Oraylıq, Arqa-Batıs, Qubla Volga boyı, Ural, Sibir, Uzaq Shıǵıs, federal okrugları dúzildi.

==Mámleket basqarıw principi==
Rossiya - basqarıwdıń respublika formasına iye bolǵan demokratiyalıq federativ respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1993-jıl 12-dekabrde qabıl etilgen. Mámleket baslıǵı - prezident (2000-jıldan Vladimir Putin), ol ulıwma, teń hám tuwrı saylaw huqıqı tiykarında jasırın dawıs beriw jolı menen Rossiya puqaraları tárepinen 4 jıl múddetke saylanadı. Nızam shıǵarıwshı organı - 2 palata (Federaciya Keńesi hám Mámleket duması) dan ibarat Federal jıynalıs (parlament). Atqarıwshı hákimiyattı baslıq basshılıǵındaǵı húkimet ámelge asıradı. Húkimet baslıǵın Mámleket duması menen kelisip prezident tayınlaydı.

==Tábiyat zonaları==
Rossiya aymaǵı meridian boylap 2,5-4 mıń km ga, batıstan shıǵısqa 9 mıń km ga sozılǵan. Mámlekettiń eń batıs noqatı [[Polsha]] menen bolǵan shegarada (Kaliningrad wálayatı), shıǵıs noqatı Bering buwazındaǵı Ratmanov atawda, shet batıs noqatı [[Ázerbayjan]] menen bolǵan shegarada, shet arqa noqatı FransIosif Jeri arxipelagindegi Rudolf atawda, Rossiya aymaǵınıń 45% i orman, 4% i suw, 13% i awıl xojalıǵına jaramlı jerler, 19% i buǵa jaylawları, 19% i basqa jerler bolıp tabıladı.

==Relyefi==
Rossiya maydanınıń derlik 70% i tegislik. Batısta Shıǵıs Evropa (yamasa Rossiya) tegisligi jaylasqan. Onda uzınlıǵı 250-400 metrli Valday, Orta Rossiya, Volga boyı, BugulmaBelebey, Joqarı Kama hám basqa qırlar OkaDon, Kaspiy boyı hám basqa pás tegislikler menen tutas. Onnan shıǵısta Ural taw dizbegi, keyin Batıs Sibir tegisligi baslanadı. Yenisey hám Lena dáryaları aralıǵında Orta Sibir tegistawlıǵı, shıǵısta Oraylıq Yakutiya pás tegisligi bar. Mámleket shıǵısı hám qublasında tawlıqlar kóbirek. Evropa bóliminde Úlken Kavkaz tawınıń arqa janbawırında taw dizbekleri (Rossiyadaǵı eń biyik noqatı - Elbrus tawı, 5642 m) jaylasqan. Sibirdegi taw dizbekleri - Altay, Kuznetsk Alatawı, Batıs Sayan tawları, Tuva, Baykalboyı, Baykal artındaǵı tawlar hám Stanovoy dizbegi Rossiyanıń qubla shegarası boylap ótedi. Sibirdiń arqa-shıǵısı (Verxoyansk hám Cher dizbek tawları), Uzaq Shıǵıs (Chukotka hám Koryak tawları) ta ortasha biyikliktegi dizbekler kóbirek ushıraydı. Tınısh okeanı jaǵası boylap sozılǵan Kamchatka hám Kuril atawlarındaǵı tawlarda hárekettegi vulkanlar atılıp turadı.

==Geologiyalıq dúzilisi==
Rossiya aymaǵı Shıǵıs Evropa platformasınıń ádewir bólimin, pútkil Sibir platformasın, Batıs Sibir plitasın, Qubla Sibir, Verxoyansk-Chukotka búrmeli oblastı, Koryak tegistawlıǵı, Kamchatka, Kuril atawları, Primorye hám Saxalin búrmeli oblastların iyeleydi. Áyyemgi platformalar joqarı proterozoy dáwirine shekem bolǵan kristallı fundamentlerden ibarat bolıp, teńiz túbindegi áyyemgi shógindi hám vulkan jınıslarınan dúzilgen hám keyinirek búrmelenip, metamorfizmge dus kelgen. Kareliya búrmeleniw dáwiri tawsılǵannan keyin, [[Shıǵıs Evropa]] hám Sibir platformaları jerleriniń maydanı denudaciya nátiyjesinde tegislenip, shógindi jınıslar astında qalǵan. Proterozoy dáwiri ortalarına shekem áyyemgi platformalardı qorshap turǵan búrmeli oblastlar ornında okean bolıp, az-azdan geosinklinal sistemaları quram taba baslaǵan hám túrli jastaǵı búrmelengen oblastlar - baykal, kaledon, gersin, kimmeriy búrmeleniwleri payda bolǵan. Kavkazda geosinklinal rawajlanıw procesi Alp búrmeleniw dáwirinde tawsılǵan. Kuril hám Komandor atawlarında, Oxota, Bering teńizleri batıqlarında geosinklinal rawajlanıw ele tamam bolmaǵan.

==Basqarıw aymaqlıq bóliniwi==
''Tiykarǵı maqala:'' [[Rossiyanıń aymaqlıq bóliniwi]]

Rossiya Federaciyası Konstituciyasına kóre, Rossiya Federaciyası federal mámleket bolıp, 89 teń haqılı subiektler - respublikalar, úlkeler, wálayatlar, federal áhmiyetke iye qalalar, avtonomiyalı okruglar hám avtonomiyalı wálayattan ibarat.

==Mineral resursları==
Rossiya júdá bay mineral buyım rezervlerine iye bolǵan mámleket. Dúnyadaǵı 7 eń iri kómir háwizinen 5 ewi Rossiyada jaylasqan. Rossiyada dúnyadaǵı temir rudası, berilliy rezerviniń 30%, nefttiń 17-18%, gaz, almaz, niobiy, tantaldiń 70-75%, palladiydiń 50%, nikeldiń 40% ten kóbi, urannıń 10% i bar. Atap aytqanda, Uralda boksit, Shıǵıs Kavkaz, Orta hám Qubla Ural, Shıǵıs Sibirde mıs, Krasnoyarsk úlkesi arqasında misnikel, Zabaykalye hám Uzok, Shıǵısta ruwxqorǵasın, Ural, Oltoy, Zabaykalye hám Kola yarım atawda qımbatbahalı taslar, mramor, granit, bazalt, Saxada almaz kánleri, sonday-aq, túrli orınlarda volfram, molibden, surma, sınap, altın, gúmis, platina, kobalt, slyudamoskovit, asbest hám sol sıyaqlı paydalı qazılmalardıń úlken kánleri bar. Íqlımı derlik hámme jerde kontinental (shet arqa-batısta teńiz ıqlımı), Sibir hám Uzaq Shıǵıs arqada keskin kontinental, qublasında musson ıqlım (qısı suwıq, qar az jawadı, jazı ortasha jıllı). Qısta Rossiya aymaǵı ústinde joqarı atmosfera basımı (shıǵısta Aziya anticiklonı) húkimran boladı. Yanvardıń ortasha temperaturası Evropa bóliminiń batısında hám Kavkaz arqasında 0-5°, Saxa shıǵısında -40°,-50°, atap aytqanda, Oymyakonda - 72,2° qa shekem. Jazda atmosfera basımı páseyedi, sol sebepli bul máwsim salıstırǵanda jıllı, qublasında ıssı, iyuldıń ortasha temperaturası G dan (Sibir arqasında) 24-25° qa shekem (Kaspiy boyı oypatlıǵında) jetedi. Eń kóp jawın Kavkaz tawlarında (jılına 3200 mm ge shekem), Uzaq Shıǵıs qublasında (1000 mm ge shekem) hám Shıǵıs Evropa tegisliginiń orman zonasında (850 mm ge shekem). Kaspiy boyı oypatlıǵınıń yarım shól jerlerinde júdá az - jılına 170 mm ge jaqın jawın jawadı. Qar qaplamı mámleket qublasında 60-80 kún dawam etse, Shet arqada 260-280 kúnge baradı.

==Ishki suwları==
Rossiyada uzınlıǵı 10 km den asatuǵın 120 mıńǵa jaqın dárya bar. Dáryalardıń kópshiligi Arqa Muz okeanı háwizine (Arqa Dvina, Pechora, Ob, Yenisey, Lena, Yana, Indigirka, Kolima hám basqalar), [[Tınısh okeanı]] háwizine (Amur, Anadir, Penjina hám basqalar), Atlantika háwizine (Don, Kuban, Neva hám basqalar) tiyisli. Evropanıń eń uzın hám suwlı Volga dáryası, sonday-aq, Ural hám Terek Kaspiy teńizine quyıladı. Olardıń kóbi suw transportı hám aǵash aǵızıwda, qala hám sanaat kárxanaların suw menen támiyinlewde, egisliklerdi suwǵarıwda úlken áhmiyetke iye. Rossiyada 2 mln. nan artıq dushshı hám shor suwlı kól bar. Eń irileri: Baykal (dúnyadaǵı dushshı suw rezerviniń '/5 bólegi), Kaspiy teńizkóli, Ladoga, Onega, Taymir. Rossiyada 1200 ge jaqın suw bazası bar. Iri suw bazaları: Bratsk, Krasnoyarsk, Zeya, UstIlim, Boguchan, Baykal (Irkutsk), Volgograd, Ribinsk hám basqalar. Topıraq hám ósimlikleri tegisliklerde tábiyat zonalarına qarap ózgeredi. Arqa Muz okeanı atawları hám Taymir yarım ataw jaǵasında baslanǵısh arktika topıraǵı tarqalǵan bolıp, tiykarınan siyrek lishaynik, mox hám kóp jıllıq gúlli ósimlikler ushıraydı. Tundra zonasında ashqıltım tundra (gleylangan) topıraǵı tarqalǵan. Ósimlik túri kóp: mox hám lishayniklerden tısqarı pás boylı putalar (kelte boylı qayın hám tal), hár túrli ot, miyweli ósimlikler (brusnika, golubika) ushıraydı. Orman zonasınıń arqa bólegi (tayga zonası) ndegi podzol topıraqlarda iyne japıraqlı terekler - shırsha, aqqaraǵay, kedr hám qaraǵay ormanları, Yeniseyden shıǵıstaǵı taygatong topıraqlarda iyne japıraqlı tayga terekleri - sibir hám dauriya tilaǵashları, Uzaq Shıǵısta bolsa, shırsha hám aqqaraǵay ósedi. Tayga zonasında (ásirese, Batıs Sibirde) batpaqlıq kóp. Taygadan qublaraqta, Shıǵıs Evropa tegisliginde aralas ormanlar bar. Torf basqan podzol topıraqlarda aqqayın hám tawterek, emen, zereń, qayraǵash, Shıǵıs Evropa tegisligi orman zonasınıń shet qublasında emen, juka hám basqa keń japıraqlı terekler ósedi. Shıǵıs Evropa hám Batıs Sibirde qara hám toq kashtan topıraq, Kaspiyboyı oypatlıǵında ashıq kashtan hám gúńgirt, shorhák topıraqlar ushıraydı.

==Haywanat dúnyası==
Haywanat dúnyası túrli-túrli. Arktika muz sahrası hám tundrada arqa túlkisi, lemming, arqa buǵası, polyus úkisi, tundra kekligi; orman zonasında los, qońır ayıw, silovsin, suvsar, túlki, tıyın, murındıq, qońır qoyan, Uzaq Shıǵıs qublasında ussuri jolbarısı, qara ayıw, harza, yenotsimon iyt, jalǵızaq, qustan karqur, qur, toqıldawıq, buldırıq hám basqalar jasaydı. 
Ormanlı sahra zonasında kemiriwshiler, túrli qus, ondatra, túlki, suvsar, terige bay haywanlardan los, arqa buǵasınıń túrleri kóp. Teńizlerde balıq (treska, seld, kambala, skumbriya, sudak, losos, osetr hám basqalar), teńiz sút emiziwshileri (kit, morj, tyulen, teńiz pıshıǵı) awlanadı. Ayriqsha kem ushırasatuǵın tábiyat hám de haywanat dúnyasın saqlap qalıw hám úyreniw maqsetinde túrli zonalarda 100  mámleket tábiyiy qorıqxanası (maydanı 33,3 mln.gektar) hám 5 milliy baǵ (maydanı 6,7 mln.gektar) dúzilgen. Eń irileri: Altay, Astraxan, Barguzin, Kavkaz, PechoraIlich, Teberda hám basqalar.

==Xalqı==
Rossiyada 100 den artıq millet hám elat jasaydı. Rossiyanıń tiykarǵı xalqı - ruslar jámi xalıqtıń 81,5% in quraydı. Ukrainaǵa qońsılas wálayatlarda, Tyumen wálayatı, Moskva, Arqa Kavkaz, Ural hám Sibir qublasında ukrainlar, Kaliningrad wálayatı, Moskva hám Moskva wálayatı, Sankt-Peterburg hám Kareliyada belaruslar, Krasnoyarsk úlkesi, Moskva hám Sankt-Peterburgda Litvalar hám latishlar (sonday-aq, Omsk wálayatında latishlar, Kaliningrad wálayatında litvalar), Omsk, Novosibirsk, Orenburg wálayatları, Krasnoyarsk hám Altay úlkelikinde olmonlar, Moskva, Sankt-Peterburg, Yekaterinburg, Samara, Nijniy Novgorod, Chelyabinsk, Rostov, Saratov, Novosibirsk qalalarında evreyler, Rostov wálayatı hám Krasnodar úlkesinde Moldovanlar, Stavropol hám Krasnodar úlkesinde grekler, Krasnodar hám Stavropol úlkelerinde hám Rostov wálayatında armanlar da jasaydı. Sonday-aq, Ázerbayjanlar, ózbekler (1994-jılda 58 mıń), gurjlar, qazaqlar hám basqa da xalıqlar jasaydı. Rossiyanıń Evropa bólegi arqasında karellar, vepslar, ijorlar, saamlar (loparlar), komi hám komipermyaklar, Orta Volga boyında mari, udmurt hám mordvalar, Volgaboyınıń basqa jerleri hám Qubla Uralda túrkiy tillerde sóylesiwshi chuvashlar, bashqurtlar, tatarlar, sonıń menen birge, qalmaqlar jasaydı. Osetin, qarachay, balqar, qamıq, noǵaylar Arqa Kavkazdıń túpkilikli jay xalqı bolıp tabıladı. Sibir hám Uzaq Shıǵısta túrkiy xalıqlarǵa tiyisli yaqutlar, altay, shor, haqas hám tuvalar, monǵol tilinde sóylesiwshi buryatlar, sonıń menen birge, xanti hám mansilar, nenets, chukcha hám eskimoslar jasaydı.

Mámleket tili - rus tili; Rossiya quramındaǵı milliy respublikalarda jergilikli ápiwayı xalqınıń tili de sol respublikanıń mámleket tili esaplanadı. Rossiya xalqınıń 73% i qalalarda jasaydı. Dinge sıyınıwshılardıń kópshiligi xristianlar (tiykarınan, pravoslavlar), qalǵanları - musulmanlar, yahudiylar, buddaviylar hám basqalar esaplanadı. Iri qalaları: Moskva, Sankt-Peterburg, Nijniy Novgorod, Novosibirsk, Samara, Yekaterinburg hám basqalar.

==Tariyxı==
Rossiya aymaǵında orta paleolit dáwirinde, eramızǵa shekem 100-35 mıń jıl aldın Tómen Volga, Orta Uralda dáslepki mákan-jaylar payda bolǵan. Sońǵı paleolit dáwirinde adamlar polyus sheńberinen ótip, Sibirdiń bir bólegine jaylasa baslaǵan. Eramızǵa shekemgi 3-2 mıń jıllıqlarda Arqa Kavkazda jez, Ural, Batıs Sibir, Joqarı Volga boyında túrli metallardan buyımlar tayarlanǵan. Sahra, ormansahra regionlarında shárwashılıq, dare oypatlıqlarında dıyqanshılıq rawajlana baslaǵan. Eramızǵa shekemgi 1 mıń jıllıqta qalamámleketlrr, Bospor mámleketi, Skiflar mámleketi bar bolǵan. Eramızdıń III ásirinde Shıǵıstan kóshpeli gotlar hám IV ásirde xunnlar bastırıp kelgen. IV-VIII ásirlerde Arqa Kavkazda alanlar birlesken. 552-745-jıllarda Rossiya aymaǵınıń bir bólimin túrkiy xalıqlardıń qáwimlik birlespesinen ibarat Túrk qaǵanlıǵı iyelep turǵan. VII ásir 1-yarımında Azov boyında Ullı Bulgariya mámleketi payda boldı, biraq bolgarlar Xazar qoqanlıǵınan jeńiliske ushırap, Dunay, Volga hám Kama dáryaları boyına kelip jaylastı. X ásirde VolgaKama Bulgariyası mámleketi payda boldı, Orta Volga boyı xalıqları sol mámleketke birlesti. VI ásirde Sibir, Yenisey dáryasınıń orta aǵımında házirgi haqaslardıń ata-babaları esaplanǵan Qırǵızlar mámleketi, VIII ásir - X ásir baslarında Uzaq Shıǵısta Boxay mámleketi húkim surdi.

IX ásirde shıǵıs slavyan qáwimleriniń birlesiwi tiykarında Áyyemgi Rus mámleketi dúzildi; shıǵıs slavyanlardıń eki orayı - Novgorod menen Kiyev Ryurikovichlar dinastiyasına tiyisli knyazlar hákimiyatqa birlesti. Shama menen 988-jıl knyaz Vladimir Vizantiyapravoslav formasındaǵı xristianlikti Rossiyanıń mámleketlik dini dep qabılladı, bul waqıya mámleketshilikti bekkemlew hám Shıǵıs Evropadaǵı slavyan, balt, ugorfin hám basqa qáwimlerdi biriktiriwge kómeklesti. Áyyemgi rus elatı dúzildi. Pecheneg (bijanak) hám qıpshaqlar hújimin qaytarǵan Kiev Rusı Shıǵıs Evropadaǵı iri mámleketke aylandı. Vladimir Svyatoslavich hám Vladimir Monomaxtan keyin mámleketti basqarǵan Mstislav Vladimirovichdiń ólimi (1132-jıl) nen keyin Áyyemgi Rus mámleketi bóleklenip ketti. Kiyev Rusınan Novgorod Respublikası, VladimirSuzdal, Galichvolin, Ryazan knyazlikleri hám basqa mámleketler ajıralıp shıqtı. XIII ásirde olarǵa Shıǵıstan monǵollar, Batıstan shvedlar hám olmonlar hújim etti. 1223-jıl rus knyazlikleri monǵollar menen Kalka dáryası boyındaǵı urısta jeńiliske ushıradı. 1236-jıl monǵollar VolgaKama Bulgariyasın, 1237-jıl Ryazan hám basqa qalalardı wayran etti. 1240-jıl bolsa shvedlar bastırıp keldi. Aleksandr Nevskiy basshılıǵındaǵı rus áskerleri sol jılı Neva urısında shvedlerdi, 1242-jıl Muz ústindegi urısta olmonlardı jeńiliske ushırattı. Biraq tarqaq haldaǵı rus knyazlikleri 250 jıl dawamında monǵollar zulımlıǵı astında qaldı.

XIV ásirdiń 2-yarımında Moskva knyazliginiń poziciyası asıp, ol monǵollarǵa qarsı gúreste basshılıq etti hám rus jerlerin az-azdan birlestiriw orayı bolıp qaldı. 1380-jılǵı Kulikovo urısında Dmitriy Donskoy basqarıwındaǵı birlesken rus áskerleriniń monǵol áskerleri ústinen qazanǵan jeńisi arqa-shıǵıs rus jerlerin birlestiriw ushın imkan jarattı. Moskva ullı knyazlik hákimiyatı XV ásir aqırı - XVI ásir baslarında rus jerlerin birlestiriwdi tiykarınan tamamladı. 1478-jıl Novgorod, 1485-jıl Tver, 1510-jıl Pskov, 1514-jıl Smolensk, 1521-jıl Ryazan Moskva ullı knyazligine qosıp alındı. 1480-jıl monǵollar zulımı toqtatıldı.

Birinshi rus korolı Ivan IV Vasilyevich Grozniy (1533-84; 1547-jıldan korol) mámleketti oraylastırıwǵa kiristi.
Qazan hám [[Astraxan]] xanlıqları qosıp alındı, sol tárizde Ural artı hám Batıs Sibirdi jawlap alıw ushın jol ashıldı. XVII ásirde Sibirdiń qalǵan aymaqları da keyin ala qosıp alındı. XV ásir aqırı - XVI ásir baslarında rus xalqınıń qáliplesiw procesi juwmaqlandı, &quot;Rossiya&quot; degen at tarqala basladı.

Batısta Baltıq teńizine shıǵıw ushın bolǵan Livon urısınıń sozılıp ketiwi (1558-83) nátiyjesinde mámleket XVI ásir aqırı - XVII ásir baslarında salmaqlı ekonomikalıq hám siyasiy jaǵdayǵa túsip qaldı. Xalıqtıń massalıq jaǵdayı jamanlastı. Jámiyettiń túrli siyasiy toparlarında narazılıq kúsheydi. Nátiyjede kóterilisler bolıp ótti (eń úlkeni Bolotnikov qozǵalańı). Boyarlar hám dvoryanlar ortasında da gúres keskinlesti. 700 jıldan artıq húkimdarlıq etken Ryurikovichlar dinastiyası tamamlandı.

Mámlekettiń salmaqlı ishki jaǵdayınan paydalanǵan polyaklar hám shvedlar 1604-jılda Rossiyaǵa bastırıp kirdi. Polsha áskerleri Moskvanı iyeledi. Tek 1612-jıl K. Z. Minin hám Dmitriy Mixailovich Pojarskiy basshılıǵındaǵı xalıq láshkerleri Moskvanı azat etti, biraq mámlekettiń batıs hám arqa-batıs aymaǵınıń bir bólimi Rech Pospolita hám Shveciya qol astında qaldı. 1613-jıldan Rossiyada Romanovlar dinastiyası húkimdarlıq ete basladı.

XVII ásirden Rossiya óz tariyxında jańa basqıshqa óte basladı. XVII ásir aqırına kelip sırtqı siyasat máseleleri hám klasslıq gúres keskinlesken waqıtta mámleket hám dvoryanlar húkimranlıǵın bekkemlew ushın ekonomika, mámleket basqarıw principi, mádeniyat sistemasın qayta qurıwǵa zárúrlik payda boldı. Bul ózgerislerdi Petr I húkimeti ámelge asırdı. Petr I diń reformaları sebepli (XVII ásir aqırı - XVIII ásir 1-sheregi) mámlekettiń social-ekonomikalıq hám mádeniy rawajlanıwı jedellesti. Arqa urıs jılları (1700-21) nda úzliksiz armiya hám teńiz askeriy flotı dúzildi. Iri jeńisler qolǵa kirgizildi. Rossiyanıń Baltik teńizine shıǵıwı ushın jol ashıldı. 1721-jıl mámleket Rossiya imperiyası dep daǵaza etildi. Sanaat rawajlana basladı, ásirese, Uraldaǵı taw kánshilik sanaatı tez ósti. Sawda-satıq rawajlanıp, sırtqı sawda kúsheydi. Mádeniyat tarawında úlken ózgerisler ámelge asırıldı, dúnyalıq mektepler ashıldı, Batıs Evropa mádeniyatı menen baylanıs keńeydi, baspa rawajlandı, Pánler Akademiyası shólkemlestirildi (1725), jańa kalendarǵa ótildi (1700). XVIII ásir 2-yarımında tovar pul múnásibetleri rawajlandı. Yekaterina II dáwiri (1762-96) nde dvoryan jer iyeligi jáne de rawajlandı. Mámleket jer fondın kóbeytiw maqsetinde 1764-jıl shirkewge qaraslı jerlerdiń bir bólegi tartıp alındı. Dıyqanlardıń ǵalabalıq narazılıǵı Pugachyov kóterilisi hám basqa ishki máselelerdiń kelip shıǵıwına sebep boldı.

Sırtqı siyasat tarawında korol húkimeti dvoryan hám sawdagerlerdiń Qara teńiz arqalı qolaylı sawda jollarına bolǵan umtılıwların esapqa alıp, qubla shegaralardıń qáwipsizligi ushın gúresti dawam ettirdi. Túrkiya menen bolǵan urıslarda Rossiya jeńiske eriskennen soń, Qırım xanlıǵı (1783) hám ulıwma Qara teńizdiń arqa jaǵası Rossiya imperiyası ıqtıyarına ótti. Shegara Dnestr dáryası boylap belgilendi. 70-90-jıllarda Ukrainanıń oń qırǵaǵı hám Belarus pútkilley Rossiyaǵa qosıp alındı.

XIX ásir baslarında Aleksandr I imperator bolǵan dáwir (1801-25) de bir qansha reformalar ótkerildi, mámleket apparatanı zamanagóylestiriwge háreket etildi. Urıslar nátiyjesinde hám diplomatiyalıq iskerlik jolı menen 1801-jıl Shıǵıs Gurjistan, 1809-jıl Finlandiya, 1812-jıl Batıs Gruzinstannıń bir bólimi hám Bessarabiya Rossiya imperiyası quramına kirgizildi. 1805 hám 1806-07-jıllarda Rossiya Napoleon Franciyasına qarsı koaliciya urısında qatnastı. 1812-jıl Napoleon armiyası Rossiyaǵa bastırıp kirdi, sol jıl 26-avgust (7-sentyabr) taǵı Barodino urısında francuz áskerleri úlken shıǵın kórdi hám shegindi. 1814-15-jıllardaǵı Vena kongressi qararlarına qaray, Polsha korollıǵı Rossiya imperiyasına ótti.

Aǵartıwshılıq ideyalarınıń jayılıwı, XVIII ásir aqırındaǵı Francuz revolyuciyasınıń tásiri, rus armiyasınıń 1813-14 hám 1815-jıllardaǵı sırt el júrisleri dáwirinde Evropa mámleketlerindegi mámleket hám jámiyet dúzilisi menen tanısıw nátiyjesinde Rossiya jámiyetinde tereń sociallıq hám siyasiy ózgerisler islew zárúrligi haqqındaǵı pikirler payda boldı. 1816-23 jıllarda Rossiyadaǵı mámleket jáne sociallıq-siyasiy basqarıw principin qayta qurıw maqsetin gózleytuǵın jasırın jámiyetler payda boldı. Arqa hám Qubla jámiyet aǵzalarınıń qurallı kóterilisleri (1825-jıl dekabristler kóterilisi) bastırıldı. Kavkaz urısınıń sozılıp ketiwi hám onda Arqa Kavkaz xalıqlarınıń qattı qarsılıq kórsetiwi, 1853-56-jıllardaǵı Qırım urısında Rossiyanıń jeńiliske ushırawı imperator Nikolay I hákimiyatı siyasiy basqarıw principiniń daǵdarısın kúsheytti. Áne sol faktorlar qısıwı astında imperator Aleksandr II bir qansha reformalar ótkeriwge májbúr boldı. Atap aytqanda, 1861-jıl dıyqanlar reforması ótkerilip, XVII ásir ortalarında engizilgen krepostnoylıq huqıqı biykar etildi. 1860-70-jıllardaǵı reformalar mámleket ekonomikasın jańalaw hám kapitalistlik múnásibetlerdi rawajlandırıwǵa jol ashtı. Áyne waqıtta Rossiya qaraqshılıq urısların dawam ettirip, Qazaqstan hám Orta Aziya jerleriniń ádewirǵana bólegin basıp aldı, jergilikli xalıqlar basına sanaqsız azaplar saldı, bul jerlerde kolonizatorlıq tártiplerin ornattı.

XIX ásirdiń 2-yarımında mámlekettiń túrli sociallıq qatlamlarında revolyuciyalıq keypiyat kúsheydi. 70-80-jıllarda bir qansha revolyuciyalıq shólkemler (&quot;Jer hám erk&quot;, &quot;Xalıq shıdamlılıǵı&quot; hám basqalar) dúzilip, olar Rossiyada samoderjaviyeni awdarıp taslaw wazıypasın maqset etip aldı. 1881-jılda &quot;Xalıq shıdamlılıǵı&quot; shólkemi aǵzaları tárepinen Aleksandr II óltirildi.

XIX ásir aqırı - XX ásir baslarında revolyuciyalıq siyasiy partiyalar: Rossiya social-demokratiyalıq jumısshı partiyası (RSDRP) (bul partiya 1903-jılda bolshevikler hám mensheviklerden ibarat eki frakciyaǵa bólindi) hám Revolyuciyashı socialistler (eserlar) partiyası dúzildi. 1904-05-jıllardaǵı rus-yapon urısındaǵı jeńilis Rossiyadaǵı jaǵdaydı keskinlestirdi, bul bolsa 1905-07-jıllardaǵı revolyuciyaǵa alıp keldi. Revolyuciya dawamında Rossiya konstituciyalı monarxiyaǵa óte basladı; Mámleket duması shólkemlestirildi, jańa siyasiy partiyalar (Konstituciyalıq-demokratiyalıq, 17-oktyabr awqamı, Rus xalqı awqamı hám basqalar) maydanǵa shıqtı. 1914-18-jıllardaǵı [[Birinshi jáhán urısı]]nda Rossiya Antanta quramında qatnastı. Bul urıs 1917-jıl [[Fevral revolyuciyası]]na alıp kelgen taǵı bir social-ekonomikalıq hám siyasiy daǵdarıstıń tiykarǵı sebeplerinen boldı. Bul revolyuciya samoderjaviyeni awdarıp tasladı. Waqıtsha húkimet dúzildi, 1917-jıl 1-sentyabrde Rossiya respublika dep daǵaza etildi. 1917-jıl 25-oktyabrde Oktyabr revolyuciyası júz berdi. Vladimir Lenin basshılıǵındaǵı bolshevikler húkimet tóbesine shıqtı. Jumısshı, soldat hám dıyqan deputatları soveti hákimiyatı daǵaza etildi. 1918-jıl yanvarda Rossiya Sovet Federativ Socialistlik Respublikası (RSFSR) dúzildi, sol jılı iyulda burınǵı imperator Nikolay II atıp taslandı. 1917-22-jıllardaǵı Puqaralar urısı hám áskeriy intervensiya sebepli mámlekettegi bolshevikler partiyasınan tısqarı barlıq siyasiy partiyalar biykar etildi, jámiyet hám mámleketti shólkemlestiriwdiń áskeriy-kommunistlik principleri (&quot;áskeriy kommunizm&quot;) engizildi, ámelde Kommunistlik partiya diktaturası ornatıldı. 1921-jıl &quot;jańa ekonomikalıq siyasat&quot; daǵaza etildi. 1922-jıl 30-dekabrde Sibirdegi Lena dáryası burınǵı Rossiya imperiyası aymaǵında dúzilgen RSFSR, [[Ukraina]], [[Belorussiya]] hám Zakavkazye respublikaları ([[Ázerbayjan]], [[Armeniya]] hám [[Gruziya]]) birgelikte Sovet Socialistlik Respublikaları Awqamın (SSSR) dúzdi.

RSFSR xalıqları da SSSR diń pútkil tariyxı dawamında mámleketti industrialaw, awıl xojalıǵın kollektivlestiriw salmaǵın, 20-40-jıllardaǵı ǵalabalıq repressiyalar azapların bastan keshirdi, Ekinshi jáhán urısındaǵı jeńiske, 60-70-jıllardaǵı Texnika revolyuciyasına úlken úles qostı. 70-jıllar aqırı hám, ásirese, 80-jıllarda ekonomikada unamsız principler sezile basladı. Kóp tárepten qorǵaw ónimleri óndiriske qaratılǵan sanaat mámlekettiń ǵalabalıq mútájlik buyımları óndiriske bolǵan talabın qandıra almaytuǵın edi. Miynet ońimdarlıǵınıń tómenligi, onı asırıwǵa qızıqtırıwshı faktorlardıń joq ekenligi, pútkil jámiyette byurokratlıq háwij alǵanlıǵı hám basqa illetler óz tásirin kórsetti. 1985-jıl &quot;qayta qurıw&quot; siyasatı daǵaza etildi. Biraq tez arada júz bergen siyasiy waqıyalar ekonomikaǵa qattı soqqı berdi. 1990-jıl 12-iyunda RSFSR diń mámleketlik suverenitet tuwrısındaǵı Deklaraciya qabıllandı. 1991-jıl 25-dekabrde RSFSR Joqarǵı Keńesi Rossiya mámleketiniń rásmiy atı Rossiya Federaciyası (Rossiya) dep atalıwın tastıyıqladı. 1991-jıl martında RSFSR prezidenti lawazımı shólkemlestirildi (1991-jıl iyunda Boris Yeltsin RSFSR prezidenti etip saylandı). 1991-jıl avgust krizisinen keyin sol jıl dekabrde RSFSR, [[Belorussiya]] hám [[Ukraina]] basshıları Belaya veja pushchasi pitimine qol qoyıp, SSSR tamamlanılǵanın hám Ǵárezsiz Mámleketler Doslıq awqamı (ǴMDA) dúzilgenin járiyaladı. Rossiya SSSR diń huqıqıy miyrasxorı bolıp qaldı. 1992-jıl yanvarda basqarıw-buyırıw sistemasınan bazar ekonomikasına ótiw maqsetin gózleytuǵın ekonomikalıq reforma baslanıwı daǵaza etildi. Reformanı ótkeriwdegi qáteler hám izbe-izlik joqlıǵı sebepli ekonomika tarmaqlarında krizis jaǵdayları júz berdi, bul bolsa xalıqtıń turmıs dárejesi tómenlewine alıp keldi. 1993-jıl sentyabr-oktyabr daǵdarısı dawamında Prezident pármanı menen Sovet sisteması tamamlandı. Sol jılı dekabrde Federal jıynalısqa saylaw ótkerildi. 1996-jıl Boris Yelsin 2-márte prezident etip saylandı. 2000-jılda prezident lawazımına saylaǵan Vladimir Putin jol qoyılǵan qáte hám kemshiliklerdi sazlaw ilajların kóre basladı. Ol prezident retinde shet el saparın Ózbekstannan baslaǵanlıǵı itibarǵa ılayıq. Rossiya - SSSR diń huqıqıy miyrasxorı retinde 1945-jıldan [[BMSh]] aǵzası. [[Ózbekstan Respublikası]] suverenitetti 1992-jıl 20-martta tán alǵan hám diplomatiyalıq múnásibetlerin ornatqan. Milliy bayramları - 12-iyun - Suverenitet haqqında deklaraciya qabıl etilgen kún (1990), 7-noyabr - Shártlesiw hám doslıq kúni (1996), 12-dekabr Rossiya Konstituciyası kúni (1993).

==Tiykarǵı siyasiy partiyaları, kásiplik awqamları hám basqa jámiyetlik shólkemleri==
&quot;Birden-bir Rossiya&quot; partiyası, 2003-jıl tiykar salınǵan; Liberal demokratiyalıq partiya, 1992-jıl dizimge alınǵan; &quot;Яблоко&quot; demokratiyalıq partiyası, 2001-jıl dúzilgen; &quot;Oń kúshler awqamı&quot; partiyası, 2001-jıl dúzilgen; Rossiya Federaciyası Kommunistlik partiyası, 1993-jıl dizimge alınǵan; sonıń menen birge, Rossiya demokratiyalıq partiyası, &quot;Евразия&quot;, &quot;Internatsional Rossiya&quot;, Rossiya konservativ partiyası, Rossiya Federaciyası Xalıq partiyası, Rossiya xalıq watandı súyiwshilik partiyası, Rossiya xalıq respublikashılar partiyası, &quot;Liberal Rossiya&quot; partiyası, &quot;Isbilermenlikti rawajlandırıw partiyası&quot;, Rossiya Miynet partiyası, Pensionerler partiyası, Rossiya social-demokratiyalıq partiyası hám basqa partiyalar; &quot;Urıs húrmetlileri - tınıshlıq ushın&quot;, &quot;Ásker anaları&quot;, &quot;Qádir-qımbat hám mehir-miriwbet&quot; hám basqa háreketler iskerlik kórsetedi. Rossiya ǵárezsiz kásiplik awqamları federaciyası kóplegen tarmaq kásiplik awqamların birlestiredi.

==Xojalıǵı==
Rossiya - industrial-agrar mámleket. Onıń aymaǵı 12 iri ekonomikalıq rayon (Arqa, Arqa-Batıs, Oraylıq, Volga-Vyatka, Oraylıq qaratopıraq, Volgaboyı, Arqa Kavkaz, Ural, Batıs Sibir, Shıǵıs Sibir, Uzaq Shıǵıs hám Kaliningrad wálayatı) ǵa bólingen. Milliy dáramatta sanaattıń úlesi 44,5%, awıl xojalıǵı úlesi 10%, qurılıs 11,5%, transport, baylanıs, materiallıq texnika támiynatı, tayarlaw hám basqa tarmaqlardıń úlesi 34%. Ekonomikada mámleketke qaraslı kárxanalar menen bir qatarda menshikli, aralas kárxanalar da bar.

==Sanaatı==
Rossiya kómir, neft, tábiyiy gaz qazıp alıwda, elektr energiya, mineral tógin, gezleme, polat, prokat, cement óndiriste dúnyada aldınǵı orınlardan birinde turadı. Mámleket eksport hám janılǵı energetika balansında neft hám de tábiyiy gazdıń áhmiyeti úlken. Nefttiń kóp bólimi Volgaboyı, Ural regionında, Batıs Sibir, Rossiya Evropa bólegi arqa, Saxalin hám basqa orınlarda qazıp alınadı. Neft shiyki óniminiń kópshilik bólimi &quot;LUKoyl&quot;, &quot;Slavneft&quot;, &quot;Rosneft&quot;, &quot;Bashneftexim&quot; kompaniyalarınıń kárxanalarında qayta islenedi. Rossiyada qazıp alınǵan nefttiń 99,5% &quot;Transneft&quot; awqamınıń magistral trubaları

 (jámi uzınlıǵı 48,5 mıń km) arqalı tasıp beriledi. Anıqlanǵan gaz rezervleri boyınsha Rossiya dúnyada 1-orında (32% ten kóbirek) turadı hám dúnyada qazıp alınıp atırǵan gazdıń 30% in támiyinleydi. Tábiyiy gazdıń tiykarǵı bólimi YamalNenets avtonomiya okrugindegi Urengoy, Yamburg, Zapolyarye, sonıń menen birge, Orenburg kánlerinen alınadı. Jámi gazdıń 94% in &quot;Gazprom&quot; awqamı qazıp shıǵaradı. Magistral gaz trubaları uzınlıǵı - 150 mıń km. Ishki bazarǵa jetkerip beriletuǵın gazdıń 15% kommunal maishiy

tarawǵa, sonday-aq, xalıq mútájligine, qalǵan bólegi sanaat óndiriske isletiledi. Kómir rezervleri 22 iri kómir háwizinde hám 115 bólek kánde jaylasqan. Kuzbass hám Pechora, KanskAchinsk, Qubla Yakutiya háwizleri Rossiyanıń eń iri kómir kánleri bolıp tabıladı. Rossiyada 72 akciya jámiyeti hám 6 mámleket unitar kárxanası kómir qazıp alıw menen shuǵıllanadı. Olar quramında 114 shaxta hám 125 ashıq kán bar. 68 bayıtıw hám 1 briket fabrikası isleydi. Neft hám gaz benen bir qatarda kómir Rossiyada elektr hám ıssılıq energiyası óndiristiń tiykarǵı dáreklerinen biri; metallurgiya, ximiya hám basqa sanaat tarmaqları ushın teńsiz shiyki ónim bolıp tabıladı.


g

== Derekler ==
{{derekler}}

{{Rossiya subyektleri}}
{{Evropa}}
{{Aziya}}
{{Authority control}}

[[Kategoriya:Rossiya| ]]
[[Kategoriya:Mámleketler]]
[[Kategoriya:Evropa]]
[[Kategoriya:Aziya]]
{{Rossiya-stub}}</text>
      <sha1>k3i3c31dtmf6dr0f5pbemd93guqqhkm</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>78308</id>
      <parentid>78300</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T13:50:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Abdullaeva Shaxnoza-Banu</username>
        <id>10504</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35199" xml:space="preserve">'''Rossiya''' (russha: Россия), '''Rossiya Federaciyası''' (russha: Российская Федерация) — Evropanıń shıǵısında, Aziyanıń arqasında jaylasqan mámleket. Maydanı tárepinen dúnyada eń úlken mámleket. Qurǵaqlıqtaǵı shegarası 22125,3 km, teńiz shegarası 38807,5 km. Rossiya aymaǵı 3 okean háwizine qaraslı 12 teńiz, atap aytqanda, Baltıq, Qara hám Azov ([[Atlantika okeanı]]), Barens, Aq, Qara, Laptevlar, Arqa Sibir hám Chukotka ([[Arqa Muz okeanı]]), Bering, Oxota, Yapon teńizleri (Tınısh okeanı), sonday-aq, hesh bir okeanǵa tutaspaǵan [[Kaspiy teńizi]] menen qorshalǵan. Maydanı 17,1 mln. km². Xalqı — 144 million adam (2024). Paytaxtı - [[Moskva]] qalası.

Basqarıw tárepten 89 subiekt: 21 respublika [[Adıgeya]], Boshqirdiston, Buryatiya, [[Daǵıstan]], Ingushiya, Kabarda-Balkariya, Kareliya, Komi, Mariy El, Mordoviya, Altay, Yaqut (Yakutiya), [[Tatarstan]], Tuva, Udmurtiya, Haqasiya, Chechenistan, Chuvashiya, Arqa Osetiya, Qalmaq, Qarachay Cherkasiya, 6 úlke ([[Krasnodar]], Krasnoyarsk, Altay, Primorye, Stavropol, Xabarovsk), 49 wálayat (Amur, Arxangelsk, [[Astraxan]], Belgorod, Bryansk, [[Vladimir]], Volgograd, Vologda, Voronej, Ivanovo, Irkutsk, Kaliningrad, Kaluga, Kamchatka, Kemerovo, Kirov, Kostroma, Kurgan, Kursk, Leningrad, Lipetsk, Magadan, Moskva, Murmansk, Nijniy Novgorod, Novgorod, Novosibirsk, Omsk, Orenburg, Oryol, Penza, Perm, Pskov, Rostov, Ryazan, Nátiyje, Saratov, Saxalin, Sverdlovsk, Smolensk, Tambov, Tver, Tóbesk, Tula, Tyumen, Ulyanovsk, Chelyabinsk, Gepard, Yaroslavl), 2 federal qala (Moskva, Sankt-Peterburg), 1 avtonomiyalı wálayat (Evreyler), 10 avtonomiyalı okrug [Aga Buryatlari, KomiPermyaklar, Koryaklar, Nenetslar, Taymir (Dolgan Nenets), Ust Ordinskiy Buryatları, XantiMansi, Chukotka, Evenklar, YamalNenets] qa bólinedi. Rossiyada 1091 qala, 1922 qalasha bar. 2000-jıl Oraylıq, Arqa-Batıs, Qubla Volga boyı, Ural, Sibir, Uzaq Shıǵıs, federal okrugları dúzildi.

==Mámleket basqarıw principi==
Rossiya - basqarıwdıń respublika formasına iye bolǵan demokratiyalıq federativ respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1993-jıl 12-dekabrde qabıl etilgen. Mámleket baslıǵı - prezident (2000-jıldan Vladimir Putin), ol ulıwma, teń hám tuwrı saylaw huqıqı tiykarında jasırın dawıs beriw jolı menen Rossiya puqaraları tárepinen 4 jıl múddetke saylanadı. Nızam shıǵarıwshı organı - 2 palata (Federaciya Keńesi hám Mámleket duması) dan ibarat Federal jıynalıs (parlament). Atqarıwshı hákimiyattı baslıq basshılıǵındaǵı húkimet ámelge asıradı. Húkimet baslıǵın Mámleket duması menen kelisip prezident tayınlaydı.

==Tábiyat zonaları==
Rossiya aymaǵı meridian boylap 2,5-4 mıń km ga, batıstan shıǵısqa 9 mıń km ga sozılǵan. Mámlekettiń eń batıs noqatı [[Polsha]] menen bolǵan shegarada (Kaliningrad wálayatı), shıǵıs noqatı Bering buwazındaǵı Ratmanov atawda, shet batıs noqatı [[Ázerbayjan]] menen bolǵan shegarada, shet arqa noqatı FransIosif Jeri arxipelagindegi Rudolf atawda, Rossiya aymaǵınıń 45% i orman, 4% i suw, 13% i awıl xojalıǵına jaramlı jerler, 19% i buǵa jaylawları, 19% i basqa jerler bolıp tabıladı.

==Relyefi==
Rossiya maydanınıń derlik 70% i tegislik. Batısta Shıǵıs Evropa (yamasa Rossiya) tegisligi jaylasqan. Onda uzınlıǵı 250-400 metrli Valday, Orta Rossiya, Volga boyı, BugulmaBelebey, Joqarı Kama hám basqa qırlar OkaDon, Kaspiy boyı hám basqa pás tegislikler menen tutas. Onnan shıǵısta Ural taw dizbegi, keyin Batıs Sibir tegisligi baslanadı. Yenisey hám Lena dáryaları aralıǵında Orta Sibir tegistawlıǵı, shıǵısta Oraylıq Yakutiya pás tegisligi bar. Mámleket shıǵısı hám qublasında tawlıqlar kóbirek. Evropa bóliminde Úlken Kavkaz tawınıń arqa janbawırında taw dizbekleri (Rossiyadaǵı eń biyik noqatı - Elbrus tawı, 5642 m) jaylasqan. Sibirdegi taw dizbekleri - Altay, Kuznetsk Alatawı, Batıs Sayan tawları, Tuva, Baykalboyı, Baykal artındaǵı tawlar hám Stanovoy dizbegi Rossiyanıń qubla shegarası boylap ótedi. Sibirdiń arqa-shıǵısı (Verxoyansk hám Cher dizbek tawları), Uzaq Shıǵıs (Chukotka hám Koryak tawları) ta ortasha biyikliktegi dizbekler kóbirek ushıraydı. Tınısh okeanı jaǵası boylap sozılǵan Kamchatka hám Kuril atawlarındaǵı tawlarda hárekettegi vulkanlar atılıp turadı.

==Geologiyalıq dúzilisi==
Rossiya aymaǵı Shıǵıs Evropa platformasınıń ádewir bólimin, pútkil Sibir platformasın, Batıs Sibir plitasın, Qubla Sibir, Verxoyansk-Chukotka búrmeli oblastı, Koryak tegistawlıǵı, Kamchatka, Kuril atawları, Primorye hám Saxalin búrmeli oblastların iyeleydi. Áyyemgi platformalar joqarı proterozoy dáwirine shekem bolǵan kristallı fundamentlerden ibarat bolıp, teńiz túbindegi áyyemgi shógindi hám vulkan jınıslarınan dúzilgen hám keyinirek búrmelenip, metamorfizmge dus kelgen. Kareliya búrmeleniw dáwiri tawsılǵannan keyin, [[Shıǵıs Evropa]] hám Sibir platformaları jerleriniń maydanı denudaciya nátiyjesinde tegislenip, shógindi jınıslar astında qalǵan. Proterozoy dáwiri ortalarına shekem áyyemgi platformalardı qorshap turǵan búrmeli oblastlar ornında okean bolıp, az-azdan geosinklinal sistemaları quram taba baslaǵan hám túrli jastaǵı búrmelengen oblastlar - baykal, kaledon, gersin, kimmeriy búrmeleniwleri payda bolǵan. Kavkazda geosinklinal rawajlanıw procesi Alp búrmeleniw dáwirinde tawsılǵan. Kuril hám Komandor atawlarında, Oxota, Bering teńizleri batıqlarında geosinklinal rawajlanıw ele tamam bolmaǵan.

==Basqarıw aymaqlıq bóliniwi==
''Tiykarǵı maqala:'' [[Rossiyanıń aymaqlıq bóliniwi]]

Rossiya Federaciyası Konstituciyasına kóre, Rossiya Federaciyası federal mámleket bolıp, 89 teń haqılı subiektler - respublikalar, úlkeler, wálayatlar, federal áhmiyetke iye qalalar, avtonomiyalı okruglar hám avtonomiyalı wálayattan ibarat.

==Mineral resursları==
Rossiya júdá bay mineral buyım rezervlerine iye bolǵan mámleket. Dúnyadaǵı 7 eń iri kómir háwizinen 5 ewi Rossiyada jaylasqan. Rossiyada dúnyadaǵı temir rudası, berilliy rezerviniń 30%, nefttiń 17-18%, gaz, almaz, niobiy, tantaldiń 70-75%, palladiydiń 50%, nikeldiń 40% ten kóbi, urannıń 10% i bar. Atap aytqanda, Uralda boksit, Shıǵıs Kavkaz, Orta hám Qubla Ural, Shıǵıs Sibirde mıs, Krasnoyarsk úlkesi arqasında misnikel, Zabaykalye hám Uzok, Shıǵısta ruwxqorǵasın, Ural, Oltoy, Zabaykalye hám Kola yarım atawda qımbatbahalı taslar, mramor, granit, bazalt, Saxada almaz kánleri, sonday-aq, túrli orınlarda volfram, molibden, surma, sınap, altın, gúmis, platina, kobalt, slyudamoskovit, asbest hám sol sıyaqlı paydalı qazılmalardıń úlken kánleri bar. Íqlımı derlik hámme jerde kontinental (shet arqa-batısta teńiz ıqlımı), Sibir hám Uzaq Shıǵıs arqada keskin kontinental, qublasında musson ıqlım (qısı suwıq, qar az jawadı, jazı ortasha jıllı). Qısta Rossiya aymaǵı ústinde joqarı atmosfera basımı (shıǵısta Aziya anticiklonı) húkimran boladı. Yanvardıń ortasha temperaturası Evropa bóliminiń batısında hám Kavkaz arqasında 0-5°, Saxa shıǵısında -40°,-50°, atap aytqanda, Oymyakonda - 72,2° qa shekem. Jazda atmosfera basımı páseyedi, sol sebepli bul máwsim salıstırǵanda jıllı, qublasında ıssı, iyuldıń ortasha temperaturası G dan (Sibir arqasında) 24-25° qa shekem (Kaspiy boyı oypatlıǵında) jetedi. Eń kóp jawın Kavkaz tawlarında (jılına 3200 mm ge shekem), Uzaq Shıǵıs qublasında (1000 mm ge shekem) hám Shıǵıs Evropa tegisliginiń orman zonasında (850 mm ge shekem). Kaspiy boyı oypatlıǵınıń yarım shól jerlerinde júdá az - jılına 170 mm ge jaqın jawın jawadı. Qar qaplamı mámleket qublasında 60-80 kún dawam etse, Shet arqada 260-280 kúnge baradı.

==Ishki suwları==
Rossiyada uzınlıǵı 10 km den asatuǵın 120 mıńǵa jaqın dárya bar. Dáryalardıń kópshiligi Arqa Muz okeanı háwizine (Arqa Dvina, Pechora, Ob, Yenisey, Lena, Yana, Indigirka, Kolima hám basqalar), [[Tınısh okeanı]] háwizine (Amur, Anadir, Penjina hám basqalar), Atlantika háwizine (Don, Kuban, Neva hám basqalar) tiyisli. Evropanıń eń uzın hám suwlı Volga dáryası, sonday-aq, Ural hám Terek Kaspiy teńizine quyıladı. Olardıń kóbi suw transportı hám aǵash aǵızıwda, qala hám sanaat kárxanaların suw menen támiyinlewde, egisliklerdi suwǵarıwda úlken áhmiyetke iye. Rossiyada 2 mln. nan artıq dushshı hám shor suwlı kól bar. Eń irileri: Baykal (dúnyadaǵı dushshı suw rezerviniń '/5 bólegi), Kaspiy teńizkóli, Ladoga, Onega, Taymir. Rossiyada 1200 ge jaqın suw bazası bar. Iri suw bazaları: Bratsk, Krasnoyarsk, Zeya, UstIlim, Boguchan, Baykal (Irkutsk), Volgograd, Ribinsk hám basqalar. Topıraq hám ósimlikleri tegisliklerde tábiyat zonalarına qarap ózgeredi. Arqa Muz okeanı atawları hám Taymir yarım ataw jaǵasında baslanǵısh arktika topıraǵı tarqalǵan bolıp, tiykarınan siyrek lishaynik, mox hám kóp jıllıq gúlli ósimlikler ushıraydı. Tundra zonasında ashqıltım tundra (gleylangan) topıraǵı tarqalǵan. Ósimlik túri kóp: mox hám lishayniklerden tısqarı pás boylı putalar (kelte boylı qayın hám tal), hár túrli ot, miyweli ósimlikler (brusnika, golubika) ushıraydı. Orman zonasınıń arqa bólegi (tayga zonası) ndegi podzol topıraqlarda iyne japıraqlı terekler - shırsha, aqqaraǵay, kedr hám qaraǵay ormanları, Yeniseyden shıǵıstaǵı taygatong topıraqlarda iyne japıraqlı tayga terekleri - sibir hám dauriya tilaǵashları, Uzaq Shıǵısta bolsa, shırsha hám aqqaraǵay ósedi. Tayga zonasında (ásirese, Batıs Sibirde) batpaqlıq kóp. Taygadan qublaraqta, Shıǵıs Evropa tegisliginde aralas ormanlar bar. Torf basqan podzol topıraqlarda aqqayın hám tawterek, emen, zereń, qayraǵash, Shıǵıs Evropa tegisligi orman zonasınıń shet qublasında emen, juka hám basqa keń japıraqlı terekler ósedi. Shıǵıs Evropa hám Batıs Sibirde qara hám toq kashtan topıraq, Kaspiyboyı oypatlıǵında ashıq kashtan hám gúńgirt, shorhák topıraqlar ushıraydı.

==Haywanat dúnyası==
Haywanat dúnyası túrli-túrli. Arktika muz sahrası hám tundrada arqa túlkisi, lemming, arqa buǵası, polyus úkisi, tundra kekligi; orman zonasında los, qońır ayıw, silovsin, suvsar, túlki, tıyın, murındıq, qońır qoyan, Uzaq Shıǵıs qublasında ussuri jolbarısı, qara ayıw, harza, yenotsimon iyt, jalǵızaq, qustan karqur, qur, toqıldawıq, buldırıq hám basqalar jasaydı. 
Ormanlı sahra zonasında kemiriwshiler, túrli qus, ondatra, túlki, suvsar, terige bay haywanlardan los, arqa buǵasınıń túrleri kóp. Teńizlerde balıq (treska, seld, kambala, skumbriya, sudak, losos, osetr hám basqalar), teńiz sút emiziwshileri (kit, morj, tyulen, teńiz pıshıǵı) awlanadı. Ayriqsha kem ushırasatuǵın tábiyat hám de haywanat dúnyasın saqlap qalıw hám úyreniw maqsetinde túrli zonalarda 100  mámleket tábiyiy qorıqxanası (maydanı 33,3 mln.gektar) hám 5 milliy baǵ (maydanı 6,7 mln.gektar) dúzilgen. Eń irileri: Altay, Astraxan, Barguzin, Kavkaz, PechoraIlich, Teberda hám basqalar.

==Xalqı==
Rossiyada 100 den artıq millet hám elat jasaydı. Rossiyanıń tiykarǵı xalqı - ruslar jámi xalıqtıń 81,5% in quraydı. Ukrainaǵa qońsılas wálayatlarda, Tyumen wálayatı, Moskva, Arqa Kavkaz, Ural hám Sibir qublasında ukrainlar, Kaliningrad wálayatı, Moskva hám Moskva wálayatı, Sankt-Peterburg hám Kareliyada belaruslar, Krasnoyarsk úlkesi, Moskva hám Sankt-Peterburgda Litvalar hám latishlar (sonday-aq, Omsk wálayatında latishlar, Kaliningrad wálayatında litvalar), Omsk, Novosibirsk, Orenburg wálayatları, Krasnoyarsk hám Altay úlkelikinde olmonlar, Moskva, Sankt-Peterburg, Yekaterinburg, Samara, Nijniy Novgorod, Chelyabinsk, Rostov, Saratov, Novosibirsk qalalarında evreyler, Rostov wálayatı hám Krasnodar úlkesinde Moldovanlar, Stavropol hám Krasnodar úlkesinde grekler, Krasnodar hám Stavropol úlkelerinde hám Rostov wálayatında armanlar da jasaydı. Sonday-aq, Ázerbayjanlar, ózbekler (1994-jılda 58 mıń), gurjlar, qazaqlar hám basqa da xalıqlar jasaydı. Rossiyanıń Evropa bólegi arqasında karellar, vepslar, ijorlar, saamlar (loparlar), komi hám komipermyaklar, Orta Volga boyında mari, udmurt hám mordvalar, Volgaboyınıń basqa jerleri hám Qubla Uralda túrkiy tillerde sóylesiwshi chuvashlar, bashqurtlar, tatarlar, sonıń menen birge, qalmaqlar jasaydı. Osetin, qarachay, balqar, qamıq, noǵaylar Arqa Kavkazdıń túpkilikli jay xalqı bolıp tabıladı. Sibir hám Uzaq Shıǵısta túrkiy xalıqlarǵa tiyisli yaqutlar, altay, shor, haqas hám tuvalar, monǵol tilinde sóylesiwshi buryatlar, sonıń menen birge, xanti hám mansilar, nenets, chukcha hám eskimoslar jasaydı.

Mámleket tili - rus tili; Rossiya quramındaǵı milliy respublikalarda jergilikli ápiwayı xalqınıń tili de sol respublikanıń mámleket tili esaplanadı. Rossiya xalqınıń 73% i qalalarda jasaydı. Dinge sıyınıwshılardıń kópshiligi xristianlar (tiykarınan, pravoslavlar), qalǵanları - musulmanlar, yahudiylar, buddaviylar hám basqalar esaplanadı. Iri qalaları: Moskva, Sankt-Peterburg, Nijniy Novgorod, Novosibirsk, Samara, Yekaterinburg hám basqalar.

==Tariyxı==
Rossiya aymaǵında orta paleolit dáwirinde, eramızǵa shekem 100-35 mıń jıl aldın Tómen Volga, Orta Uralda dáslepki mákan-jaylar payda bolǵan. Sońǵı paleolit dáwirinde adamlar polyus sheńberinen ótip, Sibirdiń bir bólegine jaylasa baslaǵan. Eramızǵa shekemgi 3-2 mıń jıllıqlarda Arqa Kavkazda jez, Ural, Batıs Sibir, Joqarı Volga boyında túrli metallardan buyımlar tayarlanǵan. Sahra, ormansahra regionlarında shárwashılıq, dare oypatlıqlarında dıyqanshılıq rawajlana baslaǵan. Eramızǵa shekemgi 1 mıń jıllıqta qalamámleketlrr, Bospor mámleketi, Skiflar mámleketi bar bolǵan. Eramızdıń III ásirinde Shıǵıstan kóshpeli gotlar hám IV ásirde xunnlar bastırıp kelgen. IV-VIII ásirlerde Arqa Kavkazda alanlar birlesken. 552-745-jıllarda Rossiya aymaǵınıń bir bólimin túrkiy xalıqlardıń qáwimlik birlespesinen ibarat Túrk qaǵanlıǵı iyelep turǵan. VII ásir 1-yarımında Azov boyında Ullı Bulgariya mámleketi payda boldı, biraq bolgarlar Xazar qoqanlıǵınan jeńiliske ushırap, Dunay, Volga hám Kama dáryaları boyına kelip jaylastı. X ásirde VolgaKama Bulgariyası mámleketi payda boldı, Orta Volga boyı xalıqları sol mámleketke birlesti. VI ásirde Sibir, Yenisey dáryasınıń orta aǵımında házirgi haqaslardıń ata-babaları esaplanǵan Qırǵızlar mámleketi, VIII ásir - X ásir baslarında Uzaq Shıǵısta Boxay mámleketi húkim surdi.

IX ásirde shıǵıs slavyan qáwimleriniń birlesiwi tiykarında Áyyemgi Rus mámleketi dúzildi; shıǵıs slavyanlardıń eki orayı - Novgorod menen Kiyev Ryurikovichlar dinastiyasına tiyisli knyazlar hákimiyatqa birlesti. Shama menen 988-jıl knyaz Vladimir Vizantiyapravoslav formasındaǵı xristianlikti Rossiyanıń mámleketlik dini dep qabılladı, bul waqıya mámleketshilikti bekkemlew hám Shıǵıs Evropadaǵı slavyan, balt, ugorfin hám basqa qáwimlerdi biriktiriwge kómeklesti. Áyyemgi rus elatı dúzildi. Pecheneg (bijanak) hám qıpshaqlar hújimin qaytarǵan Kiev Rusı Shıǵıs Evropadaǵı iri mámleketke aylandı. Vladimir Svyatoslavich hám Vladimir Monomaxtan keyin mámleketti basqarǵan Mstislav Vladimirovichdiń ólimi (1132-jıl) nen keyin Áyyemgi Rus mámleketi bóleklenip ketti. Kiyev Rusınan Novgorod Respublikası, VladimirSuzdal, Galichvolin, Ryazan knyazlikleri hám basqa mámleketler ajıralıp shıqtı. XIII ásirde olarǵa Shıǵıstan monǵollar, Batıstan shvedlar hám olmonlar hújim etti. 1223-jıl rus knyazlikleri monǵollar menen Kalka dáryası boyındaǵı urısta jeńiliske ushıradı. 1236-jıl monǵollar VolgaKama Bulgariyasın, 1237-jıl Ryazan hám basqa qalalardı wayran etti. 1240-jıl bolsa shvedlar bastırıp keldi. Aleksandr Nevskiy basshılıǵındaǵı rus áskerleri sol jılı Neva urısında shvedlerdi, 1242-jıl Muz ústindegi urısta olmonlardı jeńiliske ushırattı. Biraq tarqaq haldaǵı rus knyazlikleri 250 jıl dawamında monǵollar zulımlıǵı astında qaldı.

XIV ásirdiń 2-yarımında Moskva knyazliginiń poziciyası asıp, ol monǵollarǵa qarsı gúreste basshılıq etti hám rus jerlerin az-azdan birlestiriw orayı bolıp qaldı. 1380-jılǵı Kulikovo urısında Dmitriy Donskoy basqarıwındaǵı birlesken rus áskerleriniń monǵol áskerleri ústinen qazanǵan jeńisi arqa-shıǵıs rus jerlerin birlestiriw ushın imkan jarattı. Moskva ullı knyazlik hákimiyatı XV ásir aqırı - XVI ásir baslarında rus jerlerin birlestiriwdi tiykarınan tamamladı. 1478-jıl Novgorod, 1485-jıl Tver, 1510-jıl Pskov, 1514-jıl Smolensk, 1521-jıl Ryazan Moskva ullı knyazligine qosıp alındı. 1480-jıl monǵollar zulımı toqtatıldı.

Birinshi rus korolı Ivan IV Vasilyevich Grozniy (1533-84; 1547-jıldan korol) mámleketti oraylastırıwǵa kiristi.
Qazan hám [[Astraxan]] xanlıqları qosıp alındı, sol tárizde Ural artı hám Batıs Sibirdi jawlap alıw ushın jol ashıldı. XVII ásirde Sibirdiń qalǵan aymaqları da keyin ala qosıp alındı. XV ásir aqırı - XVI ásir baslarında rus xalqınıń qáliplesiw procesi juwmaqlandı, &quot;Rossiya&quot; degen at tarqala basladı.

Batısta Baltıq teńizine shıǵıw ushın bolǵan Livon urısınıń sozılıp ketiwi (1558-83) nátiyjesinde mámleket XVI ásir aqırı - XVII ásir baslarında salmaqlı ekonomikalıq hám siyasiy jaǵdayǵa túsip qaldı. Xalıqtıń massalıq jaǵdayı jamanlastı. Jámiyettiń túrli siyasiy toparlarında narazılıq kúsheydi. Nátiyjede kóterilisler bolıp ótti (eń úlkeni Bolotnikov qozǵalańı). Boyarlar hám dvoryanlar ortasında da gúres keskinlesti. 700 jıldan artıq húkimdarlıq etken Ryurikovichlar dinastiyası tamamlandı.

Mámlekettiń salmaqlı ishki jaǵdayınan paydalanǵan polyaklar hám shvedlar 1604-jılda Rossiyaǵa bastırıp kirdi. Polsha áskerleri Moskvanı iyeledi. Tek 1612-jıl K. Z. Minin hám Dmitriy Mixailovich Pojarskiy basshılıǵındaǵı xalıq láshkerleri Moskvanı azat etti, biraq mámlekettiń batıs hám arqa-batıs aymaǵınıń bir bólimi Rech Pospolita hám Shveciya qol astında qaldı. 1613-jıldan Rossiyada Romanovlar dinastiyası húkimdarlıq ete basladı.

XVII ásirden Rossiya óz tariyxında jańa basqıshqa óte basladı. XVII ásir aqırına kelip sırtqı siyasat máseleleri hám klasslıq gúres keskinlesken waqıtta mámleket hám dvoryanlar húkimranlıǵın bekkemlew ushın ekonomika, mámleket basqarıw principi, mádeniyat sistemasın qayta qurıwǵa zárúrlik payda boldı. Bul ózgerislerdi Petr I húkimeti ámelge asırdı. Petr I diń reformaları sebepli (XVII ásir aqırı - XVIII ásir 1-sheregi) mámlekettiń social-ekonomikalıq hám mádeniy rawajlanıwı jedellesti. Arqa urıs jılları (1700-21) nda úzliksiz armiya hám teńiz askeriy flotı dúzildi. Iri jeńisler qolǵa kirgizildi. Rossiyanıń Baltik teńizine shıǵıwı ushın jol ashıldı. 1721-jıl mámleket Rossiya imperiyası dep daǵaza etildi. Sanaat rawajlana basladı, ásirese, Uraldaǵı taw kánshilik sanaatı tez ósti. Sawda-satıq rawajlanıp, sırtqı sawda kúsheydi. Mádeniyat tarawında úlken ózgerisler ámelge asırıldı, dúnyalıq mektepler ashıldı, Batıs Evropa mádeniyatı menen baylanıs keńeydi, baspa rawajlandı, Pánler Akademiyası shólkemlestirildi (1725), jańa kalendarǵa ótildi (1700). XVIII ásir 2-yarımında tovar pul múnásibetleri rawajlandı. Yekaterina II dáwiri (1762-96) nde dvoryan jer iyeligi jáne de rawajlandı. Mámleket jer fondın kóbeytiw maqsetinde 1764-jıl shirkewge qaraslı jerlerdiń bir bólegi tartıp alındı. Dıyqanlardıń ǵalabalıq narazılıǵı Pugachyov kóterilisi hám basqa ishki máselelerdiń kelip shıǵıwına sebep boldı.

Sırtqı siyasat tarawında korol húkimeti dvoryan hám sawdagerlerdiń Qara teńiz arqalı qolaylı sawda jollarına bolǵan umtılıwların esapqa alıp, qubla shegaralardıń qáwipsizligi ushın gúresti dawam ettirdi. Túrkiya menen bolǵan urıslarda Rossiya jeńiske eriskennen soń, Qırım xanlıǵı (1783) hám ulıwma Qara teńizdiń arqa jaǵası Rossiya imperiyası ıqtıyarına ótti. Shegara Dnestr dáryası boylap belgilendi. 70-90-jıllarda Ukrainanıń oń qırǵaǵı hám Belarus pútkilley Rossiyaǵa qosıp alındı.

XIX ásir baslarında Aleksandr I imperator bolǵan dáwir (1801-25) de bir qansha reformalar ótkerildi, mámleket apparatanı zamanagóylestiriwge háreket etildi. Urıslar nátiyjesinde hám diplomatiyalıq iskerlik jolı menen 1801-jıl Shıǵıs Gurjistan, 1809-jıl Finlandiya, 1812-jıl Batıs Gruzinstannıń bir bólimi hám Bessarabiya Rossiya imperiyası quramına kirgizildi. 1805 hám 1806-07-jıllarda Rossiya Napoleon Franciyasına qarsı koaliciya urısında qatnastı. 1812-jıl Napoleon armiyası Rossiyaǵa bastırıp kirdi, sol jıl 26-avgust (7-sentyabr) taǵı Barodino urısında francuz áskerleri úlken shıǵın kórdi hám shegindi. 1814-15-jıllardaǵı Vena kongressi qararlarına qaray, Polsha korollıǵı Rossiya imperiyasına ótti.

Aǵartıwshılıq ideyalarınıń jayılıwı, XVIII ásir aqırındaǵı Francuz revolyuciyasınıń tásiri, rus armiyasınıń 1813-14 hám 1815-jıllardaǵı sırt el júrisleri dáwirinde Evropa mámleketlerindegi mámleket hám jámiyet dúzilisi menen tanısıw nátiyjesinde Rossiya jámiyetinde tereń sociallıq hám siyasiy ózgerisler islew zárúrligi haqqındaǵı pikirler payda boldı. 1816-23 jıllarda Rossiyadaǵı mámleket jáne sociallıq-siyasiy basqarıw principin qayta qurıw maqsetin gózleytuǵın jasırın jámiyetler payda boldı. Arqa hám Qubla jámiyet aǵzalarınıń qurallı kóterilisleri (1825-jıl dekabristler kóterilisi) bastırıldı. Kavkaz urısınıń sozılıp ketiwi hám onda Arqa Kavkaz xalıqlarınıń qattı qarsılıq kórsetiwi, 1853-56-jıllardaǵı Qırım urısında Rossiyanıń jeńiliske ushırawı imperator Nikolay I hákimiyatı siyasiy basqarıw principiniń daǵdarısın kúsheytti. Áne sol faktorlar qısıwı astında imperator Aleksandr II bir qansha reformalar ótkeriwge májbúr boldı. Atap aytqanda, 1861-jıl dıyqanlar reforması ótkerilip, XVII ásir ortalarında engizilgen krepostnoylıq huqıqı biykar etildi. 1860-70-jıllardaǵı reformalar mámleket ekonomikasın jańalaw hám kapitalistlik múnásibetlerdi rawajlandırıwǵa jol ashtı. Áyne waqıtta Rossiya qaraqshılıq urısların dawam ettirip, Qazaqstan hám Orta Aziya jerleriniń ádewirǵana bólegin basıp aldı, jergilikli xalıqlar basına sanaqsız azaplar saldı, bul jerlerde kolonizatorlıq tártiplerin ornattı.

XIX ásirdiń 2-yarımında mámlekettiń túrli sociallıq qatlamlarında revolyuciyalıq keypiyat kúsheydi. 70-80-jıllarda bir qansha revolyuciyalıq shólkemler (&quot;Jer hám erk&quot;, &quot;Xalıq shıdamlılıǵı&quot; hám basqalar) dúzilip, olar Rossiyada samoderjaviyeni awdarıp taslaw wazıypasın maqset etip aldı. 1881-jılda &quot;Xalıq shıdamlılıǵı&quot; shólkemi aǵzaları tárepinen Aleksandr II óltirildi.

XIX ásir aqırı - XX ásir baslarında revolyuciyalıq siyasiy partiyalar: Rossiya social-demokratiyalıq jumısshı partiyası (RSDRP) (bul partiya 1903-jılda bolshevikler hám mensheviklerden ibarat eki frakciyaǵa bólindi) hám Revolyuciyashı socialistler (eserlar) partiyası dúzildi. 1904-05-jıllardaǵı rus-yapon urısındaǵı jeńilis Rossiyadaǵı jaǵdaydı keskinlestirdi, bul bolsa 1905-07-jıllardaǵı revolyuciyaǵa alıp keldi. Revolyuciya dawamında Rossiya konstituciyalı monarxiyaǵa óte basladı; Mámleket duması shólkemlestirildi, jańa siyasiy partiyalar (Konstituciyalıq-demokratiyalıq, 17-oktyabr awqamı, Rus xalqı awqamı hám basqalar) maydanǵa shıqtı. 1914-18-jıllardaǵı [[Birinshi jáhán urısı]]nda Rossiya Antanta quramında qatnastı. Bul urıs 1917-jıl [[Fevral revolyuciyası]]na alıp kelgen taǵı bir social-ekonomikalıq hám siyasiy daǵdarıstıń tiykarǵı sebeplerinen boldı. Bul revolyuciya samoderjaviyeni awdarıp tasladı. Waqıtsha húkimet dúzildi, 1917-jıl 1-sentyabrde Rossiya respublika dep daǵaza etildi. 1917-jıl 25-oktyabrde Oktyabr revolyuciyası júz berdi. Vladimir Lenin basshılıǵındaǵı bolshevikler húkimet tóbesine shıqtı. Jumısshı, soldat hám dıyqan deputatları soveti hákimiyatı daǵaza etildi. 1918-jıl yanvarda Rossiya Sovet Federativ Socialistlik Respublikası (RSFSR) dúzildi, sol jılı iyulda burınǵı imperator Nikolay II atıp taslandı. 1917-22-jıllardaǵı Puqaralar urısı hám áskeriy intervensiya sebepli mámlekettegi bolshevikler partiyasınan tısqarı barlıq siyasiy partiyalar biykar etildi, jámiyet hám mámleketti shólkemlestiriwdiń áskeriy-kommunistlik principleri (&quot;áskeriy kommunizm&quot;) engizildi, ámelde Kommunistlik partiya diktaturası ornatıldı. 1921-jıl &quot;jańa ekonomikalıq siyasat&quot; daǵaza etildi. 1922-jıl 30-dekabrde Sibirdegi Lena dáryası burınǵı Rossiya imperiyası aymaǵında dúzilgen RSFSR, [[Ukraina]], [[Belorussiya]] hám Zakavkazye respublikaları ([[Ázerbayjan]], [[Armeniya]] hám [[Gruziya]]) birgelikte Sovet Socialistlik Respublikaları Awqamın (SSSR) dúzdi.

RSFSR xalıqları da SSSR diń pútkil tariyxı dawamında mámleketti industrialaw, awıl xojalıǵın kollektivlestiriw salmaǵın, 20-40-jıllardaǵı ǵalabalıq repressiyalar azapların bastan keshirdi, Ekinshi jáhán urısındaǵı jeńiske, 60-70-jıllardaǵı Texnika revolyuciyasına úlken úles qostı. 70-jıllar aqırı hám, ásirese, 80-jıllarda ekonomikada unamsız principler sezile basladı. Kóp tárepten qorǵaw ónimleri óndiriske qaratılǵan sanaat mámlekettiń ǵalabalıq mútájlik buyımları óndiriske bolǵan talabın qandıra almaytuǵın edi. Miynet ońimdarlıǵınıń tómenligi, onı asırıwǵa qızıqtırıwshı faktorlardıń joq ekenligi, pútkil jámiyette byurokratlıq háwij alǵanlıǵı hám basqa illetler óz tásirin kórsetti. 1985-jıl &quot;qayta qurıw&quot; siyasatı daǵaza etildi. Biraq tez arada júz bergen siyasiy waqıyalar ekonomikaǵa qattı soqqı berdi. 1990-jıl 12-iyunda RSFSR diń mámleketlik suverenitet tuwrısındaǵı Deklaraciya qabıllandı. 1991-jıl 25-dekabrde RSFSR Joqarǵı Keńesi Rossiya mámleketiniń rásmiy atı Rossiya Federaciyası (Rossiya) dep atalıwın tastıyıqladı. 1991-jıl martında RSFSR prezidenti lawazımı shólkemlestirildi (1991-jıl iyunda Boris Yeltsin RSFSR prezidenti etip saylandı). 1991-jıl avgust krizisinen keyin sol jıl dekabrde RSFSR, [[Belorussiya]] hám [[Ukraina]] basshıları Belaya veja pushchasi pitimine qol qoyıp, SSSR tamamlanılǵanın hám Ǵárezsiz Mámleketler Doslıq awqamı (ǴMDA) dúzilgenin járiyaladı. Rossiya SSSR diń huqıqıy miyrasxorı bolıp qaldı. 1992-jıl yanvarda basqarıw-buyırıw sistemasınan bazar ekonomikasına ótiw maqsetin gózleytuǵın ekonomikalıq reforma baslanıwı daǵaza etildi. Reformanı ótkeriwdegi qáteler hám izbe-izlik joqlıǵı sebepli ekonomika tarmaqlarında krizis jaǵdayları júz berdi, bul bolsa xalıqtıń turmıs dárejesi tómenlewine alıp keldi. 1993-jıl sentyabr-oktyabr daǵdarısı dawamında Prezident pármanı menen Sovet sisteması tamamlandı. Sol jılı dekabrde Federal jıynalısqa saylaw ótkerildi. 1996-jıl Boris Yelsin 2-márte prezident etip saylandı. 2000-jılda prezident lawazımına saylaǵan Vladimir Putin jol qoyılǵan qáte hám kemshiliklerdi sazlaw ilajların kóre basladı. Ol prezident retinde shet el saparın Ózbekstannan baslaǵanlıǵı itibarǵa ılayıq. Rossiya - SSSR diń huqıqıy miyrasxorı retinde 1945-jıldan [[BMSh]] aǵzası. [[Ózbekstan Respublikası]] suverenitetti 1992-jıl 20-martta tán alǵan hám diplomatiyalıq múnásibetlerin ornatqan. Milliy bayramları - 12-iyun - Suverenitet haqqında deklaraciya qabıl etilgen kún (1990), 7-noyabr - Shártlesiw hám doslıq kúni (1996), 12-dekabr Rossiya Konstituciyası kúni (1993).

==Tiykarǵı siyasiy partiyaları, kásiplik awqamları hám basqa jámiyetlik shólkemleri==
&quot;Birden-bir Rossiya&quot; partiyası, 2003-jıl tiykar salınǵan; Liberal demokratiyalıq partiya, 1992-jıl dizimge alınǵan; &quot;Яблоко&quot; demokratiyalıq partiyası, 2001-jıl dúzilgen; &quot;Oń kúshler awqamı&quot; partiyası, 2001-jıl dúzilgen; Rossiya Federaciyası Kommunistlik partiyası, 1993-jıl dizimge alınǵan; sonıń menen birge, Rossiya demokratiyalıq partiyası, &quot;Евразия&quot;, &quot;Internatsional Rossiya&quot;, Rossiya konservativ partiyası, Rossiya Federaciyası Xalıq partiyası, Rossiya xalıq watandı súyiwshilik partiyası, Rossiya xalıq respublikashılar partiyası, &quot;Liberal Rossiya&quot; partiyası, &quot;Isbilermenlikti rawajlandırıw partiyası&quot;, Rossiya Miynet partiyası, Pensionerler partiyası, Rossiya social-demokratiyalıq partiyası hám basqa partiyalar; &quot;Urıs húrmetlileri - tınıshlıq ushın&quot;, &quot;Ásker anaları&quot;, &quot;Qádir-qımbat hám mehir-miriwbet&quot; hám basqa háreketler iskerlik kórsetedi. Rossiya ǵárezsiz kásiplik awqamları federaciyası kóplegen tarmaq kásiplik awqamların birlestiredi.

==Xojalıǵı==
Rossiya - industrial-agrar mámleket. Onıń aymaǵı 12 iri ekonomikalıq rayon (Arqa, Arqa-Batıs, Oraylıq, Volga-Vyatka, Oraylıq qaratopıraq, Volgaboyı, Arqa Kavkaz, Ural, Batıs Sibir, Shıǵıs Sibir, Uzaq Shıǵıs hám Kaliningrad wálayatı) ǵa bólingen. Milliy dáramatta sanaattıń úlesi 44,5%, awıl xojalıǵı úlesi 10%, qurılıs 11,5%, transport, baylanıs, materiallıq texnika támiynatı, tayarlaw hám basqa tarmaqlardıń úlesi 34%. Ekonomikada mámleketke qaraslı kárxanalar menen bir qatarda menshikli, aralas kárxanalar da bar.

==Sanaatı==
Rossiya kómir, neft, tábiyiy gaz qazıp alıwda, elektr energiya, mineral tógin, gezleme, polat, prokat, cement óndiriste dúnyada aldınǵı orınlardan birinde turadı. Mámleket eksport hám janılǵı energetika balansında neft hám de tábiyiy gazdıń áhmiyeti úlken. Nefttiń kóp bólimi Volgaboyı, Ural regionında, Batıs Sibir, Rossiya Evropa bólegi arqa, Saxalin hám basqa orınlarda qazıp alınadı. Neft shiyki óniminiń kópshilik bólimi &quot;LUKoyl&quot;, &quot;Slavneft&quot;, &quot;Rosneft&quot;, &quot;Bashneftexim&quot; kompaniyalarınıń kárxanalarında qayta islenedi. Rossiyada qazıp alınǵan nefttiń 99,5% &quot;Transneft&quot; awqamınıń magistral trubaları

 (jámi uzınlıǵı 48,5 mıń km) arqalı tasıp beriledi. Anıqlanǵan gaz rezervleri boyınsha Rossiya dúnyada 1-orında (32% ten kóbirek) turadı hám dúnyada qazıp alınıp atırǵan gazdıń 30% in támiyinleydi. Tábiyiy gazdıń tiykarǵı bólimi YamalNenets avtonomiya okrugindegi Urengoy, Yamburg, Zapolyarye, sonıń menen birge, Orenburg kánlerinen alınadı. Jámi gazdıń 94% in &quot;Gazprom&quot; awqamı qazıp shıǵaradı. Magistral gaz trubaları uzınlıǵı - 150 mıń km. Ishki bazarǵa jetkerip beriletuǵın gazdıń 15% kommunal maishiy

tarawǵa, sonday-aq, xalıq mútájligine, qalǵan bólegi sanaat óndiriske isletiledi. Kómir rezervleri 22 iri kómir háwizinde hám 115 bólek kánde jaylasqan. Kuzbass hám Pechora, KanskAchinsk, Qubla Yakutiya háwizleri Rossiyanıń eń iri kómir kánleri bolıp tabıladı. Rossiyada 72 akciya jámiyeti hám 6 mámleket unitar kárxanası kómir qazıp alıw menen shuǵıllanadı. Olar quramında 114 shaxta hám 125 ashıq kán bar. 68 bayıtıw hám 1 briket fabrikası isleydi. Neft hám gaz benen bir qatarda kómir Rossiyada elektr hám ıssılıq energiyası óndiristiń tiykarǵı dáreklerinen biri; metallurgiya, ximiya hám basqa sanaat tarmaqları ushın teńsiz shiyki ónim bolıp tabıladı.

2001-jıl Rossiyada 888 mlrd. kVt saat elektr energiya payda etildi. Barlıq elektr stanciyalar Rossiya tutas elektr energetika sistemasına birlesken. Oǵan qaraslı magistral elektr liniyalari hám elektr podstyalarini Rossiya energetika hám elektrlestiriw ashıq túrdegi akciya jámiyeti (&quot;EES Rossiya&quot;) basqaradı. Ximiya hám neft ximiyası sanaatında plastmassa, ximiyalıq talshıq, mineral tógin, sulfat kislota, sintetikalıq smola hám kauchuk, avtopokrishka, lak boyaw, agrosanaat kompleksi hám medicina sanaatı ushın túrli elementler islep shıǵarıladı. Onıń iri kárxanaları shiyki ónim dáreklerine jaqın jerler - Perm wálayatı, Kola yarım aral, [[Tatarstan]], [[Bashqurtstan]], Batıs Sibir, Uralda qurılǵan. Keyingi waqıtlarda shiyki ónim dáreklerinen uzaǵıraq bolsa da, qarıydarlarǵa jaqın orınlarda ximiya kárxanaları qurıla basladı. Bul kárxanalar &quot;Akron&quot; (Novgorod wálayatı), &quot;Yaroslavl shina zavodı&quot;, &quot;Stavropolpolimer&quot;, &quot;Voskresensk mineral ugit&quot; (Moskva wálayatı), &quot;Era&quot; hám &quot;Fosforit&quot; (Leningrad wálayatı), &quot;Kuybishevazot&quot; hám &quot;Volgapromxim&quot; (Samara wálayatı) akciya jámiyetleri hám de Angara neft ximiyası kompaniyası hám basqalar quramına kiredi. Metallurgiya mámleket sanaatınıń eń rawajlanǵan tarmaqlarınan biri bolıp tabıladı. Onıń tolıq formatlı kárxanaları Ural (Magnitogorsk, Chelyabinsk, Nijniy Tagil), Oraylıq ekonomikalıq rayonlarında (Lipetsk, Tula) hám Batıs Sibirde (Novokuznetsk) jaylasqan bolıp, shoyın, polat, tayın prokat islep shıǵaradı. Qalay, mıs, qorǵasın, ruwx, alyuminiy, volfram, nikel, molibden reńli metallurgiyanıń eń zárúrli ónimleri bolıp tabıladı. Onıń tiykarǵı orayları: Norilsk, Krasnoyarsk, Irkutsk, Sayanogorsk hám basqalar. Mashinasazlıq hám metall islew sanaatı kárxanaları Rossiyanıń hámme ekonomikalıq rayonlarında bar. XX ásir aqırı - XXI ásir baslarında energetika, transport, ximiya, neft mashinasazlıǵı, aviaciya hám raketakosmos sanaatı, radioelektronika, elektrotexnika sanaatı mashinasazlıǵı, priborsazlıq, elektron sanaatı hám kemasazlıq ásirese tez rawajlandı. Stanoksazlıq hám ásbapsazlıq sanaatı jańa túrdegi ónimli ásbap-úskeneler islep shıǵarıwdı kóbeytti. Rossiyanıń 72 subiektinde qorǵaw sanaatı tarmaqlarınıń 1700 kárxana hám shólkemi bar. Dúnyadaǵı aǵash rezervleriniń 22% i Rossiyaǵa tuwrı keledi. Rossiya orman sanaatı aǵash tayarlaw, aǵashsazlıq, sellyuloza qaǵaz, gidroliz hám aǵash ximiyası tarmaqların óz ishine aladı. Arxangelsk, Siktivkar, Yenisey, Bratsk, Amur orman sanaatı kompleksleri júzege kelgen. Qurılıs materialları sanaatı orayları: Ural, Volgaboyı, Arqa Kavkaz hám Oraylıq ekonomikalıq rayonları bolıp tabıladı.


g

== Derekler ==
{{derekler}}

{{Rossiya subyektleri}}
{{Evropa}}
{{Aziya}}
{{Authority control}}

[[Kategoriya:Rossiya| ]]
[[Kategoriya:Mámleketler]]
[[Kategoriya:Evropa]]
[[Kategoriya:Aziya]]
{{Rossiya-stub}}</text>
      <sha1>ew3vhd10hqfjxl5ype41170z03jrvsb</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>78310</id>
      <parentid>78308</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T13:51:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Abdullaeva Shaxnoza-Banu</username>
        <id>10504</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35200" xml:space="preserve">'''Rossiya''' (russha: Россия), '''Rossiya Federaciyası''' (russha: Российская Федерация) — Evropanıń shıǵısında, Aziyanıń arqasında jaylasqan mámleket. Maydanı tárepinen dúnyada eń úlken mámleket. Qurǵaqlıqtaǵı shegarası 22125,3 km, teńiz shegarası 38807,5 km. Rossiya aymaǵı 3 okean háwizine qaraslı 12 teńiz, atap aytqanda, Baltıq, Qara hám Azov ([[Atlantika okeanı]]), Barens, Aq, Qara, Laptevlar, Arqa Sibir hám Chukotka ([[Arqa Muz okeanı]]), Bering, Oxota, Yapon teńizleri (Tınısh okeanı), sonday-aq, hesh bir okeanǵa tutaspaǵan [[Kaspiy teńizi]] menen qorshalǵan. Maydanı 17,1 mln. km². Xalqı — 144 million adam (2024). Paytaxtı - [[Moskva]] qalası.

Basqarıw tárepten 89 subiekt: 21 respublika [[Adıgeya]], Boshqirdiston, Buryatiya, [[Daǵıstan]], Ingushiya, Kabarda-Balkariya, Kareliya, Komi, Mariy El, Mordoviya, Altay, Yaqut (Yakutiya), [[Tatarstan]], Tuva, Udmurtiya, Haqasiya, Chechenistan, Chuvashiya, Arqa Osetiya, Qalmaq, Qarachay Cherkasiya, 6 úlke ([[Krasnodar]], Krasnoyarsk, Altay, Primorye, Stavropol, Xabarovsk), 49 wálayat (Amur, Arxangelsk, [[Astraxan]], Belgorod, Bryansk, [[Vladimir]], Volgograd, Vologda, Voronej, Ivanovo, Irkutsk, Kaliningrad, Kaluga, Kamchatka, Kemerovo, Kirov, Kostroma, Kurgan, Kursk, Leningrad, Lipetsk, Magadan, Moskva, Murmansk, Nijniy Novgorod, Novgorod, Novosibirsk, Omsk, Orenburg, Oryol, Penza, Perm, Pskov, Rostov, Ryazan, Nátiyje, Saratov, Saxalin, Sverdlovsk, Smolensk, Tambov, Tver, Tóbesk, Tula, Tyumen, Ulyanovsk, Chelyabinsk, Gepard, Yaroslavl), 2 federal qala (Moskva, Sankt-Peterburg), 1 avtonomiyalı wálayat (Evreyler), 10 avtonomiyalı okrug [Aga Buryatlari, KomiPermyaklar, Koryaklar, Nenetslar, Taymir (Dolgan Nenets), Ust Ordinskiy Buryatları, XantiMansi, Chukotka, Evenklar, YamalNenets] qa bólinedi. Rossiyada 1091 qala, 1922 qalasha bar. 2000-jıl Oraylıq, Arqa-Batıs, Qubla Volga boyı, Ural, Sibir, Uzaq Shıǵıs, federal okrugları dúzildi.

==Mámleket basqarıw principi==
Rossiya - basqarıwdıń respublika formasına iye bolǵan demokratiyalıq federativ respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1993-jıl 12-dekabrde qabıl etilgen. Mámleket baslıǵı - prezident (2000-jıldan Vladimir Putin), ol ulıwma, teń hám tuwrı saylaw huqıqı tiykarında jasırın dawıs beriw jolı menen Rossiya puqaraları tárepinen 4 jıl múddetke saylanadı. Nızam shıǵarıwshı organı - 2 palata (Federaciya Keńesi hám Mámleket duması) dan ibarat Federal jıynalıs (parlament). Atqarıwshı hákimiyattı baslıq basshılıǵındaǵı húkimet ámelge asıradı. Húkimet baslıǵın Mámleket duması menen kelisip prezident tayınlaydı.

==Tábiyat zonaları==
Rossiya aymaǵı meridian boylap 2,5-4 mıń km ga, batıstan shıǵısqa 9 mıń km ga sozılǵan. Mámlekettiń eń batıs noqatı [[Polsha]] menen bolǵan shegarada (Kaliningrad wálayatı), shıǵıs noqatı Bering buwazındaǵı Ratmanov atawda, shet batıs noqatı [[Ázerbayjan]] menen bolǵan shegarada, shet arqa noqatı FransIosif Jeri arxipelagindegi Rudolf atawda, Rossiya aymaǵınıń 45% i orman, 4% i suw, 13% i awıl xojalıǵına jaramlı jerler, 19% i buǵa jaylawları, 19% i basqa jerler bolıp tabıladı.

==Relyefi==
Rossiya maydanınıń derlik 70% i tegislik. Batısta Shıǵıs Evropa (yamasa Rossiya) tegisligi jaylasqan. Onda uzınlıǵı 250-400 metrli Valday, Orta Rossiya, Volga boyı, BugulmaBelebey, Joqarı Kama hám basqa qırlar OkaDon, Kaspiy boyı hám basqa pás tegislikler menen tutas. Onnan shıǵısta Ural taw dizbegi, keyin Batıs Sibir tegisligi baslanadı. Yenisey hám Lena dáryaları aralıǵında Orta Sibir tegistawlıǵı, shıǵısta Oraylıq Yakutiya pás tegisligi bar. Mámleket shıǵısı hám qublasında tawlıqlar kóbirek. Evropa bóliminde Úlken Kavkaz tawınıń arqa janbawırında taw dizbekleri (Rossiyadaǵı eń biyik noqatı - Elbrus tawı, 5642 m) jaylasqan. Sibirdegi taw dizbekleri - Altay, Kuznetsk Alatawı, Batıs Sayan tawları, Tuva, Baykalboyı, Baykal artındaǵı tawlar hám Stanovoy dizbegi Rossiyanıń qubla shegarası boylap ótedi. Sibirdiń arqa-shıǵısı (Verxoyansk hám Cher dizbek tawları), Uzaq Shıǵıs (Chukotka hám Koryak tawları) ta ortasha biyikliktegi dizbekler kóbirek ushıraydı. Tınısh okeanı jaǵası boylap sozılǵan Kamchatka hám Kuril atawlarındaǵı tawlarda hárekettegi vulkanlar atılıp turadı.

==Geologiyalıq dúzilisi==
Rossiya aymaǵı Shıǵıs Evropa platformasınıń ádewir bólimin, pútkil Sibir platformasın, Batıs Sibir plitasın, Qubla Sibir, Verxoyansk-Chukotka búrmeli oblastı, Koryak tegistawlıǵı, Kamchatka, Kuril atawları, Primorye hám Saxalin búrmeli oblastların iyeleydi. Áyyemgi platformalar joqarı proterozoy dáwirine shekem bolǵan kristallı fundamentlerden ibarat bolıp, teńiz túbindegi áyyemgi shógindi hám vulkan jınıslarınan dúzilgen hám keyinirek búrmelenip, metamorfizmge dus kelgen. Kareliya búrmeleniw dáwiri tawsılǵannan keyin, [[Shıǵıs Evropa]] hám Sibir platformaları jerleriniń maydanı denudaciya nátiyjesinde tegislenip, shógindi jınıslar astında qalǵan. Proterozoy dáwiri ortalarına shekem áyyemgi platformalardı qorshap turǵan búrmeli oblastlar ornında okean bolıp, az-azdan geosinklinal sistemaları quram taba baslaǵan hám túrli jastaǵı búrmelengen oblastlar - baykal, kaledon, gersin, kimmeriy búrmeleniwleri payda bolǵan. Kavkazda geosinklinal rawajlanıw procesi Alp búrmeleniw dáwirinde tawsılǵan. Kuril hám Komandor atawlarında, Oxota, Bering teńizleri batıqlarında geosinklinal rawajlanıw ele tamam bolmaǵan.

==Basqarıw aymaqlıq bóliniwi==
''Tiykarǵı maqala:'' [[Rossiyanıń aymaqlıq bóliniwi]]

Rossiya Federaciyası Konstituciyasına kóre, Rossiya Federaciyası federal mámleket bolıp, 89 teń haqılı subiektler - respublikalar, úlkeler, wálayatlar, federal áhmiyetke iye qalalar, avtonomiyalı okruglar hám avtonomiyalı wálayattan ibarat.

==Mineral resursları==
Rossiya júdá bay mineral buyım rezervlerine iye bolǵan mámleket. Dúnyadaǵı 7 eń iri kómir háwizinen 5 ewi Rossiyada jaylasqan. Rossiyada dúnyadaǵı temir rudası, berilliy rezerviniń 30%, nefttiń 17-18%, gaz, almaz, niobiy, tantaldiń 70-75%, palladiydiń 50%, nikeldiń 40% ten kóbi, urannıń 10% i bar. Atap aytqanda, Uralda boksit, Shıǵıs Kavkaz, Orta hám Qubla Ural, Shıǵıs Sibirde mıs, Krasnoyarsk úlkesi arqasında misnikel, Zabaykalye hám Uzok, Shıǵısta ruwxqorǵasın, Ural, Oltoy, Zabaykalye hám Kola yarım atawda qımbatbahalı taslar, mramor, granit, bazalt, Saxada almaz kánleri, sonday-aq, túrli orınlarda volfram, molibden, surma, sınap, altın, gúmis, platina, kobalt, slyudamoskovit, asbest hám sol sıyaqlı paydalı qazılmalardıń úlken kánleri bar. Íqlımı derlik hámme jerde kontinental (shet arqa-batısta teńiz ıqlımı), Sibir hám Uzaq Shıǵıs arqada keskin kontinental, qublasında musson ıqlım (qısı suwıq, qar az jawadı, jazı ortasha jıllı). Qısta Rossiya aymaǵı ústinde joqarı atmosfera basımı (shıǵısta Aziya anticiklonı) húkimran boladı. Yanvardıń ortasha temperaturası Evropa bóliminiń batısında hám Kavkaz arqasında 0-5°, Saxa shıǵısında -40°,-50°, atap aytqanda, Oymyakonda - 72,2° qa shekem. Jazda atmosfera basımı páseyedi, sol sebepli bul máwsim salıstırǵanda jıllı, qublasında ıssı, iyuldıń ortasha temperaturası G dan (Sibir arqasında) 24-25° qa shekem (Kaspiy boyı oypatlıǵında) jetedi. Eń kóp jawın Kavkaz tawlarında (jılına 3200 mm ge shekem), Uzaq Shıǵıs qublasında (1000 mm ge shekem) hám Shıǵıs Evropa tegisliginiń orman zonasında (850 mm ge shekem). Kaspiy boyı oypatlıǵınıń yarım shól jerlerinde júdá az - jılına 170 mm ge jaqın jawın jawadı. Qar qaplamı mámleket qublasında 60-80 kún dawam etse, Shet arqada 260-280 kúnge baradı.

==Ishki suwları==
Rossiyada uzınlıǵı 10 km den asatuǵın 120 mıńǵa jaqın dárya bar. Dáryalardıń kópshiligi Arqa Muz okeanı háwizine (Arqa Dvina, Pechora, Ob, Yenisey, Lena, Yana, Indigirka, Kolima hám basqalar), [[Tınısh okeanı]] háwizine (Amur, Anadir, Penjina hám basqalar), Atlantika háwizine (Don, Kuban, Neva hám basqalar) tiyisli. Evropanıń eń uzın hám suwlı Volga dáryası, sonday-aq, Ural hám Terek Kaspiy teńizine quyıladı. Olardıń kóbi suw transportı hám aǵash aǵızıwda, qala hám sanaat kárxanaların suw menen támiyinlewde, egisliklerdi suwǵarıwda úlken áhmiyetke iye. Rossiyada 2 mln. nan artıq dushshı hám shor suwlı kól bar. Eń irileri: Baykal (dúnyadaǵı dushshı suw rezerviniń '/5 bólegi), Kaspiy teńizkóli, Ladoga, Onega, Taymir. Rossiyada 1200 ge jaqın suw bazası bar. Iri suw bazaları: Bratsk, Krasnoyarsk, Zeya, UstIlim, Boguchan, Baykal (Irkutsk), Volgograd, Ribinsk hám basqalar. Topıraq hám ósimlikleri tegisliklerde tábiyat zonalarına qarap ózgeredi. Arqa Muz okeanı atawları hám Taymir yarım ataw jaǵasında baslanǵısh arktika topıraǵı tarqalǵan bolıp, tiykarınan siyrek lishaynik, mox hám kóp jıllıq gúlli ósimlikler ushıraydı. Tundra zonasında ashqıltım tundra (gleylangan) topıraǵı tarqalǵan. Ósimlik túri kóp: mox hám lishayniklerden tısqarı pás boylı putalar (kelte boylı qayın hám tal), hár túrli ot, miyweli ósimlikler (brusnika, golubika) ushıraydı. Orman zonasınıń arqa bólegi (tayga zonası) ndegi podzol topıraqlarda iyne japıraqlı terekler - shırsha, aqqaraǵay, kedr hám qaraǵay ormanları, Yeniseyden shıǵıstaǵı taygatong topıraqlarda iyne japıraqlı tayga terekleri - sibir hám dauriya tilaǵashları, Uzaq Shıǵısta bolsa, shırsha hám aqqaraǵay ósedi. Tayga zonasında (ásirese, Batıs Sibirde) batpaqlıq kóp. Taygadan qublaraqta, Shıǵıs Evropa tegisliginde aralas ormanlar bar. Torf basqan podzol topıraqlarda aqqayın hám tawterek, emen, zereń, qayraǵash, Shıǵıs Evropa tegisligi orman zonasınıń shet qublasında emen, juka hám basqa keń japıraqlı terekler ósedi. Shıǵıs Evropa hám Batıs Sibirde qara hám toq kashtan topıraq, Kaspiyboyı oypatlıǵında ashıq kashtan hám gúńgirt, shorhák topıraqlar ushıraydı.

==Haywanat dúnyası==
Haywanat dúnyası túrli-túrli. Arktika muz sahrası hám tundrada arqa túlkisi, lemming, arqa buǵası, polyus úkisi, tundra kekligi; orman zonasında los, qońır ayıw, silovsin, suvsar, túlki, tıyın, murındıq, qońır qoyan, Uzaq Shıǵıs qublasında ussuri jolbarısı, qara ayıw, harza, yenotsimon iyt, jalǵızaq, qustan karqur, qur, toqıldawıq, buldırıq hám basqalar jasaydı. 
Ormanlı sahra zonasında kemiriwshiler, túrli qus, ondatra, túlki, suvsar, terige bay haywanlardan los, arqa buǵasınıń túrleri kóp. Teńizlerde balıq (treska, seld, kambala, skumbriya, sudak, losos, osetr hám basqalar), teńiz sút emiziwshileri (kit, morj, tyulen, teńiz pıshıǵı) awlanadı. Ayriqsha kem ushırasatuǵın tábiyat hám de haywanat dúnyasın saqlap qalıw hám úyreniw maqsetinde túrli zonalarda 100  mámleket tábiyiy qorıqxanası (maydanı 33,3 mln.gektar) hám 5 milliy baǵ (maydanı 6,7 mln.gektar) dúzilgen. Eń irileri: Altay, Astraxan, Barguzin, Kavkaz, PechoraIlich, Teberda hám basqalar.

==Xalqı==
Rossiyada 100 den artıq millet hám elat jasaydı. Rossiyanıń tiykarǵı xalqı - ruslar jámi xalıqtıń 81,5% in quraydı. Ukrainaǵa qońsılas wálayatlarda, Tyumen wálayatı, Moskva, Arqa Kavkaz, Ural hám Sibir qublasında ukrainlar, Kaliningrad wálayatı, Moskva hám Moskva wálayatı, Sankt-Peterburg hám Kareliyada belaruslar, Krasnoyarsk úlkesi, Moskva hám Sankt-Peterburgda Litvalar hám latishlar (sonday-aq, Omsk wálayatında latishlar, Kaliningrad wálayatında litvalar), Omsk, Novosibirsk, Orenburg wálayatları, Krasnoyarsk hám Altay úlkelikinde olmonlar, Moskva, Sankt-Peterburg, Yekaterinburg, Samara, Nijniy Novgorod, Chelyabinsk, Rostov, Saratov, Novosibirsk qalalarında evreyler, Rostov wálayatı hám Krasnodar úlkesinde Moldovanlar, Stavropol hám Krasnodar úlkesinde grekler, Krasnodar hám Stavropol úlkelerinde hám Rostov wálayatında armanlar da jasaydı. Sonday-aq, Ázerbayjanlar, ózbekler (1994-jılda 58 mıń), gurjlar, qazaqlar hám basqa da xalıqlar jasaydı. Rossiyanıń Evropa bólegi arqasında karellar, vepslar, ijorlar, saamlar (loparlar), komi hám komipermyaklar, Orta Volga boyında mari, udmurt hám mordvalar, Volgaboyınıń basqa jerleri hám Qubla Uralda túrkiy tillerde sóylesiwshi chuvashlar, bashqurtlar, tatarlar, sonıń menen birge, qalmaqlar jasaydı. Osetin, qarachay, balqar, qamıq, noǵaylar Arqa Kavkazdıń túpkilikli jay xalqı bolıp tabıladı. Sibir hám Uzaq Shıǵısta túrkiy xalıqlarǵa tiyisli yaqutlar, altay, shor, haqas hám tuvalar, monǵol tilinde sóylesiwshi buryatlar, sonıń menen birge, xanti hám mansilar, nenets, chukcha hám eskimoslar jasaydı.

Mámleket tili - rus tili; Rossiya quramındaǵı milliy respublikalarda jergilikli ápiwayı xalqınıń tili de sol respublikanıń mámleket tili esaplanadı. Rossiya xalqınıń 73% i qalalarda jasaydı. Dinge sıyınıwshılardıń kópshiligi xristianlar (tiykarınan, pravoslavlar), qalǵanları - musulmanlar, yahudiylar, buddaviylar hám basqalar esaplanadı. Iri qalaları: Moskva, Sankt-Peterburg, Nijniy Novgorod, Novosibirsk, Samara, Yekaterinburg hám basqalar.

==Tariyxı==
Rossiya aymaǵında orta paleolit dáwirinde, eramızǵa shekem 100-35 mıń jıl aldın Tómen Volga, Orta Uralda dáslepki mákan-jaylar payda bolǵan. Sońǵı paleolit dáwirinde adamlar polyus sheńberinen ótip, Sibirdiń bir bólegine jaylasa baslaǵan. Eramızǵa shekemgi 3-2 mıń jıllıqlarda Arqa Kavkazda jez, Ural, Batıs Sibir, Joqarı Volga boyında túrli metallardan buyımlar tayarlanǵan. Sahra, ormansahra regionlarında shárwashılıq, dare oypatlıqlarında dıyqanshılıq rawajlana baslaǵan. Eramızǵa shekemgi 1 mıń jıllıqta qalamámleketlrr, Bospor mámleketi, Skiflar mámleketi bar bolǵan. Eramızdıń III ásirinde Shıǵıstan kóshpeli gotlar hám IV ásirde xunnlar bastırıp kelgen. IV-VIII ásirlerde Arqa Kavkazda alanlar birlesken. 552-745-jıllarda Rossiya aymaǵınıń bir bólimin túrkiy xalıqlardıń qáwimlik birlespesinen ibarat Túrk qaǵanlıǵı iyelep turǵan. VII ásir 1-yarımında Azov boyında Ullı Bulgariya mámleketi payda boldı, biraq bolgarlar Xazar qoqanlıǵınan jeńiliske ushırap, Dunay, Volga hám Kama dáryaları boyına kelip jaylastı. X ásirde VolgaKama Bulgariyası mámleketi payda boldı, Orta Volga boyı xalıqları sol mámleketke birlesti. VI ásirde Sibir, Yenisey dáryasınıń orta aǵımında házirgi haqaslardıń ata-babaları esaplanǵan Qırǵızlar mámleketi, VIII ásir - X ásir baslarında Uzaq Shıǵısta Boxay mámleketi húkim surdi.

IX ásirde shıǵıs slavyan qáwimleriniń birlesiwi tiykarında Áyyemgi Rus mámleketi dúzildi; shıǵıs slavyanlardıń eki orayı - Novgorod menen Kiyev Ryurikovichlar dinastiyasına tiyisli knyazlar hákimiyatqa birlesti. Shama menen 988-jıl knyaz Vladimir Vizantiyapravoslav formasındaǵı xristianlikti Rossiyanıń mámleketlik dini dep qabılladı, bul waqıya mámleketshilikti bekkemlew hám Shıǵıs Evropadaǵı slavyan, balt, ugorfin hám basqa qáwimlerdi biriktiriwge kómeklesti. Áyyemgi rus elatı dúzildi. Pecheneg (bijanak) hám qıpshaqlar hújimin qaytarǵan Kiev Rusı Shıǵıs Evropadaǵı iri mámleketke aylandı. Vladimir Svyatoslavich hám Vladimir Monomaxtan keyin mámleketti basqarǵan Mstislav Vladimirovichdiń ólimi (1132-jıl) nen keyin Áyyemgi Rus mámleketi bóleklenip ketti. Kiyev Rusınan Novgorod Respublikası, VladimirSuzdal, Galichvolin, Ryazan knyazlikleri hám basqa mámleketler ajıralıp shıqtı. XIII ásirde olarǵa Shıǵıstan monǵollar, Batıstan shvedlar hám olmonlar hújim etti. 1223-jıl rus knyazlikleri monǵollar menen Kalka dáryası boyındaǵı urısta jeńiliske ushıradı. 1236-jıl monǵollar VolgaKama Bulgariyasın, 1237-jıl Ryazan hám basqa qalalardı wayran etti. 1240-jıl bolsa shvedlar bastırıp keldi. Aleksandr Nevskiy basshılıǵındaǵı rus áskerleri sol jılı Neva urısında shvedlerdi, 1242-jıl Muz ústindegi urısta olmonlardı jeńiliske ushırattı. Biraq tarqaq haldaǵı rus knyazlikleri 250 jıl dawamında monǵollar zulımlıǵı astında qaldı.

XIV ásirdiń 2-yarımında Moskva knyazliginiń poziciyası asıp, ol monǵollarǵa qarsı gúreste basshılıq etti hám rus jerlerin az-azdan birlestiriw orayı bolıp qaldı. 1380-jılǵı Kulikovo urısında Dmitriy Donskoy basqarıwındaǵı birlesken rus áskerleriniń monǵol áskerleri ústinen qazanǵan jeńisi arqa-shıǵıs rus jerlerin birlestiriw ushın imkan jarattı. Moskva ullı knyazlik hákimiyatı XV ásir aqırı - XVI ásir baslarında rus jerlerin birlestiriwdi tiykarınan tamamladı. 1478-jıl Novgorod, 1485-jıl Tver, 1510-jıl Pskov, 1514-jıl Smolensk, 1521-jıl Ryazan Moskva ullı knyazligine qosıp alındı. 1480-jıl monǵollar zulımı toqtatıldı.

Birinshi rus korolı Ivan IV Vasilyevich Grozniy (1533-84; 1547-jıldan korol) mámleketti oraylastırıwǵa kiristi. Qazan hám [[Astraxan]] xanlıqları qosıp alındı, sol tárizde Ural artı hám Batıs Sibirdi jawlap alıw ushın jol ashıldı. XVII ásirde Sibirdiń qalǵan aymaqları da keyin ala qosıp alındı. XV ásir aqırı - XVI ásir baslarında rus xalqınıń qáliplesiw procesi juwmaqlandı, &quot;Rossiya&quot; degen at tarqala basladı. Batısta Baltıq teńizine shıǵıw ushın bolǵan Livon urısınıń sozılıp ketiwi (1558-83) nátiyjesinde mámleket XVI ásir aqırı - XVII ásir baslarında salmaqlı ekonomikalıq hám siyasiy jaǵdayǵa túsip qaldı. Xalıqtıń massalıq jaǵdayı jamanlastı. Jámiyettiń túrli siyasiy toparlarında narazılıq kúsheydi. Nátiyjede kóterilisler bolıp ótti (eń úlkeni Bolotnikov qozǵalańı). Boyarlar hám dvoryanlar ortasında da gúres keskinlesti. 700 jıldan artıq húkimdarlıq etken Ryurikovichlar dinastiyası tamamlandı. Mámlekettiń salmaqlı ishki jaǵdayınan paydalanǵan polyaklar hám shvedlar 1604-jılda Rossiyaǵa bastırıp kirdi. Polsha áskerleri Moskvanı iyeledi. Tek 1612-jıl K. Z. Minin hám Dmitriy Mixailovich Pojarskiy basshılıǵındaǵı xalıq láshkerleri Moskvanı azat etti, biraq mámlekettiń batıs hám arqa-batıs aymaǵınıń bir bólimi Rech Pospolita hám Shveciya qol astında qaldı. 1613-jıldan Rossiyada Romanovlar dinastiyası húkimdarlıq ete basladı.

XVII ásirden Rossiya óz tariyxında jańa basqıshqa óte basladı. XVII ásir aqırına kelip sırtqı siyasat máseleleri hám klasslıq gúres keskinlesken waqıtta mámleket hám dvoryanlar húkimranlıǵın bekkemlew ushın ekonomika, mámleket basqarıw principi, mádeniyat sistemasın qayta qurıwǵa zárúrlik payda boldı. Bul ózgerislerdi Petr I húkimeti ámelge asırdı. Petr I diń reformaları sebepli (XVII ásir aqırı - XVIII ásir 1-sheregi) mámlekettiń social-ekonomikalıq hám mádeniy rawajlanıwı jedellesti. Arqa urıs jılları (1700-21) nda úzliksiz armiya hám teńiz askeriy flotı dúzildi. Iri jeńisler qolǵa kirgizildi. Rossiyanıń Baltik teńizine shıǵıwı ushın jol ashıldı. 1721-jıl mámleket Rossiya imperiyası dep daǵaza etildi. Sanaat rawajlana basladı, ásirese, Uraldaǵı taw kánshilik sanaatı tez ósti. Sawda-satıq rawajlanıp, sırtqı sawda kúsheydi. Mádeniyat tarawında úlken ózgerisler ámelge asırıldı, dúnyalıq mektepler ashıldı, Batıs Evropa mádeniyatı menen baylanıs keńeydi, baspa rawajlandı, Pánler Akademiyası shólkemlestirildi (1725), jańa kalendarǵa ótildi (1700). XVIII ásir 2-yarımında tovar pul múnásibetleri rawajlandı. Yekaterina II dáwiri (1762-96) nde dvoryan jer iyeligi jáne de rawajlandı. Mámleket jer fondın kóbeytiw maqsetinde 1764-jıl shirkewge qaraslı jerlerdiń bir bólegi tartıp alındı. Dıyqanlardıń ǵalabalıq narazılıǵı Pugachyov kóterilisi hám basqa ishki máselelerdiń kelip shıǵıwına sebep boldı.

Sırtqı siyasat tarawında korol húkimeti dvoryan hám sawdagerlerdiń Qara teńiz arqalı qolaylı sawda jollarına bolǵan umtılıwların esapqa alıp, qubla shegaralardıń qáwipsizligi ushın gúresti dawam ettirdi. Túrkiya menen bolǵan urıslarda Rossiya jeńiske eriskennen soń, Qırım xanlıǵı (1783) hám ulıwma Qara teńizdiń arqa jaǵası Rossiya imperiyası ıqtıyarına ótti. Shegara Dnestr dáryası boylap belgilendi. 70-90-jıllarda Ukrainanıń oń qırǵaǵı hám Belarus pútkilley Rossiyaǵa qosıp alındı.

XIX ásir baslarında Aleksandr I imperator bolǵan dáwir (1801-25) de bir qansha reformalar ótkerildi, mámleket apparatanı zamanagóylestiriwge háreket etildi. Urıslar nátiyjesinde hám diplomatiyalıq iskerlik jolı menen 1801-jıl Shıǵıs Gurjistan, 1809-jıl Finlandiya, 1812-jıl Batıs Gruzinstannıń bir bólimi hám Bessarabiya Rossiya imperiyası quramına kirgizildi. 1805 hám 1806-07-jıllarda Rossiya Napoleon Franciyasına qarsı koaliciya urısında qatnastı. 1812-jıl Napoleon armiyası Rossiyaǵa bastırıp kirdi, sol jıl 26-avgust (7-sentyabr) taǵı Barodino urısında francuz áskerleri úlken shıǵın kórdi hám shegindi. 1814-15-jıllardaǵı Vena kongressi qararlarına qaray, Polsha korollıǵı Rossiya imperiyasına ótti.

Aǵartıwshılıq ideyalarınıń jayılıwı, XVIII ásir aqırındaǵı Francuz revolyuciyasınıń tásiri, rus armiyasınıń 1813-14 hám 1815-jıllardaǵı sırt el júrisleri dáwirinde Evropa mámleketlerindegi mámleket hám jámiyet dúzilisi menen tanısıw nátiyjesinde Rossiya jámiyetinde tereń sociallıq hám siyasiy ózgerisler islew zárúrligi haqqındaǵı pikirler payda boldı. 1816-23 jıllarda Rossiyadaǵı mámleket jáne sociallıq-siyasiy basqarıw principin qayta qurıw maqsetin gózleytuǵın jasırın jámiyetler payda boldı. Arqa hám Qubla jámiyet aǵzalarınıń qurallı kóterilisleri (1825-jıl dekabristler kóterilisi) bastırıldı. Kavkaz urısınıń sozılıp ketiwi hám onda Arqa Kavkaz xalıqlarınıń qattı qarsılıq kórsetiwi, 1853-56-jıllardaǵı Qırım urısında Rossiyanıń jeńiliske ushırawı imperator Nikolay I hákimiyatı siyasiy basqarıw principiniń daǵdarısın kúsheytti. Áne sol faktorlar qısıwı astında imperator Aleksandr II bir qansha reformalar ótkeriwge májbúr boldı. Atap aytqanda, 1861-jıl dıyqanlar reforması ótkerilip, XVII ásir ortalarında engizilgen krepostnoylıq huqıqı biykar etildi. 1860-70-jıllardaǵı reformalar mámleket ekonomikasın jańalaw hám kapitalistlik múnásibetlerdi rawajlandırıwǵa jol ashtı. Áyne waqıtta Rossiya qaraqshılıq urısların dawam ettirip, Qazaqstan hám Orta Aziya jerleriniń ádewirǵana bólegin basıp aldı, jergilikli xalıqlar basına sanaqsız azaplar saldı, bul jerlerde kolonizatorlıq tártiplerin ornattı.

XIX ásirdiń 2-yarımında mámlekettiń túrli sociallıq qatlamlarında revolyuciyalıq keypiyat kúsheydi. 70-80-jıllarda bir qansha revolyuciyalıq shólkemler (&quot;Jer hám erk&quot;, &quot;Xalıq shıdamlılıǵı&quot; hám basqalar) dúzilip, olar Rossiyada samoderjaviyeni awdarıp taslaw wazıypasın maqset etip aldı. 1881-jılda &quot;Xalıq shıdamlılıǵı&quot; shólkemi aǵzaları tárepinen Aleksandr II óltirildi.

XIX ásir aqırı - XX ásir baslarında revolyuciyalıq siyasiy partiyalar: Rossiya social-demokratiyalıq jumısshı partiyası (RSDRP) (bul partiya 1903-jılda bolshevikler hám mensheviklerden ibarat eki frakciyaǵa bólindi) hám Revolyuciyashı socialistler (eserlar) partiyası dúzildi. 1904-05-jıllardaǵı rus-yapon urısındaǵı jeńilis Rossiyadaǵı jaǵdaydı keskinlestirdi, bul bolsa 1905-07-jıllardaǵı revolyuciyaǵa alıp keldi. Revolyuciya dawamında Rossiya konstituciyalı monarxiyaǵa óte basladı; Mámleket duması shólkemlestirildi, jańa siyasiy partiyalar (Konstituciyalıq-demokratiyalıq, 17-oktyabr awqamı, Rus xalqı awqamı hám basqalar) maydanǵa shıqtı. 1914-18-jıllardaǵı [[Birinshi jáhán urısı]]nda Rossiya Antanta quramında qatnastı. Bul urıs 1917-jıl [[Fevral revolyuciyası]]na alıp kelgen taǵı bir social-ekonomikalıq hám siyasiy daǵdarıstıń tiykarǵı sebeplerinen boldı. Bul revolyuciya samoderjaviyeni awdarıp tasladı. Waqıtsha húkimet dúzildi, 1917-jıl 1-sentyabrde Rossiya respublika dep daǵaza etildi. 1917-jıl 25-oktyabrde Oktyabr revolyuciyası júz berdi. Vladimir Lenin basshılıǵındaǵı bolshevikler húkimet tóbesine shıqtı. Jumısshı, soldat hám dıyqan deputatları soveti hákimiyatı daǵaza etildi. 1918-jıl yanvarda Rossiya Sovet Federativ Socialistlik Respublikası (RSFSR) dúzildi, sol jılı iyulda burınǵı imperator Nikolay II atıp taslandı. 1917-22-jıllardaǵı Puqaralar urısı hám áskeriy intervensiya sebepli mámlekettegi bolshevikler partiyasınan tısqarı barlıq siyasiy partiyalar biykar etildi, jámiyet hám mámleketti shólkemlestiriwdiń áskeriy-kommunistlik principleri (&quot;áskeriy kommunizm&quot;) engizildi, ámelde Kommunistlik partiya diktaturası ornatıldı. 1921-jıl &quot;jańa ekonomikalıq siyasat&quot; daǵaza etildi. 1922-jıl 30-dekabrde Sibirdegi Lena dáryası burınǵı Rossiya imperiyası aymaǵında dúzilgen RSFSR, [[Ukraina]], [[Belorussiya]] hám Zakavkazye respublikaları ([[Ázerbayjan]], [[Armeniya]] hám [[Gruziya]]) birgelikte Sovet Socialistlik Respublikaları Awqamın (SSSR) dúzdi.

RSFSR xalıqları da SSSR diń pútkil tariyxı dawamında mámleketti industrialaw, awıl xojalıǵın kollektivlestiriw salmaǵın, 20-40-jıllardaǵı ǵalabalıq repressiyalar azapların bastan keshirdi, Ekinshi jáhán urısındaǵı jeńiske, 60-70-jıllardaǵı Texnika revolyuciyasına úlken úles qostı. 70-jıllar aqırı hám, ásirese, 80-jıllarda ekonomikada unamsız principler sezile basladı. Kóp tárepten qorǵaw ónimleri óndiriske qaratılǵan sanaat mámlekettiń ǵalabalıq mútájlik buyımları óndiriske bolǵan talabın qandıra almaytuǵın edi. Miynet ońimdarlıǵınıń tómenligi, onı asırıwǵa qızıqtırıwshı faktorlardıń joq ekenligi, pútkil jámiyette byurokratlıq háwij alǵanlıǵı hám basqa illetler óz tásirin kórsetti. 1985-jıl &quot;qayta qurıw&quot; siyasatı daǵaza etildi. Biraq tez arada júz bergen siyasiy waqıyalar ekonomikaǵa qattı soqqı berdi. 1990-jıl 12-iyunda RSFSR diń mámleketlik suverenitet tuwrısındaǵı Deklaraciya qabıllandı. 1991-jıl 25-dekabrde RSFSR Joqarǵı Keńesi Rossiya mámleketiniń rásmiy atı Rossiya Federaciyası (Rossiya) dep atalıwın tastıyıqladı. 1991-jıl martında RSFSR prezidenti lawazımı shólkemlestirildi (1991-jıl iyunda Boris Yeltsin RSFSR prezidenti etip saylandı). 1991-jıl avgust krizisinen keyin sol jıl dekabrde RSFSR, [[Belorussiya]] hám [[Ukraina]] basshıları Belaya veja pushchasi pitimine qol qoyıp, SSSR tamamlanılǵanın hám Ǵárezsiz Mámleketler Doslıq awqamı (ǴMDA) dúzilgenin járiyaladı. Rossiya SSSR diń huqıqıy miyrasxorı bolıp qaldı. 1992-jıl yanvarda basqarıw-buyırıw sistemasınan bazar ekonomikasına ótiw maqsetin gózleytuǵın ekonomikalıq reforma baslanıwı daǵaza etildi. Reformanı ótkeriwdegi qáteler hám izbe-izlik joqlıǵı sebepli ekonomika tarmaqlarında krizis jaǵdayları júz berdi, bul bolsa xalıqtıń turmıs dárejesi tómenlewine alıp keldi. 1993-jıl sentyabr-oktyabr daǵdarısı dawamında Prezident pármanı menen Sovet sisteması tamamlandı. Sol jılı dekabrde Federal jıynalısqa saylaw ótkerildi. 1996-jıl Boris Yelsin 2-márte prezident etip saylandı. 2000-jılda prezident lawazımına saylaǵan Vladimir Putin jol qoyılǵan qáte hám kemshiliklerdi sazlaw ilajların kóre basladı. Ol prezident retinde shet el saparın Ózbekstannan baslaǵanlıǵı itibarǵa ılayıq. Rossiya - SSSR diń huqıqıy miyrasxorı retinde 1945-jıldan [[BMSh]] aǵzası. [[Ózbekstan Respublikası]] suverenitetti 1992-jıl 20-martta tán alǵan hám diplomatiyalıq múnásibetlerin ornatqan. Milliy bayramları - 12-iyun - Suverenitet haqqında deklaraciya qabıl etilgen kún (1990), 7-noyabr - Shártlesiw hám doslıq kúni (1996), 12-dekabr Rossiya Konstituciyası kúni (1993).

==Tiykarǵı siyasiy partiyaları, kásiplik awqamları hám basqa jámiyetlik shólkemleri==
&quot;Birden-bir Rossiya&quot; partiyası, 2003-jıl tiykar salınǵan; Liberal demokratiyalıq partiya, 1992-jıl dizimge alınǵan; &quot;Яблоко&quot; demokratiyalıq partiyası, 2001-jıl dúzilgen; &quot;Oń kúshler awqamı&quot; partiyası, 2001-jıl dúzilgen; Rossiya Federaciyası Kommunistlik partiyası, 1993-jıl dizimge alınǵan; sonıń menen birge, Rossiya demokratiyalıq partiyası, &quot;Евразия&quot;, &quot;Internatsional Rossiya&quot;, Rossiya konservativ partiyası, Rossiya Federaciyası Xalıq partiyası, Rossiya xalıq watandı súyiwshilik partiyası, Rossiya xalıq respublikashılar partiyası, &quot;Liberal Rossiya&quot; partiyası, &quot;Isbilermenlikti rawajlandırıw partiyası&quot;, Rossiya Miynet partiyası, Pensionerler partiyası, Rossiya social-demokratiyalıq partiyası hám basqa partiyalar; &quot;Urıs húrmetlileri - tınıshlıq ushın&quot;, &quot;Ásker anaları&quot;, &quot;Qádir-qımbat hám mehir-miriwbet&quot; hám basqa háreketler iskerlik kórsetedi. Rossiya ǵárezsiz kásiplik awqamları federaciyası kóplegen tarmaq kásiplik awqamların birlestiredi.

==Xojalıǵı==
Rossiya - industrial-agrar mámleket. Onıń aymaǵı 12 iri ekonomikalıq rayon (Arqa, Arqa-Batıs, Oraylıq, Volga-Vyatka, Oraylıq qaratopıraq, Volgaboyı, Arqa Kavkaz, Ural, Batıs Sibir, Shıǵıs Sibir, Uzaq Shıǵıs hám Kaliningrad wálayatı) ǵa bólingen. Milliy dáramatta sanaattıń úlesi 44,5%, awıl xojalıǵı úlesi 10%, qurılıs 11,5%, transport, baylanıs, materiallıq texnika támiynatı, tayarlaw hám basqa tarmaqlardıń úlesi 34%. Ekonomikada mámleketke qaraslı kárxanalar menen bir qatarda menshikli, aralas kárxanalar da bar.

==Sanaatı==
Rossiya kómir, neft, tábiyiy gaz qazıp alıwda, elektr energiya, mineral tógin, gezleme, polat, prokat, cement óndiriste dúnyada aldınǵı orınlardan birinde turadı. Mámleket eksport hám janılǵı energetika balansında neft hám de tábiyiy gazdıń áhmiyeti úlken. Nefttiń kóp bólimi Volgaboyı, Ural regionında, Batıs Sibir, Rossiya Evropa bólegi arqa, Saxalin hám basqa orınlarda qazıp alınadı. Neft shiyki óniminiń kópshilik bólimi &quot;LUKoyl&quot;, &quot;Slavneft&quot;, &quot;Rosneft&quot;, &quot;Bashneftexim&quot; kompaniyalarınıń kárxanalarında qayta islenedi. Rossiyada qazıp alınǵan nefttiń 99,5% &quot;Transneft&quot; awqamınıń magistral trubaları (jámi uzınlıǵı 48,5 mıń km) arqalı tasıp beriledi. Anıqlanǵan gaz rezervleri boyınsha Rossiya dúnyada 1-orında (32% ten kóbirek) turadı hám dúnyada qazıp alınıp atırǵan gazdıń 30% in támiyinleydi. Tábiyiy gazdıń tiykarǵı bólimi YamalNenets avtonomiya okrugindegi Urengoy, Yamburg, Zapolyarye, sonıń menen birge, Orenburg kánlerinen alınadı. Jámi gazdıń 94% in &quot;Gazprom&quot; awqamı qazıp shıǵaradı. Magistral gaz trubaları uzınlıǵı - 150 mıń km. Ishki bazarǵa jetkerip beriletuǵın gazdıń 15% kommunal turmıslıq tarawǵa, sonday-aq, xalıq mútájligine, qalǵan bólegi sanaat óndiriske isletiledi. Kómir rezervleri 22 iri kómir háwizinde hám 115 bólek kánde jaylasqan. Kuzbass hám Pechora, KanskAchinsk, Qubla Yakutiya háwizleri Rossiyanıń eń iri kómir kánleri bolıp tabıladı. Rossiyada 72 akciya jámiyeti hám 6 mámleket unitar kárxanası kómir qazıp alıw menen shuǵıllanadı. Olar quramında 114 shaxta hám 125 ashıq kán bar. 68 bayıtıw hám 1 briket fabrikası isleydi. Neft hám gaz benen bir qatarda kómir Rossiyada elektr hám ıssılıq energiyası óndiristiń tiykarǵı dáreklerinen biri; metallurgiya, ximiya hám basqa sanaat tarmaqları ushın teńsiz shiyki ónim bolıp tabıladı.

2001-jıl Rossiyada 888 mlrd. kVt saat elektr energiya payda etildi. Barlıq elektr stanciyalar Rossiya tutas elektr energetika sistemasına birlesken. Oǵan qaraslı magistral elektr liniyalari hám elektr podstyalarini Rossiya energetika hám elektrlestiriw ashıq túrdegi akciya jámiyeti (&quot;EES Rossiya&quot;) basqaradı. Ximiya hám neft ximiyası sanaatında plastmassa, ximiyalıq talshıq, mineral tógin, sulfat kislota, sintetikalıq smola hám kauchuk, avtopokrishka, lak boyaw, agrosanaat kompleksi hám medicina sanaatı ushın túrli elementler islep shıǵarıladı. Onıń iri kárxanaları shiyki ónim dáreklerine jaqın jerler - Perm wálayatı, Kola yarım aral, [[Tatarstan]], [[Bashqurtstan]], Batıs Sibir, Uralda qurılǵan. Keyingi waqıtlarda shiyki ónim dáreklerinen uzaǵıraq bolsa da, qarıydarlarǵa jaqın orınlarda ximiya kárxanaları qurıla basladı. Bul kárxanalar &quot;Akron&quot; (Novgorod wálayatı), &quot;Yaroslavl shina zavodı&quot;, &quot;Stavropolpolimer&quot;, &quot;Voskresensk mineral ugit&quot; (Moskva wálayatı), &quot;Era&quot; hám &quot;Fosforit&quot; (Leningrad wálayatı), &quot;Kuybishevazot&quot; hám &quot;Volgapromxim&quot; (Samara wálayatı) akciya jámiyetleri hám de Angara neft ximiyası kompaniyası hám basqalar quramına kiredi. Metallurgiya mámleket sanaatınıń eń rawajlanǵan tarmaqlarınan biri bolıp tabıladı. Onıń tolıq formatlı kárxanaları Ural (Magnitogorsk, Chelyabinsk, Nijniy Tagil), Oraylıq ekonomikalıq rayonlarında (Lipetsk, Tula) hám Batıs Sibirde (Novokuznetsk) jaylasqan bolıp, shoyın, polat, tayın prokat islep shıǵaradı. Qalayı, mıs, qorǵasın, ruwx, alyuminiy, volfram, nikel, molibden reńli metallurgiyanıń eń zárúrli ónimleri bolıp tabıladı. Onıń tiykarǵı orayları: Norilsk, Krasnoyarsk, Irkutsk, Sayanogorsk hám basqalar. Mashinasazlıq hám metall islew sanaatı kárxanaları Rossiyanıń hámme ekonomikalıq rayonlarında bar. XX ásir aqırı - XXI ásir baslarında energetika, transport, ximiya, neft mashinasazlıǵı, aviaciya hám raketakosmos sanaatı, radioelektronika, elektrotexnika sanaatı mashinasazlıǵı, priborsazlıq, elektron sanaatı hám kemasazlıq ásirese tez rawajlandı. Stanoksazlıq hám ásbapsazlıq sanaatı jańa túrdegi ónimli ásbap-úskeneler islep shıǵarıwdı kóbeytti. Rossiyanıń 72 subiektinde qorǵaw sanaatı tarmaqlarınıń 1700 kárxana hám shólkemi bar. Dúnyadaǵı aǵash rezervleriniń 22% i Rossiyaǵa tuwrı keledi. Rossiya orman sanaatı aǵash tayarlaw, aǵashsazlıq, sellyuloza qaǵaz, gidroliz hám aǵash ximiyası tarmaqların óz ishine aladı. Arxangelsk, Siktivkar, Yenisey, Bratsk, Amur orman sanaatı kompleksleri júzege kelgen. Qurılıs materialları sanaatı orayları: Ural, Volgaboyı, Arqa Kavkaz hám Oraylıq ekonomikalıq rayonları bolıp tabıladı.


g

== Derekler ==
{{derekler}}

{{Rossiya subyektleri}}
{{Evropa}}
{{Aziya}}
{{Authority control}}

[[Kategoriya:Rossiya| ]]
[[Kategoriya:Mámleketler]]
[[Kategoriya:Evropa]]
[[Kategoriya:Aziya]]
{{Rossiya-stub}}</text>
      <sha1>npya9xako3fahhovfcyzz0thbjr0k0c</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>78311</id>
      <parentid>78310</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T15:22:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Abdullaeva Shaxnoza-Banu</username>
        <id>10504</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="37254" xml:space="preserve">'''Rossiya''' (russha: Россия), '''Rossiya Federaciyası''' (russha: Российская Федерация) — Evropanıń shıǵısında, Aziyanıń arqasında jaylasqan mámleket. Maydanı tárepinen dúnyada eń úlken mámleket. Qurǵaqlıqtaǵı shegarası 22125,3 km, teńiz shegarası 38807,5 km. Rossiya aymaǵı 3 okean háwizine qaraslı 12 teńiz, atap aytqanda, Baltıq, Qara hám Azov ([[Atlantika okeanı]]), Barens, Aq, Qara, Laptevlar, Arqa Sibir hám Chukotka ([[Arqa Muz okeanı]]), Bering, Oxota, Yapon teńizleri (Tınısh okeanı), sonday-aq, hesh bir okeanǵa tutaspaǵan [[Kaspiy teńizi]] menen qorshalǵan. Maydanı 17,1 mln. km². Xalqı — 144 million adam (2024). Paytaxtı - [[Moskva]] qalası.

Basqarıw tárepten 89 subiekt: 21 respublika [[Adıgeya]], Boshqirdiston, Buryatiya, [[Daǵıstan]], Ingushiya, Kabarda-Balkariya, Kareliya, Komi, Mariy El, Mordoviya, Altay, Yaqut (Yakutiya), [[Tatarstan]], Tuva, Udmurtiya, Haqasiya, Chechenistan, Chuvashiya, Arqa Osetiya, Qalmaq, Qarachay Cherkasiya, 6 úlke ([[Krasnodar]], Krasnoyarsk, Altay, Primorye, Stavropol, Xabarovsk), 49 wálayat (Amur, Arxangelsk, [[Astraxan]], Belgorod, Bryansk, [[Vladimir]], Volgograd, Vologda, Voronej, Ivanovo, Irkutsk, Kaliningrad, Kaluga, Kamchatka, Kemerovo, Kirov, Kostroma, Kurgan, Kursk, Leningrad, Lipetsk, Magadan, Moskva, Murmansk, Nijniy Novgorod, Novgorod, Novosibirsk, Omsk, Orenburg, Oryol, Penza, Perm, Pskov, Rostov, Ryazan, Nátiyje, Saratov, Saxalin, Sverdlovsk, Smolensk, Tambov, Tver, Tóbesk, Tula, Tyumen, Ulyanovsk, Chelyabinsk, Gepard, Yaroslavl), 2 federal qala (Moskva, Sankt-Peterburg), 1 avtonomiyalı wálayat (Evreyler), 10 avtonomiyalı okrug [Aga Buryatlari, KomiPermyaklar, Koryaklar, Nenetslar, Taymir (Dolgan Nenets), Ust Ordinskiy Buryatları, XantiMansi, Chukotka, Evenklar, YamalNenets] qa bólinedi. Rossiyada 1091 qala, 1922 qalasha bar. 2000-jıl Oraylıq, Arqa-Batıs, Qubla Volga boyı, Ural, Sibir, Uzaq Shıǵıs, federal okrugları dúzildi.

==Mámleket basqarıw principi==
Rossiya - basqarıwdıń respublika formasına iye bolǵan demokratiyalıq federativ respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1993-jıl 12-dekabrde qabıl etilgen. Mámleket baslıǵı - prezident (2000-jıldan Vladimir Putin), ol ulıwma, teń hám tuwrı saylaw huqıqı tiykarında jasırın dawıs beriw jolı menen Rossiya puqaraları tárepinen 4 jıl múddetke saylanadı. Nızam shıǵarıwshı organı - 2 palata (Federaciya Keńesi hám Mámleket duması) dan ibarat Federal jıynalıs (parlament). Atqarıwshı hákimiyattı baslıq basshılıǵındaǵı húkimet ámelge asıradı. Húkimet baslıǵın Mámleket duması menen kelisip prezident tayınlaydı.

==Tábiyat zonaları==
Rossiya aymaǵı meridian boylap 2,5-4 mıń km ga, batıstan shıǵısqa 9 mıń km ga sozılǵan. Mámlekettiń eń batıs noqatı [[Polsha]] menen bolǵan shegarada (Kaliningrad wálayatı), shıǵıs noqatı Bering buwazındaǵı Ratmanov atawda, shet batıs noqatı [[Ázerbayjan]] menen bolǵan shegarada, shet arqa noqatı FransIosif Jeri arxipelagindegi Rudolf atawda, Rossiya aymaǵınıń 45% i orman, 4% i suw, 13% i awıl xojalıǵına jaramlı jerler, 19% i buǵa jaylawları, 19% i basqa jerler bolıp tabıladı.

==Relyefi==
Rossiya maydanınıń derlik 70% i tegislik. Batısta Shıǵıs Evropa (yamasa Rossiya) tegisligi jaylasqan. Onda uzınlıǵı 250-400 metrli Valday, Orta Rossiya, Volga boyı, BugulmaBelebey, Joqarı Kama hám basqa qırlar OkaDon, Kaspiy boyı hám basqa pás tegislikler menen tutas. Onnan shıǵısta Ural taw dizbegi, keyin Batıs Sibir tegisligi baslanadı. Yenisey hám Lena dáryaları aralıǵında Orta Sibir tegistawlıǵı, shıǵısta Oraylıq Yakutiya pás tegisligi bar. Mámleket shıǵısı hám qublasında tawlıqlar kóbirek. Evropa bóliminde Úlken Kavkaz tawınıń arqa janbawırında taw dizbekleri (Rossiyadaǵı eń biyik noqatı - Elbrus tawı, 5642 m) jaylasqan. Sibirdegi taw dizbekleri - Altay, Kuznetsk Alatawı, Batıs Sayan tawları, Tuva, Baykalboyı, Baykal artındaǵı tawlar hám Stanovoy dizbegi Rossiyanıń qubla shegarası boylap ótedi. Sibirdiń arqa-shıǵısı (Verxoyansk hám Cher dizbek tawları), Uzaq Shıǵıs (Chukotka hám Koryak tawları) ta ortasha biyikliktegi dizbekler kóbirek ushıraydı. Tınısh okeanı jaǵası boylap sozılǵan Kamchatka hám Kuril atawlarındaǵı tawlarda hárekettegi vulkanlar atılıp turadı.

==Geologiyalıq dúzilisi==
Rossiya aymaǵı Shıǵıs Evropa platformasınıń ádewir bólimin, pútkil Sibir platformasın, Batıs Sibir plitasın, Qubla Sibir, Verxoyansk-Chukotka búrmeli oblastı, Koryak tegistawlıǵı, Kamchatka, Kuril atawları, Primorye hám Saxalin búrmeli oblastların iyeleydi. Áyyemgi platformalar joqarı proterozoy dáwirine shekem bolǵan kristallı fundamentlerden ibarat bolıp, teńiz túbindegi áyyemgi shógindi hám vulkan jınıslarınan dúzilgen hám keyinirek búrmelenip, metamorfizmge dus kelgen. Kareliya búrmeleniw dáwiri tawsılǵannan keyin, [[Shıǵıs Evropa]] hám Sibir platformaları jerleriniń maydanı denudaciya nátiyjesinde tegislenip, shógindi jınıslar astında qalǵan. Proterozoy dáwiri ortalarına shekem áyyemgi platformalardı qorshap turǵan búrmeli oblastlar ornında okean bolıp, az-azdan geosinklinal sistemaları quram taba baslaǵan hám túrli jastaǵı búrmelengen oblastlar - baykal, kaledon, gersin, kimmeriy búrmeleniwleri payda bolǵan. Kavkazda geosinklinal rawajlanıw procesi Alp búrmeleniw dáwirinde tawsılǵan. Kuril hám Komandor atawlarında, Oxota, Bering teńizleri batıqlarında geosinklinal rawajlanıw ele tamam bolmaǵan.

==Basqarıw aymaqlıq bóliniwi==
''Tiykarǵı maqala:'' [[Rossiyanıń aymaqlıq bóliniwi]]

Rossiya Federaciyası Konstituciyasına kóre, Rossiya Federaciyası federal mámleket bolıp, 89 teń haqılı subiektler - respublikalar, úlkeler, wálayatlar, federal áhmiyetke iye qalalar, avtonomiyalı okruglar hám avtonomiyalı wálayattan ibarat.

==Mineral resursları==
Rossiya júdá bay mineral buyım rezervlerine iye bolǵan mámleket. Dúnyadaǵı 7 eń iri kómir háwizinen 5 ewi Rossiyada jaylasqan. Rossiyada dúnyadaǵı temir rudası, berilliy rezerviniń 30%, nefttiń 17-18%, gaz, almaz, niobiy, tantaldiń 70-75%, palladiydiń 50%, nikeldiń 40% ten kóbi, urannıń 10% i bar. Atap aytqanda, Uralda boksit, Shıǵıs Kavkaz, Orta hám Qubla Ural, Shıǵıs Sibirde mıs, Krasnoyarsk úlkesi arqasında misnikel, Zabaykalye hám Uzok, Shıǵısta ruwxqorǵasın, Ural, Oltoy, Zabaykalye hám Kola yarım atawda qımbatbahalı taslar, mramor, granit, bazalt, Saxada almaz kánleri, sonday-aq, túrli orınlarda volfram, molibden, surma, sınap, altın, gúmis, platina, kobalt, slyudamoskovit, asbest hám sol sıyaqlı paydalı qazılmalardıń úlken kánleri bar. Íqlımı derlik hámme jerde kontinental (shet arqa-batısta teńiz ıqlımı), Sibir hám Uzaq Shıǵıs arqada keskin kontinental, qublasında musson ıqlım (qısı suwıq, qar az jawadı, jazı ortasha jıllı). Qısta Rossiya aymaǵı ústinde joqarı atmosfera basımı (shıǵısta Aziya anticiklonı) húkimran boladı. Yanvardıń ortasha temperaturası Evropa bóliminiń batısında hám Kavkaz arqasında 0-5°, Saxa shıǵısında -40°,-50°, atap aytqanda, Oymyakonda - 72,2° qa shekem. Jazda atmosfera basımı páseyedi, sol sebepli bul máwsim salıstırǵanda jıllı, qublasında ıssı, iyuldıń ortasha temperaturası G dan (Sibir arqasında) 24-25° qa shekem (Kaspiy boyı oypatlıǵında) jetedi. Eń kóp jawın Kavkaz tawlarında (jılına 3200 mm ge shekem), Uzaq Shıǵıs qublasında (1000 mm ge shekem) hám Shıǵıs Evropa tegisliginiń orman zonasında (850 mm ge shekem). Kaspiy boyı oypatlıǵınıń yarım shól jerlerinde júdá az - jılına 170 mm ge jaqın jawın jawadı. Qar qaplamı mámleket qublasında 60-80 kún dawam etse, Shet arqada 260-280 kúnge baradı.

==Ishki suwları==
Rossiyada uzınlıǵı 10 km den asatuǵın 120 mıńǵa jaqın dárya bar. Dáryalardıń kópshiligi Arqa Muz okeanı háwizine (Arqa Dvina, Pechora, Ob, Yenisey, Lena, Yana, Indigirka, Kolima hám basqalar), [[Tınısh okeanı]] háwizine (Amur, Anadir, Penjina hám basqalar), Atlantika háwizine (Don, Kuban, Neva hám basqalar) tiyisli. Evropanıń eń uzın hám suwlı Volga dáryası, sonday-aq, Ural hám Terek Kaspiy teńizine quyıladı. Olardıń kóbi suw transportı hám aǵash aǵızıwda, qala hám sanaat kárxanaların suw menen támiyinlewde, egisliklerdi suwǵarıwda úlken áhmiyetke iye. Rossiyada 2 mln. nan artıq dushshı hám shor suwlı kól bar. Eń irileri: Baykal (dúnyadaǵı dushshı suw rezerviniń '/5 bólegi), Kaspiy teńizkóli, Ladoga, Onega, Taymir. Rossiyada 1200 ge jaqın suw bazası bar. Iri suw bazaları: Bratsk, Krasnoyarsk, Zeya, UstIlim, Boguchan, Baykal (Irkutsk), Volgograd, Ribinsk hám basqalar. Topıraq hám ósimlikleri tegisliklerde tábiyat zonalarına qarap ózgeredi. Arqa Muz okeanı atawları hám Taymir yarım ataw jaǵasında baslanǵısh arktika topıraǵı tarqalǵan bolıp, tiykarınan siyrek lishaynik, mox hám kóp jıllıq gúlli ósimlikler ushıraydı. Tundra zonasında ashqıltım tundra (gleylangan) topıraǵı tarqalǵan. Ósimlik túri kóp: mox hám lishayniklerden tısqarı pás boylı putalar (kelte boylı qayın hám tal), hár túrli ot, miyweli ósimlikler (brusnika, golubika) ushıraydı. Orman zonasınıń arqa bólegi (tayga zonası) ndegi podzol topıraqlarda iyne japıraqlı terekler - shırsha, aqqaraǵay, kedr hám qaraǵay ormanları, Yeniseyden shıǵıstaǵı taygatong topıraqlarda iyne japıraqlı tayga terekleri - sibir hám dauriya tilaǵashları, Uzaq Shıǵısta bolsa, shırsha hám aqqaraǵay ósedi. Tayga zonasında (ásirese, Batıs Sibirde) batpaqlıq kóp. Taygadan qublaraqta, Shıǵıs Evropa tegisliginde aralas ormanlar bar. Torf basqan podzol topıraqlarda aqqayın hám tawterek, emen, zereń, qayraǵash, Shıǵıs Evropa tegisligi orman zonasınıń shet qublasında emen, juka hám basqa keń japıraqlı terekler ósedi. Shıǵıs Evropa hám Batıs Sibirde qara hám toq kashtan topıraq, Kaspiyboyı oypatlıǵında ashıq kashtan hám gúńgirt, shorhák topıraqlar ushıraydı.

==Haywanat dúnyası==
Haywanat dúnyası túrli-túrli. Arktika muz sahrası hám tundrada arqa túlkisi, lemming, arqa buǵası, polyus úkisi, tundra kekligi; orman zonasında los, qońır ayıw, silovsin, suvsar, túlki, tıyın, murındıq, qońır qoyan, Uzaq Shıǵıs qublasında ussuri jolbarısı, qara ayıw, harza, yenotsimon iyt, jalǵızaq, qustan karqur, qur, toqıldawıq, buldırıq hám basqalar jasaydı. 
Ormanlı sahra zonasında kemiriwshiler, túrli qus, ondatra, túlki, suvsar, terige bay haywanlardan los, arqa buǵasınıń túrleri kóp. Teńizlerde balıq (treska, seld, kambala, skumbriya, sudak, losos, osetr hám basqalar), teńiz sút emiziwshileri (kit, morj, tyulen, teńiz pıshıǵı) awlanadı. Ayriqsha kem ushırasatuǵın tábiyat hám de haywanat dúnyasın saqlap qalıw hám úyreniw maqsetinde túrli zonalarda 100  mámleket tábiyiy qorıqxanası (maydanı 33,3 mln.gektar) hám 5 milliy baǵ (maydanı 6,7 mln.gektar) dúzilgen. Eń irileri: Altay, Astraxan, Barguzin, Kavkaz, PechoraIlich, Teberda hám basqalar.

==Xalqı==
Rossiyada 100 den artıq millet hám elat jasaydı. Rossiyanıń tiykarǵı xalqı - ruslar jámi xalıqtıń 81,5% in quraydı. Ukrainaǵa qońsılas wálayatlarda, Tyumen wálayatı, Moskva, Arqa Kavkaz, Ural hám Sibir qublasında ukrainlar, Kaliningrad wálayatı, Moskva hám Moskva wálayatı, Sankt-Peterburg hám Kareliyada belaruslar, Krasnoyarsk úlkesi, Moskva hám Sankt-Peterburgda Litvalar hám latishlar (sonday-aq, Omsk wálayatında latishlar, Kaliningrad wálayatında litvalar), Omsk, Novosibirsk, Orenburg wálayatları, Krasnoyarsk hám Altay úlkelikinde olmonlar, Moskva, Sankt-Peterburg, Yekaterinburg, Samara, Nijniy Novgorod, Chelyabinsk, Rostov, Saratov, Novosibirsk qalalarında evreyler, Rostov wálayatı hám Krasnodar úlkesinde Moldovanlar, Stavropol hám Krasnodar úlkesinde grekler, Krasnodar hám Stavropol úlkelerinde hám Rostov wálayatında armanlar da jasaydı. Sonday-aq, Ázerbayjanlar, ózbekler (1994-jılda 58 mıń), gurjlar, qazaqlar hám basqa da xalıqlar jasaydı. Rossiyanıń Evropa bólegi arqasında karellar, vepslar, ijorlar, saamlar (loparlar), komi hám komipermyaklar, Orta Volga boyında mari, udmurt hám mordvalar, Volgaboyınıń basqa jerleri hám Qubla Uralda túrkiy tillerde sóylesiwshi chuvashlar, bashqurtlar, tatarlar, sonıń menen birge, qalmaqlar jasaydı. Osetin, qarachay, balqar, qamıq, noǵaylar Arqa Kavkazdıń túpkilikli jay xalqı bolıp tabıladı. Sibir hám Uzaq Shıǵısta túrkiy xalıqlarǵa tiyisli yaqutlar, altay, shor, haqas hám tuvalar, monǵol tilinde sóylesiwshi buryatlar, sonıń menen birge, xanti hám mansilar, nenets, chukcha hám eskimoslar jasaydı.

Mámleket tili - rus tili; Rossiya quramındaǵı milliy respublikalarda jergilikli ápiwayı xalqınıń tili de sol respublikanıń mámleket tili esaplanadı. Rossiya xalqınıń 73% i qalalarda jasaydı. Dinge sıyınıwshılardıń kópshiligi xristianlar (tiykarınan, pravoslavlar), qalǵanları - musulmanlar, yahudiylar, buddaviylar hám basqalar esaplanadı. Iri qalaları: Moskva, Sankt-Peterburg, Nijniy Novgorod, Novosibirsk, Samara, Yekaterinburg hám basqalar.

==Tariyxı==
Rossiya aymaǵında orta paleolit dáwirinde, eramızǵa shekem 100-35 mıń jıl aldın Tómen Volga, Orta Uralda dáslepki mákan-jaylar payda bolǵan. Sońǵı paleolit dáwirinde adamlar polyus sheńberinen ótip, Sibirdiń bir bólegine jaylasa baslaǵan. Eramızǵa shekemgi 3-2 mıń jıllıqlarda Arqa Kavkazda jez, Ural, Batıs Sibir, Joqarı Volga boyında túrli metallardan buyımlar tayarlanǵan. Sahra, ormansahra regionlarında shárwashılıq, dare oypatlıqlarında dıyqanshılıq rawajlana baslaǵan. Eramızǵa shekemgi 1 mıń jıllıqta qalamámleketlrr, Bospor mámleketi, Skiflar mámleketi bar bolǵan. Eramızdıń III ásirinde Shıǵıstan kóshpeli gotlar hám IV ásirde xunnlar bastırıp kelgen. IV-VIII ásirlerde Arqa Kavkazda alanlar birlesken. 552-745-jıllarda Rossiya aymaǵınıń bir bólimin túrkiy xalıqlardıń qáwimlik birlespesinen ibarat Túrk qaǵanlıǵı iyelep turǵan. VII ásir 1-yarımında Azov boyında Ullı Bulgariya mámleketi payda boldı, biraq bolgarlar Xazar qoqanlıǵınan jeńiliske ushırap, Dunay, Volga hám Kama dáryaları boyına kelip jaylastı. X ásirde VolgaKama Bulgariyası mámleketi payda boldı, Orta Volga boyı xalıqları sol mámleketke birlesti. VI ásirde Sibir, Yenisey dáryasınıń orta aǵımında házirgi haqaslardıń ata-babaları esaplanǵan Qırǵızlar mámleketi, VIII ásir - X ásir baslarında Uzaq Shıǵısta Boxay mámleketi húkim surdi.

IX ásirde shıǵıs slavyan qáwimleriniń birlesiwi tiykarında Áyyemgi Rus mámleketi dúzildi; shıǵıs slavyanlardıń eki orayı - Novgorod menen Kiyev Ryurikovichlar dinastiyasına tiyisli knyazlar hákimiyatqa birlesti. Shama menen 988-jıl knyaz Vladimir Vizantiyapravoslav formasındaǵı xristianlikti Rossiyanıń mámleketlik dini dep qabılladı, bul waqıya mámleketshilikti bekkemlew hám Shıǵıs Evropadaǵı slavyan, balt, ugorfin hám basqa qáwimlerdi biriktiriwge kómeklesti. Áyyemgi rus elatı dúzildi. Pecheneg (bijanak) hám qıpshaqlar hújimin qaytarǵan Kiev Rusı Shıǵıs Evropadaǵı iri mámleketke aylandı. Vladimir Svyatoslavich hám Vladimir Monomaxtan keyin mámleketti basqarǵan Mstislav Vladimirovichdiń ólimi (1132-jıl) nen keyin Áyyemgi Rus mámleketi bóleklenip ketti. Kiyev Rusınan Novgorod Respublikası, VladimirSuzdal, Galichvolin, Ryazan knyazlikleri hám basqa mámleketler ajıralıp shıqtı. XIII ásirde olarǵa Shıǵıstan monǵollar, Batıstan shvedlar hám olmonlar hújim etti. 1223-jıl rus knyazlikleri monǵollar menen Kalka dáryası boyındaǵı urısta jeńiliske ushıradı. 1236-jıl monǵollar VolgaKama Bulgariyasın, 1237-jıl Ryazan hám basqa qalalardı wayran etti. 1240-jıl bolsa shvedlar bastırıp keldi. Aleksandr Nevskiy basshılıǵındaǵı rus áskerleri sol jılı Neva urısında shvedlerdi, 1242-jıl Muz ústindegi urısta olmonlardı jeńiliske ushırattı. Biraq tarqaq haldaǵı rus knyazlikleri 250 jıl dawamında monǵollar zulımlıǵı astında qaldı.

XIV ásirdiń 2-yarımında Moskva knyazliginiń poziciyası asıp, ol monǵollarǵa qarsı gúreste basshılıq etti hám rus jerlerin az-azdan birlestiriw orayı bolıp qaldı. 1380-jılǵı Kulikovo urısında Dmitriy Donskoy basqarıwındaǵı birlesken rus áskerleriniń monǵol áskerleri ústinen qazanǵan jeńisi arqa-shıǵıs rus jerlerin birlestiriw ushın imkan jarattı. Moskva ullı knyazlik hákimiyatı XV ásir aqırı - XVI ásir baslarında rus jerlerin birlestiriwdi tiykarınan tamamladı. 1478-jıl Novgorod, 1485-jıl Tver, 1510-jıl Pskov, 1514-jıl Smolensk, 1521-jıl Ryazan Moskva ullı knyazligine qosıp alındı. 1480-jıl monǵollar zulımı toqtatıldı.

Birinshi rus korolı Ivan IV Vasilyevich Grozniy (1533-84; 1547-jıldan korol) mámleketti oraylastırıwǵa kiristi. Qazan hám [[Astraxan]] xanlıqları qosıp alındı, sol tárizde Ural artı hám Batıs Sibirdi jawlap alıw ushın jol ashıldı. XVII ásirde Sibirdiń qalǵan aymaqları da keyin ala qosıp alındı. XV ásir aqırı - XVI ásir baslarında rus xalqınıń qáliplesiw procesi juwmaqlandı, &quot;Rossiya&quot; degen at tarqala basladı. Batısta Baltıq teńizine shıǵıw ushın bolǵan Livon urısınıń sozılıp ketiwi (1558-83) nátiyjesinde mámleket XVI ásir aqırı - XVII ásir baslarında salmaqlı ekonomikalıq hám siyasiy jaǵdayǵa túsip qaldı. Xalıqtıń massalıq jaǵdayı jamanlastı. Jámiyettiń túrli siyasiy toparlarında narazılıq kúsheydi. Nátiyjede kóterilisler bolıp ótti (eń úlkeni Bolotnikov qozǵalańı). Boyarlar hám dvoryanlar ortasında da gúres keskinlesti. 700 jıldan artıq húkimdarlıq etken Ryurikovichlar dinastiyası tamamlandı. Mámlekettiń salmaqlı ishki jaǵdayınan paydalanǵan polyaklar hám shvedlar 1604-jılda Rossiyaǵa bastırıp kirdi. Polsha áskerleri Moskvanı iyeledi. Tek 1612-jıl K. Z. Minin hám Dmitriy Mixailovich Pojarskiy basshılıǵındaǵı xalıq láshkerleri Moskvanı azat etti, biraq mámlekettiń batıs hám arqa-batıs aymaǵınıń bir bólimi Rech Pospolita hám Shveciya qol astında qaldı. 1613-jıldan Rossiyada Romanovlar dinastiyası húkimdarlıq ete basladı.

XVII ásirden Rossiya óz tariyxında jańa basqıshqa óte basladı. XVII ásir aqırına kelip sırtqı siyasat máseleleri hám klasslıq gúres keskinlesken waqıtta mámleket hám dvoryanlar húkimranlıǵın bekkemlew ushın ekonomika, mámleket basqarıw principi, mádeniyat sistemasın qayta qurıwǵa zárúrlik payda boldı. Bul ózgerislerdi Petr I húkimeti ámelge asırdı. Petr I diń reformaları sebepli (XVII ásir aqırı - XVIII ásir 1-sheregi) mámlekettiń social-ekonomikalıq hám mádeniy rawajlanıwı jedellesti. Arqa urıs jılları (1700-21) nda úzliksiz armiya hám teńiz askeriy flotı dúzildi. Iri jeńisler qolǵa kirgizildi. Rossiyanıń Baltik teńizine shıǵıwı ushın jol ashıldı. 1721-jıl mámleket Rossiya imperiyası dep daǵaza etildi. Sanaat rawajlana basladı, ásirese, Uraldaǵı taw kánshilik sanaatı tez ósti. Sawda-satıq rawajlanıp, sırtqı sawda kúsheydi. Mádeniyat tarawında úlken ózgerisler ámelge asırıldı, dúnyalıq mektepler ashıldı, Batıs Evropa mádeniyatı menen baylanıs keńeydi, baspa rawajlandı, Pánler Akademiyası shólkemlestirildi (1725), jańa kalendarǵa ótildi (1700). XVIII ásir 2-yarımında tovar pul múnásibetleri rawajlandı. Yekaterina II dáwiri (1762-96) nde dvoryan jer iyeligi jáne de rawajlandı. Mámleket jer fondın kóbeytiw maqsetinde 1764-jıl shirkewge qaraslı jerlerdiń bir bólegi tartıp alındı. Dıyqanlardıń ǵalabalıq narazılıǵı Pugachyov kóterilisi hám basqa ishki máselelerdiń kelip shıǵıwına sebep boldı.

Sırtqı siyasat tarawında korol húkimeti dvoryan hám sawdagerlerdiń Qara teńiz arqalı qolaylı sawda jollarına bolǵan umtılıwların esapqa alıp, qubla shegaralardıń qáwipsizligi ushın gúresti dawam ettirdi. Túrkiya menen bolǵan urıslarda Rossiya jeńiske eriskennen soń, Qırım xanlıǵı (1783) hám ulıwma Qara teńizdiń arqa jaǵası Rossiya imperiyası ıqtıyarına ótti. Shegara Dnestr dáryası boylap belgilendi. 70-90-jıllarda Ukrainanıń oń qırǵaǵı hám Belarus pútkilley Rossiyaǵa qosıp alındı.

XIX ásir baslarında Aleksandr I imperator bolǵan dáwir (1801-25) de bir qansha reformalar ótkerildi, mámleket apparatanı zamanagóylestiriwge háreket etildi. Urıslar nátiyjesinde hám diplomatiyalıq iskerlik jolı menen 1801-jıl Shıǵıs Gurjistan, 1809-jıl Finlandiya, 1812-jıl Batıs Gruzinstannıń bir bólimi hám Bessarabiya Rossiya imperiyası quramına kirgizildi. 1805 hám 1806-07-jıllarda Rossiya Napoleon Franciyasına qarsı koaliciya urısında qatnastı. 1812-jıl Napoleon armiyası Rossiyaǵa bastırıp kirdi, sol jıl 26-avgust (7-sentyabr) taǵı Barodino urısında francuz áskerleri úlken shıǵın kórdi hám shegindi. 1814-15-jıllardaǵı Vena kongressi qararlarına qaray, Polsha korollıǵı Rossiya imperiyasına ótti.

Aǵartıwshılıq ideyalarınıń jayılıwı, XVIII ásir aqırındaǵı Francuz revolyuciyasınıń tásiri, rus armiyasınıń 1813-14 hám 1815-jıllardaǵı sırt el júrisleri dáwirinde Evropa mámleketlerindegi mámleket hám jámiyet dúzilisi menen tanısıw nátiyjesinde Rossiya jámiyetinde tereń sociallıq hám siyasiy ózgerisler islew zárúrligi haqqındaǵı pikirler payda boldı. 1816-23 jıllarda Rossiyadaǵı mámleket jáne sociallıq-siyasiy basqarıw principin qayta qurıw maqsetin gózleytuǵın jasırın jámiyetler payda boldı. Arqa hám Qubla jámiyet aǵzalarınıń qurallı kóterilisleri (1825-jıl dekabristler kóterilisi) bastırıldı. Kavkaz urısınıń sozılıp ketiwi hám onda Arqa Kavkaz xalıqlarınıń qattı qarsılıq kórsetiwi, 1853-56-jıllardaǵı Qırım urısında Rossiyanıń jeńiliske ushırawı imperator Nikolay I hákimiyatı siyasiy basqarıw principiniń daǵdarısın kúsheytti. Áne sol faktorlar qısıwı astında imperator Aleksandr II bir qansha reformalar ótkeriwge májbúr boldı. Atap aytqanda, 1861-jıl dıyqanlar reforması ótkerilip, XVII ásir ortalarında engizilgen krepostnoylıq huqıqı biykar etildi. 1860-70-jıllardaǵı reformalar mámleket ekonomikasın jańalaw hám kapitalistlik múnásibetlerdi rawajlandırıwǵa jol ashtı. Áyne waqıtta Rossiya qaraqshılıq urısların dawam ettirip, Qazaqstan hám Orta Aziya jerleriniń ádewirǵana bólegin basıp aldı, jergilikli xalıqlar basına sanaqsız azaplar saldı, bul jerlerde kolonizatorlıq tártiplerin ornattı.

XIX ásirdiń 2-yarımında mámlekettiń túrli sociallıq qatlamlarında revolyuciyalıq keypiyat kúsheydi. 70-80-jıllarda bir qansha revolyuciyalıq shólkemler (&quot;Jer hám erk&quot;, &quot;Xalıq shıdamlılıǵı&quot; hám basqalar) dúzilip, olar Rossiyada samoderjaviyeni awdarıp taslaw wazıypasın maqset etip aldı. 1881-jılda &quot;Xalıq shıdamlılıǵı&quot; shólkemi aǵzaları tárepinen Aleksandr II óltirildi.

XIX ásir aqırı - XX ásir baslarında revolyuciyalıq siyasiy partiyalar: Rossiya social-demokratiyalıq jumısshı partiyası (RSDRP) (bul partiya 1903-jılda bolshevikler hám mensheviklerden ibarat eki frakciyaǵa bólindi) hám Revolyuciyashı socialistler (eserlar) partiyası dúzildi. 1904-05-jıllardaǵı rus-yapon urısındaǵı jeńilis Rossiyadaǵı jaǵdaydı keskinlestirdi, bul bolsa 1905-07-jıllardaǵı revolyuciyaǵa alıp keldi. Revolyuciya dawamında Rossiya konstituciyalı monarxiyaǵa óte basladı; Mámleket duması shólkemlestirildi, jańa siyasiy partiyalar (Konstituciyalıq-demokratiyalıq, 17-oktyabr awqamı, Rus xalqı awqamı hám basqalar) maydanǵa shıqtı. 1914-18-jıllardaǵı [[Birinshi jáhán urısı]]nda Rossiya Antanta quramında qatnastı. Bul urıs 1917-jıl [[Fevral revolyuciyası]]na alıp kelgen taǵı bir social-ekonomikalıq hám siyasiy daǵdarıstıń tiykarǵı sebeplerinen boldı. Bul revolyuciya samoderjaviyeni awdarıp tasladı. Waqıtsha húkimet dúzildi, 1917-jıl 1-sentyabrde Rossiya respublika dep daǵaza etildi. 1917-jıl 25-oktyabrde Oktyabr revolyuciyası júz berdi. Vladimir Lenin basshılıǵındaǵı bolshevikler húkimet tóbesine shıqtı. Jumısshı, soldat hám dıyqan deputatları soveti hákimiyatı daǵaza etildi. 1918-jıl yanvarda Rossiya Sovet Federativ Socialistlik Respublikası (RSFSR) dúzildi, sol jılı iyulda burınǵı imperator Nikolay II atıp taslandı. 1917-22-jıllardaǵı Puqaralar urısı hám áskeriy intervensiya sebepli mámlekettegi bolshevikler partiyasınan tısqarı barlıq siyasiy partiyalar biykar etildi, jámiyet hám mámleketti shólkemlestiriwdiń áskeriy-kommunistlik principleri (&quot;áskeriy kommunizm&quot;) engizildi, ámelde Kommunistlik partiya diktaturası ornatıldı. 1921-jıl &quot;jańa ekonomikalıq siyasat&quot; daǵaza etildi. 1922-jıl 30-dekabrde Sibirdegi Lena dáryası burınǵı Rossiya imperiyası aymaǵında dúzilgen RSFSR, [[Ukraina]], [[Belorussiya]] hám Zakavkazye respublikaları ([[Ázerbayjan]], [[Armeniya]] hám [[Gruziya]]) birgelikte Sovet Socialistlik Respublikaları Awqamın (SSSR) dúzdi.

RSFSR xalıqları da SSSR diń pútkil tariyxı dawamında mámleketti industrialaw, awıl xojalıǵın kollektivlestiriw salmaǵın, 20-40-jıllardaǵı ǵalabalıq repressiyalar azapların bastan keshirdi, Ekinshi jáhán urısındaǵı jeńiske, 60-70-jıllardaǵı Texnika revolyuciyasına úlken úles qostı. 70-jıllar aqırı hám, ásirese, 80-jıllarda ekonomikada unamsız principler sezile basladı. Kóp tárepten qorǵaw ónimleri óndiriske qaratılǵan sanaat mámlekettiń ǵalabalıq mútájlik buyımları óndiriske bolǵan talabın qandıra almaytuǵın edi. Miynet ońimdarlıǵınıń tómenligi, onı asırıwǵa qızıqtırıwshı faktorlardıń joq ekenligi, pútkil jámiyette byurokratlıq háwij alǵanlıǵı hám basqa illetler óz tásirin kórsetti. 1985-jıl &quot;qayta qurıw&quot; siyasatı daǵaza etildi. Biraq tez arada júz bergen siyasiy waqıyalar ekonomikaǵa qattı soqqı berdi. 1990-jıl 12-iyunda RSFSR diń mámleketlik suverenitet tuwrısındaǵı Deklaraciya qabıllandı. 1991-jıl 25-dekabrde RSFSR Joqarǵı Keńesi Rossiya mámleketiniń rásmiy atı Rossiya Federaciyası (Rossiya) dep atalıwın tastıyıqladı. 1991-jıl martında RSFSR prezidenti lawazımı shólkemlestirildi (1991-jıl iyunda Boris Yeltsin RSFSR prezidenti etip saylandı). 1991-jıl avgust krizisinen keyin sol jıl dekabrde RSFSR, [[Belorussiya]] hám [[Ukraina]] basshıları Belaya veja pushchasi pitimine qol qoyıp, SSSR tamamlanılǵanın hám Ǵárezsiz Mámleketler Doslıq awqamı (ǴMDA) dúzilgenin járiyaladı. Rossiya SSSR diń huqıqıy miyrasxorı bolıp qaldı. 1992-jıl yanvarda basqarıw-buyırıw sistemasınan bazar ekonomikasına ótiw maqsetin gózleytuǵın ekonomikalıq reforma baslanıwı daǵaza etildi. Reformanı ótkeriwdegi qáteler hám izbe-izlik joqlıǵı sebepli ekonomika tarmaqlarında krizis jaǵdayları júz berdi, bul bolsa xalıqtıń turmıs dárejesi tómenlewine alıp keldi. 1993-jıl sentyabr-oktyabr daǵdarısı dawamında Prezident pármanı menen Sovet sisteması tamamlandı. Sol jılı dekabrde Federal jıynalısqa saylaw ótkerildi. 1996-jıl Boris Yelsin 2-márte prezident etip saylandı. 2000-jılda prezident lawazımına saylaǵan Vladimir Putin jol qoyılǵan qáte hám kemshiliklerdi sazlaw ilajların kóre basladı. Ol prezident retinde shet el saparın Ózbekstannan baslaǵanlıǵı itibarǵa ılayıq. Rossiya - SSSR diń huqıqıy miyrasxorı retinde 1945-jıldan [[BMSh]] aǵzası. [[Ózbekstan Respublikası]] suverenitetti 1992-jıl 20-martta tán alǵan hám diplomatiyalıq múnásibetlerin ornatqan. Milliy bayramları - 12-iyun - Suverenitet haqqında deklaraciya qabıl etilgen kún (1990), 7-noyabr - Shártlesiw hám doslıq kúni (1996), 12-dekabr Rossiya Konstituciyası kúni (1993).

==Tiykarǵı siyasiy partiyaları, kásiplik awqamları hám basqa jámiyetlik shólkemleri==
&quot;Birden-bir Rossiya&quot; partiyası, 2003-jıl tiykar salınǵan; Liberal demokratiyalıq partiya, 1992-jıl dizimge alınǵan; &quot;Яблоко&quot; demokratiyalıq partiyası, 2001-jıl dúzilgen; &quot;Oń kúshler awqamı&quot; partiyası, 2001-jıl dúzilgen; Rossiya Federaciyası Kommunistlik partiyası, 1993-jıl dizimge alınǵan; sonıń menen birge, Rossiya demokratiyalıq partiyası, &quot;Евразия&quot;, &quot;Internatsional Rossiya&quot;, Rossiya konservativ partiyası, Rossiya Federaciyası Xalıq partiyası, Rossiya xalıq watandı súyiwshilik partiyası, Rossiya xalıq respublikashılar partiyası, &quot;Liberal Rossiya&quot; partiyası, &quot;Isbilermenlikti rawajlandırıw partiyası&quot;, Rossiya Miynet partiyası, Pensionerler partiyası, Rossiya social-demokratiyalıq partiyası hám basqa partiyalar; &quot;Urıs húrmetlileri - tınıshlıq ushın&quot;, &quot;Ásker anaları&quot;, &quot;Qádir-qımbat hám mehir-miriwbet&quot; hám basqa háreketler iskerlik kórsetedi. Rossiya ǵárezsiz kásiplik awqamları federaciyası kóplegen tarmaq kásiplik awqamların birlestiredi.

==Xojalıǵı==
Rossiya - industrial-agrar mámleket. Onıń aymaǵı 12 iri ekonomikalıq rayon (Arqa, Arqa-Batıs, Oraylıq, Volga-Vyatka, Oraylıq qaratopıraq, Volgaboyı, Arqa Kavkaz, Ural, Batıs Sibir, Shıǵıs Sibir, Uzaq Shıǵıs hám Kaliningrad wálayatı) ǵa bólingen. Milliy dáramatta sanaattıń úlesi 44,5%, awıl xojalıǵı úlesi 10%, qurılıs 11,5%, transport, baylanıs, materiallıq texnika támiynatı, tayarlaw hám basqa tarmaqlardıń úlesi 34%. Ekonomikada mámleketke qaraslı kárxanalar menen bir qatarda menshikli, aralas kárxanalar da bar.

==Sanaatı==
Rossiya kómir, neft, tábiyiy gaz qazıp alıwda, elektr energiya, mineral tógin, gezleme, polat, prokat, cement óndiriste dúnyada aldınǵı orınlardan birinde turadı. Mámleket eksport hám janılǵı energetika balansında neft hám de tábiyiy gazdıń áhmiyeti úlken. Nefttiń kóp bólimi Volgaboyı, Ural regionında, Batıs Sibir, Rossiya Evropa bólegi arqa, Saxalin hám basqa orınlarda qazıp alınadı. Neft shiyki óniminiń kópshilik bólimi &quot;LUKoyl&quot;, &quot;Slavneft&quot;, &quot;Rosneft&quot;, &quot;Bashneftexim&quot; kompaniyalarınıń kárxanalarında qayta islenedi. Rossiyada qazıp alınǵan nefttiń 99,5% &quot;Transneft&quot; awqamınıń magistral trubaları (jámi uzınlıǵı 48,5 mıń km) arqalı tasıp beriledi. Anıqlanǵan gaz rezervleri boyınsha Rossiya dúnyada 1-orında (32% ten kóbirek) turadı hám dúnyada qazıp alınıp atırǵan gazdıń 30% in támiyinleydi. Tábiyiy gazdıń tiykarǵı bólimi YamalNenets avtonomiya okrugindegi Urengoy, Yamburg, Zapolyarye, sonıń menen birge, Orenburg kánlerinen alınadı. Jámi gazdıń 94% in &quot;Gazprom&quot; awqamı qazıp shıǵaradı. Magistral gaz trubaları uzınlıǵı - 150 mıń km. Ishki bazarǵa jetkerip beriletuǵın gazdıń 15% kommunal turmıslıq tarawǵa, sonday-aq, xalıq mútájligine, qalǵan bólegi sanaat óndiriske isletiledi. Kómir rezervleri 22 iri kómir háwizinde hám 115 bólek kánde jaylasqan. Kuzbass hám Pechora, KanskAchinsk, Qubla Yakutiya háwizleri Rossiyanıń eń iri kómir kánleri bolıp tabıladı. Rossiyada 72 akciya jámiyeti hám 6 mámleket unitar kárxanası kómir qazıp alıw menen shuǵıllanadı. Olar quramında 114 shaxta hám 125 ashıq kán bar. 68 bayıtıw hám 1 briket fabrikası isleydi. Neft hám gaz benen bir qatarda kómir Rossiyada elektr hám ıssılıq energiyası óndiristiń tiykarǵı dáreklerinen biri; metallurgiya, ximiya hám basqa sanaat tarmaqları ushın teńsiz shiyki ónim bolıp tabıladı.

2001-jıl Rossiyada 888 mlrd. kVt saat elektr energiya payda etildi. Barlıq elektr stanciyalar Rossiya tutas elektr energetika sistemasına birlesken. Oǵan qaraslı magistral elektr liniyalari hám elektr podstyalarini Rossiya energetika hám elektrlestiriw ashıq túrdegi akciya jámiyeti (&quot;EES Rossiya&quot;) basqaradı. Ximiya hám neft ximiyası sanaatında plastmassa, ximiyalıq talshıq, mineral tógin, sulfat kislota, sintetikalıq smola hám kauchuk, avtopokrishka, lak boyaw, agrosanaat kompleksi hám medicina sanaatı ushın túrli elementler islep shıǵarıladı. Onıń iri kárxanaları shiyki ónim dáreklerine jaqın jerler - Perm wálayatı, Kola yarım aral, [[Tatarstan]], [[Bashqurtstan]], Batıs Sibir, Uralda qurılǵan. Keyingi waqıtlarda shiyki ónim dáreklerinen uzaǵıraq bolsa da, qarıydarlarǵa jaqın orınlarda ximiya kárxanaları qurıla basladı. Bul kárxanalar &quot;Akron&quot; (Novgorod wálayatı), &quot;Yaroslavl shina zavodı&quot;, &quot;Stavropolpolimer&quot;, &quot;Voskresensk mineral ugit&quot; (Moskva wálayatı), &quot;Era&quot; hám &quot;Fosforit&quot; (Leningrad wálayatı), &quot;Kuybishevazot&quot; hám &quot;Volgapromxim&quot; (Samara wálayatı) akciya jámiyetleri hám de Angara neft ximiyası kompaniyası hám basqalar quramına kiredi. Metallurgiya mámleket sanaatınıń eń rawajlanǵan tarmaqlarınan biri bolıp tabıladı. Onıń tolıq formatlı kárxanaları Ural (Magnitogorsk, Chelyabinsk, Nijniy Tagil), Oraylıq ekonomikalıq rayonlarında (Lipetsk, Tula) hám Batıs Sibirde (Novokuznetsk) jaylasqan bolıp, shoyın, polat, tayın prokat islep shıǵaradı. Qalayı, mıs, qorǵasın, ruwx, alyuminiy, volfram, nikel, molibden reńli metallurgiyanıń eń zárúrli ónimleri bolıp tabıladı. Onıń tiykarǵı orayları: Norilsk, Krasnoyarsk, Irkutsk, Sayanogorsk hám basqalar. Mashinasazlıq hám metall islew sanaatı kárxanaları Rossiyanıń hámme ekonomikalıq rayonlarında bar. XX ásir aqırı - XXI ásir baslarında energetika, transport, ximiya, neft mashinasazlıǵı, aviaciya hám raketakosmos sanaatı, radioelektronika, elektrotexnika sanaatı mashinasazlıǵı, priborsazlıq, elektron sanaatı hám kemasazlıq ásirese tez rawajlandı. Stanoksazlıq hám ásbapsazlıq sanaatı jańa túrdegi ónimli ásbap-úskeneler islep shıǵarıwdı kóbeytti. Rossiyanıń 72 subiektinde qorǵaw sanaatı tarmaqlarınıń 1700 kárxana hám shólkemi bar. Dúnyadaǵı aǵash rezervleriniń 22% i Rossiyaǵa tuwrı keledi. Rossiya orman sanaatı aǵash tayarlaw, aǵashsazlıq, sellyuloza qaǵaz, gidroliz hám aǵash ximiyası tarmaqların óz ishine aladı. Arxangelsk, Siktivkar, Yenisey, Bratsk, Amur orman sanaatı kompleksleri júzege kelgen. Qurılıs materialları sanaatı orayları: Ural, Volgaboyı, Arqa Kavkaz hám Oraylıq ekonomikalıq rayonları bolıp tabıladı.

Jeńil sanaatta toqımashılıq jetekshi orında. Onıń iri orayları bolǵan Ivanovo, Moskva, Yaroslavl, Orexovo Zuyevo, Tver qalalarında sabaq, zıǵır, shayı, jún gezlemeniń kópshilik bólimi islep shıǵarıladı. Barlıq ekonomikalıq rayonlarda xalıqtıń mútájliklerine qaray hám shiyki ónim dárekleri múmkinshiliklerine uyqas túrde azıq-awqat sanaatı rawajlandırılǵan. Gósh, sarı sarıımay sır, konserva, qant, may zavodları qurılǵan. Arqa hám Uzaq Shıǵısta, Qara, Azov hám Kaspiy teńizleri átirapında iri balıq sanaatı kárxanaları bar.

Awıl xojalıǵına jaramli jerler 197,6 mln. gektar; sonnan 85,4 mln. gektarı awdarılatuǵın jer, qalǵan bólimi pishenzar hám jaylaw. Awdarılatuǵın jerlerdiń 4/5 bólegi Oraylıq, Volgaboyı, Arqa Kavkaz, Ural hám Batıs Sibir ekonomikalıq rayonlarına tuwrı keledi. Awıl xojalıǵı jalpı óniminiń 47,2% in dıyqanshılıq hám 52,8% in shárwashılıq beredi. Tiykarǵı eginleri: ǵálle, qant láblebi, ayǵabaǵar, kartoshka, palız eginleri, zıǵır hám basqalar. Volgaboyı, Arqa Kavkaz, Batıs Sibir, Ural hám Oraylıq rayonlarda biyday, Arqa, Arqa-Batıs hám Oraylıq rayonlarda zıǵır, Arqa Kavkaz, Volgaboyı, Oraylıq rayonlarda ayǵabaǵar, Oraylıq hám Arqa Kavkazda qant láblebi jetilistiriledi. Túrli rayonlarda miywe, mayda hám júzim baǵları bar. 4,29 mln. gektar jer suwǵarıladı (tiykarınan, Arqa Kavkaz hám Volga boyında). Rossiyanıń ekonomikalıq hám tábiyiy shárayatı shárwashılıqtıń barlıq tarmaqların rawajlandırıw ushın qolaylı. Volgaboyı, Batıs Sibir, Arqa Kavkaz, Ural, Oraylıq ekonomikalıq rayonlarda qaramal kóbirek baǵıladı. Iri qalalar átirapında sút shárwashılıǵı hám shoshqashılıq, shet arqada buǵashılıq hám haywanlardı baǵıw rawajlanǵan. Kóplegen orınlarda qusshılıq, palshılıqqa úlken itibar beriledi. XX ásirdiń 90-jıllarınan awıl xojalıǵında da reformalar ótkerile basladı, jerge iyelik etiwdiń jańa formaların engiziwge kirisildi.

g

== Derekler ==
{{derekler}}

{{Rossiya subyektleri}}
{{Evropa}}
{{Aziya}}
{{Authority control}}

[[Kategoriya:Rossiya| ]]
[[Kategoriya:Mámleketler]]
[[Kategoriya:Evropa]]
[[Kategoriya:Aziya]]
{{Rossiya-stub}}</text>
      <sha1>7g6nmcw64k7i9tzkfytlme6f64be2n7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Qubla Afrika Respublikası</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1960</id>
    <revision>
      <id>78312</id>
      <parentid>49944</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:11:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>213.230.93.187</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="481" xml:space="preserve">[[Súwret:South Africa (orthographic projection).svg|thumb|right|250px|&lt;span style=&quot;color:grey;&quot;&gt;Qubla Afrika Respublikasınıń Afrikadaǵı ornı&lt;/span&gt;]]

'''Qubla Afrika Respublikası''' ({{lang-en|Republic of South Africa}}) — Qubla [[Afrika]]da jaylasqan mámleket. Paytaxtları - [[Blumfonteyn]], [[Keptaun]], [[Pretoriya]]. Shama menen 49 991 300 shamalas adam házirde Qubla Afrika Respublikasında jasap kelmekte.

[[Kategoriya:Qubla Afrika Respublikası| ]]


{{stub}}</text>
      <sha1>d4cu50zgctf7q34uh1ftkmeu4woxmfh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Qubla Amerika</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2014</id>
    <revision>
      <id>78303</id>
      <parentid>67292</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T13:15:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>95.214.211.133</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1916" xml:space="preserve">[[Súwret:LocationSouthAmerica.png|thumb|right|250px|&lt;span style=&quot;color:grey;&quot;&gt;Du'nya kartasında Qubla Amerika&lt;/span&gt;]]
[[Su'wret:South America satellite plane.jpg|thumb|right|250px]]

'''Qubla Amerika''' — qubla yarım sharda jaylasqan bolıp, ol Jerdegi eń úlken tórtinshi [[materik]] esaplanadı. Ol batısta [[Tınısh okeanı]] menen, shıǵısta [[Atlantika okeanı]], arqada [[Arqa Amerika]] menen qorshalǵan. Qubla Amerika hám Arqa Amerika birgelikte [[Amerika]] dep ataladı. Ol Arqa Amerikadan [[Panama kanalı]] arqalı bólingen.

== Mámleketler ==
{| cellspacing=0 cellpadding=4 border=1 style=&quot;text-align:right;&quot;
|- bgcolor=&quot;#ececec&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
! Mámleket
! jer maydanı &lt;br /&gt;(km²)
! xalqının' sanı &lt;br /&gt;(2002)
! xalqının' tıg'ızlıg'ı &lt;br /&gt;(adam/km²)
|- 
| style=&quot;text-align:left;&quot; | [[Argentina]]
| 2,766,890
| 37,812,817
| 14
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot; | [[Boliviya]]
| 1,098,580
| 8,445,134
| 7.7
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot; | [[Braziliya]]
| 8,511,965
| 176,029,560
| 21
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot; | [[Chili]]
| 756,950
| 16,800,000
| 20
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot; | [[Kolumbiya]]
| 1,138,910
| 41,008,227
| 36
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot; | [[Ekvador]]
| 283,560
| 13,447,494
| 47
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot; | [[Frantsuz Gvianası]]
| 91,000
| 182,333
| 2.0
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot; | [[Gayana]]
| 214,970
| 698,209
| 3.2
|-
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot; | [[Paragvay]]
| 406,750
| 5,884,491
| 14
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot; | [[Peru]]
| 1,285,220
| 27,949,639
| 22
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot; | [[Surinam]]
| 163,270
| 436,494
| 2.7
|-
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot; | [[Urugvay]]
| 176,220
| 3,386,575
| 19
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot; | [[Venesuela]]
| 912,050
| 24,287,670
| 27
|- style=&quot; font-weight:bold; &quot;
| style=&quot; text-align:left; &quot; | Ja'mi
| 17,806,335
| 235,006
| 
|}

[[Kategoriya:Qubla Amerika| ]]
[[Kategoriya:Amerika]]</text>
      <sha1>0qkhwfiii4ci0ur81m53rfr45yn47yi</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>78304</id>
      <parentid>78303</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T13:15:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>95.214.211.133</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1916" xml:space="preserve">[[Súwret:LocationSouthAmerica.png|thumb|right|250px|&lt;span style=&quot;color:grey;&quot;&gt;Dúnya kartasında Qubla Amerika&lt;/span&gt;]]
[[Súwret:South America satellite plane.jpg|thumb|right|250px]]

'''Qubla Amerika''' — qubla yarım sharda jaylasqan bolıp, ol Jerdegi eń úlken tórtinshi [[materik]] esaplanadı. Ol batısta [[Tınısh okeanı]] menen, shıǵısta [[Atlantika okeanı]], arqada [[Arqa Amerika]] menen qorshalǵan. Qubla Amerika hám Arqa Amerika birgelikte [[Amerika]] dep ataladı. Ol Arqa Amerikadan [[Panama kanalı]] arqalı bólingen.

== Mámleketler ==
{| cellspacing=0 cellpadding=4 border=1 style=&quot;text-align:right;&quot;
|- bgcolor=&quot;#ececec&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
! Mámleket
! jer maydanı &lt;br /&gt;(km²)
! xalqının' sanı &lt;br /&gt;(2002)
! xalqının' tıg'ızlıg'ı &lt;br /&gt;(adam/km²)
|- 
| style=&quot;text-align:left;&quot; | [[Argentina]]
| 2,766,890
| 37,812,817
| 14
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot; | [[Boliviya]]
| 1,098,580
| 8,445,134
| 7.7
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot; | [[Braziliya]]
| 8,511,965
| 176,029,560
| 21
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot; | [[Chili]]
| 756,950
| 16,800,000
| 20
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot; | [[Kolumbiya]]
| 1,138,910
| 41,008,227
| 36
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot; | [[Ekvador]]
| 283,560
| 13,447,494
| 47
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot; | [[Frantsuz Gvianası]]
| 91,000
| 182,333
| 2.0
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot; | [[Gayana]]
| 214,970
| 698,209
| 3.2
|-
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot; | [[Paragvay]]
| 406,750
| 5,884,491
| 14
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot; | [[Peru]]
| 1,285,220
| 27,949,639
| 22
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot; | [[Surinam]]
| 163,270
| 436,494
| 2.7
|-
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot; | [[Urugvay]]
| 176,220
| 3,386,575
| 19
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot; | [[Venesuela]]
| 912,050
| 24,287,670
| 27
|- style=&quot; font-weight:bold; &quot;
| style=&quot; text-align:left; &quot; | Ja'mi
| 17,806,335
| 235,006
| 
|}

[[Kategoriya:Qubla Amerika| ]]
[[Kategoriya:Amerika]]</text>
      <sha1>kbxv0oadhe7c154teq9s5bvlsc7oa08</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Paramore</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2630</id>
    <revision>
      <id>78334</id>
      <parentid>68151</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:32:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="448" xml:space="preserve">[[Su'wret:Paramore Honda Civic Tour 10.jpg|nobaý|400px|Paramore 2010]]
'''Paramore''' 2000-jıllardın' ataqlı toparı. Topardın' ag'zaları  Hayley Williams, Jeremy Davis ha'm  Taylor York bolg'an.

== Albomları ==
* ''All We Know Is Falling'' (2005)
* ''Riot!'' (2007)
* ''Brand New Eyes'' (2009)
* ''Singles Club'' (2011)
* ''Paramore'' (2013)
* ''After Laughter'' (2017)
* ''This Is Why'' (2023){{Stub}}

[[Kategoriya:Muzıkalıq toparlar]]</text>
      <sha1>sb5misj7n73kv608nojntnn593r37q6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Shirk</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2683</id>
    <revision>
      <id>78405</id>
      <parentid>59007</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:45:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="751" xml:space="preserve">[[File:Flag of Jihad.svg|right|thumb|'Lä ïlähä ïll-Allah' guwalıg'i' jazılg'an bayraq]]

Arab tilinde '''shirk''' (arab.: شِرْكٌ‎) so'zi 'eki zattı ten' qılıw' degen ma'nisti bildiredi. Al sha'riyatta bul terminnin' jalgız ma'nisi bul Allahtın' jeke o'zine ta'n bolg'an sıpatın yamasa ayırmashılıg'ın basqag'a ten'ew. Bunday shirktin' u'sh tu'ri boladı:
* Birewdi Allahtın' jaratıwshılıq-rabbılıq sıpatına ten'ew, yaki usı sıpatlar menen Allahtan basqanı ta'riplew;
* Tek Allahqa g'ana tiyisli bolg'an isim-sıpatlardı basqa birew de iyeley aladı dep esaplaw;
* Allah Taalag'a qulshılıqta sherik qosıw, yag'nıy qulshılıqtın' tuwrı kelgen tu'rin Allahtan basqag'a arnaw;{{Dereksiz}}

[[Kategoriya:Islam]]</text>
      <sha1>feadams92moimuubkzjsrasji7zk6aa</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Bursa</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2920</id>
    <revision>
      <id>78516</id>
      <parentid>62633</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T02:29:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>213.230.93.91</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="242" xml:space="preserve">[[Súwret:71 Bursa la Grande Moschea.jpg|thumb|300px|right|Ullı Cami, Bursa]]
'''Bursa'''   [[Túrkiya]]da jaylasqan qala. 2013-jılı qalanıñ xalq sanı 2.740.970 bolǵan.

[[Kategoriya:Túrkiya qalaları]]
[[Kategoriya:Stubs]]


{{stub}}</text>
      <sha1>8ecngdzoua7kovtuqqssvufkbh431p3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Nayrobi</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3008</id>
    <revision>
      <id>78517</id>
      <parentid>42993</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T02:30:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>213.230.93.91</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="238" xml:space="preserve">[[File:NBO5.jpg|thumb|Nayrobi]]

'''Nayrobi''' ({{lang-en|Nairobi}}) — [[Kenya]]nıń paytaxtı. Xalqı sanı : 2,940,911 (2007). Klimatı ekvatorial, mussonlı. 

{{Commonscat|Nayrobi}}

[[Kategoriya:Paytaxtlar]]
[[Kategoriya:Keniya]]</text>
      <sha1>jkcb5di0czcqh2oqqx9grk360b09maj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ólim jazası</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3172</id>
    <revision>
      <id>78493</id>
      <parentid>74960</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:59:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1379" xml:space="preserve">'''{{Wikify}}O'lim jazasi''' bul mámleket jaza retinde kimdidur o'ltiriwine aytiladi. Bul jaza en' awir jinayatlar, misalig'a birewdi ol'tirgen adamg'a beriledi.

O'lim jazasi keyingi a'sirlerde azayip barmaqta. Bunin' sebebi o'lim jazasi haqqinda qizg'in tartisli ma'sele esaplanadi.

Du'nyanin' u'shten bir mámleketlerinde o'lim jazasi ruqsat etiledi. Qitay, Yaponiya ha'm Iran o'lim jazasin qollanatug'in mámleketler qatarina kiredi. Kanada, Avstralia, Meksika ha'm Evropa Awqamina kiriwshi ha'mme mámleketler o'lim jazasin toqtatqan mámleketler qatarina kiredi.

Ko'pshilik mámleketler o'lim jazasin adam o'ltirgenlerge, zorlag'anlarg'a yamasa terroristlerge paydalanadi. Avtoritar yamasa Totalitar mámleketler kishi jinayatlar ushinda, misali ushin urliq islew yamasa hu'kimetke qarsi bolg'anlarg'a qollanadi.

2005-jili o'lim jazasin qollaniw boyinsha Qitay (100 den kem bolmag'an), Iran (94 ten kem bolmag'an), Irak (89 dan kem bolmag'an) en' ko'p o'lim jazasin qollang'an mámleketler esaplanadi.

Bazi bir adamlar o'lim jazasin paydalaniw jaqsi, sebebi bul jaza awir jinayatlardin' aldin aladi dep esaplasa, basqa adamlar o'lim jazasi ayipsiz adamg'a beriliwi mu'mkin dep esaplaydi.

Ha'zirgi ku'nde o'lim jazasinin' to'mendegi tu'rleri qollaniladi:
* Elektr stuli. 
* O'ltiriwshi inyeksiya (ukol).
* Atiw.
* Asiw.
* Alqimin buwiw.
* Tas ilaqtiriw.
* Basin kesiw.</text>
      <sha1>sy7auvgqcdfz6vjq4mas5n3d5ujmg6x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Úlken jarılıw</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3173</id>
    <revision>
      <id>78499</id>
      <parentid>61700</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T17:00:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1016" xml:space="preserve">'''{{Wikify}}U'lken jariliw''' bul du'nyanin', ha'm son'inan juldizlar toparinin' (galaktika) kelip shig'iwi tuwrali ilimiy teoriya.

U'lken jariliw teoriyasi boyinsha du'nya ju'da issi, kishkene ha'm tig'iz bolg'an. Onda juldizlar, atomlar, forma yamasa struktura bolmag'an. 14 milliard jil aldin ol ju'da tez u'lkeydi (usi sebepten U'lken jariliw dep ataladi), na'tiyjede atomlar payda boldi, ha'm bul juldizlardi ha'm galaktikalardi payda etti. Du'nya ha'zirgi ku'ndede u'lkeyip ha'm suwip barmaqta.

Ilimpazlar U'lken jariliwdi ko'plegen ha'r qiyli baqlawlar juwmaqlari arqali tiykarlaydi. En' tiykarg'i baqlaw bul en' alis galaktikalardin' alislawi. Egerde obyekt jerden alislap baratirg'an bolsa, ol qizil bolip ko'rinedi. Qatti qizil obyektler tezirek alislap baratirg'an bolip esaplanadi. Usilay o'lshew usili menen ilimpazlar juldizlardin' jerden qanday tezlikte alislap baratirg'anin esaplay aladi, ha'm na'tiyjede U'lken jariliw 13.8 milliard jil aldin bolg'an degen juwmaqqa keldi.

[[Kategoriya:Fizika]]</text>
      <sha1>nthoay7e6bqykrzoxgwgy5arnqnyr1o</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Taekwando</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3510</id>
    <revision>
      <id>78424</id>
      <parentid>34187</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:48:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="132" xml:space="preserve">[[Su'wret:COOK (GBR) VS ZHU (CHN) BM -80KGM12.JPG|thumb|250px|]] Taekwando sport turlerinin' biri.
{{Dereksiz}}
[[Kategoriya:Sport]]</text>
      <sha1>1udbfsowhnk9ajrjoowsiicqbmzcm5y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Temirjol injenerligi</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3866</id>
    <revision>
      <id>78431</id>
      <parentid>48236</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:49:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="663" xml:space="preserve">[[Image:CTA loop junction.jpg|thumb|]]
==Sirtqi siltemeler==
*[https://web.archive.org/web/20150716022148/http://turkmenistan.gov.tm/_tmt/?id=2924 '''Demir ýol menzili we köprüler gurulýar''']
* [http://www.imeche.org/knowledge/industries/railway/overview Institution of Mechanical Engineers - Railway Division]
* [http://www.aar.org/ AAR]
* [http://turkmenistan-diaspora.org/5675/bolasak-serhetyaka-demir-yoly-acyldy.html “'''Bolaşak-Serhetýaka” demir ýoly açyldy.'''] 
* [http://www.turkmenhabargullugy.com/haber.php?haber_id=2001  '''Beýik polat ýoly açyldy.''']{{Dereksiz}}
[[Kategoriya:Bilim]]
[[Kategoriya: Ilimler]]
[[Kategoriya:Injenerlik]]</text>
      <sha1>p4g45pl5kgfto8hpwm33dp23se32120</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Termosfera</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4078</id>
    <revision>
      <id>78433</id>
      <parentid>36096</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:54:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="342" xml:space="preserve">Termosfera 90-800 km biyiklik araliginda jaylasqan. Bul hawa qatlaminin' joqari temperaturasi ha'm joqari da'rejede molekulalardin' ionlasiwi menen ajiralip turadi. Temperatura joqarg'i qatlaminda – 800C-dan joqari bo'leginde +3600C-shekem artadi. Ionlardin' 1 sm3 degi mug'dari 1015-106 esaplanadi.  

{{Dereksiz}}
[[Kategoriya:Atmosfera]]</text>
      <sha1>2ua5g73ld191gsqoi04p4obfyinib97</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Transformator</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4080</id>
    <revision>
      <id>78440</id>
      <parentid>36099</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:54:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="822" xml:space="preserve">'''Transformator''', elektrik tog'in yaki toqtin' ku'shin azaytiw yaki uzatiw u'shin qolanilatug'in elektrik a'njamidir.
[[File:Transformer under load.svg|thumb|200px|Transformatorlardin' sxemasi]]
:&lt;math&gt;
\frac{V_\text{P}}{V_{\text{S}}} = \frac{E_\text{P}}{E_\text{S}} = \frac{N_\text{P}}{N_\text{S}}
=a&lt;/math&gt;
{{Dereksiz}}[[File:Transformer.filament.agr.jpg|thumb|220px|Transformatordin' su'wreti]]
[[File:WeldingTransformer-1.63.png|thumb|200px|Transformator]]
[[File:Drehstromtransformater im Schnitt Hochspannung.jpg|thumb|200px|Orta tok ku'shi menen isleytin transformator]]
[[File:TREQCCT.jpg|thumb|500px| (''N''&lt;sub&gt;P&lt;/sub&gt;/''N''&lt;sub&gt;S&lt;/sub&gt;)&lt;sup&gt;&amp;nbsp;2&lt;/sup&gt;&amp;nbsp;=&amp;nbsp;a&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;.
]]

[[Kategoriya:Bilim]]
[[Kategoriya:Fizika]]
[[Kategoriya:Qurallar]]
[[Kategoriya:Elektrik]]
[[Kategoriya:Transformatorlar]]</text>
      <sha1>pp9x5zsgqqf04ans4v0m0dvgwt843qr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Troposfera</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4081</id>
    <revision>
      <id>78443</id>
      <parentid>36100</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:54:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="820" xml:space="preserve">Troposfera Jer u'stine jaqin jaylasqan hawa qatlami. Onin' jer u'stinnen biyikligi ekvatorda 16-18 km-ge, shekem ken'likde 14-16 km-ge ha'm polyar ken'likde  9-10 km-e jetedi. Troposferanin' jokarg'i bo'legi pasillar boyinsha o'zgeredi. Qisinda pa'seyedi, jazda bolsa konveksiyanin' isjenlesmegi menen aradag'i qatlami joqari keledi. Key jagdaylarda troposferanin' o'zgeriwi keshe-ku'ndizi dawaminda birneshe kilometre shekem bilinedi. Troposfera atmosferanin' en' juka qatlami bolip, bunda onin' massasinin' 80 %-i jaylasqan. 50 %-i  5 km-de, 75 %-i 10 km-de ha'm 95 %-i 20 km araliqda jaylasqan. Troposferada jililiq aylaniwdin', bulutlardin' payda boliwi ha'm igalliqtin' do'remegi uqsag'an hadiyseler ju'zege shig'adi. 

{{Dereksiz}}
[[Kategoriya:Atmosfera]]  [[Kategoriya:Geografiya]]  [[Kategoriya:!Main category]]</text>
      <sha1>befbmmzjyaf003zlliql458c3xxbaul</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Piktografiyalıq jazıw</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4166</id>
    <revision>
      <id>78337</id>
      <parentid>59537</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:32:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="593" xml:space="preserve">Piktografiyalıq jazıw (Latınsha. Pictus - súwretli hám grekshe grapho - jazaman, súwretli jazıw) - maģlıwmattıń ulıwma mazmunı, súwret arqalı yamasa súwretlerdiń izbe-izligi arqalı eslep qalıw maqsetinde súwretlew. Bul jazıw neolit dáwirinen beri belgili bolıp, qanday da bir tildiń jazıw quralı bolıp esaplanbaydı.

==Ádebiyatlar==
*Jáhán tarıyxı, (eramızdıń V ásir aqırınan - XV ásir aqırına shekem)    
*Ózbekistan milliy ensiklopediyası, mámleketlik ilimiy baspası. Tashkent - 2013. [[Kategoriya:Tariyx]] [[Kategoriya:!Main category]]
{{Stub}}</text>
      <sha1>q24cvyezdq16xyhc77co78fyfpe87wm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Sazan balıq</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4169</id>
    <revision>
      <id>78396</id>
      <parentid>36566</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:43:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="467" xml:space="preserve">Sazan balıq worta Aziyanın' taw da'ryalarınan basqa barlıq suw ha'wizlerinde tirishilik yetedi. Wonı ko'l, ha'wiz ha'm salı atızlardın' jıllı suwlarında, a'ste ag'atug'ın da'ryalardın' a'n'garında ushıratıw mu'mkin. Sazan balıqlardın' uzınlıg'ı 1 metrge shekem, awırlıg'ı 8-16 kg g'a shekem jetedı. Sazan ha'm basqa ko'pshilik balıqlardın' denesi su'yir formada boladı. 

{{Dereksiz}}
[[Kategoriya:Zoologiya]] [[Kategoriya:!Main category]]</text>
      <sha1>njx47xyaic8crloe6pd5tvamn7894nw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Qaraqus</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4177</id>
    <revision>
      <id>78364</id>
      <parentid>36577</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:39:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="912" xml:space="preserve">Qaraqus - u'lkemizde ushırasatug'ın quslardın' yen' u'lkeni. Denesinin' uzınlıg'ı 1,5 m ge, qanatları yen' jayg'andag'ı ken'ligi 3 m ge shekem jetedi. Salmag'ı 6-12 kg, basında moynında pa'rleri ju'da' siyrek boladı. Wol hawada uzaq waqıt qanat qaqpastan ushadı. biraq jerde qolaysız adımlap ju'redi. Qaraqus tiri haywanlarg'a hu'jim yete almaydı. Sebebi wonın' tırnaqları ha'lsiz rawajlang'an. Biraq ju'da' ku'shli, ushı iyilgen tumsıg'ı menen haywanlardın' terisin de jırta aladı. Ko'pshilik ku'ndizgi jırtqısh quslar zıyankes kemiriwshiler ha'm shıbın-shirleylerdı joq yetip, awıl xojalıg'ına ko'p payda keltiredi.       

{{Dereksiz}}

==A'debiyatlar==
*Zoologiya 7-kl ushın sabaqlıq    
*Zoologiya 7-klass uliwma bilim beretug'ın mekteplerdın' 7-klası ushın sabarlıq/O.Mavlonov.                                 [[Kategoriya:Zoologiya]] [[Kategoriya:!Main category]]</text>
      <sha1>qeo8947d4oelxjb5b6a6e6xd1b3nt6e</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Túyetawıqlar</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4180</id>
    <revision>
      <id>78447</id>
      <parentid>60390</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:55:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="489" xml:space="preserve">'''Tu'yetawıqlar''' — Amerika ma'teriginde jasawshı jabayı, tu'yetawıqlardan kelip shıqqan. Tu'yetawıqtı amerikadag'ı jergilikli xalıqlar qolg'a u'yretken. Bul qus XVI a'sirde Evropag'a a'kelingen. Tu'yetawıq asırandı quslar arasında yen' u'lkeni bolıp, salmag'ı 16 kg g'a shekem boladı.          
==A'debiyatlar==
*Zoologiya uliwma bilim beretug'ın mekteplerdın' 7-klası ushın sabarlıq/O.Mavlonov.{{Dereksiz}}

[[Kategoriya:Zoologiya]]
[[Kategoriya:!Main category]]</text>
      <sha1>bbwsoosuk2g52oclfejc3n77lw62lt4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Yarmarka</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4190</id>
    <revision>
      <id>78472</id>
      <parentid>63635</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:58:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="824" xml:space="preserve">'''{{Wikify}}Yarmarka''' - ko'tere sawda bolatug'ın, tu'rli mámleket sawdagerlerı qatnasatug'ın, zat satıw ha'm almastırıw wornının' atı esaplanadı.  Yarmakalardın' tiykarg'ı maqseti qa'ridarlardı tovarlar benen vositashilarsiz, tanistiriw ha'm u'lgirji ha'm shekene sawdanı uyımlastırwdan iba'rat. Yarmarka, islep shig'arilatug'ın ha'm bazarg'a shig'ariwg'a mo'njelengen tovar tuwrısında mag'lıwmat berıw. Yarmarka universal, ko'p tarmaqli ha'm ixtisaslasqan boladi (mas, texnika, q.x., xalıq xojalıg'ı tovarları, azıq-awqat ha'm basqalar).                 
==A'debiyatlar==
*Ja'ha'n tarıyxı, (eramızdın' V a'sir aqırınan - XV a'sir aqırına shekem)    
*Ózbekstan milliy eniklopediyası, mámleketlik ilimiy baspası. Tashkent - 2013.

[[Kategoriya:Biznes]]
[[Kategoriya:!Main category]]</text>
      <sha1>ftmyxwau6xw6y2kyu8cd3ue0k5w9j7k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Julie Kavner</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4230</id>
    <revision>
      <id>78302</id>
      <parentid>69720</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T13:13:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>95.214.211.133</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="248" xml:space="preserve">{{Infobox Person}}
[[Súwret:Julie Kavner.jpg|nobaý|Kavner, [[2009]]]]
'''Julia Deborah''' &quot;'''Julie'''&quot; '''Kavner''' ([[1950]]) [[Amerika Qurama Shtatları|Amerikalıq]] aktrisa, komediyashı hám muzikashı. 

{{stub}}

[[Kategoriya:Aktrisalar]]</text>
      <sha1>my9oi96ez4re09cs9rmz3tblo9muf7y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Evro</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4331</id>
    <revision>
      <id>78515</id>
      <parentid>43573</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T02:27:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>213.230.93.91</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1047" xml:space="preserve">[[Image:Euro accession Eurozone as single entity.svg|thumb|Evro 2015]]
'''Evrо''' ([[valyuta simvolı]]: €; [[ISO 4217|kodı]]: '''EUR''') [[Evropa]]daǵı 28 mámlekettiń 19-nıń [[valyuta]]sı.

== Banknotаlаr ==
&lt;gallery heights=100 widths=200&gt;
Euro-Banknoten.jpg|Banknotalar
5 Euro.Recto.png| 5 €
EUR 10 obverse (2002 issue).jpg| 10 €
20 Euro.Recto.png| 20 €
50 Euro.Recto.png| 50 €
100 Euro.Recto.png| 100 €
200 Euro.Recto.png| 200 €
500 Euro.Recto.png| 500 €
&lt;/gallery&gt;

== Simvolı ==
[[File:Euro symbol.svg|thumb|100px|left|Simvol]]
Еvrо simvolı eki belgi menen belgilenedı: [[grek]] alfavıtınde: '''€''' bolıp, al [[Latın tili|latın]] tilinde '''С''' ha'ribi menen belgilenedı.
[[File:Euro coins line.jpg|thumb|Euro]]
{{clear}}

== Sırtqı siltemeler ==
* {{cite web|url=http://www.bis-ans-ende-der-welt.net/Europa-B.htm|title=Evro (Banknotalar)|language=de,en|editor=Heiko Otto|accessdate=2017-08-24}} (Nemis) {{en icon}}

{{Commonscat|Euro|Evro}}

[[Kategoriya:Valyuta]]  [[Kategoriya:!Main category]]</text>
      <sha1>qgksa75riwvi0ejjpf97t83zbfdo5sn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Tatar tili</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4357</id>
    <revision>
      <id>78510</id>
      <parentid>69051</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T18:24:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>213.230.93.91</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2796" xml:space="preserve">{{US}}
'''Tatar tili''' (Tatar: ''татар теле'') — qıpshaq tili toparına kiriwshi túrkiy til, [[Tatarstan]]nıń rásmiy tili.

{| style=&quot;font-family:Microsoft Sans Serif; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF&quot;
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | А а
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ә ә
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Б б
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | В в
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Г г
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Д д
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Е е
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ё ё
|-
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ж ж
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Җ җ
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | З з

| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | И и
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Й й
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | К к
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Л л
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | М м
|-
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Н н
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ң ң
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | О о
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ө ө
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | П п
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Р р
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | С с
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Т т
|-
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | У у
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ү ү
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ф фф

| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Х х

| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Һ һ
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ц ц
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ч ч
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ш ш
|-
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Щ щ
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ъ ъ
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ы ы
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ь ь
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Э э
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ю ю
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Я я
|}

{{Authority control}}
[[Kategoriya:Tiller]]</text>
      <sha1>hrpn8ggj02nvv8vpnaq0phlfy3wn8vk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Sokrat</title>
    <ns>0</ns>
    <id>5927</id>
    <revision>
      <id>78415</id>
      <parentid>42950</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:47:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2146" xml:space="preserve">== Həyatı ==
Antik yunan filosofu Sokrat e.ə. 469-cu ildə Afinada dünyaya göz açıb. Atası Safroniks daşyonan, anası Fenareta mamaça imiş. Sokrat həlim, amma öz düşüncələrini qətiyyətlə müdafiə edən birisi olub. Gəncliyində orduda xidmət etmişdir. Olimpiya oyunlarında yumruq döyüşlərində iştirak etmişdi. Ksantippa adında qadınla evlənmiş, ondan bir neçə oğlu olmuşdur.   Sokratı müdrik insan kimi şöhrət qazanməşdır. O &lt;nowiki&gt;[[mübahisə]]&lt;/nowiki&gt; ustası idi, ona çəkişmələrdə heç kəs qalib gəlməmişdir. Onun özünəməxsus mübahisə üslubu olmuşdur. O həm də doğruluğun həqiqətin tərəfdarı idi, sözü üzə deyən olmuşdu. Buna görə onu bəzi adamlar sevməmiş, onunla düşmənçilik etmişdirlər.  O zaman &lt;nowiki&gt;[[Sofistlər məktəbi|sofistlərin]]&lt;/nowiki&gt; təlimləri yunan polislərində (qədim Yunanıstanda şəhər dövlətləri) şiddətli tənqidlərinə məruz qalmışdır. Onların iddialarını rədd edən başqa filosoflar hamı üçün bir olan obyektiv biliyə nail olmanın yollarını axtarmış, sofistlərin subyektivliyindən aralanmağın metodlarını araşdırmışdılar. Onlardan biri də Sokrat olmuşdur.

Öncə o sofirstlərin təlimi ilə maraqlanmış, ancaq sonra onlardan aralanaraq bu cərəyanı tənqid etmişdir. Daha sonra Sokrat öz fəlsəfi fikirlərini açıqlamış və beləliklə o, ətrafına çoxlu öyrənci yığa bilmişdir.  &lt;nowiki&gt;''&lt;/nowiki&gt;Peloponnesus savaşından&lt;nowiki&gt;''&lt;/nowiki&gt; (404-cü illərdə baş vermiş Afinanın Sparta dövləti ilə savaşıdır) sonra afinalılar spartalılara məğlub olmalarının səbəblərini araşdırarkən daxili düşmənlər axtarışında olmuşdurlar. O zaman Sokrata qarşı olanlar onu dövlətin dayaqlarının dağıdılmasında və təhlükəli təbliğatın aparmasında ittiham edib mühakimə etmişdilər. Onu həm də gənclərin əxlaqının pozulmasında, qədim tanrıları inkar edərək yeni tanrılar kultunun yaradılmasında suçlamışdılar. Məhkəmənin qərarı ilə Sokrat zəhər içərək intihar etmişdir.

{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>saixmbhdq6abzvn61m5xzx580c3klwr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Tatar</title>
    <ns>0</ns>
    <id>5978</id>
    <revision>
      <id>78429</id>
      <parentid>72455</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:49:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="141" xml:space="preserve">Tatar(Tatarlar)-Evropa jerlerinde jasawshı túrkiy xalıq bolıp xalıq sanı 8 mln dı quraydı

{{Dereksiz}}
[[Kategoriya:Túrkiy tiller]]</text>
      <sha1>gbh9lg8f9ychcfle9rsjj1w7m3rllh9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ya</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6111</id>
    <revision>
      <id>78471</id>
      <parentid>43694</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:57:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="58" xml:space="preserve">'''{{Wikify}}Ya''' (Я я) - Kiril a'lipbesının’ harf.</text>
      <sha1>enr6z9hq6py50tsjqfx0g4b29ulrzeb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Sociallıq mámleket</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6232</id>
    <revision>
      <id>78414</id>
      <parentid>44252</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:46:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="37" xml:space="preserve">{{D}}

Mámleket basqarıw sisteması</text>
      <sha1>0advkmvswvcubv341n1rc4qim6mmgrr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Qıyat ruwları</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6371</id>
    <revision>
      <id>78375</id>
      <parentid>65605</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:40:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13052" xml:space="preserve">{{D|Karakalpakcha emas}}

'''Қыят'''~бул қәдим заманғы түрки қәўимлеринен. Оғызлардың қурамында болған, 8-10-әсирлерде Дәшти Қыпшақта жасап, шарўашылық пенен шуғылланған. Оғызлар мәмлекети қулағаннан кейин (11-әсир) Қыят қәўимлери де бөлинип кеткен. Олардың үлкен бир бөлеги Түркистан территориясына өтип, жергиликли халықларға, басқа бир бөлеги болса, Балқан ярым атаўындағы еллердиң қурамына қосылып кеткен&gt;&gt;..{&quot;ЎСЭ&quot;, Таш, 14-т, 1980-ж, 62-бет}.

Бизиң пикиримизше, Қыятлардың келип шығыўы бойынша соңғы екинши пикир шынлыққа уқсас келеди. Өйткени, араб илимпазы Ибн Фадлан 922-жылы Гөне Үргеништен Едилге шекемги аралықтан өткен гезде, жол-жөнекей әййемги қарақалпақ жерлеринде жасап атырған Қыят, Қатаған тайпаларын көргенин баянлайды. Олардың тили түрки, дини мусылман болғанлығы белгили. Ал, Шыңғыз хан Орайлық Азияны жаўлап алғанға шекем маңғуллар (муғыллар-Қ.Б) латманатқа табынатуғын бутпарас халық болып, олардың көпшилик бөлеги соңынан ислам динин қабыл етеди ҳәм жергиликли түрки еллери менен қыз алысып, қыз берисип, қаны қарысып, ети енисип кетеди. Сол себепли гейпара шежирелерде Шыңғыз ханның шығысын бирде &quot;маңғул&quot; (дурысы &quot;муғыл&quot;-Қ.Б) делинсе, екинши биреўлеринде &quot;түрки&quot;, үшиншилеринде &quot;әреп&quot;(?) деп жазылып жүр.

Өткен әсирде Бухар аймағынан материаллар жыйнаған фольклорлық-этнографиялық экспедиция ағзалары &lt;&lt;Шыңғыз--қарақалпақтың улы, ол Қыяттың Бөрижеген аталығынан шыққан&gt;&gt;--деген мағлыўматларды жазып алған.

Жазыўшы Жубатқан Муратбаевтың &lt;&lt;Шерим китаптағы сыр&gt;&gt; мақаласында: &lt;&lt;Шыңғыз ханның әкеси әреп (араб) Ибн Мәлик баҳадыр, шешеси қарақалпақ қызы Гүлсара сулыў. Тәрбиялап өсирген өгей әкеси де қарақалпақ, Қоңырат арысы Көктиңулы қәўиминен Меңлеке бий&gt;&gt;--деп жазған еди {&lt;&lt;Еркин Қарақалпақстан&gt;&gt;,1991-ж, 11-ноябрь, 196-саны, (15865)}.

Хийўа тарийхшысы Әбилғазы Баҳадыр ханның &lt;&lt;Шежирейи Түрки&gt;&gt; китабында Шыңғыз ханның әкеси жөнинде пүткиллей басқаша мағлыўматты оқыймыз--&lt;&lt;Есукейдиң бес улы бар еди. Әўелгиси Шыңғыз хан. Атасының қойған аты Темучин (Темирши) ерди. Хан көтергенде Шыңғыз қойдылар.

Есукейдиң бес улы, бәлки нәсилиниң көбиреги ақ сары сынлы, көзлери  ашҳал (ала) болды. Муғыл ашҳалды бөржигин дер. Аның ушын Есукей  баҳадырдың  нәсилин Бөржигин Қыят дедилер&gt;&gt;.
Әбилғазының бул китабы қарақалпақлар арасына  өз дәўиринде-ақ таралған. Усының менен бирге,  Ғайыпназар  Хожаназар улы деген киси 1694-жылы татар, муғыл, түриктиң  қарияларының  мағлыўматларына тийкарланып, шежире жазды. {ӨзРИА ҚҚБ китапханасы, қолжазба р--143, 37-сан, 438, 1-8, 43, 44 97-99б}. Булардан басқа да бирнеше шежирелер болып, олар қарасөз бенен жазылған.

Оларда Шыңғыз ханның аты &lt;&lt;Кунес&gt;&gt; делинсе, анасының исми &lt;&lt;Арыўжан&gt;&gt; деп бериледи.Усындай исенимли дәреклер негизинде Бердақ та өзиниң &lt;&lt;Шежире&gt;&gt; шығармасын дөреткени мәлим

Бул шығармасында шайыр Әбилғазы сыяқлы қарақалпақлардың келип шығыў негизлерин пайғамберлерден баслайды. Муҳаммед пайғамбер, оның сәҳебеси Разыҳақ {Қарақалпақ}, Разыҳақтан {Қарақалпақтан} Өзбек, Өзбектен Жийен, Жийенниң бәйбишесинен Майқы бий туўылады. Майқы бийдиң Сәрназ ҳәм Арыўхан атлы еки ҳаялы болады:

Бир зайыптан екки ул болған,
Мүйтен билен Қыят туўған,
Туўған анасы Арыўхан,
Қыятқа уран болған екен.
(Бердақ, Таңламалы шығармалары, Нөкис, 1997-ж, 275-276-б).

Солай етип, Қыятлардың атасы Майқы бий, анасы Арыўхан ҳәм бул тайпа қарақалпақтың Қоңырат арысына киреди. Қоңырат арысының улыўма ураны &lt;&lt;Жайылқан&gt;&gt; болса, Қыятлардың тайпалық ураны--&lt;&lt;Арыўхан&gt;&gt;. Усының менен қатар Бердақ шайырдың &lt;&lt;Шежире&gt;&gt; шығармасында ертеклик қәсийетке ийе ўақыялар да ушырасады. Мәселен, мусылман журтларының биреўин Алтын хан деген уллы патша басқарып, оның Алмалы Көрикли деген жалғыз қызы болады. Әкеси оғада саўлатлы сарай салдырып, қасына қырық хызметкер береди:

Ол қыз он бес жасқа кирди,
Сол сарайда өмир сүрди,
Күнге ҳәўес болған екен,
Қулласы, бул қыз қуяш нурынан ҳәмилели болады. Соннан соң Алтын хан нәҳән сандық соқтырып, сыртын алтын менен аплатады ҳәм ишине Алмалы Көриклини отырғызып, дәрьяға ығызады. Оны дүзде кийик аўлап жүрген Томаўыл, Шобан деген еки мерген көреди. Олар суўда ығып киятырған сандықты көрип мәлелеседи:

Туўры атпа қыя ат деди,
Соннан қыят болған екен.
Томаўыл сандықтың бир мүйешине атып, оны дәрьяның жағасына шығарады. Келисилген шәр бойынша Шобан сандықтың өзин, Томаўыл ишиндени Алмалы Көриклини алады. Ол қыз айы, күни толғаннан соң бир ул туўады ҳәм балаға Шыңғыз деп ат қойылады.

Алмалы Көрикли Томаўылға тийгеннен кейин тағы Бөденетай, Бөргелтай деген еки ул туўады. Бирақ, олар менен келисе алмаған Шыңғыз басқа журтларға кетиап қалады. Оны Майқы бий қырық жигити менен излеп таўып әкеледи ҳәм өз елатына хан етип сайлайды:

Хан келди, журты тоқ болды,
Уры-қарақшы жоқ болды,
Зорлығы жоқ, теңлик болды,
Журты абат болған екен,
Шыңғыз ҳаслы кимнен болған,
Атасы жоқ күннен болған,
Жети султан ҳәм ярым хан,
Шыңғыз ханның әўлады екен.

Бул арада жәҳәнгер патша Шыңғыз ханның атасының ким екени белгисиз болып қалады ҳәм Бердақ шайырдың &lt;&lt;Шежире&gt;&gt; шығармасының бул бөлими Әбилғазының &lt;&lt;Шежирейи түрки&gt;&gt;  шығармасы менен уқсаслыққа ийе. Мысаллар келтиремиз:

&lt;&lt;Қаян нәсилинен ўе Курлас {Қуралас--Қоралас Маңғыт} урығынан Аланқуўа атлы  зайыпа жубайсыз үшем (бирден туўылған сыңарлас үш перзент) ер бала туўды. Ол үш уғылдың нәсили әжайып күй болды... Аланқуўа бирнеше күн жатып тынықты, сәҳәр ўақтында оянды. Түңликтен бир жарық әсте келип кирди...ол киси әсте-ақырын жанына келди. Жуп болды. Және түңликтен шығып кетти... Бес-алты күн өткеннен соң және келди. Ҳәр кеше күнде бир келмекти қоймады. Ол келген ақшамында Аланқуўа ҳәмиледар болды&gt;&gt;.

Бердақтың &lt;&lt;Шежире&gt;&gt; шығармасындағы ертеклик мотивлер қарақалпақ илимпазлары тәрепинен мәлим дәрежеде изертленди. 
         Этнограф Х. Есбергенов X әсирде бизиң жеримизге келген әреп саяхатшысы Ибн Фадланның ашқан фактлерине тийкарланған ҳалда қарақалпақтың &lt;&lt;Қыят&gt;&gt; ҳәм &lt;&lt;Қатаған&gt;&gt; этнонимлериниң әййемги дәўирлерден баслап ушырасатуғынлығын, сол себептен де Шыңғыз хан ҳаққындағы шежиреде гезлесетуғын мағлыўматларға сүйенип, бул этнослардың муғыллардан келип шықпағанлығын дәлиллеген болса {Есбергенов Х, Хошниязов Ж. &quot;Этнографические мотивы в каракалпакском фольклоре&quot;, Таш, &lt;&lt;Фан&gt;&gt;,1988 г, стр. 31}, әдебиятшы М.К.Нурмухаммедов &lt;&lt;Ғайры тәбийий күштен ҳәмилели болыў ҳәм Шыңғыз ханның туўылыўы (күн нурынан, жақтылықтан ҳәм т.б.) Орта Азия халықларының аңызларында оғада кең таралған мотив (мәселен, Бердақтың &lt;&lt;Шежире&gt;&gt; шығармасын қараңыз).

Бизиң ойымызша күн нурынан, жақтылықтан ҳәмилели болыў ҳаққындағы аңызлар Орта Азия халықларының мусылманшылыққа шекемги дәўирдеги руўхлардан (перилерден) дөреўи ҳаққындағы түсиниклери менен де ушласады...Бул аңызлар түрки-муғыл халықларында Шыңғыз хан туўылмастан бурын пайда болды, кейнинен оның хошаметгөйлери өткендеги әпсананы өзлериниң  сыйыныўшысының атынабайланыстырып жиберген, деп шамалаўға мүмкиншилик береди,--деген жуўмаққа келген еди. {М.Нурмухаммедов, А.С.Пушкинниң ертеклери ҳәм Орта Азия халықларының фольклоры, Нөкис, 1987 ж, 22, 36 б}.

Солай екен, әсирлер даўамында жойтылмай келген аңыз-әпсаналар менен классик шайырларымыздың шығармалпры Қыят тайпасы ҳәм Есугейдиң улы Шыңғыз хан ҳаққында усындай мағлыўматларды алға тартады.

ҚЫРЫҚБАЙ БАЙНИЯЗОВ,
Филология илимлериниң докторы, Беруний атындағы мәмлекетлик сыйлықтың лауреаты.</text>
      <sha1>qwvvf5q2x1pusoqlv9yjv4li51dq60q</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Sibir</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6418</id>
    <revision>
      <id>78410</id>
      <parentid>45381</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:46:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="291" xml:space="preserve">Sibir Aziya kontinenti arqasindaǵi  úlke.Tiykarinan Rossiya federaciyasinda jaylasqan.RossiyanińTuva   Saxa Buryatiya respublikalari Primore Krasnoyarsk úlkeleri Amur Chukotka Kamchatka Saxalin oblastlari jaylasqan.Batis Sibir Shıǵıs sibir Uzaq shıǵıs  dep bólinedi.

{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>cpux15kwav3meajl3a87wve8fd35de1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Qaraqalpaq Xanlıģı</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6445</id>
    <revision>
      <id>78359</id>
      <parentid>45611</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:38:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="132" xml:space="preserve">[[Su'wret:Internet 20220610 055725.jpg|nobaý|Qaraqalpaq Xanlıģı aymaģı XVIII ásir bası]]
Qaraqalpaq Xanlıģı

{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>4prde8mul181gx6bflxde04bveeoaso</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>YouTube</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6480</id>
    <revision>
      <id>78476</id>
      <parentid>45898</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:58:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="442" xml:space="preserve">{{Wikify}}YouTubedan paydalanıw qolay hám kóriw ańsatligi sebepli dúnyada atqalı 3 saytdan bolıp tabıladı. Saytda video tamashalawshar sanı kúnine 2 milliarddan artıq esaplanadı Saytda professional videokadrlardan tartıp, háwesker videolar, videobloglar ģa shekem usınıs etilgen.

Hàmme video júklewı múmkin. YouTube Google ģe tiyisli.

[[Kategoriya:Texnologiya]]

== YouTube Tarıyxı ==
== Faktler ==
== Derekler ==</text>
      <sha1>rpwj805n2bkk49toi73zsp504nbj4vt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Zıyanlı programma</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6498</id>
    <revision>
      <id>78487</id>
      <parentid>45992</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:59:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1326" xml:space="preserve">'''{{Wikify}}Zıyanlı''' '''programma''' — bul kompyuter, server, klient yamasa kompyuter tarmaǵın buzıw, jeke maǵlıwmatlardı urlaw, maǵlıwmatlar yamasa sistemalarǵa ruxsatsız kirisiw, paydalanıwshınıń kompyuter qawipsizligi hám jasırınlıǵı tosıqların buzib kirgen halda paydalanıwshılardı maǵlıwmatlarǵa kirisiwden juda etetuǵın hár qanday programmalıq támiynat bolıp tabıladı. Bul programma keltirip shıǵarıwshı jaǵdayǵa uqsas jaǵdaylar da bar. Birpara kemshilikler sebepli zálel keltiretuǵın programmalıq támiynat ádetde programmalıq támiynat qátesi retinde xarakterlenedi. Zıyanlı programmalar Internette fizikalıq shaxslar hám kárxanalar ushın saldamlı mashqalalardi keltirip shıǵaradı. Symantec kompaniyasınıń 2018-jıldaǵı Internet qawipsizligi abayı esabatına (ISTR) kóre, 2017-jılda zıyanlı programmalar sanı 669 947 865 danege kóbeygen, bul 2016 -yilgi kórsetkishlerge qaraǵandan eki ese kóp degeni. Zıyanlı programmalıq támiynat hújimleri hám kompyuter arqalı ámelge asırılǵan basqa jınayatlardı óz ishine alǵan kiberjinoyatlar 2021-jılda jáhán ekonomikasına 6 trillion dollarǵa túsken hám bul muǵdar jılına 15% muǵdarda asıp barıp atır.

== Derekler ==
{{Reflist|30em}}
[[Kategoriya:Programmalastırıw]]</text>
      <sha1>e2uhl2b70r9kxgiid49jrwut915750m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Videolar avtori</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6508</id>
    <revision>
      <id>78456</id>
      <parentid>46026</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:56:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="102" xml:space="preserve">{{Wikify}}Video avtori - bul har bir korinisti camera alg'an, yamasa korinisti jazg'an dep esaplanadi!</text>
      <sha1>1dik285ouinmvqn88exee3hp8hh287s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Inglis tili</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6560</id>
    <revision>
      <id>78513</id>
      <parentid>74722</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T02:14:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>213.230.93.91</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5547" xml:space="preserve">[[File:Anglospeak (subnational version).svg|upright=2|thumb|Ingliz tiliniń tarqalıw kartası]]

'''Anglichan tili''' (ingl. ''English Language'', [[Rus tili|rus.]] ''Англи́йский язы́к'') — hind-evropa shańaraǵınıń german toparına kiretuǵın til. [[Anglichanlar|Anglichan xalqı]]nıń ana tili. [[Avstraliya]], [[AQSh]], [[Hindistan]], [[Irlandiya]], [[Qubla Afrika Respublikası|QAR]], [[Kanada]], [[Liberiya]], [[Malta]] hám [[Jańa Zelandiya]]&lt;nowiki/&gt; mámleketleriniń [[rásmiy tili]]. Anglichan tili dúnyadaǵı eń kóp isletiletuǵın tiller ishinde 3-orında turadı ([[Ispan tili|Ispan]] hámde Qıtaysha Mandarin tillerinen keyin). [[Evropa Awqamı]]nıń tiykarǵı tili.

Anglichan tili [[BMSh]]nıń rásmiy jumıs júrgiziw tillerinen biri, [[Ullı Britaniya]], [[Irlandiya]], [[Arqa Amerika]], [[Avstraliya]], [[Jańa Zelandiya]] hámde [[Aziya]] hám [[Afrika]]daǵı kóplegen mámleketlerde keń tarqalǵan. Bul tilde jer júzindegi 400 millionnan artıq adam sóylesedi (1992-jıl). Ullı Britaniya hám [[Arqa Irlandiya]], [[AQSh]], [[Avstraliya]], [[Jańa Zelandiya]], [[Kanada]] ([[francuz tili]] menen birge), [[Irlandiya]] ([[irland tili]] menen birge), [[Hindistan]] hám 15 [[Afrika]] mámleketlerinde ([[Qubla Afrika Respublikası|QAR]], [[Nigeriya]], [[Gana]], [[Uganda]], [[Keniya]], [[Tanzaniya]] hám basqalar) rásmiy til retinde qollanıladı.

Anglichan tili áyyemgi german qáwimleriniń  (anglichan, saks hám jut) tillerinen kelip shıqqan. Ingliz tili Angliyanıń Anglo-Saks patshalıǵı hámde házirgi qubla-shıǵıs Shotlandiya jerlerindegi ótmishtegi Norzumbriya patshalıǵında payda bolǵan. Tariyxıy dereklerge kóre, eski inglis tili júdá kóp dialektlerdi óz ishine alǵan. Áyyemgi inglis tili (VII-XI ásirler) anglosaks tili dep atalǵan hám 4 dialektke iye bolǵan: nortumbriy, mersiy, uessek hám kent. IX-XI ásirlerde uessek dialekti tiykarında kórkem ádebiyatqa baylanıslı anglichan tili qáliplesken. Bul dialektler Ullı Britaniyanıń arqa qırǵaǵına nemis qáwimleri bolǵan [[anglo-saksler]] tárepinen alıp kelingen.

English (anglichan) sózi Angles sózinen kelip shıqqan bolıp, bul xalıqtıń ata jurtı Angeln házirgi Schleswig-Holstein bolǵan. Anglichansha sózlerdiń kóbisi [[latın tili]]nen alınǵan, al latın tili Xristian Shirkewi hámde Evropa oyshıllarınıń tili edi. Vikinglerdiń VIII hámde IX ásirdegi bastırıp kiriwinen keyin Inglis tili eski norz tiliniń bir bólegin ózlestirdi. Angliyanıń XI ásirde Normandlar tárepinen basıp alınıwı norman francuz tiliniń anglichan tili menen aralasıwına alıp keldi. Usı sebepli anglichan tili leksikalogiyalıq hám orfografiyalıq jaqtan roman tilleri toparı menen baylanısqa iye.

Orta anglichan tili (XII-XV ásirler) pátsiz unlilerdiń redukciyaǵa dus keliwi nátiyjesinde feyillik sóz dizbekleri kóp ózgerislerge ushıraǵan. XVI-XVII ásirlerde jańa anglichan tili qáliplesken. Ullı Britaniyanıń XVII hám XX ásir ortasındaǵı kúshli rawajlanıwı hámde AQShtıń XX ásirdegi dúnya júzilik tásiri nátiyjesinde anglichan tiliniń xalıqaralıq dárejesi joqarıladı.

Házirde anglichan tili óz aymaqlıq dialektlerine iye. Ullı Britaniyada shotland dialekti, arqa, qubla, oraylıq dialektler toparı, AQShda shıǵıs, orta Atlantika (oraylıq), qubla-shıǵıs, orta, batıs dialektler toparı bar. Anglichan tili fonemalıq sistemasında ayrıqsha únliler hám dawıssızlar bar. Basqa [[german tilleri]]nen anglichan tili analitikalıq qurılıs belgisi menen parıqlanadı. Grammatikalıq baylnıslardı ańlatıwda járdemshi sózler ([[artikl]], kómekshi feyiller, [[predlog]]lar) hámde sóz tártibi úlken áhmiyetke iye. Anglichan tili basqa tillerden ([[Latın tili|latın]], [[Francuz tili|francuz]], [[Italyan tili|italyan]], [[Ispan tili|ispan]] hám basqalar) 70 %ke jaqın sóz qabıl etken.

Anglichan tiliniń amerikasha variantınıń Ullı Britaniya variantınan ayırmashılıǵın tómendegishe túsindiriw múmkin: [[Arqa Amerika]]ǵa dáslepki kóship kelgenler (1607-jıl) [[London]] hám onıń átirapınan, al keyingileri bolsa Arqa Britaniya hám [[Irlandiya]]dan kelgen. AQSh anglichan tilinde Britaniyadaǵı sıyaqlı ayqın kórsetilgen dialektler joq. Professor X. Kurat redaktorlıǵı astında shıqqan &quot;AQSh hám Kanadanıń filologiyalıq kartası&quot;nda (1939-jıl) jeti dialekt, sonday-aq, tarqalıw aymaǵı tárepinen eń salmaqlı bolǵan AQShnıń oraylıq hám arqa shtatları dialektleri ajıratılıp kórsetilgen; bul AQShda tiykarǵı kórkem ádebiyat dialektleri esaplanadı. 
Anglichan tiliniń amerikasha hám Ullı Britaniya variantları ortasındaǵı parıq leksikada hám málim dárejede fonetikada kórinedi; grammatikasındaǵı parıq sezilerli dárejede emes. Anglichan tiliniń ámeldegi Kanada, Avstraliya, Jańa Zelandiya hám QAR variantları jóninde de sonday pikirdi bildiriw múmkin.

Anglichan tili jazıwı latın álipbesi tiykarında bolıp tabıladı.

Anglichan tili álipbesi 26 háripten ibarat: A, B, C, D, E, F, G, H, I, J, K, L, M, N, O, P, Q, R, S, T, U, V, W, X, Y, Z.

== Derekler ==
* http://www.ismanov.com — Ashıq internette sózlik
* http://greylib.align.ru/ — Inglis hám basqa shet tillerde ádebiyat 
* http://linguists.narod.ru/ — Linguists — Ingliz tiline tiyisli sózlikler, sabaqlıqlar hám qóllanbalar 
* [http://itcansay.com More than 20000 English words recorded by a native speaker]

[[Kategoriya:Tiller]]</text>
      <sha1>8b1ykjyjl8c6f312hsrglom7brovk1o</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>78514</id>
      <parentid>78513</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T02:14:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>213.230.93.91</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5550" xml:space="preserve">[[File:Anglospeak (subnational version).svg|upright=2|thumb|Anglichan tiliniń tarqalıw kartası]]

'''Anglichan tili''' (ingl. ''English Language'', [[Rus tili|rus.]] ''Англи́йский язы́к'') — hind-evropa shańaraǵınıń german toparına kiretuǵın til. [[Anglichanlar|Anglichan xalqı]]nıń ana tili. [[Avstraliya]], [[AQSh]], [[Hindistan]], [[Irlandiya]], [[Qubla Afrika Respublikası|QAR]], [[Kanada]], [[Liberiya]], [[Malta]] hám [[Jańa Zelandiya]]&lt;nowiki/&gt; mámleketleriniń [[rásmiy tili]]. Anglichan tili dúnyadaǵı eń kóp isletiletuǵın tiller ishinde 3-orında turadı ([[Ispan tili|Ispan]] hámde Qıtaysha Mandarin tillerinen keyin). [[Evropa Awqamı]]nıń tiykarǵı tili.

Anglichan tili [[BMSh]]nıń rásmiy jumıs júrgiziw tillerinen biri, [[Ullı Britaniya]], [[Irlandiya]], [[Arqa Amerika]], [[Avstraliya]], [[Jańa Zelandiya]] hámde [[Aziya]] hám [[Afrika]]daǵı kóplegen mámleketlerde keń tarqalǵan. Bul tilde jer júzindegi 400 millionnan artıq adam sóylesedi (1992-jıl). Ullı Britaniya hám [[Arqa Irlandiya]], [[AQSh]], [[Avstraliya]], [[Jańa Zelandiya]], [[Kanada]] ([[francuz tili]] menen birge), [[Irlandiya]] ([[irland tili]] menen birge), [[Hindistan]] hám 15 [[Afrika]] mámleketlerinde ([[Qubla Afrika Respublikası|QAR]], [[Nigeriya]], [[Gana]], [[Uganda]], [[Keniya]], [[Tanzaniya]] hám basqalar) rásmiy til retinde qollanıladı.

Anglichan tili áyyemgi german qáwimleriniń  (anglichan, saks hám jut) tillerinen kelip shıqqan. Ingliz tili Angliyanıń Anglo-Saks patshalıǵı hámde házirgi qubla-shıǵıs Shotlandiya jerlerindegi ótmishtegi Norzumbriya patshalıǵında payda bolǵan. Tariyxıy dereklerge kóre, eski inglis tili júdá kóp dialektlerdi óz ishine alǵan. Áyyemgi inglis tili (VII-XI ásirler) anglosaks tili dep atalǵan hám 4 dialektke iye bolǵan: nortumbriy, mersiy, uessek hám kent. IX-XI ásirlerde uessek dialekti tiykarında kórkem ádebiyatqa baylanıslı anglichan tili qáliplesken. Bul dialektler Ullı Britaniyanıń arqa qırǵaǵına nemis qáwimleri bolǵan [[anglo-saksler]] tárepinen alıp kelingen.

English (anglichan) sózi Angles sózinen kelip shıqqan bolıp, bul xalıqtıń ata jurtı Angeln házirgi Schleswig-Holstein bolǵan. Anglichansha sózlerdiń kóbisi [[latın tili]]nen alınǵan, al latın tili Xristian Shirkewi hámde Evropa oyshıllarınıń tili edi. Vikinglerdiń VIII hámde IX ásirdegi bastırıp kiriwinen keyin Inglis tili eski norz tiliniń bir bólegin ózlestirdi. Angliyanıń XI ásirde Normandlar tárepinen basıp alınıwı norman francuz tiliniń anglichan tili menen aralasıwına alıp keldi. Usı sebepli anglichan tili leksikalogiyalıq hám orfografiyalıq jaqtan roman tilleri toparı menen baylanısqa iye.

Orta anglichan tili (XII-XV ásirler) pátsiz unlilerdiń redukciyaǵa dus keliwi nátiyjesinde feyillik sóz dizbekleri kóp ózgerislerge ushıraǵan. XVI-XVII ásirlerde jańa anglichan tili qáliplesken. Ullı Britaniyanıń XVII hám XX ásir ortasındaǵı kúshli rawajlanıwı hámde AQShtıń XX ásirdegi dúnya júzilik tásiri nátiyjesinde anglichan tiliniń xalıqaralıq dárejesi joqarıladı.

Házirde anglichan tili óz aymaqlıq dialektlerine iye. Ullı Britaniyada shotland dialekti, arqa, qubla, oraylıq dialektler toparı, AQShda shıǵıs, orta Atlantika (oraylıq), qubla-shıǵıs, orta, batıs dialektler toparı bar. Anglichan tili fonemalıq sistemasında ayrıqsha únliler hám dawıssızlar bar. Basqa [[german tilleri]]nen anglichan tili analitikalıq qurılıs belgisi menen parıqlanadı. Grammatikalıq baylnıslardı ańlatıwda járdemshi sózler ([[artikl]], kómekshi feyiller, [[predlog]]lar) hámde sóz tártibi úlken áhmiyetke iye. Anglichan tili basqa tillerden ([[Latın tili|latın]], [[Francuz tili|francuz]], [[Italyan tili|italyan]], [[Ispan tili|ispan]] hám basqalar) 70 %ke jaqın sóz qabıl etken.

Anglichan tiliniń amerikasha variantınıń Ullı Britaniya variantınan ayırmashılıǵın tómendegishe túsindiriw múmkin: [[Arqa Amerika]]ǵa dáslepki kóship kelgenler (1607-jıl) [[London]] hám onıń átirapınan, al keyingileri bolsa Arqa Britaniya hám [[Irlandiya]]dan kelgen. AQSh anglichan tilinde Britaniyadaǵı sıyaqlı ayqın kórsetilgen dialektler joq. Professor X. Kurat redaktorlıǵı astında shıqqan &quot;AQSh hám Kanadanıń filologiyalıq kartası&quot;nda (1939-jıl) jeti dialekt, sonday-aq, tarqalıw aymaǵı tárepinen eń salmaqlı bolǵan AQShnıń oraylıq hám arqa shtatları dialektleri ajıratılıp kórsetilgen; bul AQShda tiykarǵı kórkem ádebiyat dialektleri esaplanadı. 
Anglichan tiliniń amerikasha hám Ullı Britaniya variantları ortasındaǵı parıq leksikada hám málim dárejede fonetikada kórinedi; grammatikasındaǵı parıq sezilerli dárejede emes. Anglichan tiliniń ámeldegi Kanada, Avstraliya, Jańa Zelandiya hám QAR variantları jóninde de sonday pikirdi bildiriw múmkin.

Anglichan tili jazıwı latın álipbesi tiykarında bolıp tabıladı.

Anglichan tili álipbesi 26 háripten ibarat: A, B, C, D, E, F, G, H, I, J, K, L, M, N, O, P, Q, R, S, T, U, V, W, X, Y, Z.

== Derekler ==
* http://www.ismanov.com — Ashıq internette sózlik
* http://greylib.align.ru/ — Inglis hám basqa shet tillerde ádebiyat 
* http://linguists.narod.ru/ — Linguists — Ingliz tiline tiyisli sózlikler, sabaqlıqlar hám qóllanbalar 
* [http://itcansay.com More than 20000 English words recorded by a native speaker]

[[Kategoriya:Tiller]]</text>
      <sha1>r4g2lv53hodrfjkoaoa4f20ehaw8lrn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Yava teńizi</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6567</id>
    <revision>
      <id>78474</id>
      <parentid>46378</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:58:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="628" xml:space="preserve">{{Wikify}}Yava teńizi — Tınısh okeanning batıs bólegindegi teńiz, Sumatra, Yava va Kalimantan atawları  aralıǵinda. Jaǵalarında  marjan rifleri menen oralǵan. Maydanı. 552 mıń km². Eń tereń noqati 1272 m. Suwınıń betindeǵi temperatura 27—28°. Shorlıǵı 31, 5—34°/00. Suw júzesiniń eliriwi sutkalıq (ball. 2 m ge shekem ). Teńizden balıq awlanadı, merwert alınadı. Úlken (Iri) portları :Jakarta, Semarang, Banjarmasin.

== Derekler ==
Bul maqalada Ózbekstan Milliy Ensiklopediyası maǵlıwmatlarınan paydalanıldı
== Siltemeler ==
Tez arada qosıladı
 [[Kategoriya:Geografiya]]</text>
      <sha1>ehbf1c3ooyni0fmuy81egvugvwa1wrm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Sulton-Uvays Bobo</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6597</id>
    <revision>
      <id>78420</id>
      <parentid>52712</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:47:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="982" xml:space="preserve">[[File:Святилище Султан Ваис Бобо9.jpg|thumb|Sulton-Uvays Bobo]]
Sultan Uvays-baba kompleksi (XvII-XIX ásirler) Amudaryanıń tómen aǵımındaǵı eń múqaddes orınlardan biri esaplanadı. Onı Uvays al-Qaroniy atı menen bólesedi. Ráwiyat etiwlerinshe, ol Payǵambar s. a. v. dıń isin dawamlawshılarınan biri sanalgan hám Emendiń Qarayn awılında turmıs keshirgen.

Ilimpazlardıń pikrine qaraǵanda, qurılıs Sultan Muhammad Xorezmshoh tárepinen qurılǵan, biraq, mo'g'ul istilosi dáwirinde buzib taslanǵan. XIX ásirdiń basında Xiva xoni Eltuzar jańa jay quradi. Górge qurılǵan song'i jay Xiva xoni Allaquli (XIX ásir) tárepinen ámelge asırılǵan.

Házirgi kúnde qurılıs áp-áneydey rawajlanǵan infratuzilmaga iye bolǵan kompleks:meshit, xizmet kórsetiw kompleksi, “múqaddes suw saqlaǵısh”, sawda orayları, awqatlanıw noqatları, mıymanxanalar hám basqalardan shólkemlesken.

{{Dereksiz}}

== Derekler ==</text>
      <sha1>5z4u8yi6zfcffdgmszkbwp7c80j75m1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Zarip Fatixovich Qasimov</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6678</id>
    <revision>
      <id>78480</id>
      <parentid>46884</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:58:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2063" xml:space="preserve">== '''{{Wikify}}Zarip Fatixovich Qasimov''' ==
«Ózbekstanda miyneti singen muǵállim»
(1898 – 1986)'''
=== Turmısı hám iskerligi ===
«Tań nurı» qaraqalpaq milliy teatr truppasın shólkemlestiriwshi hám onıń dáslepki kórkemlik basshısı. 
Z.F. Qasımov 1998 jılı Orenburg qalasında tuwılǵan&lt;ref&gt;https://berdax-teatr.uz/22-zarip-fatihovich-asimov.html&lt;/ref&gt;. 1992 jılı Oraylıq atqarıw komitetiniń jollaması menen Xorezmge turaqlı muǵallimlik  jumısına jiberilgen. 
1922-1924 jılları Xorezm pedagogika texnikumında tábiyat tanıw muǵallimi bolıp islegen. Hamza Hakimzade Niyaziy Xorezmde bolǵan, dáwirinde «Sayor» truppasınıń jumısları menen qızıǵıp Hamza menen jaqın baylanısta bolǵan.
Hamzanıń jardeminde texnikum oqıӯshılarınıń drama jámáátin duzgen hám basshılıq etken.
1924 jılı Tórtkul' pedagogika texnikumına muǵallim bolıp kelgen  hám uzaq jıllar dawamında Qaraqalpaqstanda muǵallimlik kásibinde jumıs islegen&lt;ref&gt;https://cyberleninka.ru/article/n/qoraqalpog-istonda-teatr-sanatining-shakllanishi-va-o-ziga-xos-xususiyatlari-tong-nuri-truppasining-tarixiy-taraqqiyot-bosqishlari/viewer&lt;/ref&gt;.
Z.F.Qasımov 1924-1925 jıllar oqıw máwsiminde pedtexnikum oqıwshılarınan Qaraqalpaq milliy teatr truppasın birinshi ret shólkemlestirgen házirgi qaraqalpaq mámleketlik sazlı teatrdıń tiykarın salıwshılardıń biri bolıp esaplanadı.
«Tań nurı» truppasınıń qáliplesiiwi oǵan jergilikli talantlı jaslardı jámlestiriwde, truppa repertuarın dáslep qazaq teatr, ózbek dramaturglarınıń sońın ala jergilikli milliy avtorlardıń shıǵarmaları menen bayıtıwda onıń xızmetleri oǵada ullı.
=== Sıylıqları ===
Respublikamızda bilimlendiriӯ tarawında milliy kadrlar tayarlaӯdaǵı xızmetleri ılayıqlı bahalanıp Ózbekistan Oliy Májilisi hám Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarı Keńesi Prezidumınıń Húrmet Jarlıqları menen sıylıqlanǵan.
Oǵan «Ózbekstanda miyneti singen muǵallim» hurmeti ataǵı berilgen.
== Derekler ==</text>
      <sha1>jf6df7z11v9d7ap4cne8j69emhh8luj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ótesh Alshınbay ulı</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6698</id>
    <revision>
      <id>78495</id>
      <parentid>47223</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T17:00:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10331" xml:space="preserve">{{Shayırlar|atı=Ótesh Alshınbay ulı|súwret=Otesh shayir.png|laqabı=Ótesh shayır|tuwılǵan jılı=[[1828]]|qaytıs bolǵan=[[1902]]}}

{{Wikify}}Ádebiyattıń tolqınlı dáryası óziniń ullı jazıwshı, shayırları menen tolıp tasıp turadı. Bul dáryanıń keń qulash jayıp, máwij urıp aǵıwında bul insanlardıń miynetlerin úlken maqtanısh penen sóz etemiz. Usınday ullı tulǵalardan XIX ásir qaraqalpaq ádebiyatınıń kórkem sóz sheberleriniń biri Ótesh shayır bolıp tabıladı. Ol ómiri dawamında ádebiyattıń tatlı suwın júregine sińdirip jasaǵan insan. Shayırdıń ómiri haqqında maǵlıwmatlar biziń dáwirimizge shekem tolıq jetip kelmegen. Ol haqqında maǵlıwmatlar 1930-jıllardan baslap xalıq arasınan jazıp alınıp, baspa sóz betlerinde járiyalana basladı. Bul arqalı biz Ótesh shayır xalıqtıń súyikli perzenti, hárbir insan kewlinde mángi saqlanarlıqtay orın iyelegenligin biliwimizge boladı.


Shayır óz dáwiriniń ullı sóz zergeri boldı. Onıń ómiri bir Qatar qıyın waqıyalar menen ótti. Qosıqlarında kóbirek insan kewliniń hásireti anıq sezilip turadı. Ol óziniń jasaǵan jerlerin, babaları, zamanlasları haqqındaǵı maǵlıwmatlardı birqansha qosıqlarında bayan etedi. Ásirese ol «Ótti dúnyadan» qosıǵında ómiriniń eń bir áhmiyetli dáwirlerin sáwlelendirip beriwge háreket etedi. Bul qosıq mazmunında shayır Jiyen jırawdı babam, Kúnxojanı ustazım, al Berdaqtı zamanlas dostım dep aytıp ótedi. Mısalı:&lt;blockquote&gt;''Jiyen babam sol zamanda er boldı,''

''Kemalǵa kelgende ol hám xor boldı,''

''Óldi jiyen eliwde tórt jasında,''

''Árman menen babam ótti dúnyadan.''&lt;/blockquote&gt;Shayırdıń bunnan basqa da «Kók ózek», «Asarman» qosıqlarında jasap ótken aymaqları haqqında keltirgen qatarları joqarıdaǵı pikirlerin tolıqtıradı.

Ótesh shayır qosıqlarında watandı súyiw, elin sırtqı jawlardan qorǵaw, xalıqtı eziwshilerdi ótkir sınǵa alıw, hayal-qızlar turmısın sáwlelendiriwshi ideyalar keń orın iyeleydi. Ol '''«Shermende»''', '''«Izimbet»''', '''«Yańlıdı»''' qosıqlarında xalıqtı ayawsız túrde jazalaǵan ayırım insanlardı ótkir sınǵa alıp, qılmıs háreketlerin áshkaralaydı. Shayır mudamı ádalatlıq tárepinde boladı. Mısalı, onıń ''«Yańlıdı»'' qosıǵında Ermekbaydıń insanıylıqtı umıtqanlıǵı, eldegi jetimlerge mensinbewshilik názeri menen qaraw, ózin joqarı dep biliw sıyaqlı jaman illetlerdi ótkir sınǵa alınadı:&lt;blockquote&gt;''Bálki, alsaq Ermekbaydı,''

''Názeri kún menen aydı,''

''Oylamasa olay-bulaydı,''

''Etken isi iyt yańlıdı.'' 


''Eki jetimdi yıǵlatqan,''

''Qara baǵrını daǵlatqan,''

''Tek te insan qıp yaratqan''

''Ermekbay dońız yańlıdı.''&lt;/blockquote&gt;Ádalatlı bolıw, miynet penen baxıtqa erisiw bul biybaha ǵáziynege teń. Amanatqa qıyanet etiw, birewdiń haqısın jew – bul insan kewliniń qaranǵılıǵı. Kewil jaqtı bolıwı ushın eń dáslep islengen hadal miynetti durıs bahalay biliw kerek. Usınday pikirlerdi shayır óziniń '''«Shermende»''' qosıǵında ayqın bayanlap beredi. Bunda Molla Izimbettiń hiylekerligi, dúnya-mal ushın insanıylıqtı umıtıwı, óz xızmetkerleriniń haqısın bermewi, túrli sebepler tawıp, gúnasız insanlardı ayıplawı sıyaqlı waqıyalar sóz etiledi. Mısalı:&lt;blockquote&gt;''Diyqannıń haqısın bermeseń,''

''Adam shelli sen kórmeseń,''

''Raxmet, xızmetker, demeseń.''

''Adam júrer me, shermende.''&lt;/blockquote&gt;Ótesh shayırdıń bunnan basqa da násiyatlıq xarakterge iye qosıqları da kórkem obrazlı hám tereń mazmunlı etip súwretlengen. Bunda '''«Bolar»''', '''«Ur»''', '''«Qarız alma»''', '''«Sáwmeymen»''' sıyaqlı qosıqların atap kórsetiwge boladı. Bul qosıqlarında shayır jamanlar izine ermewdi, aqılsız bolmawdı, xalıq aldında hadal miynet etiwdi, jaqsılıqtıń joldası bolıwdı, márt, batır azamatlardıń tutqan jolın dawam ettiriwdi násiyatlaydı. Mısalı, '''«Bolar»''' qosıǵında jaqsılıq hám jamanlıq arasındaǵı qarama qarsılıqtı, sonday-aq aqıl hám de aqılsızlıqtıń belgilerin belgili bir qatarlarǵa sińdirip bere aladı:&lt;blockquote&gt;''Jaqsı menen júrseń uzaq jollarǵa,''

''Ólgenshe qádirdan járdemshi bolar,''

''Jaman menen shıqsań uzaq jollarǵa,''

''Jábiriw-japaǵa kómekshi bolar.''&lt;/blockquote&gt;


Sonıń menen birge, shayırdıń '''«Qarız alma»''' qosıǵında bolsa orınsız aqılǵa qulaq túrmewdi, jamanlardan násiyat almawdı, adamgershilikli insan bolıwdı sóz etedi. Mısalı:&lt;blockquote&gt;''Úlgi alarsań aqıl moldan,''

''Tuwra baslap júrse joldan,''

''Xızmet isle soǵan qoldan,''

''Jamanlardan aqıl alma.'' 


''Jaqsı aytar rasın,''

''Hár adamǵa miyrasın,''

''Hárbir sózleri qorǵasın,''

''Ol adamnan qashıq bolma.''&lt;/blockquote&gt;Álbette, shayırdıń násiyat formasındaǵı qosıqları búgingi kún hám de keleshek áwlad tárbiyasında úlken áhmiyetke iye shıǵarmalar bolıp tabıladı.

Ótesh shayır dóretiwshiliginde hayal-qızlar teması da kórkem bayanlanadı. Ol sol zamandaǵı hayal-qızlardıń jasaw turmısı, huqıqı, teńsizligi haqqında muń menen jırlaydı. Ol dáwirde qızlarımızdıń erkinligi ózinde bolmaǵan. Mal-dúnyasına isengen ayırım jaman insanlar qızlardı ápiwayı buyımǵa teńep satıp alǵan, sonday-aq dástúr dep jas qızlardı kishkeneliginen tanımaǵan adamlarına atastırıp qoyıp, jası jetpesten burın turmısqa beretuǵın bolǵan. Bunday miyrimsizliklerdiń gúwası bolǵan shayır ishindegi tolǵanısların tek ǵana qaǵazǵa túsirip, kewlindegilerin jaza alǵan. Onıń hayal-qızlarǵa arnalǵan hárbir qosıǵında qızlardıń ishki kewil keshirmeleri ayqın sáwlelenip turadı. Mısalı, onıń '''«Qızlar»''' qosıǵında qızlardıń orınlanbaǵan ármanları tómendegishe bayanlanadı:&lt;blockquote&gt;''Qız kemalǵa kelip dáwranlar súrse,''

''Dúnyanıń shad bolıp ráhátin kórse,''

''Kewlini qosqanǵa sawdasın berse,''

''Ármanı joq bul dúnyada qızlardıń.''&lt;/blockquote&gt;


Shayır '''«Gúlziyba»''' qosıǵında bolsa ''qaraqalpaq qızlarınıń sulıw kelbetin, ádep-ikramın, húrmetin'', Gúlziybanıń portretin gewdelendirip kórsetip beriw arqalı táriyplep beredi. Mısalı:&lt;blockquote&gt;''Kúygelek kibi kózleri,''

''Shiyrinnen sheker sózleri,''

''Húr kibi báhár júzleri,''

''Gúlziyba qız gúl yańlıdı.''


''Ǵárip ashıq Shaxsánemdey,''

''Baqshada ashılǵan gúldey,''

''Láyli menen Májnúndey,''

''Mısalı Shiyrin yańlıdı.''&lt;/blockquote&gt;Shayır '''Ótesh Alshınbay ulı''' shıǵarmalarında óz dáwiriniń jámiyetlik qarama-qarsılıqların, xalıq turmısın, insanlar táǵdirin, ádalatsızlıqtı jırladı. Ol ómiri dawamında tek ǵana xalqımnıń búgingi hám erteńgi kúni dep jasadı. Jaqsı kúnlerdi ańsadı.Jaslardı ilimli hám bilimli bolıwǵa, joqarı adamgershilik sezimlerdi qádirlewge baǵdarlawshı ideyalardı alǵa súrdi. Juwmaqlap aytqanda, shayırdıń dóretpeleri búgingi kúnniń jas áwladlarına tárbiya mektebi boları sózsiz.

== Ótesh Alshınbay ulı, «Gúlziyba» qosıǵı ==
&lt;blockquote&gt;''Kúygelek kibi kózleri,''

''Shiyrinnen sheker sózleri,''

''Húr kibi báhár júzleri,''

''Gúlziyba qız gúl yańlıdı.'' 


''Qası jayday, kirpigi oq,''

''Hesh jeriniń múltigi joq,''

''Merekede ataqlı shoq,''

''Periniń kórki yańlıdı.'' 


''Qarshıǵaday qıyallanıp,''

''Iytelgidey moynın salıp,''

''Hár qádeminde jan alıp,''

''Biyhuwsh eter nur yańlıdı.'' 


''Yupqa dodaq, bádeni aq,''

''Álewmetler salıń qulaq,''

''Tawdan aqqan yaki bulaq,''

''Sıldır aqqan suw yańlıdı.'' 


''Kórseńler biyhuwsh etedi,''

''Aqlı-qıyalıń ketedi,''

''Pámiń kórgennen jetedi,''

''Kórkemligi gúl yańlıdı.'' 


''Shiyrin-sháker tamǵan palı,''

''Kelse qız-jigit ıǵbalı,''

''Adamzat emes shubxalı,''

''Haq bezergen yańlıdı.'' 


''Kórseń gúl júzleri yanǵan,''

''Jállad kózi aqlıńdı alǵan,''

''Qatarınan artıq tuwǵan,''

''Lashın, aq suńqar yańlıdı.'' 


''Birinen biri ziyada,''

''Aqılı da teńiz, dárya,''

''Yalǵanshı fanıy dúnyada,''

''Mısalı tap húr yańlıdı.'' 


''Sımday buralǵan belleri,''

''Shiyrinnen sháker tilleri,''

''Aytısar húr dep elleri,''

''Máhiytabanday yańlıdı.'' 


''Hárbir istiń bilip parqın,''

''Jetkersin aytıp dańqın,''

''Bayan etsem eli-xalqın,''

''Qızdıń sholpanı yańlıdı.'' 


''Ózimdiki bolsa deyseń,''

''Aǵa begler, barıp kórseń,''

''Bir saat, bir maydan júrseń,''

''Esilgen jipek yańlıdı.'' 


''Kózi nurdan jaralǵanday,''

''Sóylese miyriń qanǵanday,''

''Kórmegenler tań qalǵanday,''

''Láyli-Májnún húr yańlıdı.'' 


''Lábi altınnıń puwınday,''

''Hám de altınnıń suwınday,''

''Náganda shıqpasa bunday,''

''Bul sulıwday kim yańlıdı?'' 


''Kórseń hayranda qalarsań,''

''Sol dep dárbeder bolarsań,''

''Bir kórseń shaqaq urarsań,''

''Yusip-Zuleyxa yańlıdı.'' 


''Ǵárip ashıq Shaxsánemdey,''

''Baqshada ashılǵan gúldey,''

''Láyli menen Májnúndey,''

''Mısalı Shiyrin yańlıdı.'' 


''Ótti ashıq bolıp Farhad,''

''Zamanında onnan zıyat,''

''Kórmegendi aytıw uyat,''

''Gúlziyba qız gúl yańlıdı.'' 


''Qızdıń qıyalı jan alar,''

''Eki qolın kóksine salar,''

''Jigitler jan dep jalbarar,''

''Mısalı, húr peri yańlıdı.'' 


''Ótermen fanıy dúnyadan,''

''Jolında tasaddıq shiyrin jan,''

''Mısalı Bahram-Gúlándam,''

''Megzes etseń húr yańlıdı.'' 


''Ayta bersem sózlerim kóp,''

''Jigit te kóp, qızlar da kóp,''

''Aytsa Ibrahim-Adham dep,''

''Onıń jolı din yańlıdı.'' 


''Fanıy dúnya biybahaday,''

''Bir-birine kún menen ayday,''

''Hámra menen Húrlixaday,''

''Sonday sulıw húr yańlıdı.'' 


''Altı san alashtıń kórki,''

''Onday qız boldı ma bálki,''

''Adam ótti neshshege belli,''

''Kórseń Qızjipek yańlıdı.'' 


''Sóylemekke tilim qayım,''

''Yar bolǵay quday hár dayım,''

''Ashıq-mashıq Qızmúnayım,''

''Gúlziyba qız shul yańlıdı.''&lt;/blockquote&gt;

[[Kategoriya: Qaraqalpaqstanlı jazıwshılar]]</text>
      <sha1>hp0mq1u5srjv7zpx3iw17onwj94k4fs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Shopen</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6987</id>
    <revision>
      <id>78407</id>
      <parentid>70181</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:45:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2099" xml:space="preserve">{{Biriktiriwge|Frédéric Chopin}}
'''Frederik Francishek Shopen'''

[[File:Chopin,_by_Wodzinska.JPG|thumb|300px|Shopen]]

Polshalı ullı kompazitor hám pianinashı Frederik Francishek Shopen ''1810-jılı 1-martta'' Polsha paytaxtı Varshava qalasında tuwılǵan. Ákesi Nikolya Shopen fransuz, al anası bolsa Yustina Kshijanovskaya polyak bolǵan. Shopenniń joqarı talant iyesi ekenligi Jaslıǵınan belgili edi. Ol dáslebinde eń birinshi ustazı bolshan ajapası Lyadvika menen duetler dóretken. Shopen 7 jasqa tolǵanında, ákesi muzikalıq sawat ashıwı ushın fortopiano boyınsha tájriybeli ustaz qolına beredi. Shopen 10 jasında knyaz Konstantinge arnalǵan marsh jarattı hám bul shıǵarma áskeriy orkestr tárepinen bir neshe ret sazǵa salındı. Shopenniń bunday qızıǵıwshılıǵınan keyin ustazları onnan ullı kompozitor shıǵıwına isener edi. Jas Shopen talantı, qızıǵıwshılıǵı, miynetsúygishligi sebepli '''«Polyak Mocartı»''' atın aladı. Ol 12 jasqa tolǵanda onıń qábileti bársheni tań qaldırdı. Ózinen de ozıp ketken shágirtine basqa hesh nárse bere almaytuǵının sezgen ustazı Jivniy oǵan sabaq beriwden waz keshedi.


1829-jıldan Shopen óz aldına dóretiwshilik ete baslaydı. Ol Vena, Krakov sıyaqlı qalalarda gastrol saparlarında bolıp, óz talantın kórsetedi. Mocart, Betxovenler Venanı ózine qaratqanınday Shopen de pútkil Parijdi ózine ashıq etedi. Shopen kóp koncertler shólkemlestirip turatuǵın edi, hám sol koncertlerinde ózi jazǵan muzikaların shertetuǵın edi. Koncertleriniń birinde ol Mocarttıń '''«Don Juan»''' shıǵarmasın jańasha usılla shertti. Frederik Francishek Shopen kóp ǵana qıyınshılıqlardı basınan keshirdi. Ol 1848-jıllıń gúzinde Polshalı dosları jámiyettiń paydası ushın shólkemlestirilip atırǵan qayırqomlıq koncertinde qatnastı hám bul bolsa onıń sońǵı koncerti ekenligin heshkim oylamaǵan edi. Ol ballada, etyud hám prelyudiya janrların óz aldına tolıq dárejege kóterip, bir qansha shıǵarmalar dóretedi.

{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>dk1374pkih5srg26d1vb9ls4hur0amx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Xorezmiy</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6992</id>
    <revision>
      <id>78467</id>
      <parentid>49405</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:57:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4903" xml:space="preserve">{{Wikify}}Altın Orda dáwiriniń eń kózge kóringen sóz sheberleriniń biri Xorezmiy XIV ásirdiń orta gezlerinde jasaǵan bolıp, onıń bizge «Muhabbatnama» dástanı miyras bolıp qalǵan. 
Shayırdıń qay jerde tuwılǵanı bizge málim emes. Onıń óz atın Xorazmiy dep atawına qaraǵanda xorezmlik bolıwı kerek. Biraqta onıń jazǵan shıǵarmalarına qaraǵanda óziniń Sırdáryanıń tómengi aǵımında jasaǵanlıǵı málim boldı. 
Sebebi, ol Altın Orda xanı Jánibektiń tusında ómir súrgen bolıp, óziniń belgili shıǵarması «Muhabbatnama»nı sol Sır boyındaǵı Qońırat ulısınıń ámiri Muxammed Xojabekke baǵıshlaydı. Dástan 1353-jılı jazılǵan bolıp, onıń eki nusqası házir Londondaǵı Britaniya muzeyinde saqlanadı. 
Dástan 473 báytten ibarat bolıp, bulardıń 156 báyt parsı tilinde jazılǵan. Soǵan qarap otırıp, avtor arab hám parsı tillerin de jetik bilgen, — degen sheshimge kelemiz. 
Bulardıń 317 báyt shıǵatay tilinde jazılǵan bolıp, túrki tiliniń oǵuz-qıpshaq dialektlerine sáykes keledi.
«Muhabbatnama» — shın mánisindegi ashıqlıq dástan. 
Bunda avtor haqıyqıy ashıqlıq obrazǵa kiredi. Ol waqıyanı sırttan baqlawshı emes, bálki ishine kirip baradı. Sonıń ushın da, hárbir báyt oqıǵan adamda úlken tásir qaldıradı.
Dástan Altın Orda húkimdarlarınıń biri Muxammed Xojabekke arnaladı. Shıǵarmanıń bas beti de tap usı waqıyalardan baslanǵan. Mısalı:
Sonda ornınan turıp Maxmud Xojabek, Ayttı: Shayır poemańdı basla, — dep.
Tilegim sol, tez jaz, biraq qısınba, Tayar bolǵay usı jıldıń qısında.
Dedim: Qosıq jazıw shayır ushın taxt, Sizdey shaxqa arnaw men ushın baxt.
Bunnan kórinip turıptı, Muxammed Xojabek oǵan bul ájayıp dástandı jazıp shıǵıwdı buyırǵan. Dástannıń teması hám syujeti haqqındaǵı gózzal oylar shayırdıń ózinde payda boldı ma, yaki Muxammed Xojabekke aytıp bergen be, qullası belgisiz. Biraq ne degen menen muxabbat haqqında úlken tásirleniwshilik bar. Bul oylardıń rawajlanıwına Muxammed Xojabektiń tásiri bolıwı da múmkin. Xorezmiy bul kisini júdá ádepli, xalıqqa qayır-saqawatlı bolǵan danalar danası sıpatında súwretleydi.

Kitapta bunnan keyingi sózlerdiń hámmesi de muhabbat haqqında baradı. Shayır muhabbat haqqında sonday bir sózlerdi tawıp aytadı, bulardı oqıp otırıp Xorezmiydi muhabbattıń qádir-qımbatına jetken bir adam sıpatında da tanıw múmkin.

Xorezmiy bir talantlı xudojnik sıyaqlı gózzal qızdıń kelbetin sheberlik penen súwretleydi. Bul súwretlew ózine tán bolǵan boyaw, belgiler arqalı beriledi. Bul ápiwayı túrdegi súwretlew emes bálki shayırdıń muxabbat haqqındaǵı júrek dártleri menen ulasadı. «Muhabbatnama» haqıyqıy ıshqı dástanı bolıp, ondaǵı ashıq óz yarına opadar qızdıń gózzallıq sıyqırlarınan ruwxlanadı, oǵan mángi ashıq bolıp ıshqında janadı.

Xorezmiy haqıyqıy muxabbat hám gózzallıqqa tolı ómir ózi jasap turǵan dáwir — dep túsindirmekshi boladı. Sebebi ol ashıq bolıp qalǵan qız «o dúnya» perishtelerinen de gózzallıraq. 

«Muhabbatnama» negizinen jigit tilinde jazılǵan bolıp, onıń tiykarında jigittiń qızǵa jazǵan II xatı berilgen. 

Biraq, qızdıń jigitke jazǵan juwap xatı berilmeydi. Sonıń ushın da, bul dástan hayal-qızlar gózzallıǵınıń sırların ashıp kórsetiwge qaratılǵan.

Dástannıń syujeti shıǵıs liro-epikasınıń motivlerine tán bolıp, ayta qalarlıqtay mazmunlı waqıyalar da joq. Kóbirek lirikalıq qaharmannıń muhabbat haqqındaǵı pikirleri bayan etiledi.

Bul bayanlama kem-kemnen jigittiń qızǵa jazǵan xatına aylana baslaydı. Aı, jigit bolsa shın ıqlas penen qızdıń portretin sızıp kórsete baslaydı. Haqıyqatında da, bul bir sóz benen sızılǵan súwret, haqıyqıy adamzat gózzallıǵınıń belgisi bolıp seziledi. 

Dástanda bul lirikalıq qaharmannıń atı da berilmeydi. 

Ol kim? Bul jaǵı da belgisiz. Biraq sol jeri anıq. Xorezmiy onı basqa qızlar qatarı kúnde kórip te júrgen. 

Ol misli bir aspandaǵı ay kibi kórinip, shayır júregine úlken qozǵaw salǵan. Biraq shayır kópshilik aldında onıń atın aytıp, sır bildiriwden de qorqadı. Soǵan qaraǵanda, bul qız hákim yaki xan qızı bolıwı da múmkin. 

Xorezmiydiń jasaǵan zamanı insan muhabbatın tereń qásterlegen emes. Bul feodallıq dáwir bolıp, kimniń mal-dúnyası kóp bolsa sol baxıtlı bolıp, qızlardıń ishki dúnyası menen sanaspay, olardıń jas ayırmashılıqlarına da qaramay hayallıqqa alıw dástúrge aylanǵan edi. Shayır bul dástanda jas jigittiń ishki dártleri tiykarında adamlardaǵı muhabbat sezimlerin ashıp beriwge urınǵan. Sonıń ushın da bul shıǵarma orta ásirdiń naǵız ıshqı dástanı edi.</text>
      <sha1>n26isxa31csbqxdarbgxt58dxfs7x4z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Xrizantema</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6997</id>
    <revision>
      <id>78468</id>
      <parentid>48648</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:57:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="668" xml:space="preserve">{{Wikify}}Xrizantema - Aster shan'arag'inin'  bir jıllıq ha'm ko'p jıllıq ot suw o'simlikleri yamasa  Compositae  Yarrow ha'm Tansy  a'wladlarina jaqin bolip, xrizantemanin' ko'p tu'rleri tez ha'reketlenedi.  Bul tu'ri jer sharinin'  jaqsi ha'm arqa  zonalarda tiykarinan Aziyada o'setug'in  42 tu'rin o'z ishine aladi. 

==Belgileri==  Gu'ller uzaq o'mir ha'm  abadanshiliqti, sonday - aq  qayta tuwiliwdi  an'latadı , bul olardın' tuwılg'an kun yamasa bo'pelerdin'  tanıqlı sawg'alarina aylantırıladı.  Bunnan tısqarı, Yaponiyada  xrizantema imperator gu'li bolıp, ol en'joqarg'i kushti an'latadı ha'm  ma'mlekettin'  rasmiy gerbi bolıp esaplanadı.</text>
      <sha1>h8a937piefr8w4htegpzl4nrxo09hln</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Social media marketing kònlikpeleri</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7011</id>
    <revision>
      <id>78413</id>
      <parentid>49906</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:46:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="587" xml:space="preserve">[[Social media marketing kònlikpeleri]]: xabarlardı durıs jaylastırıw, VKontakte, Facebook, Instagram sociallıq tarmaqlarında maqsetli reklamanı basqarıw, reklama mexanizmlerin tùsiniw, maqsetli reklama byudjetin boljaw hàm onı optimallastırıw, tañlaw hàm flesh-moblar òtkeriw, sociallıq tarmaqlar ushın qosımshalardı islep shıģıw, geo- xizmetler menen islesiw, usınıslar sisteması menen islesiw, arnawlı joybarlar, reyting hàm topıraqlardı anıqlaw principlerin tùsiniw, videoxostingde kanallar jaratıw esaplanadı.

{{Dereksiz}}
[[Kategoriya:Internet]]</text>
      <sha1>1nnc9oqsllv27ulfi7ca2kev89y5n12</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Orxideya</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7016</id>
    <revision>
      <id>78328</id>
      <parentid>48704</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:30:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="205" xml:space="preserve">Orxideya gúli ushın eń qolaylı jer - jaqsı jarıtılǵan biraq quyash nurı tuwrıdan tuwrı túspeytuǵın orın bolıwı kerek. Issı kúnleri háptesine 3 ret azanda suwǵarılıwı lazım.{{Stub}}</text>
      <sha1>ax54821tqa94300sy9i0xtxq4ws7r6f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ádebiyat teoriyası</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7035</id>
    <revision>
      <id>78488</id>
      <parentid>48870</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:59:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1824" xml:space="preserve">{{Wikify}}1.Ǵázzel-sırlasıw  

2.Másnáwiy-arabsha-ekilik

3.Epitafiya-grekshe-qulpı tastaǵı jazıw. Ólgen adamlarǵa arnalǵan qosıq. 

4.Ritm-grekshe-sáykeslik(ırǵaq)

5.Sonet-italyansha-jańǵırıw  

6.Satira-grekshe-masqaralaw, ájiwalaw

7.Qasiyda-patshalardı maqtaw qosıǵı 

8.Epigramma-grekshe-jazıw, greklerdiń ıdıslarǵa jazǵan jazıwınnan alınǵan

9.Ballada-francuzsha-ayaq oyın qosıǵı

10.Parodiya-grekshe-qarsılıq qosıq 

11.Lirika-latınsha-háreketke keliw 

12.Didaktikalıq lirika-grekshe-aqıl násiyat

13.Publicistika-latınsha-kópshilik

14.Mif-grekshe-ańız,ápsana

15.Hádis-arabsha-ráwiyat  

16.Folklor-ingliz-xalıq danalıǵı

17.Ádebiyat-arabsha-hasıl sóz  

18.Dástan-parsı-bayanlaw,jırlaw

19.Janr-francuzsha-túr  

20.Realizm-latınsha-zatlıq

21.Shayır-arabsha-poeziyalıq shıǵarmalardı dóretiwshi

22.Quran-arabsha-qiráátli oqıw

23.Gimn-grekshe - maqtaw qosıǵı 

24.Fantaziya-grekshe - qıyal etiw

25. Rubayı- parsı - tórtlik

26.Dramma - grekshe - háreket 

27.Simvol - grekshe - waqıyalardı astarlı mánide aytıw

28.Epos - grekshe - bayanlaw, ángimelew

29.Allegoriya - grekshe - basqasha, ózgeshe aytaman

30.Ironiya - grekshe - dálkek, mısqıllaw

31.Sarkazm- grekshe - qıynaw, azar beriw

32.Litota- keńislik

33.Sinekdoxa - grekshe - uǵıw  

34.Giperbola-grekshe - asıra súwretlew

35.Metafora- grekshe - awısıw

36.Metonimiya - grekshe - qayta ataw

37. 2 qatarlı qosıq-báyit, másnáwiy

38. 3 qatarlı qosıq-Hakku, erkin wázin, verlibl  

39. 4 qatarlı qosıq-rubayı, murabba. Rubayı formulası- a, a, b, a

40. 5 qatarlı qosıq- muxammes, muxalles  

41. 6 qatarlı qosıq- musaddas  

42. 8 qatarlı qosıq- musamman 

43. 14 qatarlı qosıq-sonet, onıń, 8 qatarı katren, 6 qatarı tarcet</text>
      <sha1>owym40iei7eq0a119t90lp35t0lpdqt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Uyqı</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7046</id>
    <revision>
      <id>78452</id>
      <parentid>48917</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:56:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="767" xml:space="preserve">[[File:A_child_sleeping.jpg|thumb|Uyqlap atırǵan bala]]
'''Uyqı''' - adam hám haywanlarda dáwirlik júz beretuǵın fiziologik jaǵday. Bunda fiziologik protsessler bir qatar ástenlesedi hám organizmniń, oraylıq nerv siztemalariniń jumıs qábiyleti tikleniwi ushın eńjaqsi sharayatlar jaratiladi. Ol hár bir insannıń zárúr ómirlik mútajligi. Insan pútkil ómirin ushden biri har keshe kúndizde dáwirlik kúzetiledi. Uyqi hám onın menen baylanıslı jaǵdaylardi somnologiya páni úyrenedi. Uyqi haqqındaǵı zamanagóy kóz qaraslarǵa qaraǵanda , uyqi tek ǵana dem alıw ushın emes , bálki kún boyı alınǵan túrli xabarlardi qayta islew hám ertesine jáne qabıl etiw qábiyletine erisiw ushın jaratilǵam protsesi.

{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>kflwvw425ouwxwmvtdd0sxsl3khrye3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Shokolad</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7050</id>
    <revision>
      <id>78406</id>
      <parentid>48833</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:45:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2163" xml:space="preserve">Shokoladtiń paydalı qásiyetleri haqqında 

Shokolad paydalı yamasa zıyanlı ekenligi tuwrısında neshe  jıllardan berli ilimpazlar básekilesip kiyatır. Ayırım ilimpazlar bolsa, shokoladtiń tómendegi paydalı qásiyetlerin tastıyıqlaģan :

Shokolad ózinde dofamin, serotonin hám feniletilamin gormonlarin saqlawı sebep  keypiyatti kóteriw ózgeshelikine iye;

shokolad bulshıq etlerdi kislorod menen to'yintiradi, nátiyjede shınıǵıwlardan keyin organizm tezde ózin tikleydi;

eger úzliksiz túrde qara shokolad (70% hám odan joqarı kakao saqlawshı ) qan tamırları bekkemlenip, júrek kesellikleriniń aldı alınadı ;

sonıń menen birge qara shokolad jaman xolesterindan asrap, insult qáwpin azaytadı, aritmiya hám júrek jetispewshiliginde de paydalı esaplanadı ;

shokolad diabetti saplastırıwda járdem beredi - onıń quramındaǵı antioksidantlar as qazan astı bezi iskerligin jaqsılaydı ;

shokolad mıy iskerligin jaqsılaydı, Alsgeymer keselligi rawajlanıwın aldın aladı, yadtı bekkemlenip, dıqqattı jaqsılaydı ;

shokolad ishek tımawlarında da járdem beredi, bawırǵa da unamlı tásir kórsetedi;

shokolad immunitetti kóteredi, hámledar hayallarǵa da júdá paydalı esaplanadı.

Shokoladtniń zıyanlı tárepleri:

Paydalı tárepi bolǵan ónimdiń záleli de bar degen sıyaqlı, shokoladtiń da ózine muwapıq zıyanlı qásiyetleri bar. Birinshi orında onıń muǵdarı : shokoladti normadan artıq tutınıw qılıw jaramaydı, keri jaǵdayda bul qandli diabetke, júrek-tamır keselliklerine, bas awrıwına alıp keliwi múmkin. Onı úzliksiz, biraq kóp bolmaǵan muǵdarda tutınıw qılıw kerek.

Onı qóllawǵa qarsı kórsetpeler de júdá kóp:

allergiyasi bar insanlarǵa odan ıqtıyatlılıq menen tutınıw qılıw usınıs etiledi;

asa salmaqli salmaq iyelerine de shokoladtan tutınıw qılıw usınıs etilmeydi;

tisler seziwsheńligi asqanda shokoladdan waz keshiw maqsetke muwapıq boladı ;

búyrekler qásteliginde de shokolad muǵdarın kemeytiw kerek;

migren keselligi qo'zg'agan waqıtta da shokoladdan tutınıw qılıw jaramaydı.

{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>ngvd2mlp530yel4d42jrhvt1y21188s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Qulmurat</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7076</id>
    <revision>
      <id>78371</id>
      <parentid>48915</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:40:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7300" xml:space="preserve">'''Qulmurat shayır''' ádebiyat tariyxında '''«On toǵız»'''—dep atalatuǵın poeması, '''«Begdiń kók atı»''', '''«Júz bası»''', '''«Sháharbay»''' degen qosıqları menen belgili.
= Ómiri =
Ájiniyaz, Kúnxoja, Berdaqlardıń dóretpelerin jaqsı bilgen hám solardıń dástúrin  
dawam ettirgen Qulmurat shayırdıń ádebiyat tariyxındaǵı taǵı bir úlken xızmeti— ol ataqlı xalıq shayırı, qaraqalpaq  
ádebiyatınıń kórnekli wákili Ayapbergen Muwsaevtıń ustazı sıpatında keń belgili. 
Qulmurat Qurbanlı ulınıń tuwılǵan jeri házirgi Moynaq rayonınıń Tik ózek awıl keńesiniń qaramaǵındaǵı jerler.  
Ol usı aymaqtaǵı Qarajar, Taxtaqayır dep atalǵan jerlerde, soń Sorkól degen jerde ómir súrgen. 
Ilimiy ekspediciyalar waqtında shayırdı jaqsı biletuǵın adamlardıń bergen maǵlıwmatları boyınsha Qulmurat  
qarapayım, dindar adam bolǵan. Eski mektepte de oqıǵan, biraq jaqsı xat jazıp, xat oqıytuǵın sawatı bolmaǵan.  
Óziniń dindarlıq túsinigi boyınsha shayırshılıq kásipke de dáslepki waqta shariat jol qoymaytuǵın is dep qaraǵan.  
Biraq qarapayım adam sıpatında haqıyqattı qattı súygen. Sonlıqtan ózi namaqul dep esaplaǵan waqıyalar, isler,  
adamlar tuwralı sol waqtında qosıq shıǵarıp, onı xat sawatı bar adamǵa jazdırǵan. Usıǵan sáykes onıń ózine  
zamanlas dáwirdegi jaramsız islerdi súwretleytuǵın biraz qosıqları dóregen. Biraq qosıqların sırtqa shıǵarmay saqlap  
qoyıp júrgen, xalıqqa taratıwdı úrdis etpegen. Shayırdıń usılayınsha xalıqqa tarata almay toplaǵan qol jazbaları,  
ótken ásirdiń 20-jıllarınıń aqırında joyılıp ketken. Sonıń nátiyjesinde, jaqında ótken shayır bolıwına qaramastan  
xalıq arasında onıń kútá az qosıqları ǵana taralǵan. Qulmurat shayır qosıq jazıwdı, kesh, 30 jaslarında  
baslaǵan. Jarlıshılıq joqshılıq turmıstıń saldarınan qosıq jazıwǵa waqıt ta bola bermegen. 
Onıń bizge kelip jetken ádebiy miyrasınıń azlıǵınıń bir sebebi de usı. 
Shayırdıń xalıq arasında úzindi túrinde taralǵan ayırım qosıqlarında qosıq jazbay ótkergen kóp jıllarına ókinish sezimleri de esitilgendey boladı. Mısalı ol usınday qosıqlarınıń birewinde:  
«Ladanlıǵım shunsha biypárwa yurdim... Yigitlik quwatın zayıl ótkerdim», 
— dep jazadı. Onıń atı belgisiz usı qosıǵınıń mazmunına qaraǵanda  
bul qosıq uzaq ómirbayanlıq (avtobiografiyalıq) hám shayırdıń turmıs haqqındaǵı oyların bayan etetuǵın uzaq  
qosıq bolǵan bolsa kerek.  Mısalı, qosıqtaǵı: «Háy yaranlar bul yalǵanshı dúnyaǵa.  Árman bilen ketmek ushın kelishim, 
Ne jánanlar ketti kózim kórgendiń,  Munsha árman menen neden nalıshım»... 
— degen qatarlar bir jaǵınan shayırdıń jarlı mashaqatlı  
ómirinen qayǵırıp, nalıwın bildirse, ekinshi jaǵınan, ózine  
zamanlas belgili jaqsı adamlarǵa, «Ne jánanlar», olardıń  
awır táǵdirine onıń tilekleslik qatnasın ańlatadı.  
Shayırdıń bul qosıqlarınıń hám basqa da shıǵarmalarınıń  
tili onı ádebiy shıǵarmalardı kóp oqıǵan, kitabıy tilge  
jaqsı tanıs adam sıpatında kórsetedi. 
Qulmurat shayırdıń ádebiyat tariyxında úlken áhmiyetke  
iye shıǵarması onıń '''«On toǵız»''' poeması.  
Bul poemadan basqa, joqarıda aytqanımızday, onıń  
'''«Begin kók atı»''', '''«Júz bası»''', '''«Sháharbay»''' dep atalǵan  
arnaw qosıqları da bar. 
Úzindileriniń mazmunına qaraǵanda bunday qosıqları  
biyjón adamlardı áshkaralaytuǵın ótkir satira bolıp kózge  
túsedi. 
Shayır ayırım adamlar miynetten qashıp, janın qıy- 
namay ómir súriw ushın taqıwalıq (mollashılıq) etedi  
olardıń aytqan úgitleri tek tilden aytılǵan ótirik sóz dep  
túsindiredi: 
«Kópdur taqıwalıq hár jerde tilden, 
Shen-shen jerden tabılmas kóńilden, 
Aǵır dese mehnet shekpey jeńilden, 
Tili júyrik taqıwa bolıwın kóriń». Úzindi kórinisindegi taǵı bir qosıǵında Qulmurat shayır  
adamlardıń jumısın shala islep, kóp haqı alıwǵa urınatuǵın  
ustalardıń minez-qulqınıń ústinen kúledi: 
«Ustalardıń teletinge puw-puwı, 
Andın ziyat Ayekeshtiń suw-suwı, 
Qazaq, qaraqalpaq, ózbektiń quwı,

Andın óte bilmes quyrıǵın túyip»... 
Xalıq arasında Qulmurat shayırdıń atına baylanıslı  
«Qalǵan kóńil—sınǵan shiyshe, pitpes kóńil jaraqatı» dep  
keletuǵın júdá tereń mánili hám kórkem naqıllıq qosıq  
qatarları da bar.  
Qulmurat shayırdıń tiykarǵı shıǵarması bolǵan '''«On  
toǵız»''' poeması 1898-jılı bolıp ótken mınaday ayqın tariyxıy  
waqıyaǵa baylanıslı jazılǵan.  
Tallıq volostınıń basqarıwshısı Qulen bolıs qattı qollıǵı  
menen xalıqqa záhárin jayadı. 1898-jılı volost basqarıwshısın  
saylawda ol uezd basqarıwshıları, patsha administraciyası  
tárepinen xalıqtıń kúshli narazılıǵına qaramastan ekinshi  
ret volost basqarıwshılıǵına usınıladı. Xalıq qanshama  
qarsılıq kórsetse de ol saylanadı. Al qarsılıq kórsetkenlerdiń  
basshılarınan on toǵız adam qamaqqa alınadı hám tuwǵan  
jerinen aydap alıp ketiledi. 
Qulmurat shayır mine usı waqıyanı bayanlap, sol on  
toǵız adamnıń kimler ekenligin, qalayınsha aydalǵanlıǵın,  
izbe-iz súwretleydi. 
Bul waqıyalardı súwretlegende shayırdıń simpatiyası,  
tilekleslik sezimi ádalatsızlıqqa, zorlıqqa qarsı kóterilgen  
adamlar tárepinde. Ol saylaw waqtında islegen bul  
ádilsizlikti, zorlıqtı, on toǵız adamnıń aydalıwın patsha  
zulımlıqlarınıń kúnnen-kúnge artıwı dep, al qamaqqa  
alınǵan aydalǵanlardı biygúna, haq adamlar dep bahalaydı. 
Shayır qamaqqa alınǵan on toǵız adamnıń on tórt  
adamın basma-bas tanıstırıp, qalǵan besewiniń atın  
bilmegenligin aytadı, biraq usı iske shatılǵanlardıń barlıǵın  
da ǵayratlı, jigerli adamlar deydi. Solay etip, olardı  
ádilsizlikke qarsı qorıqpay bas kóterip shıqqan adamlar  
etip súwretleydi: Basqa jigitlerdiń atın bilmedim. 
Esitpedim ya ózlerin kórmedim, 
Bular neshik deyip halın sormadım, 
Kim iske shatılsa bardı ǵayratı!... 
Bul aytılǵanlardan Qulmurat shayırdıń óziniń de  
ádilsizlikke, teńsizlikke, para hám basqa da hár túrli  
zańsızlıqlarǵa tiykarlanǵan eski saylawlarǵa jek kóriwshilik,  
narazılıq penen qaraǵanlıǵın kóremiz. 
Shayır sonıń menen birge, Rossiya patsha administraciyası  
hám jergilikli hámeldarlardıń qosšlıp xalıqtı ezgenligin,  
xalıqtıń tileklerin ayaq astına taplaǵanlıqların durıs súw- 
retleydi. 
Solay etip, Qulmurat shayırdıń '''«On toǵız»''' poeması  
tek eski saylawlar haqqında maǵlıwmat beriw menen ǵana  
emes, ulıwma qaraqalpaq jeri Rossiyaǵa qosılǵannan keyin  
de sociallıq teńsizliktiń kúshlı dawam etip qalǵanlıǵın,  
qaraqalpaq xalqınıń ishindegi bay hámeldarlardıń Xiywa  
xanı menen bolǵanlıǵı sıyaqlı patsha administraciyası  
menen de awız jalasıp xalıqtı ezgenligin ayqın súwretlep  
beriwi menen de kútá bahalı.

{{Dereksiz}}
[[Kategoriya:Ádebiyat]]</text>
      <sha1>mcigmeykloijmrk062wsobkixokskyn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Qaraqalpaqstan Respublikasinıń mámleketlik bayraǵı</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7078</id>
    <revision>
      <id>78362</id>
      <parentid>48912</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:38:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2759" xml:space="preserve">[[File:Flag of Karakalpakstan.svg|thumb|Flag of Karakalpakstan]]
Qaraqalpaqstan Respublikasınıń mámleketlik bayraǵı Qaraqalpaqstan Respublikasınıń mámleketlik suverenliginiń simvolı bolıp tabıladı.
Qaraqalpaqstan Respublikasınıń mámleketlik bayraǵı:

Qaraqalpaqstan Respublikası aymaǵında ótkeriletuǵın xalıq aralıq konferenciyalarda, kórgizbelerde, sport jarıslarında Qaraqalpaqstan Respublikasın tanıtadı.

Qaraqalpaqstan Respublikasınıń mámleketlik bayraǵı tuwrı múyeshli borlat bolıp, ol aspan kók, toyǵın sarı hám jasıl reńlerdiń úsh gorizontal jolaqlarınan ibarat. Toyǵın sarı reńiniń jolaǵın aq hám qızıl jiyekler menen ajıratıp turadı.

Ózbekstan Respublikasınıń hám Qaraqalpaqstan Respublikasınıń nızamları menen belgilengen bayram kúnlerinde – Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Keńesiniń, rayon hám qala hákimleriniń qararları menen belgilengen oraylıq kóshelerde, maydanlarda, basqa da jámiyetlik orınlarda hám obektlerinde;

– Ózbekstan Respublikasınıń Prezidenti saylawı, Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisiniń Nızamshılıq palatası deputatların, Senat aǵzaların, Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesi deputatlarınıń, xalıq deputatları rayonlıq, qalalıq Keńesleriniń deputatların saylaw yamasa referendum kúnleri dawıs beriw imaratları hám xanalarda kóteriledi;

– Qaraqalpaqstan Respublikası húkimetiniń buyrıǵı boyınsha;

– sport maydanlarında – Qaraqalpaqstan Respublikasınıń chempionatları hám birinshilikleri, milliy saylandı komandalardıń qatnasıwında Qaraqalpaqstan Respublikası aymaǵında xalıq aralıq sport jarısların ótkeriw waqtında hám milliy saylandı komandalarınıń wákilleri bolǵan jarıs jeńimpazların sıylıqlaw máresimleri waqtında Ózbekstan Respublikası mámleketlik bayraǵı kóterilgennen keyin.

Qaraqalpaqstan Respublikasınıń mámleketlik bayraǵı oǵan bolǵan tiyisli dárejedegi húrmet támiyinlengen halda ulıwmalıq bayramlar hám saltanatlı máresimler waqtında kóteriliwi múmkin.

Qaraqalpaqstan Respublikasınıń mámleketlik bayraǵı menen bir waqıtta bir neshe mámleketler hám (yamasa) xalıq aralıq shólkemlerdiń bayraqları kóterilgende Qaraqalpaqstan Respublikasınıń mámleketlik bayraǵı xalıq aralıq huqıq normalarına muwapıq kóteriledi.

Qaraqalpaqstan Respublikasınıń puqaraları, sonday-aq, Qaraqalpaqstandaǵı basqa da adamlar Qaraqalpaqstan Respublikasınıń mámleketlik bayraǵın húrmetlewi shárt.

{{Dereksiz}}

== Siltema hám derekler ==
*https://web.archive.org/web/20200712090332/http://qrstat.uz/ru/551-flag-karakalpakstana/4356-gosudarstvennyj-flag-respubliki-karakalpakstan</text>
      <sha1>q2cmks2sn528a2vtn6dva0j3t8peaka</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Piza minarası</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7110</id>
    <revision>
      <id>78340</id>
      <parentid>49005</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:34:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1211" xml:space="preserve">'''Piza minarası''' - Italiyanıń Piza qalasında jaylasqan. Qurılısı 1173-jıl avgustta baslanģan. Minara 1370-jılda qurıp pitkerilgen. Minara 296 yaki 294 tekshege iye. Jetinshi etajda arqaģa  qaraģan tekshede eki ese azıraq qàdem bar.
Minara XII àsirde qurılıs waqtında, strukturanıń awırlıģın durıs kòtere almay, astındaģı topıraqqa shògip qalģan. XIV àsirde qurılıstıń pitiwi sebepli awıwı jànede jamanlastı. 1990-jılģa kelip iyiliw 5,5 gradusqa jetti. 1993-jıldan 2001-jılģa shekemgi bolģan dàwirde dúzetiw jumısları nàtiyjesinde jaģdayı biraz jaqsılandı, bul ese iyiliwdi 3,97 dàrejege qısqarttı. Negizgi proekttiń avtorı kim ekenligi belgili emes. Biraq tariyxıy qoljazbalarģa qaraģanda bul Bonanno Pisano bolıwı múmkin dep shamalanadı. Búgingi kúnde minaranıń qulawı dàslep payda bolģanba yaki topıraqtıń pàseyiwi nàtiyjesinde payda bolģanba belgisiz. Minaranı vertikal tàrizde qurıw rejelestirilgen edi. Minara qurılısı 199 jıl dawamında 3 basqıshta àmelge asırıldı. 1173-jıl 9-avgustta minaranıń fundamenti qoyıldı. 1987-jılda Piza YuNESKOnıń Jàhàn miyrası dizimine kiritildi.{{Stub}}{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>ajzi9soxtol2cbfyvww8rmv4kae0hze</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Qızıl kitapqa kiritilgen balıqlar</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7111</id>
    <revision>
      <id>78376</id>
      <parentid>49006</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:40:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="701" xml:space="preserve">Qızıl Kitapǵa kiritilgen balıqlar.

2009 -jılda baspadan shıǵarılǵan &quot; Qızıl Kitap&quot; ga balıqlarning 17 túri kiritilgen.

Olar:

1. Aral bahrisi (bekire)

2. Sirdaryo gúrekburuni (filbuyin)

3. Amudarya kishi gúrekburuni (toshbakra)

4. Amudarya úlken gúrekburuni

5. Qorako'z (aq sazan)

6. Tashkent yuzasuzari

7. Shortansifat aq marqa (kalbaliq, shortanmarka)

8. Aral mo'ylabdori ( suzanbaliq)

9. Turkiston mo'ylabdori (shimbaliq)

10. Párik (nishterkanot)

kukbo'yini (kukuktura)

12. Aral tikenagi

13. Turkiston ılaqashası 

14. Aral sulaymonbalig'i

15. Amudarya gulbalig'i

16. Aral sanchari (tikenbaliq, ıyt balıq )

17. Chotqol shaytanbalig'i (toshbuqasi

{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>3qyi6re7t3whun2k34q751s51djrjfj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Port-Morsbi</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7206</id>
    <revision>
      <id>78342</id>
      <parentid>72262</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:35:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="120" xml:space="preserve">'''Port-Morsbi''' — Papua-Jańa Gvineya ǵárezsiz mámleketi paytaxtı.{{Stub}}{{Dereksiz}}
[[Kategoriya:Paytaxtlar]]</text>
      <sha1>js13cg4jvnnqmey1x26zqtv9ql69hzv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Prizma</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7229</id>
    <revision>
      <id>78347</id>
      <parentid>49506</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:36:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="410" xml:space="preserve">'''Prizma''' dep eki jag'ı ten' ko'pmúyeshlikden( qarama qarsı eki jag'ı), qalg'an jaqları bolsa parallelogramlardan ibarat kópjaqlıg'a aytıladı. Ten' jaqlar prizmanın' '''ultanları''', parallelogramlar bolsa onın' '''qaptal jaqları''' dep ataladı.
Ultanının' tárepleri sanına qarap prizmalar '''úshmúyeshli, tórtmúyeshli hám basqa n-múyeshli prizmalar''' dep júritiledi.

{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>lon73ng0ogcu7w4vz61te6i339hvrnt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Piramida</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7230</id>
    <revision>
      <id>78339</id>
      <parentid>49507</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:33:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="270" xml:space="preserve">'''Piramida''' dep bir jaqlı ko'pmúyeshlikten, qalg'an jaqları bolsa bir ushqa iye úshmúyeshliklerden ibarat kópjaqlıg'a aytıladı. Kópmúyeshlik piramidanın' '''ultanı''', úshmúyeshlikler bolsa onın' '''qaptal jaqları''' dep ataladı.{{Stub}}{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>t09ayab6d8ze90ao7o4kdc9fza8nuh3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Petropavl</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7237</id>
    <revision>
      <id>78336</id>
      <parentid>49541</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:32:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="873" xml:space="preserve">Petropavl (orıs.Petropavlsk,qazaqsha koplep qollanıp júrgen atawı Qızıljar)-Arqa Qazaqstan obılısınıń qalası,obılıs ortalıǵı (1936 jıldan beri).Qalanıń negizgi Esil ózeniniń oń jaǵalawında 1752 jılı qalanǵan.

Hákimi:Bolat Serikulı Jumabekov

Qurılǵan waqıtı:1752 jılı

Jer awmaǵı:221,6km

Turǵını:219011 adam (2019)

Ulttıq quramı:Orıstar 60,00%.qazaqtar 30,00%.tatarlar 3,00%,ukraiyndar 2,00%.nemister 1,00%

Avtomobiyl kodı-15

Petropavl avtomobiyl,áwe,ózen hám temir joldarınıń iri torabı.

tariyxı

Qalanıń irgesi 1752 jılı patshalıq Reseydıń qazaq jerin otarlaw sayasatında áskery bekinis retinde qalanǵan.Alǵashında áskery forpost keyinen sibir tatarlardıń (túrkilerdiń)qalası atanıp,Reseydiń arqasindaǵı jáne Ortalıq Qazaqstandı otarlaw kezindegi negizgi tirek punkyine aynaldı.{{Stub}}</text>
      <sha1>on1p44dfe25ifr9je0orxea5kqgbnq1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Óli tiller</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7259</id>
    <revision>
      <id>78492</id>
      <parentid>49698</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:59:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="282" xml:space="preserve">{{Wikify}}Óli tiller kóp qollanılmaytın tiller óli til bolıp ataladı.

Oǵan:

B

'Bulǵar tili

K

'Klasiykalıq latın tili

'Kóne friyz tili

O

'Osmanlı túrik tili

'Oǵız tili

P

'Polab tili

X

'Xazar tili

Sh

'Shirkew slavyan tili

'Shaǵatay tili

E

'Elam tili</text>
      <sha1>rx3m2h4rgx8ywg6vj3dwxyyf5icxl1c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Podkast</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7280</id>
    <revision>
      <id>78341</id>
      <parentid>49760</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:34:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="847" xml:space="preserve">RSS (ingliz tilinde Rich Site Summary) - bul jańalıqlar lentası hám anonsların, bloglardaǵı ózgerislerdi súwretlew ushın islep shıǵılǵan maǵlıwmatlar formatınıń standartı bolıp, ol avtomat túrde bir sayttan ekinshisine yamasa abonenttiń pochta qutısına maǵlıwmat uzatıw imkaniyatın beredi.
Sonday-aq, ol informaciyalıq saytlardan xabarlardı jańalıq kollektorlarına eksport etiw ushın qollanıladı. RSS texnologiyasınan paydalanıp, jazılıwshıǵa jetkerip beriletuǵın audiofayl yamasa turaqlı túrde jańalanıp turılatuǵın audiofayllar seriası podkast delinedi. Demek, podkast - internetke jaylastırılǵan tele hám radioesittiriwlerdiń analogı yamasa audiopleerge júklep alıw ushın internettegi radioesittiriw yamasa soǵan uqsas baǵdarlamanıń sanlı jazıwı dep qarawǵa boladı.{{Stub}}</text>
      <sha1>mqwz9xistilmm72xxzm2nuagg0l7t2y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Qıyas jıraw</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7286</id>
    <revision>
      <id>78374</id>
      <parentid>49770</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:40:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="833" xml:space="preserve">Qıyas jıraw  (1903 — 1974). Qıyas Qayratdinov ataqlı 
xalıq jırawı. Ol óz óneri menen mádeniy turmısqa belsene 
aralastı. 1942-jılı oǵan «Qaraqalpaqstan xàlıq jırawı» 
húrmetli ataǵı berildi. Onıń ustazları Ábdireyim, Qabıl, 
Ábdimurat jırawlar bolģan. Ol ataqlı Bekmurat jırawdan
«Alpamıs» dástànın, Qabıl jırawdan «Máspàtshà» dástànın 
úyrengen. Qıyas jırawdıń ózi shıǵarǵan terme hám tolǵawları óz aldına kitap bolıp basılıp shıqtı. Jırawdàn jazıp
àlınǵan dástànlàr dà kitap bolıp basıldı. Onıń eń kóp 
jırlaģan hám onıń atın shıǵarǵan «Máspàtshà» dástànı 
boldı. Onıń balası Ańsatbay Qayratdinov «Qaraqalpaqstan 
xaıq artisti», belgili melodist-kompozitor bolıp jetisip, 
xalıqqa minsiz xızmet etti.

{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>bey4grgmjs6a7t8yq1rbz0725exfvl8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Topografiyaliq kartalar</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7288</id>
    <revision>
      <id>78439</id>
      <parentid>49775</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:54:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1194" xml:space="preserve">Topografiyaliq kartalar

Ádette geografiyalıq 

kartalar masshtabı og'ada  kishi boladı. Jer betiniń súwretleme-

si million ese hám onnan da kóbirek márte kishireytilip kórse-

tiledi. Jer betiniń kishkene bólimin súwretlewshi iri masshtablı 

(1:200000 hám onnan da kóbirek) kartalar tipografiyalıq kartalar 

dep ataladı. Mazmunına qaray, olar ulıwma geografiyalıq kartalar 

bolip esaplanadı. Iri masshtablı (1:25000, 1:50000, 1:100000) 

topografiyalıq kartalar orında orınlanatuǵın topografiyalıq ólshew 

isleri  tiykarında dúziledi. 

Iri masshtablı topografiyalıq kartalarda úlken maydanlar 

súwretlenetuǵın bolsa, karta júdá úlkeyip ketedi.  

Iri masshtablı topografiyalıq kartalardıń hárbir betinde jer 

betiniń kishkene bólimi súwretlenedi. Sonlıqtan Bunday karta

larda mayda masshtablı kartalarǵa qaraǵanda  qátelikler júdá 

kem boladı, sebebi kishkene maydan beti tegislikke jaqın boladı. 

Kartanin' masshtabı onin' t

ıa bàrlıq bóiime då ilediàdı.

Topografiyalıq kartanıń hárbir beti qaptal tárepinde meridian 

joqarı hám tómen táreplerde paraleller menen shegaralanǵan 

boladı.

{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>2sah3u6zt4q0kzf1viqcr0nicdyxsyq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Shashlar</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7300</id>
    <revision>
      <id>78403</id>
      <parentid>49792</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:44:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="396" xml:space="preserve">
Turmıs tárizin ózgertiriń

Bul shashlardıń ósiwi hám jańalanıw tezligine tikkeley tásir etedi. Ratisonda sog'lom maylar (ǵoza, avakado, maylı balıq) menen toldırilganligiga isenim payda etiw kerek, olar shın mániste shashtı ishinde bolǵandan oziqlantiradi. Bunnan tısqarı, shash ósiwine unamlı tásir kórsetiwshi ónimler tutınıw qılıw usınıs etiledi.

{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>lf2ub6v0b7990etfp0itetkp9v2gi2m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Superkontinent</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7362</id>
    <revision>
      <id>78421</id>
      <parentid>54366</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:48:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="951" xml:space="preserve">'''Superkontinent''' — uzaq ótmishte bolǵan, planetamızdıń barlıq yamasa derlik barlıq kontinentleri qabıǵın óz ishine alǵan úlken kontinent. Solay etip, Jerde superkontinent ámelde bolǵan dáwirde jerdiń úlken bólegi ıqlımlıq processlerge hám turmıstıń rawajlanıwına tásir etiwshi úzliksiz dizbekke birlesken bolǵan.

{{Stub}}

==Derekler==
* Xiao Xuchang &amp; Liu Hefu (eds). Global Tectonic Zones: Supercontinent Formation and Disposal. Proceedings of the 30th International Geological Congress. Utrecht — Tokyo: VSP, 1997.
* Nield, Ted, Supercontinentst: Ten Billion Years in the Life of Our Planet, Harvard University Press, 2009, ISBN 978-0674032453
* Малая горная энциклопедия. В 3 т. = Мала гірнича енциклопедія / (На укр. яз.). Под ред. В. С. Белецкого. — Донецк: Донбасс, 2004. — ISBN 966-7804-14-3.

[[Kategoriya: Ilim]]</text>
      <sha1>h6ny5qr3lobjbojv96m9nuhgxwl9bic</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Tekst</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7386</id>
    <revision>
      <id>78430</id>
      <parentid>50088</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:49:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1388" xml:space="preserve">{{Wikify}}

Mánilik jaqtan izbe-iz baylanısqan sóylew birlikleriniń jıyıntıǵına tekst dep ataladi.         

Tekst ataması latınnıń textus (qurastırıw) sózinen aling'an. 

Teksttiń dúzilisi hár túrli boladı. Ol óz aldına 

qollanılǵan eki yamasa birneshe gáptiń baylanısınan 

quralǵan bir abzactan yaki birneshe abzaclardıń jıyıntıǵı-

nan dúziledi.Dánekerler  quramına kirgen gáp hám abzaclardı mánilik jaqtan baylanıstırıwda intonaciya, sózlerdiń hárbir 

abzacta tákirarlanıwı, sinonim sózler, almasıqlar hám 

dánekerler qatnasadı. Mısalı:

Atlar sol sesti esitip qalǵanday dárriw kúnge arqasın 

ısıtıp azmaz turadı da, suwǵa jáne awzın basadı.

Suwǵa ábden qanǵan jılqılar asıqpay jolǵa shıǵıp 

aladı da, seyisxanaǵa qarap tasırlasıp shawıp ketedi. 

Olar quyrıqların kóterip, arman-berman, ersili-qarsılı

eleslep júrip kisnep, tanawların kóterip oynaqlaydı. 

(Sh.A.)

Bul keltirilgen tekst eki abzactan dúzilgen. Teksttiń 

bólekleri — abzaclardı mánilik hám grammatikalıq jaqtan 

baylanıstırıwda mısalda dıqqat etilgen sózlerdiń tákirarlanıwı, sinonimler, almasıqlar qatnasqan.

Házirgi kórkem shıǵarmalarda tekst kóbinese 

monolog (jeke adamnıń sózi) hám dialog (eki yamasa 

birneshe adamnıń sózi) formalarında dúziledi.

{{Stub}}{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>spib44na557qru1h31d4sylm4fjunk0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ombudsman</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7492</id>
    <revision>
      <id>78325</id>
      <parentid>50385</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:30:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2495" xml:space="preserve">Insаn huqıqlаrı bоyınshа Wákillik institutı – Ombudsmаn 1995-jılı

nızаm shıǵаrıwshı hákimiyat sistеmаsındа, yaǵnıy Oliy Маjlis jаnındа

shólkеmlеstirilgеn bolıp sudlаwshı sаnаlmаydı. Ombudsmаn mámlеkеtlik 

оrgаnlаr tárеpinеn insаn huqıqlаrınа bоysınılıwı ústinеn pаrlаmеnt 

qаdаǵаlаwın ámеlgе аsırаdı.

Ombudsmаn jаnındа kоnstituciyalıq huqıq 

hám erkinliklеrgе bоysınılıwı bоyınshа kоmissiya 

dúzilgеn. Ol puqаrаlаr hám shólkеmlеrdеn óz аtınа

kеlgеn múrájаtlаrdı kórip shıǵаdı.

Óz nızаmlı huqıqları buzılǵanlıǵı haqqında 

shaǵım mеnеn hár bir аdаm (rеspublikа puqаrаsı, 

shеt el puqаrаsı yaki puqаrаlıǵı bоlmаǵаn shахs) 

Ombudsmanǵa shaǵım boyınsha tekseriw nátiyjeleri 

tiykarında ol tómendegilerdi orınlawı lazım:

— Arza iyesine onıń múrajatı kórip shıǵılǵannan keyingi nátiyjeler 

haqqında xabarlaw;

— háreketlerinde puqaralardıń huqıqları, erkinligi hám nızamlı mápleri 

buzılıwları anıqlanǵan jumıs islep atırǵan yamasa islemey atırǵan shólkem 

yaki lawazımlı shaxsqa buzılǵan huqıqların tiklew boyınsha usınıslardan 

ibarat óz juwmaǵın jiberiw. Wákildiń juwmaǵın alǵan shólkem yamasa 

arza beriwshi óz huqıqları, erkinlikleri hám nızamlı máplerin qorǵaw 

ushın paydalanıw múmkin bolǵan qurallar hám jolların kórsetiw;

shaǵım arzanıń mánisi boyınsha shehsiw wákilligi bolǵan shólkem 

yamasa lawazımlı shaxsqa beriw;

arza beriwshiniń huqıq hám nızamlı máplerine tiyisli hújjetler, 

qararlar hám basqa materiallar menen tanıstırıw;

biykarlaw sebeplerin májbúriy tárizde kórsetken halda shaǵımdı kórip 

shıǵıwdan bas tartıw;

nızamshılıqqa qarsı bolmaǵan basqasha ilajlar qollanıw.

shaǵımlardı kórip shıǵıw;

Ombudsmannıń huqıqları: &lt;nowiki&gt;http://eduportal.uz&lt;/nowiki&gt;

shaxs onı kórip shıǵıwı hám bir aydan aspaǵan múddette tiykarlanǵan 

juwap jónetiwi lazım.

Wákildiń juwmaǵında tómendegi usınıslar bolıwı múmkin: shólkem 

yamasa lawazımlı shaxs tárepinen jumıs aqırına shekem jetkeriliwi shárt; 

shólkem yamasa lawazımlı shaxstıń qararı ózgertiliwi yamasa biykar 

etiliwi lazım; shólkem yamasa lawazımlı shaxstıń qararın tiykarlaw lazım; 

shólkem yamasa lawazımlı shaxs qosımsha qarar qabıl etiwi kerek.{{Stub}}</text>
      <sha1>bge7ukr6gwe6wgpy0vvb1yf78jogoyb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Smartwatch</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7512</id>
    <revision>
      <id>78412</id>
      <parentid>50408</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:46:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1115" xml:space="preserve">[[file:Smartwatchch.webp|thumb|300px]]


Aqilli saat (inglizshe”smart watch”), sonıń menen birge Aqilli saat yamasa saat telefonı — rawajlanǵan funktsional múmkinshiliklerge iye kompyuterlestirilgen qol saatı (standart waqtın baqlawdan tısqarı ), kóbinese kommunikatorlar menen salistiriladi. Birinshi modeller kalkulyator, awdarmashı yamasa oyın apparatı sıyaqlı ápiwayı wazıypalardı atqarǵan. Zamanagóy aqilli saatlar kiyiladigan kompyuterler bolıp tabıladı. Kóplegen modeller úshinshi tárep programmaların qollap -quwatlaydı hám mobil operatsion sistemalar tárepinen basqarıladı, mobil media pleer retinde háreket etiwi múmkin. Birpara modeller járdeminde siz telefon qońırawların qabıllawıńız hám SMS hám elektron pochta xabarlarına juwap beriwińiz múmkin. Ko’plegen aqilli saatlar tek smartfon menen baylanısqan hám iyesine jańa bildiriw xatılar (mısalı, social tarmaqlar daǵı xabarlar, qońırawlar hám kalendar esletpeleri) keliwi tuwrısında xabar beretuǵın járdemshi ekran wazıypasın atqaradı.''Көлбеу мәтін''

{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>pncem3kxbxoolrd6ofla0wq0av6pwoo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Til bilimine baylanisli terminler</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7514</id>
    <revision>
      <id>78435</id>
      <parentid>50438</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:54:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="809" xml:space="preserve">====== '''Til bilimine baylanıslı (lingvistikalıq) terminler''': leksika, fonetika, grammatika, morfologiya, ======
sintaksis, atlıq, feyil, kelbetlik, tańlaq, gáp aǵzası, sinonim, antonim, útir, noqat, soraw belgisi, sóz, ses h.t.b. Qaraqalpaq til bilimine baylanıslı terminler XX ásirdiń 20-jıllarınıń ortalarınan baslap payda bolıp, qáliplesip hám rawajlana basladı.

# '''Ádebiyattanıw terminleri:''' roman, povest, poeziya, poema, lirika, teńew, peyzaj, komediya, novella,
ocherk, kompaziciya, janr, syujet, gúrriń, uyqas, bánt, ırǵaq, qaharman t.b. Qaraqalpaq tilinde ádebiyattanıw ilimine baylanıslı kóplegen atamalar 19-jıllarǵa shekem-aq bar edi. Mısalı: báyit, joqlaw, aytıs, qosıq, tolǵaw t.b. Sebebi kórkem sóz oǵada erte payda bolǵan.

{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>33rti33g7chmz5n6zjt6xhtkbt6ol3p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Qumar ana</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7526</id>
    <revision>
      <id>78372</id>
      <parentid>50439</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:40:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8124" xml:space="preserve">'''Qumar ana''' nıń qashan tuwılǵanlıǵı haqqında anıq maǵlıwmatlar joq. Informatorlardıń aytıwı boyınsha ol 1780-1785-jıllar shamasında tuwılǵan. Ol Esengeldi máhremniń jalǵız qızı. Eski mektepte oqıǵan. Óz zamanlaslarınıń ishinde biraz sawatlı bolǵan. Onıń ústine Esengeldi máhrem Xiywa xanınıń eń jaqın adamı boladı, qızı onıń úyinde ótetuǵın qaraqalpaq biyleriniń áńgimelerin esitip, xalıqtıń siyasiy jaǵdayın túsinip ósedi.

'''Aydos''' Túrkistanda Táwke xan menen teńdey qaraqalpaqlardı basqarǵan Bazar atalıqtıń Ájigeldi, Xojageldi, Tomay, Meńlibay degen tórt  ul balası boladı.
Ájigeldiniń Sultan, Aybas, Maybas degen úsh ulı boladı. Sultannıń Aydos, Qoygeldi, Jangeldi degen úsh ulı, Maybastıń Begis, Mırjıq degen eki ulı boladı.
Esengeldi máhrem menen Aydos biy zamanlas, záńgiles, qaraqalpaq xalqın basqarǵan el adamları edi. Olar qatnasıqların bekkemlew ushın Aydostıń inisi, Maybastıń balası Mırjıqqa Qumardı ayttıradı. Sóytip sol dáwirdiń eń iri aqsaqalları quda bolıp qatnasadı. Aydos penen Esengeldi máhrem tuwısqanlıq qatnastı bekkemlegeni menen, olardıń ideyasın maqullamaytuǵın Mırjıq penen Begis bar edi. Qumar menen Mırjıq birin-biri qálep qosıladı. Qumar kútá tárbiyalı, aqıllı, sabır-taqatlı hayal boldı.
Bul XIX ásirdegi Xiywa xanları ishinde eń kúshlisi Muhammed Raxim xannıń dáwiri edi. Muxammed Raxim xan Muxammed Ámin xan alıp barǵan eń úlken siyasat Xiywa xanlıǵın oraylasqan bir húkimetke baǵındırıw siyasatın júrgizedi. Bul dáwirde Tóremurat suwpı basshılıǵındaǵı Arallı ózbekler Jańadárya qaraqalpaqları, túrkmenler, qazaqlar Buxara xanınıń járdeminde Muxammed Raxim xanǵa qarsı gúresti. Muxammed Raxim xanǵa barlıq qaraqalpaqlardı baǵındırıw hám Jańadárya qaraqalpaqların qosıp alıw baslı másele boldı.
1802-jılı ol Jańadárya qaraqalpaqlarına Qutlımurat inaq basshılıǵında ásker jiberdi. Ol xalıqtı búldirip, qırıp, joyıp, baylıǵın tartıp alıp ketedi, biraq, baǵındıra almaydı. Sebebi, bes mıń úyli qaraqalpaqlar Buxara tárepine ótedi. Bul Muxammed Raxim xannıń qattı ashıwına tiyedi. Ol Aydos biydi qaraqalpaqlardı uslap turıw ushın ózine tirenish etip paydalandı. Aydos biydiń eki inisi Begis penen Mırjıqtıń Xiywa xanınıń siyasatın qabıl etpeytuǵının túsinedi. Biraq, xalıq arasında bul eki jigittiń abırayınıń kúshli ekenligin bilip, Muxammed Raxim xan ekewine ashıqtan ashıq qarsı kele almaydı. Olardı joq etiwdi Aydos arqalı sheshiwge háreket etedi. Aydos Begis penen Mırjıqtı xan tárepine ótkeriwge háreket etedi. Eki inisi de Aydostan bas tartıp, Tóremurat suwpı tárepine ótip ketedi. Usılay tuwısqanlar lrtasında qatnas úziledi.
1809-jılı Xiywa xanı Aydostan qalay bolmasın eki inisin óz tárepine ótkiziwdi, oǵan olar kelispese, joq etiwin talap etedi. Xiywa xanınıń bul buyrıǵın Mırjıqtıń hayalı Qumar jaqsı túsinedi. Ol átirapındaǵı bolıp atırǵan waqıyanı baqlap, aqıl juwırtıp otıratuǵın aqıllı hayal edi. Qumar Aydosqa isenbeydi. Aydostıń ó maqsetine jetiwi ushın hesh kimdi ayamaytuǵının jaqsı túsindi.
Qumar tariyx saxnasında 1809-jılı Mırjıqtı Aydos shaqırtqanda shıǵadı. Aqıllı, sezgir, sanalı Qumar Aydos penen Begis ortasındaǵı qatnastıń jaqsı nársege alıp barmaytuǵının sezedi. Xalıq awzında Qumardıń eri Mırjıqqa sońǵı minutlarda aytqan aqıllı keńesi ápsana bolıp qalǵan. Informataorlardıń aytıwı boyınsha, Aydos Mırjıq penen jarasıw ushın onı shaqırtadı. Mırjıq bul usınıstı qabıl etedi. Aydos penen jarasqısı keledi. Xabarshı oǵan qural-jaraqsız júriwdi eskertedi. Qumar sonda erin jibergisi kelmeydi. Aydos penen jarasıwı múmkin emesligin túsindiredi.
 —«Qural-jaraǵıńdı áket, ǵáplette qalma»,–deydi. Mırjıq sonda:— «Jawlasıwǵa emes, jarasıwǵa baratırman ǵoy»,–dep onı tıńlamaydı. Qumar onıń shalǵayınan uslap jibermeydi, Mırjıq shalǵayın kesip jiberedi. Aradan az ǵana waqıt ótkennen soń Qumar Mırjıqtıń izinen qarasa, olar keńes quratuǵın tóbeniń basında adamlar joq eken, Qumar tóbege keledi. Bir búktiń túbine tıǵıp,  adamlardı óltirip ketkenligin kóredi,qanǵa boyalǵan kiyimlerinen tanımaydı. Baǵana kesilgen shapanınıń shalǵayınan tanıydı. Shapannıń shalǵayı ele Qumardıń qolında eken.

Mine, usı jerde Qumar uzaqtı kóretuǵın, aqıllı hayal retinde tariyx saxnasına shıǵadı. Qumar Mırjıqtıń tórt jasar balası Ernazarǵa dónip turǵan qáwipti túsindiredi. Túni menen balasın arqalap, tórkinine, Esengeldi máhremniń úyine qashıp keledi. Qumar atasınıń Ernazardı aman saqlawda úlken tirenish bola alatuǵının jaqsı túsinedi.
1827-jılı Aydos baslaǵan xalıq kóterilisi dáwirinde Ernazar jigirma bir jasar jigit edi. Bul kóteriliske Ernazar aralaspaydı. Jigirma segiz jıldan keyin Ernazar alakóz baslaǵan xalıq-azatlıq kóterilisi shıǵadı. Bul dáwirde Qumar ana jetpis jasqa shamalasqan edi. Qumar ana bul dáwirdegi qaraqalpaqlardaǵı hám Xiywa xanlıǵındaǵı jámiyetlik-siyasiy waqıyalardı baqlap bardı.
Qumar ana Ernazar alakóz óltirilgen waqıtta tariyx saxnasına ekinshi mártebe ǵaybar, márt, ashıwlı jolbarıstay arqıraǵan ana retinde shıǵadı. Jalǵız jigerbentiniń óliminiń ústinde otırǵan waqtında ol hayallarǵa tán kóz jasın sel etip emes, al batırlarǵa tán ǵaybar ana retinde kórinedi. Bul ret óz balasınıń azasında otırǵan jaralı ananıń adam hayran qalǵanday mártligin kóremiz. Sátsiz kóterilistiń barlıq awırmanlıǵın usı jetpiske shıqqan ana kóteredi.
Kóterilis 1855-jılı baslanıp, 1856-jılı 1-iyunde satqın biylerdiń sebebinen jeńiledi. Hiyle menen satqınlar tárepinen Xiywa xanınıń áskerlerine kóterilisshilerdi baǵındırtadı, yaǵnıy Ernazar alakóz sawash maydanında emes, abaysızda óz aǵayni Shońqı tárepinen atıladı. Ernazarǵa oq tiygeni menen eki kúnge shekem Xiywa áskerleri oǵan jaqınlay almaydı. Ernazar ıńırsıp jatırǵan eken. Anası barıp:--&quot;balam, nege ıńırsıy bereseń, dushpanǵa sırıńdı aldırma, ólerińde de márt bolıp ól. Sen pútkil xalıqtı kóterdiń. Seniń ármanıń joq, balam&quot;,--deydi. Anasınıń sózi qıylanıp atırǵan Ernazarǵa dárman beripti. Bunnan soń, ol qıylanbay jan tapsırıptı,-deydi.
Xiywa xanınıń jasawılları Ernazardıń gellesin alıp Xiywaǵa keledi. Xalıq awzındaǵı ápsanalarǵa qaraǵanda, Ernazardıń ólimi xalıqtı narazı etken. Qumar ana xalıqtıń aldına shıǵıp:--&quot;qan tókpeń, meniń balamnıń tógilgen qanı sońǵısı bolsın, balası ólip, mendey ekinshi ana jılamasın&quot;,--degen.
Xalıqtıń Qumar anaǵa keliwin kórgen Xiywa xanı aqırı Qumardı, Ernazardıń hayalın &quot;aq úyli&quot; etip, Xiywaǵa alıp ketedi.
Xiywa xanınıń qabıllawına Qumardı kelini menen aldıradı. Xan Qumardıń aldına zer tabaqqa salınǵan beti jabıwlı &quot;sawǵanı&quot; ákelip qoyadı. Qumar bárin túsinedi. Tabaqtıń betin ashıp qaraydı.
Ernazardıń gellesin kórip, kelini shıdamay dawısın shıǵarǵanda Qumar kelininiń jambasın burap aladı. Ózi balasınıń basına qarap turıp:--&quot;shıraǵım, ólgenińde de qádirli ekenseń, deneńnen basıń alınsa da, basıń xannıń as ishetuǵın tabaǵında, xan sarayında xannıń hayalları menen bázim qurıp jata ber, bergen aq sútime ırzaman&quot;,--deydi. Sonda xan:--&quot; gáp Ernazardıń anasında eken ǵry&quot;,--dep hayran qaladı. Qumar ananıń bul isine tariyx, adamzat, insan hayran.
Qumar ana Xiywada úsh jılǵa shamalas otıradı. Batıq degen biy Xiywa xanınan ótinish etip sorap, Qumardı kelini menen eline qaytaradı. Elge kelgennen soń kóp uzamay qaytıs boladı.
Qumar ana — óziniń mártligi menen tillerde ápsana bolǵan, qaraqalpaq xalqınıń áziyz hayallarınıń biri.Qumar ananıń jarqın esteligin áwladları umıtpaydı.

{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>fj5q5zoyj6o2k5uc6rkmt8ohke5tqtu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Qusshılıq sanaatı</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7545</id>
    <revision>
      <id>78373</id>
      <parentid>50501</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:40:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1134" xml:space="preserve">Ózbekistanda xalıqtı qus ónimleri menen támiyinlew ushın qus fermaları (fabrikaları) hám násilshilik zavodları qurılǵan. Fabrikalarda óndiris procesleri mexanizaciyalastırılǵan. Hárbir fabrikada násil beriwshi (qoraz hám mákien) hám máyek tuwıwshı quslar, shóje shıǵarıw (inkubaciya) cexları hám máyek hám gósh islep shıǵarıw, shıǵındıların qayta islewshi cexları boladı. Gósh jetistiriwshi fabrikalarda bunnan basqa, gósh ushın baǵılatuǵın yaǵnıy shójeler (broylerler) ósiriletuǵin cexlar da boladı. Bul cexlarda shójeleriniń salmaǵı 1,4—1,5 kg ǵa jetkenshe 60—70 kún baǵıladı. Broyler góshi 
jumsaq hám mazalı, mayı az boladı.
Qus fabrikalarında tawıqlar arnawlı keteklerde baǵıladı, azıq pataslanbawı ushın dán hám suw ketekten sırtta jaylasqan nawaǵa 
quyıladı. Arnawlı apparatlar cexda temperatura, ıǵallıq, kún uzınlıǵı basqarılıp turıladı. Qısta tawıq qoranıń ishi jasalma usılda jaqtılıq berilip, kún uzaq bolǵanda tawıqlar kóbirek máyek tuwadı. Shójeler arnawlı inkubatorlarda shıǵarıladı.

{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>56b81l3c56evh9oxkfajrp4cmngwc43</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Tolıqlawısh</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7600</id>
    <revision>
      <id>78436</id>
      <parentid>50686</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:54:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1879" xml:space="preserve">Is-ha'reketti  zatlıq mánide túsindiretuǵın ekinshi dárejeli aǵzaǵa tolıqlawısh delinedi.

Tolıqlawıshlar, kóbinese bayanlawısh penen baylanısadı. 

Olar zatlıq mánidegi tabıs hám qıya seplik qosımtalı, 

tirkewishli sózlerge qoyılatuǵın sorawlarǵa juwap beredi. M ı s a l ı : 1. Aspandı tunjıraǵan bult bastı. (M. D.) 

2. Shopanlarǵa oǵada qolaylı sharayat dúzildi. (J. A.) 

3. Biziń úyde jolawshılar ushın hámmesi tayar bolǵan 

edi. 4. Búgin Oksana óziniń aǵası menen Ukrainaǵa 

ketedi. (M. K.)

Tolıqlawıshlar tómendegi sóz shaqapları arqalı bildi�riledi:

1. Tolıqlawısh, kóbinese zatlıq mánidegi seplik 

qosımtalı atawısh sózlerden boladı: 1. Danalar ilimdi

mal-dúnyadan abzal kóredi. 2. Kim de kim kitapqa

kóp qarasa, kitap onıń zeynin ashadı. Kitap ótmishten

de, keleshekten de xabar beredi. («Atalar sózi») 3. Ana, 

saǵan minnetdarman. (S. X.) 4. Jaqsıǵa aytsań bir gápti, 

aldıńda basın iyedi. Jamanǵa bir is tapsırsań, pitkenshe 

ishiń kúyedi. 5. Aqıllıǵa gáp aytsań, kóp keshikpey pitedi. 

(Naqıl) 6. Olar ósip-órlewdi, bekkemleniwdi biledi. (J. A.) 

7. Bilegi juwan birdi jıǵadı, bilimi kúshli mıńdı jıǵadı. 

Ayaǵı úlken sıyǵanın kiyedi, ayaǵı kishkene súygenin

kiyedi. (Q.n.m.)

2. Atawısh sózlerge haqqında, tuwralı, jóninde, me�nen, ushın tirkewishleriniń dizbeklesiwinen de boladı. 

M ı s a l ı : 1. Men Tórtkúlde júrip, usı shaydı siz ushın

aldım. (T. Q.) 2. Sánem qızı tuwralı kóp oylanatuǵın 

boldı. (T. Q.) 3. Inkamal apay okeandaǵı Ceylon atawı

jóninde oqıwshılarǵa sóylep berip atır. (Sh.A.) 4. Bárimiz 

de mal menen adambız. (T. Q.)

Tolıqlawısh grammatikalıq bildiriliw hám mánisine 

qaray tuwra tolıqlawısh hám qıya tolıqlawısh bolıp ekige bo'linedi.

{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>5z1uid8ia27f6fq0sno7pl3hhwpcfl0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Tuwra toliqlawish</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7601</id>
    <revision>
      <id>78444</id>
      <parentid>50667</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:54:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1078" xml:space="preserve">Awıspalı feyilge qatnaslı tabıs sepligi arqalı bildiretuǵın tolıqlawıshqa tuwra tolıqlawısh delinedi.

Tuwra tolıqlawısh kimdi? neni? kimin? nesin? qayerin? 

degen sorawlarǵa juwap beredi.

Tuwra tolıqlawısh, kóbinese awıspalı feyilden ańlatılǵan is-háreketke qatnaslı aytıladı, sol is-háreket tuwra 

qaratılǵan obyektti bildiredi. M ı s a l ı : Olar qazılǵan 

shuqırlardı kórdi. Ǵawashanıń túplerin suwırıp aldı. 

Olardı tekserip kórdi. Suwdıń beriliwin, onı jerdiń

qabıl etiwin jaqsılap kórip shıqtıq. Jáhángir aǵanıń 

aytqanı júz procent múltiksiz durıs. Hámmemiz de sonı

tastıyıqlaymız. (Ó. X.)

Geyde tuwra tolıqlawısh bayanlawıshqa jaqın, qatarlasa kelgende, tabıs sepliginiń qosımtasız túrinde de 

qollanıladı. Bunday jaǵdayda tuwra tolıqlawısh xızmetindegi sóz ulšwmalıq mánidegi zattı bildiretuǵın ǵalabalıq atlıqlardan boladı. M ı s a l ı : Arbakesh Shortanbaydan 

otın tasıydı. (Sh. S.) Pursattı qoldan bermey tez tuqım

sebiw kerek. (Ó. X.)

{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>f8jxvfkxd23hib1i0g3x5u6df9o0slq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Qiya toliqlawish</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7602</id>
    <revision>
      <id>78367</id>
      <parentid>50668</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:39:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="736" xml:space="preserve">{{D}}

Barıs, shıǵıs, orın seplik qosımtaları hám geypara

tirkewishler arqalı bildirilgen zatlıq mánidegi sózlerge

qıya tolıqlawısh delinedi.

Qıya tolıqlawısh, kóbinese awıspasız feyillerden, 

geyde atawısh sózlerden bolǵan bayanlawısh penen 

baylanısıp, kimge? nege? kimnen? neden? kimde?

kim (ne) haqqında? kim (ne) menen? kim ushın? t.b. 

sorawlarǵa juwap beredi. M ı s a l ı : 1. Ózińnen keyingilerge úlgi bolaman deseń, ózińnen burınǵılardan ibrat al. 

(«Atalar sózi») 2.Dasturqanǵa mazalı taǵam keldi. (M. K.)

3.Sira, ǵawashalarǵa bir nárse jetispeydi. 4.Nege deseńiz, 

túp-tamırda lám-ızǵar joq bolıwı itimal. (Ó. X.) 5. Siz is

jóninde sóylestińiz. (M. D.)</text>
      <sha1>ijg0bjokrm42xs37ppp7x7dpdrwkfsu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Sintaksis</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7636</id>
    <revision>
      <id>78411</id>
      <parentid>50727</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:46:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="742" xml:space="preserve">Sintaksis—grammatikanıń bir bólimi. Ol grek sózi, 

«dúzilis», «dizbeklesiw»— degen mánini ańlatadı.

Sintaksis morfologiya menen tıǵız baylanıslı úyreniledi.

Sózlerdiń sintaksislik baylanısı arqalı dúziletuǵın sóz 

dizbegi, gáp hám gáp aǵzaları, tekst sintaksiste úyreniledi.

Irkilis belgileriniń qoyılıw qaǵıydaları punktuaciyada 

úyreniledi. Punktuaciya—latınnıń «punktum» «noqat» degen sózinen alınǵan. Ol sintaksis penen birge úyreniledi.

Sóz dizbegi, gáp hám teksttiń dúziliw hám qollanıw

nızamlıqları úyreniletuǵın til ilimine sintaksis dep ataladı.

Irkilis belgileriniń qoyılıw qaǵıydaları úyreniletuǵın

ilimge punktuaciya delinedi.

{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>fpaaqz6gop6k7smll3u3zay9892mskz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Sektorlıq</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7700</id>
    <revision>
      <id>78399</id>
      <parentid>51011</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:44:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="962" xml:space="preserve">[[Sektorlıq]] — qurǵaqlıq ishkerisine qaray okeanlardan uzaqlasqan sayın klimat ózgeshelikleriniń ózgeriwi esabınan tábiyat komponentleri hám geosistemalardıń ózgerip barıwı.

Sektorlıq qurǵaqlıqlarda klimat poyaslarınıń ishinde klimat tipleriniń ajıratılıwında anıq kórinedi. Mısalı, ortasha klimat poyasında qurǵaqlıqta teńiz, ortasha kontinental, keskin kontinental hám musson klimat úlkeleri qáliplesken. Bul bolsa topıraq-ósimlik qaplamı hám, ulıwma, tábiyat zonalarında da kórinedi. Klimat úlkelerine baylanıslı halda aralas hám keń japıraqlı toǵaylar, toǵay-dala hám dalalar, yarım shóller hám shóller, musson toǵayları tábiyat zonaları qáliplesken. 

Klimat úlkeleriniń ózgesheligine say aralas hám keń japıraqlı toǵaylar hám de musson toǵayları meridianal baǵıtta, toǵay-dala hám dalalar hám de yarım shóller hám shóller bolsa keńlik boylap sozılǵan.

{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>erou57gwkgs0s4omy9rktz6zp56hwv5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Sanlıq</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7727</id>
    <revision>
      <id>78392</id>
      <parentid>51101</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:43:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="677" xml:space="preserve">Zattıń sanın, shamasın, qatar tartibin, bólsheklerin bildiretuǵın sózler sanlıq dep ataladı.Sanlıqlar neshe?, neshinshi?, neshew?, qansha?,qanshadan? t.b. sorawlarǵa juwap beredi. Masalı: on oqıwshı, jigirma kitap, jetinshi qabat, onlaǵan qoy, on-on bes jılqı t.b. Bul masalladaǵı dıqqat etilgen sózler sanlıq. Olar zatlardıń sanın,qatar tártibin,  bildirip kelgen sanlıq mánisinde qollanilatuǵın sózler esaplanadi. Sanliq ma'nisinde qollanilatug'in sanliqlar 23jay sannan turadi Olar: nol,bir,eki,u'sh,to'rt,bes, altı,jeti,segiz,tog'iz, on,jigrima, otız, qırq, eliw,alpis, jetpis,seksen toqsan,ju'z,min',million,milliard h.t.b.

{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>84pvpywokrjoq9i4twaf6xi7ax31grl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Zamarriqlar</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7753</id>
    <revision>
      <id>78479</id>
      <parentid>51151</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:58:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2391" xml:space="preserve">{{Wikify}}Zamarriqlardin. duzilisi. Zamarriqlardi mikologiya pani nedi. Zamarniqlar aldin ósimlikler dunyasina jatatugin edi.Ilimpazlar zamarriqlardi teren izertlew natiyjesinde olardı óz aldina dunya sipatinda ajiratqan. Zamarriqlar bakteriyalardan pariqlanip, eukariot organizm bolip esaplanadi.

. Zamarriqlar erkin hareketlene almaydi haywanlarga uqsap geterotrof aziqlanadi. Zamarriqlardin jasawi ushin iziqliq, temperatura da igalliq jetkilikli boliwi kerek. Jaqtiliq  shárt emes Zamarriqtini (072, Jaqtiliq boliwi  : 1) ashitqi zamarrigi súyri-sopaq ti bolip, olardan nan jabiwda paydalaniladi. Domalaqlangan sa qurgatilip, hawasi sorip alingan paketlerde ashitqi korinisinde shiganladi. Ashitqi zamarrigi qantli eritpege salinsa  burtiklenip kóbeyedi. Qamir iylew waqtinda ashitqi qosilsa belgili waqittan keyin koterilip, ashiydi. Ashitilgan qamirdan tayarlangan nan 6 nimleri da porsildaq baladı (22-suwret).pilis zamarriqlari — eger nan celofan qalta ishinde bir neshe p ketse, ústin appaq túk (pilis) basadi. Atirapimizdagi hawada pili zamarriginiñ sporalari barha uship juredi. Nan ashiq turǵanda onin ar tusedi. Celofan qalta ishinde bolsa olar ushin qolay tuwiladi. Sporadan zamarriqtin denesi rawajlanadi. Sporalar sporangiy jasil yaki qaraltim renige kiredi (23-suwret). Sporangiy anilip, ishindegi minlagan sporalar atirapqa shashiladi. Bul nannin buzadı. Onnan shiqqan toksinler adamnin uwlı zaharleniwine alip keliwi múmkin. Biraq, pilis zamarriginin ayırım turlerinen bakteriyalarǵa ntibiotik dari aliniwi múmkin.

3) qalpaqshali zamarriqlar kobinese aziqliq zat retinde paydalaniladi. Jewge jaramli zamarriqlarga qazı quyriq (shampinion), aq qazıqarin zamarrigi da basqalar kiredi. Olardı awqat tayarlawdan aldin 5-7 minut qaynatip, suwın togip taslaw kerek, Sebebi, zamarriqlar qaynatilganda quramindagi uwlı zatlı zatlar suwga shigip ketedi. Uwlı zatlı turlerine qızıl muxomor, tárepke jalgan qozıqarin zamarriqlari kiredi. Olardi jegen adam uwlı zaharleniwi múmkin

, 3. Parazit zamarriqlarga qarakuye, zañ, Verticillium zamarriqlari kiredi
Bul zamarriq osimliktin otkiziwchi boliminde parazitlik etip, japiraqlarinin da paqalinin soliwina alip keledi. Zan (tat) zamarrigi 6 simlikte tatqa uqsagan daq payda etedi. Eger parazit zamarriqlarga qarsi óz  waqtinda gures alip barilmasa alar tez tarqalip, ósimliklerdi nabit etedi</text>
      <sha1>nw4oxsbf8oa4di0fbhtejivjh93clf4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Volontyor</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7780</id>
    <revision>
      <id>78458</id>
      <parentid>51181</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:56:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1593" xml:space="preserve">{{Wikify}}Volontyorlik - bul basqalardı oylawdhi, olardıń baxıt hám ıǵbalı, manfaati ushın janbazona xizmat etiwshi, sol, menen birgelikte qálegen, biyminnet, begaraz, social áhmiyetke ega faoliyatni ámelge asırıwshı shaxs esaplanadı. Sonıń menen birge, ol Siz sıyaqlı aktiv, kewilli, aq kongil, mehriban, itibarlı, maktab oqıwshısı, student, yoki ápiwayı jumısshı bolıwı múmkin, yaǵniy oday insan (valantyorlıq ) lar ushın &quot; járdem&quot; sózi tekǵana bahasız, bálki bólek mánis hám de áhmiyetke iye esaplanadı.

volontyorlik faqatgina qaǵazda ámeldegi bolǵan ápiwayı proekt emas. Bul tekǵana túrli qalalardan, bálki turli mámleketlerden hám pútkil kontinentlerdan odamlarni birlestiretuǵın, dúnya kólemindegi eń iri social joybarlardan bolıp tabıladı. Xalıq aralıq forum, almasinuv programmaları, chempionatlar, sammitler, Olimpiadalar hám basqa minglab joybarlar dúnya boylab jaqsı islik yolini tańlaǵan insanlar sanıni ko'paytirmoqda.

Ozbekiston jasları umumjahon assotsiatsiyasining asosiy maqseti - Ozbekiston Respublikasınıń puqarası bolǵan hám shet el mámleketlerde oqiyotgan hám de miynet qılıp atırǵan jaslar menen jumıs aparıw, olardıń huqıq hám máplerin qorǵaw, sonıń menen birge qálegen miynet principlerı tiykarında olardıń az goyalari hám ǵayratların ámelge asırıw bolıp tabıladı. Házirgi kúnde shet el mámleketlerde Assotsiatsiya az koordinatorlarga iye olar qálegen, beminnat, biypul óz watanlasları baxıt hám ıǵbalı, mápi ushın janbazona xizmet etiwip atır.</text>
      <sha1>8tocpi423z94qoyev51y05babzwwj6s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Tımsal janrı</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7794</id>
    <revision>
      <id>78448</id>
      <parentid>51199</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:55:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1863" xml:space="preserve">'''Tımsal janrı'''
Kórkem ádebiyat janrlarınıń biri. Aqıl beriw, úgit-násiyat mazmunına iye boladı. Tımsal kóbinese allegoriyalıq (astarlap aytıw) usılın kóbirek kollanadı.

Qaraqalpaqsha atama tımsaldıń ózi de tımsallap aytıw yaǵnıy astarlap aytıw degen mánisten kelip shıqqan. Tımsal hár qıylı bolıwı múmkin. Mısalı, tımsal-ertek, tımsal-áńgime, tımsal-qosıq, hátteki tımsal-povest' yamasa tımsal-drama h.t.b Tımsalǵa hayўanlar, quslar,  ósimlikler personaj sıpatında kirgiziledi. Olardıń minez-qulqın, peyil-ıqpalın, tábiyiy ózgesheliklerin beriw arqalı adamlardıń jıynaqlanǵan obrazların beredi.

 Mısalı: qasqır-ashkóz, túlki-sum, mákkar, eshek-ójet h.t.b
Tımsal janrı ádebiyatta kútá erte zamanlarda payda bolǵan. Antik grek ádebiyatında qara sóz benen aytılǵan kóplegen tımsallardı Ezop degen ápsánáўiy danıshpannıń atı menen
baylanıstıradı. Sońınan Rim shayırı Fedr (b.esh. I á.), Ezop tımsalların latın tiline qosıq túrinde awdarıp, toplam etip shıǵardı.

 Usı toplamdaǵı kóp ǵana syujetlerdi (qasqır menen qozı, ǵarǵa menen túlki, pil menen gúrji h.t.b.) keyingi dáўirdiń ataqlı tımsalshıları Francuz Lafonten (XVII á), nemis Lessing (XVIIIá.), orıs Krılov (XX á.), h.b óz shıǵarmalarında keńnen paydalandı. Olar áyyemgi tımsal-syujetlerdi óz zamanına, 
jámiyetine sáykeslendirip qayta isledi. 

Qaraqalpaq ádebiyatında tımsal janrın baslawshı XIX ásirde jasaǵan Sarıbay shayır. 
Sovet dáўirinde biraz shayırlar tımsal jazdı. Biraq tımsal janrın tereń túsinip, onı
jetildiriwde kóp xızmet etken Dáўlen Aytmuratov. Shayırdıń óńsheń tımsallardan turatuǵın kitabın oqıwshılar súyip oqıydı. 

== D.AYTMURATOV. Tımsallar. Nókis “Qaraqalpaqstan” 1973 ==
{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>kvpekckt9bbl0y5r0tgs02xklz5z6l3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Sózlerdi ótkermelew</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7805</id>
    <revision>
      <id>78422</id>
      <parentid>74855</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:48:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1452" xml:space="preserve">'''Sózlerdi ótkermelew'''

Jazıwda kóp buwınlı sózlerdiń bir qatarǵa 
sıymay qalǵan bólekleri ekinshi qatarǵà buwın 
boyınsha ótkeriledi. Bunda tómendegi qaģıydalar 
esapqa alınadı:
1.Bir buwınlı sózler ótkermelenbeydi: taw, tas,
tis, suw, al, bar, ol, bir, úsh hám t.b.
2. Kóp buwınlı sózlerdiń aldınǵı qatarǵà sıymày 
qalǵan buwını yàki buwınları ótkeriledi: mek-tep,
su-wat, su-wıq, Gúl-jamal, Gúlja-mal, Nizamat-din,
Niza-matdin, Ni-zamatdin hám t.b.
3.Buwın jasap kelgen dawıslı sestiń (háriptiń) 
jalǵız ózin burınǵı qatarda qaldırıwǵa yàki keyingi 
qatarǵa ótkeriwge bolmaydı. Ol aldınǵı yàki keyingi 
buwınǵa qosıp ótkeriledi: a-ta emes, ata; a-nası
emes, ana-sı; á-debiy emes, áde-biy hám t.b. 
4.Adam atlarınıń qısqartılıp alınǵan bas háriplerin óz aldına ótkermelewge bolmaydı: A. S. - Áwezov
emes, A. S. Áwezov; B. - Yusupova emes, B. Yusupova hám t.b. 
5. Bas háriplerden jasalǵan qısqarǵan sózlerdi 
bólip ótkermelewge bolmaydı: QR, BMSh, QMU,
NMPI. Usınday sózlerge jalǵanǵan qosımtalardı 
ótkermelewge boladı: TashMI-ge, AQSh-tan
hám t.b.
6.Cifr menen keletuǵın háripten ibarat shártli 
belgi hám menshikli atama sózler cifrdàn bólip 
alınıp, keyingi jolǵa kóshirilmeydi: 6 «a» klass,
500 kg, «Foton-774» (televizor), «Il-62» (samolyot), 
«GAZ-69» (avtomashina) hám t.b

{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>kjbf1wbxs4xn0chml8zeuluw17pywuv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Árebek</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7870</id>
    <revision>
      <id>78490</id>
      <parentid>78099</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:59:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1511" xml:space="preserve">'''{{Wikify}}Árebek'''
 Árebek murınǵa taǵılatuǵın bezeniw buyımı,altın hám gumisten domalaq kóriniste islenedi,bir shetinde ildiretuǵın ilmegi boladı. Aylanba kórinisli jerine iri,mayda noqatlar,marjan monshaq dizip ótkeriledi,jińishke sım bir neshe qatar aynaldırıp oraladı.Sol sımnıń qaptalına úsh múyeshli noqatqa  3 dana feruza qas ornatılǵan.Júdá qádirli bezeniw buyımı.

 &lt;blockquote&gt;&quot;Piste murınıńda tilla árebek&quot;. 

Ájiniyaz Qosıbay ulı.&lt;/blockquote&gt;

'''ÁREBEK'''

'''''ÁREBEK'''''  termini murınǵa taǵatuǵın halqa degen mánisti ańlatadı. Bunı zergerlerimiz altınnan, gúmisten jasaydı. Qaraqalpaq árebekleri basqa xalıqlar árebeklerinen ajıralıp turadı.

&lt;blockquote&gt;Orenburg general gubernatorlıǵınıń rásmiy elshisi M. Galkin:--&quot;Júz kelbeti qırǵız hayal-qızlarınan gózzallıraq bolıp, dımaǵına (murnına) halqa (árebek) taǵadı&quot;,--dep qaraqalpaq hayal-qızlarına sıpatlama bergen.   
&lt;/blockquote&gt;

Riza Kuli Mirza 1874--jılı Shımbayǵa kelgende:---&quot;Olardıń dımaǵındaǵı halqa kelbetlerin buzıp turadı&quot;,--dep jazıp qaldırǵan.

'''''Árebek''''', ásirese, XIX ásirdiń aqırlarında házirgi Qaraqalpaqstannıń arqa regionlarında keń tarqalǵan.

1930--jıllarǵa kelip, hátteki, awıllıq jerdegi hayal-qızlarda árebek taǵıudı toqtatqan.

1950--jıllarǵa kelip, árebekti sırǵa esabında taǵa baslaǵan. Bul taǵınshaq haqqında XIX ásir qaraqalpaq ádebiyatında kóplep ushırasadı.</text>
      <sha1>gevhwsnmjmfqfi3ymeixpvtk9qjs5c9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Murap</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7875</id>
    <revision>
      <id>78317</id>
      <parentid>51326</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:29:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="743" xml:space="preserve">'''Murap - mirab'''
MURAP - Arna, japlardaǵı suwlardı bólistiriwshi, qazıwdı uyımlastırıwshı hám basqarıp, baqlap barıwshı hámeldar. Ayırım muraplardıń bul isler menen hesh qatnası bolmay,  xızmet ornı joqarı bolǵanlıqtan xannıń basqa hár qıylı tapsırmaların orınlap kelgen, sol islerdi basqarǵan. Mısalı:  TOǴAY MURAP, ÁWEZ MURAPlar usınday hár túrli xızmetlerdi basqarıp kelgen.

XIX ásirdiń II yarımında qaraqalpaqlarda XUDAYBERGEN, ÓTEP, XALNIYAZ, DOSIM, ABDISAHAT, ORAZ, ERMAN, SABIR, DÁWLETIYAR degen muraplar bolǵan. Qaraqalpaq [oń jaǵalıq] Rossiyaǵa qosılǵannan keyin bul hámeldi ARIQ AQSAQAL [VODNIY ChINOVNIK] dep júritken.

==Dárekler: ==
M. Nızanov Qaraqalpaqlar
{{Stub}}</text>
      <sha1>c7oosc5wl3ucm573ijbe6815i4rwlwp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Orın awıstırıw</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7932</id>
    <revision>
      <id>78329</id>
      <parentid>51475</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:30:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="210" xml:space="preserve">'''Orın awıstırıw''' — dene qozǵalısınıń baslanǵısh hám aqırǵı noqatların (koordinataların) tutastırıwshı, baǵıtlanǵan kesindi.{{Stub}}
[[Kategoriya: Fizika]]
[[Kategoriya: Kinematika]]</text>
      <sha1>ppzj6y8pb59vf9ybtqat2pxcz9pfx5w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Rainbow Tawlari</title>
    <ns>0</ns>
    <id>8025</id>
    <revision>
      <id>78378</id>
      <parentid>53701</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:41:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="382" xml:space="preserve">&lt;big&gt;Ірі жазу&lt;/big&gt;Rainbow tawlari, Peru. 
Bul tawlardin renli gatlamlari million
jillar aldin qizil qumtastan payda
bolgan, olar iqlim sharayati, jer asti
suwi hám mineral aralaspalari tásirinde
sari, jasil, aq hám basqa renlerge
aynalgan.
&quot;National Geographic&quot; jurnali Rainbow
tawlarin &quot;Ómir dawaminda keletugin
100 jer&quot; dizimine kirgizgenligi ájep
emes.

{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>pvw8h5781gc04bou15pcy37hn79ccnn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>QR kod</title>
    <ns>0</ns>
    <id>8035</id>
    <revision>
      <id>78355</id>
      <parentid>68032</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:37:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="206" xml:space="preserve">Birinshi QR kod 1994-jilda Denso- 
Wave yapon kompaniyasi tárepinen
oylap tabilg'an. Da'slep kod
avtomobilsazliq sanaatinda
isletilingen, keyinirek ol dunyanin turli
tarawlarinda qollanilgan.

{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>5625r76sw9y2blmxdw755mwq96eymby</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Raffleziya</title>
    <ns>0</ns>
    <id>8036</id>
    <revision>
      <id>78377</id>
      <parentid>53703</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:41:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="257" xml:space="preserve">En' U'lken Gu'l. 
Raffleziya - Arnoldi bolip, oni shen’beri, yagniy diametri 1 metrdi
quraydi. Indoneziyanin Sumatra
atawinda ósetugin bul gu'ldi dáslepki
bar botanikler - Raffleziya hám Arnold
ushiratligi sebepli olardin’ ati berilgen.

{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>2gcwln3bh37v9zd7mkosj9k0fip6zlr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Qoldawlı</title>
    <ns>0</ns>
    <id>8069</id>
    <revision>
      <id>78368</id>
      <parentid>51735</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:39:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="834" xml:space="preserve"> 
Ol Qońırat arısınıń shúllik bólimine kiredi. Qoldawlılar 16 ruwdan quralģan xalıq. Ol ruwlar óz ara toparlarģa  yaģniy 4 ataģa   bólinedi. Olardıń basım bólegi Aqdàrya, Jańadàrya hàm Maylı, Kókózek Atıraplarında jasap kelgen.19-àsirdiń  2-yarımında qoldawlılar 570 xojalıqtan ibarat bolıp, xanlıqqa 114 nókér, 34 qazıwshı beretin bolģn . Qoldawlılar qaraqalpaqlardıń azatlıģına  erisiwde, xanlardıń zorlıqlarına qarsı olardan  ósh alıwģa  àjayıp  biy, batır hám shayırlardı  jetistirgen xalıq . Asan biy, Amangeldi, Aydos, Begis, Mırjıq, Arzı, Ernazar qusaģan batırlar, Kùnxoja, Berdaqqa usaģan  shayırları kópke tanılģan adamlar. Qoldawlılardıń- Asan biy, Amangeldi, Aydos, Ernazar, Arzı, Araz, Sherjan hám t.b kóplegen biyleri bolģan.

{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>baiv939d4msl98vb3n2o70z2gpzob5x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Qostamǵalı</title>
    <ns>0</ns>
    <id>8070</id>
    <revision>
      <id>78369</id>
      <parentid>51736</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:39:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="365" xml:space="preserve">Qostamģalı - Qaraqalpaqtıń qońırat arısınıń shúllik toparına kiredi. Olar 7 ruwdan turıp, dáryanıń oń tárepinde jasaģan. Sol jılları olar 295 xojalıq bolıp, Xanlıqqa 60 nóker, 177 qazıwshı beriwge tiyisli bolģan.  Qostamģalılardıń Arzı atalıq, Sapar xajı, Arpan degen biyleri, Qoshan degen ásker basıları bolģan.

{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>8ptd5olgmctujgko2xe7lk3ky4s6o58</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Tısaw kesiw</title>
    <ns>0</ns>
    <id>8116</id>
    <revision>
      <id>78449</id>
      <parentid>51813</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:55:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="928" xml:space="preserve">==== Tısaw kesiw ====


TUSAW KESIW DÁSTÚRI

1.Bul dástúr balanıń tez rawajlanıp, ayaǵında bekkem turıp, júriwine kómeklesedi; 

2.Ata-ananıń tusaw kesie ushın tańlaǵan húrmetli adamınıń ruwxanıy xám fizikalıq qásiyetleri balaǵa beriledi~degen túsinik, usı dástúrdiń mazmunı bolıp tabıladı. 

3.Bul dástúr balanıń ómirlik jolın ashıw degen mazmunǵa iye. 

4.Ata-anası tańlaǵan adam ǵana, saltanatlı túrde, yaǵnıy óziniń dástúrlerine sáykes balanıń tusawın kesedi. 

5.Tusawı kesilgen balaǵa eldiń jası úlkeni esaplanǵan, xúrmetli adamı pátiya beredi, bunnan keyin dástúr boyınsha shashıw shashıladı. 

6.Balanıń ayaǵına ala jip baylanıw kerek. Bunıń mánisi: xár bir adamnıń ómirinde aq-qara jaǵdaylar ushırasadı, soǵan sáykes aq-qaranı ádil ajıratatuǵın ádil insan bolsın degen tilekke, jaqsı niyetke baylanıslı.

{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>h6b5sel3m99623bdiijuelei97b5tkr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Tet tabaq</title>
    <ns>0</ns>
    <id>8119</id>
    <revision>
      <id>78434</id>
      <parentid>51817</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:54:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="384" xml:space="preserve">==== Tet tabaq ====
TET TABAQ~&quot;ortańǵı tabaq&quot; dep te ataladı, bas tabaqtan keyingi ekinshi tabaq--soyılǵan qoydan jambas, ǵarrı jilik yamasa asıq jilik, eki tal beldeme, eki tal arqa, eki tal qabırǵa sıyaqlı músheler tartıladı. Quda-qudaǵaylar kútilip atırǵan jerde bul kóbinese qudaǵaylar, qudashalar ám olarǵa erip kelgen áyellerge tartıladı.
{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>coro0sxjslxdr6vctzhtp4dehh533il</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Tabaq tartıw</title>
    <ns>0</ns>
    <id>8121</id>
    <revision>
      <id>78423</id>
      <parentid>51819</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:48:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2429" xml:space="preserve">==== Tabaq tartıw mádeniyatı ====

TABAQLARDI TARTIW MÁDENIYATI.

Atadan tárbiya, anadan úlgi alǵan adam dástúrlerge nemquraydılıq penen bilimsizlik tanıtpaydı. Tabaq tartıwdıń da ózine say mádeniyatı, talapları bar. Egerde tabaq tartılatuǵın waqıtta usı talaplarǵa say mádeniyatlılıq kórsete bilmesek, qonaqqa sıylı tabaq tartqan húrmetimizdiń sıyqı qalmaydı.
Bunıń ushın ata-babamızdıń ustanǵan dástúri menen mádeniyatına qattı itibar berip, sonı reti menen orınlaǵan durıs.

1. Bastı er-azamat, yamasa  sol úydiń bas iyesi alıp kelgeni durıs. Yaǵnıy, bul &quot;úy iyesiz emes&quot;--degen uǵım ańlatadı. 

2.  Bastı tumsıǵın aldına qaratıp alıp keliwi tiyis, óytkeni, qoy tumsıǵı menen alǵa qaray jayıladı, bul qonaqqa &quot;isiń alǵa qaray ilgerilesin&quot;--degen jaqsı niyet, tilekti de bildiredi.
3. Shekesin qasqalaw, bastıń mańlay tusı shabılǵan bolıwı tiyis, bul &quot;tórt qubılası teń bolsın&quot;,---degen maǵına beredi.
4. Bastı uslaǵan adam bastıń oń qulaǵın kesip alıp, sol úydiń eń jası kishisine usınadı. Sebebi, oń qulaq balalardıń nesiybesi bolıp esaplanadı. Bastıń mańlay tusınan kesip alıp, sol úydiń erjetip kiyatırǵan balasına usınadı, bul &quot;keleshekte eldiń bası bolsın&quot;,--degen jaqsı niyetti bildiredi.
5. Bastıń tisi qaǵıp alınǵan, tili tolıq tazalanǵan bolıwı kerek, tisi menen kelgen bas jaǵımsız kórinis berip, ol kelgen qonaqqa degen húrmetsizlikti bildiredi. Erte waqıtlarda kelgen qonaqqa burınnan aytalmay júrgen ókpesi bar bolsa, tisi qaǵılmaǵan bas tartatuǵın bolǵan. Bunı kelgen qonaq ta túsinip, tamaq jelinip bolınǵannan soń, úy iyesinen qanday ókpesi barın sorap, keshirim sorap, tatıwlasıp qaytatuǵın bolǵan.

Adam qátelikten emes, bilimsizlikten súrinip gáp-sóz bolıwı múmkin, sonlıqtan jas er-azamatlar, kelinler xalqımızdıń hár bir salt, dástúriniń astarında jatırǵan filosofiyanı itibarlılıq penen uǵınıp, qonaq kútkende, qazan-oshaq basındaǵı qaǵıydalardı este saqlap, sonı ustanǵanı durıs.

Túye tawıq hám shaytan tawıq soyılǵanda tabaqqa  salınıp  tartılatuǵın múshelerdi de bilip júrgen paydalı. Sebebi, qońsılas xalıqlarda &quot;túye tawıq--qaraqalpaqtıń qoyı, oǵan jetetuǵın as bolmas&quot;,--degen maqtaw sózler bar. Bunda Bas tabaq, tet tabaq degenler boladı.

==Dárek==
{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>1sm0hpk9ut0eyhcpq412su12o46u1n4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Qandekli</title>
    <ns>0</ns>
    <id>8193</id>
    <revision>
      <id>78357</id>
      <parentid>51909</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:37:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="572" xml:space="preserve">Qandekli- Qaraqalpaqtıń qońırat arısınıń shúllik bólimine kiretuģın ruw. Qandekliler tiykarınan Ámiwdaryanıń oń  jaģalıģında jasaģan. Qandekliler- Qurama, Kiyikshi, Toqpolat, Qırqsadıq degen 4 ruwdan quraladı.
Qandekliler 19-ásirdiń ortalarında 365 xojalıq bolıp, Xanlıqqa 73 nóker, 219 qazıwshı beriwge tiyisli bolģan.  Sol dáwirde kespe salıq ushın xanģa 735 tilla salıq tólegen. Usı  dáwirlerde olardan- Dáljan, Molbay, Álimbay, Bekniyaz, Dostmuxammed  sıyaqlı biyleri, Jumat degen ásker basıları bolģan.

{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>5e3soyn68vafec5z405787ehprcy5z2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Oazis</title>
    <ns>0</ns>
    <id>8281</id>
    <revision>
      <id>78324</id>
      <parentid>52103</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:29:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="88" xml:space="preserve">

[[Oazis]] — shól hám yarım shóllerde suw shıǵarılıp abat etilgen jer{{Stub}}</text>
      <sha1>cu601rgsoafyrsp07s9hnv0w2pdjjte</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Transport</title>
    <ns>0</ns>
    <id>8288</id>
    <revision>
      <id>78442</id>
      <parentid>52110</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:54:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="254" xml:space="preserve">[[Transport]] (latınsha trans — «arqalı», hám portare — «tasıw») — ekonomikanıń áhmiyetli tarmaǵı bolıp, xalıq xojalıǵı hám xalıqtıń júklerge bolǵan mútájliklerin óz waqtında hárdayım támiyinlep turadı.

{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>2jgtgwq0jmank4snsf8hrcp2kn72iqt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Urochishe</title>
    <ns>0</ns>
    <id>8289</id>
    <revision>
      <id>78451</id>
      <parentid>52111</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:56:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="201" xml:space="preserve">[[Urochishe]] — kelip shıǵıwı hám rawajlanıwı jaǵınan úzliksiz baylanıslı bolǵan faciyalardan ibarat geosistema. Tiykarınan, relyeftiń mezo formasında jaylasqan boladı.

{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>bgth3poe0ttznqfgpnbho2iohniszk8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Túlki</title>
    <ns>0</ns>
    <id>8328</id>
    <revision>
      <id>78446</id>
      <parentid>52186</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:55:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="381" xml:space="preserve">[[Túlki]] — iytler shańaraǵı su'temiziwshiler bir neshe túriniń ulıwma atı. Bul gruppanıń tek 11 turi atap aytqanda túlkiler (latınsha : vulpes) túrine kiritiledi. Eń tanıs hám kóp tarqalǵan wákili — ápiwayı túlki bolıp tabıladı (vulpes vulpes). Túlkiler dúnya boyınsha kópshilik xalıqlardıń awızeki shıģarmaların da ushraydı.

{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>bzia6nzwxbmfochj7b2i81g6z9h1g52</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Qońızlar</title>
    <ns>0</ns>
    <id>8329</id>
    <revision>
      <id>78370</id>
      <parentid>52187</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:39:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="315" xml:space="preserve">[[Qońızlar]] — shıbın-shirkeyler gruppası. 140 shańaraǵı, 300 mińnen aslam túri málim. Qońızlardıń dene uzınlıģı 0, 25-180 mm. Jumsaq deneliler shańaraǵınıń wákillerinen basqalarında dene oramı sklerotlashgan. Bas, tós, qarın bólimleri bir-birinen anıq shegaralanǵan.

{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>mmy8155ir2f6i0xgngjzg9589ow94kf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Álem</title>
    <ns>0</ns>
    <id>8335</id>
    <revision>
      <id>78489</id>
      <parentid>52194</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:59:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="792" xml:space="preserve">{{Wikify}}[[Álem]] — mákan hám zamande sheksiz bolmıs, sheksiz materiallıq álem. Hár túrlı bólek denelerdi, olardıń sistemaların, elementlardıń háreketi processinde payda bolatuǵın kosmik ob'yektlarni (Jerge Qaraǵanda bir neshe mln. ret úlken) óz ishine aladı. Dunyada júz bolatuǵın túrli hádiyseler óz-ara baylanıslı hám bir-birin talap etedi. Olar keńislik hám waqıtqa baylanıslı halda rawajlanadı. Bul baylanıslarǵa boysunatuǵın nizamlıqlardı úyreniw tábiyattanıwlıqtıń tiykarǵı waziypası bolıp tabıladı. Elementtıń álemde mákan hám zamande bólistiriliwi, túrli kosmik deneler hám olardıń sistemaları astronomiyada, álemdiń ulıwma dúzilisi, ótken zamanı hám keleshegine tiyisli máseleler kosmologiyada uyreniledi.</text>
      <sha1>1mnz7vbtkr9vknq8s8dtwumuyxal8dp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Teppek</title>
    <ns>0</ns>
    <id>8340</id>
    <revision>
      <id>78432</id>
      <parentid>52223</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:49:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="928" xml:space="preserve">'''Teppek''' - bul qaraqalpaqsha milliy balalar oyını.

==Oyın tártibi==
Bul tiykarınan qızlar oyını. Bunıń ushın kólemi alaqannıń úlkenligindey aǵash kespe yamasa soǵan sáykes bos qutısha kerek boladı. 
Oyın tártibi, jerge aldı keteksheli sızıq sızıladı. Birinshi oyınshı qolındaǵı teppekti birinshi ketekshege taslap, onı bir ayaǵı menen hákkelep júrip, altınshı ketekke deyin sızıqtı basıp almay alıp keliwi kerek. Bul talaptı durıs orınlasa, endi teppekti ekinshi ketekke taslaydı. Usılayınsha altınshi ketekke deyin taslap, qaǵıydanı buzbay alıp shıǵıwi kerek. Teppek úshinshı, tórtinshi, besinshi, altınshı ketekke taslanǵanda da oyınshı birinshi ketekten baslap sol teppek turǵan ketekke deyin hákkelep barıwı tiyis. Kim burin óz ara belgilengen shekti iyelese, sol utqan boladı.

{{Dereksiz}}

==Dárekler==

Nızanov M. Qaraqalpaqlar. Bilim-2021.</text>
      <sha1>qsolj0s5fzrayw55fkyl2f97dskvvxk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Retargeting</title>
    <ns>0</ns>
    <id>8343</id>
    <revision>
      <id>78381</id>
      <parentid>52268</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:41:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="201" xml:space="preserve">[[Retargeting]]-bul reklamalardı birdey auditoriyaģa qayta-qayta kórsetiwge baģdarlanģan internet-marketingniń bir túri degen mánisti bildiredi.

{{Dereksiz}}
[[kategoriya:onlayn jurnalistika]]</text>
      <sha1>1oqdsc4d40pm4e6zcfeuldcpenkx20f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ólshew shegarası</title>
    <ns>0</ns>
    <id>8345</id>
    <revision>
      <id>78494</id>
      <parentid>52266</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:59:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="261" xml:space="preserve">{{Wikify}}Sızǵıshtaǵı sızıqsha hám sanlar sızǵısh shkalasın, qońsıeki sızıqsha aralıǵı ólshew anıqlıǵın 
kórsetedi. Sızǵısh penen ólshew múmkin
bolǵan eń úlken aralıq [[ólshew shegarası]] 
delinedi.


[[kategoriya:fizika]]</text>
      <sha1>4hr5p4mzo420wqh7qp7aipnqodzm95d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Yarım putalar</title>
    <ns>0</ns>
    <id>8350</id>
    <revision>
      <id>78473</id>
      <parentid>52248</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:58:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="325" xml:space="preserve">{{Wikify}}[[Yarım putalar]]–paqalınıń joqarg’ı bo’limi qısta suwıqtan quwrap qalatug’ın ko’p jıllıq o’simlikler esaplanadı. Sho’llerde ken’ tarqalg’an ot-jemlik o’simliklerden izen, keyrewik, teresken, sarsazan 
ha’m juwsan sıyaqlılar usılar qatarına kiredi.


[[kategoriya:botanika]]</text>
      <sha1>juq5brabw55bxhnjnmyw9zn573u85s5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Nerv sisteması</title>
    <ns>0</ns>
    <id>8387</id>
    <revision>
      <id>78320</id>
      <parentid>52344</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:29:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3983" xml:space="preserve">{{Wikify}}

'''Nerv sisteması''' organizmdi basqaradi hám barlıq kletkalar, toqimalar hám organlar jumısın óz ara tartiplestirip islewin tamiyinleydi. Nerv sistemasının bul qasiyeti sebepli organizm bir pútin sistema sipatında jumıs isleydi. Nerv sisteması sırtqi hám ishki ortalıq tasirlerin qabıl etedi hám olarǵa juwap beredi. Adamnın kasip-óner úyreniwi, bilim aliwi, pikirlewi, eslep qalıwı, quwanıwı, qayǵırıwı hám basqa ruwxıy sezimleri de nerv sistemasına baylanıslı.
== Nerv toqıması ==
'''Nerv toqimasi'''. Nerv toqimasi nerv kletkalari - neyronlar hám olardi orap turatugm mayda joldas neyrologiya kletkalardan ibarat. Neyronlar - nerv sistemasinin duzilisi hám funkcional birligi bolip esaplanadi. Olar sirtqi hám ishki ortaliq tasirin nerv impulslerine aylandinw, jetkeriw hám talqilaw qasiyetine iye. Neyrologiya kletkalan neyronlarga qaraganda 10 
ese kop bolip, aziqlamw, tirek hám qorgaw funkciyasin atqaradi, neyronlardin osiwi hám rawajlamwin tamiyinleydi. Neyronmn denesi, bir uzin osimshesi - aksom (grek. aksos - osimshe) hám muyizlengen kelte osimsheleri - dendritleri boladi (grek. dendron - terek). Dendritler arqali nerv impulsleri nerv kletkasi denesine jetkeriledi. Harbir nerv kletkasinda bir akson hám bimeshe dendrit boladi. Akson birneshe onlagan santimetrge jetiwi nmmkin. Akson arqali nerv impulsleri organlarga jiberiledi. Orayliq nerv sistemasinda neyronlar oz ara tutasiw payda etedi. Bunda bir neyronnm aksom ekinshi neyron denesi yaki dendritleri menen tutasadi. Bunday tutasqan ormlari sinapus (grek. Sinapto - tutasiw) delinedi. Bir neyron denesinde 1200-1800 sinapus boladi. Sinapus eki qabat membranadan hám 
olar arasmdagi tesikten ibarat. Nerv impulsleri tasirinde sinapus tesigine aziraq suyiqliq - mediator bolinip shigadi. Mediator tasirinde ekinshi kletka denesinde qozgaliw payda boladi. Usilay etip, nerv qozgalrwi bir neyronnan ekinshi neyronga otkiziledi. Akson aqshil may tarizli zattan ibarat miyelin qabigi menen qaplangan. Miyelinli osimsheler toplami bas miy hám arqa miydin aqshil zatin payda etedi. Neyronlardin kelte osimshelerinde aqshil qabiq bolmastan, olardin toplami kulren tuske iye boladi. Neyronlardin duzilisi hám funkciyasina qaray seziwshi, hareketlendiriwshi hám araliq neyronlarga bolinedi. Seziwshi neyronlar nerv signallarin seziw organlarman bas hám arqa miyge jetkizedi. Olardin denesi nerv gangliylerinde (grek. ganglion - tuyin) jaylasadi. Nerv tuyinleri orayliq nerv sistemasinan sirtta jaylasqan nerv deneleri toplaminan ibarat. Hareketlendiriwshi neyronlar nerv 
impulslerin orayliq nerv sistemasinan organlarga hám bulshiq etlerge otkizedi.
== Interneyronlar ==
'''Araliq neyronlar yaki interneyronlar''' (grek. interio - ishki) orayliq nerv sistemasinda seziwshi hám hareketlendiriwshi neyronlar araliginda jaylasqan. Sinapslar jardeminde qozgalis araliq neyron arqali seziwshi neyronnan hareketlendiriwshi neyronga 
baradi. Araliq neyronlar denesi hám osimsheleri nerv sistemasinan shetke shiqpaydi.
== Nervler ==
Orayliq nerv sistemasi nervler arqali barliq organlar menen baylamsqan (64-suwret).
Nervier neyronlardin uliwmaliq qabiq penen oralgan uzin osimshelerinen ibarat. Orayliq nerv seziwshi, hareketlendiriwshi, araliq nevlerden turadi. Seziwshi nervier neyronlardin dendritlerinen quralgan bolip, olar arqali nerv impulsleri seziw organlarman orayliq nerv sistemasina jetkeriledi. Hareketlendiriwshi nervier hareketlendiriwshi neyron aksonlarinan ibarat. Olar arqali nerv impulsleri orayliq nerv sistemasinan bulshiq etlerge hám ishki organlarga baradi. Aralas nervier neyronlardin aksonlari va dendritlerden turadi. Olar arqali nerv impulsleri bir-birine qarama-qarsi eki bagdarda, yagmy orayliq nerv sistemasina hám onnan organlarga otedi.

== Derek ==

# Bilologiya (adam hám onıń anatomiyası) 8-klass sabaqlıǵı

[[Kategoriya:Neyronlar]]
[[Kategoriya:Interneyronlar]]
[[Kategoriya:Nerv sisteması]]
[[Kategoriya:Biologiya]]</text>
      <sha1>nxhqrpjj5y68xwdgmjzq67ze1evhswu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ótkiziwshi toqıma</title>
    <ns>0</ns>
    <id>8439</id>
    <revision>
      <id>78497</id>
      <parentid>52452</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T17:00:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="585" xml:space="preserve">{{Wikify}}[[Ótkiziwshi toqıma]]. Bul toqıma ósimlik denesindegi o’zinde zatlardın’ ha’reketleniwin ta’miyinleydi. 
Ósimliklerde suw ha’m onda erigen zatlar to’mennen 
joqarıģa, yag’nıy tamırdan denege qarap ko’teriledi. 
Fotosintez procesinde payda bolg’an organikalıq zatlar bolsa tamır ta’repke qarap ha’reketlenedi. Bul eki proces ótkiziwshi toqımalar – ksilema ha’m floema arqalı ju’z beredi. Bul proces sho’ldegi o’simliklerde u’zliksiz dawam etedi ha’m olardın’ tirishiligin ta’miyinlep turadı.


[[Kategoriya:botanika]]</text>
      <sha1>ntn87w6v3aljtnhwn2evjdyc68bpwa9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Xoleсistit</title>
    <ns>0</ns>
    <id>9065</id>
    <revision>
      <id>78301</id>
      <parentid>54171</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T13:09:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>95.214.211.133</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6777" xml:space="preserve">[[Súwret:Illu_pancrease2_Rus.gif|nobaý|250x250 nükte|Awqat as sińiriw qılıw sistemasınıń sycitopia, qarın boslig'ining joqarı qabatı]]
Xolecystit (Ayyemgi Grrek tili o`t pufagi + isiw &quot;- ot pufagining eń keń tarqalǵan tásirleri. Ot pufagi diywalında isiw procesiniń rawajlanıwınıń tiykarǵı sebepleri: kóbiktiń lumenida patogen mikrofloraning bar ekenligi hám ashıwdıń shıǵıp ketiwi buzılǵan.

Ótkir xoletsistitni rawajlandırıwdıń etakchi faktorı bolıp tabıladı, tas pufagi yamasa kóbikli kanaldıń taslı túrde taslı bolıp, taslı qar jawıwı nátiyjesinde júzege keledi. Qarın boslig'ining qarın boslig'ining visseral shaqları hám ot pufagi silekey qabatındaǵı visroladlerning qarın boslig'ining silekey qabatındaǵı qan tamırınıń qan aǵımınıń aynıwı hám ot pufagining silekey qabatındaǵı silekey qabatındaǵı silekey qabatındaǵı silekey qabatındaǵı silekey qabatda keskin qabıǵınıń keskin membranası, bul erda ekilemshi áhmiyetke iye Ótkir isiwdi rawajlandırıw.

== Klassifikatsiya ==
Xolitsistit eki tipke bo`linedi

* Ótkir (sesler uyǵınlıǵı ). Ótkir xoletsistitning klinikalıq hám morfologiyalıq klassifikaciyası : Kataral xoletsistit. Onıń belgileri Lomber regioninde nurli gipikondriy hám epigastral regionda turaqlı awrıw, moyindiń elkasi, moynınıń oń jarası.  Flegmoniy xoletsistit klinikalıq belgiler haqqında kóbirek anıqlıq kirgizdi. Awrıw isiwdiń Kataral formasına qaraǵanda talay qızǵın bolıp tabıladı. Awrıw dem alıwda, jótelgende, dene jaǵdayında ózgerislerdi kúshaytadı. Kóbinese oǵıw hám bir neshe qusıw júz boladı, nawqastıń jaman jaǵdayı, febreys febrilga etip baradı, febrilga etedi, taxtikardiya minutada 110 -120 ǵa shekem o'sdi. As qazan ishek parezi sebepli azmaz isikip ketedi;Nápes alıp atırǵanda, qarın old diywalidıń oń yarımı paypaslanish boyınsha oń gipokondridda shep tárepden orqada qalıp ketken;Ishek shawqımları zaiflashadi.  Gangrenoz xoletsistit tez klinikalıq stul menen ajralıp turadı, ádetde, isiwdiń flegmoniy basqıshı menen, denediń qorǵaw basqıshı viruslı mikroblı mikroblı floranı jónge salıw ete almaydı.  Sozılmalı

== Xolitsistit sebepleri ==
Xoletsistit pufagidagi taslardıń payda bolıwı nátiyjesinde júzege keledi. Bul ashıw hám ishektiń mikroflorasini turaqlılıqqa alıp keledi. waqıtı -waqıtı menen júz bolıp atırǵan isiw, ol jaǵdayda sozılmalı isiw procesi (sozılmalı sesler uyǵınlıǵılı xoletsistit) rawajlanıwı menen ot pufagi diywalidıń diywalındaǵı ózgerislerge alıp keledi.

Xoletsistit stulda ótkir hám sozılmalı bolıwı múmkin.

Xoletsistitning joqarı dárejedegi qáwipi jas, artıqsha salmaq, náshebent elementlar, sonday-aq gormonal, hámledarlıq hám salmaqli salmaq joytıw menen baylanıslı sharayatlar menen baylanıslı.

== Xronik xolitsistit ==
Sozılmalı xoletsistit joyılıwı múmkin hám esaplab shıǵilıwı múmkin, latınsha &quot; kalkulo&quot; sózinen, bul &quot; tosh&quot; degen mánisti ańlatadı. Kalkulyar xoletsistit O'ttaxt keselliginiń nátiyjelerinen biri bolıp tabıladı.

Sozılmalı xoletsistit, oǵıw, gúńelek awrıwlar awqattan keyin júz bergen oń gipokondrida hám basqa standart bolmaǵan awrıwlar menen kórinetuǵın boladı. Xoletsistit kesellikti anıqlawında laboratoriya sınaqları hám xoletsistolagogiografi zárúrli rol oynaydı.

Giltsystitning eń qáweterli tásiri gúreni bolıp tabıladı. Eger orta -arnawlı (1 sm den kem) ot jollarına tusse, ashıw pigmentlari qanǵa kiredi hám keskin pigitlar qanǵa kiredi hám sarılıqtı kesip taslaydı.

Kolik belgiler ótkir xoletsistitning baslanıwına júdá uqsas. Soǵan qaramay, gúrenindegi awrıw kóbirek aytıladı hám qaǵıyda jol menende, keshesi yamasa erte tańda júz boladı.

Bir muncha waqıt ótkennen, sarılıq belgileri kórinetuǵın boladı : skleraning sarǵayıwı kórinetuǵın boladı, sidik qorayib ketken hám pivoga aylanadı hám iplaslar sezilerli dárejede porlaydi.

Bul mámleket degi nawqaslar ayrıqsha emlewxanaǵa jatqızılǵan.[http://www.travolekar.ru/articles/pract/chol.htm]

Sozılmalı xoletsistitning áqibeti bolıwı múmkin, biraq ǵárezsiz túrde júz bolıwı múmkin. Rossiyalıq medicinalıq ádebiyatda ot pufagi kesellikleriniń tipik hám atipik túrin (Hallytials-K 80. 2 hám sozılmalı xoletsistit) ajıratıw ádetiy hol bolıp tabıladı.

Ot pufagidagi taslar bar ekenligi emlewdiń wazıypaların sezilerli dárejede quramalılastıradı hám keselliklerdiń prognozı menen baylanıslı.

== Dawasi ==
Xoletsistit hám ot jollarıniń basqa isiw kesellikleriniń konservativ munasábeti tiykarınan infektsiyanı bastırıwǵa qaratılǵan (antivatik qurallar hám basqa mikroblarǵa qarsı dáriler), sonıń menen birge, saplaw (arnawlı dieta, xoleret vegetatsiya agentleri (o'lmas guller) qumli) hám sintetik kelip shıǵıwı, spazmolitik agentler, on eki barmaqlı ishek tazalaw ).

Xoletsistitni konservativ emlewde dieta (5 A-№ 5 a), azıq-túliktiń mexanik hám ximiyalıq tırnaw ózgesheligi, kúnine 4-6 ret tutınıw qılıw chastotası. Ótkir xoletsistitda hám konservativ terapiya tásiriniń joq ekenligi, xirurgiya emlew qollanıladı. Keselliktiń sozılmalı, xirurgiya (xoletsistektomiya) nawqastı tereń kompleks úyreniwden keyin málim kórsetkishlerge kóre ámelge asıriladı. Ot pufagining funktsional kesellikleri menen (diskeksiya), operatsiya kórsetilmaydi.

== Boljaw ==
Prognoz shártli túrde qolay bolǵan, tiyisli emleniw menen baylanıslı, mayıplıq tolıq saqlanadı. Ot peritcherning aynıwı hám peritonitning rawajlanıwına baylanıslı bolǵan tásirler bolıwı múmkin. Onıń rawajlanıwı jaǵdayında, hátte etarli dárejede emleniw menen, ólim múmkin. Sonıń menen birge, shıpaker shıpakeriniń gúzetiwlerine úlken itibar beriw kerek, sebebi klinikalıq dinamikalıq hár bir jaǵdayda óz qásiyetlerine iye.

== Haywanlarda xolitsistit ==
Keselliktiń tiykarǵı sebebi bakterial hám viruslı mikroflora. Bul vitamin hám protein awqatlanıwınıń etiwmasligi sebepli bawırdıń retikologologlarining qarsılıgı, awqat hám suw menen júzimsik hám kúshli elementlardı qabıllawda azayıw menen birge keledi. Haywanlarda haywanlarda ıshteyler jamanlasadı, awqat as sińiriw qılıw tınıshsızlanadı, diareya ish qatıwı menen almastırıladı. Samaldıń palpatsiya hám perkussiyasida ótkir awrıwlar belgilengenler etiledi. Kesellikti anıqlaw haywanlar ushın uzaq waqıt gúzetilgennen keyin, klinikalıq ekspertiza, qan testleri. Kesellik taslı keselligi, gepatit hám gepatozdan parıqlanishi kerek.

== Derekler ==
{{Reflist}}</text>
      <sha1>cj6gbw32pqquqa191y8apih823fpikm</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>78465</id>
      <parentid>78301</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:57:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6640" xml:space="preserve">{{Wikify}}Xolecystit (Ayyemgi Grrek tili o`t pufagi + isiw &quot;- ot pufagining eń keń tarqalǵan tásirleri. Ot pufagi diywalında isiw procesiniń rawajlanıwınıń tiykarǵı sebepleri: kóbiktiń lumenida patogen mikrofloraning bar ekenligi hám ashıwdıń shıǵıp ketiwi buzılǵan.

Ótkir xoletsistitni rawajlandırıwdıń etakchi faktorı bolıp tabıladı, tas pufagi yamasa kóbikli kanaldıń taslı túrde taslı bolıp, taslı qar jawıwı nátiyjesinde júzege keledi. Qarın boslig'ining qarın boslig'ining visseral shaqları hám ot pufagi silekey qabatındaǵı visroladlerning qarın boslig'ining silekey qabatındaǵı qan tamırınıń qan aǵımınıń aynıwı hám ot pufagining silekey qabatındaǵı silekey qabatındaǵı silekey qabatındaǵı silekey qabatındaǵı silekey qabatda keskin qabıǵınıń keskin membranası, bul erda ekilemshi áhmiyetke iye Ótkir isiwdi rawajlandırıw.

== Klassifikatsiya ==
Xolitsistit eki tipke bo`linedi

* Ótkir (sesler uyǵınlıǵı ). Ótkir xoletsistitning klinikalıq hám morfologiyalıq klassifikaciyası : Kataral xoletsistit. Onıń belgileri Lomber regioninde nurli gipikondriy hám epigastral regionda turaqlı awrıw, moyindiń elkasi, moynınıń oń jarası.  Flegmoniy xoletsistit klinikalıq belgiler haqqında kóbirek anıqlıq kirgizdi. Awrıw isiwdiń Kataral formasına qaraǵanda talay qızǵın bolıp tabıladı. Awrıw dem alıwda, jótelgende, dene jaǵdayında ózgerislerdi kúshaytadı. Kóbinese oǵıw hám bir neshe qusıw júz boladı, nawqastıń jaman jaǵdayı, febreys febrilga etip baradı, febrilga etedi, taxtikardiya minutada 110 -120 ǵa shekem o'sdi. As qazan ishek parezi sebepli azmaz isikip ketedi;Nápes alıp atırǵanda, qarın old diywalidıń oń yarımı paypaslanish boyınsha oń gipokondridda shep tárepden orqada qalıp ketken;Ishek shawqımları zaiflashadi.  Gangrenoz xoletsistit tez klinikalıq stul menen ajralıp turadı, ádetde, isiwdiń flegmoniy basqıshı menen, denediń qorǵaw basqıshı viruslı mikroblı mikroblı floranı jónge salıw ete almaydı.  Sozılmalı

== Xolitsistit sebepleri ==
Xoletsistit pufagidagi taslardıń payda bolıwı nátiyjesinde júzege keledi. Bul ashıw hám ishektiń mikroflorasini turaqlılıqqa alıp keledi. waqıtı -waqıtı menen júz bolıp atırǵan isiw, ol jaǵdayda sozılmalı isiw procesi (sozılmalı sesler uyǵınlıǵılı xoletsistit) rawajlanıwı menen ot pufagi diywalidıń diywalındaǵı ózgerislerge alıp keledi.

Xoletsistit stulda ótkir hám sozılmalı bolıwı múmkin.

Xoletsistitning joqarı dárejedegi qáwipi jas, artıqsha salmaq, náshebent elementlar, sonday-aq gormonal, hámledarlıq hám salmaqli salmaq joytıw menen baylanıslı sharayatlar menen baylanıslı.

== Xronik xolitsistit ==
Sozılmalı xoletsistit joyılıwı múmkin hám esaplab shıǵilıwı múmkin, latınsha &quot; kalkulo&quot; sózinen, bul &quot; tosh&quot; degen mánisti ańlatadı. Kalkulyar xoletsistit O'ttaxt keselliginiń nátiyjelerinen biri bolıp tabıladı.

Sozılmalı xoletsistit, oǵıw, gúńelek awrıwlar awqattan keyin júz bergen oń gipokondrida hám basqa standart bolmaǵan awrıwlar menen kórinetuǵın boladı. Xoletsistit kesellikti anıqlawında laboratoriya sınaqları hám xoletsistolagogiografi zárúrli rol oynaydı.

Giltsystitning eń qáweterli tásiri gúreni bolıp tabıladı. Eger orta -arnawlı (1 sm den kem) ot jollarına tusse, ashıw pigmentlari qanǵa kiredi hám keskin pigitlar qanǵa kiredi hám sarılıqtı kesip taslaydı.

Kolik belgiler ótkir xoletsistitning baslanıwına júdá uqsas. Soǵan qaramay, gúrenindegi awrıw kóbirek aytıladı hám qaǵıyda jol menende, keshesi yamasa erte tańda júz boladı.

Bir muncha waqıt ótkennen, sarılıq belgileri kórinetuǵın boladı : skleraning sarǵayıwı kórinetuǵın boladı, sidik qorayib ketken hám pivoga aylanadı hám iplaslar sezilerli dárejede porlaydi.

Bul mámleket degi nawqaslar ayrıqsha emlewxanaǵa jatqızılǵan.[http://www.travolekar.ru/articles/pract/chol.htm]

Sozılmalı xoletsistitning áqibeti bolıwı múmkin, biraq ǵárezsiz túrde júz bolıwı múmkin. Rossiyalıq medicinalıq ádebiyatda ot pufagi kesellikleriniń tipik hám atipik túrin (Hallytials-K 80. 2 hám sozılmalı xoletsistit) ajıratıw ádetiy hol bolıp tabıladı.

Ot pufagidagi taslar bar ekenligi emlewdiń wazıypaların sezilerli dárejede quramalılastıradı hám keselliklerdiń prognozı menen baylanıslı.

== Dawasi ==
Xoletsistit hám ot jollarıniń basqa isiw kesellikleriniń konservativ munasábeti tiykarınan infektsiyanı bastırıwǵa qaratılǵan (antivatik qurallar hám basqa mikroblarǵa qarsı dáriler), sonıń menen birge, saplaw (arnawlı dieta, xoleret vegetatsiya agentleri (o'lmas guller) qumli) hám sintetik kelip shıǵıwı, spazmolitik agentler, on eki barmaqlı ishek tazalaw ).

Xoletsistitni konservativ emlewde dieta (5 A-№ 5 a), azıq-túliktiń mexanik hám ximiyalıq tırnaw ózgesheligi, kúnine 4-6 ret tutınıw qılıw chastotası. Ótkir xoletsistitda hám konservativ terapiya tásiriniń joq ekenligi, xirurgiya emlew qollanıladı. Keselliktiń sozılmalı, xirurgiya (xoletsistektomiya) nawqastı tereń kompleks úyreniwden keyin málim kórsetkishlerge kóre ámelge asıriladı. Ot pufagining funktsional kesellikleri menen (diskeksiya), operatsiya kórsetilmaydi.

== Boljaw ==
Prognoz shártli túrde qolay bolǵan, tiyisli emleniw menen baylanıslı, mayıplıq tolıq saqlanadı. Ot peritcherning aynıwı hám peritonitning rawajlanıwına baylanıslı bolǵan tásirler bolıwı múmkin. Onıń rawajlanıwı jaǵdayında, hátte etarli dárejede emleniw menen, ólim múmkin. Sonıń menen birge, shıpaker shıpakeriniń gúzetiwlerine úlken itibar beriw kerek, sebebi klinikalıq dinamikalıq hár bir jaǵdayda óz qásiyetlerine iye.

== Haywanlarda xolitsistit ==
Keselliktiń tiykarǵı sebebi bakterial hám viruslı mikroflora. Bul vitamin hám protein awqatlanıwınıń etiwmasligi sebepli bawırdıń retikologologlarining qarsılıgı, awqat hám suw menen júzimsik hám kúshli elementlardı qabıllawda azayıw menen birge keledi. Haywanlarda haywanlarda ıshteyler jamanlasadı, awqat as sińiriw qılıw tınıshsızlanadı, diareya ish qatıwı menen almastırıladı. Samaldıń palpatsiya hám perkussiyasida ótkir awrıwlar belgilengenler etiledi. Kesellikti anıqlaw haywanlar ushın uzaq waqıt gúzetilgennen keyin, klinikalıq ekspertiza, qan testleri. Kesellik taslı keselligi, gepatit hám gepatozdan parıqlanishi kerek.

== Derekler ==
{{Reflist}}</text>
      <sha1>6a7e00rzl1szzd9b3y9t6v7q4fus53f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Scrabble</title>
    <ns>0</ns>
    <id>9205</id>
    <revision>
      <id>78397</id>
      <parentid>54578</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:44:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1265" xml:space="preserve">'''Scrabble''' - bul sóz oyını bolıp, onda 2-4 dana oyınshı 15×15 kvadratshaǵa bólingen oyın taxtayına hárbiri bir háripten ibarat plitkalardı qoyıp, ochko toplaydı. Plitkalar krossvord usılında shep tárepten ońǵa qaray qatarlarda,  yamasa ústinlerde tómenge qaray oqılatuǵın hám standart sózlikke kiritilgen sózlerdi jaratıwı kerek. 

[[File:Scrabble game in progress.jpg|thumb|Scrabble oyını]]

Oyın 121 mámlekette satıladı hám 30 dan artıq tillerde bar. Dúnya boylap shama menen 150 million toplam satılǵan, Amerika úyleriniń úshten bir bólegi hám Britaniya úyleriniń yarımıda Scrabble toplamı bar. Dúnya boylap shama menen 4000 Scrabble klubları ashılǵan.

1938-jılda amerikalı arxitektor Alfred Mosher oylap tapqan.

Nayjel Richards - Jańa Zelandiya -Malayziyalı Scrabble oyınshısı bolıp, ol barlıq dáwirlerdiń eń ullı oyınshısı retinde tán alınǵan. Jańa Zelandiyada tuwılıp ósken Richards 2007-jılda Jáhán chempionı boldı hám 2011 , 2013 , 2018 va 2019 shı jıllarda bul jetiskenlikti tákirarladi hám házirde bir neshe ret chempion bolǵan birden-bir shaxs bolıp qalmaqta.

==Derek==
Scrabble game [https://en.m.wikipedia.org/wiki/Scrabble]

{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>mqyf5nxxvp7mgk2o0d346hl8zpuyx1o</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Portal:Biologiya</title>
    <ns>0</ns>
    <id>9579</id>
    <revision>
      <id>78343</id>
      <parentid>55554</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:35:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="52" xml:space="preserve">[[Kategoriya:Portal]]
[[Kategoriya:Biologiya]]
{{D}}</text>
      <sha1>qn7qclqw4do0ljld6yntcpdtevyivr4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Portal:Fizika</title>
    <ns>0</ns>
    <id>9581</id>
    <revision>
      <id>78344</id>
      <parentid>55557</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:35:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="49" xml:space="preserve">[[Kategoriya:Portal]]
[[Kategoriya:Fizika]]
{{D}}</text>
      <sha1>5gerves8g0kqkhr7jlkgyr0rp3rhk4y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Portal:Muzıka</title>
    <ns>0</ns>
    <id>9582</id>
    <revision>
      <id>78348</id>
      <parentid>61317</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:36:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="49" xml:space="preserve">[[Kategoriya:Portal]]
[[Kategoriya:Muzika]]
{{D}}</text>
      <sha1>o1a8b9g24h0motknutykf14v04b4zrx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Portal:Qaraqalpaqstan</title>
    <ns>0</ns>
    <id>9583</id>
    <revision>
      <id>78350</id>
      <parentid>59164</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:36:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="57" xml:space="preserve">[[Kategoriya:Portal]]
[[Kategoriya:Qaraqalpaqstan]]
{{D}}</text>
      <sha1>5an7vnx2v1jryzhmary1kqwwl4okxmv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Portal:Ximiya</title>
    <ns>0</ns>
    <id>9584</id>
    <revision>
      <id>78351</id>
      <parentid>64835</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:36:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4597" xml:space="preserve">[[Kategoriya:Portal]]
[[Kategoriya:Ximiya]]
'''Ximiya pániniń rawajlanıw tarıyxı(maǵlıwmat)'''

Adamlar áyyem zamannan baslap aq qant,may hám belokqa bay ósimlik ónimlerin awqatqa paydalanǵan. Olar bunnan 6 mıń jıl burın zerger buyımların tayarlawdı bilgen. Eramızdan [[2000]] jıl burın Qıtayda awıl xojalıǵı zıyankeslerine qarsı gúreste mıshyaktan paydalanǵan.Sol dáwirde Mısrda ósimlik hám haywan organizminnen hár túrli boyaw zatları, cink(zn) hám kúkirtten dárilik zatlar tayarlaǵan.  Barlıq xalıqlar  áyyem zamannan-aq ashıw procesin bilgen. Hárbir xalıqtıń ózine tán spirtli ishimligi bolǵan.Onı dánnen,paldan yamasa júzim shiresinen(vino) tayarlaǵan.Uksustan tek azıq tayarlawda ǵana paydalanǵan. Biraq sol dáwirde ximiya menen tek arnawlı kisiler ǵana shuǵıllanǵan.

Ximiyanıń teoreyalıq máseleleri menen áyyemgi grek ilimpazlarıb b.e.sh V-Vl ásirlerde shuǵıllanǵan. Olar barlıq materiyanıń tiykarın tórt ǵana element suw,hawa,topıraq hám ot(jalın) quraydı dep túsingen.Keyinirek Aristotel(b.e.sh 384-322) hámme barlıq (dúnya) bir ǵana tiykarǵı materiyadan turadı degen teoreyanı dóretti. Onıń pikirinshe tórt ǵana qásiyet suyıqlıq, ıssılıq,ıǵallıq hám qurǵaqlıqtıń birigiwinen-suw,hawa,topıraq hám ot payda boladı.Materiyalıq dúnyaǵa Aristoteldiń kóz qarasınday kóz qaras EvropadaXVl ásirge deyin dawam etti.

Ximiya óz aldına pán sıpatında XVIII-XIX ásirlerde qáliplesken bolsa da, bul pánniń tiykarları eramızdan  burınǵı Greciyada jasap ótken Levkip,Demokrit (e.sh 460-370),Epikur(e.sh 341-270)  sıyaqlı tábiyattı úyreniwshi alımlar hám de VIII-XI ásirlerde jasap ótken ullı ata-babalarımız:Ahmad ál-Ferǵaniy(797-865), Abu Bakr Ibn Zakoriya Ar-Roziy, Abu Nasr Farobiy(879-950), Abu Rayxan Berunuy (973-1048), Abu Ali ibn Sino(980-1037) sıyaqlı ensiklopedist alımlar tárepinen qoyılǵan.

Ximiyanıń pán retinde rawajlanıwına irlandiyalı ilimpaz Robert Boyl(1627-1691) úlken úles qostı. Onıń &quot;Skeptik-ximik yaǵnıy aralas element tórt elemnt hám úsh ximiyalıq negizdiń dálil retinde  islenetuǵın tájiriybeler haqqında oylar&quot; degen kitabında alximiya teoriyasın qattı áshkaraladı. XVII ásirde nemis ximigi G.Shtal flogiston teoreyasın dóretti. Átteń bul teoreya da qáte bolsa da,óz dáwiri ushın júdá áhmiyetli edi. Sebebi sol dáwri  ilimpazları sol teoriyaǵa tiykarlanıp alximiyadan tolıq qutılıstı.

'''Ximiya iliminiń Orta Aziyada rawajlanıwı.'''

Ar-Roziy materiallıq elementlerdiń eń kishi birligi-atomlar haqqında,olardıń jáne de kishirek bóleklerge bóliniwi haqqında pikir bildirgen.

Abu Nasr Farabiy(870-950) pikirinshe barlıq materiyalıq dúnyanıń tiykarında birlemshi materiya jatadı. Ol biz ańlaytuǵın materiyallıq dúnya tórt &quot;tamırdan&quot; yaǵnıy tórt dana baslanǵısh elementten-ot, hawa, suw hám jerden turatuǵınlıǵı haqqındaǵı áyyemgi filosofiyalarınıń pikirin tastıyıqlaydı. Farabiy ataqlı shıpaker sıpatında ámeliy ximiyanıń rawajlanıwına úlken úles qostı.

Al-Ferǵaniy(797-861) ámeliy ximiyanıń rawajlanıwına úlken úles qostı. Biraq alximiklerdiń temirdi altınǵa aylandırıw baǵdarındaǵı islerin tiykarsız, ámelge asırıp bolmaytuǵın proces dep qaraǵan.Abu Ali Ibn Sina bul haqqında &quot;Bir metalldı ekinshisine aylandırıw múmkinshiligi maǵan túsinikli emes. Kerisinshe men bunıń múmkinshiligi joq dep esaplayman. Ápiwayı dene ózinen basqa deneni ajıratpawı kerek,&quot; dep jazǵan edi. Solay etip, Abu Ali Ibn Sina miynetlerinde anorganikalıq ximiyanıń baslanǵısh búrtikleri payda bolǵan edi.

Abu Rayxan Beruniy(973-1048) óziniń &quot;Minerologiya&quot; dep atalatuǵın ataqlı shıǵarmasında sol dáwirde belgili bolǵan metallar, olardan tayarlanatuǵın quymalar, metallardıń  rudaların qazıp alıw hám olardı qayta islew, reńli metallar hám qımbat bahalı taslardıń qásiyetlerin úyreniw, ásirese minerallardıń salıstırmalı massasın anıqlaw ústinde alıp barǵan isleri ximiya iliminiń rawajlanıwına úlken úles qostı.&quot;Hindistan&quot; dep atalatuǵın shıǵarmasın ol&quot;rawajlandırıw-bir nárseniń  ekinshi basqa nársege aylanıwı,hámme materiya mudamı ózgeriste hám rawajlanıwda-tábiyattıń kúshi mine sonda&quot;degen áhmiyetlijuwmaq jasaydı. Abu Rayxan Beruniy óziniń sol miynetinde &quot;Hárbir nárseni quraǵan quram bóleklerin (elementlerin) úyreniwden baslanadı&quot; dep jazǵan edi.

== Derekler ==

* Ximiya. Bilim 8-klass 2019-jıl</text>
      <sha1>cbz6czjcrv3ufud6qe06rlagy0yfxuf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Tonıkók</title>
    <ns>0</ns>
    <id>9695</id>
    <revision>
      <id>78437</id>
      <parentid>55967</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:54:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2690" xml:space="preserve">'''Tonıkók  jazıwı.''' Bul jazıw '''750-jılı''' Selengi dáryası boyında ornatılǵan bolıp, onıń avtorı Tonıkók biy. 
Tonıkók ózi Anatolıya túrklerinen bolıp, óziniń bilimliligi hám tapqırlıǵı jaǵınan Bilke qaǵannıń birinshi keńesshisi dárejesine erisken. Ol negizinen túrk qaǵanatınıń tarıyxında, túrklerdıń tabǵashlarǵa tutqın bolǵan dáwirlerinde payda boladı. Ilimi hám óneri jaǵınan Bilke qaǵanǵa unap qalıp, qaǵandı qaytadan tárbiyalaydı hám Bilkenıń óz mámleketin qaytadan tiklep alıwına sebepshi bolǵan adam edi.

Sonıń ushın da, qulpı tastaǵı jazıwlar '''716-jıl'''lardaǵı waqıyalardı bayanlawdan baslanǵan. Bunda Tonıkók óziniń Tabǵash elinde tárbiyalanǵanlıǵın hám bul jerge tutqın sıpatında kelgen Bilke qaǵanǵa járdem bermekshi bolǵanın, sońınan qaǵandı alıp qashıp, batır jigitlerge basın qosqanın, solay etip qaytadan túrk qaǵanlıǵın dúzgenligi haqqında aytadı. Biraq esteliktegi jazıwlarǵa qaraǵanda Tónıkók hesh waqıtta qaǵan (xan) bolǵan emes. Bıraq bilimi ózine jetetuǵın bilgir, sóz sóylese ılay suwdı tındırǵanday sheshen adam bolǵan. Bul pikirler onıń:

Aqıl iyesi,
Sóz iyesi men boldım.
Jawımız jırtqısh qustay kóp edi,
Biz jemtik edik.

— degen sózlerinde ayqın seziledi.

Qulpı tasta bayan etilgendey-aq, qaytadan payda bolǵan túrk qaǵanatına qáwip kóp. Ele eńsemizdi kótere almay atırǵan waqıtta-aq oǵuzlardan elshi keldi. Talabı bizlerge urıs ashıw eken. Elshi ayttı: «Toǵuz oǵuz qaǵanı sawashqa tayarlanbaqta. Tabǵashlarǵa Kún Senundi jiberdi. Qotanlarǵa Tonra Esimdi jiberdi. Hámmesi birigip, endi el bolmaqshı bolǵan túrk qaǵanatın qıyratpaqshı». Bul jerde de Tonıkók óziniń aqıl tájiriybelerin iske saladı.

Usı sózdi esitip,
Túnde uyqım kelmedi.
Kúndiz otıra almadım.
Aqırı qaǵanıma,
Bılayınsha ótindim.

Solay etıp, bul jeke sawashlarda da túrk qaǵanatı jeńiske erisedi.

Tonıkók jazıwınıń jáne bir ózgesheligi sonda, ol qapaǵanlardıń sárdarı Túrk Sir Bodanǵa tuwrı múnásibette bolǵan. Onıń batırlıǵı hám adamgershiligi haqqında da qulpı tasta jıllı sózler jazılǵan. Sebebi, Túrk Sir Bodan túrklerdıń sol qanatınıń belgili sárdarı bolsa da, bul haqqında úlken hám kishi jazıwlarda jarıtıwlı maǵlıwmatlar joq. Al, bıraq Tonıkók bolsa onıń erligine hesh qanday shek keltirmeydi. Jazıwdıń sońında: '''«Men Bilke Tonıkók, Elteris, Bilke qaǵan, qapaǵan ushın gúrestim. Men bolmasam, qapaǵanda, Túrk Sir Bodanda jasay almaǵan bolar edi»''' — degen sózler bar.

{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>mm3rurgvinohzx6f9py1ygdnyayyo1x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Topografiya</title>
    <ns>0</ns>
    <id>9811</id>
    <revision>
      <id>78438</id>
      <parentid>56352</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:54:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="424" xml:space="preserve">'''Topografiya''' - (grekshe ―tapos-jay, grafo- súwretlew) jer maydanınıń belgili bir kishi bólegin plan yamasa kartada súwretlew usılların úyretedi. Házirgi waqıtta topografikalıq plan alıwda aero hám kosmik súwretlerden keń túrde paydalanılıp atır, bul bolsa plan alıw jumıslarınıń tezlesiwinde hám jaratılıp atırǵan karta sapasınıń jáne de artıp barıwına alıp keledi.

{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>ceepc45kpa0rnyey906htkfcxhzp2fk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Yıldızlı</title>
    <ns>0</ns>
    <id>10419</id>
    <revision>
      <id>78477</id>
      <parentid>57674</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:58:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="396" xml:space="preserve">{{Xalıq punkti|nomi=Yıldızlı|asl nomi=|mavqe=Qishloq|tasvir=|bayroq=File:Flag of Turkey.svg|gerb=File:Emblem of Turkey.svg|mamlakat=Turkiya|asos solingan=|sanalgan yil=2011|vaqt mintaqasi=[[EET]]|sayt=}}'''{{Wikify}}Yıldızlı — Turkiyanıń Erzincan wálayatı Kemaliye rayonına qaraslı awıl [1].'''

[[Kategoriya:Túrkiya qalaları]]
[[Kategoriya:Túrkiya]]
[[Kategoriya:Yıldızlı]]</text>
      <sha1>4momtpx1fyuo4n8imm2u7fenppzji5r</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Subaşı</title>
    <ns>0</ns>
    <id>10420</id>
    <revision>
      <id>78417</id>
      <parentid>57678</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:47:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="395" xml:space="preserve">{{Xalıq punkti|nomi=Subaşı|asl nomi=|mavqe=Qishloq|tasvir=|bayroq=File:Flag of Turkey.svg|gerb=File:Emblem of Turkey.svg|mamlakat=Turkiya|asos solingan=|sanalgan yil=|vaqt mintaqasi=[[EET]]|sayt=}}Subaşı — Turkiyanıń Erzincan wálayatı Kemaliye rayonına qaraslı awıl [1].

== Manbalar ==
{{Dereksiz}}
[[Kategoriya:Túrkiya qalaları]]
[[Kategoriya:Túrkiya]]
[[Kategoriya:Subaşı]]</text>
      <sha1>du9qaymm4lftl3oerzduah5p8v54pb8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Şengül</title>
    <ns>0</ns>
    <id>10449</id>
    <revision>
      <id>78502</id>
      <parentid>57713</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T17:00:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="636" xml:space="preserve">
{{Xalıq punkti|nomi=Şengül|asl nomi=|mavqe=Qishloq|tasvir=|bayroq=File:Flag of Turkey.svg|gerb=File:Emblem of Turkey.svg|mamlakat=Turkiya|asos solingan=|sanalgan yil=|sayt=}}'''{{Wikify}}Şengül''' — Túrkiyanıń Erzincan wálayatı Tercan rayonına qaraslı awıl&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Tercan Kaymakamlığı |url=http://www.tercan.gov.tr/mahalli-idareler |access-date=3 April 2021 |website=tercan.gov.tr |language=Turkish}}&lt;/ref&gt;.

== Derekler ==
{{Reflist}}
[[Kategoriya:Túrkiya qalaları]]
[[Kategoriya:Túrkiya]]
[[Kategoriya:Tercan rayonındaǵı awıllar]]
[[Kategoriya:Túrkiya geografiyasına tiyisli shala maqalalar]]</text>
      <sha1>im6yrc7xcf6pvlu323ldri9pwb8st19</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Çukuryurt</title>
    <ns>0</ns>
    <id>10451</id>
    <revision>
      <id>78491</id>
      <parentid>57717</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:59:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="670" xml:space="preserve">
{{Xalıq punkti|nomi=Çukuryurt|asl nomi=|mavqe=Qishloq|tasvir=|bayroq=File:Flag of Turkey.svg|gerb=File:Emblem of Turkey.svg|mamlakat=Turkiya|asos solingan=|sanalgan yil=|sayt=}}'''{{Wikify}}Çukuryurt''' —Túrkiyanıń Erzincan wálayatı Tercan rayonına qaraslı awıl  &lt;ref&gt;{{Cite web |title=Tercan Kaymakamlığı |url=http://www.tercan.gov.tr/mahalli-idareler |access-date=3 April 2021 |website=tercan.gov.tr |language=Turkish}}&lt;/ref&gt;.

== Derekler ==
&lt;references responsive=&quot;1&quot;&gt;&lt;/references&gt;
[[Kategoriya:Túrkiya qalaları]]
[[Kategoriya:Túrkiya]]
[[Kategoriya:Tercan rayonındaǵı awıllar]]
[[Kategoriya:Túrkiya geografiyasına tiyisli shala maqalalar]]</text>
      <sha1>8kce3up6548gaonu5eqh7a2jq30c9gz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Portal:Tariyx</title>
    <ns>0</ns>
    <id>10937</id>
    <revision>
      <id>78349</id>
      <parentid>59596</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:36:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5" xml:space="preserve">{{D}}</text>
      <sha1>11h1fqndjee15eos3jhhnly5laes4p4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Pion</title>
    <ns>0</ns>
    <id>11069</id>
    <revision>
      <id>78338</id>
      <parentid>60213</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:32:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3437" xml:space="preserve">{{Wikify}}

Pion gúline qarap súysinbew múmkin emes. Al ol tuwralı qızıqlı dereklerdi bilgende usı gúlge bolǵan mehrińiz jánede artıwı múmkin. Pion gúliniń atamasına baylanıslı derekler kóp, xalıq arasında bul gúldi sállegúl dep te ataydı.


Pion gúlin 1800-jılları keselliklerge dárilik maqsette qollanıla baslaǵan. Sol waqıtları Greciya elindegi háwlilerdiń derlik kópshilinde pion gúli bolǵan. Ásirese onıń tamırınan dári-dármaq tayarlaǵan. Ol adamdı tınıshlandırıp, uyqını bir qálipke keltiredi. Keyin onıń bazı bir sortın awqatqa dám beriwshi qosımta retindede qosqan.  


Al Yapon xalqı bolsa piondı «Qıtay dárisi» deydi. Qıtaylardıń ózleri bolsa bul gúlge házirgi waqıtqa shekem húrmet penen qarap, «perishte gúli» dep ataydı. Qıtayda pionnıń «Jigirma kúnlik gúl» degen atıda bar. Sebebi, haqıyqatında da, ashılǵan gúlleri úsh hápteden artıq ómir súrmeydi. 


Házirgi waqıtta bul gúldiń 4500 sortı belgili. 1957-jılı Indiana shtatında dárilik ósimlik retinde pionnıń dańqı pútkil álemge shıqtı. Hátte sol jılı pútkil shtattıń simvolı boldı. 


Pion kóp jıllıq ósimlik. Boyı 60-120 santimetrge shekem jetedi. Al tamırı bolsa kúshli rawajlanǵan, gorizontal jaylasqan juwan boladı. Gúlleri úlken bolıp, óz aldına jeke shaqanıń úsh bólegine ornalasadı. Kóbinese házirgi waqıtta dala-háwliler aldına egiledi. 


Pion gúli geografiyalıq tarqalıwına bola Ukraina, Belarusьya, Rossiyanıń evropa bóleginiń arqa-shıǵıs aymaqlarındaǵı toǵaylarda, sonday-aq Sibirde, Yakutiya, Krasnoyarsk úlkesi hámde Qazaqstannıń shıǵıs aymaqlarındaǵı tawlı toǵaylarında ósedi. 


Pion – imperator gúli depte ataladı. Sebebi oǵan hárreden basqa nasekomalar qonbaydı. Ol aprel hám iyunь aylarında gúlleydi. Pionnıń kóbinese ashıq qızıl hám qızǵısh túrleri ushırasadı. Biraqta onıń aq, qızıl, sarı reńli túrleride bar. Siz ayǵabaǵar gúlin eń úlken gúl dep oylasańız qátelesesiz. Pionnıń bazı sortı onnanda úlken bolıp, hátte diametri 25 santimetrge shekem jetedi. Piondı úy átirapına ekennen keyin birinshi jılı gúllemeydi. Keyingi jıldan baslap gúlleydi. 


'''Ózbekstanda pionnıń eki túri belgili. Olar, «Laktiflora» hám «Ofisinalis» sortları.''' 

Pionnıń quramında efir mayı, salicin glikozidi, 10 procenke shekem qant, 2,6 procent iridoidlar, salicilat vabenzonat kislotalar, kraxmal hám basqada ximiyalıq elementler bar. Medicinada pion ósimliginiń dárilik preparatı nerv sistemasınıń wazıypası buzılǵanda, nevrasteniya keselligi hám uyqısızlıqta tınıshlandırıwshı dári retinde qollanıladı. Al onıń tamırınan tayarlanǵan eritpesi demalıw funkciyasın hámde qan basımın ózgertpesten oraylıq nerv sistemasına tınıshlandırıwshı tásir kórsetip dárilik preparat retinde qollanıladı. 


Pion gúli júdá qımbat gúl bolıp tabıladı. Házirgi waqıtta pion gúlin toyda kelinshektiń uslap shıǵatuǵın gúldástesine qosıw dástúrge aylanǵan. Sebebi onıń sulıwlıǵı sırttan qaraǵanda ózgeshe bir estetikanı inám etedi. Pion gúli haqqında maǵlıwmatqa iye bolar ekenbiz, bul gúldiń tamırınan baslap ashılǵan gúline shekem paydalı ekenin biliwimizge boladı.{{Stub}}
[[Kategoriya:Gúller álemi]]
__INDEX__
__JAÑABÖLİMSİLTEMESİ__</text>
      <sha1>6gjksgypmwmstttxdn076yzxmdzrghu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Wikipedia:Jámiyet Portalı</title>
    <ns>4</ns>
    <id>11802</id>
    <revision>
      <id>78512</id>
      <parentid>77791</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T20:21:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MediaWiki message delivery</username>
        <id>4074</id>
      </contributor>
      <comment>/* Vote now to select members of the first U4C */ taza bólim</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="49992" xml:space="preserve">== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt; Announcing the new Elections Committee members&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt; 
:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections committee/Nominatons/2023/Announcement - new members|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections committee/Nominatons/2023/Announcement - new members|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections committee/Nominatons/2023/Announcement - new members}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''
Hello there, 

We are glad to announce [[listarchive:list/wikimedia-l@lists.wikimedia.org/message/4TALOUFPAP2VDBR27GKRVOP7IGQYU3DB/|the new members and advisors of the Elections Committee]]. The [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections_committee|Elections Committee]] assists with the design and implementation of the process to select Community- and Affiliate-Selected trustees for the Wikimedia Foundation Board of Trustees. After an open nomination process, the strongest candidates spoke with the Board and four candidates were asked to join the Elections Committee. Four other candidates were asked to participate as advisors. 

Thank you to all the community members who submitted their names for consideration. We look forward to working with the Elections Committee in the near future.

On behalf of the Wikimedia Foundation Board of Trustees,&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 18:00, 2023 j. iyunnıń 28 (UTC)
&lt;!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=25018085 тізімін пайдаланып User:RamzyM (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Review the Charter for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt; 
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/U4C Building Committee/Announcement - Review|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/U4C Building Committee/Announcement - Review}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''
Hello all,

I am pleased to share the next step in the [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct]] work. The [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) draft charter]] is now ready for your review. 

The [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|Enforcement Guidelines]] require a [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines#4.5_U4C_Building_Committee|Building Committee]] form to draft a charter that outlines procedures and details for a global committee to be called the [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines#4._UCoC_Coordinating_Committee_(U4C)|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)]]. Over the past few months, the U4C Building Committee worked together as a group to discuss and draft the U4C charter. The U4C Building Committee welcomes feedback about the draft charter now through 22 September 2023. After that date, the U4C Building Committee will revise the charter as needed and a community vote will open shortly afterward.

Join the conversation during the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/U4C Building Committee#Conversation hours|conversation hours]] or on [[m:Talk:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|Meta-wiki]].

Best,&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]], on behalf of the U4C Building Committee, 15:35, 2023 j. avgusttıń 28 (UTC)
&lt;!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=25392152 тізімін пайдаланып User:RamzyM (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Your wiki will be in read-only soon&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;server-switch&quot;/&gt;&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;

[[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|Read this message in another language]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-Tech%2FServer+switch&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]

The [[foundation:|Wikimedia Foundation]] will switch the traffic between its data centers. This will make sure that Wikipedia and the other Wikimedia wikis can stay online even after a disaster. To make sure everything is working, the Wikimedia Technology department needs to do a planned test. This test will show if they can reliably switch from one data centre to the other. It requires many teams to prepare for the test and to be available to fix any unexpected problems. 

All traffic will switch on '''{{#time:j xg|2023-09-20|en}}'''. The test will start at '''[https://zonestamp.toolforge.org/{{#time:U|2023-09-20T14:00|en}} {{#time:H:i e|2023-09-20T14:00}}]'''.

Unfortunately, because of some limitations in [[mw:Special:MyLanguage/Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]], all editing must stop while the switch is made. We apologize for this disruption, and we are working to minimize it in the future. 

'''You will be able to read, but not edit, all wikis for a short period of time.'''

*You will not be able to edit for up to an hour on {{#time:l j xg Y|2023-09-20|en}}.
*If you try to edit or save during these times, you will see an error message. We hope that no edits will be lost during these minutes, but we can't guarantee it. If you see the error message, then please wait until everything is back to normal. Then you should be able to save your edit. But, we recommend that you make a copy of your changes first, just in case.

''Other effects'':

*Background jobs will be slower and some may be dropped. Red links might not be updated as quickly as normal. If you create an article that is already linked somewhere else, the link will stay red longer than usual. Some long-running scripts will have to be stopped.
* We expect the code deployments to happen as any other week. However, some case-by-case code freezes could punctually happen if the operation require them afterwards.
* [[mw:Special:MyLanguage/GitLab|GitLab]] will be unavailable for about 90 minutes.

This project may be postponed if necessary. You can [[wikitech:Switch_Datacenter|read the schedule at wikitech.wikimedia.org]]. Any changes will be announced in the schedule. There will be more notifications about this. A banner will be displayed on all wikis 30 minutes before this operation happens. '''Please share this information with your community.'''&lt;/div&gt;&lt;section end=&quot;server-switch&quot;/&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Trizek (WMF)|Trizek_(WMF)]] ([[m:User talk:Trizek (WMF)|talk]]) 09:23, 2023 j. sentyabrdiń 15 (UTC)
&lt;!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&amp;oldid=25018086 тізімін пайдаланып User:Trizek (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --&gt;
:Well noted! [[Paydalanıwshı:Qaraqalpaqpan|Qaraqalpaqpan]] 09:36, 2023 j. sentyabrdiń 15 (UTC)

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;== Opportunities open for the Affiliations Committee, Ombuds commission, and the Case Review Committee  ==&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;div style=&quot;margin:.2em 0 .5em;margin-{{#switch:{{PAGELANGUAGE}}|ar|arc|ary|arz|azb|bcc|bgn|ckb|bqi|dv|fa|fa-af|glk|ha-arab|he|kk-arab|kk-cn|ks|ku-arab|ms-arab|mzn|pnb|prd|ps|sd|ug|ur|ydd|yi=right|left}}:3ex;&quot;&gt;
[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Legal department/Committee appointments/Announcement/Short|''You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.'']]

''&lt;span class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Legal department/Committee appointments/Announcement/Short|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation Legal department/Committee appointments/Announcement/Short}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/span&gt;''&lt;/div&gt;

Hi everyone! The [[m:Special:MyLanguage/Affiliations Committee|Affiliations Committee]] (AffCom), [[m:Special:MyLanguage/Ombuds_commission|Ombuds commission]] (OC), and the [[m:Special:MyLanguage/Trust_and_Safety/Case_Review_Committee|Case Review Committee]] (CRC) are looking for new members. These volunteer groups provide important structural and oversight support for the community and movement. People are encouraged to nominate themselves or encourage others they feel would contribute to these groups to apply. There is more information about the roles of the groups, the skills needed, and the opportunity to apply on the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Legal department/Committee appointments|'''Meta-wiki page''']]. 

On behalf of the Committee Support team,&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
~ [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 16:41, 2023 j. oktyabrdiń 9 (UTC) &lt;/div&gt;
&lt;!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=25570445 тізімін пайдаланып User:Keegan (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Review and comment on the 2024 Wikimedia Foundation Board of Trustees selection rules package&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/wiki/Wikimedia Foundation elections/2024/Announcement/Rules package review - short| You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/wiki/Wikimedia Foundation elections/2024/Announcement/Rules package review - short|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:wiki/Wikimedia Foundation elections/2024/Announcement/Rules package review - short}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''
Dear all, 

Please review and comment on the Wikimedia Foundation Board of Trustees selection rules package from now until 29 October 2023. The selection rules package was based on older versions by the Elections Committee and will be used in the 2024 Board of Trustees selection. Providing your comments now will help them provide a smoother, better Board selection process. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024|More on the Meta-wiki page]].

Best,

Katie Chan &lt;br&gt;
Chair of the Elections Committee&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

01:12, 2023 j. oktyabrdiń 17 (UTC)
&lt;!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=25570445 тізімін пайдаланып User:RamzyM (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== Plans to enable Content and Section Translation tool in your Wikipedia ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;

{{int:Hello}} Friends!

Apologies as this message is not in your native language, {{Int:Please-translate}}.

The WMF Language team is pleased to let you know that we would like to enable the Section and Content translation tool in this Wikipedia. For this, our team will love you to read about the tool and test the [https://design.wikimedia.org/strategy/section-translation.html Section Translation tool] so you can:
*Give us your feedback
*Ask us questions
*Tell us how to improve it
Below is background information about the tools and how you can test the Section translation tool.

'''Background information'''

[https://www.mediawiki.org/wiki/Content_translation Content Translation] has been a successful tool for editors to create content in their language. More than one million articles have been created across all languages since the tool was released in 2015. However, the tool is not out of beta in this Wikipedia, limiting the discoverability of the tool and its use and blocking the enablement of the Section translation in your Wikipedia.

[https://www.mediawiki.org/wiki/Content_translation/Section_translation Section Translation] extends the capabilities of Content Translation to support mobile devices. On mobile, the tool will:
*Guide you to translate one section at a time in order to expand existing articles or create new ones
*Make it easy to transfer knowledge across languages anytime from your mobile device
We plan to enable the tools in the next 2 weeks if there are no objections from your community. After it is enabled, we’ll monitor the content created with the tools and process all the feedback. In any case, feel free to raise any concerns or questions you may already have as a reply to this message or on the [https://www.mediawiki.org/wiki/Talk:Content_translation/Section_translation project talk page].

'''Try the Section translation tool'''

Before the enablement, you can try the current implementation of the tool in [https://test.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Special:ContentTranslation&amp;from=en&amp;to=mhr&amp;sx=true#/ our testing instance]. Once it is enabled, you’ll have access to https://wikipedia.org/wiki/Special:ContentTranslation with your mobile device. You can select an article to translate, and machine translation will be provided as a starting point for editors to improve.

'''Provide feedback'''

Please provide feedback about Section translation on the [https://www.mediawiki.org/wiki/Talk:Content_translation/Section_translation project talk page]. We want to  hear about your impressions on
*The section translation tool
*What you think about our plans to enable it
*Your ideas for improving the tool
Thanks and we look forward to your feedback and questions.
&lt;/div&gt;

[[User:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]] ([[User talk:UOzurumba (WMF)|talqılaw]]) 01:54, 2023 j. noyabrdiń 2 (UTC) On behalf of the WMF Language team.
&lt;!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:UOzurumba_(WMF)/sandbox_CX_and_SX_announcement_list&amp;oldid=25817119 тізімін пайдаланып User:UOzurumba (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Coming soon: Reference Previews&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;ReferencePreviewsDefault&quot;/&gt;
[[File:Example_of_a_Reference_Preview.png|right|300px]]
A new feature is coming to your wiki soon: Reference Previews are popups for references. Such popups have existed on wikis as local gadgets for many years.  Now there is a central solution, available on all wikis, and consistent with the [[mw:Special:MyLanguage/Page Previews|PagePreviews feature]].

Reference Previews will be visible to everyone, including readers. If you don’t want to see them, [[m:WMDE Technical Wishes/ReferencePreviews#Opt-out feature|you can opt out]]. If you are [[Special:Preferences#mw-prefsection-gadgets|using the gadgets]] Reference Tooltips or Navigation Popups, you won’t see Reference Previews unless you disable the gadget.

Reference Previews have been a beta feature on many wikis since 2019, and a default feature on some since 2021. Deployment is planned for November 22. 

* [[mw:Special:MyLanguage/Help:Reference Previews|Help page]] 
* [[m:WMDE Technical Wishes/ReferencePreviews|Project page with more information (in English)]]. 
* Feedback is welcome [[m:Talk:WMDE Technical Wishes/ReferencePreviews|on this talk page]]. 
-- For [[m:WMDE Technical Wishes|Wikimedia Deutschland’s Technical Wishes]] team,
&lt;section end=&quot;ReferencePreviewsDefault&quot;/&gt;
&lt;/div&gt;

[[m:User:Johanna Strodt (WMDE)|Johanna Strodt (WMDE)]], 13:11, 2023 j. noyabrdiń 15 (UTC)
&lt;!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_all_village_pumps&amp;oldid=25866958 тізімін пайдаланып User:Johanna Strodt (WMDE)@metawiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;(New) Feature on [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:Kartographer|Kartographer]]: Adding geopoints via QID&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;Body&quot;/&gt;Since September 2022, it is possible to create geopoints using a QID. Many wiki contributors have asked for this feature, but it is not being used much. Therefore, we would like to remind you about it. More information can be found on the [[M:WMDE_Technical_Wishes/Geoinformation/Geopoints via QID|project page]]. If you have any comments, please let us know on the [[M:Talk:WMDE Technical Wishes/Geoinformation/Geopoints via QID|talk page]]. – Best regards, the team of Technical Wishes at Wikimedia Deutschland
&lt;section end=&quot;Body&quot;/&gt;
&lt;/div&gt;

[[M:User:Thereza Mengs (WMDE)|Thereza Mengs (WMDE)]] 12:31, 2023 j. dekabrdiń 13 (UTC)
&lt;!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_all_village_pumps&amp;oldid=25955829 тізімін пайдаланып User:Thereza Mengs (WMDE)@metawiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== Do you use Wikidata in Wikimedia sibling projects? Tell us about your experiences ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
''Note: Apologies for cross-posting and sending in English.''

Hello, the '''[[m:WD4WMP|Wikidata for Wikimedia Projects]]''' team at Wikimedia Deutschland would like to hear about your experiences using Wikidata in the sibling projects. If you are interested in sharing your opinion and insights, please consider signing up for an interview with us in this '''[https://wikimedia.sslsurvey.de/Wikidata-for-Wikimedia-Interviews Registration form]'''.&lt;br&gt; 
''Currently, we are only able to conduct interviews in English.''

The front page of the form has more details about what the conversation will be like, including how we would '''compensate''' you for your time.

For more information, visit our ''[[m:WD4WMP/AddIssue|project issue page]]'' where you can also share your experiences in written form, without an interview.&lt;br&gt;We look forward to speaking with you, [[m:User:Danny Benjafield (WMDE)|Danny Benjafield (WMDE)]] ([[m:User talk:Danny Benjafield (WMDE)|talk]]) 08:53, 5 January 2024 (UTC)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/WD4WMP/ScreenerInvite&amp;oldid=26027495 тізімін пайдаланып User:Danny Benjafield (WMDE)@metawiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== Reusing references: Can we look over your shoulder? ==

''Apologies for writing in English.''

The Technical Wishes team at Wikimedia Deutschland is planning to [[m:WMDE Technical Wishes/Reusing references|make reusing references easier]]. For our research, we are looking for wiki contributors willing to show us how they are interacting with references.

* The format will be a 1-hour video call, where you would share your screen. [https://wikimedia.sslsurvey.de/User-research-into-Reusing-References-Sign-up-Form-2024/en/ More information here].
* Interviews can be conducted in English, German or Dutch.
* [[mw:WMDE_Engineering/Participate_in_UX_Activities#Compensation|Compensation is available]].
* Sessions will be held in January and February.
* [https://wikimedia.sslsurvey.de/User-research-into-Reusing-References-Sign-up-Form-2024/en/ Sign up here if you are interested.]
* Please note that we probably won’t be able to have sessions with everyone who is interested. Our UX researcher will try to create a good balance of wiki contributors, e.g. in terms of wiki experience, tech experience, editing preferences, gender, disability and more. If you’re a fit, she will reach out to you to schedule an appointment.

We’re looking forward to seeing you, [[m:User:Thereza Mengs (WMDE)| Thereza Mengs (WMDE)]]
&lt;!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_all_village_pumps&amp;oldid=25956752 тізімін пайдаланып User:Thereza Mengs (WMDE)@metawiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== Feminism and Folklore 2024 ==

&lt;div style=&quot;border:8px maroon ridge;padding:6px;&gt;

[[File:Feminism and Folklore 2024 logo.svg|centre|550px|frameless]]
::&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;center&gt;''{{int:please-translate}}''&lt;/center&gt;

Dear Wiki Community,

You are humbly invited to organize the '''[[:m:Feminism and Folklore 2024|Feminism and Folklore 2024]]''' writing competition from February 1, 2023, to March 31, 2023 on your local Wikipedia. This year, Feminism and Folklore will focus on feminism, women's issues, and gender-focused topics for the project, with a [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2024|Wiki Loves Folklore]] gender gap focus and a folk culture theme on Wikipedia.
 
You can help Wikipedia's coverage of folklore from your area by writing or improving articles about things like folk festivals, folk dances, folk music, women and queer folklore figures, folk game athletes, women in mythology, women warriors in folklore, witches and witch hunting, fairy tales, and more. Users can help create new articles, expand or translate from a generated list of suggested articles.
 
Organisers are requested to work on the following action items to sign up their communities for the project:
# Create a page for the contest on the local wiki.
# Set up a campaign on '''CampWiz''' tool.
# Create the local list and mention the timeline and local and international prizes.
# Request local admins for site notice.
# Link the local page and the CampWiz link on the [[:m:Feminism and Folklore 2024/Project Page|meta project page]].

This year, the Wiki Loves Folklore Tech Team has introduced two new tools to enhance support for the campaign. These tools include the '''Article List Generator by Topic''' and '''CampWiz'''. The Article List Generator by Topic enables users to identify articles on the English Wikipedia that are not present in their native language Wikipedia. Users can customize their selection criteria, and the tool will present a table showcasing the missing articles along with suggested titles. Additionally, users have the option to download the list in both CSV and wikitable formats. Notably, the CampWiz tool will be employed for the project for the first time, empowering users to effectively host the project with a jury. Both tools are now available for use in the campaign. [https://tools.wikilovesfolklore.org/ '''Click here to access these tools''']

Learn more about the contest and prizes on our [[:m:Feminism and Folklore 2024|project page]]. Feel free to contact us on our [[:m:Talk:Feminism and Folklore 2024/Project Page|meta talk page]] or by email us if you need any assistance.
 
We look forward to your immense coordination.
 
Thank you and Best wishes,

'''[[:m:Feminism and Folklore 2024|Feminism and Folklore 2024 International Team]]'''

::::Stay connected [[File:B&amp;W Facebook icon.png|link=https://www.facebook.com/feminismandfolklore/|30x30px]]&amp;nbsp; [[File:B&amp;W Twitter icon.png|link=https://twitter.com/wikifolklore|30x30px]]

&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;
--[[Paydalanıwshı:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:MediaWiki message delivery|talqılaw]]) 07:26, 2024 j. yanvardıń 18 (UTC)

== Wiki Loves Folklore is back! ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;

{{int:please-translate}}

[[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|150px|frameless]]

Dear Wiki Community,
You are humbly invited to participate in the '''[[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2024|Wiki Loves Folklore 2024]]''' an international photography contest organized on Wikimedia Commons to document folklore and intangible cultural heritage from different regions, including, folk creative activities and many more. It is held every year from the '''1st till the 31st''' of March.

You can help in enriching the folklore documentation on Commons from your region by taking photos, audios, videos, and [https://commons.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:UploadWizard&amp;campaign=wlf_2024 submitting] them in this commons contest.

You can also [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2024/Organize|organize a local contest]] in your country and support us in translating the [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2024/Translations|project pages]] to help us spread the word in your native language.

Feel free to contact us on our [[:c:Commons talk:Wiki Loves Folklore 2024|project Talk page]] if you need any assistance. 

'''Kind regards,'''

'''Wiki loves Folklore International Team'''

-- [[Paydalanıwshı:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:MediaWiki message delivery|talqılaw]]) 07:26, 2024 j. yanvardıń 18 (UTC)
&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;
&lt;!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery/Wikipedia&amp;oldid=23942484 тізімін пайдаланып User:Tiven2240@metawiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Vote on the Charter for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/wiki/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Announcement - voting opens|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:wiki/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Announcement - voting opens}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]''
Hello all,

I am reaching out to you today to announce that the voting period for the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] (U4C) Charter is now open. Community members may [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter/Voter_information|cast their vote and provide comments about the charter via SecurePoll]] now through '''2 February 2024'''. Those of you who voiced your opinions during the development of the [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines|UCoC Enforcement Guidelines]] will find this process familiar.

The [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|current version of the U4C Charter]] is on Meta-wiki with translations available. 

Read the charter, go vote and share this note with others in your community. I can confidently say the U4C Building Committee looks forward to your participation.

On behalf of the UCoC Project team,&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 18:08, 2024 j. yanvardıń 19 (UTC)
&lt;!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=25853527 тізімін пайдаланып User:RamzyM (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Last days to vote on the Charter for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/wiki/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Announcement - voting reminder|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:wiki/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Announcement - voting reminder}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]''
Hello all,

I am reaching out to you today to remind you that the voting period for the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] (U4C) charter will close on '''2 February 2024'''. Community members may [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter/Voter_information|cast their vote and provide comments about the charter via SecurePoll]]. Those of you who voiced your opinions during the development of the [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines|UCoC Enforcement Guidelines]] will find this process familiar.

The [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|current version of the U4C charter]] is on Meta-wiki with translations available. 

Read the charter, go vote and share this note with others in your community. I can confidently say the U4C Building Committee looks forward to your participation.

On behalf of the UCoC Project team,&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 17:00, 2024 j. yanvardıń 31 (UTC)
&lt;!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=25853527 тізімін пайдаланып User:RamzyM (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Announcing the results of the UCoC Coordinating Committee Charter ratification vote&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/wiki/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Announcement - results|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:wiki/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Announcement - results}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]''

Dear all,

Thank you everyone for following the progress of the Universal Code of Conduct. I am writing to you today to announce the outcome of the [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter/Voter_information|ratification vote]] on the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|Universal Code of Conduct Coordinating Committee Charter]]. 1746 contributors voted in this ratification vote with 1249 voters supporting the Charter and 420 voters not. The ratification vote process allowed for voters to provide comments about the Charter. 

A report of voting statistics and a summary of voter comments will be published on Meta-wiki in the coming weeks.

Please look forward to hearing about the next steps soon.

On behalf of the UCoC Project team,&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 18:23, 2024 j. fevraldıń 12 (UTC)
&lt;!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=26160150 тізімін пайдаланып User:RamzyM (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2024: We are back! ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
[[File:UCDM 2024 general.jpg|180px|right]]
{{int:please-translate}}

Hello, dear Wikipedians!&lt;br/&gt;

[[:m:Special:MyLanguage/Wikimedia Ukraine|Wikimedia Ukraine]], in cooperation with the [[:en:Ministry of Foreign Affairs of Ukraine|MFA of Ukraine]] and [[:en:Ukrainian Institute|Ukrainian Institute]], has launched the forth edition of writing challenge &quot;'''[[:m:Special:MyLanguage/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2024|Ukraine's Cultural Diplomacy Month]]'''&quot;, which lasts from 1st until 31st March 2024. The campaign is dedicated to famous Ukrainian artists of cinema, music, literature, architecture, design and cultural phenomena of Ukraine that are now part of world heritage. We accept contribution in every language! The most active contesters will receive prizes.&lt;br/&gt;

We invite you to take part and help us improve the coverage of Ukrainian culture on Wikipedia in your language! Also, we plan to set up a [[:m:CentralNotice/Request/UCDM 2024|banner]] to notify users of the possibility to participate in such a challenge! [[:m:User:ValentynNefedov (WMUA)|ValentynNefedov (WMUA)]] ([[:m:User talk:ValentynNefedov (WMUA)|talk]])
&lt;/div&gt;
&lt;!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery/Wikipedia&amp;oldid=26166467 тізімін пайдаланып User:ValentynNefedov (WMUA)@metawiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt; Report of the U4C Charter ratification and U4C Call for Candidates now available&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024/Announcement – call for candidates| You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024/Announcement – call for candidates}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]''

Hello all,

I am writing to you today with two important pieces of information. First, the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Vote results|report of the comments from the Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) Charter ratification]] is now available. Secondly, the call for candidates for the U4C is open now through April 1, 2024.

The [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] (U4C) is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. Community members are invited to submit their applications for the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, please [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|review the U4C Charter]].

Per the charter, there are 16 seats on the U4C: eight community-at-large seats and eight regional seats to ensure the U4C represents the diversity of the movement.

Read more and submit your application on [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024|Meta-wiki]].

On behalf of the UCoC project team,&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 16:25, 2024 j. marttıń 5 (UTC)
&lt;!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=26276337 тізімін пайдаланып User:RamzyM (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt; Wikimedia Foundation Board of Trustees 2024 Selection&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
: ''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024/Announcement/Selection announcement| You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]''
: ''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024/Announcement/Selection announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2024/Announcement/Selection announcement}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''
Dear all,

This year, the term of 4 (four) Community- and Affiliate-selected Trustees on the Wikimedia Foundation Board of Trustees will come to an end [1]. The Board invites the whole movement to participate in this year’s selection process and vote to fill those seats.

The [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections committee|Elections Committee]] will oversee this process with support from Foundation staff [2]. The Board Governance Committee created a Board Selection Working Group from Trustees who cannot be candidates in the 2024 community- and affiliate-selected trustee selection process composed of Dariusz Jemielniak, Nataliia Tymkiv, Esra'a Al Shafei, Kathy Collins, and Shani Evenstein Sigalov [3]. The group is tasked with providing Board oversight for the 2024 trustee selection process, and for keeping the Board informed. More details on the roles of the Elections Committee, Board, and staff are here [4]. 

Here are the key planned dates:

*  May 2024: Call for candidates and call for questions
*  June 2024: Affiliates vote to shortlist 12 candidates (no shortlisting if 15 or less candidates apply) [5]
*  June-August 2024: Campaign period
*  End of August / beginning of September 2024: Two-week community voting period
*  October–November 2024: Background check of selected candidates
*  Board's Meeting in December 2024: New trustees seated

Learn more about the 2024 selection process - including the detailed timeline, the candidacy process, the campaign rules, and the voter eligibility criteria - on [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024|this Meta-wiki page]], and make your plan.

'''Election Volunteers'''

Another way to be involved with the 2024 selection process is to be an Election Volunteer. Election Volunteers are a bridge between the Elections Committee and their respective community. They help ensure their community is represented and mobilize them to vote. Learn more about the program and how to join on this [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024/Election Volunteers|Meta-wiki page]].

Best regards,

[[m:Special:MyLanguage/User:Pundit|Dariusz Jemielniak]] (Governance Committee Chair, Board Selection Working Group)

[1] https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2021/Results#Elected

[2] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Committee:Elections_Committee_Charter

[3] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Minutes:2023-08-15#Governance_Committee

[4] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections_committee/Roles

[5] Even though the ideal number is 12 candidates for 4 open seats, the shortlisting process will be triggered if there are more than 15 candidates because the 1-3 candidates that are removed might feel ostracized and it would be a lot of work for affiliates to carry out the shortlisting process to only eliminate 1-3 candidates from the candidate list.&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:MPossoupe_(WMF)|MPossoupe_(WMF)]]19:57, 2024 j. marttıń 12 (UTC)
&lt;!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=26349432 тізімін пайдаланып User:MPossoupe (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Your wiki will be in read-only soon&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;server-switch&quot;/&gt;&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;

[[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|Read this message in another language]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-Tech%2FServer+switch&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]

The [[foundation:|Wikimedia Foundation]] will switch the traffic between its data centers. This will make sure that Wikipedia and the other Wikimedia wikis can stay online even after a disaster.

All traffic will switch on '''{{#time:j xg|2024-03-20|en}}'''. The test will start at '''[https://zonestamp.toolforge.org/{{#time:U|2024-03-20T14:00|en}} {{#time:H:i e|2024-03-20T14:00}}]'''.

Unfortunately, because of some limitations in [[mw:Special:MyLanguage/Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]], all editing must stop while the switch is made. We apologize for this disruption, and we are working to minimize it in the future. 

'''You will be able to read, but not edit, all wikis for a short period of time.'''

*You will not be able to edit for up to an hour on {{#time:l j xg Y|2024-03-20|en}}.
*If you try to edit or save during these times, you will see an error message. We hope that no edits will be lost during these minutes, but we can't guarantee it. If you see the error message, then please wait until everything is back to normal. Then you should be able to save your edit. But, we recommend that you make a copy of your changes first, just in case.

''Other effects'':

*Background jobs will be slower and some may be dropped. Red links might not be updated as quickly as normal. If you create an article that is already linked somewhere else, the link will stay red longer than usual. Some long-running scripts will have to be stopped.
* We expect the code deployments to happen as any other week. However, some case-by-case code freezes could punctually happen if the operation require them afterwards.
* [[mw:Special:MyLanguage/GitLab|GitLab]] will be unavailable for about 90 minutes.

This project may be postponed if necessary. You can [[wikitech:Switch_Datacenter|read the schedule at wikitech.wikimedia.org]]. Any changes will be announced in the schedule. There will be more notifications about this. A banner will be displayed on all wikis 30 minutes before this operation happens. '''Please share this information with your community.'''&lt;/div&gt;&lt;section end=&quot;server-switch&quot;/&gt;
&lt;/div&gt;

[[user:Trizek (WMF)|Trizek (WMF)]], 00:01, 2024 j. marttıń 15 (UTC)
&lt;!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&amp;oldid=25636619 тізімін пайдаланып User:Trizek (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --&gt;

== Enabling a machine translation support in your Wikipedia ==

{{Int:hello}} Kara-Kalpak Wikipedians!

Apologies, as this message is not in your language, {{Int:please-translate}}.

The [[mw:Wikimedia_Language_engineering|WMF Language team]] plans to introduce a [[mw:Help:Content_translation/Translating/Initial_machine_translation|machine translation]] (MT) support called [[mw:MinT|MinT]] to the [[Special:ContentTranslation#draft|Content]] and [[mw:Content_translation/Section_translation|Section translation]] tools. As MinT translation service may be providing limited support for your language, we want to make sure it is useful for your translation work. For this, my team would like members of your community to:

* Test the machine translation support [https://translate.wmcloud.org/ in a test instance]. You can paste multiple pieces of content from different Wikipedia articles and check whether the provided result is a useful starting point for a translation.
* Please provide us with specific feedback on the machine translation quality. Let us know if the translations are accurate, maintain the original meaning of content, and are grammatically correct enough to be a good starting point for your Wikipedia or not.

MinT (Machine in Translation) is a machine translation service hosted in the Wikimedia Infrastructure. It is designed to provide translations from many MT models. The model available for your Wikipedia is the [https://github.com/google-research/google-research/tree/master/madlad_400 MADLAD-400 open-source translation model]; it is available in the [https://translate.wmcloud.org/ test instance] for you to use it (translate sentences and paragraphs from articles) and let us know in this thread if the quality of the automatic translation generated is okay to enable it in Kara-Kalpak Wikipedia.

'''Our plans to enable the machine translation support'''

We plan to deploy the MT support by the 22nd of April 2024, if there are no objections from your community to having the translation support.

We look forward to getting your feedback in this thread before the 22nd of April, as we need to be sure we are providing a support service that is useful in your translation work. Thank you!

[[Paydalanıwshı:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:UOzurumba (WMF)|talqılaw]]) 21:41, 2024 j. apreldiń 8 (UTC) On behalf of the WMF Language team.

:Dear @[[Paydalanıwshı:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]], good day to you.
:Thanks to WMF Language team for working on creating comfortable tools for wikipedians.
:I am a user with +10 000 edits on Karakalpak Wikipedia (current local admin and interface admin from 2022). 
:Until now Content Translation tool is not working properly for our language. 
:Karakakalpak Language is not included in any worldwide machine translation platforms, such as Google Translation, Yandex Translation and etc, maybe this is one of the reasons. Anyway I have read all above and checked the machine translation in a test instance. Unfortunately it's translating the text not in Karakalpak, but in Uzbek language.
:For example, the test text in English starts with the sentence:
:&quot;''&lt;u&gt;Jazz is a music genre that originated in the African-American communities of New Orleans, Louisiana, United States, in the late 19th and early 20th centuries, with its roots in blues and ragtime.&lt;/u&gt;''&quot;
:MT translated it as (which is absolutely not in Karakalpak):
:&quot;''з  -  19-асрнинг охири ва XX аср бошларида АҚШ, Луизиана штатидаги Нью Орлеан шаҳридаги афроамерикалик жамоатларда пайдо бўлган мусиқа жанри бўлиб унинг илдизлари блюз ҳамда регтаймга бориб тақалади.''&quot;
:Usually Karakalpak Wikipedians use a local free translation site for translation purpose (https://www.from-to.uz/). Until now this is the only translation site for translating texts into Karakalpak language more correctly (nowadays some volunteers are trying to add Karakalpak to Yandex Translation and Google Translation, but it takes some years I think). Kindly see the correct translation into Karakalpak from that site (from-to.uz):
:&quot;'''''Жазз - 19 -әсирдиң ақыры ҳәм 20 -әсирдиң басларында Америка Қоспа Штатлары, Луизиана штатының Ню-Орлеанс қаласындағы афро-америкалық жәмәәтлерде пайда болған музыка жанри болып, оның түбири блуз ҳәм регтимега байланыслы.'''''&quot;    
:Of course, we appreciate your attemps and would be very glad to see Karakalpak language in content &amp; selection translations, but not in such form with absolutely wrong translations. (I'm a part of [https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedians_of_the_Karakalpak_Language_User_Group Karakalpak Wikimedians user group] community (we submitted request, but it's still are not recognized), so if other users don't reply here until the deadline, kindly accept my reply above as the reply of our community.) 
:With best regards - [[Paydalanıwshı:Qaraqalpaqpan|Qaraqalpaqpan]] 04:34, 2024 j. apreldiń 9 (UTC)
::Thank you so much, @[[Paydalanıwshı:Qaraqalpaqpan|Qaraqalpaqpan]], for your feedback. Since the machine translation is unsuitable and translates into another language, we will not enable it for your Wiki. We will revisit this topic when this service has improved or if we find a better translation service. Best regards, 
::[[Paydalanıwshı:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:UOzurumba (WMF)|talqılaw]]) 07:01, 2024 j. apreldiń 17 (UTC)

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Vote now to select members of the first U4C&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024/Announcement – vote opens|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024/Announcement – vote opens}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]''

Dear all,

I am writing to you to let you know the voting period for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) is open now through May 9, 2024. Read the information on the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024|voting page on Meta-wiki]] to learn more about voting and voter eligibility.

The Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. Community members were invited to submit their applications for the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, please [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|review the U4C Charter]].

Please share this message with members of your community so they can participate as well.

On behalf of the UCoC project team,&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 20:21, 2024 j. apreldiń 25 (UTC)
&lt;!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=26390244 тізімін пайдаланып User:RamzyM (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --&gt;</text>
      <sha1>cjrtik8ft34ico0x6as6lebgbzvsahu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Úlgiler:Sıylıqlar:Qazaqstan</title>
    <ns>0</ns>
    <id>12234</id>
    <revision>
      <id>78496</id>
      <parentid>65502</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T17:00:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="67" xml:space="preserve">{{D}}

&quot;Úlgiler:Sıylıqlar:Qazaqstan&quot; kategoriyasındaǵı betler</text>
      <sha1>szr9583z1idh63o8g4htqm93iwyy9p1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Tábiyiy baylıqlar</title>
    <ns>0</ns>
    <id>12237</id>
    <revision>
      <id>78445</id>
      <parentid>65598</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:55:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="944" xml:space="preserve">Tábiyiy baylıqlar óndiriske tikkeley baylanıslı, yaǵnıy shiyki zat hám energetika bazasın quraydı.
Eń áhmiyetli tábiyiy baylıqlardıń túri - bul jer astı baylıqları (mineral resurslar). Olardan sanaatta, xojalıqqa xızmet kórsetiwde keń túrde paydalanıladı. Ózbekstan úlken her astı baylıqlarına iye mámleket bolıp esaplanadı. Bıraq, mámleket ekonomikadınıń shiyki zatǵa hám janılǵıǵa bolǵan talabı toqtawsız kúsheyip barmaqta. Házirgi waqıtta tábiyiy baylıqlardıń jartısı derlik paydalanılmaqta. Sonday bolsa da, tábiyǵıy baylıqlar qorınan tejewli paydalanıwımız zárúr. Sebebi, jer astı baylıqları tawsılatuǵın hám qayta tiklenbeytuǵın baylıq esaplanadı.

===Derekler===
Bul maqalada Ózbekstan milliy ensiklopediyası (2000-2005) maǵlıwmatlarınan paydalanılǵan.

{{Dereksiz}}
[[Kategoriya:geografiya]]
[[Kategoriya:mineralogiya]]
[[Kategoriya:tábiyattanıw]]</text>
      <sha1>dwcrpxgtlgxi0mpwg8qeigvoneq59c9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Sanaat kartaları</title>
    <ns>0</ns>
    <id>12239</id>
    <revision>
      <id>78390</id>
      <parentid>65584</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:42:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="263" xml:space="preserve">{{Biriktiriwge|Geografiyalıq kartalar}}
'''Sanaat kartaları''' - hár bir sanaat túri boyınsha yamasa óz aldına bir aymaq, mámleket yamasa dúnyanıń islep shıǵarıwı, sanaatı haqqında maǵlıwmat beriwshi social-ekonomikalıq kartalar.

{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>50m7veg6hbrcd1xcnyw608csjha4m4w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Shólistan</title>
    <ns>0</ns>
    <id>12241</id>
    <revision>
      <id>78408</id>
      <parentid>65599</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:45:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="710" xml:space="preserve">'''Shól zonası''' - Ózbekstanda teńiz qáddinen 400 metrge shekemgi biyiklikte bolǵan jerler shól zonası esaplanadı. Bul jerlerden jaylaw sharwashılıǵında paydalanıladı. Shóldiń azıqlıq baylıǵı júdá kóp. Mısalı, bir qoydı baǵıw ushın 2-3 gektar otlaq jer talap etiledi. Sol sebepten Ózbekstan shóllerinde 10 mlnǵa shekem qoy baǵıw múmkinshiligi bar. Bıraq, shóllerdiń ónimdarlıǵı hár gektar esabına suwǵarılıp egiletuǵın jerlerge qaraǵanda 100 ese az.

===Derekler===
Bul maqalada Ózbekstan milliy ensiklopediyası (2000-2005) maǵlıwmatlarınan paydalanılǵan.

{{Dereksiz}}
[[Kategoriya:geografiya]]
[[Kategoriya:tábiyattanıw]]
[[Kategoriya:landshaft]]</text>
      <sha1>bqns8i0a5qnycpy9xxkx14l17rgeeqk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Puwlanıw</title>
    <ns>0</ns>
    <id>12246</id>
    <revision>
      <id>78353</id>
      <parentid>65522</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:37:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="569" xml:space="preserve">'''Puwlanıw''' - suwdıń jerden yamasa suw háwizlerden atmosferaǵa ótiwi menen suyıq fazadan gaz tárizli jaǵdayǵa aylanıwı. Puwlanıw ushın energiya deregi quyash radiatsiyası bolıp esaplanadı. Puwlanıw kóbinese tikkeley bolmaǵan ósimliklerdiń transpiratsiyasın óz ishine aladı. Jıllıq puwlanıwdıń ulıwma muǵdarı shama menen 505 000 km3 suwdı quraydı, sonnan 434 000 km3 ı okeanda puwlanadı. Okean global puwlanıwdıń 86% deregi esaplanadı.

{{Stub}}

==Derekler:==
1. Iskenderov A., Uzakbaev K. Ulıwma Jer bilimi. Tashkent, 2019.</text>
      <sha1>4l1cwqepf2jin41221o54ex0mf939pt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Perkolyaсiya</title>
    <ns>0</ns>
    <id>12247</id>
    <revision>
      <id>78335</id>
      <parentid>65603</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:32:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="230" xml:space="preserve">'''Perkolatsiya''' - suwdıń tartısıw kúshi tásirinde topıraq hám jınıslar boylap vertikal túrde aǵıwı.
==Derekler:==
1. Iskenderov A., Uzakbaev K. Ulıwma Jer bilimi. Tashkent, 2019.{{Stub}}
[[Kategoriya:geografiya]]</text>
      <sha1>31xvd1wznwbldwl0r5aev29b47nlajn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Qar</title>
    <ns>0</ns>
    <id>12250</id>
    <revision>
      <id>78358</id>
      <parentid>65589</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:38:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="196" xml:space="preserve">'''Qar eriwi''' - qardıń fizikalıq sırtqı tásir nátiyjesinde óz formasın suyıqlıqqa ózgertiwi

{{Stub}}

==Derekler:==
1. Iskenderov A., Uzakbaev K. Ulıwma Jer bilimi. Tashkent, 2019.</text>
      <sha1>bei66ivs0kw27aoxn1mplrzv5osnkaa</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Sublimaciya</title>
    <ns>0</ns>
    <id>12251</id>
    <revision>
      <id>78418</id>
      <parentid>65586</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:47:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="237" xml:space="preserve">Sublimatsiya - suwdıń qattı jaǵdaydan (qar yamasa muz) suyıqlıq jaǵdayın shetlep ótip, suw puwı jaǵdayına ótiwi bolıp tabıladı.
==Derekler:==
1. Iskenderov A., Uzakbaev K. Ulıwma Jer bilimi. Tashkent, 2019.

{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>jfz2cdmiipe9iu109gku64e4yorqxzv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Transpiraсiya</title>
    <ns>0</ns>
    <id>12252</id>
    <revision>
      <id>78441</id>
      <parentid>65569</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:54:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="248" xml:space="preserve">'''Transpiratsiya''' - ósimlikler hám topıraqtaǵı suw puwlarınıń hawaǵa shıǵıw processi.
==Derekler:==
1. Iskenderov.A.B., Uzakbaev.K.K. Ulıwma jer bilimi. Oqıw metodikalıq qollanba. Tashkent.: Fan va texnologiya, 2019.

{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>5acna02t08h5nnke1mpto1mcg9axkce</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Portal:Geografiya</title>
    <ns>0</ns>
    <id>12260</id>
    <revision>
      <id>78345</id>
      <parentid>74404</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:35:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="435" xml:space="preserve">Geografiya jer haqqındaǵı ulıwmalıq tábiyiy pán. Rawajlanıwı antik dáwirge - a'yyemgi Greciyag'a barıp taqaladı. Grek tilinen aling'an bolip jerdi sizaman,jerdi su'wretleymen degen mag'anani an'latadi. Úyreniw obyekti - geografiyalıq qabıq esaplanadı. Jerdi ta'biyg'iy ta'repten u'yrenip qalmastan, ekonomikaliq, socialliq ha'm siyasiy ta'reptende u'yrenedi. G. - jer haqqindag'i kompleks pa'n esaplanadi.

{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>87yyszucpg0352y97ypg33rqzj8uk9j</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Palestina</title>
    <ns>0</ns>
    <id>12562</id>
    <revision>
      <id>78333</id>
      <parentid>66371</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:32:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="73" xml:space="preserve">'''Palestina''' — Jaqın shıǵısta jaylasqan arab mámleketi.{{Stub}}</text>
      <sha1>lc7t1w3nuvnns8avw09cg3qyfjlmlpr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Keńesi</title>
    <ns>0</ns>
    <id>12569</id>
    <revision>
      <id>78363</id>
      <parentid>66223</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:38:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2420" xml:space="preserve">== Ministrlikler == 
# Qaraqalpaqstan Respublikası Investiciyalar hám sırtqı sawda ministrligi
# Qaraqalpaqstan Respublikası Ekonomikalıq rawajlanıw hám kámbaǵallıqtı qısqartıw ministrligi
# Qaraqalpaqstan Respublikası Máhálle hám nuranıylardı qollap-quwatlaw ministrligi
# Qaraqalpaqstan Respublikası Finans ministrligi
# Qaraqalpaqstan Respublikası Xalıq bilimlendiriw ministrligi 
# Qaraqalpaqstan Respublikası Mektepke shekemgi bilimlendiriw ministrligi 
# Qaraqalpaqstan Respublikası Ishki isler ministrligi 
# Qaraqalpaqstan Respublikası Bántlik hám miynet qatnasıqları ministrligi 
# Qaraqalpaqstan Respublikası Densawlıqtı saqlaw ministrligi
# Qaraqalpaqstan Respublikası Ádillik ministrligi 
# Qaraqalpaqstan Respublikası Awıl xojalıǵı ministrligi
# Qaraqalpaqstan Respublikası Mádeniyat ministrligi 
# Qaraqalpaqstan Respublikası Qurılıs ministrligi 
# Qaraqalpaqstan Respublikası Turaq jay hám kommunallıq xızmet kórsetiw ministrligi 
# Qaraqalpaqstan Respublikası Suw xojalıǵı ministrligi 
# Qaraqalpaqstan Respublikası Transport ministrligi 
# Qaraqalpaqstan Respublikası Turizm hám mádeniy miyras ministrligi&lt;ref&gt;https://joqargikenes.uz/qr/ministrlikler&lt;/ref&gt;
== Komitetler ==
# Qaraqalpaqstan Respublikası Toǵay xojalıǵı komiteti
# Qaraqalpaqstan Respublikası Monopoliyaǵa qarsı gúresiw komiteti
# Qaraqalpaqstan Respublikası Veterinariya hám sharwashılıqtı rawajlandırıw komiteti
# Qaraqalpaqstan Respublikası Ekologiya hám qorshaǵan ortalıqtı qorǵaw komiteti&lt;ref&gt;https://joqargikenes.uz/qr/komitetler-2&lt;/ref&gt;
== Basqarmalar ==
# Qaraqalpaqstan Respublikası Ayrıqsha jaǵdaylar basqarması
# Qaraqalpaqstan Respublikası Málimleme hám ǵalaba kommunikaciyalar basqarması
# Ózbekstan Respublikası Mámleketlik bajıxana komitetiniń Qaraqalpaqstan Respublikası boyınsha  basqarması
# Qaraqalpaqstan Respublikası Statistika basqarması
# Qaraqalpaqstan Respublikası Mámleketlik salıq basqarması&lt;ref&gt;https://joqargikenes.uz/qr/bas-armalar&lt;/ref&gt;
== Agentlikler ==
# “Qaraqalpaqkino” agentligi
# Ózbekstan Respublikası farmacevtika tarawın rawajlandırıw agentligi Qaraqalpaqstan Respublikası bólimi
# Qaraqalpaqstan xabar agentligi
# Qaraqalpaqstan Respublikası Málimleme hám ǵalaba kommunikaciyalar basqarması&lt;ref&gt;https://joqargikenes.uz/qr/agentlikler&lt;/ref&gt;
# {{Stub}}
== Derekler ==
{{derekler}}</text>
      <sha1>dh1oorvb2yx4r0odqdptdzzfdy19lzq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Tapotropizm</title>
    <ns>0</ns>
    <id>12716</id>
    <revision>
      <id>78426</id>
      <parentid>66695</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:48:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="484" xml:space="preserve">'''Tapotropizm''' - tiri organizmlerdiń mexanik qozǵawtıwshılar tásiri astında háreket etiwine beyimligi bolıp tabıladı. Ósimliklerde sáwlelendiriwdiń biologiyalıq forması tek ǵana tropizmlardan ibarat bolıp, bul háreketler ósimliklerge óz-ózin basqarıwına járdem beredi. Haywan nerv sisteması hám miyi qanshellilik joqarı dárejede rawajlanǵan bolsa onıń psixikası da sonshalıq joqarı basqıshqa kóterilgen boladı. 

== Ádebiyatlar ==
{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>p0ofuwyjprd6ir96aaguyfgxsx0tror</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Sarazm (Pánjakent)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13002</id>
    <revision>
      <id>78393</id>
      <parentid>67824</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:43:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="274" xml:space="preserve">Sarazm — Pánjekent rayonındaǵı Sarazm jámiyetlikine qarawlı qalanıń bir bólegi. Sarazmdan qala orayına shekem 20 km.

== Xalqı ==
Xalqı − 2085 adam

== Derekler ==
P
Tojikiston joy nomlari reestri 

2013. — 332 s. — ISBN 978-99947-33-54-5

{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>3pd7y2jjf3pgouj19zewyx8dagssah2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Sebistan</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13024</id>
    <revision>
      <id>78398</id>
      <parentid>68099</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:44:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="578" xml:space="preserve">{{Xalıq punkti maǵqutısı|atı=Sebiston|gerb eni=|lat_deg=|lon_deg=|lat_min=|lat_sec=|lat_dir=N|lon_min=|lon_sec=|lon_dir=E|CoordAddon=|ishki bóliniwi=|etnoxoronim=|DST=|sayt=}}'''Sebiston    ''' — Tájikobod rayonındaǵı Shırınchashma jámiyetine qaraslı qalanıń bir bólegi. Sebistonnan aymaq  orayına shekem 7 km, qala orayına shekem 15 km.

== Xalqı ==
Xalqı− 296 adam

== Derekler ==
Tadjikistan jay atları reestri{{Reflist}} 2013. — 332 s. — ISBN 978-99947-33-54-5

{{Dereksiz}}
[[Kategoriya:Tajikstan xalıq punktleri]]
[[Kategoriya:Tajikstan]]</text>
      <sha1>64jg8zzj8rrx4k8etrgk1kyzol997wy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Safarbayan (Temurmálik rayonı)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13025</id>
    <revision>
      <id>78389</id>
      <parentid>68111</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:42:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="377" xml:space="preserve">Andoza:MA

'''Saparboyon — Temurmalik rayonı quramındaǵı awıl. Saparboyonnan máhelle orayına shekem 8 km, rayon orayına 35 km. Xalqı 655 kisi (2017), tájikler.'''

== Esletpe ==


== Derek ==

* Tajikstan Respublikasının basqarıw bo'liniwi - 2017. - 580 b. — ISBN 978-99947-33-68-2{{Dereksiz}}
[[Kategoriya:Tajikstan xalıq punktleri]]
[[Kategoriya:Tajikstan]]</text>
      <sha1>d9brx5dus5o2imr3rs0d7sji7npawdr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Roj (Panjakent)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13027</id>
    <revision>
      <id>78383</id>
      <parentid>67857</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:42:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="494" xml:space="preserve">{{Xalıq punkti maǵqutısı|atı=Roj|gerb eni=|lat_deg=|lon_deg=|lat_min=|lat_sec=|lat_dir=N|lon_min=|lon_sec=|lon_dir=E|CoordAddon=|ishki bóliniwi=|etnoxoronim=|DST=|sayt=}}Roj- Panjakent rayonındag'ı Amandora ja'miyetine qaraslı qalanın' bir bo'legi. Rojdan qalası orayına shekem 23 km.

== Xalıq ==
Xalıqı-1152 adam


== Derekler ==
Tajikıstan jay atları reestrı

== rekler ==
&lt;references responsive=&quot;1&quot;&gt;&lt;/references&gt;
2013. — 332 s. — ISBN 978-99947-33-54-5

{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>kme13ipga39dgc9dozxcrli3ll3kped</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ruziobnok</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13028</id>
    <revision>
      <id>78387</id>
      <parentid>68093</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:42:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="453" xml:space="preserve">{{Xalıq punkti maǵqutısı|atı=Ro’ziobnok|gerb eni=|lat_deg=|lon_deg=|lat_min=|lat_sec=|lat_dir=N|lon_min=|lon_sec=|lon_dir=E|CoordAddon=|ishki bóliniwi=|etnoxoronim=|DST=|sayt=}}Ro'ziobnok — Awıl Pánjekent rayonı jámáát Yoriy awılındagi. Ro'ziobnokdan qala orayına 47 km.

== Xalqi ==
Xalqi −656 adam

== Derekler ==
Ta'jikstan  orin  atlari&quot; reestri 

{{Dereksiz}} 
[[Kategoriya:Ta'jikstan xaliq punktleri]]
[[Kategoriya:Tajikstan]]</text>
      <sha1>8i94a5ve7lsi7j9kc5p9r8c6909zae9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Rovadin</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13030</id>
    <revision>
      <id>78385</id>
      <parentid>67866</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:42:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="359" xml:space="preserve">&lt;references responsive=&quot;1&quot;&gt;&lt;/references&gt;
Rovadin — Pánjekent rayonındaǵı Sarazm jámiyetine qaraslı qalanıń bir bólegi. Rovadinnan qala orayına shekem 50 km

== Xalqı ==
Xalqı - 1091 adam

Tajikistan jay atlari reestri

2013. — 332 s. — ISBN 978-99947-33-54-5

{{Dereksiz}}
[[Kategoriya:Tajikistan xaliq punktleri]]
[[Kategoriya:Tajikstan]]</text>
      <sha1>et1uljncggvv9ts1h6y99ret46k2j6m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Sabzazar</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13031</id>
    <revision>
      <id>78388</id>
      <parentid>68091</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:42:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="560" xml:space="preserve">{{Xalıq punkti maǵqutısı|atı=Sabzazor|gerb eni=|lat_deg=|lon_deg=|lat_min=|lat_sec=|lat_dir=N|lon_min=|lon_sec=|lon_dir=E|CoordAddon=|ishki bóliniwi=|etnoxoronim=|DST=|sayt=}}Adilabat

Tájikobod rayonındaǵı Láńgerishoh jámiyetligine qaraslı qalanıń bir bólegi. Odilobodtan qalanıń bir orayina  shekem 2 km, qala orayına shekem 22 km

== Xalqi ==
Xalqi− 2436 adam

== Derekler ==
Tajikistan Orin atlari reestri 
&lt;references responsive=&quot;1&quot;&gt;&lt;/references&gt;
2013. — 332 s. — ISBN 978-99947-33-54-5

{{Dereksiz}}
[[Kategoriya:Tajikistan]]</text>
      <sha1>8xim3qeosqewawn32pimh4k4r427ffm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Rajababad</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13034</id>
    <revision>
      <id>78379</id>
      <parentid>68083</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:41:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="305" xml:space="preserve">'''Rajabobod-  Pánjekent rayonındaǵı'''arazm jámiyetlikine qarawlı qalanıń bir bólegi. Erejepoboddan qala orayına shekem 12 km.

== Xalqı ==
Xalqı − 599 kisi

== Derekler ==
Tadjikistan jay atları reestri 

{{Dereksiz}}
[[Kategoriya:Tadjikistan xalıq punktleri]]
[[Kategoriya:Tadjikistan]]</text>
      <sha1>3duhillgfgk3fmhbqh3q1jivtzqlto3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ruhafzo (Temurmalik)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13035</id>
    <revision>
      <id>78386</id>
      <parentid>67867</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:42:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="461" xml:space="preserve">{{Xalıq punkti maǵqutısı|atı=Ruhafzo (Temurmalik)|gerb=|gerb eni=|CoordAddon=|ishki bóliniwi=|etnoxoronim=|DST=|sayt=}}Ruhafzo (Temurmalik) (tájikshe: Ruhafzo (deha, n. Temurmalik)) — Tajikistan Respublikasınıń Temurmalik rayonı, Bahmanro'd qalasına qaraslı qalanıń bir bólegi. Aymaqtan qala orayına shekem 30 km, rayon orayina shekem 20 km.

== Xalqı ==
Xalqı - 231 adam

== Derekler ==
&lt;references responsive=&quot;1&quot;&gt;&lt;/references&gt;{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>15q4cb3n6hl9qom8ohj26hzyzhskpt8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Saxiyon</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13036</id>
    <revision>
      <id>78394</id>
      <parentid>67869</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:43:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="389" xml:space="preserve">Saqıyon —  Vahdat rayonı aymaǵında jaylasqan Bazarbay Murınov awıl puqaralar jıyınına qaraslı awıl xalıq punkti esaplanadı. Saxiondan qala orayına shekem 8 km. Xalqı 1083 kisi (2017), tiykarlanıp tájikler bolıp tabıladı.
{{Dereksiz}}{{Xalıq punkti maǵqutısı|atı=Saxiyon|sayt=tj}}
&lt;references responsive=&quot;1&quot;&gt;&lt;/references&gt;
[[Kategoriya:Tajikstan xalıq punktleri]]</text>
      <sha1>5msseew37571end7aia25tr9azda16x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Sangpar (Panteizm rayonı)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13038</id>
    <revision>
      <id>78391</id>
      <parentid>68071</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:43:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="254" xml:space="preserve">'''Sangpar''' — Aymaǵında jaylasqan Saqıy Ismoilov APJ ga qarawlı awıl xalıq punti esaplanadı. Sangpardan qala orayına shekem 18 km. Xalqı 1052 adam (2017-jıl ), tiykarlanıp tájikler bolıp tabıladı.

{{Stub}}

== Derekler ==
{{Reflist}}</text>
      <sha1>a1iq223zqxmlu2u6x6uvqc0zs3vfcbu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Tagobixalq</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13047</id>
    <revision>
      <id>78425</id>
      <parentid>67887</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:48:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="283" xml:space="preserve">'''Tagobixalq''' — Pa'njekent rayonındag'ı Voro' ja'miyetine qaraslı qalanın bir bo'legi. Tagobixalqdan qala orayına shekem 35 km.

== Xalqı ==
Xalıq -574 adam

== Derekler ==
Tajigistan jay atları reestri {{Reflist}} 2013. — 332 s. — ISBN 978-99947-33-54-5
{{Stub}}</text>
      <sha1>g4sxgp339y83x3pj50zgwmyqmobwfos</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Xojapanj (Panjakent rayonı)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13052</id>
    <revision>
      <id>78464</id>
      <parentid>68059</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:57:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="272" xml:space="preserve">'''{{Wikify}}Xojapanj''' —Pánjekent rayonındag'ı Amondara ja'miyetine qaraslı qalanın' bir bo'legi . Xojapanjdan qala orayına shekem 17 km.

== Xalqı ==
Xalqı−767 adam

== Derekler ==
Ta'jikstan jay atı reestri 

2013. — 332 s. — ISBN 978-99947-33-54-5</text>
      <sha1>eqgqae2rzhldi5wj42tll8scvcbp1uz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Xonaqo (Panjakent)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13053</id>
    <revision>
      <id>78466</id>
      <parentid>67914</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:57:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="221" xml:space="preserve">'''{{Wikify}}Xonaqo   ''' —Pánjekent rayonındaǵı Xurmiy jámiyetine  qaraslı qalanıń bir bólegi. Xanaqodan qala orayına shekem 8 km.

== Xalqı ==
Xalqı− 532 adam

== Derekler ==
Ta'jikstan jay atı reestri</text>
      <sha1>g3j514n4w74pjqvc7m6auxgnuzqcxty</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Xumgaron (Panjakent rayonı)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13054</id>
    <revision>
      <id>78469</id>
      <parentid>68061</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:57:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3014" xml:space="preserve">{{Xalıq punkti maǵqutısı|atı=Xumgaron|gerb eni=|lat_deg=|lon_deg=|lat_min=|lat_sec=|lat_dir=N|lon_min=|lon_sec=|lon_dir=E|CoordAddon=|ishki bóliniwi=|etnoxoronim=|DST=|sayt=}}{{Wikify}}Xumgaron —Pánjekent rayonındag'ı  Kosatarosh ja'miyetine qaraslı qalanın' bir bo'legi.Xumgarondan qala orayına shekem 20 km. Xalqı 784 kisi (2017), tájikler.


Xumgaron „Zarafshon“ altın islep shıǵarıw zavodı janında jaylasqan. Awıl xalqı tiykarınan  sharwashılıq penen shuǵıllanadı. Bul awılda dıyxanshılıq da ken'nen tarqalg'an. Awılda mektep, 6 dúkan, meshit, medicina punkti bar. Kelesi jıllarda altın islep shıǵaratuǵın neftdı qayta islew zavodı qurılıwı munasábeti menen bul awıl xalqınıń kóshiriliwi kútilip atır. Xumgaron — Pánjekent rayonındag'ı  Kosatarosh ja'miyetine qaraslı qalanın' bir bo'legi. Xumgarondan qala orayına shekem 20 km. Xalqı 784 adam (2017), tájikler.

Xumgaron „Zarafshon“ altın islep shıǵarıw zavodı janında jaylasqan. Awıl xalqı tiykarlan sharwashılıq penen shuǵıllanadı. Bul awılda dıyxanshılıq da ken'nen tarqalg'an. Awılda mektep, 6 dúkan, meshit, medicina punkti bar. Keyıngı jıllarda altın islep shıǵaratuǵın neftdı qayta islew zavodı qurılıwı munasábeti menen bul awıl xalqınıń kóshiriliwi kútilip atır. Sanginboy Turaev, Omonqul Rahmonov, Neʼmatullo Rahmonov, Xushveg Mirzoev, Abdurahim Sattorov, Muxtorali Imomov, Qurbon Rahimov, Begnazar Rahimov, Rajabali Qodirov, Xudoyberdi Zoirov, Aʼzamqul Shamsiev, Olimjon Rahmonov, Aʼzamqul Shamsiev, Olimjon Rahmonov, Nurmah Xoliqov, Muxammaddon Rahmonov, Nurmax Xoliqov, Muxammaddon Turaevk, ., Mahmadrasul Sattorov, Abduhamid Sattorov, Nurullo Sattorov, Muhammadiy Rahmonov hám basqalar úles qosdılar. Xumgaron awılı áwlesı átirapdaǵı awıllar áwlelerige qaraǵanda áyyemgi tariyxga iye. Ótken dáwirde Shing, Bedak, Ganji Roxa hám Jomchashma awıllarınıń marhum xalqı Xumgaron awılı áwlesıne kómilgen. Dereklerde aytılınıwına qaraganda, awıldan shıqqan birinshi shaxs Mırza dep atalǵan. Búgin awılda Mırza áwladları jasaydı. Abduhalim Sattorov sıpatlaması menen Simxor áwlesiniń átirapı tartıp alındı. Ishimlik suw tarmaǵı da sol ullı zat ha'm onıń jiyeni is -háreketi menen qurılǵan. Ha'ptenin birinshi ku'ni televideniyesi Madaniy -ko'ngilochar programmalar bólimi baslıg'ı redaktor orınbasarı Sino Xoliqov Xumgaron awılında tuwılǵan. Xumgaron awılı dóretiwshileri do'retiwi tiykarında bólek kitap baspadan shıg'arıldı. Xumgaronda ótken zaman dástúrleri, atap aytqanda, toqımashılıq, kiyizdo'zlik, tıgıwshilik, etikshilik, sıbawshılıq, naǵıs oyıwshılıq, sebetdo'zlik hám taǵı basqa kórkem ónerleri xalıq tárepinen saqlanıp qalǵan. Qarawılg'Ato awıldıń tariyxıy mákanlarınan biri esaplanadi. Arxeologlar bul jerden tariyxıy hújjetlerdi taptılar.

== Xalqı ==
Xalqı −784 adam

== Derekler ==
Ta'jikstan jay atı reestri</text>
      <sha1>s8sfd5g78ir33vr2g92nlwb4xc7snph</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Xurmiy</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13082</id>
    <revision>
      <id>78470</id>
      <parentid>67944</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:57:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="222" xml:space="preserve">'''{{Wikify}}Xurmiy''' —  Pánjekent rayonındag'ı Mog'iyon awılı quramına kiredi. Maydanshası Mog'iyondan qala orayına shekem 44 km.

== Xalqı ==
Xalqı−2109 adam

== Derekler ==
Ta'jikstan jay atları reestri</text>
      <sha1>d8bma9y0bp1i2ex4lse6461jrriyjgg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Zavron</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13085</id>
    <revision>
      <id>78483</id>
      <parentid>67947</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:59:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="230" xml:space="preserve">'''{{Wikify}}Zavron''' —Tadjikistan arqa aymaģındaģı So'g'd wálayatında jaylasqan awıl esaplanadı. Pánjekent qalasındaǵı Loiq Sherali máhellesi quramına kiredi.

== Derekler ==
{{Reflist}}
[[Kategoriya:Tajikstan]]</text>
      <sha1>74m0zsfz8lqfc8s3xxm2irz342aa74x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Zimtut</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13086</id>
    <revision>
      <id>78485</id>
      <parentid>76290</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:59:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="208" xml:space="preserve">{{Wikify}}Zimtut — Tájikstan arqasındaǵı Soǵd wálayatında jaylasqan awıl [1]. Pánjekent qala voru jámááti quramına kiredi.

== Derekler ==
{{Reflist}}
[[Kategoriya:Tájikstan xalıq punktleri]]</text>
      <sha1>9mqj7yuej5yadtabmpvys2nmekb4z1k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Zindovud</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13087</id>
    <revision>
      <id>78486</id>
      <parentid>67949</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:59:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="474" xml:space="preserve">{{Xalıq punkti maǵqutısı|atı=Zindovud|gerb eni=|lat_deg=|lon_deg=|lat_min=|lat_sec=|lat_dir=N|lon_min=|lon_sec=|lon_dir=E|CoordAddon=|ishki bóliniwi=|etnoxoronim=|DST=|sayt=}}'''{{Wikify}}Zindovud''' — Awıl Pánjekent rayonı jámáát Mog'iyon awılı quramına kiredi. Zindovuddan qala orayına shekem 67 km.

== Xalqı ==
Xalqı − 244 adam

== Derekler ==
Tajikstan jay atları reestrı

2013. — 332 s. — ISBN 978-99947-33-54-5 
[[Kategoriya:Tajikstan]]</text>
      <sha1>5b66pl9pkm7twzh4q6g0i1wvbbtv7uh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Yos</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13091</id>
    <revision>
      <id>78475</id>
      <parentid>67953</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:58:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="395" xml:space="preserve">&lt;references responsive=&quot;1&quot;&gt;&lt;/references&gt;
'''{{Wikify}}Yos''' — Vahdat rayonı aymaģında jaylasqan Romit QFYge qaraslı awıl xalıq punktı esaplanadı Yosdan qala orayına shekem 20 km. Xalqı 210 adam (2017-jıl), tiykarınnan Tàjikler&lt;ref&gt;Tajikstan jay atları — D: SIEMT, 2013-jıl. — 332 b. — ISBN 978-99947-33-54-5&lt;/ref&gt;.

== Derekler ==
{{Reflist}}
[[Kategoriya:Tajikstan]]</text>
      <sha1>lws0hry1pl0crfduc0uh9yecy1uy950</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Vostan</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13131</id>
    <revision>
      <id>78459</id>
      <parentid>68008</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:56:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="640" xml:space="preserve">&lt;references /&gt;
{{Wikify}}Armanstanning Ararat valayati Artashat rayondagʻiawil
&lt;ref name=&quot;cad2&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.cadastre.am/storage/files/pages/pg_8945925618_pg_907871769_HH_bnak._bar..pdf|bet=Հայաստանի Հանրապետության բնակավայրերի բառարան|baspaxana=Կադաստրի կոմիտե|qaralǵan sáne=2020-03-30|arxivsáne=2020-02-09|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200209151002/https://www.cadastre.am/storage/files/pages/pg_8945925618_pg_907871769_HH_bnak._bar..pdf}}&lt;/ref&gt;.

== Derekler ==

*
&lt;references /&gt;
[[Kategoriya:Armanistanniň xalqi punkitleri]]
[[Kategoriya:Armanistan]]</text>
      <sha1>th6l87dyusu7uofb8yx1ksewozl73aa</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Zafarabad (Tájikabad rayonı)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13173</id>
    <revision>
      <id>78478</id>
      <parentid>68165</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:58:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="251" xml:space="preserve">'''{{Wikify}}Zafarobod    ''' — Zafarobod — Tájikobod rayonındaǵı Zarafshan  jámiyetine  qaraslı qalanıń bir bólegi. Zafaroboddan qala orayına shekem 3 km.

== Xalqı ==
Xalqı− 1532 adam

== Derekler ==
Tájikstan jay atları reestri</text>
      <sha1>lki3vzk21v4auffrc1gres16n2u4oot</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Veshist</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13202</id>
    <revision>
      <id>78455</id>
      <parentid>68188</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:56:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="333" xml:space="preserve">{{Wikify}}Veshist (orıs hám tájik : Veshist) — Tájikistan arqasındaǵı Soǵd wálayatında jaylasqan awıl esaplanadı [1]. Pánjekent qalasındaǵı Yori máhellesiniń quramına kiredi

== Derekler ==
&lt;references responsive=&quot;1&quot;&gt;&lt;/references&gt;
[[Kategoriya:Tajiktan xaliq punktleri]]
[[Kategoriya:Tajikstan xalıq punktleri]]</text>
      <sha1>plenlhasiv5nz50nvbf7ggwtn9dq6ez</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Vodnik</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13213</id>
    <revision>
      <id>78457</id>
      <parentid>68221</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:56:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="552" xml:space="preserve">'''{{Wikify}}Vodnik''' — Qaraqalpaqstan Respublikası Xójeyli rayonındaǵı™ qalasha (1958-jıldan ). Amudaryanıń shep jagasında, jaqın temirjol stansiyası — Xójeyliden 11 km shıǵısda. Xalqı 6 mıń kisi (2000). Vodnikte paxta tazalaw zavodı, mektep, kitapxana bar. Vodnik menen Taxiyatash, Xójeyli hám basqa. qalalar arasında avtomobil reysi bar.&amp;nbsp;

== Ádebiyatlar ==

* O'zME. Birinshi bet. Tashkent, 2000-jıl
[[Kategoriya:Qaraqalpaqstan Respublikasi]]
[[Kategoriya:Ózbekistan Respublikasi]]
[[Kategoriya:Xojeyli rayoni]]</text>
      <sha1>1r2ogg3dymha2rspbwxwgccykt63exp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Vahdat (Temurmalik)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13214</id>
    <revision>
      <id>78453</id>
      <parentid>68222</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:56:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="979" xml:space="preserve">{{Wikify}}

“Vahdat (panteizm)” (2013-jıl 28-fevralǵa shekem “Kúnshibulaq”) — Temurmalik rayonı Awıldagi awıl.Vahdat(panteizm) qalasınan máhelle orayına shekem 2 km, rayon orayına shekem 17 km; avtomagistral. Xalqı 465 adam (2017), tájikler.

== Ekonomika ==
Digirman hám menshikli may pressi bar. Awılda mektep joq. Chilsha awılındaǵı ulıwma orta bilim beriw mektepte oqıwshılar tálim aladi. Ekanomikasınıń tiykarǵı tarmaqları : dıyxanshılıq hám sharwashılıq. Jerler qurǵaq.

== Adamlar ==
1930 -jıllarda Shaydan, Hamroqiya, Darayi Baxtur, Satalmush, Sahrası Maydan, Mulkan, Baljuvan rayonı Tárepke Xasar awılınıń Dalanamaydan, Fayzabat hám Xavalin rayonınıń Darayi Toliq huqıqlı awılınan kóship kelip, Kalinin atındaǵı jámáát xojalıǵında miynet etken

== Ataqlılar ==

== Esletpe ==


== Derek ==

* Úlgi:EMT
* Tájikistan Respublikasıniń basqariw bóliniwi -  2017. - 580 b. — ISBN 978-99947-33-68-2</text>
      <sha1>evrz09fkb1fvyqc9oeyaek6rgnamom6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Zarnısar (Vahdat rayonı)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13215</id>
    <revision>
      <id>78482</id>
      <parentid>68223</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:59:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="474" xml:space="preserve">{{Wikify}}Zarnısar

Mamleket	Tájikistan

Rayon	Vahdat

Rasmiy til(ler)i	tájik

Xalqı	1 544 

Waqıt regiyonı	UTC+5

Telefon kodı	+992 3136

Avtomabıl kodı	TJ08


Zarnısar — Vahdat rayoni Erejep Ismoyilov QFYge qaraslı awıl. Zarnisardan qala orayına shekem bolǵan aralıq 4 km. Xalqı 1544 adam (2017).

== Derekler ==
&lt;div class=&quot;reflist   &quot;&gt;
&lt;references responsive=&quot;1&quot;&gt;&lt;/references&gt;
&lt;/div&gt;
[[Kategoriya:Tájikstan xalıq punktleri]]
[[Kategoriya:Tájikstan]]</text>
      <sha1>1gcilh910epzztvo5f7pyl74glmsyxd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Zarnısar(Temur malik)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13297</id>
    <revision>
      <id>78481</id>
      <parentid>68467</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:58:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="349" xml:space="preserve">{{Wikify}}Úlgi:Ma

'''Zarnisor''' —Temurmalik rayonı quramındaǵı awıl.Zarnisardan máhálle orayına shekem2 km,rayonina shekem 31km.Xalqı adam (2017)tájikler.

== Esletpe ==


== Derek ==

* Tájikiston Respublikasiniıńq mamurıy bóliniwi- Úlgi:D.:  2017. - 580 b. — ISBN 978-99947-33-68-2
[[Kategoriya:Tájikstan xalıq punktleri]]</text>
      <sha1>e2rblvr9aokol4vnqt8nq37g9jdq9t4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Shıyrınob (Temurmalik)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13298</id>
    <revision>
      <id>78409</id>
      <parentid>68468</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:46:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="376" xml:space="preserve">
„Úlgi:MA

== Esletpe ==


'''Shıyrınob''' — Shiyrinobtan máhálle orayına shekem 12km, rayon orayına shekem 30 km. Xalqı 160 adam (2017, tájikler.

== Esletpe ==
{{Stub}}

== Derek ==
* Tájikstan Respublikasıniń mamurıy bóliniwi -  2017. - 580 b. — ISBN 978-99947-33-68-2
[[Kategoriya:Tájikstanxalıq punktleri]]
[[Kategoriya:Tájikstan xalıq punktleri]]</text>
      <sha1>e5ipjpd2ooxfqaal6mpz3kb4idp0t1h</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Shibonay (Temurmalik)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13299</id>
    <revision>
      <id>78404</id>
      <parentid>68469</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:44:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="388" xml:space="preserve">Úlgi:MA

'''Shibonay''' —Temurmalik rayonı jámáátindegi awıl. Shibonaydan máhállege shekem 22 km, rayon orayına shekem 4 km. Xalqı 1655 (2017), tájikler.

== Esletpe ==

== Derek ==

* Tájikstan Respublikasiniń mamurıy bóliniwi- 2017. - 580 b. — ISBN 978-99947-33-68-2

{{Dereksiz}}


[[Kategoriya:Tájikstan xalıq punktleri]]
[[Kategoriya:Tájikstanxalıq punktleri]]</text>
      <sha1>nlj7o9sarkyzps540t6u47j6khvavql</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Mádeniyat (Vahdat rayonı)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13336</id>
    <revision>
      <id>78318</id>
      <parentid>68520</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:29:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="292" xml:space="preserve">'''Ma'deniyat''' — Vahdat rayoni Radjab Ismailov APJg'a qarasli awil. Madeniyattan qala orayina  shekemgi   araliq   4 kmdi quraydi'.   Xalqi 2047 adam (2017-jil esabinda) ta'jiklerden iba'rat.

== Derekler ==
{{Stub}}
[[Kategoriya:Tajikstan xalıq punktleri]]
[[Kategoriya:Vahdat rayoni]]</text>
      <sha1>pia8ac8p5zui9x4n1pezcrxzgbp3uyc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Náwbáhár (Vahdat rayonı)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13368</id>
    <revision>
      <id>78323</id>
      <parentid>68595</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:29:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="231" xml:space="preserve">'''Náwbáhár''' — Vahdat rayonı Rajab Ismoilov APJ ga qarawlı awıl. Náwbáhárden qala orayına shekem bolǵan aralıq 5 kmdi quraydı. Xalqı 2017-jıl esabına kóre 1017 dana tájiklerden ibarat.

== Derekler ==
{{Stub}}</text>
      <sha1>hq2ivr1m7q1vtphmlgo53xwye4zbo2g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Nurofar (Danǵara rayonı, Tajikistan)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13372</id>
    <revision>
      <id>78322</id>
      <parentid>68583</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:29:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="288" xml:space="preserve">'''Nurofar''' (tojikcha: Нурофар )  —  Tadjikistan Respublikasınıń Dang'ara rayonı, Sangto'da jámiyetlikine qarawlı qalanıń bir bólegi. Dahadan jámiyetlik orayına shekem 8 km, rayon orayına 45 km.

== Xalqı ==
Xalqı - 1651 adam.

== Derekler ==
{{Reflist}}{{Stub}}</text>
      <sha1>951fkr6oq43nxipoqecb6mbd0d3e2pr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Neknot</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13374</id>
    <revision>
      <id>78319</id>
      <parentid>68585</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:29:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="256" xml:space="preserve">'''Neknot''' — Pánjekent rayonı awıl Ro'dakiy awılı quramındaǵı awıl. Neknotdan qala orayına shekem 56 km.

== Xalqı ==
Xalqı −2546 adan

== Derekler ==
Tojikiston joy nomlari reestri 

2013. — 332 s. — ISBN 978-99947-33-54-5{{Stub}}</text>
      <sha1>3zar177uzpbrs0g23tcqy34qg2p5c1x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Nozirobod</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13376</id>
    <revision>
      <id>78321</id>
      <parentid>68587</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:29:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="312" xml:space="preserve">'''Nozirobod''' — Vahdat rayonı    Aymaǵında jaylawǵa Simiganji awıl puqaralar jıyınına qarawlı xalıq punkti esaplanadı. Naziroboddan qala orayına shekem bolǵan aralıq 7 km. Xalqı 1316 kisi shólkemlestirip (2017), hasası bólekti tájikler tashkil qladi   

== Derekler ==
{{Stub}}{{Reflist}}</text>
      <sha1>mjvr3nbeg4n03i6xfwek9sj2kt1s50k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Sufiyon (Panjakent)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13404</id>
    <revision>
      <id>78419</id>
      <parentid>68703</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:47:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="517" xml:space="preserve">{{Xalıq punkti maǵqutısı|atı=So’fiyon|gerb eni=|lat_deg=|lon_deg=|lat_min=|lat_sec=|lat_dir=N|lon_min=|lon_sec=|lon_dir=E|CoordAddon=|ishki bóliniwi=|etnoxoronim=|DST=|sayt=}}'''So’fiyan   ''' — Panjakent rayonındag'ı Xalifa Hasan ja'miyetine qaraslı aymaq.Sofiyonnan qala orayına shekem 4 km 

== Xalqı ==
Xalqı -2080 adam

{{Stub}}

== Derekler ==
Tajikstan jay atları   {{Reflist}} 2013. — 332 s. — ISBN 978-99947-33-54-5
[[Kategoriya:Tajikstan xalıq punktleri]]
[[Kategoriya:Tajikstan]]</text>
      <sha1>eompxgzo1xq9sep38klf5s6bxsa4cmf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Shahriston (Tochikobod)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13407</id>
    <revision>
      <id>78401</id>
      <parentid>68707</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:44:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="281" xml:space="preserve">'''Shahriston    ''' —  Tájikobod rayonındaǵı Zarafshon jámiyetine qaraslı qalanıń bir bólegi. Shahrıstan dan qalanıń bir bólegine shekem 4 km, qala orayına shekem 1 km.

== Xalqı ==
Xalqı − 655 adam

== Derekler ==
Tojikiston jay atları reestri

{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>ttx8cey1k4lhlxsh7heo4hx3wumo2em</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Sharshara (Panjakent)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13408</id>
    <revision>
      <id>78402</id>
      <parentid>68708</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:44:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="239" xml:space="preserve">'''Sarqırama —'''  Pánjekent rayonındaǵı Shınar jámiyetine qaraslı qalanıń bir bólegi. Sarqıramadan qala orayına shekem 6 km.

== Xalqı ==
Xalqı− 1794 adam 

== Derekler ==
Ta'jikstan   jay atları  reestri

{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>6oc91uyc5m7p8stsvb8f2cir6jfnq6x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Recedenziya</title>
    <ns>0</ns>
    <id>14183</id>
    <revision>
      <id>78380</id>
      <parentid>70916</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:41:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="760" xml:space="preserve">Recedenziya (lat. recensio — tekseriw) — publitsistikanıń ilimiy hám kórkem sın pikir janrı. Túsindiriw jańa miynet haqında maǵlıwmat beredi, onıń qısqasha analizi hám bahasın óz ishine aladı. Latin tilinen awdarma etilgen &quot;recensio&quot; &quot;geypara zattı kóriw, esabat beriw, bahalaw, kórip shıǵıw&quot; degen mánisti ańlatadı. Recenziya - kórkem, kórkem, ilimiy, publitsistik hámde basqa dóretpe haqqında recenziyaǵa (birinshi náwbette sın kózqarasǵa) tiykarlanǵan janr. Izertlewshi A.Tertichniy óziniń “Dáwirli baspasóz janrlari” kitabında recenziyanı jurnalistikanıń analitik janri dep esaplaydı. Tekseriwdiń bólek túri - ilimiy recenziya yamasa ilimiy jumıstıń recenziyası bolıp tabıladı.

{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>qgf4rp1hj26ksm7s5qitohe0tusai1v</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Oyanıw dáwiri</title>
    <ns>0</ns>
    <id>15462</id>
    <revision>
      <id>78332</id>
      <parentid>74383</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:32:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="810" xml:space="preserve">Oyanıw dáwiri (Renesans)- Oraylıq Aziya,Iran,Qıtay (9-12 hám 15 ásirler) hám Batıs Evropada júz bergen  ayrıqsha madeniy hám mánawiy rawajlanıw dáwiri.

&quot;Renesans&lt;nowiki&gt;''&lt;/nowiki&gt; ataması dáslep İtaliyadaģı mádeniy-mánawiy rawajlanıw(14-16 ásirler) ge baylanıslı qollanılģan, oģan orta ásirler turaqlılıģınan jańa dáwirge ótiw basqıshı dep baha berilgen.

Renesanstıń tiykarģı belgileri: qıyalımızda hám ilimde dogmatizm, jawızlıq hám basqınshılıqtı jeńip ótip, insandı qádirlew (Gumanizm) onıń qábiliyeti, aqlıy imkaniyatların júzege shıģarıw; antik dáwır (grek/rim) mádeniyatına qaytıp, onı tiklew,bayıtıw; shirkew sxolastikasınan qutılıp, ádebiyat hám kórkem óner, muzika, insan erki, erkin pikirlew ushın gúresiw.{{Stub}}</text>
      <sha1>mmybx38bais5hoqoum51bo9cyux7hix</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Stress</title>
    <ns>0</ns>
    <id>15665</id>
    <revision>
      <id>78416</id>
      <parentid>75120</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:47:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2103" xml:space="preserve">== Pán hám medicina ==

* Stress (biologiya), organizmn'ıń stress faktorına, mısalı, átirap -ortalıq jaǵdayına munasábeti
* Stress (mexanika ), úzliksiz materialdıń qońsılas bólekleri bir-birine tásir etetuǵın ishki kúshler
* Oksidleniw stressi, erkin radikallarınıń proporcional emesligi
* Psixologiyalıq stress, zorıǵıw hám basım sezimi
** Kásiplik stress, jumıs penen baylanıslı stress
* Xirurgiya stressi, xirurgiya zıyan alıwına sistemalı juwap

== Arts, entertainment, and media ==

=== Muzıka ===

==== Gruppalar hám muzıkashılar ====

* Stress (Braziliya toparı ), Braziliyanıń salmaqli metal toparı
* Stress (ingliz toparı ), ingliz rok toparı
* Stress (pop-rok toparı ), 1980-jıllardıń baslarında San-Diegodagi melodik rok toparı
* Stress (muzıkashı ) (1977 jılda tuwılǵan ), Shveytsariyadan kelgen hip-hop qosıqshısı
* Stress (rekord prodyuseri) (1979 jılda tuwılǵan ), Can Canatanning kórkem atı, shved muzıkashısı hám prodyuseri

==== Albomlar ====

*
* Stress (Anonim albom), 1997 jıl 
* Stress (Daddy Freddy albomi), 1991 jıl 
* Stress (Stress albomi), Braziliyalıq
* Stress toparınıń óz atındaǵı albomi
* Stress: The Extinction Agenda, Organized Konfusion tárepinen 1994 jıl albomi

==== Qosıqlar ====

==== Muzıka texnikası ====

* Stress (muzıka ), málim bir notaǵa yamasa notalar kompleksine qaratılǵan pát túri

=== Basqa kórkem óner, oyın-kúlki hám ǵalaba xabar quralları ===

* &lt;nowiki&gt;&lt;i&gt;Stress (jurnal ), medicinalıq jurnal&lt;/i&gt;&lt;/nowiki&gt;
* &quot;Stress&quot; (The Unit), The Unit teleseriallarınıń epizodı.

* Stress (shrift), shrifttiń ózgeriwsheń keńligi
* Stress (filologiya ), sóz degi buwınǵa yamasa sóz dizbegi yamasa gáp degi sózge salıstırǵanda salıstırmalı pát yamasa pát

== Sonıń menen birge qarang ==

* Stressti óz ishine alǵan bas betlı barlıq betler
* Atap ótiw (anıqlaw )
* Stress jarılıwı (anıqlaw )
* Stress intensivligi (anıqlıq)
* Stress tensori (anıqlaw )
* Stress testi (anıqlaw )
* Krizis (anıqlıq )
{{Disambig}}
{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>4j0xg5qrd5xolmn9xob4jcvqtnpx1mu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Tashkent mámleketlik ózbek tili hám ádebiyatı universiteti</title>
    <ns>0</ns>
    <id>15721</id>
    <revision>
      <id>78428</id>
      <parentid>75279</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:49:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="684" xml:space="preserve">'''Alisher Nawayı atındaǵı Tashkent mámleketlik oʻzbek tili hám ádebiyatı universiteti''' —Ózbekistannıń eń abıraylı joqarı tálim orınlarınan biri. Universitet ózbek tiliniń Ózbekistanda hám xalq aralıq kóleminde ornın asırıw, ózbek ádebiyatı folklorı, milliy qádiriyatların járiya etiw, Ózbekistannıń jáhán sivilizatsiyasındaǵı múnásip ornın támiynlew boyınsha mámleket siyasatın ómirge usınıs  etiw,  ózbek tili hám ádebiyatı menen bir qatarda ózbek xalqınıń maʼnawiyatlı, tarıyxı hám mádeniyatı, filosofiyasın izertlew hám usı maqsettı ámelge asırıw ushın jetik qánigelerdi tayarlaydı.

{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>bxbeduzxo0obzvu0fcyug24mcrdx5yw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Tashkent mámleketlik transport universiteti</title>
    <ns>0</ns>
    <id>15722</id>
    <revision>
      <id>78427</id>
      <parentid>75280</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:49:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="546" xml:space="preserve">'''Tashkent mámleketlik transport universiteti'''— Respublika transport tarawı ushın joqarı tájiriybeli kadrlardı tayarlaw sistemasın  aldınǵı shet el tájiriybeleri hám xalq araliq standartlar tiykarında túpten jetilistiriw, oqıw procesine oqıtıwdıń innovatsion forma hám metodları hámde zamanagóy pedagogik hám axbarat texnologiyaların keń ámel etiw, sonıń menen birge, tarmaq tálim mekemeleriniń materialliq-texnika bazasın bekkemlew hám ilimiy potencialın jánede asırıw maqsetinde islengen.

{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>17bqv1v4dfnosamwp9xllt6olxevkby</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Qatlam basımı</title>
    <ns>0</ns>
    <id>15771</id>
    <revision>
      <id>78365</id>
      <parentid>75478</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:39:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2694" xml:space="preserve">'''Qatlam basımı''' - neftli, gazli hám suwlı qatlamlar energiyasın xarakterleytuǵın eń zárúrli parametr. Kándi ózlestiriw baslanıwınan aldın, kóbinese ol shama menen gidrostatikalıq basımǵa teń (biyikligi - kánniń tereńligine teń bolǵan suw ústininiń basımı ). '''Qatlam basımı''', ádetde, hár 10 m tereńlikke túskende shama menen 0, 1 Mn/m2 ge asadı ; biraq, dáslepki basım gidrostatikalıq basımǵa tuwrı kelmеytuǵın kóplegen kánler bar. Neft hám gaz kánlerinde basımnıń payda bolıwı, ózgeriwi hám jaǵdayı tiykarınan gidrostatikalıq, geostatikalıq (taw jınıslarınıń joqarǵı qatlamları massası menen anıqlanadı ), geotektonikalıq (tektonikalıq processler nátiyjesinde qatlamlarda payda bolǵan ) basımǵa hám túrli basımlı qatlamlardı baylanıstıratuǵın jollar, suw hám jınıslardıń ximiyalıq óz-ara tásirine baylanıslı. Qudıqlardı ekspluataciya qılıw processinde qudiq túbi zonasında tómen basımlı aymaqlar payda boladı. Qudıqlar túbindegi basım olardıń islewi waqtında dinamikalıq, toqtatılǵanda bolsa statikalıq dep ataladı.

'''1-ámeliy shınıǵıw.''' 

'''Tema: Qazıp alıwshı qudıqlarda qatlam bаsımın esaplaw.'''

Tómendegi shártler ushın suwsız toqtatılǵan qudıq ushın qatlam bаsımınıń esaplanıwı: 

Qudıqtıń tereńligi 1870+n m; ólshengen statikalıq qáddi 37+n m; gazsizlendirilgen nefttiń tıǵızlıǵı 870 kg/m&lt;sup&gt;3&lt;/sup&gt;; qatlamdaǵı nefttiń tıǵızlıǵı 805 kg/m&lt;sup&gt;3&lt;/sup&gt;; qudıq túbi basımı toyınıw basımınan joqarı bolǵan jaǵdayda isletilgen.

''Shıǵarılıwı.'' Qudıq suwlanbaǵan, toqtatılǵannan keyin tek ǵana neft penen toladı. Neft ústıni biyikligin tómendegi formula arqalı esaplaymiz:

&lt;math&gt;h_{ust}&lt;/math&gt; = &lt;math&gt;L_s&lt;/math&gt; - &lt;math&gt;H_{st}&lt;/math&gt; = 1870 - 37 = 1833 kg/m&lt;sup&gt;3&lt;/sup&gt;                         

Nefttiń ortasha tıǵızlıǵın tómendegishe anıqlaymız:

&lt;math&gt;\rho_n&lt;/math&gt; =  &lt;math&gt;{\rho_{qn}+\rho_{gn}\over\ 2}&lt;/math&gt; = &lt;math&gt;{805 + 870\over\ 2}&lt;/math&gt; = 837,5 kg/m&lt;sup&gt;3&lt;/sup&gt;

Qatlam basımın tómendegishe anıqlaymız:

&lt;math&gt;P_{qat}&lt;/math&gt; = &lt;math&gt;\rho_n\cdot&lt;/math&gt; g&lt;math&gt;\cdot&lt;/math&gt; &lt;math&gt;h_n&lt;/math&gt; = 1833 &lt;math&gt;\cdot&lt;/math&gt; 837,5 &lt;math&gt;\cdot&lt;/math&gt; 9,81 = 15,06 ''MPa''


[kategoriya - neft hám gaz]

[kategoriya - geologiya]

[kategoriya - neft hám gaz kánlerindegi '''qatlam basımı''']

Derekler: '''«NEFT HÁM GAZ QAZÍP ALÍW TEXNOLOGIYALARÍ»''' páninen ámeliy shınıǵıwlardı orınlaw ushın '''METODIKALÍQ KÓRSETPE. 2024-jıl'''

Avtor: Qaraqalpaq Mámleketlik Universiteti 2-kurs magistrantı Tajetdinov Muxammed Salamat ulı

{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>88ad8d4zuke5j4a89a6ssn23uqxintr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ringelman effekti</title>
    <ns>0</ns>
    <id>15864</id>
    <revision>
      <id>78382</id>
      <parentid>75753</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:41:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="957" xml:space="preserve">[[Fayl:Tug_of_war_2.jpg|nobaý|300x300 nükte|Arqan tartıs oyını]]
'''Ringelman effekti&lt;ref name=&quot;&quot;&gt;https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Arqon_tortish_o%27yini&lt;/ref&gt;''' — Bul effekttiń mánisi process dawamında bir topar adamlar sanınıń kóbeyiwi nátiyjesinde individual payda kemeyiwi. Ápiwayı tilde túsindiretuģın bolsaq  qandayda bir sport túri yamasa jámiyette áhmiyetli jaģıdaylarda  komandada adamlar qanshama kem bolsa, nátiyje sonsha joqarı boladı.(ayrım tarawlarda kerisi bolıwı múmkin.)
Bul effekt Maksmilian Ringelman atı menen atalģan bolıp, onıń pikirine kóre, qandayda mashqalada adamlar sanı kóbeygeni sayın, meniń háreketim kóp nárseni sheshe almaydı, kópshilik barģo degen oy payda boladı. XX ásirdiń ekinshi yarımında alıp barılģan izleniwler bul processti isbatladı. Mısalı arqan tartıw boyınsha ótkerilgen tájriybede bul effekt dáliyllendi.

{{Stub}}

== Derekler ==
{{derekler}}</text>
      <sha1>07z0mbca0w6alzi5y55hy657anoxcxy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Zevs</title>
    <ns>0</ns>
    <id>15865</id>
    <revision>
      <id>78484</id>
      <parentid>75775</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:59:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="864" xml:space="preserve">[[Fayl:Jupiter_Smyrna_Louvre_Ma13.jpg|nobaý|Zevs]]
'''{{Wikify}}Zevs&lt;ref name=&quot;&quot;&gt;https://uz.m.wikipedia.org/wiki/O%CA%BBzME&lt;/ref&gt;''' — áyyemgi grek mifologiyasında aspan, gúldirmama hám shaqmaq qudayı. Pútkil dúnyanıń basqarıwshısı. Olimptaǵı qudaylar baslıǵı. Titan Kronos hám Reyanıń úshinshi ulı. Aid hám Poseydonnıń ajaǵası. Muza Geranıń kúyewi. Rim mifologiyasındaǵı Yupiterge salıstırıladı.
&quot;Áyyemgi grek ápsana hám ráwiyatları&quot; kitabında keltiriliwinshe Zevs keleshekti boljay aladı. Ol túsler arqalı táǵdirlerdi, sonday-aq gúldirmama hám shaqmaqlardı daǵazalaǵan. Pútkil social sistemanı Zevs qurǵan, ol qala ómiriniń qáwenderi, qapa bolǵanlardıń qorǵawshısı. Ol adamlarǵa nızamdı bergen, patshalar hákimiyatın ornatqan. Basqa qudaylar oǵan boysınǵan.

== Derekler ==
{{derekler}}</text>
      <sha1>tk0qx0xroswm4xx750dzxq6dt4r301o</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Qatlam basımın tereńlik ólshew asbapları menen anıqlaw</title>
    <ns>0</ns>
    <id>15876</id>
    <revision>
      <id>78366</id>
      <parentid>75792</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:39:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8868" xml:space="preserve">{{D|TEST PAGE}}

'''1 – Laboratoriya jumısı'''

'''Qatlam basımın tereńlik ólshew asbapları menen anıqlaw'''

'''Tájriybeni islewden maqset: ''' Qatlam basımın tereńlik ólshew asbapları menen anıqlaw kónlikpelerine iye bolıw.

'''Teoriyalıq bólim'''

'''Qatlam basımı –''' kándi isletiw processin analiz qılıw, sonı menen birgelikte jeke qudıqlar jumısın qadaǵalaw ushın paydalanılatuǵın, ónimdar qatlamdı ámeldegi jaǵdayınıń tiykarǵı fizikalıq xaraktiristikası esaplanadı. Qatlam basımı dinamikasın qadaǵalaw, qatlam basımın uslaw sistemasınıń effektivligin bahalaw imkaniyatın beredi. Ónimdar qatlam maydanı boyınsha filtirasiya xarakteristikasın anıqlaw hám isletiw qudıqlarınıń imkániyatların esaplaw hám usı kibi basqa kórsetkishlerdi anıqlaw imkánın beredi.

Uyım boyınsha qatlam basımınıń bólistiriliwiniń anıq súwreti izobar kartası dep ataladı. Izobar kartası islew processin analiz hám qadaǵalawdıń tiykarǵı quralı esaplanadı. Ol berilgen waqitta basımnıń qatlamda bólistiriliwin xarakterleydi hám qatlam basımın uslaw jumısların alıp barıw processinde qatlamnıń túrli uchaskalarınıń islewin bahalaw, hámde qudıqtı mexanizaciyalanǵan isletiw usılına ótkiziwdi xarakterleydi. Usı kóz qarastan kelip shıǵıp, qatlam basımı waqıt dawamında ózgerip baradı, izobar kartası málim waqıt  aralıǵı ushın dúziledi.

Izobar kartsın dúziw ushın toxtatılǵan qudıqlarda qatlam basımın ólshengen nátiyjelerinen paydalanıladı. Qatlam basımın ólshew usılına kóre tómendegi túrlerge bólinedi:

- Tikkeley;

- Tikkeley bolmaǵan.

Qatlam basımın ólshewdıń eń anıq usılı tikkeley ólshew, yaǵniy tereńlik manometrin ónimdar qatlam joqarı shegarası yamasa joqarısındaǵı birinshi tesigine shekem túsirilip ólshew esaplanadı. Bunda qudıq NKT menen úskenelengen bolıwı kerek.

Suyıqlıq ústininıń gidrostatikalıq basımın esaplaw menen baylanıslı barlıq usıllar tikkeley bolmaǵan usılǵa kiredi, trubanıń artqı bólegi suyıqlıǵı tıǵızlıǵın baxalaw sapası hám trubalar aralıǵı suyıqlıq qáddin anıq baxalanıwı menen baylanıslı qateliklerge jol qoyıladı.

Qatlam basımın anıqlaw texnologiyası boyınsha tómendegi usıllarǵa bólinedi:

- promislovo-diagnostikalıq (apıwayı)

-gidrodinamikalıq (quramalı).

Promislovo-diagnostikalıq (apıwayı) usılı toqtap turǵan qudıqta tek qatlam basımın (Р&lt;sub&gt;qat&lt;/sub&gt;) anıqlaw ushın qollanıladı (qatlam basımın (Р&lt;sub&gt;qat&lt;/sub&gt;) tereńlik manometri menen ólshew, exolot járdeminde statik qáddi (H&lt;sub&gt;st&lt;/sub&gt;) anıqlaw).

Gidrodinamikalıq (quramalı) usıl menen izertlew basımnıń jumısshı bosımnan (islep atırǵan qudıqta), tiklenemen degenshe (toqtatılǵan qudıqta) gúzetiw járdeminde anıqlanadı.

Tarawdıń basqarıw hújjetleri boyınsha, hárekettegi fantan qudıǵında qatlam basımın tikkeley ólshew usılı kvartalda bir márte ótkeriladi.

Pezometrikalıq qudıqlarda:

Birinshi islew basqıshında (tájriybe –sanaatta islew) kvartalda bir márte; 

Ekinshi islew basqıshında (sanaatta islewde) yarim jılda bir márte; 

Hárekettegi aydawshı qudıqlarda qatlam basımın tikkeley qadaǵalaw ólshew isleri kerek bolǵan qaqıtta, esaplap tabılǵan basımdı baxalaw ushın ótkeriledi.

Bir mártelik qatlam basımın tikkeley anıqlaw barlıq quıuqlarda, qıdırıw hám isletiw qudıqlarında, burǵılanǵannan keyin ózlestirilgen qudıqlarda ámelge asırıladı.

Qudıqtı izertlewge tayyarlaw tómendegilerdi óz ishine aladı:

-tıǵızlawshı armaturalardı tekseriw;

-lubrekator maydanshasın ornatıw;

-lubrekatordı ornatıw.

'''1.2. Laboratoriya jumısın otkeriw tártibi.'''

Tereńlik ólshew asbabı menen qatlam basımın ólshewge tiyisli isler, bir neshe basqıshlardı óz ishine aladı:

-tekseriw ótkeriletuǵın qudıqlar dizimin hám jumıstı orınlaw grafigin dúziw;

-qudıqtı izertlewge tayyarlaw;

-izerlewdi ótkeriw ushın talapnama kiritiw;

-izerlew ótkeriw;

-izertlew nátiyjelerine islew beriw.

Asbap sxeması 1.1-suwrette keltirilgen.

CAMT-02-03 qurılması hám tereńlik manometr-termometr sxeması. Asbap monoblok dúzilisli hám tómendegi tiykarǵı bóleklerden quralǵan: 1-kóterip-túsiriw ushın mólsherlengen sımdı bekkemlew ushın uchlik; 2-uchlik hám qabıqtı rezbalıq birikpesin fiksaciya qılatuǵın rezinalı saqıyna; 3-temperatura datchigi korpusı hám sırtqı úskeneni biriktiriw ushın interfeys baylanıstırǵısh; 4-awırlastırǵısh yamasa basqa asbap hám úskenelerdi bekkemlewshi rezbalardı qorǵaw ushın obtekatel; 5-ótkergish; 6-asbaptıń ishki bólegin tıǵızlaw ushın kojux; 7-ótkergish; 8-korpus; 9-tıǵızlawshı saqıyna; 10-basım datchigin qorǵaw prujinası; 11-C túrindegi táminlew elementi.

'''CAMT-02-03 asbabınıń islew rejimi''' 

Izertlew rejimleri, asbaptı iske túsiriw túri, ólshew aralıǵı hám identifikaciya maǵliwmatları asbapqa kompyuterden ornatılǵan  programmalı táminlew deregi arqalı kiritiledi. Asbap izertlew waqtında úsh rejimde bolıwı múmkin:

-ólshewdi jazıp alıw rejimi;

-energiya únemlew rejim;

-inisializaciya rejimi.

ólshewdi jazıp alıw rejimi eki rejimdi óz ishine aladı:

-basım hám temperaturanı bir márte ólshew rejimi;

-ornatılǵan ólshew aralıǵında basım hám temperaturanı kóp márte ólshew rejimi;

Hár eki rejimdede hár bir ólshew nátiyjesi kiritilgen izertlew obekti identifikacion maǵlıwmatı boyınsha ólshew bayanı kórinisinde saqlanadı. Asbaptaǵı ólshew bayanı identifikacion maǵlıwmatı esabında tómendegi maǵlıwmatlar kiritiledi: kánniń nomeri, jıynaw nomeri; qudıq nomeri, tsex nomeri, qadaǵalawshı nomeri. Bunnan tısqarı asbaptan qosımsha tómendegi maǵliwmatlardı alıw múmkin: batareyanıń qosımsha kernewi; ornatılǵan saat hám sáneniń ámeldegi kórsetkishi, bos yad payızı, asbaptıń zavodtan shıǵıw nomeri. 

Asbap ólshewdi jazıp alıw rejimine úsh ornatılatuǵın parametr boyınsha ámelge asırıladı:

-izertlew baslaniw waqıtı boyınsha;

-belgilengen basım mánisi ósiwi boyınsha;

-belgilengen temperatura mánisi ósiwi boyınsha.

Yadtı inisializaciya qılıw rejimi, asboaptan maǵlıwmatlardı óshiriw ushın isletiledi. Energiyanı saqlaw rejimi – ólshewdi jazıp alıw rejimi qosılmaǵanda batareyani únemlew ushın qollanıladı.

Tómendegi shárt ushın toqtatılǵan suwsız fantan qudıǵında qatlam basımın esaplaw:

Qudıq tereńligi 2650+n м; qudıq ústindegi statikalıq qád; toqtatılǵan qudıq ústi basımı р&lt;sub&gt;t&lt;/sub&gt;=8+(0,01·n) МPа; qudıqtıń toyınıw basımına р&lt;sub&gt;toy&lt;/sub&gt;=12+(0,01·n)  МPа teń qudıq túbi basımında isletilmekte, toqtatılǵan qudıq ústinde ólshengen temperatura t&lt;sub&gt;u&lt;/sub&gt;=20 &lt;sup&gt;о&lt;/sup&gt;С; t&lt;sub&gt;u&lt;/sub&gt;=70 &lt;sup&gt;о&lt;/sup&gt;С.

Neft tıǵızlıǵınıń basım hám temperaturaǵa baylanıslılıǵı 1.1.-surette keltirilgen. 

Bunday jaǵdayda qatlam basımın anıqlaw ushın tómendegi formuladan paydalanıw kerek:

&lt;math&gt;P_{qat}&lt;/math&gt; = &lt;math&gt;L_s&lt;/math&gt;&lt;math&gt;\rho_n&lt;/math&gt;g &lt;math&gt;10^{-6}&lt;/math&gt; + &lt;math&gt;P_u&lt;/math&gt;

Qudıqtaǵı nefttiń ortasha tıǵızlıǵı  &lt;math&gt;\rho_n&lt;/math&gt;   basım hám temperaturaǵa baylanıslı boladı.

Berilgen tapsırmanı islew ushın, toqtatılǵan qudıq terńligi boyınsha  temperaturanıń bólistiriliwiniń sızıqlı nızamın qabıl qılıp, ortasha temperaturanı esaplaymız  t =(20+70)/2=45&lt;sup&gt;о&lt;/sup&gt;С.

1.1.-suwret. Neft tıǵızlıǵınıń basım hám temperaturaǵa baylanıslılıǵı: 1- t =20&lt;sup&gt;о&lt;/sup&gt;С da; 2-t =70&lt;sup&gt;о&lt;/sup&gt;С da; 3- t =45&lt;sup&gt;о&lt;/sup&gt;С da.

1.1-suwrettegi ρ&lt;sub&gt;n&lt;/sub&gt;=''f(p,t)'' grafik baylanıslılıqtı paydalanıp hám neft tıǵızlıǵınıń temperaturaǵa baylanıslı sızıqlı ózgeriwin qabıl qılıp, ''t=45''&lt;sup&gt;о&lt;/sup&gt;С (3- qıysıq sızıq) da interpolyaciya usılı menen neft tıǵızlıǵına baylanıslılıǵın sızıǵın sızamız. Alınǵan qıysıq sızıqtan basım р&lt;sub&gt;u&lt;/sub&gt; dan р&lt;sub&gt;toy&lt;/sub&gt; ozgeriwindegi nefttiń ortasha tıǵızlıǵın anıqlaymız. 3-qıysıq sızıq boyınsha р&lt;sub&gt;u&lt;/sub&gt;=8+(0,01·n) МPа dan р&lt;sub&gt;toy&lt;/sub&gt;=11,3 МPа ǵa shekem aralıqtaǵı neft tıǵızlıǵın anıqlaymız: ρ&lt;sub&gt;n&lt;/sub&gt;=775 kg/m&lt;sup&gt;3&lt;/sup&gt;.

Qatlam basımın esaplaymız:

&lt;math&gt;P_{qat}&lt;/math&gt; = &lt;math&gt;L_q&lt;/math&gt;&lt;math&gt;\rho_n&lt;/math&gt; g &lt;math&gt;10^{-6}&lt;/math&gt; + &lt;math&gt;P_u&lt;/math&gt; = 650 * 775 * 9.81 * &lt;math&gt;10^{-6}&lt;/math&gt; + 8 = 28,15 MPa

'''Qadaǵalawshı sorawlar.'''

'''1.1.  Qatlam basımı;'''

'''1.2.  Qatlam basımın anıqlaw usılları;'''

'''1.3.  Laboratoriya jumısın islew izbe-izligi;'''

'''1.4.  Qatlam basımın anıqlaw formulası'''</text>
      <sha1>jhf43adc5znxsgqsolggpoojqdpovk0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Shól</title>
    <ns>0</ns>
    <id>15912</id>
    <revision>
      <id>78518</id>
      <parentid>75916</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T02:31:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>213.230.93.91</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2983" xml:space="preserve">[[Fayl:Deserts.png|nobaý|Eń úlken qutbmas shóller.]]
[[Fayl:Trockenklimate.png|nobaý|{{Legend|#ffcc00|Choʻl}}Shól]]
'''Sahra''' — 1) Jaqın hám Orta Shıǵıs mámleketlerinde, atap aytqanda, arab hám parsı tillerinde shól mánisinde isletiletuǵın termin. Jer atları retinde de qollanıladı, mas, [[Sahrayı Kabir]]. Atap aytqanda, kórkem ádebiyatlarda geyde shól sóziniń sinonimı retinde de isletiledi; 2) Arktika hám Antarktikadaǵı suwıq, qar hám muz qaplaǵan jerler&lt;ref&gt;[[Ózbekstan milliy ensiklopediyasi|ÓzME]]. Birinshi tom. Tashkent, 2000-jıl&lt;/ref&gt;.

'''Shól''' yakı '''sahra''' dep júdá az muǵdarda jawın júz beretuǵın regionǵa aytıladı. Kópshilik shólda jawın jılına 400 mm den kem boladı&lt;ref name=&quot;brittanica&quot; /&gt;. Jılına 250 mm den kem jawınlı shól haqıyqıy, 250—400 mm arasında jawınlı shól bolsa yarımshól yamasa sahra, dep ataladı&lt;ref name=&quot;brittanica&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.britannica.com/eb/article-70815/desert|bet=desert|jumıs=Encyclopædia Britannica online|qaralǵan sáne=28-avgust 2011-jıl}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;usgs&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://pubs.usgs.gov/gip/deserts/what/|bet=What is a desert?|baspaxana=Pubs.usgs.gov|qaralǵan sáne=2010-10-16}}&lt;/ref&gt;.

Shóller sonıń menen birge „ıssı“ hám „suwıq“ tiplerge ajratıladı. Íssı shól [[qum-topıraq]] menen oralǵan bolsa (mısalı, Qaraqum), suwıq shóllar [[qar]] hám [[muz]] benen oralǵan boladı (mısalı, Antarktida ).

== Etimologiya ==
Ingliz shóli hám onıń romantik tillesleri (atap aytqanda, italyan hám portugal tilindegi deserto, frantsuz deserti hám ispan desiertosi) barlıǵı shirkew latin desertumınan (dáslep &quot; taslanǵan jer&quot;), dēserere, &quot; tastap qoyıw&quot; sózinen kelip shıqqan. Qurǵaqlıq hám siyrek xalıq ortasındaǵı baylanıslılıq quramalı hám dinamikalıq bolıp, mádeniyat, dáwir hám texnologiyalarǵa qaray ózgeredi; sol sebepli shól sózdiń isletiliwi shálkeslikke alıp keliwi múmkin. Ingliz tilinde 20-ásirden aldın shól kóbinese qurǵaqlıqqa belgi etpesten &quot; xalqsız aymaq&quot; mánisinde isletilingen; bıraq búgingi kúnde bul sóz kóbinese ıqlımlıq-ilimiy mániste (jawın kem bolǵan aymaq) isletiledi. Ótken ásirlerdegi “shól atawı” hám “Ullı Amerika shóli” yamasa Shekspirdıń “Bogemiya shóli” (“Qıs ertegi”) sıyaqlı sóz dizbekler qum yamasa qurǵaqlıqtı ańlatıwı shárt emes edi; olardıń dıqqat orayında siyrek xalıq edi.

== Galereya ==
&lt;gallery&gt;
Fayl:ValleLuna-002.jpg|[[Atakama]]
Fayl:Rub al Khali 002.JPG|[[barhan|Qum barhanlar]], [[Saudiya Arabstan]]
Fayl:Sand dune stabilization in Kazakhstan 1.jpg|[[Porsıq qumlar (shól)|Porsiq qumlar]]
Fayl:The World Factbook - Algeria - Flickr - The Central Intelligence Agency (7).jpg|[[Sahrayı Kabir]]
&lt;/gallery&gt;

== Derekler ==
{{commonscat|Deserts|{{PAGENAME}}}}

{{geo-stub}}
{{Reflist}}{{ÓzME}}
[[Kategoriya:Shóller]]
[[Kategoriya:Geografiyalıq terminler]]</text>
      <sha1>clk50bs56naiwdmqhrjz7rd4jppb8zr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Otello</title>
    <ns>0</ns>
    <id>15938</id>
    <revision>
      <id>78330</id>
      <parentid>75981</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:31:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="29" xml:space="preserve">{{D|Test sahifa}}

[[Otello]]</text>
      <sha1>0mqf4m0a7ji2lv79i6r2x3uskw5lr5g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Uluģbek observatoriyası</title>
    <ns>0</ns>
    <id>16177</id>
    <revision>
      <id>78450</id>
      <parentid>76523</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:55:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5763" xml:space="preserve">Ùllùgʻbek observatoriyası


Ùllùgʻbek observátoriyási - Samarqanddagi 15-ásir árxitektorchiliginiň kemde-kem ushraytuǵın úlgilerinen biri, góne astronomık gúzetiw shólkemi. 1420 -jıllarda Temúriylár dáwiri astronomı Ùllùgʻbek tárepinen júzege keliw etilgen. Observátoriyádá Al-Koshiy, Ali Qushchi hám Úllúgʻbek sıyaqlı musulman astronomlar islegen. Observátoriyá 1449 -jılda wayran etilgen hám 1908-jılda qayta jańadan ashılǵan.
Ùllùgʻbek observátoriyásı Nosiriddin at-Tusiy tárepinen islep shıǵılǵan Marog'a observátoriyásinıń jobaları tiykarında qurılǵan. Observátoriyá tuwrısında Abu Tohirxo'ja sonday maǵlıwmat beredi:
Medresege tiykar salınǵanınan tórt jıl keyin Mırza Ùllùgʻbek Qozizoda Rumiy, Ullı adamlar ismi menen qosıp aytılatuǵın sózler G'iyosiddin Jamshid hám Ullı adamlar ismi menen qosıp aytılatuǵın sózler Muiniddin Koshoniylar menen másláhátlesip, Ko'hak tepáliginde Obi Raxmet arig'ining boyında observátoriyá bınasın qurdiradi. Onıń átirapında bolsa biyik ójireler júzege keliw etedi.
Ùllùgʻbek buyrıqı menen 1428-1429 -jılda Ko'hak (Qoyshıota) tepaligida úlken cilindr formasında qurılǵan ; ayırım qo'lyozmalar („Boburnoma“) ga kóre, biyikligi 30, 4 m den ibarat 3 qabatlı etip qurılǵan. Ol jaǵdayda onnan artıq túrli astronomık qurılma hám ásbaplar bolǵan. Olardan eń tiykarǵısı radiusı 40, 2 m li qos yoydan ibarat kvadrant (yamasa sekstántga jaqın ) qurılma esáplánádi. Kvadrantniñ jan. bólegi jer astında, qalǵan bólegi shalbar. tárepte jer júzesinen 30 m she biyikte jaylasqan. Ásbap sheńberinde bir gradus ayqulaq 701, 85 mm hám bir minut ayqulaq 11, 53 mm ga tuwrı keledi. Bul qurılma júdá kóp qırlı edi. Ol ufqdan quyashnı, juldız biyikligin hám basqa plánetálárdı anıq ólshewi múmkin edi. Jıldıń dawam etiw waqti, plánetálár dáwiri hám tutılıwlar bul qurılma menen o'lshenedi. Ùllúgʻbekniň plánetálár ólshewleri búgingi ólshew menen bekkem baylanıslı bolıp, bizge qurılmanıń ájayıp anıqlıǵın kórsetedi. Observátoriyá orta ásirlerde ásbap úskenesi tárepten de kútá úlken bolǵan.
Búgin Ùllùgʻbek observátoriyásıná kelgen adamlar marmar kvadrantniñ tek tiykarı hám ko'milgen bólegin kóriwleri múmkin. Bular observátoriyádán alınǵan birden-bir túp qaldıqlar bolıp tabıladı. Observátoriyánıń páseńlewge dúsh keliwiniń úlken bólegi Ùllúgʻbekniň shama menen 1449 -jılda onıń perzenti Abdulatif tárepinen óltirilgeni menen baylanıslı bolıwı múmkin.
Ùllùgʻbek observátoriyási árxitektorchiligi sol dáwirde qurılǵan basqa ımaratlardan parq etken. Ùllúgʻbek oǵan járdem beretuǵın sheber arxitektorǵa mútáj bolıp, Qozizoda Rumiy menen máslahátlesip, odan tájiriybeli hám sheber arxitektor tabıwdı so'raydi. Qozizoda Rumiy matematikalıq hám arxitektor Koshoniyni usınıs etken. Qurılıstı qurıwda Hulokuxon hám Máńgixon tárepinen júzege keliw etilgen Marog'a observátoriyásinán úlgi alınǵan. Marog'a observatoriyası arxitektorı Nosiriddin at-Tusiy sızılmalarınan paydalanılǵan. Ùllúgʻbek observátoriyásı jerden 21 metr biyikliktegi tóbelik ústinde qurılǵan. Jay gerbishten qurılǵan. Sekstántniň radiusına kare, jay ádewir biyik bolıwı kerek edi. Biraq bınanıń tóbelik ústinde biyik etip qurılısı onıń qulash qáwpin júzege keltiretuǵın edi. Qurılısshılar sekstantning yarımın jer astında qurıw arqalı bul mashqalanı sheshiwge muvaffaq boldı.
Bul sekstantniň ólshemin biyikligi qáwipli dárejede biyik bolmaǵan halda saqlawǵa múmkinshilik berdi. Sekstant G'iyosiddin Jamshid basshılıǵında ornatıladı. Samarqand sekstanti sol dáwirde Shıǵısda málim bolǵan sekstántlárniň eń yirigi esaplanǵan. Ali Qushchi onıń biyikligin Istanbuldagi ataqlı Ayo Sofiya sıyınıwxonasiniň biyikligine (biyikiligi 50 metr) salıstırıwlaǵan

 Observatoriya úsh qabattan ibarat bolıp, birinshi qabatda xızmetkerler jasaǵan. Barlıq gúzetiwlerdi názerden keshirim ekinshi hám úshinshi qabatlardan alıp barılǵan. Observatoriyanıń tóbesi tegis bolıp, ásbaplardı bınanıń tóbesi ústinde de isletiw múmkin edi. Sońǵı jıllarda observatoriyanıń kirisiw bólegi bir neshe márte ózgertirilgen.
Ásbap astronomiyanıń tiykarǵı turaqlılıqlari - ekvator hám ekliptika arasındaǵı múyeshdi ólshew, jıllıq pretsessiya turaqlısın, tropik jıl dawamlılıg'ın hám basqada fundamental astronomık turaqlılıqlardı anıqlawǵa múmkinshilik bergen. Observatoriyada kishi ólshemli ásbaplar : armillyar sfera, 2, 4 hám 7 halqadan ibarat ólshew ásbapları, triangula, quyash hám de juldız saatları, usturlob hám basqalar bolǵan. Bul ilimiy úskeneler járdeminde Quyash, Ay, planetalar hám bólek juldızlar baqlanǵan. Mırza Ùllùgʻbektin' eń iri astronomıkalıq shıǵarması „Ziji Kóregoniy“ observátoriyádá jaratılǵan. Onıń qurılısı hám keyingi ilimiy jumısı Ùllùgʻbek usınısı menen jıynalǵan qatar ataqlı ilimpazlar G'iyosiddin Koshiy, Qozizoda Rumiy, Ali Qushchi hám basqalar atı menen baylanıslı.

Yazdi, Hamid-Reza Giahi (2015). &quot;Chronology of the Events of the Samarquand &quot;Observatory and School&quot; Based on some Old Persian Texts: a Revision&quot;. Suhayl: 145–65.
 Prof. Aydın Sayılı (1960). The Observatory ın İslam, Ankara, Türk Tarih Kurumu, say. 271
 Bunların başında Semerkantʼdaki Nakşibendi şeyhi Hoca Ubeyidullah Akrar bulunduğu belirtilmiştir. Heather Hobden (1999) Ulughbek and his Observatory ın Samarkand, Lincoln: Coşmiçelk ISBN 10 – 1-871443-18 0 say.12.
{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>o7rl7422kpw9btunkhydsujpkkceh2h</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Qaraqalpaq mámleketlik quwırshaq teatrı</title>
    <ns>0</ns>
    <id>16359</id>
    <revision>
      <id>78361</id>
      <parentid>76864</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:38:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1053" xml:space="preserve">'''Qaraqalpaq mámleketlik quwırshaq teatrı''' -1990 -jıl shólkemlesken. Teatr &quot; Arıq mergen&quot; (K. Karimov) spektaklı menen ashılǵan. 1991-jıl Samarqandta ótkerilgen festivalda teatr &quot; Arıq mergen&quot; hám &quot; Aq tekesh penen kók tekesh&quot; spektaklları, 1993-jıl Ándijan festivalında &quot; Kerek bolǵanıń kerek&quot;, 1995-jıl Tashkent festivalında &quot; Bódene hám túlki&quot;, 2000 jıl: Samarqand festivalında &quot; Sum eshek&quot; sıyaqlı spektaklları menen qatnasıp, bayraqlı orınlar iyeledi. 2001-jıl Tashkentte ótkerilgen &quot; Qaraqalpaqstan mádeniyat kúnleri&quot; nde teatr &quot; Urlıqtıń aqırı xorlıq&quot; spektaklı menen qatnastı. P. Aytmuratovtıń &quot; Atam aytqan ańız&quot; shıǵarması tiykarında islengen tamasha keyingi jıllar islengen eń jaqsı spektakllardan. Jubandıq Ibragimov, Roza Piyazova, Qurbangúl Saparbaeva, Aybek Esimbetov, Qoblanbek Qalilayev, Berdimurat Yusupov hám basqa teatrdıń jetekshi aktyorları bolıp tabıladı. Bas rejissyorı hám kórkem basshısı M. Zamatdinov.

{{Dereksiz}}
[[Kategoriya:Ózbekstan teatrları]]</text>
      <sha1>c6ucnwm2tc2bz9vycj9p40snqnoaof3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Python (programmalastırıw tili)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>16383</id>
    <revision>
      <id>78354</id>
      <parentid>76905</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:37:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <comment>/* Sintaksis hám semantika */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8817" xml:space="preserve">

 
'''Python''' – joqarı dárejeli, ulıwma maqsettegi programmalastırıw tili. Onıń dizayn filosofiyası zárúr sheginiwlerdi qollanıw arqalı kodtı oqıwǵa imkaniyat beredi. 

Python dinamikalıq túrde teriledi hám shıǵındı jıynaladı. Ol strukturalıq (ásirese proceduralıq), obyektke baǵdarlanǵan hám funkcional baǵdarlamalastırıwdı qosqanda, birneshe baǵdarlamalastırıw paradigmaların qollaydı. Ol standart kitapxanasınıń keń kólemine baylanıslı “batareya menen úskenelengen” til retinde sáwlelenedi.

Gido van Rossum 1980 jıllardıń sońında ABC baǵdarlamalastırıw tiliniń miyrasxorı retinde Python-da jumıs islep basladı hám onı 1991 jılı 0.9.0 retinde dáslepki ret shıǵardı. Python 2.0 2000 jılı shıǵarıldı. 2008 jılı shıǵarılǵan Python 3.0 aldıńǵı versiyaları menen tolıq keri úylesimli emes tiykarǵı versiya boldı. 2020 jılı shıǵarılǵan Python 2.7.18, Python 2 qollanbasınıń sońǵı shıǵarılımı boldı.

Python turaqlı túrde eń ataqlı baǵdarlamalastırıw tilleriniń biri bolıp tabıladı hám mashinalı oqıtıw jámiyetshiliginde keńnen qollanıladı.

== Tariyxı ==
[[Fayl:Guido_van_Rossum_OSCON_2006_cropped.png|nobaý|225x225 nükte|Python dizayneri, Gido van Rossum, OSCON 2006-da]]
Python 1980-jıllardıń aqırında Niderlandiyadaǵı Centrum Wiskunde &amp; Informatica (CWI) mákemesinde Gido van Rossum menen SETL ilhamlandırılǵan, Amoeba operacion sistemasında arnawlı redaktorlawǵa hám interfeyske qábiletli ABC baǵdarlamalastırıw tiliniń miyrasxorı retinde qarastırılǵan. Onı ámelge asırıw 1989 jıl dekabrde baslandı. Van Rossum jobanıń jetekshisi hám islep shıǵıwshısı retinde 2018 jıl 12 iyulge shekem, ol Python-nıń “ómir boyı miyrimli diktatorı” retindegi minnetlerin “turaqlı demalısın” járiyalaǵanǵa deyin jobanıń juwapkershiligin óz moynına aldı. Jámiyetshilik oǵan jobanıń bas sheshim qabıllawshısı retinde óziniń uzaq múddetli minnetlemesin kórsetiw ushın berilgen. 2019 jıl yanvarda Python tiykarǵı jaratıwshıları jobanı basqarıw ushın bes aǵzadan ibarat Basqarıw keńesin sayladı. 

Python 2.0 2000 jıl 16 oktyabrde shıǵarıldı, onıń ishinde dizimdi túsiniw, cikldi anıqlaytuǵın shıǵındı jıynaw, siltemelerdi sanaw hám Yunikodtı qollaw sıyaqlı kóplegen jańa imkaniyatlar bar. Python 3.0, 2008 jıl 3 dekabrde shıǵarıldı, onıń kóplegen tiykarǵı imkaniyatları Python 2.6.x hám 2.7.x versiyalarına tiykarlanǵan. Python 3 shıǵarılımları Python 2 kodın Python 3 tiline awdarıwdı avtomatlastıratuǵın 2to3 utilitasın qamtıydı.

Python 2.7 xızmetiniń juwmaqlanıwı dáslebinde 2015 jılǵa belgilendi, sonnan keyin qollanıwdaǵı kodtıń úlken kólemin Python 3 sistemasına ańsat baǵdarlaw múmkin emes degen alańlawshılıq penen 2020 jılǵa shegirildi. Soń qáwipsizlik patchları yamasa basqa jaqsılawlar shıǵarılmaydı. Házirgi waqıtta tek 3.8 hám onnan keyingi versiyalarǵa qollaw kórsetiledi (2023 qáwipsizlik máselesi, mısalı: 3.7.17, sońǵı 3.7.x shıǵarılımında dúzetildi). Python 2.7 hám onnan joqarı versiyasına rásmiy túrde qollaw kórsetilmegeni menen, Python-nıń basqa rásmiy emes engiziwi,  PyPy, Python 2, yaǵnıy &quot;2.7.18+&quot; (plyus 3.9 hám 3.10), plyus mánisi (kem degende ayırım) “qorǵalǵan qáwipsizlik jańalawları menen” qollaw kórsetiwdi dawam ettirmekte. 

2021 jılı (hám 2022 jılı taǵı eki ret) qáwipsizlik jańalawları jedelletildi, óytkeni aralıqtan kodtıń orınlanıwına hám veb-keshtiń uwlanıwına ákeletuǵın qáwipsizlik máselelerine baylanıslı barlıq Python versiyaları qáwipli boldı (sonıń ishinde 2.7). Kóplegen qáwipsizlik máselelerine baylanıslı 2022 jılı Python 3.10.4 hám 3.9.12 tezlestirildi hám 3.8.13. Python 3.9.13 2022 jıl may ayında shıǵarılǵan gezde, 3.9 seriyası (eski 3.8 hám 3.7 seriyalarına qosılatuǵın) keleshekte tek qáwipsizlik dúzetiwlerin alatuǵını járiyalandı. 2022 jıl 7 sentyabrde itimal xızmet kórsetiwden bas tartıw hújimine baylanıslı tórt jańa shıǵarılım jaratıldı: 3.10.7, 3.9.14, 3.8.14 hám 3.7.14.

2023 jıl oktyabrdegi jaǵday boyınsha Python 3.12 turaqlı shıǵarılım hám 3.12 hám 3.11 belsendi (tek qáwipsizlikke qaraǵanda) qollaw kórsetiletuǵın jalǵız versiyalar bolıp tabıladı. 3.10-nan 3.11-degi qatań ózgerislerge baǵdarlamanı orınlaw tezligin arttırıw hám qáte tuwralı esabat beriwdi jaqsılaw kiredi.

Python 3.12 sintaksisti qosadı (hám shın mánisinde hárbir Python, óytkeni kem degende 3.5 ayırım sintaksisti qosadı) tilge jańa (jumsaq) gilt sóz túri (sońǵı shıǵarılımlar teriwdi qollawdıń kóp túrin qosqan, mısalı 3.10-daǵı jańa tipti biriktiriw operatorı) hám 3.11 arnawlı jaǵdaylardı redaktorlaw ushın hám 3.10 sáykeslik hám registr (jumsaq) gilt sózler, strukturalıq úlgi sáykeslik málimlemeleri ushın. Python 3.12 sonıń menen qatar eskirgen moduller menen funkcionallıqtı joq etedi hám keleshek versiyalarda tómende “Rawajlandırıw” bólimin qarań.

Python 3.11 Python 3.10 versiyasına qaraǵanda 10 hám 60% tezirek dep málimleydi, al Python 3.12 onıń ústine taǵı 5% qosadı. Sonday-aq, onıń jaqsılanǵan qáte tuwralı xabarları hám basqa da kóplegen ózgerisleri bar.

2023 jıl 27 iyunnan [jańalaw] Python 3.8 — Python 3.7 versiyasınıń xızmet etiw múddetiniń juwmaqlanıwına baylanıslı (“qáwipsizlikti qollaw” basqıshında bolsa da) Python baǵdarlamasınıń qollaw kórsetiletuǵın eń eski versiyası.

== Dizayn filosofiyası hám ózgeshelikleri ==
Python - kóp paradigmalı baǵdarlamalastırıw tili. Obyektke baǵdarlanǵan programmalastırıw hám strukturalıq programmalastırıw tolıq qollawǵa iye hám olardıń kóplegen imkaniyatları funkcionallıq programmalastırıwdı hám aspektke baǵdarlanǵan programmalastırıwdı (metaprogrammalastırıwdı hám metaobyektlerdi qosqanda) qollaydı. Kóplegen basqa paradigmalar keńeytpeler arqalı qollaydı, sonıń ishinde shártnama boyınsha dizayn hám logikalıq programmalastırıw.

Python yadtı basqarıw ushın dinamikalıq teriwdi hám siltemelerdi sanaw kombinaciyasın hám cikldı anıqlaytuǵın shıǵındı jıynaǵıshtı paydalanadı. Ol baǵdarlamanı orınlaw gezinde usıl menen ózgeriwshi atlardı baylanıstıratuǵın dinamikalıq atama ruqsatın (kesh baylanıstırıw) paydalanadı.

Onıń dizaynı Lisp tradiciyasında funkcional programmalastırıwǵa ayırım qollawdı usınadı. Onıń filtr, kishireytiw funkciyaları bar; túsiniklerdi, sózliklerdi, toplamlardı hám generator ańlatpaların dizimge aladı. Standart kitapxanada Haskell hám Standard ML-den alınǵan funkcional qurallardı ámelge asıratuǵın eki modul (itertools hám functools) bar.

Onıń tiykarǵı filosofiyası Python Zeninde (PEP 20) ulıwmalastırılǵan, ol tómendegishe aforizmlerdi qamtıydı:

* Birtúrliden sulıw jaqsıraq.
* Ashıq emes, jasırın emes.
* Quramalıdan góre ápiwayı.
* Quramalıdan ǵóre quramalı.
* Oqıwǵa qábiletlilik esaplanadı.

Degen menen, Python imkaniyatları bul principlerdi bárqulla buzadı hám kereksiz tildiń kebiwin qosqanı ushın sınǵa ushıradı. Bul sınlarǵa juwaplar Python Zen qaǵıydadan ǵóre kórsetpe bolıp tabıladı. Ayırım jańa imkaniyatlardı qosıwdıń dawlı bolǵanı sonshelli, Gvido van Rossum Python 3.8-de tayınlaw ańlatpası operatorın qosqannan keyin ómir boyı miyrimli diktator xızmetinen ketti.

== Sintaksis hám semantika ==
Python ańsat oqılatuǵın til bolıwı kerek. Onıń pishimi kórkem túrde tosıqlarsız hám kóbinese basqa tiller punktuaciya belgilerin qollanatuǵın inglis gilt sózlerin paydalanadı. Kóplegen basqa tillerden ayırmashılıǵı, ol bloklardı sheklew ushın figuralı qawsırmalardı paydalanbaydı hám járiyalanıwlardan keyingi noqatlı útirlerge ruqsat etiledi, biraq az qollanıladı. Onıń C yamasa Paskalǵa qaraǵanda sintaksislik ózgeshelikleri menen arnawlı jaǵdayları az.

=== Sheginis ===
Python bloklardı sheklew ushın figuralı qawsırmalardı yamasa gilt sózlerdi emes, bos orın sheginisin paydalanadı. Sheginistiń artıwı belgili bir járiyalanıwlardan keyin keledi; sheginistiń tómenlewi aǵımdaǵı bloktıń tamamlanıwın bildiredi. Usılayınsha, baǵdarlamanıń kórnekli strukturası onın semantikalıq strukturasın dál kórsetedi. Bul imkaniyat geyde ofsayd qaǵıydası dep ataladı. Ayırım basqa tiller sheginislerdi usılay paydalanadı; biraq kópshiliginde sheginis semantikalıq mániske iye bolmaydı. Usınılǵan sheginis ólshemi - tórt bos orın.

{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>qn69444z40mfhvu5y7t9kuo7sn74j3n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Programmalastırıw tili</title>
    <ns>0</ns>
    <id>16459</id>
    <revision>
      <id>78352</id>
      <parentid>77022</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:37:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5379" xml:space="preserve">
[[Fayl:C_Hello_World_Program.png|oñğa|nobaý|C tilindegi kompyuter programmasınıń dáslepki kodı. Kúlreń qatarlar programmanı adamlarǵa túsindiretuǵın kommentariyalar bolıp tabıladı. Ol kompilyaciyalanǵan hám iske qosılǵanda “Hello, world!” shıǵıwın beredi.]]
Programmalastırıw tili (baǵdarlamalastırıw tili) - [[kompyuter]] programmaların jazıwǵa arnalǵan belgiler sisteması.&lt;ref name=&quot;Aaby 2004&quot;&gt;{{Cite book|last=Aaby|first=Anthony|url=http://www.emu.edu.tr/aelci/Courses/D-318/D-318-Files/plbook/intro.htm|title=Introduction to Programming Languages|year=2004}}&lt;/ref&gt;

Programmalastırıw tilleri ádette rásmiy til menen anıqlanatuǵın sintaksisi (forması) hám semantikası (mánisi) jaǵınan sáwlelenedi. Tiller ádette tip sisteması, ózgeriwshiler hám qátelerdi qayta islew mexanizmleri sıyaqlı imkaniyatlardı támiyinleydi. Kompilyator yamasa interpretator túrindegi programmalastırıw tilin ámelge asırıw baǵdarlamalardı tikkeley yamasa orınlanatuǵın fayldı shıǵarıw arqalı orınlawǵa imkaniyat beredi.

Kompyuter arxitekturası programmalastırıw tilleriniń dizaynına qattı tásir etti, olardıń eń kóp tarqalǵan túri (imperativ tiller - belgili bir tártipte operaciyalardı orınlaytuǵın) ataqlı fon Neyman arxitekturasında jaqsı jumıs islew ushın tayarlanǵan. Dáslepki programmalastırıw tilleri apparatlıq qurallar menen tıǵız baylanıslı bolǵanı menen, waqıt ótip olar ápiwayılıq ushın ámelge asırıw maǵlıwmatların jasırıw ushın kóbirek abstrakciyanı rawajlandırdı.

Kóbinese imperativli, funkcional, logikalıq yamasa obyektke baǵdarlanǵan dep atalǵan mıńlaǵan programmalastırıw tilleri hártúrli qollanıw ushın islep shıǵılǵan. Programmalastırıw tilin proektlestiriwdiń kóplegen aspektleri kelisiwlerdi qamtıydı - mısalı, arnawlı jaǵdaylardı qayta islew qátelerdi redaktorlawdı jeńilletedi, biraq ónimlilik bahası menen. Programmalastırıw tili teoriyası - programmalastırıw tillerin proektlestiriwdi, kirgiziwdi, analizlewdi, sáwlelendiriwdi hám klassifikaciyalawdı izertleytuǵın informatikanıń ishki tarawı.

== Anıqlamalar ==
Programmalastırıw tilin neni quraytuǵının anıqlawda itibarǵa alınıwı múmkin hártúrli kriteriyler bar.

=== Kompyuter tilleri menen programmalastırıw tilleri ===
Kompyuter tili termini geyde programmalastırıw tili menen almastırıladı. Degen menen, eki terminniń de qollanılıwı avtorlar arasında hár túrli, sonıń ishinde hárqaysısınıń anıq kólemi. Bir qollanıw programmalastırıw tillerin kompyuter tilleriniń ishki jıynaǵı retinde sáwlelendiredi. Sol sıyaqlı, kompyuter programmalardı bildiriwden basqa maqseti bar esaplawlarda qollanılatuǵın tiller ulıwma túrde belgilengen kompyuter tilleri bolıp tabıladı. Mısalı, belgilew tilleri geyde programmalastırıw ushın paydalanılmaytuǵının atap kórsetiw ushın kompyuter tilleri dep ataladı.
Kompyuter tillerin klassifikaciyalawdıń bir usılı - esaplaw teoriyası sáwlelendirgendey, olar ańlata alatuǵın esaplawlar. Ámeliy programmalastırıw tilleriniń kópshiligi Turing tolıq,&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.cs.odu.edu/~zeil/cs390/latest/Public/turing-complete/index.html|bet=Turing Completeness|jumıs=www.cs.odu.edu|qaralǵan sáne=2022-10-05}}&lt;/ref&gt; hám barlıq Tyuringtiń tolıq tilleri birdey algoritmler jıynaǵın ámelge asıra aladı. ANSI/ISO SQL-92 hám Charity - Tyuring tamamlanbaǵan tillerdiń mısalları, biraq kóbinese programmalastırıw tilleri dep ataladı.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.contrib.andrew.cmu.edu/~shadow/sql/sql1992.txt|bet=Information Technology – Database Language SQL (Proposed revised text of DIS 9075)|arxivurl=https://web.archive.org/web/20060621035823/http://www.contrib.andrew.cmu.edu/%7Eshadow/sql/sql1992.txt|arxivsáne=21 June 2006|avtor=Digital Equipment Corporation|jumıs=ISO/IEC 9075:1992, Database Language SQL|qaralǵan sáne=29 June 2006}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://pll.cpsc.ucalgary.ca/charity1/www/home.html|bet=The CHARITY Home Page|arxivurl=https://web.archive.org/web/20060718010551/http://pll.cpsc.ucalgary.ca/charity1/www/home.html|arxivsáne=18 July 2006|avtor=The Charity Development Group|sáne=December 1996}}, &quot;Charity is a categorical programming language...&quot;, &quot;All Charity computations terminate.&quot;&lt;/ref&gt; Degen menen, ayırım avtorlar “programmalastırıw tili” terminin Tyuringtiń tolıq tilleri menen shekleydi.

Basqa qollanıw baǵdarlamalastırıw tillerin abstraktli mashinalardı programmalastırıwǵa arnalǵan teoriyalıq konstrukciyalar retinde hám olardıń shekleniwi informaciyalıq resursları bar fizikalıq kompyuterlerde jumıs isleytuǵın kompyuter tilleri olardıń kompleksi retinde qarastırıladı. Djon C Reynolds formal specifikaciya tilleri orınlawǵa arnalǵan tiller sıyaqlı programmalastırıw tilleri ekenin atap kórsetti. Ol sonday-aq kompyuterdiń háreketine tásir etetuǵın tekstli hám tipli grafikalıq engiziw formatları ádette Tyuringniń tolıq emes ekenligine qaramastan, programmalastırıw tilleri bolıp tabıladı hám programmalastırıw tiliniń koncepciyaların bilmew engiziw formatındaǵı kóplegen kemshiliklerdiń sebebi ekenin aytadı.

== Derekler ==
{{Reflist|30em}}</text>
      <sha1>33d8h6v8yb853igngz2xw46ucpby1u3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ǵalaba xabar quralları</title>
    <ns>0</ns>
    <id>16462</id>
    <revision>
      <id>78503</id>
      <parentid>77032</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T17:00:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="667" xml:space="preserve">{{Wikify}}[[Ǵalaba xabar quralları]] (qısqartpası : ǴXQ) keń jamiyetshilikke informaciya jetkiziwshi qurallar bolıp tabıladı. Ózbekstan Respublikası nızamshılıǵında dáwirli tarqatıwdıń turaqlı atqa iye bolǵan hám de baspa tárizde (gazeta, jurnal, informaciya, bulleten hám basqalar ) hám yamasa elektron tárizde (tele-, radio-, video -, kinoxronikal programmalar, ulıwma paydalanıwshı telekommunikatsiya tarmaqlarındaǵı veb-saytlar ) altı ayda keminde bir ret baspa etiletuǵın yamasa efirge beriletuǵın forması hám de ǵalaba xabardı dáwirli tarqatıwdıń basqa formaları ǴXQ, dep kórsetilgen.

== Derekler ==
{{Reflist}}</text>
      <sha1>jzdqbkwgtadcy97opej3g0dzzulbuww</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Qala jer astı xojalıǵı</title>
    <ns>0</ns>
    <id>16473</id>
    <revision>
      <id>78356</id>
      <parentid>77219</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:37:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1257" xml:space="preserve">'''Qala jer astı xojalıǵı''' — qala kommunal xojalıǵına hám sanaat kárxanalarınıń islep shıǵıw mútajliklerine xızmet kórsetiw ushın mólsherlengen jer astı injenerlik kommunikaciyası hám járdemshi qurılmaları bar. Bul túrli trubalar (truboprovodlar) hám kabeller, turaq jay, jámaát hámde sanaat imaratlarınan shıǵarılatuǵın hám olarǵa kiritilgen  kommunikaciyalar, ekspluataciya qılınatuǵın, kameralar hám basqalar kiredi. Trubalar hám kabellar kóbinese qurılǵan imaratlarǵa parallel halda, tarqatılǵan oraylar arnawlı bir kvartal ishindegi aymaqlar boyınsha ornatıladı. Trubalar hám kabellerdi bólek jaylastırıwda hár qaysısı tarmaq ushın ayrıqsha tereńlik (transheya) qazıladı. Birlestirilgen usılda jaylastırıwda túrli maqsetke mólsherlengen trubalar izbe-iz formasında bir tereńlikte ornatıladı. Kollektorlı jaylastırıwda suw hám ıssılıq trubaları hám kabeller bir ulıwma kollektorǵa ornatıladı. Kollektorlar avtomatik samallatıw sisteması menen támiynlenedi. Jıynalmalı temirbeton kollektorlar anaǵurlım jaqsı esaplanadı. Qala metropoliteni hám qala jer astı xojalıǵına kiredi.
[https://.Oʻzbekiston&amp;#x20;milliy&amp;#x20;ensiklopediyasi]

{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>20v7hjjb689g74pela9cl7otrunlwc4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Onlayn jurnalistikada bloglardıń áhmiyeti</title>
    <ns>0</ns>
    <id>16566</id>
    <revision>
      <id>78326</id>
      <parentid>78255</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:30:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5123" xml:space="preserve">{{biriktiriwge|Blog}}
'''Blog''' – inglis tilindegi blog, web log sózlerinen alınǵan bolıp, bizińshe internet-jurnal, internet-kúndelik, onlayn-kúndelik mánilerin bildiredi.    

Blog ápiwayı sayt ǵana emes, ol ádebiy-publicistikalıq janrlardıń dáregi. Basqa janrlar arasında ol ózin-ózi kórsetiw, xabarlardıń xronologiyalılıǵı, diskussiyalılıq, sistemalılıq, tekst qurılısındaǵı intuitivlik sıyaqlı bir neshe belgileri menen ajıralıp turadı . A.A.Kalmıkov hám L.A.Koxanovalardıń jazıwınsha: «Veblog – bul informaciyalar menen toltırılǵan kúndelik, avtorlıq joybarlardıń bir forması.   

Vebloglardıń avtorları (blogerler), ózleri menen júz bergen waqıyalar haqqında jazadı, anaw yamasa mınaw siyasiy waqıyaǵa ózleriniń jeke pikirlerin bildiredi, sonday-aq, internettegi publikaciyalardı dárekke kommentariylerdi baylanıstırıp sholıydı» .  

Oksford sózliginde blog túsinigine bılayınsha anıqlama berilgen: «Bir adam turaqlı túrde sońǵı waqıyalar yamasa belgili bir tema haqqında jazatuǵın veb-sayt. Bazıda waqıyalar júz bergende hár bir minutta bir neshe jańa maǵlıwmatlar qosıladı hám oǵan oqıwshılar ózleriniń kommentariyleri hám pikirlerin jollawı múmkin» .  

Internet global tarmaǵında dáslepki veb-blog 1992-jılı britaniyalı alım Tim Berners-Li tárepinen jaratılǵan .Oksford sózliginde blog túsinigine bılayınsha anıqlama berilgen: «Bir adam turaqlı túrde sońǵı waqıyalar yamasa belgili bir tema haqqında jazatuǵın veb-sayt. Bazıda waqıyalar júz bergende hár bir minutta bir neshe jańa maǵlıwmatlar qosıladı hám oǵan oqıwshılar ózleriniń kommentariyleri hám pikirlerin jollawı múmkin» .
Internet global tarmaǵında dáslepki veb-blog 1992-jılı britaniyalı alım Tim Berners-Li tárepinen jaratılǵan .  

== Tariyxı== 
Bul blogtan internettiń rawajlanıwı, jańa saytlardıń payda bolıwı haqqındaǵı maǵlıwmatlar orın alǵan edi. Basqa versiyalarǵa qaraǵanda, dáslepki blogtıń jaratıwshısı amerikalı ǵárezsiz jurnalist Dj.Xoll bolıp, ol óziniń blogın 1994-jıldan baslap júrgize baslaǵan . Sońınan biypul blog xızmeti esaplanǵan Blogger.com saytı 1999-jılı San-Franciskodaǵı Pyra Labs kompyuter kompaniyası tárepinen jaratıldı .Bul blogtan internettiń rawajlanıwı, jańa saytlardıń payda bolıwı haqqındaǵı maǵlıwmatlar orın alǵan edi. Basqa versiyalarǵa qaraǵanda, dáslepki blogtıń jaratıwshısı amerikalı ǵárezsiz jurnalist Dj.Xoll bolıp, ol óziniń blogın 1994-jıldan baslap júrgize baslaǵan . Sońınan biypul blog xızmeti esaplanǵan Blogger.com saytı 1999-jılı San-Franciskodaǵı Pyra Labs kompyuter kompaniyası tárepinen jaratıldı .
Blog sóziniń etimologiyasına itibar qaratatuǵın bolsaq, ol inglis tilindegi blog, web log sózlerinen alınǵan bolıp, bizińshe internet-jurnal, internet-kúndelik, onlayn-kúndelik mánilerin bildiredi. 
Blog termin sıpatında 1997-jılı 17-dekabrde Y.Barger tárepinen ilimge kirgizilgen bolıp, onıń dástúriy kúndelikten ózgesheligi, olar publikaǵa járiyalanadı hám qálegen adam oqıw imkaniyatına iye boladı. Bloglarda tiykarınan informaciyalar tekstli, illyustraciyalı hám multimedialı formada jaylastırıladı. Wikipedia’da «blogtaǵı maǵlıwmatlar uzın bolmaǵan xronologiyalıq tártipte bolǵanlıǵı maqsetke muwapıq»  ekenligi aytılǵan. Informaciyanı jıynap, qayta islep hám óziniń blogına jaylastırıp, onı tarqatıwshı insan bloger dep júrgiziledi.
K.L.Zuykina  bloglarda siyasiy kommunikaciyanıń tutqan ornı boyınsha ilimiy-izertlew jumısların alıp barǵan bolsa, M.V.Pozdeev bloglardıń tipologiyası boyınsha ilimiy izertlew jumısların alıp barǵan hám bloglardı tómendegishe bólip úyrengen: 
• Avtorlar quramına qaray: jeke, anonim (belgisiz adam tárepinen júrgiziledi), kollektivli yamasa sociallıq, korporativli blog. 
• Multimedia túrine qaray: ápiwayı, fotoblog, muzıkalı, podkast hám blogkasting, videoblog. 
• Kontent ózgesheligi boyınsha: kontentli blog, monitoringli, citatalı, splog. 
• Texnikalıq tiykarı boyınsha: Stand-alone, blog-platformasındaǵı blog, moblog. 
• Aktual informaciyalardı jetkeriwi boyınsha: dástúriy hám jańalıqlar blogı 

== Ádebiyatlar== 
#Kalmıkov A.A., Koxanova L.A. Internet-jurnalistika.  – M.: Yuniti-dana, 2005.
#Panyusheva M.M. Blogosfera: tradicionnıe SMI vs netradicionnıe // Vestnik MGU. Ser. 10. Jurnalistika. 2010. № 4. 
#Filatova O.G. Blogi i SMI, grajdanskaya i tradicionnaya jurnalistika: sootnoshenie ponyatiy //Vestnik SPbGU. Ser. 9. 2010. № 4. 
#Pak E.M. Blogi v sisteme tvorcheskoy deyatelnosti jurnalista // Vestnik SPbGU. Ser. 9. 2011. Vıp. 2.
#Petrosyan V.G. Blogi: SMI ili platforma svobodnogo vırajeniya // Fundamentalnıe i prikladnıe issledovaniya v sovremennom mire. 2014. № 5. 
#Zuykina K.L. Osobennosti politicheskoy kommunikacii v blogosfere Rossii i SShA. Diss... kand. filol. nauk. –Moskva. 2017.{{Stub}}


[[Kategoriya:Jurnalistika]]</text>
      <sha1>02mnao09f96lqxywfs8parmqd8xh9j7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Rojer Fenton</title>
    <ns>0</ns>
    <id>16628</id>
    <revision>
      <id>78384</id>
      <parentid>77684</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:42:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1569" xml:space="preserve">'''Rojer Fenton''' - eń birinshi urıstı sáwlelendirgen fotojurnalist. 

==Ómiri==

'''Rojer Fenton''' 1819-jılı 20 -martta tuwıladı. Rojer Fentonnıń atası  paxta óndiriwshi hám bankir, ákesi bolsa bankir hám parlament aǵzası bolǵan. Rojer ákesiniń birinshi nekesinen, jeti perzenttiń tórtinshisi edi. 
1838 -jılda Fenton London Universitet kolledjine oqıwǵa kirdi hámde  1840 jılda anglichan tili, matematika, ádebiyat hám logikanı úyrenip, kórkem óner bakalavriatı menen tamamladı. 1840- jılda ol universitet kolledjinde huqıqtanıw fakultetinde oqıy basladı, lekin ol súwretshi bolǵanlıǵı sebepli 1847-jılǵa shekem advakat retinde ilmiy tájriybege iye bolmadı. 1843- jılda Yorkshirda Fenton Greys Elizabeth Maynardga úylendi.

==Dóretiwshiligi==

1842- jılda ol Parijǵa keldi hám ol jerde  Pol Delarosh ustaxanasında súwretshilikni úyrendi. 1847- jılǵa kelip Fenton Londonga qaytıp keldi hám ol jerde súwretshilikti úyreniwdi dawam ettirdi hám súwretshi Charlz Lyusidiń qol astında boldı.  1850 jıldan baslap ol Arqa London mektebiniń direktorlar keńesinde isledi. (sızıw hám modellestiriw boyınsha) 1849, 1850 hám 1851 jıllarda ol Karollik akademiyasınıń jıllıq kórgezbelerinde óz súwretlerin kórsetti. Ol 1850-jılı Qırım urısın sáwlelendiredi.Ol usı Qırım urısınan júda kóplegen fotosúwretlerdi túsirgen, súwretke túsirgen birinshi jurnalist sıpatında tarıyxta at qaldırdı. 
1869-jılı 8 -avgust sánesinde 50 jasında dúnyadan ótedi.

{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>nlcln3e8xks2lmfwl9bw4pg6p4werwe</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Press reliz</title>
    <ns>0</ns>
    <id>16738</id>
    <revision>
      <id>78346</id>
      <parentid>77788</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:36:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13109" xml:space="preserve">Press-reliz, baspasóz ushın tayarlanǵan xabar; press-relizdi járiyalaǵan shólkem (itimal jeke shaxs) haqqındaǵı xabardı óz ishine alǵan informaciya xabarı, hár qanday másele boyınsha óz poziciyasın bayanlaw hám ǵalaba xabar qurallarında baspadan shıǵarıw ushın tayarlaǵan xabar.

Press-reliz anglichan sóz bolıp, onıń leksikalogik mánisi baspasózge uzatıw bolıp esaplanadı. Taǵı da anıqlaw aytqanda press-reliz qandayda shólkem baspasóz xizmetiniń ǵalaba xabar quralları ushın tayarlaǵan xabarnaması bolıp tabıladı. Dereklerde tariyxdagi eń birinshi press-reliz 1906 -jıl 28-oktyabrde AQShda júz bergen temir jol hádiysesi haqqındaǵı informaciya teksti bolǵanlıǵı aytnadı.

Press-relizler jurnalistlar ortasında brifing hám baspasóz ánjumanlarında tarqatıladı yamasa elektron mánzilleri arqalı jiberiledi.

Eger, haqıyqattan da qızıqlı jańalıq bolsa, press-reliz jazıwǵa arzıydı, keri jaǵdayda jurnalistlar tárepinen informaciyaǵa tiykarlanǵan hám kereksiz press-relizler itibarǵa alınbaydı hám bunday press-relizde islew mánisiz boladı.

Baspasóz basılıwınıń materialları maqsetli ǵalaba xabar qurallarında baspadan shıǵarılıwı ushın tómendegi qaǵıydalarǵa juwap beriw usınıs etiledi:

* press-relizdiń maǵlıwmatları qızıqlı, professional jóneltirilgen bolıwı hám press-reliz jiberilgen baspanıń auditoriyasına mútáj bolıwı kerek;
* maǵlıwmatlar aktual, jańa faktlar, nátiyjeler, málimleme statistikasın óz ishine alıwı kerek;
* maǵlıwmatlar oqıwshılar tárepinen social áhmiyetke iye bolǵan ańsat bolıwı kerek.

* maǵlıwmatlar &quot;jańa&quot; bolıwı kerek — búgingi kúnde júz bergen waqıya, sońǵı ilaj retinde-keshe yamasa jaqın keleshekte kutilgan nátiyjelerdi óz ishine alıwı kerek;

Sonıń menen birge, press-relizde kompaniya basshısı, tema boyınsha eń abıraylı ekspertler, bul tema boyınsha bir yamasa bir neshe pikir basshıları (newsmeykerlar) sózleri bolsa jaqsı boladı.

Baspasóz bayanatı joqarıdaǵı qaǵıydalarǵa qanshellili jaqsı hám anıqlaw juwap berse, baspasózde daǵaza etiliwi yamasa baspadan shıǵarıw ushın materialdı tayarlawda isletiliwi múmkinshiligı kóbirek.

Eger, shólkem bir waqttıń ózinde maǵlıwmatlarǵa bay bolmaǵan baspasóz xabarların jiberse, sol shólkemnen shıqqan basqa materiallar haqqında jurnalistler unamsız pikirge iye boladı.

Press-relizdi jazıwdıń eń keń tarqalǵan usılı málim bir zárúrli waqıya, arnawlı bir dáwir ushın nátiyjeler yamasa haqıyqattan da ámeldegi bolmaǵan sane menen baylanıslı jańalıqlar.

Baspasóz basılıwınıń tarqatılıwı ǵalaba xabar qurallarında bul press-reliz paydalanıw ushın juwapker bolǵan jurnalistler menen tikkeley yamasa telefon baylanısları menen birge bolǵanında júdá nátiyjeli.

== Press-reliz túrleri ==
Press-reliz-daǵaza — bunday press-relizde informaciya tek júz bolıwı kerek bolǵan waqıya haqqında xabar beredi. Waqıtı-waqıtı menen bunday baspasóz bayanatı ilajda baspasóz wákilleriniń bar ekenligin támiyinleydi.

Press-reliz-jańalıqlar — qashannan berli júz bergen waqıya haqqında maǵlıwmat beredi. Bul jerde ilaj shólkemlestiriwshi shaxslarınıń qısqasha túsindiriwlerin qosıwıńız múmkin.

Informacion-press-reliz házirgi, ele juwmaqlanbaǵan waqıya haqqında maǵlıwmat beredi. Bul press-relizde tek ámeldegi ózgerisler yamasa waqıyalardıń jańa sheshimi haqqında esabat berilgen, bunday ilajdıń mánisi qashannan berli málim bolǵan esaplanadı.

== Press-reliz strukturası ==
Press-reliz strukturası qanday qáliplesedi hám ol jaǵdayda neler sáwleleniwi kerek?

Tómende press-reliz tekstiniń basqıshpa-basqısh bólimlerde jazılıwın úyrenemiz:

1. Bas bet: ol jaǵdayda brend yamasa usınılıp atırǵan xizmet túrinıń tolıq atalıwı, ol menen baylanıslı ilajdiń atı kórsetiliwi shárt.

Press-relizdiń bası zerikerli bolmawı ushın ol jaǵdayda shólkem yamasa brend atı, ilajdıń maqseti anıqlama beriliwi, tiykarǵı informaciya haqqında qısqa, qısqasha hám qızıqlı jazıw kerek. Sonıń menen birge, bas bet reńi hám shrifti menen sáwlelenip, tekstten ajralıp turıwı kerek. Bul detallarǵa áhmiyet beriwińiz siziń press-relizińizdi «Kimdir oqıydıma?» degen sorawǵa «Awa, oqıydı!» degen juwap boladı.

Bas bettı tekstten aldın yamasa tekstti jazıp bólǵannan soń aqırında (yaǵnıy processtiń qaysı waqtında) dúziwdiń áhmiyeti joq. Tiykarǵısı, ol oqıwshın qızıqtıra alıwı kerek.

2. Lid: bul bólim teksttiń tiykarın quraydı.

Lid bas bettıń «inisi». Eger, bas betea «Kim ne qıladı? » (yamasa «Ne júz beredi?») sorawına juwap bolsa, LID «Kim, qay jerde, qashan, qanday qılıp hám ne ushın? ne qıladı? » degen sorawǵa juwap bolıp, bas betke anıqlıq kirgiziwi menen áhmiyetli bolıp tabıladı. Lid kóbi menen 3 ta gápten ibarat bolǵan, ıqsham hám tuwri tekst bólegi bolıp tabıladı.

3. Tiykarǵı bólim (tekst): lidtiń logikalıq dawamı bolıp, jańalıqtıń mánisin ashıp beriwi kerek. Bul jerde izertlewlerden, faktlardan, sanlar, statistikalıq maǵlıwmatlar, intervyular (ekspert sáwbeti, administraciya oy-pikirleri), dálillerden mısallar hám basqa zárúr informaciya jay alıwı kerek. Sebebi, bul bólekte press-relizdiń «qaymaǵi» sáwlelengen boladı.

Eslep qalıń: eń zárúrli informaciya teksttiń birinshi abzacta (taza jolında) bolıwı kerek!

Tiykarǵı jańalıq teksttiń birinshi abzacta (taza jolında) anıqlama beriwge sebep oqıwshınıń dıqqatı taza joldan taza jolǵa ótken tárepke tómenlep baradı. Sol sebepli, tiykarǵı gapti «keyinge» jıljıtıw maqsetke muwapıq emes.

Press-reliz tekstiniń quramalılıǵı sonda, ol jaǵdayda haqıyqatlıq sáwleleniwi, lekin tekst kórkemlesip ketpewi kerek. Oqıwshın tek faktlar, dáliller, qurǵaqlay sanlar hám statistika menen tartıw qıyınshılıqlı. Íqsham tekst jaratıw uqıpı rásmiylik hám kórkemlik arasındaǵı «altın ortalıq» tı tabıw hám de oqıwshı itibarın qosıwda.

Press-reliz jazıw dóretiwshilik qábilyetińizdı sınaytuǵın shınıǵıw emes. Press-reliz — ǴXQ informaciyası. Sol sebepli ol jaǵdayda oǵada «aqllı» sózlerdi qollawdan, «jıraqta» hám uzın gáplerden qashıń.

Úlgili press-relizdiń kem ushraytuǵın detalı bul — pikirler. Ekspertlerdiń pikiri, administraciyanıń oy-pikirleri tekstti «janlantıradı», oǵan isenimililik baǵıshlaydı. Ulıwma, press-relizdiń tiykarǵı «jańalıǵı» baslawshısı bolǵan qánigeniń pikiri kópshilik itibarın juwapker shaxsqa tartadı. Soń juwmaq. 

Press-reliz shablonı :

Shapkada kompaniya atı, logotipi, jaylasqan adresi, telefon nomerleri, press-relizdi taratıwshı shólkemlestiriwshiler (Eger, kompaniya PR agentlik xizmetin jallaǵan bolsa ) atı kórsetilgen bolıwı kerek.

== Mısal ==
'''Press reliz'''

“Jas isbilermen” gazetasınıń ashılıw máresimi bolıp ótedi. Bul gazetanıń shólkemlestiriwdiń baslı sebebi Ózbekstan Respublikasında isbilermenlikti rawajlandırıw hám aldıńǵı qatarda kiyatırǵan jas isbilermenlerdi xalıqqa tanıstırıw. Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń usı taraw haqqında párman hám qararları menen waqtında tanıstırıp barıw.

Gazetamız bas redaktorı Meńlimuratova Aziza, nusqa 1000 dana, háptesine eki mártebe (siyshembi hám shembi kúnleri) baspadan shıǵadı.

Azamat Orazaliev – Jas isbilermenler mektebiniń direktorı;

Sársen Mátmuratov – Qaraqalpaqstan Respublikası jas isbilermeni;

Gúlnaz Qalmuratova – Ózbekstan Respublikası Isbilermenlikti rawajlandırıw Nókis filialı baslıǵınıń orınbasarı;

Inobat Xalmuratova – “ÓzLiDep”  partiyası aǵzası.

Mánzil: “Jas isbilermen” gazetası redakciyası  Sharap Rashidov kóshesi №176 jay.  

Baǵdar: Qaraqalpaqstan Respublikası Bilimlendiriw Ministrligi

Telefon: 99 567 89 99; 90 345 72 27

www.jas_isbilermen_gazeta.uz

== Press-relizdi tayyarlaw ushın ==
Málimleme xizmetiniń jumısın dóretiwshilik uqıbı ǴXQ na tarqatılatın press relizde ayqın kórinedi. Shólkem tárepinen ótkerilip atırǵan konferenciyaǵa kelgen jurnalistlerge prezz reliz usınılıwı zárúr. Ol ıqsham qısqa hám anıq informaciya teksti menen beriliwi lazım. Jańadan kirip kelgen bul termin leksikologiyalıq mánisi jaǵınan hár qıylı atalıp keldi. Geypara qánigeler dáslep baspa sóz xabarnaması depte atadı. Press-reliz qısqasha maqseti anıq tiliniń tuwrılılıǵı faktlerge bay bolǵan xabar teksti bolıp tabıladı. Bir sóz benen informaciya deregi dep atawmızǵa boladı. Press-relizdi tayyarlaw ushın nelerge itibar qaratıwımız kerek? 


1)    Onıń joqarsına press-relizdiń túsindiriwshi baǵıtı shólkemniń tolıq atı mánzili, telefon nomeri, electron pochtası hám aqırında tayarlanǵan sáne kórsetiliw kerek. 

2)    Shólkem haqqında qısqasha sıpatlama beriliwi soń konferenciyaǵa tiyisli fakt hám nomerler; konferenciyanıń ótkeriwindegi maqseti hám onıń mánisi sáwlelendiriliwi kerek.

3)    Press-relizdi oqıǵanda bul material ne haqqında konferenciya qashan hám qayjerde bolatının jámiyet ushın qanday áhmiyeti bar ekenligi anıq sáwleleniwi kerek.

4)    Press-relizde jay atları tolıq kórsetiliwi shárt.

5)    Adam atları tolıq beriliwi lazım.

6)    Mánzil atları tuwrı jazılıwı zárúr.

7)    Cifrlardı bergenimizde de qátelikke jol qoymaw ushın qawıs ishine sóz benen keltiriliwi zárúr.

8)    Tarawǵa tiyisli atamalarda qollawda qánigeler menen másláhátlesiw zárúr.

9)    Orfografiyalıq qátelerge jol qoymawımız kerek.

10)              Press relizdi tayarlap bolǵannan soń, mekemeniń juwapker shaxsı hám basshılarǵa kórsetip alıw lazım.

Press-reliz talap dárejesine tayarlanǵan bolsa, jurnalistler ushın jeńillik jaratıladı hám islegen jumıs operativ ǵalaba xabar qurallarında járiyalanadı.

=== 15 usıl ===
Press-reliz tayarlawdıń bul qatıp qalǵan usılı emes. Professor Fayzulla Móminov bul temada 15 usıldı kórsetip berip shama menen usılarǵa qaratıla konferenciya gózlegen maqsetke erisilgen, -dep ataydı:


1.     Predmet, waqıya, háreket haqqındaǵı maǵlıwmat teksttiń birinshi betinde bolıwı shárt.

2.     Birinshi gáptegi waqıyanıń qısqasha mazmunı.

3.     Press-relizdiń mazmunı tiykarǵı sorawlarına juwap beriwi zárúr.

4.     Press-relizdiń electron nusqasın aldında barlıq orınlarǵa tarqatılıwı.

5.     Press-relizde shólkem atı sáwlelendirilgen bet tayarlanǵanı maqul.

6.      Press-reliz tekstleri mazmunlı bolǵanı zárúr.

7.      Qaǵazdıń bir tárepinde 1,5 interval qaldırıladı.

8.      Abzatslar qısqa 5-6 qatardan ibarat bolıwı kerek.

9.      Kólemi 200-220 sózden ibarat bolıwı.

10.    Zárúr bolǵanda press relizdiń qosımsha bayanatın tayarlap qoyıw.

11.  ǴXQ wákilleriniń soralıwı múmkin bolǵan maǵlıwmatlardıń kiritiliwi.

12.  Fotosúwret hám soǵan uqsas sızılmalar, diagrammalar beriliwi múmkin.

13.   Ádette, press relizdi tayarlaǵan shaxstıń imzasıda kórsetiliwi kerek.

14.   Ápiwayı tekst formasında beriliwi maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.

15.  3 tilde berilgeni (ingliz, orıs, jergilikli) maqsetke muwapıq.

Tiykarınan búgingi kúnde málimleme xizmeti press relizdi tayarlaydı.

== Paydalanǵan ádebiyatlar dizimi ==
1.    Англо-Советско-Американское Коммюнике о Конференции трёх Министров в Москве, Московская декларация, 2 ноября 1943 года.

2.    Резолюция Совета Безопасности ООН № S/RES/896, от 31 января 1994 года.

3.    Асланов Т. PR-тексты. Как зацепить читателя. — СПб.: Питер, 2017 — С. 176. — &lt;nowiki&gt;ISBN 978-5-496-02559-1&lt;/nowiki&gt;

4.    Гундарин М. Книга руководителя отдела PR. Практические рекомендации. — СПб.: Питер, 2006. — С. 368. — &lt;nowiki&gt;ISBN 5-469-00880-0&lt;/nowiki&gt;.

5.    Игнатьев Д., Бекетов А. Настольная энциклопедия Public Relations. — М.: Альпина Паблишер, 2004. — С. 496. — &lt;nowiki&gt;ISBN 5-9614-0116-2&lt;/nowiki&gt;.

6.    Масленников Р. 101 совет по PR. — М.: Альпина Паблишер, 2012. — С. 74. — &lt;nowiki&gt;ISBN 978-5-9614-1760-9&lt;/nowiki&gt;. Архивная копия от 25 января 2012 на Wayback Machine

7.     &lt;nowiki&gt;http://library.ziyonet.uz&lt;/nowiki&gt; saytınan;

8.     &lt;nowiki&gt;http://yuz.uz&lt;/nowiki&gt; saytınan;

9.     &lt;nowiki&gt;http://hozir.org&lt;/nowiki&gt; saytınan;

10.    &lt;nowiki&gt;http://uz.m.wikipedia.org&lt;/nowiki&gt; saytınan;

{{Stub}}</text>
      <sha1>1l3e21ajbatx7kfp69vde4ykgo16791</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Otlar</title>
    <ns>0</ns>
    <id>16744</id>
    <revision>
      <id>78331</id>
      <parentid>77810</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:32:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6405" xml:space="preserve">''Mezohippus'' (mezohippus) jinsi 40 million jıl aldın qáliplesken. Bul attin' boyı shama menen 60 sm edi, pánjeleri, moynı hám awızı uzınlaw boldı. Onıń tuyaqlarınıń dúzilisi de ózgergen. Shama menen 35 million jıl aldın ol Miohippus jinsina ótti, olardıń a'wladlari jánede úlkenlew bolıp, olardıń tumsig'i jánede keńeytirildi.

''Parahippus'' jinsi 23 million jıl aldın payda bolǵan. Bul haywandıń tisleri kóbirek maslasqan hám tek ush tuyaqlı barmaqları bar edi. Parahippusning áwladları qurǵaqlıqta bir metrge shekem bolǵan Merychippus (merikgippus) jinsining wákilleri edi. Olardıń bas súyeki qashannan berli zamanagóy atlardıń bas súyekine uqsaytuǵın edi hám mıy kólemi sezilerli dárejede asdı. Merychippus (merikgippus) jinsi bir neshe evolyutsion jónelislerge bólingen, olardıń geyparaları joq bolıp ketken. Dinohippus dep atalǵan aralıq baylanıstan keyin, shama menen 4, 4-4, 5 million jıl aldın, genetikalıqaga kóre, Equus liniyasi payda bolıp, barlıq zamanagóy atlar, zebralar hám eshaklarni tuwdırdı. Shama menen 2, 5 million jıl aldın Equus jinsi wákilleri Amerikadan Berińiya arqalı Yevroosiyoga ótiwgen. Jaqın Shıǵısda Equus eshak, onager hám atlarǵa aylandı (Equus caballus), Oraylıq Afrikada - zebralar[6].

Zamanagóy  atlarǵjergilikli (DOM2) júrgizetuǵın sızıq, genomik maǵlıwmatlarǵa kóre 43,8 mıń jıl aldın Prjevalski atamasınıń sızıǵınan ajralıp shıǵadı. l. n. hám Lena atamasınıń sızıǵınan (Equus lensensis) — 118, 6 mıń jıl. l. n. Equus lenensis joǵalǵan liniyasi qubla Sibirg'a tarqaldı. Tiykarǵı komponent syujetini (PCA), filogenetik hám f3-sırtqı gruppa klasterin analiz etkenden keyin, MerzlyYar_Rus45_23789 úlgisi Tyva Respublikasından (Bolshoy Yeniseyning joqarı aǵımındaǵı Todja depressiyasining batısındaǵı Merzly Yar traktı ) ekenligi málim boldı.jergilikli Biy Khem dep ataladı )) jası 24 000 jıl. n. Shama menen 33200 jıl aldın tek Jańa Sibir atawlarında tabılǵan júdá túrme-túr mitoxondrial DNKni alıp ju'redi.

Arqa  Amerikada eramızǵa shekemgi 6-mıń jıllıq ortalarında atlar joq bolıp ketken. er av. úy at hám eshek XVI-asirde Evropa koloniya dáwirinde onda qayta kirgizildi aldın. Import etilgen atlardıń jabayı populyatsiyalari mustanglar dep atala basladı. Soǵan uqsas process Avstraliyada da júz boldı, ol jaǵdayda ilgeri atlar jinsi wákilleri bolmaǵan.

Ayaqlardıń eki jupinde yamasa tek old tárepinde kalloslangan bo'rtmalar („kashtan“) bar ekenligine, dumida hám reńindegi shash rawajlanıw dárejesine qaray, bir neshe at túrleri eki yamasa ush kishi túrge bólinedi.

Birinshi halda, hár eki jup ayaǵında bo'rtiqchalar hám dumida kúshli rawajlanǵan túkleri (pozigidan yamasa dumining yarımınan ) bolǵan at kishi gruppası (Equus) hám eshak gruppası (Asinus) ajralıp turadı. tek old ayaqlarda búrmeler hám tek aqırında uzın shashlar menen oralǵan quyrıq (biraq bul jerde baylanıslı bolǵan birpara sırtqı kórinislerde - quagga hám dau - derlik tiykardan uzın shashlar menen oralǵan ).

Ush kishi gruppaǵa bólingen halda, kóplegen gewek hám kiyim-kenshek sızıqlar menen oralǵan eshak genje jinsidan &quot; tuwrı atlar &quot; (Hipporigris) dep ataladı. At gruppaına úy atları, tarpan hám Prjevalskiy oti kiredi; eshak gruppaına - úy eshak, onager (E. onager), kulan yamasa jigetay (E. hemionus) hám geyparaları tárepinen kiang (E. kiang) hám Afrika eshaklari (E. taeniopus) dıń arnawlı túrine ajıratılǵan ; basqalardıń pikirine kóre, Afrika eshaklari ulıwma eshaklarning eki túrin quraydı : E. asinus v. africanus hám v. Somalicus; quagga (E. quagga), Minnetell zebrasi (E. minnetelii) hám taw zebrasi (E. zebra) jolbarıs atlarınıń genje gruppaına kiredi hám Minnetell zebrasiga jaqın bolǵan Chapman zebrasi (E. chapmanii) hám Grevi zebrasi esaplanadı.geyparaları tárepinen arnawlı túrler (E.grevyi), haqıyqıy zebraga jaqın.

Sonday etip, at jinsining túrleri sanı 9 -12 teńi quraydı. Sonısı itibarǵa ılayıqki, hár túrlı gruppa daǵı túrli túrler bir-biri menen tabıslı chatishib, gibridler payda etedi, olar birpara túrlerde kóbeyiw qábiletine iye emes, basqaları bolsa ónimli; Sonday etip, úy atamasınıń eshak (ádetde biypush), jigetay (ónimli), dau (yamasa quagga), eshak hám zebra áwladı, at hám quagga áwladı menen shaǵılıstırıw. málim; otli eshak, zebra, quagga, zebra hám eshak ortasındaǵı xoch, qulan menen; eshak, quagga, zebra menen kulan; at ; at, eshak, qulan menen atlar, sonıń menen birge, at hám eshak menen olardıń áwladları. Bul gibridlerdiń geyparaları ájayıp sapaları sebepli úlken ámeliy áhmiyetke iye.

Tambelina atlı tay (2006 -jıl 7-iyul, Sent-Luis, Missuri) dúnyadaǵı eń kishi at retinde tán alınǵan - onıń boyı 44, 5 sm edi.

Belgiyanıń Big Jeyk atlı qaralama oti (2010 -jıl 19 -yanvar, Smokey Hollow Farms, viskonsin, AQSh) dúnyadaǵı eń úlken at retinde tán alınǵan - onıń boyı 210, 19 sm edi.

'''Fermada''' 

Úy atlarınıń barlıq zamanagóy zatları Dnepr hám Ural aralıǵinda jasaǵan jabayı atlardan kelip shıqqan hám genetikalıqaga kóre, shama menen 4200 jıl aldın boqilgan[1]. Bug 'va elektr dvigatelleri oylap tabıw etiliwinen aldın xanaki at hám eshak adamlar ushın salmaqli mexanik islerdiń kóp bólegin atqarǵan.

At júk tasıwda, júk kóteriwshi haywan retinde, at mashinaların tartiwshı qural retinde hám minish ushın tiykarǵı haywan retinde ústin poziciyaǵa iye boldı.

Jeyms vatt bug 'dvigatelini oylap tabıw etkende, ol mashinanıń múmkinshiliklerin kórsetiw ushın jańa qurılmanıń kúshin otning kúshi menen salıstırıwı kerek edi. Nátiyjede, quwat birligi engizildi - at kúshi.

'''Ekologiyalıq mashqala''' 

Ishki janiw dvigateli oylap tabıwi aldinan qalalardaǵı tiykarǵı ekologiyalıq mashqala at tezeki hám sidik edi. Bir at kúnine ortasha 15 kg tezek hám 4 litr sidik shıǵaradı.19 -ásir aqırlarında London,Parij hám Nyu-York sıyaqlı iri qalalarda 200 den 500 mıńǵasha kisi transportda islegen. kóshelerde úlken muǵdarda tezek qaldırıp ketken atlar. Kóshelerdi tazalaw mashqalası tek 20-ásirdiń birinshi on jıllıǵında atlardı avtomobillerge almastırıw menen sheshildi.{{Stub}}</text>
      <sha1>mvo8cdy6qq91ircgsev30aqo4exvyf9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Qaraqalpaq milliy úrp-ádetleri</title>
    <ns>0</ns>
    <id>16771</id>
    <revision>
      <id>78360</id>
      <parentid>78108</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:38:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4231" xml:space="preserve">==Qaraqalpaq xalqınıń úrip-ádetleri==

==Dástúr haqqında túsinik.==

Hár qanday milliy dástu’r kóp ǵana tarıyxıy dáwirler tiykarında qáliplesip, belgili bir xalıqtın’ń dásturleri payda etedi. Dástur hár xalıqtıń sana-sezimleri hám mádeniyati menen baylanısıp bolǵanı ushında bir xalıq penen ekinshi xalıqqa ádewir uqsas, al geyde pútikilley bir-birin usamaytuǵun o’zgesheliklerdi payda etedi.  Qaraqalpaqlardıń hátte basqa tuwısqan xalıqlarda ushıraspaytuǵun da ayrım dástúrler bar. Demek hár qanday dástúr de ha’r bir xalıqtıń milliy o’zgeshelikleriniń negizin quraydı. «Dástúr hár bir xalıqtiń júrip ótken jolı»- deydi Mikluxo Maklay.
==Qaraqalpaq xalqıniń salt-dástúrlerge baylanıslı folklorlıq hám etnografiyalıq miyrasları.==
Adamzat óz tarıyxında jaqsı hám jaman hadiyselerdi ozine dástur sıpatında qabıl etken. Jaman hadiyselerden qashqan. Maselen har bir xalıqtıń ózgeshe kiyimlerdi kiyiw dasturge aylanǵan.

Óli jayǵastırıw, toy baslaw hám basqada ózlerine zárur bolǵan jıyım ham saltanatlardiń rejelerin dúzip shıqqan. Bunday rejeler hár bir xalıqta da bar lekin bular hár bir xalıqtıń saltina qaray ajıratıladı. Sonın’ ushın da dásturinde jańa tuwilǵan balaǵa besik hám átkónshek sazlanadı. Erte dáwirdegi dástur boyınsha jańa tuwilǵan besikti anası, (yaǵnıy kelinshektiń tórkini)naresteniń dayi jurtı ashıp ketetuǵun bolǵan. Házir bul dástúrr bolıp saqlanǵan- dep aytıp bolmaydı. Burın kindik sheshelerde ádewir húrmetlengen. Qoy, ılaq, kiyim inam etkennen soń balaǵa baylanıslı jıyınlarda áje sheshesinen keyin úshinshi orındı iyelegen. Bunnan keyin besik bólenip shashıw toy berilgen. Besik házirde de bar.
==Salt dástúrlerge baylanıslı xalıq oyınları, xalıq qosıqları, bet ashar aytıslar.==
Besik aǵashtan jonıp islenedi. Balanı ishine bólep, terbetip uyıqlatatuǵun da’ske. Bala tárbiyalaw ushın da kóbirek qara úylerde jasaǵan. Qara uy qıs kúnleri suwıq boladı. Sonıń ushında jas balanı awırıwdan aman alıp qalıw ushın ıssı saqlaw qıyın. Eger besikke bólese bala ton’baydı. Bunnan tısqarı narestelik waqtınıń kóp waqıtın uyqıda ótiredi. Besik uyqlaw ushın qolay. 

Besikte jatqan balaniń ayaqları dúzew tegis bolıp ósedi. Sol jaqlarınan qaraǵanda da besik naresteler ushın qolaylı. Bala besikke salınǵannan keyin “besik toy” berilgen. Bul “shashıw toy” dep te ataladi. Bunday toydı har kim óz xalına qarap bergen. Ayrım bay adamlar úlken saltanat qurǵan.

Kópshilik awıldıń bala-shaǵalarına ziyapat bergen. Bunıń negizi qaydan kelip shıqqanın bilmeydi. Bıraq shashıw toydiń negizgi awqatı sarı mayǵa uwılǵan maysók bolǵan

Yaramazan – bul qaraqalpaq salt jırlarınıń biri. Bul yaramazan islam dininiń tásirindegi adamlar bir aylıq oraza tutqanda aydın’ basında, ortasında ha’m ayag’ında aytıladı. Salt jırlarının’ ishinde yaramazan qosıqları xalıq da’stu’rinen qalıp ketti.

Yaramazandı ka’sip qılg’an burıng’I zamanda adamlar qasına bir neshe jaslardı toplap alıp basqa urıwdın’ ellerine barıp jan’a tu’sken kelinshektin’, yaki u’yinde er jetken qızı bar u’ydin’ tusına kelip at u’stinde turıp yaramazan baslaytug’in bolg’an. Yaramazanshı yaramazannın’ to’rt qatarın aytıp bolg’annan keyin qasındag’ılar kollektiv bolıp xor menen yaramazan baslawshını quwatlag’an. Bulardın’ jırı saxnadag’I xorg’a usap ketedi. Yaramazannin’ qosıq u’lgileri mına to’mendegishe bolıp keledi:

Mınaw u’ydin’ esigi erbenedi,
To’rinde altin besik terbenedi.
Yaramazan aytqang’a ne beredi,
Ya Muhammed u'mbetin'e yaramazan'.

Yaramazan aytiwshilar qaytıwshılar
Qaytarsın artlarına qamshı urar,
Qamshı urǵan jerlerinen qan tamshılar,
Ya muhammed úmbetińe yaramazan.

Yaramazan ayta-ayta jaǵım qattı,
Qasımdaǵı joldaslarım suwıqqa qattı,
Ya Muhammed úmbetine yaramazan.

Taw basinda 2 qoshqar du'gisedi,
Bay menen ba'ybishekte ten'lesedi.
Bay aytadi qoshqar bersen neter deydi,
Baybishek oramalda jeter deydi'.

{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>ic9w0ruhkgl4wq0cztk863tak9hlgjg</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>78519</id>
      <parentid>78360</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T07:14:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Go'zzal Maxsetova</username>
        <id>12467</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4267" xml:space="preserve">Qaraqalapaq milliy úrip ádetleri

==Qaraqalpaq xalqınıń úrip-ádetleri==

==Dástúr haqqında túsinik.==

Hár qanday milliy dástu’r kóp ǵana tarıyxıy dáwirler tiykarında qáliplesip, belgili bir xalıqtın’ń dásturleri payda etedi. Dástur hár xalıqtıń sana-sezimleri hám mádeniyati menen baylanısıp bolǵanı ushında bir xalıq penen ekinshi xalıqqa ádewir uqsas, al geyde pútikilley bir-birin usamaytuǵun o’zgesheliklerdi payda etedi.  Qaraqalpaqlardıń hátte basqa tuwısqan xalıqlarda ushıraspaytuǵun da ayrım dástúrler bar. Demek hár qanday dástúr de ha’r bir xalıqtıń milliy o’zgeshelikleriniń negizin quraydı. «Dástúr hár bir xalıqtiń júrip ótken jolı»- deydi Mikluxo Maklay.
==Qaraqalpaq xalqıniń salt-dástúrlerge baylanıslı folklorlıq hám etnografiyalıq miyrasları.==
Adamzat óz tarıyxında jaqsı hám jaman hadiyselerdi ozine dástur sıpatında qabıl etken. Jaman hadiyselerden qashqan. Maselen har bir xalıqtıń ózgeshe kiyimlerdi kiyiw dasturge aylanǵan.

Óli jayǵastırıw, toy baslaw hám basqada ózlerine zárur bolǵan jıyım ham saltanatlardiń rejelerin dúzip shıqqan. Bunday rejeler hár bir xalıqta da bar lekin bular hár bir xalıqtıń saltina qaray ajıratıladı. Sonın’ ushın da dásturinde jańa tuwilǵan balaǵa besik hám átkónshek sazlanadı. Erte dáwirdegi dástur boyınsha jańa tuwilǵan besikti anası, (yaǵnıy kelinshektiń tórkini)naresteniń dayi jurtı ashıp ketetuǵun bolǵan. Házir bul dástúrr bolıp saqlanǵan- dep aytıp bolmaydı. Burın kindik sheshelerde ádewir húrmetlengen. Qoy, ılaq, kiyim inam etkennen soń balaǵa baylanıslı jıyınlarda áje sheshesinen keyin úshinshi orındı iyelegen. Bunnan keyin besik bólenip shashıw toy berilgen. Besik házirde de bar.
==Salt dástúrlerge baylanıslı xalıq oyınları, xalıq qosıqları, bet ashar aytıslar.==
Besik aǵashtan jonıp islenedi. Balanı ishine bólep, terbetip uyıqlatatuǵun da’ske. Bala tárbiyalaw ushın da kóbirek qara úylerde jasaǵan. Qara uy qıs kúnleri suwıq boladı. Sonıń ushında jas balanı awırıwdan aman alıp qalıw ushın ıssı saqlaw qıyın. Eger besikke bólese bala ton’baydı. Bunnan tısqarı narestelik waqtınıń kóp waqıtın uyqıda ótiredi. Besik uyqlaw ushın qolay. 

Besikte jatqan balaniń ayaqları dúzew tegis bolıp ósedi. Sol jaqlarınan qaraǵanda da besik naresteler ushın qolaylı. Bala besikke salınǵannan keyin “besik toy” berilgen. Bul “shashıw toy” dep te ataladi. Bunday toydı har kim óz xalına qarap bergen. Ayrım bay adamlar úlken saltanat qurǵan.

Kópshilik awıldıń bala-shaǵalarına ziyapat bergen. Bunıń negizi qaydan kelip shıqqanın bilmeydi. Bıraq shashıw toydiń negizgi awqatı sarı mayǵa uwılǵan maysók bolǵan

Yaramazan – bul qaraqalpaq salt jırlarınıń biri. Bul yaramazan islam dininiń tásirindegi adamlar bir aylıq oraza tutqanda aydın’ basında, ortasında ha’m ayag’ında aytıladı. Salt jırlarının’ ishinde yaramazan qosıqları xalıq da’stu’rinen qalıp ketti.

Yaramazandı ka’sip qılg’an burıng’I zamanda adamlar qasına bir neshe jaslardı toplap alıp basqa urıwdın’ ellerine barıp jan’a tu’sken kelinshektin’, yaki u’yinde er jetken qızı bar u’ydin’ tusına kelip at u’stinde turıp yaramazan baslaytug’in bolg’an. Yaramazanshı yaramazannın’ to’rt qatarın aytıp bolg’annan keyin qasındag’ılar kollektiv bolıp xor menen yaramazan baslawshını quwatlag’an. Bulardın’ jırı saxnadag’I xorg’a usap ketedi. Yaramazannin’ qosıq u’lgileri mına to’mendegishe bolıp keledi:

Mınaw u’ydin’ esigi erbenedi,
To’rinde altin besik terbenedi.
Yaramazan aytqang’a ne beredi,
Ya Muhammed u'mbetin'e yaramazan'.

Yaramazan aytiwshilar qaytıwshılar
Qaytarsın artlarına qamshı urar,
Qamshı urǵan jerlerinen qan tamshılar,
Ya muhammed úmbetińe yaramazan.

Yaramazan ayta-ayta jaǵım qattı,
Qasımdaǵı joldaslarım suwıqqa qattı,
Ya Muhammed úmbetine yaramazan.

Taw basinda 2 qoshqar du'gisedi,
Bay menen ba'ybishekte ten'lesedi.
Bay aytadi qoshqar bersen neter deydi,
Baybishek oramalda jeter deydi'.

{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>bhgntlwr3fr3l08am7chowaa4thj0yp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Úshmúyeshlik</title>
    <ns>0</ns>
    <id>16792</id>
    <revision>
      <id>78500</id>
      <parentid>77930</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T17:00:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2431" xml:space="preserve">[[Fayl:Diagramme venn differents types triangles.svg|thumb|Úshmúyeshlikler]]
'''{{Wikify}}Úshmúyeshlik''' — bir tuwrı sızıqta jatpaytuǵın úsh noqat hám úshları sol noqatlarda bolǵan ush kesindinen jasalǵan figura. Berilgen noqatlar úshmúyeshliktiń úshlari, úshlarin tutastırıwshi kesindiler úshmúyeshliktiń tárepleri, tárepleri arasındaǵı ush múyesh úshmúyeshliktiń múyeshleri dep ataladı. Úsh tárepi óz-ara teń bolǵan úshmúyeshlik teń tárepli (úzliksiz úshmúyeshlik), eki tárepi teń bolsa, teń jaqlı úshmúyeshlik dep ataladı. Úsh múyeshi ótkir bolǵan úshmúyeshlik ótkir múyeshli, múyeshlerinen biri tuwrı bolsa, tuwrı múyeshli, múyeshlerinen biri topır bolsa, topır múyeshli dep ataladı. Úshmúyeshlikte tek bir tuwrı yamasa topır múyesh boladı (sebebi úshmúyeshliktiń ishki múyeshleri jıyındısı eki tuwrı múyesh, yaǵnıy 180° yamasa radian ólshewine teń). 

Úshmúyeshliktiń maydanı ''S =ah/2'' ge teń (bunda, ''a'' — úshmúyeshlik táreplerinen biri, ''h'' — bolsa sol tárepke túsirilgen biyiklik). 

Úshmúyeshlik hár tárepiniń uzınlıǵı qalǵan eki tárep uzınlıqları jıyındısınan kishi, ayırmasınan bolsa úlken bolıp tabıladı. Tómendegi shártlerden biri atqarılsa, eki úshmúyeshlik teń boladı : 

1) TTT belgii. úshmúyeshliktiń 3 tárepi basqa úshmúyeshliktiń 3 tárepi menen teń bolsa bunday úshmúyeshlikler óz-ara teń úshmúyeshlikler ; 

2) TTB belgii. úshmúyeshliktiń eki tárepi hám olar arasındaǵı múyeshi basqa úshmúyeshliktiń 2 tárepi hám olar arasındaǵı múyeshka teń bolsa bunday úshmúyeshlikler óz-ara teń; 

3) TBB belgii. úshmúyeshliktiń bir tárepi hám oǵan jabıwǵan 2 múyeshi basqa úshmúyeshliktiń bir tárepi hám oǵan jabıwǵan 2 múyeshi óz-ara teń bolsa bunday úshmúyeshlikler óz-ara teń. Úshmúyeshliklerdiń kóplegen basqa ózgesheliklerin trigonometriya, sferik geometriya, sferik trigonometriya hám basqa tarawlarda uyreniledi.

Úshmúyeshlik geometriyalıq figuralardan biri bolıp, bir tuwrı sızıqta jatpaytuǵın úsh noqat hám sol noqatlardı izbe-iz tutastırıwdan payda bolǵan figura. Noqatlar úshmúyeshliktiń ushları, kesindiler bolsa onıń tárepleri esaplanadı. Úshmúyeshlik onıń úshların kórsetiw menen belgilenedi. „Úshmúyeshlik“ sózi ornına geyde ∆ belgiden paydalanıladı.</text>
      <sha1>5rhbs9hxrvrhwwnijsatkgp4e8k28bp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Saytlar</title>
    <ns>0</ns>
    <id>16824</id>
    <revision>
      <id>78395</id>
      <parentid>78040</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:43:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3352" xml:space="preserve">Internette qaraqalpaq tilindegi saytlar kóp. Olar Internettiń 1998-jılları keńirek rawajlanğan payıtlannda-aq payda bolgan. Biraq, olar ģalaba xabar quralları sıpatında bolmadı. Tek te Internette islep biletuğın adamlardıń ózleri saytların jaratqan.

Galaba xabar quralları sıpatında rásmiy túrde respublikamızda birinshilerden bolıp bas gazetalarımız «Erkin Qaraqalpaqstan» hám «Vesti Karakalpakstana»nıń birgelikte jaratqan. Internettegi ģalaba xabar quralları saytlarınıń ishinde ol birinshilerden bolıp qaraqalpaq tilinde informaciyalar bere basladı.

Qaraqalpaqstanda «Erkin Qarakalpakstan» hám &lt;&lt;Vesti Karakalpakstana» gazetalarınıń saytları &lt;nowiki&gt;http://www.erkinkk.kr.uz&lt;/nowiki&gt; dep ataldı. (4-súwretke qarańız.) Saytta 6 bólim bar. Onda hár bólimge say materiallar járiyalanıp kelinedi. Máselen, ekonomika bóliminde ekonomikalıq máselelerge tiyisli informaciyalar publicistikalıq shıģarmalar járiyalanıp barıladı. Sonday materiallardıń biri «Salıq xizmeti» dep ataladı.

Internettegi materiallardıń ózgesheligi onda dáslep LID beriledi. Lid degenimiz maqalanın qısqasha mazmunı. Onda sol maqalaģa tiyisli bağdarlanıw boladı. Mine, Joqarıdağı materialdıń lidi usılayınsha berilgen. Eger oqiwshi onı keńirek etip oqiw ushin «Podrobnee» degen orındı basa, onda materialdıń keń forması monitorda payda boladı. Bul Internet jurnalistikasınıń jetiskenligi, ózgesheligi dep bilemiz.

&lt;&lt;Erkin Qaraqalpaqstan» gazetasınıń saytındağı &quot;Jasırın cexlar aniq  

qlandı&gt;&gt;&gt; degen materialdıń lidi mınaday kóriniste berilgeInternette et jurnalistikasındağı izleniwshilik sıpatında avtorlardıń g

azetada shiqqan materiallarınıń elektronlıq variantın saytta jaylastırġan.

Bul Internet jumalistikasınıń dáslepki baslanıw basqıshı sanaladı. Bunday usıl jáhán tájiriybesinde de bar.

Endi diqqat qaratuģın nárse, sayttın qaraqalpaq tilinde beriliwi. Sebebi, bul sayttağı dáslepki payıtta shıqqan materiallarda kóp stilistikalıq qáteler berilgen. Q háribiniń ornına K háribi, yamasa Á háribi ornına A háribi berilgen.


== Ádebiyatlar  ==
1. Jurnalistika. VI jild. Audiovizual jurnalistika. Toshkent: Wzbekiston, 2019.

2.Muratova N, Qosimova N, Alimova G, Dadaxonov A. Jurnalistika. Onlayn jurnalistika va media yangi trendler. Jild VII. -T.: Wzbekiston NMIU, 2019.B. 488.

3.Orazımbetova Z.Q, Esemuratova S. Globallasıw dáwirinde sociallıq tarmaqlardıń xızmeti. Toshkent.: Turon Zamin Ziyo. 2016. B. 60

4.Usnatdinov Sh. Jurnalistikaģa kirisiw. N.: Qaraqalpaqstan, 2009. -

B. 181.

5.Kosimova N. Onlayn jurnalistika. Toshkent-2019. -Β. 369

6.Qudratxójaev Sh. T. Intemet va axborot: xizmatlar foydalanish asoslari. Toshkent-Istiqlol. 2013.

7.Muratova N.F. Internet jumalistika Uzbekistana: funktsionirovanie onlayn SMI v usloviyax globalnogo informatsionnogo rinka. Monografiya. Germaniya, Lab Academic Publishing. 2013.

8.Qosimova N.S. Internet jurnalistikaning texnologik asoslari. T.: ART PAPER BUSINESS MCHJ, 2012.-196 b.

9.Qudratxwjaev Sh.T. Internet: yaratilishi, tarixi, texnik xavfsizlik 

masalalari. Oquv-uslubiy qwllanma. Toshkent 2011 yil.

10.Qudratxwjaev Sh. T. Internet: tarixi, tuzilishi, xavfsizlik masalalari. Uslubiy qwllanma. Toshkent, 2010.

{{Dereksiz}}</text>
      <sha1>skxa3q8v5zc3fhve4dmoe95ml8kvxjm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ǵarǵa tamırlı qaraqalpaq.</title>
    <ns>0</ns>
    <id>16826</id>
    <revision>
      <id>78504</id>
      <parentid>78044</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T17:00:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3125" xml:space="preserve">{{Wikify}}[[Ǵarǵa tamırlı qaraqalpaq.]]

Ǵarǵa tamırlı qaraqalpaq.

Qaraqalpaq xalqında tuwısqanlar jeti ataǵa deyin tuwısqanlıqtı úzbeydi, qız alıspaydı. Onnan arǵı jaǵında da ruw sorasıp, ruulas boshsa, aǵayinshilik húrmet penen qatnasıqta boladı.

Sonıń menen birge, tek óz ruwlasın ǵana emes, qız alısıp-berisken basqa ruwlar menen de óz-ara aǵayinshilik, tuwısqanlıq qatnasıqları bolıp, óz órisin keńeytip otıradı.

Aǵayin, tuwısqan menen jaqın aralasıw, óz-ara qatnasıqta bolıu--awız-birshiliktiń kepili.

&lt;&lt;Ǵarǵa tamırlı qaraqalpaq&gt;&gt; -dep atalıwı da usınday keń órisli qatnasıqlardıń nátiyjesi.

Tuwısqanlıq, jaqın qatnas degende, er adam tárepinen alıp qaraladı.

Ózińniń shıqqan tegińdi biliw boyınsha, &lt;&lt;jigittiń úsh jurtı bar--óz jurtı, qayın jurtı, dayı jurtı dep qarap, tuwısqanlıq, aǵayinshilik qatnasıqlar, usı baǵdarda rawajlanıp, keńeyip otıradı.

Bul úshewi de qorǵanıshıń, súyenishiń bolıp, jaqsı-jaman kúnlerde qasıńnan tabıladı.

Tuwısqanlıq qatnas penen atamalar da, usı úsh jurttan baslanar, &lt;&lt;tuwısqan&quot;, &quot;aǵayin&quot;, &quot;dayılı-jiyenli&quot;, &quot;ámeki&quot;, &quot;jegjat&quot;, &quot;qudamdalı&quot;, &quot;qáyin jurt&quot; hám t.b bolıp esaplanadı.

Xalqımız qansha ruw, tiyre, kóshelerge bólingeni menen bir-birin jat sanamaǵan, kórgen jerde tanısıp, bilisip, sorasıp aǵayin bolıp, tuwısqan, aǵayin bolmasa da qatnasıqlar ornatıp júretuǵın keń peyil xalıq. &lt;&lt;Sorasa kele qoynıńdaǵı qatınıńda qarın bóle shıǵadı&gt;&gt;,--degen sózde usınday dástúrler sebepli kelip shıqqan. 

&lt;&lt;Mıńnıń túsin bilgenshe, birdiń atın bil&gt;&gt;, &lt;&lt;Bir kórgen bilis, eki kórgen tanıs, úshinshide attan túsip qol alıs&gt;&gt;,--dep óz-ara qarım-qatnasıqtıń buljımas usınday zańlı qaǵıydaların ornatqan.

Tuwısqanlıq qatnasıqlarǵa baylanıslı, hár bir jurtqa berilgen bahalawlar da bar. Máselen: &quot;Aǵayin bar bolsań kóre almaydı, joq bolsań bere almaydı&quot;, &quot;Qanı birdiń, janı bir&quot;, &quot;Jaqsı bolsań kúnleydi, jaman bolsań minleydi&quot;, &quot;Tuwısqandı ókpege qıysańda, ólimge qıymaysań&quot;, &quot;Tuwası jaman, tuwǵanın jamanlaydı&quot;,--dep aǵayinshiliktegi ayırım qatnasıqqa baylanıslı pikirlerin usılay bildiredi.

Al qáyin jurt jóninde: &quot;Qáyin jurt sınshıl&quot;, &quot;Qolıńnıń uzınlıǵına, jaǵańnıń qızıllıǵına qaraydı&quot;, &quot;Berseń jaǵasań, bermeseń bálege qalasań&quot;,--dep qáyin jurttıń sınshıl, minshil bolatuǵının aytadı.

Dayı jurt tilekles, jaqsıńa súyinip, jamanıńa kúyinedi, bárhá tilegińdi tilep, tilekles boladı: &quot;Erdi dayısınan tanı&quot;,-dese de, ayırım waqıtlar da, dayı jurttıń da sınshıllıǵı aytılıp otıradı

Bóle, jiyen degenlerde usı toparda:-&quot;Jiyen el boladı-malı bolsa, jelke as boladı mayı bolsa&quot;, &quot;Jiyen keldi degenshe, jeti bóri keldi de&quot;, &quot;jiyen el bolmas&quot;, &quot;Eki ayaqlı da bóle tatıw, tórt ayaqlı da bota tatıw&quot;,--dep jiyenniń erkeligin, bólelerdiń tatıwlıǵın aytadı.

Usınday tuwısqanlıq, aǵayinshilik qatnasıqlarǵa baylanıslı xár biriniń ózine ılayıq atamaları boladı.</text>
      <sha1>fniefgullubwxebrgoiyn11zhrju8sl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ǵarǵa tamırlı qaraqalpaq</title>
    <ns>0</ns>
    <id>16828</id>
    <revision>
      <id>78505</id>
      <parentid>78097</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T17:01:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3180" xml:space="preserve">'''{{Wikify}}Ǵarǵa tamırlı qaraqalpaq'''

Qaraqalpaq xalqında tuwısqanlar jeti ataǵa deyin tuwısqanlıqtı úzbeydi, qız alıspaydı. Onnan arǵı jaǵında da ruw sorasıp, ruulas boshsa, aǵayinshilik húrmet penen qatnasıqta boladı.

Sonıń menen birge, tek óz ruwlasın ǵana emes, qız alısıp-berisken basqa ruwlar menen de óz-ara aǵayinshilik, tuwısqanlıq qatnasıqları bolıp, óz órisin keńeytip otıradı.

Aǵayin, tuwısqan menen jaqın aralasıw, óz-ara qatnasıqta bolıw awız birshiliktiń kepili.

'''Ǵarǵa tamırlı qaraqalpaq'''  dep atalıwı da usınday keń órisli qatnasıqlardıń nátiyjesi.

Tuwısqanlıq, jaqın qatnas degende, er adam tárepinen alıp qaraladı.

Ózińniń shıqqan tegińdi biliw boyınsha, jigittiń úsh jurtı bar óz jurtı, qayın jurtı, dayı jurtı dep qarap, tuwısqanlıq, aǵayinshilik qatnasıqlar, usı baǵdarda rawajlanıp, keńeyip otıradı.

Bul úshewi de qorǵanıshıń, súyenishiń bolıp, jaqsı-jaman kúnlerde qasıńnan tabıladı.

'''Tuwısqanlıq qatnas penen atamalar da, usı úsh jurttan baslanar, tuwısqan&quot;, &quot;aǵayin&quot;, &quot;dayılı-jiyenli&quot;, &quot;ámeki&quot;, &quot;jegjat&quot;, &quot;qudamdalı&quot;, &quot;qáyin jurt&quot; hám t.b bolıp esaplanadı.'''

Xalqımız qansha ruw, tiyre, kóshelerge bólingeni menen bir-birin jat sanamaǵan, kórgen jerde tanısıp, bilisip, sorasıp aǵayin bolıp, tuwısqan, aǵayin bolmasa da qatnasıqlar ornatıp júretuǵın keń peyil xalıq. Sorasa kele qoynıńdaǵı qatınıńda qarın bóle shıǵadı, degen sózde usınday dástúrler sebepli kelip shıqqan. 

&lt;blockquote&gt; Mıńnıń túsin bilgenshe, birdiń atın bil, Bir kórgen bilis, eki kórgen tanıs, úshinshide attan túsip qol alıs,&lt;/blockquote&gt;  dep óz-ara qarım-qatnasıqtıń buljımas usınday zańlı qaǵıydaların ornatqan.Tuwısqanlıq qatnasıqlarǵa baylanıslı, hár bir jurtqa berilgen bahalawlar da bar. Máselen: &lt;blockquote&gt;   &quot;Aǵayin bar bolsań kóre almaydı, joq bolsań bere almaydı&quot;, &quot;Qanı birdiń, janı bir&quot;, &quot;Jaqsı bolsań kúnleydi, jaman bolsań minleydi&quot;, &quot;Tuwısqandı ókpege qıysańda, ólimge qıymaysań&quot;, &quot;Tuwası jaman, tuwǵanın jamanlaydı&quot;&lt;/blockquote&gt; dep aǵayinshiliktegi ayırım qatnasıqqa baylanıslı pikirlerin usılay bildiredi.Al qáyin jurt jóninde: &lt;blockquote&gt;&quot;Qáyin jurt sınshıl&quot;, &quot;Qolıńnıń uzınlıǵına, jaǵańnıń qızıllıǵına qaraydı&quot;, &quot;Berseń jaǵasań, bermeseń bálege qalasań&quot;, &lt;/blockquote&gt; dep qáyin jurttıń sınshıl, minshil bolatuǵının aytadı.

Dayı jurt tilekles, jaqsıńa súyinip, jamanıńa kúyinedi, bárhá tilegińdi tilep, tilekles boladı: &quot;Erdi dayısınan tanı&quot;, dese de, ayırım waqıtlar da, dayı jurttıń da sınshıllıǵı aytılıp otıradı

Bóle, jiyen degenlerde usı toparda &lt;blockquote&gt;&quot;Jiyen el boladı-malı bolsa, jelke as boladı mayı bolsa&quot;, &quot;Jiyen keldi degenshe, jeti bóri keldi de&quot;, &quot;jiyen el bolmas&quot;, &quot;Eki ayaqlı da bóle tatıw, tórt ayaqlı da bota tatıw&quot;,&lt;/blockquote&gt; dep jiyenniń erkeligin, bólelerdiń tatıwlıǵın aytadı.

Usınday tuwısqanlıq, aǵayinshilik qatnasıqlarǵa baylanıslı xár biriniń ózine ılayıq atamaları boladı.</text>
      <sha1>o1xzsszng14jyym4v4qvaspom2kj1kk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Er toqım</title>
    <ns>0</ns>
    <id>16829</id>
    <revision>
      <id>78314</id>
      <parentid>78114</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:27:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4438" xml:space="preserve">'''ER TOQIM (Attıń eri) HAQQINDA'''

Jılqıǵa tiyisli buyımlar aǵash ustashılıǵı, [[zergerlik]] ónerleri, kónshilik islew beriwdi talap etetuǵın buyımlar. Biz tómende sol buyımlardıń túrlerine qoldan kelgenshe sıpatlama berip ótemiz.

&lt;u&gt;JILQIǴA TIYISLI BUYIMLAR&lt;/u&gt;:

&lt;blockquote&gt;Er, jona, noqta, júwen, ayıl, shap ayıl, tóslik, toqım, jabıw, záńgi, taǵa, taralǵı, qamshı, aylan soq, suwlıq, dizgin, qarınsha, dorba, qanjıǵa, qazıq, qurıq, arqan, terlik, tebingi, at kózlik, attıń duwa bası, júwen qas, omırawlıq, tusawlıq, jip hám tartpa.&lt;/blockquote&gt;
1. '''ER'''  qaraqalpaqlarda er-aq baslı er, aǵash er, eshek er, jadaǵay er, arba er, shashaq er,--dep hár túrli túrlerge bólinip, atlarınan kórinip turǵanınday, erlerdiń qollanılatuǵın orınları boladı.

Er kóbinese erik, aq tal sıyaqlı óz jerimizde ósetuǵın soǵılıp, -er soǵatuǵın usta,-degen kásipler payda bolǵan hám qálegen adam soǵa bermey, bul jumıs arnawlı &quot;ershi usta&quot;lardıń qolınan ótedi.

Erdi bılǵarı teriden qaplap, mıs shegeler menen sulıwlap, naǵıs oyadı. Negizi, erdiń ózine temir shege qaǵılmaydı, tek sırtın teri menen qaplaǵanda bir-eki jerine sulıwlıq ushın qaǵadı. Demek, bul jerde kónshilerdiń, mıskerlerdiń miynetleri arqalı bul jumıslar ámelge asadı.

Attıń &quot;aq baslı&quot; eri eń baslı múlki bolıp, saltanatlı jaǵdaylarda ertlewge saladı.

'''TERI'''

Jılqıǵa tiyisli buyımlardı islewde teri baslı orındı iyeleydi. Teriden islenetuǵın buyımlar, xalqımızda &quot;kónshiler&quot;,--degen at alǵan kásip iyeleriniń qolınan ótken.

Teri túrlerinen-jılqınıń terisi hám iri qara mal terisi paydalanıladı.

Teri menen erdiń sırtın qaplaydı, jonanıń ústi teri, astı kiyizden boladı, qamshı óriledi, noqta tigiledi.

Terini ayranǵa salıp, buqtırıp, demlep qoyadı, soń shıǵarıp, iylep, aǵash penen ısqılaydı, anıq islew berilip bolǵannan soń, teri hár túrli buyım soǵıwǵa tayar boladı.

'''JONA''' er attıń arqasına batpaslıǵı ushın astına salınatuǵın buyım jonanıń ústi teri menen qaplanıp, astına soǵan ılayıqllap kiyiz salınıp, sırıp tigiledi.

'''JÚWEN'''  at mingen jigit ushın eń kereklisi bolıp, attı basqarıwda mashina ruli xızmetin atqaradı. Júwenniń eki basına suwlıq (temir) taǵılıp, attıń awzına kiygiziledi. Suwlıq kóbinese asaw, úrkek at mingende payda beredi.

'''QAMSHI''' bul da jılqını basqarıw, jónge salıw ushın qollanıladı. Qamshınıń sabı aǵashtan bolıp, aǵashtıń sırtı uzınına tilingen teri menen óriledi, sol órimniń aǵashtıń basına shıqqan tárepi naǵıslanıp, qızdıń burımın órgen táqilette órilip, belgili ólshemde ushı túyilip, mayda shashaqshalar islenedi.

Qamshılardıń sabına geyde teri qollanbawı da múmkin, bunday jaǵdayda, naǵıslı, túyinli, qandayda sulıw kórinis beretuǵın aǵash putaǵınan paydalanıp, qosımsha bezew berilip qoyıladı.

Qamshı islewde ustalar sapalılıq tárepin baslı orınǵa qoyıp, ózgeshe bezewler beredi, bul sheberden kóp miynetti talap etetuǵın mayda jumıs.

'''AYIL, TARTPA''' ayıl erdiń attıń ústinde bekkem turıwın támiyinlewshi belgili ólshemdegi, uzınsha, enli lentaday buyım. Qarın tusınan hám artqı jaǵınan &quot;shap ayıl&quot; tartıladı.

Jılqınıń eri aldıǵa ketpeydi, ol basın tik kóterip júretuǵın jániwar. Sol ushın eshekke tartılatuǵın &quot;quyısqan ayıl&quot; bunda bolmaydı.

Jılqınıń &quot;bir ishek&quot; dep atalatuǵın túri qarnı joq bolıp keledi, sonday túrine &quot;omırawlıq&quot; dep atalatuǵın ayıl taǵıladı.

'''ZAŃGI''' erdiń eki  qaptalına teriden islengen qayıslar menen bekilip, temirden soǵılatuǵın buyım. Záńgi atqa miniw ushın hám ayaq talmaw ushın qollanılatuǵın buyım.

Záńgi &quot;temirshi&quot; ustalarımızdıń qolınan ótedi, &quot;gúmis záńgi&quot;-dep sırtına gúmis puwı berilip, arnawlı, saltanatlı bezelgen záńgi hám temir záńgiler boladı.

'''DORBA''' jolǵa shıqqanda attı jemlew ushın qosımsha arpa, sulı sıyaqlı jem salıp júretuǵın qalta. Dorbada jemlegende attıń basına kiygiziletuǵın bolǵanlıqtan, tez jırtılmaytuǵın teriden, yamasa bekkem materialdan tigilip, belgili ólshemde baw taǵıladı.

Bunnan basqa da, at jabıw, toqım, dizgin, taǵa, qanjıǵa, qurıq, qazıq hám taǵı basqa buyımları boladı.</text>
      <sha1>57474xn8kzdgtdf75b1us681yre5o89</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ğalaba xabar quralları</title>
    <ns>0</ns>
    <id>16835</id>
    <revision>
      <id>78501</id>
      <parentid>78075</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T17:00:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5" xml:space="preserve">{{D}}</text>
      <sha1>11h1fqndjee15eos3jhhnly5laes4p4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kardiologiya</title>
    <ns>0</ns>
    <id>16838</id>
    <revision>
      <id>78316</id>
      <parentid>78116</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:28:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5216" xml:space="preserve">'''Kordiologiya'''  — [[medicina]] pániniń bir bólimi: júrek-tamır sistemasınıń dúzilisi, funksiyası hám keselliklerin, olardıń júzege keliw sebepleri, rawajlanıw mexanizmleri, ayriqsha keshiwi hám de diagnostikasın úyrenedi, sonıń menen birge, olardı anıqlaw, emlew hám aldın alıw usılların islep shıǵadı. 

==Tariyxı==

Kardiologiyanıń ǵárezsiz pán retinde qáliplesiwi hám rawajlanıwı 19 -20 -ásirlerge tuwrı keledi. Bul Aristotel, Gippokrat, Dioskorid, Galen hám Ibn Sinalardıń iskerligi menen baylanıslı. 1628-jıl ingliz shıpakeri Garvey qan aylanıw sheńberin xarakteristikalaǵanınan keyin Kardiologiya máselelerine tiyisli bilimler toplanıp bardı. 1761-jıl Avstraliyalıq shıpaker Auenbrugger ishki aǵzalardı izertlewdiń jańa usılı — perkussiyanı jarattı. 19 -asirde stenokardiya, revmatizm, júrek poroklarına tán klinikalıq belgiler anıqlandı. Fransuz shıpakeri J.Buyo (1835) hám G.I.Sokolskiy (1836 ) dóretpelerinde revmatizm hám júrektiń zaqım aliwi ortasında baylanıslılıq bar ekenligi haqqındaǵı pikirler ilgeri surilgan. Fransiyalıq alım R. Laennek tárepinen 1816 -jıl stetoskoptı oylap tabılıwı hám ámeliyatta auskultatsiya usılınıń engiziliwi (1819 ) sebepli júrek-tamır kesellikleri diagnostikası kólemi bir qansha keńeydi.

1889 -jıl fransuz shıpakeri P. Potep arterial qan basımın ólshew ásbapı — monometrdi usınıs etti, sol maqsette 1896 -jıl Italiyalıq alım S. Riva-Rochchi apparatınan paydalana baslandı. 19 -ásirdiń 2-yarımına kelip fiziologiya páni úlken jetiskenliklerge eristi. Nemis fiziologı K. Lyudvig hám rus alımı F.V.Ovsyannikov uzınshaq miyde  tamırlardı háreketlendiriwshi oray bar ekenin, E. veber (nemis), I. F. Sion hám I. P. Pavlov oraylıq nerv sistemasınıń júrek hám tamırlar iskerligine tásir etiw ózgesheligin anıqladı. S. B. Botkin klinikalıq kardiologiyaǵa tiykar saldı. G. F. Láń (1935) nıń júrek-tamır sisteması kesellikleri klassifikaciyası hám miokard distrofiyasi haqqındaǵı  táliymatı elege shekem óz áhmiyetin joytqanı joq.

==Ózbekstanda kardiologiyanıń qáliplesiwi==

Ózbekstanda kardiologiya tarawına 20 -ásirdiń 30 jıllarında tiykar salındı. Bunda terapiyalıq mektep tiykarshıları M. N. Slonim hám N. A. Kassirskiyler júrek-tamır keselliklerine terapiyalıq  jaqın baǵdarların belgilep berdi. Olardıń bul tarawda alıp barǵan izertlewleri kardiologiya rawajlanıwına tiykar boldı. Orta Aziya sharayatında joqarı temperatura, quyash nurı, qurǵaqlay hám shań hawanıń qan aylanıwına unamsız tásiri úyrenildi. (3. I. Umidova, O.N.Pavlova, N.I.Ismoilov, X. I. Yanboyeva), sonıń menen birge, qan aylanıw normaları hám patologiyasına tán kórsetkishler anıqlandi. Hawa rayı ózgeriwiniń gipertoniya menen kesellengen awırıwlarǵa meteopatik tásiri xarakteristikalanıp berildi; arterial basım (AB) nıń kóteriliwi nawqastıń jasına tikkeley baylanıslı ekenligi úyrenildi (A. K. Kaplan, A. B. Batırov, R. A. Katsenovich, A. A. Orifjonov hám b.). Gipertoniya keselliginiń keshiwi qan dáneshesi reaktivligi, sırtqı dem alıw, búyrekler funksiyası, suw-duz almasıw jaǵdayları úyrenilinip, bunda AB nıń kóteriliwi menen olar ortasında tikkeley baylanıslılıq bar ekenligi anıqlandi (A. B. Batırov, 3. A. Dolimov, T. Ol. Maqsudxonov hám b.). Lipidlar almasıwı nátiyjesinde elektrolitler hám mikroelementler almasıwındaǵı buzılıwlarda paraleller júzege keliwi, ateroskleroz rawajlanıwda immunologik reaktivlikte ózgerisler bolıwı jazıp qoyıldı (A. Xo'jayev, A. I. Nikolayev, N. Uu. Abdullayev, Shodmonov hám b.). Ateroskleroz benen ziyanlanǵan qan tamırlardı xirurgiya usılında emlew (v. v. vohidov, O'. O. Oripov, D. S. Ǵulomov, SHM. Karimov hám b.) múmkinligi : ilimiy hám ámeliy tárepten tiykarlandi. Jergilikli dárilik ósimliklerden tayarlanǵan 5 jańa preparatdan ateroskleroz, aritmiya, miokard infarktı emlewde paydalanıw (R. Q. Kurbonov, G. K. Óleń shópboyev); ótkir miokard infarktına shalınǵan nawqaslar densawlıǵın basqıshpa-basqısh qayta tiklew máseleleri sheshildi. Júrek-tamır sisteması kesellikleriniń hawa rayı sharayatına baylanıslılıǵı (KM. Joldasev, O&lt;nowiki&gt;''&lt;/nowiki&gt;. B. Sharonov, A. M. Ubaydullayev), júrek-tamır kesellikleriniń diagnostikası hám aldın alıw jolları úyrenildi (RA. Abdullayev). Inistitut ilimpazları tárepinen nawqaslarǵa  járdem kórsetiwdiń jańa forması — ambulator emlew jolǵa qoyıldı. Házir respublikada ambulator emlewge qánigelestirilgen 10 nan artıq oray iskerlik kórsetedi. 1999 -jıldan Kardiologiya ilimiy izertlew institutınıń kardiologiya orayına aylantırılıwı kardiologiya máselelerin anıq birden-bir joba tiykarında rawajlandırıw imkaniyatın berdi.

==Ádebiyatlar==

1. Юлдашев.К.Ю , Холматов Б.Х,  Максумова М.Г , &lt;&lt;Клиническая электрокардиография&gt;&gt; Ташкент 1995. 
2. Юлдашев .К.Ю, &lt;&lt;Фармакотерапия инфаркта миокарда&gt;&gt; Ташкент, 1995.
3. uz.m.wikipedia.org</text>
      <sha1>o86alevfyjo8azla6svms2ssbn17915</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Fanta</title>
    <ns>0</ns>
    <id>16841</id>
    <revision>
      <id>78315</id>
      <parentid>78092</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T16:28:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="533" xml:space="preserve">'''Fanta'''

Ishimlik [[1940]]-jılı Ekinshi jáhán urısı jıllarında jaratılǵan. Urıs sebepli Germaniya Coca-Cola ishimligini islep shıǵarıw ushın kerekli tús payıtı (orıssha : sirop) jetkeziliwi toqtatıladı. Sonda Maks Keyt jańa ónim óndiriske qarar etdi. Quramında tiykarlanıp alma kunkarasi boldı. Payda bolǵan ishimlik sarı tusni aldı hám házirgi kúndegi keń tarqalǵan apelsinli  „Fanta“nıń dámi nen qattı parq etken . 2008-jılı almalı Fanta taǵı qaytıp satıwǵa shıqtı

{{Stub}}</text>
      <sha1>ebhk1s1uk7x61flwpi8swhf408i5ph1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Abdiqadir iyshan medresesi</title>
    <ns>0</ns>
    <id>16870</id>
    <revision>
      <id>78290</id>
      <timestamp>2024-04-25T12:24:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Rabiga Shabatova</username>
        <id>11101</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[:uz:Special:Redirect/revision/2830218|Abdiqodir eshon madrasasi]]&quot; betinen awdarılıp jaratıldı</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2367" xml:space="preserve">'''Abdiqadir iyshan medresesi''' (jergilikli xalıq arasında Muxammed Sherip axun medresesi yamasa Mambetsherip axun medresesi atı menen ataqlı) — [[Qaraqalpaqstan]] medreselerinen biri. Qońırat dinastiyası dáwirinde Xiywa xanlıǵında (házirgi [[Qaraózek rayonı|Qaraózek rayonında]]) Túrkistannan kóship kelgen Erkebay hám Mırzabaylardıń qarjıları esabına XIX ásirdiń I shereginde qurılǵan{{Sfn|Карлыбаев|2002|p=44—46}}.

Medreseniń sońǵı mutavallisi Abdusattar axunnıń aqlıǵı Muxammed Sherip axun (Mambetsherip axun) bolǵan. Muxammed Sherip axun 18 jıl dawamında Xorezm xanlarınıń ulları menen birge Xiywa medreseleriniń birinde oqıǵan. Medreseni pitirgennen keyin óziniń áwladları medresesinde ilim úyretgen{{sfn|Карлыбаев|2002|p=44—46}}.

Bul medrese 3 imarat kompleksinen quralǵan: Dóńdegi meshit, Aydaǵı meshit hám asxana. Medrese imaratları bir-birine salıstırǵanda 50—60 metr uzaqlıqta hám asxana olardıń arasında jaylasqan. Dóńdegi meshit Aydaǵı meshittiń arqa tárepinde keyin qurılǵan. Medreselerdiń qurılısı menen baylanıslı bir neshe ańızlar bizge shekem jetip kelgen{{Sfn|Карлыбаев|2002|p=44—46}}.

== Aydaǵı meshit ==
Aydaǵı meshit tórtmúyesh formasında (15x16 metr). Imarattiń ortasında qubladan arqaǵa qaray koridor ótken. Koridordıń arqa tárepinde studentler jasawı ushın 5 ójire jaylasqan. Koridordıń batıs tárepinde 4 bólme: oqıw xanası, kitapxana hám axunnıń jasawı ushın qurılǵan bólmeler jaylasqan. Medreseniń qubla tárepine qadap taǵı bir xana — tavojixana (muridler tayınlanǵan bólme) qurılǵan{{sfn|Карлыбаев|2002|p=44—46}}.

== Dóńdegi meshit ==
Dóńdegi meshit te tórtmúyesh formada bolıp (19x20 metr), háwli átirapın qorshap qurılǵan 20 xanadan quralǵan. Oqıw xanası hám kitapxana medreseniń qubla tárepinde jaylasqan. Informatorlardıń aytıwlarına qaraǵanda, medreseniń qurılısı waqtında bul jerde adamlar jasaǵan{{sfn|Карлыбаев|2002|p=44—46}}.

== Derekler ==
{{Reflist|2}}

== Ádebiyatlar ==

* Карлыбаев М.. Медресе в Каракалпакии XIX — начала XX вв.. Нукус: Билим, 2002 — 84 bet. 
[[Kategoriya:XIX ásirde qurılǵan medreseler]]
[[Kategoriya:Qaraqalpaqstan medreseleri]]</text>
      <sha1>k8oi2fe5751z7m3mlv4qb66iwibecl1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ayımbet iyshan medresesi</title>
    <ns>0</ns>
    <id>16871</id>
    <revision>
      <id>78291</id>
      <timestamp>2024-04-25T12:27:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Rabiga Shabatova</username>
        <id>11101</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[:uz:Special:Redirect/revision/2830852|Aimbet eshon madrasasi]]&quot; betinen awdarılıp jaratıldı</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="772" xml:space="preserve">'''Ayımbet iyshan medresesi''' — [[Qaraqalpaqstan|Qaraqalpaqstanda]] saqlanıp qalmaǵan medrese. Qońırat dinastiyası dáwirinde Xiywa xanlıǵı aymaǵında (hózirgi kúndegi [[Taxtakópir rayonı|Taxtakópir rayonında]]) Qaymaq baydıń qarjıları esabına XIX ásir ortalarında qurılǵan. Medreseniń sońǵı mudarrisi Tóre Muxammed iyshan ulı Maxtum axun bolǵan{{Sfn|Карлыбаев|2002|p=41—44}}.

== Derekler ==
{{Reflist|2}}

== Ádebiyatlar ==

* {{Cite book|author=Карлыбаев М.|title=Медресе в Каракалпакии XIX — начала XX вв.|date=2002|publisher=Билим|location=Нукус|pages=84|ref=Карлыбаев}}
[[Kategoriya:XIX ásirde qurılǵan medreseler]]
[[Kategoriya:Qaraqalpaqstan medreseleri]]</text>
      <sha1>f8m5yd4dim515hz51cdzj9lftn7bw4c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ataulla iyshan medresesi</title>
    <ns>0</ns>
    <id>16872</id>
    <revision>
      <id>78292</id>
      <timestamp>2024-04-25T12:32:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Rabiga Shabatova</username>
        <id>11101</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[:uz:Special:Redirect/revision/2832824|Ataulla eshon madrasasi]]&quot; betinen awdarılıp jaratıldı</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="691" xml:space="preserve">'''Ataulla iyshan medresesi''' — [[Qaraqalpaqstan|Qaraqalpaqstanda]] saqlanıp qalmaǵan medrese. Muxammed Rahimxan II dáwirinde (1864—1910) Xiywa xanlıǵındaǵı Qumózekte jaylasqan&lt;nowiki/&gt;[[Eshonqalʼa|Iyshanqalada]] (házirgi [[Kegeyli rayonı|Kegeyli rayonında]]) [[Ataulla eshon|Ataulla iyshannıń]] qarjıları esabına 1864-1865-jılda qurılǵan{{Sfn|Карлыбаев|2002|p=34—37}}.

== Derekler ==
{{Reflist|2}}

== Ádebiyatlar ==

* Карлыбаев М.. Медресе в Каракалпакии XIX — начала XX вв.. Нукус: Билим, 2002 — 84 bet. 
[[Kategoriya:XIX ásirde qurılǵan medreseler]]
[[Kategoriya:Qaraqalpaqstan medreseleri]]</text>
      <sha1>se9tsrdd24mu5zip5hftjjw5stte1kw</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>78293</id>
      <parentid>78292</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T12:32:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Rabiga Shabatova</username>
        <id>11101</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="649" xml:space="preserve">'''Ataulla iyshan medresesi''' — [[Qaraqalpaqstan|Qaraqalpaqstanda]] saqlanıp qalmaǵan medrese. Muxammed Rahimxan II dáwirinde (1864—1910) Xiywa xanlıǵındaǵı Qumózekte jaylasqan Iyshanqalada (házirgi [[Kegeyli rayonı|Kegeyli rayonında]]) Ataulla iyshannıń qarjıları esabına 1864-1865-jılda qurılǵan{{Sfn|Карлыбаев|2002|p=34—37}}.

== Derekler ==
{{Reflist|2}}

== Ádebiyatlar ==

* Карлыбаев М.. Медресе в Каракалпакии XIX — начала XX вв.. Нукус: Билим, 2002 — 84 bet. 
[[Kategoriya:XIX ásirde qurılǵan medreseler]]
[[Kategoriya:Qaraqalpaqstan medreseleri]]</text>
      <sha1>rluoyiybwrcp5z9z7l7lavb1broh19d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Imam iyshan medresesi</title>
    <ns>0</ns>
    <id>16873</id>
    <revision>
      <id>78294</id>
      <timestamp>2024-04-25T12:39:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Rabiga Shabatova</username>
        <id>11101</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[:uz:Special:Redirect/revision/2842573|Imom eshon madrasasi]]&quot; betinen awdarılıp jaratıldı</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1341" xml:space="preserve">'''Imam iyshan medresesi''' — [[Qaraqalpaqstan|Qaraqalpaqstanda]] saqlanıp qalmaǵan medrese. Qońırat dinastiyası dáwirinde Xiywa xanlıǵındaǵı Qrantaw atlı awılda [[Tolegen biy|Tólegen biy]]&lt;nowiki/&gt;diń qarjıları esabına Imam Muxammed iyshan Qayıpnazar biy ulı húrmetine XIX ásirde qurılǵan{{Sfn|Карлыбаев|2002|p=33—34}}.

Imam iyshan Buxara medresesindegi oqıwın tamamlaǵanınan keyin, eline qaytıp Shok-toranǵılǵa kelgen. Imam iyshan atlı ullama kelgenin esitip Tólegen biy onıń aldına qonaq bolıp keledi hám iyshannan biydiń awılına — Qrantawǵa kóshiwin soraydń. Buning uchun biy óziniń awılında iyshanǵa arnap medrese qurdıradı. Iltimasın qabıl etken Imam iyshan ómiriniń qalǵan bólimin sol medresede  ilim úyretip ótkeredi. Bul ilim dárgayı Imam iyshan medresesi atı menen belgili boladı{{Sfn|Карлыбаев|2002|p=33—34}}{{Sfn|Карлыбаев|2020|p=132—136}}.

== Derekler ==
{{Reflist|2}}

== Ádebiyatlar ==

* {{Cite book|author=Карлыбаев М.|title=Медресе в Каракалпакии XIX — начала XX вв.|date=2002|publisher=Билим|location=Нукус|pages=84|ref=Карлыбаев}}
* {{Maqala|ref=Карлыбаев}}
[[Kategoriya:XIX ásirde qurılǵan medreseler]]
[[Kategoriya:Qaraqalpaqstan medreseleri]]</text>
      <sha1>9ska200wzxsj0ce8kbn10um6jskbu4k</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>78295</id>
      <parentid>78294</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T12:40:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Rabiga Shabatova</username>
        <id>11101</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1306" xml:space="preserve">'''Imam iyshan medresesi''' — [[Qaraqalpaqstan|Qaraqalpaqstanda]] saqlanıp qalmaǵan medrese. Qońırat dinastiyası dáwirinde Xiywa xanlıǵındaǵı Qrantaw atlı awılda [[Tolegen biy|Tólegen biy]]&lt;nowiki/&gt;diń qarjıları esabına Imam Muxammed iyshan Qayıpnazar biy ulı húrmetine XIX ásirde qurılǵan{{Sfn|Карлыбаев|2002|p=33—34}}.

Imam iyshan Buxara medresesindegi oqıwın tamamlaǵanınan keyin, eline qaytıp Shok-toranǵılǵa kelgen. Imam iyshan atlı ullama kelgenin esitip Tólegen biy onıń aldına qonaq bolıp keledi hám iyshannan biydiń awılına — Qrantawǵa kóshiwin soraydń. Buning uchun biy óziniń awılında iyshanǵa arnap medrese qurdıradı. Iltimasın qabıl etken Imam iyshan ómiriniń qalǵan bólimin sol medresede  ilim úyretip ótkeredi. Bul ilim dárgayı Imam iyshan medresesi atı menen belgili boladı{{Sfn|Карлыбаев|2002|p=33—34}}{{Sfn|Карлыбаев|2020|p=132—136}}.

== Derekler ==
{{Reflist|2}}

== Ádebiyatlar ==

* {{Cite book|author=Карлыбаев М.|title=Медресе в Каракалпакии XIX — начала XX вв.|date=2002|publisher=Билим|location=Нукус|pages=84|ref=Карлыбаев}}

[[Kategoriya:XIX ásirde qurılǵan medreseler]]
[[Kategoriya:Qaraqalpaqstan medreseleri]]</text>
      <sha1>spuic7scb2njwam4n0ph9g2d76g38nv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Qálender daǵlı medresesi</title>
    <ns>0</ns>
    <id>16874</id>
    <revision>
      <id>78298</id>
      <timestamp>2024-04-25T12:57:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Rabiga Shabatova</username>
        <id>11101</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[:uz:Special:Redirect/revision/4214937|Qalandar dogʻli madrasasi]]&quot; betinen awdarılıp jaratıldı</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4913" xml:space="preserve">'''Qálender daǵlı medresesi''' (qoraqalpoqcha: Qa'lender dag'li medresesi) — [[Qaraqalpaqstan]] Respublikasınıń&lt;nowiki/&gt;[[Tórtkúl rayonı|Tórtkúl rayonındaǵı]] táriyxıy hám arxeologiyalıq estelik. Medrese XVIII—XIX ásirler aralıǵında qurılıp, búgingi kúnde „Shoraxan“ awıl puqaralar jıyınında jaylasqan. Dereklerge qaraǵanda, onda ataqlı [[Muso baxshi|Muwsa baqsı]] bilim alǵan{{Sfn|Карлыбаев|2002|p=22}}.

Qálender daǵlı medresesi Ózbekstan Respublikası Ministrler Keńesiniń qararı menen 2019-jıl 4-oktyabrde Materiallıq mádeniy miyrastıń kóshpes múlk obyektleri milliy dizimine kiritilgen hám mámleket qáwipsizligine alınǵan&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://nrm.uz/contentf?doc=348334_tarihiy_badiiy_eki_o%E2%80%98zga_madaniy_qimmatliligi_tufayli_garov_va_ipoteka_qo%E2%80%98llanilishi_mumkin_bo%E2%80%98lmagan_obektlar_ro%E2%80%98yhati_(o%E2%80%98zr_vm_05_12_2014_y_335-son_qaroriga_ilova)|bet=Тарихий, бадиий ёки ўзга маданий қимматлилиги туфайли гаров ва ипотека қўлланилиши мумкин бўлмаган объектлар рўйхати (ЎзР ВМ 05.12.2014 й. 335-сон қарорига илова) {{!}} Majburiyatlar va shartnomalar toʻgʻrisidagi umumiy qoidalar {{!}} Oʻz kuchini yoʻqotgan hujjatlar {{!}} Fuqarolik va oila qonunchiligi {{!}} OʻzR KonunchiligiMaʼlumotlar tizimi „Tarixiy, badiiy yoki oʻzga madaniy qimmatliligi tufayli garov va ipoteka qoʻllanilishi mumkin boʻlmagan obʼektlar roʻyxati (OʻzR VM 05.12.2014 y. 335-son qaroriga ilova)“ {{!}} NRM.uz|qaralǵan sáne=2023-10-30}}&lt;/ref&gt;. Házirgi kúnde qaraqalpaqstan Respublikası Mádeniy miyras basqarması operativ basqarıw huqıqı tiykarında mámleket múlkine  tiyisli esaplanadı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://lex.uz/uz/docs/-4543266?ONDATE=12.04.2022|bet=846-сон 04.10.2019. Moddiy madaniy merosning ko‘chmas mulk obyektlari milliy ro‘yxatini tasdiqlash to‘g‘risida|til=uz-Latn-UZ|qaralǵan sáne=2023-10-30}}&lt;/ref&gt;. Sonday-aq,Qálender daǵlı medresesi basqa 98 táriyxıy mánziller menen bir qatarda Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Keńesiniń Qaraqalpaqstannıń dıqqatqa ılayıq jerleri dizimine de kiritilgen&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://karakalpakstan.uz/qq/page/show/64|bet=Qaraqalpaqstan Respublikasındaǵı dıqqatqa ılayıqlı orınlar|qaralǵan sáne=2023-yil 30-oktyabr}}&lt;/ref&gt;.

== Táriyxı ==
Qálender daǵlı medresesi 1864-jılda qurılıp (ayırım dereklerde XVIII ásirde qurılǵan), eski Sovet Socialistik Respublikaları Awqamı dáwirinde bul medresede bar bolǵan 100 den artıq kitaplar jaǵıp jiberilgen hám medreseniń bir bólimi wayran etilgen. Arxeologiyalıq estelikte búgingi kúnge shekem derlik izertlew jumısları alıp barılmaǵan. Medrese Ózbekstan SSR Pánler Akademiyasınıń Qaraqalpaqstandaǵı bóliminde Til hám ádebiyat institutı alıp barǵan 1973—1974-jıllardaǵı iskerlik nátiyjesinde birinshi ret dáslepki ekspertizadan ótkerilgen hám kartaǵa túsirilgen. Esteliktiń atı „Qálender daǵlı medresesi “ — „Qálender jalǵanshı“ atınan kelip shıqqan bolıp, sufiylar mektebiniń wákili bolǵan qálendarlardıń kishi jámáátine tiyisli qandayda bir adamnıń qoyımshılıǵı ústine qurılǵan dep shamalanadı. Sol dáwirlerde darweshlwr hám qálenderler (dúnya táshwishlerinen keship, kóshelerdi aylanıp júretuǵın adamlar) xalıq arasında belgili bolıwǵa erisken. Biraq, ádebiyatlarda medrese nege áyne bul at penen atalıwı haqqında maǵlıwmat joq &lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://uzbekistan.travel/uz/o/qoraqalpogiston-respublikasi/|bet=Qoraqalpogʻiston Respublikasi {{!}} Uzbekistan Travel|til=uz|qaralǵan sáne=2023-10-29}}&lt;/ref&gt;.

== Jáne qarań ==

* [[Sultan Wáyis baba ziyarat ornı|Sultan Wáyis baba zıyarat ornı]]
* [[Shibliy ata mavzoleyi|Shibliy ata zıyarat ornı]]
* Shayx Abbas Wáliy zıyarat ornı
* Shamun-Nabi zıyarat ornı
* Tuǵan Túrk zıyarat ornı
* Shayx Jalil baba &lt;a href=&quot;./Tugʻon_Turk_maqbarasi&quot; rel=&quot;mw:WikiLink&quot; data-linkid=&quot;94&quot; data-cx=&quot;{&amp;amp;quot;adapted&amp;amp;quot;:false,&amp;amp;quot;sourceTitle&amp;amp;quot;:{&amp;amp;quot;title&amp;amp;quot;:&amp;amp;quot;Tugʻon Turk maqbarasi&amp;amp;quot;,&amp;amp;quot;pageprops&amp;amp;quot;:{&amp;amp;quot;wikibase_item&amp;amp;quot;:&amp;amp;quot;Q123503249&amp;amp;quot;},&amp;amp;quot;pagelanguage&amp;amp;quot;:&amp;amp;quot;uz&amp;amp;quot;},&amp;amp;quot;targetFrom&amp;amp;quot;:&amp;amp;quot;source&amp;amp;quot;}&quot; class=&quot;cx-link&quot; id=&quot;mwNA&quot; title=&quot;Tugʻon Turk maqbarasi&quot;&gt;zıyarat ornı&lt;/a&gt;

== Derekler ==
{{Reflist}}

== Ádebiyatlar ==
Карлыбаев М.. Медресе в Каракалпакии XIX — начала XX вв.. Нукус: Билим, 2002 — 84 bet. 
[[Kategoriya:XIX ásirde qurılǵan medreseler]]
[[Kategoriya:Qaraqalpaqstandaǵı tariyxıy estelikler]]
[[Kategoriya:Qaraqalpaqstan medreseleri]]</text>
      <sha1>4nai7vyht41epjl9d5pbx8mrgjctut8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>78299</id>
      <parentid>78298</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T12:58:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Rabiga Shabatova</username>
        <id>11101</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4422" xml:space="preserve">'''Qálender daǵlı medresesi''' (qoraqalpoqcha: Qa'lender dag'li medresesi) — [[Qaraqalpaqstan]] Respublikasınıń&lt;nowiki/&gt;[[Tórtkúl rayonı|Tórtkúl rayonındaǵı]] táriyxıy hám arxeologiyalıq estelik. Medrese XVIII—XIX ásirler aralıǵında qurılıp, búgingi kúnde „Shoraxan“ awıl puqaralar jıyınında jaylasqan. Dereklerge qaraǵanda, onda ataqlı [[Muso baxshi|Muwsa baqsı]] bilim alǵan{{Sfn|Карлыбаев|2002|p=22}}.

Qálender daǵlı medresesi Ózbekstan Respublikası Ministrler Keńesiniń qararı menen 2019-jıl 4-oktyabrde Materiallıq mádeniy miyrastıń kóshpes múlk obyektleri milliy dizimine kiritilgen hám mámleket qáwipsizligine alınǵan&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://nrm.uz/contentf?doc=348334_tarihiy_badiiy_eki_o%E2%80%98zga_madaniy_qimmatliligi_tufayli_garov_va_ipoteka_qo%E2%80%98llanilishi_mumkin_bo%E2%80%98lmagan_obektlar_ro%E2%80%98yhati_(o%E2%80%98zr_vm_05_12_2014_y_335-son_qaroriga_ilova)|bet=Тарихий, бадиий ёки ўзга маданий қимматлилиги туфайли гаров ва ипотека қўлланилиши мумкин бўлмаган объектлар рўйхати (ЎзР ВМ 05.12.2014 й. 335-сон қарорига илова) {{!}} Majburiyatlar va shartnomalar toʻgʻrisidagi umumiy qoidalar {{!}} Oʻz kuchini yoʻqotgan hujjatlar {{!}} Fuqarolik va oila qonunchiligi {{!}} OʻzR KonunchiligiMaʼlumotlar tizimi „Tarixiy, badiiy yoki oʻzga madaniy qimmatliligi tufayli garov va ipoteka qoʻllanilishi mumkin boʻlmagan obʼektlar roʻyxati (OʻzR VM 05.12.2014 y. 335-son qaroriga ilova)“ {{!}} NRM.uz|qaralǵan sáne=2023-10-30}}&lt;/ref&gt;. Házirgi kúnde qaraqalpaqstan Respublikası Mádeniy miyras basqarması operativ basqarıw huqıqı tiykarında mámleket múlkine  tiyisli esaplanadı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://lex.uz/uz/docs/-4543266?ONDATE=12.04.2022|bet=846-сон 04.10.2019. Moddiy madaniy merosning ko‘chmas mulk obyektlari milliy ro‘yxatini tasdiqlash to‘g‘risida|til=uz-Latn-UZ|qaralǵan sáne=2023-10-30}}&lt;/ref&gt;. Sonday-aq,Qálender daǵlı medresesi basqa 98 táriyxıy mánziller menen bir qatarda Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Keńesiniń Qaraqalpaqstannıń dıqqatqa ılayıq jerleri dizimine de kiritilgen&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://karakalpakstan.uz/qq/page/show/64|bet=Qaraqalpaqstan Respublikasındaǵı dıqqatqa ılayıqlı orınlar|qaralǵan sáne=2023-yil 30-oktyabr}}&lt;/ref&gt;.

== Táriyxı ==
Qálender daǵlı medresesi 1864-jılda qurılıp (ayırım dereklerde XVIII ásirde qurılǵan), eski Sovet Socialistik Respublikaları Awqamı dáwirinde bul medresede bar bolǵan 100 den artıq kitaplar jaǵıp jiberilgen hám medreseniń bir bólimi wayran etilgen. Arxeologiyalıq estelikte búgingi kúnge shekem derlik izertlew jumısları alıp barılmaǵan. Medrese Ózbekstan SSR Pánler Akademiyasınıń Qaraqalpaqstandaǵı bóliminde Til hám ádebiyat institutı alıp barǵan 1973—1974-jıllardaǵı iskerlik nátiyjesinde birinshi ret dáslepki ekspertizadan ótkerilgen hám kartaǵa túsirilgen. Esteliktiń atı „Qálender daǵlı medresesi “ — „Qálender jalǵanshı“ atınan kelip shıqqan bolıp, sufiylar mektebiniń wákili bolǵan qálendarlardıń kishi jámáátine tiyisli qandayda bir adamnıń qoyımshılıǵı ústine qurılǵan dep shamalanadı. Sol dáwirlerde darweshlwr hám qálenderler (dúnya táshwishlerinen keship, kóshelerdi aylanıp júretuǵın adamlar) xalıq arasında belgili bolıwǵa erisken. Biraq, ádebiyatlarda medrese nege áyne bul at penen atalıwı haqqında maǵlıwmat joq &lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://uzbekistan.travel/uz/o/qoraqalpogiston-respublikasi/|bet=Qoraqalpogʻiston Respublikasi {{!}} Uzbekistan Travel|til=uz|qaralǵan sáne=2023-10-29}}&lt;/ref&gt;.

== Jáne qarań ==

* [[Sultan Wáyis baba ziyarat ornı|Sultan Wáyis baba zıyarat ornı]]
* [[Shibliy ata mavzoleyi|Shibliy ata zıyarat ornı]]
* Shayx Abbas Wáliy zıyarat ornı
* Shamun-Nabi zıyarat ornı
* Tuǵan Túrk zıyarat ornı
* Shayx Jalil baba zıyarat ornı

== Derekler ==
{{Reflist}}

== Ádebiyatlar ==
Карлыбаев М.. Медресе в Каракалпакии XIX — начала XX вв.. Нукус: Билим, 2002 — 84 bet. 
[[Kategoriya:XIX ásirde qurılǵan medreseler]]
[[Kategoriya:Qaraqalpaqstandaǵı tariyxıy estelikler]]
[[Kategoriya:Qaraqalpaqstan medreseleri]]</text>
      <sha1>heg1jxpppojxbpngcuvz3nzskdn3f41</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Paydalanıwshı talqılawı:Dostonbek1833</title>
    <ns>3</ns>
    <id>16875</id>
    <revision>
      <id>78305</id>
      <timestamp>2024-04-25T13:24:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dostonbek1833</username>
        <id>12476</id>
      </contributor>
      <comment>Taza bet jaratıldı: &quot;PUBG Mobile - bul Tencent Games bólimi LightSpeed &amp; Quantum Studio tárepinen islep shıǵılǵan biypul jawınger korollıǵılıq videoo'yini. Bul PUBG: Battlegrounds mobil oyınına maslastırılǵan hám mobil versiyası bolıp tabıladı. Daslep ol Android hám iOS ushın 2018-jıl 19 -martda global versiyasın shıǵarılǵan. PUBG Mobile Ol Krafton, Tencent hám vNG Games sıyaqlı túrli regionlar daǵı bir neshe noshirlar tárepinen baspa etilgen. 2022-jı...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="881" xml:space="preserve">PUBG Mobile - bul Tencent Games bólimi LightSpeed &amp; Quantum Studio tárepinen islep shıǵılǵan biypul jawınger korollıǵılıq videoo'yini. Bul PUBG: Battlegrounds mobil oyınına maslastırılǵan hám mobil versiyası bolıp tabıladı. Daslep ol Android hám iOS ushın 2018-jıl 19 -martda global versiyasın shıǵarılǵan.
PUBG Mobile
Ol Krafton, Tencent hám vNG Games sıyaqlı túrli regionlar daǵı bir neshe noshirlar tárepinen baspa etilgen. 2022-jıl dekabrine kelip, PUBG Mobile 1, 3 milliardqa jaqın júklewdi topladi hám 9 milliard dollardan artıq dáramat keltirdi. Bul, sonıń menen birge, barlıq waqıtlar daǵı ekinshi eń kóp oynalgan mobil video oyın bolıp tabıladı. 2021-jılda oyın hind tilindegi “Battlegrounds Mobile India” versiyasın hám PUBG Universeda bolıp ótetuǵın New State Mobile dep atalǵan bólek oyındı jarattı</text>
      <sha1>tv9y8hj45txu6fsawgb4diiu7fdusku</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Pubg</title>
    <ns>0</ns>
    <id>16876</id>
    <revision>
      <id>78306</id>
      <timestamp>2024-04-25T13:31:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dostonbek1833</username>
        <id>12476</id>
      </contributor>
      <comment>Taza bet jaratıldı: &quot;PUBG Mobile - bul Tencent Games bólimi LightSpeed &amp; Quantum Studio tárepinen islep shıǵılǵan biypul jawınger korollıǵılıq videoo'yini. Bul PUBG: Battlegrounds mobil oyınına maslastırılǵan hám mobil versiyası bolıp tabıladı. Daslep ol Android hám iOS ushın 2018-jıl 19 -martda global versiyasın shıǵarılǵan.  Ol Krafton, Tencent hám vNG Games sıyaqlı túrli regionlar daǵı bir neshe noshirlar tárepinen baspa etilgen. 2022-jıl dekabrine...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="870" xml:space="preserve">PUBG Mobile - bul Tencent Games bólimi LightSpeed &amp; Quantum Studio tárepinen islep shıǵılǵan biypul jawınger korollıǵılıq videoo'yini. Bul PUBG: Battlegrounds mobil oyınına maslastırılǵan hám mobil versiyası bolıp tabıladı. Daslep ol Android hám iOS ushın 2018-jıl 19 -martda global versiyasın shıǵarılǵan.

Ol Krafton, Tencent hám vNG Games sıyaqlı túrli regionlar daǵı bir neshe noshirlar tárepinen baspa etilgen. 2022-jıl dekabrine kelip, PUBG Mobile 1, 3 milliardqa jaqın júklewdi topladi hám 9 milliard dollardan artıq dáramat keltirdi. Bul, sonıń menen birge, barlıq waqıtlar daǵı ekinshi eń kóp oynalgan mobil video oyın bolıp tabıladı. 2021-jılda oyın hind tilindegi “Battlegrounds Mobile India” versiyasın hám PUBG Universeda bolıp ótetuǵın New State Mobile dep atalǵan bólek oyındı jarattı</text>
      <sha1>j4yiyfk75pgu54l8vfbcus8c4ih0ctx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>78524</id>
      <parentid>78306</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T08:40:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Yuldoshov Doston</username>
        <id>12481</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="918" xml:space="preserve">PUBG Mobile - bul Tencent Games bólimi LightSpeed &amp; Quantum Studio tárepinen islep shıǵılǵan biypul jawınger korollıǵılıq videoo'yini. Bul PUBG: Battlegrounds mobil oyınına maslastırılǵan hám mobil versiyası bolıp tabıladı. Daslep ol Android hám iOS ushın 2018-jıl 19 -martda global versiyasın shıǵarılǵan.

Ol Krafton, Tencent hám vNG Games sıyaqlı túrli regionlar daǵı bir neshe noshirlar tárepinen baspa etilgen. 2022-jıl dekabrine kelip, PUBG Mobile 1, 3 milliardqa jaqın júklewdi topladi hám 9 milliard dollardan artıq dáramat keltirdi. Bul, sonıń menen birge, barlıq waqıtlar daǵı ekinshi eń kóp oynalgan mobil video oyın bolıp tabıladı. 2021-jılda oyın hind tilindegi “Battlegrounds Mobile India” versiyasın hám PUBG Universeda bolıp ótetuǵın New State Mobile dep atalǵan bólek oyındı jarattı.

Paydalangʻan sayt

https://www.wikipedia.org</text>
      <sha1>0q24tdtf3p1kwg2oc5r6jswo3wnp3z0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>İnstagram</title>
    <ns>0</ns>
    <id>16877</id>
    <revision>
      <id>78307</id>
      <timestamp>2024-04-25T13:45:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dostonbek1833</username>
        <id>12476</id>
      </contributor>
      <comment>Taza bet jaratıldı: &quot;Instagram — Kevin Systrom va Mike Krieger tomonidan yaratilgan hamda rasm va videolarni ulashish uchun moʻljallangan ijtimoiy tarmoq. Shuningdek, boshqa ijtimoiy tarmoq platformalari orqali ularni yuklash imkonini beradi. Bundan tashqari, foydalanuvchilar rasmlar va videolar uchun raqamli filtrlar qoʻllash imkoniga egadir. Instagramda videolar uchun maksimal davomiylik 60 soniyadir.[1] Instagram App Store va Play Market orqali bepul tarqatiladi. Muallif Kevin Sys...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1927" xml:space="preserve">Instagram — Kevin Systrom va Mike Krieger tomonidan yaratilgan hamda rasm va videolarni ulashish uchun moʻljallangan ijtimoiy tarmoq. Shuningdek, boshqa ijtimoiy tarmoq platformalari orqali ularni yuklash imkonini beradi. Bundan tashqari, foydalanuvchilar rasmlar va videolar uchun raqamli filtrlar qoʻllash imkoniga egadir. Instagramda videolar uchun maksimal davomiylik 60 soniyadir.[1] Instagram App Store va Play Market orqali bepul tarqatiladi.
Muallif
Kevin Systrom
Mike Krieger
Ishlab chiqaruvchi
Meta Platforms
Chiqish sanasi
6-oktyabr, 2010-yil (13 yil avval)
Instagram Kevin Systrom va Mike Krieger tomonidan yaratilgan hamda bepul mobil ilova sifatida 2010-yilning oktabr oyida ishga tushirilgan. Dastlab, bu ilova nomi „Burbn“ boʻlgan. Keyinchalik, Systrom va Krieger, „instant camera“ („tezkor kamera“) va „telegram“ soʻzlarini birlashtirib, ilovaning nomini „Instagram“ga oʻzgartirishdi.[2]

Bu xizmat qisqa fursatda 2012-yilning aprel oyiga kelib, 100 million faol foydalanuvchilarga ega boʻlganligi ortidan mashhurlik qozondi. Keyinchalik shu yilning oʻzida kompaniyani Facebook, Inc. sotib oldi. Instagram uchun AQSh$1 milliard sarflandi. 2018-yilga kelib esa Instagramda foydalanuvchilar soni 1.1 milliardga yetdi. Mutaxasislarning taʼkidlashicha, Instagramdan tushadigan foyda naqd $2.8 milliardni tashkil etadi.[3]

Hozirgi kunda Instagram Nokia aqlli telefonlari va BlackBerry 10 va boshqa planshetlar uchun ham mavjud.[4] Instagram foydalanuvchilari uchun yangi funksiya paydo boʻldi. Unga koʻra, endilikda katta yoshli foydalanuvchilarning notanish oʻsmirlarga yozishi taqiqlanadi. Yangi funksiya kattalarga 18 yoshga toʻlmagan, ularning sahifasiga obuna boʻlmagan oʻsmirlarga yozish imkoniyatini bermaydi. Oʻsmirlar esa, oʻz navbatida, sahifasiga aʼzo boʻlish uchun soʻrov yuborgan foydalanuvchilarning shubhali xatti-harakatlari toʻgʻrisida ogohlantiriladi[5]</text>
      <sha1>c9ysyzl2bjd79yz3fkel5t49l5ai5m5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>İnstagram haqinda</title>
    <ns>0</ns>
    <id>16878</id>
    <revision>
      <id>78309</id>
      <timestamp>2024-04-25T13:50:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dostonbek1833</username>
        <id>12476</id>
      </contributor>
      <comment>Taza bet jaratıldı: &quot;Instagram — Kevin Systrom hám Mike Krieger tárepinen jaratılǵan hám de súwret hám videolardı jalǵawısh ushın mólsherlengen social tarmaq. Sonıń menen birge, basqa social tarmaq platformalari arqalı olardı júklew imkaniyatın beredi. Bunnan tısqarı, paydalanıwshılar súwretler hám videolar ushın cifrlı filtrler qóllaw múmkinshiligine iye esaplanadı. Instagramda videolar ushın maksimal dawam etiw waqti 60 sekund bolıp tabıladı.[1] Insta...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2081" xml:space="preserve">Instagram — Kevin Systrom hám Mike Krieger tárepinen jaratılǵan hám de súwret hám videolardı jalǵawısh ushın mólsherlengen social tarmaq. Sonıń menen birge, basqa social tarmaq platformalari arqalı olardı júklew imkaniyatın beredi. Bunnan tısqarı, paydalanıwshılar súwretler hám videolar ushın cifrlı filtrler qóllaw múmkinshiligine iye esaplanadı. Instagramda videolar ushın maksimal dawam etiw waqti 60 sekund bolıp tabıladı.[1] Instagram App Store hám Play Market arqalı biypul tarqatıladı.

 Instagram Kevin Systrom hám Mike Krieger tárepinen jaratılǵan hám de biypul mobil qosımsha retinde 2010 -jıldıń oktyabr ayında jumısqa túsirilgen. Daslep, bul qosımsha atı „Burbn“ bolǵan. Keyinirek, Systrom hám Krieger, „instant camera“ („tezkor kamera“) hám „telegram“ sózlerin birlestirib, qosımshanıń atınıń „Instagram“ga ózgertiwdi.[2]

 Bul xızmet qısqa pursatda 2012-jıldıń aprel ayına kelip, 100 million aktiv paydalanıwshılarǵa iye bolǵanlıǵı artınan ataqlılıq qazandı. Keyinirek sol jıldıń ózinde kompaniyanı Facebook, Inc. satıp aldı. Instagram ushın AQSh$1 milliard sarplandi. 2018-jılǵa kelip bolsa Instagramda paydalanıwshılar sanı 1. 1 milliardqa jetti. Qániygelerdiń atap ótiwishe, Instagramdan túsetuǵın payda naq $2. 8 milliardtı quraydı.[3]

 Házirgi kúnde Instagram Nokia sanalı telefonları hám BlackBerry 10 hám basqa planshetler ushın da bar.[4] Instagram paydalanıwshıları ushın jańa funksiya payda boldı. Oǵan kóre, keleside úlken jaslı paydalanıwshılardıń notanish óspirimlerge jazıwı qadaǵan etiledi. Jańa funksiya úlkenlerge 18 jasqa tolmaǵan, olardıń betine jazılıw bolmaǵan óspirimlerge jazıw múmkinshiligin bermeydi. Óspirimler bolsa, óz gezeginde, betine aǵza bolıw ushın soraw jibergen paydalanıwshılardıń shubhalı minez-qulqları tuwrısında eskertiledi[5]

 Avtor 
 Kevin Systrom
 Mike Krieger
 Óndiriwshi
 Meta Platforms
 Shıǵıw sánesi
 6 -oktyabr, 2010 -jıl (13 jıl aldın )</text>
      <sha1>d6c5wzyo8dlka491s4b3t61d772o52w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Paydalanıwshı:Mrshaxas</title>
    <ns>2</ns>
    <id>16879</id>
    <revision>
      <id>78506</id>
      <timestamp>2024-04-25T17:05:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <comment>Taza bet jaratıldı: &quot;{{DISPLAYTITLE:Paydalanıwshı:&lt;font color=&quot;Red&quot;&gt;Mr&lt;/font&gt;&lt;font color=&quot;Red&quot;&gt;Shaxas&lt;/font&gt;/Topicon }}{{DISPLAYTITLE:&lt;span style=&quot;font-size:0&quot;&gt;Paydalanıwshı:&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;color:green&quot;&gt;Mr&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;color:blue&quot;&gt;shaxa&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;color:red&quot;&gt;s&lt;/span&gt;  }}&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="272" xml:space="preserve">{{DISPLAYTITLE:Paydalanıwshı:&lt;font color=&quot;Red&quot;&gt;Mr&lt;/font&gt;&lt;font color=&quot;Red&quot;&gt;Shaxas&lt;/font&gt;/Topicon }}{{DISPLAYTITLE:&lt;span style=&quot;font-size:0&quot;&gt;Paydalanıwshı:&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;color:green&quot;&gt;Mr&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;color:blue&quot;&gt;shaxa&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;color:red&quot;&gt;s&lt;/span&gt;  }}</text>
      <sha1>3xhtl1qxknctjqzu8egdvxgwzzdef3k</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>78507</id>
      <parentid>78506</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T17:07:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="302" xml:space="preserve">{{DISPLAYTITLE:Paydalanıwshı:&lt;font color=&quot;Red&quot;&gt;Mr&lt;/font&gt;&lt;font color=&quot;Red&quot;&gt;Shaxas&lt;/font&gt;/Topicon }}{{DISPLAYTITLE:&lt;span style=&quot;font-size:0&quot;&gt;Paydalanıwshı:&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;color:green&quot;&gt;Mr&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;color:blue&quot;&gt;shaxa&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;color:red&quot;&gt;s&lt;/span&gt;  }}[[:uz:Foydalanuvchi:Mrshaxas]]</text>
      <sha1>mhdu9qt8wdigb8j9p6m9t34a7iwzcon</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>78508</id>
      <parentid>78507</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T17:08:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="302" xml:space="preserve">{{DISPLAYTITLE:Paydalanıwshı:&lt;font color=&quot;Red&quot;&gt;Mr&lt;/font&gt;&lt;font color=&quot;Red&quot;&gt;Shaxas&lt;/font&gt;/Topicon }}{{DISPLAYTITLE:&lt;span style=&quot;font-size:0&quot;&gt;Paydalanıwshı:&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;color:green&quot;&gt;Mr&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;color:blue&quot;&gt;shaxa&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;color:red&quot;&gt;s&lt;/span&gt;  }}
[[uz:Foydalanuvchi:Mrshaxas]]</text>
      <sha1>1oaiqw9zebykw633iof6reo2tntf6p2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>78509</id>
      <parentid>78508</parentid>
      <timestamp>2024-04-25T17:08:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mrshaxas</username>
        <id>11286</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="357" xml:space="preserve">{{DISPLAYTITLE:Paydalanıwshı:&lt;font color=&quot;Red&quot;&gt;Mr&lt;/font&gt;&lt;font color=&quot;Red&quot;&gt;Shaxas&lt;/font&gt;/Topicon }}{{DISPLAYTITLE:&lt;span style=&quot;font-size:0&quot;&gt;Paydalanıwshı:&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;color:green&quot;&gt;Mr&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;color:blue&quot;&gt;shaxa&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;color:red&quot;&gt;s&lt;/span&gt;  }}
[[uz:Foydalanuvchi:Mrshaxas]]

[[ru:Участник:Mrshaxas]]
[[en:User:Mrshaxas]]</text>
      <sha1>2kc6nqdoa80u5o8wccyopwdjqvn8vxj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ayrıqsha jaǵdaydaǵı jurnalist</title>
    <ns>0</ns>
    <id>16880</id>
    <revision>
      <id>78511</id>
      <timestamp>2024-04-25T18:37:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Darman Kengesbaev</username>
        <id>12383</id>
      </contributor>
      <comment>Jurnalitika</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1345" xml:space="preserve">1899 hám 1907 jıllarda urıs nızamları hám adamlarǵa baylanıslı Gaaga konvenciyasınıń 13-statyasında, sonday-aq, 1929- jıl 27-iyulde qabıl etilgen Jeneva konvenciyasınıń áskeriy tutqınlar menen múnásibetke baylanıslı statyasında «gazeta reportyorları» haqqında sóz boladı. Oǵan muwapıq, áskeriy toparlar tárepinen qolǵa alınǵan gazeta reportyorları áskeriy tutqınlarǵa teńlestirilgen.

1949-jılı 12-avgust kúni qabıl etilgen Jeneva konvenciyasında áskerler qatarında tutqınǵa alınǵan fotojurnalistlerge «áskeriy reportyorlar» statusı berildi. Ekinshi jer júzilik urısı tájiriybelerinen kelip shıǵıp, onıń arnawlı áskeriy shólkem tárepinen usınılatuǵın hújjetlerdi alıp júriw talabı biykar etildi.

Qáwipli xızmet saparındaǵı jurnalisttiń gúwalıǵı Berildi

(wákillikli shólkem tárepinen)

Gúwalıq iyesiniń súwreti

Orın

Sáne

(Rásmiy mór)

Gúwalıq iyesiniń qolı)

Familiyası

Ismi hám ákesiniń atı

Tuwılǵan sánesi hám ornı

Reportyor

KásibiBoyı Kózi

Salmaǵı Shashı

Qan toparı Rh-faktor

Diniy isenimliligi,

Barmaq izleri

(shep kórsetkish barmaǵı)

(Oń kórsetkish barmaǵı)

Ayrıqsha belgileri sıyaqlılardı óz ishine aladı.

== Derek ==
Oqıw qollanba Sahibjamal Esemuratova Phd

== Adebiyatlar ==
Kosimova M</text>
      <sha1>qtnkwld9j2et30av7gv38qielwvy4xa</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Fotosuwretke aliw.</title>
    <ns>0</ns>
    <id>16881</id>
    <revision>
      <id>78520</id>
      <timestamp>2024-04-26T07:18:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>84.54.72.233</ip>
      </contributor>
      <comment>Ozgeris kirgizdim</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="40" xml:space="preserve">
== Qay jerde suwretke aliw qadaģan. ==</text>
      <sha1>dcra4tj3chk4tfy4xz34ewg5w56arg6</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>78521</id>
      <parentid>78520</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T07:25:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MathXplore</username>
        <id>10858</id>
      </contributor>
      <comment>Requesting deletion</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="60" xml:space="preserve">{{delete|Test page}}
== Qay jerde suwretke aliw qadaģan. ==</text>
      <sha1>aljlpbolayu76rynilhawvkw1h6gwjm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Instagram haqinda</title>
    <ns>0</ns>
    <id>16882</id>
    <revision>
      <id>78522</id>
      <timestamp>2024-04-26T08:16:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Yuldoshov Doston</username>
        <id>12481</id>
      </contributor>
      <comment>Taza bet jaratıldı: &quot;Instagram — Kevin Systrom hám Mike Krieger tárepinen jaratılǵan hám de súwret hám videolardı jalǵawısh ushın mólsherlengen social tarmaq. Sonıń menen birge, basqa social tarmaq platformalari arqalı olardı júklew imkaniyatın beredi. Bunnan tısqarı, paydalanıwshılar súwretler hám videolar ushın cifrlı filtrler qóllaw múmkinshiligine iye esaplanadı. Instagramda videolar ushın maksimal dawam etiw waqti 60 sekund bolıp tabıladı.[1] Insta...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1950" xml:space="preserve">Instagram — Kevin Systrom hám Mike Krieger tárepinen jaratılǵan hám de súwret hám videolardı jalǵawısh ushın mólsherlengen social tarmaq. Sonıń menen birge, basqa social tarmaq platformalari arqalı olardı júklew imkaniyatın beredi. Bunnan tısqarı, paydalanıwshılar súwretler hám videolar ushın cifrlı filtrler qóllaw múmkinshiligine iye esaplanadı. Instagramda videolar ushın maksimal dawam etiw waqti 60 sekund bolıp tabıladı.[1] Instagram App Store hám Play Market arqalı biypul tarqatıladı.

Instagram Kevin Systrom hám Mike Krieger tárepinen jaratılǵan hám de biypul mobil qosımsha retinde 2010 -jıldıń oktyabr ayında jumısqa túsirilgen. Daslep, bul qosımsha atı „Burbn“ bolǵan. Keyinirek, Systrom hám Krieger, „instant camera“ („tezkor kamera“) hám „telegram“ sózlerin birlestirib, qosımshanıń atınıń „Instagram“ga ózgertiwdi.[2]

Bul xızmet qısqa pursatda 2012-jıldıń aprel ayına kelip, 100 million aktiv paydalanıwshılarǵa iye bolǵanlıǵı artınan ataqlılıq qazandı. Keyinirek sol jıldıń ózinde kompaniyanı Facebook, Inc. satıp aldı. Instagram ushın AQSh$1 milliard sarplandi. 2018-jılǵa kelip bolsa Instagramda paydalanıwshılar sanı 1. 1 milliardqa jetti. Qániygelerdiń atap ótiwishe, Instagramdan túsetuǵın payda naq $2. 8 milliardtı quraydı.[3]

Házirgi kúnde Instagram Nokia sanalı telefonları hám BlackBerry 10 hám basqa planshetler ushın da bar.[4] Instagram paydalanıwshıları ushın jańa funksiya payda boldı. Oǵan kóre, keleside úlken jaslı paydalanıwshılardıń notanish óspirimlerge jazıwı qadaǵan etiledi. Jańa funksiya úlkenlerge 18 jasqa tolmaǵan, olardıń betine jazılıw bolmaǵan óspirimlerge jazıw múmkinshiligin bermeydi. Óspirimler bolsa, óz gezeginde, betine aǵza bolıw ushın soraw jibergen paydalanıwshılardıń shubhalı minez-qulqları tuwrısında eskertiledi[5]</text>
      <sha1>nbw2f9r41szot1ede416bmwl0vbmzqa</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>78523</id>
      <parentid>78522</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T08:37:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Yuldoshov Doston</username>
        <id>12481</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1997" xml:space="preserve">Instagram — Kevin Systrom hám Mike Krieger tárepinen jaratılǵan hám de súwret hám videolardı jalǵawısh ushın mólsherlengen social tarmaq. Sonıń menen birge, basqa social tarmaq platformalari arqalı olardı júklew imkaniyatın beredi. Bunnan tısqarı, paydalanıwshılar súwretler hám videolar ushın cifrlı filtrler qóllaw múmkinshiligine iye esaplanadı. Instagramda videolar ushın maksimal dawam etiw waqti 60 sekund bolıp tabıladı.[1] Instagram App Store hám Play Market arqalı biypul tarqatıladı.

Instagram Kevin Systrom hám Mike Krieger tárepinen jaratılǵan hám de biypul mobil qosımsha retinde 2010 -jıldıń oktyabr ayında jumısqa túsirilgen. Daslep, bul qosımsha atı „Burbn“ bolǵan. Keyinirek, Systrom hám Krieger, „instant camera“ („tezkor kamera“) hám „telegram“ sózlerin birlestirib, qosımshanıń atınıń „Instagram“ga ózgertiwdi.[2]

Bul xızmet qısqa pursatda 2012-jıldıń aprel ayına kelip, 100 million aktiv paydalanıwshılarǵa iye bolǵanlıǵı artınan ataqlılıq qazandı. Keyinirek sol jıldıń ózinde kompaniyanı Facebook, Inc. satıp aldı. Instagram ushın AQSh$1 milliard sarplandi. 2018-jılǵa kelip bolsa Instagramda paydalanıwshılar sanı 1. 1 milliardqa jetti. Qániygelerdiń atap ótiwishe, Instagramdan túsetuǵın payda naq $2. 8 milliardtı quraydı.[3]

Házirgi kúnde Instagram Nokia sanalı telefonları hám BlackBerry 10 hám basqa planshetler ushın da bar.[4] Instagram paydalanıwshıları ushın jańa funksiya payda boldı. Oǵan kóre, keleside úlken jaslı paydalanıwshılardıń notanish óspirimlerge jazıwı qadaǵan etiledi. Jańa funksiya úlkenlerge 18 jasqa tolmaǵan, olardıń betine jazılıw bolmaǵan óspirimlerge jazıw múmkinshiligin bermeydi. Óspirimler bolsa, óz gezeginde, betine aǵza bolıw ushın soraw jibergen paydalanıwshılardıń shubhalı minez-qulqları tuwrısında eskertiledi[5]

Paydalangʻan sayt

https://www.wikipedia.org</text>
      <sha1>17hq3sl4g69wyqk2krnpr8p61rx70f0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>78525</id>
      <parentid>78523</parentid>
      <timestamp>2024-04-26T08:43:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Yuldoshov Doston</username>
        <id>12481</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1995" xml:space="preserve">Instagram — Kevin Systrom hám Mike Krieger tárepinen jaratılǵan hám de súwret hám videolardı jalǵawısh ushın mólsherlengen social tarmaq. Sonıń menen birge, basqa social tarmaq platformalari arqalı olardı júklew imkaniyatın beredi. Bunnan tısqarı, paydalanıwshılar súwretler hám videolar ushın cifrlı filtrler qóllaw múmkinshiligine iye esaplanadı. Instagramda videolar ushın maksimal dawam etiw waqti 60 sekund bolıp tabıladı.[1] Instagram App Store hám Play Market arqalı biypul tarqatıladı.

Instagram Kevin Systrom hám Mike Krieger tárepinen jaratılǵan hám de biypul mobil qosımsha retinde 2010 -jıldıń oktyabr ayında jumısqa túsirilgen. Daslep, bul qosımsha atı „Burbn“ bolǵan. Keyinirek, Systrom hám Krieger, „instant camera“ („tezkor kamera“) hám „telegram“ sózlerin birlestirib, qosımshanıń atınıń „Instagram“ga ózgertiwdi.[2]

Bul xızmet qısqa pursatda 2012-jıldıń aprel ayına kelip, 100 million aktiv paydalanıwshılarǵa iye bolǵanlıǵı artınan ataqlılıq qazandı. Keyinirek sol jıldıń ózinde kompaniyanı Facebook, Inc. satıp aldı. Instagram ushın AQSh$1 milliard sarplandi. 2018-jılǵa kelip bolsa Instagramda paydalanıwshılar sanı 1. 1 milliardqa jetti. Qániygelerdiń atap ótiwishe, Instagramdan túsetuǵın payda naq $2. 8 milliardtı quraydı.[3]

Házirgi kúnde Instagram Nokia sanalı telefonları hám BlackBerry 10 hám basqa planshetler ushın da bar.[4] Instagram paydalanıwshıları ushın jańa funksiya payda boldı. Oǵan kóre, keleside úlken jaslı paydalanıwshılardıń notanish óspirimlerge jazıwı qadaǵan etiledi. Jańa funksiya úlkenlerge 18 jasqa tolmaǵan, olardıń betine jazılıw bolmaǵan óspirimlerge jazıw múmkinshiligin bermeydi. Óspirimler bolsa, óz gezeginde, betine aǵza bolıw ushın soraw jibergen paydalanıwshılardıń shubhalı minez-qulqları tuwrısında eskertiledi.

Paydalangʻan sayt

https://www.wikipedia.org</text>
      <sha1>3n6tlv6qrtgszydo0g5z9vquw8io733</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>